VKTOR HQO. SFLLR. BRNC FSL. Cnab Miriel. 1815-ci ild arl-Fransua-Benven Miriel Din hrinin yepiskopu idi.

Miriel yetmi be yanda bir qoca olub, 1806-c ildn bri Dind yepiskopluq taxtnda ylmidi. Cnab Mirielin yeparxiyaya glmsi il doan btn dedi-qodularn danacamz hvalat n he bir chtdn hmiyyti olmasa da, hr eyi drst anlamaq n bunlar qeyd etmk, blk d, faydasz deyildir. Adamlarn yaydqlar aiylr hqiqt, yaxud yalan da olsa, hr halda, insann hyatnda, xsusn, onun sonrak taleyind, onun z mllri qdr hmiyytli rol oynayr. Cnab Miriel Eks d mhkm palatas mavirinin olu idi v, demli, mhkm aristokratiyasna mnsub idi. Bel deyirdilr ki, onun atas z vzifsini irsn oluna vermk istdiyindn mhkm mmurlar arasnda ox yaylm olan bir adt zr onu ox tez, on skkiz-iyirmi yanda ikn evlndirmidi. Lakin aiylr gr, arl Miriel evlnndn sonra da bir ox dedi-qodulara sbb olmudu. O, boyu bir az qsa olsa da, tndrst, zrif, evik, zkal bir gnc idi, mrnn birinci yarsn btnlkl kbar hyatna v eq macralarna srf etmidi. Nhayt, inqilab baland. Hadislr srtl bir-birini tqib edirdi, mhkm mmurlarnn seyrlmi, tqib ediln aillrinin hrsi bir yana qab dald. Miriel inqilabn hl ilk gnlrind taliyaya mhacirt etdi. Arvad oxdan bri dar olduu d xstliyindn orada ld. Uaqlar yox idi. Bs Mirielin sonrak hyat nec quruldu? Khn Fransa cmiyyti artq squt etmidi. Mirielin z ailsi mhv olmudu. 93-c ild midlri zln mhacirlrin nzrind uzaqdan daha dhtli grnn facili hadislr ba vermidi. Mirielin trki-dnya etmsin v yalqzla kilmsin sbb, blk d, bunlar olmudu? Yaxud, blk d, eqbazlq v ylnclr iind mr srrkn o, varln qran v maddi rifahn pozan ictimai sarsntlar qarsnda dayanmaa qadir insann bzn lap ryin dyib, onu yerl yeksan edn gizli v dhtli zrblrdn birin dar olmudu? Bu suallara he ks cavab ver bilmzdi: yalnz bu mlumdur ki, Miriel taliyadan qaytdqda artq kei idi. Cnab Miriel 1804-c ild Brinyolda mhll keii olmudu. O, artq qocalmd v tk-tnha yaayrd. Tacqoyma mrasimindn bir az vvl z mhllsin aid czi bir i bu iin ndn ibart olduunu indi tyin etmk artq mmkn deyildi, onu Paris getmy mcbur etmidi. z mhll adamlarnn xahilri n mracit etdiyi hkumt adamlarndan biri d kardinal Fe idi. Bir df imperator z misini ziyart etmk n gldiyi zaman qbul otanda gzlyn mhtrm kre imperator hzrtlri il z-z glmidi. Napoleon qocann onu maraqla nzrdn keirdiyini grb, geri dnm v kskin bir ssl sorumudu: Mrhmtli insan, niy mn el baxrsan? lahzrt, siz qarnzda mrhmtli bir insan grrsnz, mn is byk bir insan seyr edirm. Hr birimiz bu tamaadan z n myyn bir fayda ala bilr, dey Miriel cavab vermidi. mperator hmin axam kardinaldan bu keiin adn sorumu, bir mddt sonra is cnab Miriel z bel gzlmdn Din hrinin yepiskopluuna tyin olunduunu eitmidi. Lakin cnab Mirielin hyatnn birinci yars haqqnda sylnilnlrin n drcd doru olduunu he ks bilmirdi. nqilabdan vvl Mirielin ailsi o qdr d mhur deyildi. Cnab Miriel, boboazlar ox, all adamlar az olan balaca bir hr tz km hr bir adamn dar olduu bir vziyyt dmd. O, yepiskop olmasna baxmayaraq, daha dorusu, mhz yepiskop olduu n bu qismtdn yaxasn qurtara bilmmidi. Lakin onun ad trafnda

gedn danqlar aiy, dedi-qodu, bo sz v htta cnublularn ifadli dili il demi olsaq, sadc, cfngiyatdan baqa bir ey deyildi. Hr halda, yepiskop Din hrind doqquz il qaldqdan sonra ilk zamanlar balaca hri v balaca adamlar hmi mul edn btn bu danqlar v dedi-qodular tamamil unuduldu. ndi he ks onlar tkrar etmy, xatrlamaa crt etmzdi. Cnab Miriel Din hrin zndn on ya kiik olan bacs, ya tm v hl r getmmi madmazel Batistina il birlikd glmidi. Onlarn yegan qulluqusu, madmazel Batistinann yad olan madam Maqluar, vvllr cnab krenin xidmtisi ikn indi hm madmazel Batistinann qulluqusu, hm d yepiskop hzrtlrinin ev mdirsi olmudu. Madmazel Batistina ucaboylu, solun, arq, mlayim bir adam idi, o, hrmt layiq szlrinin tkil etdiyi ideal tcssm etdirirdi, nki bizc mhtrm adlanmaq n qadnlara ancaq analq haqq ver bilr. O, he bir zaman gzl olmamd, lakin btn mr boyu yax ilr grdyndn znd n is bir alq, bir nur vard, onun simas mrhmt gzlliyi adlandrla biln bir gzllik ksb etmidi. Gncliyind arq idis, yaa dolduqda, bu arqlq, sanki, ffafla evrilmidi v bu ffaflq irisind, el bil, mlk grnrd, O bir bakir, daha dorusu, ruhun z idi. O, el bil, klgdn toxunmudu, cinsiyytini bildirmk n lazm olan qdr cismi var idi, bir para cism iind, sanki, bir nur parldayrd, iri gzlri daim yer baxrd, sanki, ruhu yer znd yaamaq n bhan axtarrd. Madam Maqluar balacaboylu, asal, dolun, htta iman alqan bir qar idi, daim hrktd olduundan hm d nfs darl xstliyin mbtla olduundan hmi tvyrd. Cnab Miriel hr varid olduu zaman onu imperatorun verdiyi dekret zr byk ehtiramla yepiskop sarayna gtirdilr. Bu dekret sasn yepiskoplar rtb v hrt etibaril, generalmayordan sonra birinci yeri tuturlar. Mer v mhkm sdri onu birinci olaraq ziyart etdilr, generaln v prefektin yanna is birinci olaraq Miriel z getdi. Yepiskop z vzifsin baladqda btn hr yepiskopun id zn nec gstrcyini gzlyirdi. KNC FSL. Cnab Miriel dnb monsenyor Benven olur. Dindki yepiskop saray xstxanaya bitiik idi. Bu, ken srin vvllrind Paris darlfnunun ilahiyyat elmlri doktoru v 1712-ci ild Din hrind yepiskop olmu Simor abbat monsenyor Anri Pje trfindn dadan tikilmi gzl v geni bir bina idi. Bu bina, hqiqtn, bir knyaz saray idi. Burada hr ey: yepiskopun otaqlar da, qonaq otaqlar da, olduqca geni v qdim Florensiya zvqnd tikilmi rsmi qbul otaqlar da, tal qalereyalar olan hyt d, gzl aaclar kilmi baalar da ox zmtli bir grn malik idi. Aa mrtbd yerln v baaya baxan uzun v dbdbli qalereyadak yemk otanda monsenyor Anri Pje, 1714-c il iyulun 29-da Ambren knyaz arxiyepiskop arl Brlar de Janlis, kapusin1 v Qras yepiskopu Antuan de Meqrini Fransann byk prioru Filipp de Vandom, abbat Sent-Onore de Leren, yepiskop Van baronu Fransua de Berton de Krilon, hkmdar Qlandev yepiskopu Sezar de Sabran de Forkalke v bratori presviteri kraln saray vaizi, hkmdar Senez yepiskopu Jan Soanen n rsmi ziyaft dzlmd. Bu yeddi mhtrm zatn portreti yemk otann divarlarn bzyirdi v lamtdar 1714-c il 29 iyul tarixi qzl hrflrl a mrmr lvh zrind yazlmd. Xstxana qarsnda balaca baas olan ikimrtbli, alaq, darsqal bir binada yerlmidi. Yepiskop, gldiyindn gn sonra xstxanaya ba kdi, sonra is xstxana mdirindn xahi etdi ki, onun yanna glsin. Cnab mdir, bu saat xstxanada ne xstniz vardr? dey ondan sorudu. yirmi alt, monsenyor. Bli, mnim hesabma gr d o qdrdir, dey yepiskop tsdiq etdi.

 arpaylar bir-birin ox yaxndr, dey xstxana mdiri lav etdi. Bli, bu mnim d diqqtimi clb etdi. Otaqlar palata n yaramr, onlarn havasn dyidirmk olduqca tindir. Bli, mn d el grnd. Bir d, bilirsinizmi, yax hava olanda, baamz saalan xstlrin hamsn tutmur. Bunu mn d dndm. Yoluxucu xstliklr yaylan zaman bzn yz qdr xst olur, biz n edcyimizi bilmirik; msln, bu il yatalaq, iki il bundan vvl is isitm xstliyi dmd. Bu fikir mnim d alma gldi. lac ndir, monsenyor, dey xstxana mdiri davam etdi, btn bunlara dzmli oluruq. Bu msahib alt mrtbnin qalereya klind tikilmi yemk salonunda gedirdi. Yepiskop bir qdr skut etdi, sonra birdn xstxana mdirindn sorudu: Cnab, tkc bu otaqda ne arpay yerl bilr? Mdir heyrtl sslndi: Zati qdslrinin yemk salonundam? Yepiskop otaa gz gzdirrk fikrind, el bil, nyi is lb-biir v hesablayrd. O z-zn danr kimi: Bu otaqda az iyirmi arpay yerldirmk olar, dedi, sonra da ucadan szn davam etdi, Cnab mdir, burada, grnr bir shv vardr. Siz iyirimi alt nfrsiniz, znz d be, ya alt kiik otaqda yerlmisiniz. Biz is cmi nfrik, amma altm adamlq yer tutmuuq. Tkrar edirm: burada, bhsiz, bir shv vardr. Siz mnim yerimi tutmusunuz, mn d sizin. Mnim evimi zm qaytarn. Bu evin sahibi is sizsiniz. Ertsi gn xstxanada olan iyirmi alt xst yepiskop sarayna krld, yepiskop is xstxana evind yerldi. Cnab Mirielin ailsi inqilab zaman hr eyini itirdiyi n onun var-dvlti yox idi. Bacs ild be yz frank renta alrd ki, bu da kils evind sad bir hyat srdklri n onun xsi xrclrini grrd. Cnab Miriel dvltdn on be min livr yepiskop maa alrd. Xstxanaya kdy gn o, bu mblin nec srf edilcyini hmilik myyn etdi. Onun z li il yazlm olduu cdvli tqdim edirik: EV XRCLRMN BLGS. Kiik seminariya n min be yz livr. Missioner cmiyyti n yz livr. Mondide lazaristlri n yz livr. Parisd olan cnbi ruhani missiyalarnn seminariyalar n iki yz livr. Mqdds ruh cmiyyti n yz lli livr. Mqdds torpan ruhani idarlrin yz livr. Yetim yurdlar cmiyytlri n yz livr. lav olaraq Arledki hmin cmiyytlr n lli livr. Hbsxanalarda dustaqlarn saxlanmasn yaxladran xeyriyy cmiyyti n drd yz livr. Dustaqlara kmk edn v onlar xilas edn cmiyyt n be yz livr. Borc stnd dustaq olan ail sahiblrini hbsdn xarmaq n min livr. Yeparxiyada ehtiyac olan mllimlrin maana lav n iki yz livr. Yuxar Alp departamentind ehtiyat rk maazalar n yz livr. Yoxsul qzlar pulsuz oxutmaq n Din, Manok v Sisteron hrlrind tkil edilmi qadn cmiyytin min be yz livr. Yoxsullar n alt min livr. xsi xrclrim n min livr. Cmi: on be min livr.

Yepiskop Miriel Dind olduu mddtd bu cdvli, sla, dyimdi. Grdymz kimi, bu cdvli o, ev xrclrimin blgs cdvli adlandrrd. Madmazel Batistina he bir etiraz gstrmdn bu blgn qbul etdi. Bu mqdds qzn nzrind Din yepiskopu hm qarda, hm d kei idi, qan qohumluu qanununa gr onun dostu, kils qanununa gr rhbri idi. O, yepiskopu sevir v ona smimiyytl prsti edirdi. Cnab Miriel dand zaman Batistina etiraz etmdn ona qulaq asar, onun hr bir hrktini szsz bynrdi. Yalnz xidmti qadn, madam Maqluar altdan-altdan donquldanard. Yuxarda grdymz kimi yepiskop z xrclri n ancaq min livr ayrmd ki, bu da madmazel Batistinann pensiyas il birlikd ild min be yz livr edirdi. ki qar il bir qoca bu pulla dolanrd. Htta Din bir kei gldiyi zaman yepiskop madam Maqluarn ciddi qnatiliyi v madmazel Batistinann evi bacarqla idar etmsi saysind onu yax nahara qonaq ed bilirdi. Cnab Mirielin Din gldiyi gndn ay kemidi. Bir gn o dedi: Nec olsa, mn pul chtdn ox korluq kirm! Bs n? dey madam Maqluar sslndi. Ax hrd ekipaj saxlamaq v yeparxiyan gzmk n departamentin siz vermli olduu minik xrcini yepiskop hzrtlri hl tlb etmmidir. Qabaqk yepiskoplar bu xrci hmi alrdlar. Yepiskop dedi: Bu dorudur. Siz tamamil haqlsnz, madam Maqluar. Cnab Miriel riz yazb hmin pullar tlb etdi. Bir az sonra ali ura yepiskopun tlbini nzr alaraq, ona Cnab yepiskopun ekipaj saxlamaq, pot karetalar tutmaq v yeparxiyan gzmk xrclri ad il ild min frank vermyi qrara ald. Bu hadis yerli burjuaziya arasnda byk gurultuya sbb oldu. mperiyann bir senatoru, Beyzlr urasnn kemi zv, zn on skkiz brmer trfdar kimi gstrib hrin yaxnlnda gzl senator mlkn sahib olmu bir zat bu mnasibtl ruhani ilr naziri cnab Biqo de Priamenenin adna qeyzl dolu gizli bir mktub gndrmidi. Aada drc etdiyimiz stirlr hmin mktubdan alnmdr. Ekipaj saxlamaq xrci! He drd min nfr halisi olmayan bir hrd ekipaj ny lazmdr? Yeparxiyan gzmk xrci! vvln yeparxiyan gzmk kim lazmdr? kincisi, bu dalq yerlrd pot karetalarnda nec gzmk olar? Burada yol yoxdur, yalnz atla gzmk mmkndr. Htta ato-Arnudak Dransu krps d ikitkrli kz arabasnn arlna gcl davam gtir bilir. Bu keilrin hams acgz v xsis olur. ndiki tz gldiyi zaman zn ar tuturdu. ndi is o, kemidkilr kimi hrkt edir. Ona ekipaj v pot karetalar lazm olmudur! vvlki yepiskoplar kimi ona da dbdb v zint lazmdr. Ah, bu keilr! Cnab qraf, inann ki, imperator bizi btn bu uzuntklrin lindn qurtarmadqca, ilr dzlmyckdir. Rdd olsun papa! (Roma il ilr dolamaa balayrd). Mn gldikd mn yalnz v yalnz Sezar trfdaryam. V sair v sair. Yeni maa tyin edilmsi madam Maqluar ox sevindirdi. O, madmazel Batistinaya: N yax oldu, dedi. Monsenyor vvlc baqalarnn halna qaldsa, nhayt, zn d dnmli oldu. O, znn btn xeyriyy ilrini qaydaya salmdr. Bu min frank is artq biz atacaqdr. Nhayt! Hmin axam yepiskop aadak cdvli yazb bacsna verdi. YOL V EKPAJ XRCLR N ALINAN MBL. Xstxanadak xstlr t suyu vermk n min be yz livr. Eksd yetimlr kmk cmiyyti n iki yz lli livr. Draqinyanda yetimlr kmk cmiyyti n iki yz lli livr. Ky atlm uaqlarn bslnmsi n be yz livr. Yetimlr n be yz livr.

Cmi: min livr. Yepiskop Mirielin bdcsi bel idi. Ayinlrin icras, xeyir-dua, xa mrasimi, moiz, kilslrin dualanmas, nikah duas v sair kimi mrasimdn toplanan lav yepiskop mdaxilin glinc, cnab Miriel varllardan mmkn qdr ox alr v aldn yoxsullara paylayrd. ox kemdn yepiskopun zrin hr trfdn ianlr yamaa balad. Varllar da, yoxsullar da ham cnab Mirielin qapsn dyrd, kimi sdq istmy, kimi d sdq vermy glirdi. Bir il kemdi ki, yepiskop btn ian vernlrin xzindarlar v btn ehtiyac iind olanlarn daxldar oldu. Onun lindn oxlu pullar glib keirdi, lakin he bir ey onu z hyat trzini dyimy v zruri ehtiyac dyn miqdardan artq bir ey srf etmy vadar ed bilmzdi. ksin, aalarda sfalt v ehtiyac hmi yuxar tbqlrin mrvvt v sxavtindn ox olduu n, cnab Miriel aldqlarn demk olar ki, almamdan vvl paylayrd, quru torpaa dn su da bu cr drhal yox olur. Yepiskopun lin n qdr pul glirdis, atmrd. O da z-zn soyurdu. Adt gr yepiskoplar yazdqlar dini frman v mrlrin banda xa mrasimi zaman onlara verilmi adlarn hamsn qeyd edirdilr, yoxsul hali d z yepiskopuna mhbbtini izhar etmk n bir ox adamlarn irisindn onlara daha ox mnal grnnini semidilr. Onlar Mirieli monsenyor Byenven1 armaa baladlar. Biz d z trfimizdn onu bu adla aracaq. Bu ad onun znn d xouna glirdi. O deyirdi: Mn bu ad sevirm. Byenven monsenyorun tshihi kimi bir eydir. Biz, sla, iddia etmirik ki, burada yepiskopun portretini dzgn tsvir etdik. Biz yalnz bunu dey bilrik ki, bu portret, hr halda, ona ox bnzyir. NC FSL. Mrhmtli yepiskopun pis yeparxiyas. Yepiskop z ixtiyarnda olan yerlri gzmk n ald maa yoxsullara paylamasna baxmayaraq, yeparxiyan gzmkdn l kmirdi. Din yeparxiyasn gzmk is tin idi. Orada dznlik az, dalar ox, yollar demk olar ki, yox idi. Orada otuz iki mhll kilssi, qrx bir vikariat v monsenyora tabe olan iki yz sksn be kils vard, bunlarn hamsn gzib dolanmaq asan i deyildi. Lakin yepiskop btn tinliklri df edirdi, yaxna getmli olduqda piyada gedr, dznliklri tk atl arabada gzr, dalar is at belind dolaard. Adtn hr iki qar onu mayit edrdi, yalnz sfr onlar n ar olduu zaman yepiskop yola tk xard. Bir df o, Senezdki qdim yepiskop iqamtgahna ek belind glmidi. O zaman pul kissi bo olduundan, baqa bir vasit il yola xmaq imkan yox idi. Onu qarlamaq n yepiskop saraynn bayr qapsna xan hr meri yepiskopun ekdn dmsini grb hiddtl ona baxmd. Burada olan bir ne hrli d ona glmd. Yepiskop demidi: Cnab mer v cnab hrlilr, sizin hiddtinizin sbbini baa drm. Siz bu fikirdsiniz ki, mnim kimi adi bir kils xadimi n hzrt sann mindiyi bir heyvann belind gzmk byk dbsizlikdir. Sizi min edirm ki, bu hrktim sbb he d hrtprstlik deyil, ehtiyac v zrurtdir. Syaht zaman o, mrhmtli, mlayim olar, adamlara moiz etmkdn daha ox onlara shbt edrdi. Dlil v timsal n uzaa getmzdi. Bir yerin halisin qonu yerin halisini nmun gstrrdi. Yoxsullarla srt rftar ediln yerlrd deyrdi: Brianson halisin baxsanz, onlar yoxsullara, dul arvadlara v yetimlr hamdan kp qabaq ot bimy icaz vermilr v yoxsullarn khn evlri uduqda tzdn onlar n pulsuz ev tikirlr. Bunun vzind Allah onlarn lksini brktli etmidir. Bir sr olar ki, o yerlrd bir adam bel ldrlmmidir. halisinin hams pula hris olan v z mhsullarn tez ymaa alan kndlrd is deyrdi: Ambren halisin bir baxn, oullar orduda, qzlar is hrd xidmt edn bir ail bas biin vaxt xstlnib ily bilmdikd, kei moizsind halini ona yardm etmy dvt edir

v bazar gn hali kiilr, qadnlar, uaqlar badtdn sonra o yoxsulun tarlasna gedib mhsulunu yr, taxln, klini anbara doldururlar. Pul, ya miras stnd savaan aillr: Devolni dallarna baxsanz, deyrdi, onlar o qdr srt bir lkd yaayrlar ki, orada lli ild bir df blbl ssi eitmzsn. Bununla bel orada bir ail bas ldkd oullar rk qazanmaq n baqa yerlr xb gedir v btn mlak z baclarna verirlr ki, onlar zlrin ot tapa bilsinlr. halisi mhkmbazl sevn vilaytlrd fermerlrin z var-yoxlarn riz kazlarna srf etdiklrini grdkd deyirdi: Keyras vadisinin xeyirxah kndlilrin bir baxn. Onlar min nfrdir! lahi! Onlar balaca bir respublika kimi yaayrlar! Orada n hakim, n d mhkm mmuru var. Btn ilri mer z grr. O z vergi tyin edir, z vicdanla i grr, ikaytlr pulsuz baxr, miras varislr arasnda mkafatsz blr, mhkm xrci tlb etmdn qrar xarr v daltli adam olduu n sad adamlar da ona itat edirlr. Mktb mllimlri olmayan kndlrd, o, yek keyrassllar nmun gstrrk: Bilirsinizmi, onlar n edirlr? deyirdi. On iki-on be evdn ibart olan balaca bir knd hmi mllim saxlaya bilmdiyi n, vadinin btn halisi yb bir ne mllim tutar, on gn birind qalb, drs verirlr. Bu mllimlr yarmarkalarda olurlar, mn da onlar orada grmm. Onlar lyapalarnn qaytanlarna taxlm qaz llklrindn drhal tanya bilrsiniz. Yalnz savad yrdn mllimlrin bir llyi, hm savad, hm d hesab yrdnlrin iki llyi, savad, hesab v latn dili yrdnlrin is llyi olur. llkli mllimlr byk alim adamlardr! Bel halda nadan qalmaq eyib deyilmi? Siz d keyrasllar kimi edin. O qayke ata kimi bu cr ciddi nitqlr sylyrdi, mnasib misallar olmayanda, o, zndn ibrtli hekaylr uydurard. Bu hekaylr ox qsa, lakin obrazl olub, mqsd uyun glrdi, Hzrt sann da etiqadla dolu gzl nitqlrind bu xsusiyyt var, ona gr d dediklri hmi inandrc olard. DRDNC FSL. Sz uyun i. Onun shbti xo v n olurdu. Yannda yaayan iki qar il daim onlarn anlaya bilcyi bir kild danard, glnd uaq kimi rkdn glrdi. Madam Maqluar onu monsenyor cnablar adlandrma sevrdi. Bir df o, kitabxanasnn rflrindn bir kitab gtrmk n kreslosundan ayaa qalxd. Kitab st rflrin birind idi. Yepiskopun boyu qsa olduuna gr li atmad. O, madam Maqluara mracitl: Madam Maqluar, mn bir stul gtirin, dedi, Monsenyor cnablar o rf atacaq qdr uca deyildi. Onun uzaq qohumlarndan biri olan qrafinya de Lo hr df onun hzurunda olunun midlri adlandrd bir eyi xatrlatmaq n frsti ldn vermzdi. Qrafinyann ox qocalm v ehtimal ki, lm yaxnlaan bir ne qohumu vard, bu qohumlarn bilavasit varisi qrafinyann oullar idi. Kiik oluna nnsinin lmndn sonra az yz min livrlik bir renta atmal idi; ortancl olu misinin lmndn sonra hersoq tituluna malik olacaq idi, byk olu is babasnn lmndn sonra per titulu qazanacaq idi. Yepiskop, adtn, bu saddil v balana bilck analq lovalna dinmz-sylmz qulaq asard. Lakin bir daha madam de Lo btn bu miraslarn v midlrin tfsilatn tkrar etdiyi zaman yepiskop ona hmikindn ox daln grnmd. Qrafinya kskn bir halda szn ksrk: Aman Allah! demidi. miolu, siz n n fikr getdiniz? Yepiskop ona cavab vermidi ki: Mn, yanlmramsa, mbark Avqustinin srind oxumu olduum qrib bir ey haqqnda fikirlirm. Orada yazlmdr: midinizi o ks balayn ki, onun he bir varisi yoxdur. Bir df d o bir mktub almd. Bu mktubda ondan yerli dvoryanlardan birinin dfnind itirak etmyi xahi edirdilr, mktubun btn bir shifsind mrhumun titullar, sonra da qohumlarnn btn feodal v aristokrat adlar tntn il gstrilirdi. Yepiskop bunu oxuyub: lmn krklri n qdr mhkm imi! demidi. Grn adamlar onun zrin n qdr ar titul yk qoymu v z hrtlri n htta qbirdn d n qdr ustalqla istifad etmilr!.

Yeri gldikd o, zarafat etmyi sevrdi, ancaq onun yngl istehzasnda hmi ciddi bir mna gizlnrdi. Bir df phriz gnlrin Din gnc bir vikari glmi v byk kilsd moiz etmidi. O, yax bir natiq idi. Moizsi mrhmt mslsin hsr edilmidi. Gnc vikari varllar, qorxunc boyalarla tsvir etdiyi chnnmdn yaxa qurtarmaq v gzl, frhli kild tsvir etdiyi cnnt layiq olmaq n, yoxsullara yardm etmy arrd. Onu dinlynlr arasnda ticart ilrindn uzaqlam, lakin bzn slmilikl mul olan cnab Jeboran adnda zngin bir alveri vard: o, qaln mahud, crbcr astarlq para v fs hazrlamaqla iki milyon frank pul qazanmd. Jeboran mrnd bir df d olsun dilniy sdq vermmidi. Bu moizdn sonra is hr bazar gn kilsnin qapsnda duran bir ne qoca dilni qadna onun bir sual verdiyini grmdlr. Bu sdq alt dilninin payna drd. Bir gn yepiskop onun sdq verdiyini grb glmsyrk, hamsna dedi: Bax, cnab Jeboran bir su qiymtin cnnti satn alr!. Msl sdqy gldikd, yepiskop rdd cavabndan bel ruhdan dmzdi v bu kimi hallarda ox zaman el szlr tapard ki, adamlar fikirlmy mcbur edrdi. Bir df o, hr salonlarnn birind yoxsullar n sdq toplayrd, qonaqlar arasnda markiz de antersye adl zngin v xsis bir qoca da vard. O, eyni zamanda hm ultraroyalist, hm d ultravolteri idi, o zaman bel hallar olurdu. Yepiskop markiz yanaaraq lini onun iynin qoyub demidi: Cnab markiz, siz mn bir ey vermlisiniz. Markiz zn ona evirib quru cavab vermidi: Monsenyor, mnim z yoxsullarm vardr. Yepiskop is: Onlar mn verin demidi. Bir gn yepiskop byk kilsd bel bir moiz eldi: ziz qardalarm! Mehriban dostlarm! Fransada bir milyon yz iyirmi min deikli, yni iki pncrli v bir qapl, bir milyon skkiz yz on yeddi min iki deikli, yni bir qap il bir pncrli kndli evi, nhayt, yz qrx alt min d birdeikli birqapl daxma vardr. Bunun sbbi pncr v qap vergisi deyiln eydir. Bu evlr yoxsul aillrini, qarlar, kiikyal uaqlar krn, onda grrsiniz ki, isitm xstliyi d, baqa xstliklr d bel yerlrdn tryir! Heyhat! Allah insanlara yaamaq n hava vermidir, qanun is Allahn verdiyi havan satr. Mn qanunu pislmk istmirm, mn Allaha kr v sna edirm! zerd, Varda, Yuxar v Aa Alp dalarnda kndlilrin l arabas bel yoxdur, onlar peyini dallarnda dayrlar: onlarda am da yoxdur, qatranl talaa v qatrana salnm ip yandrrlar. Yuxar Dofine trflrindki kndlrd bu bir adtdir. Kndlilr alt ayda bir df rk biirirlr, yanacaq vzin quru mal tzyi ildirlr. Qda hmin ryi balta il dorayaraq, btn gn suda isladrlar ki, yemk mmkn olsun. Qardalar, mrhmt edin, bir grn trafnzdak insanlar n qdr zab v ziyyt kirlr!. Yepiskop Provansda anadan olduundan, btn Cnubi Fransa ivlrini mnimsmidi v yeri gldikc Aa Langedok, Aa Alp v Yuxar Dofine ifadlrini ildirdi. Bu is sad kndlilr olduqca xo glir v onun szlrinin daha ox tsir etmsin v rklr yol amasna sbb olurdu. Daxmalar v dalar onun z evi kimi idi. O, n yksk fikirlri n adi, xalqn anlad bir dild ifad ed bilir, btn ivlri bildiyi n, btn rklr yol taprd. Bunu da qeyd etmk lazmdr ki, o, istr zadganlarla, istrs d sad adamlarla bir cr rftar edrdi. O, vziyyti drindn yrnmdn he ksi tqsirlndirmzd. O, deyrdi: Gnahn kediyi yolu nzrdn keirk!. Kemi gnahkar o glmsnrk zn bel adlandrrd. ox srtlik etmzdi, qzbli mminlr kimi qalarn atmadan z fikirlrini tamamil aq tbli edrdi. Onun tlimini qsaca olaraq, txminn, bu surtd ifad etmk olar: nsann cismi vardr, bu cisim eyni zamanda onun n hm ar bir yk, hm d vsvsdir. O, bu cismi sryr v ona tabe olur. O, z cismin ciddi fikir vermli, cilovunu kmli, susdurmal v yalnz lacsz qaldqda ona tabe olmaldr. Bu itatkarlqda da gnah gizln bilr, lakin bu cr gnah balanacaq bir gnahdr. Bu, yxlmaqdr, ancaq dizi st yxlmaqdr v ibadtl qurtara bilr. Mqdds olmaq mstsna bir eydir; daltli olmaq is qaydadr. Yolunuzdan xn, yxln, gnah i grn, ancaq daltli olun.

Mmkn qdr az gnah etmk insan n qanun budur. He gnah etmmk mlklrin arzusudur. Yer znd n varsa gnaha tabedir. Gnah cazib qvvsin malikdir. Bir msl stnd ham ucadan qqrmaa v z qzbini bildirmy balad zaman yepiskop glmsyrk deyrdi: Oho! Yqin, burada shbt hamnn ildiyi byk bir gnah haqqnda gedir. Buna gr vicdan tmiz olmayanlar qorxmular v bhni zlrindn rdd etmy tlsirlr. O, insan cmiyytinin ar ykn dayan arvadlara v yoxsullara qar ox mrhmtli idi. O deyirdi ki, Arvadlarn, uaqlarn, nkrlrin, ziflrin, yoxsullarn v cahillrin xta etmsind rlr, atalar, aalar, gcllr, varllar v alimlr mqssirdir. O, hminin deyrdi ki, Cahillr bacardnz yrdin, onlara pulsuz thsil vermmkd cmiyytin z mqssirdir, cmiyyt yayd chalt n msuldur. Qaranlq iind olan qlbd gnah doar. Mqssir gnah edn deyil, bu qaranl yaradandr. Grndy kimi, mxtlif eylr haqqnda o, qrib v xsusi bir trzd mhakim yrdrdi. Mn bel znn edirm ki, o, bu fikirlri ncildn iqtibas etmidi. Bir df o, istintaq gedn v yaxn zamanda mhkmsi tyin edilck bir cinayt iindn xbr tutdu. Bdbxt bir adam, bir qadn v o qadndan olan uan ox sevdiyindn, tamamil pulsuz qald zaman saxta pul ksmy balayr. O zamanlar saxta pul ksmk n lm czas verilirdi. Hmin qadn, sevgilisinin ksdiyi birinci saxta pulu i vermk istrkn tutulur. Onu hbs edirlr, lakin tkc onun znn tqsirini tsdiq edck sbutlar vard. Yalnz o, z etiraf il sevgilisini l ver bilr v mhv ed bilrdi. Qadn onun mqssir olduunu inkar edir. stintaq davam edir. Qadn inadla susur. Bu zaman kral prokurorunun alna bel bir hiyl glir: o, qadnn sevgilisin bhtan ataraq, onu xyantd tqsirlndirir v onun yazm olduu mktublardan mhartl sediyi paralarn kmyi il bu bdbxt qadn inandrr ki, hmin adam onu aldatmdr v baqasn sevir. Qadn qsqanclqdan aln itirrk, sevgilisini ifa edir. Hr eyi boynuna alb tsdiq edir. Kii labd mhv olacaq idi. Yaxn zamanda onu bu qadnla Eksd mhakim edckdilr. Bu bard ham danrd v ham prokurorun mhartin heyran qalrd. O, qsqancl i salaraq, qzbdn hqiqt, intiqamdan is dalt dourmudu. Yepiskop bunlar skutla dinlmi, sonra is sorumudu: Bu kiini v bu qadn harada mhakim edcklr? Cinayt mhkmsind, cavabn aldqda is: Kral prokurorunu harada mhakim edcklr? demidi. Din hrind facili bir hadis ba vermidi. Bir nfr adam ldrdy n, lm czasna mhkum edilmidi. Bu yazq n ox oxumu, n d tamamil cahil deyildi. Yarmarkada hoqqabazlq v mirzlik edrdi. Btn hr hli mhkm prosesini byk maraqla izlyirdi. Edamdan bir gn vvl hbsxana keii xstlnir. Dustan mrnn son dqiqlrind onun yannda olmaq n baqa bir kei tapmaq lazm glir. Mhll keiin mracit edirlr. Lakin kei rdd edir v deyir: Bunun mn dxli yoxdur, mnim bu ayinl v bu kndirbazla n iim var? Mn d xstym. Bir d ki, ora mumiyytl, mnim yerim deyil. Bu cavab yepiskopa xbr verirlr. O, Cnab kre haqldr, deyir. Bu yer onun deyil, mnimdir. O, drhal hbsxanaya gedib kndirbazn salnd kameraya daxil olur, onu ad il sslyir, lindn tutub shbt etmy balayr. O, yemyini, yatman unudub, btn gn hbsxanada mhkumun ruhu n Allaha ibadt etmkl v onu da ibadt tviq etmkl keirir. O, dustaa n byk v eyni zamanda n sad hqiqtlrdn danr. O bu dustan aas, qarda, dostu v yalnz ona xeyir-dua vermk n onun yepiskopu olur. O, dustaa tslli v rk vermkl onun qlbini iqlandrr. Bu adam msibtl lmli idi, lm onun tsvvrnd bir uurum idi. O bu uurumun knarnda titryrk dayanmd v dhtindn geri kilirdi. O, tamamil laqeyd olacaq drcd cahil deyildi. lm hkm onu ox brk sarstm v sanki, bizi kainatn sirrindn ayran v bizim hyat adlandrdmz sddi yarmd. O bu mum yarqlardan bu dnyann hdudu xaricind olan eylri grmk n daim baxr v orada yalnz zlmt grrd. Yepiskop iq grmkd ona kmk etdi.

Ertsi gn, o bdbxti aparmaa gldiklri zaman yepiskop onun yannda idi. O, ynind bnvyi rda, dnd yepiskop xa olduu halda dustan dalnca xd v camaat qarsnda qollar kndirl bal cani il yan-yana durdu. O, cani il birlikd arabaya mindi v onunla bir yerd eafota xd. Bir gn vvl qmgin v myus olan mhkumun indi sifti iqlanmd. O, ruhunun sakitldiyini hiss edirdi v Allaha mid balamd. Yepiskop onu qucaqlad v gilyotinann ba enmy hazr olan zaman ona dedi: nsanlar trfindn ldrlni Allah dirildir, qardalar trfindn qovulan zn ata tapr. Dua et, inan, bdi hyata qdm qoy! Atamz oradadr! Yepiskop eafotdan ddy zaman gzlrind el bir ey var idi ki, camaat geri kilmy vadar etdi. Onun znn solunluumu, yoxsa qaysz sakitliyimi insan heyrt gtirdiyini sylmk tindir. O, zarafatla saray adlandrd sad evin qaytd zaman bacsna dedi: Mn indi tntnli bir dfn mrasimindn glirm. Byk v gzl niyytlr ox zaman baa dlmdiyindn hrd yepiskopun hrktini bynmyn adamlar da tapld. Onlar deyirdilr: Bu, zn gstrmk arzusudur. Ancaq bu shbt yalnz salonlarda gedirdi. Xo mllr bh il baxmaq niyytind olmayan camaat is mtssir olmu v heyran qalmd. Yepiskopa glinc, gilyotina mnzrsi ona bir zrb kimi tsir etmidi v bu zrbdn o, uzun zaman zn gl bilmmidi. Dorudan da, eafot qurulub, qarda durduu zaman adam, el bil, qara basr. N qdr ki, siz gilyotinan z gzlrinizl grmmisiniz, lm czasna az-ox laqeyd mnasibt bsly bilrsiniz, z ryinizi sylmy bilrsiniz, h v ya yox dey bilrsiniz, lakin el ki gilyotinan grdnz, sarsnt o qdr dhtli olur ki, siz onun leyhin v ya lehin olduunuzu qti surtd bildirmy mcbursunuz. Bzilri, de Mestr kimi, ona mftundur, bzilri is, Bekkari kimi, ona lntlr oxuyur. Gilyotina qanunun mzidir, onun ad vindictadr1, o bitrf deyil v sizin bitrf qalmanza da yol vermir. nsan onu grnd titryir, onu anlalmaz bir hiss bryr. Btn ictimai problemlr gilyotina bann trafnda z sual iarlrini qoyur. Eafot kabusdur. Eafot taxta ski deyil, eafot man deyil, eafot taxtadan, dmirdn v kanatdan qayrlm v mum bir tbbs malik canl bir mxluqdur, el bil, bu ski grr, bu man eidir, bu mexanizm baa dr, el bil, bu taxtann, bu dmirin, bu kanatlarn z iradsi vardr. Eafotu grnd insann qlbini lm dhti bryr v eafot z grdy iin mdhi v urlu itiraks kimi grnr. Eafot clladn yoldadr o, insan mhv edir, tini yeyir, qann iir. Eafot hakimin v dlgrin icad etdiyi bir jdaha, saysz-hesabsz qurbanlarn lmndn ml glmi, n is dhtli bir hyatla yaayan kabusdur. Yepiskopun ald tssrat dhtli v drin idi: edamn sabah gn v ox-ox sonra bel, o prian grnrd. Mum dqiqnin qeyri-tbii sakitliyi artq yox olmudu. ctimai mhkm kabusu onu daim tqib edirdi. Adtn, hr bir vzifsini ifa etdikdn sonra mmnun v frhli qaydan bu din xadimi, sanki, indi ny gr is zn mzmmt edirdi. Hrdnbir o, z-z il danr v yava ssl lmli monoloqlar sylyirdi. O monoloqlardan birini burada qeyd edirik, onu bir df axamst bacs eitmi v yadnda saxlamd: Mn bunun bu qdr dhtli olduunu he bir zaman dnmzdim. nsan qanunlarn grmyck drcd ilahi qanunlarn drinliklrin varmaq cinaytdir. lm mslsind yalnz tanr hakimdir. N haqqa gr insanlar bu drkedilmz alm l atrlar?! Zaman kedikc bu tsir ziflmi v ehtimal ki, onun xatirsindn silinib getmidi. Lakin adamlar grmdlr ki, o gndn sonra yepiskop edam meydanndan kemkdn kinir. Yepiskop Mirieli gndz v gec hr zaman bir xstnin v ya can vermkd olan bir adamn yanna armal olard. O, baa drd ki, bu onun sas vzifsi, hm d n mhm iidir. Basz qalm aillr onu armaa bel ehtiyac duymurdular, o z onlarn yanna glirdi. O, sevdiyi arvadn itirmi bir kiinin v ya uan itirmi bir anann yannda saatlarla dinmzc oturma bacarard. Lakin n zaman skut etmk lazm gldiyini bildiyi kimi, n zaman sz sylmk lazm olduunu da bilirdi. Ah, o, n gzl tslli vern bir adam idi! O, kdri unutdurmaa almazd, ksin, kdri daha da drinldirib, sonra mid vermkl onu dadard. O deyrdi: lnlr baqa nzrl baxmaqdan kinin. Torpan altnda ryn eyi

dnmyin. Diqqtl baxn, gylrd canl bir iq grcksiniz, o sizin ziz lninizin ruhudur. O bilirdi ki, etiqad drd lacdr. O, myus olan adama tslli vermy, onu sakit etmy alr, z qismtin boyun yn insanlar ona nmun gstrr v mzara doru baxan kdri ulduzlara doru baxan kdr evirmy alard. BENC FSL. Monsenyor Benvennn z cbblrini hddindn ox geyib khnltmsi haqqnda. Cnab Mirielin ail hyat da onun dnyagrn aildn knar hyat kimi tamamil ks etdirirdi. Din hri yepiskopunun z arzusu il keirdiyi yoxsul hyat onu yaxndan mahid etmy imkan olan hr bir xs n maraql v eyni zamanda ibrtli bir tamaa idi. Btn qocalar v mtfkkirlrin ksriyyti kimi o da az yatard. Ancaq bu qsa yuxu ox drin olard. Shr yepiskop bir saata qdr dncy dalard, sonra kilsd v ya evind ibadt edrdi. badtdn sonra ovdar ryi il z inklrinin sdndn bir qlyanalt edrdi. Sonra i girirdi. Yepiskop ox mul adamdr. O, hr gn yeparxiyann katibi olan keii v z ba vikarilrini qbul etmlidir. O, ruhani cmiyytlrinin faliyytin nzart etmli, imtiyazlar paylamal, ayin, dua kitablar, kils katexizisi v sair kimi dini dbiyyat aradrmal, kei nsihtnamlri yazmal, moizlri tsdiq etmli, mhll keilri il merlri bardrmal, ruhani v inzibati mktublar yazmal bir yandan dvlt, o biri trfdn Papa il rabit saxlamal idi, xlas, min cr i grmli olurdu. Bu cr idn, kils ibadtlrindn v ayinlrdn qalan vaxtn, hr eydn vvl, yoxsullara, xstlr v ryi drdlilr srf edrdi, drdlilri, xstlri v yoxsullar ziyart etmk vzifsi qurtardqdan sonra qalan saatlar da i srf edrdi: z ban bellyr v ya oxuyub yazard. Bu iki i o, bir ad vermidi: Babanlq etmk. O: Al- badr deyrdi. Gnortaya yaxn, hava gzl olduqda, o xb hrd, ya da hrin knarnda piyada gzr v ox zaman yoxsul daxmalara girrdi. Pambqla sarnm isti bnvyi rdasna brnm, ayanda da bnvyi corab, qaba ayaqqab, banda is youn qzl qotazlar olan yast guli bir lyapa, uzun sasna dayana-dayana gzlrini yer dikmi, drin dnclr dalm halda yalqz gzrdi. O, haraya qdm qoysayd, orada bayram olard. Sanki, o, z il iq v istilik gtirirdi. Uaqlar v qoca kiilr onu qarlamaq n qapya xardlar, sanki, onlar gni qarlayrdlar. Yepiskop onlara, onlar da yepiskopa xeyir-dua verrdilr. Ehtiyac iind olanlara onun evini gstrrdilr. Hrdnbir o, dayanb kiik olan v qzlarla shbt edr, analarnn zn glmsrdi. Pulu olanda yoxsullarn yanna, qurtaranda is varllarn yanna gedrdi. Cbblrini uzun mddt geydiyindn v onlarn khnliyinin camaatn gzn dymsini istmdiyindn, pambql bnvyi rdasn geyinmmi hr xmazd. sti yay gnlrind bu ona bir qdr arlq edrdi. Gzmkdn ev qaytdqda nahar edrdi. Nahar shr yemyin bnzrdi. Axam saat doqquzun yarsnda bacs il brabr am edrdi, madam Maqluar is masa banda onlara xidmt edrdi. Bu yemklrdn sad yemk ola bilmzdi. Lakin mhll keilrindn biri ama qonaq qaldqda, madam Maqluar frstdn istifad edrk, yepiskop hzrtlrin gzl gl bal v ya dadan gtirilmi tz ov quundan lzztli xrk hazrlayb sfry qoyard. Hr bir kei yax am etmyi n bir bhan idi v yepiskop buna mane olmazd. Adi gnlrd is yemklri suda bimi trvzdn v zeytun ya il hazrlanm orbadan ibart idi. Buna gr d hrd deyrdilr: Yepiskopumuzun kei qona olmadqda, z rahib kimi nahar edir. Axam yemyindn sonra o, yarm saata qdr madmazel Batistina v madam Maqluarla shbt edrdi, sonra z otana girrk, gah ayr-ayr vrqlr zrind, gah da kitablarn haiylrind yaz yazmaa balard. Yepiskop ox oxumu adam idi, htta bir qdr d alim idi. lndn sonra yepiskopun be, yaxud alt, olduqca maraql lyazmas qalmd. Bunlarn arasnda mqdds kitabdan gtrlm btidada ilahi ruh sular zrind dolaard eri haqqndak

mlahizsi d var idi. O, bu eri mtnl, yni rbc, Tanrnn klklri sirdi eri v osif Flavinin Dalardan yer klklr sdi szlri il v nhayt, Onkelosun Tanrdan doan ruzigar sular zrind sirdi szlrini yhudi tfsiri il mqayis etmidi. Baqa bir srind Ptolemaid yepiskopu v bu kitabn mllifinin ulu babas olan Hqonun ilahiyyat srlrini thlil edir v myyn edir ki, ken srd Barleykur txlls il nr edilmi mxtlif kiik srlr d hmin yepiskop trfindn yazlmdr. Yepiskop bzn hr hans bir kitab oxuduu yerd birdn drin fikr dalard, fikrindn ayld zaman hmi o, kitabn knarnda bir ne ey yazard. ox zaman bu cr yazlarla onlarn qeyd olunduu kitabn mzmunu arasnda he bir rabit olmazd. Bizim limizd olan bir kitabn knarlarnda yepiskopun yazlar vardr. Bu kitabn ad beldir: Lord Jermenin general Klinton, general Kornvalis v Amerika hrbi donanmasnn admirallar il yazmas. Versalda kitab Puensonun, Parisd is sahil boyu Avqustinlr ksindki kitab Pisonun maazasnda satlr. Kitabn stndki qeyd budur: Ey hzirl-vicud! Ekkleziast sn qadir Allah, Makkaveylrin kitab Yaradan, efeslilrin adna yazlm Nam Azadlq deyir. Barux sni Namtnahi, Zbur Hikmt v Hqiqt, ohan q, Sltntlr kitab Tanr, sxod Qzav-qdr, Levit Qdsiyyt, Yezdra dalt adlandrr, kainat sn Allah, insan Ata deyir, Sleyman peymbr is sn Mrhmt ad vermidir v bu, snin adlarnn n yaxsdr. Axam saat doqquza yaxn hr iki qadn yuxar gedr, yepiskop da shr qdr birinci mrtbd tk qalard. Burada biz Din yepiskopunun mnzilini dzgn tsvir etmliyik. ALTINCI FSL. Yepiskop evini qoruma kim taprmd. Biz dedik ki, yepiskopun yaad ev iki mrtbdn ibart idi: aada otaq, stdki mrtbd d otaq vard. Evin n yuxars ardaq idi. Evin dal trfind drddbir desyatinlik bir ba vard. Qadnlar ikinci mrtbd, yepiskop is birinci mrtbd olurdu. Qaps birba ky alan birinci otaq yemk ota, ikincisi yataq ota, ncs d ibadt ota idi. badt otandan xmaq n yataq otandan, yataq otandan xmaq n d yemk otandan kemk lazm glirdi. badt otann bir kncnd prd arxasnda qonaqlar n arpay qoyulmudu. Kndlrdn z kilslrinin ii v ehtiyaclar n Din hrin gln keilr yepiskop bu arpayda yatmaq n yer verirdi. Kemi xstxana apteki ev yapq olan v baaya baxan kiik bina mtbx v rzaq anbarna evrilmidi. Bundan baqa, baada bir py d vard ki, vvllr xstxana mtbxi burada yerlirdi, indi is orada yepiskop iki ink saxlayrd. Bu iki inyin sd az da olsa, ox da olsa, yepiskop hr shr yarsn xstxanaya gndrr v: Mn zkatm verirm, deyrdi. Yepiskopun yataq ota xeyli byk idi. Qda onu qzdrmaq asan deyildi. Dind odun ox baha olduundan, yepiskop inklrin olduu pyd taxtadan araksm dzldib z n balaca bir otaq dzltmidi. Brk axta olanda geclrini hmi orada keirrdi. Bu ota o, znn q salonu adlandrmd. str bu q salonunda, istrs d yemk otanda drdguli sad taxta masadan v drd hsir stuldan baqa he bir ey yox idi. Yemk otanda, bundan baqa, hray rngl boyanm khn bir bufet dururdu. Bunun kimi baqa bir bufetin stn yepiskop a dsmal v ucuz krujeva rtb mehrab halna salmd, bu mehrab ibadt otan bzkli gstrirdi. Yepiskopu zlrin ruhani ata semi varl qadnlar v Din hrinin baqa dindar qadnlar dflrl yb, monsenyorun badt ota n tz bzkli mehrab almaa pul toplamdlar. Yepiskop hr df pullar alb, yoxsullara paylayard. O deyirdi: n yax mehrab tslli tapm v Allaha kr edn hr zavallnn ruhudur!.

badt otanda diz kmk n qoyulmu iki hsir oturacaq, yataq otanda is bir hsir kreslo vard. Birdn yepiskopun yanna yeddi, yaxud skkiz qonaq, msln: prefekt, general, yerli qarnizon polkunun qrargah risi, ruhani mktbinin bir ne agirdi gldiyi zaman q salonunda, ibadt otanda olan pullar, yepiskopun yataq otandak kreslonu gtirmk lazm glirdi. Hr yeni qonaq n baqa otaqlarn birindn stul gtirilr v bu surtl on bir qdr stul toplanard. Bzn birdn on iki qonaq glirdi, onda yepiskop tin vziyytdn xmaq n, q gnlrind buxarnn yannda ayaq st durar, yay gnlrind is baada gzinmy balard. Kncd prdnin arxasnda bir stul da vard, ancaq hsiri yrtq v yalnz aya salamat olduundan, onu yalnz divara dayadqdan sonra stnd oturmaq olard. Madmazel Batistitann otanda da vaxtil zrli bzklri olan, zn gll in taftas kilmi byk bir kreslo vard; ancaq pillkn ox dar olduu n onu ikinci otaa pncrdn keirmk lazm glmidi, demli, lazm olduu zaman bu kresloya mid bslmk olmazd. Bir zamanlar madmazel Batistina qrmz aacdan qayrlm v stn sar utrext mxmri kilmi divan olan qonaq ota mebeli almaq arzusunda idi. Lakin bu n az be yz franka tamam olard; bu mqsd n o, be ild yalnz qrx iki frank v on su ya bildiyindn bir ey xmayacan anlayaraq, bu arzusundan l kmidi. Bir d ki, hyatda z idealna nail olan varmdr? Yepiskopun yataq otan tsvvr etmkdn daha asan bir ey yoxdur. Bu evin aynabnd qaps baaya xrd, qapnn qarsnda bir dmir xstxana arpays vard. arpaynn qabana yal sarjdan prd kilmidi, arpaynn yannda, prdnin arxasnda zrif tualet eylri vard; btn bunlar yepiskopun vaxtil kbar bir adam olduunu v kemi adtlrini xatrladrd; bu otan daha iki qaps olub, biri buxarnn yanndan ibadt otana, o biri d kitab kafnn yanndan yemk otana alrd, qaps olan byk kitab kafnn ii kitabla dolu idi, buxar mrmr rngind rnglnmidi, z taxtadan idi, hm d he vaxt qalanmazd. Buxarnn iind odun qoymaq n iki dmir sacayaq vard ki, bunlarn da qabaq trflri bir zaman gmlnmi olan ik hryn bnzr naxlar v rmlarla bznmi iki vaza vard, bunlar yepiskop evind bir bzk nmunsi idi. Buxarnn stnd is zri tklm taxta riv iind khn qara mxmrin stnd vaxtil gmlnmi olan, indi is gm getmi misdn armxa kilmi sann heykli vard. qapnn qabanda byk bir masa, onun da stnd mrkkbqab, kaz ynlar v bir ne qaln kitab dururdu. Masann qabanda bir hsir kreslo qoyulmudu. arpaynn yannda ibadt otandan gtirilmi bir kiik oturacaq dururdu. arpaynn hr iki trfind divardan oval rivli iki portret aslmd. killrin tutqun fonu zrind qzl hrflrl yazlm szlrdn burada kimin tsvir edildiyi aydn olurdu: bunlardan biri Sen-Klod yepiskopu abbat alionun, o biri is Aqd ba vikarisi, artr yeparxiyasnda Sisterian rahiblri cmiyytin mnsub olan Qranan abbat, abbat Turtonun portreti idi. Yepiskop bu ota xstlrdn ald zaman portretlri orada tapm v vvlki yerlrind saxlamd. Bunlar kei idi v ehtimal ki, sdq vern keilr idi, yepiskopun portretlr ehtiram etmsi n bu iki sas kifayt idi. O bu portret sahiblri haqqnda yalnz bunu bilirdi ki, hr ikisi bir gnd, yni 1785-ci il aprelin 27-d kral trfindn biri yepiskop vzifsin, o biri is vikari vzifsin tyin edilmidir. Bu qeyd Qranan abbatnn portretinin arxasnda drd para yapqanla yapdrlm v zamann gediindn saralm bir vrq kazn zrind rngi getmi mrkkbl yazlm idi. Madam Maqluar tozunu silmk n portretlri xard zaman yepiskop bu qeydi grm v oxumu idi. Yepiskopun yataq otann pncrsindn qaba yun paradan khn bir prd aslmd. Bu prd o qdr khnlmidi ki, madam Maqluar tzsini almamaq n, onu lap ortasndan tikmy mcbur olmudu. Bu tiki xa klind idi. Yepiskop bunu tez-tez gstrr v deyrdi: N yax olmudur! Birinci v ikinci mrtblrd olan otaqlarn hams, kazarmalarda v xstxanalarda olduu kimi, hngl aardlmd. Dorudur, sonrak illrd aada grcyimiz kimi, madam Maqluar madmazel Batistinann otanda divarlarda hngin altnda bzi rsmlr kf etmidi. Bu ev xstxanaya

evrilmmidn vvl hr halisinin yncaq yeri imi. Bu rsmlr d o vaxtdan divarlarda qalbm. Otaqlarn dmsi qrmz krpicdn idi v hr hft yuyulurdu, arpaylarn qarsnda yer hsir dnmidi. mumiyytl, demk lazmdr ki, bu iki qadn btn evi olduqca tmiz saxlayrd. Tmizlik yepiskopun yol verdiyi yegan zint idi. O deyrdi: Tmizliyin yoxsullara ziyan yoxdur. Lakin etiraf etmk lazmdr ki, yepiskopun vvlki srvtindn alt gm xrk dsti, bir d xrk kn gm qaq qalmd; madam Maqluar bunlarn hr df qaba ktan sfr zrind parladn grdkc, frhlnirdi. Biz Din yepiskopunu hqiqtd olduu kimi tsvir etdiyimiz n bunu da gizltmmliyik ki, o tez-tez: Gm qaq v gm ngll yemk adtindn mn asanlqla l k bilmzdim, deyrdi. Bu gm qablardan baqa, yepiskopun iki byk gm amdan da vard ki, nnsindn ona miras qalmd. Mum am keirilmi bu amdanlar yepiskopun yataq otanda, buxarnn stnd olard. Evd qonaq olanda is madam Maqluar amdanlar yandrb masann stn qoyard. Yen orada, yepiskopun yataq otanda, onun arpaysnn ba trfind kiik bir divar kaf aslmd; madam Maqluar hr axam alt gm xrk dstini v xrk kn qa oraya qoyard. Qeyd etmk lazmdr ki, kafn aar hmi stnd olard. Yuxarda dediyimiz biimsiz tikintilrdn grkmi bir qdr pozulan bada drd xiyaban vard; bu xiyabanlar ban ortasnda olan irkab quyusunun yanndan xa klind ayrlrd. Ba hat edn a hasar boyunca da bir xiyaban keirdi. Xiyabanlarn arasndak drd kvadratn trafnda mad aaclar kilmidi. Bu kvadratlarn nd madam Maqluar trvz krdi, drdncsnd is yepiskop iklik dzltmidi. Bada bir ne meyv aac da vard. Bir df madam Maqluar zarafatyana demidi: Monsenyor, siz istyirsiniz ki, hr ey fayda versin, ancaq ban bu hisssi he bir fayda vermir. Burada ik vzind kah kils idi, daha yax olard. Yepiskop Yanlrsnz, madam Maqluar, demidi. Gzllik d faydallar qdr faydaldr Bir qdr susduqdan sonra is lav etmidi: Blk, daha faydaldr. v ya drd lk blnm bu bir para yer yepiskopu kitablarndan az mul etmirdi. O, hvsl burada bir-iki saat vaxt keirr, bitkilrin ucunu vurar, alaq otlarn xarar, yer qazar, toxum krdi. Lakin hrata qar hqiqi babanlar qdr dmnilik etmzdi. Bunu da qeyd etmk lazmdr ki, o, zn he d bitkii hesab etmirdi. Onun tsnifatdan v solidizmdn ba xmaz, Turneforla tbii sul arasnda he bir frq qoymaz, kisli bitkilri lplilrdn stn tutmaz, n Jsyenin lehin, n d Linneyin leyhin danmazd. O, bitkilri yrnmzdi, sadc olaraq iklri sevirdi. Alimlr qar drin bir hrmt bslyr, lakin he bir ey bilmynlr daha artq ehtiram edr v onlara da, bunlara da hrmtind davam edrk hr yay axam yal tnk suilyni il z lklrini sulayard. Evin qaplarnn he biri aarla balanmrd. Yemk otann birba kils meydanna xan qaps vaxtil bir zindan qaps kimi srmli v kilidli idi. Yepiskop gln kimi bu srmlri v kilidlri xarma mr etdiyindn, bu qap gec-gndz yalnz srg il balanard. Hr bir yolu gecgndz istdiyi vaxt bu qapn sadc itlmkl aa bilrdi. Qapnn bel aq qalmas vvllr hr iki qadn ox narahat edrdi, lakin Din yepiskopu onlara: Siz istyirsinizs, z otaqlarnza srm dzltdirin, demidi. Nticd yepiskopun arxaynl onlara kemidi, hr halda, onlar da zlrini el gstrmy alrdlar. Yalnz madam Maqluarn ryin bzn qorxu drdi. Yepiskopa gldikd is, onun bu xsusdak fikrini Tvratn bir shifsi knarnda yazm olduu bu stir izah v ya rh edir: Burada tinlikl gz arpan bir nqt var: hkimin qaps he bir zaman bal olmamal, keiin qaps da daim aq olmaldr. Tibb elminin flsfsi adl baqa bir kitabda da yepiskop bel bir qeyd etmidi: Mn d onlar kimi hkim deyilmmi? Mnim d xstlrim var: vvln, onlarn xst adlandrdqlar adamlar, ikincisi, mnim bdbxt adlandrdm adamlar... Kitabn baqa bir yerind d bel yazlmd: Sizdn snacaq istyn adamn adn sorumayn. Mhz z adn gizldn adamn snacaa xsusi ehtiyac vardr. Bir df hrmtli bir kre, onun Kulubru kresi, yaxud Pompyeri kresi olduu yadmda deyil, madam Maqluarn xahiin gr monsenyor Byenvendn sorumudu ki, monsenyor gec v gndz qapn iri girmk istyn hr adamn zn aq qoymaqla bir qdr ehtiyatszlq

etmdiyin tamamil mindirmi? Bu qdr pis mhafiz ediln evd bir bdbxtlik z ver bilcyindn qorxmurmu? Yepiskop bu sual vern keiin iynin toxunub, mlayim, lakin ciddi bir trzd demidi: Nisi Dominus custodierit domum, in vamum vigilant qui custodiunt eam1. Bu szdn sonra monsenyor shbti dyiib, baqa msllr kemidi. O, tez-tez tkrar edirdi: Kei d draqun2 polkovniki qdr csartli olmaldr. Ancaq Sizdki csart sakit csart olmaldr. YEDDNC FSL. Kravat. Burada bir hadisni d xatrlatman yeridir, onun stndn kemk olmaz, nki Din hri yepiskopunun nec bir adam olduunu bu cr hadislr daha yax gstrir. Oliula drlrini tamamil var-yoxdan xarm Qaspar Benin quldur dstsi mhv edildikdn sonra, onun n yaxn kmkilrindn biri olan Kravat dalara qamd. O bir mddt Qaspar Benin dstsindn qalm bir ne yolda il Nitsa qraflnda gizlnmi, sonra Pemonta kemi v birdn-bir yen Fransaya qaydaraq, Barseloneta yaxnlnda grnmd. vvlc o, Jozey, sonra is Til ba vurmudu. O Juq-de lEql maaralarnda gizlnmidi, oradan da bayya v bayeta aylarnn drlrindn kerk, tez-tez kndlrd grnrd. Bir df gec vaxt Kravat lap Ambren qdr glmi, byk kilsni qart etmidi. Onun qartlri btn lkni var-yoxdan xarrd. Onu tutmaq n jandarmlar gndrilirdis d, he bir ntic vermirdi. O hmi ldn xr, bzn d aqcasna mqavimt gstrirdi. Kravat csur bir cani idi. Ham vahim irisind ikn, atelyar vilaytini gzn yepiskop o yerlr gldi. Mer onun yanna glrk geriy qaytmasn mslht grd. Kravat Ara qdr v Ardan o yana olan dalar tutmudu. Htta mhafiz dstsi il d yola xmaq thlkli idi bu, , yaxud drd nfr bdbxt jandarmn hyatn thlky salmaq demk idi. Yepiskop dedi: El ona gr d mn mhafizsiz getmk fikrindym. Siz n danrsnz, monsenyor! dey mer etiraz etdi. Mn hr eyi trafl fikirlmim, jandarmlar qtiyyn aparmayacaam, bir saat sonra yola dcym. Yola dcksiniz? Bli, yola dcym. Tk? Tk. Yox, yox, monsenyor! Siz bunu etmzsiniz. Yepiskop dedi: Qulaq asn, o dalarda balaca yoxsul bir knd var, mn ildir ki, oran grmmim. Orada mnim mehriban dostlarm dinc v namuslu obanlar yaayrlar. Otardqlar hr otuz keidn ancaq biri onlarndr; onlar yundan olduqca gzl, lvan qaytan toxuyurlar v alt deikli balaca ttklrd da havalar alrlar. Ara-sra tanr szn eitmy onlarn da ehtiyac var. Bs onlar hr eydn qorxan bir yepiskop haqqnda n fikird ola bilrlr? Mn onlarn yanna getmsm, n deyrlr? Bs quldurlar, monsenyor, quldurlar? Yepiskop dedi: Dorudan da, mn onlar az qala unutmudum. Siz haqlsnz. Mn onlara rast gl bilrm. ox ehtimal ki, onlarn da bir nfrdn tanr sz eitmy, ehtiyaclar vardr! Monsenyor, ax onlar btv bir quldur dstsidir, canavar srsdr! Cnab mer, blk, bu sry oban olma mn sa mr edir? Qzav-qdri bilmk olmaz! Monsenyor, onlar sizi qart edrlr. Mnim he bir eyim yoxdur. Onlar sizi ldrrlr.

 Dua oxuya-oxuya z yolu il gedn qoca bir keiimi? Bsdir, bsdir! Bu onlarn nyin lazmdr? Aman ya rb! Birdn onlara rast glsniz n olar? Mn onlardan yoxsullarm n sdq istrm. Monsenyor, Allah xatirin, getmyin! Siz hyatnz thlky salrsnz. Cnab mer, mgr btn msl el bundadr? Mn bu dnyada z hyatm qorumaq n yaamram, insanlarn ruhunun qaysna qalmaq n yaayram. Nhayt, mer yepiskopdan l kmli oldu. O, yola dd. Yol gstrmk n onu yalnz bir ulaq mayit edirdi. Yepiskopun bu inad bir ox gurultuya sbb oldu v btn mahal byk tvi sald. Yepiskop n bacsn, n d madam Maqluar z il brabr aparmaq istmmidi. O, qatr belind he ks rast glmdn, dalara qalxd v sa-salamat mrhmtli dostlarnn obanlarn yanna atd. O, iki hft onlarn yannda yaad, moizlr syldi, lazm olan ayinlri icra etdi, nsihtlr verdi. Yola dmzdn vvl tntnli gnorta ibadti dzltmk istdi. O bunu knd keiin syldi. Lakin n etmli? Yepiskop libas yox idi. Kei ona yalnz saxta gm baftal khnlmi ipkdn bir ne geyim ver bilrdi. Yepiskop dedi: Eybi yoxdur, cnab kre, hr halda, ibadt olacan kafedradan elan edk. birthr dzlr. Qonu kilslrd axtarmaa baladlar, lakin bu yoxsul kilslrin btn srvti bir yer toplandqda bel, htta kils mnnisi n d sliqli bir paltar dzltmk olmazd. Bu axtarlar zaman iki namlum atl knd keiinin evin yepiskop n byk bir qutu gtirib qoymu v drhal xb getmidi. Qutunun iindn ipk rda, brilyantlarla bzdilmi mitra arxiyepiskop xa, gzl sa xd; btn bu yepiskop geyimi bir ay bundan vvl Ambren Notrdam kilssindn qart edilmidi. Qutunun iindn xan bir vrq kazn zrind bu szlr yazlmd: Monsenyor Benveny Kravatdan. Yepiskop dedi: Mn demdimmi hr ey dzlck? Sonra glmsyrk lav etdi: Sad kei cbbsi il kifaytlnn adama Tanr arxiyepiskop rdas gndrir. Kei ban yralayaraq, istehza il dedi: Bilmirm, monsenyor, Tanrm gndrmi, yoxsa eytan. Yepiskop keiin zn diqqtl baxd v qti bir ssl tkrar etdi: Tanr! Yepiskop atelara qaydarkn btn yoluzunu v atelarda qabana oxlu camaat xd. Ham z yepiskopuna baxmaq istyirdi. Madmazel Batistina il madam Maqluar onu keiin evind gzlyirdi. Yepiskop bacsna dedi: Mn haql deyildimmi? Yoxsul kei yoxsul dallarn yanna libo getdi, lidolu qaytd. Mn yalnz Allaha tvkkl edrk yola ddm, ancaq byk bir kilsnin btn srvtini gtirdim. Axam, yatmamdan qabaq, yepiskop dedi: He bir zaman n orulardan, n d qatillrdn qorxmaq lazm deyil. Bu yalnz zahiri v czi bir thlkdir. nsan z-zndn qorxmaldr. sl oru xurafatdr, sl qatillr is qbahtlr. n byk thlk bizim zmzddir. Hyatmza v cibimiz thlk trdn bir eyin qeydin qalmaa dyrmi? Yalnz ruhumuza thlk trdn ey haqqnda dnk!. Sonra bacsna mracitl: Bacm, dedi, kei he bir zaman insanlardan ehtiyat etmmlidir. nsanlar n edirs, hams Allahdandr. Thlknin biz trf gldiyini hiss etdikc, ibadtl kifaytlnk. zmz n deyil, qardamz n ibadt edk ki, bizim stmzd gnaha batmasn. Lakin Yepiskopun hyatnda hadislr az olmudu. Biz yalnz bildiyimiz hadislri tsvir edirik: mumiyytl gtrldkd is, onun hyat yeknsq keirdi: hr gn, myyn vaxtlarda o, bir gn vvl grdy ilri tkrar edrdi. Bu hal ildn-il, aydan-aya davam edrdi. Ambren kilssinin srvtlrin gldikd, onlarn n olduu sualna doru cavab vermkd tinlik kirik. Bunlar ox gzl, ox cazibdar, onlar ourlamaq fikrin dn bdbxtlr n ox yararl v faydal eylr idi. Onlar, hr halda, ourlanmd da. in yars grlmd; yalnz

bu ourlanm eylrdn baqa bir mqsdl, yoxsullarn xeyrin, istifad etmk lazm glirdi. Lakin bu bard biz qti bir ey dey bilmrik. Mlum olan yalnz budur ki, yepiskopun kazlar arasnda kiik bir qeyd taplmd. Bu qeyd ox dumanl yazlmd, lakin ola bilsin ki, bu msly aid idi. Qeydin mzmunu bel idi: Msl bundadr ki, bunlar haraya qaytarmaq lazmdr kilsymi, yoxsa xstxanayam?. SKKZNC FSL. rab irkn flsf. Yuxarda adn kdiyimiz senator vicdan, and, dalt v insanlq borcu kimi manelrl hesablamadan z mqsdin doru birbaa gedn, yksli v mnft yolunda bir df bel bdrmyn all bir adam idi. O, istefaya xm prokuror idi, mvffqiyyt qazanmas saysind yumalmd, he d kinli deyildi, yeri gldikd oullarna, krknlrin, qohumlarna v htta dostlarna hvsl hr cr xrda qulluq gstrn, hyatn yax trflrindn, xo tsadfdn, gzlnilmyn mvffqiyytdn mhartl istifad edn bir adam idi. Yerd qalan hr ey onun nzrind bir he idi. O, hqiqtd Piqo-Lebrenin yetidirmsi olsa da, zn Epikurun ardcl hesab edck drcd hazrcavab v bilikli bir adam idi. O, sonsuzluq v bdiyyt, habel saddil yepiskopun sair hdyanlarna glrk istehza etmyi sevrdi. Bzn bu eylr htta yepiskop Mirielin znn hzurunda bel csart v mrhmtl glrdi. Bir df yarrsmi bir ziyaft mnasibtil qraf (hmin senator) il yepiskop Miriel prefektin evind bir yerd nahar edirdilr. Desert zaman bir qdr kefli olan, lakin vqarn pozmayan senator birdn-bir qqrd: Vallah, cnab yepiskop, glin bir az laqqrt vuraq! Senatorla yepiskopun bir-birin gz elmdn bir-birinin zn baxmalar mmkn deyil. Sizinl biz iki kahinik. Bu saat mn siz bir eyi etiraf edcym. Bilirsinizmi, mnim z flsfm vardr. Siz haqlsnz, dey yepiskop cavab verdi. Hr ksin flsfsi necdirs, hyat da eldir. Yatan necdirs, yatman da el olar. Siz atlaz yataq iind yatrsnz, cnab senator. Bu szlrdn irnikn senator szn davam etdi: Glin aq danaq. Lap aq danaq, dey yepiskop raz oldu. Mn siz bildirirm ki, markiz dArjans, Pirron, Qobbs v Nejon he d frldaq deyildirlr. Mnim btn filosoflarmn srlri qzl yazl cildlrd rflr dzlmdr. Onlar siz bnzyirlr, cnab qraf, dey yepiskop onun szn ksdi. Senator yen szn davam edrk dedi: Mn Didroya nifrt edirm. O, xyalprst, boboaz v inqilabdr, ryind is Allaha inanr v Volterdn daha artq riyakardr. Volter Nidgem glr, z d nahaq yer glr, nki Nidgemin ilan balqlar Allahn faydasz olduunu isbat edir. Bir qaq xmirin iindki bir damc sirk tiot luxu1 vz edir. Damcn bir qdr iri, qa is byk tsvvr etsniz, dnya ml glr. nsan ki var, ilan baldr. Madam ki beldir, zli Allah kim lazmdr? Cnab yepiskop, Yhva haqqndak frziyy mnim zhlmi aparmdr. O, yalnz bo xyallara qaplan arq adamlar yaratmaq n yarayr. Rdd olsun mnim zhlmi aparan bu byk Kll! Yaasn mni rahat buraxan. Sfr! z aramzda qalsn, cnab yepiskop, ryimd n varsa, hamsn siz aq demk v siz ruhani atamn qarsnda lazmnca tvb etmk n siz etiraf edirm ki, mn al banda olan bir adamam. Mn sizin hr addmda dnyadan l kmyi v qurban vermyi tbli v vz edn sanza mftun deyilm. Bu, xsis adamn dilnilr verdiyi mslhtdn baqa bir ey deyildir. Dnyadan l kmk! N n? Qurban vermk! Ndn tr? Baqa bir canavarn sadti n zn qurban vern bir canavar grmmim. El is tbit sadiq qalaq. Biz dan zirvsindyik, ona gr d ali flsfni mnimsmmliyik. z yaxn adamnn burnunun ucundan o trfi grmrsns, dan tpsind durman n mnas vardr! Glin n hyat

srk. Hyat hr eydir! Deyirlr ki, insan yerd deyil, guya, orada, yuxardam, aadam, bir szl harada is baqa bir alm, baqa bir hyat gzlyir, mn is buna zrr qdr inanmram. Bs bel! Mni dnyadan l kmy v qurban vermy dvt edirlr, mn hr bir hrktimi izlmli, yaxn-yaman, daltlini-daltsizi, fas v nefas2 ayrd etmk n bam sndrmalyam. N n? nki mn z hrktlrim barsind hesabat vermli olacaam. N zaman? lndn sonra. N byk bir shv! lndn sonra mni kim tuta bilrs, tutsun! Klgni bir ovuc kl gtrmy mcbur edin grm. Hr eydn hali olan, zidann rubndini qaldran mhrm adamlar kimi aqca deyk: n xeyir var, n r, ancaq bitki hyat var. Glin, hqiqtn mvcud olan bir eyi axtaraq. Drinliy varaq. Mslnin lap mzini tapaq! Hqiqti duymaq, axtarb tapmaq v ondan yapmaq lazmdr. O zaman bu hqiqt siz yaxca n verr. Onda siz gcl olarsnz, hr ey glmy balarsnz. Mn glinc, mn yerd zm mhkm hiss edirm, cnab yepiskop. sann bdiliyi yaba il suya yazlm bir fsandir. Ah! Gzl vdlr! He onlara bel balamaq olar? Adama cb etibarl bir veksel verilmidir. vvlc insan ruhdur, sonra dnb mlk olacaq, kryinin arasndan mavi qanadlar xacaqdr. Yadma saln grm, bunu kim demidir, yanlmramsa, Tertullian demidir ki, mqdds adamlar bir syyardn o biri syyary uacaqlar! ox yax! Nec deyrlr, ulduz crcramasna evrilcklr. Sonra da Tanrn grcklr. Ta-ta-ta! Btn bu gylr sltnti mnasz eydir! Allah is tamamil uydurmadr. lbtt, mn bunu Moniterd drc etmrm, lakin n n yavacadan dostuma sylmyim? Jnter pocula.1 Cnnt n bu dnyann nemtlrindn l kmk ax nqd ikar xyal xatirin ldn buraxmaq kimi bir eydir. Mn zm bdilik haqqndak fsan il aldadlacaq drcd axmaq deyilm! Mn bir hem. Mn cnab hem, senator v qrafam. Mn doulmamdan da varm idim? Yox! lndn sonra yaayacaamm? Yox! Bs el is mn nym? Birlrk orqanizm evrilmi bir ovuc toz. Bs onda mn bu yer znd n etmliym? Mnim n iki yol var: ya zab kmli, ya da nlnmliym. zab mni haraya gtirib xardacaq? Faniliy. Ancaq oraya mn kifayt qdr zab kdikdn sonra glib xa bilrm. Bs n haraya gtirib xaracaq? O da faniliy. Ancaq mn oraya n kdikdn sonra glib xacaam. El is mn artq n edcyimi tyin etdim. Ya yemlisn, ya da yeyilmli. Mn yeyirm. Ot olub yeyilmkdns, di olub yemk yaxdr. Mnim hikmtim bundan ibartdir. Sonra is hr ey z qaydasnda davam edir: mzar artq oradadr, sizi d, mni d Panteon gzlyir, ham bu dibsiz uuruma yuvarlanr. Hr ey bitir. Finis! Son haqqhesab! Hr ey tamamil yox olur. Mn inann ki, lm ldr. Mni orada bir nfrin dandraca haqqndak shbtlr d glnc bir eydir. Bo naldr. Uaqlara xortdan gstrn kimi byklr Yhvan gstrirsiniz. Yox, sabah zlmt irisinddir. Mzarda hammz bir heik, hammz brabrik. Siz istr Sardanapal olun, istr Vensen de Pol, frqi yoxdur, heliy gedcksiniz. Hqiqt budur. El is yaayn, hr ey rmn yaayn n qdr ki, Mnliyiniz z linizddir, ondan istifad edin. Mn siz doru deyirm , cnab yepiskop, mnim z flsfm, z filosoflarm vardr. Mn bo laqqrtya aldanan deyilm. lbtt, aa tbqlr, ltlr, klrd baq itilynlr, yoxsullar n tslli vern bir ey olmaldr. Odur ki, onlarn azn fsanlrl, jdahalarla, ruh, bdilik, cnnt v ulduzlarla yumurlar, onlar da bunun hamsn hzm edirlr. Onlar bunu z quru rklrin yavanlq edirlr. He bir eyi olmayann bann st Allah vardr. Bu da pis deyil! Mn bunun leyhin deyilm; lakin zm n Nejonu saxlayram. Mrhmtli Tanr ancaq camaatn gzn xo glir. Yepiskop l alb qqrd: Gzl szlrdir! Materializm n yax eydir! Dorudan da, qribdir. O, hr ksin lin dmz, Ona yiylnn adam aldatmaq olmaz, o, Katon kimi znn vtndn axmaqcasna qovulmasna, mqdds Stefan kimi dalanmasna, Janna dArk kimi znn diri-diri yandrlmasna yol vermz. Bu gzl materializmi mnimsy bilmi adamlar msuliyytsizlik kimi xo bir ey hiss edir v bel hesab edirlr ki, onlar hr eyi: vziflri, zhmti az, xeyri ox olan yerlri, yksk mnsblri, namuslu ya namussuz yollarla qazanlm hakimiyyti rahatca uda bilrlr; zlrin hr eyi rva gr bilrlr: lverili olduqda vdi pozar, faydal olduqda xyant edr, zvq ver bilrs, vicdann satar, hr eyi hzm-rabedn ardqdan sonra is rahatca mzara ged bilrlr. Bu n qdr xodur! Cnab senator, mn sizin barnizd

danmram, ancaq, vallah, sizi tbrik etmy bilmrm. Byk mnsb sahiblri olan sizlrin, z dediyiniz kimi, sizin znz mxsus, nfis, zrif, yalnz varl adamlar n yarayan, hr kild yarayan, hyatn nlrin daha da lzzt vern flsfniz var. Bu flsf namlum drinliklrdn rz edilmidir, onu xsusi tdqiqatlar iql dnyaya xarmlar. Lakin siz mrhmtli adamlarsnz, yoxsullar n abaldl qaz qzartmas trufelli hind toyuunu vz etdiyi kimi, Allaha etiqad etmyin d xalqn flsfsi kimi qalmasnda zrrli bir ey grmrsnz! DOQQUZUNCU FSL. Bacs z qarda haqqnda n deyir. Din hri yepiskopunun ev hyat v iki dindar qadnn z hrktlrini, z fikirlrini, hyata qar tbii, xalis qadn ehtiyatkarlqlarn bel yepiskopun btn adtlrin, fikirlrin v grlrin tabe etmsi haqqnda tsvvr etmk n madmazel Batistinann z uaqlq dostu vinkontessa de Buaevrona yazd mktubu oxumaq hr eydn yax olar. Bu mktub bizddir. Din, 16 dekabr 18... Mnim zizim! Bir gn bel olmaz ki, sizi yad etmyk. Bu bizim n bir adt olmudur, indi is bunun xsusi bir sbbi d var. Bilirsinizmi, madam Maqluar evin tavann v divarlar yuyub tmizlrkn bir ne kf etmidir; bizim vvllr khn divar kaz kilmi v stndn aardlm iki otamz indi sizin saraynz kimi bir saray n d zint ola bilr. Madam Maqluar bu otaqlarn btn kazlarn soyduqda, kazn altndan oxlu maraql eylr xmdr. Mnim salonumda mebel yoxdur, biz burada hmi yuyulmu paltar quruduruq, bu salonun hndrly on be fut, bykly is tqribn on skkiz kvadrat futdur. Salonun tavan, khn db zr, qzl suyu verilmi rsmlrl rtldr. albanlar is sizd olduu kimidir. Bura xstxana olduu zaman bunlarn hams ktanla rtlmd. Bundan baqa, divarlarda bizim nnlrimizin zmansindn qalm aac haiylr vardr... Lakin hamdan maraqls mnim yataq otamdr. Madam Maqluar n az on tbq kaz altnda, ox gzl olmasa da, xo rsmlr tapmdr. Bu rsmlrd Telemann Minerva trfindn cngavrliy qbul edilmsi mrasimi vardr, adn unutduum, Roma matronlarn bir gecliy getdiklri balardan birind yen d Telema tsvir olunur. Daha n? Romallar, Roma qadnlar (bundan sonra gln sz oxumaq mmkn deyil) v bu kimi eylr. Madam Maqluar Bunlarn hamsn yuyub tmizlmidir, bu yay o, bzi zdli yerlri tmir edck, stndn lak kck v mnim otam sl muzey evrilckdir. Bundan lav, madam Maqluar ardaqdan qdim slubla aacdan qayrlm iki balaca masa tapmdr. Bu masalar tzdn prvazlamaq n iki alt franklq ek istyirlr, lakin bu pullar yoxsullara vermk daha yaxdr. Hm d masalar ox yaraqszdr. Mn bunun vzin qrmz aacdan qayrlm bir dyirmi masa almaq istrdim. Mn hmiki kimi xobxt yaayram. Qardam o qdr mrhmtlidir ki, onun nyi varsa, hamsn yoxsullara v xstlr paylayr. Biz puldan ox tinlik kirik. Bu yerlrin q ox soyuqdur, odur ki, ehtiyac olanlara he olmasa bir eyl kmk etmk lazmdr. Bizim evimiz, demk olar ki, hm isti, hm d iqldr. Bu, hr halda, byk bir srvtdir, el deyilmi? Qardamn zn mxsus adtlri var. O deyir ki, hr bir yepiskop bel olmaldr. Tsvvr edin ki, evimizin qaps hr zaman aqdr. Kim iri girs, drhal qardamn otana dr; htta gec vaxt da o, he bir eydn qorxmur. Onun igidliyi d bundan ibartdir bu, onun szlridir. O n mnim, n d madam Maqluarn ondan nigaran olmamz istyir. O, zn hr cr thlky salr v istyir ki, biz htta zmz bilmmzliy vuraq. Onu anlama bacarmaq lazmdr. O, yal havada evdn xr, paln iind addmlayr, qda syaht edir - n qaranlqdan, n thlkli yollardan v n d quldura rast glmkdn qorxur. Ken il o, tk-tnha quldurlarn aalq etdiyi yer getdi. Bizi z il aparmaq istmdi. Dz iki hft evd olmadq. O qaytdqdan sonra mlum oldu ki, ona he n olmamdr; ham onun

orada ldrldyn znn edirdi, o is sa-salamat idi. z il brabr bir amadan da gtirmidi. Grn mni nec qart ediblr! dey amadan adqda mlum oldu ki, iindkilr Ambren Notrdam kilssinin cavahirlridir. Bunu ona orular balamdlar. Bu df o, ev qaydarkn, mn zm saxlaya bilmyib onu bir az danladm, ancaq kims eitmsin dey, araba tkrlri guruldad zaman danmaa alrdm. lk zamanlar z-zm fikirlirdim ki: he bir thlk onu dayandra bilmz, o qorxu bilmz bir adamdr. ndi, nhayt, buna adt etmim. Madam Maqluara iar edirm ki, ona sz qaytarmasn. O, istdiyi qdr cann thlky qoyur. Mn madam Maqluar arb, z otama keirm, onun n dua edib, yuxuya gedirm. Mn sakitm, nki mhkm bilirm ki, onun bana bir bdbxtlik glrs, bu mnim d axrm olacaqdr. Mn qardam v yepiskopumla brabr Allah-taalann hzuruna gedrm. Madam Maqluar onun alszlq adlandrd hrktlrin mndn tin adt edirdi. ndi is daha yrnmiik. Birlikd ibadt edirik, birlikd qorxumuzdan titryirik v sonra yuxuya gedirik. blis z evimiz girmk ists, kims ona mane olmaz. Dorudan da, bu evd biz ndn qorxa bilrik? Hamdan qdrtli olan tanr hr zaman bizimldir. blis glirs gedr, Allah-taala is hr zaman bizim stmzddir. Bu mnim n kifaytdir. ndi qardamn mn bir klm bel sz demsi lazm deyil. Mn onu szsz d baa drm. Odur ki, ixtiyarmz qzav-qdr taprmq. Ruhn byk olan adamla bel rftar etmk lazmdr. Sizin de Fo ailsi haqqnda istdiyiniz mlumat qardamdan sorudum. Siz mlumdur ki, o hr eyi bilir, onun zngin hafizsi var ax o, indiy qdr d royalist olaraq qalr. Soruduunuz ail dorudan da, Kan dairsind qdim bir norman ailsidir. Hl be yz il bundan vvl Raul de Fo, Jan de Fo v Toma de Fo dvoryan imilr, hm d onlardan biri Roforun sahibi imi. Bu nslin son nmayndsi olan Gi Etyen Aleksandr polk komandiri, habel Bretaida yngl svari qounda n is bir vzifd olmudur. Qz Mariya Lunza Fransa peri fransz qvardiyas polkovniki v ordu general-leytenant hersoq Lun de Qramonun olu Adrien-arl de Qramona r getmidir. Sonluqlar dyimkl Fo mxtlif kild yazla bilr: Faux, Fauq v Faauca. Mnim zizim! Hrmtli qohumunuz cnab kardinaldan xahi edin ki, biz dua etsin. Sizin sevimli Silvaniyanza glinc, sizin yannzda keirdiyi qsa anlar mn mktub yazmaa srf etmmkl ox yax i grmdr. Ax o salamdr, sizin istdiyiniz kimi ilyir v mni vvlki kimi sevir. El bu mnim n kifaytdir. Sizin vasitnizl o, mn salam gndrmidir. Mn d bunu zm n xobxtlik hesab edirm. Mn zm pis hiss etmirm, bununla bel gndn-gn arqlayram. Salamat qaln, daha kazm yoxdur, buna gr sizdn ayrlmaa mcburam. Salamlarm, ehtiramlarm qbul edin. Batistina. P.S. Nvniz ox gzldir. Bilirsinizmi, bu yaxnda onun be ya tamam olacaq! Dnn kdn dizin qay balanm bir at keirdi. O, bu at grb sorudu ki: Atn dizin n olmudur?. Bu uaq el sevimlidir ki! Balaca qarda is khn sprgni kareta znn edrk, otaqda srysry, Dh-dh! deyib rr. Bu mktubdan aydn olur ki, hr iki qar zlrini yepiskopun adtlrin yax uyunladra bilmidi bu, kiini onun zndn yax baa dn qadnlara aid xsusiyytdir. Din hrinin yepiskopu z tvazkar v sad grnn daim mhafiz etmkl, bzn csart tlb edn byk v gzl ilr grr v bunu htta drk etmzdi. Qadnlar titrr, lakin onun iin qarmazdlar. Bzn madam Maqluar i grlmzdn vvl ona xbrdarlq etmy csart edrdi, lakin n i grln zaman, n d iindn kendn sonra bunu elmzdi. balanmdsa he ks, he bir vaxt ona, htta hrktl d mane olmazd. Bzn o, bu bard qadnlara bir sz demli olmurdu, blk d, o qdr tvazkar idi ki, z d bunu drk etmirdi, qadnlar yepiskopun, hqiqtn, yepiskop kimi hrkt etdiyini dumanl surtd hiss edir v bu zaman evd szn klgy evrilirdilr. Onlar z iradlrinin tzahrndn l krk, yepiskopa xidmt edirdilr, itat etmk - yox olmaq demk idis, onlar o saat yox olurdular. Bzn qaykelik gstrmk adam yalnz darxdra bilr. Onlar bunu ox inc bir hssaslqla

duyurdular. Buna gr yepiskopun htta thlkd olduunu bilslr bel, onlar yepiskopun fikrini anlamasalar da, tbitini o qdr yax anlayrdlar ki, qaysn kmz v onu Allaha taprardlar. Hm d, mktubdan grndy kimi, Batistina deyirdi ki, qardann lm eyni zamanda onun da lm olacaqdr. Madam Maqluar bunu demirdi, lakin bunun bel olduunu bilirdi. ONUNCU FSL. Yepiskop namlum bir iq qarsnda. Yuxarda gstrdiyimiz mktub yazldqdan bir qdr sonra yepiskop, btn hrin ryinc, quldurlar yata olan dalara getmkdn daha ehtiyatsz bir hrkt etdi. Din hrinin knarnda bsbtn yalqz yaayan bir adam var idi. Hmin adam, bu qorxulu sz el drhal desk yaxdr, vaxtil Konvent zv olmudu. Ad J. idi. Kiik Din hrinin halisi bu Konvent zvnn adn az qala dhtl krdi. Bir tsvvr edin Konvent zvlri! Konvent zvlri adamlarn bir-birini vtnda v sn dey ardqlar zamanlar yaayrdlar. Bu adam div kimi bir ey idi; o, kraln lmn ss vermmidis d, hr halda, buna yaxn bir ey etmidi. O, az qala padah qatili idi. O, dhtli idi. Nec olmudu ki, qanuni padahlar qaytdqdan sonra bu adam xsusi cinayt mhkmsin vermidilr? Blk d, onun ban ksmzdilr, hr halda, mrhmt gstrmk lazmdr, ancaq onu mrlk srgn etmk faydasz olmazd! He olmazsa, baqalarna nmun olmaq n! V s. v i. a. Xsusn, ona gr ki, bu cr adamlarn hams kimi, o da allahsz idi.... Qazlarn alaan haqqndak mhakimsi. Ancaq J. hqiqtn, alaan idimi? Onun srdy srt, tnha hyatna baxlacaq olursa, bli, dorudan da, o, alaan idi. O, kraln lmn ss vermdiyin gr, qara siyahya dmmidi v Fransada qala bilmidi. O, hrdn qrx dqiqlik msafd, insan mnzilindn, yollardan uzaqda, unudulmu vhi bir drd, dalar arasnda yaayrd. Deyildiyin gr, orada onun bir para yeri, bir daxmas, bir maaras var idi. N qonusu vard, n d yoldan ken. O bu dry kdy zamandan bri hmin Dry gedn cr ot basmd. Bu yerdn dananda, el bil, cllad yuvas haqqnda danrdlar. Lakin yepiskop onu xatrlayar, ara-sra fqd grnn v qoca Konvent zvnn yaad drni gstrn aacla trf baxaraq dnrd: Orada yalqz qalm bir ruh vardr. Daxildn gln bir ss d ona deyirdi: Sn o adamn yanna getmlisn. Lakin etiraf etmk lazmdr ki, vvld ox tbii grnn bu fikir, bir qdr dndkdn sonra, yepiskopa mnasz v qeyri mmkn, htta ikrahlandrc grnrd. nki slind, o da hamnn fikrin rik idi v z bel aq surtd frqin varmadan, Konvent zv ona nifrt yaxn olan v davt sz il yax ifad olunan bir hiss tlqin edirdi. Lakin yoluxucu xstliy tutulmu qoyundan uzaq qamaa obann haqq varm? Yox! Ancaq qoyunla qoyunda da frq vardr. Mrhmtli yepiskop ox tin vziyyt dmd. O, ne df dry trf getmi v yar yoldan geri qaytmd. Lakin bir gn hr xbr yayld ki, Konvent zvn onun maarasnda xidmt edn balaca oban hkim dalnca glmidir; deyirdilr ki, qoca kafir lm halndadr, o iflic olmudur, bu gecni tin ki, baa vursun. Bzilri bu szlri sylrkn: Allaha kr! dey lav edirdilr. Yepiskop sasn gtrd, yuxarda dediyimiz kimi, donu ox khn olduundan v axamlar adtn soyuq klk sdiyindn rdasn geydi v yola dd. Yepiskop adamlarn lnt yadrd yer atd zaman gn artq fq doru enmkd idi. ryi ynglc rpnaraq grd ki, lap maaraya atmdr. Xndyi adlad, tbii prdn kedi, qapnn azn ksn payan qaldrd, bal-bana buraxlm bir bostana girdi, irliy doru bir ne crtli addm atd v birdn sx, hndr kollar arasndan heyvann yuvasn grd. Bu kiik, ox alaq, yoxsul v tmiz bir daxma idi; onun qabaq trfini tnk brmd.

Qapnn qabanda tkrli bir kresloda, sad kndli kreslosunda asal bir adam oturub, gn baxaraq glmsyirdi. Qocann yannda bir yeniyetm olan, balaca oban duraraq lindki sd kasasn ona uzatmd. Yepiskop dinmzc bu shny tamaa edirdi. Bu zaman qoca dillndi. ox sa ol, dedi, daha mn he bir ey lazm deyil. Onun glmsyn gzlri gndn ayrlaraq, uan zn zillndi. Yepiskop yaxn gldi. Qoca ayaq ssini eidib, ban evirdi v onun znd uzun mr srm insann hl d ifad ed bilcyi drin bir heyrt grnd. Burada yaadm gndn bri birinci dfdir ki, yanma adam glir, dedi. Siz kimsiniz, cnab? Yepiskop cavab verdi: Mnim adm Byenven Mirieldir. Byenven Miriel. Mn bu ad eitmim. halinin monsenyor Benven dediklri adam siz deyilsinizmi? Bli, mnm. Qoca xfifc glmsyrk davam etdi: El is siz mnim yepiskopumsunuz. Myyn drcd. Xo glmisiniz. Konvent zv lini yepiskopa uzatd, lakin yepiskop onun lini sxmad. O, ancaq bunu dedi: Aldanm olduuma ox adam. Siz he d xsty oxamrsnz. Tezlikl yax olaram cnab, dey qoca cavab verdi. Bir qdr skutdan sonra o dedi: saatdan sonra mn lcym. Sonra davam edrk: Mnim tbabtdn bir az bam xr, dedi. lmn nec yaxnladn bilirm. Dnn yalnz ayaqlarmn alt soyumudu: bu gn soyuq dizlrim qdr qalxd, indi d soyuun getdikc yuxar qalxaraq belim atdn hiss edirm, soyuq ryim atan kimi ryim dayanacaqdr. Amma gn n gzldir! Kreslomu havaya xartdrdm ki, son df dnyan seyr edim. Siz mniml dana bilrsiniz, bu mni qtiyyn yormaz. Can vermkd olan bir adama baxmaa glmkd yax etmisiniz. Bu dqiqlrin ahidi olmaldr. Hr ksd bir qriblik olur, bax, mn gn doana qdr yaamaq istrdim. Lakin bilirm ki, he saat da yaamayacaam. Hl qaranlq ikn lb qurtaracaam. Ancaq bunun n frqi var? Hyat baa vurmaq ox sad eydir... Bunun n sabahn almas lazm deyil. Qoy bel olsun. Mn ulduzlarn inda lcym. Qoca bu szlri dedikdn sonra uaa trf dnrk: Get yat, dedi. Btn ken gecni sn mnim yanmda oturdun, yorunsan. Uaq daxmaya getdi. Qoca, ua gzlri il mayit edrk, z-zn danrm kimi lav etdi: O, yuxuda ikn mn lcym. Yuxu il lm bir-birin yaxn qonudur. Btn bunlar yepiskopa gzlnildiyindn az tsir etdi. O, bu lmd Allahn itirak etdiyini n is hiss etmirdi. Aq sylyk nki byk qlblrin kiik ziddiyytlri d btn qalanlar kimi eynil drst qeyd olunmaldr onu monsenyor adlandrdqlarna yeri gldikc istehza etmyi sevn yepiskopa burada monsenyor deyilmmsi ona bir qdr toxunmudu. O buna cavab olaraq, az qala vtnda dey mracit etmk istdi. O, hkimlr v keilr xas olan v znn he almam olduu kobud bir etinaszlq gstrmk istdi. Ax bu adam, bu Konvent zv, bu xalq nmayndsi vaxtil dnyann byklrindn biri idi: yepiskop, blk d, mrnd birinci df olaraq, znd bir srtlik hiss etdi. Konvent zv is bu zaman tvazkar xohallqla ona baxrd. Bu baxda mzara yaxnlam insan n tamamil yerli olan bir itatkarlq lamti vard. Maraqlanma thqir hesab edn, buna gr d adtn maraqlanmaqdan kinn yepiskop is Konvent zvn diqqtl nzrdn keirirdi: rbtdn domayan bu diqqti baqasna

gstrmi olsayd, yqin ki, vicdan zab krdi. Konvent zv ona qanundan xaric, htta mrhmt bel layiq olmayan bir adam kimi grnrd. zn dz tutan v ucadan, sakit bir ssl danan J. fizioloqlarn heyrtin sbb olan sksn yal qocalardan biri idi. nqilab z dvrnn tcssm olan bu cr adamlardan az grmmidi. Bu qocann hr cr snaqdan xm bir adam olduu hiss edilirdi. lm bu qdr yaxn olduu halda hrktlri salam bir adamn hrktlri kimi idi. Onun aydn bax, mhkm ssi, qvvtli v geni iyinlri lmn zn d adra bilrdi. Mslmanlarn zraili onu grm olsayd, qapn yanldn znn edrk, mtlq geri qaydard. J. sanki, z lmk istdiyi n lrd. Onun can kimsind srbst irad hiss olunurdu. Yalnz ayaqlar hrktsiz idi. lm vvlc bu ayaqlardan brk-brk yapmd. Ayaqlar soyuq v l idi, ba is btn hyati qvvsil yaayr v, grnr, tamamil aydn ilyirdi. Bu tntnli dqiqd J. rq nallarnda tsvir ediln beldn yuxars t, aas mrmr olan padaha bnzyirdi. Kreslonun yaxnlnda bir da vard. Yepiskop bu dan stnd oturdu. Shbt ex abrupto1 baland. Yepiskop tqdiredici bir ahngl dedi: Mn sizin n sevinirm. Siz, hr halda, kraln lmn ss vermdiniz. Konvent zv bu hr halda sz arxasnda gizlnn ac kinayni el bil, hiss etmdi, lakin cavab verrkn zndn tbssm silindi. Mnim n ox da sevinmyin, cnab, dedi, mn zalm hkmdarn mhv edilmsin ss vermim. Bu srt ahng yepiskopun ciddi ahngin cavab idi. Siz bununla n demk istyirsiniz? dey yepiskop sorudu. Mn demk istyirm ki, insan n yalnz bir zalm var o da chaltdir. Mn d hmin zalmn mhvin ss verdim. Kral hakimiyytini, yni mnbyi yalandan ibart olan hakimiyyti bu zalm dourmudur, bilik is hqiqtdn domu olan hakimiyytdir. Yalnz bilik insanlar idar ed bilr. Yepiskop: Bir d vicdan, dey lav etdi. Hr ikisi bir eydir. Vicdan bizd fitrn mvcud olan biliklrin mcmusudur. Monsenyor Benven onun n tamamil yeni olan bu szlri bir qdr heyrtl dinlyirdi. Konvent zv szn davam edrk dedi: On altnc Ldovik glinc, mn yox dedim. Mnim insan ldrmy haqqm yoxdur, lakin zlm mhv etmyi zm n bir vzif hesab edirm. Mn zalmn mhv edilmsin, yni qadnlar n fahiliyin, kiilr n klliyin, uaqlar n chaltin mhv edilmsin ss verdim. Respublikaya ss verrkn, mn btn bunlara ss vermi oldum. Mn qardalq n, slh n, alan sabah n ss verdim! Mn xurafatn v yanl fikirlrin pu edilmsin yardm etdim. Xurafatn v yanl fikirlrin yox olmasndan iq dour. Biz khn dnyan yxdq v zablar kasas olan bu khn dnya br nslinin zrin tklrk, sevinc kasasna evrildi. Yepiskop dedi: bhli bir sevinc. Narahat olmu bir sevinc dey bilrdiniz, indi mn ad min skkiz yz on drdnc il olan kemi qaytdqdan sonra yox olmu sevinc. Heyhat, iimiz baa atdrlmad, mn bunu etiraf edirm biz khn quruluu zahiri chtdn yxdqsa da, ideyalar almindn onu tamamil mhv ed bilmdik. Cinaytlri mhv etmk kifayt deyil, adtlri dyidirmk lazmdr. Dyirman datdq, klk is qald. Siz datdnz. Datmaq faydal ola bilr, lakin mn qzb tsiri altnda datmaqdan qorxuram. daltin d z qzbi vardr, cnab yepiskop v bu dalt qzbi trqqi nsrdr. Nec olur olsun v n deyirlr, desinlr, lakin Fransa inqilab sa zamanndan bu gn qdr briyytin n qdrtli hrkat olmudur. Dzdr, mkmml deyil, lakin ox ncib v yksk bir hrkatdr. nqilab ictimai tklikd olan btn mchullar mtrizdn knara xartd, beyinlri

sakitldirdi; qlblri yumaltd, iqlandrd, o yer zn mdniyyt sellri axtd. O, xeyirxahlqla dolu idi. Fransa inqilab insanprvrliyin znn taxta xmasdr. Yepiskop zn saxlaya bilmdi v pldad; Elmi? Bs doxsan nc il? lmkd olan adam heybtli bir tntn il kresloda bir qdr dikldi v son qvvlrini toplayaraq rd: Aha! Bs bel! Doxsan nc il! Mn bu szlri gzlyirdim. Min be yz il rzind buludlar toplad, sxlad. On be sr kedi v nhayt, gy guruldad, ildrm axd. Siz gy gurultusunu mhakim etmk istyirsiniz. Yepiskop ola bilsin, z-zn etiraf etmdn yngl bir prtlik hiss etdi. Lakin bunu bildirmyrk cavab verdi: Hakim dalt adndan, kei mrhmt adndan danar. Mrhmt z d el daltin eynidir, lakin onun daha yksk drcsidir. ldrmn zrbsi srrast olmaldr. Sonra Konvent zvnn dz gznn iin baxaraq lav etdi: Bs On yeddinci Ldovik? Konvent zv lini uzadb yepiskopun iynindn yapd. On yeddinci Ldovik! Mn baxn! Siz kimin n yas tutursunuz? Gnahsz bir uaq n? gr bel olsayd, mn d sizinl birlikd alardm. Lakin siz kral olu n alayrsnzsa, bu bard mn imkan verin, hl bir qdr fikirlim. Kartuun qarda. Qrev meydannda aslm v lncy qdr orada qoltuqlarndan asl qalm gnahsz uaq, gnah yalnz Kartuun qarda olmasndan ibart olan uaq mnim nzrimd yalnz On beinci Ldovikin nvsi olduu n Tamil hbsxanasna salnm olan baqa bir gnahsz uaqdan, On beinci Ldovikin nvsindn daha artq mrhmt layiqdir. Cnab, dey yepiskop onum szn ksdi, bu iki adn mqayis edilmsi mnim xouma glmir. Kartula On beinci Ldovikinmi? Siz hansn mdafi etmk niyytindsiniz? Hr ikisi susdu. Yepiskop buraya gldiyin az qala peman olmudu. Bununla brabr o, qlbind nyin is sarsldn tutqun surtd hiss etdi. Konvent zv yen szn davam edrk: Ah. Cnab kei! dedi. Siz kobud hqiqti sevmirsiniz, halbuki sa onu ox sevrdi. O, zalmlar mbddn qam il qovard. Onun verdiyi cza srt hqiqtlrin gzl bir cars idi. O sinite parvulos1 dey rdqda, uaqlar arasnda frq qoymurdu. O, Varavqann varisi il rodun varisini yana qoymaqdan kinmzdi. Gnahszln z, cnab, n gzl bir zintdir. Gnahszln lahzrt olmaa ehtiyac yoxdur. Cr-cndr iind d o, gzl libaslar iind olduu qdr zmtlidir. Yepiskop yava bir ssl: bu dorudur, dey dillndi. Konvent zv szn davam edrk dedi: Mn z fikrimd israr edirm. Siz on yeddinci Ldovikin adn kdiniz. Bir-birimizi anlamaa alaq. Deyin grk, biz kim alayacaq: btn gnahszlara, zab knlr, btn uaqlara hm aada, hm yuxarda olanlaram? gr bel is mn razyam. Lakin tkrar edirm, bu halda doxsan nc ildn ox-ox vvlki illr qaytmaq v on yeddinci Ldovikdn ox-ox qabaq hlak olmu adamlar n gz ya tkmk lazmdr. Siz mniml birlikd xalqn uaqlarna alasanz, mn d sizinl brabr kral uaqlarna alayaram. Yepiskop: Mn ham n alayram, dedi. Eyni drcd! dey J. sslndi. Lakin trzinin mvazinti pozularsa, qoy xalqn kdiyi iztirablar stn glsin, nki xalqn iztirab daha uzun srr. Yenidn skut kd. Birinci olaraq Konvent zv skutu pozdu. O, dirsyin syknrk bir az qalxd v yatan hadt barma il ba barmann arasnda ynglc sxaraq, bu, hm soruan, hm d mhakim edn adama xas olan ani bir hrkt idi, gzn yepiskopun zn zilldi. Bu baxda qeyri-adi bir qvv, can kim qvvsi vard. O, sz balad. Bu, partlaya bnzyirdi. Bli, Cnab, xalq oxdan zlm altnda zilir... Lakin dayann, mnim demk istdiyim bu deyil. Siz n n yanma glib soru-sual edir v On yeddinci Ldovik haqqnda danrsnz?

Mn sizi tanmram. Burada olduum zamandan bri mn tk yaayram v bu hasardan knara bir addm bel atmamam, mn kmk edn bu uaqdan baqa kimsni grmmim. Dorudur, adnz bzn tri eidirdim v etiraf etmliym ki, sizin birinizdn o qdr d danmrlar, lakin bu hl he bir eyi sbut etmir. Mahir adamlar min bir vasit il xalqn, bu sad camaatn ban aldada bilirlr. Yeri glmikn demliym ki, mn sizin karetanzn tkrlrinin gurultusunu ndns eitmdim. Grnr, siz onu yolun dngsind, menin arxasnda qoyub glmisiniz. Siz deyirm, mn sizi tanmram. Yepiskop olduunuzu syldiniz, lakin bu, hl sizin xlaqnz, xsiyytiniz haqqnda he bir ey bildirmir. Sualm yen tkrar edirm: siz kimsiniz? Siz bir yepiskopsunuz, yni kils knyazsnz, illik renta il tmin olunmu v qulluqdan byk gliri olan, zrli paltarlar v gerbi olan adamlardan birisiniz. Din hri yeparxiyasnn on be min frank maa v on min frank baqa gliri, yni, cmisi ild 25 min frank gliri var. Siz yax apazlar, livreyal lakeylri olan, yax yemyi sevn v cm gnlri toyuq ti yeyn, qabanda v arxasnda lakeylr durmu zintli karetalarda srilib zn gstrn, Hzrt sa namin saraylarda yaayan v karetalarda gzn adamlardan birisiniz, halbuki Hzrt sa z ayaqyaln gzrdi... Siz bir yksk mnsb sahibisiniz! Rentalar, saraylar, atlar, xidmtilr, gzl yemklr, hyatn btn cismani lzztlri bunlarn hams sizin v elc d pe yoldalarnzn ixtiyarndadr, onlar kimi siz d bunlardan lzzt alrsnz. Bunlarn hams dorudur, lakin bununla ya hddindn ox, ya da hddindn az sylnilmidir. Bunlar sizin daxili qiymt v mahiyytiniz haqqnda, yqin ki, mn al v hikmt yrtmk n buraya glmi adamn kim olduu haqqnda mn he bir ey izah etmir. Mn kiml danram? Siz kimsiz? Yepiskop ban ydi v: Vermis sum1 dey cavab verdi. Konvent zv z-zn donquldad: Karetada gzn hrat! Rollar dyimidi, indi Konvent zv tkbbrl, yepiskop is mti idi. O, mlayimlikl: El olsun cnab, dedi, lakin bir izah edin grk, mnim bu kollarn arxasnda, buradan iki addmlqda dayanm karetam, gzl xrklrim, cm gnlri yediyim toyuqlar, 25 min franklq illik glirim, saraym v lakeylrim mgr onu isbat edir ki, mrhmt yax sift deyil, rhm etmk hamnn borcu deyil v doxsan nc il amansz olmamdr? Konvent zv bir klgni qovurmu kimi, lini altna kdi v dedi: Siz cavab vermzdn vvl, xahi edirm mni balayasnz... Sizin qarnzda mqssirm, cnab. Siz mnim yanma glmisiniz, siz mnim qonamsnz. Siz qar nzaktli olmaq mnim borcumdur. Siz mnim fikirlrimi inkar edirsiniz, mn d yalnz sizin dlillriniz etiraz etmkl kifaytlnmliym. Sizin srvtiniz v hyatdan aldnz nlr bizim mbahismizd mnim limd sizin leyhiniz gzl bir silahdrsa da, bu silahdan istifad etmmk daha nzaktli olard. Siz sz verirm, artq mn bu msly toxunmayacaam. Tkkr edirm, dey yepiskop cavab verdi. J. szn davam edrk: Mbahismiz qaydaq, dedi. Biz ndn danrdq? Yanlmramsa, siz doxsan nc ilin amansz olduunu syldiniz? Yepiskop: Bli, amansz idi, dedi. Gilyotinan alqlayan Marat haqqnda siz n fikirdsiniz? Bs siz draqonadalar mnasibtil Te Deut dey oxuyan Bosse haqqnda n dnrsnz? Cavab ox srt idi v amansz polad tiy kimi dz hdf dymidi. Yepiskop diksindi, o, etiraz etmy sz tapmad, lakin Bossey bu cr isnad etmk onu thqir etmidi. n all adamlarn da z prstikarlar var v mntiq trfindn bunlara kifayt qdr ehtiram edilmdikd, onlar bzn bundan brk inciyirlr. Konvent zv is artq boulurdu, son dqiqlrin adi rfiqi olan lm xrlts onu danmaa qoymurdu, bununla bel alnn tamamil aydn olduu gzlrindn ks olunurdu. O, szn davam edrk dedi: Mn siz daha bir ne klm demk istyirm. Doxsan nc il mumiyytl, insanln tsdiqi olan inqilabdan tcrid edilmi halda gtrlrs, bu il heyhat! Onun tkzibi kimi

grn bilr. Siz doxsan nc ili amansz hesab edirsiniz, cnab, lakin sizc, monarxiya n demkdir? Kare quldur idi, lakin bs Monrevel siz n ad verrsiniz? Fukye-Tenvil clafdr, lakin bs Lamuanyon Bavile haqqnda siz n fikirdsiniz? Mayyar dhtlidir. Bs So Tavan? Den ata qan indir, lakin bs Letelye ataya siz n lqb verrdiniz? Baksn Jurdan jdahadr, lakin nec olsa, markiz de Luvua kimi deyil. Ah, cnab, cnab, mnim ershersoginya v kralia Mariya-Antuanettaya yazm glir, lakin 1685-ci ild Byk Ldovikin padahl zamannda beldn yuxar lt halda diry balanm hugenot qadna da eyni drcd yazm glir, onun sdmr uan bir qdr knarda tutmudular. Qadnn dlri sdl, qlbi is zab v iztirabla dolu idi. Ac v solun uaq anasnn dlrini grr v acndan rrd. Cllad is anaya deyirdi: Mslkindn l k!. Sdmr ua olan ana iki eydn birini semli idi: ya uann acndan lmsin, ya da vicdannn mhv olmasna raz olmal idi. Anaya veriln bu chnnm zabna siz n dey bilrsiniz? Fransa inqilabnn z sbblri vard, cnab, bunu unutmayn. Glck onun qzbin brat verckdir. Onun nticlri is dnyann yaxlamasdr. nqilabn n dhtli zrblrindn btn briyyt n nvazilr yaranr. Yetr! Mn artq susuram, mnim dlillrim olduqca mhkmdir, hm d ki, mn lrm. Konvent zv gzlrini yepiskopun zndn krk z fikrini bir ne klm il sakitc tamamlad: Bli, trqqinin kobud tzahrlri inqilab adlanr. nqilab qurtard zaman aydn olur ki, briyyt iddtli qulaqburmas almsa da, irliy doru addm atmdr. Konvent zv yepiskopun daxili almini tdricn nec sarstdn duymurdu. Lakin mqavimt n monsenyor Benvennn lind yen bir dlil qalmd v o bu dlil istinad edrk shbt balad eyni kskinlikl etiraz etdi: Trqqi Allaha inanmaldr. Xeyrin kafir xidmtilri ola bilmz. Allahsz briyyt n pis rhbrdir. Qoca xalq nmayndsi cavab vermdi. Onun bdnin bir lrz gldi. O, gy baxd v gzlri yala doldu. Saralm yanaqlarndan bir damc ya aa axmaa balad v can vern bu adam gzlrini sonsuz fzadan ayrmayaraq zorla eidiln bir ssl, z-z il danrm kimi dedi: Sn! Ey mnim idealm! Yalnz sn varsan! Yepiskop tsvir olunmaz bir hycan keirirdi. Konvent zv bir az susduqdan sonra lini qaldrd v gylri gstrrk: Sonsuzluq mvcuddur. O, oradadr, dedi. Sonsuzluun z mnliyi olmasayd, mnim mnliyim onun son hddi olard v o, sonsuzluq olmazd: baqa szl sonsuzluq mvcud olmazd. Lakin o mvcuddur. Demli, onun z mnliyi vardr. Bu mnlik d Allahdr. Can vermkd olan qoca son szlri ucadan, vcdl dedi, sanki, qarsnda yalnz onun gzlrin grnn namlum bir adam dayanmd. O, szn qurtardqda gzlri yumuldu. Grginlik onun gcn tkndirmidi. Aydn idi ki, bu bir an irisind o, qalan bir ne saatlq mrn baa vurdu. Bir an onu mzarda gzlyn ey yaxnladrd. Son dqiq balanrd. Yepiskop bunu baa dd, artq lngimk olmazd, ax o, buraya bir kei kimi glmidi, o, ifrat soyuqluqdan tdricn ifrat hycana dd, o, bu qapal gzlr baxd, bu brm v solmu li tutdu v can vern adama doru yildi. Bu saat Allaha mxsusdur. Bizim grmz bs olsayd, siz tssf etmzdinizmi? Konvent zv gzlrini ad. Onun zn indi srt, sanki, klgli bir vqar km idi. O, fiziki qvvlri zifldiyin gr deyil, daha dorusu, daxili lyaqt hissindn doan aram ssl dedi: Cnab yepiskop, mn mrm dnmkd, yrnmkd v seyr etmkd keirtdim. Vtnim mni z ilrind itirak etmyimi mr etdiyi zaman, mn altm yanda idim. Mn bu mr itat etdim. Cinaytlr rast gldiyim zaman onlarla mbariz aparrdm. stibdada rast gldikd, onu mhv edirdim. Mn inandm hquq v prinsiplri elan v tbli edirdim. Dmn lkmiz hcum kdi, mn vtnimi mdafi etdim. Fransa, thlkd idi mn sinml onu mdafiy qalxdm. Mn he bir zaman varl olmamam, indi is yoxsulam. Mn dvlt balarndan biri idim. Xzinlr cavahirl dolu idi, qzl v gmn arlndan divarlar atlayrd, onlara dayaq vermk lazm gldi, mn is Arbr-Sek ksind iyirmi su pula nahar edirdim. Mzlumlarn

dadna atrdm v zab knlr tslli verirdim. Dorudur, mn mehrabn rtyn paraladm, lakin bundan mqsdim ancaq vtnin yaralarn sarmaq idi. Mn hr zaman briyytin irliy, ia doru getmsin kmk edirdim, lakin bzn trqqi amansz olduqda, mn ona mane olurdum. El hallar da olurdu ki, mn z dmnlrim, yni sizlr d kmk edirdim. Flandriyada, Petegemd, merovinq krallarnn yay iqamtgah olan yerd urbanist rahiblr monastr, Bolyed mqdds Klara abbatl vardr 1793-c ild mn bu monastr thlkdn xilas etdim. Mn z vzifmi bacardm qdr yerin yetirib, limdn gln yaxl etmim. Btn bunlardan sonra mni qovdular, tqib etdilr, mn zab verdilr, mni lkldilr, thqir etdilr, l saldlar, lntlr yadrdlar, srgn etdilr. Budur, ne ildir ki, salarmn aarmasna baxmayaraq, mn, nifrt etmkd zlrini haql biln bir ox adamlar olduunu hiss edirm. Yoxsul, avam camaatn nzrind Mn, Allahn lntin glmi bir caniym. Mn d, kimsni mzmmt etmdn, nifrtdn doan yalqzlm qbul edirm. Artq sksn alt yam var. Lakin lrm. Siz mndn n istyirsiniz? Yepiskop: Xeyir-duanz, dedi v onun qarsnda diz kd. Yepiskop ban qaldrd zaman Konvent zvnn z zmtli v sakit idi. O, keinmidi. Yepiskop drin dnclr irisind ev qaytd. Btn gecni o ibadtd keirtdi. Sabah gn maraqlanan adamlardan bir ne nfri Konvent zv J. haqqnda onunla shbt amaa crt etdis d, yepiskop cavab vzin yalnz gylri gstrdi. O gndn sonra yepiskop fqirlr, kiik adamlara qar z mhbbtini v qardalq qaysn daha da artrd. Qoca kafir J.nin ad kiln kimi onu qrib bir dalnlq bryrdi. Kims dey bilmzdi ki, yepiskopun tkaml yanamasnda bu xsin zkas v byk qlbi ona n drcd tsir gstrmidir. Yepiskopun bu ruhanilik ziyarti, lbtt, yerli dedi-qodu hvskarlarnn boboazlna sbb oldu. Can vern bu cr adamn ba stnd olmaq he yepiskopa layiqdirmi? Ax onu din gtirmyi he gzlmk d olmazd. Bu inqilablarn hams islahedilmz dinsizlrdir. El is oraya getmk yepiskopun nyin lazm idi? Orada nyin qalmd? Yqin, eytann insan ruhunu nec alb aparmasna tamaa etmk ox maraql imi. Bir df zlrini ox all sayan hyasz adamlar srasna mnsub olan kbar bir dul qadn yepiskopa bel hcum etmidi: Monsenyor, ham soruur ki, zati-qdslriniz n zaman qrmz qalpaq bx edilckdir? Yepiskop is cavabnda: Ah! Bu ox qaba rngdir, demidi. Xobxtlikdn, yakobini qalpanda bu rng nifrt bslynlr kardinal lyapasnda ona ox hrmt edirlr. ON BRNC FSL. Qeyd rt. Yuxarda deyilnlr sasn monsenyor Benvennn filosof yepiskop v ya vtnprvr yepiskop olduu nticsini xaranlar ox byk shv ed bilrlr. Onun Konvent zv J. il, blk d, iki ulduzun tsadfn bnzdil biln gr onun qlbind n is bir heyrt hissi oyatm v bu hiss onu daha artq mlayim etmidi. Vssalam. Monsenyor Benven he siyast hli deyildis d, o zamank hadislr olan mnasibtindn, gr monsenyor Benvennun bu hadislr bir zamanlar hr hans bir mnasibt bsldiyi ehtimal varsa, bir ne klm danmaq yersiz olmazd. Bellikl, bir ne il geriy dnk. Cnab Miriel yepiskop vzifsin tyin olunandan bir az sonra imperator ona, bir ne baqa yepiskoplarla birlikd, mperiya baronu rtbsini vermidi. Mlum olduu zr, papa 1809-cu il iyulun 6-c gecsi hbs edilmidi, bu hadis il laqdar olaraq Napoleon Fransa v taliya yepiskoplarnn Parisd arlm sinoduna Mirieli d dvt etmidi. Bu sinod Notrdam kilssind toplam v birinci iclas 1811-ci il iyun aynn 15-d kardinal Fein sdrliyi altnda

olmudu. Oraya toplam olan doxsan be yepiskopun irisind cnab Miriel d var idi, ancaq o, yalnz bir iclasda v bir ne xsusi mavird itirak etmidi. Dalq yerlrin yepiskopu v tbit bilavasit yaxn olan, knd sadliyin v mhrumiyyt adt etmi bir adam olduundan o, deysn, bu yksk rtbli adamlar mclisinin hrartini soyudan bzi fikirlr sylmidi. O, tezlikl Din hrin qaytd. Bu qdr tez qaytmasnn sbbini soruanlara o, bel cavab verrdi ki, Mn onlara mane olurdum. Mniml birlikd oraya tz hava doldu. Mn onlara bir nv taybatay alm qap kimi grndm. Bir df d o, bel demidi: Burada tccbl n var ki? Bu monsenyorlarn hams kils knyazlardr, mn is yalnz yoxsul bir knd yepiskopuyam. Msl burasnda idi ki, o, saraydaklarn xouna glmmidi. Orada o, bir ox qrib eylr danmd v bir axam kolleqalarndan birinin evind ikn azndan bel bir sz qarmd: N gzl saat! N gzl xallar! N gzl livreyalar! Bunlar adam, yqin ki, ox darxdrr! Yox, mn bu cr ifrat zint irisind yaamaq istmzdim. Bunlar hmi mnim qulama barard ki: Ac qalan insanlar var! Soyuqdan ln insanlar var! Yoxsullar var! Dilnilr var!. tri bunu da qeyd edk ki, zint qar nifrt bslmk alszcasna bir nifrtdir. Bu, incsnt nifrt bslmy sbb olur. Lakin kils xadimlri arasnda, kils mrasimi v bayram gnlri nzr alnmazsa, dbdb v zint qbaht hesab olunur. Bu zint, sanki, hqiqi mrhmtin atmadn gstrn adtlri ifa edir. Varl kei mnasz bir eydir. Keiin yeri daim yoxsullarn yannda olmaldr. Lakin daim gndz v gec hr cr ehtiyac, hr cr mhrumiyyt v yoxsulluq irisind yaayaraq, btn bu mnasibtlrin bir hisssini z zrin gtrmmk, nec deyrlr, zhmt tozuna bulamamaq mmkndrm? Qzn bir ocan yannda durub, onun hrartini hiss etmyn bir adam tsvvr ed bilrsinizmi? Daim alov saan sobann yannda ildiyi halda, bir tkn bel yandrmayan, drna qaralmayan, zn bir damc tr glmyn, zn his qonmayan bir adam taplarm? Keid v xsusil yepiskopda mrhmtin n birinci sbutu yoxsulluqdur. Grnr, Din yepiskopu da mhz bel dnrd. lbtt, buradan bel bir ntic xarmamalyq ki, bzi inc msllrd o, srin ideyalar il rik idi. Zamann ilahiyyat mbahislrin o, nadir hallarda qarar, kils v dvltin nfuzunu azalda bilck msllr barsind z fikrini bildirmzdi, lakin ona kifayt qdr tzyiq gstrilsydi, ox ehtimal ki, qallikandan daha ox ultramontan olard. Biz monsenyoru hqiqtd olduu kimi tsvir etmy aldmzdan v he bir ey gizltmk istmdiyimizdn, bunu da lav etmliyik ki, cnab Miriel Napoleonun squtu dvrnd ona ox soyuqluq gstrmidi. 1813-c ildn balayaraq o, imperator leyhin btn dmnilik xlarn bynir v ya htta alqlayrd. Napoleon Elba adasndan qaydarkn Din hrindn kediyi zaman yepiskop onu grmk istmmi v Yz gn rzind imperatorun salna dua oxumaq n zn tabe olan yeparxiyaya mr gndrmmidi. Yepiskopun bacs madmazel Batistinadan baqa, iki qarda da var idi, biri general, o biri is prefekt idi. Yepiskop onlara tez-tez mktub yazrd. Lakin Provansda qounlara komandanlq edn v min iki yz nfr sgrdn ibart bir dstnin bas olan general, Kannda qoun xarlan zaman, sanki, imperatorun qamasna imkan vermk istyrk, onu zif tqib etdiyi n yepiskop bu qardandan bir qdr soyumudu. Yepiskopun Parisd Kaset ksind yalqz yaayan o biri qarda, istefa vermi prefekt, lyaqtli v namuslu bir adam idi: yepiskopun onunla mktublamas daha smimi bir kild davam edirdi. Demli, monsenyor Benven d siyasi ixtilaflardan yaxasn qurtara bilmmidi, onun da ac dqiqlri, ndilri olmudu. Dvr hycanlandran ehtiraslarn klgsi bdiyyt eqi il yaayan bu byk v mlayim qlb d toxunmudu. bhsiz ki, bu cr adam siyasi qidlrdn uzaq olmaa layiq idi. Oxucular szlrimizi yanl anlamasnlar, biz siyasi qidlr mfhumunu hr bir dnn vacib adamn dnyagrnn sasn tkil etmli olan yksk trqqi arzusu il, vtn, xalqa v insana drin inamla qardrmrq. Kitabmzn mzmununa yalnz dolays il daxil olan bu mslni drinldirmdn sadc syly bilrik: Monsenyor Benven royalist olmasayd v onun nzri gurultulu mit vurnuxmalar

zrind parlayan hqiqt, dalt, mrhmt kimi byk fziltin seyrindn ayrlmasayd, daha yax olard. Monsenyor Byenvennn Tanr trfindn he d siyasi faliyyt n yaranmadn etiraf etmkl brabr, biz onun haqq v azadlq namin qdrtli Napoleona qar vqarl etirafn v thlkli, lakin daltli mqavimtini baa dr v alqlardq. Lakin o, bu etirazn Napoleon taxtdan ddkdn sonra deyil, o, qvvtli olduu zaman etsydi, trif layiq olard. Mbariz yalnz thlk il bal olduu zaman bizi clb edir v lbtt, ilk zrbni kim vurmusa, son zrbni vurmaa da o haqldr. Xobxtlik gnlrind inadla ittiham irli srmyn adam inqiraz baland zaman susmaldr. Yalnz qdrtli adamn aqdan-aa dmni olan xs onun squtundan sonra qanuni intiqam hesab olunur. Biz glinc, msly qzav-qdr qardqda v cza verdikd, biz faliyyt meydann ona buraxmalyq. 1812-ci il bizim silahmz limizdn almaa balayr. 1813-c ild o zamana qdr susan v yalnz bir sra flaktlrdn sonra crtlnn qanunverici korpusun skutu alaqcasna pozmas yalnz qzb oyada bildi v onu alqlamaq shv olard. 1814-c ild xain marallar grdkd, dalbadal alaqlq edn v kemid tanr kimi prsti etdiyi adam thqir edn senat grdkd, qorxub geri kiln v bir az vvl sitayi etdiklri bt tprn btprstlri grdkd, biz zmz yana evirmyi zmz borc bildik. 1815-ci ild dhtli flaktlrin yaxnlad hiss edilnd, btn Fransa bu thlklrin yaxnlamasn hiss edib lrzy glnd Napoleonun qarsnda alan Vaterloo tutqun bir kild grnnd, imperatoru qarlayan xalqn v ordunun ac alqlarnda he bir glnc ey yox idi v Din Yepiskopu kimi bir adam, zalma n qdr davt bsls d, byk insann bu sx qucaqlamasnda gizlnn zmtli v tsiredici he bir ey gz yummamal idi. Tkc bu istisna edilirs, yepiskop hr chtdn, dorudan da, mmin, smimi, daltli, all v lyaqtli bir adam idi; o, yaxlq edirdi v xeyirxah idi ki, bu da hmin yaxln baqa bir nvdr. O, kei, filosof v insan idi. Biz etiraf etmliyik ki, htta indic mzmmt etdiyimiz v ox brk pislmk niyytind olduumuz siyasi grlrind d o, bu stirlri yazan adamdan, blk, daha ox mrhmtli v sbirli idi. Din hr idarsinin qaps vaxtil bu vzify imperatorun z trfindn tyin edilmidi; o, Austerlits mharibsind khn qvardiyann xala tltif olunmu qoca bir kiik zabiti v imperator qartalndan daha qeyrtli bonapartist idi. Bu bdbxtin azndan bzn o qdr d dnlmmi szlr xard. O zamank qanuna gr bel szlr syan nitqlri saylard. mperatorun kli Fxri legion ordenindn silindikdn sonra bu qoca xan taxmamaq n znn tbiril he bir zaman nizamnam zr geyinmzdi. O, Napoleonun znn ona vermi olduu xadan imperatorun tsvirini byk bir hrmtl z li il xartd v xada deik ml gldi, lakin o, bu deiyin yerin he bir ey qoymaq istmdi. O deyirdi: Bu qurbaan ryin stnd gzdirmkdns, lmk yaxdr! O, hvsl v ucadan XVIII Ldovik istehza edirdi. ngilis getri geyinmi podaqral qoca! Qoy pudralanm hry il birlikd rdd olub Prussiyaya getsin!, deyir v n ox nifrt etdiyi iki eyi Prussiyan v ngiltrni bir syd birldir bildiyin sevinirdi. n nhayt, onu vzifsindn knar etdilr. Arvad v uaqlar il birlikd o, kd bir para ry mhtac qald. Yepiskop onu yanna artdrb bir az danlad, sonra is kils qaps vzifsin tyin etdi. Doqquz il rzind monsenyor Benven z xeyir ilri v mlayim rftar il btn Din hri halisinin mhbbtini v sanki, oulluq hrmtini qazanmd. Htta onun Napoleona qar pis mnasibti barsind d xalq susur v bunu ona balayrd. radsiz v saf qlbli hali z imperatoruna prsti edir, lakin yepiskopunu da sevirdi. ON KNC FSL. Monsenyor Benvennn yalqzl. Generaln trafna hmi dst il gnc zabitlr toplad kimi, hr yepiskopun da trafna dst il ona tabe olan abbatlar toplar. Mqdds Fransisk qdimdn mhz bu cr abbatlar

harada is sdmr kei adlandrmd, hyatn hr bir sahsinin z qismt axtaranlar vardr ki, bunlar hyatda artq mvffqiyyt qazanm adamlarn miyytini tkil edirlr. znn yaxn adamlar olmayan i banda duran, z saray adamlar olmayan tale sevimlisi yoxdur. Glcyi axtaranlar indiki gzl zamann trafnda qasra kimi hrlnirlr. Hr yeparxiyann z qrargah vardr. Hr bir az-ox nfuzlu yepiskopun trafnda bir dst qng seminariya ua vardr ki, bunlar yepiskop saraynda keik kir, qayda-qanuna gz yetirir, monsenyorun tbssmn martlayrlar. Yepiskopu raz salmaq kei vzifsin atmaq n birinci pilldir. Hr ks z n yol amaldr, vliyalar da glirli yerdn kinmzlr. str cmiyytin, istrs kils alminin z nfuzlu adamlar var. Bunlar sarayn mrhmtini qazanm varl, yax mdaxili olan, zirk, yksk cmiyyt trfindn qbul olunmu, bhsiz ki, dua etmyi, lakin eyni zamanda onlara lazm olan eyi unutmadan istmyi d bacaran yepiskoplardr: bunlar btv bir yeparxiyan tcssm etdirmkl brabr, birisinin dhlizind gzlmkdn utanmayan v ruhanilrl diplomatiya arasnda vasit olan, keidn artq abbat, yepiskopdan artq prelat olan yepiskoplardr. Bunlarla yaxnlq ed biln adam xobxtdir! Bu nfuzlu adamlar z laltlarna, sevdiklri adamlara v onlara qulluq etmyi bacaran btn bu gnclr varl kilslr, kils mlakndan gln mdaxili, ba kei v baqa mnftli kils vziflrini sxavtl paylayrlar ki, bunlar da tdricn bu adamlar yepiskop mnsbin atdrr. zlri yksldikc, z dallarnca mridlrini, trfdarlarn da aparrlar. Bu, eynil hrktd olan gn sistemini xatrladr. Onlarn parlts trafndaklarn da zrin fq salr. Onlarn xobxtlik sfrsindn yaxn adamlarnn payna isti yerlr dr. Himayinin yeparxiyas byk olduqca, onun yaxn adamlarnn gliri d ox olur. Roma is lap yaxndadr! Ba yepiskop rtbsin atm olan yepiskop, kardinal rtbsin atm olan ba yepiskop kardinal qulluqusu kimi sizi kardinallar mclisin aparr, siz Roma divanxanasna daxil olursunuz, omofor alrsnz; budur, artq siz divanxana zvsnz, budur, siz kamerarisiniz, daha sonra monsenyorlua atrsnz. Monsenyorluqdan kardinalla is bir addmdr. Kardinallqla papal is yalnz yandrlan seki biletinin tsts ayrr. Hr bir skufya1 tiaraya2 evrilmk arzusuna d bilr. Bizim zmanmizd kei qanuni yolla taxta xa bilck yegan adamdr, hm d nec taxta! Hkmdarlar hkmdar taxtna! Bunun vzind seminariya nec midlr msknidir! N qdr qzaran mnnilr, n qdr cavan abbatlar balarnda Peretta kuzsi gzdirirlr! hrtprstlik ox zaman zn mslk kimi qlm verir v kim bilir, blk d, z-zn aldadaraq, bunu smimiyytl edir. Xo inananlarn halna! Tvazkar, yoxsul, bir qdr d qrib adam olan monsenyor Benven bu cr nfuzlular srasna daxil edilmmidi. Onun trafnda gnc keilrin olmamas bunu gstrirdi. Ham grrd ki, Parisd onun ii gtirmmidir. Glcyi olan he bir ks bu qocaya yaxnlamaa sy etmirdi. Hr hans bir yetimmi hrtprst o qdr alsz deyildi ki, onun klgsi altnda kk salsn. Onun kanoniklri v ba vikarilri saf qlbli, z kimi bir qdr kndlisaya qocalar idi. Onlar da yepiskopun z kimi yeparxiya xaricin xmaz, kardinal saray il he bir laq saxlamaz v z yepiskoplarna bnzrlrdi. Frq yalnz bunda idi ki, onlar mrlrini keirmi, yepiskop is kamil bir insan idi. Monsenyor Byenvennn vasitsil yksk vzify atman mmkn olmad o qdr aydn idi ki, seminariyan qurtarb kei vzifsin tyin edilmi gnclr buradan getmy tlsir v zmant n Eks, yaxud O arxiyepiskoplarna mracit edirdilr. nki hr ks artmaq n kmk istyir bunu bir daha tkrar edirik. Hyatn ancaq baqalarna hsr etmi bir zahidin qonuluu thlkli ola bilr: ondan adama lacsz bir yoxsulluq ke bilr, ykslmk, mvffqiyyt qazanmaq n lazm olan zvlrin iflici yoluxa bilr v mumiyytl, sizin istdiyinizdn daha ox fdakarlq arzusu sirayt ed bilr, bu cr siraytedici fziltdn ham qar. Monsenyor Byenvennn yalqzl da bununla izah edilir. Biz zlmt brnm bir cmiyytd yaayrq Mvffqiyyt briyytin ba stn alm tamahkarlq buludlarndan damc-damc dn n yksk hikmt budur. Mvffqiyytin slind n qdr iyrnc bir ey olduunu tri qeyd edk. Onun zahirn lyaqt bnzmsi insanlar aldadr. Mvffqiyyt camaat n, demk olar ki, stnlk kimi bir eydir. stedadla kiz olan mvffqiyyt yalnz tarixi azdra bilr. Yalnz Yuvenal v Tasit onun barsind bir qdr deyinirlr. Bizim zmanmizd az-ox rsmi olan hr cr flsf

mvffqiyyt xidmt edir, onun livreyasn dayr, qarsnda nkrilik edir. Mvffqiyyt qazann nzriyy beldir! Varlanmaq, guya, qabiliyytdndir. Lotereyada udsanz, sizi all hesab edcklr. Qalib glnlr tzim edirlr. burasndadr ki, anadan grk xobxt doulasan! Bxtiniz gtirdimi ham sizi byk bir insan hesab edr. Btv bir sr parlaqlq vern be v ya alt nfr istisna edilrs, masirlrin btn mftunluu yalnz onlarn uza grmdiklri il izah olunur. Qzl suyuna kilmi bir eyi qzl znn edirlr. Yoldan tn d olsan, bunun maneiliyi yoxdur, tki qarna uur xsn. Bayalq z-zn vurulmu v bayal alqlayan qocalm Nrgizdir. nsan Musa, Esxil, Dante, Mikel, Ancelo, yaxud Napoleon edn o byk istedad camaat drhal v yekdillikl hr sahd olursa-olsun, z mqsdin atm adama xas edir. Bir notarius deputat olarsa, yalan Kornel Tirdata yazarsa, bir hrm aas hrmxana sahibi olarsa, axmaq bir hrbi Prdom z dvr n hlledici hmiyyti olan bir vurumada tsadfn qalib glrs, bir apteki Sambr v Maas departamentindki ordu n karton kmalt icad edrk, bunu gn vzin satmaqla drd yz min livr glir vern bir kapital qazanarsa, bir ri slmi bir qadnla evlnrs v bu nikahdan yeddi, yaxud skkiz milyon doularsa, bir vaiz z boboazl saysind yepiskop mnsbin atarsa, ticart evinin mdiri idn xarldqdan sonra ox varl olduuna gr maliyy naziri tyin edilrs insanlar Musketonun zahirind Gzllik, Klavdinin boynunda is zmt grdklri kimi, btn bunlara da Dahilik adn verrlr. Onlar rdk ayaqlarnn yumaq palq zrind buraxd ulduza bnzr izlri gyn dibsiz drinliklrind ulduzlar topas hesab edirlr. ON NC FSL. O ny inanrd. Biz Din yepiskopunun n drcd mmin olmas mslsinin drinliklrin varmayacaq. Bu cr insanlara biz yalnz prsti ed bilrik. Pak adamn szn inanmaq lazmdr. Bundan baqa, biz bel znn edirik ki, bzi mstsna adamlarda, dini grlrin bizimkindn frqli olmasna baxmayaraq, insan fziltlrinin btn formalar ahngdar surtd inkiaf ed bilr. Filan dini mrasim, yaxud ehkam haqqnda yepiskop n fikird idi? Bu sirri yalnz ruhlarn lpaq getdiklri mzar bilir. Bizim n yalnz bir ey bhsizdir. Mbahisli dini msllri o, he bir zaman riyakarlqla hll etmzdi. Almazn rmk qorxusu yoxdur. Cnab Miriel qlbinin drinliklrin qdr dindar idi. Cerdo in Patrem1 dey, o, tez-tez tkrar edirdi. Hm d xeyir ilrdn o bir vicdann insana Tanr sninldir! szlrini yavadan sylmsi n lazm olan qdr mmnun qalrd. Bunu da qeyd etmk borcumuzdur ki, yepiskopda imandan v nec deyrlr, fvqlimandan baqa bir ey d vard ki, o da mhbbtin artqlamas il olmas idi. Mhz buna gr, quia multum amavi2 onu, eqoizmin pedantizm szsz tabe olduu cmiyytimizin sevdiyi tbirl ciddi adamlarn, all simalarn, msbt xarakterlrin irisind zif hesab edirdilr. Bs bu mhbbt artql n il ifad olunurdu? Yuxarda gstrdiyimiz kimi, insanlara qar, yeri gldikd is cansz yaya qar sakit xeyirxahlqla. O, he ks nifrt etmzdi. O, Tanrnn yaratd hr ey qar mrhmtli idi. Hr bir adamn, htta n yax adamn da qlbind heyvanlara qar qeyri-uri bir qddarlq gizlnmidir. Din yepiskopunda bir ox keilr xas olan bu qddarlq qtiyyn yox idi. O, brahmanlar qdr ifrata varmasa da, Ekkleziastn bu hdisi zrind, ehtimal ki, ox dnrdi. Heyvanlarn ruhunun haraya getdiyini kim bilir?. Zahiri irkinlik, instinkt pozunluu onu prt etmz, onda nifrt hissi oyatmazd. ksin, bu onda hycan oyadar, onu mtssir edrdi. Sanki, o, drin fikr dalaraq, zlmn kkn axtarmaq, anlamaq v ya ona brat tapmaq istrdi. Bzn o, sanki, czann yumaldlmas haqqnda Allaha dua edrdi. O, khn perqamenti tdqiq edn bir dili alim kimi sakitc, he bir kin hiss etmdn, tbitd hl d mvcud olan hrc-mrcliyin qalqlarn yrnirdi. O, bu cr fikirlr dalarkn bzn qrib eylr danard. Bir df shr baada gzindiyi zaman bacsnn daldan gldiyini grmyib, birdn dayanm v yerdki bir eyi diqqtl nzrdn keirmy

balamd: bu iri, qara, iyrnc bir hrmk idi. Madmazel Batistina, qardann bu szlri syldiyini eitmidi: Bdbxt mxluq! Onun bunda tqsiri yoxdur. N n d bu uaqcasna smimi, blk d, ilahi mrhmtin tzahrlrindn danmayaq? Uaqlm? Qoy bel olsun, ancaq bu cr lvi bir uaqlq Assizli Fransiskd d, Mark Avrelid d vard. Bir df yepiskop qarqan tapdalamamaq n knara kilmi v yxlb aya xmd. Bu pak adam bel bir hyat srrdi. O, bzn z baasnda yuxuya gedrdi v bundan artq prsti tlqin edn bir mnzr tsvvr etmk mmkn deyildi. Deyilnlr inanlarsa, monsenyor Byenven gncliyind, htta yaa dolduu zamanda coqun v blk d, ehtirasl bir adam olmudu. Onun tknmz mrhmti, blk d, tbitdn glm bir xsusiyytdn daha ox hyatn zndn onun qlbin ken v tdricn orada kk salan drin etiqadn nticsi idi, nki su damcsnn dediyi qayada olduu kimi, insann da xarakterind drin yarqlar ml gl bilr. Bu cr yarqlar doldurmaq mmkn deyil. 1815-ci ild deysn, yuxarda bu bard demidik yepiskopun yetmi be ya tamam olmudu, lakin zahirn ona altmdan yuxar ya vermk olmazd. O, orta boylu idi, bir qdr kklmy meyili vard, bunun qaban almaq n, yepiskop piyada ox gzmyi sevrdi, yerii mhkm idi, belini hmi dmdz tutard lakin bu tfsilatdan biz he bir ntic xarmaq niyytind deyilik: XVI Qriqori sksn yanda ikn belini dmdz saxlard v daim glmsrdi, lakin bununla bel pis bir yepiskop idi. Monsenyor Benvennn is qara camaatn dili il desk, mtbr grkmi vard, lakin znn ifadsi o qdr xo v nvazili idi ki, bu mtbrliyi bel unutdurardu. O, shbt etdiyi zaman yuxarda syldiyimiz v onun n cazibdar xsusiyytlrindn birini tkil edn uaq nliyi adamlarn zn onun yannda yngl v srbst hiss etmsin kmk edirdi, sanki, onun btn varlndan nlik yard. znn qrmzl, glmsyrkn parldayan ox yax qalm a dilri onun zn bir nlik, bir mlaht verirdi; bunun saysind bel adam haqqnda, gnc is, n yax olandr, qoca is n mrhmtli qocadr deyirlr. Yadmzdadr ki, Napoleona da o, bel bir tsir balamd. Dorudan da, ilk baxda, xsusn, onu ilk df grn adam n o, mehriban adam idi vssalam. Ancaq siz onunla bir ne saat shbt etmli olsaydnz v onun dalnln seyr etsydiniz, grrdiniz ki, bu mehriban adam gznzn qarsnda dyiilrk getdikc ciddilir, onun salarnn aarmas saysind zmtli grnn uca, sakit aln dalnlqdan daha zmtli olurdu. z fqini samaqda davam edn bu mehribanlqda, sanki, yksk bir ideal var idi, siz qlbinizd el bir hycan hiss edirdiniz ki, sanki, glmsyn bir mlk qarnzda qanadlarn yava-yava aaraq z tbssm il sizin zriniz daim iq sar. Yava-yava btn varlnza ifadedilmz bir hrmt hissi hakim olurdu, qlbiniz soxulurdu v siz hiss edirdiniz ki, qarnzdak adam qvvtli, dnyagrm v hr eyi balayan simalardan biridir, bu cr adamlarda fikir o qdr drindir ki, o, mlayim olmaya bilmz. Bellikl, onun hyatnn btn gnlri ibadtl, kils ayinlri il, sdq paylamaq, myus qlblr tslli vermk, baada ilmk, qardacasna mrhmt, phrizkarlq, qonaqprstlik, fdakarlq, Allaha yalvarmaq, elm v zhmtl keirdi. Yepiskopun gn, dorudan da, xeyirxah fikirlr, ilr v szlrl dolu idi. Lakin axam yatmamdan qabaq hr iki qadn z otana xb getdiyi zaman, ya olduu n vaxtn iki- saat z baasnda keir bilmsydi, gnn tamam saymazd. Sanki, yuxudan qabaq ulduzlu smann zmtli mnzrsi qarsnda fikr dalmaq onun n bir adt olmudu. Bzn htta gecyars, qarlar yata bilmdiklri zaman, onun xiyabanlarda aramla gzindiyini eidrdilr. Orada o, daxili almin dalm halda sakitc dolaar, z-z il tnha qalaraq, qlbinin aydnln gylrin aydnl il mqayis edrdi. Bu zlmt irisind grnn ulduzlarn gz grnn cah-calal il Tanrnn gz grnmyn cahcalalndan mtssir olan yepiskop qlbini mchulluq almindn gln fikirlr aaraq drin dnclr dalard. Bel anlarda, gec iklrinin tri smaya doru yksln dqiqlrd o qlbn ykslr, ulduzlu gecd yandrlm raq kimi badan ayaa qdr iq sad halda kainatn hr ey nfuz edn nuraniliyi qarsnda, sanki, vcddn riyr v qlbind nlr ba verdiyini ola bilsin ki, z d dey bilmzdi; o, hiss edirdi ki, ondan n is ayrlr v ona n is

nazil olur. Ruhun sonsuzluu il kainatn sonsuzluu arasnda gedn srarngiz mbadil. O, byk v haqq olan Allah haqqnda, glcyin bdiliyi bu qrib sirr haqqnda, kemiin bdiliyi daha qrib sirr haqqnda, sonsuzluun btn drinliyi v ly glmyn mxtlifliyi haqqnda dnrdi. O, Tanrn yrnmirdi, ona heyran olurdu. O, materiyaya forma vern, qvvnin mvcud olduunu akara xaran, onu cana gtirn, vhdtd xsusiyyt, mkanda tnasb, sonsuzluqda drinliyi yaradan v iq vasitsil gzllik douran atomlarn qrib toqqumalar haqqnda dnrdi. Bu toqqumalar balanma v almalarn bdi dvr etmsidir, hyat v lm d buradan ml glir. O, tnk sarmaan rk kk syknmi oturacaqda oturar v meyv aaclarnn ssqa yri budaqlar arasndan ulduzlara baxard. traf mrk v anbarlarla hat olunmu bu bir rk desyatin torpaq onun n ziz idi v onu tamamil tmin edirdi. ox az olan bo vaxtn gndz baada almaa v gec ulduzlar seyr etmy srf edn qocaya daha n lazm idi? Mgr tavan gylrdn olan bu dar prli yer Allaha ibadt etmk v onun yaratdnn zmti qarsnda heyran olmaq n kafi deyildimi? Dorudan da, hr ey bundan ibart deyildimi? Daha n arzu etmk olard? Gzinti n balaca bir baa, xyalat n hdudsuz bir alm. Ayaqlar altnda kilib, mhsulu toplanla bilck yer, ba stnd dnlck sma. Yerd bir qdr ik, gyd is btn ulduzlar. ON DRDNC FSL. Onun dndklri. Daha bir ne sz. Btn bu tfsilat, xsusil bizim zmanmizd, indi dbd olan tbirlri iltsk, bel fikir oyada bilr ki, Din Yepiskopu bir nv panteist idi v srimiz xas olan subyektiv flsf nzriyylrindn birin trfdar idi bunun onun xeyrinmi v ya zrrinmi olmas lahidd bir msldir, bu cr nzriyylr bzn tnha adamlarn qlbind ml glrk, myyn kil alr v inkiaf edir ki, sonra orada dinin yerini tutsun. Buna gr d biz btn qtiyytl bildiririk ki, monsenyor Byenvenn yaxndan tanyanlardan he ks onun barsind bel bir fikr gl bilmzdi. Bu adamn bilik mnbyi onun qlbi idi, onun hikmti d qlbindn salan nurla iqlanrd. Nzriyysizlik v iin oxluu. Dolaq flsfd shvlr gizlnir, yepiskopun bir zamanlar mcrrd fikirlrin sirrin dalmaa crt etdiyini he bir ey sbut etmirdi. Apostol csartli ola bilr, yepiskop is crtli olmaldr. Grnr, monsenyor Benven yalnz byk v qorxmaz adamlarn hll ed bilcyi bzi msllrin ox drinliyin varmazd. Sirrin qapsnda mqdds bir dht yaayr: bu qorxunc qaplar sizin znz aqdr, lakin onun yanndan ken yoluya n is deyir ki, oraya girmk olmaz. Vay o adamn halna ki, oraya girmi olsun! Mcrrdlik dnyasnn hdudsuz drinliklrin dalan dahilr dinin ehkamlarndan yksy qalxaraq, z ideyalarn Tanrya izah edirlr. Onlarn ibadti csartl mbahisy arr, onlarn sitayii sualdr. Bu dinin he bir vasitisi yoxdur, onun sldrm yamaclarna drmamaa chd ednlr tvi v msuliyyt hissi duyurlar. nsan tfkkrnn hdudu yoxdur. O, csart edib, z korluunu da tdqiq edir v yrnir, htta, demk olar ki, o, z parlts il, sanki, tbitin zn d kor edir. Bizi hat edn sirli alm aldn biz qaytarr v ox ehtimal ki, seyr ednlrin zlrini d seyr ednlr var. Hr halda, yer znd insanlar var ki, (grsn, onlar insandrlar?) uzaq xyal fqlrind absolyut ykskliklrini aydnca grrlr, gz grnmyn dan qorxunc kli onlarn gz qarsnda dayanr. Monsenyor Byenven dahi deyildi, htta Svedenborq v Paskal kimi byk insanlar alszla yuvarladan bu tfkkr zirvlri onu qorxuda bilrdi. bhsiz, bu zmtli xyallar da myyn drcd mnvi fayda verir, adamlar da mhz bu tin yollarla ideal kamilliyin yaxnlarlar. Din yepiskopu n qsa bir yol semidi ki, o da ncil idi. O, z geyimini Xzrn basna bnztmy almrd; o, ba vern hadislrin dumanl glcyin iq salmaa chd etmirdi, kiik ilrin ildayan qlcmlarn vahid bir alova

evirmk n rpnmrd: ona peymbri, yaxud qeybdn xbr vern bir adam xatrladacaq he bir ey yox idi, bu mti qlb yalnz sevirdi. Ola bilsin ki, o, duasn fvqlbr bir ykskliy atdra bilirdi, lakin he bir zaman n dua, n d sevgi hddindn artq ola bilmz; gr mqdds kitablarn mtnind olmayan dua kfr olsayd, Mqdds Tereza v Mqdds eronim d kafir olardlar. O, drdlilr v tvb ednlr doru meyil edirdi. Kainat is byk bir mrz kimi grnrd; o, hr yerd qzdrman hiss edir, hr sind zablar duyur, xstliyin sbbini axtarmadan yaralar saaltmaa alrd. Yaranmlarn hyata qaytmasnn qorxunc mnzrsi onu mtssir edirdi. O, yalnz bir ey: rhm etmk v yardm gstrmk n n yax sul axtarb tapmaa v baqalarna da bunu yrtmy chd edirdi. Btn varlq bu saf qlbli v nadir drcd mrhmtli olan kei n tslli hsrtind olan tknmz lm mnbyi idi. Adam var ki, zhmt kib yerin altndan qzl xardr, o is qlblrdn mrhmt xarmaq n zhmt kirdi. Dnyann drdi onun mdni idi. Hr yer yaylm qm-qss onun n yalnz yaxlq etmkdn tr daimi bir bhan idi. O, bir-birinizi sevin! deyir v bel hesab edirdi ki, bununla hr ey deyilmidir; o bundan artq he bir ey istmzdi, onun btn nzriyysi d bundan ibart idi. Bir df, yuxarda adn kdiyimiz v zn filosof sayan senator yepiskopa demidi: Bir grn, bu dnyada nlr olur, ham hr ks qar vuruur: kim gcldrs, o all saylr. Sizin bir-birinizi sevin! arnz axmaqlqdr. Yepiskop mbahisy girimdn: N olsun, demidi, gr bu axmaqlqdrsa, inci seyvanda gizlndiyi kimi, ruh da bunun iin qapanmaldr. Yepiskop, dorudan da, bu axmaqln iin qapanaraq orada yaayrd v bundan tamamil raz idi: o, bizi clb edn v eyni zamanda qorxuya salan byk msllri, mcrrd elmin lyglmz zirvlrini, metafizika uurumlarn, taleyi, xeyri v ri, btn canllarn bir-biril mbarizsini, insan urunu v heyvanlarn mrgl seyrini, lm vasitsil dyimyi, varllarn mzarda yenidn doulmasn, keici hisslrin dyiilmz mnlik zrindki anlalmaz hakimiyytini, mahiyyti, materiyan, v Nil v Ens1, ruhu, tbiti, azadl, zrurti, ox byk tfkkrl insanlarn dndy btn o kskin problemlri, o mum qalnlqlar; Lkretsi, Manu, mqdds Pavel v Dantenin sonsuzlua dikilrk, orada, sanki, ulduzlar ml gtir bilck qdr parlaq nzrl seyr etdiklri byk uurumlar zndn uzaqladrrd. Monsenyor Byenven sirli hadislri yalnz knardan mahid edn, onlar tdqiq etmdn v onlara yaxnlamadan, z aln bununla yormadan, gzgrnmz qlbn hrmt bslyn bir adam idi.

BRNC FSL. Btn gn yol glndn sonra. 1815-ci il oktyabr aynn vvllrind, gnin batmasna tqribn bir saat qalm balaca Din hrin bir yolu girdi. Bu zaman evlrinin pncrsindn baxan v ya qaplarnn qabanda dayanm olan tk-tk hr adamlar bu yoluya bir qdr tvil baxrdlar. Ondan daha yoxsul grkmli bir yoluya rast glmk tin idi. Bu orta boylu, enlikrk, dolu v qvvtli bir adam idi. Ona qrx alt, qrx yeddi ya vermk olard. Bandak papann mein gnly gndn yanb qaralm v tr basm znn yarsn rtrd. Boz ktandan tikilmi qaba kynyinin yaxasna gm lvbr nian sanclmdsa da, kynyin aq yerindn tkl sinsi grnrd, turna kimi burulmu boyun yayl, ynind gy ktandan tikilmi bir dizi aarm, o biri dizi yrtlm khn alvar, bir dirsyin yal mahuddan, vicl yamaq salnm khn v boz bluz, arxasnda azna qdr dolu v qayla mhkm balanm lap tz bir sgr antas, lind d zorba, dynl bir aac var idi; yaln ayaqlarna dmir mxlarla nallanm ayaqqab geymidi. Ba qrxlm, saqqal is ox uzanmd. Tr, brk, uzun gn piyada yerimkdn ml glmi yorunluq v toz bu cr-cndr adamn buraxd pis tsiri daha da artrrd.

Qsa tklri biz-biz dayanmd. Salarnn lap yaxnda qrxld v yenic xmaa balad grnrd. Onu kims tanmrd. Grnr, o, tsadfi bir yolu idi. O, haradan glirdi? Cnubdan. Blk d, dniz trfdn. nki o da Din hrin yeddi ay bundan vvl Napoleon Kanndan Paris gedn zaman kediyi hmin yoldan daxil olmudu. Yqin ki, bu adam btn gn istiraht etmdn yol glmidi. O, ox yorun grnrd. hrin khn hisssind yaayan yerli qadnlar onun Qasendi bulvarndak aaclarn altnda dayandn v xiyabann axrndak fvvardn su idiyini grmdlr. Grnr susuzluq onu ox incidirmi, nki onun dalnca gln uaqlar iki yz addm getdikdn sonra, onun yen dayanb Bazar meydannn ortasndak fvvardn su idiyini grmdlr. Puaver ksin atdqda o, sola dnb hr idarsin trf getdi. Oraya girib, on be dqiq orada qald. Qannn aznda da oturacaq zrind bir jandarm oturmudu. Bu, hmin oturacaq idi ki, general Druo martn 4-d onun stn xaraq, Juan limannda yazlm proklamasiyan Din hrinin heyrt irisind olan halisi qarsnda oxumudu. Yolu apkasn xarb jandarm hrmtl salamlayaraq girdi. Jandarm yolunun salamna cavab vermdi, diqqtl ona baxd, nzrlril onu mayit etdi v hr idarsin girdi. O zamanlar, Din hrind Kolbas xa adl gzl bir karvansara vard. O karvansarann sahibi Jaken Labar, Qrenoblda delfin adl karvansara saxlayan, vaxtil imperator ordusunda xidmt etmi baqa bir Labarn qohumu olduu n, hrd btn halinin hrmtini qazanmd. Napoleon o trflr gldiyi zaman delfin karvansaras haqqnda oxlu ayilr yaylmd. Deyirdilr ki, general Bertran yanvar aynda araba paltarnda bir ne df oraya glmi v sgrlr xa nian, hr halisin is ovuc-ovuc qzl paylamd. Lakin, yalnz bir ey qti mlumdur ki, imperator Qrenobla daxil olduu zaman prefektura binasnda qalmaqdan imtina etmi v mer tkkr edrk: Burada tandm namuslu bir adam var, mn onun yannda qalacaam- deyib, delfin mehmanxanasna getmidi... delfin il Kolbas xa arasnda iyirmi be lyo msaf olmasna baxmayaraq, delfin sahibi Labarn hrti Kolbas xa sahibi Labara da sirayt etmidi. hrd onun barsind deyirdilr: Bu, o Qrenobldaknn misi oludur. Yolu hrd n yax saylan bu karvansaraya doru yolland. O, qaps birba ky alan mtbx girdi. Btn mtbx pelri qalanmd, buxarda n alov yanrd. Meyxana sahibi eyni zamanda ba apaz olduuna gr gah ocaa, gah qazanlarn yanna glib gedir, qonu otaqda ucadan danb gln arabalar n la nahar hazrlanmasna nzart edirdi. Syaht ednlr yax bilirlr ki, arabalar yax yemyi hamdan ox sevirlr. Odun stnd a kkliklr v qrqovullarla dolu bir i dnr, plitnin stnd is Loze glndn tutulmu iki yal sazan bal v Aloz glndn tutulmu ala balq biirdi. Meyxana sahibi qapnn aldn v tz bir adamn iri girdiyini eitck, gzlrini plitdn ayrmayaraq: N istyirsiniz, Cnab? dedi. Yolu: Yemk v yatmaq istyirm, dey cavab verdi. Meyxana sahibi: Olar, dedi. Sonra dnb yolunu nzrdn keirrk lav etdi. lbtt, pulla. Yolu kynyinin cibindn ii dolu dri pul kissini xararaq: Pulum var, dedi. Meyxana: El is qulluunuzda hazram, dedi. Yolu kissini yen cibin soxdu, antasn xarb qapnn yannda dmnin zrin qoydu v sasn lindn buraxmayaraq ocaq qabandak alaq oturacan stnd oturdu. Din hri da yerinddir. Oktyabr geclrind havalar orada ox soyuq olur. Meyxana sahibi dala-qabaa gedib glrkn yolunu diqqtl gzdn keirirdi. Yemk tezmi hazr olar? dey yolu sorudu.

 Bu saat hazr olacaq, dey meyxana cavab verdi. Yolu arxasn meyxanaya evirib isinmkd ikn, hrmtli meyxana Jaken Labar cibindn bir karanda xartd v pncrnin yanndak kiik masann stnd qalm qzetdn bir para qopartd, knarnda bir-iki stir yazdqdan sonra onu bkd, yapdrmadan mtbxd hm apaz agirdi, hm d kuryer vzifsind ilyn bir uaa verdi. Meyxana uan qulana n is pldad, o da drhal hr idarsin doru yyrd. Yolunun bu hadisdn, sla, xbri olmad. O yen sorudu: Yemk tezmi hazr olacaq? Bu saat hazr olar, dey meyxana cavab verdi. Uaq qaytd. O apard mktubu geri gtirmidi. Meyxana cavab gzlyn adamlar kimi tlsik kaz ad. Kazdakn diqqtl oxuduqdan sonra, ban yralad v bir dqiq fikr getdi. Nhayt, kdrli fikirlr dalm kimi grnn yoluya yaxnlaaraq: Cnab, dedi, mn sizi burada saxlaya bilmycym. Yolu oturacaqdan ayaa qalxd. N n? Yoxsa qorxursunuz ki, mn siz pul vermym? stsniz, pulu qabaqca da ver bilrm. Pulum vardr, deyirm siz. Msl bunda deyil. Bs nddir? Sizin pulunuz var... Bli, dey yolu bir daha tsdiq etdi. Amma mnim bo otam yoxdur, dey meyxana cavab verdi. Yolu sakitc: Mn tvld yer verin, dedi. Ver bilmrm. N n? Orada yer yoxdur, hr yeri atlar tutmudur. Yolu: N olar? dedi, el is ardan bir kncnd mn yer verrsiniz. Bir qucaq da kl verin. Lakin bu bard yemkdn sonra trafl danarq. Mn siz yemk ver bilmrm. Sakitc, lakin qti bir kild veriln bu cavab yolunun diqqtini clb etdi. O ayaa qalxd. Bs bel! dey o rd. Amma mn ax acndan lrm! Mn gn doandan bri istiraht etmdn yol glirm. On iki lyo yol glmim. Mn pul verirm. Mn yemk istyirm. Meyxana dedi: Mnim he bir eyim yoxdur. Yolu gld, buxarn v ocaqlar gstrdi. He bir eyiniz? Bs bunlar? Bunlarn hamsn baqalar sifari edibdir. Kimlr? Cnab arabalar. Onlar ne nfrdirlr? On iki. Burada iyirmi adamlq yemk vardr. Bunlarn hamsn onlar zlri n sifari ediblr, pulunu da qabaqcadan veriblr, Yolu vvlki yerind oturdu v yava bir ssl: Mn meyxanadayam, dedi, mn acam v burada qalram. Bu zaman meyxana yolunun qulana trf yildi v onun diksinmsin sbb olan bir ssl dedi: Buradan gedin!

Bu anda yolu yilrk sasnn dmir ucu il kmrlri ocaa trf itlyirdi; o, cld dnb, etiraz etmk n azn adsa da, meyxana onun gzlrin dik baxaraq yen yava bir ssl lav etdi: Artq sz lazm deyil. styirsiniz sizin adnz deyim? Sizin adnz Jan Valjandr. ndi istyirsinizs, sizin kim olduunuzu da deyimmi? Siz iri girdiyiniz zaman mn bhlndim, hr idarsin adam gndrdim. Budur, onlarn verdiklri cavab. Oxumaq bilirsinizmi? O, bu szlri deyib bir az vvl meyxanadan hr idarsin v oradan geriy syaht edn kaz aq halda yoluya uzatd. Yolu onu tez nzrdn keirtdi. Meyxana bir az skut etdikdn sonra szn davam edrk dedi: Mn ham il nzaktli danmaa adt etmim. Buradan gedin. Yolu ban aa sald v dmnin zrindki antasn gtrb getdi. O, ba ky xd. zn evlrin yanna qsaraq, thqir edilmi v qmgin bir halda hara getdiyini z bel bilmdn, tvkkl gedirdi. O, bir df d ban geri evirmdi. evirmi olsayd, Kolbas xa sahibinin qapnn aznda z mtrilri v yoldan kenlr arasnda durub v barma il onu gstrrk, hrartl n is dandn grr v oradaklarn ona qorxulu v bhli nzrlrl baxmasndan bilrdi ki, onun hr glmsi hr axnama salacaqdr. Lakin o, bunlar grmdi. Drdli adamlar geriy baxmazlar. Onlar qara talelrinin dallarnca gldiyini ox gzl bilirlr. Bellikl, o, haraya gedcyini bilmdn, tanmad klrl bir mddt irliy getmkd davam etdi. midsizlik alarnda olduu kimi o, yorunluu da unutmudu. Birdn o, yen brk aclq hiss etdi. Gec yaxnlard. Bir snacaq tapmaq midi il o, trafa nzr sald. Abrl axanann qaps onun zn balanmd, indi o, adi bir meyxana v ya sadc bir daxma axtarrd. Birdn knin o biri banda iq grnd; dmir tirdn aslm am buda toranl smann solun fonunda aydn grnrd. Yolu iq gln trf yolland. Dorudan da, bu, meyxana idi, afo ksindki meyxana. Yolu bir anla dayanb meyxanann pncrsindn iri baxd; alaq tavanl salon masa zrindki bir lampa il v ocaqda yanan odun parlaq alovu il iqlanmd. Orada bir ne adam oturub iirdi. Meyxana ocan yannda isinirdi. Ocan zrind qarmaqdan aslm dmir qazanda n is qaynayrd. Eyni zamanda bir nv karvansara olan bu meyxanann iki qaps vard: biri ky alrd, biri d peyinl dolu kiik hyt xrd. Yolu k qalasndan girmy crt etmdi. Xlvtc hyt girrk, yen dayand, sonra qorxa-qorxa rzni qaldrd v qapn itldi, Kimdir? dey meyxana sslndi. Yemk v yatmaq n yer axtaran bir adam. Bs n n dayandnz? Burada yemk d, yatmaq n yer d vardr. Yolu iriy girdi. Masann banda oturub in adamlarn hams dnb ona baxd. Bir trfdn lampann, o biri trfdn d ocan i onu iqlandrd. O, torbasn ciynindn xarmaqda ikn ham onu diqqtl nzrdn keirmidi. Meyxana dedi: Budur ocaq, yemk d qazanada biir. Yaxn glin, isinin dost. Yolu ocan qabanda oturdu. Yorunluqdan szldayan ayaqlarn oda trf uzatd, qazanadan xo iy glirdi. Yolunun apkasnn gnly altndan grnn znd tutqun mmnuniyyt ifadsi grnds d, uzun zamandan bri adt etdiyi zabn qmli klgsi yen d zndn silinib getmdi. Onun mrd, mtantli v qmli grkmi vard. Bu z qrib bir tsir balayrd: ilk baxda o, ox itatkar, axrda is ox srt grnrd. rp arasnda alov nec parlayrsa, onun gzlri d kirpiklri altnda el parlayrd. Masann banda oturanlardan biri balq alverisi, bu meyxanaya girmzdn vvl Labar meyxanasna gedrk, atn onun tvlsin balamd. Tsadfn hmin gn shr o, bu namlum v bhli yolunu Brad Ass il... (Adn yadmdan xartdm, grk ki, Eskublon idi)

arasndak yoldan gedrkn grmd. Alveriy rast gldiyi zaman olduqca yorun grnn yolu onu ata mindirmsini xahi etmi, balq alverisi is cavab vermdn atn daha brk srmd. Hmin balq alverisi yarm saat bundan vvl Jaken Labar hat edn adamlarn irisind idi v Kolbas xa meyxanasnda olanlara znn bu adama nec rast gldiyini nal edirdi. ndi o, yerindn durmadan, meyxanaya gizlinc iar eldi. Meyxana ona yanad. Onlar bir-birin bir ne klm pldadlar. Bu zaman yolu yen drin dnclr dalmd. Meyxana ocan yanna glib kobud bir hrktl yolunun iynindn yapd v dedi: Tez buradan rdd ol! Yolu ona trf dnd v mlayimcsin sorudu: Ah, demk, siz bilirsiniz?.. Bli, bilirm. Mni o biri meyxanadan qovdular. ndi is sni buradan qovurlar. Bs mn haraya gedim? Haraya istyirsn get! Yolu antasn v sasn gtrb getdi. Meyxanadan xanda, Kolbas xa meyxanasndan buraya qdr onu tqib etdikdn sonra indi burada gizlnmkd olan bir ne uaq onu daa basd. Yolu qzbl geri dnd v sas il onlar hdldi, uaqlar bir dst qu kimi daldlar. O irlildi v hbsxanann qabana atd. Darvazann yannda iri zng balanm dmir zncir sallanmd. O, znciri dartaraq zngi ald. Darvazadak kiik pncr azacq ald. Yolu hrmtl apkasn xararaq: Cnab qap, dedi, rhm edin, qapn an, mn bir geclik yer verin. ridn bir ss cavab verdi: Hbsxana karvansara deyil. Qoy sni hbs etsinlr, onda qapn aarlar. Kiik pncr yen qapand. Yolu, balarla hat olunmu dar bir ky girdi. Bu balarn bzisinin trafna pr vzin kollar kilmidi ki, bu da kni n gstrirdi. Balar v prlr arasnda yolu birmrtbli kiik bir ev grd; evin pncrsindn iq glirdi. Yolu meyxanann pncrsindn baxd kimi, bu evin d pncrsindn iri baxd v divarlar aardlm xeyli geni bir otaq grd. Otan bir trfind prd altnda bir arpay, yannda da bir beik, bir ne taxta stul, divardan aslm qoall bir tfng var idi. Otan ortasnda sfr hazrlanmd. Mis lampa qaba a rty, gm kimi parlayan v rabla dolu olan qalay bir kuzni v iind orba bulanan saxs qab iqlandrrd. Masann yannda qrx yalarnda, abnizli glrzl bir kii oturmudu v dizlri stnd kiik bir ua atb-tuturdu. Yannda oturan cavan bir qadn o biri uaa sd verirdi. Ata glr, uaq glr, ana glmsyirdi. Yolu bu xo v sakit mnzr qarsnda bir az dayanaraq fikr dald. O nlr dnrd? Bu suala yalnz z cavab ver bilrdi. Yqin, o fikirlirdi ki, bu n ail ona qonaqprstlik gstrmkdn boyun qarmaz v burada, bu qdr msud grnn bir evd, blk, ona da bir zrr mrhmt taplar. O yavaca pncrni dyd. Eitmdilr. Bir d dyd. Bu zaman qadn rin mracitl: Bura bax, kii, deysn, qapn dyrlr, dediyini eitdi. Kii: Yox, dey cavab verdi. Yolu pncrni nc df dyd: Kii ayaa qalxaraq, lampan gtrd v qapya yaxnlab ad. Ev sahibi ucaboylu, yarkndli, yarpekar bir adam idi. ri dri nly sol iynin qdr atrd. nlyn d trfind quraa sanclm kic, qrmz yaylq, bart qab v mxtlif eylr grnrd. Ev sahibi ban yuxar qaldraraq dayanmd: kynyinin geni, aq yaxasndan kz boynuna oxayan a boynu grnrd. Onun qaln qalar, iri qara bakenbardlar, bir qdr dbrmi gzlri vard, alt nsi

qabaa xmd, znd z evind olduunu bildirn adama mxsus tsvirglmz bir ifad vard. Yolu onu grnc: Balayn, cnab, dedi. Pulla mn bir boqab orba v yatmaq n bax, o bucaqdak mrkd bir yer verrsinizmi? Pulla, ver bilrsinizmi? Ev sahibi sorudu: Siz kimsiniz? Yolu cavab verdi: Mn Pi-Muasondan glirm. Btn gn piyada on iki lyo glmim. Mn yer verrsinizmi? lbtt, pulla. Kndli: Yax adama pulla evimd yer vermkdn boyun qartmazdm, dedi. Ancaq siz n n karvansaraya getmirsiz? Orada yer yoxdur. Nec yoxdur? Ola bilmz. Bu gn n bazar gndr, n d yarmarka. Labarn yanna getmdinizmi? Getmidim. Bs n oldu? Yolu bir az prt halda. Bilmirm, o mni oraya buraxmad. Bs oraya, ndir o, afo ksindkin, getdinizmi? Yolunun prtliyi artrd. O da mni iri qoymad, dey o mzldand. Kndlinin znd bir bh grnd; o, yolunu badan-ayaa szrk birdn dhtl: Yoxsa, siz hmin adamsnz? dedi. Sonra yen yolunu gzdn keirdi. addm geri kildi, lampan masann stn qoydu v divardak tfngi lin ald. Kndlinin: Yoxsa, siz hmin adamsnz? szlrini eidn qadn yerindn srad v hr iki uan qucana alaraq tlsik, htta dn bel rtmdn rinin arxasnda gizlndi. O, qorxudan brlmi gzlrini yolunun zn zillyrk v z-zn Oru, srsri dey pldayrd. Btn bu hadislr tsvvr edilmyck drcd tez ba verdi. Ev sahibi bir ne saniy namlum adama el baxd ki, sanki, qarsnda duran zhrli ilan idi, sonra yen qapya yanaaraq: Rdd ol, dedi. Yolu: Allah xatirin, he olmazsa bir stkan su verin, dey xahi etdi: Kndli: Alnna bir gll axlmasn istmirsn ki? dey cavab verdi. Sonra qapn brk rtd v yolu iki ar dmir srmnin bir-bir nec crldadn eitdi. Bir dqiqdn sonra pncrnin taxtalar da rtld, dmir tirin gurultu il yerin qoyulduu eidildi. Zlmt getdikc qatlard. Alp dalarndan soyuq klk sirdi. Yolu snn gndzn zif inda kni hat edn balardan birind, sanki, iml rtlm daxma kimi bir ey grd. O, crtl bk hasardan srayaraq baa dd v daxmaya yanad, qap vzind alaq bir dlik grd; daxma ose fhllrinin yol knarnda tikdiklri komalara bnzyirdi. Yqin, yolu bunun, dorudan da, bel bir koma olduunu dnmd. O, soyuqdan v acndan ziyyt kirdi: acla ar tapmrd, lakin burada he olmazsa soyuqdan qorunmaq n bir snacaq vard. Bu cr yerlrd, adtn, geclr kims qalmr. O qarn st uzand v srn-srn daxmann dliyindn kedi. ri isti idi. Yerd htta kl dnk d vard, O, bir dqiq bu dnyin stnd uzand, o qdr yorulmudu ki, hrkt etmy qadir deyildi. Sonra arxasndak antann onu narahat etdiyini hiss edrk v bu antann bir yastq ola bilcyini dnb qaylardan birini amaa balad. Bu anda qorxunc bir mrlt eitdi. O gzlrini qaldrd. Daxmann qaranlq deiyindn byk bir kpyin ba grnd. Yolu it damna dmd.

O, z d ox qvvtli v dhtli idi; dynyini lin alaraq v antasn qalxan kimi tutaraq birthr deikdn bayra xd; onun cndr paltarndak yrtqlar daha da artmd. O, lindki san yelld-yelld dal-dal qapya trf geri kilrk birthr badan xd, iti yaxna qoymamaq n o, qlnc tlimi ustalar arasnda mhur olan qapal qzlgl suluna l atmaa mcbur oldu. Bir qdr ziyytdn sonra o, hasar ad. O, kd yen yalqz, yurdsuz, pnahsz idi, htta o miskin it damndan da qovulmu, o kl dnkdn d mhrum edilmidi. O, zn bir dan stn sald. Deyirlr ki, bu zaman yoldan ken bir nfr onun: Ah, it d mndn yax yaayr! dediyini eitmidi. Bir az sonra o, ayaa qalxd v yen yoluna davam etdi. O, ld bir aac v ya bir ot tayas tapb altnda snmaq midi il hrdn xd. O, ban aa sallam halda xeyli yol getdi. Nhayt, insan olan yerlrdn uzaqladn hiss edrk ban qaldrd v trafna gz gzdirdi. O, ld idi; qarsnda dibdn biilmi kvni olan yast bir tp grnrd, biindn sonra bu cr tplr sa qrxlm ba xatrladr. fq tamamil qaralmd bu yalnz gecnin qaranl deyildi; qaranl qatladran alaq buludlar idi; onlar, sanki, lap tpnin stnd yatr v yuxar qalxaraq btn gy bryrd. Lakin tezlikl ay xacandan, gyn ortasnda is toran inn parltlar gzidiyindn yksklikd bu buludlar bir nv amtl qbb ml gtirir v bu qbbdn yer solun iq salrd. Buna gr yer gydn daha ox iql idi ki, bu da hmi olduqca mdhi bir tsir balayr. Tpnin yeknsq, kdrlndirici cizgilri qaranlq fqd tutqun-gymtl bir lk kimi grnrd. Btn bu mnzr iyrnc, miskin, kdrlndirici v cansxc bir eyi xatrladrd. Tarlada v tpd yoludan bir ne addm knarda duraraq klkdn titryn eybcr bir aacdan baqa he bir ey yox idi. bhsiz ki, bu adam hadislrin gizli chtini hssaslqla qavrayan inc mnvi v zehni xsusiyytlr malik adamlardan deyildi, lakin bu gyd, bu tpd, bu dznlikd v bu aacda el sonsuz bir kdr vard ki, yolu bir dqiq hrktsiz dayanb, bu mnzrni seyr etdikdn sonra birdn geri dnd. Bzn tbitin z d insana dmn kimi grnr. Yolu geri qaytd. hr qaplar balanmd. Dini mhariblr dvrnd mhasiry davam gtirmi Din hri 1815-ci ild hl khn qala divarlar v drdbucaql brclrl hat olunmudu. Bu divarlar v brclr yalnz sonralar uurulmudu. Yolu divarda bir uuq yer tapb yen hr girdi. Saat tqribn skkiz olard. Yolu klri tanmadndan, yen qarsna xan klrl yol getmy balad. Bellikl o, hr idarsinin, sonra da seminariyann yanna atd. Kils meydanndan kerkn, yumruunu qaldrb hdldi. Bu meydann tinind bir mtb vard. mperatorun v imperator qvardiyasnn Elba adasndan gtirilmi bir orduya yazlm olan byannamlri ilk df mhz burada ap edilmidi. Bu byannamlr Napoleon trfindn yazdrlmd. Taqtdn dm v btn midini itirmi yolu bu mtbnin qaps azndak da oturacan stn uzand. Bu zaman kilsdn bir qoca qadn xd. Qaranlqda oturacaqda uzanan adam grnc: Burada n edirsiniz, dostum? dey sorudu. Yolu kskin v kinli bir ssl cavab verdi: znz grmrsnzm, mrhmtli qadn? Mn yatmaq istyirm. Bu ada, hqiqtn, layiq olan mrhmtli qadn markiza de R. idi. Bu da oturacan stndmi? dey o yen sorudu. Mn on doqquz il quru taxtalar stnd yatmam, bu gn d da st yataram. Siz sgrlikmi edirdiniz? Bli, mrhmtli qadn, sgrlik edirdim. Bs n n karvansaraya getmirsiniz? nki pulum yoxdur.

Xanm de R: Tssf! dedi, Mnim cibimd ancaq drd su vardr. Frqi yoxdur, verin. Yolu bu pulu ald. Xanm de R. szn davam etdi: Bu qpik-qurula sizi karvansaraya qbul etmzlr. Ancaq bir deyin grk, geclmk n bir yer axtarb tapmaa chd etdinizmi? Ax btn gecni bel keir bilmzsiniz. Yqin, ox msnz, hm d acsnz. Blk, siz yaz glib bir snacaq vern oldu. Mn btn qaplar dymm. Bs nec oldu? Mni hr yerdn qovdular. Mrhmtli qadn yolunun iynin toxunaraq, meydanann o biri trfind, yepiskop saraynn yanndak kiik bir evi gstrrk: Deyirsiniz ki, btn qaplar dymsnz? dey o bir d sorudu. Bli. Bu qapn da dydnz? Yox. El is dyn. KNC FSL. Hikmt veriln ehtiyat drsi. O axam Din yepiskopu adti zr hri gzdikdn sonra z otana girib, qapsn balayaraq uzun mddt orada oturmudu. O, nsann vziflri mvzusunda byk bir sr yazrd. Tssf ki, bu sr tamamlanmam qald. O, bu mhm msl haqqnda kils rhbrlrinin v alimlrin yazdqlarn byk bir syl toplayrd. Onun sri iki hissdn ibart idi; birinci hisssind mumbr vziflrindn, ikinci hissd is cmiyytd tutduu mvqey gr hr adamn hdsin dn vziflrdn bhs olunurdu. mumbr vziflri byk vziflrdir. Bunlar drddr. Mqdds apostol Matvey bu vziflri bu cr bldrr: Allaha qar vziflr (Matf. VI), insann zn qar vziflr (Matf. V, 29, 30), baqa insanlara qar vziflr (Matf. VII. 12, Tanrnn xlq etdiklrin qar vziflr (Matf. VI. 20, 25). Qalan vziflr glinc, yepiskop bunlarn baqa yerlrd qeyd olunduunu v yazldn tapmd: padahlarn v riyytlrin vziflrini romallara gndrilmi mktubda, hakimlrin, arvadlarn, analarn v gnclrin vziflrini mqdds Pyotrun yazlarnda, atalarn, rlrin, uaqlarn v nkrlrin vziflrini efeslilr gndrilmi mktubda; mminlrin vziflrini yhudilr gndrilmi mktubda, bakir qzlarn vziflrini korinflilr gndrilmi mktubda. O, byk bir syl btn bu taprqlar toplayb mvzunu bir kll klind birldirmidi v onu insanlara tlqin etmk istyirdi. Axam saat skkizd madam Maqluar adti zr, arpaynn yannda aslm kiik kafdan gm qablar gtrmk n iri girdiyi zaman yepiskop dizi stnd aq iri bir kitab tutaraq, kiik kaz paralar zrind qeydlr edirdi. Bir dqiq sonra yepiskop sfrnin hazr olduunu v bacsnn, yqin, onu gzldiyini xatrlayaraq kitab rtd v ayaa qalxaraq yemk otana getdi. Yemk ota buxars olan uzunsov bir otaq idi. Dediyimiz kimi, bu otan qaps ky, pncrsi is baaya alrd. Madam Maqluar, dorudan da, axam yemyi hazrln qurtarmaq zr idi. O, z iini gr-gr madmazel Batistina il shbt edirdi. Masann stnd lampa yanrd, masa yaxca qalanm buxarya yaxn qoyulmudu. Hr birinin altmdan artq ya olan bu iki qadn tsvvr gtirmk tin deyil; madam Maqluar qsaboylu, diriba, kk bir qadn idi, madmazel Batistina is mlayim, arq v zif, qardandan bir az uca idi, ynind 1806-c ild dbd olan qrmzmtl-qonur rngd ipk paltar vard. Bu paltar madmazel Batistina hmin ild Parisd almd v o zamandan indiydk

geyirdi. Sad xalq dili il desk (bu xalq ifadlrinin qiymtli chti bundadr ki, bir shif il izah edilck fikri bir szl ifad etmk olur), madam Maqluar avamlardan, madmazel Batistina is xanmlardan idi. Madam Maqluarn banda qrnl a bal, boynunda is qzl xa vard, hmin xa bu evd olan yegan qadn zinti idi; aappaq lyi kobud paradan tikilmi, qsa v geni qollu qara paltarna rvnq verirdi. Qrmz v yal damal, yal belba il belindn balanm dly, uclar yuxardan iki sancaqla sanclm qnrliyi onun geyimini tamamlayrd, ayaqlarna Marsel qadnlar kimi kobud kmlr, sar corablar geymidi. Madmazel Batistinann paltar 1806-c ilin dbi il tikilmidi, lifi qsa, tuman dar, qollar iyinlikli, baftal v dymli idi. Aarm salarnn stn uaq trzind burulmu parikl rtrd. Madam Maqluar all, diriba, savadl qadn tsiri balayrd, lakin bir ucu aa, o biri ucu yuxar olan az v alt dodandan qaln olan st doda ona bir qdr kobud v amiran grn verirdi. Monsenyor susduqca madam Maqluar onunla hrmt v aqlqla qarq bir qtiyytl danrd; lakin monsenyor danmaa balar-balamaz, o da, grdymz kimi, madmazel Batistinatk yepiskopa danqsz itat edrdi. Madmazel Batistinaya glinc, o he danmazd da. O, itat v tqdir etmkl kifaytlnirdi, htta gncliyind d o he bir zaman gzl olmamd, brlmi mavi gzlri, uzun donqar burnu var idi, lakin onun btn zndn, btn varlndan (vvld syldiyimiz kimi) ifad edilmz bir mrhmt yard. Onda hmi bir mlayimlik hiss olunurdu: mrhmt, mid v inam qlbi isindirn bu fzilt is onun bu mlayimliyini yava-yava qdsiyyt drcsin yksltmidi. Tbit onu mlayim yaratm, din onu mly evirmidi. Zavall mqdds qz! Yox olmu ziz bir xatir! Sonralar madmazel Batistina yepiskopun evind hmin axam ba vern bu hadisni o qdr nal etmidi ki, hl d yaayan bir ox adamlar bu hadisni kiik tfsilatna qdr xatrlayrlar. Yepiskop iri girdiyi zaman madam Maqluar madmazel Batistinaya hrartl n is danrd, madmazell o, sevdiyi v yepiskopun artq adt etdiyi mvzuda shbt edirdi. Shbt bayr qapnn srmsi haqqnda gedirdi. Grnr, madam Maqluar axam yemyi n bzi eylr almaa getdiyi zaman mxtlif xbrlr eitmidi. bhli bir srsri haqqnda danrdlar. Deyirdilr ki, hrd qorxulu, namlum bir xs zahir olmudur, o, klri dolar v bu gec evlrin gec qaydanlar thlkli bir gr gzlyir. Hm d deyirdilr ki, polis he bir ey yaramr, nki prefektl mer bir-biril yola getmdiklrindn, bir-birin badalaq glmy alaraq qsdn mxtlif hadislr trdirlr. Odur ki, al banda olan adamlar polis vzifsini z zrlrin gtrmli, ayq olmal v almaldrlar ki, qaplar v srmlr mhkm olsun, btn qaplar iridn mhkm balansn. Madam Maqluar bu son szlri xsusil qeyd etdi, lakin z soyuq otana yenic kemi yepiskop buxarnn yannda oturub isinir v mumiyytl, baqa bir ey haqqnda dnrd. Madam Maqluarn son szlrin o he diqqt vermdi. Madam Maqluar szn tkrar etdi. O zaman madmazel Batistina qardann narazlna sbb olmadan madam Maqluar mmnun etmk mqsdil kin-kin qardandan sorumaa crt etdi: Madam Maqluarn dediyini eidirsinizmi, qardam? Bli, n is tri eitdim, dey yepiskop cavab verdi. Sonra stulunu bir qdr irli kib iki llrini dizlrin sykdi, aadan buxarnn alovu il iqlanan mrhmtli v glr zn qoca xidmti qadna evirrk sorudu: H, n var? N olmudur? Demli, biz byk bir thlk irisindyik? Madam Maqluar btn hvalat z hiss etmdn, bir qdr mbali il yenidn sylmy balad. Bel mlum olurdu ki, hrd bir qara srsri, thlkli bir dilni dolamaqdadr. O, Jaken Labarn mehmanxanasnda geclmk istmi, lakin Labar onu iri buraxmamdr. Adamlar onun Qasendi bulvarndan kediyini v r qaranadk hri dolandn grmlr. Zahird o, lap quldura bnzyir aslmaa layiq bir adamdr. Dorudanm? dey yepiskop sorudu. Bu sual madam Maqluar rklndirdi. Ona bel gldi ki, yepiskop narahat olmaa balayr, odur ki, tntn il szn davam etdi:

 Bli, monsenyor, eldir ki, var. Bu gec hrd, hkmn, bir bdbxtlik olacaqdr. Ham bel deyir. Hm d polis he bir ey yaramr (faydal bir tkrar). Bel d i olar ki, da yerind yaayasan, klrd bel fnr olmasn? Bayr lap zlmtdir. Monsenyor, xanm da mnim szlrimi tsdiq edir, deyir ki... Madmazel Batistina madam Maqluarn szn ksrk: Mn he bir sz demirm, dedi. Qardam n i grrs, hams yaxdr. Madam Maqluar bu etiraz eitmmi kimi szn davam etdi. Biz onu deyirik ki, bizim ev he etibarl deyil, gr monsenyor icaz verirs, ilingr deyim ki, qapnn khn rzlrini salsn, onlar xarab olmamdr, ona gr bu, bir dqiqlik idir; mn siz deyirm, monsenyor, rzlr he olmasa bu gecliy salnmaldr. nki mn siz yen deyirm, srgs yeikdn olan v hr ksin aa bilcyi qapdan qorxulu bir ey yoxdur. Hm d, monsenyorun adtidir, gecyars bel qapn dyn olsa, hmi buyurun deyir. Aman Allah, n deyim! caz almaa bel he ksin ehtiyac yoxdur... Bu zaman kim is qapn brk dyd. Yepiskop: Buyurun, dedi.

NC FSL. Kor-koran itat etmk qhrmanl. Qap ald. O, birdn-bir v taybatay ald, sanki, kims onu qti bir hrktl brk itlmidi. riy bir adam girdi. Bu adam biz artq tanyrq. Bu, geclmk n yer axtara-axtara indic hri dolaan hmin yolu idi. O, iri girdi, qapn rtmdn irliy doru bir addm atd v dayand. Onun iynind anta, lind sa vard. Baxndan srtlik, csart, kin v yorunluq yard. Buxarnn odu onu badan-ayaa qdr iqlandrrd. O, ox dhtli idi. Birdn zahir olan bu adamda n is qorxunc bir ey vard. Madam Maqluar o qdr qorxdu ki, ra da bilmdi. O, titrdi v sanki, yerind donub qald. Madmazel Batistina dnb, iri girn adam grd v qorxub ayaa qalxd, sonra ban yavayava buxarya trf evirrk, qardann zn baxd v z vvlki kimi sakit v aydn ifad ald. Yepiskop iri girn adama diqqtl v sakitc baxrd. O, azn ab, grnr gln adamdan ona n lazm olduunu sorumaa hazrlard ki, yolu llrini sasna dayayaraq, qocaya v iki qadna bir nzr sald v yepiskopun danmasn gzlmdn uca ssl danmaa balad. Bilirsinizmi n var? Mnim adm Jan Valjandr. Katorqadan glirm. Orada on doqquz il qalmam. Mni drd gn bundan vvl azad etmilr. Pontarley gedirm. Orada yaamama icaz vermilr. Budur, drd gndr ki, Tulondan piyada glirm. Bu gn on iki lyo yol glmim. Axam bu hr glib karvansaraya getdim, lakin hr idarsind gstrmi olduum sar pasporta gr mni oradan qovdular. N ed bilrdim. Mn baqa karvansaraya gldim. Rdd ol! dedilr. vvlc birind, sonra da o birind he ks mni iri buraxmaq istmdi. Mn hbsxanaya da getdim, qap qapn amad. Bir it damnda da snacaq n yer axtardm. t d mni dildi v qovdu, sanki, o da adam idi. El bil, mnim kim olduumu bilirdi. Mn aq havada geclmk n l xdm, lakin gyn zn buludlar ald, ya yaman v yan qarsn ala bilck Tanrnn olmadn dnb, he olmazsa, bir qapnn arasnda yatmaq n hr qaytdm. Burada, meydann ortasnda bir da oturacan stnd uzanmaq istyirdim ki, mrhmtli bir qadn sizin evinizi gstrrk: Bu qapn dy dedi, mn d sizin qapn dydm. Bura ndir? Karvansaradr? Mnim pulum var. z d ox. On doqquz il katorqada ilyib, yz doqquz frank on be su qazanmam. Haqqnz verrm. N n d

vermyim? Mnim ki, pulum vardr. Mn ox yorunam. On iki lyo piyada glmim v brk acmam. Mn burada qalmaa icaz verrsinizmi? Yepiskop: Madam Maqluar, dedi, sfry bir dst d qab qoyun. Yolu bir ne addm irli gedrk, stnd lampa yanan masaya yanad v qulaqlarna inanmrm kimi szn davam etdi: Dayann, deysn, mni baa dmdiniz. Mn katorqalyam. Birba katorqadan glirm. Mn dustaq idim. O, bunu deyrk, cibindn iri bir kaz paras xartd v ad: Bu da mnim pasportum. Grrsnzm, rngi sardr. Bu onun ndr ki, mni hr yerdn qovsunlar. Oxumaq istyirsinizmi? Mn zm d oxuya bilirm. Mn oxuma dustaqxanada yrnmim. Orada oxumaq istynlr n mktb vardr. Grn, pasportumda onlar n yazblar: Jan Valjan, katorqadan buraxlm, doulduu yer... h, bunu siz bilmsniz d olar... on doqquz il katorqada qalmdr. Be il - qapn sndrmaqla ourluq etdiyi n. On drd il - drd df qamaq istdiyi n. Bu adam ox thlklidir. Grdnzm? Mni hr yerdn qovurlar. Bs siz nec? Mni eviniz buraxmaa razsnzm? Bura ndir? Karvansaradr? Mn yemk v geclmk n yer vermy razsnzm? Sizd tvl taplarm? Yepiskop: Madam Maqluar, dedi, kncdki arpayya tmiz mlf saln. Bu iki qadnn yepiskopa olan itatkarlnn n xarakterd olduunu sylmidik. Madam Maqluar yepiskopun hr iki mrini yerin yetirmk n bayra xd. Yepiskop yoluya mracit edrk: Oturun, cnab, isinin, dedi. Biz bu saat yemk yeycyik, sonra da siz yataq hazrlayarlar. Deyiln szlrin mnas yalnz indi yolunun uruna atd. Bu vaxta qdr srt v qaqabaql grnn znd qeyri-adi bir heyrt, bh v sevinc grnd. O, srsri kimi mzldamaa balad: Dorudanm? Ola bilmz! Siz mnim burada qalmama icaz verirsiniz? Siz mni, katorqadan gln adam qovmayrsnz? Siz mn cnab deyirsiniz? Siz mn sn demirsiniz? Siz rdd ol, kpk! demirsiniz?.. Adamlar hmi bel deyirlr. Mn sizin d mni qovacanza he bh etmirdim. Ax mn kim olduumu drhal siz syldim. Mn buran gstrn mrhmtli qadn sa olsun. Mn bu saat yemk yeycym! Baqa adamlar kimi mn d dkli, mlfli arpayda yatacaam! arpay! On doqquz ildir ki, mn arpayda yatmamam! Siz mn burada qalmaa icaz verirsiniz. Siz, dorudan da, lyaqtli adamlarsnz! Onu da deyim ki, mnim pulum vardr. Mn siz yax pul verrm. Balayn, cnab meyxana, sizin adnz ndir? N qdr pul lazm olsa verrm. Siz meyxanasnz, el deyilmi? Yepiskop: Mn keim v bu evd yaayram, dey cavab verdi. Yolu: Kei! dey tkrar etdi. Ah, cb xeyirxah keisiniz! Demli, siz mndn pul istmycksiniz? Siz keisiniz? Bu byk kilsnin keii, elmi? Dorudan da, mn n qdr axmaamm! Araqnnz grmdim. O, bu szlri deyib antasn v sasn otan kncn, pasportunu is cibin qoydu v oturdu. Madmazel Batistina mrhmtli nzrl ona baxrd. O, szn davam edrk dedi: Cnab kei, siz ox rhmli adamsnz, siz he ksdn iyrnmirsiniz. Yax kei olmaq yax eydir. Demk, mnim pulum siz lazm olmayacaqdr? Yepiskop: Yox, dey cavab verdi, pulunuzu znz saxlayn. N qdr pulunuz var? Grk ki, siz dediniz, yz doqquz frank, elmi? Yolu: Bir d on be su, dey lav etdi. Yz doqquz frank on be su. Bu pulu qazanmaq n n qdr vaxt srf etmisiniz? On doqquz il. Yepiskop drindn ah kdi: On doqquz il!

Yolu szn davam edrk dedi: Hl ki, pulumun hams yerinddir. Drd gnd ancaq Qrasda araba boaltmaq n aldm iyirmi be sunu xrclmim. Siz abbatsnz, odur ki, mn siz katorqadak hbsxanada kei olduunu demk istyirm. Bir df d mn yepiskopu grdm. Ona monsenyor deyirdilr. O, Marseld mayork yepiskopu idi. Yepiskop btn keilrin basdr. Balayn, mn yax izah ed bilmrm, ancaq bu ona grdir ki, bel eylrdn ox bam xmr. Bir tsvvr edin bizlr hara, o hara? O, hbsxana hytind ibadt edirdi, orada taxt qurmudular, onun banda xalis qzldan i uclu bir ey vard, gnin alar altnda par-par parldayrd. Biz trfdn crgy dzlb dayanmdq, fitillri yandrlm torlarn azn biz trf evirmidilr. Biz onu yax grmrdk. O n is danrd, lakin bizdn o qdr uzaq idi ki, he bir ey eitmirdik. Yepiskop bel olar. Yepiskop onun szn ksmdn ayaa durub indiydk taybatay aq qalm qapn rtd. Madam Maqluar iri girdi v gtirdiyi qablar sfrnin stn qoydu. Yepiskop dedi: Madam Maqluar, o qablar mmkn qdr ocaa yaxn qoyun. Sonra qonana trf dnrk: Alp dalarnda geclr ox soyuq olur. Cnab, siz, yqin, brk msnz? dey lav etdi. Yepiskop hr df yoluya mracit edrk z ciddi v nvazikar ssi il cnab deynd, yolunun z sevincl iqlanrd. Katorqalya cnab demk, Meduza gmisi qrq olanda zrr kmi adama bir stkan su vermk kimi bir eydir. Lklnmi adamlar hrmt hsrtinddirlr. Yepiskop: Bu lampann i ox snkdr, dedi. Madam Maqluar yepiskopun dediyini baa dd, yepiskopun yataq otana gedib, buxarnn stndki iki gm amdan gtrd, amlar yandrb masann stn qoydu. Yolu: Cnab kei, dedi, siz yax adamsnz. Siz nifrt etmdiniz. Siz mn evinizd yer verdiniz. Mnim n am yandrdnz. Halbuki mn haradan gldiyimi v cinaytkar olduumu sizdn gizltmdim. Onun yannda oturmu yepiskop yavaca onun lin toxundu. Siz kim olduunuzu mn sylmy d bilrdiniz. Bu ev mnim deyil, Hzrt sann evidir. Bu qapdan girn adamdan, ad olub-olmadn deyil, bir drdi olub-olmadn soruurlar. Siz zab kirsiniz, siz ac v susuzsunuz xo glmisiniz. Mn tkkr etmyin, demyin ki, mn siz evimd yer vermim. Bu evin sahibi yalnz ehtiyac olanlardr. Siz yoldan ken olsanz da, mn siz deyirm, bu ev mnimki olmaqdan daha ox sizinkidir. Bu evd n varsa, hams sizindir. Bel olanda sizin adnz bilmk mnim nyim lazmdr? Hm d siz adnz sylmmidn vvl, mn sizin baqa bir adnz bilirdim. Yolu ona heyrtl baxd. Dorudanm? Siz mnim adm bilirdiniz? Bli, dey yepiskop cavab verdi, sizin adnz mnim qardamdr. Bilirsinizmi n var, cnab kei, dey yolu sslndi, mn buraya glrkn ox ac idim, lakin siz o qdr mrhmtlisiniz ki, bu saat mn, bilmirm ndndir, ancaq... el bil, he ac deyilm. Yepiskop yolunun zn baxaraq sorudu: oxmu zab kmisiniz? Ah! O dustaq paltar, ayaqlara zncirl vurulmu knd, yataq vzind quru taxta, isti, soyuq, i, qalera1, dynk zrblri! Azacq itatsizlik stnd ayaqlara vurulan ikiqat buxovlar! Birc sz n karser! Htta xst yatdn zaman bel buxovlar almr. tlr d bizdn xobxtdir! On doqquz il! Mnim is cmi qrx alt yam var. lim d sar pasport vermilr. Vssalam. Yepiskop: Bli, dedi. Siz lm yurdundan xmsnz. Lakin qulaq asn. Peman olmu bir gnahkarn gz yalar gylr yz mminin pak paltarlarndan daha artq sevinc gtirir. Siz o lm yurdunu qlbinizd insanlara qar kin v qzb hissi olduu halda trk etmisiniz,

acnmaa layiqsiniz, lakin siz oradan xeyirxahlq, trnnm hissi il glmisinizs, o zaman siz bizim hammzdan yaxsnz. Bunlar shbt etmkd ikn madam Maqluar axam yemyi gtirdi. Bu yemk zeytun ya, rk ovuntusu v duzla biirilmi orbadan, bir qdr donuz piyindn, bir para qoyun tindn, bir ne ncirdn v ordan ibart idi. Sfry bir byk ovdar ryi d qoyuldu. Madam Maqluar yepiskopun hmiki sfrsin bir khn rab da lav etmyi unutmad. Drhal yepiskopun znd qonaqcl adamlara mxsus mmnuniyyt lamti grnd. O, n bir halda: Buyurun sfry, dedi. O, hmi evd knar adam olduqda etdiyi kimi, qona sa trfind oturtdu. zn ox sakit v tmkinli saxlayan madmazel Batistina qardann sol trfind yldi. Yepiskop dua oxudu, sonra adti zr orban z paylad. Yolu acgzlkl yemy balad. Birdn yepiskop dedi: Deysn, sfrmizd bir ey atmr. Dorudan da, madam Maqluar sfry yalnz lazm olan dst ngl-baq qoymudu. Halbuki bu evin qaydasna gr yepiskopun qonaqlarndan biri axam yemyi n qald zaman, alt dst gm ngl-ban hams sfry qoyulmal idi. Ziyansz bir lovalq! Bu cr sadlvhcsin zint iddias bir uaqlq idi v yoxsulluu lyaqt hesab edn bu qonaqprst v eyni zamanda tlbkar aild bunun xsusi bir cazibsi vard. Madam Maqluar iarni anlad, dinmzc otaqdan xd v bir dqiqdn sonra oturanlarn qabanda simmetriya il dzlm gm ngl-baq parldad. DRDNC FSL. Pontarledki pendirxanalar haqqnda bzi tfsilat. ndi is bu sfrnin banda vaqe olan hvalat anlamaq n, madmazel Batistinann madam Buaevrona yazm olduu mktubun bzi paralarn burada qeyd etmk daha yax olar. Bu mktubda katorqal il yepiskop arasnda olan btn shbt saddil bir doruluqla tsvir olunmudur: ...Qonamz he ks hmiyyt vermirdi. O, oxdan ac qalm bir adam kimi byk bir itahla yeyirdi. Lakin yeyib qurtardqdan sonra dedi: Cnab kei, Allah xadimi! Mn gr bu masann stndkilrin hams, htta hddindn artq yaxdr, lakin etiraf etmliym ki, mn zlri il brabr yemy icaz vermyn arabalar sizdn ox-ox yax yeyirlr. z aramzdr, bu sz mn bir qdr toxundu. Onlarn ii mnimkindn oxdur, dey qardam cavab verdi. Yox, dey qonaq etiraz etdi. Onlarn pullar oxdur. Siz yoxsulsunuz. Mn bunu yax grrm. Blk, siz he kei d deyilsiniz? Siz, dorudanm, keisiniz? Allah, hqiqtn, adildirs, siz lbtt, kei olmalsnz. Allahn dalti hdsizdir, dey qardam cavab verdi v sonra sorudu: Cnab Jan Valjan, siz Pontarley gedirsiniz, deyilmi? Bli, oraya getmk mcburiyytindym. Grk ki, bu adam mhz bel cavab verdi. Sonra szn davam edrk: Mn sabah gn xar-xmaz yola dmliym, dedi. Piyada getmk adam ox yorur. Geclr soyuq, gndzlr is istidir. Qardam dedi: Siz yax yerlr gedirsiniz. nqilab vaxt ailmiz dalmd, mn d vvlc Fran-Konted snacaq tapdm v orada bir mddt limin myi il yaadm. lmy byk hvsim vard. Odur ki, zm i tapdm. Orada i oxdur. Kaz fabriklri, gn zavodlar, rab v ya zavodlar, byk saat fabriklri, polad v mis ridn zavodlar, az iyirmi dmir zavodu vardr: bunlardan drd, yni Lods, atilyon, Odenkur v Berd olan zavodlar ox bykdr...

Grk ki, yanlmram, qardam mhz bu yerlrin adn kdi. Sonra szn ksrk, zn mn evirdi v dedi: Bac, mn el glir ki, oralarda bizim qohumlarmz vardr. Bli, var idi, dey mn cavab verdim. Khn suli-idar zaman onlardan biri, cnab de Lsene, Pontarled hr qarovul dstsinin risi idi. Bli, beldir, dey qardam yen danmaa balad, ancaq doxsan nc ild bizim qohumlarmz qalmamd, yalnz z llrimiz vard. Mn ilyirdim. Sizin gedcyiniz Pontarled, cnab Jan Valjan, ox patriarxal v ox gzl bir snaye sahsi vardr. Bac, mn oradak pendirxanalar nzrd tuturam. Bu yerd qardam hmin adam yedirtmyi unutmayaraq, Pontarlenin ictimai pendirilik mssislri haqqnda trafl izahat verirdi. O deyirdi ki, bunlar iki cr olur: varllarn qrx-lli ink saxlanlan v ya yeddi mindn skkiz min baa qdr pendir hazrlanan byk mrklri v yoxsullarn pendirilik artellri, burada da kndlilri z inklrini birg saxlayr v gliri z aralarnda bldrrlr. Onlar birlikd pendirtutan taprrlar. Pendirqayran artel zvlrindn gnd df sd qbul edir v miqdarn aac zrin nian vurmaqla qeyd edir; pendirxanalar yalnz aprelin sonunda i balayr, iyunun ortalarnda is inklri dalara otarmaa aparrlar. Bu adam doyduqca, zn glirdi. Qardam hey onun n la Mov rab tkrd. z is bu rab ox bahal hesab edrk imir. Qardam znmxsus tbii bir nlikl btn bu tfsilat nal edir, ara-sra nvazil mn mracit edirdi. O, pendirilik sntini dn-dn triflyirdi: sanki, qonamza bu fikri tlqin etmk istyirdi ki, bu ml onun n mnasib bir pedir, lakin bunu dorudan-doruya v qaba bir kild o adama mslht grmrd. Mn bir ey heyrt etdim. Mn siz dedim ki, bu adam kim idi. Qardam is btn yemk, htta btn axam rzind, yolu iri girdiyi zaman sa haqqnda syldiyi bir ne szdn baqa, qonan kim olduuna, ni olduuna, ya qardamn znn kim olduuna dair bir df bel, bir szl d iar etmdi. Halbuki, bu gr hmilik onun xatirind nq olunsun dey, qardam bir yepiskop kimi balaca bir moiz dey bilr v katorqalya tsir ed bilrdi. Blk d, qardamn yerin baqas olsayd, bu bdbxtin z evind olmasndan istifad edrk, onun qarnn doyuzdurmaqla brabr onu mzmmtlyr, xlaq drsin v nsiht qulaq asmaa mcbur edr, glckd nec yax hyat srmyi yrdrdi. Qardam is onun haral olduunu, vvlc nec hyat srdyn bel sorumad. Ax onun cinayti d hyat il bal idi, qardam is qonana kemiini xatrlada bilck hr bir eydn kinmy alrd. o yer atmd ki, dalarda, lap buludlarn altnda dinc mkl mul olan v qardamn lav etdiyi kimi, gnahsz olduqlar n xobxt hyat srn Pontarle halisi haqqnda danarkn bel, qardam, sanki, birdn-bir azndan xan bu szlrl qona bilmdn thqir ed bilcyindn qorxub drhal szn ksdi. Btn bunlar yaxca fikirldikdn sonra mn, deysn, qardamn ryindn nlr kediyini baa ddm. Grnr, o dnrd ki, Jan Valjan deyiln bu adam z biabrl zrind onsuz da hddindn artq fikirlir v onu bu fikirlrdn uzaqladrmaq, onun da baqalar kimi bir adam olduunu bir anla da olsa ona tlqin etmk n n yax sul onunla da btn baqa adamlar kimi rftar etmkdir. Hqiqi mrhmt d el bundan ibart deyilmi? Mnim zizim, sizin fikrinizc, nsiht v xlaq drslrindn, hr cr iarlrdn uzaq olan bu nzakt ncild gstrilnlr uyun deyilmi v hqiqi mrhmt zab kn adamn yaralarna he toxunmamaqdan ibart deyilmi? Mn el glir ki, qardam da el bu cr dnrd. Hr halda, mn yalnz bunu dey bilrm ki, o, bel dns d, fikirlrini he ks, htta mn d ab sylmdi, btn axam o, hmiki kimi idi v bu Jan Valjanla am edrkn zn el aparrd ki, guya, Tvrat hkmi Gedeonla v ya bizim mhll keii il am edir. Yemyin sonunda, biz ncir rz etdiyimiz zaman kim is qapn dyd. Gln Jerba xala idi. O, qucanda uaq iri girdi. Qardam uan alnndan pd v tsadfn yanmda olan on be sunu mndn alb Jerba xalaya verdi. Qonamz bu zaman trafndaklara he diqqt etmirdi. O daha danmrd v ox yorun grnrd. Yazq Jerba qar getdikdn sonra qardam dua oxudu, sonra qonaa mracitl dedi: ndi siz, yqin, tezc yataa girmk istyirsiniz, elmi? Madam Maqluar sfrni ymaa tlsdi. Yolunun yataa girmsi n bizim getmyimiz

lazm olduunu baa ddm v madam Maqluarla brabr yuxarya xdq. Lakin bir az sonra mn otamdak kei drisini qonan stn salmaq n madam Maqluar aaya gndrdim. Burada geclr ox soyuq olur, xz is adam yax isidir. Heyif ki, dri khn idi, tklri hey tklrd. Qardam onu Almaniyada olarkn Dnayn mnsblrin yaxn bir yerdn Qotlingendn almd, mnim sfrd iltdiyim, sap fil smyndn olan kiik ba da oradan almd. Madam Maqluar drhal geri qaytd v hr ikimiz adtn camar srdiyimiz otaqda ibadt baladq; sonra bir-birimiz he bir ey demdn hr birimiz z otamza kildik. BENC FSL. Sakitlik. Monsenyor Byenven bacsna gecniz xeyr qalsn dedikdn sonra, gm amdanlarn birini masann stndn gtrd, o birini qonana verdi v dedi: Cnab, gedk sizi otanza trm. Yolu onun dalnca getdi. Yuxarda dediklrimizdn mlum olduu kimi, evd otaqlarn quruluu el idi ki, arpay qoyulmu ibadt otana girmk v ya oradan xmaq n, hkmn, yepiskopun yataq otandan kemk lazm idi. Onlar yataq otandan kerkn madam Maqluar gm qablar yepiskopun arpays zrind asl olan kiik kafa qoyurdu. Hr axam yatmaa getmzdn vvl z tsrrfat ilrini bununla qurtarrd. Yepiskop qonan prdnin arxasndak arpaynn yanna qdr trd. Orada qonaq n tmiz yataq salnmd. Yolu amdan kiik masann stn qoydu. Yepiskop: Hllik, gecniz xeyr qalsn, dedi. Shr tezdn getmmidn vvl inklrimizin sdndn isti-isti bir fincan irsiniz. Yax sdmz olur. Yolu: ox sa olun, cnab abbat, dedi. O, bu dinc szlri syldikdn sonra, birdn-bir gzlnilmdn onda qrib bir dyiiklik ml gldi: mhtrm qadnlar bu zaman burada olsa idilr, bundan dht glrdilr. Hmin dqiq ona n kimi bir hiss hakim olduunu tsvvr gtirmk, htta indi d, bizim n tindir. Bu n idi? Xbrdarlqm, yoxsa thdidmi? Yaxud o, z bel izah ed bilmycyi svq-tbii bir hiss tabe olurdu? O, srt hrktl zn qocaya doru evirdi, qollarn sinsind arpazlad v vhi bir nzrl ev sahibin baxaraq, xrltl ssl qqrd: Bs bel, demk siz mni evinizd bax burada, znzl yana yatmama imkan verirsiniz? O susdu, sonra dodaqucu gld, bu gld n is dhtli bir ey vard. Siz n etdiyinizi yaxm fikirlmisiniz? Kim bilsin blk, mn vaxtil adam da ldrmm? Bunu yalnz Allah bilir, dey yepiskop cavab verdi. Sonra o, xa kmk n bklm barmaqlarn tntn il yuxar qaldrd, dua oxuyurmu kimi, yaxud z-zn danrm kimi dodaqlarn trpdrk, yoluya xeyir-dua verdi v geriy bel baxmadan z otana girdi. Yolu is ban bel aa ymdi. badt otandak arpayda bir adam yatan zaman, mehrab, divarn bir bandan o biri banadk kilmi byk prd il rtlrdi. Yepiskop bu prdnin yanndan trkn diz kd v qsa bir dua oxudu. Bir dqiq sonra o, artq bada gzinir v Tanrnn geclr oyaq olanlarn gzlri qarsnda ab gstrdiyi byk sirri btn qlbi v fikri il seyr dalaraq dnrd. Yoluya glinc, o el brk yorulmudu ki, gzl tmiz mlflr bel sevinmdi. Katorqallar kimi, burnunun bir deiyini tutub o biri il flyrk, am sndrd, paltarn soyunmadan uzand v drhal drin yuxuya getdi.

Yepiskop badan z yataq otana qaytd zaman gecyar idi. Bir ne dqiq sonra kiik evd ham yuxuya getmidi. ALTINCI FSL. Jan Valjan. Gecyars Jan Valjan oyand. Jan Valjan Bri yaltind yoxsul bir kndli ailsind anadan olmudu. Uaqlqda savad yrnmmidi. Bydy zaman Faverolda aac ba ksmkl mul olurdu. Anasnn ad Anna Matye, atasnn is Jan Valjan v ya Vlajan idi. Ehtimal ki, Valjan voila lean1 szlrinin ixtisar olunmasndan ml glmi lqb idi. Jan Valjan xasiyytc daln idi, ancaq kdrli deyildi bu, mhkm nsiyyt balayan adamlara xasdr. mumiyytl is, Jan Valjan hr halda, zahirn ox sst v hmiyytsiz bir adama bnzyirdi. Hl lap uaq ikn o, ata v anasn itirmidi. Anas zah yatarkn ona pis baxldndan lmd. Atas da z kimi aac ba ksmkl mul olduundan, aacdan yxlaraq hlak olmudu. Jan Valjann zndn byk olan dul bacsndan baqa he ksi qalmamd. Bacsnn da yeddi olan v qz ua vard. Jan Valjan da bu bac bytmd. N qdr ki ri sa idi o, Jan Valjan yedirib saxlayrd. ri ld. Uaqlarn n byy skkiz yanda, kiiyi is bir yanda idi. Jan Valjann o vaxt iyirmi drd ya tamam olmudu. O bu uaqlara ata oldu v onu bslmi olan bacsna yardm etmy balad. Jan Valjan bunu dnmdn, bir borc kimi, hm d gizli bir narazlqla etdi. Bellikl, onun gncliyi ar v ucuz my hsr olundu. Hyatnda bir zaman rfiqsi olduunu kims eitmmidi. Onun sevmy vaxt yox idi. Axamlar o, yorun halda ev glib, dinmz-sylmz orbasn yeyrdi. ox zaman o, yemk yeyrkn bacs Janna onun qabndan n yax t parasn, bir tik quyruu v ya klm yarpan xararaq, uaqlarndan birin verrdi. O is sanki, he n grmrm kimi, bacsna mane olmaz v sfrnin zrin yilib nsini v burnunu az qala orba qabna soxaraq, gznn stn dn v kasann zrind sallanan salarn ydrmadan yemyin davam edrdi. Faverolda Valjann daxmas yaxnlnda, dar knin o biri trfind Mari-Klod adnda bir fermer qadn olurdu. Valjan ailsinin demk olar ki, hmi ac olan uaqlar bzn MariKlodun yanna qaaraq, guya, analarnn adndan bir qab sd alar, bir hasarn altnda v ya bir xiyabann kncnd bir-birinin lindn qapa-qapa el tlsik irdilr ki, sdn oxunu tklrin tkrdilr. Analar onlarn bu klklrini bilsydi, mqssirlr iddtli cza verrdi. Kskin srt xasiyytli Jan Valjan uaqlarn idiyi sdn pulunu bacsndan gizli olaraq fermer qadna verr v uaqlar czadan qurtarard. Aac ksm mvsmnd o, gnd on skkiz su qazanard, sonra is biinilik edr, gnmuzd ilyr, fermada kz otarar, fhllik elyrdi. O, lindn gln hr ii grrdi. Bacs da ilyirdi, ancaq yeddi ua yedirmk asan deyildi. Ehtiyac bu bdbxt ailni getdikc daha artq sxrd. Bir df q olduqca ar kedi. Jan Valjan isiz idi. Ailsi rksiz qald. Szn tam mnas il. Yeddi uaq rksiz qalmd. Bir bazar axam Faverol meydanndak rkixana sahibi Mober zabo yatmaa hazrlarkn, dkann qabandak dmir bkli pncry nyin is brk dydiyini eitdi. O, tez dkana girdikd yumruqla sndrlm dn v deilmi bkdn bir qolun iri soxulduunu grd. Qol bir rk gtrb yox oldu. zabo drhal ky xd, oru var qvvsi il qard, zabo orunun dalnca yyrb ona atd. Oru ryi atmd, lakin li qan iind idi. Bu, Jan Valjan idi. Bu hadis 1795-ci ild ba vermidi. Jan Valjan mhkmy verilrk gec vaxt evi dlib ourluq etmkd ittiham olundu. Ondan bir tfng d tapdlar o, gzl atc idi v bzn brakonyerlik edrdi. Brakonyerlr qar tamamil qanuni olan pis bir fikir var. Brakonyer d aq mal gtirn kimi quldura yaxndr. Lakin tri qeyd etmliyik ki, bu cr adamlarla iyrnc hr qatillri arasnda byk frq vardr. Brakonyer med yaayr, qaaq dalarda, yaxud

dnizd. hrlr qanin insanlar yaradr, nki hr hyat insanlarn xlaqn pozur. Dalar, dnizlr, melr is vhi insanlar yaradr: onlar insan srtldirirs d, lakin ox zaman onun insanprvrliyin toxunmur. Jan Valjan mqssir hesab olundu. Qanun maddlrinin tamamil myyn mnas vardr. Bizim dvrmzd qorxunc dqiqlr olur: bu, hmin dqiqlrdir ki, cza sistemi insan hyatnn sarsldn elan edir. Cmiyytin dnn bir mxluqdan z dndrdiyi, onu hmilik zndn rdd etdiyi bu an n qdr mumdur! Jan Valjan be il katorqa czasna mhkum edildi. 1796-c il aprelin 22-d, Parisd talyan ordusu ba komandannn Montenote yaxnlnda ald qlb mnasibtil bayram edilirdi. Direktoriyann Beyzlr urasna gndrdiyi IV il 2 floreal tarixli mktubunda bu ba komandan Buona-Parte adlandrlmd. Hmin gn Bisetrd bir byk dst katorqaln buxovlayrdlar. Jan Valjan da bu dstnin iind idi. Kemi hbsxana qaps indi onun doxsan ya vardr hytin imal bucanda drdnc zncirin ucuna buxovlanm bu biarni indi d yax xatrlayr. O da ham kimi yerd oturmudu. El bil, o z vziyytini he baa dmrd. Yalnz onun ox dhtli olduunu drk edirdi. Blk d, bu yazq, cahil adam taleyinin ox amansz olduunu dumanl bir kild tsvvr edirdi. iddtli kic zrblri il dmir xaltan onun boynuna bnd etdiklri zaman o alayrd, gz yalar onu bour, danmaa qoymurdu. Yalnz ara-sra: Mn Faverolda aac ksirdim dey bilirdi. Sonra yen hnkr-hnkr sa lini yuxar qaldrr v yeddi df getdikc daha aa salrd, el bil, yeddi uan bana toxunurdu. Onun bu hrktindn baa dmk olurdu ki, onun cinayti, ndn ibart olur-olsun, yeddi krpni yedirmk v geydirmk n edilmidir. O, Tulona gndrildi. Onu iyirmi yeddi gn boaz zncirli halda arabada oraya apardlar, Tulonda ona qrmz dustaq kynyi geydirdilr. Vaxtil onun hyatn tkil edn btn kemii, htta ad bel qeyb oldu. O artq Jan Valjan deyildi: o, 24601-ci nmr idi. Bacs nec oldu? Onun yeddi kiik ua nec oldu? Kim n dxli var! Cavan aac kkndn ksilrs, onun zrindki bir ovuc yal yarpaq nec olar? Bu khn macradr. z arxasn, himaykarn, yurdunu itirmi olan bu bdbxt biar canl mxluqlar yalqz qalaraq drd bir trf kim bilir, mhz haraya, blk d, hr z yolu il dalb getdi v tk qalm biarlri udan soyuq duman irisind, br vladnn bu nsiz yrnd bu qdr bdbxtlrin yox olduu kdrli zlmt iind dalb yox oldular. Onlar z ana yurdlarn buraxb getdilr. Knd kilssinin zng qllsi onlar unutdu: z kin yerlri onlar unutdu, bir ne il katorqada qaldqdan sonra Jan Valjan z d onlar unutdu. Onun yaral qlbind yalnz yara yeri qald. Vssalam. Tulonda olduu mddt rzind o, ancaq bir df bacs haqqnda mlumat ald. Grk ki, bu, hbs olunduunun drdnc ilinin sonunda idi. Dorusu, bu mlumat ona kim atdrdn bilmirm. Onlarn ailsini hl knddn tanyan bir adam onun bacsna rast glmidi. O, Parisd idi. Sen-Slpis yaxnlnda balaca v yoxsul rkilr ksind yaayrd. Yannda yalnz bir ua, n kiik olu qalmd. Bs qalan alt uaq harada idi? Yqin, z d bunu bilmirdi. Hr shr kmilr ksind 3 nmrli evd olan mtby gedirdi, orada ap edilmi vrqlri bkmkl mul idi. shr saat altda, q vaxt iqlamaa hl ox qalm getmk lazm idi. Mtb olan evd bir mktb var idi. Yeddi yanda olan kiik uan o, bu mktb aparrd. Lakin o z mtby saat altda gedirdi, mktb is saat yeddid alrd, odur ki, uaq hr gn mktbin qaps alana qdr bir saat hytd durmaa mcbur olurdu, qda, qaranlqda tam bir saat gzlmli olurdu. Onu mtby buraxmrdlar ki, i mane olar. Fhllr i glirkn hr gn bu yazq ua qaranlqda dalarn stnd bzb kiicik sbtin syknmi halda mrglyn v ya ox zaman da yatm grrdlr. iddtli ya yad zaman qap qarnn uaa yaz glr, onu z daxmasna aparard, orada yalnz khn bir arpay, bir chr v iki taxta stul var idi. Uaq isinmk n piiyi qucaqlayaraq bir kncd yatard. Saat yeddid mktb alar, uaq drs gedrdi. Jan Valjana veriln xbr ancaq bundan ibart idi. Bu xbr birdn-bir axan bir ildrm, qfltn alan pncr kimi, onun bir zaman sevdiyi bu adamlarn hyatn bir saniyliy grmy imkan verdi, sonra yen baland, onlardan daha he bir xbr glmdi, o, onlar he bir zaman grmdi, onlara bir df bel rast glmdi. Bu kdrli hekaymizd biz d onlardan bir daha bhs etmycyik.

Hmin drdnc ilin sonunda Jan Valjann katorqadan qamaq nvbsi atd. Bu nsiz yerlrin adtin gr, yoldalar ona kmk etdilr. O qad, iki gn dzlrd azad dolad, lakin tqib edilmk, hr saniy dnb geriy baxmaq, czi xltdan diksinmk, hr eydn, bacadan xan tstdn, yoldan ken adamdan, hrn itdn, apan atdan, zng qllsindki saatn ssindn qorxmaq: iq olduu n gndzdn, qaranlq olduu n gecdn qorxmaq, yoldan, crdan, koldan, yatmaqdan qorxmaq azadlqdrm? kinci gn axama onu tutdular. Otuz alt saat o he bir ey yemmi v yatmamd. Dniz mhkmsi bu hrkti n onun cza mddtini il artrd v bu surtd czas skkiz il atd. Altnc il yenidn onun qamaq nvbsi gldi, o frstdn istifad etdi, lakin qaa bilmdi. Dustaqlar yoxlandqda, onu tapmadlar. Top atld v hmin gec hbsxanan dolaan qarovulular onu axtararaq, tikilmkd olan bir gminin altnda tapdlar: onu tutmaq istdikd mqavimt gstrdi. Hm qamaq, hm d syan. Qanun mcllsinin xsusi maddsind nzrd tutulmu bu cinayt cza mddtinin be il uzadlmas il czalandrlr. Bunun da iki ilini Jan Valjan ikiqat qandal damal idi. Oldu on il. Onuncu il yen d onun qamaq nvbsi gldi, o yen bundan istifad etdi. Yen d mvffq olmad. Bu eyni chd n iinin stn daha il lav olundu. Oldu on alt il. Nhayt, grk ki, on nc ild o, son df qad v drd saatdan sonra tutuldu. Bu drd saat yox olmas n d il cza ald, oldu on doqquz il. 1815-ci ilin oktyabrnda onu azad etdilr. Katorqaya is 1790-c ild bir pncr sndrb, bir rk gtrdy n gndrilmidi. Msln, bir az knara xaq. Bu kitabn mllifi, cinayt hququ v qanun adna cza vermk msllrini yrnrkn ikinci dfdir ki, insan taleyinin flakt uramas sbbi kimi rk ourlamaq hadissin rast glir, Klod Ge d rk ourlamd, Jan Valjan da. ngiltr statistikas myyn etmidir ki, Londonda be ourluqdan drdn sbb bilavasit aclq olmudur. Jan Valjan katorqa hbsxanasna titry-titry v alaya-alaya girmidi, oradan is qlbi daa dnm halda xd: katorqaya gednd midsizlikdn onun qlbi paralanrd, xanda is ox kdrli idi. Bu adamn qlbind nlr olmudu? YEDDNC FSL. midsizliyin drinliyi. Bunu izah etmy alaq. Cmiyyt bu cr hadislr drindn diqqt etmy borcludur, nki bunlar z yaradr. Syldiyimiz kimi, Jan Valjan cahil bir adam olsa da, alsz deyildi. Onda fitri bir zka vard. nsann gzn bir nv aan bdbxtlik is onun qlbindki zif odu alovlandrd. Dynk zrblri, qandallar, zncirlr onu ayltd, qzn gnin altnda, yorun v taqtsiz bir halda hbsxanann quru taxtalar zrin uzanarkn o, z vicdann yoxlad v dnmy balad. O, zn hakim elan etdi v hr ksdn vvl zn mhakim etdi. O, taqsrsz olmadn v bo yer czalandrlmadn etiraf etdi: o baa dd ki, mzmmt layiq pis bir i grmdr, ryi ourlamaq deyil, istmi olsayd, blk d, ona ver idilr; hr halda, bu ryi bir sdq, yaxud i muzdu olaraq ona vermlrini gzlsydi yax olard: insan ac olduqda, gzly bilrmi? szlrin etiraz etmk tin deyildir: vvla, hqiqi mnada acndan ln insanlara ox az tsadf edilir; ikincisi, xobxtlikdnmi v ya bdbxtlikdnmi, ndns, insan bel yaranmdr ki, uzun mddt lmdn istr cismani, istrs d mnvi zab k bilr: demli, sbir etmk lazm idi, htta onun yazq balaca uaqlar n d bel yax olard: o, aciz, hmiyytsiz adam, axmaqcasna hrkt etmi, cmiyytin boazndan yaparaq el gman etmidir ki, ourluq etmk saysind yoxsulluqdan yaxa qurtarmaq olar: hr halda, insan yoxsulluqdan rfsizliy aparan yol yax x yolu deyildir. Bir szl, o, znn mqssir olduunu etiraf etdi. Sonra o, zn bel bir sual verdi:

Btn bu facili hadisd mqssir tkc odurmu? Hr eydn vvl, onun, fhlnin isiz qalmas, onun kimi zhmt sevn bir adamn bir para ry mhtac qalmas mhm bir msl deyilmi? Bundan baqa, z cinaytini aqcasna boynuna alan cinaytkar n bu cza hddindn artq ar deyildimi? dalt mhkmsi onu bu qdr iddtli czalandrmaqla caninin zndn daha artq cinayt yol vermmidirmi? Btn bunlar mizan-trziy qoyularsa, czann qbahtdn daha ar olduu meydana xmazm? Czann arl qbahtin byklyn azaltmrm? Cza vernlrin cinayti mhkum edilnin cinaytindn daha ox olmurmu? Mqssir qurbana, borclu borc vern evrilmirmi? Haqq, bu haqq pozann trfind durmurmu? Nhayt, bir ne df qamaqla daha da arlam cza qvvtlinin zif tcavz etmsi, cmiyytin xsiyyt qar cinayti hr gn tkrar olunan v on doqquz il davam edn bir cinayt deyilmi? O, zn bel bir sual verdi: br cmiyytinin z zvlrin qar bir trfdn axmaq qayszlq, digr trfdn amansz bir ehtiyatkarlq gstrrk, bdbxt insan ehtiyac v ifrat arasnda i azl il czann bykly arasnda mngny qoyub zmy haqq varm? O, z-zn bel bir sual verdi: cmiyytin, hyat nemtlrini bldrn tsadf zndn hamdan pis qismt sahibi olan v bunun n d baqalarna nisbtn daha ox gzt layiq olan zvlrin qar bu cr mnasibt bslmsi dht deyilmi? O, btn bu msllri hll etdikdn sonra cmiyyti mhakim etdi v hkm xartd. O, cmiyyti z nifrtin mhkum etdi. O, taleyinin msuliyytini cmiyytin zrin qoyub, z-zn dedi: blk, bir gn glck ki, o, bunun n cmiyytdn haqq-hesab kmy crt edckdir. O z-zn dedi ki, onun vurduu ziyanla ona vurulmu ziyan arasnda he bir mvazint yoxdur: nhayt, o, bel bir nticy gldi ki, ona veriln cza, qanunsuz olmasa da, hr halda, daltli d deyildir. nsan dnmdn v trafna nzr salmadan qeyzln bilr, sbbsiz zndn xa bilr, lakin qzb hmi daxiln saslandrlm olur. Jan Valjann qlbi qzbl dolu idi. Hm d br cmiyyti ona yalnz pislik etmidi. Cmiyyt ona ancaq dalt dediyi v yalnz zrb vurmaq istdiyi adamlara gstrdiyi zn evirmidi. nsanlar hmi yalnz zab vermk n ona yaxnlardlar. Hr df insanlara yaxn olmaq onun n yeni bir zrb almaq demkdi. Uaqlq alarndan, anasndan, bacsndan ayrldqdan sonra o, bir df d olsa irin sz eitmmi, mehriban bir nzr grmmidi. O, zabdan-zaba drk, tdricn bu nticy glmidi ki, hyat mharibdir v bu mharibd o, mlub edilnlr srasndadr. Onun yegan silah kin idi. O, bu silah katorqada itilmyi, azadlq gn uun gldiyi zaman onu z il brabr aparma qt etdi. Tulonda katorqallar n bir mktb vard. Bu mktbi inyorantl rahiblr amdlar. Hvsi olan bdbxtlr bu mktbd n zruri eylri yrdirdilr. Jan Valjan da bu hvskarlar srasnda idi. O, qrx yanda mktb girdi, oxumaq, yazmaq v hesab yrndi. O, allandqca kin v nifrtinin d artdn hiss edirdi. Bzn maarif v bilik yalnz rin qdrtini artrr. Bu bard danmaq ox kdrli olsa da, etiraf etmliyik ki, Jan Valjan bdbxtliyin sbb olan cmiyyti mhakim etdikdn sonra, bu cmiyyti yaratm olan Tanrn da mhakim etdi v onun da barsind hkm xartd. Bellikl, on doqquz il zab v kllik hyat keirdikdn sonra bu adam hm yksldi, hm d alald. Onun qlbin bir trfdn nur yad, o biri trfdn d zlmt kd. Grdymz kimi, Jan Valjan tbitn pis adam deyildi. Katorqaya ddy zaman o hl rhmli idi. Mhz katorqada o, cmiyyti mqssir etdi v ryinin kinl dolduunu hiss etdi: mhz katorqada Tanrn taqsrlandrdqdan sonra, allahsz olmaa baladn hiss etdi. Burada biz bir dqiq fikirlmy bilmycyik. nsan tbiti kkndn, yerli-dibli dyiil bilrmi? Allahn rhmli yaratd bir insan, baqa bir israrl tqsiri zndn kinli ola bilrmi? nsann taleyi ac olmusa, onun qlbi taleyin tsiri altnda tamamil dyiilib kinli ola bilrmi? Tavan hddindn artq alaq olan daxmada onura yildiyi kimi, rk d hdsiz qm-qssnin arl altnda dyirk, lac olmayan xstliy tutula bilrmi, pis v eybcr ola bilrmi? Blk d, hr bir insann qlbind, xsusn, Jan Valjann qlbind, bu dnyada sarslmayan, o dnyada is

snmyn, yaxln tsiri altnda alovlanb parlaq bir ia evriln, pisliyin is qtiyyn sndr bilmdiyi zli bir qlcm vardr ki, bunun sas Allah trfindn qoyulmudur? Bunlar mhm v yrnilmmi suallardr, bel ki, hr hans bir fizioloq Jan Valjan Tulonda, istiraht saatlarnda, zncirin ucunu srnmsin dey, iynin qoyaraq, qollarn arpazlayb qaqabaql, ciddi, dinmz, daln halda gminin arx stnd oturan grsydim, suala yox cavabn verrdi. Qanunun klgsi olan, mdniyytdn knara atlm bu katorqal bu dnc saatlarnda insanlara qzbl baxar, gylri hiddtl seyr edrdi. Bli, bu bhsizdir, biz d qtiyyn gizltmk istmirik ki, bunu mahid edn fizioloq burada lacsz bir xstliyin olduunu sylrdi: o, blk d, qanunun mrhmti saysind ikst edilmi olan bu adama acyard, lakin onu malic etmkdn kilrdi, o, bu qlbin iindki uurumlar grmmk n zn yana evirir v Dantenin chnnm qaplarndan sildiyi, Tanrnn is hr bir insann alnnda yazd mid szn bu adamn zrindn silrdi. Jan Valjan z onun thlil etmy aldmz ruhi vziyytini bizim izahatmzdan sonra, bu kitabn oxucusunun tsvvr etdiyi kimi, aydn baa drdm? Onun mnvi xstliyini tkil edn nsrlr ml gldikc v myyn kil aldqca, Jan Valjan z bunlar tamamil aydn gr bilirdimi? Bu yonulmam v savadsz adam, addm-addm onu gah yksldn, gah da uzun illrdn bri onun hyat haqqndak gr dairsini tkil edn qorxunc tsvvrlr qdr endirn fikirlrin ardcl surtd dyiildiyini drst baa d bilrdimi? O, qlbind nlr ba verdiyini, hans hisslrin oyandn drk edirdimi? Biz bunu qti syly bilmrik. Htta buna inanmrq da. Jan Valjan ox cahil idi, htta bana bu qdr blalar gldikdn sonra z daxilind olan bir ox eylr onun n aydn deyildi. Bzn z hisslrindn tinlikl ba xarrd. Jan Valjan zlmt iind yaayr, zlmt iind zab kir, zlmt iind nifrt edirdi; demk olar ki, o qabaqcadan hr ks v hr ey nifrt edirdi. O, bu zlmt iind dolaaraq, korlar v ya xyalprstlr kimi gz bal zn yol axtarrd. Lakin ara-sra, daxili v xarici sbblrin tsiri altnda onun qlbin qzb hakim olur, zab onu sxrd, zif bir in ani parlts imk kimi birdn qlbini iqlandrr v bu in mum parltsnda glcyin dhtli uurumlar v qaranlq mnzrlri qfltn zahir olaraq, onu hr trfdn hat edirdi. Lakin imk snr v yen qaranlq krd. Bu n idi? O, z d bunun n olduunu artq xatrlamrd. Amanszln, yni insann aln ktldirn bir eyin stn gldiyi bu cr czalarn xsusiyyti ondan ibartdir ki, onlar insan mnasz srtd dyidirrk, onu yava-yava vhi, bzn d yrtc heyvana dndrir. Jan Valjann daim inadla qamaa tbbs etmsi z qanunun insan qlbin n qdr qrib tsir etdiyini aydnca gstrir. Jan Valjan bu qdr faydasz v alsz olan bu tbbslri frst ddkc davam etdirmy hazr idi v qaman n kimi ntic vercyi zrind bir an bel dnmrd. O, birdn-bir qfsinin aq olduunu grn bir canavar kimi srtl qard. Svq-tbii ona Qa! deyirdi. Al is: Qal! dey bilirdi. Lakin bu qdr iddtli snaq qarsnda al susur, yalnz svq-tbii hkm edirdi, yalnz vhi heyvan i grrd. Tutulduqdan sonra veriln yeni czalar onun daha da vhilmsin sbb olurdu. Bunu da unutmamalyq ki, Jan Valjan ox byk fiziki qvvy malik idi: katorqada olanlar irisind bel qvvtli bir adam yox idi. Ar dmir kanat kmkd, yaxud gminin arxn dndrmkd Jan Valjan drd nfri vz edirdi. O, bzn ox ar eylri iynind qaldrb saxlaya bilir v yeri gldikd, indi domkrat, kemid is orgueil adlanan alti vz edirdi. tri qeyd edk ki, Paris bazarlarnn yaxnlnda olan Montarjeyl ksinin ad da bu szdn ml glmidir. Yoldalar ona Domkrat Jan lqbi vermidilr. Bir gn, Tulon hr idarsinin balkonu tmir edilrkn, bu balkonu saxlayan gzl Pje stunlarndan biri divardan ayrlb az qala dck idi. Tsadfn burada olan Jan Valjan iynini bu stuna vermi v fhllr glib yetin qdr saxlamd. Qvvti n qdr ox idis, evikliyi ondan da ox idi. Daim qamaq arzusunda olan bzi katorqallar n, nhayt, evikliyi qvv il birldirmk qabiliyytindn xsusi bir elm yaradrlar. Bu elm zllri idar etmk elmidir. Bu, dustaqlarn, yni, daim hrata v qulara qibt edn insanlarn hr gn tkmilldirdiyi gizli bir mvazint ustaldr. Dz divara drmamaq v divarn gcl grnn xrdaca bir xntsnda istinad nqtsi tapmaq Jan Valjan

n uaq oyunu kimi bir ey idi. O, krk v ayaq zllrini grginldirrk divarn bir bucandan yapb dirsklrini v dabanlarn dan kl-ktr yerlri il sxr v bir sehrbaz kimi drdnc mrtby drmard. Bzn bu sulla hbsxanann damna bel xard. Jan Valjan az danrd. O he zaman glmzdi. ld bir, ya iki df ox iddtli mnvi bir sarsnt nticsind o, iblis qhqhsinin ks-sdas kimi sslnn katorqal qhqhsi il mum bir qhqh il glrd. Grn daim dhtli bir eyi seyr etmkl mul olan adam xatrladard. Dorudan da, o, daim z fikirlrin alud idi. Naqis bir urun xst tssrat prdsi arasndan o, ba zrind qorxunc bir qvvnin hakim olduunu dumanl srtd hiss edirdi. ind srndy tutqun v cansxc alaqaranlqdan gzlrini ayrb trafa baxmaq istdikd, o hr df hiddt v dht iind bann zrind gzlrinin gr bilmdiyi ykskliklr doru bir ox eylrin qanunlarn, batil etiqadlarn, insanlarn v hadislrin dhtli bir yn kimi, pill-pill xdn grrd: cizgilrini sez bilmdiyi bu ynlar z arl il onu zrk, qlbini midsizlikl doldururdu, gzlri qarsnda o bizim mdniyyt adlandrdmz nhng bir ehram grrd. Daim hrktd olan biimsiz yn iind birdn-bir o, gah lap z yannda, gah da uzaqlarda, latmaz ykskliklrd parlaq iqlanm bir dst, ya tk bir adam, li dynkli bir hbsxana nzartisi, qlncl bir jandarm, yaxud ba mitral bir arxiyepiskop, n yksk bir nqtd is gn halsi il hat olunmu, gzqamadrc, parlaq tac qoymu imperatorun zn grrd. Ona el glirdi ki, bu uzaq parlt onu hat edn gecnin qaranln daha da qatladrr, onu daha da dhtli edirdi. Btn bunlar qanunlar, batil etiqadlar, hadislr, insanlar, eylr Tanrnn mdniyyt verdiyi mrkkb v gizli mr tabe olaraq, onun ba zrind frlanr, sarslmaz bir amanszlq v amansz bir laqeydlikl onu zir v mhv edirdi. nsanlarn d bilcyi flaktli uurumun n drin yerin dm olan, he ksin baxmaa csart etmdiyi uurumlarda srnn zavall insanlar, qanunun rdd etdiyi biarlr qanun xaricind olanlar n bu qdr qorxunc v altnda olanlar n bu qdr dhtli olan br cmiyytinin btn arln z zrlrind hiss edirlr. Fikirlr dalm Jan Valjan bu vziyytd idi. Onun fikirlrinin mahiyyti ndn ibart idi? Dyirman da altna dm bir dar dnsi dnmy qadir olsayd, o da, ehtimal, Jan Valjan kimi dnrdi. Ntic etibaril xyallarla dolu olan bu varlq, real hyat surtlri il dolu olan bu fantasmaqoriya onda szl ifad edilmsi mmkn olmayan xsusi mnvi bir vziyyt dourmudu. Bzn ar, zabl iin qzn vaxtnda o birdn-bir dayanar, dnmy balard. vvlkin nisbtn daha ox yetimi, lakin eyni zamanda daha ox hycanl olan zehni syan edrdi. Bana gln hadislrin hams ona mnasz grnrd. trafndak hr bir ey hqiqtdn uzaq bir tsir balayrd. O, z-zn: Bu yuxudur! deyrdi. Bir ne addmlqda dayanm olan nzartiy baxard: nzarti onun gzlrin bir kabus kimi grnrd v birdn bu kabus onun bana bir dynk endirrdi. Zahiri alm onun n yox kimi idi. Demk olar ki, Jan Valjan n n gn, bu gzl yay gnlri, n parlaq v aydn gy, n srin aprel axamlar, he bir ey yox idi. q onun qlbin, sanki, dar bir yerdn daxil olurdu. Yuxarda syldiyimiz yekun vurmaq n, gr buradan msbt bir ntic xarmaq mmkn olsayd, bunu demliyik ki, Faverolda yazq bir aacksn olan Jan Valjan, qorxunc bir Tulon katorqals olan Jan Valjan, katorqa hbsxanasnn ona verdiyi trbiy saysind, artq iki cr cinayt ilmk iqtidar ld etdi: vvln, birdn-bir, he dnmdn, svq-tbii zr, kdiyi zablar n intiqam olaraq etdiyi pis mllr, ikincisi bana gln msibtlrin dourduu yanl anlaylara saslanan ciddi, hmiyytli, qabaqcadan dnlm cinaytlr... mllrindn qabaq bana gln fikirlr yalnz myyn xasiyyt malik olan insanlarda olduu kimi, sas ardcl mrhldn keirdi: al, irad, inad. Daimi bir etiraz hissi, qlbinin iztirablar, kdiyi haqszlqlar drin bir surtd dnb anlamas, yax, gnahsz, pis

adamlara qar gr bel adamlar varsa hiddt v qzb hissi onun hrktlrini idar edirdi. Fikirlrinin son v x nqtsi insan qanunlarna qar bsldiyi kin v nifrt idi, el bir kin ki, hl vvlindn qurtulu gtirn bir tsadfl dayandrlmazsa, zaman kedikc cmiyyt qar, sonra is br nslin qar, n axrda btn varla qar evrilrk, hr ks, hr bir canl cism zrr vermk n yaayan tutqun, daimi v heyvani bir arzu haln alr. Grdymz kimi, Jan Valjann pasportu zrind ox thlkli adam olmas haqqndak qeyd he d sassz deyildi. llr kedikc onun qlbi yava-yava mttsil srtlirdi. Srtlmi, brk bir qlb is gz ya tanmaz. Jan Valjan katorqadan xilas olduu vaxta kimi, tam on doqquz ildn bri idi ki, bir damc gz ya axtmamd. SKKZNC FSL. Dniz v zlmt. Dniz insan dmdr! N olsun ki! Gmi dayanmr. Klk iddtl sir. Bu mum gminin z yolu vardr, o yoluna davam etmlidir. Gmi irlilyir. nsan sularn altnda yox olur v yen grnr, gah batr, gah xr, llrini uzadaraq kmy arr. Lakin onun ssini eidn yoxdur. Frtna gmini sarsdr, lakin gmi yoluna davam edir. Matroslar v srniinlr suda boulan adam daha grmrlr: bdbxtin ba ucsuz-bucaqsz dalalarda bir nqty bnzyir. Onun dhtli bartlar dnizin gurultusunda qeyb olur. Gzdn itmkd olan bu yelkn boulan adama n qdr dhtli grnr! O, srsm, ln baxlarla bu yelkn baxr. Yelkn uzaqlar, solur, kiilir. Bu adam bir ne dqiq bundan vvl gmid idi, gmi heytinin zv idi, o da gminin gyrtsind baqalar il birlikd gzirdi, onun da hava v gn pay vard, o da baqalar kimi yaayrd. Grsn, ona n oldu? O srb yxld hr ey bitdi. O, dhtli dniz dalalarnn qoynundadr. Onun ayaqlar altnda hr ey axb gedir, hr ey dalr. Klyin didib paralad dalalar onu qorxunc auuna alr, burulan onu dnizin diblrin kir, kpkl dalalar bann stndn ar, azn sular zn tprr, gz grnmyn uurumlar onu udmaa alr: hr df suyun iin batdqda gzlrin qaranlq uurumlar grnr: iyrnc mchul bitkilr ondan yapb, ayaqlarna dolar, zlrin trf kir: o, znn d bu girdablara qardn, dniz kpynn bir hissciyin evrildiyini hiss edir. Dalalar onu bir-birin trf tullayr, o dalalarn acln udur, qddar okean onu qzbl qrq edir: ucsuz-bucaqsz dniz onun can kimsindn hzz alr. Sanki, btn bu sular, dalalar nifrt v kin mcssmsidir. Lakin o, yen d mbariz edir. O, mqavimt gstrmy, suyun znd dayanmaa alr, son gcn toplayaraq zr. O he drcsind olan, tez qvvdn dn bir mxluq qvvsi tknmzl vuruur. Bs gmi nec oldu? O, uzaqdadr. Qaranlq fqlrd gcl grnr. Boulan adama hr trfdn frtnalar hcum edir, dnizin kpy onu bour. O, ban qaldraraq gzlri qarsnda yalnz qara buludlar grr. lrkn o, dnizin tsvirglmz quduzluunun ahidi olur. O z bu dliliyin qurbandr. O, insanlara yad olan, grk ki, o dnyadan gln sslr eidir. nsan msibtlrinin zrind uan mlklr kimi, buludlarda qular szr, lakin bunlar ona n il kmk ed bilrlr? Qular uur, oxuyur, gyd szr. O is zabla can verir. O, znn iki nhaytsizlik, yni okean v gy arasnda dfn edildiyini hiss edir, okean onun mzar, gy is kfnidir. Gec kr. Bir ne saatdr ki, o dalalar arasnda zr, artq lap taqtdn dr: iind adamlar olan gmi, o, uzaq mayak gzdn itmidir. O, bu dibsiz, qorxunc uurumun iind lap yalqz qalmdr: o boulur, rpnr, suyun altnda gz grnmyn formasz jdahalarn trpndiyini hiss edir o, kmy arr.

nsanlar artq grnmr. Bs Tanr han? O, Xilas edin! Xilas edin! dey hey arr. He bir ey grnmr. Gyd he bir ey yoxdur. O, fzalara, dalalara, yosunlara, qayalara mracit edir onlar eitmir. O, frtnaya yalvarr, lakin etinasz frtna yalnz bdiyyt itat edir. Onu qaranlq, duman, yalqzlq, mnasz v gurultulu bir coqunluq, azn sularn dalar hat edir. Onun znd dht v yorunluq, altnda is girdabdan baqa bir ey yoxdur. He bir istinad nqtsi taplmr. O, hdsiz zlmt iind meyitinin lml doladn tsvvrn gtirir. iddtli soyuq onun bdnini hrktdn salr. llri sbi bir halda boluqdan yapr. Klklr, buludlar, faydasz ulduzlar! N etmli? midini itirmi adam zn taleyin ixtiyarna verir: yorulmu adam lmyi qrara alr, o daha arpmr, mqavimt gstrmir, dalalara tslim olur; budur, okeann qaranlq drinliklri onu hmilik udur, o yox olur. Ah, br cmiyytinin amansz gedii! Bu gedi yol zrind duran n qdr adam, n qdr insan qlbini mhv edir! Qanunun tullad hr eyi udan okean! He ksdn yardm yoxdur! Ah, mnvi lm! Dniz amansz ictimai bir gecdir, cza vernlr mhkum edilnlri bu dnizd qrq edir. Dniz hdsiz bir iztirabdr. Bu uuruma dn insan meyit ola bilr. Onu kim dirildckdir?

DOQQUZUNCU FSL. Yeni drdlr. Hbsxanan trk etmk vaxt atanda, Sn azadsan! szlri Jan Valjann qulaqlarnda sslnnd grnmmi, eidilmmi bir ey oldu; onun qlbini birdn-bir canllar dnyasndan gln hqiqi iq as brd. Lakin bu a tez snd. Azadlq fikri Jan Valjann gzlrini qamadrd. O yeni hyat balanacana inand. Lakin sar pasport alm adam n azadlq n olduunu ox tez baa dd. O, bir ox ac dqiqlr keirdi. O hesablamd ki, katorqada olduu mddtd yz yetmi bir frank qazanmal idi. Dorudur, o, z haqq-hesabnda unutmudu ki, bazar v bayram gnlri on doqquz il rzind onun kapitaln, txminn, iyirmi drd frank azaltmdr. Hr halda, ora-bura xmaq nticsind onun qazanc yz doqquz frank on be suya atdrld v bu mbl dustaqxanadan xanda ona verildi. Jan Valjan bu hesablardan he bir ey anlamad v zn aldadlm, sadc desk, qart edilmi hesab etdi. Azad olduu gnn sabah Qras hrindn kerkn, narnc sular zavodunun qaplar qarsnda araba boaldan adamlar grd. O ilmk istdiyini bildirdi. tcili olduundan, onu qbul etdilr. O, i giridi. O dncli, qvvtli v evik bir adam idi: var qvvsi il alrd: i sahibi, grnr, ondan raz idi. ldiyi zaman yoldan ken bir jandarm onu grb, pasportunu sorudu. Sar pasportu gstrmy mcbur oldu. Sonra Jan Valjan yen ilmy balad. Bir az bundan qabaq fhllrdn birin mracit edrk, onlarn gnd n qdr aldqlarn sorumudu. Otuz su dey fhl cavab vermidi. Jan Valjan sabah tezdn yola dmli olduundan axam zavod sahibinin yanna glrk haqqn vermsini xahi etdi. Sahibkar he bir sz demdn ona on be su pul verdi. Jan Valjan etiraz etdi. Snin n bu da bsdir! dedilr. Yen israr etdi. Sahibkar dz onun gznn iin baxaraq, dedi: Gzl ki, yenidn ayaqlarna knd vurulmasn!. Jan Valjan zn qart edilmi hesab edirdi. Cmiyyt, dvlt onun haqqn azaldaraq, onu btv soymudu. ndi d onu xrda-xrda soyan ayr-ayr xslrin nvbsi atmd. Azad olmaq hl azadlq ld etmk demk deyildir. Dustaqxanadan xmaq hl mhakimdn yaxa qurtarmaq demk deyildir. Qrasda Jan Valjann bana bel bir hvalat gldi. Dind is nec qbul edilmi olduunu bilirik.

ONUNCU FSL. Adam yuxudan oyand. Gec yarsndan sonra, byk kilsnin saat ikini alanda Jan Valjan oyand. Onun oyanmasna sbb yatan son drc yumaq olmas idi. yirmi il olard ki, o, yataqda yatmamd v soyunmadan yatm olduuna baxmayaraq, bu rahatlq hissi onun n o qdr yeni idi ki, yuxusu qamd. O, drd saatdan ox yatmd. Yorunluu getmidi. O ox istiraht etmy adt etmmidi. Gzlrini ab bir dqiqy qdr trafdak qaranla baxd, sonra yen yatmaa alaraq gzlrini yumdu. nsan gndz oxlu tssrat aldqda v beyni bir ox msllrl mul olduqda axamdan asanlqla yatr, ancaq gec oyanarsa daha gzlrin yuxu getmir. Birinci yuxu ikincidn ox tez glir. Jan Valjanda da bel bir hal oldu. O daha yata bilmyib, dnmy balad. nsanda bzn el hallar olur ki, fikirlri v tsvvrlri bir-birin qarr, Jan Valjan da bel bir hal keirirdi. Beynind qrib bir hrc-mrclik vard. Kemiin xatirlri v yeni tssrat birbirin qarr, klini dyiir, hdsiz drcd byyr v birdn coqun bulanq suda qeyb olan kimi yox olurdu. Bana bir ox fikirlr glir v gedirdi, yalnz bir fikir ondan l kmir v baqalarn qovurdu; o, madam Maqluarn axam sfry qoyduu alt dst gm ngl-baa v my diqqt yetirmidi. Bu alt gm ngl-baq ona rahatlq vermirdi. Onlar burada... lap yaxnda idi... O indi yatd yer glmk n qonu otaqdan kend, qoca xidmti arvadn bunlar arpaynn ba trfindki kiik kafa qoyduunu grmd... O bu balaca kafa yaxca diqqt etmidi... kaf yemk otandan glrkn sa trfd idi... ngl-ban hams qdim gmdn hazrlanmd, ar idi... m il birlikd bunlara n az iki yz frank verrlr, on doqquz ild qazandndan iki qat artq... Dorudur, katorqadak rislri onu qart etms idi, o daha artq qazanm olard. O, dz bir saat trddd v bh iind qald, onda daxili mbariz gedirdi. Saat vurdu. O, yen gzlrini ad, birdn yatandan qalxd, llrini uzatd v arpaynn yannda knc atm olduu antasna toxundu, sonra ayaqlarn arpaydan sallad v birdn, z d bunun nec olduunu drk etmdn, yerind oturdu. O, bir mddt bu halda oturub qald. Hamnn yatm olduu bu evd qaranlqda bu adamn bel oturduunu grn olsayd, lbtt, qorxard. Birdn o yildi, ayaqqablarn xartd, arpaynn qabandak hsirin zrin qoydu, sonra yen vvlki vziyyti ald, hrktsiz oturaraq drin dnclr dald. Bandan glib ken bu dhtli fikirlr iind yuxarda dediyimiz fikir bir dqiq bel onu rahat buraxmrd, bu fikir zehnind dolaaraq, gah yox olur, gah yenidn z xr, sanki, onu zirdi: o ndns, Breve adnda tan bir katorqal haqqnda hey dnrd: hmin katorqalnn alvarn toxunma bir arma saxlayrd. Bu armann ahmat killi hrmsi gzlrinin nnd duraraq ondan l kmk istmirdi. O, hrktsiz bir halda oturmaqda davam edirdi. gr saat on be dqiq v ya yarm saat kediyini gstrmk n bir df vurmasa idi, kim bilir; o, blk d, gn doana kimi bu halda oturub qalacaq idi. Bu ss ona, sanki: Get! dedi. O ayaa durdu, bir ne saniy trddd iind dayanb qulaq asd: evin iind drin bir skut vard; o, ayaqlarn yava-yava basaraq, qaranlqda solun bir lk kimi grnn pncry doru getdi. Gec ox da qaranlq deyildi, gydki bdirlnmi ayn zn bzn klyin srtl qovduu iri buludlar tuturdu. Buna gr d bayrda klg il iq bir-birini vz edir, hava gah tutulur, gah alrd, otaqda is alaqaranlq vard. trafdak eylri semk n kafi olan v ayn zrindn buludlarn kemsi il arabir qatlaan bu alaqaranlq qarsndan yolularn oyanbuyana kediyi nfslikdn zirzmiy dn gymtl tsty bnzyirdi. Jan Valjan pncry yaxnlab, onu diqqtl nzrdn keirtdi. Pncrnin barmaql yox idi. O, baaya alrd, yerli adt gr, kiik bir rz il balanrd. O, pncrni ad, lakin otaa kskin soyuq hava

dolduundan yen pncrni qapad. O, baaya snayc bir nzr sald. Baa alaq a bir divarla hat olunmudu; bu divar asanlqla amaq olard. Divarn o znd bir qdr uzaqda Jan Valjan bir-birindn eyni msafd kilmi aaclarn balarn grd; bu gstrirdi ki, baann divar arxasnda bir bulvar xiyaban v ya hr iki trfind aac kilmi bir dng vardr. Hr trfi nzrdn keirdikdn v grnr, qti qrara gldikdn sonra o, arpaynn yanna qaydaraq antasn ad, li il iini eldi v oradan bir ey xarb, arpaynn stn qoydu, ayaqqablarn cibin soxdu, antasn yen balayb iynin atd, apkasn qoydu, gnlyn gznn stn basd, sasn li il axtarb tapd v pncry sykdi. Sonra yen arpaynn yanna qaydaraq, zrin qoymu olduu eyi trdddsz gtrd. Bu ey bir ucu niz kimi olan dmir tir bnzyirdi. Qaranlqda bu dmir parasnn n n olduunu myyn etmk tin idi. Ola bilsin, bu bir ilingr alti idi. Blk d, kiik dynk idi. Gndz olsayd, bunun qazma amdanndan baqa bir ey olmad grnrdi. O vaxt katorqallar bzn Tulonun trafndak hndr tplrdn qranit xarmaq n da karxanalarnda ildr v onlara qazma alti verrdilr. Qazma amdan ar dmirdn qayrlr v da qrmaq n uclar i v iti olard. Jan Valjan amdan sa lin ald, nfsini gizldrk, ayaqlarnn ucunda qonu otaa doru ynldi. Bu otaq, bildiyimiz kimi, yepiskopun yataq ota idi. Qapya atdqda onun yaraq olduunu grd. Yepiskop qapn he lazmnca rtmmidi d. ON BRNC FSL. O n edir? Jan Valjan qulaq asd. He bir ss-sda yox idi. O, qapn itldi. Qapn gizlic otaa girmk istyn piik kimi barmann ucu il yavaca itldi. Qap sssizc araland. O, bir saniy gzldikdn sonra, qapn ikinci df daha csartl itldi. Qap sssizc almaqda davam edirdi. ndi qap kemk n kafi drcd geni almd. Lakin qapnn yannda kiik bir masa var idi ki, onun knc kemy mane olurdu. Jan Valjan bu maneni grd. Nec olursa olsun qapnn arasn bir qdr d amaq lazm idi. O, qt etdi v qapn nc df, vvlki iki dfdn daha brk itldi. Bu df pas tutmu rzlrdn biri birdn qaranlqda brk v uzun-uzad crldad. Jan Valjan titrdi. Bu rznin crlts onun qulanda qiyamt gnnd alnan suri-srafil kimi qulaqbatrc v dhtli bir qvv il sslndi. Qeyri-tbii bir dht irisind ilk dqiqlrd ona el gldi ki, bu rz yatanlara xbrdarlq etmk v btn evdkilri oyatmaq n qfltn cana gldi, dhtli canl bir mxluqa evrildi v it kimi hrd. O, titry-titry, zn itirmi halda dayand, barmaqlar ucunda yerimkd ikn, btn ayan yer basd. Ona bel gldi ki, gicgahlarnda damarlar iki dmiri kici kimi taqqldayr. Nfsi is maaradan sn klk kimi vylt il xr. Qzblnmi rznin bu dhtli fryadnn iddtli bir zlzl kimi btn evi titrtmycyi ona mmkn olmayan bir ey kimi grnrd; onun itldiyi qap haray salmd v kmy arrd; bu saat qoca oyanacaq, qadnlar baracaq, adamlar glcklr; on be dqiq kemmi hrd gurultu qopacaq, btn polis ayaa qaldrlacaqdr. Bir an o zn mhv olmu hesab etdi. O, da kimi yerindc donub qalmd, barman bel trptmy crt etmirdi. Bir ne dqiq kedi. Qap taybatay aq idi. O, ban uzadb otan iin baxmaa crt etdi. Orada he bir ey trpnmirdi. O, diqqtl qulaq asd. Evin iindn he bir ss-smir glmirdi. Pasl rznin crlts he ksi oyatmamd.

Birinci thlk kemidi, amma Jan Valjann ryi yen byk bir vlvl iind idi. Lakin o, geri qaytmad. Htta zn bsbtn mhv olmu znn etdiyi dqiqd geri kilmk fikrind olmad. ndi o, yalnz bir ey istyirdi qrarn yerin yetirib qurtarmaq. O, irliy doru bir addm atd v otaa girdi. Otaqda tam sakitlik hkm srrd. Qaranlqda bzi eylrin tutqun, qeyri-myyn cizgilrini semk olurdu, gndz bunlarn masa stn dalm kaz paralar, aq kitablar, zrin paltar srilmi kreslo v ibadt fhlsi olduunu grmk olard, indi is, gecnin bir qaranlnda btn bunlar tutqun bir klgy v ya amtl lky bnzyirdi. Jan Valjan mebel toxunmadan, qorxa-qorxa, ehtiyatla irliy doru yeriyirdi. Otan bir trfind yatmaqda olan yepiskopun yava-yava v sakit nfs ald eidilirdi. Jan Valjan birdn dayand. O, artq arpaynn yannda idi. O buraya gzldiyindn tez atmd. Bzn tbit z effektlri v hadislri il qorxunc v tsiredici bir mhartl tam vaxtnda bizim iimiz qarr, sanki, bizi fikirlmy vadar edir. Yarm saat olard ki, btn gyn zn byk bir bulud brmd. Jan Valjan arpaynn yannda dayand zaman, bu bulud, sanki, qsdn paraland v ay i hndr pncrdn iri drk, birdn-bir yepiskopun solun zn iqlandrd. Yepiskop sakitc yatrd. Aa Alp dalarnda geclr soyuq olduundan, yepiskop ynind paltar yatrd, darn rngd yun donunun qollar llrini bilklrin qdr rtmd; barmanda yepiskop zy olan, bu qdr xeyirli v mrhmtli ilr grm li arpaydan aa sallanmd. zndn, sanki, bir mmnuniyyt, mid v sakitlik yard. Bu z glmsmirdi, nur sard. Onun alnnda gz grnmyn bir in qrib inikas vard. Qlbi pak olan adamlar yuxuda srarl gylri seyr edirlr. Bu gyn parlts yepiskopun znd ks etmidi. Bu iq eyni zamanda iridn d parldayrd, nki bu gy onun znd tcssm edirdi. Bu, onun vicdan idi. Ayn i yepiskopun zn ddy v sanki, bu daxili nurla birldiyi zaman o, bir nur halsi arasnda yatm kimi grnd. Lakin tsvirglmz bir toranlq bu mnzrni bir qdr yumaltmd. Bu gydki ay, bu yatan tbit, yuxuya dalm bu ba, bu sakit evciyz, gecnin bu vaxt, bu skut btn bunlar bu insann mqdds istirahtin ifad edil bilmyck bir ehtiam verir, bu a salar, bu qapal gzlri, mid v inam ifad edn bu z, bu qoca ba v bu uaq yuxusunu zmt v sakitlik halsi il hat edirdi. z d bilmdn bu qdr zmtli olan bu insanda ilahi bir ey hiss olunurdu. Jan Valjan lind dmir amdan, klgd hrktsiz dayanmd v aqn halda bu nurani qocaya baxrd. O, mrnd bel bir ey grmmidi. Bu etibar onu dht gtirirdi. Mnviyyat almind cinayt mli qarsnda dayanb pak bir adamn yuxusunu seyr edn prian v natmiz bir vicdandan zmtli bir mnzr ola bilmz. Bu yalqzlqda, onun kimi bir adamn yaxnlnda yatann yuxusunda xsusi bir lviyyt vard. Jan Valjan dumanl olsa da yenilmz bir qvvtl bunu duyurdu. Onun qlbindn nlr glib kediyini kims, htta o z bel syly bilmzdi. Onun nlr hiss etdiyini tyin etmk n n amansz bir eyl n mlayim bir eyin qar-qarya durduunu tsvvr etmk lazmdr. Gzlrind d myyn bir ifad grmk mmkn deyildi. Onlarda yalnz lmli bir heyrt grnrd. O baxrd. Lakin o nlr dnrd? Bunu kim baa d bilrdi? Onun hycan keirdiyi v drindn mtssir olduu hiss olunurdu. Lakin bu hycann mnas n idi? O, nzrini qocadan ayra bilmirdi. zndn v mumi grnndn yalnz bir ey aydn bilinirdi o, qrib bir trddd iind idi. Sanki, o, iki uurum arasnda trddd edirdi; bu uurumlardan biri hlak edn, o biri qurtulu gtirn idi. Sanki, o, bu ba zmy, yaxud bu li pmy hazr idi. Bir ne saniy sol lini yava-yava qaldrb, apkasn xartd; sonra li yen yavaca aa endi. Jan Valjan sol lind apkasn, sa lind is dmir parasn tutaraq yen tamaaya dald. Qsa salar qrm aln zrind biz-biz durmudu. Yepiskop bu dhtli nzrlr altnda yen d sakitc yatrd.

Ayn inda, buxarnn stnd tutqun bir kild sann surti grnrd: sanki, o, birisin xeyir-dua verir v ya birisini balayaraq, hr ikisin z auunu ard. Birdn Jan Valjan apkasn bana qoydu, sonra yepiskopun zn bel baxmadan, tlsik yatan yanndan kedi v onun ba trfind grnn rf trf getdi, qfl qrmaq n amdan qaldrd, lakin aarn qfln stnd olduunu grd, kaf ad: birinci grdy ey gmlrin qoyulduu sbt idi, sbti gtrb, he bir ehtiyat elmdn, hrktlrindn ml gln gurultuya fikir vermdn iri addmlarla otaqdan kedi, qapya atd, ibadtxanaya girib, pncrni ad, sasn gtrd, pncrdn ad, gmlri antasna qoydu, sbti yer tullad, yyr-yyr badan kedi v plng kimi hasardan srayaraq, yox oldu. ON KNC FSL. Yepiskop ilrkn. Ertsi gn, shr tezdn monsenyor Benven baada gzinirdi. Birdn madam Maqluar byk bir tvi irisind onun yanna gldi: Monsenyor, monsenyor, dey o bard, siz gm ngl-ba saxladm sbtin harada olduunu bilirsinizmi? Yepiskop: Bilirm, dey cavab verdi. Allaha kr, dey qadn sevindi, yoxsa onun harada olduunu baa d bilmirdim. Yepiskop el indic ikliyin iind sbti tapmd. O, sbti madam Maqluara verrk dedi: Budur. Bu ndir? dey madam Maqluar tccb etdi. Bu ki, bodur. Bs gmlr han? Yepiskop: Ax, sizi gmlr narahat edir? Gmlrin harada olduundan xbrim yoxdur, dedi. Zirk bir qar olan madam Maqluar bir anda yataq otana gedrk ibadtxanaya baxd v yen srtl yepiskopun yanna qaytd. Yepiskop yilrk, sbtin zmi olduu qatqotu itilin baxrd. Madam Maqluarn bartsn eitdikd yepiskop dikldi. Monsenyor! O adam getmidir! Gmlr ourlanmdr! Madam Maqluar bu szlri sylmkd ikn, birdn gzlri ban o biri banda qaann izlrini grd. Divarn zrindn bir ne da dmd. Baxn, baxn! O buradan amdr. Birba Kofile dngsin dmdr! Bu n alaqlqdr! O bizim gm ngl-bamz ourlamdr! Yepiskop bir dqiq susdu, sonra ciddi bir nzrl madam Maqluara baxaraq, mlayimlikl etiraz etdi: Harada deyilmidir ki, o gmlr bizim idi? Madam Maqluar heyrtindn donub qald. Yenidn skut kd, sonra yepiskop yen szn davam edrk dedi: Madam Maqluar, bu gm ngl-baqdan, hm d bu qdr uzun mddt istifad etmkd mn haql deyildim. Onlar yoxsullarn mal idi. Bu adam kim idi? bhsiz, yoxsul. Madam Maqluar: Aman, ya rbbi! dedi. Mn n zm n deyirm, n d madmazel n. Bizim n hams birdir. Mn sizin n deyirm, monsenyor. ndi zati-aliniz n il yemk yeyckdir? Yepiskop madam Maqluarn zn heyrtl baxd. N olar? Mgr qalay ngl-baq yoxdur? Madam Maqluar iyinlrini dartd. Qalayn pis iyi olur. Bs dmir? Madam Maqluar zn turudaraq: Dmir d pis dad verir. Yepiskop: El is aacdan dzltdirrik, dedi.

Bir ne dqiq sonra yepiskop dnn axam Jan Valjann oturduu masann arxasnda oturaraq shr yemyi yeyirdi. Yemk zaman o, dinmzc qulaq asan bacsna v z-zn deyinn madam Maqluara gl-gl isbat edirdi ki, ryi sd batrmaq n n qaa, n d ngl, htta aac qaa v ngl bel ehtiyac yoxdur, bunlarsz da keinmk olar. Madam Maqluar masann banda vurnuxaraq, z-zn donquldanrd: He adamn alna gln idirmi? Bel bir adam ev buraxmaq, gec d z yannda yatrmaq olar? Allaha kr ki, o, ancaq ourluq etmidir! Aman, ya rbbi! N ola bilcyini yada saldqca adamn bdni sir!.. Yepiskop il bacs sfrdn qalxmaq istyirdilr ki, birdn qap dyld. Yepiskop: Buyurun, dedi. Qap ald. Qapnn astanasnda bir dst qrib v hycanl adam grnd. nfr birisinin yaxasndan tutmudu. Bu nfr jandarm, drdnc is Jan Valjan idi. Jandarmlarn bas, kiik zabit, qapda ayaq saxlad. Sonra iri girib, yepiskopa yaxnlad v ona sgri salam verdi. Monsenyor... dey o, sz balad. Myus v prian bir halda dayanan Jan Valjan bu sz eitdikd, heyrtl ban qaldrd. Monsenyor! dey o pldad. Demk bu, sad kei deyilmi... Jandarmlardan biri: Sus, dedi, bu monsenyor cnab yepiskopdur. Bu zaman monsenyor Benven qocalnn msaid etdiyi qdr srtl onlara yaxnlad v Jan Valjana mracitl dedi: Ah, sizsiniz? Sizi grmyim ox adam. Ancaq niy bel edirsiniz? Ax, mn amdanlar da siz vermidim, onlar da gmdndir, onlara iki yz frank ala bilrsiniz. Bs n n onlar da ngl-baqlarnzla birlikd gtrmmisiniz? Jan Valjan gzlrini geni aaraq, tsvir edilmsi mmkn olmayan bir nzrl hrmtli yepiskopa baxd. Kiik jandarm zabiti dedi: Monsenyor, demk bu adamn biz syldiklri dorudur? Biz yolda ona rast gldik. Grnndn o, qaaa bnzyirdi. Hr tsadf qar onu tutduq, bu gmlri d onda tapdq. Yepiskop glmsyrk, zabitin szn ksdi: O da siz dedi ki, gec evind yatd qoca bir kei bu gmlri ona balamdr, elmi? Baa drm, baa drm. Siz d onu tutub buraya gtirdiniz, deyilmi? Bu, anlalmazlqdr. Kiik zabit: El is onu buraxa bilrik? dey sorudu. lbtt, dey yepiskop cavab verdi. Jandarmlar Jan Valjan buraxdlar. Jan Valjan qeyri-iradi olaraq geri kildi. Yuxuda danrm kimi bouq bir ssl: Mni dorudanm buraxrlar? dedi. Jandarmlardan biri: Bli, lbtt, sni buraxrq, eitmirsn ndir? dey cavab verdi. Yepiskop: Dostum, dedi, getmmidn vvl amdanlarnz gtrmyi unutmayn. Budur, gtrn. O, buxarya yaxnlab gm amdanlar gtrd v Jan Valjana uzatd. Qadnlarn ikisi d hrktsiz bir halda dinmzc dayanaraq, he bir eyl yepiskopa mane olmamaa alrd. Jan Valjann btn bdni titryirdi. O, ixtiyarsz v aqn bir halda hr iki amdan lin ald. Yepiskop: ndi salqla, gedin, dedi, hm d, dostum siz bir ey sylyim: bir d mnim yanma glnd badan kemy he bir ehtiyac yoxdur. Siz hr zaman ba qapdan girib xa bilrsiniz. Bu qap n gec, n d gndz, he bir zaman balanmr. Sonra jandarmlara trf dnrk: Cnablar, siz ged bilrsiniz, dedi. Jandarmlar getdilr.

Jan Valjan, sanki, bu dqiq zndn gedck idi. Yepiskop ona yaxnlad v yava bir ssl dedi: Unutmayn, he bir zaman unutmayn ki, bu gmlri namuslu adam olmaq n srf edcyinizi mn vd etmidiniz. Jan Valjan aqn bir halda durmudu, o bel bir vd vermi olduunu qtiyyn xatrlamrd. Yepiskop bu szlri xsusi bir qtiyytl dedi v tntn il davam etdi: Jan Valjan, qardam, siz artq r tabe deyilsiniz, xeyrin ixtiyarndasnz. Mn sizin ruhunuzu satn alram. Mn sizin ruhunuzu qara fikirlrdn v zlmt dnyasndan xilas edib Allaha taprram. ON NC FSL. Balaca Jerve. Jan Valjan tqib ediln adamlar kimi srtl hrdn xd. O, ilk qarsna xan yolla v crla gedrk, srtli addmlarla dzdn keir v eyni yerd frlandn hiss etmirdi. Bu srtl, he bir ey etmdn v aclq bel hiss etmdn, btn hri dolad. Onu bir ox yeni hisslr tqib edirdi. Qlbind gizli bir hiddt vard. Bu hiddt kim qar idi? o bunu bilmirdi. Mtssirmi olmudu, yoxsa thqirmi edilmidi bu ona blli deyildi. Bzn qlbind qrib bir riqqt hiss edirdi. O, var qvvsi il buna mqavimt gstrmy alaraq, son iyirmi illik mrnn btn hiddtini buna qar qoyurdu. Bu hiss onu yorurdu. O, kdiyi msibtlrin haqszlndan irli glmi olan mdhi daxili sakitliyinin mhv olduunu tvil grrd. Bu sakitliyi n il vz edcyini zndn soruurdu. Bzn ona el glirdi ki, jandarmlar onu tutub hbsxanaya aparsa idi, bu, onun bana gln hvalatdan daha yax olard: o zaman bu qdr hycana dmzdi. Payz fslinin oxdan balanm olmasna baxmayaraq, yanndan kediyi prin dibind ara-sra bzi iklr grnrd. Bu iklrin tri ona uaqlq gnlrini xatrladrd. Bu xatirlr onun n dzlmz idi, nki oxdan bri idi ki, o bel eylr xatrlamazd. Bellikl, btn gn onun zehnind szl ifad edilmsi tin olan bu kimi fikirlr toplard. Gn batmaa, n kiik dalar bel uzun klg salmaa balarkn Jan Valjan geni, boz bir dznlikd bir kolun yannda oturmudu. Bu dz bo v kimssiz idi. fqd Alp dalarndan baqa he bir ey, htta uzaq bir knd kilssinin zng qllsi bel grnmrd. Jan Valjan Din hrindn tqribn lyo uzaqlqda idi. Kolun bir ne addmlnda dz ksn bir cr keirdi. Tsadfi yolunu qorxuya sala biln cr-cndrlarna daha qorxunc grkm ver bilck qara fikirlr dalm halda oturan Jan Valjann qulana birdn n bir nm ssi gldi. O, ban evirib, txminn, on yanda bir savoyal uan nm oxuya-oxuya yolla glmkd olduunu grd: uan dalnda bir qutunun iind l sian vard, iynindn kiik bir armanka aslmd bu, lkdn-lky dolaan, crq tumanndan dizlri grnn n v mehriban uaqlardan biri idi. Uaq nm oxuyaraq yoluna davam edir v arabir dayanaraq lind olan v blk d, btn varyoxunu tkil edn bir ne pulu atb tutaraq oynayrd. Bu mis pullar arasnda qrx suluq bir gm pul da vard. Uaq kolun yannda dayand v Jan Valjan grmdn bir az vvl havaya ataraq, sonra yen mhartl linin dal il tutduu pullar yen yuxar atd. Lakin bu df qrx suluq pul lindn srad v yer drk kollua, Jan Valjann oturduu yer trf drland. Jan Valjan ayan pulun stn qoydu. Lakin nzrlri il pulunu tqib edn uaq onun haraya ddyn grmd: O, he tccb etmdi v birba Jan Valjann yanna gldi. Onlarn olduu yer tamamil izsiz idi. Gz ildikc n dzd, n do yolda kims grnmrd. Ancaq ox yksklrd uan kri qularn zif sslri eidilirdi. Uaq arxasn Gn trf evirmidi; gnin son alar Jan

Valjann hiddtli zn qanl bir iqla iqlandrd halda, uan salarna qzl alar spirdi. Uaq bilmmzlik v msumluqdan doan bir uaqlq etimad il Jan Valjana: Cnab, dedi, mnim pulum han? Jan Valjan: Adn ndir? dey sorudu. Balaca Jerve, cnab. Jan Valjan dedi: Rdd ol buradan. Uaq israr edrk: Cnab, dedi. mnim pulumu verin. Jan Valjan ban aa sald v cavab vermdi. Uaq bir d tkrar etdi: Cnab, mnim pulumu verin! Jan Valjann gzlri vvlki kimi yer zillnmidi. Uaq raraq: Pulumu verin, deyirdi, mnim parldayan pulumu! Mnim gm pulumu! Jan Valjan, sanki, he bir ey eitmirdi. Uaq onun yaxasndan tutub silklmy balad. Eyni zamanda o, srvtinin zrin baslm olan dmir nall qaln ayaqqabn yerindn trptmy alrd. Mn z pulumu istyirm! Qrx suluq pulumu! Uaq alayrd. Jan Valjan ban qaldrd. O hl d yerindn trpnmdn oturmudu. Gzlri dumanl idi. O, uaa bir nv heyrtl baxd. Sonra lini sasna uzadaraq, dhtli bir ssl bard: Bu kimdir? Mnm, cnab, dey uaq cavab verdi. Balaca Jerve! Mnm! Mnm! Xahi edirm, mnim qrx suluumu verin! Ayanz gtrn, cnab! Xahi edirm, ayanz gtrn! Birdn uaq hirslndi v balacalna baxmayaraq, hdlyici bir ssl dedi: Bura baxn, ayanz kcksiniz, ya yox? Siz deyirlr, ayanz kin! Ax, sn hl d buradasan? dey Jan Valjan rd v yerindn srayaraq, dmdz dayand: vvlki kimi ayan gm pulun stndn kmyrk, lav etdi: N qdr ki ban salamatdr, x get! Uaq qorxa-qorxa ona baxd, btn bdni sdi, bir ne saniy yerindc donub qaldqdan sonra, geriy baxmaa v ya qqrmaa csart etmdn var qvvsi il qamaa balad. Lakin bir qdr qadqdan sonra nfsi el tutuldu ki, dayanmaa mcbur oldu v fikr qrq olmu Jan Valjan uan aladn eitdi. Bir ne dqiq sonra uaq gzdn itdi. Gn batd. Jan Valjann trafn getdikc qaranlq bryrd. O btn gn he bir ey yemmidi, ox ehtimal ki, qzdrrd. Uaq qaandan bri o, z vziyytini dyimyrk, bir yerd dayanb durmudu. Ksik-ksik nfs almaqdan sinsi qalxb enirdi. Gzlri on-on iki addm irliy zillnmidi, sanki, otun zrindki gy saxs parasn diqqtl yrnirdi. Birdn o diksindi, axam soyuunun ona tsir etdiyini yalnz indi hiss etdi. apkasn alnna krk, ixtiyarsz bir halda kynyini dymldi, bir addm ataraq yildi ki, sasn gtrsn. Bu zaman o aya il yarya qdr yer basd v dalarn arasnda parlayan qrx suluq pulu grd. Bu ona elektrik cryan kimi tsir etdi. Bu ndir? dey o z-zn mzldand. addm geri kildi, sonra bir az bundan vvl aya il basd v qaranlqda ona zillnmi insan gz kimi parldayan puldan gzn k bilmyrk dayand. Bellikl, bir ne dqiq kedi. Birdn o, sbi bir hrktl gm pula sar atld, onu gtrb dikldi, dznliy gz gzdirdi v snmaa yer axtaran hrkm vhi heyvan kimi trafa baxmaa balad.

O he bir ey grmdi. Gec yaxnlar, dznlik soyua brnrd. Alaqaranlqda qalxan qat bnvyi dumanda hr ey gzdn itmy balamd. Jan Valjan drin bir nfs ald v uan yox olduu smt trf srtl addmlad. Otuz addm getdikdn sonra o dayand, trafa gz gzdirdi v yen he bir ey grmdi. Bu zaman o gc gldikc: Balaca Jerve! Balaca Jerve! dey rd. Sonra susdu v qulaq asd. Cavab glmdi. l bo v qaranlq idi. Sonsuzluq hr trfdn Jan Valjan bryrd. trafda yalnz onun nzrlrinin yox olduu zlmtdn v ssini udan skutdan baqa he bir ey yox idi. Kskin soyuq klk srk, btn trafda qorxulu bir hrkt yaradrd. Balaca aaclar z ssqa budaqlarn tsviredilmz bir hiddtl yralayrd. Onlar, sanki, kimi is hdlyir, kimi is tqib edirdilr. O yen yeridi, sonra qamaa balad: arabir dayanr v bu shrada mmkn ola bilck n qorxunc v n kdrli ssl: Balaca Jerve! Balaca Jerve! dey rrd. Uaq onun ssini eits idi bel, bhsiz ki, qorxar v onun gzn grnmkdn kinrdi. Lakin uaq, ox ehtimal ki, artq uzaqda idi. Yolda Jan Valjan at stnd gedn bir kei rast gldi. Ona yanab sorudu: Cnab kre, burada bir uaq grmdiniz? Xeyr, dey kei cavab verdi. Balaca Jerve adnda bir uaqdr. Mn he ks rast glmdim. Jan Valjan kissindn iki be franklq pul xardb kei uzatd. Cnab kei, bunu yoxsullarnza verin, dedi, cnab kei, o uan on ya olar. Grk ki, onun bir balaca armankas, bir d l sian vardr. O buradan keib getdi... bilirsinizmi, savoyal bir uaq idi. Mn onu grmdim. Balaca Jerve! Bu qonu kndlrin birisindn olmaya? Siz mn dey bilmzsinizmi? Uaq sizin tsvir etdiyiniz kimi is, dostum, onda, yqin, yadellidir. Onlar bzn bizim yerlr glirlr. Ancaq onlar he ks tanmr. Jan Valjan tez cibindn daha iki be franklq pul xarb kei verdi. Sizin yoxsullar n, dedi. Sonra birdn qeyzl lav etdi: Cnab kei, mr edin, mni tutsunlar. Mn oruyam. Kei atna bir qam krk, brk qorxmu halda apb getdi. Jan Valjan vvlki istiqamtd yyrmy balad. Bu srtl xeyli yol getdi: o, trafa baxr, arr, qqrrd. Lakin daha he ks rast glmdi. ki- df o, yoldan xaraq, barda qurmu uaa bnzr bir ey grnn trf atlrd, lakin grnn ey yaxnladqda bunun kol v ya yast bir da olduu mlum olurdu. Nhayt, crn birldiyi bir yer atdqda, Jan Valjan dayand. Ay domudu. trafna boylanaraq, son df bard: Balaca Jerve! Balaca Jerve! Balaca Jerve! Ssi he bir ks-sda oyatmadan duman iind qeyb oldu. O bir daha: Balaca Jerve! dey ardsa da bu df ssi ox zif idi, plt kimi eidilirdi. Bu onun son qeyrti idi, sanki, lkli vicdan grnmz bir qvv il birdn-bir btn arl il onu basm kimi, ayaqlar titrmy balad: ayaq st dura bilmdi: taqtdn dm bir halda byk dan stnd oturdu, salarn yolaraq v zn dizlri arasnda gizltmy alaraq: Mn alaq bir adamam! dey sslndi. Onun ryi daha davam gtirmdi, o alamaa balad. On doqquz ildn bri o birinci df idi ki, alayrd. Jan Valjan yepiskopun yanndan xd zaman, grdymz kimi, indiy qdr onun fikirlrini mul edn hr eydn l kmi idi. O, qlbind nlr olduunu z bel baa dmrd. Jan Valjan qocann mlk rftarna v mlayim szlrin qar daxiln syan edirdi. Siz mn

namuslu adam olma vd etdiniz. Mn sizin ruhunuzu satn alram. Mn sizin ruhunuzu qara fikirlrdn v zlmt dnyasndan xilas edrk Allaha taprram. Bu szlr onu daim tqib edirdi. O, daxilimizd rin daya kimi yaayan qruru bu ilahi mrhmt qar qoyurdu. Keiin mrhmtinin mrnd onu sarsdan n iddtli hcum olduunu; bu mrhmt v fqt qar mqavimt gstrmyi bacararsa, ryinin hmilik brkidiyini, gzt gedrs uzun illrdn bri qlbin hakim olan v onu qane edn kin v nifrt hissindn l kmy mcbur olacan dumanl surtd olsa da drk edirdi, o bu df ya qalib glmli, ya da mlub olmal idi: indi onun kini il o adamn mrhmti arasnda byk v qti bir mbariz balanmd. O, qarsnda duman arasndan grnn ia baxaraq srxo kimi addmlayrd. O bu cr, aqn nzrlrl trafa baxaraq, yol getdiyi zaman Dindki hadisnin onun n n cr ntic ver bilcyini aydn tsvvr edirdimi? Hyatmzn myyn dqiqlrind biz xbrdarlq edn v ya bizi izlyn gizli sslri o eidirdimi? Blk d, indic onun taleyini hll edn tntnli bir saat keirdiyini, artq onun n orta yol olmadn v gr o insanlarn n yaxlarndan olmazsa, n ala olacan; indi yepiskopdan daha yksklr qalxmaa, yaxud katorqaldan daha aaya enmy mcbur olduunu, yax adam olmaq istyirs, mlk olmal, kinli qalmaq istyirs, qorxunc bir heyvana evrilmli olduunu kims ona pldamdm? Biz burada da, vvlki kimi, yen eyni suallar vermy mcburuq o, qlbind nlr olduunu tutqun bir kild olsa da, drk edirdimi? lbtt, dediyimiz kimi, bdbxtlik zehni trbiy edir: lakin Jan Valjann burada syldiklrimizi baa d bilmsi bhlidir. Bu fikirlr onun alna gls d, o, bunlarn zrind dnmr, onlar yalnz onun beynind dolaaraq, izahedilmz, xst bir tvi v qorxu oyadrd. O, katorqa adlanan iyrnc v qaranlq bir quyudan xdqdan sonra yepiskop zahir oldu v qaranlqdan yenic xm bir adamn gzlrini parlaq iq qamadrd kimi, yepiskop da onun qlbin toxunub onu artd. Glck hyat, artq onun n mmkn olan iql v lksiz hyat onu narahat edir, ryin qorxu salrd. Jan Valjan ona n olduunu artq baa dmrd. Birdn-bir doan gn bayqua nec tsir edirs, xeyir iin sad iq da katorqaln adrm v sanki, onun gzlrini qamadrmd. O, sanki, baqa bir adam olmudu, onun qlbind hr ey dyimidi, artq o yepiskopun onun qlbin toxunan szlrinin tsirini pu etmy qadir deyildi. Balaca Jervey rast gldiyi v onun qrx suluq pulunu ourlad zaman, o bel bir hal keirirdi. O bunu n n etmidi? O z d bunu izah ed bilmzdi: bu, katorqadan gtirdiyi pis fikirlrin son tzahr, pis mllr olan meyilin qalqlar v ya statikada talt qvvsi deyiln eyin nticsi idimi? Bli, bu bel idi v eyni zamanda, blk d, bel deyildi. Daha sadc desk, ourlayan o deyil, insan deyil, heyvan idi: al qeyri-adi v yeni olan bu qdr ideyalar; lind rpnd zaman o, adt v instinkt tabe olaraq, mnasz yer ayan gtrb bu pulun zrin qoymudu. Al oyanaraq heyvann tutduu ii grdy zaman, Jan Valjan dhtl geri kilmi v midsizlikl barmd. nki bu yalnz Jan Valjann vziyytind mmkn ola biln qrib bir hadis idi: o, Balaca Jervenin pulunu ourlamaqla artq bacarmad bir qbaht yol vermidi. Hr halda, bu son cinayti ona hlledici tsir gstrmidi. O, zehnini xrpalayan xaosu birdnbir paralam v datm, aydn olmayan, dumanl eylri bir trf, i is o biri trf atmd. Bzi kimyvi reaktivlr bulanq qata tsir edrk bzi elementlri kdrb o birilri ffafladrd kimi, onun da ruhunda qrib bir hal ml glmidi. Hr eydn vvl, ba vern hadisni drk etmdn, bu bard dnmdn o, prian bir halda, tqibdn qarm kimi, pulu qaytarmaq n Balaca Jerveni tapmaa alrd, onu tapmaq mmkn olmadn anladqdan sonra is byk bir midsizlik irisind dayand. Mn alaq bir adamam! dey rd zaman, o z hqiqi simasn grd, lakin o, artq vvlki varlndan o qdr uzaqlamd ki, z-zn bir xyal kimi grnd, qarsnda is lind sa, ynind crq kynk, iynind ourluq eylrl dolu olan anta, qaqabaql v srt zl, qlbind min cr murdar fikirlr olan iyrnc katorqal Jan Valjan dayanmd. Syldiyimiz kimi, kdiyi zablarn oxluu onu myyn drcd qeybdn xbr vern bir adam halna gtirmidi. Bu surt d, sanki, kabus kimi bir ey idi. O, dorudan da, bu Jan

Valjan, onun qorxunc siftini qarsnda grd. O, bu adamn kim olduunu az qala zndn soruacaqd, bu adam ona iyrnc grnrd. Onun beyni el grgin v eyni zamanda dht edilck qdr sakit bir halda idi ki, bu zaman dalnlq real hyatdan gcl olur. nsan artq trafdak eylri grmr, xyalnn dourduu hr ey ona, onun zndn knarda mvcud olan real hyat kimi grnr. Bellikl, Jan Valjan, sanki, z-z il z-z dayanaraq, zn nzrdn keirirdi v eyni zamanda xyalnn yaratd bu surtin arxasnda srarngiz drinliklrd gz qrpan bir iq grrd. O bunu vvlc ml znn etmidi. Lakin daha diqqtl baxdqda Jan Valjan urunun drinliyind yanan bu odun bir insan siftind olduunu v bu mlin yepiskop olduunu grd. Onun fikri uru qarsnda dayanm bu iki insan yepiskopla Jan Valjan nvb il seyr edirdi. kincinin qlbini birincidn baqa he ks yumalda bilmdi. Bu cr hallsinasiyalarn qrib bir xsusiyyti vardr: hallsinasiya davam etdikc, yepiskopun xyal byyr v getdikc daha nurani olurdu. Jan Valjan is getdikc kiilirdi. Bir anda o, klgy evrildi. Birdn bu klg d yox oldu. Yalnz yepiskop qald. O, bu bdbxt insann btn qlbini nurla doldurdu. Jan Valjan uzun mddt alad. O, ac gz yalar tkr, zif qadnlar kimi, qorxmu uaqlar kimi hnkr-hnkr alayrd. O aladqca uru alrd v nhayt, qrib hm frhli, hm d qorxunc bir iqla iqland. Kemi hyat, birinci qbahti, uzun illr boyu kdiyi czalar, zahirn vhilmsi, daxiln srtlmsi, intiqam almaq midind olduundan onu daha artq sevindirn qurtulu dqiqsi; yepiskopun evindki hadis v nhayt, son qbahti, yepiskop onu fv etdikdn sonra daha alaq v daha dhtli grnn son cinayti uaqdan qrx suluq pul ourlamas bunlar hams onun yadna dd v vvlki kimi tamamil aydn v eyni zamanda tamamil yeni bir iqda grnd. O, z hyatna gz gzdirdi v bu hyat ona eybcr grnd; o, qlbin nzr sald: qlbi d iyrnc grnd. Bununla bel, bu hyat v bu qlb zrind yumaq bir iq parlayrd, ona el glirdi ki, smavi bir gnin alar altnda bir iblisi grr. Grsn, o ne saat alad? Susduqdan sonra n etdi? Haraya getdi? Bunu he ks bilmir. Ancaq bu mlumdur ki, Qrenobl il Din arasnda ilyn v shr saat yaxn Din varid olan dilicann srcs o gec Yeparxiya ksindn kerkn, monsenyor Benvennn qapsnda qaranlqda, k dalar zrind bir adamn diz kb ibadt etdiyini grmd.

BRNC FSL. 1817-ci il. 1817-ci il XVIII Ldovikin bir qdr tkbbrl qarq sl bir kral zmti il sltntinin iyirmi ikinci ili adlandrd bir il idi. Bu il cnab Brqer de Sorsum n hrt ili idi. Btn brbrxanalar kiran v burulmu saclar dvrn qaytmaq midi il z lvhlrini ab rng boyam v a zanbaqlarla bzmidilr. Bu, qraf Linin hr bazar gn qrmz orden lentas taxaraq, Fransa perinin bayram libasnda Sen-Jermen-de Pre kilssind kils basnn fxri oturacanda ylib, uzun burnu v anl qhrmanlq gstrmi adamlara mxsus zmtli das il hamnn diqqtini clb etdiyi sad zamanlar idi. Cnab Linin anl qhrmanl is bundan ibart idi: Bordo hrinin meri olduu zaman 1814-c il mart aynn 12-d o bu hri hersoq dAnqulem lazm olduundan bir qdr vvl tslim etmi v Per adn da buna gr almd. 1817-ci ild drd yandan be yana qdr balaca uaqlarn bana tumacdan tikilmi yek, qulaql papaq qoymaq bir db olmudu. Bu papaqlar ucu i eskimos qalpaqlarna bnzyirdi. Fransa ordusu Avstriya ordusu kimi a geyinmidi; polklar legion adlanrd; onlar daha nmr il gstrmirdilr, onlara departamentlrin adlarn vermidilr. Napoleon mqdds Elena adasnda idi v ngiltr ona yal mahud vermk istmdiyin gr z khn mundirlrini evirtdirirdi. 1817-ci ild Pelleqrini oxuyur, madmazel Biqottini is rqs edirdi; Pote hkmranlq

edirdi; Odri hl hrt qazanmamd. Madam Saki Foriozonun yerini tutmudu. Prussiyallar hl Fransadan kilmmidilr. Cnab Delalo byk adam saylrd. Qanuni intizam Plenye, Karbono v Toleronun vvlc llrini, sonra is balarn ksdikdn sonra yenic mhkmlnmidi. Oberkamerker knyaz Taleyran v maliyy naziri olaca ehtimal ediln abbat Lui iki arlatan kimi bir-birin rixndl baxrdlar; hr ikisi 1790-c il iyul aynn 14-d Mars meydannda, federasiya bayram rfin tntnli bir ibadt keirmidi; Taleyran yepiskop, Lui is dyakon siftil 1817-ci ild hmin Mars meydannn yan xiyabanlarnda ya altnda v otun arasnda, gy rng boyanm iri taxta stunlar ryrd. Bu stunlarn zrind zri tklm qartal v ar tsvirlri vard. Bu, iki il bundan qabaq May rsm-keidind imperator tribunasnn altna vurulan dayaqlar idi. Stunlarn bzi yerlri Qro-Kayu yaxnlnda barak tikmi avstriyallarn tonqallarndan qapqara qaralmd. ki- stun is kayzer sgrlrinin llrini qzdrmaq n yanb kl dnmd. May rsm-keidinin xsusiyyti bunda idi ki, o, Mars meydannda, hm d mayda deyil, iyunda keirilirdi1. 1817-ci ilin iki n maraql hadissi Tuke trfindn nr edilmi Volter, bir d iind konstitusiya haqqnda frman olan ttn qab idi. Parislilri hycana gtirn son hadis z qardann ban ksib ik bazarndak hovuza atm olan Dotenin cinayti idi. Bhriyy nazirliyind bablal Meduza freqatnn iin aid thqiqata yenic balamdlar, bu thqiqat omarey rsvaylq, Jerikoya is hrt gtirmli idi. Polkovnik Selv Sleyman paa olmaq n Misir getmidi. Laqarp ksindki Term Saray bir llki n alver dkanna evrilmidi. Klni kaansinin skkizguli brcnn meydanasnda hl d taxtadan qayrlm kiik bir kk grmk olard, bu, XVI Ldovikin zamannda bhriyy idarsinin astronomu Mesyenin rsdxanas idi, Hersoginya Dra divarlarna smavi-gy rngli atlaz kilmi v ayaqlar xa klind olan krslr dzlm otanda , ya drd nfr dostuna hl nr edilmmi Urikan oxuyurdu. Luvr saraynda hr yerdn N hrfini qazyb tmizlyirdilr. Austerlis krps adn stndn gtrm v zn Kral bann krps adlandrmd ki, bu da ikiqat bir mmma idi, nki bu ad altnda vvlki adlar: Austerlis krps v Nbatat ba krps adlar gizlnirdi. XVIII Ldovik yen vvlki kimi Horasini oxuyur, kitabn haiylrind drna il iarlr qoyurdu, lakin indi o, dnb imperator olan qhrmanlarn v ahzad olan kmilrin taleyi zrind dnmy balamd. Onun tvi dmsin iki nfr sbb idi: Napoleon v Matren Brno Fransa akademiyas Elmi mllrin verdiyi sadt mvzusunda bir msabiq elan etmidi. Cnab Bellar rsmi natiqlikd hrt qazanmd. Onun klgsi altnda glck prokuror mavini de Broe yetimkd idi: Pol-Lui-Kureynin ac istehzalarna hdf olmaq onun qismtin yazlbm. Maranjinin simasnda yalan atobrian taplmd; dArlenkurun simasnda yalan Maranji is hl zhur etmmidi. Klara Alba v Mlik Adil nmunvi srlrdn saylrd: madam Kotten srin n yax yazs elan edilmidi. Fransa institutu akademik Napoleon Bonapartn adn z siyahsndan pozmudu. Kraln xsusi frman il btn Anqulem bhriyy mktbin evrilmidi: ax hersoq dAnqulem general-admiral olmudu, ona gr d Anqulem haql olaraq bir dniz liman kimi qalmal idi, yoxsa monarxiya suli-idarsinin prinsipi pozulard. Nazirlr urasnda afialarda akrobat oyunlarn tsvir edn killrin drc edilmsin icaz verilibverilmmsi mslsi mzakir edilirdi, nki bu tsvirlr Frankoninin afialarna xsusi bir kskinlik verir v afialarn qabanda dst-dst k uaqlar yrd. Aqnezann mllifi, kvadrat siftli, yana ziyilli cnab Paer Vil lEvek ksind markiza de Sasenenin evind kiik kamera konsertlrin dirijorluq edirdi. Btn cavan qzlar Sent-Avel rahibinin nmsini oxuyurdu: bunun mtnini Edmon Jero yazmd. Sar crtdan jurnal Gzg jurnalna evrilmidi. Lamblen kafesi Burbonlarn trfdar olan Valua kafesinin acna imperatora trf dururdu. Luvelin artq qaranlq bir yerd pusduu hersoq de Berriss Siciliya prinsesas il yenic evlndirmidilr. Madam de Staln vfatndan bir il keirdi. Qvardiyalar madmazel Mars fit basrdlar. Byk qzetlr lap balaca olmudu. Bu qzetlrin format mhdudladrlmdsa da, azadl mhdudladrlmamd. Mrutiqzeti, dorudan da, mruti olmudu. Minerva Chateaubriand familiyasn bel yazrd: Chateaubriant.1 D hrfi vzind adn axrnda yazlan t burjualarn byk yazya ucadan istehza etmsin sbb olurdu. Vicdansz jurnalistlr 1815-ci ild srgn edilnlri satqn qzetlrin shiflrind

thqir edirdilr: David artq istedadl, Arno all, Karno is namuslu deyildi; Sult artq he bir mharibd qlb qazanmamd: Napoleon bu bir hqiqtdir daha dahi deyildi. He kim gizli deyildir ki, Fransann xaricind yaayan xslr potla gndriln mktublar onlara ox nadir hallarda atrd, nki polis idarsi bu mktublar l keirmyi z mqdds vzifsi hesab edirdi. Bu, o qdr d tz bir fakt deyil; hl Dekart bel srgnd yaad zaman bundan ikaytlnirdi. Bir df David Belika qzetlrindn birind ona gndriln mktublar almadna ikaytlndiyi zaman, royalist mtbuata bu ox mzli grnd v srgnd olan Davidin zrin istehzalar yadrlmaa baland. Bzilri padah qatillri, deyirdi, o birilr edama ss vernlr; biri deyirdi: dmn, o biri deyirdi: mttfiqlr, biri deyirdi: Napoleon, o biri deyirdi: Buona-parte, bu da insanlar n drin bir uurum kimi bir-birindn ayrrd. Btn salam fikirli adamlar bu qrara glmidilr ki, Xartiyann lmz mllifi ad verilmi kral XVIII Ldovik inqilablar dvrn hmilik son qoymudu. Yeni krp yannda sahil eniind, IV Henrixin heyklin mntzir olan pyedestaln zrind Redivivus1 szn qazmdlar. Cnab Pyete, mtlqiyyti mhkmlndirmk mqsdil, Tereza ksind 4 nmrli evd gizli yncaq hazrlayrd. Salarn balar tin vziyyt dnd deyirdilr: Bakoya yazmaq lazmdr. Kraln byk qarda trfindn bir az thrik ediln Kanel, O Maqoni v de apdelen sonralar Sahil sui-qsdi dey hrt tapan hadisnin layihsini hazrlayrdlar. O biri trfdn Qara sancaq cmiyyti d sui-qsd hazrlard. Delaverdri Troqovla lbir idi. Bir qdr liberal olan cnab Dekaz fikirlr hakim idi. atobrian hr shr Sen-Dominik ksindki 27 nmrli evinin pncrsi qabanda, ynind zngili uzun alvar, ayaqlarnda ev tuflisi, al banda is ipk yaylq dayanard. O, di malic altlrini qabana dzb, diqqtl gzgy baxr v byk diqqtl qulluq etdiyi dilrini qay il gzdn keirrk, Xartiyaya sasn monarxiya srinin mxtlif variantlarn katibi cnab Pilorjuya dikt edrdi. Fikirlr istiqamt vern tnqidilr Lafonu Talmadan stn tuturdular. De Feles A hrfi il, Qofman Z hrfi il imza edirdi. arl Nodye Tereza Ober srini yazrd. Boanma lv edilmidi. liseylr kollec adlanrd. Yaxalqlarnda qzl zanbaq nian olan kollec agirdlri Roma kral stnd bir-birini ktklyirdilr. Sarayn gizli polis tkilat hersoginiya de artra xbr verirdi ki, hr yerd qoyulmu portretlrd qusar polku general-polkovniki mundirind kilmi hersoq dOrlean draqun polkovniki mundirind kilmi hersoq de Berridn daha grkmlidir bu byk qanqaralq idi. Paris hri lillr evini z hesabna yenidn qzl suyuna tutdurmudu. Ciddi adamlar bu v ya baqa vziyytd cnab de Trenkelaqn nec hrkt edcyini bir-birlrindn soruurdular; cnab Klozel de Montal bzi msllrd cnab Klozel de Kuserql razlamrd; cnab de Salaberi naraz idi. Komediya mllifi Molyerin daxil ola bilmdiyi Akademiyann zvlyn qbul ediln komediya mllifi Pikar, Odeon teatrnda ki Filiber pyesini tamaaya qoyurdu, bu teatrn frontonunda, qoparlm hrflrin yerin fikir verdikd mperatri teatr szlrini oxumaq olard. Bzilri Knye de Montarlonun lehin, bzilri is leyhin idi. Fabvye syan idi, Bavu is inqilab. Kitab Pelisye Volterin srlrini Fransa akademiyasnn zv Volterin srlri srlvhsi il nr edirdi. Bu saddil nair deyirdi ki, Bu, mtrilri clb edir. mumun ryinc cnab arl Luazon srin dahisi olacaqd; paxllq onu zhrlmy balamd, bu is hrt lamtidir. Onun haqqnda bel bir eir qomudular: Luazon orudur, frldaqdr. zn bir ahin sanr o ancaq. Ayaqlar ifa eylyir onu. Luazon ahin yox, bir qaz imi, bax1. Kardinal Fe, Lion yeparxiyasna olan hququndan knll surtd l kmk istmdiyin gr, indi bu yeparxiyan Amazi arxiyepiskopu de Pen idar edirdi. sver il Fransa arasnda Dapp vadisi stnd deyim gedirdi; bu deyim sonralar general rtbsin qaldrlm kapitan Dufurun mruzsindn sonra balamd. Hl he ksin tanmad Sen-Simon z zmtli xlyasn bslyirdi. Elmlr Akademiyasnda nsillrin oxdan unutmu olduu mhur Furye

ylmidi, bir damda is baqa, namlum bir Furye yaayrd. Bu Furyenin xatirsi is he bir zaman unudulmayacaqdr. Lord Bayronun ulduzu parlamaa balayrd. Milvua, bir erin yazd qeydind onun haqqnda Fransaya mlumat verrk, onu lord Bayron adl birisi adlandrrd. David dAnje mrmr hyat vermk n tbbs gstrmy balayrd. siz Felyantinlr dalannda, bir ne seminaristin hzurunda abbat Karon kimsnin tanmad bir keii mdh etmidi. Bu kei sonralar Lamenney evriln Felisit Rober idi. Suda apalayan bir it kimi qrib sslr xararaq, Sena aynda tstlyn v pqqldayan bir ey Tilri saraynn pncrlri qarsnda Kral krpsndn XV Ldovik krpsn qdr oyan-buyana gedibglirdi. Bu, he ks grk olmayan, ba bo bir ixtirann uydurduu mexaniki bir oyuncaq, bir utopiya, xlas, paroxod idi. Parislilr bu faydasz ylncy laqeyd baxrdlar. Dvlt evrilii, mrlr v yeni tyinat vasitsil Fransa institutunda dyiikliklr yaradan cnab Voblan bir ne akademikin d yaranmasna sbb oldu, lakin bu qhrmanl gstrmkl brabr z onlarn srasna daxil ola bilmdi. Sen-Jermen mhllsi il Marsen pavilyonu cnab Delavonu, dindarlna gr, zlrin polis prefekti istmidilr, Dpitren v Rekamye Tibb mktbinin anatomik teatrnda bir-biril syr v Hzrt sann Allahn olu olub-olmamas bard mbahis edrk, bir-birini ktklmy hazr idilr. Knye bir gz il Tvrat kitabna, o biri gz il tbit baxaraq, yerin altndan qazlb taplanlar Tvrat mtnlri il bardrmaa alaraq v mastodontlar Musan mdh etmy mcbur edrk, mrtce mminlr xo grnmy chd edirdi. Parmantyenin xatirsini ziz tutan lyaqtli Fransua de Nefato kartofel sznn parmantofel klind tlffz olunmas n ox sy gstrdis d, buna mvffq ola bilmdi. Kemi yepiskop, kemi konvent zv, kemi senator abbat Qrequar royalistlrin mbahislri nticsind mnfur Qrequar drcsin endirilmidi. Bizim bu saat iltdiyimiz drcsin endirilmidi ifadsi cnab Ruaye-Kollar trfindn neologizm elan edilmidi. en krpsnn nc ta altnda rnginin alna gr baqalarndan frqlnn tz bir da vard: krpn bart minas il partlatmaq istyn Blxerin ml gtirdiyi deiyin yeri iki il bundan qabaq hmin dala tutulmudu. Notrdam kilssin girn qraf dArtuan grrkn ucadan Lnt eytana! Heyif o zamandan ki, Bonapartla Talma Vhilr balna qolqola glirdilr! deyn adam dalt mhkmsi mqssirlr oturacana oturtmudu. syankar szlr. Yarm il hbs. Xainlr qol-qanad amdlar. Vurumadan bir gn qabaq dmn trfin kemi adamlar aldqlar nianlar gizltmir, utanmadan gnn gnorta anda gzinir, z srvtlri v rtblri il hyaszcasna ynrdlr. Lini v Katr-Bra frarilri ngiltrd ictimai ayaqyolularn iri divarlarnda yazlm olan: Please adjust your dress before leaving1 szlrini yaddan xarb, claf olduqlarn v sadiq tb hisslrini aqdan-aa nmayi etdirirdilr. Bu gn unudulmu olan 1817-ci ild bir-birinin dalnca akara xanlar budur. Tarix bu xsusi tfsilata, demk olar ki, he hmiyyt vermir, baqa cr d ola bilmz: gr tarix baqa cr etsydi, bu tfsilat sel kimi onu basb mhv edrdi. Amma nahaq yer xrda msl saylan bu tfsilat faydaldr, nki bitki almi n hddindn artq xrda yarpaqlar olmad kimi briyyt n d hddindn artq faktlar yoxdur. srlrin simas mhz ayr-ayr illrin simasndan yaranr. Hmin 1817-ci ild drd cavan parisli mzli bir hiyl dzltmidi. KNC FSL. ki kvartet. Parisli dediyimiz bu drd nfrin biri tuluzal, o biri limojlu, ncs kaqorlu, drdncs is montobanl idi; lakin onlar tlb idilr, tlb olmaq is parisli olmaq demkdir, nki Parisd oxumaq Parisd anadan olmaq kimi bir eydir. Bu cavanlarn xsiyytlrind he bir maraql cht yox idi, bu cr cavanlara ham tsadf etmidir. El hr yoldan tn bu drd nfr n nmun ola bilr. Bunlar n mrhmtli, n kinli, n alim, n cahil, n dahi, n d axmaq idilr, lakin bunlarda bir sehr, bir cazib var idi ki,

buna da iyirmi ya deyirlr. Bunlara sadc drd Oskar da demk olard, nki o zaman hl Arturlar yox idi. Bir romansda bel deyilirdi: Onun yoluna rbistan triyyat san. Oskar glir, mn Oskar grcym!. Ossiana qar maraq hl snmmidi, skandinavlar v otlandiyallar zriflik nmunsi hesab olunurdular, sl ingilis slubu yalnz xeyli sonralar stnlk qazand v Arturlarn birincisi olan Vellinqton yalnz bu yaxnlarda, Vaterloo yanndak vurumada qalib glmidi. Bu Oskarlarn biri tuluzal Tolomes, ikincisi kaqorlu Listolye, ncs limojlu Fameyl v drdncs montobanl Blavel idi. lbtt, onlarn hr birinin muqsi vard. Blavel Favuritan sevirdi, qz ingilis trzind thrif olunmu bu ad ngiltry gedndn sonra almd: Listolye zn ik ad semi Daliyaya prsti edirdi. Fameyl Jozefinadan kiilmi Zefina adn dayan bir qza aiq idi; Tolomes gn rngli gzl salar n Sarn ad verilmi Fantinann sahibi idi. Favurita, Daliya, Zefina v Fantina tirli v parlaq olan drd gzl qz idi, bunlar ii simasn hl tamamil itirmmi v iyn-sapdan hl tamamil l kmmi, sevgi macralar il bir qdr yolundan xarlm, lakin siftlrind zhmtin rfiqsi olan safl mhafiz etmidilr. Bu drd qzn birini, hamdan kiik olduu n cavan, o birini is qoca adlandrrdlar. Qocann iyirmi ya vard. He bir ey gizli qalmasn dey etiraf edirik ki, birinci nfr ilk xyallar dvrn keirn sarn Fantinadan daha artq tcrbli, daha yngl idilr v hyatn gurultulu axn onlar daha artq clb etmidi. Daliya, Zefina v xsusil Favurita Fantina kimi tcrbsiz deyildilr. Onlarn airan gncliyinin yenic balanm tarixind artq bir ne hadis vard v birinci fsild Adolf adlanan aiq ikincid Alfonsa, ncd is Qustava evrilirdi. Yoxsulluq v nasazlq pis mslhtilrdir: birisi deyinir, o birisi yaltaqlanr, yoxsul, lakin gzl qzlarn qulana hr ikisi n is pldayr. Nzartsiz qlblr bu sslr qulaq asrlar. Nticd qzlar mhv olur, sonra da mhv olanlara da atrlar. Gnahsz v latmaz olan eylrin parlts il yazqlarn gzn qamadrrlar. Heyhat, Yunqfrau acla mruz qalsa idi, grsn, onun ii nec olard? ngiltrd olmu Favuritann iki prstikar vard, Zefina v Daliya, hl ilk gncliyind o, tamamil tk yaayrd. Atas qoca riyaziyyat mllimi idi. Kobud danan v lovalanma sevn bu adam evli deyildi v qocalna baxmayaraq, evlrd drs deyrdi. Gncliyind bu mllim bir gn ev qulluqusunun tyinin buxar bksin ilidiyini grr: bu, onun aiq olmas n kifayt edir. Bu sevginin nticsind Favurita dnyaya glir. Ara-sra o, kd atasna rast glir v atas onunla salamlard. Bir gn shr zahirn mqdds adama oxayan qoca bir qadn onun otana girib dedi: Xanm qz, mni tanmrsnzm? Yox, Mn snin ananam. Sonra qar bufeti ad, yedi, idi, z dyinin dalnca adam gndrdi v qznn yannda qald. Deyingn v riyakar olan bu ana Favurita il he bir klm danmaz, saatlarla dinmz oturar, drd adamn payn yeyr, sonra is aa enrk, qap il boboazla balar, qznn barsind ona pis-pis eylr danard. Daliyan Listolye il blk d, Listolyedn baqalar il birldirn v onu bekarln auuna atan onun olduqca qng hray drnaqlar idi. Bel drnaqlar irkin il nec korlamaq olar? Tmiz qalmaq istyn qadn z llrini qorumamaldr. Zefinaya gldikd is onun hiddt v eyni zamanda nvazil Bli, cnab demsi Fameyli ona aiq etmidi. Gnclr dost idilr, gnc qzlar da dostladlar. Bu cr sevgi laqlrind hmi dostlua rast glmk olar. Al v ismt mxtlif eylrdir. Favurita, Zefina v Daliya, lbtt, bu qeyri-qanuni izdivaclar haqqnda btn zruri qeyd-rtlri nzr alsaq, all qzlard, Fantina is ismtli qz idi. smtlimi? dey siz sual vercksiniz. Bs Tolomes? Sleyman peymbr cavab verrdi ki, mhbbt ismtin bir hisssidir. Biz is ancaq bunu dey bilrik ki, Fantinann mhbbti ilk mhbbt, yegan v sadiq mhbbt idi. Bu drd qzdan yalnz ona birc nfr kii sn dey mracit etmidi. Fantina, nec demli, xalqn lap irilrind bzn iklnn mxluqlardan biri idi. ctimai zlmtin dibi grnmyn drinliklrindn xaraq, o alnnda adszlq v mchulluq niansi dayrd. O, Monreyl-Sr-Mer hrind anadan olmudu. Onun ata-anas kim idi? Bu suala he

kim cavab ver bilmzdi. Ad Fantina idi. N n onu Fantina arrdlar? Onun baqa ad yox idi. O doulduu zaman hl direktoriya dururdu. Onun ailsi olmadndan familiyas da yox idi: onu xa suyuna salanda veriln ad da yox idi, nki o zaman kils lv olunmudu. Onu krplikd ayaqyaln kd oynarkn tsadfi bir yolunun ard adla armaa baladlar. O, ya yaanda aq bana sel kimi tkln suyu nec itatl qbul edirdis, z adn da elc itatl qbul etmidi v ona balaca Fantina deyirdilr. Onun barsind olan btn mlumat bundan ibart idi. Bu balaca br vlad hyata bu cr qdm qoymudu. On yanda ikn Fantina hri trk etdi v hr trafnda bir fermerin evind qulluq etmy balad. On be yanda ikn o, Paris sadt axtarmaa gldi. Fantina gzl idi v bacard qdr zn saxlad. Bu, gzl dilri olan qng sarn qz idi. Onun cehizi qzl v mirvari idi: qzl banda, mirvari is aznda idi. O, yaamaq n ilyirdi, sonra yen yaamaq n sevdi, nki adi aclqdan baqa rk acl da var. O, Tolomesi sevmidi. Tolomes n bu sevgi macras, Fantina n hqiqi ehtiras idi. Latn mhllsinin tlblr v qrizentkalarla qaynaan klri onun sevdasnn nec balandn grmd. Panteon tnsinin bu qdr eq macralar ba vern bu dolaq klrind Fantina uzun mddt Tolomesdn qard, lakin nec olurdusa, hr yerd ona rast glirdi. Bel bir qamaq sulu var ki, axtarmaq suluna ox oxayr. Szn qsas, oban idilliyas balanmd. Blavel, Listolye v Fameyl drnk kimi bir ey tkil edirdilr ki, bunun da bas Tolomes idi. Bunlarn hamsndan alls da o idi. Tolomes getdikc yox olan khn tlb tipini tmsil edirdi: o varl idi, ild drd min frank rentas vard, drd min franklq renta-mq. Jeneveva da n hddn artq idi. Tolomes otuz yal, tez xarab olmu, drisi qrq, dilri tklm yya idi; bundan baqa o, dazlamaa balayrd v bu bard z qss il deyirdi ki, otuz yanda daz, qrx yanda diz. Mdsi yax hzm vermirdi v bir ne vaxtdan bri bir gz sulanmaa balamd. Lakin onun gncliyi solduqca, o daha da nlirdi, dilrini ltiflrl, salarn nlikl, salamln ironiya il vz etmidi, onun alayan gz is hr an glrd. O khnlmidi v eyni zamanda ik kimi travtli idi. Onun vaxtndan xeyli qabaq drgsindn xm gncliyi tam qayda il, glmkdn uunaraq v parlaql il hamnn gzn qamadraraq geri kilirdi. Vodevil teatr onun yazd pyesi rdd etmidi, Ara-sra o, zif eirlr yazard. Dnyada he nyi bynmzdi ki, bu da ziflrin nzrind byk qvvdir. Bellikl, z ironiyas v daz ba il o balq edirdi. Jon ingilisc dmir demkdir. Bel ironiya sz ondan ml glmidi? Bir gn Tolomes cmiyytin qalan zvn knara kdi v srarngiz bir tvrl onlara dedi: Az qala bir ildir ki, Fantina, Daliya, Zefina v Favurita bizdn hdiyy istyirlr. Biz d tntnli surtd bunu onlara vd etmiik. Onlar tez-tez bu vdi biz, xsusn, mn xatrladrlar. Neapolda qarlar mqdds Yanuariy Faccia qiallata ga o miracolo! Ay Sar, bir mcz gstrsn! dediklri kimi, bizim gzllr d daim mn tkrar edirlr ki; Tolomes, srprizini n zaman doacaqsan?. Eyni zamanda ata-analarmz da biz hey mktub gndrirlr. Bir szl, bizi hr iki trfdn dididirirlr. Mn el glir ki, vaxt atmdr. Glin danaq. Bu yerd Tolomes ssini alaldaraq, gizli bir trzd el glmli bir ey syldi ki, drd d birdn brk, n qhqh kdi v Blavel: Bax bu all fikirdir! dey sslndi. Yolda bir meyxana rast gldi. Meyxana ttn tsts il dolu idi. Onlar iri girdilr v mavirnin sonu biz qaranlq qald. Bu xlvt mavirnin nticsi gln bazar gnn tyin edilmi bir gzinti oldu. Drd cavan olan bu gzintiy drd cavan qz dvt etdi. NC FSL. Drd ct.

Qrx be il bundan vvl tlblrl yngl xlaql qzlarn hrknar gzintisini bu gn tsvvr etmk tindir. Parisin traf indi vvlkin he bnzmir: Paris yaxn deyiln hyatn simas yarm sr rzind tamamil dyiilmidi. Kemidki ikitkrli araban vaqon, paketbotu paroxod vz etmidi v bu gn Fekana sfr etmk Sen-Kluya sfr etmk kimi sad bir idir. 1862-ci ild Paris bir hr, btn Fransa is onun traf idi. Gzmy xm drd ct gnc o zaman aq havada mmkn olan hr cr sfeh hrktlri eldilr. Mktblrd ttil yenic balanmd, isti v gnli bir yay gn idi. Qzlarn iind yegan yazma bacaran Favurita bir gn ondan vvl drd qzn hamsnn adndan Tolomes bel bir mktub yazmd: ox yatmaq ksalt gtirr. Bax buna gr d onlar shr saat bed yuxudan qalxdlar. Sonra dilijana minrk, Sap-Kluya getdilr. Orada olan susuz bir fvvarni seyr edrk: Bu fvvary su buraxanda, yqin ki, ox gzl olur! dey rdlar, zhr vern Kastenin hl aya dymyn Qara ba meyxanasnda nahar etdilr, byk hovuz yanndak trafnda p crglrl aac kilmi talada halqa oyunu oynadlar. Diogen fnrinin bana qalxdlar, Sevr krps yannda badam qoal udmaq n ruletka oynadlar, Ptoda ik drdilr, Nelid ddk aldlar, bir ne yerd alma pirojnas yedilr, bir szl, tamamil bxtiyar idilr. Qzlar qfsdn qam birbitdan qular kimi glb trdlr. Sanki, balar duman iind idi. Arabir zarafatla gnclr apalaq kirdilr. Ah! Hyat baharnn srmstliyi! Gzl dmlr! Crcramalarn titrk qanadlar! Ey mnim oxucum, kim olursunuz olun, bu dmlri xatrlayrsnzm? Siz d sevdiyiniz qadnla yadan islanm enid gl-gl srrk oynamsnzm, o da linizdn tutaraq: Heyif, mnim tz botinlrimdn! Gr n hala dd! dey sslnmidirmi? Bunu demliyik ki, bu df bizim n dstmiz ya kimi nli ngl rast glmdi, ancaq yola dmzdn vvl Favurita ana kimi ydverici bir trzd demidi: Uaqlar, yollarda ilbizlr srnr, deysn, ya yaacaq!. Qzlarn drd d olduqca qng idi. Vaxtil byk hrt qazanm klassik bir air, z Elenorasn trnnm edn evalye de Labius adl mehriban bir qoca hmin gn shr, saat ona yaxn, Sen-Kluda abald aaclarnn klgsi altnda dolaarkn, bu drd rfiqy rast glmi v gzllik ilahsini nzrd tutaraq: Burada biri artqdr! dey rmd. Blavelin sevgilisi hamsndan byk olduu n qar adlanan iyirmi yal Favurita yal aaclarn qaln budaqlar altnda hamdan irlid yyrr, arxlarn stndn tullanr, kollarn zrindn srayr v bu n dstnin qabanda me prisi kimi ua-ua gedirdi. Zefina il Daliyan tsadf el yaratmd ki, onlarn gzlliyi bir-birini tamamlayrd, hm d onlar bir-biril mqayis edildiklri zaman daha gzl grnrdlr. Bu iki rfiq dostluq nsiyytindn daha ox zlrinin tbii ivkarl saysind bir-birindn ayrlmrd v nazla bir-birin syknrk, zlrini ingilis ledilrin bnzdrdilr; ilk kinseklr yenic meydana xmd, bir az sonra kiilr arasnda bayronizm db ddy kimi, qadnlar arasnda da malxulya db dmd v bu zrif mxluqlarn salar artq hznl tellrl sallanmaa balamd. Zefina il Daliya salarn ll kimi burub dzldirdilr. Listolye il Fameyl z professorlar haqqnda mbahisy girimidilr v cnab Delvenkurun cnab Blondodan n il frqlndiyini Fantinaya izah edirdilr. Blavel, sanki, bazar gnlri Favuritann lvan haiyli kimir aln qolunun stnd gzdirmk n yaranmd. Tolomes hamdan dalda gedrk, btn dstni idar edirdi. O ox n idi, lakin onun ba olduunu drk etdiyi grnrd: zarafatlarnda amirlik hiss olunurdu. n byk zinti fil aya fasonunda tikilmi v mis zncirdn zngilri olan quma alvar idi, lind 200 franklq ar l aac vard v o he bir eydn kinmdiyi n aznda siqar adlanan qrib bir ey grnrd. Onun n he bir mqdds ey yox idi o ttn kirdi. Dostlar onun barsind drin bir hrmtl deyirdilr: Bu Tolomes qiyamtdir! Bel d alvar olar! Bel d enerji olar! Fantinaya gldikd, bu qz sevinc mcssmsi idi. Allah onun gzl dilrini yaradanda, yqin ki, tbssm zaman parlama onlara mr etmidi. Uzun a balar olan srnm hsir lyapasn

bandan ox qolunda gzdirmyi sevrdi. Onun qaln, sar, tez-tez dalan, fan olan salarnn daim sancaa ehtiyac vard v bu salar adama sydlr altnda yyrn Qalateyan xatrladrd. hray dodaqlar vcdl n is sylyirdi. Eriqonann antik maskalarnda olduu kimi dodaqlarnn yuxarya doru qalxm uclar srbstliy svq edir, lakin aa endirilmi hyal, sirli kirpiklri znn aa hisssinin vdedici ifadsini bir qdr yumaldaraq, sanki, hyasz fikirlrdn saqndrrd. Onun btn geyimi tn v parlayan bir ey tsvvr yaradrd. ynind hray-bnvyi rngli ipk paltar, ayaqlarnda nazik a bk corablar zrind ipk lentlrl balanan tnd-qrmz kiik bamaqlar, boynunda marsellilrin uydurduqlar v kanberlilrin thrif edrk kanzu dediklri muslin rf vard; quinze aot avqustun on bei, yni yax hava, isti, gnorta demkdir. Daha csartli olan o biri qz yaxas ox aq olan paltar geyinmidilr v yay vaxt olduundan bu onlarn ikl bznmi lyapalarna ox yarar v zlrin ox zrif v clbedici grn verirdi. Lakin bu aq-saq geyimlrl yana, sarn Fantinann nyi is gizldn v eyni zamanda nyi is ab gstrn ismtsiz kanzusu abrllq tapnts kimi grnrd v dniz suyu rngd gzlri olan vikontessa de Setin sdrlik etdiyi mhur mhbbt mhkmsi bu kanzuya, yqin ki, iddia etdiyi ismtlilikdn daha ox ivkarlq n mkafat verrdi. ox vaxt sadlvhlyn byk mhart olduu meydana xr. znn parlaq rngi, zrif qurululu ba, mavi gzlr, ar gz qapaqlar, zrif balaca ayaqlar, qollarn valehedici cizgilri, inc, gy damarlar bilinn a dri, travtli uaq yanaqlar, ekin yunonalarnn qvvtli v zrif boynu, mhkm peysr, sanki, Kustunun li il yaplm nazik muslinin altndan grnn hvtli uxurlar, xyalprvrlikl qarq nlik, sanki, heykltra lindn xm gzl bdn tsvvr edin bu Fantinadr: para v lentlr altnda siz bir heykl grr v bu heyklin canl ruha malik olduunu hiss edrsiniz. Fantina gzl idi, lakin z bunu drk etmirdi. Bzi xyalprvrlr, gzllik allahnn grdklri hr eyi dinmz mkmmllikl mqayis edn srarngiz xadimlri gnc tikii qzda Paris incliyi arxasnda antik v mqdds bir ahngdarlq hiss edrdi. sil-nsbi mlum olmayan qzda ncabt hiss edilirdi. Onda hm stil, hm d ritm gzlliyi vard. Stil idealn formas, ritm onun hrktidir. Yuxarda demidik ki, Fantina badan-ayaa sevinc idi. O, eyni zamanda ox hyal idi. Ona diqqt vern olsayd, grrdi ki, gnclik, bahar v mhbbt srmstliyi arxasnda bu qzda byk bir tmkinlik v tvazkarlq duyulur. O, hmi bir qdr heyrtlnmi kimi grnrd. Psixoeyan Veneradan frqlndirn d hmin bu bakiran heyrtdir. Fantinann barmaqlar mqdds odun kln qzl sancaqla qardran vestalkann barmaqlar kimi uzun, a v nazik idi. rlid akar grcyimiz kimi, o Tolomesin he bir xahiini rdd etmmidis d, sakitlik anlarnda onun znd bir bkart ifadsi olurdu: bzn onda birdn-bir n is ciddi v demk olar ki, srt bir lyaqt grnrd v bu zdki nliyin srtl yox olaraq, sakit aydnln birdn drin fikirlrl vz olunduuna heyrt v hycansz baxmaq olmurdu. Bzn ox kskin ifad olunan bu gzlnmz ciddiyyt bir ilahnin tkbbrn bnzyirdi. Fantinann aln, burnu v nsi ideal nisbtlrdn tamamil frqlnn v zn cizgilrinin hmahng olmasna sbb olan ideal bir cizgid idi: burunun qaidsi il st doda arasnda is gizli bir ismt niansi olan, gcl bilinn, valehedici bir uxur vard ki, Barbarossann koniyada qaznt zaman taplm Dianaya aiq olmasnn da sbbi bu uxur idi. Sevmk gnahdr, qoy el olsun! Fantina gnah girdabndan z xm gnahszlq idi. DRDNC FSL. Tolomes el ndir ki, ispan mahns oxuyur. Bu gn vvldn axra qdr shr gninin alarndan toxunmudu. Sanki, btn tbiti ttil buraxmdlar v o adyanalq edirdi. Sen-Klunun ikliklri tir sar, Sena aynn nfsi aaclarn yarpaqlarn xldadr, yngl meh budaqlar trpdir, arlar yasmn koluna qonub onu qart edirdi; bir dst kpnk boymadrn, yonca v cr yulaf stn hcum etdi; Fransa kralnn qoruq parkna bir dst hay-ky srsri doludu bunlar qular idi.

Drd ct n gnc, gn, tarlalara, iklr, mey qovuaraq, hyatn sevinci il nlnirdi. Tbitin behiti andran bu bucanda gnc qzlar danr, glr, qar, oynar, kpnk qovur, zrif hray corablarn hndr otlar arasnda isladaraq sarmaq qrrdlar, gnc, dlisov, he d trs olmayan bu qzlar addmba kiilrdn p alrdlar, yalnz z ursuz, daln v rkk fikirlrin qapanm Fantinadan, bu sevn qzdan baqa. Favurita ona deyrdi: Sn hmi zn da bana qoyursan. Hqiqi sevinclr beldir. Xobxt ctlr hyata, tbit qvvtli ardr: onlar grnnd btn varlq nvazi v iq sar. Bir zaman bir pri varm ki, ancaq sevgililr n me v mnlr yaratmdr. Bellikl, lmz sevgililr mktbi yaratmdr. N qdr ki, melr v mktblilr vardr, bu mktb d hmi mvcud olacaqdr. Buna gr d bahar mtfkkirlri clb edir. Patrisi v baq itilyn, per mnsbin qaldrlm hersoq v xrda ii, kemid deyildiyi kimi, saray hli v hrlilr ham bu priy tabedir. Ham glr, ham bir-birini axtarr. Havada bir apofeoz parlts yaylmd sevgi insanlar gr nec dyidirir! Aciz bir notarius mirzsi yarmallaha evrilir. Bu yngl sdalar, yal otlar arasnda bir-birinin dalnca qaan bu gnclr, qaaraq qucaqlanan bu qz beli, musiqi kimi sslnn bu szlr, birc hecann ahngi il zn l vern bu prsti, dodaqlarn dodaqlardan qopardqlar bu kilonarlar hams smavi bir mnlikl yanmzdan trk par-par yanr. Gzllr hvt v sxavtl zlrini bx edirlr. Hamya el glir ki, bu hal davam edckdir. Filosoflar, airlr, rssamlar bu vcdlri seyr edir v gzlri qamam halda bunlar nec ks etdircyini bilmirlr. Gmi Kiferaya yola dr dey Vatto sslnir; avamlar bdildirmi rssam Lankre gylr uan hrlilrini seyr edir; Didro btn aiqlr auunu ar, dYurfe is onlarn arasnda duridlri grr. Nahardan sonra drd ct gnc o zamank kral ikliyin, bir az vvl Hindistandan gtiriln bitkiy tamaa etmy getdilr: o zaman btn Parisi Sen-Kluya clb edn bu bitkinin ad indi yadmzda deyil; bu, hndr gvdli qrib v gzl bir kol idi, onun saysz-hesabsz sap kimi nazik, saaqlanm, yarpaqsz budaqlar badan-ayaa kimi xrdaca a gllrl rtlmd, buna gr kol zrin ik spilmi bir ba xatrladrd. Onun traf daim tamaalarla dolu olurdu. Aaca tamaa etdikdn sonra Tolomes: Ey qonaq edirm! dey rd v src il qiymt barsind razlab, dst Vanv v ssidn kerk geriy yola dd. ssid bir hadis z verdi. nqilab zaman zbt olunmu v o zamana kimi ordu podrats Burkenin ixtiyarna kemi park tsadfn aq idi. Onlar parka girdilr, anaxoret oyuu qoyulmu maaraya getdilr, mhur gzgl otan milyoner olmu hrtprst satir v ya Priapa evrilmi Trkarey layiq olan bu tlnin btn srarngiz tsirlrini hiss etdilr. Gnclr abbat de Berni trfindn mdh edilmi iki abald aacnn arasnda aslan byk torlu yellncyi lazmnca hrkt gtirdilr. Gzl qzlar nvb il yelldrk, glr v qalxarkn, Qrezin zn bel heyran ed bilck qrlar ml gtirn tumanlar arasnda Tuluza hli v bir qdr d ispaniyal olan Tolomes ax Tuluza Tolozann xalas qzdr kdrli reitativl qdim ispan mahnsn oxuyurdu, bu mahn da, yqin, iki aac arasnda kndird yellnrk yuxar qalxan bir gzlin tsirindn yaranmd: Soy de Badajoz, Amor me llama Toda mi alma Ees en mis ojos, Porque ensenas A tus piernas1. Tkc Fantina yellnmk istmdi. Favurita xeyli kinay il: Adamlar bu cr zilib-bzlnd lap zhlm gedir, dey mrldand. Eklr minib bir qdr gzndn sonra onlar baqa bir ylnc tapdlar: qayqla Senadan kedilr v Passidn Ulduz qarovulxanasna qdr piyada getdilr. Gnclrin shr saat bedn

ayaq stnd olduqlarn unutmayn, lakin n olsun ki! Favurita: Bazar gn yorulmazlar, bazar gn yorunluq z d istirahtdir- deyirdi. Saat yaxn drd ct gnc bxtiyarlqdan srmst olaraq, Bojon dann tpsindki rus dalar deyiln qrib bir qurudan aaya yumbalandlar, bu dalarn dolaqd cizgilri Elisey yollarnn aaclar zrind grnrd. Favurita ara-sra: Bs srpriz han? Mn srpriz tlb edirm! dey sslnirdi. Tolomes sbir edin, deyirdi. BENC FSL. Bombard meyxanasnda. Gzl rus dalarnda doyunca ylndikdn sonra dostlar nahar barsind dnmy baladlar v nhayt, bir qdr yorulmu skkiz yolda, Rivoli ksind Delorm passaj yannda restoran saxlayan mhur Bombardn Yelisey yollarndak Bombard meyxanasna girdi. Byk, lakin irkli bir otaq, otan drinliyind prd il rtlm bir arpay (meyxana bazar gn mnasibtil camaatla son drc dolmu olduundan istr-istmz bu otaqla kifaytlnmli oldular), aaclarn yarpaqlar arasndan sahili v ay seyr etmy imkan vern iki pncr; pncrlrdn iri dn parlaq avqust gninin alar, iki masa, birinin zrind qadn v kii lyapalar il qarq bir yn ik dstsi, o birinin arxasnda is rab lri, stkanlar qarsnda oturmu drd ct gnc. Masa stnd hr eyd bir qdr qarqlq, masann altnda is daha ox tr-tknt. Molyer demikn: Masa altda ayaqlar bir hay sald ki, bir an. Sanki, axd ildrm, lrzy dd hr yan. Shr saat bed bu qdr airan balanan bu ylnc axam saat bein yarsnda bu halda idi. Gn batr, itah getdikc azalrd. Gn v camaatla dolmu Yelisey yollar hrin iki trkib hisssi olan iq v tozla dolu idi. Marlinin mrmr atlar aha qalxr v sanki, qzl duman iind kinyirdilr. Ekipajlar oyanbuyana tyrd. Neli ksi il, bada eypuru, bir eskadron ehtiaml leyb qvardiya keirdi: Tilri saraynn qbbsi zrind axam fqinin alarndan azacq qzarm a bayraq yellnirdi. ndi yen XV Ldovik meydan adlanan Sazi meydan gzmy xm adamlarla qaynard. Bir oxlarnn yaxasnda a muar bantlar zrind 1817-ci ild hl tamamil yox olmam gm zanbaqlar grnrd. Alqlayan tamaalarn dairy aldqlar dst il balaca qzlar o zaman mhur olan bir nm oxuyurdular. Bu nmd Burbonlar trif edilir. Yz gn is biabr edilirdi. Nmnin nqarat bel idi. Gentdn bizim atamz zmz qaytarn. Paris trafnn bayramsaya geyinmi, bzilri is burjualar kimi dn zanbaq taxm halisi gurultulu dstlrl ba meydana v Marini meydanna yaylmd. Kimi oyun oynayr, kimi yellnckd yellnir, kimi iirdi, mtb agirdlri balarna kazdan papaq qoyub gzirdilr, gurultulu qhqh sslri eidilirdi. nlik hr yan brmd. Bu dvr mhkm sakitlik v royalistlr n tam thlksizlik dvr idi: mhz bu zamanlarda polis prefekti Anqlesin Parisin traf haqqnda krala verdiyi gizli v mfssl byanatlardan biri bu szlrl qurtarrd: lahzrt, salam mlahizy gr, bu adamlardan qorxmaa he bir sas yoxdur. Onlar piik kimi qaysz v tnbldirlr. yalt camaat dinc durmur, amma Paris halisi bel deyil. Bunlarn hams balaca adamcazlardr. Bu crtdanlarn n az ikisindn lahzrtin birc nfr qrenadyoru xar. Xeyr, paytaxtda yaayan qara camaatdan he bir qorxu ola bilmz. Maraql burasdr ki, son lli il rzind bu adamlarn boyu daha da kiilmidir v indi Paris trafnn halisi inqilabdan vvlkindn daha da crdr. Onlar tamamil thlksizdir.

mumiyytl, bunlar sadlvh dlduzlardr. Polis prefektlrinin he xyalna bel glmir ki, piik bzn dnb aslan ola bilr; lakin bu mmkn bir eydir v Paris camaatnn n gzl xsusiyytidir. Ancaq qraf Anqlesin bu qdr hqartl baxd piik antik respublikalarda hrmt sahibi idi, azadln timsal saylrd v Pireyd qanadsz Afinann heykli yksldiyi kimi, Korinfd hr meydannda tuncdan qayrlm nhng bir piik heykli dururdu. Restavrasiya dvrnn sadlvh polis idarsi Paris camaatn hddindn artq dinc znn edirdi. Halbuki onlar bzi adamlarn fikirldiyi kimi o qdr d sadlvh dlduzlar deyildilr. Afinal yunanldan nec frqlnirdis, parisli d franszdan elc frqlnir. He ks onun kimi irin yatmaz, he ksin ynglly v tnblliyi onunku kimi aq-ana deyil; sanki, he ks onun kimi tez unutma bacarmr, bununla bel bu xasslr o qdr d bel balamaq olmaz. Parisli hr cr qayszlq gstr bilr, lakin onun gzlrin hrt gni grndy zaman o el qzr ki, siz heyrtdn donub qalrsnz. Siz ona niz versniz, 10 avqust gnn grrsiniz, silah versniz, Austerlisi grrsiniz. Parisli Napoleonun istinadgah v Dantonun kmkisi demkdir. Vtni qorumaq lazm glrs, o, drhal sgr yazlr; azadlq mslsi doarsa, o, knin dalarn skrk barrikada qurmaa balayr. znz gzlyin! fsanvi qhrmanlar kimi onun salar qzb suyu il yuyulmudur. Onun pencyi qdim yunanlarn rdasna bnzyir. Ehtiyatl olun! Parisli qarsna xan ilk kni, msln, Qrenet ksini Kavdin drsin evir bilr. Vaxt glr ki, Paris trafnda yaayan bu hrli, bu balaca adamcaz boy atar, baxlar qorxunc, nfsi frtna kimi coqun olar, onun zif, taqtsiz grnn sinsindn el bir qasra qopar ki, Alp dalarnn nhng zirvlri bel sarslar. nqilab mhz Paris trafnn halisi saysind ordu il birlrk, btn Avropan fth etmidi. Parisli nm oxuyur onun sevinci nmddir. Onun oxuduu nmni onun tbiti il mqayis etsniz, nlr ola bilcyini grrsiniz! Hllik onun oxuduu ancaq Karmanyoladr, o tkc XVI Ldoviki taxtndan drr; qoyun o Marselyoza oxusun o zaman o btn dnyan azad edr. Anqlesin tqdim etdiyi mlumat vrqsinin haiylrind bu szlri yazdqdan sonra biz yen drd qzla drd olana qaydrq. Syldiyimiz kimi, nahar qurtarmaq zr idi. ALTINCI FSL. Onlar bir-birin prsti edir. Sfr shbtlri v sevgi shbtlri! Hr ikisi eyni drcd l keirilmz bir eydir, sevgi shbtlri bir bulud, sfr shbtlri is duman kimidir. Fameyll Daliya n is oxuyurdular; Tolomes iirdi; Zefina glrd, Fantina glmsyirdi. Listolye Sen-Kluda ald aac ttyi alrd. Favurita mehriban bir nzrl Blavel baxaraq: Blavel, mn sn prsti edirm, dey tkrar edirdi. Bu szlr Blavel sualla cavab verdi: Favurita, mn sni daha sevmsm, sn n edrdin? Favurita: Mnmi n edrdim? dedi. Ah, sn bunu he zarafatla da sylm! Mn snin stn atlb zn crmaqlar, dilrdim, bana su tkrdim, sni tutdurub hbs saldrardm. Blavel mnliyi qcqlanm br-bzkli v bo bir adam kimi zndn raz halda, irkin bir da il glmsdi. Favurita szn davam edrk dedi: Mn drhal rardm ki: Tutun onu!. Mn snin nazn kn deyilm, yaramaz! Blavel tam heyran olmu halda stula sykndi v tkbbrl gzlrini qyd. Daliya, n is eyny-eyny, mumi gurultu iind plt il Favuritadan sorudu: Demk, sn z Blavelin yaman vurulmusan, elmi? Favurita yen yemy balayaraq, yavaca cavab verdi: Mnmi? Mn ona nifrt edirm. O ox xsisdir. Mn otamn qabanda yaayan olan sevirm. ox sevimli cavan bir olandr. Sn onu tanmrsan? O saat grnr ki, o, aktyor

olacaq. Mn aktyorlar ox sevirm. O, ev qaydanda anas deyir: Aman ya rbbi, rahatlm qurtard! O yen rmaa balayacaqdr. zizim, mnim bam atlayr! Ona gr ki, olan btn evi dolar, siovulla dolu olan ardaa xr, btn qaranlq bucaqlara soxulur, nm oxumaa, eir demy balayr, z d el brkdn deyir ki, aada eidilir. Bir vkilin yannda ilyir v hl indidn gnd 20 su pul qazanr, vkil n crbcr fitnkar kazlar yazr. Atas Sen-Jak-D-O-Pa kilssind mnni imi. Ah, el qng olandr! Mn el vurulub! Bir gn mn bii n xmir youranda llrimi xmirli grb. Madmazel, lcklrinizdn bii hazrlayn verin, yeyim dedi. Bel szlri ancaq artistlr syly bilir. Ah, el sevimlidir! Az qalram onun stnd bam itirm. Ancaq bunun n dxli var? Mn Blavel deyirm ki, ona prsti edirm. Amma n yalan deyirm! N yalan! Favurita bir qdr susdu, sonra yen szn davam etdi. Bilirsnmi? Daliya, adam yaman darxr! Yay uzunu el hey ya yar, klk sblrim toxunur, sakitlmk istmir. Blavel is ox xsisdir: bazarda he n yoxdur, tkc gy noxud tapmaq olur. Adam bilmir n etsin. ngilislr demikn, mnd splin xstliyi var! Ya el bahadr ki! Hm d, bax gr n iyrnc shndir biz, arpay olan otaqda nahar edirik: bunu grnd mn he yaamaq istmirm. YEDDNC FSL. Tolomesin hikmti. Bzilri oxuyur, bzilri bir-birinin ssini boaraq shbt edirdilr; sslr bir-birin qarb pozuq bir gurultuya evrilirdi. Nhayt, Tolomes ssini ucaltd: Bsdir bo-bo, z d fasilsiz dandnz. Nitqin parlaq olmasn istyirsinizs, n deycyinizi yaxca dnn. ox hazrcavab olann ba tez boalar. Az aq qalm piv kpklnmz. Tlsmyin, cnablar! Glin, bu iki mclisimiz bir zmt verk, qayda il yeyk, aramla ziyaft edk. Tlsmk lazm deyil. lk bahardan nmun gtrn: ox tlsik addmlarla gedrs, donar. Onun ox tlsmsi aftal v qays aaclarn ldrr. Bizim d ox tlsmyimiz gzl ziyaftlrin incliyini v nliyini ldrr. Cnablar, ox tlsmyin! Qrimo de la Renyer bu bard Taleyranla tamamil razlar. Bouq bir uultu eidildi. Ham etiraz edirdi. Blavel: Tolomes, bizi rahat burax, dedi. Fameyl: Rdd olsun mstbid! dey bard. Listolye: Yaasn meyxana, meyxana rab, meyxana nliyi! dey rd. Fameyl szn davam edrk: El bazar gn d bunun ndr, dedi. Listolye is: Biz lap ayq, dey lav etdi. Blavel dedi: Tolomes, mnim kanaliya sbrim qiymt ver! Bli, lap monkalm sbridir. Bu szlrdki zif cinas gl dn bir da kimi tsir etdi. Markiz Monkalm o dvrn mhur royalisti idi. Drhal qurbaalarn ssi ksildi. Tolomes yen nfuza minmi bir adam kimi szn davam edrk: Dostlar, banz itirmyin, dedi. Dorusu, gydndm olan bu ltif sizin bu qdr prt olmanza dymz. Gydn dn hr ey heyrt v hrmt layiq deyildir. Ltif yksklrd qanad alan bir zkann yer buraxd zir-zibildir. Zarafat tsadfi bir hdf dyir, zka is nvbti bir sarsaqlq eldikdn sonra, gylr ucalr. Qayada yaylan amtl bir lk qaraquun umasna mane olmur. Mn ltifni pislmk niyytind deyilm. Mn ltify hrmt edirm, ancaq lyaqtin gr, artq yox. Briyytd, blk d, briyyt xaricind, n lvi, n gzl v n cazibdar n varsa, hams mcazi szlrl ylnmidir. sa mqdds Pyotr,

Musa shaq, Esxil Polinik, Kleopatra Oktavi haqqnda ltif sylmilr. Unutmayn ki, Kleopatra z ltifsini Aksium vurumasndan vvl sylmidi v bu ltif olmasayd, yunanca mnas apaz agirdi olan Torin hrini kims xatrlamazd. Bunu myyn etdikdn sonra, mn yen z arma qaydram. Qardalarm, yen tkrar edirm, tlsmyin, az sy edin v az vurnuxun, hr eyd, htta zarafatda, nlikd bel bir hdd lazmdr. Amfiarayn zkasna v Sezarn daz bana malik olan bir xsin szlrin qulaq asn. Hr eyin, htta cinaslarn da, bir hddi olmaldr. Est modus in rebus1. Gzl yemklrin bel hddi olmaldr. Xanmlar, siz alma kksini sevirsiniz, amma ehtiyatl olun, ox yemyin. Alma kksi yemk n d bir az al v zvq lazmdr. ox yemyi sevn adam hmi z kdnbolluunun czasn kr pula punit Gulax. Allah hzm pozunluunu mdlri trbiy etmk n yaratmdr. Bunu yadnzda saxlayn: hr bir ehtirasmzn, htta eqin bel z mdsi vardr ki, onu ox yklmk lazm deyil. Hr zaman! Hr eyin zrind vaxtnda bsdir szn yazma bacarmaq lazmdr. Lazm gldikd znz l almal, itahanz qfllamal, xyalatnz hbs etmli v htta znz polis idarsin bel aparmalsnz. All o adama deyrlr ki, vaxtnda zn dustaq ed bilsin. Mn he olmasa bir az etimadnz olsun. Mn nec olsa da, hquq elmlri il mul olmuam, bunu mnim verdiyim imtahanlar tsdiq edir, mn istintaqa verilmli il istintaqda olan i arasndak frqi bilirm; mn Romada Munasi Demens ata qtlin dair ilr zr kvestor olduu zaman ttbiq ediln edam sullar haqqnda latn dilind dissertasiya mdafi etmim, mn, ox gman ki, hquq doktoru olacaam; lakin btn bunlardan mnim bsbtn axmaq olduum haqqnda el d ksiz ntic xarmaq olmaz. Mslht grrm, arzularnzda bir az mtdil olasnz. Adamn Feliks Tolomes olduunu nec bilrms, syldiklrimin d doru olduunu el bilirm. Xobxt o adamdr ki, qhrmanlq tlb edn bir qrara vaxtnda gl bilir v Sulla, yaxud Oriken kimi hakimiyytdn l kir! Favurita byk bir diqqtl dinlyirdi. Burada Tolomesin szn ksrk dedi: Feliks! N gzl szdr! Bu ad mnim ox xouma glir. O, latn addr. Bizc o, Bxtiyar demkdir. Tolomes szn davam edrk: Kviritlr, centlmenlr, kaballerlr, dostlarm! dedi. hvt qaplmamaq, eqsiz v izdivacsz yaamaq yollarn bilmk istyirsinizmi? Bundan sad bir ey yoxdur! Budur bunun resepti: limonad iin, hrkt edin, ar i grn, ldn dn, da dayn, yatmayn, geclri oyaq keirin, selitral ikilr v a nilufr hlim iin, xaxa v istiot suyundan lzzt aln, bunlarn hamsna lav olaraq phriz saxlayn, acnzdan ln, stlik soyuq vannalar qbul edin, quru otlardan kmr balayn, boynunuza quruundan bir lvh yapdrn, Saturn cvhri mhlulu, sirkli v krli sudan islatma qoyma unutmayn. Mnc, qadn bunlardan yaxdr, dey Listolye sslndi. Qadn! dey Tolomes tkrar etdi. Qadndan znz qoruyun! Vay o adamn halna ki, qadnn dyikn qlbin inana! Qadn vfasz v hiylgrdir. Qadnn ilandan ona gr zhlsi gedir ki, ilana paxllq edir. lan qadnn rqibidir. Tolomes, dey Blavel bard. Sn srxosan! z d kefin istyn kimi, dey Tolomes tsdiq etdi. El is n ol, n, dey Blavel szn davam etdi. Razyam. Tolomes stkann doldurdu v ayaa qalxaraq szn davam etdi: Eq olsun raba! Nunte, Bacche, canam1. Xanmlardan zr istyirm, bu ispancadr. Senyorlar, sbutmu istyirsiniz, buyurun, qabn hcmi d xalqn tbitin grdir. Kastiliya arrobas on alt litr, Alikanta kantrosu on iki litr. Kanar adalarnn almudu iyirmi be, Balear adalar kuartini iyirmi alt, ar Pyotrun bokas otuz litr tutur. Yaasn nhng boylu olan bu padah, yaasn ondan da byk olan bokas! Xanmlar, siz bir dost nsihti edcym: qonularnz dolaq salmaqdan kinmyin, shv etmk eqin xasiyytidir. Eq macras daim dm yumaqdan dizlri qabar olan ingilis xidmti qadn kimi lap ktlndk dizi st srnmk n yaranmamdr. Eq macras, o gzl v dadl macra, bunun n yaranmadndan n-n shvlr edir! Kim is demidir: Shv etmk insana xas olan bir

eydir; mn is deyirm ki, shv etmk aiqlr xasdr. Xanmlar, mn hamnza prsti edirm. Ah, Zefina, ah, Jozefina, sizin znzd hr ey yerind olsayd, ox gzl olardnz. Qng znzn el grn var ki, el bil, kim is bir df shvn onun stnd ylmidir. Favuritaya glinc, ah! Ey prilr, ey mlklr! Blavel bir df Keren Buasko ksindki xndkdn kerkn ayaqlarn yoldan kenlr gstrn a corabl gzl bir qz grd. Bu mqddim Blavel ox xo gldi v qza vuruldu. Onun vurulduu qz Favurita idi. Oh, Favurita, snin gzl dodaqlarn yunan qzlarnn dodaqlarna bnzyir! Vaxtil Yunanstanda Evforion adl bir rssam vard. Bu rssam gzl dodaqlar kmkd byk hrt qazanmd. Yalnz bu yunanl snin gzl dodaqlarn kmy layiqdir. Qulaq as! Dnyada sn qdr bu ada layiq bir mxluq olmamdr! Sn Venera kimi qzl alman almaq v ya Hvva kimi onu yemk n yaranmsan! Gzllik sndn balanr. Mn indic Hvvann adn kdim, onu sn yaratmsan. Sn qng qadn ixtira etmk n patent almaa tamamil layiqsn. Uf, Favurita! Mn artq siz sn demycym, nki artq eri buraxaraq nsr kemkdym. Siz mnim adm kdiniz. Bu mn ox tsir etdi, lakin biz nec adam olsaq da, adlara inanmamalyq, adlar insan aldadr. Mnim adm Feliksdir, lakin mn o qdr d xobxt deyilm. Szlr yalandrlar; onlarn verdiklri mnaya kor-koran inanmaq lazm deyil. Bearn probkas n Lej, Lej lcklri n Bearna getmk shv olard. Miss Daliya, mn sizin yeriniz olsaydm, adm Qzlgl qoyardm. iyin gzl tri, qadnn is al olmaldr. Fantina haqqnda mn he bir sz demycym. O, xyalprvr, daln fikirli v hssas bir qzdr; o, pri klind bir xyaldr, o, yolunu azan v yngl xlaql bir qz kimi yaayan, lakin xyal almind tslli axtaran, n grdyn v n etdiyini dnmdn oxuyan, dua edn v gylri seyr dalan bakir bir rahib donuna girmidir; o, nzrlrini gylr zillmi bir xyaldr, o el bir bada gzir ki, oradak qularn say btn hqiqi almd olan qularn sayndan qat-qat oxdur! Ey Fantina, bil ki, mn, Tolomes yalnz bir xyalam. Lakin bu sarn mlk mni he dinlmir! O badan ayaa qdr travt, naz v gzllik, gnclik mcssmsidir, onda aydn bir shr safl grnr. Ey Fantina, ey napatya iyi v ya inci adlanmaa layiq olan qz, siz yenic alan fqsiniz. Xanmlar! Siz ikinci mslhtim budur: r getmyin. zdivac peyvnd kimi bir eydir; ya yax xa bilr, ya da pis; bel bir thlkdn uzaq qan. Mn n danram? Bu szlr bihuddir. Toy shbti gedn yerd qzlar lacsz, arsiz bir xsty evrilirlr. Biz filosoflar n desk d, drzi v qurcuva qzlar brilyant iind zn rlr arzulamaqdan l kmzlr. N edk, el olsun, lakin, gzl qzlar, bir eyi yadda saxlayn, siz hddindn ox kr yeyirsiniz! Ah qadnlar, sizin birc nqsannz var: siz daim kr gmirirsiniz! Ey gmiricilr cinsindn olanlar, sizin qng a dilriniz kri ox sevir! Ona gr diqqtl qulaq asn: kr duz kimi bir eydir. Hr cr duz adam qurudur. kr is hr bir duzdan artq qurudur. kr qann maye elementlrini damarlardan sorur; qann laxtalanmas, sonra bsbtn qurumas, ciyrlrdki dynlr v nhayt, lm bundan irli glir. Mhz buna gr kr xstliyi il vrm arasnda frq azdr. Odur ki, kr yemyin, o zaman ox yaayarsnz. ndi mn kiilr keirm. Aalar, mmkn qdr ox qlb almaa aln. Vicdan zab kmdn bir-birinizin sevgilisini qoparb almaa aln. Rqsd olduu kimi, qadnlarla birlin, sonra yen ayrln. Eqd dostluq yoxdur. O yerd ki qng bir qadn var, orada hr an dmnilik try bilr. Aman vermyin, lm-dirim mharibsi aparn! Qng qadn Casus belli-gup1, cinayt n bir sbbdir. Tarixdki btn basqnlar, toqqumalar bir qadn tumannn araya qarmas nticsind olmudur. Qadn kiinin haqqdr. Romul Sabinya qzlarn, Vilhelim Saksoniya qzlarn, Sezar is Roma qzlarn qarmdr. Sevgilisi olmayan adam, qr kimi zglrinin sevgililri zrind uar. Mn gldikd, mn bu biar kiilr Napoleonun taliya ordusuna demi olduu bu gzl szlri deyirm: sgrlr, sizin he bir eyiniz yoxdur. Dmnin hr eyi vardr. Tolomes dayand. Blavel: Bir az nfs al, Tolomes, dedi. Bu halda Blavel hzin bir ahngl oxunan fhl nmlrindn birini oxumaa balad. Distolye v Fameyl d onun ssin ss verdilr. Bu nmlr tsadfn aza gln qafiyli, yaxud

tamamil qafiysiz, aac budaqlarnn hrkti v klyin gurultusu kimi mnasz olan szlrdn ibart idi. Onlar ubuqlarn tsts irisind doaraq onunla birlikd havaya uur v yox olurdu. Bu adam Tolomesin nitqin bel bir kupletl cavab verdi: Bizim axmaq, kt adamlar. Yedizdirdi keilri. Ki, Sen-Janda papa ola. Blk, Klermon-Toneri. Kim yaranm sfeh, qanmaz. sla ondan papa olmaz. Aldqlarn qaytardlar. Bizim bu axmaq atalar. Lakin bu nm d Tolomesin natiqlik hycann sakit etmdi. O, stkann boaltd, onu yenidn doldurdu v szn davam edrk: Yox olsun hikmt! dedi. Btn syldiklrimi yadnzdan xarn. Ny lazm al, db, xlaq? Mn adlq eqin imyi tklif edirm. ad olaq! yrndiyimiz hquq drslrini ylnclrl, yemkl tamamlayaq! Yaasn mhkm boboazl v mdmizin ii! Qoy Yustinian v Ziyaft bir-biril evlnsin! Ey drin sevinclr! Ey dnya, var ol! Kainat gzl bir incidir. Mn xobxtm. Hr yerd gzl qular uur, hr trfd nlik var! Blbl d pulsuz Elevydr. Ey yay fsli, xo glmisn! Ah, ey Lksemburq ba! Ey ahzad xanm ksind v rsdxana xiyabannda yaradlan dastanlar! Ey daln sgrciyzlr! Ey uaqlar gzdirmkl brabr mhbbt ylnclrindn d kinmyn gzl daylr! Bamz zrind Odeon qbblri olmasayd, Amerika pampaslar mnim xouma gl bilrdi. Mnim ruhum insan aya grmmi melr v ucsuz-bucaqsz shralara uur. Hr ey gzldir! Gnin inda milklr vzldar. Gn asqrd, kalibri douldu. p mni, Fantina! Tolomes yanld v Favuritan pd. SKKZNC FSL. Atn lm. Birdn Zefina rd: Amma Edonun xrklri Bombardnkndan daha lzztlidir. Blavel dedi: Mnc, Bombard daha yaxdr. Burada dbdb, asiyallq daha oxdur. Hl bir aa mrtby baxn. Divarlarda gzglr gr nec parlayr. Favurita cavabnda: Divarlardansa boqablar parlasayd daha yax olard, dedi. Blavel yen israr edrk: Hl baqlara baxn. Bombardn baqlar gmdndir. Edonunku smkdn. Gm is smkdn daha bahaldr. Tolomes dedi: Lakin gmdn zlrin di dzltdirnlr n yox, Tolomes bu szlri sylrkn meyxanann pncrsindn grnn lillr evinin qbbsini seyr edirdi. Ham skut etdi. Tolomes! dey Fameyl bard. ndic Listolye il aramzda bir mbahis gedirdi. Mbahis yax eydir, dey Tolomes cavab verdi. Lakin savamaq daha yaxdr. Biz filosoflar haqqnda mbahis edirdik. ox gzl. Sn kimi stn tutursan Dekart, yoxsa Spinozan? Dezojyeni, dey Tolomes cavab verdi.

He bir etiraza yol vermyn bu qrardan sonra o, rabn irk davam etdi: Mn yaamaa razyam. N qdr ki, boboazlq etmk mmkndr, demk, yer znd hl hr ey bitmmidir. Bundan tr mn lmz allahlara kr edirm. Biz yalan danrq, hm d glrk. Biz fikrimizi qti sylsk d, yen d bhdn azad deyilik. Bu gzldir. Gzlnilmyn hadislr sillogizmdn ml glir. Yer znd hl d ii paradokslarla dolu olan gizli qutunu n-n ab-balama bacaran adamlar vardr. Xanmlar, bilin ki, sizin bu qdr hvssiz idiyiniz rab, dniz sthi zrind yz on yeddi tuaz hndrlkd bitn zmdn qayrlm madera rabdr! Onu irkn bu rqm fikir verin. yz on yeddi tuaz! Bizim ehtiaml meyxanamz cnab Bombard is bu yz on yeddi tuaz siz drd frank lli qpiy verir. Fameyl yen onun szn ksrk: Tolomes, dedi, snin ryin qanundur. Snin sevdiyin mllif kimdir? Ber... ...gen? Yox ...u. Tolomes yen davam etdi: Bombarda alqlar olsun! O mnim n bir rqqas tapm olsayd, Elefantl Munofis mislind, gitara tapm olsayd, Tigelion de Kerone mislind ola bilrdi. Bilin, agah olun, xanmlar, Yunanstanda, Misird d Bombardlar olmudur. Bunu biz Apuley nal edir. fsus! Hr ey tkrar olunur, dnyada yeni he bir ey yoxdur. Allahn yaratdqlarnda mlum olmayan bir zrr bel qalmamdr! Sleyman peymbr deyir ki: Nil sub sole novum1. Verjili is deyir ki, Amor omnibus idem2 z rfiqsi il Sen-Kluya gedn bir medikus qaliota, vaxtil Samos donanmasnn qaleralarndan birin minn Aspaziya v Perikl kimi ylir. Bir-iki sz daha demliym. Xanmlar, Aspaziyann kim olduu siz mlumdurmu? O el bir dvrd yaayrd ki, o zamanlar qadnlarn hl qlbi yox idi, lakin onun qlbi vard. Bu qlb qzlgl kimi al-qrmz, alov kimi yandrc, shr fqi kimi tptz idi, Aspaziyann varlnda birbirin zidd iki qadn tipi birlmidi: fahi v ilah. Onun qlbind hm Sokrat yaard, hm d Manon Lesko. gr Prometeyin bir fahiy ehtiyac olsa idi, onu axtarard. Aspaziyann yaradlmasndan mqsd d bu idi. Tolomes comudu, bu halda sahil ksind bir at yxlmasayd, onu susdurmaq tin olacaqd. Sarsnt o qdr qvvtli idi ki, araba da, natiq d ikisi birdn dayandlar. Bu, ar ykl bir araban kn qoca v arq bir at idi. Biar heyvan Bombard restorannn yanna atdqda, taqtdn dm olduuna gr, artq irliy getmk istmdi. Bu hadis bir ox yolunun diqqtini clb etdi, atn trafna adamlar yd. Qzblnmi araba azdolusu r dymi! dey syrk, stlik amansz bir qam vurduqda, biar heyvan bir daha ayaa qalxmamaq n yer yxld. Tolomesin n dostlar kdki ss-ky eidrk pncrdn ky baxdlar. Tolomes d bu frsti ldn qarmayb z qsa nitqini bel bir melanxolik eirl qurtard: O, yaad qara tale arabaya, karetaya. Dmn olan bir hyatda, bir mhitd zaman-zaman. O da btn yablar tk doldu yaa, atd boya. Ssqalab ik kimi snd axr yazq heyvan. Fantina bir ah krk: Biar at! dedi. Daliya is: Buna bax! dey rd. Deysn, Fantina at n yas tutmaa hazrlar. Bel d axmaq qz olar! Bu zaman Favurita qollarn sinsind arpazlayaraq, ban geriy atd. Tolomes baxd v qti bir ssl. Bs srpriziniz han? dedi. Tolomes:

 Tamamil dorudur, dedi. Vaxtdr. Aalar, xanmlarnz heyrtd qoymaq mqam atmdr. Xanmlar, bir ne dqiq burada bizi gzlyin... Blavel: Srpriz pdn balayr, dedi. Tolomes: Alnndan pk, dey lav etdi. Hr biri tntnli surtd z sevgilisinin alnndan pd, sonra srarngiz bir kild barmaqlarn dodaqlarna qoyaraq, drd d bir-birinin ardnca qapya doru ynldi. Favurita l alaraq: Bu el indidn maraqldr, dedi. Fantina yava bir ssl: Ancaq tez qaydn, dedi. Biz sizi gzlyirik. DOQQUZUNCU FSL. ylncnin ylncli sonu. Gnc qzlar yalqz qaldqdan sonra, iki-iki pncrlrin yannda dayanb dirsklrini pncry sykyrk, balarn bayra xarb zarafatlamaa baladlar. Onlar gnclrin Bombard meyxanasndan qol-qola xdqlarn grdlr; gnclr dnb onlara glmsyrk, balar il iar etdikdn sonra, hr gn Yelisey yollarn dolduran tozlu izdiham iind gzdn itdilr. Fantina: Tez qaydn, dey rd. Zefina: Grsn, onlar biz n gtircklr? dedi. Yqin ki, gzl bir ey gtircklr, dey Daliya cavab verdi. Favurita: Mn qalrsa, mn qzl bir ey olmasn istrdim, dedi. Bir azdan ay sahilindn ken v uca aaclarn budaqlar arasndan gcl grnn ekipajlarn hrkti onlarn diqqtini clb etdi; onlar bununla ylnmy baladlar. Bu, pot arabalarnn v dilicanlarn yola xd saat idi. Qrb v rq doru gedn btn arabalar Yelisey yollarndan keirdi. Arabalar ayn knar il gedrk, Passi qarovulxanas yannda hrdn xrdlar. Arasra qara il sar rng boyanm, st brezentl rtlm bir ox sandq v qutulardan olduqca biimsiz bir kil alm ar ykl byk bir araba k dalarn skrk v hr birini bir axmaq dana dndrrk, quduz kimi izdiham yarr, kr kimi qlcmlar saaraq, tst vzin a brnm halda gurultu il keib gedirdi. Sandqlarn arasnda oxlu balar grnr v buradaca yox olurdular. Btn bu ss-ky v gurultu gnc qzlar ylndirirdi, Favurita: Sn gurultuya bax? dey sslnirdi, el bil, bir yn znciri k-k aparrlar: Sx qaraac yarpaqlar arasndan tinlikl seiln bu arabalarn biri bir anla dayand v sonra yen srtl uzaqlad. Bu, Fantinan ox tccblndirdi. N qribdir, dedi, mn el bilirdim ki, dilicanlar he bir zaman yolda dayanmrlar. Favurita iyinlrini krk: Bu Fantina qrib qzdr, dedi. Bzn mn mhz maraq n onun yanna gedirm. O, n adi eylr heyrt edir. Msln, tsvvr edin ki, mn bir srniinm, srcy deyirm ki, Mn qabaa gedirm, siz d yoldan kend ay knarnda mni arabaya mindirrsiniz. Dilican glib mn atr, dayanr, mn d z yerimd otururam. Bel hadislr hr gn ola bilr. Snin dnyadan xbrin yoxdur, quzum. Bir mddt d kedi. Birdn Favurita yuxudan oyanm kimi diksindi v sorudu: Bs vd ediln srpriz nec oldu? Daliya da ona qoularaq:

 Dorudan da, dedi, bs bu srpriz n oldu? Grsn, harada qaldlar, dey Fantina kksn trd. O, szn qurtarmamd ki, yemk yeyrkn onlara qulluq edn xidmti iri girdi. lind mktuba oxar bir ey vard. Favurita: O ndir? dey sorudu. Xidmti: Bu, o aalarn sizin n qoyduu mktubdur, dedi. Bs n n siz onu biz drhal gtirmdiniz? nki o aalar bir saat kedikdn sonra verilmsini taprmdlar, dey xidmti cavab verdi: Favurita tez mktubu xidmtinin lindn dartd. Bu, dorudan da, mktub idi. ox qribdir, dedi, mktubun zrind nvan yoxdur. Lakin yazlmdr ki: Vd olunan srpriz budur! Favurita tlsik zrfi ad, mktubu xarb oxumaa balad (oxumaq bilirdi): Ey sevgililrimiz! Bilin ki, bizim valideynlrimiz vardr. Valideyn n olduunu siz yax bilmzsiniz. Namuslu v sad olan Mlki Qanun mcllsind ata-ana bu cr adlandrlr. Hmin bu valideyn ah-uf edir, bu qoca ata-analar bizi z yanlarna arrlar. Bu namuslu rlr v arvadlar bizi yolunu azm vlad adlandrr; onlar bizim qaytmamz gzlyrk, qurbanlar ksmy hazrlarlar. Yax oul olduumuzdan onlarn szlrin qulaq asmaq borcumuzdur. Siz bu stirlri oxuyan zaman, be srtli at bizi ziz analarmzn v atalarmzn yanna aparacaqdr. Bosse demikn, biz qarq. Biz gedirik, biz artq getdik. Biz Kalyarn qanadlarnda Lafitin auuna uuruq, Tuluza gedn dilican bizi uurumdan xilas edckdir, uurum is sizsiniz, siz, ey bizim gzl qzlarmz! Biz saatda 3 lyo srti il cmiyyt, vzif v intizam dnyasna qaydrq. Vtnin mnafeyi bizim d vtndalar kimi ail sahibi, prefekt, mhkm mmuru, dvlt maviri olmamz tlb edir. Bizi drin hrmtl yad edin. Biz zmz vtn fda edirik. Bizim n az alayn v tezlikl bizi baqalar il vz etmy aln. Bu mktub qlbinizi paralarsa, siz d onu paralayn. lvida. Biz il mddtind sizi bxtiyar etdik. Odur ki, bizdn incimyin. mza etdilr: Blavel Fameyl Listolye Feliks Tolomes. Yemklrin pulu verilmidir. Post scriptum. Drd qz bir-birinin zn baxd. Favurita birinci olaraq skutu pozdu. N olsun ki, dey o sslndi. Pis zarafat deyil. Zefina: Bli, ox glmlidir, dedi. Bunu Blavel dnm olacaqdr, dedi, el is mn ona aiq olmaa hazram. Kim qeyb olarsa, onu sevrlr. Bir i bax. Yox, dey Daliya etiraz etdi, bu fikir Tolomesin fikridir. Buna he bh ola bilmz. Favurita dedi: El is yox olsun Blavel v yaasn Tolomes! Daliya il Zefina da:

 Yaasn Tolomes! dey bardlar v glmkdn uundular. Fantina da onlarla brabr glrd. Lakin bir saatdan sonra, otana qaydaraq, Fantina hnkr-hnkr alad. Yuxarda dediyimiz kimi, bu, onun ilk sevgisi idi. Biar qz Tolomes bir r kimi tslim olmudu v artq zavall qzn ondan ua vard.

BRNC FSL. ki anann bir-birin rast glmsi. Hazrk srin vvllrind Parisin yaxnlnda, Mon-Fermeyl kndind bir meyxana vard. O bu gn artq qalmamdr. Bu meyxanan Tenardye adl bir adamla arvad saxlayrd. Meyxana Bulanje dngsind idi; qaps stn bir taxta vurulmudu; bu taxta zrind arxasna enli qzl general epoletli bir adam alm v insana bnzr bir ey, epoletin zrind d iri gm ulduzlar kilmidi. Generaln paltarnda qrmz qan lklri vard. klin qalan hisssini tst doldurmudu, bu da, yqin, dy lamti idi. Rsmin altnda Vaterloo serjant szlri yazlmd. Meyxana qaps nnd bir araba grmk he d tccbl bir ey deyildi. Ancaq Vaterloo serjant meyxanasnn qabandak kni tutan araba v ya, daha dorusu, arabann qrq paralar 1818-ci ilin yaz axamnda z qrib grn il yoldan ken rssamn diqqtini mtlq clb etmli idi. Bu araba melik rayonlarda youn taxta-alban damaq n ildiln arabalarn qabaq tkrlrindn ibartdi. Qabaq tkrlrin youn dmir oxu v ar dil taxlan topu vard; oxu iki ar tkr saxlamd. Bunlarn hams bir yerd alaq eybcr bir kild olub nhng top dzgahn andrrd. Tkrlr, nbr, top, ox v dil, adtn, kilslrin boyand mnfur sar boyaa bnzyn qaln bir palq tbqsi altnda grnmz olmudu. Aac hisslrini palq rtm, dmir hisslri is pas tutmudu. Oxun altnda yarmdair klind sir dm Qoliafa layiq youn bir zncir sallanrd. Bu zncir yk dand zaman brkidiln albanlar deyil, tamamil ona qoula bilck mastodontlar v mamontlar xatrladrd. Bu zncird katorqan, hm d siklopik v fvqlbr katorqan xatrladan bir ey vard. Sanki, onu bir divin boynundan amdlar. Homer bu zncirl Polifemi, ekspir is Kaliban balaya bilrdi. Bu araba tkrlrinin yolun ortasna qoyulmasna sbb n ola bilrdi? vvln, yolu ksmk n, ikincisi, tamamil pas tutmaq n. rk ictimai quruluun bir ox mssislri vardr ki, he bir baqa saslar olmad halda, cmiyytin yolunu aqdan-aa ksmilr. Zncirin ortas yellnck kndirlri kimi az qala yer dyirdi; bu axam iki kiik qz ua onun stnd bir-biril qngc qucaqlab oturmudu. Qzlarn birin iki ya yarm, o birin is ya yarm vermk olard. Byk qz kiik qz qucaqlamd. Mhartl zncir balanm yaylq onlar yxlmaqdan qoruyurdu. Yqin, onlarn anas bu dhtli znciri grb: Uaqlarm n n yax bir ylncdir demidi. Bu iki qzcaz ox sevimli bir surtd geyindirilmidi, bzkli olduqlarndan, pasl dmirlrin ortasna taxlm iki gzl ik kimi parlayrdlar; gzlri nur sar, al yanaqlar glrd. Birinin sa abald, o birininki is qara idi. Msum zlrind sevincli bir heyrt duyulurdu. Yaxnlqda bitn, ik am kollar trafa gzl qoxu sard. Adama el glirdi ki, bu tri saan hmin uaqla mxsus bir msumluqla hya etmdn gstrirdi. Batmaqda olan gnin i altnda bxtiyar grnn bu iki uan balar zrind arabann nhng qabaql ucalrd; pasdan qaralb dhtli bir kl dm bu araba hisssi maara qapsna oxayrd. Bir ne addm uzaqda, meyxanann artrmasnda bir qadn oturmudu. Bu, onlarn anas idi. Onun mumi grnnd czb edck bir ey yox idis d, uaqlar zncir balanm uzun bir kndirl yellndirmsi, onlara bir fqt nzri il baxmas bu halda tsirli bir shn tkil edirdi: qadn uaqlarn qorxulu bir nzrl tqib edrk bir bdbinlik z vermsin dey, heyvani v ilahi bir mhbbt ifadsi il onlarn yxlmamalarna diqqt edirdi. Bu ifad btn analara mxsusdur.

Kndiri hr df dartdqda irkin zncirin halqalar kinli bir mrltya bnzyn dhtli, kskin bir ss xarrd. Qzcazlar heyrtl baxrdlar; batan gnin son alar onlar sevindirirdi; bu tsadfi mnzrdn daha gzl bir ey n ola bilrdi? Nhnglrin pasl ar znciri mlklrin yellncyin evrilmidi. Ana z qzcazlarn li il yellndirrk, o vaxt dbd olan bir nmni cr ssi il oxuyurdu: Bel d lazmdr, dedi cngavr. Gzl mojin, ux mojin. Nm ssi v qzlarn seyr etmsi onun yoldan tnlri grb eitmsin mane olurdu. Qadn nmnin ikinci bndin kerkn bir adam onun yanna gldi. Qadn lap qulann dibind bel bir sz eitdi: Xanm, n sevimli uaqlarnz var! Uaqlarn anas oxuya-oxuya dnb geri baxd. Bir ne addm irlid bir qadn durmudu. Bu qadnn da qucanda balaca bir uaq vard. Bundan baqa, lind ox ar grnn bir torba vard. Bu qadnn ua mlk kimi gzl idi. Uan iki- ya olard. Paltarnn qngliyi il yellnckd oturan kiik qzlarla ciddi surtd yara bilrdi; qurjuval utqusunun stndn zrif ktandan tikilmi bir lk rtlmd; koftas gzl lentl ilnmidi. tyi qalxm kiik tumannn altndan a v tupura baldrlar grnrd. Yanaqlar gl kimi qzarrd. Uaq o qdr gzl idi ki, adam onun alma kimi qrmz olan yanaqlarn dilmk istyirdi. Gzl kirpiklrl dairlnmi qapal iri gzlri haqqnda bir sz demk olmazd. Qzcaz yatrd. O, yana mxsus bir msumluqla sakit bir yuxu iind idi. Anann qollarnda inc bir nvazi v fqt var. Uaqlar bunlarn zrind irin yatrlar. Qzn anasna glinc, o, yoxsul v myus grnrd. Paltarndan yen kndli olmaa hazrlaan fhl qadna oxayrd. Gncdi. Gzl idi. Ola bilsin, lakin bu paltarda gzl grnmyirdi. Aln zrin dn sarn salar sx v gzldi, lakin bu salar boaznn altndan balanm qaln, irkin v ensiz bir lk altnda rtlmd. Gzl dilri olanlar glmsrkn dilrini gstrrlr, siz d bundan hzz alarsnz. Lakin o glmsmirdi. Gzlrinin ya, deysn, he qurumurdu. Yanaqlar saralm, grn yorun v xst idi; qucanda yatan uana balasn z d il mizdirmi analar kimi fqtli bir nzrl baxrd. lillrin, adtn, z burunlarn sildiklri yayla oxayan iri key bir yaylq iyinlrindn biimsiz bir surtd aa sallanmd. llri gndn qaralm v il-il lklrl rtlmd. hadt barma iyndn deik-deik olmu v stnd dynk ml glmidi. iyinlrin qhvyi, kobud v yun bir brnck rtmd. ynin it paltar geymidi, ayaqlarnda iri ayaqqab vard. Bu qadn Fantina idi. Bli, bu Fantina idi. Onu tanmaq mmkn deyildi. Lakin ona daha diqqtl baxdqda, gzlliyini hl d itirmdiyi grnrd. Sa yananda kinayli bir ifad seziln inc bir qrq ml glmidi. Onun muslin v lentlrdn tikilmi, nlik, dlilik v musiqidn hrldy znn ediln, znqrov kimi sslnn, yasmn kimi tir saan ffaf geyimin glinc, o, gnn altnda brilyanta bnzyn parlaq qrov ulduzlar kimi, riyib mhv olmudu. Bu ulduzlar ridikd, budaqlar yen vvlki kimi qapqara grnr. ylncli zarafatdan on ay kemidi. Bu on ay iind nlr olmudu? Bunu asanlqla duymaq olar. Trk edildikdn sonra Fantina drhal ehtiyacn n olduunu anlad. O, rfiqlrini: Favuritan, Zefinan, Daliyan birdn-bir itirdi, onlar daha gz grnmdilr. Kiilr onlar atb getdikdn sonra, qzlarn dostluu da yox oldu. ki hft sonra bir-birinin dostu olduqlarn sylyn olsayd, onlar ox heyrt edrdi; artq onlar bir-birin balayan sbb yox idi. Fantina tk qalmd. Uann atas getmidi, heyhat! Bel ayrlqlar ox vaxt hmilik olur. Fantina ilmy adt etmdiyindn v ylnclr meyil etdiyindn artq bsbtn yalqz qalmd. Tolomesl laqy qzaraq, z sad sntini atm v mtrilrinin bandan dalmasna sbb olmudu. ndi artq onlarn qaps Fantinann zn bal idi. Yaamaq n daha he bir glir mnbyi yox idi. Fantina azacq oxumaq bilirdi, yazmaq is he bacarmrd; kndd ancaq

ona qol kmyi yrtmidilr. K mirzlrinin birindn Tolomes mktub yazmasn xahi etdi, sonra ona ikinci bir mktub, daha sonra nc bir mktub gndrdi. Tolomes mktublarn he birin cavab vermdi. Bir gn Fantina iki qonu arvadn onun qzna baxarkn: Bel uaqlara hmiyyt vern varm? Onu grnlr yalnz iyinlrini atrlar! dediklrini eitmidi. Onda Fantina dnd ki, Tolomes d bu uaa hmiyyt vermyib iyinlrini atacaq v bu msum mxluqu he bir vaxt xatrlamayacaqdr; bunu dndkd ona qar qlbind kskin bir qzb oyanrd. Lakin n etmli? Onun mracit edilck bir kimssi yoxdu. Gnah bir i grm olsa da, qabaqda dediyimiz kimi, hyal v xlaql idi. midsizliy qapldn v uuruma yuvarlana bilcyini dumanl bir surtd hiss edirdi. Csartli olmaq lazm glirdi; csartini toplad, dikldi. Vtni olan Monreyl hrin qaytmaq arzusuna dd; blk, orada tanyb ona i vernlr oldu. Ancaq bunun n z gnahn gizltmli idi. Bunu dndkc, baqa daha qorxunc bir ayrlq mcburiyytind qalacan anlad. Can sxld, lakin qrarndan kinmdi. rlid grcyik ki, Fantina uursuzluq qarsnda csart v sbatdan mhrum deyildi. O, artq bzkli paltardan l kmi, btn ipklrini, bzklrini, lentlrini v qurcuvalarn qzna srf edrk, olduqca sad bir paltar geyirdi. Yer znd yegan midi v iftixar bu qzd v bu iftixar mqdds bir eydi. Fantina hr eyini satb iki yz frank ld etdi; btn xrda borclarn verdikdn sonra, sksn franka qdr pulu qalmd. Gzl bir yaz shri iyirmi iki yanda olan bu gnc qadn uan gtrb Parisi trk etdi. Onlara rast gln olsayd, dnyada yalnz birc ua olan, uann is anasndan baqa kimssi olmayan bu qadna yaz glrdi. Fantina uan z mizdirdiyindn, d qvvdn dmd, odur ki, bir az skrrd. Biz daha cnab Feliks Tolomesdn bhs etmycyik. Yalnz bunu dey bilrik ki, bu hadisdn iyirmi il sonra, o kral Lui-Filippin sltnti dvrnd, grkmli, nfuzlu v varl bir yalt vkili olmudu. O, al banda bir seici v ox ciddi bir mhkm zv idi. Yen vvlki kimi yyal sevirdi. O zamanlar hr lyo n 3-4 su kiray alan Paris trafnda ilyn kiik karetada yol gedrk, nhayt, Fantina gnortadan sonra Monfermeyl atd. Bulanje ksin getdi. Fantina Tenardyenin meyxanas yanndan kerkn, nhng yellnckd yellnn iki kiik qzcaz grb, heyrt iind qald; bu gzl mnzr onu bsbtn valeh etdi. nsanlar valeh ola bilirlr. Bu iki qzcaz anan mftun etmidi. Fantina durub byk bir hycanla onlara baxrd. Mlklrin burada olmas cnntin yaxnda olduuna bir iardir. Fantina, sanki, bu meyxana zrind taleyin tyin etdiyi srarl el budur ki, var szlrini oxumudu. Uaqlar, bhsiz ki, bxtiyar idilr. Fantina heyran nzrlrl onlara baxrd. O, bu mnzry o qdr mftun olmudu ki, artrmada oturan qadn nmsini oxuyarkn, bir az fasil verdiyi zaman, Fantina zn saxlaya bilmdi v yuxarda qeyd etdiyimiz szlri syldi: Xanm, n sevimli uaqlarnz var! n zalm insanlar bel uaqlarnn oxadn grnc, yumalrlar. Qzlarn anas ban qaldrd, tkkr etdi v sonra Fantinan qapnn qarsndak oturacaq zrind oturtdu, z is astanada oturmudu. Qadnlar shbt baladlar. ki balaca qzn anas: Mnim adm madam Tenardyedir, dedi. Bu meyxana da mniml rimindir. Sonra yen nmsin davam edrk diaras bir bnd d oxudu. Bel d lazmdr, dedi cngavr. Sfr xram mn Flstin. Madam Tenardye krnsal, kk, kobud bir qadnd; zahirindn tuman geymi sgr oxayrd. ox qribdir ki, bununla brabr onun znd, oxlu roman oxuduundan, bir xumarlq lamti sezilirdi; kiilrin hrktini tqlid etmsi ona qar nifrt oyadrd. Khn romanlar oxumaq bu cr meyxana qadnlarnn xyalatn znginldirmkl brabr, onlara qrib bir tsir buraxr. O, hl gnc idi, otuz ya ancaq ola bilrdi. Artrmada oturan bu qadn

ayaa durmu olsayd, yarmarka balaqanlarn gzib dolaan nhng qadnlar kimi uca boyu v enli iyinlri yolu qadn hrkdrk, ona qar etimadn bsbtn dadar v aada syldiyimiz hadis d olmazd. Bzn bir adamn taleyi birisinin ayaq st v ya oturmu halda olduundan asl ola bilr. Yolu qadn srgztini bir az dyimi kild syldi. Fhl bir qadndr, ri lmdr; Parisd i tapmadndan, ilmk n z vtnin glmidir, Parisi bu gn shr tezdn trk edib piyada olaraq yola xmdr; uan qucanda gtirdiyi n yorulmu v Vilemonbla gedn bir dilicana minmidir; Vilemonbldan Monfermeyl d piyada glmidir; dorudur, uaq hrdnbir z d azacq ayaqla glmidir, ax o hl krpdir, onu qucana alm v indi d qucanda yatmdr. Bu szlri deyrkn qznn yanandan el bir ehtirasla pd ki, uaq oyand. Anasnn gzlri kimi iri mavi gzlrini ad, trafna baxd. Grsn, o ny baxrd? O ciddi, bzn d srt bir nzrl he bir ey v hr bir ey baxrd. Bu hal balaca uaqlarn msumluuna mxsus bir sirdir ki, xeyirxahlmzn tkdy qaqabaa qtiyyn bnzmz. El znn etmk olar ki, bu uaqlar mlk olduqlarn bilir, biz is yalnz insana baxan kimi baxrlar. Sonra qzcaz gld v anasnn onu tutmaa almasna baxmayaraq, dcllik etmk istyn kiik bir mxluqun yenilmz mtanti il srb yer dd. Birdn yellnckd yellnn iki qzcaz grb durdu v sevincindn dilini xard. Qzlarn anas uaqlar azad edib yellnckdn gtrd. Bir yerd oynayn, dedi. Bu yalarda bir-biril tan olmaq asandr. Bir dqiqdn sonra artq uaqlar bir yerd oynayaraq, torpan iind dliklr, quyular qazrdlar. Uaqlar bundan byk zvq alrdlar. Yeni gln qzcaz olduqca n idi; ana n qdr mrhmtli olarsa, uaq da o qdr n olar; uaq bir p tapb, byk bir surt v ciddiyytl skk boyda kiik bir quyu qazmaa balad. Mzarnn iini uaqlar grnd bu i n olur. Qadnlar shbtlrind davam edirdilr. Qznzn ad ndir? Kozetta... Kozetta Efrazi. Qzn ad Efrazi idi. Anas, mumiyytl, analarn v xalqn Xosefan Pepitaya, Fransuazan Siletaya dyimy ald kimi qng olsun dey, Efrazini Kozettaya evirmidi. Bu cr uydurma szlr etimoloqlarn elmi nticlrind byk bir qarqlq ml gtirir. Biz bir qar tanyrdq ki, Teodoran Nyona evirmidi. Ne yandadr? yana az qalb. Mnim byk qzmla yaddr. Bu aralq balaca qzlar bir yer yb byk bir heyrt iind baxrdlar. Birdn mhm bir hadis oldu: torpan iindn iri bir qurd xrd; qzlar hm qorxur, hm d heyrt edirdilr. Onlarn balaca balar bir-birin toxunurdu; bu balar, sanki, nur dairsi iind idi. Tenardye: Baxn, dedi, uaqlar bir-birin n tez alr! Knardan baxan bunlar bac znn edr! Bu szlr o biri anann qlbind bir qlcm kimi parlad. Meyxana qadnn lindn yapb diqqtl ona baxd: Raz olarsnzm uam sizd qalsn? dedi. Madam Tenardye n bli, n yox dedi, blk, tccb oxar bir hrkt gstrdi. Kozettann anas szn davam edrk: Bilirsinizmi, dedi, mn qzm zml brabr vtnim apara bilmycym. Bu mnim iim mane ola bilr. Uaqla birlikd i tapmaq tindir. Bizim yerlrd adamlar ox qribdirlr. Allah z mni siz rast gtirmidir. Uaqlarnz bu qdr qng, bu qdr tmiz, bu qdr mmnun grdkd, ryim frhdn rpnd, z-zm dedim: N yax anadr; h bu yax oldu: bac olarlar. Bir d mn tezlikl qaydacaam. Uam yannzda saxlamaa razsnzm? Madam Tenardye:

 Bu bard fikirlmk lazmdr, dedi. Ayda alt frank ver bilrm. Bu halda meyxanann iindn bir kii ssi gldi: Yeddi frankdan aa olmaz. Hm d alt ay n qabaqca vermlisiniz. Tenardye dedi: Alt df yeddi qrx iki. Qadn: Verrm, dey razlad. Kii ssi: Bundan baqa, ilk xrclr n on be frank da lazmdr, dedi. Madam Tenardye yen nm oxuya-oxuya hesab etdi: Cmi lli yeddi frank edir. Bel d lazmdr, dedi cngavr. Qadn: Verrm, dedi Mnim sksn frankm var. Hl bir az da yol n qalar. lbtt, piyada getmli olacaam, ancaq orada ilyib pul qazanaram v bir qdr topladqdan sonra glib balaca qzm apararam. Kii ssi: Bs uan paltar varm? dedi. Madam Tenardye: Danan mnim rimdir, dedi. Bli, bli, ziz balamn paltar oxdur, onun riniz olduunu drhal baa ddm, xanm. Bli, onun gzl st-ba var! Hr dstdn bir djn, sl bir xanm kimi ipk paltarlar vardr. Budur, hams torbann iinddir. Kii ssi: Torbadak eylrin hamsn vermlisiniz, dedi. Qadn: lbtt, dedi, mn z balam he lpaq qoya bilrmmi? Bu halda meyxana grnd. ox yax, dedi. Alver ba tutdu. Qzn anas o gec meyxanada qald, pullarn verdi v qzn qoydu. Kozettann paltarlar xarldqdan sonra xeyli yngllmi olan torbasn balayb ertsi gn shr sbhdn, tezlikl gedib yerin atmaq midi il yola dd. Bel ayrlq zahirn adama sakit grnr, lakin, hr halda, midsizlikl dolu olur. Tenardyegilin qonuluunda olan bir qadn yolda qzn anasna rast glmi v ev dndy zaman demidi: Yoldan hnkr-hnkr alayaraq gedn bir qadna rast gldim, el brk alayrd ki, ryim partlamaa gldi. Kozettann anas getdikdn sonra meyxana z arvadna: ndi mn bu pulla sabah vaxt qurtaran borcumu ver bilrm, dedi, yz on frank borcum var idi, ancaq lli frank atmrd. Bilirsn, bu pul olmasayd, yqin ki, iim mhkmy verilck v vekselim d etibarsz hesab edilckdi. Sn bu gn kiik qzlarnla yax tl qurmudun. Tenardyenin arvad: Szn dz, mn he bu fikird deyildim, dey cavab verdi. KNC FSL. ki bhli xsl tri tanlq. Tly dn sian ox balaca idis d, piik bel pis ovla da mmnun qald.

Tenardyelr nec adam idilr? Onlar haqqnda bir ne sz demk lazm glir, sonra skik olanlar tamamlarq. Bu iki mxluq nadan olsa da, ilri yax gedn, oxumu olsa da artq dkn olan insanlarn mnsub olduqlar aralq bir sinf, orta deyiln sinifl aa deyiln sinif arasnda mvcud olan v fhlnin namuslu hycanlarndan, hm d burjuann dzlyndn mhrum olmaqla brabr, ikinci sinfin bzi nqsanlarn v birinci sinfin demk olar ki, btn qbahtlrini birldirn bir sinf mnsub idi. Tenardyelr mum bir alovun tsadfi tsiri altnda azman bir ey ola bilck kiik tbitli adamlar srasna mnsub idilr. Arvadn tbitind heyvani hisslr gizlnmidi, rin xasiyytind is fitri bir alaqlq vard. Hr ikisi pislikd srtli bir trqqi gstrmk n son drc bacarql idi. Bzi adamlar var ki, xrng kimi daim qaranla doru kilir; mrlrind irliy getmk vzin geriy gedirlr. z mnvi eybcrliklrini artrmaq n hyat tcrblrini alt edirlr v pozularaq iqdan qaranla doru srnrlr. Tenardyelrin d xasiyyti bel idi. Xsusil Tenardyenin z elmi-sima almin pis tsir balayacaq bir grnd idi. Bzi adamlar var ki, onlara bir df baxmaqla etibarsz olduqlarn drhal duyursan. Onlar hr bir chtdn bhli grnrlr. Bu cr adamlarn kemilri hycanl, glcklri is dhtli olur. Burada hr ey gizlidir, onlarn n etmi olduqlarndan v n edcklrindn he bir ksin xbri olmur. Onlarn qaqabaql grn nec adam olduqlarn gstrir. Bir sz syldiklrini eidn v ya hrktlrini grn kimi, o saat bunlarn kemilrind gizlnn v glcklrini dumanla bryn qorxunc sirlri mahid etmk olar. znn dediyin inanmaq mmkns, bu Tenardye vaxtil sgrlik etmidi, htta serjant olduunu da sylyirdi. Ola bilsin, 1815-ci il mharibsind itirak etmidi v dediyin gr, bir qdr qhrmanlq da gstrmidi. Bunun kim olduunu irlid grcyik. Meyxanann stndki lvh onun hrbi qhrmanlqlarna bir iar idi. Tenardye bu lvhni z kmidi, nki hr bir id alayarmq qabiliyyti vard, amma ox pis kmidi. O el bir dvr idi ki, khn klassik roman Kleliya sviyysindn Lodoiske sviyysin dm v aristokratik roman kimi qalmaqda davam edrk, getdikc pozulmu v madmazel de Skderinin madam Burnon Malarma v madam deLafayetin madam Bartelemi-Adoya evrilmsi il Paris qap qadnlarnn eql dolu qlblrini alovlandrm, Paris qsblrind yaayan qzlarn qlblrini bel txrib etmidi. Madam Tenardyenin zehni inkiaf bu cr kitablarn mtalisindn uzaa getmirdi. Bu onun qidas idi. Madam Tenardye alnn son lamtlrini bu kitablar iind qrq edirdi. Mhz buna grdir ki, ilk cavanlq illrind, htta bir az sonra da o, rin nisbtn bir az xyalprst grnrd, ri is drrakdn mhrum olmayan bir quldur, qrammatikadan baqa bzi hikmtlr ld etmi bir xlaqsz, sad grnn, lakin hiylgr bir adam idi. Hissiyyat msllrin glinc, o, Piqo-Lebrenin prstikarlarndan idi. z jarqonunda syldiyi kimi, arvad tayfas mslsind tam mnas il misli olmayan bir heyvan idi. Arvad zndn on iki-on be ya cavan olard. Zaman kedikc, onun airan bir surtd sallanan tellri aarmaa baladqda, Pamellann arxasndan kinli qadn sifti grndkd, madam Tenardye ba axmaq romanlarla doldurulmu youn bir qadna dnd. Lakin sfeh kitablarn mtalisi nticsiz olmur. Bunun tsiri altnda da byk qznn adn Eponina qoymudular. Kiik qzna glinc, bunun adn az qala Glnar qoymaq istyirdilr, lakin taleyind ba vermi xobxtlikdn ona ancaq Azelma adn vermkl kifaytlnmidilr. Buna sbb d Dkre-Dminilin romannn nr edilmsi olmudu. Szaras bunu da deyk ki, bhs etdiyimiz v adlar anarxiyasndan ibart olan bu mzli dvrd hr bir ey o qdr d glnc v yngl deyildi. Qeyd etdiyimiz bu romantik nsrlrdn baqa bu dvrd ictimai xarakterli lamtlr d vard. Bizim zmanmizd, grrsn, sad bir oban uan Artur, Alfred, yaxud Alfons adlandrrlar; vikontlar is gr vikontlardan bir sr qalmsa Tom, Per, yaxud Jak adlandrrlar. Zrif adlarn plebeylr, kndli adlarnn is aristokratlara kemsinin z d brabrliyin bir ks-sdasdr, hr bir eyd olduu kimi, burada da yeni hval-ruhiyynin sarslmaz tsiri grnr. Zahirn uyunsuzluq kimi grnn bu hadisd byk v drin bir mna vardr ki, o da Fransa inqilabdr.

NC FSL. Toraay. Hyatda mvffqiyyt qazanmaq n alaq olmaq kifayt deyildir. Meyxanann ii pis gedirdi. Yolu qadnn vermi olduu lli yeddi frank saysind Tenardye vekselinin etibarsz elan edilmmsin v borcunun dnilmsin nail ola bilmidi. Lakin bir ay kemdi ki, yen pula ehtiyac hiss etmy baladlar. Arvad Kozettann paltarlarn Paris aparb lombarda altm franka girov qoymudu. Bu pullar da xrclnib qurtardqdan sonra, Tenardyelr Kozettaya, evlrind yazqlar glib saxladqlar yoxsul bir qz nzri il baxmaa v o cr d rftar etmy baladlar. Qzn daha paltar olmadndan, indi ona Tenardyenin qzlarnn khn paltarlarn, yni cr-cndr geyindirirdilr. Onu itdn bir az yax, piikdn bir az pis olaraq, yemk art il bslyirdilr. slin baxsan, itl piik yemk vaxt qzn daimi yoldalar idi, Kozetta onlarla brabr v onlarn yemk yediklri qaba bnzr aac bir qabda yemk yeyirdi. rlid grcyimiz kimi, qzn anas Monreyl-sr-Merdn hr ay mktub yazaraq, daha dorusu, yazdraraq balasnn nec olduunu xbr alrd. Tenardye hr df ona Kozettann yax olduunu kazla bildirirdi. Alt ay kedikdn sonra, Kozettann anas, yeddinci ay n yeddi frank gndrdi v aydan-aya mntzm surtd pul gndrmy balad. Lakin bir il kemdi ki, Tenardye bir gn: Amma bizim bamz yaman tovlayr ha! dedi. Onun yeddi frankndan biz n olacaq? Bunu deyib mktub yazaraq ondan ayda on iki frank tlb etdi. Uann gzl yaadna v bxtiyar olduuna min olan anas ayda on iki frank gndrmy balad. Bzi adamlar vardr ki, birin nifrt bslmdn, baqalarn sev bilmzlr. Madam Tenardye z qzlarn ox sevdiyindn, yad qza nifrt bslyirdi. Ana mhbbtinin bel alaq bir forma alacan dnmk ar eydir. Kozettann evd ox az bir yer tutduuna baxmayaraq, madam Tenardye el dnrd ki, guya, bu balaca uaq onun qzlarnn nfs ald havan arladrr. Bu qadn, zn bnzr bir ox qadnlar kimi, hr gn myyn miqdarda oxamaq v nvazi etmk duyusuna malik olmaqla brabr, savamaq v symk ehtiyac da hiss edirdi. Kozetta yannda olmasayd, ox ehtimal ki, z qzlarn bu qdr sevdiyin baxmayaraq, onlar oxad kimi ktklrdi d, lakin bu yad uaq ktklrin hamsn z zrin gtrdy n Tenardyenin qzlarna byk xidmt gstrirdi. Tenardyenin qzlarna is yalnz nvazi gstrilirdi. Kozettann hr bir hrkti bana bir ox kobud v haqsz czalarn yadrlmasna sbb olurdu. Zavall v aciz qzcaz! Onun n yer znd nlr olduundan, n d Allahdan xbri vard; daim cza alr, daim dylr, sylr v qarsnda ana mhbbtinin shr fqlri altnda yaayan, z kimi iki balaca mxluq grrd. Madam Tenardye Kozetta il ox pis rftar edirdi; Eponina il Azelma da Kozetta il pis rftar edirdi. Bu yalarda uaqlar analarnn eyni olurlar, yalnz hcmlri kiik olur, bundan baqa he bir frqlri yoxdur. Bellikl, bir il, daha sonra bir il d kedi. Kndd deyirdilr ki: Tenardyelr n yax adamlardr. zlri varl olmadqlar halda, kimssiz, yoxsul bir ua saxlayrlar. Ham Kozettann anas trfindn atldn znn edirdi. Bir aralq Tenardye, kim bilir hans gizli yollarla, uan bic olduunu, anasnn da bunu ab meydana xarmayacan yrnrk, bu mxluqun byyb boy atdn v ox yediyini irli srmkl, anasndan ayda on be frank tlb etdi, ks tqdird ua qaytaracaqlarn anasna bildirdi. Meyxana: Qoy mni ox qzdrmasn, deyirdi, yoxsa bu haramzadan stn atar v btn sirlrini ab tkrm; uan saxlanmaq haqqn artrmaldr. Kozettann anas da ayda on be frank vermy balad. llr glib keirdi; uaq byyr, bydkc drd-blas da artrd.

Hl Kozetta balaca ikn, o biri iki uan ziyytini kirdi; lakin bir az bydkd, yqin, be yana atdqda, btn evin xidmtisi oldu. ndi deycklr ki, be yanda bel ey mmkn deyildir. fsus, bu beldir ki, var. ctimai mnasibtlr ba vernd adamn yana baxmaz. Hl bir az bundan vvl Dmolar adl birisinin mhkmsi buna sbut deyildirmi? Dmolar yetim qalr v sonradan quldur olur. Rsmi sndlrin tsdiq etdiyin gr, o, hl be yanda ikn, ata-anasn itirdikdn sonra, z ban z dolandrr v ourluq edirmi. Kozettan hr yer gndrir, ona otaqlar, hyti, kni sprtdrr, qablar yudurdur v htta ar ilr d grdrrdlr. Hl d Monreyl-sr-Merd olan anas axr zamanlarda pullar vaxtlvaxtnda gndrmdiyi n Tenardyelr bel rftar etmkd zlrini bsbtn haql bilirdilr. Bir ne ay olard ki, Kozettann anas pul gndrmirdi. Fantina Monfermeyl bu il kedikdn sonra qaytm olsayd, qzn tanmazd. Bu ev girrkn o qdr qng, o qdr travtli olan balaca Kozetta, indi xeyli arqlam v yazq bir grn almd. Onun btn hrktlrind qorxaqlq hiss olunurdu. Tenardyelr onun barsind: Bdzat qzdr, deyirdilr. Haqszlq Kozettan qsslndirmi, yoxsulluq is irkinldirmidi. Onun iri v qng gzlrindn baqa he nyi qalmamd; bunlara baxdqda, adamn ona yaz glirdi, nki bu gzlr xrda olsayd, bu qdr drdi, qssni onlarda sezmk olmazd. Hl alt yana atmam bu zavall uan shrin soyuunda gn domadan, gyrmi kiicik llri bir sprg alb, cndr paltar iind soyuqdan titry-titry, soyuq yanandan gz ya axdaraq, kni sprdyn grmk son drc qmli bir mnzr idi. Mhlld ona Toraay deyirdilr. Xalq ad qoyma ox sevir; kiik bir qudan ox yer tutmayan, daim titryn, qorxan, evin v kndin iind hl hamnn yatd bir zamanda, dan yeri aarmam hr ksdn vvl klrd v ld grnn bu ua toraaya bnztmi v ona bu ad qoymudular. Ancaq bu zavall toraay he tmzdi.

BRNC FSL. Qara istehsalnda trqqi. Monfermeyl halisinin szn gr, uan atb getmi olan bu anann bana, grsn, n gldi? O harada idi? N edirdi? Kiik Kozettasn Tenardyenin evind qoyduqdan sonra o, yoluna davam edib, Monreyl-sr-Mer hrin glib atd. Biz artq bu hadisnin 1818-ci ild olduunu bilirik. Fantina z vtnini buraxb getdiyi zamandan on il kemidi. Monreyl hri tamam dyimidi. Fantina sfalt pilllri il aa enmkd ikn, doma hri trqqi edib ykslirdi. Onun gliindn tqribn iki il vvl kiik lklr n byk bir hadis olan snaye dn ml glmidi. Bu hadisnin byk hmiyyti olduundan, onu btn tfrrat il izah etmyi v blk d, xsusil qeyd etmyi lazm bilirik. Monreyl hrind qdim zamanlardan bri ngiltr v Almaniyadak istehsalata tqlid edrk, da kmrdn v qara dn bzk eylri hazrlama bir pe halna gtirmidilr. Lakin xammal bahal v mk haqq ox olduu n bu penin vziyyti ox pis idi, bu hal fhllrin mk haqqna da tsir edirdi. Fantina vtnin qaytd zaman is, bu mal sahsind grnmmi bir dyiiklik ml glmidi. 1815-ci ilin axrlarnda oraya he ksin tanmad bir adam glib hmin mmulat hazrlamaq iind qatran yapqanla v qolbaq hazrlayanda dym sulunu tkm sulu il vz etmk fikrin glmidi. Bu kiik bir dyiiklik byk bir inqilab trtmidi.

vvln, bu kiik dyiiklik drhal xammal ucuzladrd v bu ucuzluq da mk haqqnn artrlmasna imkan verib lknin yksliin sbb oldu; ikincisi, bu yenilik mhsulun keyfiyytini yaxladrd, bununla da mtrilrin say artd, ncs, bu mmulat daha ucuz sataraq, qazanc df artrmaqla brabr, fabrikantn da glirini xeyli artrd. Bellikl, bir ideya ntic verdi. il kemdi ki, bu ixtirann sahibi varl bir adam oldu v eyni zamanda lknin d varlanmasna sbb oldu ki, bu daha yax eydir. Departamentd onu tanyan yox idi. Haradan gldiyindn v kemiindn he ks bir ey bilmirdi. Bu lky onun ancaq bir ne yz frankdan ibart kiik bir srmay il glmi olduunu sylyirdilr. All bir fikrin yerin yetirilmsi n srf edilmi olan bu kiik srmay, intizam v tfkkrn faliyyti saysind hm znn varlanmasna, hm d bir lknin varlanmasna sbb olmudu. Monreyl gldiyi zaman o, paltar il, dan v hrktlri il adi bir fhly oxayrd. aiyy gr, bu adam balaca Monreyl hrinin klrind soyuq bir dekabr axam, torbas iynind, sas lind kimsnin gzn arpmadan yerimkd ikn, hrd byk bir yann ml glmidi, hr idarsi yanrd. Bu adam canndan kerk zn odun iin atb, yanmaqda olan iki ua qurtarmd, bunlar jandarm kapitannn uaqlar idi. Bu tsadf gr kims ondan pasport sorumad. Adn sonralar yrnmidilr. Ona Madlen baba deyirdilr. KNC FSL. Madlen. Bu, lli yalarnda daln baxl v mrhmtli bir adamd. Onun haqqnda bundan baqa he bir ey sylmk mmkn deyildi. Onun kfi saysind snayenin srtl inkiaf etmsi il Monreyl az bir mddt iind mhm bir ticart mrkzin evrilmidi. Hr il klli miqdarda qara tlb edn spaniya byk sifarilr verirdi. Artq Monreyl bu id London v Berlinl rqabt edck bir halda idi. Madlen babann gtrdy qazanclar o qdr ox idi ki, hl ikinci il byk bir fabrik tikmy nail oldu. Bu fabrikin iki hisssi vard: biri kiilr n, o biri qadnlar n. Ehtiyac olan hr ks oraya gldikd, hm rk, hm d i tapacana min idi. Madlen baba kiilrdn alqanlq, qadnlardan xlaq, hr ksdn is namuslu i tlb edirdi. Qadn v kiilrin emalatxanalarn birbirindn ayrmaqla qzlarn da, qadnlarn da namuslu qalmasna xidmt etmidi. Bu msld o, sarslmaz bir irady malikdi. Monreyl bir qarnizon hri olduundan, orada sfalt daha ox tsadf edil bilrdi. Xlas, onun bu hr glii v hrd yaamas hali n byk bir bxtiyarlq oldu. Madlenin bu hr gliindn vvl lk bsbtn yuxu iind idi; indi is hrd byk bir canlanma hiss olunur v hr yerd salam mk hyat qaynamaa balayrd. Hr yerd byk bir ruh ykskliyi duyulurdu. sizlik v yoxsulluq unudulmudu. Artq cibind azdan-oxdan pulu olmayan adam taplmazd. ind he olmasa azacq bel sevinc grnmyn he bir yoxsul evi yox idi. Madlen baba hr ksi i gtrrd. O, adamlardan ancaq namuslu adam olma, namuslu qadn olma tlb edirdi. Dediyimiz kimi, Madlen baba yaratm olduu v rhbrlik etdiyi bu qzn faliyyt iind zn byk bir srvt qazanmd, lakin onda adi tacirlri tccblndirn bir hal vard: onun n qazanc sas msl deyildi. Baqalarn ox v zn az dnn kimi grnrd. Hamya mlum olduuna gr, hl 1820-ci ild o, Lafit bankna z adna alt yz otuz min frank pul qoymudu; lakin bu alt yz otuz min frank z n banka qoymazdan vvl, o hr v yoxsullar n bir milyondan artq pul srf etmidi. Xstxana n ox az pul buraxlrd; Madlen xstxanada z hesabna on daha arpay dzltmidi. Monreyl iki mhlly blnmd: yuxar mhll, aa mhll. Madlenin yaad aa mhlld yalnz birc mktb vard ki, bu da umaqda olan yoxsul bir daxmaya

bnzyirdi. O, bu mhlld biri olanlar, o biri qzlar n iki yeni mktb tikdirmidi. Bu mktbdki iki mllim z hesabna olaraq, hkumtin verdiyi maadan iki df artq maa verirdi; buna gr d bir df z heyrtini bildirn bir xs Madlen baba: Dvltin n mhm mmurlar sd analar il mktb mllimlridir,- dey cavab vermidi. O, z hesabna bir yetimxana dzltmidi ki, bu da o zamanlar Fransada byk bir yenilikdi; bundan baqa, qoca v ikst fhllr n d yardm kassas dzltmidi. Fabrik bir mhll mrkzin evrildiyi n, traf az bir zamanda yeni bir mhll v evlrl hat olunmudu; mhlld bir ox yoxsul ail olduundan, Madlen pulsuz bir aptek d amd. Faliyyt tz-tz balad zamanlarda bzi adamlar: Bu varlanmaq istyn bir hiylgrdir, deyirdilr. Madlen babann z varlanmaqdan vvl lkni varlandrdn grdkd yen o adamlar: O hrtprstdir, demidilr. Bu adam dindar olduundan v htta myyn drcd dini ayinlr riayt etdiyindn bu is o zamanlar triflayiq bir xasiyyt saylrd bu ehtimal hqiqt daha ox bnzyirdi. O, hr bazar gn qayda il shr ibadtin gedrdi. Hr yerd gzn rqib grnn yerli deputat bunun dindarlndan drhal tvi dd. mperiya dvrnd qanunverici mclisd yln bu deputat, konqreqasiya zvlrindn Fue ad il hrt tapm Oqrant hersoqunun dini grlrini qbul edirdi. Fue onun dostu v hamisi idi. Bu deputat xlvt yerlrd Allaha azacq istehza da edirdi. Bununla bel varl fabrikant Madlenin hr shr saat yeddid ibadt getdiyini bildikd, bu qrara gldi ki, Madlen onun rqibi ola bilr, buna gr d ibadt mslsind Madleni tb kemk fikrin dd. O, iezuitlrdn birini zn ruhani ata qbul edrk, hm shr, hm d axam ibadtin getmy balad. O zamanlar hrtprstlr dnya nemtlrin Allaha scd etmkl nail olurdular. Rqabtdn doan bu qorxudan yalnz Allah-taala deyil, yoxsullar da qazanrdlar, nki onun saysind hrmtli deputat da xstxanada iki arpaynn xrcini z hdsin gtrd v bellikl, xstxanada on iki yer tmin edilmi oldu. 1819-cu ild gnlrin birind hr bel bir xbr yayld: Madlen baba prefekt cnablarnn tvsiysin gr v lky gstrmi byk xidmtlri n kral trfindn Monreyl-sr-Mer hrinin meri tyin olunacaqdr. Bu adam hrtprst hesab ednlr sevinrk hr yerd: Aha, grdnzm, biz deyn oldu dey barmaa baladlar. Btn Monreyl halisi hycana gldi. Xbr sassz deyildi. Bir ne gndn sonra Moniter qzetind Madlenin hr meri tyin edilmsi xbri drc edildi. Madlen baba ertsi gn bu vzifdn boyun qardn bildirdi. Yen hmin 1819-cu ild Madlenin icad etdiyi sulda istehsal ediln mmulat snaye srgisind grnd; yoxlama heytinin mruzsi zr kral Madlen Fxri legion nian verdi. hr yen hycana gldi. Ham H! Grdnzm! Mqsdi nian almaq imi! dey barmaa balad. Madlen baba nian da qbul etmdi. Bu adam, hqiqtn, bir mmma idi. Xeyirxah adamlar bu df d tinlikdn xaraq: Hr halda, bu bir frldaqdr, dey qt etdilr. Grdymz kimi, lk ona bir ox chtdn, yoxsullar is hr bir chtdn minntdar idilr. O, camaata o qdr mnft vermidi ki, ona hrmt bslmmk mmkn deyildi. Rftar da o qdr xo idi ki, onu sevmmk mmkn deyildi. Fabrikd alan fhllr ona prsti edirdilr, o is bu prstii kdrli bir ciddiyytl qbul edirdi. Onun srvti artq bir hqiqt olduqda cmiyyt adamlar onunla salamlamaa baladlar. ndi hrd artq onu cnab Madlen dey arrdlar. Fhllr v uaqlar is onu yen qabaqk kimi, Madlen baba adlandrrdlar. O bunu eitdiyi zaman hmi xeyirxah bir tbssml glmsrdi. Srvti artdqca, onu hr yer dvt etmy alrdlar. Cmiyyt ona yaltaqlq edirdi. hr mehmanxanalarnn dbdbli kiik salonlar, vaxtil sntkar qbul etmdiklri halda, milyoner n z qaplarn taybatay amdlar. Ona min cr hrmtlr, tkliflr edirdilr. O, bu tkliflri rdd edirdi. Xeyirxah adamlar bu df d sakit olmadlar: Bu, cahil v trbiysiz bir adamdr. Kim bilir, haradan glmidir. O, yqin, zn qabiliyytli bir cmiyyt daxilind apara bilmz. ox ehtimal ki, he savad da yoxdur. Onun pul qazanmaa baladn grdkd: Bu alveridir dedilr. z pullarn mumun ehtiyac n srf etdiyini grdkd: hrtprstdir, dedilr. Hr bir hrmt v tzimdn

kindiyini grdkd: Frldaqdr, dedilr. Nhayt, cmiyytdn kindiyini grdkd: Kobud adamdr dedilr. 1820-ci ild, Monreyl hrin gldiyi gndn be il sonra, onun lky etdiyi xidmtlri o qdr aydn v halinin iradsi o qdr yekdil idi ki, kral onu yen hr meri tyin etdi. Madlen bu df d vzifdn boyun qardsa da, prefekt onun etirazn rdd etdi; btn asaqqallar glib ondan raz olmasn xahi etdilr. Ky dolmu camaat ona yalvarrd; nhayt, camaatn israrl xahiin tabe olaraq, Madlen hr meri vzifsini qbul etdi. Sad bir qarnn z evinin qapsndan acql-acql bararaq: Yax mer lky oxlu fayda ver bilr. Yaxlq etmk imkanndan qamaq he vicdana yaraarm? demsi ona hamdan ox tsir etmidi. Bu, onun yksliinin nc dvr idi. Madlen baba artq cnab Madlen, cnab Madlen is cnab hr merin evrilmidi.

NC FSL. Lafit bankna qoyulmu pul. Madlen vvlki sadliyini, sla, dyimirdi. Salar aarm, baxlarnda ciddiyyt grnrd; z fhl z kimi gndn yanmd, dalnl il is o, bir filosofa bnzyirdi. Adtn, bana enli bir lyapa qoyar v boazna qdr dymlnmi uzun bir srtuk geyirdi. hr risi vzifsini namusla icra edrdi, vzif xaricind is yen vvlki kimi sad hyat keirrdi. Adamlarla ox az danard, tzim v hrmtdn kinmy alaraq, salam verib kerdi; shbtdn qamaq n cavab vermk vzin, glmsr v glmsmy mcbur olmamaq n pul verrdi. Qadnlar onun barsind: N yax avam adamdr! deyrdilr. n ox sevdiyi ylnc hr trafnda gzib dolamaqdan ibartdi. Daim yalqz yemk yeyrdi: yemk yeyrkn kitab oxuyard. Kiik, lakin sliqli bir kitabxanas vard. Kitablar ox sevrdi; kitablar onun soyuq, ancaq vfal dostu idi. Srvti artdqca bo vaxt da oxalrd, bo vaxtlarn zehninin inkiafna verr v biliyini artrard. Monreyl gldiyi gndn bri dili d xeyli dyimidi; daha inc v nzaktli bir trzd dand duyulurdu. Gzmy getdiyi zaman z il bir tfng gtrrdis d, bunu ox az ildrdi. Tsadfn tfng atmaq lazm gldikd, o qdr gzl nian alb vurard ki, adam qorxard. O, he vaxt zrrsiz bir heyvan ldrmzdi, he vaxt xrda qulara gll atmazd. Artq ox da cavan olmadna baxmayaraq, xariqlad bir qvvt malik olduunu sylyirdilr. O, ehtiyac olan hr ks kmk lini uzadard. Yolda yxlan at qaldrar, pala girn arabalarn xarlmasna kmk edr, qam kzn buynuzundan tutub saxlard. Evdn xarkn hmi ciblri pulla dolu v ev qaydarkn bo olard. Knddn kerkn qabana xan cndr paltarl balaca uaqlar ar kimi n dst il onu dvry alar, ardnca yyrrdilr. Knd ilri haqqnda kndlilr bir ox mlumat syldiyindn, bir zaman kndd yaam olduu grnrd. O, kndlilr, budaya bit ddy zaman, anbarlara v dm dliklrin duzlu su tkmyi v hr yerd, divarlarda, damlarn tirind, dzlrd v evlrd ik am alfey srmkl uzunburun ccdn tmizlmyi mslht grrd. Taxl qalxmaa qoymayan btn alaq otlarn: qaramuqotunu, durnanoxudunu, xoruzpipiyini tmizlmk n onun xsusi reseptlri vard. Ada dovanlar damn siovullardan hind donuzu il qoruyard: siovullar hind donuzunun iyini sevmzlr. Bir df Madlen baba yerli halinin byk bir syl gicitkni mhv etdiyini grmd. Kkndn qoparlm v artq qurumu gicitkni grn Madlen: Quruyub, demidi, ancaq gy olsayd, i yaraya bilrdi. Cavan gicitknin yarpaqlar yemk n ox dadl olur, qoca gicitkn is tn v ktan kimi istifad edil bilr; onun da toxumalar v tellri var. Xrda doranm gicitkn ev qularna yem kimi veril bilr, zilmi gicitkn is qaramal n yarayr. Gicitknin toxumu yem qatldqda, heyvanlarn drisin parlaqlq verir, kkn duza qardrdqda is ondan gzl sar boya hazrlamaq mmkndr. Bundan baqa, gicitkn gzl bir otdur ki, yayda iki df biil bilr. Gicitkni bslmk n n lazmdr? Ona bir az torpaq

kifaytdir, daha onu bslmk lazm deyil. Dorudur, gicitknin toxumu yetidikc dibin tklr v onu ymaq tin olur. Gicitkn bir az zhmt srf etsn, o ox faydal ola bilr. O, ancaq ona ba qomayanlar n zrrli olur. O zaman onu mhv edirlr. Hyatda da gicitkn kimi adamlar oxdur! Bir an susduqdan sonra dedi: Unutmayn, dostlarm, n pis otlar var, n d pis adamlar. Ancaq pis sahibkarlar var! Uaqlar onu daha bir ey n d sevirdilr: o, onlar n samandan v hind qozundan olduqca gzl oyuncaqlar dzld bilirdi. Kils qapsna matm qaras kilmi olduunu grdkd, iri girrdi. Baqalarn ad qoymaq bayram clb etdiyi kimi, onu da dfn mrasimlri clb edrdi. ryi mrhmtli olduundan, zglrinin msibt v flaktlri onu clb edrdi. O, qmli dostlarn, qara geymi qohumlarn, mrhum n dua oxuyan keilrin arasna qarard. Baqa bir almin xyalat il dolu dfn dualarn dinlrkn drin fikirlr hvsl dald grnrd. Sanki, nhaytsiz bir dnyann sirlrin doru meyil edrk, gzlrini gylr doru evirrk, lm deyiln qaranlq bir uurum knarnda sslnn lmli avazlara qulaq asard. O, bir ox yaxlqlar etmidi, lakin baqalar z pis ilrini gizltdiyi kimi, o da z yaxlqlarn gizldrdi. Axamlar yoxsul evlrini ziyart edrk, yava-yava pillknl xard; yoxsullar evlrin qaydarkn bzn z qaplarn aq, htta qfllarn qrlm grrdilr. Biar yoxsul: Evim oru glmidir! dey barmaa balard. ri girdikd masann stnd kimins unutmu olduu bir qzl pul grrdi. Dem buraya glmi oru Madlen baba imi. O, daim xo siftli v hzin grnrdi. Xalq onun haqqnda deyirdi ki, Varl olsa da, tkbbrl deyildir. Xobxtdir, ancaq zahirindn drdli adama oxayr. Bir oxlar onu mmmal bir adam sayrdlar, yataq otana he bir ksin girmdiyini v bu otan qdim qum saat, insan kllsi v lnglri il bznmi sad bir hcrdn ibart olduunu sylyirdilr. Bu xsusda ox danrdlar. Bir gn Monreyld yaayan gnc qadnlardan bir nesi qng paltar geyib onun yanna glrk xahi edirlr ki, Cnab mer, yataq otanz biz gstrin. Deyirlr ki, bu otaq maaraya bnzyir. Madlen baba glmsyib onlar z maarasna apard. Xanmlar maraqlarnn czasn kdilr. Otaqda qrmz aacdan adi v grkmsiz mebel vard; divarlara on iki suya satlan ucuz kaz kilmidi. Bu otan iind buxarnn stn qoyulmu iki amdann stnd probu olduundan, gm olduunu anladlar. Kiik hr halisinin bel eylr diqqt etmsi tccbl deyildi. Bununla bel bu otaq haqqndak shbtlr son qoyulmad. Ham Madlen babann bir maarada, bir rahib hcrsind, bir mzar iind yaadn sylmkd davam etdi. Adamlar, Madlen babann Lafit bankna byk mbllr qoyduu haqqnda da plt il danrdlar. Deyirdilr ki, Madlen hr vaxt ists glib pullarn geri gtrmk v qbzi imza edrk on dqiq iind iki- milyon pul aparmaq rtil, pullarn bu banka qoymudur. Hqiqtd is, dediyimiz kimi, bu iki- milyon ancaq alt yz otuz v ya alt yz qrx min frankdan ibart idi. DRDNC FSL. Cnab Madlenin yas saxlamas. 1821-ci ilin vvllrind qzetlr monsenyor ad il hrt qazanm Din yepiskopu Cnab Mirielin sksn iki yanda vfat etmi olduunu xbr verdilr. Biz qzetlrin nzrd tutmam olduu bir tfsilat da qeyd ed bilrik: Din yepiskopu hl lmndn bir ne il vvl kor olmudu, bacs yannda olduundan o, z korluuna sevinirdi. tri olaraq bunu da syly bilrik ki, hr bir eyi kamil olmayan bu dnyada kor olmaq v sevilmk, hqiqtn, sadtin n gzl v fvqlad killrindn biridir. Daim z arvadn, qzn, bacsn, ziz bildiyin bir insan yannda hiss etmkdn byk bir xobxtlik n ola bilr? Hm d onun sizin yannzda olmana sbb sizin ona mhtac olmanz, onun da sizsiz yaaya bilmmsidir. Siz onun mhbbtini daim siz srf etdiyi vaxtla l bilrsiniz v daim dn bilrsiniz ki: O, btn vaxtn mn hsr edir, demk, onun knl tam mnas il mn

baldr. zn gr bilmdiyi n fikirlrini grmk, bu vfasz dnyada sevdiyin bir insann vfa v sdaqtin inanmaq, qanadlarn ssi kimi paltarnn xltsn eitmk, onun nec iri daxil olub, nec bayra xdn, nec hrkt etdiyini, dandn, oxuduunu duymaq, bu addmlarn, bu szlrin, bu nmnin qaysi znz olduunu bilmk, hr dqiq z fqt v mhbbtini gstr bilmk, vcudunuz zifldikc znz daha qvvtli hiss etmk, qaranlqda, mhz qaranlq saysind bu mlyi czb edn bir gn evrilmk bu el bir sevincdir ki, yer znd he brabri yoxdur. Hyatn n lvi sadti sevildiyiniz min olmaqdr, sizi z xatiriniz, daha dorusu, sizdn asl olmadan sevmkdir. Kor adamlar da buna mindirlr. Drin bir midsizlik iind siz qar qay kildiyini duymaq, nvazi duymaq demkdir. O bir eydn mhrum edilmidimi? Xeyr. Onun mhbbti var, demk, onun gzlri nursuz deyil. Hm d nec bir mhbbt! Btn varl yaxlqla alanm bir mhbbt! mniyyt olan yerd insan z korluunu hiss etmz. Bir qlb baqa bir qlbi grmdn bel, axtarb tapa bilr. Taplan v snaqdan xarlan qlb is qadndr. Sizi bir adamn li qoruyur. O da hmin qadnn lidir; sizin alnnzdan pn dodaqlar hmin qadnn dodaqlardr; siz lap yaxnlqda kimins xo nfsini duyursunuz bu da o qadnn nfsidir. Qadnn prstikarlndan balayaraq onun mrhmtin qdr hr bir ey sahib olmaq, he bir zaman yalqzlq n olduunu duymamaq, onun itatkarlndan v zifliyindn qvvt almaq, bu yilmk bilmyn nazik aaca syknmk, z llrinizl z sadtiniz toxunmaq, onu barnza basmaq aman Allah, bundan da byk sadt olarm? Gylrin mmmal bir iyi olan qlb sirlr iind ykslir, canlanr. Siz bu qaranl yer znn btn iqlarna dyimzsiniz. O mlk qlbli insan daim burada, daim sizin yannzdadr. O, yannzdan kilrs, yen sizin yannza qaytmaq n kilir. O, bir yuxu kimi yox olur, hqiqt kimi dour. O, siz yaxnlad zaman bdninizin isindiyini hiss edirsiniz. ryiniz adlq, frh, nurla dolur. Siz qaranlq bir gecd gn kimi parlayrsnz. Hl qaylar, sizin n kiln minlrc qaylar! Bunlar bu geni shrada byk yer tutan czi eylrdir. Qadn ssinin n inc, n zrif ahngi siz drin bir tslli verir, mhrum olduunuz kainat vz edir. Siz qlbin nvaziini duyursunuz. Siz he bir ey grmrsnz, siz ancaq bir qadnn siz prsti etdiyini hiss edirsiniz. Bu, qaranlqda bir cnntdir. Monsenyor Benven bu cnntdn ayrlb baqa bir cnnt kmd. Onun lm xbri Monreyld xan yerli bir qzetd drc edilmidi. Ertsi gn cnab Madlen qara paltar geyinib lyapasna matm qaras taxaraq hrd grnd. hrd cnab Madlenin bu cr yas saxlamana crbcr mna vermy baladlar. Yerli halinin znninc, bu msl cnab Madlenin mnyini bir qdr aydnladrrd. Yqin, onun hrmtli yepiskopla qohumluu var imi. Salonlarda: Din yepiskopu n matm tutduunu deyirdilr. Bu ehtimal cnab Madlen qar olan hrmti daha da artrd. Ham tezlikl ona hrmt etmy balad. hrin n kiik olan Sen-Jermen mhllsinin halisi cnab Madlen bsldiyi bhni yepiskopla qohumluuna gr unutmaa balad. Cnab Madlen hrmtinin artdn grd; qoca qarlar ikiqat olub ona salam verirdilr; gnc qadnlar da onu grdkd glmsyirdilr. Bir axam bu kiik kbar cmiyytinin grkmli nmayndlrindn biri qocalnn ona verdiyi haqqa gvnrk maraqla sorudu: Cnab mer, siz mrhum Din yepiskopunun yaxn qohumlarndansnzm? Cnab Madlen cavab verdi: Xeyr, xanm. Bs siz niy onun n yas saxlayrsnz? dey bir d sorudu. Cnab Madlen: Gncliyimd onun yannda xidmti idim, onun n, dey cavab verdi. Yerli hali hr risinin halnda qrib bir ey d mahid etmidi: hr bir savoyalnn gldiyini grdkd, cnab Madlen onu z yanna arb, adn soruar v ona pul verrdi. Kiik savoyallar bunu bir-birlrin sylr, bu Monreyl ox tez-tez glib gedrdilr.

BENC FSL. fqd parlayan ildrmlar. Zaman kedikc btn davt v yad mnasibtlr yava-yava sakitlirdi. vvlc cnab Madlen grkmli mvqe tutan adamlarn, mumiyytl, dar olduqlar irkin iftiralar v dediqodular eitmy balad; sonra bunlar kinli szlr, daha sonra ac istehzalar vz etdi. Nhayt, bunlar da aradan qalxd; hr risin qar byk, smimi, yekdil bir hrmt gstrmy baladlar. 1821-ci ild is el bir vaxt oldu ki, cnab mer sz Din hrind 1815-ci ild monsenyor yepiskop sz kimi ayrca prstikarlqla tlffz edilmy balad. Cnab Madlenin yanna adamlar on lyoluq msafdn mslht glirdilr; o, mbahislri hll edr, mhkmy dmyin qarsn alar, dmnlri bir-biril bardrard. Hr ks haql olduunu mdafi etmk n onu zn havadar arard. Sanki, onun qlbi tbii qanunlarn bir mcllsi idi. Ona qar olan hrmt trafa sirayt edrk, alt-yeddi il rzind btn lky yayld. hrd v btn yaltd yalnz bir adam vard ki, ona hrmt bslmkdn tamamil kinirdi. Cnab Madlenin gstrdiyi yaxlqlara baxmayaraq, bu adam yen bu xstliy tutulmayrd. Onda, cnab Madlen qar bh oyadan satlmaz bir instinkt hkm srrd. Grnr, bzi adamlarda, dorudan da, sl heyvani bir instinkt var; hr bir instinkt kimi o da tbiidir v onu mhv etmk mmkn deyildir; o, simpatiya v antipatiyann yaranmasna sbb olur, flaktli bir kild insandan insana frq qoyur, he bir zaman trddd etmz, haln pozmaz, sayqln itirmz v zn xyant etmz; onun gzn prd tutsa da, baxlar aydndr, shv etmz, hkm edr, zkann he bir mslhtin, urun he bir pozucu tsirin tabe olmaz v taleyin insanlar haraya gtirib xardndan asl olmayaraq, it tbitli insana piik tbitli insann v tlk tbitli insana aslan tbitli insann yaxnda olduunu xlvtc xbr verir. Cnab Madlen ox zaman, hr ksdn razlq v smimi mnasibt grmkl sakit-sakit kdn kerkn, uzun boylu boz paltolu, lind youn bir sa v banda zn yarya qdr rtn geni bir lyapa olan bir adama tsadf edrdi. Cnab hr risi bu adamn ona bh il baxdn v gzndn qeyb oluncaya qdr tqib etdiyini grrdi; sonra bu adam qollarn qoltuuna qoyaraq dayanar, ban yava-yava yralamaa balar v dodaqlarn nifrtli bir trzd bzdrrk baxard; sanki: Bu adam kimdir? Mn bunu kemid harada is grmm. Hr halda, o, mni aldada bilmyckdir szlrini deyir kimi grnrd. Bu adam olduqca srt, hr ksi qorxudacaq drcd srt grnrd: tri bir tsadfd bel qorxu oyada bilck adamlardan idi. Onun ad Javer idi, z d polis idarsind xidmt edirdi. O, Monreyl hrind tin, lakin cmiyyt n faydal bir vzif ifa edirdi ki, bu da polis mfttii vzifsi idi. Madlen ilk df bu hrd grndy zaman o burada deyildi. Onun bu vzify tyin edilmsin sbb sonradan nazir, o zaman is Paris polis idarsinin prefekti olan qraf Anqlssin katibi cnab abule olmudu. Javer ilk df Monreyl-sr-Mer hrin gldiyi zaman Madlen artq iri bir fabrikant, byk bir srvt sahibi idi. Madlen babadan evrilib cnab Madlen olmudu. Bzi polis mmurlarnn znd qrib ifad olur: bu ifadd iki ey alaqlq v hkmranlq hissi qrib bir kild qarm olur. Javerin znd d bel bir ifad vard, ancaq bu ifadd alaqlq lamti grnmrd. gr insan qlbini gzl grmk mmkn olsayd, bizim drin etiqadmza gr, hamnn gzlri qarsnda qrib bir ey canlanard, o da insan nsli nmayndlrindn hr birinin heyvanat alminin bir nvn uyun glmsidir. Bunun saysind mtfkkir n hl dumanl bir hqiqti aydnladrmaq mmkn olard ki, o da budur: ilbizdn tutmu qartala qdr, donuzdan tutmu plng qdr btn heyvanlarn v qularn tbiti insanlarda v ayr-ayr heyvanlarn v qularn tbiti is ayr-ayr insanda gizlnmidir. Bzn bir ne heyvann tbiti bir adamn tbitind bel birlmi olur. Heyvanlar bizim xeyir v r ilrimizin ana surtlridir, ruhumuzun gz grnn v gzlrimizin qarsnda dolaan kabuslardr. Allah onlar biz gstrir ki, bizi fikirlmy

mcbur etsin. Lakin heyvanlar ancaq klg olduqlarndan, Allah onlara tam mnada trbiy olunmaq qabiliyyti vermmidir. Bir d onlarn trbiyy n ehtiyac var? ksin, bizim ruhumuz real bir kild yaadndan v qti bir mqsd malik olduundan, Allahdan al, yni trbiy olunmaq qabiliyyti almdr. ctimai trbiy dzgn tkil edildiyi zaman, ruhumuzun irisindn, o nec olursa-olsun, mnftli eylri z xarmaq mmkndr. lbtt, bizim bu syldiklrimiz, yalnz gz grnn dnya hyatna ttbiq edilmk nqteyinzrindn doru ola bilr v insan olmayan mxluqatn vvlki v sonrak surtlrin aid mrkkb mslni hll etmk n yaramr. Zahirdki mnliyin batindki mnliyi inkar etmsi n mtfkkir he bir haqq vermir. Bu qeydi etdikdn sonra, yen z szmz davam edirik. Bu surtd, oxucumuz biziml birlikd hr bir insanda heyvanat alminin bir nmayndsinin gizlndiyini bir frziyy kimi mvqqti olaraq qbul ets, polis mmuru Javerin kim olduunu tyin etmk bizim n asan olar. Asturiya kndlilrinin etiqadnca, bzn canavar balalar irisind elsin tsadf edilir ki, analar onu ldrms, bydkdn sonra, mtlq qalan balalar yeyckdir. Bu canavar balasna insan sifti versniz, Javer barsind aydn bir tsvvrnz olar. Javer hbsxanada doulmudu; anas fal idi, atas is katorqaya srgn edilmidi. Bir qdr bydkd cmiyyt daxilind z n yer olmadn anlam v bu cmiyytin zv olmaq midini itirmidi. O, anlamd ki, bu cmiyyt adtn, z srasndan iki insan zmrsini amanszcasna xaric edir: vvln, ona hcum ednlri v ikincisi, onu mdafi ednlri; o yalnz bu iki zmrdn birini semy mcbur idi; znd qanuniyyt, sbat v qeyrt yenilmz bir meyil v eyni zamanda mnsub olduu qara tbqsin byk bir nifrt bslyirdi. Javer polis idarsin girdi. Orada mvffqiyyt qazand. Qrx yanda artq mftti idi. Gncliyind cnubda qalerada nzarti vzifsind xidmt etmidi. Lakin szmz davam etmk n Javerdn bhs edrkn insan sifti sz il n demk istdiyimizi aydnladrmalyq. Javerdki insan sifti dik bir burunla, burunun iki geni v drin dliyindn v bunlara bitiik olan enli v sx bakenbardlardan ibartdi. Onu ilk df grn adam, zn bir qdr pis hiss edir, bu sx meliy v drin maaralara bnzyn byk burun dliklrin diqqt edrdi, Javer az glrdi, lakin gldy zaman qhqhsi qorxunc olard; nazik dodaqlarn aaraq, yalnz dilri deyil, blk, daman da gstrrdi, burnunun trafnda is, vhi heyvanlarn zndki kimi, drin qrqlar ml glirdi. Javer ciddi olduu zaman yek bir it, gldy zaman is bir plng bnzrdi. Kllsi alaq v kiik, nsi enli idi; iki qa arasnda qzbdn ml glmi iki drin bir qrq, baxnda qorxunc v amiran bir ey vard; sxlm kinli dodaqlar dhtli grnrd. Javer bel idi. Bu adam iki xeyli sad v nisbtn pis olmayan duyuya malik idi ki, bunlar ifrat drcy gtirdikd ox pis bir ey evrilirdi, bu duyular amirlr qar hrmt v syana qar nifrtdn ibartdi; onun nzrind ourluq, qtl v mumiyytl, btn cinaytlr syan lamtlrindn baqa bir ey deyildi. Nazirdn balayaraq adi knd qoruqusuna qdr dvlt xidmt edn n qdr adam varsa, onda hamsna qar gzbal bir etimad v hdsiz bir hrmt vard. Qanunu bir df bel pozmu olan hr ks qar nifrt, kin v davt bslrdi. Birincilr haqqnda: Mmur he bir zaman shv etmz, hakim hmi haqldr deyrdi, qanunu pozmu adamlar haqqnda is: Onlar artq hmilik mhv olurlar; onlardan he bir yax ey gzlmk olmaz deyrdi. O, bu mnhus insanlar yaratmaq v, daha dorusu, meydana xarmaq n insan qanunlarna mtlq bir haqq vern v cmiyytin aa tbqlrini Stiks sahillrin qovan ifrat etiqadlara tam mnas il rik xard. O, zahid kimi mhkm, ciddi v srt fanatiklr kimi myus v daln, tvazkar v mtkbbir idi. Bax balta kimi soyuq v kskin idi, baxd eyi dlir kimi grnrd. Btn hyat iki szdn ibartdi: izlmk v gdmk. nsan hyatnn n yri yollar zrindn dz bir xtt kmidi; grdy iin faydal olduunu urunda btnlkl yerldirmidi; vziflrini mqdds hesab edirdi, bzi adamlar kei olduu kimi, o da casus idi. lin dnin vay halna! Atas bel katorqadan qam olsayd, onu tutmaq n he trddd etmzdi; anas polis nzartindn qam olsayd, onu da tutub hbs edrdi. O, bununla

znd xeyir iin ta etdiyi mnvi bir mmnuniyyt hiss edirdi. Bununla brabr hyat pis keirdi; aza qnat edrk, tk yaard, qadn tanmaz, zvq v ylncni, sla, sevmzdi. Amansz bir vzifnin tcssm, polis idarsini spartallarn Spartan anladqlar kimi anlamas, amansz bir nzarti, yrtc bir intizam, mrmrdn qayrlm bir casus, Vidok cildind bir Brut-bax, Javer bu idi. Btn varl daim izlyn v gizlnn bir adam olduunu bildirirdi. frat royalist ruhlu qzetlrin uydurmalarn o dvrd yksk kosmoqoniya fikirlril alayan Jozef de Mestrin dini mktbi Javeri bir simvol kimi tsvir etmkdn kinmzdi. Aln grnmzdi, nki lyapasnn altnda idi; gzlri d grnmzdi, nki qalar altnda gizlnmidi; nsi geni bir boyunbann iind idi, llri d grnmzdi, nki qollar iind gizlnmidi; hmi gzdirdiyi sas da grnmzdi, nki srtuku altnda tutard. Lakin vaxt glnd, onun btn vcudu qaranln iind pusqudan xar kimi olurdu; ensiz v yast bir aln, qorxunc bir bax, hirsli bir n, yek llr, youn v qorxunc bir dynk xd grnrdi. Az olan bo vaxtlarnda, kitablar he sevms d, kitab oxuyard; ona gr d bsbtn cahil deyildi. Bu, bir az dbdb tsiri balayan szlrindn d anlalrd. Onun he bir eybi olmadn syldik. Yalnz zndn mmnun olduu zamanlar bir az burunotu kmyi zn mzayiq etmzdi. Briyytl onu balayan da yalnz bu vrdi idi. He bhsiz ki, Javerin dliyy nazirliyinin illik statistika hesabatnda bhli adamlar siyahsnda gstriln bir zmr adamlara dhtli bir ey kimi grndyn hr ks anlar. Onlar Javerin adn eidn kimi qaardlar; yalnz onun grnmsi dht saard. Bu qorxunc adam bel idi. Javer hr zaman cnab Madleni bhli, ayq bir baxda tqib edrdi. Bu baxda bir ox eyhamlar v bhlr grnrd. Nhayt, cnab Madlen bu bax duydusa da, anlaldna gr, buna he hmiyyt vermdi. Htta Javerdn he bir izahat bel istmz, n onu axtarar, n d ondan qaard; Javerin ar baxn aq bir qeydsizlikl qarlard. Javer d, mumiyytl, hr ks etdiyi kimi, srbst v xeyirxahlqla mracit edrdi. Javerin azndan qard bir ne szdn anlalrd ki, o, bu zmr adamlara mxsus bir maraqla gizli axtarlarn davam etdirirdi. Onun bu maranda instinktl qarq bir irad vard: cnab Madlenin kemii haqqnda n yrnmk mmkn idis, Javer aydnladrmaq istyirdi. Mslni bir az aydnladrm olduu hiss edilirdi; bzn iar edrk bunu mmmal szlrl xatrladrd; harada is qeyb olmu bir ailni axtaran bir adam haqqnda da bzn eylr sylyirdi. Bir gn: Deysn, artq o mnim limddir! szlrini azndan qarmd. Bu szlrdn sonra o gn daln-daln dolaaraq dnrd. Yqin, klfin ucunu itirmidi. Xlas, insan tbiti he d lksiz olmur, syldiyimiz bzi szlr bu tshihi vermliyik, ks tqdird bu szlrin mnas hddindn artq qti grnr. nstinktin mahiyyti mhz bundadr ki, o sarsla bilr, yolunu aza bilr. Baqa cr olsayd, instinkt ura qalib glr; heyvan is insandan all xa bilrdi. Cnab Madlenin sakitliyi v zn saxlaya bilmsi Javerin znnini bir qdr itirdi. Lakin bir df Javerin qrib hrktlri, deysn, Cnab Madlen tsir etdi. hvalat bel idi. ALTINCI FSL. Folevan baba. Bir gn shr tezdn cnab Madlen Monreyl-sr-Mer hrinin da dnmmi bir ksindn keirdi. Bir gurultu eidib dayand, bir az irlid toplam bir dst adam grd. Onlara yanad. Folevan baba adl bir qoca kndli yxlm olan at qaldrmaq istdikd, z arabann altnda qalmd. Bu qoca, cnab Madlenin o vaxt az olan dmnlrindn biri idi. Cnab Madlen Monreyl gldiyi zaman, kemi knd notariusu v xeyli savadl olan Folevan ticartl mul idis d son zamanlar ilri ox pis bir halda idi. Bu hr yeni gln adi bir fhlnin get-ged varlandn, znn is yoxsulladn grn Folevann cnab Madlen brk paxll tuturdu. Odur ki, ona zrr yetirmk n hr bir vasitdn istifad etmy alrd. Nhayt, tamamil

iflas edib yalnz var-yoxundan bir at, bir d arabasndan baqa he bir eyi qalmadqdan sonra, yaaya bilmk n sad bir araba olmaq mcburiyytind qalmd. At yer yxldqda iki ayan qrmd v artq dura bilmirdi. Qoca, arabann tkrlri altna dmd. Araba o qdr trs yilmidi ki, onun btn arl zavallnn sinsi zrind idi. Arabann yk is ox ar idi. Folevan baba dli kimi barrd. Onu xarmaa almdlarsa da, bir ntic vermmidi. Kiik bir hrkt, yanl bir trpni, mhartsiz bir kmk onu bsbtn mhv ed bilrdi. Yalnz araban yuxarya qaldrdqdan sonra qocan oradan xilas etmk olard, lakin bunun n arabann altna girmk lazm glirdi. Bu halda Javer yoldan trkn bu hadisni grb araban qaldrmaqdan tr domkrat n adam gndrmidi. Cnab Madlen d yetidi. Ham hrmtl knara kildi. Folevan: Kmk edin! dey barrd, bu yazq qocaya kmk edck rhmli bir adam yoxdurmu? Cnab Madlen oradaklara dnrk: Sizd domkrat yoxdurmu? dedi. Kndlilrdn biri: Gtirmy gediblr. N vaxt gtircklr? Yaxnda Flao ksindki dmirixanaya gediblr, hr halda, on be dqiqdn az kmz... Madlen: On be dqiq? dey bard. Ken axam ya yamd, torpaq bsbtn ya idi, ona gr araba getdikc paln iin girmkd v qoca Folevann sinsini daha iddtl zmkd idi. Be dqiq daha kesydi, onun btn qabralar qrlacaqd. Madlen trafndak kndlilr trf dnrk: On be dqiq gzlmk mmkn deyil, dedi. ar yoxdur! Ax bir az sonra i-idn keck! Grmrsnzm, araba getdikc daha drin batr? Nec grmrk! Madlen: Qulaq asn, dedi, arabann altnda, bir adamn oraya girib, kryi il araban qaldra bilmsi n hl yer var. Bunu elyn olsa, yarm dqiqd bu zavall adam lmdn qurtular. Aranzda rkli v qvvtli bir adam vardrm? Kim be luidor qazanmaq istyir? He ks yerindn trpnmdi. Madlen: On luidor, dedi. Oradaklarn hams balarn aa sald. Yalnz biri: Buna div qvvti lazmdr. Arabann altnda zilib lmyi kim istr! dedi. Madlen: Yax, dedi, iyirmi luidor verrm! Yen skut. Bir ss: Arzu edn var, ancaq bacarq lazmdr, dedi. Madlen dnb Javeri grd. Ancaq buraya yaxnlad zaman onu grmmidi. Javer szn davam edrk: Buna gclri atmaz, dedi. Bu qdr ar bir araban kryi il qaldrmaq n mdhi bir qvvt malik olmaq lazmdr. Sonra cnab Madlen kskin bir nzr sald, szlrini mnal bir trzd sylyrk lav etdi: Cnab Madlen, mn sizin istdiyiniz bu ii gr bilck yalnz bir adam tanyrdm. Madlen vcudunun titrdiyini hiss etdi. Javer qeydsiz bir grnl, lakin gzlrini cnab Madlendn ayrmayaraq: Bu adam bir katorqal idi, dedi. Madlen: Elmi! dey dillndi.

 Tulon hbsxanasnda bir dustaq idi. Madlenin rngi qad. Araba is getdikc paln iin batmaqda idi. Qoca Folevan inlyir v barrd: ldm! Bouldum! Bu saat qabralarm para-para olacaq! Kmk edin! Amandr! Oh! Madlen trafna gz gzdirdi. cba, iyirmi luidor qazanb, bu zavall qocan qurtaracaq bir adam yoxdurmu? dedi. Kims yerindn trpnmdi. Javer szn davam etdi: Mn mrmd ancaq bir adam tanyrdm ki, o bir domkratn iini gr bilrdi, dedi, o da dediyim hmin katorqaldr. Qoca: Aman! ldm, zildim! dey bard. Madlen ban qaldrd, gzlri ona zillnmi Javerin qr baxn grd; trafndak kndlilr baxd v hzin-hzin glmsnd. Sonra he bir sz sylmdn, dizlrini yer qoydu v kimsy bir heyrt nidas xarmaa macal vermdn, cld arabann altna girdi. Bir dqiq qorxunc v sakit bir intizarla kedi. Madlenin, qarn st uzanb, iki df dirsklrini dizlrin yaxnladraraq ar araban bs yer qaldrmaa aldn grrdlr. Mvffq olmadn grdkd ham: Madlen baba! Arabann altndan xn! dey bardlar. Qoca Folevan z d: Cnab Madlen xn gedin! Grnr, clim atbdr! dedi. Buraxn! Yoxsa siz znz d mhv olarsnz! Madlen cavab vermdi. trafdaklar ar-ar nfs alrdlar. Tkrlr getdikc ya torpaa batmaqda davam edirdi. Madlen artq arabann altndan xa bilmyck bir vziyytd idi. Birdn yek arabann titrdiyini grdlr, araba yava-yava yuxar qalxmaa balad v tkrlr paln iindn yarya qdr xd. Bouq bir ss: Tez olun, kmk edin! dey bard. Madlen son gcn vermkd idi. Bu onun ssi idi. Ham kmk etmy balad. Birinin fdakarl hamya qvvt v csart vermidi. yirmi ct qol araban yuxarya qaldrd. Qoca Folevan xilas oldu. Madlen ayaa durdu. Rngi brk qamd. zndn tr axrd. Paltar para-para olmu v pala bulamd. Ham alayrd. Qoca onun dizlrindn pr v sn mnim tanrmsan deyirdi. Madlenin znd is asimani sadtdn doan bir iztirab lamti vard; kskin nzrlrini qtiyyn ondan ayrmaq istmyn Javer trf dnrk, sakit-sakit onun zn baxrd. YEDDNC FSL. Folevan Parisd baban olur. Folevan yxldqda diz qapan qrmd. Madlen baba zavalln fhllr n fabrikin iind dzltdiyi v xstlr baxmaq iini iki fqt bacsna taprd xstxanaya aparma mr etdi. Ertsi gn bu qoca shr tezdn arpaysnn yanndak kiik masann stnd min franklq bir sginasla Madlen baba trfindn aadak mzmunda yazlm Bir mktub tapd: Arabanz v atnz satn alram. Araba snm, at is lmd. Folevan saald, lakin dizini yib dzld bilmirdi. Cnab Madlen, xstxanadak fqt baclarnn v yerli keiin vasitsil qocan Parisd Sent-Antuan mhllsindki qadnlar monastrnda baban vzifsin dzltdi. Bundan bir az sonra cnab Madlen Monreyl hrinin risliyin tyin olundu. Javer birinci df olaraq cnab Madleni hrd ona ba hakimiyyt ixtiyar vern rsmi libasda grdkd, z aasnn libas altnda canavar duymu olan it kimi qorxudan titrdi. O zamandan bri Javer mmkn qdr cnab Madlen tsadf etmkdn kinmy alrd. Lakin vzif dolays il istr-istmz hr risinin yanna glmy mcbur olduqda, Javer daim onunla byk hrmt v tziml danard.

Madlen babann Monreyl-sr-Mer hrind yaratd firavanl, artq qeyd etdiyimiz zahiri lamtlrdn baqa, gz grnms d, az hmiyyti olmayan bir lamt d sbut edirdi. Bu lamt is qti v aydn idi. hali ehtiyac iind olanda, i azlq ednd, ticart yax getmynd, hali pulsuz olduundan, istr-istmz vergi vermkdn boyun qarmaa mcbur olur, verginin vaxt keir, dvlt vergini zorla ymaq n byk pullar srf etmli olur. ox olduu, lk xobxt v varl bir hyat srdy zaman is vergilr d asanlqla verilir, vergini ymaq ii d dvlt ucuz baa glir. Demk olar ki, ictimai sfaltin v ictimai srvtin drcsini tyin etmk n yegan bir barometr vardr ki, o da vergilri ymaq n srf ediln pullardr. Yeddi il rzind Monreyl dairsind vergi ymaq xrclri drdd df azalmd. Odur ki, o zaman maliyy naziri olan cnab de Vilel bu dairni hmi baqa dairlr bir misal kimi gstrrdi. Fantina vtnin qaytd zaman lknin vziyyti bel idi. Onu he ks xatrlamrd. Xobxtlikdn cnab Madlenin fabriki qonaqsevn bir ev kimi, hamnn zn aqd. Fantina fabrik gldi, onu qadn emalatxanasna qbul etdilr. Bu Fantina n tamamil yeni bir i olduuna gr, o ox da mvffqiyytl ala bilmirdi v qazanc az olurdu, lakin ona kifayt edirdi; yaamaq mslsi hll edilmidi; artq z myi il yaaya bilirdi. SKKZNC FSL. Madam Viktrnen xlaq namin otuz be frank srf edir. Fantina mstqil yaaya bilcyini anladqda, frhlndi. z llrinin zhmti il v namusla yaaya bilmk n byk bir sadtdir! Dorudan da, zhmt qar onda bir mhbbt domudu. Bir gzg alb gncliyini, gzl salarn v a dilrini seyr etdiyi zaman sevinmidi; z ar kemiini unutmaa alaraq Kozettasn dnr v zn xobxt hiss edirdi. Balaca bir otaq tutdu, glck qazanc hesabna borc edrk otaa avadanlq ald; Fantinann bu hrktind kemi pozun hyatdan qalma bir vrdi grnrd. zn rli qadn kimi gstrmy alaraq, yuxarda syldiyimiz kimi, z kiik qz haqqnda danmaqdan kinirdi. lk zamanlar qz n grdynz kimi, Tenardye ailsin mntzm surtd pul gndrirdi. Savadsz olduundan v yalnz z imzasn yaza bildiyindn, hr df mktub gndrmk lazm gldikd riz yazana mracit edirdi. O, tez-tez mktub yazrd. Buna diqqt etmidilr. Emalatxanada ilyn qadnlar bir-birinin qulana Fantinann mktub yazdn v anas olduunu danmaa baladlar. Baqalarnn hrktlrini qsqanclqla izlynlr, adtn, bu hrktlrl he bir laqsi olmayan adamlardr. Grsn, bu cnab n n ancaq axamlar evdn bayra xr? N n filanks cm axamlar he bir zaman z otann aarn divardan asmr? N n o, hmi dnglrd gzir? N n filan xanm minik arabasndan evin atmam dr? Niy o xanm evind bolluca kaz olduu halda, pot kaz almaq n xidmtisini gndrir? v sair v sair. Bzi adamlar var ki, zlri n he bir hmiyyti olmayan bu mmmalarn mnasn anlamaq mqsdil, bir ox xeyirxah ilr srf edilck pullardan artq pul srf edir, vaxt srf edir, qvvt srf edirlr. Hm d onlar he bir mnft gdmzlr, bunu sadc maraq n edrlr, bu maran nticsind is onlar yalnz z maraqlarn tmin edrlr, baqa he bir ey qazanmazlar. Onlar gnlrl filan qadn ya kiinin hrktlrini izlr, saatlarla dalanlarda, yol aznda, gecnin qaranlnda, qn soyuunda, yan altnda dayanar, mktub aparanlara rvt verib kim gndrildiyini yrnr, arabalara v lakeylr pek verr, qulluqu qzlar tovlar, qapya pul verrlr. Mqsd ndir? El-bel. Ehtirasla arzu etdiklri bir ey varsa, o da yrnmk, qazb xarmaqdr. Buna sbb bo-bo danmaq ehtiyacn tmin etmkdir. Halbuki bu st alm sirlr, bu fa edilmi gizli ilr, mnas taplm mmmalar msibtlr, duellr, iflaslara sbb olur, bir ox aillri iflas drcsin gtirir, bir ox insanlarn hyatn

mhv edir, he bir mnfti olmayan, sadc kor bir arzuya tabe olaraq hr bir eyi ifa ednlrin byk sevinclrin sbb olur. Ah, btn bunlar n qdr kdrli bir haldr! Bzi adamlar da vardr ki, ancaq shbt etmk xatirin kinli olurlar. Onlarn shbtlri, salonlarda gedn dedi-qodular, dhlizlrd yrdln mhakimlr odunu tezlikl v ox tlf edn buxarlara bnzr, bu buxarlar daim yandrmaq n yanacaq tlb edir, bu yanacaq da yaxn adamlardr. Bu surtl Fantinann da hrktlrini izlmy baladlar. Bir oxlar onun sarn salarna v a dilrin paxllq edirdilr. Bu da myyn edilmidi ki, Fantina bzn emalatxanada zn evirib gznn yan silrmi. O, z uan, blk d, vaxtil sevdiyi bir adam xatrlad zaman gz yan silrdi. nsan kemi hyatla balayan sirli tellri qrmaq tin v ziyytli bir idir. Onun ayda iki df v hr zaman eyni nvana mktub yazdn grmdlr; mktublar sifarili gndrilirdi. Bir az sonra mktubun nvann da yrndilr: Monfermeyl, meyxana cnab Tenardye. Monreyldki kiik bir meyxanada riz yazan srxo edib dandrdlar. Qoca riz yazan qarnn qrmz rabla dolduran kimi mktublarda yazlm olan mxtlif sirlri ab sylyirdi. Xlas, Fantinann bir ua olduunu yrndilr. Grnr ki, bu fahi imi dedilr. Dedi-qodu sevn bir qadn da tapld ki, Monfermeyl getmk n tnbllik etmyib, Tenardye il grdkdn sonra geri qaytdqda: Srf etdiyim otuz be frankla z istdiyim nail oldum; indi ryim sakitdir. Ua z gzml grdm! dedi. Bu ii grn Viktrnen adnda bir ziyanvr idi. Madam Viktrnen hamnn xlaqna diqqt edn bir xlaq qoruqusu idi. lli alt ya vard; qocal znn irkinliyini daha da artrrd. Ssi titrk, xasiyyti dzlmz idi. Bu qadnn vaxtil gnc olduuna bel inanmaq insana qrib glirdi. Gncliyind, 93-c ilin qzn gnlrind, qrmz qalpaq geyrk, bernadlardan yakobinilrin trfin ken bir rahib r getmidi. Bu, arq, acql, tikanl, gzdoymaz, inadkar v acdil bir qadnd; o hl onu dul qoymu v hyatnda qorxu v itat altnda saxlanm olan rahibini unutmamd. Ona, rahib iyi vern bir murdar tbit demk olard. Restavrasiya zaman mmin bir qadn olmudu, o drcd ki, keilr bel onun r getmi olduu rahibin gnahndan kedilr. Kiik bir mlk vard v hr yerd onu ruhani dairsin vqf edcyini bara-bara sylrdi. Arras yepiskopluu dairsind ona xeyli hrmt bslyirdilr. Monfermeyl gedib oradan qaytdqdan sonra: Ua z gzml grdm deyn madam Viktrnen hmin qadnd. Axtarlara xeyli vaxt srf olundu. Fantina fabrikd bir ildn artq idi ki, ilyirdi. Bir gn emalatxanann nzartisi, cnab merin adndan ona lli frank verib, artq idn xaric edildiyini syldi v yen cnab merin adndan ona hri trk edib getmsini tklif etdi. Bu o zaman idi ki, Tenardyelr ondan yeddi frank vzin ayda on iki frank istdikdn sonra, artq on be frank tlb edirdilr. Fantina dht gldi. O, he bir yer ged bilmzdi, nki yaad otaq v mebel n borca dmd. lli frankla o, z borcunu dy bilmzdi. Bir ne yalvarl szlr syldi. Nzarti drhal emalatxanan trk edib getmsini mr etdi. Fantina adi bir ii idi. midsizlik v xcaltdn myus bir halda, emalatxanadan xb evin getdi. Artq onun qbahtini hr ks bilirdi. Fantina hiss etdi ki, artq zn mdafi etmy taqti qalmamdr. Kims ona cnab merl grmyi mslht grd. Fantina csart etmdi. Cnab mer xeyirxah olduu n ona lli frank vermi, daltli olduu n is onu fabrikdn qovmudu. Fantina bu qrara tabe oldu. DOQQUZUNCU FSL. Madam Viktrnenin mvffqiyyti. Demk, rahibin dul arvad da kara gldi. Cnab Madlenin is bu hvalatdan, sla, xbri yox idi. Hyatda bel mrkkb hallara tez-tez rast glmk olur! Cnab Madlen, adtn, qadn emalatxanasna ox az glrdi. O, emalatxanann

idar edilmsini yerli keiin tvsiysi il qoca bir qadna taprmd v buna tamamil etibar edirdi. Bu qadn, hqiqtn, hrmtli, daltli v mrhmtli idi, mhkm qaydalara riayt edrdi, lakin sdq vermyi bacard halda, anlamaq v balamaq qabiliyytin malik deyildi. Cnab Madlen hr bir ii ona taprmd. Yax adamlar ox zaman z imtiyazlarn baqalarna etibar etmy mcbur olurlar. Odur ki, lind ixtiyar olan v haql olduuna inanan nzarti qadn thqiqat aparm, ii nzrdn keirmi, Fantinan gnahkar hesab edib czasn vermidi. lli frank mslsin glinc nzarti bu pulu ehtiyac olan ii qadnlara kmk etmk n cnab Madlenin onun ixtiyarna verdiyi mbldn gtrmd. Fantina xidmti yeri axtarmaa balad; qap-qap gzdi. He ks onu i gtrmk istmdi. hrdn xb getmy imkan yox idi. Mebel n borclu qald alveri (amma n mebel idi) ona dedi ki: hrdn qab gizlnsniz, sizi bir oru kimi hbs edrlr. Otaq n borclu qald ev sahibi ona dedi ki, Siz gnc v gzlsiniz, odur ki, borcunuzu vermk n pul tapa bilrsiniz. Fantina lli frank ev sahibi il alveri arasnda bld: zn ancaq n ox lazm olan eyi saxlayaraq ev eylrinin drddn alveriy qaytard. Artq isiz, kmksiz qald, bir arpays var idi, amma yz franka qdr borca girmidi. hr qarnizon sgrlri n st kynklri tikmy balayaraq, gnd on iki su qazanrd. Qzna gnd on su gndrmli idi. Bax, bu sbbdn d axr zamanlarda qz n Tenardyey pulu mntzm gndrmirdi. Fantina axamlar ev qaytd zaman qonu qarnn otanda z amn yandrrd, bu qar ona yoxsul yaaman yolunu yrtdi. Aza qnat etmyin axr he n il yaamaqdr. Bu, iki otaq kimi bir eydir: otan biri qaranlq, o biri is mzar kimi zlmtdir. Fantina qda odunsuz keinmyin yolunu da yrndi: iki gnd bir ovuc dar yeyn balaca bir quu bel saxlamaqdan boyun qarma; tuman yoran v yoran tuman elmyi, qonu evin lampasndan dn iqda axam yemyi yeyrk am yandrmama yrndi. Yoxsul v namuslu yaayb qocalan aciz bir insann bir su puldan n qdr mnft ala bilcyi kimsnin alna glmz. Nhayt, bu byk bir mhart evrilir. Fantina bu gzl mhart vrdi edrk, bir az rklndi. Hyatnn bu dvrnd o bir df qonu qadnlardan birin dedi: Bilirsiniz, gr mn gnd be saat yatb qalan saatlarm tikil mul olsam, birthr zm rk pulu qazanaram, hm d adam myus olanda, rk d az yeyir. N eybi var! ztirab, hycan, bir para rk bir trfdn, drd d o biri trfdn, bunlarn hams mni doydurar. Bu qdr ac bir hyat raitind Kozetta yannda olsayd, Fantina zn tamamil xobxt hiss edrdi. Gedib onu yanna gtirmk fikrin dd. Lakin yoxsulluunu yadna saldqda, z arzusunu bomaa mcbur oldu. Hm d Tenardyey oxlu borcu var idi. Bu borcu nec dy bilrdi? Hl yol xrci! Bunu haradan dzldckdi? Fantinaya, tbir caizs, sfalt drsi vern Marqarita adl qar mqdds, hqiqtn, dindar, yoxsul bir qadn idi; o yoxsullara, htta varllara bel hr zaman kmk etmy hazr idi; savad yalnz z adn Marqarita yaza bilck bir drcd idi; bununla bel Allaha inanrd, bu is savadn n yksk drcsidir. Aalarda, hyatn dibind, bir ox bel mqdds qadnlar var; bir vaxt olar, onlar yuxar qalxarlar. Bu hyatn z sabah vardr. lk zamanlar Fantina ky xmaa bel csart etmirdi, ox utanrd. Kd gedrkn yoldan tnlrin dnb ona baxdqlarn v onu barmaqla gstrdiklrini hiss edirdi; ham ona baxar v kims salam vermzdi; adamlarn ona qar ac v soyuq nifrti soyuq klk kimi iliklrin qdr ilyirdi. Kiik hrd bel bir arsiz qadn camaatn istehzal baxlar altnda zn lpaq kimi hiss edir. Parisd sizi he olmasa tanyan olmaz, bu tannmazlq da sizin n paltar vz ed bilr. Ah! Parisd yaama n qdr istrdi. Lakin bu mmkn deyildi. Yoxsullua adt etdiyi kimi, bu thqirlr d istr-istmz yrdi. Buna da yava-yava ald. ki- aydan sonra xcalti bir trf ataraq, he bir ey olmam kimi, ky xard. Mnd

n var ki! deyrdi. Ban uca qaldraraq, ac bir tbssml yolularla qarlaaraq, getdikc arszladn hiss edirdi. Madam Viktrien bzn z pncrsindn Fantinann kediyini grb bu murdar mxluqun miskin grnn seyr edrk, onu bu msibt sala bildiyi n sevinirdi. Kinli adamlarn zlrin mxsus alaqcasna sevinclri olur. in arl Fantinan yorurdu; onda vvldn olan quru skrk indi iddtlnmidi. Bzn z qonusuna deyrdi: lim baxn, grsn, n n bel yanr?! Bununla bel shrlr z sx, ipk kimi yumaq salarn snq bir daraqla darayarkn, bir dqiqliy nazlanaraq zn bxtiyar hesab edirdi. ONUNCU FSL. Mvffqiyytin nticlri. Fantina fabrikdn qn ortalarnda qovulmudu; yay glib kedi v yen q gldi. Gnlr qsa olduundan ox i gr bilmirdi. Qda isti yox, iq yox, gnorta yox; axam shr qovuur, hava hr zaman dumanl olur, gy zn bulud alr, pncrdn iq az ddy n otaqda bir ey grmk mmkn olmur! Gy bir bacaya bnzyir, gndzlr is zirzmi kimi qaranlq olur. Gn bir dilni kimi grnr. lin n qorxunc bir fsli! Q bir eyi daa evirir gylrin suyunu da, insanlarn qlbini d. Borclular Fantinaya rahatlq vermirdilr. Fantina ox az qazanrd. Borclar getdikc artrd. Pulu mntzm almadndan acqlanm olan Tenardyenin ona yazd mktublarn mzmunu onu dht salr v pot xrclri cibini boaldrd. Bir df Tenardye balaca Kozettann qn soyuunda lpaq gzdiyini v isti bir tumana ehtiyac olduunu yazaraq, bunun n anasndan he olmasa on frank pul gndrmsini tlb etmidi. Fantina mktubu alaraq onu btn gn lindn yer qoymad. Axam tindki dllk dkanna gedrk, daran salarndan xard. Gzl sarn salar szlrk belin qdr dd. Dllk: N gzl salar! dedi. Bu salara ne verrsiniz? dey Fantina sorudu. On frank. Ksin. Fantina bu pula yun bir tuman alb qz n Tenardyey gndrdi. Bu tuman Tenardyelrin qzbin sbb oldu. Onlara pul lazmd. Tuman Eponinaya verdilr. Zavall Toraay is yen y-y qald. Fantina dnrd ki: Artq balam mr. Onu z salarmla geyindirdim. Fantina qrxlm bana yuvarlaq a bir tsk geydi, bununla bel yen d gzl grnrd. Fantinann qlbi getdikc qaralrd. O, z qaln salarn daramaq sadtindn mhrum edildiyini grnc, yava-yava btn alm qar nifrt bslmy balad. vvllr o da Madlen babann xsiyytin qar hamnn hrmt v prstiin rik olurdu; lakin z bdbxtliyin Madlenin sbb olduunu v onu isiz qoyub rhmsizcsin fabrikdn qovduunu, nhayt, bu hala gtirn yen o olduunu daima dndyndn, hamdan artq ona qar nifrt bslmy balad. stiraht saatlarnda fhllr darvaza qarsnda durduqlar zaman fabrikin yanndan kerkn, Fantina qsdn ucadan glrk mahn oxuyard. Qoca bir fhl qadn bir df onun nm v qhqhsini eitdikd: Bu qzn axr pis olacaq demidi. Bir df Fantina, qlbind hiss etdiyi bir dlilikl, ilk tsadf etdiyi bir adam sevmdn, zn ana qbul etdi. Bu avara bir al, alaq, tnbl v aqn bir adamd, Fantinan tez-tez dyrdi, ox kmdn, birlrkn eynn Fantinann ona bsldiyi nifrtl onu buraxb getdi. Fantina uan son drc sevirdi. Squt etdikc, hyat get-ged qaranlqladqca, bu balaca msum mly qar qlbindki mhbbti d daha parlaq bir surtd yanrd. z-zn: Varlandm zaman Kozetta z yanmda olacaq deyib glrdi. skryi ksilmir v bdni tez-tez trlyirdi.

Bir df Tenardyedn aadak mzmunda bir mktub ald: Kozetta bizim yerlrd yaylan yoluxucu xstliy tutulmudur. Buna spkili qzdrma deyirlr. Bahal drmanlara ehtiyac var. Bu xrclr bizi var-yoxdan xarb, daha drman almaa mmknmz yoxdur. gr bir hft rzind qrx frank pul gndrmsniz, qznz lckdir. Fantina qhqh il glb, qonu qadna dedi: Bunlar lap dli olublar! Qrx frank! Bu, iki napoleondor demkdir. Mn bunu haradan alacaam? Dorudan da, bu kndlilr n axmaq adamdrlar! Bununla bel otaqdan xb pillknin bandak kiik pncrnin qabanda mktubu bir daha oxudu. Sonra pillknl db, glmyind davam edrk atla-atla k il yyrd. Yolulardan biri ondan sorudu Siz n olub ki, kefiniz bel kkdr? O cavab verdi: Mn knddn axmaq bir mktub almam. Mndn qrx frank pul istyirlr. Kndlidirlr, fayda vermz! Meydandan kerkn, camaatn qrib killi bir araba trafnda topladn grd; arabada qrmz paltarl v ucadan danan bir adam durmudu. Bu adam sni di dzldn, crbcr toz v drmanlar satan frldaq bir di hkimi idi. Fantina da camaata qararaq bu adamn qara camaat n kobud szlr, kbar adamlar n is anlalmaz ltiflr sylmsin ham il birlikd qhqh kib glmy balad. Di hkimi gln qz grb birdn ona mracitl sslndi: N gzl dilrin var, ay glyn qz! Tiylrindn ikisini mn satsan, hr biri n sn bir napoleondor verrm. Fantina: Bu n demkdir? Siz tiy ny deyirsiniz? dey sorudu. Tiy qabaq dilr deyirlr, dey di hkimi vqarla cavab verdi. ki qabaq diinizi satn. Fantina: N dhtli bir ey dey bard. Arxa trfd duran disiz bir qar: ki napoleondor! dey mzldand. Bxti yaman gtirib! Fantina arxasnca rmaqda olan di hkiminin xrltl ssini eitmmk n qulaqlarn txayaraq qad. Bu adam is barrd: Yax fikirl, gzl xanm! ki napoleondor az deyil! Raz olsanz, axam Gm gyrt mehmanxanasna glin, mn orada olacaam. Fantina acql halda ev qaytd v hvalat qonusu Marqaritaya syldi. Grrsnz, dedi, bel d cllad olar? Bu cr adamlara hrlri gzmy niy izn verirlr? ki qabaq diimi xarmaq! Onda mn lap eybcr bir qz olaram! Salarm yen uzanar, amma dilrim! Ah cllad! Mn altnc mrtbdn zm ba aa ataram, amma Gm gyrt mehmanxanasna getmrm. Marqarita: Dilrin n o sn n qdr verirdi? dey sorudu: ki napoleondor. Bu qrx frank edir. Bli, dey Fantina cavab verdi, qrx frank. Fantina drin fikr gedib ilmy balad. On be dqiqdn sonra iini atb Tenardyenin mktubunu bir d oxumaq n pillkn xd. Geriy qaytdqda burada ilyn Marqaritaya dnrk dedi: Spkili qzdrma n demkdir? Bilirsinizmi? Qoca arvad: Bu bir xstlikdir, dedi. Bunu saaltmaq n oxmu drman lazmdr? Bli, ox drman lazmdr.

 Bu xstlikdn adamn haras aryr? Hr yeri, btn bdni aryr. Bu uaqlarda da olurmu? Hamdan ox uaqlarda olur. Bu xstlikdn ln olurmu? ln ox olur, dey Marqarita cavab verdi. Fantina ky xd v mktubu bir d oxudu. Axam evdn xd; adamlar onun oxlu meyxanas olan Paris ksin doru getdiyini grdlr. Ertsi gn shr tezdn Marqarita adti zr ilmk n Fantinann otana girdikd (bunlar yalnz bir am yandrmaq n bir yerd ilyirdilr), Fantinann rngi qam v donmu bir halda arpayda oturduunu grd. Fantina he yatmamd. Tsyi bandan dizi stn dmd. Btn gecni yanan am qurtarmaq zr idi. Marqarita bu qorxunc hal grnc heyrt iind astanada dayanaraq: Aman Allah! dey bard. am yanb qurtarm! Yoxsa bir msibt olmudur? Sonra sa vurulmu ban ona trf evirn Fantinaya baxd. Bu gecnin rzind Fantina on il qocalmd. Marqarita heyrtl: Aman, ya rbbi! Fantina, sn n olmudur? dedi. He bir ey, dey Fantina cavab verdi. ksin, mn ox xobxtm, nki qzm bu qorxunc xstlikdn artq lmyckdir. Ona drman alacaqlar. Mn mmnunam. Fantina masann zrind parlayan iki napoleondoru qarya gstrdi. Ah, ya rbbi! dey Marqarita yen bard. Bu ki, byk bir srvtdir! Bu qzllar haradan aldn? Tapdm, dey Fantina cavab verdi. O, bu szlri deyrkn glmsdi. amn lsi zn iqlandrd. Bu, qanl bir tbssm idi. Dodaqlarnn knarnda qanl tprck, aznda is qara bir deik grnd. ki qabaq dii xarlmd. Fantina Monfermeyl qrx frank gndrdi. Lakin qzn xstlnmsi yalnz Tenardye trfindn uydurulmu bir hiyl idi. Kozetta xst deyildi. Fantina gzgsn pncrdn bayra atd. O, nc mrtbd olan otan oxdan buraxm v damn lap altndak kiik bir ardaqda yerlmidi, bu yer, tavan dmnin knarlar il birlrk bir bucaq tkil edn v hr bir zaman banza toxunan hindn baqa bir ey deyildi. Yoxsul adama istr z hyatnn sonuna qdr, istrs d otann sonuna qdr getmk n ikiqat yilmk lazm glir. Fantinann artq arpays yox idi, yalnz yoran adlandrd bir cndr qalmd, yerd bir dk, kncd is hsirdn crq bir stulu vard. Dibkd kilmi ik quruyub otan bir kncn atlmd. Otan o biri kncnd bir ya kp vard, indi onun iin su tkrd. Qda kpdki su donduu n kpn divarlarnda buz dairciklri ml glirdi. Hyasn itirn Fantina, naz-qmzsini d itirmidi. Bu, sfaltin son pillsi idi. Kirli bir tsk geyrk ky xard. Vaxtnn azlndanm v ya hmiyyt vermdiyindnmi, hr ndn is paltarn yamamazd. Corabnn alt crldqca, crq yerini ayaqqabnn iin soxard, bunu corabda ml gln irkin qrqlardan grmk olard. Dalm korsetini bez paralar il yamard, lakin azacq trpnn kimi bunlar crq-crq olurdu. Borclular onu rahat buraxmr v daim onunla qalmaqal salrdlar. Bunlar onu hr vaxt kd qabaqlar v ya pillknin ayanda gzlrdilr. Geclri gz yalar v ar dnclr iind keirirdi. Gzlrind qrib bir parlt grnrd, sol kryinin stnd ar bir ar vard. skrk onu tng gtirmidi. Madlen babaya drin bir nifrt bslyirdi, lakin z taleyi n kimsy ikayt etmzdi. Gnd on yeddi saat alaraq tiki tikrdi, lakin bir gn dustaq qadnlarn iini idar edn v onlar ox alaq muzdla ildn podrat kynk tikmk muzdunu birdn-bir o qdr aa sald ki, knarda ilyn bir drzi qadnn gndlik muzdu doqquz sudan ox olmurdu. On yeddi saatlq i gn n doqquz su! Borclularn mrhmtsizliyi get-ged artrd. Ev avadanlnn demk olar ki, hamsn geri alm olan mebel satcs daim tkrar edrk: Ay hyasz, bs borcunu n vaxt

vercksn?. Ya rbbi, bu adamlar ondan n istyirdi! O, zn daim tqib ediln bir insan kimi hiss edirdi, ona gr d hal vhi heyvanlarn halna oxayrd. El bu vaxtlarda o, Tenardyedn bir mktub ald, mktubda Tenardye, bu qdr gzlmkd hddindn artq mrhmtli olduunu xbr verrk, ondan yz frank pul tlb edirdi; bu pulu gndrms, Kozetta keirmi olduu ar xstlikdn yenic qurtulmaa balamdrsa da onu ky, soyua atacaqlarn yazrd, kd qaldqdan sonra da soyuq v aclqdan mhv olub gedckdir, z bilsin. Fantina zzn dnd: Yz frank! Lakin gnd he yz su qazanmaq n bir snt vardrm?. N olsun ki! zm sataram! dedi v zavall qz fahi oldu. ON BRNC FSL. Christus nos liberavit. Fantinann keirdiyi macra ndir? Bu macra qul satn alan cmiyytin macrasdr. Cmiyyt bu qullar kimdn satn alr? Sfaltdn. Aclqdan, soyuqdan, yalqzlqdan, kimssizlikdn, ehtiyacdan satn alr. Bu olduqca kdrli bir alverdir. nsan qlbi bir para ry satlr. Sfalt tklif edir, cmiyyt is bu tklifi qbul edir. Hzrt sann mqdds hdisi bizim mdniyytimizi idar edir, lakin bu hdis hl mdniyyt sirayt etmmidir. Deyirlr ki, kllik Avropa mdniyyti saysind yox olmudur. Bu shv fikirdir. Kllik hl d mvcuddur, lakin onun arl indi yalnz qadnlarn zrin dr ki, buna da fahilik deyirlr. Klliyin arl qadn zrin, yni zriflik; gzllik, analq zrin dr. Bu hal btn kiilr n bir lk, hm d n byk bir lkdir. Hekay etdiyimiz bu kdrli faci el bir drcy glib atmd ki, artq vvlki Fantinadan he bir ey qalmamd. Pala dn qadn dnb da olur. Bu daa bir l toxunarsa, soyuun iddtindn geri kilr. Bu qadn sizin yannzdan tr, siz dzr, lakin sizi tanmaz! Onun namusu lklndiyi n srt bir qadn olmudur. Hyat v ictimai qurulu ona son hkmn vermidir. Taleyin yazlm btn hadislr, artq onun bana glmidir. O, hr bir msibti grm, hr bir ey qatlam, hr bir eyi duymu, hmi zab v ignc kmi, hr bir eyindn mhrum olmu, hr bir ey n yas saxlamd. lm yuxuya n qdr bnzrs, o da laqeydliy bnzyn bir itatkarlqla z taleyin tabe olmudu. O, artq he bir eydn kinmz. O, artq he bir eydn qorxmaz. Btn gylrin qar-ya stn tkls, btn dnizlr onun ba zrindn ab-daa bel, ondan tr he bir frqi yoxdur! Ona n var ki? O, hddindn artq islanm bir sngr bnzr. Hr halda, o, z bel znn edir, lakin insanlar z taleyinin baa atdn v qm kasasnn artq dolduunu znn edirlrs, yanlm olarlar. Heyhat! ntizamsz bir kild irliy doru srklnn, bu talelrin mnas ndir? Onlar haraya gedirlr? N n bu insan talelri el deyil, beldir? Bu sirri bilnin gzlri qaranlqda da grr. Bu sirr agah olan varsa, o da Allahdr! ON KNC FSL. Cnab Bamatabuann bo vaxtlar. Btn balaca hrlrd olduu kimi, Monreyld d el gnclr vardr ki, Parisd zlrin bnzr tfeylilr ild iki yz min franklq bir mbli txxsl srf etdiklri kimi, bunlar da eyni txxsl min be yz livr pulu srf edirlr; onlar he bir i yaramadqlar n helikdn baqa bir ey deyildirlr; bu cr tfeylilrin bir az torpa, bir az axmaql, bir az al vardr; salonlarda zlrini cahil gstrr, meyxanalarda is alicnab sayarlar. Daim mnim torpaqlarm, mnim melrim, mnim kndlilrim deyrlr; aktrisalar teatrda fqra basarlar ki, zvq sahibi olduqlarn gstrsinlr; qarnizon zabitlrin sataarlar ki, igid olduqlarn, ova

getdiklrini, ttn kdiklrini, sndiklrini, idiklrini, ttn qoxusu verdiklrini, bilyard oynadqlarn sbut etsinlr; dilicanlardan dn srniinlri seyr edirlr; geclrini, gndzlrini qhvxanalarda keirirlr, meyxanalarda nahar edrlr, masa altnda smk gmirmk n d it saxlar, sfry xrk qoymaq n d ana saxlarlar; bir qpik n n dyrlr, db haqqnda ifrat drcy vararlar, facili oyunlara heyran qalarlar, qadnlara nifrt edrlr, khn kmlrini yrtlnca geyrlr. Paris gz il baxaraq Londona, Ponta-Muson gz il baxaraq Paris tqlid edrlr, qocalanda bsbtn keylrk he bir i grmzlr, he bir xeyr-r yaramazlar, ancaq zlrinin d baqasna bir o qdr zrri olmaz. Cnab Feliks Tolomes d, z yaltindn he bir zaman xmasayd v Paris bir df bel glmmi olsayd, bu cr aalardan biri olacana bh yoxdur. gr bunlar bir az da varl olsaydlar, onlara: Modabazlar deyrdilr, yoxsul olsaydlar Tnbldir deyrdilr. Lakin, slind, bunlar mftxor idilr. Bu mftxorlarn bzilri damaqsz grnr, bzilri darxr, bzilri is xyalprst olur; bzn bunlarn irisind qriblrin d rast glmk mmkndr. O zaman modabaz, adtn, bundan ibart olard: yaxalqlar dik, qalstuklar enli, saatlar zncirli, bir-birinin stndn geyilmi jiletlri rngli olard, gy v qrmz jilet altdan geyilirdi. Bundan baqa, beli nazik, yala alan sar rngli fraklar olard ki, bunlarn da uzun, uclar i tklri, iki sraya sx dzlm v iynin qdr uzanm gm dymlri olard; alvarlar da bir az aq-yal rngli olard v yanlarn birdn on bir qdr ipk kantlar bzyrdi. On birdn artq is kant olmazd, tsviri tamamlamaq n dabanlarna dmir nal vurulmu gdk boaz kmlrini, knarlar ensiz silindrlrini, topa salarn, iri salarn v Pote cinaslar il dolu danqlarn lav etmlidir. Btn bunlar qng balar v mahmzlar tamamlayrd. O illrd b qoymaq sivil adamlara, mahmzlar is piyadalara aid bir xsusiyyt idi. yalt modabazlarnn mahmzlar uzun, blar is heybtli olard. Modabazlarn bu qiyafti Cnubi Amerika respublikalarnn spaniya Kral il, Bolivarn Morilo il mbariz apard zamanlara aid idi. Knarlara ensiz lyapalar royalistlr mxsus olduu v morilos adlandrld halda, liberallar bolivar adlanan knarlar enli lyapalar qoyardlar. Qabaqk shiflrd tsvir etdiyimiz hadislrdn skkiz-on ay sonra ,1823-c il yanvar aynn vvllrind bir axam tzc yam qarla rtl bir kd, banda morilos lyapa olduu n etibarl adamlardan saylan bu frantlardan, avaralardan biri o zamanlar dbd olan enli bir pla geyrk, qhvxana qarsnda dolaan qadnlardan birini l salmaqla ylnirdi. Bu qadn aq bal paltar geymi, salarna ik taxmd, zabitlr qhvxanasnn vitrinas qabanda gzinirdi. q geyimli cnab siqar kirdi, nki db bunu tlb edirdi. Qadn hr df onun yanndan kedikd, q geyimli cnab siqarndan onun zn az dolusu tst buraxaraq, ox mzli v n znn etdiyi szlr v thqirlr yadrrd. Msln, Sn n idbarsan! tilib getsn! Disiz ifrit! v sair szlr deyirdi. Bu cnabn ad Bamatabua idi. Hzin bir xyala bnzyn bu qadn ona he cavab vermir, qarn zrind oyan-buyana gedibglrk, bu cnabn thqir v istehzalarna hmiyyt bel vermdn, ssini xarmadan gzinmkd davam edrk, hr be dqiqdn bir dnr v sradak sgrlr trfindn qatarlama dyln bir sgr kimi onun yeni thqirini dinlyirdi. Qadnn hmiyyt vermmsi avara adama toxunduundan, qadn, o biri trf dndkd, frst taparaq xlvtc ona yanad v glmyini boaraq yildi, bir ovuc qar gtrb qadnn lpaq krklri arasna basd. Qz qy kdi, geriy dnrk qzm bir bbir kimi kiinin stn atld, iti drnaqlarn zn batrd; yalnz srxo sgrlrin uydura bilcklri kobud szlrl onu symy balad. Bu sylr aran tsirindn bouq xan bir ssl sylnirdi; iyrnc szlri flt il yadran aq dodaqlar arasndan iki qabaq diinin bo yeri grnrd. Bu qz Fantina idi. Bu gurultuya qhvxanadan bir dst zabit xd; yoldan tnlr topland. Adamlar kii il qadndan ibart olan bu shnni divar kimi hat etdilr; ham barr, glr, l alr, bouan bu iki adama tamaa edirdi; kiinin lyapas bandan yer dmd, o zrin yaan

zrblrdn zn qorumaa alrd, qadn is ba aq, sasz, disiz, qzbindn gmgy gyrmi, dhtli bir halda qqraraq, onu llri il, ayaqlar il dyclyirdi. Birdn camaatn arasndan uzun boylu bir adam irlilyib, qadnn pala batm atlaz paltarnn dndn yaparaq: Dalmca gl dedi. Qadn ban qaldrd, qzbli ssi birdn ksildi. Gzlri bir nqty dikilrk, mat qald; acndan gmgy olmu z l sifti kimi sarald. Qorxusundan btn bdni tir-tir sdi. Qadn Javeri tand. q geyimli cnab is frstdn istifad edib kildi. ON NC FSL. hr polis idarsin aid olan bzi msllrin hlli. Javer camaat yararaq, zavall qadn sry-sry, iri addmlarla meydanann o biri trfind olan polis idarsin doru getdi. Qadn he bir mqavimt gstrmdn onun ardnca gedirdi. Javer d, qadn da he dinmirdilr. Avara adamlar gl-gl, bararaq, kinayli szlr ataraq, qara bir bulud kimi onlar trrdlr. nsan msibti n qdr byk olarsa, sylr v thqirlr d o qdr iddtli olur. Alaq bir otaqdan ibart olan, bir pel qzdrlan v qarovulularla mhafiz ediln polis idarsin atdqda, Javer barmaqlql bnd qapn ad v Fantina il brabr iri girib midlri pu olan camaatn zn qapn rtd; maraqlananlar pnclri st qalxaraq, boyunlarn uzadr, iridki hadisni tutqun nin arasndan seyr edirdilr. Maran gz ac olar, grmk d yemk kimi bir eydir. Fantina iri girrk aciz v dilsiz bir halda yer oturub, otan bir bucana qsld, qorxmu bir it kimi bzb qald. Nvbti serjant yanan bir am gtirrk, masann stn qoydu. Javer oturdu, cibindn mhrl bir kaz xarb yazmaa balad. Fantina kimi qadnlar qanunlarmz bsbtn polisin ixtiyarna vermidir. Polis bunlarla n istyirs edir, kefi istdiyi kimi onlara cza verir, onlar iki kdrli nemtdn, yni z pelri adlandrdqlar ii grmk haqqnda v azadlqdan mhrum edir. Javerin grn ox laqeyd idi, znd ciddiyytdn baqa he bir hissiyyat lamti grnmrd, halbuki ciddi v drin bir fikr dalmd. El bir dqiq glib atd ki, o z vicdan sdasna qulaq asaraq, tamamil srbst bir surtd dhtli v hdudsuz bir hkm vermli idi. Hiss edirdi ki, bu saat lind byk bir ixtiyar var, adi bir polis agentinin hkm tam bir mhkm hkmn brabrdir. Javer mhkm qururdu. Mhkm qurur v hkm xarrd. Qarsndak byk mslni dzgn hll etmk n btn qlini, qabiliyytini toplayrd. Bu qadnn tutduu ii btn tfsilat il dndkc, daha da hiddtlnirdi. Bir az bundan vvl ba vermi bir cinaytin ahidi olmudu, bu, bhsiz idi. Orada knin ortasnda mlk sahiblrindn v seicilrdn olub ncabtli cmiyytin nmayndsi olan bir xsin yaramaz bir qadn, cmiyytdn bsbtn knar bir qadn trfindn thqir olunduunu grmd. Fahi, bir burjuaya l qaldrmd. Javer bu mdhi hadisni z gz il grmd. O skutunu pozmadan yazrd. Yazb qurtardqdan sonra kaza qol kdi, sonra onu qatlayaraq nvbti serjanta verib, dedi: sgr gtrb bu qz hbsxanaya aparn! Sonra Fantinaya trf dnrk lav etdi: Orada alt ay yatacaqsan. Zavall qadn diksindi. Alt ay! Alt ay hbsxanada yatmaq! dey bard, alt ay gnd yalnz yeddi su qazanmaq? Bs Kozetta n olacaq? Bs mnim qzm? Mnim qzm? Ax mnim Tanerdyey yz frankdan artq borcum var, bunu bilirsinizmi, cnab mftti? O, polis nfrlrinin palql kmlrindn kirlnmi da dm zrind dizi st srnr v drin bir midsizlikl yalvarrd: Cnab Javer, yalvarram siz, rhm edin. nandrram sizi ki, tqsir mnd deyil. vvldn siz orada olsaydnz grrdiniz ki, mn doru, deyirm. Allaha and olsun, mqssir mn deyilm. Tandm o cnab, he bir sbb olmadan, kryim qar tkd. Kd sakit gzidiyimiz, kimsy toxunmadmz bir halda, boynumuzun ardna qar basmaa kimin ixtiyar var? Bu

hrkt mn yaman toxundu. Bilirsiniz, mn bir az xstym! Hm d o, oxdan mn satard. dbarn biri, aznda dilri yoxdur deyirdi. Mn onsuz da bilirm ki, dilrim yoxdur. He bir ey elmir v z-zm dnrdm: Bu cnab bir az ylnmk istyir. Mn ona qar zm yax aparrdm v he bir sz demirdim. Birdn o, kryim qar topas basd. Cnab Javer, mrhmtli cnab mftti! Bayrda syldiyim eylri grb v doruluuma ahid olacaq bir adam yoxdurmu? Mn grk qzmayaydm. Ancaq, bilirsinizmi, adam vvlc zn saxlaya bilmir. str-istmz qzr. Xsusn, kryin qfltn soyuq qar basdqda... O cnabn lyapasn zmkd mn yax i grmdim. O n n getdi? Mn ondan zr istrdim. Aman Allah, gnd yeddi su! zr istmk tin ey deyil. Cnab Javer, mni bu df balayn. Ax siz yax bilirsiniz ki, hbsxanada yalnz gnd yeddi su qazanmaq olur, burada hkumtin tqsiri yoxdur, ax mnim yz frank borcum var. Vermsm qzcazm gtirib stm atacaqlar. Prvrdigara! Mn uam yanmda saxlaya bilmrm, mnim grdym i o qdr murdar bir idir ki!.. Ah, mnim Kozettam! Ah, mnim balam, mqdds mlyim, snin haln nec olacaq! Ah, gzmn i! Bilirsiniz, bu Tenardyelr adi bir kndlidirlr. Meyxana saxlayrlar, onlara he bir ey qandrmaq olmur. Onlara ancaq bir ey lazmdr ki, o da puldur. Mni hbsxanaya salmayn! Ax mnim balam qn soyuunda l atarlar. Ona yaznz glsin, cnab Javer, siz mrhmtli adamsnz. O byk olsayd, z-zn dolandrard, lakin hl balacadr. Mn, slind pis qadn deyilm, mni bu hala salan n tamahkarlqdr, n d qorxaqlq. Araq ism d drdimin oxluundan iirm; mn ara sevn deyilm, ancaq o, drdimi dadr. Mnim yax vaxtlarm grsydiniz, dabaz olmadm, nizam-qayda sevdiyimi anlardnz. Dolabm paltarla dolu olard. Cnab Javer, mn yaznz glsin! Fantina bu szlri ikiqat yilib, dizi stndn qalxmayaraq, yaarm gzlri il he bir ey grmyrk danrd. llrini ovaraq, yarlpaq sinsin sxrd, quru v qrq-qrq skrdy n ssi can vern adamlarn qorxunc plts kimi yavacadan xrd. Byk kdr zavall adamlarn zn nur salan ilahi v qorxunc bir qvvdir. Bu halda Fantina yen gzl grnrd. Arabir skut edrk miskincsin casusun tyini prd. Onun yalvarlar da qlblri bel yumalda bilrdi, lakin aac bir qlbi yumaltmaq mmkn deyildir. Javer: Yax, yetr, dedi, dediklrin qulaq asdm! Grk ki, n lazmsa hamsn syldin. Di get. Alt ay hbsxanada yatacaqsan; lap Allahn z d burada bir i gr bilmz. Javer lap Allahn z d burada bir i gr bilmz szlrini tntnli bir surtd dedikd, Fantina hkmn artq verilmi olduunu hiss etdi. O lap soyuq dmnin zrin drk: Rhm edin dey yalvard. Javer arxasn ona evirdi. sgrlr Fantinann qollarndan yapdlar. Bir ne dqiq bundan vvl bir adam gz arpmadan otaa girmidi. O, qapn rtdkdn sonra ona syknib Fantinann midsiz yalvarlarn dinlmidi. sgrlr dizi stndn qalxmaq istmyn zavall qadnn qollarn tutub balamaq istdiklri zaman bu adam qaranlqdan xaraq bir addm irli yeridi v: Bir dqiq dayann! dedi. Javer ban qaldrb cnab Madleni tand. lyapasn gtrd, mcburiyytl salam verrk tssfl dedi: Balayn, cnab mer... Bu cnab mer szlri Fantinada qrib bir tsir buraxd. O, birdn-bir ayaa qalxd, yerin altndan xan bir kabus kimi dikldi. llri il sgrlri itlyrk, cnab Madlen yaxnlad v dik-dik zn baxaraq bard: Aha! Cnab mer, snsn?! Bu szlri deyrkn vhi bir qhqh il gld v cnab Madlenin zn tprd. Cnab Madlen zn silrk: Mftti Javer, bu qadn azad edin, dedi. Javer el gldi ki, aln itirir. Bir dqiq znd bir-birinin ardnca btn mr boyu keirmmi qvvtli ruhi sarsntlar hiss etdi. Bir fahinin merin zn tprdyn grmk o qdr dhtli bir hadis idi ki, o, z xyalnda bel eyi tsvvr etmy crt etmzdi. Bununla

brabr fikrinin drin bir gusind bu qadnn kim olduunu v cnab merin vaxtil kim olduunu dnrk, bu fahinin onun zn tprmsini tamamil tbii bir ey kimi dumanl bir kild tsvvr etmy balad v znd nifrt duydu. Sonra bu merin, dvlt mmurunun sakit bir halda zn silib, Bu qadn azad edin! dediyini eitdikd, Javer birdn-bir ab qald. O dnmk v danmaq qabiliyytini itirdi. Heyrti son drcy varmd. Dili tutulmudu. Bu szlr Fantinaya byk tsir balad. O, ba giclmi adam kimi, lpaq qolunu qaldrb pein xntsndan yapd. Sonra trafna boylanaraq z-zn danr kimi yavaca dedi: Azad etmk! Mni azad etmk! Demk, alt ay hbsxanada yatmayacaam! Bunu kim dedi? Yox, bunu he ks demdi, yqin, shv eitmim. Bu cllad mer bu szlri dey bilmzdi! Yox, bunu siz syldiniz, mnim ziz aam Javer, siz mr verdiniz ki, mni azad etsinlr? Qoyun mn bu saat siz hr eyi nal edim, onda siz mni azad edrsiniz. Mnim btn bdbxtliklrimin sbbi bu cllad siftli, bu qoca v alaq merdir! nann ki, cnab Javer, mni fabrikdn o qovdu, emalatxanada aalq edn yaramaz qadnlarn dedi-qodular ucundan mni oradan qovdu. Bu, dhtli ey deyilmi? Namusla alan yoxsul bir qz idn qovmaq! Qovduqdan sonra qazandm pulla zm dolandra bilmirdim, mnim msibtlrim d buradan balad. Hr eydn vvl, siz, cnab polislr, bir dyiiklik etmlisiniz; siz hbsxana podratlarna yoxsul adamlara zrr vermyi qadaan etmlisiniz. Qoyun mn ii bir-bir sylyim. Mn kynk tikmkdn on iki su qazanrdm, birdn haqqm doqquz suya qdr endirdilr. Bu pula he cr yaamaq mmkn deyil, nec istyirsn, el d yaa. Ax mnim balaca Kozettam vard, mn onu da dolandrmal idim. Odur ki, pis yola dmy mcbur oldum. ndi grrsnz ki, mnim btn msibtlrim sbb yalnz bu claf merdir. Dorudur, mn zabitlr qhvxanasnn qabanda o cnabn lyapasn ayaq altna salb zmim, lakin o da mnim paltarm qarla xarab elyib. Bizim kimi qadnlarn axamlar ky xmaq n yalnz birc ipk paltar olur. Sizi inandrram, cnab Javer, mn he zaman kimsy qsdn pislik etmmim, qadnlar var ki, mndn daha kinli v pisdirlr, amma mndn daha xobxt yaayrlar. Ah, cnab Javer, mni azad etmyi mr edn siz idiniz, elmi? Mnim haqqmda ev sahibindn sorua bilrsiniz, mn mnzil haqqn vaxtl-vaxtnda verirm, hr ks mnim namuslu bir qadn olduumu sylr. Aman Allah! Mni balayn, mn bilmdn pein qapana toxunmuam, otaq tst il dolmudur. Cnab Madlen Fantinann syldiklrini byk bir diqqtl dinlyirdi. O, danarkn lini cibin salb yoxlad, cibindn pul kissini xarb ad. Kis bo idi. Onu yen cibin qoyub Fantinaya dedi: N qdr borcunuz var dediniz? ndiydk gzlrini Javerdn ayrmayan Fantina ona trf dnb dedi: Mn sninl danmram! Sonra sgrlr mracit edrk: Onun siftin tprdym grdnzm? dedi. Qoca frldaq mer, sn buraya mni qorxutmaq n glmisn, mn is sndn qorxmuram! Mn yalnz cnab Javerdn, mnim mrhmtli aam Javerdn qorxuram. Bu szlrl yen mftti mracit edrk szn davam etdi: Grrsnzm, cnab mftti, hr halda, daltli olmaq lazmdr. Mn sizin daltli olduunuzu bilirm, cnab Javer. Dorudan da, bu hadis ox sad bir eydir; bir kii ylnmk istyrk mnim kryim bir para qar basd, bu da btn zabitlri gldrd. Ax onlar da bir eyl ylnmlidir! Biz n n yaayrq, kiilri ylndirmk n, deyilmi? Sonra bu ss-ky siz gldiniz, sizin d vzifniz qalmaqala son qoymaqdr. Gnah olan bir qadn tutub buraya gtirdiniz, lakin siz mrhmtli olduunuzdan, fikirlib mnim azad edilmyimi mr etdiniz, siz bilirsiniz ki, bu qadnn balaca bir qzcaz var. Hbsxanada alt ay yatarsa, balasn saxlaya bilmz. Yqin, siz dnrsnz: Bax, bir d mnim lim dm, yaramaz! Sizi inandrram ki, bir daha bel bir i tutmaram, cnab Javer! Qoy mn n edirlr-etsinlr, mn cnqrm da kmrm. Bu gn mn ona gr bardm ki, ox qorxmudum, o cnabn kryim qar basacan he gzlmzdim; hm d siz syldim ki, bir az xstym, skrrm, mdmd d

illtli bir ey hiss edirm, mni brk ardr. Hkim mn deyir ki, zn malic et. Budur, baxn, linizi verin, qorxmayn, burada bir ar var... Fantina artq alamrd. Ssind bir msumiyyt v nvazi duyulurdu; Javerin yek kobud lini a yumaq dlri zrin qoydu v tbssml ona baxd. Sonra birdn-bir tlsik paltarn dzltdi, dizin qdr rmanm tumann aa sald; sonra qapya trf gedrk sgrlr dostan ba ydi v yavacadan: Uaqlar, dedi, eitdinizmi, cnab mftti mni azad etmk mrini verdi, mn d gedirm. lini qapnn rzsin uzatd. Bir addm da atsayd, ky xm olacaqd. Javer btn bu mddt rzind gzlrini yer dikib hrktsiz durmudu, bu saat o, z yerindn baqa yer krlm v yen baqa bir yer qoyulacan gzlyn bir heykl bnzyirdi. Qap rzsinin aqqlts onu bu dalnlqdan oyatd. Hdudsuz bir ixtiyara malik olmaq urunu, bu hakimiyyt malik olan bir adamn, n qdr alaq vzifd olarsa, bir o qdr vhi heyvana mxsus quduzluunu v rzil bir adamn amanszln gstrn bir ifad il ban qaldrd. Javer bard: Serjant, grmrsnzm, bu alaq qadn qamaq istyir? Onu buraxmaa siz kim icaz verdi? Cnab Madlen: Mn, dedi. Fantina Javerin ssini eitdikd, btn vcudu il titryrk, ourlad eyi tez lindn buraxan bir oru kimi, qapnn rzsini buraxd. Madlenin ssini eidinc dnd v bu dqiqdn nfsini bel kmy csart etmdn, kimin danmasndan asl olaraq gzlrini gah Madlendn Javer, gah Javerdn Madlen trf gzdirmy balad. Mer Fantinann azad edilmsini mr etdikdn sonra Javerin serjanta bel bir sz demsi onun alnn bir qdr azln gstrirdi. Cnab merin burada olduunu unutmudumu? Hkumt adamlarnn bu cr hrkt etmycyini v mer cnablarnn bel bir sz istmyrk syldiyini fikirlmidimi? Yoxsa iki saat rzind onun gz qabanda ba vern bu dhtli hadisnin xsusi tdbirlr tlb etmsi fikrinmi glmidi? Blk d, verdiyi qrardan dnmy raz olmayaraq, alaq vzifli bir adamn tam bir hkumt sahibi olduu kimi, bir casusun da bir hakim, bir polisin d qanun adam ola bilcyini v btn ictimai quruluun, nizamn, qanunun, xlaqn, hkumtin onun, yni Javerin xsiyytind tcssm etdiyinimi hiss edirdi? Hr n is, cnab Madlen mn szn dediyi zaman polis mfttii Javer, cnab mer trf dnd, rngi sapsar, dodaqlar gyrmi, myus baxla, btn vcudu titry-titry v mtin bir ssl dedi: Cnab mer, bu ola bilmz! N n? dey Madlen sorudu. Bu alaq qadn hrmtli bir burjuan thqir etmidir. Cnab Madlen yumaq v hlim bir ssl: Mftti Javer, qulaq asn, dedi. Siz namuslu bir adamsnz, midvaram ki, bir-birimizi asan baa drik. Msl bel olmudur: siz bu qadn tutub apararkn mn meydanadan keirdim; orada hl oxlu adam vard. Mn onlardan soruub iin hqiqtini yrndim; tqsir hmin cnabn znd imi, i dalt gldikd bu qadn yox, onu tutmaq lazm idi. Javer etiraz edrk: Bu alaq qadn indic sizi d thqir etdi, cnab mer, dedi. Bu mnim iimdir, dey cnab Madlen cavab verdi, thqir mn aiddir. Ona gr d bu mslni yalnz mn zm hll ed bilrm. Balayn, cnab mer, thqir yalnz siz aid deyil, qanun v hkumt aiddir. Mftti Javer! dey cnab Madlen cavab verdi. Qanun v hkumt vicdan demkdir. Mn bu qadnn dediklrini eitdim, ona gr d n etdiyimi bilirm. Mn is, cnab mer, z gzlrim inana bilmirm. O halda siz yalnz bir ey qalr mr tabe olmaq. Mn yalnz vzify tabe oluram. Mnim vzifm bu qadn alt ay hbsxanaya salma tlb edir.

Cnab Madlen yumaq bir ssl ona cavab verdi: Bunu yaxca yadnzda saxlayn ki, bu qadn hbsxanada bir gn d qalmayacaqdr. Javer cnab Madlenin bu qti cavabn eidinc, dik-dik onun zn baxd v yen hrmtl dedi: Dorusu, mrmd ilk df olaraq cnab merin szn qulaq asmamaa mcbur olduum n tssf edirm, lakin mn z vzifm v slahiyytim dairsind hrkt edirm. caznizl, mn bu iin nec ba verdiyini sizin n tkrar edrm. Mn zm orada idim. Bu qadn cnab Bamatabuann stn atld; o cnab mhbuslar mclisinin seicisi v meydann tinindki gzl bir da evin sahibidir; ev drdmrtbli v balkonlu, yonma dadan tikilmi bir evdir. Bu dnyada azm ilr olur! Hr halda, bu hadis k intizamszlna aid bir eydir, bu da k polisin aid bir i olduundan, tamamil mn aiddir. Ona gr d mn Fantina adl bir qadn tutmaa haqlyam. Cnab Madlen llrini sinsi zrind arpazlad v bu vaxta qdr hr halisindn kimsnin eitmdiyi amiran v srt bir ssl: Dediyiniz i hr polisi idarsin aid bir idir, dedi. Cinayt Mcllsinin 9-cu, 11-ci, 15ci v 66-c bndin gr, bu iin hkmn yalnz mn ver bilrm. mr edirm, bu qadn azad edsiniz. Javer bir d etiraz etmk istdi: Lakin cnab mer... Bundan baqa, zbana hbs aid 1799-cu il 13 dekabr tarixli qanunun 81-ci bndini d siz xatrladram. Cnab mer, icaz verin... Artq yetr. Lakin mn... Gedin, dey cnab Madlen onun szn ksdi. Javer bir rus sgri kimi, gzn qrpmadan bu zrbni sinsi il qarlad. O, mer ikiqat tzim edrk, polis idarsindn xd. Fantina qapdan knara kilrk Javerin keib getmsin heyrtl baxd. Qrib bir hycan iind idi. ndic o, iki dmn qvvnin bir-biril dhtli dyn grmd. Onun taleyini, azadln, hyatn, ruhunu, balasn z llrind saxlayan iki adam onun gz qarsnda arprd: bunlarn biri onu qaranla, o biri ia doru kirdi. Qorxuya xas olan mbalilr, bhlr arasndan seyr etdiyi bu mbarizd bu iki adam iki div bnzyirdi; biri ri tmsil edn hrimn, o biri is xeyri tmsil edn Hrmz kimi danrd. Hrmz hrimn qalib gldi, bu Hrmz, bu xilaskar da onun nifrt etdiyi adam, btn msibtlrin sbb olduunu znn etdiyi haman mer, haman Madlen idi! Bu adam ona qurtulu lini uzatmd, hm d n dhtli bir kild thqir edildiyi zaman uzatmd. O, shv etmidimi? z qlbini kkndn dyimli idimi?... O, bsbtn zn itirmidi, btn bdni titryirdi. O, aqn, prian bir halda dinlyir, baxr v cnab Madlenin hr bir sz il qlbind dht saan nifrt dnyas dalr, riyir, mhv olur v sevinc, etimad v mhbbt gtirn, anlalmaz v ryi qzdran bir ey domaa balayrd. Javer gedndn sonra cnab Madlen Fantinaya trf dnd, z n yersiz grnn gz yalarn tinlikl boaraq yava bir ssl dedi: Syldiklrinizi eitdim. Banza gln hadislrdn mnim he xbrim yoxdur. Mn el glir ki, doru olduunu hiss edirm. Mn htta sizin mnim emalatxanamda ildiyinizi d bilmirdim. N n bu bard birbaa mn mracit etmdiniz? ndi artq olan olub keib, bu bard danmaq artq gecdir; borclarnz vercym, uanz buraya gtirdcym v ya siz znz gedib gtirrsiniz. stsniz burada, istsniz Parisd yaaya bilrsiniz. Sizin v uanzn qeydin qalma z hdm gtrrm, znz istmsniz, ilmy bilrsiniz. Siz istdiyiniz qdr pul ver bilrm. Siz yen xobxt olacaqsnz, xobxt olduqdan sonra is yen namuslu bir qadn olarsnz, htta hr ey dediyiniz kimidirs, buna da mn bh etmirm, siz Allah qarsnda hmi namuslu v pak olmusunuz, zavall qadn!

Zavall Fantinann sevinci hddindn artq idi. Kozetta onunla brabr olacaqd! Dhtli v iyrnc hyat atacaqd! O, qz il brabr srbst, namuslu, xobxt v varl bir hyat srckdi! Birdn-bir qarsnda sfalt qaranl iind cnnt qaplar almd! Fantina bu adama aqn bir nzrl baxd v yalnz df hqra bildi: Of! Of! Of! Ayaqlar bklrd, birdn cnab Madlen kilmy macal tapmadan, linin Fantinann llri arasnda olduunu v qzn dodaqlarnn ona toxunduunu hiss etdi. Bu anda qz huunu itirdi.

BRNC FSL. Dincliyin balanc. Cnab Madlen Fantinan evind olan xstxanaya aparma mr edib, fqt baclarna taprd, onlar da onu soyundurub yataa uzatdlar. Bir azdan sonra zavall qadna iddtli bir qzdrma gldi. Gecnin ox yarsn husuz halda ucadan sayqlad. Nhayt, shr yaxn yuxuya getdi. Ertsi gn, gnortaya yaxn, Fantina oyand zaman yatann yannda, lap yaxnlqda birinin nfsini duydu; prdni qaldrdqda, bu adamn cnab Madlen olduunu anlad; o ayaq st dayanb Fantinann ba zrindki bir ey diqqtl baxrd. Onun baxnda tvi v mrhmt hissi duyulurdu, o, n bard is yalvarrd. Fantina cnab Madlenin haraya baxdna diqqt edib, divardan aslm Hzrt sann tsvirin baxdn anlad. ndi cnab Madlen Fantinann nzrind bsbtn dyimidi. Fantina onun zndn nur yadn znn edirdi. Cnab Madlenin ibadt dald hiss olunurdu. Fantina bu skutu pozmaa csart etmdn, uzun mddt ona baxa-baxa qald. Nhayt, qorxa-qorxa sorudu: Siz n edirsiniz? Cnab Madlen bir saatdan bri idi ki, bu vziyytd dayanmd. O, Fantinann oyanman gzlyirdi. lini lin alb nbzini yoxladqdan sonra sorudu: znz nec hiss edirsiniz? Yax hiss edirm, yatmdm, dedi. Znnimc, halm bir az yaxlabdr. Ker gedr. Cnab Madlen onun vvlc vermi olduu sualna yenic eitmi kimi cavab verrk dedi: Mn gylrdki msibtzdy dua edirdim. Fikrind is bunu lav etdi: Yerlrdki msibtzd n. Cnab Madlen btn gecni v shri mlumat toplamaqla mul olmudu. ndi artq hr bir eyi bilirdi. Fantinann macrasn btn tfsilat il yrnmidi. Szn davam edrk dedi: Siz ox msibtlr kmisiniz, zavall ana. Qm kmyin, sizin taleyiniz mqdds insanlarn taleyidir! nsanlar bu vasit il mlk yaradrlar. Sizin msibtlrinizd insanlar mqssir deyil, onlarn baqa arsi yoxdur. Sizin trk etdiyiniz chnnm behitin qapsdr. Bu qapdan kemyiniz vacib idi. O, drin nfs ald. Fantina is ona baxaraq, znmxsus bir tbssml glmsyirdi. Bu tbssm mhrum olduu iki qabaq dii saysind ona lvi bir gzllik verirdi; bu onun fdakarlna bir dlalt idi. Javer o gec bir mktub yazd. Shr tezdn mktubu z Monreyldki pot idarsin apard. Mktub aadak nvanla Paris gndrilirdi: Cnab polis prefektinin katibi cnab abuley. Polis idarsind ba vern hadisnin xbri trafa yaylmd; mktubu gndrmzdn vvl onu grn pot mdirinin arvad v bir ne baqa adamlar konvert zrind Javerin xttini tanyb, istefa vermk n riz gndrmi olduunu znn etdilr. Cnab Madlen drhal Tenardye ailsin mktub yazd. Fantinann onlara yz iyirmi frank borcu var idi. Cnab Madlen onlara yz frank gndrdi, bu puldan z borclarn gtrb, qzcaz drhal Monreyl gndrmlrini taprd, nki qzn anas burada xst yatr v qz il grmk istyirdi. Tenardye bu hadisy heyran qald.

Meyxana z arvadna dedi ki, ua limizdn buraxmamalyq. Bu sr bizim n samal bir ink ola bilr. Mn mslnin n yerd olduunu anlayram. Yqin, sarsan biri bu srnin anasna bnd olmudu. Tenardye mktuba cavab olaraq mhartl trtib olunmu be yz franklq bir hesab gndrdi. Hesaba Tenardyenin qzlar Eponina v Azelmann uzun srn xstliklrini malic edn v drman vern hkimdn v aptekidn aldqlar iki qbzi d lav etmidi. Yuxarda syldiyimiz kimi, Kozetta bu vaxt rzind xstlnmmidi. Bu sndlrd ancaq adlar dyimidi. Tenardye hesabn altnda: Verilsi pulun hesabna yz frank atmdr szlrini lav etmidi. Cnab Madlen drhal yz frank da gndrib: Kozettan tezlikl gtirin dey yazd. ox qrib idir! dey Tenardye bard, biz he bir vchl Kozettan limizdn vermmliyik. Fantinann hal yaxlamrd. O hl d xstxanada idi. vvlc fqt baclar bu ortunu istmdn qbul etmidilr v ikrahla ona baxrdlar. Reyms kilssinin barelyeflrini grnlr all qzlarn dodaqlarn bzrk ynglmcaz qzlara nifrtl baxdqlarn xatrlamaya bilmzlr. Mmin qadnlarn xlaqsz qadnlara qar bsldiklri zli nifrt qadn vqarn douran n drin insan instinktlrin saslanr. Baclar bu instinkt qaplmdlar, dini hisslr onlarn nifrtini daha da artrmd. Lakin Fantina onlar tezlikl mftun etdi. Onun btn szlrind mmnuniyyt v hlimlik hiss olunurdu; onun vcudunda yaayan analq hissi istr-istmz qlblri yumaldrd. Bir df fqt baclar Fantinann qzdrma iind sayqladn eitmidilr. O ucadan deyirdi: Mn gnah ilr dalnca getmim, lakin balam yanma qaydarsa, Allah mnim gnahmdan ker. Mn pis hyat srdym zamanlar Kozettann yanmda olman istmzdim, onun heyrtli v qssli gzlri mni mhv ed bilrdi. Mnim gnahlara yol vermyim sbb d ancaq, o olmudur, bax buna gr d Allah mni balar. Kozetta buraya gldiyi zaman mn Allah-taalann mn fa verdiyini hiss edirm. ryimin sakit olmas n msum uaa bir df baxmam bel kifaytdir. Ah, baclar, onun bir mlk olduunu bilsydiniz! Onlar balaca olduqlar zaman iyinlrind qanadlar da olur. Cnab Madlen Fantinann yanna gnd iki df glrdi v hr df Fantina ondan soruard ki: Mn Kozettam tezmi grcym? O is cavab verirdi: Ola bilsin, sabah shr gr bilsiniz. Mn hr dqiq onun gliini gzlyirm. Bu zaman biar anann solun z nur kimi parlard. O deyrdi ki: Mnim n qdr xobxt olacam bilsydiniz! Biz irlid syldik ki, Fantinann hal yaxlamrd. ksin, onun vziyyti hftdn-hfty daha da pozulurdu. lpaq krklri arasna baslm qar birdn-bir onun trlmyin son qoymu v ne ildn bri artmaqda olan xstlik birdn-bir iddtl inkiaf etmy balamd. O zamanlar d xstliklrinin mayin v malicsind artq Lazinekin faydal gstrilrindn istifad edirdilr, hkim Fantinan mayin etdikdn sonra ban bulad. Cnab Madlen hkimdn sorudu: Hal necdir? Onun, deysn, grmk istdiyi bir ua var? dey hkim sorudu. Var. O halda ua tezlikl yanna gtizdirin. Cnab Madlen diksindi. Fantina ondan sorudu: Hkim n deyir? Cnab Madlen tinlikl glmsyrk cavab verdi: O deyir ki, uanz tezlikl yannza gtirmk lazmdr. Onu grn kimi saalarsnz. Ah, eldir, o doru deyir! dey xst sevindi. Lakin bu Tenardye ailsi n n mnim Kozettam buraxmaq istmir? Ah, Kozettam glckdir. Xobxtliyim az qalmdr, bli, mn xobxt olacaam!

Lakin Tenardye ailsi min cr bhan il ua buraxmaq istmirdi. Gah Kozettann hl bir az xst olduunu, ona gr d q vaxt yola xmaq qorxulu olduunu yazrdlar, gah da bhan edirdilr ki, kndd xrda alacaqlar var v ancaq bunu ydqdan sonra ua gndr bilcklr v sair. Nhayt, Madlen baba Fantinaya dedi: Kozetta n mn adam gndrcym, lazm glrs lap zm d gedrm. Sonra Fantinann dilindn bir mktub yazaraq, ona imza etdirdi: Cnab Tenardye! Kozettan bu mktubu gtirn adama verin. N xrciniz olmusa, hamsn siz vercklr. Hrmtl Fantina. Tam bu vaxt mhm bir hadis ba verdi. Biz hyat adlandrdmz sirli bir qayan bs yer mhartl yonmaa sy edirik. Flyin qara damar hr zaman bu qayann zrind grnr. KNC FSL. Jan nec dnb an olur. Bir gn shr cnab Madlen z otanda oturub alrd; kazlar oxuyaraq, Monfermeyl syaht etmk lazm gl bilcyini mlahiz etdiyindn, bzi tcili ilri imzalayb qurtarmaq istyirdi; birdn polis mfttii Javerin onu grmk istdiyini xbr verdilr. Cnab Madlen bu ad eidinc znd doan bir nifrt hissini boa bilmdi. Polis idarsind ba vern hadisdn sonra Javer cnab Madlenl grmkdn qard, o vaxtdan bri cnab Madlen bir df bel onu grmmidi. Mer: Glsin! dedi. Javer iri girdi. Cnab Madlen lind qlm, buxarnn yannda oturmudu, masann zrind qovluqdak kazlar oxuyurdu, bu, ictimai yollarda nizam v qaydann pozulmasna aid protokollar idi. Javer iri girdiyi zaman o, yerindn trpnmdi. Zavall Fantinann haln dndy n soyuq grnmyi mnasib bildi. Javer, ona arxasn evirib oturmu cnab mer hrmtl tzim etdi. Cnab mer dnb baxmadan, yen d kazlarn zrind qeydlr edirdi. Javer iki- addm irlildikdn sonra skutu pozmadan birdn-bir durdu. Javerin tbitin bld olan bir fizionomist mdniyyt xidmt edn bu vhini, romal il spartaldan ml gln bu qrib trkibi, bu rahib il soldafonu, yalan danma bacarmayan bu casusu v gnahsz kfiyyatn uzun mddtdn bri yrnn bir fizionomist, Javerin cnab Madlen qar bsldiyi khn v gizli nifrtini v Fantina stnd merl toqquduunu biln bu fizionomist, bu dqiqd onu mahid etmi olsayd, z-zn mtlq bu szlri deyrdi: Bir hadis ba vermidir. Onun vicdanna, sarslmaz, aydn, smimi, namuslu, srt v yrtc vicdanna bld olanlar Javerin mnvi hyatnda n is bir hadis, mhm bir hadis ba vermi olduunu drhal baa d bilrdilr. Javerin ryind n vardsa, drhal znd grnrdi. Byk ehtiraslara malik adamlar kimi, onun da hval kskin bir kild dyi bilrdi, lakin znn ifadsi he vaxt bu qdr qrib v fvqlad bir tsir balamazd. Javer iri girdikd cnab Madlen ba ydi, onun baxlarnda bu saat n qzb, n kin, n d bir bh var idi. Javer merdn bir ne addm uzaqda, onun kreslosunun arxasnda dayand. O, he bir zaman hlimlik gstrms d, hmi sbirli olan bir insann tbii v srt soyuqqanll il dik dayanmd. O, bir klm bel sylmdn, bir hrkt bel gstrmdn, tbii bir mlayimlik v sakitan bir itatkarlqla cnab merin ona trf dnmk n iltifat buyuracan gzlyirdi. O, zabit qarsnda bir sgr, hakim qarsnda bir cani kimi, papan xarb, ban aa salb, ciddi v pozulmaz bir kild gzlyirdi. Onun varlnda frz edil bilck btn hadislr v

xatirlr artq yox olmudu. Qranit kimi qlncbatmaz v sad znd artq kdrdn baqa he bir ey grnmrd. Onun btn varlnda bir miskinlik, qtiyyt v bir nv mrdan qss lamtlri sezilirdi. Nhayt, cnab mer qlmi masann stn qoyub, bir qdr Javer trf dnrk sorudu: H, n olmudur, Javer? Javer fikrini toplayrm kimi bir qdr skut etdi; sonra myus bir tntn il, sad bir surtd ssini ucaldaraq: Cnab mer, mhm bir cinayt olmudur, dedi. N cinayt? Hkumtin kiik bir mmuru al bir mnsb sahibi barsind ox kobud bir hrmtsizlik etmidir. Bunu siz xbr vermyi zm borc bilirm. Bu kiik mmur kimdir? dey cnab Madlen sorudu. Javer: Mnm! dedi. Sizmi? Bli, mn zm! Kiik mmurun hrkti il zn thqir edilmi hesab edn o mnsb sahibi kimdir? Sizsiniz, cnab mer. Cnab Madlen kreslodan bir az ayaa qalxan kimi oldu. Javer ban aa dikmi halda, yen eyni ciddi grnl danmanda davam edirdi: Cnab mer, mnim idn knar edilmyimi mdiriyytdn tlb etmyinizi xahi etmy glmim, dedi. Cnab Madlen mat qalb bir ey sylmk istdi, lakin Javer onun szn ksrk dedi: Siz bilirsiniz ki, mn zm istefaya xa bilrm, lakin bu kifayt deyildir. stefa vermk hrmtli idir. Mn cinayt elmim, buna gr d czaya layiqm. Siz mni vzifmdn qovmalsnz. Bir az skut etdikdn sonra lav etdi: Cnab mer, ken df siz mniml ox srt rftar etmkl daltsizlik etdiniz. Bu gn is rftarnz ox daltli olacaqdr. Lakin n n? N sbb? dey cnab Madlen heyrt etdi. N mnasz szlr danrsnz! Bu n demkdir? Mn qar siz n kimi haqszlq elmisiniz? Mni n il thqir etmisiniz? Siz znz tqsirlndirirsiniz, istyirsiniz ki, sizi baqas il vz etsinlr... Mn istyirm ki, mni buradan qovasnz. Yax, qovarq. Qoy bel olsun. Lakin mn bunun sbbini baa dmrm. Bu saat baa drsiniz, cnab mer. Javer drin nfs ald v yen eyni soyuq v hzin bir tvrl szn davam etdi. Cnab mer, ay yarm bundan vvl o qadn hvalatndan sonra mn brk aca db, linizdn mlumat verdim. Mlumat verdiniz? Bli, Paris polis prefekturasna xbr verdim. Javerdn yalnz bir qdr ox gln cnab Madlen birdn qhqh il gld: Siz merin polisin srncamna qard nm xbr vermisiniz? Xeyr, mn merin kemi bir katorqal olduunu xbr vermim. Merin rngi sapsar sarald. Javer hl d gzlrini qaldrmadan szn davam etdi: Mn el gman edirdim. Mnd artq oxdan bri bzi bhlr oyanmd. Bzi bnzyilr, Faveroldan aldm bzi mlumat, qollarnzdak qvvt, Folevan baba il olan hadis, sizin gzl nian atmanz, yeriyrkn ayanz bir az srmyiniz, qrz ki, bir ox bu kimi axmaq chtlr mni bhy salrd. Hr n is mn sizi Jan Valjan adl bir caniy oxadrdm. Nec? Kim oxadrdnz? Jan Valjana. yirmi il bundan vvl Tulon hbsxanasnda nzarti mavini olduum zaman grm olduum bir katorqaldr. Eitdiyim gr, bu Jan Valjan katorqadan xdqdan sonra bir

yepiskopun evini qart etmi, sonra li silahl yollarda qart balamdr. O kiik bir savoyaln soymudur. Artq skkiz ildn bridir ki, onu hey axtarrlar, lakin harada gizlndiyini he ks bilmir. Mn d znn etdim ki... Xlas, mn sizin barnizd xbr vermim. Bu ii acmdan tutmuam, z bhlrim haqqnda prefekturaya mlumat vermim. Cnab Madlen yen kazlar varaqlamaa balayaraq, tamamil laqeyd bir tvrl sorudu: Bs oradan siz n cavab verdilr? Yazdlar ki, mn dli olmuam. Bs sonra? Sonra... onlar haqldrlar. Yax ki, siz znz bunu etiraf edirsiniz. Nec etiraf etmyim ki, sl Jan Valjan taplmdr. Cnab Madlenin lindki kaz barmaqlar arasndan srb dd, ban qaldrb diqqtl Javerin zn baxd v anlalmaz bir ifad il dedi: Nec? Javer szn davam etdi: Msl bel olmudur, cnab mer. Deyirlr, bizim mahalda Alile-Klonin yaxnlnda anmatye adl bir qoca varm. Bu lt, sfil bir adam idi, ona gr d he ks ona hmiyyt vermzdi. Bilmk olmur ki, bu cr adamlar n il yaayrlar. Bu anmatye ken payz fslind alma ourluu stnd tutulmudu. Bu almadan sidr hazrlayrlar. Alma ba sahibinin kim olduu hmiyytli deyil! Hr halda, ourluq bada olmudur. anmatye divardan aaraq alma aacnn budaqlarn sndrr. Onu tuturlar. Aac budan hl d lindn buraxmr. Bu alaq hrifi hbs salrlar. Bilirsiniz, bu ourluq n onu ancaq hbsxanaya sala bilrdilr. Lakin tale msly qarr. Yerli hbsxana binas pis vziyytd olduundan, mhkm mstntiqi anmatyenin departamentin hbsxanas olan Arrasa aparlmasn mr edir. Arras hbsxanasnda da Breve adl qoca bir katorqal vard; onun n n tutulmu olduunu bilmirm, lakin hbsxanada zn yax apard n, onu otaq bas tyin etmidilr. Bellikl, cnab mer, bilirsinizmi n olur? anmatyeni oraya gtirn kimi Breve ucadan barr: Aha! Mn bu adam tanyram! Bu khn jiqandr. Dostum, bir mn bax grm, sn Jan Valjan deyilsnmi? anmatye he bir ey baa dmr kimi, tccbl: N Jan Valjan? Jan Valjan kimdir? deyir. Breve: Yax, yax, zn tlkly vurma! dey cavab verir. Sn Jan Valjann zsn. yirmi il bundan qabaq Tulon katorqasnda olmusan. Mn d sninl orada idim. anmatye inkar edir. N n inkar edir, mlumdur. Nhayt, thqiqat balanr. Yava-yava ilrinin st alr v bel bir ey mlum olur. Hmin anmatye otuz il bundan vvl mxtlif yerlrd, o cmldn Faverolda aac ksmkl mul imi. Sonralar o, gzdn itir. Bundan xeyli vaxt sonra yen Overnd, sonra Parisd, z dediyin gr, araba ustas olaraq yaamdr; orada, guya, paltaryuyan bir qz varm, lakin buras qti surtd isbat olunmamdr; nhayt, o bizim yerlrd grnmy balayr. Bel, Jan Valjan katorqaya dmzdn vvl n il mul olurdu? Aac ksmkl, harada? Faverolda. Baqa bir sbut daha. Jan Valjann ad Jan imi, anasnn familiyas is Matye imi. Katorqadan qurtulduqdan sonra, yqin ki, sl adn gizltmk n, anasnn familiyasn qbul edrk, zn Jan Matye adlandrmdr, bu da tccbl deyildir. Sonra o, Overn glir. Yerli tlffz saysind Jan dyirk an olur v onu anmatye dey armaa balayrlar. Bizim dostumuz da mslnin stn amadan anmatye olur! Siz mni diqqtl dinlyirsiniz, deyilmi? Sonra Faverolda thqiqat aparrlar. Orada artq Jan Valjann ailsindn he bir ksin izini tapmrlar. He ks bu ailnin nec olduunu bilmir. Bilirsiniz, cmiyytin bu tbqlrind tam bir ailnin yox olmasna tsadf etmk mmkndr. Ailni axtarrlar, taplmr. Bu cr adamlar palq, ya da toz kimi bir eydir. Bu hvalat otuz il bundan qabaq olduundan, Faverolda Jan Valjan xatrlayan adam taplmr. Bel olduqda Tulondan mlumat tlb edirlr. Brevedn baqa, Jan Valjan iki baqa katorqal da tanyrm.

Bunlar mrlk katorqaya mhkum edilmi canilrdn Kopayl v enilye idi. Bunlar katorqadan Arrasa gtirdir v anmatye il zldirirlr. Onlar he bir trddd etmdn, anmatyenin bhsiz Jan Valjan olduunu sylyirlr. Onun eyni lli drd ya, eyni boyu v eyni grn vard. Mxtsr, hmin adamn z idi. Mhz bu zaman mn Paris prefekturasna buradan mlumat verdim. Mn cavab verdilr ki, yqin, alm itirmim, nki Jan Valjan Arrasda polisin linddir. He bilirsinizmi, bu mni n qdr heyrtlndirirdi! Mn bu midd idim ki, Jan Valjan burada, mnim limddir. Bunun stndn mhkm mstntiqin mktub yazdm. O mni artdrb anmatyeni mn gstrdi... Cnab Madlen, Javerin szn ksrk: H, n oldu? dedi. Yalan danma bacarmayan Javerin z kdrli idi. O cavab verdi: Cnab mer, hqiqt daim hqiqtdir. Mn ox tssf edirm, lakin bu adam bhsiz Jan Valjandr. Mn zm d onu tandm. Cnab Madlen ox yava bir ssl dedi: Siz buna arxaynsnzm? Javer z szlrinin hqiqt olduuna drindn min olan bir adam kimi ac bir qhqh il glrk: lbtt, arxaynam! dedi. Javer bir dqiq fikr gedrk, barmaqlar il masa stnd duran boqabn iindki mrkkbqurudan qumu qardrd, sonra lav etdi: ndi, mn hqiqi Jan Valjan grdkdn sonra, indiy qdr baqasnn Jan Valjan olduuna nec inandma tccb edirm. Mni balayn, cnab mer! Ay yarm bundan vvl polis idarsind Gedin dey onu thqir etmi bir adama qar bu qdr hrmtl mracit edn mtkbbir Javer indi bir sadlik v lyaqt mcssmsi idi. Cnab Madlen onun bu xahiin gzlnilmz bir sualla cavab verdi: Bs bu adam z n deyir? N deyck, cnab mer, onun ii ox uluqdur. gr o adam, dorudan da, Jan Valjan is, burada tkrar cinayt mslsi var. Divar amaq, aac sndrmaq v bir ne alma ourlamaq balaca bir uaq n adi bir dcllikdir, byk adam n bu bir qbahtdir, bir katorqal n is bu bir cinaytdir, ourluq v qart demkdir. Buna polis idarsi yox, dair mhkmsi baxacaqdr. Bundan tr adi bir orunu bir ne gnly hbs alacaqlar halda, katorqal bdi olaraq mhkum edil bilr. Sonra, ox ehtimal ki, balaca savoyalnn mslsi d meydana xacaqdr. Burada adam lap ban itir bilr, deyilmi? Hr ks ban itirs d, Jan Valjan he qrardan getmir. O, ox hiylgr adamdr! Onun bu hrktindn d Jan Valjan olduunu tanyram. Baqas onun yerin olsayd, zn itirrdi, barmaa, etiraz etmy, Jan Valjan olmadna inandrmaa balard, qazan odun stn qoyanda qaynar, o, Jan Valjan olmaq istmzdi v ilaxr. Lakin bu, he bir ey anlamrm kimi, yalnz bir ey sylyir: Mn anmatyeym v katorqada filanda olmamam!. Tccb edirmi kimi grnr, zn gicliy vurur v all i grr. Oho! Bu ox usta adamdr. Ancaq n edir-etsin, sbut meydandadr. Onu drd adam tanmdr. Artq qoca frldaqnn ii bitib. Arras mhkmsind baxlacaqdr. Mni d bir ahid kimi arblar, ora gedirm. Cnab Madlen yen masaya doru evrilib kazlar varaqlamaa balad, ox mul grnn bir adam kimi gah oxuyur, gah da bzi eylri qeyd edirdi. Nhayt, Javer trf dnrk dedi. Yax, yetr, Javer. Btn bu tfsilat mni he d maraqlandrmr. Biz vaxtmz bs yer itiririk, halbuki tcili ilrimiz oxdur. Bilirsinizmi, n var, Javer, bu saat Bzopye xalann yanna gedrsiniz, o, Sen-Solv ksinin tinind gyrti satr, ona deyrsiniz ki, araba Per enelonqdan ikayt rizsi yazsn. Bu heyvan az qalmd z arabas il onun zn d, uan da bassn. enelonq czaya layiqdir. Sonra, Montrde-ampini ksind yaayan cnab arselenin yanna gedrsiniz. Cnab arselenin ikaytin gr qonu evin novasndan axan ya suyu dz onun evinin bnvrsin tkldy n onu dadr. Bir d Kibur ksind yaayan dul arvad Dorisin v Qaro-Blan ksind yaayan madam Rene de Bosenin evind dorudandam polis qaydalarnn pozulub-pozulmadn yoxlar v protokol yazarsnz. Mn siz

hddindn artq sifari vermy mcbur oldum. Yanlmramsa, siz dediniz ki, skkiz ya on iki gndn sonra bu idn tr Arrasa getmlisiniz. Xeyr, daha tez, cnab mer. N zaman? Cnab mer, gr shv etmirms, mn siz syldim, bu i sabah baxlacaqdr, mn d bu axam dilicanla oraya getmliym. Cnab Madlen gz arpmayan bir hrktl: Mhkm oxmu kckdir? dedi. Ancaq bir gn, artq kmz. Mhkmnin qrar n geci sabah axam xarlacaqdr. Lakin mn mhkm qrarn gzlmycym. Onun brat qazanmayacana he bir bh ola bilmz. ahidlik etdikdn sonra, yen drhal buraya qaydacaam. ox yax, dey cnab Madlen cavab verdi. l iarsi il getmk n Javer izn verdi. Lakin Javer getmdi. Cnab mer, balayn, dedi. Yen n var? dey cnab Madlen sorudu. Cnab mer, bir eyi d sizin yadnza salmaq istyirm. N eyi? Siz mni vzifmdn knar etmlisiniz. Cnab Madlen ayaa durdu. Javer, siz namuslu bir adamsnz, mnim siz hrmtim var. Siz z tqsirinizi bydrsnz. Bir d ki, bu thqir ancaq mn aiddir. Javer, siz idn xarlmaa deyil, blk, daha yksk vzify layiqsiniz. Mn z vzifnizd qalmanza israr edirm. Javer cnab Madlen diqqtl baxd, sanki, bu baxda onun hkiman olmayan, lakin tmiz v satlmaz bir vicdan grnrd. O, sakit bir halda dedi: Cnab mer, mn sizin fikrinizl razlaa bilmycym. Mn tkrar edirm ki, bu yalnz mn aid bir idir, dey cnab Madlen cavab verdi. Lakin Javer yalnz bir fikr qaplm halda szn davam etdi: Mn z tqsirimi he d bytmrm. Xahi edirm, mnim dndklrimi dinlyin. Mn sizdn bh edirdim, bhlrim sassz xd. Bu, el bir ey deyildir. Hr ks haqqnda bh etmk bizim haqqmzdr, polisin haqqdr. Bununla brabr, bizim yksk adamlara qar bh etmy haqqmz yoxdur. Amma mn he bir dlil v sasm olmad halda, sizdn intiqam almaq mqsdil, qzblnrk, sizin kimi mhtrm bir adamn, mer cnablarnn, bir hkumt nmayndsinin kemi bir katorqal olduunu xbr verdim! Bu yaramaz v ar bir idir. Sizin xsinizd mn, bir hkumt nmayndsi olmaq etibaril, hkumti thqir etdim! gr mn tabe olan polis nfrlrindn biri mn qar bel bir i tutmu olsayd, mn onu polis idarsind ilmy layiq grmzdim v he bir trddd etmdn qovardm. Siz soruarsnz ki: Bs sonra n olsun? zn verin, cnab mer, hl szm qurtarmamam. Mn mrmd baqalarna qar ox zaman ciddi v qddar olmuam. Buna da haqqm vard, nki dzgn hrkt edirdim. gr mn indi zm qar eyni surtd qddar olmasam, mnim btn vvlki hrktlrim daltsiz olacaqdr. Mgr mn zmdn tr, baqalarna nisbtn daha ox gzt ged bilrm? Xeyr! Bel d i olar? Yalnz baqalarna cza verib, zm qar gzt getmk yax idirmi? Bu halda mn ox alaq bir adam olardm! Onda mn xain v alaq deynlr haql olardlar! Cnab mer, sizin mn qar mrhmt gstrmyinizi istmirm; baqalarna qar gstrdiyiniz mrhmti grdkc, mn qanm ox xarab etmim; xsn mn bu mrhmti qbul etmk istmirm. Mtbr bir burjuaya qar fahiy, bir mer qar polis gstriln mrhmt zrrli mrhmtdir. Mhz bu cr mrhmt ictimai qurulua xll yetir bilr. Aman Allah! Mrhmtli olmaq asan idir, daltli olmaq is tindir! gr siz mn znn etdiyim adam olsaydnz, inann ki, siz qar, sla, mrhmt gstrmzdim. Onda grrdiniz! Cnab mer, mn baqalar il n cr rftar etmims, zml d el rftar etmliym, hr cr qatillri, xainlri tqib edrkn, z-zm hmi deyirdim ki: Javer, gr sn bir df bel bdrsn, sni yanl bir hrktd grm olsam, o zaman mndn aman gzlm!. ndi mn shv

etmim, bdrmim. Artq mnimki qurtard! Cza kmli, qovulmal, ky atlmalyam! Mn yalnz buna layiqm. Mnim qvvtli llrim var, kin k bilrm, zm i taparam, n olar! Cnab mer, vzif ibrt gstrmyi tlb edir. Mn xahi edirm, polis mfttii Javerin istefasn qbul edsiniz. Javer bu szlri mti, vqarl, midsiz v inaml bir tvrl sylmidi. Bu qrib namus sahibinin szlrind ayrca bir zmt duyulurdu. Yax, baxarq, dey cnab Madlen qeyri-myyn bir trzd cavab verdi v lini Javer uzatd. Javer geriy kilrk amansz, srt bir ssl: Balayn, cnab mer, dedi, bu ola bilmz. Mer casusa l vermz. Sonra azucu lav etdi: Bli, casusa! Mn aca db z polis zorumu gstrmkl ancaq casusdan baqa bir ey deyilm. Javer bu szlri dedikdn sonra ba yib qapya doru ynldi. Qapnn aznda dnb gzlrini qaldrmayaraq dedi: Cnab mer, yerim adam tyin ediln qdr vzifm davam edcym. Javer getdi. Cnab Madlen drin fikr dalaraq, dhlizin da dmsi zrind Javerin mhkm v inaml addmlarnn ssin qulaq asd; bir az sonra sslr ksildi.

BRNC FSL. Simplisiya bac. Oxucuya sylycyimiz hadislrin yalnz bir qismi Monreyl-sr-Mer halisin mlum idi; lakin oraya knardan nfuz etmi ayilr o qdr sarsdc bir xatir buraxmd ki, bunlar btn tfsilat il oxucuya xbr vermmk bizim srimiz n byk bir nqsan olard. Oxucular bu tfsilatn iind hqiqt uyun grnmyn iki v ya hadisy tsadf etslr d, biz hqiqt qar ehtiram mqsdil, bunlar tsvir etmyi lazm bildik. Javerin cnab meri ziyart etdiyi gnn gnorta a cnab Madlen adti zr Fantinan grmy getdi. Fantinann yanna kemzdn vvl Simplisiya bacn yanna ard. Xstxanada fqt bacs vzifsind iki rahib xidmt edirdi; bunlardan birinin ad Perepetuya, o birininki Simplisiya idi. Xsty baxmaqla mul olan Perepetuya bac hr hans bir xidmt gircyi kimi cnab Allahn xidmtin girmi sad bir kndli qadn idi. Onun n sahib olmaq apaz qadn olmaq kimi bir ey idi. Bu cr tiplr tez-tez tsadf etmk olar. Bu kobud kndli palndan n istsn dzltmk olar, bunlardan kapusin d ola bilr, ursulinka da, odur ki, rahib icmalar bunlardan byk bir hvsl istifad edirlr. Bu avam kndlilri, adtn, ar mminlik ilrin gndrirlr. kz otaranlarn karmelit evrilmsi ox asan bir idir; birincinin ikinciy evrilmsi n he bir tinlik yoxdur; kndl monastr birldirn nadanlq yaxnlamaq n az bir zamanda zmin hazrlayr v drhal knd hlini rahibl bir sviyyy qoyur. Rahib lbbadsinin tkli kynkdn birc frqi var: lbbad daha genidir. Perepetuya bac zorbaca bir rahib idi; sli Pontuaza yaxnlndak Marindn idi; qrmzyanaq, namuslu v bir az hyasz olan bu qadn sad xalq dilind danar, Zburun surlrini mzldar, donquldanar, xstnin yalan mminliyindn, yaxud ikizllyndn asl olaraq, drmann irinliyini artrar, xstlrl kobud rftar edr, can vern xstlrin zn deyinr, Allah zorla onlarn yadna salar v son nfslrini dualarla hirsli-hirsli board. Simplisiya bacya glinc, o saf mum kimi aappaq idi. Perepetuya bacnn yannda o, piydn qayrlm amn yanndak mum amna bnzyirdi. Vensen de Pol fqt bacsnn surtini gzl szlrl trif etmidir, burada hdudsuz bir azadln mkmml bir sartl birldiyini grmk mmkndr: Onlarn xstxanadan baqa bir mskni, hcrdn baqa bir buca, knd

kilssindn baqa bir ibadtxanas, hr ksindn, yaxud xstxana otaqlarndan baqa bir monastr hyti, itatdn baqa bir hasar, Allah qorxusundan baqa bir barmaql, tvazkarlqdan baqa bir rty yoxdur. Simplisiya bac bu idealn mcssmsi idi. He ks Simplisiya bacnn ne ya olduunu bilmzdi; o, he bir zaman gnc olmamd v deysn, he bir zaman qocalmayacaqd. Biz ona qadn demy csart etmyrk, bu xs deyirik, bu xs mlayim, ciddi, gzl trbiyli, soyuq tbitli idi, o, mrnd bir df d olsun yalan danmamd. O qdr hlim grnrd ki, bu saat sna bilcyini znn etmk olard v eyni zamanda qranitdn d mhkm idi. O, zab kn adamlara gzl, inc v ffaf barmaqlar il toxunard. Dan ox sakit v mlayim idi, lazm olduundan artq danmazd; ssinin ahngi eyni drcd ibadtxanada gnahkar dz yola gtir bilr, kbar mclislrind is qulaq asanlar mftun ed bilrdi. Bu zrif mxluq ynindki kobud yun paltara kr edr, bu paltarn tmasn duyduqca, gylri v Allah yadna salard. Bir tfsilat da qeyd edk. Simplisiya bacnn tbitin mxsus daha bir ey vard ki, o da mrnd bir df yalan danmamaq, ehtiyac olsa bel, qeyri-ixtiyari olsa bel, hqiqt uymayan bir ey danmamaq idi, bu, onun fziltlrinin n yksk lamti idi. Bu sarslmaz doruuluq ona btn kils icmalarnda hrt qazandrmd. Abbat Sikar lal-kar Masey yazd mktubda Simplisiya bacdan bhs edir: Biz n qdr smimi, n qdr saf rkli olsaq, yen bizim doruuluumuzda balaca bir at yeri tapmaq mmkndr, bu da bizim czi msum yalanlarmzdr. Ancaq bel bir nqsana Simplisiya bacda rast glmk olmaz. Xrda, msum yalan! Bu cr yalanlar yer znd vardrm? Yalan rin mcssmsidir. Az yalan danmaq mmkn deyil; yalan hmi yalan danar. Yalan iblis siftidir; iblisin iki ad var: biri eytan, o biri is Yalan. Simplisiya bac bel dnrd. Dndy kimi d hrkt edirdi. Onun aappaq v tmiz olmasna da sbb bu idi, bu aln parlts dodaqlarna, gzlrin bel sirayt edirdi. O, saf v parlaq bir tbssml glmsr, saf v parlaq bir nzrl baxard. Vicdannn pncrsind bir hrmk teli, bir toz zrrsi bel tapmaq olmazd. Sen-Vensen de Pol icmasna daxil olduu zaman Simplisiya adn qbul etmidi, bu da tsadfi deyildi. Mlum olduu kimi, siciliyal Simplisiya el mqdds bir qadnd ki, dlrinin ksilmsin dzm, lakin Sirakus hlindn olduu halda, Sejestd doulduunu sylmy raz olmamd, halbuki bu yalan onu lmdn xilas ed bilrdi. O Simplisiya bizim mqdds qadn n gzl bir fati ola bilrdi. Simplisiya bacnn, icmaya daxil olduu zaman, iki zif chti vard ki, yava-yava bundan da xilas oldu: o, irniyyat sevr, hm d mktub almaqdan xolanard. O, latnca, iri hrflrl yazlm dua kitabndan baqa he bir ey oxumazd. Latncan bilms d, dua kitabn baa drd. Bu mmin qz, Fantinann tbitindki gizli fziltlri duyduundan, ona drin nsiyyt balamd, onun btn fikri-zikri bu xst qadna qulluq etmk idi. Cnab Madlen Simplisiya bacn knara krk, Fantinan ona taprd; onun qrib bir da il xahi etmsin diqqt edn Simplisiya bac, bu xahiin mnasn sonralar anlamd. Simplisiya bac il dandqdan sonra, cnab Madlen Fantinann yanna getdi. Fantina hr gn istilik v sevinc gtirn Gn asn gzlyn kimi, cnab Madlenin yolunu gzlyirdi. fqt baclarna deyirdi ki: Mn ancaq cnab meri grdym zaman yaadm hiss edirm. O gn iddtli qzdrma iind idi. Cnab Madleni grn kimi ondan sorudu: Bs Kozetta han? Cnab Madlen glmsyrk: Tezlikl glck, dedi. Cnab Madlen Fantina il hmiki kimi shbt edirdi, lakin bu df onun yannda yarm saat vzind bir saat qald. Bu da Fantinan son drc mmnun etmidi. Cnab Madlen xstxana qulluqularndan dflrl xahi etdi ki, Fantinaya yax baxsnlar v onun he bir ey ehtiyac olmasn. Bir an onun znd drin bir myusluq duyuldu. Lakin bir az sonra bu myusluun sbbini anladlar: hkim gedrkn onun qulana: Hal ox pisdir, demidi.

Sonra cnab mer hr idarsin qaytd. Xidmti, cnab merin z kabinetind divardan aslm, Fransann yollarn gstrn bir xrity byk bir diqqtl baxdn v bir kaz parasna karandala bir ne ey yazdn grmd. KNC FSL. Skofler daynn zkiliyi. Cnab Madlen hr idarsindn hrin o biri banda yaayan flamandiyal Skauflerin, yaxud franszsaya desk, Skoflerin yanna getdi. Bu adam at v minik arabalar kiray vermkl mul idi. Yolda cnab Madlen mnsub olduu mhll kilssinin yanndan kemli oldu, kils bo v kimssiz klrdn birind idi. Bu mhllnin keii dnyagrm, hrmtli bir adamd, onun mslhtlrin hmi qulaq asardlar. Cnab Madlen kilsnin yanndan kerkn, kd ona yalnz bir adam rast gldi ki, o da bel bir ey sylmidi: cnab mer keiin yaad evin yanndan keib bir ne addm irlildikdn sonra geri qaytd v bu evin darvazas qabanda dayand, darvazann kiik qapsndan dmir bir toxmaq aslmd. Toxma lin alb qapn dymk istyirdi ki, birdn l saxlayb dnmy balad; bir ne saniy sonra, byk bir ehtiyatla toxma endirdi v yoluna davam edrk, bu df daha srtl v tlsik yerimy balad. Cnab Madlen Skofleri evind tapd. Skofler qoqu eylrini yamayrd. Madlen: Cnab Skofler, dedi, sizd yax bir at varm? Cnab mer, dey flamandiyal cavab verdi, mnim atlarmn hams yaxdr. Siz yax at ny deyirsiniz? El bir at ki, gnd iyirmi ly yol ged bilsin. Nec? yirmi ly? dey flamandiyal heyrt etdi. Bli, iyirmi ly. Kabrioletl? Bli, kabrioletl. Bel bir msafni getdikdn sonra o, n qdr istiraht edckdir? Lazm glrs, o biri gn yen geri qayda bilmlidir. Yen d bu qdr yol getmlidir? Bli. Lnt eytana! Nec dediniz? yirmi ly? Cnab Madlen cibindn bir para kaz xarb flamandiyalya gstrdi. Orada be, alt v skkiz yarm rqmlri yazlmd. Grrsnzm, dedi, yol cmisi on doqquz lyo yarmdr, iyirmi ly hesab edin. Cnab mer, dey flamandiyal dillndi, mn siz ryiniz istyn at ver bilrm. Mnim a bir atm var, grm olarsnz. O, aa Bulone atlarndandr. At deyil, od parasdr. vvlc onu minik at elmk istyirdilr. Lakin mmkn olmad! Srayr, tpik atr, stn minnlri yer yxrd. He bir ey yaramaz dey n edcklrini bilmirdilr. Mn onu satn alb kabriolet qodum. Bilirsinizmi, el bil, at el bunu arzu edirmi; o, quzu kimi hlim v yel kimi itidir! O, he ksi stn minmy qoymur, he ksi zrind gzdirmk istmir. Yhr altnda yerimyi sevmir. Hr atn bir akri olar. Arabaya qoulduqda is he st yoxdur. Grnr, bu at stn kimsni mindirmmyi qrara almdr. Bu uzun yola tab gtirrmi? yirmi lyomu? Bu at iyirmi lyn skkiz saatdan da tez gedr, he vecin d glmz. Ancaq bir rt var... N rt? vvln, yolun yarsnda bir saat ona dinclik versiniz ki, yem yesin, ancaq znz gz olarsnz ki, karvansara xidmtisi arpadan ourlamasn; nki karvansaralarda mehtrlr atn arpasndan ourlayb oraba verirlr.

 Yax, bu dzlr. kinci... Kabrioletd siz znzm gedcksiniz? Bli. Cnab mer, siz srmk bilirsinizmi? Bli. ox yax, ancaq cnab mer, at n ar olmasn dey, siz tk getmli v znzl yk gtrmmlisiniz. Razyam. Lakin cnab mer, siz tk getmi olsanz, onda grk atn yemin zhmt kib znz baxasnz. Bu bard artq dandq. Atn kiraysi gnd otuz frankdr. stiraht gnlri n d bu qdr vermlisiniz. Bir quru bel skik olmaz. Atn yemi d sizin hesabnza olacaqdr, cnab mer. Cnab Madlen kissindn napoleondor xarb masann stn qoydu: Aln, iki gnn pulunu qabaqcadan verirm, dedi. Drdnc, bel uzaq yol n kabriolet ox ar olar v at yorar. Balaca bir tilbrim var, cnab mer raz olarsa... Yax, razyam. Bu yngl eydir. Ancaq st aqdr. Mnim n tfavt yoxdur. Cnab mer indi q olduunu fikirlibmi? Cnab Madlen cavab vermdi. Flamandiyal davam edrk: Havann ox soyuq olduunu unutmayn, dedi. Cnab Madlen yen cavab vermdi. Blk, ya yad? Cnab Madlen ban qaldrb dedi: Sabah shr saat bein yarsnda at qoulmu tilbri qapmn aznda olmaldr. Ba st, cnab mer, dey Skofler cavab verdi v ba barmann drna il masann zrindki lkni qayaraq, flamandiyallarn z hiyllrini prdly bildiklri laqeyd bir da il davam etdi: Aman, lap yadmdan xmd, cnab mer, ax siz haraya gedcyinizi he demdiniz. Haraya getmk istyirsiniz, cnab mer? Skofler shbtin lap vvlindn bundan baqa bir ey dnmrd, lakin ndns bu xsusda cnab merdn sorumaa csart etmirdi. Atnz bdrmir ki? dey cnab Madlen sorudu. Xeyr, cnab mer. Ancaq siz onu enilrd bir az saxlayn. Yolunuzda enilr oxdurmu, cnab mer? Shr saat bein yarsnda qapmda hazr olmalsnz, yadnzdan xmasn, dey cnab Madlen cavab verib otaqdan xd. Flamandiyal sonralar bu hvalat sylrkn, dediyi kimi, axmaq yerind qald. Cnab mer xdqdan iki- dqiq sonra qap yen ald; cnab mer qaydaraq eyni soyuq v daln bir tvrl sorudu: Cnab Skofler, atnza v arabanza n qdr qiymt qoyursunuz? Cnab mer, olmaya, bunlar mndn satn almaq istyirsiniz? Xeyr, lakin mn hr tsadf qar sizi tmin etmk istyirm. Qaydandan sonra bu pullar mn qaytararsnz. At v tilbrini ney qiymt edirsiniz? Be yz frank, cnab mer. Buyurun. Cnab Madlen masann stn be yz frank pul qoyub xd v daha he qaytmad. Skofler min frank tlb etmdiyin tssf etdi. Ancaq atla tilbrinin qiymti yz ekdn artq deyildi.

Flamandiyal arvadn arb hvalat ona dand. Grsn, cnab mer haraya getmy hazrlar? dey mslni dnmy baladlar. Arvad: Paris gedir, dedi. Alm ksmir, dey ri cavab verdi. Cnab Madlen rqmlr yazlm kaz parasn buxarnn stnd unutmudu. Flamandiyal kaz gtrb diqqtl gzdn keirdi: Be, alt, skkiz yarm! Bu, yqin, pot mnzillrinin arasndak msafdir. Sonra arvadna trf dnrk: Tapdm, dey sslndi. Nec? Sad bir ey. Buradan Esden be mildir, Esdendn Sen-Pola alt mildir, Sen-Poldan da Arrasa skkiz yarm mildir. O, Arrasa gedir. Cnab Madlen evin qaytd. Geriy dnrkn keiin qaps yanndan kemsin dey, uzun v dolaq bir yolla getdi. Otana girib qapn balad; bu da onun adti idi, nki o, tez yatma sevirdi. Fabrik qaps v eyni zamanda cnab Madlenin yegan xidmtisi olan qadn otaqdak in doqquzun yarsnda sndyn grm v bunu xzindara sylmkl brabr: Cnab mer xstlnmidir, ndir? Bu gn grn ox qribdir, demidi. Xzindarn ota cnab Madlenin yataq otann altnda idi. Xzindar qapnn szlrin hmiyyt vermyrk, uzanb yatd. Gecnin bir almind o birdn oyand, yarmyuxulu bir halda ba zrind bir gurultu eitdi. Qulaq asd. st otaqda kim is ar addmlarla oyanbuyana gzinirdi; cnab Madlenin addmlarnn ssini tand. Bu, ona ox qrib grnd; adtn, yataqdan qalxana qdr cnab merin otanda ss-smir olmurdu. Bir az sonra xzindar kaf qapsnn almasna v yen rtlmsin oxar bir ss eitdi. Sonra bir eyin yerindn trpndiyi eidildi; bir az skutdan sonra yen addm sslri gldi. Xzindar arpayda dirsklnrk yuxudan bsbtn oyand v pncrdn ky baxb qar divarda iql pncrnin qrmzmtl ksini grd. n istiqamtin diqqt edrk, cnab Madlenin pncrsi olduunu anlad. q titryirdi, bundan da in yanan bir raqdan deyil, qalanm bir buxardan ddyn anlad. Pncr rivsinin ksi divara dmmidi, bu da pncrnin bsbtn aq olduunu gstrirdi. Bel bir soyuqda pncrnin aq olmas adama qrib grnrd. Bir az sonra xzindar yenidn yatd, lakin bir-iki saatdan sonra yen oyand. Bann zrind yen sakit v ar addm sslri eidilirdi. n ksi yen d qar divarda grnrd, lakin bu iq indi snk v sakitdi; otaqda am v ya raq yand anlalrd. Pncr qabaqk kimi yen aq idi. Cnab Madlenin otanda ba vern hadis bundan ibartdi. NC FSL. nsan qlbind frtna. Oxucu, lbtt, cnab Madlenin hmin Jan Valjan olduunu artq duymudur. Biz artq bu vicdann gizli dfinlrini bir df nzrdn keirmiik. Onu bir df d yoxlamaq mqam atmdr. Biz bu i qdm qoyarkn, qlbimizd hycan v qorxu olduunu duyuruq. Yer znd vicdan drinliklrin tamaa etmkdn dhtli bir ey ola bilmz. Mnviyyatn gzlri he bir zaman insann qlbindki parlaq bir nur v drin bir qaranla tsadf ed bilmz. Bu gzlr ny baxrsa-baxsn, insan qlbi qdr dhtli, mrkkb, srarl v hdudsuz bir alm gr bilmz. Dnizdn daha zmtli bir mnzr vardr ki, o da gydr. Gydn daha zmtli bir mnzr vardr ki, o da insan qlbinin sirli drinliklridir. nsan vicdannn dastann yaratmaq, bir nfrin, n vecsiz bir frdin bel vicdannn dastann yaratmaq btn epopeyalar lvi v mkmml bir qhrmanlq dastannda birldirmk demkdir. Vicdan xam xyallar, ehtiraslar, arzular xaosu demkdir, vicdan xyallar v

hsrtlr dfinsi, zmzn bel hya etdiyimiz fikirlrin maaras demkdir, sofizmlr pandemoniyas, ehtiraslarn dy meydan demkdir. Fikr dalm solun bnizli bir insann qlbindn nlr kediyini duymaa, qlbin drinliklrin, qaranla nzr salmaa aln. Zahirn sakit grnn bu insan qlbind Homerin nhnglri vuruur, divlr jdahalarla ng edir. Miltonun kabuslar kimi dhtli kabuslar meydan oxuyur. Dantenin srind olduu kimi fantasmaqoriya dairlri czlr. nsan qlbind yaayan ucsuz-bucaqsz alm, z hsrt, meyil v hrktlrini midsiz bir halda lb-bidiyi alm n qdr drin, n qdr qaranlqdr! Bir df Aligeri yol gedrkn mum bir qapya rast glir, lakin bu qapn amaa csart etmir. Bizim d qarmzda bel bir qap var, biz onun astanasnda trddd iind dayanmq. Bununla bel, qapdan iri girk! Jan Valjann taleyi haqqnda oxucunun bildiyi eylr biz ancaq ox az bir ey lav ed bilrik; biz balaca Jerve il olan srgztdn sonra Jan Valjann bana nlr gldiyini syldik. Bu hadisdn sonra onun tamamil dyiib baqa bir adam olduunu grdk. O, yepiskopun istdiyi kimi bir adam olmudu. Biz buna, Jan Valjan dyidi yox, tamamil baqa bir adam oldu, dey bilrik. Jan Valjan yalnz amdanlar yadigar saxlayaraq, yepiskopun gmlrini satmd; gizlic hrdn-hr kerk, btn Fransan dolam, nhayt, Monreyl-sr-Mer glib xmd. Burada alna yuxarda syldiyimiz xobxt bir fikir glmidi, syldiyimiz ilri grm, tannmaq v tutulmaq thlksindn yaxasn qurtarmd. Monreyld bugnk hyat il z kemiini mhv etdiyini, vicdannn tmizlnmy baladn v hyatnn yaxladn grnc, zn xobxt hiss edirdi. O, midl dolu sakit v dinc bir hyat srmy balad; qlbind ancaq iki arzu vard: kim olduunu gizltmk v pak bir hyat srmk; insanlardan qamaq, Allahn drgahna qaytmaq! Bu iki arzu: onun urunda birlrk bir arzuya, bir meyil evrilmidi; hr ikisi onun varlna hkm edir, onun hr bir hrktini tyin edirdi. Onlar, adtn, onun hrktlrini birg idar edirdi: hr ikisi onu knarda gzmy svq edir, ona xeyirxah v sad olma yrdir, hr ikisi eyni nsihtlri verirdi. Lakin bzn bunlarn arasnda ziddiyyt ml glirdi. Biz bu kimi hallarda btn daird cnab Madlen ad il tannan adamn hrmt v yaxlq yolunda z hyatn bel thlky vermkdn kinmdiyini grdk. Msln, he bir tdbir v ehtiyat gzlmdn, o, yen d yepiskopun amdanlarn saxlayr, onun n matm tuturdu. Monreyl gln btn balaca savoyal uaqlar yanna arr v onlardan Faverolda yaayan aillri xbr alrd. Htta Javerin hdlyici kinaylrin baxmayaraq, Folevan baban lmdn qurtarmd. Hkim, vliya v mmin insanlara timsal olaraq, bu fikird idi ki, (biz bu bard artq danmq), insan, hr eydn vvl, baqalarnn, sonra is znn qeydin qalmaldr. lbtt, qeyd etmk lazmdr ki, bu mddt rzind onun bana he vaxt bu hadisy bnzr bir i glmmidi. Bdbxt adam idar edn fikirlr he bir zaman bu qdr kskin v ar bir mbariz il toqqumamd. O, Javerin kabinet girdiyi zaman syldiyi ilk szlrindn zrin kmkd olan thlkni duymudu. vvlc bunu dumanl bir kild, sonra is drindn drk etmidi. Drin bir zlmt iind dfn etmi olduu bir ad eitdiyi zaman byk bir thlk hiss etmi v eyni zamanda taleyin byk bir zrbsini xbr vern daxili bir titrtm keirmidi, bu titrtm is iddtli sarsntlardan xbr verirdi. iddtli borandan yiln bir pald aac kimi, dmn qarsnda sarslan bir sgr kimi ban ymidi. z il gy gurultusu v imklr gtirn buludlarn bann stn aldn hiss edirdi. Javerin szlrini dinlrkn, o, yyrmk, zn tantmaq, anmatyeni hbsdn qurtarmaq, onun yerini tutmaq istmidi; bu duyu o qdr zabverici v kskin idi ki, el bil, bdnin baq soxmudular; sonra bu duyu yox oldu, grk n olar dey dnd. O, ilk alicnablq hissini rdd edrk, fdakarlq qarsnda geriy kildi. lbtt, yepiskopun mqdds nsihtlrindn, illr boyu keirdiyi pemanlq v fdakarlqdan sonra, gnahlarn bu qdr gzl bir kild yumaa balad bir zamanda, bu adamn n dhtli hadislr qarsnda bel, drinliklrind gylrin parlad aq bir uuruma doru zrr qdr trddd etmdn, mhkm addmlarla getmkd davam etmsi daha gzl olard; lbtt,

bu gzl olard, lakin bel olmad. Biz onun qlbind qaynayan hr bir eyi diqqtl nzrdn keirmliyik, biz yalnz hqiqtn z vern hallardan bhs etmliyik. Birinci dqiqlrd tbii zn qoruma hissi btn baqa hisslr qalib gldi, cnab Madlen fikirlrini bir yer toplad, z hycann bodu. Javerin yaxnda olduunu v bununla laqdar olan thlkni drk etdi; o, midsizlik qtiyyti il, mslnin hllini txir salaraq, grlck idn diqqtini uzaqladrmaa ald, phlvanlar yer dn qalxan yilib sakitc qaldrdqlar kimi, sakit olma lazm bildi. Btn gn axama qdr bel bir hal keirtdi; daxilind byk bir frtna, zahirind is laqeydlik vard. O, yalnz ilk tdbirlri grmd. Banda danq fikirlrin qzn mbarizsi gedirdi; beyni anszn, byk bir zrb il o qdr dumanlanmd ki, z n he bir myyn fikir ld ed bilmirdi; yalnz onu dey bilrdi ki, zrin amansz bir zrb endirilmidir. Hr eydn vvl, adti zr yen d Fantinan grmk n xstxanaya getdi; tbii bir mrhmt duyusu il Fantinann yannda xeyli dayand, rahiblrdn v Fantinann trafndak btn qadnlardan ona yax baxma, hrdn baqa bir yer gedck olarsa, Fantina n he bir ey sirgmmklrini xahi etmyi lazm bildi. O, blk d, Arrasa getmli olduunu dumanl kild hiss edirdi, lakin hl oraya getmk haqqnda qti bir qrara glmmidi; z-zn dedi ki, he ksd bir bh oyatmadndan, mslnin n il bitcyini yrnmk n oraya gedib xsn mhkmd itirak etmsi pis olmaz; bu sbb gr d Skoflerin yanna gedib, hr ehtimala qar, tilbrini hazrlamasn taprmd. Byk bir itahla yemk yedi. zn glrk iin n yerd olduunu dnmy balad v vziyytinin olduqca dhtli olduunu anlad, o qdr dhtli ki, dalnlnn n bhranl dqiqsind, anlalmaz bir qorxu hissi il birdn-bir ayaa durub qapn cftldi. O, otaa bir baqasnn gir bilcyindn qorxurdu. O, ba ver bilck hr bir hadisdn zn qorumaa alrd. Bir dqiq d kedikdn sonra am sndrd. q onu darxdrrd. Ona el glirdi ki, birdn onu grn olar. Bu grn kim ola bilrdi? Heyhat! Onun otaqdan qovmaq istdiyi qvv artq otan iind idi, qaranlqda gzlrini kor etmk istdiyi qvv onun zn baxrd. Bu, onun vicdan idi. Onun vicdan; baqa szl desk Allah. Lakin o ilk dqiqd zn aldatmaa mvffq oldu; onu thlksizlik, tnhalq hissi brd; qapn baladqdan sonra zn latmaz hesab etdi, am sndrrk zn grnmz hesab etdi. O zaman zn l ald, oturdu v masann stn dirsklnrk, llri il zn rtd, qaranlqda fikirlmy balad. Bu n hadisdir? Grdym yuxudurmu? Mn n dedilr? Mn Javeri dorudanm grdm? O, mniml n bard dand? Bu anmatye kimdir? Deyirlr ki, o mn oxayr. Bu mmkn ola bilrmi? Dnn mn o qdr sakit idim ki, he bir eydn bh etmirdim, bel bir ey he tsvvrm d glmzdi. Dnn bu vaxt mn n edirdim? Bu hadisnin mn n kimi zrri ola bilr? Bu ilrin axr n olacaq? Mn n edim? O, byk bir zab iind idi, qlbind frtna vard. Beyni fikirlrin hcumuna tab gtir bilmirdi, fikirlr dniz dalas kimi ondan uzaqlard, bunlar tutub saxlamaq n llri il alnn sxrd. risind bir mid yeri v qti qrar axtard, lakin irad v idrakn sarsdan bu frtna, onda yalnz zabverici bir tla doururdu. Ba od kimi yanrd. Pncry yaxnlaaraq onu tamamil ad. Gyd bir ulduz bel yoxdu. Masann yanna glib vvlki yerind oturdu. Bir saat bel kedi. Danq, qaranlq fikirlr onun urunda yava-yava myyn v sabit bir kil almaa balayrd; artq o, mslnin n yerd olduunu aydn anlaya bilirdi. Gzlri qarsnda alan btn shnni hat ed bilms d, bzi tfsilat tsvvrn gtirirdi. O, hr eydn vvl, bir hadisni aydnladrd: vziyytinin son drc bhranl olduuna baxmayaraq, o, yen d bu vziyyt hakim idi v bsbtn srbst hrkt ed bilrdi. Lakin bundan onun aqnl daha da iddtlndi. Onun hrktlrini tyin edn ciddi v mqdds mqsddn asl olmayaraq, indiy qdr grdy i ancaq z adn dfn etmk n

qazd quyudan baqa bir ey deyildi. Dalnlnn n qzn dqiqlrind, yuxusuz geclrd, onun dnyada n ox qorxduu bir ey vardsa, z adn eitmk idi, adn eitdiyi gn artq hr bir ey son verilckdi, yeni hyat, blk d, yeni qlbi bsbtn brbad olacaqd. Bel bir eyin mmkn olduunu xyalna gtirdiyi zaman diksinirdi. lbtt, hyatnn bel dqiqlrind, birisi ona desydi ki, bir zaman snin adn ucadan sylycklr, bu iyrnc v dhtli Jan Valjan szlri birdn-bir qaranlqdan doaraq, onun qarsnda canlanacaq, trafndak sirri amaq n doan bu qorxunc iq birdn-bir onun ba zrind parlayaraq bu qaranl daha da artracaq, Jan Valjan ad ona daha dhtli grnmyck, yrtlm prd ancaq sirrin artmasna sbb olacaq: bu zlzl onun qurduu binann bnvrsini daha da mhkmlndirck, gr arzu edrs, bu dhtli hadisdn sonra, srdy hyat daha da iql olacaq v he bir qvv onu sarsda bilmyck. Jan Valjann kabusu il mqayis edildikdn sonra, xeyirxah v hrmtli vtnda olan cnab Madlen daha da hrmt qazanacaq, vvlkindn d sakit bir hyat srck, gr bu szlri birisi ona desydi, ban yralar v bu szlri mnasz hesab edrdi. Halbuki bunlarn hams artq bir hqiqt idi. Bu bir yn qeyrimmkn eylr artq real bir hadisy evrilmidi, tanr da bu sayqlamalarn bir hqiqt evrilmsini rva grmd. Onun fikirlri artq aydnlard. z vziyytini getdikc daha aydn drk etmy balayrd. Dhtli bir yuxudan oyandn, indi qaranlq iind, uurum knarndak bir enil aaya doru yuvarlandn, titrdiyini v uurumdan zn qoruya bilmdiyini hiss edirdi. Gzlri qarsnda qaranlqda yad, tanmad bir adam grrd; flk onu Jan Valjan znn edrk uuruma doru yuvarladrd. Bu uurumun azn yen qapamaq n buraya istr-istmz birisi yuvarlanmal idi ya o, ya da bu. Onun is flyin ilrin qarmamaqdan baqa bir arsi qalmrd. ndi onun urunda artq hr bir ey aydnlamd. O, katorqada yeri bo olduunu, he bir eydn asl olmayaraq tkc balaca Jerveni qart etmsi ucundan oraya getmli olduunu, bu yerin daim onu gzldiyini etiraf etmy mcbur oldu, bu bo yer onun intizarnda idi, onu zn clb edirdi, bu yeri n zaman tutacan gzlyirdi, bu zruri v labd bir eydi. z-zn dedi ki: Bu saat mni vz edck bir adam var ki, o da anmatyedir. Flyin ar zrbsi bu adama dmdr. Mn is anmatye ad il katorqa czas krk, hr ksin hrmtini qazanm cnab Madlen ad il yaayacaam, artq he bir qorxum olmayacaqdr. Bunun n yalnz he bir ey mane olmamaldr ki, qanun anmatyenin ba zrin mzar dan endirsin, bu da da bir df insan yer gmdkdn sonra artq he bir zaman yerindn qalxmaz. Btn bunlar o qdr zabverici v qrib idi ki, onun qlbind insanlarn mr boyu yalnz iki df duya bilcklri v vicdan zab deyiln daxili bir hycan ml glmidi; qlbinin drinliklrind, istehza, sevinc v midsizlikdn doan bir ey vard ki, bunu da daxili qhqh adlandrmaq olard. O, birdn-bir am yen yandrd. Yax, n olacaq? Mn ndn qorxuram? Niy bu bard fikirlirm? Mn artq xilas oldum. Hr ey qurtard. Yaraq bir qap vard ki, oradan mnim kemiim iri soxula bilrdi, indi o da bdi olaraq qapand! Mni uzun mddt narahat edn, ov tulas kimi mni izlyn, mni tanm olan bli, yqin, tanmdr, buna and i bilrm! Bu qorxunc Javer d artq am, izimi itirmi v baqa ov dalnca dmdr. O, artq tmin olunmudur, mni daha rahat qoyacaqdr! z Jan Valjann artq lin keirmidir! Kim bilir, blk, baqa hr kmk fikrinddir! Hm d btn bu ilrin mn he dxli yoxdur! Mnim n iim var! Bir d burada bir pis i yoxdur! Szn dz, indi mni bu halda grnlr dey bilrlr ki, bama byk bir msibt glmidir! Birisinin bana msibt glmis: hr halda, bunun sbbi mn deyilm. Bu, qzav-qdrin hkmdr, grnr ki, qdr bel imi. Mnim bu i qarmaa n haqqm var? Mn indi n n llirm? Kimin iin qarmaq istyirm? Ax bunun mn n dxli var? Nec? Mn hl raz deyilm? Mn bundan artq n lazmdr? Uzun illrdn bri hsrtini kdiyim, yuxusuz geclrd Allahdan dildiyim mqsd thlksizliy nail oldum! Grnr, Allah z d bel mslht grb. Mn Allahn mrin zidd ged bilmrm. Lakin Allahn mri n n beldir? nki mn baladm ii davam etdirmliym, insanlara yaxlq

gstrmliym, glckd baqalarna ali bir nmun olmalyam, nhayt, mnim boynuma dn mnvi cza v yenidn qazanm olduum fziltlr saysind, he olmasa bir az xobxt olmalyam! Dorusu, mn n n bu xeyirxah keiin yanna gedib, hr eyi ona etiraf etmkdn, onunla mslhtlmkdn qorxduumu baa dmrm. bh yox ki, o da eyni eylri mn sylrdi. Artq qrar verildi. Qoy hr ey z yolu il getsin! Allahn mri beldir. O, qlbin uurumu adlandrla biln bir sldrm zrind yilrk, z vicdannn gizli almi il shbt edirdi. Ayaa durub otaqda gzinmy balad. Bilirsnmi, n var, dedi, bu bard fikirlmk yetr. Artq qrar verildi! Lakin bu szlri sylrkn, zrr qdr sevinmdi. ksin. Dniz dalalarna sahil qaytma qadaan etmk mmkn olmad kimi, fikirlrin d myyn bir msly qaytmasna mane olmaq mmkn deyildir. Dnizilr buna mdd deyirlr. Canilr is vicdan zab. Allah insan qlbini bir okean kimi codurur. Bir ne saniy sonra o, yen z iradsindn asl olmayaraq, bu kdrli mkalimy balad: burada danan da z idi, dinlyn d; o skut il kemk istdiyi eylri danmaa, dinlmk istmdiyi eylr qulaq asmaa mcbur idi; iki min il bundan vvl lm mhkum olan bir insana get! deyn gizli bir qvv, ona indi dn! dey mr edirdi. Syldiklrim d yax anlalsn dey, hekaytimiz davam etmdn vvl, lazmi bir qeyd n dayanmaa mcburuq. nsanlarn z-z il shbt etdiyi hallar olur, hr bir dnn mxluq bunu tcrbdn keirmidir. Htta, blk d, sz yalnz insann daxilind yaad zaman fikirdn vicdana v vicdandan fikr kerk, n gzl bir sirr drcsin ykslir. Bu fsild tsadf ediln dedi, sslndi ifadlrini d ancaq bu mnada anlamaq lazm glir. Biz zahiri skutu pozmadan z mnliyimizin daxilind danr, sslnir, shbt edirik. Daxilimizd hr ey tla iinddir, dodaqlardan baqa hr ey dil glir. Hqiqi ruhi ehtizazlar gz grnms d, duyula bilms d yen hqiqidir. Bu surtd, o, n nticy gldiyini zndn sorudu. zn bel bir sual verdi: Qbul ediln qrar ndn ibart imi? Alnn yol verdiyi hiyllrin dhtli olduunu, qoy hr ey z yolu il getsin, Allahn mri beldir szlrinin n qdr iyrnc olduunu etiraf etmy mcbur oldu. Taleyin v insanlarn buraxd shv yol vermk, buna mane olmamaq, onda skutla itirak etmk, xlas he n etmmk hr ey etmk demk idi, bu, yaramaz bir ikizllyn son pillsi idi. Bu, ancaq rzil, mnfur, xyantkar v murdar bir cinayt idi! O, skkiz il yaad bir yeni hyatda ilk df olaraq pis bir niyytin v pis bir mlin ac tmini dadrd. Drin bir nifrtl tprd. Sonra yen zn soru-suala balad. Amansz bir hakim ciddiyyti il mqsdim nail oldum! szlri il n demk istdiyini zndn sorudu. Hyatda, hqiqtn, bir mqsdi olduunu zn etiraf etdi. Lakin hans mqsd? Adn gizltmkmi? Polisi aldatmaqm? Btn bu grdy ilr yalnz bel bir xrda mqsd n idimi? Onun baqa hqiqi, lvi bir mqsdi yox idimi? z hyatn deyil, ruhunu qurtarmaq, yen namuslu v tmiz bir adam olmaq, pak adam olmaq! O bunu arzu edirdimi? Mqsdi bu deyildimi? Yepiskop ona mhz bunu mr etmidi. Kemiin alan qapn balamaq? Aman Allah, qapn bu cr balamaq olarm? ksin, bu hrktlri il o qapn yen taybatay aar! O yen oru, hm d n iyrnc bir oru olar! O, bir baqasnn gzrann, gn altndak yerini, hyatn, sakitliyini ourlar! O bir qatil olaraq zavall bir insan katorqa deyiln n qorxunc lm, diri-diri lmy mhkum edr! ksin olaraq, polis tslim olmaq, bu qdr qorxunc bir shvin qurban olan bir insan thlkdn qurtarmaq, z borcunu yerin yetirrk, yen Jan Valjan, yen katorqal olmaq, n hqiqi qurtulu bu demkdi, xm olduu chnnmin qaplarn yalnz bu yolla hmilik balaya bilrdi. Cismn oraya ddy halda, oradan ruhn qurtulard. Bli, o mtlq bel etmlidir. gr o bunu etmzs, etdiyi btn yaxlqlar he olub gedckdir! Onun btn hyat, btn tvblri, hr eyi mhv olacaqdr! Yalnz: Btn bunlar sn n n etdin? demk qalrd. O, yepiskopu z yannda hiss edirdi. Bu adamn l olmas burada diri olmasndan daha da tsirli idi. O, diqqtl cnab Madlen baxrd. ndn bel cnab mer qazand btn hrmtl brabr onun nzrind iyrnc bir adam olacaq, katorqal Jan Valjan is z pak fziltlri il

ykslck. Adamlar onun yalnz zahirini grmlr, yepiskop is onun sl simasn grrd. Adamlar onun hyatn grmd, yepiskop is onun vicdann grrd. Demk, dayanmadan Arrasa getmk, yalan Jan Valjan qurtarmaq v hqiqi Jan Valjan mhkmy tslim etmk lazmdr! Heyhat! Bu n byk bir fdakarlq, n ac bir qlb, son v qti bir addmdr! Lakin bu addm da atmaq lazm glirdi! N qdr ac bir tale! nsanlarn nzrind zn lklrs d, Allah yannda z a olar! Yax, n olar, dedi, qrar vermlidir! Mn z vzifmi yerin yetirmliym! Bu adam qurtarmaq lazmdr! Bu szlri, z-z il dandn bel duymadan ucadan syldi. Hesabat dftrini gtrb nzrdn keirdi, kazlarn nizama sald; maddi vziyytlri yax olmayan bzi adamlarn pul qbzlrini crb odun iin atd. Sonra bir mktub yazaraq konvert qoydu v zrind bu nvan yazd: Paris Artua ksind olan bankir cnab Lafit. Qutudan bumajnikini xard, iind bir ne dd kaz pul v pasport vard ki, bununla el bu il seki dairsin getmidi. Drin fikirlr dalm cnab Madlenin bu ilrl mul olduunu grnlr onun ryind nlr olduunu qtiyyn baa d bilmzdilr. Arabir yalnz dodaqlar trpnir, bzn d ban qaldrb gzlrini divarn bir nqtsin zillyirdi, sanki, orada bir ey vard ki, onun suallarna cavab vermli, tin msllri hll etmli idi. Lafit yazd mktubu qurtardqdan sonra Madlen onu pul kissi il birlikd cibin qoyub yen otaqda gzinmy balad. Fikirlri vvlki istiqamtdn ayrlmrd. O yen d parldayan hrflrl yazlm vzifsini z qarsnda aydnca grr; haraya baxrdsa, yalnz bu szlr rast glirdi: Get! Kim olduunu syl! zn ifa et!. Qarsnda, sanki, ll toxunula bilck bir kl dm, canlanm v indiy qdr hyatnn iki qaidsini tkil edn iki ideya canlanrd: kim olduunu gizltmk, mqdds bir adam olmaq. O, bu iki ideyan ilk df ayr-ayrlqda grd, bunlar bir-birindn ayran chtlri anlad. Bu ideyalarn biri bhsiz xeyir ilrl bal olduu halda, o biri ancaq r ola bilrdi; biri fdakarlq, o biri is xudbinlik demk idi. Biri qardam dediyi halda, o biri mn deyirdi; birinin mnbyi nur, o birininki is zlmt idi. Nurla zlmt bir-biril glirdi, o is bu mbarizni seyr edirdi. Drin fikirlr daldqca, bu iki ideya onun mnvi nzrlri qarsnda byyr v nhng evrilirdi. Ona el glirdi ki, urunun drinliklrind, bir az vvl bhs etdiyimiz ucsuz-bucaqsz fqlrd, qaranlqlara qaran fqlr arasnda ilahi bir qvv bir divl vuruur. O, bsbtn dht iind idi, bununla bel xeyrin r qalib glmy baladn grrd. O, vicdan v taleyinin yen d qti bir dqiq keirdiyini hiss edirdi, Yepiskop onun yeni hyatnn ilk dvrn tyin etdiyi halda, anmatye ikinci dvrn yaradrd. Byk bir dndn sonra byk bir imtahan! Bu aralq bir an n sakitlmi qzdrmal hycan yen comaa balad. Beynindn minlrc fikirlr keirdi, lakin bu fikirlr qbul edilmi qrar daha da mhkmlndirirdi. Bir an o z-zn dedi ki, nahaq yer bu hycanlar keirir, anmatye vecsiz bir adamdr, hr halda, ourluq etmidir. Sonra z-zn cavab verdi: gr bu adam, dorudan da, bir ne alma ourlamsa, bunun n ancaq iki ay hbs czas ver bilrlr. Bu, hr halda, katorqa demk deyildir. Bir d onun alma ourlad da bhlidir. Bu sbut edilmidirmi? Jan Valjan ad onun iini korlayr, ona gr d sbuta ehtiyac grlmr. Kral prokurorlarnn adti beldir. Katorqal oru demkdir. Bir lhz sonra onun alna baqa bir fikir gldi: blk, o, zn tslim edirs, yeddi il rzind gstrdiyi fdakarl, srdy mqdds hyat, bu lk n etdiyi btn yaxlqlar nzr alaraq, onun gnahndan kerlr. Lakin bu frziyy tez yox olub getdi. O, balaca Jervenin qrx su pulunu ourlad n oru olduunu v istr-istmz bu iin yen ortala xacan, qanuna sasn yen mrlk katorqa czasna gndrilcyini dnrk ac-ac glmsdi. Btn bu xyallar zndn uzaqladrd, dnyann nemtlrindn gz krk, baqa bir eyd tslli v qvvt axtarmaa balad. O z-zn dedi ki, vzifsini yerin yetirmlidir, ola bilsin

ki, onu yerin yetirdikdn sonra o, nisbtn az bdbxt olar hr eyin z qaydas il getmsin yol verrs, Monreyl-sr-Mer hrind qalarsa, qazand hrmt, rf, hrt, etdiyi yaxlqlar, ona qar bslnn prstikarlq, qazand srvt, fzilt, xlas hr ey cinaytin acs il zhrlnmi olacaqdr! Bu cr rzil il nticlnn btn yax mllri pu olub gedckdir! zn qurban verrk fdakarlq gstrdikd is hr ey - katorqa da, rsvaylq da, dmir xalta da, yal qalpaq da, mqqtli zhmt d, amansz thqirlr d, hr bir ey ilahi bir sfa v fa il alanm olacaqdr! Nhayt, o z-zn dedi ki, o, ancaq bel hrkt etmli, onun taleyi beldir, flyin mrini poza bilmz, ists d, istms d, o, iki eydn birini semlidir: ya zahiri fzilt v gerk bir alaqlq, ya hqiqi bir qdsiyyt v zahiri bir rsvaylq! Bu saysz-hesabsz qorxunc fikirlri bir-bir bandan keirrkn o yen d ruhdan dmr, mrdliyini itirmirdi, lakin beyni artq yorulmaa balayrd. str-istmz baqa eylri, tamamil mnasz eylri fikirlmy balad. Gicgah damarlar iddtl vururdu. O hl d otaqda gzinirdi. Yaxndak kilsnin v bir az sonra hr idarsinin znglri gec saat on ikini vurdu. O, vvlc bir zngin, sonra o birisinin on iki df vurmasn sayd v sslrini bir-biril mqayis etdi. Bir ne gn bundan vvl bir khn dmir alverisinin dkannda, zrind Romenvilli Antuan Alben yazl khn bir zng grm olduunu xatrlad. yrd. Buxarn qalad. Pncrni rtmk is alna glmdi. Sonra yen keylik onu brd. O, byk bir tinlikd, saat on ikini vurmazdan vvl n dndyn yada salmaa ald. Nhayt, buna nail oldu. H, dey dnd, mn zm mhkmy tslim etmk qrarna glmidim. Birdn Fantina yadna dd. Aman Allah! Bs bu zavall qadnn taleyi nec olacaq! dedi. Fikrind yeni bir bh bhran balad. Fantina birdn-bir yadna dmkl fikirlrind ani bir iq dodu, btn dndklri ona tamamil baqa bir kild grnmy balad z-zn: Mn n edirm? dey sslndi, mn indiy qdr yalnz zm dnmkl mul olmuam! Susmaq v ya zm tslim etmk; z xsiyytimi gizltmk v ya canm qurtarmaq, hamnn hrmt bsldiyi, lakin mnfur bir vzif sahibi, ya da rsvay olmu, lakin hrmt layiq bir katorqal olmaq, mnim qarmda duran yalnz z nfsim idi! Lakin aman Allah, btn bunlar xudbinlikdir, xudbinliyin adi bir kli olmasa da, yen xudbinlikdir! Halbuki baqalarn da dnmk lazmdr! Ax n mqdds ey baqalarn dnmkdir! Diqqtli olaq, mslni daha drindn dnk. Tutaq ki, mn yoxam, mn aradan xmam, unudulmuam bundan n hasil ola bilr? Tutaq ki, zm l verdim. Mni tutub, anmatyeni azad edrlr, mni yen katorqaya gndrrlr; bs sonra? Sonra n olacaq? Burada nlr olacaq? Bli, burada. Bu lk bu hr, bu snaye, fhllr, kiilr, qadnlar, uaqlar btn bu kasb camaat n olacaq? Btn bunlar mn yaratmam. Onlara mn hyat vermim; hr yerd tstlnn ocaqlarn yanacan, qaynayan qazanlarn tini mn vermim; onlara rahatlq vern, onlara ticart, kredit yaradan mn olmuam, mndn qabaq he n yox idi, btn lkni yuxudan oyadan, ona dirilik v qvvt vern mn olmuam, mn buradan getsm btn bunlar yen d mhv olub gedck. Bs o qadn! Bu qdr zablar kmi v alalmasna baxmayaraq, yen yksk v lvi olan bu qadn, o qadn ki, bdbxtliyin, bilmdn, mn sbb olmuam! Mn ki, uan onun yanna gtircyimi, qzn onunla grdrcyimi vd etmidim! Mnim ucumdan msibt dar olmu bu qadna yaxlq etmk mnim borcum deyildirmi? Mn ortadan yox olaramsa, hr ey mhv olub gedck, qadn lck, uaq kimssiz qalacaqdr. Mn zm polis tslim etsm, bax, bel olacaq! Yax, bs zm tslim etmsm, n olar?. z-zn bu sual verdikdn sonra trddd iind dayand, lakin bu trddd ox srmdi, zn toplayaraq, sakit bir halda sualna cavab verdi: O adam katorqaya gedck! N olsun ki, bu dorudur, lakin lnt eytana, o orudur ax! Mn zm n qdr inandrsam da, bir eyi, inkar ed bilmrm ki, o orudur, bli, orudur! Mn is burada qalb baladm iim davam edrm, on ildn sonra on milyonluq bir srmaym olar.

Bunun hamsn lky paylaram, nki mn he bir ey lazm deyil. Pul mnim nyim lazmdr? Mn ki, zm n almram! halinin rifah hal yaxlaar, snaye ilri canlanar, fabrik v zavodlar artar, yzlrc v minlrc ail xobxt olar! halinin say artar, ayr-ayr fermalarn yerind yeni-yeni kndlr yaranar, quru llrd fermalar ml glr. Yoxsulluq v ehtiyac yox olar. Bununla da sfalt, fahilik, ourluq, cinayt, btn qbahtlr, btn cinaytlr yox olub gedr. Bu zavall ana da z balasna trbiy verr! Btn lkd srvt v namus ykslr! Yox, yox, zm l vermk, mhkmy tslim olmaq! Mn dlimi olmuam? Yox! Ehtiyatl olmaq, tlsmmk lazmdr. Mn alicnab v mrd bir hrkt gstrmk istyirdim, lakin bu ki, mnasz bir facidir! Mn yalnz zm dnrdm! Birisini, tanmadm bir adam, bir orunu, alaq bir adam, blk d, bir az haqsz olaraq mhkum edildiyi czadan qurtarmaq n btn bir lknin rahatln qurban vermk! Zavall bir qadnn xstxanada, dhtli bir halda lmsin raz olmaq! Onun qznn it kimi kd gbrmsin yol vermk! Bu haqszlqdr, bu dhtli bir eydir. Ana z uann zn bel grmyck! Uaq z anasn, demk olar ki, he tanmadan mhv olub gedckdir! Btn bunlar alma ourlam, bir hrkti n olmasa da, baqa bir hrkti ucundan, blk d, katorqaya layiq olan bir orunu xilas etmk n imi! Amma n gzl fikir! N gzl vicdan! Canini qurtarmaq, gnahszlar is mhv etmk! mrnn axrna bir ne il qalan, katorqada gzrann indiki sfil hyatndan bir az pis keirck qoca bir srsrini qurtarmaq n btn bir lkni, analar, qadnlar, uaqlar qurban vermk! Mndn baqa yer znd kimssi olmayan v kim bilir, blk, bu gn o xain Tenardye ailsind, onlarn murdar meyxanasnda soyuq v aclq keirn zavall Kozettan fda etmk! Bu adamlar n qdr d clafdrlar! Rvadrm mn bu zavall adamlara qar z borcumu yerin yetirmyim? Gedib zm polisin lin vermk fikrin dmm. Bu ki, byk bir axmaqlqdr! ndi mslnin pis trfini fikirlk. Tutaq ki, bu iin pis bir chti var, ona gr d bir zaman vicdan zab kcym. Baqa adamlarn sadti n bu vicdan zabna yalnz mnim qlbimi lklyn bu pis ml razlamaq z fdakarlq v fziltdir. O, ayaa durub yen otaqda gzinmy balad. Bu df ona el gldi ki, qane edilmidir. Almaz dalarn yalnz yerin altnda, hqiqti is yalnz insan fikrinin drinliklrind tapmaq mmkndr. Ona el glirdi ki, bu fikrin drinliklrin enrk, qaranlq gulri ely-ely, nhayt, bu almaz dalarndan birini, bu hqiqtlrdn birini tapa bilmidir, artq bu hqiqt, bu qiymtli da onun linddir. O bunu seyr edir, parltsndan gzlri qamard. Bli, bu beldir, dey o dnd. Hqiqti tapmam. Mslni hll etmim. Myyn bir qrara glmk lazmdr. Qrar verdim. Qoy hr ey z yolu il getsin. Daha trddd etmk, geri kilmk lazm deyil. Mn bunu z rahatlm n deyil, mumin xeyri n edirm. Mn Madlenm v Madlen olaraq da qalmalyam. Vay Jan Valjann halna! Artq mn Jan Valjan deyilm, o adam tanmram, haradan gldiyini d bilmirm. gr bel bir adam varsa, qoy z z halna yansn, mnim n iim var? Bu mum ad gecnin qaranlnda kabus kimi dolar v bu kabus birinin bana drs, vay onun halna!. Buxarnn stndki balaca gzgy baxb dedi: Bli! Artq qrar verildi. ryim sakit oldu. ndi grnm tamamil baqadr. Bir qdr d gzdikdn sonra, o birdn-bir dayand. Yetr! dedi. Mn daha trddd etmmliym. Qbul etdiyim qrarn he bir nticsi mni qorxutmamaldr. Mni hl d Jan Valjanla balayan tellr var. Bunlar qrmaq lazmdr. Bu otan znd mnim leyhim ahidlik ed bilck eylr var; bunlar n qdr cansz olsa da, diri ahidlrdn qorxuncdurlar. Bunlar yox olmal, pu edilmlidir. lini cibin salb kissini xartd v ab iindn balaca bir aar gtrd. Bu aar divar kaznn qara nqtlri arasnda seilmyn balaca bir deiy soxdu. Buxarnn dmir qalpa il otan knc arasnda qayrlm gizli bir dolabn azn ad. Bu gizli dolabn iind cndr eylr, gy ktandan bir kynk, za getmi bir alvar, khn bir anta v iki ucu dmirli youn bir sa vard. 1815-ci ilin oktyabr aynda Din hrin girdiyi zaman Jan Valjan grm olanlar, onun o vaxt dilni paltarlarn asanlqla tanyardlar.

O, yepiskopun gm amdanlarn saxlad kimi, bunlar da saxlamd ki, yeni hyata n il qdm qoyduunu hmilik yadnda saxlasn. Lakin o, katorqadan gtirdiyi eylri gizltmkl brabr, yepiskopun balad amdanlar bsbtn aqda saxlayrd. Qapnn almasndan qorxmu kimi, cftlnmi qapya gizli bir nzr sald, cld bir hrktl bu cndrlar, san v antan buxarya atd, uzun illrdn bri, thlky baxmayaraq, prstil saxlad bu eylr alovlarn iind yanmaa balad. Bir az sonra gizli dolab byk bir ehtiyatla balad. Dolab indi artq bo olduuna gr hr bir ehtiyat yersiz idi. Buna baxmayaraq, dolabn qapsn hndr bir kreslo il tutdu. Bir ne saniydn sonra otaq v qardak evin divar gcl bir alovun qrmz v titrk fqi il boyand. Paltarlar yanr, sa od iind crldayr v otan ortasna qdr qlcmlar srayrd. anta il kirli cndrlar bsbtn yanb qurtardqdan sonra kln iind parlayan dyirmi bir ey grnd. yildikd bunun gm pul olduunu bilmk asan idi. Bu pul, yqin, savoyaldan ourlanm olduu qrx su idi. Lakin o alov iin baxmadan, eyni sakit addmlarla otaqda gzinirdi. Birdn gzlri buxarnn stnd duran v alovun ksindn parlayan gm amdanlara satad. Ah! Bunlar da Jan Valjan xatrladr, dey dnd. Bunlar da mhv etmk lazmdr. amdanlar gtrd. Od hl iddtl yandndan, bunlar tezlikl ridib xarab ed bilrdi. Sonra ocan zrin yilrk, qznmaa balad. sti btn vcuduna yayld. Adamn can qzanda, n yax olur! dedi. amdanlardan biri il oca eldi. Bir saniy d kesydi, onlar bir-bir odun iin atacaqd. Bu anda, sanki, irisindn: Jan Valjan! Jan Valjan! dey baran bir ss eitdi. Tklri rpndi, dhtli bir ss eidn adam kimi rngi aard. Bu ss: Bli, bli, iini qurtar! deyirdi. Baladn ii tamamla! amdanlar mhv et! Bu yadigar tlf et! Yepiskopu unut! Hr eyi unut! anmatyenin iini bitir! ox gzl olar! Qalib glmyinl zn tbrik et! Demk, son qti qrara gldin! Adamlarn ondan n istdiyini bel bilmyn bu qoca, kim bilir, blk, he bir pis i grmmidir, he tqsiri yoxdur; blk, yalnz snin adn o biarni zdiyi v uuruma yuvarlad n onu mhv edcklr. N olar! Qoy onu sn oxadb mhkum etsinlr, qoy mrnn axr alar nifrtlr v lntlr irisind kesin! ox gzl! Sn n var, sn namuslu bir adam ol, hr ksin hrmt etdiyi, etibarl mer olaraq qal: hri znginldir, yoxsullarn qarnn doydur, yetimlri trbiy et, sn z fziltli hyatnda xobxt yaa! Sn prsti edcklr, sn rf v hrtl yaadn mddtd orada, katorqada bir baqas snin kynyini geyck, snin qandalarn gzdirck v snin rfsiz adn dayacaqdr. Sn z ilrini gzl dzltdin! Ah! Mnfur adam! zndn tr sel kimi axrd, dht saan gzlrini amdanlardan ayrmrd. indn gln ss susmayaraq, davam edirdi. Jan Valjan! Sn z trafnda bir ox sslr eidcksn; sni ucadan bararaq alqlayacaqlar. Lakin qaranlqdan he ksin eitmdiyi bir ss glck v sn lntlr oxuyacaqdr. ndi qulaq as, ey alaq v rzil adam! Btn bu xeyir-dualar gylr atmadan mhv olacaq, Allah-taala ancaq lnt sslrini eidckdir! Onun qlbinin drinliklrindn vvlc zif gln bu ss, getdikc gclnir v indi onun qulann dibind dhtl gurlayrd. Ona el glirdi ki, bu ss onun varl irisindn xaraq, indi artq xaricind sslnirdi. Son szlri o qdr aydn v aq eidirdi ki, dhtl trafna bir nzr sald. zn bsbtn itirmi bir halda: Burada kim var? dey sorudu. Sonra mnasz bir qhqh il glrk dedi: Mn n qdr axmaam! Buraya kim gl bilr? Yox, burada kims var idi, lakin bu kimsni insan gzlri grmy qadir deyildi. Cnab Madlen amdan buxarnn stn qoydu.

Sonra otaqda yen yeknsq ar addmlarla gzmy balad ki, bu da aa mrtbd yatan adam narahat edir v onun sksk il yerindn sramasna sbb olurdu. Bu gzinti onu bir qdr sakitldirir v bir nv mst edirdi. Bzn insan, hyatnn bel mstsna dqiqlrind, sanki, qarsna gln hr eyl mslhtlmk n gzinmk istyir, sanki, yolda rast gldiyi eylr ona yax mslht ver bilr. Lakin bir ne saniydn sonra onun fikirlri tamamil dolad. Bir-birinin dalnca qbul etdiyi iki qrar indi eyni drcd onu dht gtirirdi. Vaxtil onun hyatn yoluna qoyan hr iki fikir indi ondan tr ldrc idi. N qdr ac bir tsadf! Bu anmatye tsadfi ortaya xmasa idi olmazdm? Flyin, guya, onun vziyytini mhkmlndirmk n gndrdiyi bu tsadf indi onu qti olaraq mhv edckdi! Bir dqiqliy z glcyini dnd. zn l vermk! Aman Allah! Polis tslim olmaq! Ayrlaca hr eyi v qaydaca vziyyti fikrind hdsiz bir tssfl aradrd. Bu sakit hyatdan, frhli gnlrdn l kmk, halinin ona bsldiyi hrmtdn ayrlmaq, namus v azadlqdan mhrum olmaq lazm glirdi! Artq o, dzlr gedib may aynda qularn oxuman dinlmyck, balaca uaqlara sdq vermyckdi! Artq ona ynldiln mhbbtli v minntdar gzlri grmyckdi! Tikmi olduu bu evi, bu balaca ota buraxmal olacaqd. Btn bunlar indi ona n qdr ziz, sevimli grnrd. Artq o, bu kitablar oxumayacaq, isfndan aacndan qayrlm masann yannda oturub yaz yazmayacaqd. Btn bu mddt rzind ona xidmt edn yegan qoca qulluqusu artq shrlr qhvsini gtirmyckdi. Ey byk Allah! Btn bunlarn vzind onu katorqa, dustaq paltar, ar i, karser artq bana glmi btn bu dhtlr gzlyirdi! Keirmi v adt etmi olduu bu hyatdan sonra, hm d bu yada olduu halda bu ox qorxunc bir eydi! Bar cavan olayd! Qoca vaxtnda hr ksin ona sn deyn kobud ssini eitmk, n dzlmz bir hal! Hr bir nzarti onun ciblrini axtara bilr, hr bir gzti onu aacla dy bilrdi! Yaln ayaqlarna alt dmir ayaqqab geymli olacaq. Hr shr, hr axam ayaqlarn qandal halqalarn yoxlamaq n ildiln aac kic altna qoymal olacaqdr. Ona istehza il baxan hr bir avaraya deycklr ki: Monreyl-sr-Mer hrinin vaxtil meri olan Jan Valjan budur! Axamlar da yorunluqdan ikiqat olaraq qan-tr iind, banda gzlrinin stn rtn qalpaq, serjantn qams altnda baqa bir cani il yanyana zn hbsxanaya qaydacaq, gmi pillkni il yuxar qalxacaqdr. Oh, n byk ignc! cba, flk d insan kimi zlmkar v insan qlbi kimi amansz ola bilrmi? Ddy ar vziyytdn qurtarmaq n n qdr alrdsa, yen d btn fikirlrini hat edn bu ac suala qaydrd; cnntd qalb iblis olmal, yoxsa chnnm qaydb mlk olmal? N etmli, prvrdigara, n etmli? Byk bir zhmtl susdurmu olduu frtna, yen coaraq, zrin kmd. Fikirlri yen qarmaa balad. Bu fikirlrd midsizliy xas olan bir durunluq v ursuzluq vard. Beynind oxdan eitmi olduu kiik bir nm v Romenvil sz sslnirdi. Romenvilin, Paris yaxnlnda balaca bir me olduunu v aprel aynda sevin gnclrin oraya gedib yasmn drdiklrini xatrlad. O, mnn sndldiyi kimi, cismn d sndlyirdi. Tzc ayaq tutan uaq kimi yeriyirdi. Ara-sra yorunluunu df etmy alaraq, fikirlrini bir yer toplamaq istyirdi. Son df, artq qti olaraq onu taqtdn salm olan bu sual dnmy v qavramaa ald. zn l vermkmi, yoxsa susmaqm? O, qbul edilck qrar z n he cr aydn ed bilmirdi. Gtirdiyi btn dlillr xyalnda qararaq, duman kimi dalrd. O, yalnz bir ey hiss edirdi ki, hans bir qrara glirs glsin, varlnn bir hisssi mtlq mhv olub gedckdir, ban hr yana sanam, solunam evirs, frqi yoxdur, hr trfd onu mzar gzlyir; bir trf evrilrs sadtinin, o biri trf evrilrs fziltinin can kdiyini grrd. Heyhat! O yen d bhlr irisind rpnrd. O, vvld olduu kimi, yen d myyn bir qrara glmkdn uzaqda idi. Bu bdbxt insan qlbi iztirabl qorxular iind rpnrd. Bu zavall adamdan min skkiz yz il vvl yaayan v briyytin btn iztirablar il qdsiyytini tcssm edn sirli bir insan da, hdudsuz fqlrd sn iddtli klyin zrblrindn zeytun aaclar titrrkn, ulduzlu

gylrin drinliklrind qaranlq v zlmt saan dhtli bir qdhi uzun mddt li il zndn uzaqladrmd. DRDNC FSL. ztirab yuxuda qrib killr dr. Gec yarsndan saat kemidi. Dz be saat idi ki, cnab Madlen yorunluunu almadan otaqda gzinirdi. Nhayt, taqtdn drk masann stn yxld. O, buradaca yatd v qrib bir yuxu grd. Bu yuxu hr bir yuxu kimi hqiqtl laqdar deyildi, o yalnz sad dht v iztirabla hyata balanrd, bununla bel bu yuxu ona ox tsir etdi. Bu dhtli yuxu onu o qdr sarstd ki, sonralar bunu htta yazmd da. li il yazlm kazlar irisind bu l yazs da vardr. Onu olduu kimi burada vermyi lazm bilirik. Bu yuxu ndn ibart olursa-olsun tsvir etmdn, hmin gecnin macras natamam qalm olard. Bu xst bir qlbin lmli srgztlrinin bir shnsidir. Yuxu budur. Zrfin zrind bel bir yaz oxuyuruq. O gec grdym yuxu. ld idim. Geni v frhsiz, ot bitmyn quru bir dzd idim. Gndz, yoxsa gec olduunu bilmirdim. Uaqlq illrimin yolda olan qardamla, etiraf etmliym, he bir zaman yadma salmadm v demk olar ki, tamamil unutduum qardamla ld gzirdim. Biz shbt edir, yoldan tnlr baxrdq. Evimizin yaxnlnda yaayan v pncrsi ky baxan bir otaa kdkdn sonra daima pncr qabanda oturub tiki tikn qonu bir qadndan shbt edirdik. Bu pncr aq olduundan, shbt ed-ed my baladmz hiss etdik. ld bir dn bel aac yox idi. Yanmzdan bir atl kedi. Bu atl l-lpaq idi, bdni kl rngind, at is torpaq rngind idi. Banda sa yoxdu, biz onun quru kllsini v kllsi zrindki damarlar grrdk. Atlnn lind zm tnyi kimi yiln v dmir kimi ar bir qam vard. Atl he bir sz demdn yanmzdan kedi. Qardam mn dedi ki: Dr il gedk. Dry endik. Burada n bir kol, n d bir ng mamr var idi. Hr ey, gylr bel torpaq rngind idi. Bir ne addm getdikdn sonra, szlrim he ksin cavab vermdiyini duydum. Qardamn artq yanmda olmadn anladm. Qarma bir knd xd, knd girdim. Bu kndin Romenvil (n n Romenvil?)1 olduunu gman etdim. Kediyim birinci k bombo idi. O biri ky kedim. K ayrcnda bir adam grdm; o, divara syknib dayanmd. Mn bu adamdan sorudum ki: Bura haradr? Mn haradayam?. O, mn cavab vermdi. Bir ev qapsnn aq olduunu grb iri girdim. Birinci otaq bombo idi. kinci otaa kedim. Bu otan qaps aznda bir adam grdm, o da divara syknib dayanmd. Mn bu adamdan sorudum ki: Bu kimin evidir? Mn haradayam?. O, cavab vermdi. Evin arxasnda ba vard. Evdn xb baa girdim. Ba da bombo idi. El birinci aacn arxasnda dayanm bir adam grdm. Bu adamdan sorudum ki: Bu kimin badr? Mn haradayam? O, cavab vermdi. Kndi dolamaa baladm, bunun bir hr olduunu anladm. Btn klr bo, btn qaplar aq idi. Bu klrdn kims kemir, bu otaqlarda kims yaamr, bu balarda kims gzimirdi. Lakin hr divarn yannda, hr bir aacn arxasnda bir adam dayanmd. Onlar skut edirdi. Hr yerd ancaq bir nfr durmudu. Onlar yanlarndan tdym zaman mn baxrdlar. hrdn xb llri dolamaa baladm. Bir mddt sonra dnb geri baxdqda, arxamca bir yn camaatn gldiyini grdm. Bu, hrd grdym hmin adamlar idi. Tandm. Qrib baxlar vard. Tlsdiklri gz

arpmasa da, mndn tez yeriyirdilr. Onlar skut iind, he bir ss xarmadan glirdilr. Bir az sonra onlar mn yetiib dvry aldlar. zlri torpaq rngind idi. hr girdiyim zaman ilk df grdym v sual verdiyim adam mndn sorudu: Siz haraya gedirsiniz? Mgr l olduunuzu bilmirsiniz?. Pncrdn evin hyti v k grnrd. Kdn gln quru v kskin tapplt, onu aa baxmaa mcbur etdi. Ayaa durub pncry yaxnlad. Gyd bir ulduz bel grnmrd. Mn ona cavab vermk istdim, lakin bir d baxdqda yanmda he ksi grmdim. O, yuxudan oyand. Brk yrd. Aq pncrnin taylarn soyuq shr klyi yelldirdi. Ocaq snmd. am yanb qurtarmaq zr idi. Hl qaranlq idi. Aada iki qrmz ulduz grd. Ulduzlarn i gah qrib bir halda uzanr, gah da gecnin qaranl iind qeyb olurdu. Fikri hl yuxunun dumanlar iind idi. Qrib eydir! dey dnd. Ulduzlar artq gyd deyil, yerddir. Lakin bir az sonra qaranlq kildi, vvlkin oxayan bir ss onu tamamil oyatd; bir daha diqqtl baxb grd ki, bu iki ulduz ekipajn fnrlridir. Fnrlrin inda ekipajn zn se bildi. Bu, a at qoulmu kiik bir tilbri idi. Eitdiyi tapplt at drnaqlarnn ssi idi. z-zn: Bu ekipaj n n buraya glmidir? dey dnd. Bu tezdn gln kim ola bilr?. Bu halda kim is qapn yavaca dyd. O btn vcudu il titrdi v qorxunc bir ssl: Kimdir? dey bard. Mnm, cnab mer! O xidmti qarnn ssini tand. H, n olmudur dey sorudu. Cnab mer, indic saat bei vurdu. N olsun ki? Cnab mer, kabriolet qapdadr. N kabriolet? Tilbri. N tilbri? Cnab mer, siz tilbri qodurma taprmamdnz? Yox. Bs src deyir ki, cnab merin dalnca glmim. Hans src? Cnab Skoflerin srcs. Skoflerin? Bu ad, gzlri qarsnda ildrm axan kimi, onun btn vcudunu titrtdi. H, yadma dd cnab Skofler... Xidmti qar bu zaman ona baxsayd, dhtdn qorxard. Araya skut kd. O aqn bir nzrl amn ina baxr, piltnin trafndak yumaq mumu qopararaq, barmaqlar arasnda ursuz bir halda zidirirdi. Qar gzlyirdi. Nhayt, bir daha csart edrk sorudu: Cnab mer, srcy n cavab verim? Yax, deyin ki, bu saat aa enirm. BENC FSL. Tkrlrin toqqumas. O dvrd Arrasla Monreyl-sr-Mer arasnda imperiya zamanna mxsus balaca karetalar pot laqsi saxlayrdlar. Bu karetalar yaylar spiral klind qayrlm ikitkrli ekipajlardan ibartdi; karetann iin, adtn, qonur rngli mein kilrdi, iind ancaq iki yer olard: biri qasid n, o biri is srniin n. Tkrlrin qorxunc grn, olduqca qabarq toplar vard

ki, baqa karetalar uzaqdan kemy mcbur edirdi; bu cr tkr toplarna indi d Almaniya yollarnda rast glmk mmkndr. Mktublara mxsus iri v uzunsov qutu karetann arxasnda yerlirdi. Karetaya bitiik olan bu qutu qara, karetann z is sar rngd olurdu. ndiki minik arabalarna he d bnzmyn bu karetalar eybcr bir qozbel bnzrdi. fqd aydn grnrk, yava-yava yolla srndyn uzaqdan seyr etdikd, deysn, termit adlanan bir hrat xatrladrd; onun bdninin qabaq trfi qsa olduu halda, yek olan dal trfini ar-ar srmy mcbur olur. Bununla bel, karetalar tez-tez yeriyrdi. Paris potu gldikdn sonra, gec saat bird Arrasdan yola dn kareta shr saat bed glib Monreyl-sr-Mer hrin atard. O gec Veden yolu il Monreyl-sr-Mer gedn pot arabas hrin knarlarndak yola dnrkn, knin dngsind a at qoulmu kiik bir tilbriy rast gldi. O, srtl pot arabasna doru aprd. ind geni pla geymi bir srniin vard. Tilbrinin tkri pot arabasna brk toxunmudu. Pot xidmtisi toqquduu arabann iindki adama dayan dey bard, lakin yolu onun szlrin qulaq asmayb, z yoluna davam etdi, at ox srtl yeriyirdi. Pot xidmtisi: Bu adam grnr ox tlsir! dedi. Bu qdr srtl gedn adam bir az vvl daxili mbarizlr, mrhmt layiq ruhi zablar keirn xs idi. O haraya gedirdi? z d bu suala cavab ver bilmzdi. N n tlsirdi? z d bilmirdi. midl gedirdi. Haraya? lbtt, Arrasa, blk, baqa bir yer d gedirdi. Ara-sra vcuduna iddtli bir titrtm drd, gecnin qaranl iind dibsiz bir uuruma doru yuvarlandn znn edirdi. N is ona tkan verir, n is onu srklyirdi. Onun qlbind ba vern eylri he ks szl ifad ed bilmzdi, amma hr ks bunu anlard. Yer znd mr uzunu he olmasa bir df mchul glcyin qaranlq maarasna girmyn bir adam taplarm? O, hl he bir qrara glmmi, he bir ey myyn etmmi, he bir ntic xarmamd. Mbariznin birinci dqiqsind olduu kimi o yen d trddd iind idi. Arrasa n n gedirdi? Skoflerdn kabriolet tutduu zaman fikirldiyi eylri z-zn tkrar etdi ki, nticsi nec olursa olsun, hvalat z gz il grmli v z bundan ba xarmaldr. Burada sadc ehtiyatl olmaq lazm glir. O, mslnin n yerd olduunu bilmlidir, btn hadislrin n yerd olduunu yrnmdn qrar vermk yaramaz, hr ey uzaqdan mbalili grnr, blk, anmatyeni grdkdn sonra onun katorqaya layiq alaq bir adam olduunu yrnck v onu z il vz etmk ona byk bir dlilik kimi grkckdi. Dorudur, mhkmd Javerdn baqa onu tanyan Breve, enildye v Kopayl da olacaqdlar, lakin onlar onu tanyacaqdlarm? N axmaq bir fikir! Hl Javer d bu saat bhdn-filandan ox uzaqdr, btn frziyylr, duyular anmatyey baldr, insanlarn banda doan frziyylr v duyular is ox trs olur, demk, onun n he bir thlk yoxdur. lbtt, o ar dqiqlr keirck, lakin buna davam gtirmk n onda qvvt taplar, taleyi n qdr amansz olsa da, yen z taleyin hakimdir. O, btn varl il bu fikirdn yaparaq ayrlmrd. Lakin, dorusunu desk, o Arrasa getmmyi stn tutard. Bununla bel o, ora gedirdi. O, fikirlrindn ayrlmayaraq, at qamlayrd. At gzl v mntzm bir yora yeril yeriyrk, saatda iki lyo yarm yol gedirdi. Kabriolet irliy doru hrkt etdikc, qlbind bir eyin geriy doru kildiyini hiss edirdi. Gn domaa balarkn, o ll keirdi. Monreyl-sr-Mer hri artq uzaqlarda qalmd. O, fqlrin qzarmaa baladn seyr edirdi, o baxr v soyuq q shrinin mnzrsini grmrd; axamlarn ilmlar olduu kimi, shrlrin d ilmlar var. O, bu ilmlar grms d, tsadf ediln aaclarn v tplrin qmli siluetlri, onun urundan asl olmayaraq, qrib bir cismani nfuzla, onun ruhunda hkm srn xaosa cansxc v mum bir ey lav edirdi.

Yollarn knarnda ara-sra tsadf etdiyi tnha evciyzlrin yanndan kerkn o, hr df zzn: Orada insanlar nec d sakitc yatrlar! deyirdi. Atn tapplts, qoqu znqrovlarnn ssi, da yol zrind tkrlrin gurultusu xo v yeknsq bir ahngd birlirdi. nsann qlbi ad olduu zaman bu sslr gzl grndy halda, ryi qmli olduqda lmli bir tsir balayr. Esden atd zaman artq hava bsbtn iqlanmd. Karvansarann yannda dayanaraq, ata bir az istiraht v yem vermyi qrara ald. Skoflerin bu at haqqnda syldiyi szlr doru idi; at, hqiqtn, Bulon cinsindn idi; onun iri ba v byk qarn var idi, boynu gdk olsa da, d enli, ombas geni, aqlar mhkm, ayaqlar qvvtli idi, bu cins atlar gzl deyil, lakin qvvtli v dzmldrlr. Heyvancaz iki saatda be ly yol getdiyi halda, he d trlmmidi. Cnab Madlen tilbridn dmmidi. Ata arpa gtirn mehtr birdn yilib diqqtl arabann sol tkrin baxmaa balad. ox uzaqdanm glirsiniz? dey sorudu: Yolu vvlki kimi daln bir halda cavab verdi: N olmudur ki? Uzaqdanm glirsiniz? dey mehtr tkrar sorudu. Be ly yol glmim. Oho! Niy oho deyirsiniz? Mehtr yen yilib tkr baxd, onu bir qdr nzrdn keirdikdn sonra diklib dedi: nki bu tkr be ly yol getmis d, minm ki, artq bir rk ly bel yol getmyckdir. Yolu arabadan yer srayaraq: N danrsnz, dostum? dedi. Deyirm ki, sizin salamat glib xmanz byk bir mczdir, siz at-arabanzla birlikd xndy d bilrdiniz. znz d baxn. Dorudan da, tkr brk zdlnmidi. Pot arabasnn toxunmas onun iki dndsini qrm v topunu zdlmidi. Tkrin qaykas yerindn oynamd. Yolu mehtr mracitl: Dostum, dedi, yaxnda bir arabadzldn taplarm? lbtt taplar, aa. El is, xahi edirm zhmt kib onu arasnz. O lap iki addmlqdadr. Ey, Burqalyar day! Arabadzldn Burqalyar day z evinin qapsnda dayanmd. Glib tkri nzrdn keirdi v snm aya mayin edn tcrbli bir crrah kimi zn turutdu. Cnab Madlen sorudu: Bu saat tkri tmir ed bilrsinizmi? Olar, cnab. Mn yola n zaman xa bilrm? Sabah. Nec sabah? Burada bir gnlk i var. Siz oxmu tlsirsiniz, cnab? ox tlsirm. n geci bir saatdan sonra yola dmliym. Mmkn deyil, cnab. N qdr istsniz, ver bilrm. Mmkn deyil. Yax, iki saat sonra olsun. Xeyr, bu gn hazr ola bilmz. Ax iki dnd dzltmk v topu dzltmk lazmdr. Xeyr, cnab, siz sabahdan tez yola d bilmycksiniz. Mnim iim ox tlsikdir. Onu mn sabaha qoya bilmrm. Tkri tmir etmk vzin, onu baqa bir tkrl vz etmk mmkn olmazm? Nec yni?

Siz arabadzldnsiniz, deyilmi? Bli, cnab. Sizd satlq bir tkr olmazm? Olsa, mn lap bu saat hrkt ed bilrm. Bu tkrin vzin? Bli. Sizin kabrioletiniz n yaraya bilck hazr tkrim yoxdur. Tkrlr ax ct olmaldr. Ct olmayan tkrlri bir-birin quradrmaq olmaz. El is mn bir ct tkr satn. Hr tkr sizin oxa dz glmz, cnab. Blk, dz gldi, bir yoxlayn. Faydas yoxdur, cnab. Mnd yalnz yk arabas tkrlri var. Ax bura ucqar bir yerdir. Blk, siz mn hazr bir kabriolet kiray versiniz? Araba dzldn ilk baxdan tilbrinin kiray tutulmu olduunu anlamd. O, iyinlrini dartaraq dedi: Siz kiray tutduunuz kabrioletlrl ox pis rftar edirsiniz. Mnim ekipajm olsayd da, siz etibar etmzdim. N olar, kabrioletin zn mn satarsnzm? Mnim satlq kabrioletim yoxdur. Nec? Sad bir arabanz da yoxdur? Grrsnz ki, mn xsis adam deyilm. Bizd bel ey olmaz, bura ucqar bir yerdir. Dorudur, orada mrkd bir minik arabas var, bizim bir hrlinindir, saxlamaq n mn verib, z d onu ox az-az ildir. Mn bunu siz kiray ver bilrdim, ancaq siz srrkn sahibi rast gls, onda pis olar; hm d tkatl deyil, ona bir ct at qomaq lazmdr. Mn iki pot at tutaram. Haraya gedirsiniz, cnab? Arrasa. Siz oraya bir gn atmaqm istyirsiniz? Hkmn. Pot atlar ilmi? N n d olmasn? Sabah shr saat drdd oraya atsanz nec olar? Yox bu gecdir. Bilirsinizmi, bir msl var, siz pot atlarn gtrsniz... Sizin icaz vrqniz varm? Bli... O halda siz pot atlar il Arrasa sabah ata bilrsiniz. Ax yolumuz knd yoludur. Bu saat at azdr, atlarn hams tarladadr. ndi um ilri balayr, hr yerdn at istyirlr, pot atlarn da, xsusi adamlarn atlarn da kiray alrlar. Siz hr bir drgd -drd saat gzlmlisiniz. Bir d arabanz ar-ar srcklr. Bu yolda dr-tp oxdur. Onda mn ata minib gedrm. At arabadan an. midvaram ki, mnim n burada satlq bir yhr taplar. Yhr tapmaq mmkndr, lakin atnz yhr altnda gedrmi? Dorudur, bunu mn lap unutdum. Xeyr, o minik at deyil. Demk, lac yoxdur. cba, kndinizd kiray verilck bir at taplmazm? Arrasa qdr yorunluunu almadan getmk nm? Bli. Bizd bel at taplmaz. lbtt, sizi burada he ks tanmadndan onu satn almaq lazm glrdi. Lakin burada bel bir at be yz, htta min franka bel n kiray tutmaq olar, n d satn almaq. Bs n olsun? n yaxs budur ki, gzlyin, mn arabanzn tkrlrini dzldim, sabah da sa-salamat yola drsiniz.

 Sabah gec olar. ar ndir! Deysn, buradan Arrasa gedn pot karetas olur. O, n zaman buraya glck? Sabah gec. Bir kareta o yandan glir, birisi bu yandan, hr ikisi gec glib keir. cba, bu tkrin tmirin bir gnm srf etmlisiniz? Tam bir gn. Hm d i tin idir. Blk, znz bir kmki d gtrdnz? Lap on nfr d olsa dzlmz! Tkrin dndlrini ipl balasaq nec olar? Dndlri balamaq olar, topu is yaramaz, balasanz da yen davam gtirmyib dalar. hrd at kiray vern yoxdurmu? Yoxdur. Baqa bir arabadzldn yoxdurmu? Mehtrl usta balarn yraladlar v bir ssl: Yoxdur, dey cavab verdilr. O, znd byk bir mmnuniyyt v sevinc hiss etdi. Grnr qdr bel imi buna he sz ola bilmzdi. Tale tilbrinin tkrini qsdn sndrm v onu yar yolda qoymudu. Uyunsuzluuna baxmayaraq, o, yen d asanlqla boynunu ymdi, vzifsini yerin yetirmk n n mmkns, etdi, dnmdiyi bir vasit qalmad, qn soyuundan, yolun arlndan, ziyytdn, xrcdn qorxmad. Onda he bir tqsir yox idi. gr yolda dayanmaa mcbur olursa, gnah onda deyildi. Burada i onun iradsindn deyil, Allahn iradsindn asl idi. Nfsini drdi. Javerl grndn sonra ilk df idi ki, sindolusu v srbst nfs alrd. Ona el gldi ki, iyirmi saatdan bri qlbini sxmaqda olan dmir l indi onu bir az rahat buraxmd. O, bu qrara gldi ki, artq Allah onun trfinddir, o artq Allah-taalann hzuruna glmidir. z-zn dedi ki, lindn glni etmidir, artq sakitc evin qayda bilr. Arabadzldnl shbti meyxanada olsayd, bunu he ks bilmz, ahidi olmazd, btn msl d bununla bitib gedrdi v irlid hekay etdiyimiz hadislr oxucuya glib atmazd, lakin bu shbt kd olmudu, kd gedn hr bir shbt is daim adamlarn ylmasna sbb olur. Cnab Madlen arabadzldn sual verrkn, bir ne tsadfi yolu dananlarn trafna toplad. Shbti bir qdr dinldikdn sonra he ksin gz arpmad bir uaq camaatdan ayrlaraq haraya is qad. ndic syldiyimiz dnclrdn sonra bizim yolu, nhayt, geriy qaytmaa qrar verdiyi dqiqd, hmin uaq yen qaytd, onun yannca yal bir qadn glmidi. Qadn: Cnab, dedi, olum deyir ki, siz kabriolet lazmdr, bu dzdrm? Uan z il gtirdiyi yal qadn trfindn sylnn bu sad szlr ona el tsir etdi ki, btn bdnini tr basd. Znn etdi ki, onu buraxm olan dhtli l qaranlqda grnrk yen onu tutmaq istyir. Bli, zizim, mn kabriolet tutmaq istyirm, dey cavab verdi. Sonra tlsik lav etdi: Lakin burada kabriolet yoxdur. Vardr, dey qadn cavab verdi. Kimd var? dey arabadzldn sorudu. Qadn: Mnd, dey cavab verdi. Yolu titrdi. Dhtli l yen onu z pncsin ald. Qarnn mryind, dorudan da, kuzovu syd budaqlarndan hrlm khn, tkatl bir araba vard. Arabadzldnl meyxana lakeyi mnftli mtrinin ldn xacan grb, onu fikrindn dandrmaa aldlar.

 Bu da minik arabasdr! Bu ki, qrq-skk bir eydir. Oturaca qayla balanmdrsa da, ox rtubt kmidir, lap suyu axr. Tkrlri paslanm v rmdr, bir az yol getdin, dalacaq lap sarsaq eydir. Bel arabaya etibar edib yola xan adamn vay halna! Onlar doru deyirdilr, lakin bu qrq-skk araba iki saz tkr zrind durmudu v onu Arrasa aparb xara bilrdi. stdiklri qdr pul verdi, tilbrini tmir etmk n arabadzldnin yannda qoydu, geriy qaytd zaman aparacan rtldi, a at qarnn arabasna qoma mr etdi. Sonra arabaya minib, shrdn bri gldiyi yola davam etdi. Araba yerindn trpndiyi zaman, sfrin ba tutmayacan dndy dqiqd bir az sevinc hiss etdiyini xatrlad. ndi is bu sevinc qar qlbind bir hiddt duydu v onu mnasz grd. Burada sevinmli bir ey yox idi. O ki z arzusu il gedirdi. Onu he ks mcbur etmirdi. Sz yox ki, istms, ona he bir ey ola bilmz. Esdendn yola xd zaman arxadan birisinin: Dayann, dayann! dey bardn eitdi. mid bnzyn hycanl v sbi bir hrktl at birdn-bir saxlad. Onu aran qarnn olu idi. Cnab, dedi, ax araban siz mn tapdm! H, n olsun ki? Siz mn bir ey vermdiniz. Hr ks mmnuniyyt v sxavtl pul vern adam bu xahii ox iddial v hyasz hesab etdi. Aha, hmin yaramaz uaq snsn? Sn bir quru da vermrm! dey at qamlad v srtl getdi. Esdend ox vaxt itirmidi, bunun vzini xmaq istyirdi. Balaca at ox qvvtli idi v iki atn vzini verirdi. Lakin fevral ay olduu n yalar yolu xarab elmidi. Bir d araba ox ar v yndmsiz idi. Bundan baqa yoxular da ox idi. Esdendn Sen-Pola qdr, txminn, drd saat vaxt srf etmidi. Be ly drd saata! Sen Polda ilk tsadf etdiyi meyxanann yannda at ab tvly aparma taprd. Skofler verdiyi vd sadiq qalaraq, at yemini yeyib qurtarncaya qdr axurun yannda dayand. Banda kdrli v dumanl fikirlr dolard. Meyxana qadn tvly girrk: Cnab, dedi, yemk arzu edirsinizmi? O: Dorudan da, dedi, mn ox acmam. Qadnn dalnca getdi, gmrah v n siftli bu qadn onu aa mrtbdki bir otaa apard, masalarn stn sfr vzin mmb salnmd. Ancaq bir az tez olun, dedi, Mn bu saat yola dmliym. Tlsirm. Youn vcudlu flamandiyal xidmti qadn tlsik qablar masann stn qoydu. O, mmnun nzrlrl xidmtiy baxrd. Sbb ancaq bu ola bilr, dey dnd. Shrdn bir ey yemmim. Ona yemk gtirdilr. ryin stn db bir tik dildi, sonra ryi yavaca yen masann stn qoydu v bir daha ona l uzatmad. Qonu masada bir yk arabas yemk yeyirdi. Yolu ondan sorudu: Bu ryin dad niy acdr? Araba alman olduundan yolunun sualn baa dmdi. Yolu yen tvly, atnn yanna qaytd. Bir saatdan sonra Sen-Poldan Tenk doru yola dd. Tenkdn Arrasa ancaq be ly idi. Bu sfr zaman o, n il mul olurdu? N dnrd? Shr olduu kimi, indi d tsadf etdiyi aaclara, klli damlara, umlanm dzlr, yolun dnlrind dyin tbit mnzrlrin baxrd. Bel tamaalar bzn insann qlbini bsbtn mul edrk onu, demk olar ki, dnmk zrurtindn azad edir. Minlrc eylri birinci v son df grmkdn kdrli v eyni zamanda drin mnal bir hal ola bilrmi? Syaht etmk hr saniyd doulmaq v lmk demkdir. Kim bilir, blk d, fikirlrinin n dumanl bir gusind bu tez-tez dyin fqlr insan hyat il qarladrlrd!

Btn hyat hadislri aras ksilmdn bizdn qar. Hr bir qaranln iql bir gndz var. Hr bir imkdn sonra yen qaranlq kr. Siz seyr edir, tlsir, keici bir xyal tutmaq n llrinizi uzadrsnz. Hr bir hadis yolun dngsi demkdir. Yollar dn-dn, birdn qocalq banzn stn alr. Siz bir tkan hiss edirsiniz, traf qaranlqdr, qarnzda duman arasndan aq bir qap grrsnz, sizi buraya gtirib xaran hyatn qmli at dayanr v qaranlqda, z prdli bir kims, tanmadnz bir kims at amaa balayr. Qaranlq krd, yolu Tenk girrkn uaqlar artq mktbdn qaydrdlar. Gnlr hl qsa idi. O, Tenkd dayanmad. Knddn xd zaman yola da dyn bir fhl ban qaldrb ona dedi: At yaman yormusunuz. Dorudan da, yazq heyvan ayaqlarn zorla sryrd. Arrasam gedirsiniz? dey fhl sorudu. Bli. Bel getsniz, oraya ox gec atarsnz. Yolu atn dayandraraq fhldn sorudu: Buradan Arrasa hl oxmu qalmdr? Yeddi ly olar. Nec, yeddi ly? Pot yollar cdvlind ancaq be ly bir rk yol olduu gstrilmidir. Aha, siz, yqin, yollarn bu saat tmir edildiyini bilmirsiniz. Buradan on be dqiq yol getdikdn sonra, yolun ksilmi olduunu grcksiniz. Siz bunu dorumu deyirsiniz? Sol trfdn Karansiy gedn yola dnrsiniz, orada bir ay kecksiniz, Kamblen atandan sonra saa dnrsiniz. Orada Mon-Sent-Eluadan Arrasa gedn yola drsiniz. Lakin qaranlqlar, yolu aza bilrm. Siz bural deyilsiniz? Xeyr. O halda, lbtt, aza bilrsiniz. Hm d kndaras yollarla getmli olacaqsnz. Dayann, siz bir mslht verim. Atnz yorundur, Tenk qaydn. Orada yax bir mehmanxana var. Gecni orada qalb shr Arrasa gedrsiniz. Mn bu axam orada olmalyam. Onda baqa msl. O halda yen d qaydn v atnza kmk olmaq n daha bir at aln. Mehtr siz yolu gstrr. Yolu fhlnin mslhtin qulaq asaraq at dndrdi v yarm saatdan sonra yen hmin yola dd: ancaq bu df arabaya iki at qoulmudu v srtl gedirdi. zn bldi adlandran mehtr arabann qozlasnda ylmidi. Yolu ox vaxt itirdiyini hiss edirdi. Hava lap qaranlqlad. Kndaras yola xdlar. Araba xndkdn xndy drd, yolu srcy dedi: Tez sr, araq pulunu ikiqat artq verrm. Xndklrin birind arabann dilsi snd. Mehtr dedi: Cnab, dil snd. ndi bilmirm z atm nec qoum. Gec vaxt bu yolla getmk ox tindir. Tenk qaydb geclsniz yax olmazm? Sabah biz shr tezdn Arrasda olarq. Snd kndir v baq yoxmu? Var, cnab. Aacdan bir budaq ksib dil dzltdi. Bu da iyirmi dqiq vaxt apard; ancaq sonra atlar aparaq getmy baladlar. Qaranlq dzlri brmd. Qara duman paralar tplrin stn srilir v birdn tst kimi onlardan ayrlb ykslirdi. Buludlarda amtraq iqlar grnrd. Dniz trfdn sn iddtli klk fqn hr bir trfind gurlayrd, el bil, grnmz llr ar bir mebeli yerindn trpdirdi. Sanki, btn traf qorxudan titryirdi. Gecnin qdrtli nfsind n qdr gizli dhtlr var!

Soyuq hava yolunun smyn qdr ilyirdi. O, dnndn bri bir ey yemmidi. Din trafnda geni dzlrd baqa bir gec syahti yadna dd. O zamandan skkiz il keirdi, lakin ona bu, dnn kimi grnrd. Uzaqdan saat znginin ssi gldi. O, srcdn sorudu: Saat nedir? Yeddidir, cnab, skkizd Arrasa atacaq. Yalnz ly yolumuz qalb. Bu dqiqd ilk df olaraq alna bir fikir gldi indiy kimi n n bunu dnmdiyin heyrt etdi. Etdiyi btn sylr, blk, tamamil bsdi: o, mhkmnin saat ned balayacan bel bilmirdi, he olmasa bunu grk yrnib bilydi, oraya getmk v bundan n kimi bir ntic xacan bilmmk, ona mnasz bir i kimi grnrd. Sonra gtr-qoy elyib hesablad ki, mhkm iclas, adtn, shr saat doqquzda balayr, bu i baxmaq ox uzun srmz, alma ourluu byk bir msl deyil. Ourluq iin baxldqdan sonra, bhsiz, caninin kim olduunu aydnladrmaq mslsi qalr; drd-be ahidin dindirilmsi ox vaxt almaz, buna gr d vkillrin nitqi ox qsa olacaq, xlas, o glib atd zaman artq hr bir ey qurtarm olacaqdr. Src atlar srtl srrd. ay kedilr, Mon-Sent-Elua arxada qald. Gec get-ged qaranlqlard. ALTINCI FSL. Simplisiya bacnn imtahan. Tam bu snada Fantina ad v xrrm idi. Gecni ox pis keirmidi. iddtl skrrd, brk qzdrmas vard: qorxulu yuxular onu narahat edirdi. Shr yanna hkim gldiyi zaman Fantina sayqlayrd. Hkim aqdan-aa tvi db, cnab Madlen qaydan kimi ona xbr vermsini xahi etdi. Fantina shr qmli grnrd, he ksl danmrd, barmaqlar il mlfni zidirrk, zzn bzi rqmlr sylyirdi, sanki, msafni hesablayrd. Gzlri tamam uxura dmd, daim bir nqty baxrd. Sanki, gzlrinin nuru snmd, lakin bzn bu gzlr alr, ulduz kimi parldamaa balayrd. Blk d, lm dqiqsi yaxnlaanda, artq yer zn grmyck gzlr gylr nur sar. Simplisiya bac Fantinadan hvaln soruduu zaman, o hr df cavab verirdi: Yaxyam. Ancaq cnab Madleni grmk istrdim. Fantina bir ne ay bundan vvl, z son hyasn v son sevincini itirdiyi zaman, vcudu klgy bnzdiyi halda, indi xyala bnzyirdi. Cismani xstlik mnvi xstliyin iini tamamlamd. Bu iyirmi be yal qadnn aln qrqlarla dolu, yanaqlar batq, burnu iti, dilrinin ti qam, z quruun rngind, boynu arq, sin smklri qabarq, bdni zif idi, drisi torpaq kimi bozarmd, yenidn uzanmaa balayan sarn salarna dn dmd. Heyhat! Xstlik byk bir mhartl zmz qocalarn zn bnzdir! Gnorta vaxt hkim yen gldi, bzi taprqlar verdi, cnab merin xstxanaya glibglmdiyini sorudu v ban yralad. Cnab Madlen, adtn, xstnin yanna saat d glrdi. Bu qdr dqiq olmasna sbb mrhmtli olmas idi: o, mrhmtli olduu n d dqiq idi. Fantina saat n yarsnda hycan keirmy balad. O, iyirmi dqiq rzind rahibdn az on df Bac, saat nedir? dey sorumudu. Nhayt, tamam oldu. Saatn df vurduunu eidn Fantina, adtn, hrktsiz uzand halda, durub yatanda oturdu, arq, sar llrini sbi bir halda sxd v rahib onun drindn bir ah kdiyini eitdi, deyirlr ki, bu ahlar rkdn da ddy zaman krlr. Sonra Fantina dnb qapya baxd. Lakin otaa kims daxil olmad, qap almad.

Xst on be dqiqy qdr bu vziyytd qald: gzlrini qapya dikmidi, hrkt etmir, nfs almrd. Simplisiya bac onunla danmaa csart etmdi. Kils qllsindki saat yen vurdu: saat drd on be dqiq ilmidi. Fantina yen baln zrin yxld. O, he bir sz demdi v yen mlfni qatlamaa balad. Yarm saat kedi, bir saat kedi. Kims glmdi. Hr df saat vurduu zaman Fantina dik oturur, qapya baxmaa balayrd, sonra is yen baln zrin yxlrd. Ham onun nlr dndyn anlayrd, lakin Fantina he ksin adn kmir, ikayt etmir, he ksi tqsirlndirmird. O, yalnz dhtli, mum bir skrkl skrrd. Sanki, onun zrin zlmt krd. z meyit sifti kimi sapsar, dodaqlar is gmgy idi. Arabir glmsyirdi. Saat be oldu. Simplisiya bac Fantinann yavacadan v mlayim bir ssl: Mn sabah gedrm, o, bu gn glmmkd yax i grmdi! dediyini eitdi. Simplisiya bacnn z d cnab Madlenin n n gecikdiyin tccb edirdi. Xst Fantina is artq yuxarya, yatann rtyn baxr v sanki, bir ey axtarr v yaxud bir eyi xatrlamaq istyirdi. Birdn o, mehin smsi kimi zif bir ssl oxumaa balad. Rahib onun nmsin qulaq asrd. Fantina bel bir nm oxuyurdu: Sakit qsblrd bazar gn alarq. Biz qrib eylri gz-gz, mlyim. Ah, ey mnim a glm, ey mnim doma krpm. Ah, ey mnim a glm, ah, ey zrif iyim! Ken gn gzlrim grnd Mrym ana. sti soba banda, ynind qzl rda. Dil glib syldi: Artq atdn arzuna. Sn vlad istyirdin, bir qz bx etdim sn. Tez ol grk, xbdr yadmzdan br-blk. Qa, iyn-sap gtir sn, ktan gtir, mlyim; Sakit qsblrd bazar gn alarq. Biz qrib eylri gz-gz, mlyim. arpaymn yannda, bir gud durur, bax. ik kimi, trtmiz, zrif, gzl bir beik. O ilahi gylrd ulduz olarm tapmaq. Mnim qng qzm tk iql olsun, deyin? Xanm, bs bu ktan de, neylyim? zizim. Sn bu krp qzma, yl cehiz tik, dzlt! Ah, ey mnim a glm, ey mnim doma krpm. Ah, ey mnim a glm, ah, ey zrif iyim! Ktan yu, harada? Orda, srinc arxda. Lk salma, sobann banda yl grk. Tuman-kynk tik qza, ynin olsun taraz. Mn d kim stn sonra mavi gl-ik. Aman! Han, n oldun, gzl balam, indi sn. N elyim? lrm, hazrdr mzar, kfn. Sakit qsblrd, bazar gn alarq. Biz qrib eylri gz-gz, mlyim. Ah, ey mnim a glm, ey mnim doma krpm. Ah, ey mnim a glm, ah, ey zrif iyim! Bu nm khn bir layla idi, vaxtil Fantina z balaca Kozettasn yatzdrmaq n bu laylan alard. Qzn grmdiyi bu be il rzind o bir df bel bir nmni xatrlamamd. Fantina bu nmni el hzin bir ssl v el msuman oxuyurdu ki, onun bu halna hr ksin, rahibnin bel yaz gl bilrdi. Srt v ciddi bir hyat srm, ryi brkimi olan fqt bacs gzlrinin yaardn hiss etdi.

Kils saat alt df vurdu. Fantina, sanki, bu ssi eitmdi. trafnda he bir ey hmiyyt vermdiyi grnrd. Simplisiya bac fabrik qapsnn yanna adam gndrdi ki, cnab merin evin qaydbqaytmadn v xstxanaya tezmi glcyini yrnsin. Xidmti qz bir ne dqiq sonra qaytd. Fantina yen d hrktsiz uzanmd, fikr dald grnrd. Xidmti qz Simplisiya bacya btn hvalat xlvtc xbr verdi: cnab Madlen shr tezdn, hl saat alt olmam, a at qoulmu balaca bir tilbrid hara is getmidir. Havann soyuq olduuna baxmayaraq, yalqzca, srcsz yola dmd. Onun haraya getdiyini kims bilmirdi. Onun Arras yoluna doru getdiyini grnlr olmudusa da, baqalar ona Paris yolunda rast gldiklrini sylyirdilr. Yola drkn o, hmiki kimi mehriban idi. Ancaq qap qadna sylmidi ki, onu bu gec gzlmsinlr. Qadnlar arxalarn Fantinann yatana trf evirib pldardlar. fqt bacs sual verir, xidmti qz z mlahizlrini sylyirdi. Bu zaman Fantina, bzi zvi xstliklr mxsus v tam srbst hrktlrl dhtli bir lm zifliyindn doan bir sbi qvraqlqla yatan zrind diz st oturdu v yumruqlarn bala diryrk, ban prdlrin arasndan uzadb, iki qadnn pltsna qulaq asmaa balad. Birdn Fantina rd: Siz cnab Madlendn shbt edirsiniz! N n pldarsnz? Ona n olmudur? N n buraya glmir? Fantinann ssi o qdr kskin v xrltl idi ki, qadnlar bunu kii ssi znn edrk, diksinmi bir halda boylanb baxdlar. Fantina raraq: Niy cavab vermirsiniz? dedi. Xidmti qz dili tutula-tutula cavab verdi: Qap qadn mn onun bu gn gl bilmycyini syldi. fqt bacs: Bala, dedi, sakit olun, uzann. Fantina vziyytini dyimdn, amiran v eyni zamanda rk paralayan bir ssl ucadan danmaa balad: Gl bilmyck? Niy gl bilmyck? Siz bunun sbbini bilirsiniz. Bu saat siz bu bard bir-birinizl pldardnz. Mn hqiqti bilmk istyirm. Xidmti qz cld fqt bacsna pldad: Deyin ki, o, hr urasndadr. Simplisiya bac bir az qzard, xidmti qz ona yalan danma mslht grrd. O biri trfdn o z d yaxca bilirdi ki, xsty hqiqti sylmk ona ar bir zrb vurmaq kimi bir eydir. Fantinann indiki vziyytind is bel bir zrb ox thlkli ola bilrdi. Lakin znn qzarts tez yox oldu. fqt bacs sakit v hzin bir baxla Fantinaya baxb dedi: Cnab mer getmidir. Fantina diklib arpaynn stnd barda qurdu. Gzlri parldad. ztirabl znd hdudsuz bir sevinc grnd. raraq: Getmidir! dedi. O, Kozettann dalnca getmidir! Fantina llrini gy qaldrd. znd misilsiz bir sadt parlad. Dodaqlar trpnir, yava bir ssl dua oxuyurdu. Duan qurtardqdan sonra Fantina dedi: Baccan, mn bu saat uzanacaam, mn n deslr ml edcym. Mn kobudluq gstrdim, ucadan dandm m mni balayn, ucadan danman yax ey olmadn bilirm: ancaq, ziz bac, mnim n qdr sevindiyimi grrsnz. Allah-taala n qdr mrhmtlidir... Cnab Madlen n qdr rhmdildir... Tsvvr edin, o, Monfermeyl getmidir, mnim balaca Kozettam gtirckdir! Fantina yerin uzand, yast dzldn rahiby kmk etdi. Simplisiya bacnn balam olduu v boynundan sallanan balaca gm xa pd. fqt bacs: Bala, dedi, indi sakit olmaa aln, daha danmayn.

Fantina fqt bacsnn lini trli llrin ald, fqt bacs onun trli olduunu kdrl hiss etdi. Cnab Madlen bu shr Paris getmidir. Halbuki o Parisdn kemy d bilrdi. Monfermeyl bir az sol trfddir. Yadnzdadrm, dnn mn ona Kozettadan dandm zaman, o: az qalb, az qalb! dey cavab vermidi. O, mn srpriz hazrlamaq istmidir. Bilirsiniz, ua Tenardyedn almaq n o, mn bir mktub imzalatdrd. Onlar, yqin, ki, etiraz etmzlr, deyilmi? Kozettan verrlr. Ax haqlar bsbtn verilmidir. Haqq verildikdn sonra, hkumt onlara ua saxlama icaz vermz. Baccan, mni dayandrmayn, qoyun danm. Mn n qdr xobxtm... Lap salamam, mnim he bir yerim armr, mn Kozettan grcym, htta bir az acmam da... Ax mn onu az qala be ildir grmmim. ryim ua nec istdiyini tsvvrnz bel gtir bilmzsiniz! Bir d Kozetta ox sevimli bir qzdr, znz grcksiniz! Ah, onun xrdaca barmaqlarn grsydiniz, n qdr qng, lap gl kimidir! Onun llri ox gzl olacaqdr! Amma hl bir yanda ikn llri biimsizdi! Bax, bel! Yqin, indi lap bymdr. Zarafat deyil, yeddi ya var. Lap xanm qzdr. Mn ona Kozetta deyirm, amma sl ad Efrazidir. Bax, bu gn mn buxarnn stndki toza baxrdm, birdn mn el gldi ki, tezlikl qzm grcym. Ya rbb, uan zn illrl grmmk n pis eymi! nsanlar mrlrinin bdi olmadn he bir zaman unutmamaldrlar. Cnab mer n qdr mrhmtlidir, Kozetta n z getmidir! Deyirlr ki, bayrda brk soyuqdur, dorudurmu? O, he olmasa plan z il gtrydi. Siz n fikirdsiniz, o, sabah glrmi? Sabah bayram olacaq. Baccan, xahi edirm mnim yadma salasnz ki, sabah qurcuval balm geyim! Monfermeyl byk bir dairdir. Bir df mn bu yolu piyada getmim. Yol mn ox uzun grnmd... Lakin dilicanlar srtl gedir! O, sabah Kozetta il birlikd burada olacaq! Buradan Monfermeyl n qdr yol olar? Msaflrdn qtiyyn ba xmayan fqt bacs: Mn onun sabah burada olacana minm! dey cavab verdi. Fantina is tkrar edrk: Sabah! Sabah! deyirdi. Sabah mn Kozettam grcym! Mehriban bac, siz mnim artq salam olduumu bilirsiniz. adlmdan lap dli oluram. gr istsniz, lap rqs ed bilrm! On be dqiq bundan vvl Fantinan grnlr onda ml gln bu dyiikliyi qtiyyn anlamazlar. znn rngi almd, ssind canllq v tbiilik duyulurdu, z tbssml parlayrd. O hey glr v yavacadan z-z il danrd. Anann sevinci d uan sevinci kimi bir eydir. Rahib dedi: Bilirsinizmi, siz bu saat xobxtsiniz, odur ki, sz qulaq asmalsnz, siz danmaq yaramaz. Fantina ban yastn stn qoyub yavacadan dedi: Bli, bli, uzan, all ol, sabah snin balan gtircklr. Simplisiya bac haqldr. Buradaklarn hams haqldr. Sonra is hrkt etmdn, ban bel evirmdn, geni alm frhli gzlri il ota seyr etmy balad. Daha bir klm d danmad. fqt bacs, Fantina yatsn dey, prdni kdi. Saat yeddi il skkiz arasnda hkim gldi. Otaqda drin bir skut olduundan o, Fantinann yatdn znn edrk, yavaca iri girdi v ayaqlar ucunda yeriyrk, arpayya yaxnlad. Prdni ad. Fantinann iri v sakit gzlri ran inda ona baxrd. Fantina hkim dedi: Cnab doktor, onun n yanmda balaca bir arpay qoymaa icaz verrlrmi? Hkim onun sayqladn znn etdi. Fantina lav etdi: Baxn, dedi, balaca arpay burada lap yax yerl bilr. Hkim Simplisiya bacn knara ard v o, iin n yerd olduunu anlatd: cnab Madlen biriki gnly getmidir, lakin haraya getdiyini bilmdiyi n Simplisiya bac xsty izahat vermyi lazm grmmidir. Xst is cnab merin Monfermeyl getdiyini znn edir. slini axtarsan, bu, hqiqt d ola bilrdi. Hkim fqt bacsnn hrktini byndi. O, yen Fantinann arpaysna yaxnlad. Fantina is szn davam edrk:

 Bilirsinizmi, deyirdi, shrlr oyand zaman, mn balaca balamla salamlaa bilrm, gec vaxt is onun nec yatdna tamaa edrm, mn ki, geclr he yatmram. Quzumun nec nfs aldna qulaq asmaq mnim n n qdr xo olard. Hkim dedi: linizi verin. Fantina lini uzadb qhqh il rd: Lap yadmdan xmd! Ax sizin hl xbriniz yoxdur! Mn lap saalmam. Sabah Kozettam glckdir! Hkim heyrt iind idi. Fantinann hval, dorudan da, yaxlamd. Artq rahat nfs alrd. Nbzi d yax vururdu. Vcuduna birdn-bir yaylan hyat qvvlri taqtdn dm zavall Fantinaya dirilik gtirmidi. Fantina deyirdi: Cnab doktor, cnab merin mnim ziz balam gtirmk n getdiyini fqt bacs siz syldimi? Hkim ona danma qadaan etdi v hamya taprd ki, xstni hr bir ar tssratdan qorusunlar. Xsty qatqsz kin suyu v gec qzdrma yen balarsa, sakitldirici drman vermyi taprd. Gedrkn fqt bacsna dedi: Xstnin hal yaxlamdr. Xobxtlikdn, cnab mer, dorudan da, sabah onun uan gtirmi olsayd kim bilir? Bzn xstlikd qrib dyiikliklr olur! iddtli bir sevinc xstliyi dayandra bilr. Dorudur, bunun xstliyi zvidir, hm d drin kk salmdr. Lakin insan xstliklri sirlrl doludur! Kim bilir, blk, biz onu xilas etmk mmkn oldu. YEDDNC FSL. Yolu geri dnmy hazrlar. Araba Arrasdak Pot mehmanxanas darvazasna yanad zaman, artq axam saat skkiz olard. oxdan bri mayit etdiyimiz adam arabadan yer endi, yandan qoulan at yola saldqdan sonra, mehmanxana xidmtilrinin salamlarna prian bir halda cavab verdi; balaca a atn is z li il tvly apard, sonra alt mrtbdki bilyard otana girrk, masann yannda yldi v dirsklnib dnclr dald. O, alt saat yolda olacan gman etdiyi halda on drd saat yol glmidi. Onun bu id tqsiri yox idi. Qlbinin drinliyind o, htta bundan raz idi. Mehmanxana sahibsi bayra xd. Siz burada geclycksiniz, cnab? Yemk istyirsinizmi? Yolu ban yralad. Mehtrin dediyin gr atnz ox yorulmudur. O, skutu pozaraq: Sabah shr tezdn geriy dnmk n qvvti atmazm? dedi. Yox, cnab, olmaz! At n az iki gn yorunluunu almaldr. Yen sorudu: Deysn, burada pot kontoru yerlir. Bli, cnab. Mehmanxana sahibsi onu kontora apard; yolu pasportunu gstrib, el bu gec pot karetas il Monreyl-sr-Mer geri qaytmaq olarm dey sorudu. Srcnn yanndak yer hl bo idi o, bu yeri tutaraq yol pulunu verdi. Kontor iisi: Cnab, dedi, gecikmyin, kareta gec dz saat bird yola dck. Bu ii d qurtardqdan sonra yolu mehmanxanadan xaraq, hri dolamaa balad. O, Arrasa lap nabld idi, klrd camaat az grnrd. O, yolu dz gedib-getmdiyini bilmirdi, lakin ndns he ksdn yol sorumurdu. Kiik Krenon aynn stndki krpdn kedikdn sonra, yolu dolanbac v dar klr ddyndn yolu lap azd. Yoldan lind yek bir fnr tutmu bir kii keirdi. Yolu bir az trddd etdikdn sonra rastna gln bu adama mracit etmk qrarna gldi, lakin vvlc o trf-bu trf boyland, sanki, soruaca eyin eidil bilcyindn ehtiyat edirdi.

 Cnab, dedi, xahi edirm, mhkm binasnn harada olduunu sylyin. Qoca yolu: Grnr ki, cnab, siz bural deyilsiniz, dedi. Brabr gedk. El mn d mhkmnin olduu smt, daha dorusu, prefekturaya trf gedirm, nki bu saat mhkmnin binas tmir edildiyindn, mhkm iclaslar prefekturada keirilir. Yolu sorudu: Vkillr mhkmsi d orada keirilir? lbtt. Bilirsinizmi, cnab, prefekturann indiki binas inqilabdan vvl yepiskop saray idi. Sksn ikinci ild yepiskopluq edn monsenyor de Konze orada byk bir salon tikdirmidi. Mhkmnin iclaslar da hmin salonda keirilir. Yolda qoca ona dedi: Cnab, siz mhkm iclasnda itirak etmk fikrindsinizs, bir az gecikmisiniz. Mhkm iclaslar, adtn saat altda qurtarr. Bununla bel geni meydana qdm basdqlar zaman, qoca, qaranlqda grnn iri bir binann drd iql hndr pncrsini gstrrk: Cnab, siz, deysn, gecikmmisiniz, dedi. Bu drd pncrni grrsnzm? Mhkm salonu budur ki, var. Orada hl iq yanr. Demk, iclas hl qurtarmamdr. Grnr, i uzun kmi, ona gr d axam iclas tyin etmilr. Bu i sizi oxmu maraqlandrr? Yqin, cinayt iidir? Sizi ahid siftilmi dvt etmilr? O cavab verdi: Mn buraya mhkm ii n glmmim. Burada ancaq bir vkill grmliym. Qoca: Elmi? dedi. Bax, bu da qap, cnab. Yannda qarovulu dayanmdr. Siz byk pillknl qalxmalsnz. Yolu qocann gstrilrin ml edrk, bir ne dqiqdn sonra artq salonun iind idi. Burada camaat ox idi, adamlar hakim rdas geyinmi vkillrl brabr ayr-ayr dstlr blnrk, bir-biril pldardlar. Mhkm astanasnda bir-biril pldaan bu qara paltarl xslr baxdqda, adamn ryi biixtiyar sxlmaa balayr. Onlarn azndan nadir hallarda fqt v mrhmt szlri xr. Danqlar, adtn, qabaqcadan tyin edilmi tqsirnamlrdir. Bu dstlrin yanndan dalndaln ken adamn nzrind onlar vzldayan ruhlarn birlikd hazrladqlar dhtli fitnlrin mskni olan qorxunc ptklr bnzrlr. Yegan bir raqla iqlandrlm bu geni salon vaxtil yepiskop saraynn qbul salonlarndan biri imi, indi is o gzlm salonu idi. Qapal olan ikitayl qap bu salonu vkillr mhkmsinin iclas etdiyi byk otaqdan ayrrd. El qaranlq idi ki, yolu he bir eydn ehtiyat etmyrk, rastna gln bir vkil mracit edib sorudu: Cnab, i n vziyytddir? Vkil cavab verdi: qurtarmdr. Qurtarmdr! Yolu bu sz el qrib bir ahngl tkrar etdi ki, vkil biixtiyar dnb ona baxd. Balayn, cnab, grnr ki, siz onun qohumlarndansnz? Xeyr. Mn burada he ksi tanmram. Mhkmnin qrar necdir, czam verilmi? lbtt. Baqa bir ntic ola bilmzdi. Katorqayam gndrilir? mrlk katorqaya. Yolu byk bir tinlikl eidiln zif bir ssl: Demk, onun hmin adam olduu myyn edilmidir? Nec yni hmin adam? dey vkil cavab verdi. He bu bard shbt olmad. Msl tamamil aydndr. Bu qadn z uan ldrmdr, uan ldrlmsi sbut edilmidir,

vkillr is bunun qabaqcadan dnlm bir qsd olduu fikrini rdd etdilr, nticd qadn mrlk katorqaya mhkum edildi. Yolu: Demk, bu qadnm? dey sorudu. lbtt, qadndr. Limozen adl bir qzdr. Bs siz n bard danrsnz? El-bel, he bir ey. Bs i qurtarmsa n n salonda hl d iq yanr? Bu saat orada baqa bir i baxrlar. Bu i iki saat bundan vvl balanmdr. O n idir? Sadc bir ey. Bir srsri, quldur, katorqal ourluq etmidir. Adn unutmuam. Siftin baxanda bilinir ki, sl quldurdur. El mn onu bu siftin gr katorqaya gndrrdim. Yolu sorudu: Cnab, salona daxil olmaq mmkndrm? Znnimc, yox. Camaat oxdur. Ancaq bu saat tnffs elan edilmidir. oxlar salondan xmdr. clas balananda grn gir bilrsinizmi... Yol hayandandr? Bu trfdn. Bu iri qapdan kemk lazmdr. Vkil yoludan ayrld. Yolu bir ne saniy iind insan qlbinin duya bildiyi btn hisslri keirdi, btn hisslr birlrk, onun qlbini qaplad. Vkilin qeydsiz szlri gah onun qlbini iti buz paralar kimi sancr, gah da kzrmi bir dmir kimi yandrrd. Hl iin qurtarmadn yrndikdn sonra bir ah kdi: lakin yngllkm, yaxud drin bir kdrmi hiss etdiyini o, z bel tyin ed bilmzdi. O, gah bu dsty, gah o dsty yaxnlar, onlarn shbtin qulaq asrd. Mhkm sessiyasnn ii ox olduundan, sdr bir gn iki sad v qsa i tyin etmidi. Mhkm iclasn uaq ldrmk iindn baladlar, indi is quldur katorqalnn, geri dnck atn iin baxrdlar. Mqssir bir ne alma ourlamd, lakin bu hl tamamil sbut edilmmidi. Ancaq onun vaxtil Tulon katorqasnda olduu sbut edilmidi. El onun iini xarab edn d bu idi. Mqssirin soru-sual artq qurtarmd, ahidlr d szlrini demidilr, yalnz mdafi vkili v prokurorun son sz qalrd ki, bu da ancaq gecyars qurtara bilrdi. Caninin mhkum edilcyi aydnca grnrd: prokuror mavini ox mahir adam idi, he bir zaman mqssirlrini ldn buraxmazd. O, all adam idi, htta eir d yazrd. Mhkm salonunun qaps nnd mhkm xidmtisi dayanmd. Yolu sorudu: Qapn tezmi aacaqlar? Qap he almayacaqdr. Nec! clas balananda amayacaqlarm? Bu saat tnffs deyilmi? Mhkm balanmdr, dey xidmti cavab verdi, lakin qapn amayacaqlar. N n? nki salon adamla doludur. Nec? He bo yer yoxdurmu? Yoxdur. Qap baldr. Oraya girmk olmaz. Bir az skut etdikdn sonra xidmti szn davam etdi: Sdr kreslosunun arxasnda iki- bo yer var, oraya da sdrin icazsi il yalnz rsmi adamlar buraxlr. Xidmti bu szlri deyib arxasn ona evirdi. Yolu ban aa salb ondan ayrld, gzlm salonundan keib dnrm kimi hr pilld dayanaraq, ar-ar pillkndn enmy balad. Blk d, z-z il mslhtlirdi. Dnn axamdan bri qlbind davam edn dhtli mbariz hl qurtarmamd, o hr dqiq bu mbariznin yeni hcumlarna dar olurdu. Pillknin bana atnca, srahya sykndi v llrini qoltuuna qoydu. Birdn pencyini aaraq cibindn bir dftr xartd, karandan lin ald v fnrin inda cld bu szlri yazd: Cnab Madlen, Monreyl-sr-Mer hrinin meri. Sonra srtli addmlarla pillkndn yuxarya qalxd, camaat yararaq xidmtiy yanad, kaz ona verib amiran bir ssl dedi: Bu kaz cnab sdr verin.

Xidmti kaz alb, ona bir gz gzdirdikdn sonra, drhal buyruu yerin yetirmy getdi. SKKZNC FSL. ltifatl qbul. Monreyl-sr-Mer hrinin meri, z bel bilmdn mhur bir adam saylrd. Onun fziltlri haqqnda ayilr yeddi il rzind btn Aa Bulona yaylm, nhayt, hrti lk xaricin xm v htta iki- qonu departament d yaylmd. O, yalnz qara emal tkil etdiyi hr byk xidmt gstrmmidi; Monreyl dairsinin yz qrx bir icmasnn hr biri bir eyl ona minntdar idi. Cnab Madlen lazm gldiyi zaman, baqa dairlrin snaye mssislrin yardm gstrr v onlarn inkiafna kmk edrdi. Msln, bir df Bulondak tl fabrikin, bir df Frevandak mexaniki ktan toxuma emalatxanasna, bir df d Kan ay zrind Buberdki su mhrriki il ilyn ktan fabrikin kredit v vsait buraxmaqla kmk etmidi. Cnab Madlenin adn hr yerd heyranlqla tkrar edirdilr. Arras v Due hrlri bel bir merin idar etdiyi Monreyl-sr-Mer kimi xobxt bir hr qibt edirdilr. Arrasda indiki mhkm sessiyasna sdrlik edn kral mhkmsi zv Due, bir ox baqalar kimi, rfli v hrmtli cnab Madlenin adn eitmidi. Mhkm xidmtisi mavir otandan mhkm salonuna alan qapn ehtiyatla ab sdr trf yildiyi v oxucunun bildiyi stirlrin yazlm olduu kaz ona verrk, Bu cnab iclas salonunda olma arzu edir dey yava bir ssl lav etdiyi zaman, sdr cld razlq iarsi verdi v qlmi alaraq hmin kazn zrind bir ne sz yazd: kaz xidmtiy verrk Buraxn glsin dedi. Qmli hyatn bu kitabda nal etdiyimiz bdbxt adam salonun qaps nnd, mhkm xidmtisinin onu qoyub getdiyi vziyytd yerindn qmldanmayaraq durmudu. Drin fikirlr daldndan ona mracitl deyiln: Buyurun, cnab, ltfn dalmca glin! szlrini yuxuda eidirmi kimi oldu. Bu szlri bir ne dqiq bundan vvl ona arxasn evirn hmin xidmti demidi. ndi o, ikiqat olaraq ona tzim edir v cavab yazlm kaz tqdim edirdi. Yolu kaz ab ran inda bu szlri oxudu: Mhkm sdri cnab Madlen z ehtiramn izhar edir. Bu bir ne sz yazlm kaz, ona qar ac bir kinay imi kimi, ovcunda zib yumurlad. O, xidmtinin arxasnca getdi. Bir ne dqiqdn sonra srt grnl, tnd kazl geni bir kabinetd idi: yal mahudla rtlm masa zrind iki am yanrd. Qulaqlarnda hl d mhkm xidmtisinin son szlri sslnirdi: Mavir ota budur, cnab. Qapnn mis dstyini bursanz mhkm salonuna girrsiniz, drhal cnab sdrin kreslosu arxasnda olarsnz. Bu szlr zehnind, bir az vvl kemi olduu dar koridorlar v qaranlq pillknlrl qrib bir halda qarrd. Mhkm xidmtisi onu tk buraxd. Son qrar dqiqsi glmidi. Fikrini toplamaa alrd, lakin mvffq ola bilmirdi. Adtn insan z fikirlrini hyatn iztirabl hqiqtlri il balamaq istdikd, bu balar tez-tez qrlr. ndi o, mhkm zvlrinin mavir etdiklri v qrar xardqlar otaqda idi. aqn bir sakitlikl bu sakit v eyni zamanda qorxunc ota nzrdn keirirdi. Burada bir ox insan hyat mhv edilmidi, bir az sonra onun da ad burada eidilck, taleyin qrar verilckdi. Divarlar seyr edir, zn baxrd, bu otaqda olduuna tccb edirdi, buradak adamn z olduuna inanmrd. yirmi drd saat rzind he bir ey yemmidi, arabann silklmsindn son drc yorulmudu, lakin n aclq, n yorunluq he bir ey hiss etmirdi, btn hisslrinin ldyn znn edirdi. O, divara yaxnlad. Bu divardan altnda qara rivli bir mktub aslmd. Bu bir Paris meri v naziri Jan Nikol-Pa trfindn yazlm v ehtimal ki, shv olaraq II il doqquz iyun tarixil qeyd olunmudu. Mktubda Pa yerli icma idarsin z evlrind hbsd olan nazirlrin v deputatlarn siyahsn gndrirdi. Yolunu bu dqiqd grn v onun hrktlrin tamaa edn olsayd bhsiz bu qrara glrdi ki, o, mktubla son drc maraqlanr, nki gzlrini mktubdan ayrmayaraq, onu iki- df badan-baa oxudu. Halbuki o, mktubu tamamil

ursuz oxuyur v mtninin mnasn dnmrd. Onun bu saat dndy bir ey vardsa, o da ancaq Fantina v Kozetta idi. Daln bir halda dnb geriy baxd, gz onu mhkm salonundan ayran qapnn mis dstyin satad. O, bunu bsbtn unutmudu. vvlc sakit olan nzri, qapnn dstyin dikilrk oradan ayrla bilmirdi, yava-yava gzlrind vvlc qorxu, sonra byk bir dht grnd. Alnndan iri tr damclar axrd, salar trdn nm olmudu. Birdn nifrt v etiraz ifad edn bir hrkt etdi v sanki, zn dedi: Lnt eytana! Bu i mni mcbur edn kimdir!. Sonra birdn-bir dnb bu otaa girdiyi qapya baxd, qapn ab bayra xd. Artq o, qorxunc otaqda deyil, uzun, dar bir koridorda idi. Koridorun bir ox gu v dnglr ml gtirn pilllri v keidlri vard, xstnin ba stnd yanan gec rana bnzyn fnrlrl iqlanmd. Xlas, mavir otana bu koridordan keib glmidi. Nfs ald. Dinldi. He bir ss glmirdi, traf bsbtn sakit idi, onu qovlayrlarm kimi birdn qamaa balad. Koridorla bir qdr qadqdan sonra, yen dayanb dinldi. traf yen sakit v qaranlqd. Nfs ala bilmirdi. Dizlri bklrd. Divara sykndi. Divarn da soyuq idi, alnndan axan tr zn buz kimi drd. Birdn zn dikldrk titrmy balad. Qaranlq koridorda, tk-tnha, soyuqdan, blk d, hycandan titryrk fikr getdi. Btn gecni, btn gn dnmd: indi is irisindn yalnz bir ss: heyhat! dey barrd. Bir on be dqiq d bel kedi. Nhayt, ban aa salb drin bir iztirab iind nfs ald; qollar yanna dd, yava-yava geriy dnd. ox yava, taqtdn dm adam kimi yeriyirdi. Sanki, birisi onu qaarkn yaxalamd v indi zorla geriy qaytarrd. Yen mavir otana girdi. n vvl gzn arpan ey qapnn parlayan dyirmi dstyi idi. Bu mis dstk gzlri qarsnda bir dan ulduzu kimi parlayrd. Bir qoyun plngin gzn nec baxrsa, o da el bir dhtl ona baxrd. Gzlrini qapnn dstyindn ayra bilmirdi. Addm-addm qapya yaxnlard. gr bir az qulaq assa idi, salondan gln qarq, anlalmaz dan eidrdi, lakin o, he bir ey dinlmir v he bir ey eitmirdi. Birdn, z bel duymadan, qapnn yanna atd. Qeyri-ixtiyari olaraq lini qapnn dstyin atd, qap ald. O artq mhkm salonunda idi. DOQQUZUNCU FSL. Mslklrin yarand yer. Bir addm irli ataraq arxasnca qapn qeyri-ixtiyari balad; dayanb trafna nzr sald. Bu, zif iqlanm geni bir salondu, burada gah gurultular bir-birin qarb oxalr, gah da sssmir bsbtn ksilirdi. Toplanm camaatn gzlri qarsnda miskin bir ciddiyyt v mum bir tntn il cinayt iin baxlrd. Dayanm olduu salonun bu banda daln bir grnd drnaqlarn gmirn, yaxud sadc gzlri yarya qdr yumulu oturan hakimdir; o biri banda is cr-cndr geyinmi adamlar: mxtlif vziyytd yln vkillr, ciddi v srt zl sgrlr, khn v lkli kazlarla rtlm divarlar, kirli tavan, yal rngini itirib saralm sarja il rtl masalar, minlrl llrin srtlmsindn qaralm qaplar grnrd, divarlara alnm mxlardan meyxanalarda yanan qara raqlar aslmd ki, bunlarn hisi indan ox olur. Masalarn stndki mis amdanlarda piy amlar yanrd. Hr trf alaqaranlq, irkinlik, lm iind idi. Bununla bel, bunlarn hams bir yerd ciddiyyt v zmt tsiri balayrd, nki burada qanun adlanan lvi insan sasnn v dalt adlanan lvi Tanr sasnn varl grnrd.

Camaat arasnda kims ona fikir vermirdi. Btn gzlr bir nqty dikilmidi. Bu nqt sdrin sol trfindki divarn dibind qoyulmu v qapnn yannda olan taxta bir oturacaq idi. Bir ne amla iqlanm bu oturacan stnd iki jandarmn arasnda bir adam oturmudu. Bu adam hmin adamd. Madlen bu adam axtarmad, onu drhal grd. Gzlri qeyri-ixtiyari olaraq ona doru evrildi. Sanki, o, bu adamn harada olduunu qabaqcadan bilirdi. Ona el gldi ki, o zn, z qocaln grr, z tamamil ona bnzms d, mumi grn, hrktlri, danq salar, tvili v vhi bax, katorqada on doqquz il rzind toplam olduu dhtli fikirlr xzinsini dayan kin v nifrt dolu qlbi il Din hrin gln zaman ynind olan kyny oxar khn kynyi eynil ona bnzyirdi. Dhtindn titryrk z-zn: Prvrdigara! Mn yenmi bel olacaam? dedi. Zahiri grnn gr bu adama altm ya vermk olard. Onun qaba, vhi, aqn grkmi vard. Alan qapnn crltsndan iri girn adama yol vermk n bzilri knara kildilr. Mhkm sdri ban evirib, girn adamn Monreyl hrinin meri olduunu anlayaraq salam verdi. Vzifsi dolays il Monreyl getdiyi zamanlar cnab Madlenl grm olan prokuror mavini d onu tand v salam verdi. ri girn adam onlara he hmiyyt vermdi. Bir nv xyalt tsiri altnda idi o, yalnz bir nqty baxrd. Hakimlr, mhkm katibi, jandarmlar, mhkm maraqls olan bir yn camaat, ona tan grnrd, o bunlar vaxtil, uzaq kemid, iyirmi yeddi il bundan vvl grmd. Bu mum siftlri yada salmaq n ox tinlik kmdi, onun grdy eylr xyal deyil, bir hqiqt idi. Qarsnda oturanlar hqiqi jandarmlar, hqiqi hakimlr, hqiqi camaat idi, bunlar xyal deyil, canl insanlard. Artq hr ey bitdi. Kemiin btn qorxunc v dhtli xyallar mdhi bir hqiqt kimi yenidn gzlri qarsnda canland, qorxunc bir hqiqt kimi yenidn meydana xd. Gzlri nnd drin bir uurum ald. Qorxub geriy kildi, gzlrini yumdu, ryinin drinliklrindn yalnz bir ss gldi: He bir vaxt! Dli olmaa baladn znn edirdi. Hadislrin facili bir tsadf saysind, nnd oturan adamn onun eyni olduunu dhtl anlad n fikirlri qarrd. Ham mhakim ediln bu adama Jan Valjan deyirdi! Onun qarsnda alaglmz bir ey ba verirdi, hyatnn n dhtli bir dqiqsi gzlri qarsnda brpa olunurdu v z rolunu onun z xyal oynayrd. Hr ey eyni kild idi, eyni mrasim, eyni gec, eyni hakimlr, eyni sgrlr, eyni tamaalar, he bir ey dyimmidi. Yalnz sdrin ba stndn armxa kilmi sann surti aslmd. O, mhakim edildiyi zaman Allah orada yox idi. Arxasnda bir stul vard, onu gr bilcklrindn qorxaraq, zn stulun stn yxd. Hakim masasnn zrind bir yn qovluq vard. Camaatdan zn gizltmk n bu kazlarn arxasnda gizlndi. ndi artq baqalarnn gzn grnmdiyi halda z btn salonu grrd. Yava-yava zn gldi, hqiqti hiss etmk qabiliyyti tamamil ona qaytmd, artq trafnda sylnn szlri dinlyib, anlaya bilck drcd sakit idi. Mhkm zvlri arasnda cnab Bamatabua da vard. Madlen gzlri il Javeri axtardsa da, tapa bilmdi. Katibin stolu ahidlrin yldiyi yeri grmy mane olurdu. Bundan baqa, salonun zif iqlandrld da unudulmamaldr. O, mhkm salonuna girdiyi zaman mtthimin vkili z nitqini bitirmkd idi. Ham son drc byk bir diqqtl dinlyirdi, i saatdan bri davam edirdi. Bu saat rzind kim olduunu meydana xarmaq n irli srlm ittihamlarn arl altnda bir insann zilib mhv olduunu ham grrd, bu mchul, zavall, blk, xeyli alsz, blk d, xeyli hiylgr olan adamn vziyyti dhtli idi. Bildiyimiz kimi, bu srsrini Peronun baas adlanan yerin yaxnlnda, ld tutmudular. Srsri lind hmin badak alma aacndan qrlm v zrind dymi almalar olan bir budaq tutmudu. Bu adamn kim olduunu yrnmk lazm

gldi. Soru-sual eldilr, ahidlri dinldilr, gstriln dlillrin hams bir-birin uyun gldi, mhkmnin gedii iin n yerd olduunu tamamil aydnladrd. ttihamnamd deyilirdi: limiz dn bu adam yalnz bir ne alma ourlam oru, soyunu deyildir, bu, Jan Valjan adl kemi katorqal, polis nzartindn qam islahedilmz, thlkli bir yaramazdr ki, oxdan bri polis idarsi onu axtarrd. Skkiz il bundan vvl Tulon hbsxanasndan qaydarkn yolda silahl bir qart etmidi; qart etdiyi adam Balaca Jerve adl savoyal bir uaq idi. Bu cinayt, Cinayt Mcllsinin 383-c maddsin sasn baxlr v bu cinayt gr onu, xsiyyti qanuni yolla aydnladrldqdan sonra, mhakim ed bilrik. ndi o yeni bir ourluq elmi v cani olduu tkrar meydana xmdr. O, vvlc bu son gnah n, sonra is kemi cinayti n mhakim edilmlidir. Mtthim btn bu ittihamlar, ahidlrin bir ssl onun zn durduqlarn grb heyrt edir kimi grnrd, o bzn bu ittihamlara qar l-qol atr, sanki, iar il Yox, yox demk istyir, bzn d kt nzrlrl yuxarya baxrd. O, arar danr, cavab ver bilmirdi, lakin badan-ayaa qdr bir inkar mcssmsi idi. Ona hcum edn alim adamlara nisbtn o, bir nv axmaa bnzyir v onu z pncsi arasna alm cmiyyt arasnda bsbtn yad kimi grnrd. Halbuki onu n mdhi bir glck gzlyirdi: ittihamlarn dzgn olmas getdikc aydnlard, camaat byk bir hycan iind bu facinin btn dhtlrini grrd, ham bu adam mhv edck qorxunc mhkm qrarn gzlyirdi. Bir hadis onu yalnz katorqaya gndrilcyini deyil, blk, edam edilcyini frz etmy yol verirdi: Jan Valjan olduu rsmn aydnladrldqdan sonra Balaca Jerve mslsi ona bir hyat bahasna oturacaqd. Bu adam kim idi? N n o bu qdr laqeyd idi? O, hiylgrdi, yoxsa axmaq? trafnda olan ilri anlayrd, yoxsa anlamrd? Bu kimi suallar iki cbhy ayrlan camaat dndrr v hakimlr n d tinlik trdirdi. Bu mhkm iind bir ox qorxulu v mmmal eylr vard, burada qaranlq olmaqla brabr mum bir faci oynanrd. Mdafi vkili pis nitq sylmdi o, mhkm silki arasnda uzun illrdn bri fsaht v brat n bir nmun saylan yalt dilind danrd. Bu dild vaxtil yalnz Romorantend, yaxud Monbrizonda deyil, htta Parisd d danrdlar. Hmin dil bu gn klassik bir dil evrilmi, yalnz dalt mhkmsinin rsmi nmayndlrinin dili olmudur. Bu dil onlar z ehtiaml ahngdarl v dbdbsi il czb edir. Msln, bu dild r zvc, arvada is zvc deyirlr. Paris snt v mdniyyt mrkzi, krala padah, monsenyor, yepiskopa mqdds prelat, prokuror mavinin ittihamn blatli nmayndsi, mdafi nitqin bizim indi dinlmy mcbur olduumuz klimt, XIV Ldovik srin byk sr, teatra Melpomena mbdi, sltnt srn slaly bizim ali xandanmz, konsert musiqili musamir, hrbi dair risin qhrman sgrimiz v sair, darlmllimin mdavimin bizim hlim din xadimlrimiz, mtbuat shvlrin z zhrini mtbuat orqanlar stunlarnda yayan iftira v sair v sair deyilir. Bu surtl, vkil dbdbli slub n ox da yararl olmayan alma ourluu mslsindn balad. N eybi var! Benin Bossenin z bel matm nitqini syldiyi zaman toyuqdan shbt amaa mcbur olmu v iin iindn mhartl xa bilmidi. Vkilin gstrdiyin gr, alma ourluu qti kild sbut edilmmidir. Kims onun mtrisini (vkil bir mdafii kimi onu tkidl anmatye adlandrrd) divar ad v alma budan sndrd zaman grmmidir, tutulduu zaman lind bir budaq vard ki, bunu da vkil balaca budaq adlandrrd. anmatyenin dediyin gr, o, bu buda yolda tapb gtrmd. Bunun ksini sbut edck bir dlil varmdr? lbtt, bir qartkar hasar aaraq bu buda sndrm v ourlamdr, sonra is qorxub yola atmdr. lbtt, bu ii grn orudur, lakin bu orunun anmatye olduunu kim sbut ed bilr? Arada ancaq bir msl var, o da mhbusun kemi katorqal olmas ehtimaldr. Vkil bir eyi inkar etmirdi ki, bdbxtlikdn, bu ehtimal tsdiq edck bir sra ciddi sbutlar var, mqssir, dorudan da, vaxtil Faverolda yaam, orada aac ksmkl mul olmudur. anmatye ad is Jan Matyedn ml gl bilrdi, bunlarn hams haql szlrdir. Nhayt, drd ahid, he bir trddd gstrmdn anmatyenin katorqal Jan Valjan olduunu qti surtd etiraf etmidir. Btn bu byanata, btn bu hadtlr vkil ancaq bir eyi qar qoya bilrdi ki, o da mdafi etdiyi mqssirin, yni bu il laqdar olan bir xsin hr bir eyi inkar etmsidir. Lakin mqssirin, dorudan da, Jan Valjan olduu tsdiq edils bel, bu, onun alma ourladna sbut ola bilrmi? Bu olsa-olsa, bir frziyy ola bilr,

sbut is ola bilmz. lbtt, mqssir zn mdafi etmk n yaramaz bir sul semidir, vkil z d bunu smimiyytl etiraf edirdi. O, israrla hr bir eyi inkar edir ourluu da, vaxtil katorqada olmasn da. O, katorqada olmasn boynuna alsayd, lbtt, all i grr v hakimlrin hsn-rbtini qazanard, vkil d mqssir el bunu mslht grrd. Mqssir is, hr eyi inkar etmkl, hr eyi gizld bilcyin mid edrk, qtiyyn vkilin mslhtini qbul etmdi. O, yax i grmrd, lakin onun grlrinin mhdudluu, hr halda, nzr alnmaldr. Bu, aq-akar ktbeyin bir adamdr. Uzun mddt katorqada keirdiyi msibtlr, katorqadan sonra srdy sfil hyat v yoxsulluq onun vhilmsin sbb olmu v sair v sair. O zn mdafi ed bilmir, lakin bu acizlik onu mhkum etmk n sbb ola bilrmi? Balaca Jerve mslsin glinc, vkil bu mslni mzakir etmk niyytind deyildir, bu hadisnin indiki mhkm mslsi il laqsi yoxdur. Vkil nitqinin sonunda hakimlr mracitl, mqssirin Jan Valjan olduu tsdiq edilrs, ona tyin edilmi yerini icazsiz olaraq trk etmi katorqallara qar ttbiq ediln polis czas verilmsini xahi etdi. Prokuror mavini d cavab szn syldi. O, hr bir prokuror mavini kimi hrart v dbdb il danrd. O, mdafi vkilini zn bitrf gstrdiyin gr triflyrk, bu bitrflikdn mhartl istifad etdi. O, mdafi vkilinin etdiyi gztlrin hamsn mqssirin leyhin evirdi. Vkil, mqssirin Jan Valjan olduunu etiraf edir kimi grnrd. in bu chti d nzr alnd. Demk, bu adamn artq Jan Valjan olduu myyn edilmidir. ttihamnamnin bu maddsi tsdiq edildiyindn daha onu tkzib etmk mmkn deyildir. Bundan sonra prokuror cinaytin ilk mnblri v ilk sbblrindn bhs edrk, sni bir kild yaradlm antonomaziyadan1 istifad il, o zamanlar dbd olan v hftlik il Oriflamma orqanlarnn tnqidilri trfindn iblislr mktbi adlandrlan romantik mktbin xlaqszln iddtl tnqid etmy balad, o, bir az hqiqt bnzr bir kild anmatyenin, yaxud daha dorusu, Jan Valjann bel cinaytini hmin yaramaz dbiyyatn tsiri il balad. Bu mlahizlr son verdikdn sonra, nhayt, Jan Valjann zn kedi. Bu Jan Valjan nec adamdr? Bu sualdan sonra Jan Valjann xarakteristikas verildi. Bel mlum oldu ki, Jan Valjan bir iblis, bir div, bir chnnm trmsi imi v sair v sair. Bu cr triflrin nmunsini Rasinin Feramenind, onun hekaytind tapa bilrsiniz. Feramenin tragediya n byk bir hmiyyti olmasa da, mhkm blatinin hvskarlarna hr gn byk xidmtlr gstrir. str camaat v istrs d hakimlr dht gldilr. Prokuror xarakteristikas qurtardqdan sonra Prefektura xbarnn sabahk nmrsind heyrt oyatmaq mqsdil, coqun bir ilhama glrk, davam etdi: Bel bir adam v sair v sair, sfil, dilni, yaamaq n he bir vsaiti olmayan bir adam, kemi hyat saysind cinaytlr vrdi etmi v katorqada olmana baxmayaraq, islah edilmmi bir adam, bunu da Balaca Jerveni qart etmsi v sair v sair am olduu hasarn bir ne addmlnda ourlad alma buda il birlikd tutulmas sbut edir v sair v sair, bel bir adam hqiqti, ourluu inkar edir, hasar adn, hr bir eyi, z adn bel, Jan Valjan olduunu bel inkar edir. Burada bir daha tkrar etmycyimiz yzlrl sbutlardan baqa, drd ahid onun kim olduunu tsdiq etmidir. Bu ahidlrdn biri namuslu polis mfttii Javer, is onun birf ilrin kemid rik olan katorqal Breve, enildye v Kopayldr. Bu qaya kimi mhkm olan rylr qar o, n kimi dlillr qoyur? nkar, ancaq inkar. Cinaytkarln n qdr drin kk saldn grrsnzm? Cnab hakimlr, mn sizdn daltli mhakim v hqiqt tlb edirm v sair v sair. Prokuror mavini dandqca, mqssir azn ayrb tccbl, htta bir qdr heyrtl ona qulaq asrd. nsann bu qdr gzl dana bilcyin heyrt edir kimi grnrd. Ara-sra, ittihamnamnin n hycanl yerlrind, nitqin z sahillrini ad, biabr tbehlr selin evrildiyi, mqssiri ildrm kimi vurduu dqiqlrd, biar qoca ban yava-yava gah saa, gah sola trf yralayrd ki, bu, mbahislrin balancndan bri onun izhar etdiyi kdrli v lal etirazn yegan bir ifadsi idi. Ona hamdan yaxn oturan tamaalar, qocann bir-iki df: Cnab Baludan mlumat alsaydlar bel olmazd dediyini eitmidilr. Prokuror mavini hakimlrin diqqtini mqssirin gic grnn clb etdi. Onun iddiasna gr, bu qabaqcadan dnlm, qtiyyn gicliy bnzmyn bir hiyl, frldaqdan baqa bir ey deyil, bu da dalt

mhkmsini aldatmaa adt etdiyindndir ki, bu da mtthimin n qdr drindn pozulmu olduunu isbat edir. Balaca Jervenin ii il xsusi mul olacana iar il, nitqini tamamlayaraq, srt bir qrar xarlmasn tlb etdi. Oxucunun yadndadr ki, bu qrar indi mrlk katorqa demk idi. Vkil ayaa durdu v cnab prokuror mavinini parlaq nitq sylmsi mnasibtil tbrik edrk, imkan daxilind olan etirazlarn syldi, lakin artq taqti qalmamd: mvqeyinin mhkm olmadn aydn grrd.

ONUNCU FSL. nkar sulu. Mbahisnin ksilmsi vaxt yetimidi. Mhkm sdri mtthim trf evrilrk, ayaa durmasn mr etdi v ona bel bir adi sual verdi: znz mdafi etmk n baqa bir sznz varm? Mtthim ayaa durdu; sdrin sualn eitmmi kimi grnrd; lind tutduu zilmi papan zidirrk skut edirdi. Sdr sualn tkrar etdi. Bu df mtthim n soruulduunu eitdi. Ondan n istdiklrini anlayan kimi grnrd, yuxudan oyanm adam kimi bir hrkt eldi, camaata bir gz gzdirdi, jandarmlara, z vkilin, hakimlr baxd, yek yumruunu aac mhccrin knarna qoydu, bir daha boyland v gzlrini prokurora dikrk danmaa balad. Nitqi vulkan pskrmsin bnzyirdi. Szlri rabitsiz idi, bir-birini sxdraraq, danq, srtli bir halda azndan xrd; nfsini bel almadan hr eyi birdn sylmk istyirmi kimi grnrd. O dedi: Beldir. Mn Parisd araba ustas olmuam, zm d cnab Balunun yannda ilmim. Bu tin sntdir. Araba ustalar hmi hytd, aq havada ilyirlr; sahibkar yax olarsa, bir talvar tikr, nki bu i n ox yer lazmdr, amma qapal binalarda he vaxt. Qda adam o qdr yr ki, qznmaq n llrini-llrin vurursan, amma sahibkarlar bunu sevmirlr, nki buna ox vaxt gedir. Buz balam yerin zrind oturub dmiri ymk asan i deyil. Adam lap taqtdn dr. Bu i cavanlar da tezlikl qocaldr. Qrx yanda adam daha he bir ey yaramr. Mnim is lli yam var. Ona gr d ox yorulurdum. Bir d Paris camaat ox zalmdr! Onlarla yal bir adam ilynd, ona qoca kaftar, qoca sarsaq! deyirlr. Mn gnd vur-tut otuz su qazanrdm; yamn ox olduundan istifad edrk, sahibkarlar mn hamdan az pul verirdilr. Dorudur, mnim bir qzm vard, ay qranda paltar yuyard. O da bir az qazanrd, ikilikd birthr keinirdik. Ancaq onun da ii ox ardr. Btn gn quraacan suya girir, klkdn yr, lap axtal gnlrd paltar yumaa gedirdi, bir para adamlarn paltar az olur, ona gr paltarlarn tez yudurtmaq istyirlr, paltarlarn vaxtnda yumasan, mtrilr lindn xar. Paltar yuyanlarn tknsi ox pis olur. Su hr trf srayr, tumanlar badan-baa su iind olur. Qzm bzn qrmz yetimlr yurdunda paltar yuyard; orada su kranlarla glir, paltar tkn iind yumursan. Paltar krann altnda yuyur, sonra da hovuzda suya kirsn. Dam rtl olduu n adam ox mr. Lakin isti suyun buxar gzlri xarab elyir. Qzm hmi gec ev qaydar v drhal yatard; ox yorulurdu. ri onu ox dyrdi. Nhayt, ld. Biz mrmzd xo gn grmmiik. O, namuslu bir qzd, rqs yerlrin, msamirlr getmzdi, dinc xasiyyti vard. Yadmdadr, bir bayram gn ham gzmkd, kefd ikn, o, saat skkizd yatmd. Bli, bli! Sizi inandrram, mn doru deyirm. Kimdn istsniz sorua bilrsiniz. Bu ndir, deyirm, Sorusanz! Mn n axmaq adamam! Paris ki, bir girdabdr. Orada qoca anmatyeni kim tanyacaq? Amma cnab Balu tanyar. Cnab Baludan soruun. Yoxsa mn he baa dmrm ki, mndn n istyirlr.

Mtthim susdu, lakin oturmad. O, ucadan kobud, bouq v xrltl bir ssl danrd. Ssind bir sadlik v eyni zamanda, vhi bir hiddt duyulurdu. Bir df arada z szn ksib, camaatn iind oturan bir xsl salamlad. Verdiyi qrib ifadlr hqra bnzyir v hr df hqrdqda, el bil, odunu odun yarrd. Susduu zaman, birdn ham glmy balad. O, camaata baxd, n n gldklrini anlamadan, z d gld. Bu, dhtli bir shn idi. Sdr, xeyirxah v vicdanl bir adam olduu n, danmaa sz ald. Cnab hakimlr dedi mtthimin, guya, yannda qulluq etdiyi kemi araba ustas cnab Baludan da he bir ntic xmad; Balu iflas etdiyi n onu tapmaq mmkn olmad. Sonra sdr mtthim trf dnd v sylycyi szlr diqqt etmsini xahi edrk dedi: Siz ox fikirlmyi tlb edn bir vziyytdsiniz. Siz qar ox ciddi ittihamlar irli srlmdr. Bunun da nticsi sizin n ox ar ola bilr. Mtthim! Mn siz son df mracit edrk deyirm, z xeyriniz olaraq iki hadis haqqnda biz aydn izahat verin: vvln, cavab verin grm, Peron baasnn divarn amsnzm, alma ourlamaq n alma aacnn budan sndrmsnzm, baqa szl, zg bir adamn mlkn girrk, qsdn ourluq etmk istmisinizmi? kinci, azad edilmi katorqal Jan Valjan, hqiqtn, sizsinizmi? H, ya yox?. Mtthim ii gzl anlam bir adam grn il ban yralad, n cavab vercyini biln adam kimi azn ad v sdr mracitl dedi: vvla... Sonra z papana, tavana baxd v susdu. Prokuror mavini kskin bir ssl: Mtthim, dedi. ehtiyatl olun. Siz veriln suallara cavab vermirsiniz. Sizin aqnlnz sizi ifa edir. Adnzn anmatye olmad bizim n aydndr. Siz kemi katorqal Jan Valjansnz. Siz vvlc ananzn familiyas il Jan Matye adlanaraq, gizli surtd yaamsnz. Overind olmusunuz. Doulduunuz yer Faveroldur ki, orada aac ksmkl mul idiniz. Peron baasnn divarndan aaraq alma aacn sndrdnza v dymi alma ourladnza he bh yoxdur. Cnab hakimlr iin bu chtin lazmnca diqqt edcklr. ndi mtthim yerind oturmudu. Prokuror mavini susduqda, o drhal yerindn srad v uca ssl bard: Siz ox pis adamsnz, ox pis! Mnim deycyim budur. Ancaq vvldn zm itirdim, n deycyimi birdn-bir dn bilmdim. Mn he bir ey ourlamamam. Mn ham kimi, hr gn yemk d myssr olmur. Alidn glirdim, iddtli ya tzc dayanmd, hr trfd torpaq sapsar idi, glmlrdn yerimk olmurdu. Yalnz yolun knarnda torpan altndan nazik, yal otlar grnrd, yolda snq bir alma buda tapdm, stnd alma vard. Bunun n bama bu qdr msibt glcyini bilsydim, he buda lim almazdm. ndi dz aydr ki, hbsxanadayam, mni oyan-buyana kirlr. Daha demy bundan artq bir szm yoxdur, amma ham stm r atb deyir ki, Cavab ver!. Yax olana bnzyn bu jandarm da mni dirsklyrk yavacadan deyir ki: Cavab versn!. Mn lazm olduu kimi baa sala bilmirm, alim deyilm ki, yoxsul bir adamam. Nahaq yer siz bunu anlamaq istmirsiniz. Mn he bir ey ourlamamam, mn yer dm bir eyi gtrmm. Siz Jan Valjan, Jan Matyel! deyirsiniz. Mn is bu adamlar tanmram. Bunlar, yqin, kndlidirlr. Mn is xstxana bulvarnda cnab Balunun yannda ilyirdim. Adm anmatyedir. Siz ox hiylgrsiniz, harada anadan olduumu bel yrnmisiniz. Mn bunu he zm d bilmirm. Ax dnyada doulmaq n hamnn evi yoxdur. Amma pis olmazd. Mn el glir ki, atamla anam yollarda avara-avara dolaarm. Szn dz, mnim zm d bu mlum deyil. Uaqlqda mn Balaca deyrdilr, indi is Qoca deyirlr. Mn bel ad vermilr, inanrsnz inann, inanmrsnz yox. Mn Overnd olmuam, Faverolda olmuam, daha n istyirsiniz? Overnd, Faverolda olanlarn hams mtlq katorqa czas kmlidir? Mn siz deyirm ki, he bir ey ourlamamam, adm da anmatye babadr. Cnab Balunun yannda ilmim, zm d srsri olmamam, mnzild yaamam. Sizin bo-bo suallarnz zhlmi apard! Niy hamnz dli kimi dalmca dmsnz, mndn n istyirsiniz? Hl d ayaq st durmu prokuror mavini mhkm sdrin trf dnrk dedi:

 Cnab sdr, zn axmaq bir adam kimi gstrmy alan mtthim tqsirini olduqca qarq, lakin xeyli mhartl inkar etdiyin gr cnab hakimlrin razl olarsa, mn katorqal Breve, Kolayl v enilde adl ahidlrin v polis mfttii Javerin yenidn arlmasn tklif edirm; bu ahidlr mtthimin xsiyytini tsdiq etmk n son df dindirilmlidir, onlarn gstriin gr mtthim kemi katorqal Jan Valjann zdr. Mn cnab prokuror mavininin yadna salram ki, dey sdr cavab verdi, polis mfttii Javer ahidlik etdikdn sonra mhkm salonunu v hrimizi bel trk etmidir. Onun qonu daird txir edilmz bir ii vardr, biz d cnab prokuror mavini v hminin mdafi vkilinin razl il onu azad etmyi mmkn hesab etdik. Prokuror mavini is szn davam edrk: Doru buyurursunuz, cnab sdr, dedi. Cnab Javer burada olmadndan, onun bir ne saat vvl burada syldiklrini cnab hakimlrin yadna salma zm borc bilirm. Javer vzifsin gr vicdanl v namuslu, mtbr bir adamdr. Xidmti ikinci drcli olsa da, bizim n ox hmiyytlidir. Onun ahidliyi qsaca olaraq beldir: Mtthimin btn ittihamlar rdd etmsin baxmayaraq, mnim he bir yayi-dlil ehtiyacm yoxdur. Mn bu adam o saat tandm v bilirm ki, ad anmatye deyildir; bu, kemi katorqal, ox kinli, ox qorxulu bir adamdr, ad da Jan Valjandr. Hbs mddti qurtardqda onu katorqadan knlsz azad etmilr. O, ar tqsirlri olduuna gr on doqquz il katorqada qalmdr. Be-alt df qamaa almdr. Balaca Jerveni qart etmk v alma ourlamaqdan baqa, mn onu daha baqa bir cinaytd mqssir grrm. O, mrhum Din yepiskopunun evindn ourluq etmidir. Mn Tulonda trsan canilri nzartisinin mavini ikn onu dflrl grmdm. Tkrar edirm ki, mn onu yax tandm. Bu qdr myyn olan bir ifad, camaata v hakimlr byk tsir balad. Prokuror mavini z nitqini qalan ahidlrin d yenidn dindirilmsini tlb etmkl qurtard. O, Javerin burada olmadn nzr alaraq, bu ahidin: Breve, enildye v Kopayln mtlq dindirilmsini tlb edirdi. Mhkm sdri mhkm xidmtilrindn birisin mr verdi. Bir dqiq sonra ahidlr olan otan qaps ald. Xidmti dustaqlar sakitldirmk iind ona fal yardm gstrmy hazr olan jandarmla birlikd dustaq Breveni gtirdi. Camaat byk bir hycan iind gzlyirdi. Ham nfsini bel kmdn oturmudu. Brevenin ynind mrkzi hbsxanalarn dustaqlarna mxsus qara zolaql boz bir paltar vard. Brevey zahirn altm ya vermk olard; o icil bir adama, ya da adi bir frldaqya bnzyirdi. Bel hallar az deyil. Mhkm sdri ona trf dnrk: Breve, dedi, bu adama yax baxn, siz onu mhv ed bilrsiniz, fikrinizi grginldirin v vicdanla deyin, grm bu adamn katorqa yoldanz Jan Valjan olduunu yen etiraf edirsinizmi? Breve mtthim baxdqdan sonra zn hakimlr doru evirdi: Bli, cnab sdr. Bunu vvlc mn tandm, szmn d stnd dururam. Bu adam Jan Valjandr; o, 1796-c ild Tulon katorqasna glmi v 1815-ci ild oradan azad edilmidir. Mni bir il sonra azad etdilr. ndi onun grn bir az axmaqdr; grnr qocaln nticsidir; katorqada is al banda idi. Bli, mn onu tanyram, buna he bh ola bilmz. Mhkm sdri: Oturun, dedi, mtthim, siz is ayaq st durun. Sonra enildyeni gtirdilr. Qrmz kynyi il yal qalpandan anlaldna gr bu adam mrlk katorqallardan idi. Tulon katorqasnda cza kirdi. O, ahid siftil buraya gtirilmidi. lli yanda, qsaboylu, aln qrql, zif, hyasz, sar zl, sbi, hycanl bir adamd: btn vcudunda v hrktlrind xst bir ziflik grnrd. Lakin baxnda byk bir qvv vard. Katorqada yoldalar ona elmadyel adn vermidilr. Mhkm sdri ona da tqribn Brevey verdiyi suallar verdi. Sdr, ona ksilmi ar czann, onu and imk haqqndan mhrum etdiyini syldiyi zaman o, ban qaldrb csartl camaatn

zn baxd. Sdr cavabn yax fikirlmyi ona tklif etdi: Breve kimi onun da vvlki szlrinin stnd durub-durmadn, mtthimin Jan Valjan olub-olmadn sorudu. enildye ucadan gld. Bu n sualdr? Mn bunu he tanmaya bilrm? Biz ikimiz be il bir zncirl bal idik. Dost, niy burnunu yana tutursan? Mn n n acqlanrsan? Sdr: Oturun, dedi. Mhkm pristav Kopayl gtirdi. Bu adam da enildye kimi mrlk katorqallardan idi; o da qrmz geyimli idi, katorqadan gtirmidilr. Lurd kndlisi idi, lap Piriney aysna oxayrd. Kemid o, bir da oban idi, sonra quldur oldu. Kopayl da mtthim kimi kt v vhi grnrd. Bu adam tbitin heyvan siftind yaratd, insan cmiyytinin is katorqal halna sald biar mxluqlardand. Sdr, tmtraql v dbdbli szlrl ona tsir etmy alaraq, birinci ahidlrdn soruduu kimi, mtthimin kemi katorqal Jan Valjan olduunu tsdiq edib-etmdiyini sorudu. Kopayl: Bli, bu Jan Valjandr, dedi. O, ox qvvtli olduu n, bizd ona Jan Domkrat deyirdilr. bhsiz ki, tamamil smimi v rkdn danan bu ahidin hr ifadsi camaatn donquldanmasna sbb olurdu v he d mtthimin xeyrin deyildi; sslr getdikc ucalr v hr bir yeni ahiddn sonra daha da iddtlnirdi. Mtthim is byk bir heyrtl ahidlri dinlyirdi. Mtthimin ryinc, bu heyrt sas mdafi vasitsindn baqa bir ey deyildi. Mtthimin yaxnnda olan jandarmlar, birinci ahid dindirildikdn sonra, onun azucu: Bu da bu yandan xd szlrini eitmidilr. kinci ahid dindirildikdn sonra o, bir qdr ucadan v bynirmi kimi: N uydurur, nc ahid dindirildikdn sonra is: Yalanya bir bax! demidi. Sdr ona bel bir sual verdi: Mtthim, siz hamsn eitdiniz. ndi n dey bilrsiniz? El mn d: Yalanya bir bax! dedim, dey cavab verdi. Camaatn arasnda bir gurultu qopdu, hakimlr bel hrkt gldilr. Bu adamn artq mhv olduu aydn idi. Mhkm sdri: Nvbtilr, dedi, camaat sakit edin. Mzakir qurtard. Bu halda sdrin yaxnlnda bir hrkt ml gldi. Bir ss bard. Breve, enildye, Kopayl! Bir bura baxn! Bu ssi eidnlr bdnlrindn buz kimi bir soyuun kediyini hiss etdilr bu ss o qdr qorxunc v lmli idi. Hamnn gz bu ssin gldiyi trf evrildi. Kbar camaat arasnda, sdrin arxasnda oturan bir adam ayaa durdu; bu adam mhkm tribunasn camaatdan ayran araksmnin alaq qapsn ab salonun ortasnda durdu. Mhkm sdri, prokuror mavini, cnab Bamatabua v bir ox baqalar onu tandlar v bir ssl bardlar: Cnab Madlen! ON BRNC FSL. anmatyenin heyrti getdikc artr. Bu, dorudan da, o idi. Mhkm katibinin stolundak lampa zn iq salmd. lyapasn lind tutmudu; pencyi diqqtl, yuxardan aaya qdr dymlnmidi. z sapsar idi. Xfifc titryirdi. Arrasa gldiyi anda banda yalnz bir qdr a tk vardsa, mhkm salonunda olduu mddt iind salar bsbtn aarmd. Btn balar ona doru evrildi. Heyrt son drcd artmd. ki dqiqd adamlar n ba verdiyini birdn-bir drk etmdilr. Bu szlri drin bir iztirabla sylyn adam o qdr sakit idi ki, bu halda onu grnlr bir ey anlamadlar. Ham ran adamn kim olduunu z-zndn

soruurdu. He ks bu sakit grnn adamn sinsindn bu qdr dhtli ss xdna inanmrd. Lakin bu aqnlq yalnz bir ne saniy kdi. Mhkm sdri il prokuror mavini hl bir klm danmaa macal tapmamdlar ki, hamnn cnab Madlen dey tand bu adam, Kopayl, Breve v enildyenin dayand yer doru yeridi v: Mni tanyrsnzm? dedi. zlrini itirmi bir halda duran ahidlrin d balarn yralayaraq, tanmadqlarn syldilr, htta Kopayl bir qdr qorxub, ona sgr kimi salam verdi. Cnab Madlen hakimlr doru evrilrk hlim bir ssl: Cnab hakimlr, mr edin mtthimi azad etsinlr, dedi. Cnab sdr, mr edin mni hbs etsinlr. Sizin axtardnz adam o deyil, mnm, Jan Valjan mnm! Ham donub qald. Ucalmaqda olan bouq heyrt sslri ar bir mzar skutuna evrildi. Salonda, camaatn gz qarsnda byk bir hadis ba vernd olduu kimi lvi bir ehtizaz duyulurdu. Mhkm sdrinin znd ac bir tssf hissi grnd; o, prokuror mavininin zn baxdqdan sonra, iclaslara plt il bir ne sz syldi. Sonra camaata trf dnrk, hamnn drhal anlad bir ahngl sorudu: Burada hkim varm? Prokuror mavini sz balayaraq: Cnab hakimlr, dedi, mhkm iclasnn gediini pozan bu qrib v xariqlad bir hadis bizd smimi bir tsadf duyusu dourur v lbtt, he bir izaha ehtiyac yoxdur. Siz hamnz Monreyl-sr-Mer hrinin risi cnab Madleni tanyrsnz, ya da eitmisiniz. Mn cnab sdrin xahiin rik olaraq, hkim arlmasn lazm bilirm. gr irinizd bel bir adam varsa, cnab Madlen tibbi yardm gstrsin v onu evlrin trsn. Cnab Madlen prokuror mavininin szn tamamlamaa imkan vermdi. O, etiraza yol vermyn mlayim bir trzl onun szn ksdi. Aadak szlr, dorudan da, onun syldiyi szlrdir. Bu szlri iclas qurtarar-qurtarmaz hadis ahidlrindn biri qeyd etmidi bu hadis qrx il bundan vvl z verdiyin baxmayaraq, onu eidnlrin qulanda hl d cingildyir. Tkkr edirm, cnab prokuror mavini, mn dli deyilm. Bu saat siz znz buna min olarsnz. Siz az qala byk bir shv edckdiniz, bu adam azad edin, mn z vzifmi yerin yetirirm. Axtardnz bdbxt mtthim mnm. Burada hqiqti gr biln yalnz mnm, ona gr d siz dorusunu sylycym. Mnim bu hrktimi Allah z grr, bu is mn kifaytdir. Siz mni tuta bilrsiniz, nki mn burada qarnzdayam. Mn limdn gln qdr gizlnmy aldm. zm yalandan bir ad qoydum, varlandm, mer oldum, namuslu adamlarn srasnda yer tutmaa aldm. Grnr, bu mmkn deyilmi. Bir ox eylr var ki, bu saat ab dey bilmrm, hyatmn tarixini siz sylmyin yeri deyil, bir gn glr ki, yrnrsiniz. Mn yepiskop hzrtlrinin evind ourluq etdim bu dorudur, mn Balaca Jerveni qart etdim bu da dorudur. Jan Valjann qorxulu v zrrli bir adam olduunu deynlrin haqq var. Lakin, blk, buna mqssir yalnz z deyildir. Qulaq asn, cnab hakimlr, mnim kimi alalan bir adam taleyindn ikayt etmkd, yaxud cmiyyt mslhtlr vermkd haql deyil, lakin mnim qurtulmaq istdiyim bu mnfur hyat zzlynd mhvedicidir. Katorqann z insan cani edir. Xahi edirm, bu szlr drindn fikir verin. Katorqa czasna qdr mn dar fikirli, gz almam, kt bir kndli idim; katorqa mni dyiib baqa bir adam eldi. Mn kt idim, kinli oldum; odun paras idim, kzrmi bir ksv oldum. Srtlik mni mhv etdiyi kimi, sonralar tvazkarlq v mrhmt mni xilas etdi. Lakin balayn, ax siz mnim deycyim szlrin hamsn baa d bilmzsiniz. Mnim otamda, buxarnn kl iind, yeddi il bundan vvl Balaca Jervedn ourladm qrx sunu taparsnz. Daha deycyim baqa bir szm qalmad. Mni hbs edin! Aman, ya rbbi! Cnab prokuror maviri ban yralayr, siz deyirsiniz ki, Cnab Madlen dli olmudur. Siz mn inanmrsnz. Bu ox zabverici bir haldr. Xahi edirm, he olmasa bu gnahsz adama cza vermyin. Nec? Bu adamlar mni tanmrlar? Javerin burada olmasn istrdim. O mni drhal tanyard!

Bu szlrd sslnn mrhmtli v midsiz bir hzn ifad etmk qabil deyildi. O, katorqalya trf dnrk dedi: Bax, mn sizi drhal tandm! Breve! Mni xatrlayrsnzm? Sonra szn ksrk bir an trddd iind dayand v yen davam etdi: Katorqada geydiyim dama-dama hrm armalarm yadndadrm? Breve tccbndn diksindi v qorxu iind onu tpdn drnaacan szd. O is szn davam edrk dedi: enildye, yaxud zn adlandrdn kimi, elmadye, sn sa iynini tamam yandrmsan, nki bir gn . K C. hrflrini silmk n iynini odu kzrmi ocan zrin tutmudun. Lakin bu hrflr yen d qalr. Cavab ver, bu dorudurmu? Dorudur! dey enildye cavab verdi. Sonra Kopayla trf dnrk dedi: Kopayl, snin sol qolunun bkynd bartla yazlm gy bir yaz var. Bu yaz imperatorun 1815-ci il martn birind Kannda sahil xmas tarixini gstrir. Qolunu rmala! Kopayl qolunu rmalad, btn gzlr, onun aq qoluna dikildi. Jandarm lampan yaxna tutdu, tarix seilirdi. Zavall adam camaata v hakimlr trf dnrk, sonralar he kimin tklri rprmdn xatrlaya bilmdiyi bir tbssml glmsdi. Bu tbssm bir vqar, hm d bir midsizlik ifad edirdi. ndi grrsnzm, Jan Valjan mnm, dedi. Artq bu salonda n hakimlr, n mtthimlr, n d jandarmlar vard; burada yalnz ona zillnmi gzlr v mtssir qlblr vard. Ham oynad rolun ndn ibart olduunu unutmudu; prokuror mavini burada ittiham etmk, sdr, sdrlik etmk, vkil is mdafi n olduunu unutmudu. ox qrib bir hal ona kims bir sual vermdi. Hkumt nmayndlrindn he kim msly qarmad. lvi shnlrin xsusiyyti d bundadr ki, onlar btn qlblr tsir edir, ahidlr d tamaa etmy balayrlar. He ks z hisslrini dnmrd; he ks qarsnda zmtli bir nur parladn tsvvr etmirdi. Bununla bel hr ks zn daxiln kor kimi hiss edirdi. ndi artq mhkm qarsnda hqiqi Jan Valjan durduuna he bh qalmamd. Bu, gn kimi aydn idi. Bu adamn meydana xmas bir ne dqiq bundan qabaq ii ulam olan duman drhal datd. Daha he bir izahata ehtiyac yox idi, elektrik qlcm vurmu kimi grnn adamlar z yerin mhkum ediln baqa bir adam qurtarmaq n zn l vern bu adam zmtl seyr edirdilr. Bu tamaann zmti qarsnda tfsilat, trdddlr, btn xrda msllr mhv olub gedirdi. Bu hrktin sad nur hr bir eyi brmd. Tssrat uzun srmdi, lakin bu dqiqd ona qalib glck he bir qvv yox idi. Jan Valjan szn davam edrk dedi: Mn daha mhkm iclasnn gediin mane olmaq fikrind deyilm. Mni hbs edn yoxdur, mn gedirm. Mnim baqa ilrim d var. Cnab prokuror mavini mnim kim olduumu, haraya getdiyimi bilir, arzu edrs mni tutdura bilr. O, qapya doru yeridi. Kims ss xarmad, ona mane olmaq n he bir l uzanmad, camaat kilib ona yol verdi. O halda bu adam el bir ilahi zmt ifad edirdi ki, minlrl adam, qarsndan kilrk, skut iind dayanb prstil ona baxrd. O, yava-yava camaatn irisindn kedi. Qapn kim adn grn olmad, lakin qapya atd zaman qap onun qarsnda taybatay ald. O, geriy dnb dedi: Cnab prokuror mavini, mn sizin ixtiyarnzdayam. Sonra camaata mracit etdi: Yqin, siz hamnz mni mrhmt layiq hesab edirsiniz, deyilmi? Aman ya rbbi! Az qala grmy hazr olduum ii dndkd, zm hsd layiq bilirm. Bununla brabr, btn bunlar olmasayd, daha yax olard. Salondan xd, qap z-zn ald kimi, z-zn d baland, nki yksk ml sahibi min ola bilr ki, ona xidmt etmy hazr olan adamlar yer znd az deyildir.

Bir saat kemdi ki, hakimlr anmatye adlanan mtthim brat qrar xardlar. anmatye drhal azad edildi; bana gln ilrdn, bu sayqlamalardan o, he bir ey anlamamd. Hamn dli znn edirdi.

BRNC FSL. Cnab Madlen z salarn hans gzgd grr. qlanrd. Fantina bu gecni narahat keirmidi, o, qzdrmadan he yata bilmmidi; lakin bandan gzl xyallar keirdi; shr yaxn onu yuxu apard. Simplisiya bac btn gecni xstnin yanndan ayrlmamd. Fantinann yuxuya getmsindn frst taparaq o, kin suyu hazrlamaa getdi. Hrmtli qadn artq bir ne dqiq idi ki, xstxana aptekin glmidi v yilrk sbhn alaqaranlnda drman lrini nzrdn keirirdi. Birdn o, ban evirdi v yavaca qqrd: cnab Madlen onun qarsnda durmudu. O, sssiz-smirsiz otaa daxil olmudu. Cnab mer, sizsinizmi? dey qadn sslndi. Cnab Madlen yava bir ssl sorudu: O zavall qadn n haldadr? ndi pis deyil, lakin dnn bizi ox qorxutdu. Qadn dnn olanlar ona syldi: Fantina zn ox pis hiss edirdi. ndi is yaxdr, nki el bilir ki, cnab mer onun qzn gtirmk n Monfermeyl getmidir. Simplisiya bac cnab merdn sorumaa csart etmdi, lakin grnndn drhal anlad ki, oraya getmmidir. Cnab Madlen: Yax etmisiniz, dedi, onu ruhdan salmamsnz. Bli, cnab mer, dey Simplisiya bac davam etdi, lakin indi sizi uaqsz grdkd, biz ona n deycyik? Cnab Madlen bir az fikr getdi. Allahn mslhtin baxarq, dedi. fqt bacs: Ax yalan danmaq olmaz, dedi. Otaq artq bsbtn iqlanmd. ndi cnab Madlenin z lap yax grnrd. fqt bacs tsadfn ban qaldrd v heyrtl rd: Aman ya rbbi! Siz n olmudur? Salarnz tamam aarmdr. Aarmdr? dey cnab Madlen tkrar etdi. Simplisiya bacnn gzgs yoxdu, o alt antasn aradrb, ln xstlrin nfs alb-almadn yoxlamaq n hkimin iltdiyi balaca bir gzgn xartd. Cnab Madlen gzgn alb salarna baxd v qeydsiz bir tvrl: Dorudan da! dedi. Ssindn tamamil baqa bir ey dndy grnrd. Simplisiya bac donub qalmd: bu hadisd anlalmaz v eyni zamanda qorxunc bir ey vard. Cnab Madlen sorudu: Xstni gr bilrmmi? Bs, cnab mer onun uann dalnca adam gndrmyckmi? dey qadn gcl csartini toplayb sual verdi. lbtt, ancaq buna iki- gn vaxt lazmdr. Qadn qorxaq bir ssl: Cnab mer, o vaxta qdr onun gzn grnmsniz yax olard, dedi, o zaman o, sizin qaytdnz bilmz v hl sbr edr; uaq gtirildiyi zaman is sizinl gldiyini znn edr. Bel olarsa, yalan danmaa da ehtiyac olmaz. Cnab Madlen bir qdr dnd. Sonra zn mxsus sakit bir ciddiyytl: Xeyr, bac, dedi, mn onu grmliym. Blk, sonra vaxtm olmad.

Simplisiya bac bu blk szn diqqt etmdi. Halbuki bu sz cnab merin szlrin anlalmaz v qrib bir mna verirdi. O, ban aa salb hrmtl cavab verdi: O halda buyurun, cnab mer. Lakin o, yenic yuxuya getmidir. Cnab Madlen crlt il rtln v xstni narahat ed biln bir qap haqqnda bzi qeydlr syldi; sonra Fantinann yatd otaa girdi; arpayya yanab prdni azacq ad. Fantina yatrd. O, bu xstlr mxsus olan v lm mhkum edilmi uann yata yannda sbh qdr gzn yummayan analarn ryini paralayan mum bir xrlt il nfs alrd. Lakin bu qdr tin nfs almas Fantinann zndki misilsiz aydnl poza bilmmidi, o, sanki, yuxuda bsbtn dyimidi. znn solunluu ala evrilmidi, yanaqlar azacq qzarmd. Kemi msumiyytindn v gncliyindn qalm yegan zinti olan qzl rngli uzun kirpiklri yumulmudu v yavaca trpnirdi. Sanki, alb onu gylr qaldrmaq istyn gzgrnmz v xldayan qanadlarn hrktindn btn vcudu titryirdi. Onu bu halda grnlr yatan qzn lmcl xst olduunu qtiyyn gman etmzdilr. Fantina lmy deyil, umaa hazr olan bir mxluqa bnzyirdi. nsan li gl qoparmaq n budaa yaxnlad zaman budaq titrr, hm geri kilr, hm d tslim olar. lmn sirli li insann ruhunu aparmaq n yaxnlad zaman insan bdni d bu gl buda kimi titryir. Cnab Madlen bir mddt bu yatan qarsnda dayand. O, gah xsty, gah da sann surtin baxrd. ki ay bundan vvl ilk df Fantinan grmk n bu snacaa gldiyi zaman da bel olmudu: Fantina yatr, o is dua edirdi. Yalnz bu iki ay rzind Fantinann salarna dn dm, onun salar is tamam aarmd. Simplisiya bac onunla birlikd Fantinann otana girmdi, lakin cnab Madlen arpaynn yannda durub, barmaqlarn dodaqlarnn zrin qoymudu v sanki, otaqda kim is skutu pozmamaq n yalvarrd. Birdn Fantina gzlrini ad, onu grd v glmsyrk tamamil sakit sorudu: Bs Kozetta? KNC FSL. Fantina xobxtdir. Fantina heyrtini v ya sevincini bildirn he bir hrkt etmdi; o z bir sevinc mcssmsi idi. Sadc verdiyi Bs Kozetta? sual el drin bir inamla, el bir sakitlikl verilmidi, tvidn v bhdn el azad idi ki, cnab Madlen n cavab vercyini bilmdi. O is szn davam edrk: Mn indi burada olduunuzu bilirdim, dedi, Mn yatmdm. Lakin sizi grrdm. oxdan sizi grrm. Btn gec gzlrim sizi izlyirdi. Sizi bir fq brmd, trafnzda mlklr uurdu. Cnab Madlen gzlrini qaldrb sann tsvirin baxd. Fantina yen davam edrk: Lakin deyin grm, Kozetta haradadr? dedi. N n onu gtirn kimi mnim qucama qoymadnz ki, oyanan kimi onu yanmda grm? Cnab Madlen ursuz olaraq ona n is cavab verdi, lakin n demi olduunu sonralar n qdr dnds xatrlamad. Xobxtlikdn, bu halda doktor otaa girdi. Onu xbrdar etmidilr. O tam vaxtnda cnab Madlenin kmyin atd. Quzum, sakit olun, dedi. Qznz buradadr. Fantinann gzlri parlayaraq, zn fq sald. O, mehriban v atin bir yalvarla llrini sinsind birldirdi. Ah, yalvarram, onu yanma gtirin! dey rd. Anann mssir xlyas! Onun n Kozetta hl d ld gzdiriln krp idi. Doktor:

 Bir az sbr edin, dedi hl olmaz. sitmniz hl qurtarmamdr. Qznzla grmniz sizi hycanlandrar, bu is siz zrrdir. Saaln, sonra. Fantina sbirsizlikl onun szn ksrk: Ax mn tamam saalmam, dedi. Mn lap salamam. Bu doktor n qdr axmaqdr! Eidirsinizmi? Mn z uam grmk istyirm, vssalam! Doktor: Grrsnzm, n qdr hycan iindsiniz! dedi. Sakit olmaynca, qznzla grmy icaz vermycym. Ua grmk kifayt deyil, siz onun n yaamalsnz. N vaxt ki, all oldunuz, qznz mn zm yannza gtirrm. Yazq ana ban aa sald. Balayn, cnab doktor! dedi. ox xahi edirm, mni balayn! vvllr mn bu cr danmazdm, lakin bama o qdr msibtlr glib ki, artq n dandm bilmirm. lbtt, siz qorxursunuz ki, mn yen xstlnm; sznz qulaq asacaam, gzlycym, lakin sizi inandrram ki, qzmla grmk mn he bir zrr yetirmzdi. Dnn axamdan o, gzlrimin nnd durur. Bilirsinizmi n var? ndi onu yanma gtirsydiniz, onunla yava-yava danardm. Uam grmk istmyim tccblmdr? Ax onu yanma gtirmk n Monfermeyl xsusi adam gndrilib. Mn acqlanmram, tezlikl xobxt olacam bilirm. Btn gecni n is a eylr v mn glmsyn insanlar grmm. Cnab doktor n zaman ists, Kozettam yanma gtirck deyilmi? Hrartim yoxdur, mn ax saalmam. Hiss edirm ki, xstliyim qurtarb, lakin zm el aparacaam ki, el bil, xstym, buradak baclara xo glmk n he yerimdn trpnmycym. Mnim sakit olduumu grdkd, deyrlr ki, indi uan ona vermk olar. Cnab Madlen arpaynn yanndak stulda oturdu. Fantina ona doru evrildi, grnrd ki, o, var qvvsi il sakit grnmy v all qz olmaa alr bu onun n sevimli bir sz idi, o alr ki, ham onun sakit olduunu grsn v Kozettan onun yanna gtirmy icaz versinlr. Lakin o n qdr alrdsa, yen d cnab Madlen minlrc sual vermkdn zn saxlaya bilmirdi. Yolda ziyyt kmdiniz ki, cnab mer? Ah, n qdr mrhmtlisiniz, qzm gtirmkd n qdr yax i grmsnz! Birc deyin grm, o salamatdrm? Yolda zn yaxm hiss edirdi? Heyhat! O mni tanmayacaqdr. Yazq krpm, o bu ne vaxtda mni unutmudur. Uaqlar balaca qular kimidir, tez unudurlar. Bu gn bir ey grrlr, sabah baqa bir ey, grdklrini d unudurlar. Bar paltar tmizdirmi? Bu Tenardyelr onu yaxm saxlayrdlar? Yaxm yedirdirdilr? Ah, bilsydiniz yoxsulluq gnlrimd btn bu suallar zm vernd n qdr zab kirdim! ndi bunlar keib gedib. Mn ox adam. Ah, mn onu n qdr grmk istyirm! Qzm byndinizmi, cnab mer? Gzl qzdr, deyilmi? Dilicanda mdiniz ki? Onu bir dqiqliy yanma gtirsydiniz! Sonra yen aparardnz. Siz ax burann sahibisiniz. Cnab Madlen onun lindn tutaraq: Kozetta gzl qzdr, dedi. Kozetta sa v salamatdr, tezlikl onu grcksiniz, lakin sakitlin. Siz ox tez-tez danrsnz, hm d llrinizi yorann altndan xarrsnz, ona gr d skrrsnz. Dorudan da, Fantina klmba xrltl skrkdn boulurdu. Fantina etiraz etmdi, o, trafdaklarda zn qar yaratmaq istdiyi etimad z dan il pozduundan qorxdu v baqa eylrdn danmaa balad. Monfermeyl gzl yerdir, deyilmi? Yayda oraya gzmy gedirlr. Tenardye necdir, ilri n haldadr? O yerlr glib-gedn ox az olur. Onun karvansaras tamamil bir meyxanaya bnzyir. Cnab Madlen Fantinann lini buraxmadan tvil onun zn baxrd, onun bu qadna n is bir ey demy gldiyi, indi is fikrindn dndy hiss olunurdu. Doktor xstni ziyart etdikdn sonra getmi v indi xstnin yannda cnab Madlen il fqt bacs qalmd. Balanan skut irisind birdn Fantinann ssi gldi: Mn onun ssini eidirm. Aman Allah, mn onun ssini eidirm! Fantina lini uzadaraq hamn skut etmy ard v nfs bel almadan qulaq asmaa balad.

Hytd bir uaq oynayrd bu, qap arvadn, yaxud fhllrdn birinin qz idi. Facili hadislrin srarngiz oyununda bel tsadflr ox olur, sanki, onlarn da burada znmxsus bir rolu var. Qzcaz isinmk n atlb-dr, qar, glr v ucadan oxuyurdu. Heyhat! Bzn uaq oyunlar insan qlbinin ox inc tellrin toxunur! Fantinann da eitdiyi bu uan oxumas idi. Oh! dey o rd. Bu mnim Kozettamdr! Mn onun ssini tanyram! Uan ssi birdn ksildi, o yox oldu. Fantina bir mddt yen bu ssi eitmk midil qulaq asd, sonra qaqaban sallad v cnab Madlen onun plt il bu szlri dediyini eitdi: Bu doktor gr n qdr pis adamdr ki, qzm grmy qoymur! Bu adamn zndn bel kin yar!. Lakin o yen frhli fikirlr dald. Ban yasta qoyaraq z-zn danrd: Ah, biz n qdr xobxt olacaq! vvla, bizim balaca bir baamz olacaq! Cnab Madlen bunu mn vd etmidir. Qzcazm hr zaman baada oynayacaqdr. O, yqin, artq lifban bilir. Mn ona oxumaq yrdcym. Kozetta mnd kpnk dalnca qaacaq, mn d onu seyr edcym. Sonra o, kilsy dualanmaa gedckdir. Ah, yax yadma dd! Bs o, ilk df dualanmaq n kilsy n zaman gedckdir?. Fantina barmaqlarn saymaa balad. Bir, iki, , drd... ndi onun yeddi ya var. Demk, be ildn sonra, o bana a vual salacaq, ayana tor corab geyck, balaca bir qadna oxayacaqdr. Ah, mrhmtli bacm, siz hl bilmirsiniz, mn n qdr axmaam grn mn nyi fikirlirm, qzmn kilsy getmyini! Fantna gld. Cnab Madlen Fantinann lini buraxmd. Gzlrini endirrk, drin fikirlr iind, klyin ssin qulaq asan kimi bu szlr qulaq asrd. Birdn Fantina susdu, cnab Madlen ixtiyarsz gzlrini qaldrd. Fantinann grn onu qorxutdu. O artq danmrd, nfs almrd, o bir qdr yerindn qalxmd, yaxas alm kynyin altndan arq iyni grnrd, bir az vvl sevincdn iqlanan z indi meyit rngi alm v kiilmidi. Dhtdn bym gzlri il sanki, otan bir bucanda duran qorxunc bir ey diqqtl baxrd. Cnab Madlen: Aman ya rbbi! dey rd. Siz n oldu, Fantina? Fantina cavab vermdi, o, baxd eydn gzlrini ayrmrd. li il cnab Madlenin iynin toxunaraq geriy baxmasn iar etdi. Cnab Madlen dnb baxarkn Javeri grd. NC FSL. Javer sevinir. Vaqe olan hadis budur. Cnab Madlen Arrasdak mhkm salonundan xanda gec saat birin yars idi. Dilican Arrasdan hrkt etmy hazrlaan zaman o, mehmanxanaya qaytmd. Oxucu, yqin, xatrlayr ki, o, z n dilicanda yer saxlatdrmd. Shr saat altya yaxn o, Monreyl-sr-Mer hrin atd. O, hr eydn vvl, Lafit yazd mktubu potla gndrdi, sonra Fantinan grmk n xstxanaya getdi. Cnab Madlen Arrasda mhkm salonundan xdqdan sonra, bu hadis qarsnda ban itirn prokuror mavini zn toplayaraq bir nitq syldi. Bu nitqind o, Monreyl-sr-Mer hrinin meri kimi hrmtli bir adamn aln itirdiyi n smimi bir tssf izhar etdi v mtthimin mqssirliyin olan inamnn bu qrib hadisdn he d sarslmadn v lbtt, btn bu eylrin glckd aydnlaacan, hllik is hakimlrin balad iin davam etdirilmsini rica etdi v dedi ki, bhsiz hqiqi Jan Valjan olan mtthim anmatyenin mhkum edilmsini tlb edir. Prokuror mavininin israr camaatn v hakimlrin ryin tamamil zidd idi. Mdafii ox asanlqla prokuror mavininin szlrini rdd edrk, cnab Madlenin yni hqiqi Jan Valjann

 syldiklri saysind btn iin dyidiyini v hakimlrin qarsnda duran adamn tamamil gnahsz olduunu isbat ed bildi. Buradan o, mhkm shvlri v sair haqqnda bir ne, tz olmasa da, mumi cmllr syldi, mhkm sdri son sznd vkilin ryi il rik oldu. Hakimlr bir ne dqiq mavir etdikdn sonra, anmatyey brat qazandrdlar. Lakin prokuror mavinin, hr halda, bir Jan Valjan lazm idi, anmatye lindn xdqdan sonra o, Madlendn yapd. anmatye azad ediln kimi prokuror mavini mhkm sdri il birlikd mavir otana kildilr. Onlar yeni mtthim aid, Monreyl-sr-Mer hrinin cnab merin aid v onu tutmaq zrurtin aid mslni mzakir etdilr. Bu aidlr kolleksiyas prokuror mavininin qlmin mxsusdur v onun ba prokurora yazm olduu rsmi mruzd qeyd edilmidir. Mhkm sdri artq sakit olmudu v o qdr d etiraz etmdi, nec olsa, dalt mhkmsi z iini grmli idi. Hm d aq demk lazmdr, mhkm sdri kinli v he d axmaq adam olmamaqla brabr, sadiq, htta fanatikcsin royalist idi v Monreyl-sr-Mer hri risinin Kann hadissindn bhs edrkn Buonaparte deyil, imperator demsi ona acq glmidi. Bellikl, hbs almaq mri hazrland. Prokuror mavini mri, bir atl vasitsil Monreyl gndrdi. mri aparan adama taprld ki, btn gecni aparaq yol getsin v mri polis mfttii Javer versin. Mlum olduu kimi, Javer mhkmd ahidliyini qurtardqdan sonra drhal Monreyl qaytmd. O yenic durmudu ki, hbs haqqnda qrar, dusta Arrasa gtirmk mrini ald. mri gtirn adam da polis agentlrindn idi v bir-iki szl Arrasda ba vern hadisni Javer anlatd. Prokuror mavini trfindn imza edilmi hbs mri bel yazlmd: Polis mfttii Javer filan vaxtda mhkm iclasnda sabiq katorqal Jan Valjan olduu mhkmy aydn olan Monreyl-sr-Mer hrinin meri cnab Madleni tutmaq siz mr edilir. Javer xstxana qapsndan iri girnd knar bir adam onu grs idi, zahiri grnndn onun daxilind nlr olduunu he vaxt bilmz v onda qeyri-adi bir ey grmzdi. Javer soyuq, sakit, ciddi idi. A salar gicgahlarnda sliq il sallanmd. O, adti zr tlsmdn pillkndn qalxd. Lakin onu daha yaxndan tanyan bir adam bu dqiqd onun zndki ifady diqqt yetirsydi, ruhunun drinliyin qdr titrdi. Dri yaxalnn dymlri dalda olmaq vzin sol qulann altnda idi. Bu hadis Javerin fvqlad bir hycan keirdiyin dlalt edirdi. Javer mkmml tbitli bir adamd, n vziflrind, n d paltarnda n kiik bir intizamszla bel yol vermzdi, canilrl olduqca ciddi v paltarnn dymlrin qar olduqca diqqtli idi. Odur ki, yaxal yri dymlnmidis, demk, Javerin qlbind el bir tufan vard ki, bunu ancaq daxili bir zlzl adlandrmaq olard. O, yaxn polis idarsindn be nfr sgr v kapral gtrrk birbaa xstxanaya gldi, sgrlri xstxanann hytind qoydu, z is iriy girrk, Fantinann yatd otan ona gstrilmsini xahi etdi, qap qadn cnab Madlenin yanna silahl adamlarn glmsin yrncli olduundan he bir eydn bh etmmi v xstnin olduu otan qapsn gstrmidi. Javer Fantinann yatd otan qapsna atdqda xst baxclarna, bir d casuslara mxsus bir ehtiyatla qapn aaraq iri girdi. Daha dorusu, iri girmdi, qapn yar aaraq lyapasn xarmadan sol lini dymlnmi srtukunun cibin soxaraq durdu. Hr zaman dad byk l aacnn quruunlu ba qoltuundan grnrd. O, bir ne dqiq bu vziyytd durdu. Onu kims grmrd, birdn Fantina gzlrini qaldrb onu grd, cnab Madlen iar etdi v o dnrk Javeri grd. Cnab Madlenin gzlri Javerin gzlri il qarlaan dqiqd Javer dhtli grkm ald. O, yerindn trpnmdn, bir addm bel atmadan, hrktsiz dayanb baxrd. Bzn insann he bir hissi sevinc qdr dht trd bilmir. Bu z, z gnahkarn yen l keirmi olan iblisin z idi. Jan Valjann, artq onun pncsind olduunu yqin etmsi Javerin qlbind qaynaan btn hisslri akara xarmd. Bulanq

suyun dibindki btn lil z xmd. Az qala izi itirmsindn v bir ne dqiqy anmatyeni baqasna oxatmasndan ml glmi alalma hissi yox olmu v hqiqti vvldn duymas v onun yanlmayan casusluq hissinin aldadlmaa uzun mddt mqavimt gstrmsindn doan bir iftixara evrilmidi. Javer sevinirdi v onun amiran duruu bunu aydn gstrirdi. Mvffqiyytd n eybcrlik varsa, hams onun ensiz alnnda parlaq bir kild ks olunurdu. zndn raz olan insann siftindki btn dhtli ifadlr burada btn lpaql il tzahr edirdi. Javer bu anda zn gyn yeddinci qatnda hiss edirdi. Aydn bir tsvvr olmasa da, mnft verdiyini v mvffqiyyt qazandn dumanl v ursuz bir kild duyan Javer, artq mqdds vzifsi pisliyi mhv etmkdn ibart olan in, dalt v hqiqtin bir mcssmsi idi. Hakimiyyt, salam ur, mhkm qrar, qanun lsn gr vicdan, ictimai cza, bir szl, onun gylrinin btn ulduzlar onun arxasnda, trafnda, harda is ox uzaqda dururdu. Javer nizam v intizam qoruyur, trafa qanun imklri, qanun ildrmlar sar, cmiyytin intiqamn alr, mtlqiyyt kmk edirdi. O, sanki, nura brnr, ykslirdi, onun qabiliyyti meydan oxuyurdu, gnn gnorta anda, o, yrtc bir intiqam mlyinin xariqlad heyvani tbitini nmayi etdirrk parlaq v vqarl halda dayanmd. Grdy iin qorxunc klgsi altnda lind mhkm tutduu alovlu ictimai dalt qlnc yava-yava grnmy balayrd. Xobxt v qzbnak olan Javer kmlrinin dabanlar il cinaytlri, qbahtlri, syankarl, gnah, chnnmi tapdalayrd; o, nur sar, o mhv edir, o glmsyirdi v bu dhtli Mikayl mlyin grnnd bhsiz bir zmt vard. Javer dhtli idi, lakin onda he bir alaq ey yox idi. Namus, smimiyyt, dzlk, inam, vzify sdaqt kimi xasslr yanl yola ddklri zaman iyrnc ola bilr, lakin burada da onlar z hmiyytini itirmir, bu xasslr dht saan zamanlarda bel, insan vicdanna xas olan zmt onlar trk etmir. Bu fziltlrin yalnz bir nqsan vardr ki, o da yanl yola dmkdir. Bu tssbkein rhmsiz v smimi sevinci n qdr amansz olsa da, mum, lakin hrmt tlb edn bir nv nur saar. Javer, z bel drk etmdn, z hdudsuz sevincind, hr bir zndn xm cahil kimi acnacaql idi. V he bir ey bu z kimi bu qdr bar yaran v dhtli tsir balaya bilmzdi, bu zd, demk cayizs, xeyrin btn irkinliyi ks olunmudu. DRDNC FSL. Qanuni hkumt z hququnu brpa edir. Fantina, cnab mer trfindn bu qorxunc adamn pncsindn qurtarld gndn bri Javeri grmmidi. Qzn xst beyni he bir eyi aradrmaa qabil deyildis d, bununla brabr Javerin onun dalnca gldiyin bir an bel bh etmdi. O, bu dhtli adam grmy tab gtirmdi: taqtdn ddyn hiss edib, llri il zn rtd v tvidn zlrk rd: Cnab Madlen, mni qurtarn! Jan Valjan biz artq onu bu adla aracaq ayaa durdu, n mlayim v n sakit bir ssl Fantinaya: Qorxmayn, dedi, o, sizin dalnzca glmmidir. Sonra Javer trf dnrk: Mn sizin n n gldiyinizi bilirm, dedi. Javer cavab verdi: Tez ol! Gedk! Bu qsa szn deyildiyi ahngd n is bir vhilik, yrtclq duyulurdu. Javer Tez ol! Gedk demdi, o sz birldirrk tezolgedk! dedi. Bu szlrin tlffzn he bir imla qaydas ifad ed bilmzdi, bu artq insan nitqi deyildi, bu vhi bir heyvann nrsi idi. Bu df Javer z qaydasn bir qdr pozdu, o z gliinin mqsdini izah etmdi, hbs etmk mrini bel oxumad. Onun n Jan Valjan bir nv dmn, srarngiz bir adam, l kemyn mmmal bir mbariz idi. Be il idi ki, o, bu adam tqib edir, lakin yxa bilmirdi. Bu

hbs iin balanc deyil, sonu idi. Odur ki, Javer sadc Tez ol! Gedk! szlri il kifaytlndi. Bu szlri sylrkn o, yerindn bel trpnmdi, bir addm bel atmad, yalnz ngl kimi z zavall qurbanlarna sanclan v zn doru kmi qorxunc nzrini Jan Valjana frlatd. ki ay bundan vvl, Fantina da z zrind bel bir bax duymu v bu bax onun iliyin qdr ilmidi. Javer randa Fantina gzlrini ad. Lakin ax cnab mer burada idi, o ndn qorxmal idi? Javer irliy glib otan ortasnda dayand. Ey! Adn ndir! Gedcksn ya yox? dedi. Xst qadn trafna baxd. Burada fqt bacs il cnab merdn baqa kims yox idi. Javer bu iyrnc szlri kim dey bilrdi? Yalnz ona. Fantina titrdi. Bu zaman o, he ala glmyn bir ey grd. n qarq v iddtli sayqlama zaman bel o, bu qdr ala smayan bir eyi gr bilmzdi. O, casus Javerin cnab merin yaxasndan yapdn v cnab merin boynunu ydiyini grd. Ona el gldi ki, dnya qopur. Javer, dorudan da, Jan Valjann yaxasndan tutmudu. Fantina: Cnab mer! dey rd. Javer bir qhqh il, btn dilrini aardan qorxunc bir qhqh il gld. Burada daha cnab mer, filan yoxdur! Jan Valjan redinqotunun yaxasndan tutan li rdd etmy almayaraq: Javer... dedi. Javer onun szn ksrk: Mn snin n cnab polis mfttiiym, dedi. Jan Valjan szn davam edrk: Cnab, dedi. Siz tklikd bir ne sz demliym. Javer: Ucadan dan, ucadan! dedi. Mniml pldamaq olmaz! Jan Valjan ssini alaldaraq davam etdi: Mnim sizdn bir xahiim var... Ucadan dan, deyirm sn! Lakin deycyim szlri yalnz siz eitmlisiniz... Mn n! Mn qulaq asmaq istmirm. Jan Valjan zn Javer evirdi, tlsik v yavaca dedi: Mn gn mhlt verin. Yalnz gn! Gedib bu zavall qadnn uan buraya gtirim! N qdr pul lazm olsa verrm! stsniz mniml brabr ged bilrsiniz. Sn mniml zarafat edirsn dey Javer rd. Vallah mn sni axmaq hesab elmirdim. Mndn gn mhlt istyirsn ki, qaasan, z d deyirsn ki, bu fahinin ua n gedcksn! Ha-ha-ha! Yax, ox yax! Fantina birdn titryrk: Uamn dalnca! dey bard, siz mnim uam gedib gtirmk istyirsiniz? Demk, o, burada deyil? Bac, cavab verin, han mnim Kozettam, uam mn verin! Cnab mer! Cnab Madlen! Javer hiddtl ayan yer vurdu. Bu da bu yandan balad! Ssini kscksnmi, hyasz! Bu n qrib mmlktdir ki, katorqallar hkumt vziflrinddir, fahilr is qrafinyalar kimi qulluq edirlr! Xeyr a! ndi ilr dyick. Yetr! Artq yetr! O, dik-dik Fantinaya baxd v yen Jan Valjann yaxasndan, boyunbasndan v kynyinin boazndan yaparaq dedi: Sn dedim ki, burada n cnab mer, n d cnab Madlendir. Burada duran mhur bir oru v cani, katorqal Jan Valjandr! Budur, liml tutmuam v buraxmayacaam! Vssalam.

Fantina birdn yerindn qalxaraq zif qollarna sykndi, Jan Valjana, Javer, fqt bacsna baxd. Bir sz demk istyirmi kimi azn ad, lakin sinsindn bouq bir xrlt xd, dilri aqqlt il bir-birin dydi, o, boulan adamlar kimi dht iind havadan yapmaq istyirmi kimi llrini irliy uzatd v taqtsiz bir halda yastq zrin yxld. Ba arpaynn dmirin dydi v sinsin doru yildi, az aq qald, gzlri bir nqty dikilrk snd. Fantina ld. Jan Valjan lini yaxasndan yapm olan Javerin li zrin qoydu, uan lini aan kimi onu ox asanlqla ad, sonra Javer dnrk: Siz bu qadn ldrdnz, dedi. Javer hiddtl: Bsdir! dey bard. Mn buraya snin nsihtlrini dinlmy glmmim. Onsuz da iim ker! Keikilr aada gzlyir. Dalmca gl, yoxsa mr edrm, sni buxovlayarlar! Otan bir bucanda laxlam khn dmir arpay vard, geclr xstnin yannda qalmaq lazm gldikd, fqt baclar bu arpayda yatardlar. Jan Valjan bu arpayya yanad, bir anda asanlqla arpaynn onsuz da laxlayan ba dmirini qopartd, qvvtli llri il ondan bir ubuq kib xartd v Javer baxd. Javer qapya doru geri kildi. Jan Valjan dmir parasn lind tutaraq yava-yava Fantinann yatd arpayya doru getdi, arpayya yanaaraq, dnb Javer baxd v gcl eidilck ssl dedi: Bu dqiqd mn mane olmanz mslht grmrm. Javer titrdi bu, bhsizdi. vvlc aaya drk sgrlri armaq fikrin gldi, lakin Jan Valjan bundan istifad edrk qaa bilrdi. Buna gr qapnn yannda dayand, aacn lind sxaraq, gzlrini Jan Valjandan ayrmadan qapya sykndi. Jan Valjan arpaynn ba trfin dirsklndi, ban lin sykyrk hrktsiz uzanm Fantinaya baxmaa balad. O, fikir dryasna qrq olaraq, dnyada hr eyi unutmu kimi uzun mddt bu cr dinmz durub baxd. Onun z v duruu yalnz hdsiz bir mrhmt ifad edirdi. Bir ne dqiq bu cr daln dayandqdan sonra, o Fantinaya trf yildi v ona n is pldamaa balad. O, Fantinaya n dedi? Qanunun mhkum etdiyi bir adam lm bir qadna n dey bilrdi? Onun dediyi szlr n idi? Yer znd bu szlri he kim eitmdi. Grsn, ln qadn bu szlri eitdimi? Bzi tsirli xyallar var ki, onlarda n lvi hqiqtlr gizlidir. Yalnz bir ey bhsiz idi: bu hadisnin yegan ahidi olan Simplisiya bac, sonralar bel nal edirdi ki, guya, Jan Valjan Fantinann qulana n is pldad zaman, qzn solun dodaqlarnda msum bir tbssm grnd v mzarn sirri nnd duyulan heyrtl dolu dumanlanm gzlrind bir iq yand. Jan Valjan iki li il Fantinann ban tutdu, bir ana z uan yatran kimi, onu rahatca yastn zrin qoydu, kynyinin balarn balad, salarn lyinin altna yd. Sonra onun gzlrini rtd. Fantinann zn bu anda, sanki, qrib bir nur sald. lm bdi iqla kemk demkdir. Fantinann li arpaydan sallanmd. Jan Valjan bu lin nnd diz kd yavaca onu qaldrd v pd. Sonra ayaa duraraq, Javer trf dnrk: ndi sizin ixtiyarnzdayam! dedi. BENC FSL. ly mnasib mzar. Javer Jan Valjan hr hbsxanasna apard. Cnab Madlenin hbs alnmas Monreyl-sr-Mer hrind byk bir tsir buraxd. Daha dorusu, misli grnmmi bir axnama trtdi. Tssfl etiraf etmliyik ki, bu adam kemi katorqaldr szlrini eidrk ham ondan z dndrdi. ki saat kemdi ki, onun etdiyi btn yaxlqlar yaddan xd: indi o yalnz katorqal idi. hrd shrdn axama qdr bu cr shbtlr eidilirdi. Hl bilmirsiniz? Bu, mhlti qurtarm bir katorqaldr. Kim? Bizim mer. Nec, cnab Madlenmi? Bli. Yox, ola bilmz! Ad da he Madlen deyilmi, onun n is qorxunc bir ad var Bejanm, Bojanm, yoxsa Bujanm? Aman ya rbbi! Onu tutmular. Tutmular?!

Bli, hr hbsxanasna salmlar, sonra da srgn edcklr. Srgnm edcklr? Haraya srcklr? Onu kemi illrd byk yolda qart etdiyi n dair mhkmsind mhakim edcklr. Grdnzm? Mn deyn oldu. O, hddindn artq rhmli, hddindn artq yax adamd, lap itini xardrd. Ordeni qbul elmdi, pullarn ona-buna paylayrd. Mn bu adamn bhli olduunu hmi dnrdm. Xsusil salonlardak hiddt ox iddtli idi. A bayraq qzetinin abunisi olan xanmlardan biri, dilindn mnas ox drin olan bir sz qarmd: Mn buna he tssf etmirm. Bu bonapartistlr yax drs oldu! Bu surtl Monreyl hrind bir zaman cnab Madlen adlanan mif dalb getdi. Btn hrd onu yaddan xarmayan yalnz iki- adam idi. Onun evind xidmt edn qap qadn da bu adamlar srasnda idi. Hmin gnn axam hl qorxudan zn glmmi bu qar kdrli fikirlr dalaraq z otanda oturmudu. Fabrik shrdn bal idi, qaplar qapanmd, kd kims grnmrd. Evd iki rahibdn Perepetuya bac il Simplisiya bacdan baqa kims yox idi, onlar da Fantinann cnazsi yannda oturmudular. Cnab Madlenin, adtn, ev qaytd vaxta yaxn vfal qadn tamamil ursuz olaraq yerindn qalxd, cnab Madlenin otann aarn yeikdn xard v onun hmi pillknl yuxarya, z otana qalxanda gtrdy amdan gtrd, aar cnab Madlenin z adti zr asd mxdan asd v amdann yannda qoydu, sanki, ev yiysini gzlyirdi. Btn bu ilri grdkdn sonra, yen z yerind oturub, fikr dald. Zavall qar n etdiyini z d dnmrd. Ancaq iki saat kedikdn sonra fikirdn aylb n etdiyini dndkd: Aman, ya rbbi! dedi. Bir i bax! Mn is onun aarn mxdan asdm. Bu anda otan pncrsi ald, bir l uzanaraq aarla amdan gtrd v mum amn masann stnd yanan piy amnn odu il yandrd. Qap qadn gzlrini qaldrd v heyrtindn donub qald, barmaq istdi, lakin zn saxlad. Qadn bu li, bu barmaqlar, bu redinqot qolunu tand. Bu, cnab Madlen idi. Bir ne saniy qar bir sz bel dey bilmdi, daha sonralar ryinin qopduunu sylyirdi. Nhayt, yava bir ssl: Aman Allah, dedi, Cnab mer, sizsinizmi? Mn is el bilirdim ki, siz... Szn deyib qurtarmad, nki sznn sonu vvlin nisbtn hrmtsiz idi. Onun n Jan Valjan hl yen d cnab mer idi. Jan Valjan qap qadnn fikrini tamamlad: ...Hbsxanadasnz! dedi. Bli, mn hbsxanada idim. Pncrnin dmir bksini qrdm, damdan enrk buraya gldim. ndi mn z otama gedirm, siz is Simplisiya bacn buraya arn! O, yqin, zavall qadnn cnazsi yanndadr. Qoca qar drhal onun mrin itat etdi. O, qarya bir sz demdis d, bu qarnn onu zndn daha yax qoruyacana min idi. Jan Valjann darvazan amadan hyt nec gir bildiyi mlum olmad. Onun yannda ikinci bir aar olurdu ki, bununla o yan qapn aard, lakin stn axtardqlar zaman bu aar ondan almal idilr. Mslnin bu chtini kims izah ed bilmdi. O, otana gedn pillknl yuxarya qalxd. Pillknin bana atdqda amdan axrnc pilld qoydu, yavaca qapn ad, qaranlqda pncrni tapd, pncrnin zn v iri qapaqlarn balad, sonra qaydb am gtrd, yen iri girdi. Bu ehtiyat bihud deyildi, pncr kdn grnrd v diqqti clb ed bilrdi. O, otaa gz gzdirdi, masaya, stula, gndn bri l dyilmmi arpayya baxd. gn bundan vvl ml gtirmi olduu intizamszlqdan bir sr bel grmdi. Qap qadn ota tmizlmidi v ocan klndn onun l aacnn iki dmir ucluunu v qrx suluq qaralm bir pulu gtrb, sliq il masann stn dzmd.

O bir vrq kaz xarb bu szlri yazd: Aacmn hr iki ucluu v Balaca Jervedn ourlam olduum qrx suluq pul bunlardr, bu xsusda mn mhkmd danmdm. riy girn adamn gzlrin drhal arpsn dey, dmir paralarn v gm pulu kazn stn qoydu. Sonra kafdan khn kynyini xarb crd, ondan bir ne para dzltdi, gm amdanlar bunlara bkd. Btn bu ilri tlsmdn v sakit bir halda grrd. Yepiskopun amdanlarn balarkn, azna bir tik qara rk atb eynyirdi. Bu ryi, ehtimal ki, qaanda hbsxanadan gtrmd. Bunun hbsxana ryi olduu bir az sonra axtar zaman dmdki qrntlardan mlum olmudu. Otan qaps yavacadan iki df dyld. O: Buyurun! dedi. Simplisiya bac girdi. Qadnn solun znd gz yalar grnrd. lind tutduu am titryirdi. Taleyin amansz zrblrind bir xsusiyyt var: biz n qdr kamil v ya n qdr brk rkli olsaq da, bu zrblr yen d mnliyimizin drinliklrindn insan tbitini zahir xarr. Bugnk sarsntlar rahibni yen qadna evirmidi. Simplisiya bac btn gn alamd v indi btn bdni titryirdi. Jan Valjan kaz zrind bir ne stir yazb Simplisiya bacya verrk: Bac, dedi, bu kaz bizim kei verrsiniz. Kaz aq idi. Qadn ona tri nzr sald. Jan Valjan: Oxuya bilrsiniz! dedi. Qadn oxudu: Cnab kei, rica edirm ki, burada qoyduum eylr srncam ksiniz. Xahi edirm, mnim iiml laqdar olan mhkm xrclrini dysiniz v bu gn vfat edn qadn dfn edsiniz. Qalan pul yoxsullara paylanmaldr. Qadn bir sz demk istdi, lakin hycanl olduundan vvlc dana bilmdi. Nhayt, zn toplayaraq: Cnab mer bir daha o zavall qadn grmk istmirmi? dedi. Yox, dey, o cavab verdi, mni axtarrlar, mni onun otanda hbs ed bilrlr, bu da lnn rahatln pozar. Jan Valjan bu szlri deyib qurtarmamd ki, pillknd byk bir gurultu qopdu. Bir ne adamn ar addmlar eidildi, qap qadn kskin bir ssl rd: Cnab, and olsun Allaha, burada kims yoxdur, dnndn bri buraya kims glmmidir, mn btn gn qapnn aznda olmuam! Bir kii ssi ona cavab verrk: Lakin otaqda iq var, dedi. Onlar Javerin ssini tandlar. Otan quruluu el idi ki, qap alanda buca rtrd. Jan Valjan am sndrb bu bucaqda dayand. Simplisiya bac masann yannda diz kd. Qap ald. Javer girdi. Koridordan bir ne adamn plts glirdi. Qap qadn onlar ny is inandrmaa alrd. Rahib gzlrini qaldrmrd. O, ibadt edirdi. Onun buxar stn qoyduu am yanrd. Javer rahibni grd v aqn halda qapda dayand. Biz xatrlamalyq ki, Javerin mahiyyti, sas, onun n tbii xasssi hr bir hakimiyyt qar drin bir hrmt bslmkdn ibart idi. O, btv xasiyytli adam idi. He bir etiraza v mhdudlua yol vermzdi. V, lbtt, kils hakimiyyti onun n hr eydn yksk idi o, dindar bir adam idi, dini qaydalara riayt edrdi v hr eyd olduu kimi, bu id d pedant idi. Onun nzrind kei yalnz bir ruh, rahib is gnahsz bir mxluq idi. Onlar qaln bir divar arxasnda yaayan ruhlar idi v bu divarn yegan qaps ancaq bizim gnahlarla dolu dnyamza hqiqti buraxmaq n alrd. Rahibni grnd Javer ixtiyarsz geri kildi.

Lakin onda baqa bir qvv vard ki, o da vzif hissi idi. Bu hiss ona irli getmyi mr edirdi. O getmmy v rahiby sual vermy csart etdi. Simplisiya bac mrnd he yalan danmazd. Javer bunu bilirdi v mhz buna gr ona xsusi bir hrmt bslyirdi. Bac, dedi otaqda yalqzsnzm? Bu mdhi bir dqiq idi, yazq qap qadn bihu olmaq drcsin glmidi. Rahib gzlrini qaldraraq dedi: Bli. Javer szn davam edrk: ox israr etdiyim n balayn, demk, siz burada bu gn axam bir adam grmmisiniz? O adam qab, biz onu axtarrq. Siz Jan Valjan adl adam grmdinizmi? Rahib cavab verdi: Yox. O, yalan dedi. ki df dalbadal, trddd etmdn, zn qurban vern adam kimi srtl yalan demidi. Javer: Balayn, dedi v hrmtl tzim edrk otaqdan xd. Ey mqdds qz! Ne illrdn bridir ki, sn bu dnyada yoxsan, sn artq oxdan bdiyyt v nur sltntind z bakir baclarnla v mlk qardalarnla birlmisn. Snin bu yalann behitd balarlar! Rahibnin szlri Javer n o qdr inandrc idi ki, o, htta qrib bir eyi grmdi, masann stnd indic sndrlm olan v hl d tstlnn ikinci bir am dururdu. Bir saat sonra bir adam aaclarn arasndan v qaln duman irisindn ehtiyatla kerk srtl Monreyl-sr-Mer hrindn xb Paris doru uzaqlard. Bu adam Jan Valjan idi. Yolda ona rast gln iki araba onun lind bir boa apardn v znn d kynk geymi olduunu sylyirdilr. Bu kynyi o haradan almd? Mlum deyildi. Lakin bir ne gn bundan qabaq xstxanada qoca bir fhl lmd, bu fhlnin yalnz bir kynyi qalmd. Blk d, bu hmin kynk idi? Fantina haqqnda bir sz daha. Hammzn mumi bir anamz vardr ki, o da qara torpaqdr. Fantinan hmin anaya qaytardlar. Kei bel hesab edirdi ki, Jan Valjann yoxsullar n ayrd pullarn mmkn drcd ox hisssini saxlamaqda yax i grmd kim bilir, blk, o, dorudan da, yax i grmd. Hr halda, bu msl kim aid idi? Yalnz bir katorqalya v bir fahiy. Bax, buna gr d kei Fantinann dfn iini sadldirmi v n zruri olan bir eyl, yni mumi bir qbirl kifaytlnmidi. Bellikl, Fantinan qbiristanln hr ks mxsus olan v he ks mxsus olmayan bir gusind basdrdlar. Burada, adtn, pulsuz dfn edirlr v burada yoxsullardan bir iz bel qalmr. Xobxtlikdn, insan ruhunun harada olduunu Allah yax bilir. Fantinan kimin olduu mlum olmayan smklrin arasnda basdrdlar, o burada mzar zlmtin kd, onun kl baqalarnn kln qard. Onu mumi mzara atdlar. Fantinann mzar da onun yata kimi idi.

BRNC FSl. Nivel yolunda nlr tsadf etmk olar. Bu hvalat nal edn yolu ken il, yni 1866-c ilin gnli bir yaz shrind Niveldn glrk, La-Kulp doru gedirdi. O, trafnda aaclar kilmi v nhng dalalar kimi gah enrk, gah da qalxaraq tplrin zri il gedn ose il piyada yeriyirdi. O, Lilua v BuaSenyer-saak kedi. Qrbd Brenl-Allnn z aa evrilmi vazaya bnzyn iferli zng

qllsi grnrd. Tp zrindki aaclq v yolun dngsind, qurdlarn deik-deik etdiyi, zrind 4 -li khn qarovulxana szlri yazlm olan dar aacna bnzr bir eyin yannda yerln v nnd Drd klk mehmanxanas. Eabonun xsusi mehmanxanas lvhsi aslm meyxana artq arxada qalmd. Bir rk ly daha getdikdn sonra, yolu kiik bir dry endi, ose yolunun ta altndan bu dry ay axrd. Yolun bir trfind olan v bu drni canlandran bir az seyrk, lakin yamyal aaclar o biri trfd, mnliklrd d bitir v zrif bir intizamszlqla Bren-lAll trf uzanb gedirdi. Sada, yolun knarnda bir karvansara, onun darvazas qabanda drdtkrli bir araba, maya sarma n hazrlanm bir dst ubuq, kotan, yal prin yannda bir yn rp, drdknc alada bulanan hng, irisind kl araksmlr olan khn, aq mry syknmi nrdivan grnrd. Gnc bir qz tarlada alaq kirdi, klk, ox ehtimal ki, kils bayram mnasibtil verilck yarmarka ta- maas olacan xbr vern iri sar afian yelldirdi. Karvansarann arxasnda, iind bir dst rdk imn glmnin yannda kollua trf ox pis dnmi bir yol gedirdi. Yolu da bu yol trf ynldi. Banda lvan krpiclrdn qayrlm itiuclu bir bucaq grnn, on beinci sr mxsus hasarn yanndan, txminn, yz addm kedikdn sonra, yolu tal byk da bir darvazaya yaxnlad. Talar zrind dz kndln bir tir olan bu darvaza XIV Ldovikin srt slubunda tikilmidi, yan trflrind iki yast medalyon grnrd. Darvaza zrind eyni slubda tikilmi bina ykslirdi. Fasada perpendikulyar olan divar lap darvazaya yaxnlar, dzbucaq tkil edirdi. Darvazann qabandak talada torpaa batm malann dilri arasnda crbcr bahar iklri bitmidi. Darvaza bal idi. O, iki khn tayla balanrd v stndn pas basm bir kic aslmd. Gn parlaq iq sard, aaclarn budaqlar klyin trptdiyi yarpaqlardan artq, sanki, yuvalardan gln inc bir xlt il yava-yava yralanrd. Aiq olduu grnn csur, balaca bir qucuaz geni budaql bir aacn yarpaqlar arasnda n-n trd. Yolu yildi v aada, darvazann sa dayaq dann sol trfind krnin iin bnzyn xeyli geni dyirmi bir kk grd. Bu anda darvaza ald v bir kndli qadn xd. O, yolunu grrk onun ny baxdn drhal anlad v: Buraya fransz mrmisi dymidir, dedi. Bir qdr yuxarda is, qapda mismarn yanndak deik arpana izidir, lakin o, aac deib ke bilmmidir. Yolu sorudu: Bu yerin ad ndir? Kndli qadn cavab verdi: Huqomon. Yolu ban qaldrd, bir ne addm atd v prdn o yana baxd. fqd aaclar arasndan bir tp v bu tpnin d zrind uzaqdan ir bnzyn bir ey grnrd. Yolu Vaterloo yanndak dy meydannda idi. KNC FSL. Huqomon. Huqomon Napoleon adlanan byk Avropa odunusunun Vaterlooda ilk mqavimt, ilk kshcuma rast gldiyi mum yerdir. Huqomon onun baltasnn ks bilmdiyi ilk budaq idi. Kemid burada bir qsr vard indi is ancaq bir ferma var. Qdimnaslar n Huqomon Hqomon demkdir. Bu qsr sir de Somerel Hqo trfindn tikdirilmidir. Bu, hmin Hqodur ki, Vile abbatlnn altnc kapellan idarsin qiymtli hdiyy vermidi. Yolu darvazan itldi v dirsyi il tan altndak khn minik arabasna toxunaraq, hyt daxil oldu. hytd onun heyrtin sbb olan ilk ey on altnc sr slubunda tikilmi v btn traf uduu n taa bnzyn bir darvaza idi. Xrablrin ksriyytl zmtli bir mnzrsi var.

Tan yanndak divarda IV Henrix zamanndan qalma baqa bir darvaza vard ki, bu darvazann arasndan meyv bann aaclar grnrd. Darvazann yannda peyin alas, toxa v krklr, bir ne l arabas, qabaq divar tava dadan olan dmir arxl bir khn su quyusu, oynaqlayan bir daya, quyruunu yelpaz kimi am bir hind toyuu, balaca zng qllsi olan bir ibadtxanann divarna budaqlar il klg salan iklmi bir armud aac vard bu, Napoleonun fth etmk hsrtind olduu hyt idi. gr Napoleon bu hyti tuta bilsydi, blk d, yer znn bu gusi saysind, o, btn dnyaya hakim olard. Burada toyuqlar dimdiklri il torpa elyirlr. Azn aaraq dilrini gstrn yek bir itin xrlts eidilir, indi o, ingilislri vz edir. ngilislr burada, dorudan da, heyrt layiq idilr. Kukun drd qvardiya rotas burada btv bir ordunun dhtli bir hcumuna yeddi saat mqavimt gstr bilmidi. Horizontal planda kilmi btn tikintilr v hasarl sahlrl birlikd tsvir edilmi Huqomon buca ksik qeyri-dzgn bir dzbucaqldan ibartdir. Cnub darvazalar da hmin bu bucaqda, divarn yanndadr ki, hmin divardan hcum ednlr dzn gll atmaq mmkndr. Huqomonda iki darvaza var: biri cnub trfd qsrin darvazas, o biri is imal trfd fermann darvazasdr. Napoleon Huqomona qar qarda Jeromu gndrmidi: Gilyemino, Fua v Balnn diviziyalar burada bir-biril toqqumudu. Reylin, demk olar ki, btn korpusu burada dy girimi v mhv olmudu, Kellerman is btn mrmi ehtiyatn bu qhrman divara srf etmidi. Bodenin dstsi yalnz byk bir tinlikl imal trfdn Huqomona daxil ola bilmidi. Suann briqadas is cnub trfdn buraya kemidis d, Huqomonu zbt ed bilmmidi. Fermann tikintilri hyti cnub trfdn hat edir. Franszlarn datd imal darvazasnn bir hisssi divardan yapb asl qalmd. Bu, kndln qoyulan iki tir mxlanm drd taxtadan ibartdir, bunlarn da zrind hcum zaman vurulan zdlr akar grnr. Hytin dal trfind yaraq imal darvazas grnr. Onun bir tayn franszlar vurub salmdlar, darvazann tay yen d sallanr v ona taxtadan yamaq vurulmudur. Darvaza hytin imal trfindki da bnvrli krpic divardadr. Bu, btn fermalarda tsadf ediln drdknc bir darvazadr, o, yonulmam taxtadan qayrlan iki geni taydan ibartdir. Darvazann arxasnda mnlik uzanr. Bu keidi l keirmk n iddtli bir vuruma olmudu. Darvazann rivsind hl d qanl l izlrini grmk mmkndr. Boden hmin bu yerd ldrlmd. Vuruma tufan hl indiy qdr bu hytd hiss olunmaqdadr, onun dhti burada ks olunmudur, lbyaxa dyn qznl btn iddti il burada mhafiz edilmidir: biri yaayr, o biri lr, el bil, bunlar yalnz dnn olmudur. Divarlar uulur, dalar dr, yarpaqlar inlyir, alan dliklr yaraya bnzyir, sallanaraq titryn aaclar, sanki, buradan qamaa alr. 1815-ci ild bu hytd indikindn daha ox tikinti vard. Sonralar uurulmu tikintilr o zaman burada xntlar, bucaqlar, kskin dnlr ml gtirirdi. ngilislr orada mhkm yerlmidi, franszlar oraya soxula bildilrs d, qala bilmdilr. Kiik ibadtxana il yana bir binann uulmu, daha dorusu, dalm bir trfi qalmd: Hqonun qsrindn qalan ancaq bu idi. Qsr bir qala, ibadtxana is bir bart anbar xidmtini grmd. Burada franszlarla ingilislr bir-birini qrrdlar. Hr trfdn divarlarn arxasndan, taxtapularn ardndan, zirzmilrdn, bacalardan, pncrlrdn, divarlardak btn dliklrdn glly baslan franszlar fain gtirib, divarlara v insanlara od vurmudular. Karte yannla cavab verilmidi. Qsrin umu hisssindn, dmir bkli pncrlrin arasndan, krpicdn tikilmi sas binann xarabaya evrilmi otaqlarnn qalqlar grnrd; ingilis qvardiyas bu otaqlarda yerlmidi. Aa mrtbdn balayaraq damn zn qdr umu olan dolama pillkn snq bir seyvann iin bnzyirdi. Bu pillkn iki mrtbdn keirdi. Pillknd mhasiry alnm v yuxar kilmy mcbur olan ingilislr aa pilllri uurmudular. Bir-biri st atlm bu gymtl enli da pilllr traf basm gicitkn iind indi d durur. Ona qdr pill hl divarda qalmdr, aadak pillnin zrind bal bir sa nq edilmidi. Bu pilllr z yerlrind

mhkm durur. Pillknin qalan hisssi is disiz aza bnzyir. Buradaca iki aac ykslir. Aacn biri qurumu, o birinin is kk zdlnmidi, bununla bel hr il yaz balaynca o yallar. O, 1815-ci ildn sonra pillknlrin arasndan gyrmy balamd. Qrn ibadtxanada olmudu. ndi ibadtxanada yen sakitlikdir, lakin onun ox qrib grn vardr. O qanl qrndan sonra burada ibadt keirilmir. Lakin mehrab salamatdr. Taxtadan qayrlm bu kobud mehrab yonulmam da qoymasna sykmidilr. hngl aardlm drd divar, mehrabn qarsnda bir qap, iki kiik dyirmi pncr, qapnn stnd aacdan sann dara kilmsi tsviri, onun stnd ot ngsi il rtlm drdknc bir baca, yerd, bir bucaqda is snq v khn bir pncr rivsi ibadtxana dediyimiz ey bunlardan ibart idi. Mehrabn yannda aacdan qayrlm v on beinci sr aid Mqdds Ana heykli mxlanmd. arpanaq balaca sann ban qoparmd. badtxanan bir mddt tutmaa mvffq olan, lakin sonra yen buradan qovulan franszlar kilrkn ibadtxanan yandrmdlar. Alov khn tikintini brm, qzn bir ocaa dndrmidi. Qap yanm, dm yanm, yalnz taxtadan qayrlm sann surti yanmamd. Alov sann ayaqlarn yandrb qapqara kmr dndrmi, lakin bundan o yana getmmidi. Yerli halinin dediyin gr, bu bir mcz idi. Ba ksiln krp sann taleyi nisbtn uursuz oldu. Btn divarlar yaz il doludur. sann ayaqlar altnda Henquines1 yazlmd: bir az aada is: Conde de Rio Maior marques de y Marques Almaqo (Nabana)2 szlrini oxumaq olard. Burada yannda qzb ifad edn nida iarlri qoyulmu fransz adlar da grnrd. 1849-cu ild divarlar aartdlar, nki burada milltlr bir-birin sy syrdlr. Bu ibadtxanann qaps yannda li baltal bir cnaz taplmd. Bu, podporuik Leqronun cnazsi idi. badtxanadan xanda sa trfd bir su quyusu grnr. Bu hytd iki su quyusu var. zzn sual verirsn: niy bu quyunun vedrsi v arx yoxdur? Ona gr ki, daha bu quyudan su kmirlr. N n ondan daha su kmirlr? nki quyunun ii skeletlrl doludur. Bu quyudan n sonuncu olaraq su kn adam Kilyom van Kilsom adl bir kndli olmudur. O, Huqomonda yaayr v qsrd babanlq edirdi. 1815-ci il iyunun 18-d onun ailsi qab med gizlnmidi. Vile abbatln hat edn me bir ox gnlr v geclr qab dalm halini gizltmidi. ndi bel o zaman qaln kolluqlarn arasnda gizlnn insanlarn miskin msknlri olan yerlri gstrn yanm khn ktklr klind aydn izlr tsadf etmk mmkndr. Huqomonda qalan Gilyom van Kilsom qsri qorumaq mqsdil, zirzmid gizlnmidi. ngilislr onu tapb snd yerdn bayra xarm v qlncn qn il zidirdikdn sonra qorxmu bu biarni zlrin qulluq etmy mcbur etmidilr. rklri susuzluqdan yand n, Gilyom bu quyudan su kmli v onlara imli su gtirmli idi. Bir oxlar n bu su mrlrind son df idiklri su olmudu. lm mhkum olan bu qdr insann su gtrdy bu quyu da mhv olmal idi. Dy qurtardqdan sonra cnazlri basdrmaa ox tlsirdilr. lmn zn mxsus bir adti var: qlbni hiddtlndirmk n, hrt dalnca xstliklr gndrir. Yatalaq zfrin zruri bir lavsidir. Quyu drin olduundan onu mzara evirdilr. Quyunun iin 300 meyit atdlar. Ola bilsin ki, bu ii ox tlsik grmdlr. Dorudandam bunlarn hams l idi? Rvayt gr, l olmayanlar da varm. Bel deyirlr ki, dfndn sonrak gec quyunun iindn kmy aran zif insan sslri eidilirmi. Bu su quyusu hytin ortasnda xsusi bir yerd yerlmidi. Yars dadan v yars krpicdn tikilmi divar su quyusunu trfdn hat edir. Divarlar irma kimi durur v drdknc brc bnzyir. Quyunun bir trfi aqdr, suyu da hmi bu trfdn kirdilr. Dal trfdki divarda biimsiz dyirmi pncry bnzr bir dlik vard, onu, yqin ki, partlayc mrmi ml gtirmidir. Bir zamanlar brcn dam varm, indi is ondan ancaq bir ne dirk qalmd. Sa divarn dmir dayaqlar xaa bnzyir. yilib baxanda, krpic quyunun zlmtindn baqa bir ey grnmr. Quyunun trafndak divarlarn ayanda gicitkn bitmidi. Belikada, adtn, su quyularnn qabaq divarn tkil edn mavi rngli tava da tirl bnd edilmi v iri skelet smklrin oxayan be-alt biimsiz, dynl v yri-yr taxta paras il

vz edilmidi. Artq n vedr var, n zncir, n d su arx, yalnz suyu axtmaq n qayrlan da bir nova qalmdr ki, ya suyu bu novaya ylr. Arabir qonuluqdak aaclqlardan bir qucuaz uub glir v bu novadan su irk, yen geriy dnr. Bu xarabalar arasnda fermadan baqa yaay evi yoxdur. Evin qaps hyt xr. Qotik slubda qayrlm qng bir qap kilidinin yannda pin olaraq yarpaq klind dmir qap dstyi vurulmudu. Hannoverli leytenant Vilda fermada gizlnmk n bu dsty lini uzatd zaman fransz sapyoru balta il onun lini vurub salmd. Hal-hazrda bu evd yaayan ail oxdan lm baban van Kilsomun nslindndir. Asal bir qadn mn dand ki, Mn bu hadislrin ahidiym. O zaman mnim yam tamam olmudu. Byk bacm qorxusundan alayrd. Bizi mey apardlar. Mn anamn qucanda idim. Yax eitmk n ham qulan yer diryirdi. Top atldqca, mn d: bum-bum dey tkrar edirdim. Hytin sol trfindki darvaza, dediyimiz kimi, meyv bana xrd. Bu ban dhtli bir mnzrsi vardr. O, hissdn, daha dorusu, prdli bir dramadan ibart idi. Birinci hisssi iklik, ikinci hisssi meyvlik, nc hisssi is aaclq idi. Ban drd trfi d hasarl idi: giri trfd qsrin v fermann tikintilri, sol trfd pr, sada v arxada divar vard. Sa trfdki divar krpicdn, arxadak divar is dadan idi. vvlc ikliy daxil olursan. Meyvliy v aacla nisbtn o n aada yerlir, burada qaraat kollar kilmidi, hr trfi alaq otlar brmd; iklik dyirmi srahi stunlar olan yonma dala hrlm iri bir terras il tamamlanr. Bu Lenotrdan qabaqk fransz slubunda dzlmi bir kbar ba idi, indi is bura xarabalq v tikanlqd. Stunlarn stnd da mrmilr bnzyn arlar vardr. Qrx qdr svari stunlar indiy kimi durur, qalanlar is otlarn arasna dmd. oxunun zrind arpana izlri grnmkddir. Stunlardan biri is, zdlndiyin baxmayaraq, snq bir ayaq kimi asl qalmd. Meyvliyin aa trfind olan hmin bu baaya birinci piyada alaynn alt sgri daxil olmu v buradan xa bilmyrk, z yuvasnda tutulan aylar kimi mhasiry alnm, iki Hannover rotas il vurumaa mcbur olmudular. Bu rotalarn biri karabinl silahlanmd. Hannoverlilr hmin srahi arxasnda yerlmidilr v yuxardan aaya atrdlar. Mrd piyadalar aadan yuxarya atmaa mcbur olmudular; alt nfr yz nfr qar vurumu v qaraat kollarndan baqa qorunmaq n he bir ey olmad halda, on be dqiq mqavimt gstrmidilr. Bir ne pill yuxar qalxaraq, iklikdn meyvliy keirsn. Burada, bir ne kvadrat sajanlq bir sahd, bir saatn rzind min be yz nfr hlak olmudu. Buradak divarlar, el bil, indi d vurumaq n can atrlar. Bu divarlarda ingilislr mxtlif ykskliklrd otuz skkiz baca amdlar. Bu bacalar bu gn bel grmk mmkndr. On altnc bacann qabaq trfind iki ingilis mzar var: bu mzarlarn stn qranit tavalar qoyulmudur. Qala bacalar ancaq cnub trfdki divardadr. sas hcum da el bu trfdn balamd. Bayr trfdn bu divar badanbaa yallqla rtldr. Franszlar hcum edrkn, bu yal pri hcumla alacaqlarn znn etdiklri halda, divara, mane v pusquda dayanm olan ingilis qvardiyasna, hams bir vaxtda od yadran otuz skkiz topa, mrmi v gll atin rast glmidilr v Sua briqadas darmadan edilmidi. Vaterloo dy bu cr balamd. Meyv ban tutdular. Pillkn olmadndan, franszlar drnaqlar il divara drmardlar. Aaclarn altnda lbyaxa vuruma balad. trafda otlar qana boyand. Nassaunun yeddi yz nfrdn ibart batalyonu tamam mhv edildi. Qarsnda Kellermann iki batareyas dayanan divarn bayr trfi arpana il dlik-dlik edilmidi. Lakin hr bir ba kimi, bu meyv ba da yaz glnd oyanr. Burada da obanyast v qaymaqiyi almaa balayr. Hndr ot bitir, ilk atlar otlayr, aaclarn arasndan aslm kndirlr sriln paltar buradan kenlri yilmy vadar edir, bu xam yerdn kend ayan tez-tez kstbk yuvalarna dr. Qaln otlar arasnda yer yxlm v rilri bayra xm bir aacn yallaan gvdsi grnr. Mayor Blakman can verrkn, bu aaca syknmidi. sln fransz olan, lakin Nant edikti lv edildikdn sonra ailsi il birlikd Fransadan mhacirt edn alman general Dpla da yaxnlqdak hndr aacn altnda hlak olmudu; kl v gildn sar

sarnm qoca v xst alma aac lap yaxnda budaqlarn sallamd. Alma aaclarnn ksriyyti qocalqdan lap yer yilmidi. Bir aac bel taplmaz ki, onda tfng, yaxud arpana gllsi qalmam olsun. Bu ba quru aacla doludur. Budaqlarn arasnda qaralar uur, uzaqlarda balaca bir me grnr, burada oxlu bnv var. Burada Boduen ldrlm, Fua yaralanm, burada yann, qrn, dy olmudu, ingilis, fransz v alman qan bir-birin qararaq sel kimi axmd, burada badan-baa meyitlrl dolu su quyusu vardr. Nassau polku v Braunveyq polku burada mhv edildi: burada Dpla v Blakman ldrld, burada ingilis qvardiyasn qrdlar, qrx batalyondan ibart olan Reyl korpusunun iyirmi batalyonu mhv oldu, yalnz Huqomon qsrinin xarabalarnda min nfri qlncla doradlar, bodular, gllldilr, yandrdlar, btn bunlar onun n idi ki, adi bir kndli bir syyaha bu szlri dey bilsin: Cnab, mn frank verin, gr istsniz, mn siz Vaterloo hvalatn dana bilrm. NC FSL. 18 iyun 1815-ci il. Hr bir hekayinin geriy qaytmaa ixtiyar var, biz d geriy, 1815-ci il, htta bu kitabn birinci hisssind syldiyimiz hadislrin baland vaxtdan bir az vvllr qaydaq. gr 1815-ci ilin iyun aynn 17-dn 18-n ken gecd ya yamasayd, Avropann glcyi baqa cr olard. Bir ne damc su Napoleonun mlubiyytin sbb oldu. Austerlis vurumasnn Vaterloo il nticlnmsi n qzav-qdr yalnz yngl bir ya grkmi, byk bir dnyann qzaya uramas n, yay fslin baxmayaraq, gydn bir qara buludun kemsi kifaytmi... Vaterloo dy ancaq saat on ikinin yarsnda balaya bilrdi ki, bu da Blxer vaxtnda glmk imkan verdi. Deycksiniz ki, n n? Ona gr ki, yer islanmd v toplar kib gtirmk n yollarn qurumasn gzlmk lazm glirdi. Napoleon topu zabiti idi v bunu z d hiss edirdi. Bu qrib srkrdnin btn varl Abukir dy haqqnda Direktoriyaya gndrdiyi mruzsinin bir cmlsindn bilinir: Mrmilrimizdn birisi alt nfri ldrmdr. Onun btn hrbi planlar top gcn saslanrd. Napoleonun fikrin gr, qlb qazanmaq n toplarn hamsn myyn yer cmldirmk lazm idi. O, dmn generalnn strategiyasna bir qala kimi baxr v bu qalada yarq ard. Zif nqtlrd arpana il stnlk qazanr, dy giriir v bu dyn nticsini top gc il hll edirdi. Napoleonun dhas dqiq tulama dhas demkdir. Dmn sflrini datmaq, polklar paralamaq, sralar pozmaq, sx qoun kolonnalarn mhv etmk v qovmaq Napoleonun mqsdi bu idi: zmk, zmk, daim zmk bu ii o, hr zaman top mrmisin taprard. Bu qorxunc bir sistem idi ki, dahilikl birlrk on be ilin rzind hrb iinin bu mum qhrmann mlubedilmz etmidi. 1815-ci il iyun vurumasnda o, artilleriyaya xsusi olaraq mid bslyirdi, nki onun toplarnn say dmn toplarndan xeyli ox idi. Vellinqtonun ixtiyarnda yalnz yz lli top olduu halda, Napoleonun iki yz qrx topu vard. Tsvvr edin ki, yer quru olsayd, artilleriya vaxtnda glib xar v vuruma shr saat altda balanard. Bu halda o, gndz saat ikiy kimi, yni prussiyallarn gliindn saat vvl qurtarm olard. Vurumann mlubiyytl nticlnmsind Napoleonun gnah oxmudur? Gminin flakt uramasnda skann tqsirlndirmk olarm? Blk, bu dvrd Napoleonun akar cismani zifliyi onun mnvi qvvlrinin ziflmsi nticsind daha da iddtlnmidi? Blk d, iyirmi il davam edn mharibd qlnc da, qn da khnlmi, ruhu da, bdni d yorulmudu? Blk, tssf edilck olsa bel, artq khn dy srkrdy stn glirdi? Bir szl, blk d, bu dahinin gni, bir ox grkmli tarixilrin znn etdiyi kimi, artq snmkd idi? Blk d, onun hiddtlnmsi z acizliyini zndn gizltmk n idi? Blk d, o, yaxnladn duyduu xatal glcyi ryin

damd n trddd etmy balayrd? Ba komandan n qorxulu bir ey var ki, o da thlkni drk etmmkdir. Blk, o, artq thlkni drk etmirdi? Blk d, real varln byk insanlar, bu hrkt nhnglri n d el bir ya drcsi vardr ki, bu zaman onlarn dhas uzaqgrnliyini itirir. Kamil dahilr qocalq tsir ed bilmz: Dante, yaxud Mikelancelo n qocalmaq bymk demkdir, blk, Hannibal v Napoleon n qocalmaq snmk demk imi? Blk, Napoleon artq qlbni dzgn duymaq qabiliyytini itirmidi? Blk, o drcy glmidi ki, su altnda qayalqlar olduunu anlaya bilmir, trafnda tllr qurulduunu duya bilmir, uurumun tam knarnda dayandn gr bilmirdi? Blk, o, flakti qabaqcadan duymaq iqtidarn itirmidi? O, vaxtil btn hrt v rf yollarna bld olan adam, ildrmlardan yaranm arabasndan bir hkmran kimi bu yollar gstrn adam, blk, indi gzlri kor olduundan, z gurultulu, itatkar legionlarn uuruma doru srklyirdi? Blk d, o, qrx alt yanda ikn aln tamamil itirmidi? Blk d, flyin arxn srn v titanlar mislind olan bu xs sadc misilsiz bir bapozua evrilmidi? Biz qtiyyn bu fikird deyilik. Hamnn etiraf etdiyin gr, Napoleonun trtib etdiyi vuruma plan nmunvi plan idi. Hcum edrk dmn sralarn yarmaq, dmn qoununu iki hissy paralamaq, ingilislri Qala doru, prussiyallar is Tonqra doru kilmy mcbur etmk, Vellinqtonu Blxerdn ayrmaq, Mon-Sen-Jan yaylasn tutmaq, Brsseli l keirmk, almanlar Reyn ayna, ingilislri is dniz tkmk niyytind idi; bu vurumada o, btn bu mqsdlr nail olmal idi. Bundan sonra nec hrkt etmk lazm gldiyini glck tyin etmli idi. lbtt, bizim mqsdimiz burada Vaterloo dynn tarixini rh etmk deyil, nal etdiyimiz facinin sas prdlrindn biri bu vuruma il laqdar olsa da, sas mqsdimiz bu vuruman tsvir etmk deyildir, hm d o, bir nqteyi-nzrl, z d ox mhartl Napoleon trfindn baqa bir nqteyi-nzrl bir qafil tarixilr trfindn tsvir edilmidir. Biz glinc, biz bir-biril mbahis etmyi tarixilr hval edirik, zmz ancaq uzaqdan seyr edn bir tamaa, drdn kerk meyitlrl gbrlnmi bu torpaq zrind yiln, hr eyi bilmk istyn v ola bilsin ki, zahiri eyi hqiqi bir ey kimi qbul edn yolu olaraq qalrq. Elm namin biz, bhsiz, bzi xyali eylrl alanm faktlar nzr almamaqda haql deyilik; bu v ya baqa bir gr sistemin brat qazandrmaq n bizd n hrbi tcrb var, n d strategiya elmin bldlik. Biz yalnz bel gman edirik ki, Vaterloo mharibsind hr iki srkrdnin hrktlri bir sra tsadflrdn asl idi. Mmmal mqssir, yni tale mslsin glinc, biz buna n saddil bir hakimin xalqn nzri il baxrq. DRDNC FSL A Vaterloo dyn aydnca tsvvr etmk istynlr yerin stn srilmi nhng bir A hrfini tsvvr ed bilrlr. Bu hrfin sol xtti Nivel yolu, sa xtti Jenap yolu, orta xtti is Oendn Bren-lAlly doru qobudan ken bir yoldur. A hrfinin st nqtsi Mon-SenJandr. Vellinqton burada yerlmidi, aa sol nqtsi Huqomondur. Reyl v Jerom Bonapart da burada durmudular, aa sa nqt Napoleonun yerldiyi Bel-Alyansdr. Bir azca, aada, orta xttin A hrfinin sa xttini ksdiyi yerd Ge-Sent yerlmidi. Vurumann nticsi orta xttin mrkzi nqtsind hll edilmidi. Sonralar el hmin bu yerd imperator qvardiyasnn yksk qhrmanlq simvolu olan ir heykli qoyulmudu. A hrfinin tpsind, iki yan v bir orta xttin arasndak bucaq Mon-Sen-Jan platosudur. Vuruma bu plato urunda mbarizdn ibart idi. Hr iki ordunun cinahlar Jenap v Nivel yollarndan saa v sola doru uzanrd. Derlon Piktokun qarsnda, Reyl is Gilin qarsnda dayanmd. A hrfinin tpsi arxasnda, yni Mon-Sen-Jan platosu arxasnda Suan mesi yerlmidir. Dznliyin zn glinc, drli-tpli geni bir sah tsvvr edin, burada hr tp o biri zrind ykslir, hams birlikd is Mon-Sen-Jan platosuna doru qalxr v meliy atr.

Dy meydannda iki dmn ordu iki phlvana bnzr. Onlar bir-biril lbyaxa vuruurlar. Biri o birini yxmaa alr. Hr eydn yaprlar, adi bir kol bir istinadgah, divar buca bir mdafi mvqeyidir, qounun arxa trfini qorumaq n lazm olan uuq bir daxmacn olmamas btn polku bzn geriy kilmy mcbur edir. Vadid bir kk, yerin klktrly, vaxtnda qarya xan bir cr, balaca bir aaclq, qobu xlas, hr bir ey ordu deyiln bir divin addmn lngid v onun geri kilmyin mane ola bilr. Dy meydanndan kilmk mlub olmaq demkdir. Buna gr d komandan hr bir aaclar diqqtl yoxlamal, hr bir balaca tpciyi bel nzrdn keirmlidir. Hr iki srkrd indi Vaterloo dz adlanan Mon-Sen-Jan dzn diqqtl yoxlamd. Hl bir il bundan vvl Vellinqton byk bir vuruma ola bilr dey hkiman bir uzaqgrnlikl bu yeri yrnmidi. Bu yerd v bu vurumada n yax rait Vellinqtonun trfind, n pis rait Napoleonun trfind idi. ngilis ordusu yuxarda, fransz ordusu is aada idi. 1815-ci ilin 18 iyun shrind Napoleon at belind, lind durbin, Rossom tpsind dayanmd. Burada onu yenidn tsvir etmy ehtiyac yoxdur. Napoleonun grn onsuz da oxdan hamya mlumdur. Brien mktbinin balaca lyapas altnda grnn bu sakit sima, yal mundir, ulduz niannn stn rtn a yaxalar, epoletlrin stn rtn redinqot, jiletin altndan ucu grnn qrmz orden lentas, sn drisindn tikilmi alvar, uclarnda N hrfi, tac v qartal nax vurulmu al mxmr bir ul altnda dayanm a at, ipk corablar stndn geyilmi svari botfortu, gm porlar, Marenqo paqas, bir szl, bzilrinin prsti etdiyi, bzilrinin is pisldiyi bu sonuncu Sezarn canl surti hl d hamnn gzlri qarsnda durur. Uzun illr bu surt rf v vkt halsi il hat olunmudu ki, bu da zehinlr kn fsanvi dumann bir nticsi idi, bir ox qhrmanlarn hrtinin parltsndan zehnlr dumanlanr v az, ya ox bir mddt n hqiqt prdlnir, lakin indi tarixin gedii il dumanlqlar kilir, zehnlr aydnlq kr. Tarixin aydnl amansz bir eydir. Tarixin qrib v ilahi bir xsusiyyti var: z nur olduu halda v mhz nur olduu n, indiy qdr parlaq znn ediln yerlr klg salmaa balayr. Tarix bir xsi iki mxtlif kabusa evirir, biri o birin hcum edir, ona divan tutur v mstbid bir hkmdarn qorxunc siftlri bir srkrdnin cazibdar tsiri il qar-qarya glir. Xalqlar da bunun saysind tarixi xsiyytlr daha dzgn v qti qiymt ver bilirlr. Rsvay olmu Babil skndrin, zlil olan Roma Sezarn, dadlm Beytl mqdds Titin hrtini azaldr. Zlmn mr zalmn mrndn uzundur. lrkn surtind tcssm edn zlmtdn baqa bir ey qoymayb gednlr ar olsun! BENC FSL. Vurumalarn Quid obscurum-u1. Bu vurumann birinci mrhlsi hamya yax mlumdur. Vurumann balanc mtrddid, dumanl, qeyri-sabit, hr iki ordu n thlkli idi, lakin franszlara nisbtn ingilislr n daha thlkli grnrd. Btn gec ya yard. Ya sellri torpa oyuq-soyuq elmidi. Vadidki kklrd su ylb nohurlar ml glmidi; bzi yerlrd su arabalarn oxundan yuxar qalxrd, atlarn tapqrlarndan palql su axrd. Praknd axnda hrkt edn bu arabalarn tapdad buda v ovdar snbllri kk yerlri doldurmasa v tkrlrin altna yastq kimi yatmasayd, hr bir hrkt, xsusil Papelot trfindki balaca drlrdki hrkt tamamil dayanard. Vuruma gec balamd. Syldiyimiz kimi, Napoleon, adtn, btn artilleriyan z lind toplar, dy meydannn gah bu trfini, gah da baqa bir trfini, sanki, tapanadan nian alard. ndi d o, atl batareyalarn srtl v srbst hrkt ed bilcyini gzlyirdi. Bunun n d gnin xmas v yerin qurumas lazm glirdi. Lakin gn grnmrd. Austrelisd gn onu baqa cr qarlamd! Birinci top ati ald zaman, ingilis general Kolvil, saatna baxaraq, on ikiy otuz be dqiq ilmi olduunu tyin etmidi.

Vuruma sol fransz cinahnn Huqomona hcumu il baland. Bu hcum imperatorun arzu etdiyindn, blk d, daha iddtli idi. Napoleon eyni zamanda Kionun briqadasn Ge-Sent zrin gndrrk, mrkz hcum etmy balad. Ney is sa fransz cinahn arxasnda Papelotun dayand sol ingilis cinahna doru yeritdi. Huqomon zrin aparlan hcum bir nv yalan hcum idi. Napoleonun planna gr, Vellinqtonu aldadb Huqomona srklmk, sonra is sol trf kilmyi mcbur etmk lazm idi. Drd ingilis qvardiya rotas v Pernone diviziyasnn csur belikallar z mvqelrind mhkm durmasa idilr v Vellinqton z qounlarnn sas qvvlrini buraya kib gtirmk vzin, kmk n yalnz drd ingilis qvardiya rotasn v bir Braunveyq batalyonunu gndrmkl kifaytlnmmi olsayd, Napoleonun plan mvffqiyyt qazana bilrdi. Sa fransz cinahnn Papelota hcum etmsindn mqsd ingilislrin sol cinahn zmk, Brssel yolunu tutmaq, prussiyallar qabaqlamaq n yolu ksmk, Mon-Sen-Jan tutmaq, Vellinqtonu Huqomona, oradan Bren-l Ally, oradan da Qala doru kilmy mcbur etmk idi bundan da aydn plan ola bilmzdi. Bzi bdbxt tsadflr nzr alnmazsa, hcum mvffqiyytli idi. Papelot tutulmu, Ge-Sent is hcumla alnmd. Bir tfsilat qeyd etmliyik. ngilis piyada qounlarnda, xsusil Kemptin briqadasnda yenic sgrliy glnlr ox idi. Bu cavan sgrlr bizim qorxunc piyadalarmza igidlikl mqavimt gstrirdilr. Tcrbnin azln csart tamamlayrd. Onlar bir nian kimi zlrini xsusil gzl gstr bilmidilr. Qismn z ixtiyarna buraxlm nian sgr, demk olar ki, zzlynd bir generaldr. Cavan sgrlr burada franszlara mxsus bir zirklik v dy coqunluu gstrmidilr. Cavan piyadalar hvsl vuruurdular. Bu, Vellinqtona xo glmmidi. Ge-Sent alndqdan sonra vurumann nticsi bhli oldu. Hmin gn saat on iki il drd arasnda qaranlq bir fasil var, bu vurumann orta dvrn myyn etmk tindir, o, lbyaxa vurumalarn qorxunc qarmaqarqln xatrladr. traf birdn alaqaranlq bryr. Duman xfif bir surtd dalalanr, fqd qrib bir srab grnr, indi he tsvvr edilmyn v o zamana mxsus hrbi lvazimat hisslri, atllarn hndr xz papaqlar, antalar, dlrd arpazlam qaylar, qumbara antas, qusar dolomanlar, qatl uzunboaz qrmz kmlr, burma qaytanl ar apkalar, qpqrmz ingilis piyadasna qarm qapqara Braunveyq piyadas... bu piyadalarda ingilis sgrlrinin epoletlri vzin qoldibinin trafna qoyulmu qaln a burmalar, mis zolaqlar v sar at qlndan cqqas olan uzunsov dri kaskal yngl Hannover svarilri, dizlri aq, dama-dama pledli otlandiyallar, qrenaderlrimizinin a hndr getrlri grnr, btn bu grnn eylr strateji qayda il dzlm nizami qounlara deyil, bir sra lvhy bnzyir. Qriboval n deyil, Salvator Roza n maraql ola bilr. Hr bir vurumada hmi frtnaya bnzr bir ey var. Quid obscurum quid divinum1 hr bir tarixi bu vurumada n ox heyrtlndirn bir ne xsusiyyti tsvir edir. Srkrdlrin mlahizlrindn asl olmayaraq, silahl ktllr bir-biril toqquduu zaman, mtlq ilk mlahizlr dyiilir, hm d ox dyiilir. Hr iki srkrdnin icra olunmaa balam planlar bir-birin qarr, bir-birini thrif edir. Yumaq torpaq zrin tkln suyu bzi yerlrd yava, bzi yerlrd is srtl udduu kimi, dy meydannda da bzi yerlrd az, baqa yerlrd is ox adam tlf olur. Ona gr ox tlfat veriln yerlr nzrd tutulduundan daha ox sgr gndrmk lazm glir. Bu, qabaqcadan nzr alnmas mmkn olmayan xrclrdir. Qounlarn yerldiyi xtt sap kimi qvrlr v titryir, mnasz yer qan sellri axr; ordularn cbhsi sarslr, sradan xarlan, yaxud dy meydanna atlan polklar krfzlr v ya burunlar ml gtirir, bir az vvl piyada qounun vuruduu yerd toplar grnr, toplarn olduu yer svari qoun cumur, batalyonlar tst kimi birdn grnr, bir az sonra yox olub gedir. Sralarda ml gln boluqlar dolur, qara insan dalalar gah irlilyir, gah da geri kilir. Sanki, bir mzar klyi bu facili insan ynlarn qovur, dadr, iirdir v yayr. lbyaxa vuruma n demkdir? Ehtizaz. Riyazi plann sabitliyi btn gn deyil, ancaq bir dqiqni ifad edir. Vuruman tsvir etmk n fralar il xaosa hkm edn qvvtli sntkarlar lazmdr. Rembrandt vuruman Vandermelendn daha gzl tsvir ed bilr, nki gnorta an dz tsvir edn Vandermlen, saat glinc, yalan satmaa balayr. Hnds aldadr, ancaq qasra

dorusunu deyir. Bu da Folara ixtiyar verir ki, Polibiy etiraz etsin. Bir d hr zaman el bir dqiq glib atr ki, vuruma, sanki, crlamaa balayr, toqqumaya keir, bir ox kiik faktlara paralanr, yaylr ki, bunlar da, Napoleonun z ifadsin gr ordularn tarixin deyil, daha dorusu, polklarn trcmeyi-halna aiddir. Bel hallarda tarixi qsaca mumi tsvirl kifaytln bilr. O, yalnz vurumann sas konturlarn tsvir ed bilr. Qorxunc bir qara bulud vardr ki, ona dy deyirlr. Bu qara buludu btnlkd tsvir etmk n vicdanl bir tarixinin bel imkan xaricinddir. Btn byk silahl toqqumalar barsind haql olan bu szlr, Vaterloo dyn xsusil ttbiq edil bilr. Bununla bel, gnortadan sonra, myyn bir vaxtda vurumann nticsi myynlmy balad. ALTINCI FSL. Gnortadan drd saat sonra. Saat drdd ingilis ordusunun vziyyti xeyli ciddildi. Prins dOranj mrkz, Gil sa cinaha, Pikton is sol cinaha komanda edirdi. Csur prins dOranj, zndn xaraq, belikallara v hollandiyallara barrd: Nassau! Braunveyq! Geriy kilmk yaramaz!. Artq taqtdn dm Gili Vellinqton z himaysi altna ald, Piktonu is ldrmdlr. ngilislr 105-ci fransz piyada polkunun bayran l keirdiklri anda, franszlar general Piktonu bandan gll il vurdular, gll bu trfdn girib, o biri trfdn xmd. Vellinqtonun bu vurumada ancaq iki istinad nqtsi vard: Huqomon v Ge-Sent, Huqomon hl vurusa da od tutub yanrd; Ge-Sent is alnmd, Ge-Senti mdafi edn alman batalyonundan ancaq qrx iki nfr salamat qalmd; be nfrdn baqa btn zabitlr ya ldrlm, ya da sir dmd. Bu xrmanda vuruan min nfr bir-birini qrb mhv etmidi. ngiltrnin n gzl boksusu, yoldalar arasnda z qlblri il hrt qazanm olan qvardiya serjant, balacaboylu bir fransz barabans trfindn ldrlmd. Berinq tutduu mvqeyi trk etmy mcbur oldu, Alteni is doradlar. Bir ne bayraq ldn xd, Alten diviziyasnn bayra, de Pon nslin mnsub bir prinsin apard Lneburq batalyonunun bayra bel dmn lin kedi. Grkmsiz otlandiyallarn hams mhv oldu. Ponsonbinin qdrtli draqunlar dorand. Bu qhrman svarilri Bro ulanlar il Travers kirasirlri zib mhv etdilr. Min iki yz atdan ancaq alt yz qald, polkovnikdn ikisi mhv oldu. Hamilton yaraland. Mater ldrld. Ponsonbini yeddi niz zrbsi il yer srdilr. Qordon ld. Mark ld. Beinci v altnc diviziya tar-mar edildi. Huqomon demk olar ki, l keirilmkd idi. Ge-Sent alnmd yegan bir istinadgah qalrd mrkz. Mrkz sarslmamd. Vellinqton onu daha da gclndirdi. O, Merb-Brened olan Gili mrkz ard, Bren-lAlldki avesseni d mrkz gndrdi. ngilis ordusunun bir azca iriy doru yilmi, ox sx v qvvtli olan mrkzi olduqca mhkm bir mvqe tutmudu. O, Mon-Sen-Jan platosunda yerlmidi, arxasnda bir knd, Qabanda is o zaman xeyli dik olan bir yamac vard. Ordu bir iri da binaya istinad edirdi, bu bina tsvir etdiyimiz dvrd Nivel dvlt mlklrindn biri saylr v yollarn birldiyi yerd yerlirdi. On altnc srdn qalm bu bina o qdr mhkm idi ki, top mrmilri onu dl bilmyrk, dyib geriy drd. ngilislr btn platonun trafna hasar krk, yemian alar arasnda ambrazura dzltmi, budaqlarn arasnda top qoyub, kollarn iind mazal dzltmidilr. ngilis artilleriyas sx kolluq arasnda pusquda dayanmd. Tl qurmaqda icaz vern mharib qanunlarnn bhsiz yol verdiyi bu xainan sul el mhartl hyata keirilmidi ki, shr saat doqquzda dmn batareyalarn kf etmk n gndrilmi Hakso he bir ey gr bilmmi v qaytdqdan sonra, Nivell Jenap yollarn ksn iki barrikadadan baqa he bir mane olmadn Napoleona bildirmidi. O zaman ovdar artq snbl balamaa balayrd. Kempt briqadasnn karabinl silahlanm 95-ci batalyonu platonun knarnda hndr taxln iind gizlnmidi.

Bellikl, ingilis-holland ordusunun mhkmlndirilmi v kmkl tmin edilmi mrkzi lverili mvqe tutmudu. Bu mvqenin yegan bir zif chti vardsa, o da Suan mesi idi. O zamanlar Suan mesi dy meydan il yana olub, Qrenandal v Buafor gllri il ksilmidi. Ordu, geri kilrk paralanmal, polklar pozulmal, artilleriya is bataqlqlarda mhv olmal idi. Etiraz ednlr olsa da, bir ox mtxssislrin ryin gr burada geriy kilmk nizamsz qamaq demk idi. Vellinqton sa cinahdan gtrdy asse briqadasn v sol cinahdan gtrdy Uinki briqadasn mrkzl birldirdi v stlik, Klinton diviziyasn da mrkz verdi. z ingilis qounlarna glinc, Vellinqton Mitelin briqadasna, Qalketin polklarna v Metlendin qvardiyasna arxadan v cinahlardan kmk etmk n Braunveyq piyadasn, Nassau hisslrini, Kilmanseqge hannoverlilrini v Ompteda almanlarn gndrdi. Bu surtl Vellinqtonun li altnda iyirmi alt batalyon vard, arasn dediyin gr, sa cinah mrkzin arxasna keirilmidi. ndi Vaterloo muzeyinin yerldiyi yerd olan qvvtli batareyann qabana ii torpaq dolu kislr dzrk onu gizltdilr. Bundan baqa, Vellinqton ehtiyat n min drd yz nfr Somerset qvardiya draqunlarn qobuda gizltmidi. Bunlar triflnn ingilis svarilrinin ikinci yars idi. Ponsonbi mhv olmudusa da, Sommerset sa idi. Tamamlanm halda redut kimi bir ey tkil etmli olan bu batareya torpaq dolu kislrl v enli torpaq yamacla tlsik olaraq mhkmlndirilmi alaq ba hasarnn arxasnda idi. Lakin bu istehkam hazrlanb qurtara bilmdi, trafna pr kmy macal olmad. Tvi iind olsa da, zahirn soyuq grnn Vellinqton shrdn axama kimi at belind, bu gn bel duran khn Mon-Sen-Jan dyirmannn yaxnlndak bir qaraac altnda dayanmd. Sonralar hmin bu qaraac vhi hvskar bir ingilis iki yz franka satn alb ksdirmi v aparmd. Vellinqton qhrmancasna sakit grnrd. trafna top mrmilri tklrd. Adyutant Qordonu yannda ldrdlr. Lord Gil yaxnlnda partlayan qumbaraya iar il Milord, dey sorudu, indi ki, siz lm axtarrsnz, biz n kimi tlimatnz v mriniz olacaqdr? dey sual verdikd; Siz d mnim kimi edrsiniz! dey Vellinqton cavab verdi. Klintona is qsaca mr etdi: Son nfr qdr dayanmal! Dyn mlubiyytl qurtaraca blli idi. Vellinqton Talavera, Vittoriya v Salamanka mhariblrind birlikd itirak etdiyi khn dy yoldalarna xitabn barmd: Geriy kilmyi banzdan atn, uaqlar! Khn ngiltrni unutmayn! Saat drd yaxn ingilis qounlar sarslaraq geri kildilr. Hr ey yox oldu, platonun yannda artilleriyadan v nianlardan baqa bir ey qalmad. Franszlarn qumbara v mrmilrl tqib etdiyi polklar irilr kildi. Onlarn kildiyi yerdn indi bel Mon-Sen-Jen fermasnn fhllri n bir cr keir. Bu gerilm hrkti idi, ingilis ordusunun cbhsi artq grnmrd, Vellinqton geriy kilmidi. Napoleon: Geriy kilm baland! dey sslnmidi. YEDDNC FSL. Napoleonun kefi sazdr. mperator zn bir az xst hiss ets v atn belind dayana bilms bel, he bir zaman kefi o gnk qdr duru olmamd. Adtn, hissiyyatn gizldn Napoleon, bu gn shrdn glmsyirdi. Mrmr bir maska altnda gizlnmi bu drin qlb, 1815-ci il 18 iyunda he bir sbb olmadan sevinirdi. Austerlis dynd qaqabaql olan bir xs, Vaterloo gnnd ad grnrd. Talelri gln n yksk simalar ox vaxt alazidd hrktlr edirlr. Yer zndki sevinclrimiz pu v fsandir. Son msud tbssmmz Tanrya mxsusdur. Fulminatrix1 legionunun sgrlri: Ridet Caesar, Pompeius felebit2 deyrdilr. Bu df Pompey alamad, lakin buna he bir bh yoxdur ki, Sezar glrd. Gec saat bird, tufan qopduu v ya yad bir zamanda, Napoleon Bertranla birlikd Rossom yaxnlndak tplri gzrkn, Frimondan Bren-lAlly qdr btn fq iqlandran ingilis tonqallarnn uzun xttindn mmnun qalaraq, tyin edilmi gnd Vaterloo

dy meydanna dvt etdiyi taleyinin tam vaxtnda hazr olacana min grnrd. O, atn saxlad v bir mddt hrktsiz dayanaraq, ildrmlar seyr etdi, gy gurlamasna qulaq asd v onu mayit edn xs bu fatalistin gecnin qaranlna iki mmmal sz syldiyini eitdi: Biz lbirik. Napoleon shv edirdi. Artq onlar lbir deyildilr. O, bir saniy bel gzn yummad, bu gecnin hr bir saniysi onun n sevinc idi. Svari qarovullarn btn xttini yoxlad, arabir dayanaraq, qarovulularla dand. Gec saat n yarsnda, Huqomon mesinin yaxnlnda, Napoleon hrkt edn dmn qounlarnn ayaq sslrini eitdi. Bir an n ona el gldi ki, Vellinqton geri kilir. z-zn dedi: ngilis qounlarnn aryerqard z mvqeyini trk etmidir. Mn Ostendey yenic glmi olan alt min ingilis sgrini sir alacaam. O, hrartl danrd, o, yen martn birind olduu kimi hvsli grnrd. O gn Napoleon sahil xarkn, Juan liman yaxnlnda onu adlqla qarlayan bir kndlini maral Bertrana gstrrk: Grrsnzm Bertran, bu da bizim kmyimiz! demidi. 17 iyundan 18 iyuna ken gec Napoleon Vellinqtonu istehza il xatrlayaraq deyirdi: Bu balaca ingilis ibrt drsi almaa mhtacdr!. Ya is getdikc iddtlnir, imperator dandqca, gy guruldayrd. Shr saat drdn yarsnda onun xam xyallarndan biri pua xd, kfiyyat n gndrilmi zabitlr dmn qrargahnda he bir hrkt mahid edilmdiyini bildirdilr. Hr ey sakit idi, drg tonqallarnn he biri sndrlmmidi. ngilis ordusu yatrd. Yer znd drin bir skut hkm srdy halda, yalnz gylrd gurultu duyulurdu. Saat drdd kfiyyatlar Napoleonun yanna bir nfr kndli gtirdilr, bu kndli ingilis svari briqadasnn v ox ehtimal ki, z mvqeyini sol cinahn lap qurtaracanda olan Oen kndin keirmi olan Viven briqadasnn bldisi idi. Saat bed iki belikal frari z polklarndan yenic qam olduqlarn v ingilis ordusunun dy hazrladn Napoleona xbr verdi. Napoleon bu xbr qar: Daha yax! demidi. Mnim n tar-mar ediln polklar geriy kiln polklardan daha xodur!. Shr tezdn, Plansenya yolunda bir dng ml gln yer atd zaman, Napoleon atdan db, dz paln iin girdi. Rossom fermasndan bir mtbx masas v kndli krss gtirilmsini mr edrk yldi, xal yerin ayaqlar altna bir qucaq kl srdirdi, masann stnd xritni aaraq, Sulta bu szlri syldi: N ylncli ahmat taxtasdr!. Gec ya yadndan uurulmu yollarda pala batan rzaq arabalar shr kimi glib yerin ata bilmmidi, sgrlr yuxusuz, paltarlar islanm v ac idilr, bununla bel Napoleon n bir ssl Ney barmd: Bizim yzd doxsan ansmz var!. Saat skkizd imperatora yemk gtirdilr. Napoleon bir ne general sfry dvt etdi. Yemk yeyildiyi zaman, kims Vellinqtonun gn bundan vvl Brsseld hersoginya Rimondun balnda itirak etdiyini syldikd, siftdn arxiyepiskopa bnzyn v srt bir dy olan Sult: sl bal bu gndr! dedi. mperator rixndl Ney glrd, nki Ney ona: Vellinqton o qdr d sadlvh deyildir ki, lahzrti gzlsin! demidi. Zatn Napoleon n bu bir adt idi. Fler de abulon onun barsind deyir ki: O, hvsl zarafat edrdi. Qurqonun dediyin gr: slind onun n bir tbiti vard. Benjamen Konstan is deyir ki; O daim zarafat edrdi, bu zarafatlar is all olmaqdan ox mzli grnrd. Nhng bir insann zarafatlar, hr halda, bhs layiq bir eydir. z qrenaderlrini deyingn adlandran o idi, o, qrenaderlrin qulaqlarn imdiklr, blarn dartard. Bunlardan birisinin dediyin gr: mperatorun pesi el biziml zarafat edib ylnmk idi. Fevraln iyirmi yeddisind, Napoleon Elba adasndan xlvtc Fransaya kediyi zaman, onun gizlndiyi Vfasz gmisin aq dnizd rast gln Zefir adl fransz hrb gmisi, imperatorun zn nec hiss etdiyini sorumudu. Elba adasnda geyindiyi v ar tsvirlri il bznmi a-qrmz kokardal lyapasn hl d mhafiz edn Napoleon, glrk borunu gtrm v z cavab vermidi: mperator zn ox yax hiss edir. Bel zarafatlar etmyi bacaranlar tale il dost-ana saylr. Vaterlooda shr yemyi zaman Napoleon dflrl qhqh kib glmd. Yemkdn sonra on be dqiq fikr dald, sonra is iki general kl dnyin stnd ylib, llrin qlm aldlar, dizlrinin stn kaz qoydular v Napoleon onlara dy plann yazdrd.

Saat doqquzda be kolonnaya dzlm fransz ordusu iki xtdn ibart hrbi bir intizamla, briqadalar arasnda toplar, bada sfr mar alan orkestr olduu halda irliy doru hrkt etdikd, tbillr alnb siqnal borular sslndikd, bir szl, qdrtli, zmtli, mzffr bir ordu yeridiyi zaman, fqd dniz kimi dalalanan kaskalarn, qlnclarn v snglrin mnzrsindn hycana gln imperator iki df: Mrhba! Mrhba! dey sslnmidi. Saat doqquzdan on birin yarsna qdr btn ordu, alasmaz bir surtl z mvqelrini tutmu v imperatorun znn ifadsi il alt V rqmlrindn ibart bir kil tkil edrk alt xtt dzlmd. Qoun btn cbh boyu hrbi nizamla dzldkdn bir az sonra, byk vurumalarn mjdsini vern v tufan qabaqlayan drin bir skut iind imperatorun mri il korpusdan dErlon, Reyl v Lobonun korpuslarndan ayrlm v Nivell Jenap yollarnn arpazlad nqtd Mon-Sen-Jana at aaraq, dy balamaq n tyin edilmi on iki girvnklik toplardan ibart batareyann kediyini grn Napoleon, lini Qaksonun iynin vuraraq General, bu iyirmi drd qz n gzldir! demidi. Vurumann nticsin he bir bh etmdn, o, yanndan ken birinci korpusun sapyorlarna tbssml rk-dirk verirdi, bu sapyorlar, knd l ken kimi, Mon-Sen-Janda sngr qazmal idilr. Btn bu qayszl, o yalnz birc df tkbbrl tssf szlri il pozmudu, sol trfind, indi byk bir mzar tpsinin yksldiyi yerd, olduqca gzl atlara minmi, sx bir kolonnaya dzln boz paltarl qrib otlandiyallar grdy zaman Napoleon: Heyif onlara! demidi. Sonra atnn belin srayaraq, Rosoma doru srd. Jenapdan Brssel gedn yolun sa trfind ot basm bir tpciyin ensiz yaln z n mahid mntqsi tyin etdi. Bu, onun dy mddtind dayand ikinci yer idi: nc df, axam saat yeddid, Bel-Alyansla GeSent arasnda dayand yer is ox thlkli idi. Bu indiy kimi qalm xeyli uca bir tp idi. Tpnin arxasndak yaranda qvardiya yerlmidi. Mrmilr tpnin trafnda dala dnmi yola dyrk srayr v Napoleonun ayaqlar altna drd. Briend olduu kimi, burada da ba zrind glllr v arpana vzldayrd. Sonralar, imperatorun atnn dayand yerin lap yaxnlnda, sanki, iini qurd gmirmi kimi grnn mrmilr, khn qlnclar v zik-zk, pas basm qumbaralar scabra rubigine tapmdlar. Bir ne il sonra hmin bu yer qazld zaman, torpan altndan altm santimetrlik partlamam bir mrmi xarmdlar. Mrminin at borusu dibdn snmd. Hmin bu son dayanacaqda dmn ruhlu, qorxuya dm bldi Lakostaya, hr df arpana ati aldqca atlnn arxasnda gizlnmy can atan v qusarn yhrin balanm bu kndliy xitabn imperator bu szlri sylmidi: Sarsaq, he utanmrsan? Arxana gll dymyinimi istyirsn?. Bu stirlri yazan xs yeri qazaraq, yamacn qumlu torpa iind qrx alt ildn qalma pas basm bir bomba boaz qalqlarn v barmaqlarn arasnda mrvr budaqlar kimi snan khn dmir qrntlarn tapmd. Napoleonla Vellinqtonun qarlad vadinin tpciklrindn artq he bir sr qalmamdr, lakin 1815-ci il iyunun 18-d bunlarn nec olduu hamya mlumdur. Bu matmli dzdn onun zn heykl qoymaq n material gtrmkl ona mxsus olan relyefi pozdular v adrlm tarix artq bundan ba xara bilmdi. Vaterloo dzn hrtlndirmk n onu eybcr bir kl saldlar. ki il sonra Vellinqton Vaterloo dzn grrk: Siz mnim dy meydanm dyimisiniz dey sslnmidi. Bu gn tpsi ir heykli il bznmi, torpaqdan tkm byk bir ehramn yksldiyi yerd o zaman tplr uzanr, Nivel yolu trfd yast, Jenap yolu trfd is dik olan bir yamac grnrd. Bu yamacn ykskliyini indi bel, Brssel gedn Jenap yolunun hr iki trfindki tplr, iki byk mzar kurqannn ykskliyin gr tyin etmk mmkndr. Sol trfdki mzar ingilislrin, sa trfdki is almanlarndr. Franszlarn is he mzar yoxdur. Fransa n bu dznlik z badan-baa bir mzarstandr. Ykskliyi yz lli fut v dairsi, txminn, yarm mil olan bir tpni yaratmaq n minlrl araba torpaq gtrlmsi saysind, bu gn Mon-Sen-Jan platosunun kk yamacna qalxmaq tin deyildir. Halbuki vuruma gn bu yamac, xsusil Ge-Sent trfd, ox dik v kl-ktr idi. Bu trfdki yamac o qdr sldrm idi ki, ingilis topular aada, drnin dibind yerln v vurumann mrkz nqtsi olan ferman grmrdlr. Bundan baqa, 1815-ci il iyunun 18-d iddtli yalar bu yoxuu o qdr yuyub aparm v palq yuxar qalxma o qdr

tinldirmidi ki, buraya drmamaq pala batb qalmaq demk idi. Platonun yal boyunca xndy bnzr bir ey vard, lakin bel bir eyin mvcud olduunu uzaqdan tyin etmk mmkn deyildi. Bu xndk n ola bilrdi? Bunu izah edk. Bren-lAll bir Belika kndinin, Oen baqa bir kndin addr. Yerin yri-yrlklrind gizlnmi olan bu iki kndi, txminn, bir mil yarm uzunluunda olan bir yol birldirir, bu yol dzn dalal sthindn keir v ox yerd tplri bir rm kimi yarr, buna gr d, bir ox yerd yarana evrilir. Bu yol indi olduu kimi, 1815ci ild d Jenap v Nivel oselri arasnda Mon-Sen-Jan platosunun yaln yarb keirdi, indi is bu yol hmin yerd dr il bir brabrddir, halbuki o zamanlar ox aalardan keirdi. Yolun hr iki yamac qazlm v torpa heykl qurmaq n ildilmidi. Bu yol kemid olduu kimi indi d bir ox yerlrd sngr bnzyir, bzn bu sngrin on iki fut drinliyi var, yolun olduqca dik yanlar, xsusil q gnlrind iddtli yalar zaman, bzi yerlrd krdi. Bzn burada bdbxt hadislr d ba verrdi. Bren-lAll kndin girn yerd yol o qdr dardr ki, bir df bir yolu yoldan ken bir arabann altnda qalb lmd. Bu hadisni knd qbiristanndak bir da xa xatrlatmaqdadr. Xan stnd yolunun ad, yni Brssel alverisi cnab Bernar Debri v lm tarixi, yni Fevral 1637 qeyd olunmudur! Yol Mon-Sen-Jan platosunu o qdr drindn yarb keir ki, 1783-c ild yolun bir yan umu v Matye Nikez adl bir kndli torpan altnda qalb hlak olmudu. Bu xsusda da ikinci bir da xa qoyulmudur. Xan ba trfi umlanm yerin altnda qalmdr, trsin dm ayaq trfini is bu gn bel Ge-Sentl Mon-Sen-Jan fermas arasnda yolun sol trfindki ot basm enid grmk olar. Mon-Sen-Jan yal boyu gedn v dik bir yamacn tpsind xndy, yaxud kin yerlri arasnda gizlnmi drin bir tkr izin bnzyn bu yol, vuruma gn, he bir lamti olmadndan gz grnmrd, buna gr d son drc thlkli idi. SKKZNC FSL. mperator bldi Lakostaya sual verir. Demk, Vaterloo gnnn shri Napoleon mmnun idi. Mmnun olmaq n onun hr bir sas vard, syldiyimiz kimi, onun trtib etmi olduu vuruma plan, hqiqtn, gzl bir plan idi. Vuruma artq balanmd, lakin onun mxtlif hadislri Huqomon v Ge-Sentin inadla mqavimt gstrmsi: Boduenin hlak olmas, Fuann sradan xmas, divar kimi gzlnilmyn bir maney rast gln Sua briqadasnn mlubiyyti, n fing, n d bart qab tdark etmyn Gilyeminonun flaktli ynglly, pala batan batareyalar Uqsbriin aadan ken yola kmksiz gndrdiyi on be top ingilislrin mvqelrin drk, iddtli yan yuyub apard torpan iin girn, palq vulkanlar qaldran v arpanan palq srantlarna evirn bombalarn hddindn artq zif tsir etmsi; Pirenin Bren-lAlle yannda faydasz manevr etmsi, onun svarilrindn on be eskadronun tamamil mhv olmas; sa ingilis cinahna qar ediln mvffqiyytsiz hcum, sol cinahn is yarla bilmmsi, birinci korpusun drd diviziyasn eelonlara blmk vzin bir kolonnaya toplam olan Neyin qrib shvi, bu diviziyalarn hr biri iki yz nfrdn ibart olan iyirmi yeddi srasnn sx dzlrk, arpana ati altnda dayanmaa mhkum olmas, kiplmi sralara top mrmilrinin verdiyi dhtli tlfat, hcum kolonnalarnn paralanmas, pin yerlmi cinah batareyasnn gzlnilmdn kf edilmsi, Burjua, Donzelo, Drtn ab qalmas; Kionun geri oturdulmas politexnik mktbin mzunlarndan leytenant Vye kimi bir phlvann Jenap yolunun Brssel doru dncyind, bir mane yaratm olan dmn barrikadasnn yaylm ati altnda Ge-Sent darvazasn balta il sndrd zaman yaralanmas, piyada il svari arasnda qalm Markonye diviziyasnn Best v Pak trfindn ovdar zmisind gllbaran edilmsi v Ponsonbi trfindn doranmas, onun batareyasnn yeddi topunun primlnmsi Frimon v Smoeni tutmu v qraf dErlonun sylrin baxmayaraq, lind saxlayan prins de SaksenVeymar; 105-ci v 45-ci polklarn l kemi bayraqlar Vavrla Plansenua arasnda dolaan v yz niandan

ibart olan syyar koloniyann kfiyyatlar trfindn tutulmu prussiyal qara qusarn verdiyi qorxulu xbr; Qruinin gecikmsi; Huqomon meyv banda bir saatdan az bir mddtd min be yz nfrin ldrlmsi; bundan da qsa bir mddtd Ge-Sent trafnda min skkiz yz nfrin hlak olmas vuruma tufan irisind Napoleonun qarsndan qorxunc qara buludlar kimi glib ken bu coqun hadislr onun gzlrini dumanlandra bilmmi v onun ahan sakit simasna zrr qdr tsir etmmidi. Napoleon mharibnin gznn iin baxma adt etmidi. O, he bir zaman lmli tfsilat rqmbrqm cmldirmkl mul olmazd, onun n cmldiriln rqmlrin he bir hmiyyti yox idi, ona ancaq bir ey lazmd ki, o da bu cmlmnin nticsind ml gln yekun, yni qlb idi. Balanc mvffqiyytli olmasa da, Napoleonu bu qtiyyn narahat elmirdi, nki o, zn son yekunun aas v hkmdar znn edirdi: o, qvvlrin olan inam itirmdn gzlmyi bacarr v tale qarsnda mrur v vqarl dayanrd. Sanki, fly deyirdi: Snin crtin atmaz!. nsan tbitinin iql v qaranlq chtlrini z varlnda birldirmi olan Napoleon xeyir i grdy zaman Allahn himaysini, r i grdy zaman Allahn ona qar sbirli olduunu hiss edirdi. Hadislr ona hr zaman yol verir, htta ona kmk bel edirdi, yaxud o, bunun bel olduuna inanrd, bu is qdimd qlnc ksmz olmaq kimi bir ey idi. Lakin kemiind Berezina, Leypsiq v Fonteneblo olan bir xs, Vaterlooya ox da etibar etmmli idi. Artq onun ba zrind gylrd mum qara buludlar grnrd. Vellinqton geriy kildiyi zaman, Napoleon diksindi. O, birdn Mon-Sen-Jan platosunun, sanki, kelldiyini v ingilis ordusu cbhsinin yava-yava yox olduunu grd. ngilis ordusu kilrk, gzdn itirdi. mperator zngilrinin stn qalxd. Qlb ildrm kimi onun gzlri qarsnda parlad. Vellinqtonu Suan mesin qovmaq v orada tar-mar etmk franszlarn ingilislr zrind qti qlbsi ancaq bu ola bilrdi. Bu qlb Kresi, Puatye, Monplake, Ramili n bir intiqam ola bilrdi. Marenqoda qalib gln adam Azenkurun stndn qlm kirdi. O zaman, mharibnin bu qorxunc nticsini dnn imperator, durbinl baxaraq, son df btn dy meydann nzrdn keirdi. Arxasnda silahlarn ayaqlarna diryrk dayanm olan imperator qvardiyas drin bir prstil aadan yuxar ona baxrd. Napoleon dnrd; o, yamaclar yrnir, enilri qeyd edir, diqqtl aaclara, taxl yerlrin, yollara, crlara baxrd: o, sanki, hr bir kolu sayrd. O, xsusi bir diqqtl hr iki yol zrind yer srilmi aaclardan qayrlan ingilis barrikadalarna baxrd. Bunlardan biri Jenap yolunda idi v iki topu vard ki, bunlar da btn dy meydann badan ayaa qdr at altnda saxlaya bilck yegan toplar idi: ikinci barrikada is Nivel yolunda idi, burada assenin holland briqadasnn snglri parlayrd. Napoleon bu barrikadann yaxnlnda, Bren-lAlle yolunun dncyind, a rng boyanm khn mqdds Nikolay ibadtxanasn grd. O yilrk, bldi Lakostadan yavaca n is sorudu. Bldi, yqin ki, xain bir niyytl, yox dey ban yralad. mperator belini dzldib fikr getdi. Vellinqton geriy kilmidi. Bu geriy kilmni ancaq mkmml bir tar-marla tamamlamaqdan baqa bir ey qalmrd. Napoleon birdn geriy boyland v tlsik vurumada qlb qazandn xbr vern bir estafeta il Paris qasid gndrdi. Napoleon ildrm axan dahilrdn biri idi. Ancaq bu df ildrm onun zn vurdu. O, Milo kirasirlrin Mon-Sen-Jan platosunu tutmaq mrini verdi. DOQQUZUNCU FSL. Gzlnilmyn bir ey. Onlar min be yz nfr idilr. Bir rk mil cbh boyu uzanmdlar. Bu nhng atlarn belin minmi nhng insanlar idi. Onlar iyirmi alt eskadron idilr, arxalarnda is kmk n Lefevr Denuet diviziyas, yz alt sem svari, min yz doxsan yeddi nfrdn ibart qvardiya

egerlri v skkiz yz sksn nizdn ibart qvardiya ulanlar dayanmd. Onlarn cqqasz kaskalar v dym zirehlri, yhrlrind qoburlu tapanalar v svari qlnclar vard. Shr saat doqquzda Keik duraq havasn alan orkestrlr qurularkn v eypurlar sslnrkn onlar bir batareya cinahda, bir batareya mrkzd olmaqla Jenap yolu il Frimon arasnda iki sraya blnb, Napoleonun mahiran bir trzd yaratd v sol ucunda Kellermann kirasirlri, sa ucunda is Milonun kirasirlri yerlmkd bir nv iki dmir qanad tkil edn qdrtli ikinci xtd z dy yerlrini tutduqlar zaman, btn ordu mftuniyytl onlar seyr edirdi. Adyutant Bernar imperatorun mrini onlara yetirdi. Ney qlncn xarb, ba trf kedi. Nhng eskadronlar yerindn trpndi. Bu dhtli bir tamaa idi. Btn bu svarilr yaln qlnclar, yellnn bayraqlar, yuxarya qaldrlm borular il diviziyalara dzlb, bir nfr kimi, bir ruhla, divar dln tunc mancanaq dqiqliyi il, BelAlyans tpsindn enrk, bu qdr insan udmu olan flaktli bir drinliy cumub, orada tst iind yox oldular, sonra bu zlmtdn xaraq, yen mhkm v sx halda drnin o biri trfind grndlr v zrin yaan arpana buludunu yararaq, Mon-Sen-Jan platosunun palqla rtln dhtli yamacn lhrm yeril qalxmaa baladlar. Onlar ciddi, qorxunc, sarslmaz bir halda yamaca qalxrdlar. Tfnglrin yaylm atlri v artilleriya ati arasndak fasillrd ar tapplt eidilirdi. ki diviziyadan ibart olan bu svarilr iki kolonna il irlilyirdi: Batyenin diviziyas sa, Delorun diviziyas is sol trfd idi. Uzaqdan baxdqda, platonun yamacna iki byk polad koramaln drmad znn edilirdi. Onlar dy meydannda bir mcz kimi peyda oldular. Byk Moskva istehkamnn ar svari qoun trfindn l keirildiyi zamandan bri bel bir ey grnmmidi. Mrat burada olmasa da, Ney burada idi. El bil, bu yn-yn insanlar fsanvi bir div evrilmi, bir ruh kimi birlmidilr. Bzi yerlri yrtlm byk bir tst buludu arasnda grnn eskadronlar polip halqalar kimi qvrlr v iib qabarrd. Top atlri v eypur sslri arasnda kaskalar, bartlar, qlnclar, at sarlarnn kskin hrktlri, dhtli v eyni zamanda hrbi intizama tabe olan bir qaraalq, bir szl, xaos yaranmd. Btn bu xaosun da zrind jdaha pullar kimi kirasalar grnrd. Bu tsvir ediln tamaann baqa srlr aid olduunu znn etmk olar. Yar insan, yar at olan mxluqlardan, antik gipantroplardan, aparaq Olimp dana qalxan bu insanbal v atgvdli, hm Allah, hm d heyvan olan bu dhtli, yenilmz, ehtiaml nhnglrdn bhs edn Orfey epopeyalarnda ehtimal ki, buna bnzr mnzrlr varm. Rqmlrin qrib tsadf var, iyirmi alt batalyon bu iyirmi alt eskadronu qarlamaa hazrlard. Platonun yal arxasnda, gizli batareyann klgsind gzlyn v hr birind iki batalyon olmaqla on karey v birind yeddi kare, o birind is alt kare olmaqla iki xtt dzlm ingilis infanteriyas, silahlarn hazr tutub v qarsnda grnck bir eyi nian alaraq, sakit, sssiz v hrktsiz gzlyirdi. ngilis infanteriyas kirasirlri, kirasirlr is onlar grmrd. ngilislr getdikc artan bu insan dnizi dalalarnn ssin qulaq asrd. Onlar lhrm yeril apan min atn getdikc artan tappltsn, aramla v nizamla ssln at drnaqlarnn taqqltsn, qlnc aqqltsn, kirasirlrin cingiltisini v qdrtli, qzbli bir nfsin yaxnladn duyurdu. Qorxunc bir skut z verdi, sonra birdn-bir yaln zrind qlnc oynadan uzun bir sra yuxar qaldrlm llr, kaskalar, borular, bayraqlar v Yaasn imperator! dey baran min albl balar grnd. Btn bu svarilr platoya hcum etdi. Bu hcum balanmaqda olan bir zlzly bnzyirdi. Birdn-bir dht! ingilislrin sol trfind, bizim is sa trfimizd, dhtli bir fryad arasnda, kolonnann banda gln kirasirlrin atlar ah qalxd, Platonun yanna atm olan kirasirlr, hdudsuz bir hiddt v qzb qaplaraq kare v batareyaya lmcl bir hcuma hazr olduqlar halda, birdn-bir ingilislrl zlri arasnda bir boluq, bir uurum olduunu grdlr. Bu uurum yarann iindn ken Oen yolu idi. Bu, dhtli bir dqiq idi. Kirasirlrin gzlri qarsnda gzlnilmdiyi bir halda, lap atlarn ayaqlar altnda, iki dikdirin arasnda, iki tuaz drinliyind sldrm bir eni, bir yaran qaralrd. Svarilrin ikinci sras birinci sran, nc sra is ikinci sran yarana itldi, atlar ah

qalxr, geriy atlr, arxas st yer dr, bellrindki svarilri ataraq v altlarnda zrk ayaqlar yuxar eni aa srrdlr. Geriy kilmk n he bir imkan yox idi, btn kolonna, sanki, atlan bir mrmiy evrilmidi. ngilislri zmk n toplanm bir qvv franszlarn zlrini zmidi. Amansz yaran ancaq badan-baa doldurduqdan sonra kemk olard. Svarilr v atlar bir-birin qarb, bir-birini z-z aaya yuvarlanaraq insan bdnlrindn ibart bir horra ml gtirmidilr. Yalnz yaran canl insanlarla dolduqdan sonra, salamat qalanlar onlar tapdayaraq yaran ke bildilr. Dbua briqadasnn, demk olar ki, dbiri bu uurumda mhv oldu. Bu, mlubiyytin balanc idi. Tlfat ehtimal ki, mbali il xbr vern yerli rvaytlr gr, hmin bu Oen yolunda iki min at v min be yz atl z mzarlarn tapdlar. Yqin, bu rqmlr ertsi gn hmin yarana atlm olan baqa meyitlr d daxil edilmidir. Yeri glmikn demliyik ki, bu qdr dhtli bir tlfat vern Dbua briqadas, bir saat bundan vvl Lneburq batalyonuna mstqil hcum edrk, onun bayran l keirn briqada idi. Napoleon, Mil kirasirlrin hcuma kemk mrini vermzdn vvl, traf diqqtl yoxlamd, lakin platonun sthi zrind he bir lamti olmayan bu yarandak yolu o gr bilmzdi. Bununla bel, bu yolun Nivel yolu il ksildiyi yerd balaca a bir ibadtxanan grm olan Napoleon, bhlnib, bir mane olub-olmadn bldi Lakostadan sorudu. Bldi yox dey ban yralad. Demk olar ki, Napoleonun flaktin sbb d bu kndlinin ban yralamas idi. Bundan sonra baqa flaktli hadislr d z vermli idi. Napoleon bu vurumada qlb qazana bilrdimi? Biz cavab veririk: yox. N n? Vellinqtonmu buna mane olurdu? Blxermi? Yox. Buna mane olan Tanr idi. Bonapartn Vaterloo dznd qlb almas artq on doqquzuncu srin mlahizlrind nzr alnmamd. Bir sra baqa hadislr hazrlanrd ki, bunlarn iind Napoleon n artq yer yox idi. Taleyin onu gzdn salmas bu hadisdn ox-ox vvl zn gstrmidi. Artq bu byk insann squt vaxt glib atmd. Xalqlarn taleyind onun hddindn artq nfuz qazanmas mumi mvazinti pozurdu. Onun xsiyyti z-zlynd btnlkl briyytdn daha artq bir hmiyyt dayrd. Briyytin hyat qvvlrinin bir bada mrkzlmi olan bu bolluu, ntic etibaril bir insann beynind birlmi olan btn bir dnya, vziyyt davam edrs, artq mdniyyt n flaktli nticlr ver bilrdi. Artq el bir zaman glmidi ki, satlmaz lvi dalt sahibi z nzrini buna salmaa mcbur olurdu. Ola bilsin ki, istr mnvi v istrs maddi msllrd mvcud olan daimi cazib qvvlrinin tabe olduu prinsiplr v nsrlr ikayt yazmaa mcbur olmudular. Bulanan qanlar, badan-baa dolmu qbiristanlar, analarn gz yalar bunlarn hams qorxunc ittihamlardr. Dnya hddindn artq bir arlqdan zab kdiyi zaman, qaranlqdan gizli nal v fan sslri glir, uurumda onlara qulaq asr. mperatordan gylr ikayt olunmudu v onun squt mslsi artq hll edilmidi. O, Tanrya mane olurdu. Vaterloo he d vuruma deyildir. Vaterloo btn kainatn simasnn dyimsi demkdir. ONUNCU FSL. Mon-Sen-Jan platosu. Yarann mvcud olduu aydn olan kimi batareyann da mvcud olduu aydn oldu. Altm top v on kare kirasirlr tulama at adlar. Qorxmaz general Delor ingilis batareyasna hrbi salyut verdi. ngilislrin btn atl artilleriyas aparaq z karelrin qaytdlar. Kirasirlr bir an bel dayanmadlar. Xndk flakti onlarn sralarn azaltsa da, csartlrini poza bilmmidi. Onlar sayca azalarkn catlri daha da artan insanlardan idi.

Flakt dn ancaq Vatye kolonnas idi. Delorun kolonnasna glinc, sanki, tl qurulduunu duymu olan Ney ona sol trfdn getmyi taprdndan, salamat glib atd. Kirasirlr ingilis karelrin hcuma kedilr. Onlar atlarn cilovlarn buraxb, qlnclar dilrind, tapanalar llrind apa-apa glirdilr. Bu hcum bel bir hcum idi. Vurumalarda el dqiqlr olur ki, insann qlbi srtlir, insan da bir heykl dnr v o zaman btn bu canl ktl qranit evrilir. ngilis batalyonlar bu dhtli hcum qarsnda he sarslmadlar. O zaman dhtli bir ey baland. ngilis karelri btn cbh boyu birdn-bir hcuma mruz qalmdlar. Qzn bir tufan onlarn ba stn almd. Lakin bu mhkm piyadalar sarslmad. Birinci sra dizi stn krk, kirasirlri sng il qarlad. kinci sra is onlar at tutdu. kinci srann topular toplar doldururdu. Kare cbhsi aralanr, arpana atinin hmlsin yol ar, sonra yen qovuurdu. Kirasirlr onlara yeni hml il cavab verirdilr. Nhng atlar ah qalxr, kare sralarnn stndn srayb keir, snglrin stndn tullanr. Nhng bir ey kimi bu drd canl divar arasna drdlr. Mrmilr kirasirlrin sralarn, kirasirlr is karelrin sralarn yarrd. Btv sralar atlarn ayaqlar altnda qalaraq mhv olurdu. Snglr kentavrlarn qarnlarn yrtrd. Blk d, he bir zaman baqa vurumalarda tsadf edilmyn eybcr yaralarn sbblri d budur. Sanki, bu qudurmu svarilrin gmirmkd olduu karelr qsalr, lakin geri kilmirdi. Onlarn arpana ehtiyatlar tknmz olduundan, hcum ednlr ktlsinin irisind partlaylar bir-birini tqib edirdi. Bu vurumann dhtli bir mnzrsi vard! Karelr artq batalyon deyildi, onlar kraterlr evrilmidi, artq kirasirlr svari qoun deyil, bir tufan idi. Hr bir kare qara bulud hcumuna mruz qalan bir vulkana dnmd; lava seli ildrmla vuruurdu. Sol ucdak kare, hr iki trfdn mdafisiz olduu v n ox thlky mruz qald n el birinci toqqumada bsbtn mhv edilmi kimi idi. Bu kare 75-ci otland dallar polkundan ibart idi. Hr trfd qrn getdiyi zaman, vurumann n qzn bir yerind tbil stnd yln bir zurna, doma yurdunun gllri v melrini ks edn malxulyal gzlrini drin bir sakitlikl aa endirib, dal nmlrini alrd. Arqosu xatrlayan qreklr kimi otlandiyallar da Ben Lotian dnrk can verirdilr. Zurna il birlikd onu tutan li ksmi olan kirasir qlnc, xanndni ldrmkl nmni susdurmudu. Saylar nisbtn ox olmayan v bundan baqa yaran flaktind tlfat vermi olan kirasirlr az qala btn ingilis ordusu qar dayanmd, lakin onlar, sanki, qat-qat artmdlar, nki onlarn hr biri on nfr dyrdi. Bu snada bir ne hannover batalyonu geri kildi. Vellinqton bunu grck, z svarilrini xatrlad. gr Napoleon da el bu dqiqd z piyadasn yada salm olsayd, vurumada qalibiyyt qazana bilrdi. Piyada qoununu yaddan xarmas Napoleonun n byk v flaktli bir shvi olmudur. Hcum ednlr birdn-bir hcum olunanlara evrildilr. ngilis svarilri kirasirlrin arxasnca kedi. Qabaqda kare, arxada Sommerset; Sommerset min drd yz qvardiya draqunu demk idi. Sommersetin sa trfind Dornberq z yngl alman svarilri il, sol trfind is Trip z belikal karabinerlri il dayanmd; cinahdan v cbhdn, qabaqdan v arxadan piyada v svarilrin hcumuna mruz qalan kirasirlr hr trfdn zlrini mdafi etmy mcbur olmudular. Lakin onlar n bunun n frqi ola bilrdi. Onlar ki bir tufan, bir qasra olmudular. Onlarn cati btn imkan hdlrini amd. Bundan baqa, onlarn arxasnda aras ksilmdn toplar guruldayrd. Bu insanlar yalnz bel bir raitd arxadan yaralana bilrdilr. Sol kryi deilmi bu kiraslardan biri Vaterloo muzeyinin kolleksiyalarnda mhafiz olunur. Bu cr franszlara qar yalnz bu cr ingilislr davam gtir bilrdi. Artq bu dy meydan deyildi, bu, bir zlmt, qlblrin qhrmanlqla, iddt v qzbl dolu, bagicllndirici bir hycan, qlnc ildrmnn bir frtnas idi. Bir an iind min drd yz draqundan yalnz skkiz yz qald, onlarn komandiri podpolkovnik Fuller ldrld, Ney, Lefevr-Denuetn ulanlar v egerlri il imdada yetdi. Mon-Sen-Jan platosu alnd, sonra ldn

verildi v yen alnd. Kirasirlr yen piyadann zrin cummaq n svarilrdn l kirdi, daha dorusu, insanlar bu dhtli basabasda d-d glmi, lbyaxa olmudular. Karelr hl mqavimt gstrirdi. Onlar on iki hcuma tab gtirdilr. Neyin altnda drd at ldrlmd. Kirasirlrin yars platonda mhv oldu. Vuruma iki saat davam etdi. ngilis qounlar ox dididirilmidi. bhsiz, kirasirlr el ilk hcumda yaran yolundak flaktl ziflmmi olsaydlar, mrkzi dadaraq qlb qazanm olardlar. Bu xariqlad svarilr Talavera v Badaxos vurumalarn grn Klintonu heyrt iind buraxmd. Drdd pay mlub edilmi Vellinqton, yava ssl Mrhba!1 dey, qhrmancasna onlar tqdir etmidi. Kirasirlr on karedn yeddisini mhv etdilr, altm top l keirdilr, yaxud xarab eldilr, ingilislrin lindn alt bayran aldlar, hmin bu bayraqlar kirasirl qvardiya sgri BelAlyans fermasnn yaxnlnda dayanm olan imperatora apardlar. Vellinqtonun vziyyti arlamd. Bu dhtli vuruma iki qzbli yaral sgrin dyn bnzyirdi: hr ikisi qan axa-axa hm hcum edir, hm d zn mdafi edirdi. Birinci kim yxlacaq, kim mlub olacaqd? Platodak mbariz davam edirdi. Kirasirlr haraya kimi atmdlar? Bunu he ks tyin ed bilmzdi. Yalnz bu mlumdur ki, vurumann sabah gn Nivel, Jenap, La-Glp v Brssel yollarnn arpazlad yerd MonSen-Jan qapan meydannda bir kirasirl atnn ls taplmd. Bu atl ingilis xtlrini yarb ke bilmidi. Bu ln gtrnlrdn birisi indi bel Mon-Sen-Janda yaayr. Ad Deqazdr. O zaman onun on skkiz ya varm. Vellinqton ayaqlarnn yerdn zldyn hiss edirdi. Vurumann sonu yaxnlard. Kirasirlr z mqsdlrin ata bilmdilr, mrkz yarlmamd. Mon-Sen-Jan platosu is hm franszlarn, hm d ingilislrin lind olduu n, he ksinki sayla bilmzdi, bununla bel yen d byk hisssi n axrda ingilislrin lind qalmaqda idi. Vellinqton kndi v platonun yuxar hisssini lindn vermirdi. Neyin lind is yalnz tp v yamac qalmd. Sanki, hr iki trf bu mzar torpana ri salmd. Bununla bel, ingilislrin mlubiyyti labd grnrd: ingilis ordusunun tlfat byk idi. Sol cinahdan Kempt kmk tlb edirdi. Vellinqton: Mmkn deyil, dey cavab verirdi, qoy o zn ldrtsn!. El eyni zamanda bu qrib tsadf hr iki ordunun taqtdn ddyn gstrir, Ney d Napoleondan piyada tlb edirdi, Napoleon is cavabnda: Piyadam? demidi. Piyadan mn haradan alm? Mn onu yarada bilmrm ki? Hr halda, ingilis ordusu daha artq taqtdn dmd. Dmir kirasal v polad zirehli bu nhng eskadronlarn qzn hcumlar piyadan zmidi. Yalnz bayra hat edn bir dst sgr gr burada bir polk olduunu tsvvr etmk olard: bzi batalyonlara indi yalnz kapitanlar yaxud leytenantlar komanda edirdi; hl Ge-Sentd iddtli tlfat vermi olan Alten diviziyas, demk olar ki, tamamil qrlb qurtarmd. Van-Kluze briqadasnn qorxubilmz belikallar Nivel yolu boyu ovdar zmilrin srilmidilr. 1811-ci ild spaniyada franszlarla yan-yana Vellinqtonla vuruan, 1815-ci ild is ingilislrl birlrk Napoleonla dyn holland qrenaderlrindn demk olar ki, bir nfr bel qalmamd. Komandirlr arasnda byk tlfat vard. Ertsi gn ksilmi ayan dfn etmyi taprm olan lord Uqsbricin dizi zilmidi. Kirasirlr hcum etdiyi zaman, franszlardan Delor, Leritye, Kolber, Dnop, Travers v Blankar sradan xmdsa, ingilislrdn Alten yaralanm, Barn yaralanm, Delanse, Van Meeren, Ompteda ldrlm, Vellinqtonun ba qrargah dalmd. Bu qanl mvazintd ngiltrnin payna daha ac qismt dmd. kinci qvardiya piyada polku be podpolkovnik, drd kapitan v kiik zabit itirmidi; otuzuncu piyada polkunun birinci batalyonu iyirmi drd zabit v yz iyirmi sgr itirmidi, 79-cu dal polkunda iyirmi drd zabit yaralanm, on skkiz zabit ldrlm, drd yz lli sgr mhv edilmidi. Kamberlendin Hannover qusarlarndan bir polku, polkovnik Qake bada olmaq zr, hmin Qakeni sonralar mhakim edib rtbsini aa drmdlr, lbyaxa vurumaqdan qorxaraq, geriy dn v Brssel qdr vlvl sala-sala Suan mesi il qamd.

Franszlarn irlildiklrini v mey yaxnladqlarn grn frtat, rzaq arabalar, ykl arabalar, yarallarla dolu furqonlar da geriy qamd. Fransz svarilrinin qlnclarna tsadf edn hollandiyallar: Kmk edin! dey fryad edirdilr. ndi bel sa olan v bu hadislri grnlrin dediyin gr, Ver-Kukudan Qrenandala qdr, Brssel doru ikimillik bir msafd hr yer qaqnlarla dopdolu idi. Vlvl o qdr byk idi ki, Mexelnd prins Kondey, Gentd is XVIII Ldovik qdr gedib atmd. Mon-Sen-Jan fermasndak hrbi xstxanann arxasnda yerlmi zif bir ehtiyat qounundan v sol cinahda Vavianla Vandelerin briqadalarndan baqa, Vellinqtonun artq he bir svari qounu qalmamd. Lafetlrindn salnm bir ox toplar yer srilmidi. Bu faktlar Siborn tsdiq edir. Prinql is, mbaliy yol verrk, htta bel deyir ki, guya, ingilis-holland ordusunun say otuz drd min nfr endirilmidi. Dmir hersoq sarslmad, lakin dodaqlarnn rngi qamd. Vuruma snasnda ingilis ba qrargahnda olan Avstriya krinqkomissar Vinsent, spaniya kriqs-komissar Alava hersoqun artq hlak olduunu znn edirdilr. Vellinqton saat bed saatn xarmd. trafndaklar Vellinqtonun bu lmli szlri syldiyini eitmidilr: Ya Blxer, ya gec!. El hmin bu dqiqd Frimon trfindki uzaq tplrin zrind sra il snglr parlad. Bununla da bu nhng vurumada dn baland. ON BRNC FSL. Napoleonun bldisi pis olduu halda, Blovun bldisi yax idi. Napoleonun facili shvi hamya mlumdur: o, Qruini gzldiyi halda, Blxer, yni dirilik vzin lm glmidi. Taleyin bzn bel srt dnlri olur; insan btn dnyaya sahib olacan znn etdiyi halda, ona Mqdds Yelena adas qismt olur... gr Blxerin general-leytenant Blova bldilik elyn balaca naxr ona Plansenuadan aada deyil, Frimondan yuxarda medn xma mslht etmi olsayd, blk d, on doqquzuncu srin taleyi tamamil baqa cr olard. Napoleon Vaterloo vurumasnda qalib gl bilrdi. Prussiya ordusu, Plansenuann aasndan ken yolla deyil, hr hans baqa yolla getmi olsayd, artilleriya n keilmsi mmkn olmayan bir yarana rast glr v Blov vaxtnda glib ata bilmzdi. Halbuki Blov yalnz birc saat gecikmi olsayd (general Mflinqin iddiasdr) Blxer artq vvlki Vellinqtonu grmzdi, Vaterloo vurumas mlubiyytl nticlnmi olard. Syldiklrimizdn aydn grnr ki, Blxerin glmsi vaxt atmd. Ancaq o xeyli gecikmidi. Dion-le-Monda drg eldi v fq doarkn yr balad. Lakin yollar xarab olduundan, Blxerin diviziyalar pala batrd. Toplarn tkrlri yarya qdr pala girirdi. Bundan baqa, ordu Dil ayn kemk n dar Vavr krpsn kemy mcbur oldu. Krpy doru gedn k franszlar trfindn yandrlmd. Mrmi qutular v artilleriya arabalar hr iki trfd yanan evlrin arasndan ke bilmyrk, yannn qurtarmasn gzlmy mcbur olmudular. Blovun avanqard gnortaya kimi hl apel-Soen-Lamber atmamd. Vuruma iki saat vvl balam olsayd, saat drd kimi qurtarard v bellikl, Blxer glib atd zaman, artq Napoleon qalib glmi olard. Bizim drk etmk iqtidarnda olmadmz nhaytsizlik mislind olan bu byk tsadflr bunlardan ibartdir. Hl gnorta vaxt imperator durbindn baxarkn, birinci olaraq fqlrd onun diqqtini clb edn bir ey grmd. Napoleon: Mn orada, uzaqda bir bulud grrm, mnc, o, qoundur demidi. Sonra Dalmasiya hersoquna mracitl sorumudu: Sult, apel-SenLamber istiqamtind siz n grrsnz?. Maral durbinini o trf evirib cavab vermidi: Drd ya be min nfr grrm, lahzrt. Qrui olacaqdr!. Bununla bel, grnn bu ey

duman iind olub hrkt etmirdi. Ba qrargahn btn durbinlri imperatorun grdy buludu diqqtl gzdn keirirdi. Bzilri deyirdi ki: Bu, drg etmi kolonnalardr. ksriyyt is: Aaclardr dey qrar verirdi. Yalnz bir eyi yqin sylmk olard ki, bu bulud hrkt etmirdi. mperator kfiyyat n bu qara nqty doru Domonun yngl svarilrindn bir divizion gndrdi. Blov, hqiqtn, hrkt etmirdi. Avanqard ox zif olduundan, vurumaya girimk iqtidarnda deyildi. Blov korpusun sas qvvlrini gzlmy mcbur olmu v hrbi nizama dzlmkdn vvl qoununu bir yer toplamaq mrini almd, lakin saat bed Vellinqtonun flaktli vziyytini grn Blxer, Blova hcum mrini vermi v mhur szlri sylmidi: Qoy ingilis ordusu bir az nfs alsn. Bir az sonra Losten, Giller, Qake v Risselin diviziyalar Lobo korpusunun qarsnda yerldi, prins Vilhelm Prusskinin svarilri Paris mesindn yr balad, Plansenua alovland v prus mrmilri dolu kimi yaaraq, Napoleonun arxasnda ehtiyatda dayanan qvardiya sralarna bel dmy balad. ON KNC FSL. Qvardiya. Qalan hr ey mlumdur: nc ordunun vurumaya girimsi, vurumann dislokasiyas, birdn-bir gurlayan sksn alt top llsi Blovla birlikd Birinci Pirxin glib yetimsi, Blxerin xsn idar etdiyi Siten svarilri, franszlarn sxdrlmas. Oen platosundan aa atlan Markonye, Papelotdan xarlan Drt, geriy kiln Donzelo v Kio, Lobonun mhasiry dmsi, gec balananda srtl genilnn yeni bir vuruma, mdafisiz qalan polklarmz, btn ingilis piyadasnn hcuma kemsi v irliy hrkt etmsi, fransz ordusunun yarlmas, ingilis v prus arpanalarnn birg sylri, cbhnin mhv v tar-mar edilmsi, cinahlarn darmadan edilmsi v bu dhtli brbadlq iind dy meydanna daxil olan qvardiya. Qvardiya amansz bir lm doru gedrkn barrd: Yaasn imperator! Salamlar v alqlar yadran bu qdr tsirli bir can kimsi tarixd he bir zaman olmamdr. Btn gn gy tutqun idi. Axam saat skkiz olard, birdn fqdki buludlar paraland v Nivel yolu boyunca bitn qaraaclarn budaqlar arasndan batan gnin mum qrmz fqlri grnd. Austerlis dynd is gn dourdu. Bu facinin sonuna yaxn hr bir qvardiya batalyonu bir generaln komandas altnda idi. Frian, Miel, Roge, Qarle, Male, Pore de Morvan hams burada idi! Qrenaderlrin geni gnlklrind qartal kli olan hndr papaqlar bu cng meydannn duman irisind mntzm, dzgn, sarslmaz, zmtli v vqarl sralarla grndy zaman, dmn, Fransaya ehtiram hissi duymudu. Sanki, iyirmi zfr ilahsi qanadlarn aaraq, dy meydanna qdm basd v qalib glnlr zlrini mlub hesab edrk, geriy kildilr, lakin Vellinqton bard: Qvardiyalar, yerinizdn trpnmyin, dz nian aln!. prlrin arxasnda yerlmi olan qrmz ingilis qvardiyalar polku ayaa qalxd, ya kimi yaan arpanalar qartallarmzn ba zrind dalalanan rngli bayra dedi, sgrlr bir-biril toqqudu, misilsiz bir qrn baland. Qaranlqda imperator qvardiyas trafndak qounlarn sarsldn, nizamsz bir halda geriy kiln byk bir dalann trpndiyini duyaraq, vvlki Yaasn imperator! vzin Qa, cann qurtar! bartlarn eitdi v arxasnda hamnn qadn bil-bil, yen d hcumuna davam etdi. Qvardiyann bana getdikc iddtlnn mrmi dolusu yar, o, hr addmda daha ox tlfat verirdi. Burada n qorxaqlar vard, n d trddd ednlr. Bu polkun hr bir sgri d, onun general da qhrman idi. Bir nfr bel intihardan kinmdi. zndn xm Ney, lm qbul etmk qrarndan doan bir zmtl, dn bu tufann btn zrblrin verirdi. O, beinci ata mindi, onu da ldrdlr. O, badan ayaa kimi tr iind idi, gzlri od kimi yanr, dodaqlar kpklnmi, mundirinin yaxas aq, epolitinin biri atl ingilis qvardiyasnn qlnc zrbsi il paralanm, dndki Byk qartal nian zilmi

halda qana, pala batm, bir lind qrq bir qlnc, mhtm bir grnl sslnirdi: Tamaa edin, grn Fransa maral dy meydannda nec lr!. Lakin heyhat! O lmdi. O, prian v qzbli idi. Drue dErlona mracitl bard: Bs sn? Mgr sn ldrlmk istmirsnmi?. Bir ovuc insana qar evrilmi bu sarsdc top ati altnda Ney barrd: Demk, mnim payma bir ey dmdi? Ah, mn istrdim ki, btn bu ingilis mrmilri mnim qarnma dysin! Zavall, sn fransz glllrindn lmk n sa qaldn! ON NC FSL. Flakt. Qvardiyann arxasndak ordunun geriy kilmsi qorxunc idi. Ordu birdn-bir hr trfdn Huqomon, Ge-Sent, Papelot, Plansenua trfindn eyni zamanda sarsld. Xyant! bartlar ardnca Cannz qurtarn sdalar yksldi. Qab dalan ordu riyn qara bnzr: hr ey kr, atlayr, trpnir, titryir, yuvarlanb toqquur, tlsir, srtl hrkt edir. Bu, tsviredilmz bir dalmadr. Ney kimins atn lindn alb, atn belin srayr v lyapasz, boyunbasz, paqasz Brssel yolunun ortasnda dayanb hm ingilislrin, hm d franszlarn qaban ksir. Maral ordunu dayandrmaa alr, onu qaytmaa dvt edir, thqir edir, qaanlarn yaxasndan yapr, yaxr, yandrr. sgrlr onun yanndan dolanb kerkn: Yaasn maral Ney! dey barrlar. Drtn iki polku ulanlarn qlnclar v Kempt, Best, Pakk v Rilandtn briqadalarnn ati arasnda, top kimi oyan-buyana atlaraq, aqnlq iind vurnuxurdu. arpmalarn n qorxulusu qamaqdr, dostlar zlrini xilas etmk n bir-birini ldrr, eskadronlar v batalyonlar bir-biril arparaq, nhng bir cng kpy kimi dalrlar. Lobo bir trfdn, Reyl is o biri trfdn bu axna dmlr. Napoleon, qvardiyasndan qalan dylrin kmyi il, bs yer bu axnn qarsn almaa alr, bs yer son tbbs olaraq son xsi mhafiz eskadronlarn qurban verir. Kio Viviann, Kellerman Vandelerin, Lobo Blovun, Moran Pirxin, Domon v Sbervik prins Vilhelm Prusskinin qarsnda geri kilir. mperator eskadronlarn hcuma aparan Giyo ingilis draqunlarnn atlarnn ayaqlar altnda zilib mhv olur. Napoleon atn apa-apa qaqn dstlrinin yanndan keir, nsiht edir, israr edir, hdlyir, yalvarr. Hl shrYaasn imperator!deyn azlar artq susur, sanki, Napoleonu artq he ks tanmr. Yenic glmi prus svari qounlar franszlara hcum krk vurur, apr, ksir, zir, ldrr v mhv edir. Qoqu taqmlar bir-biril toqquur, toplar knara qar, arabalar top arabalarnn atlarn aaraq qarlar, tkrlri yuxar yxlm furqonlar yolu ksir v yeni qrna sbb olur. nsanlar bir-birini sxdrr, zir, dirilri v llri tapdalayrlar. llr kor-koran qabana n rast glirs mhv edir. Yn-yn insanlar yollara, crlara, krplr, dzlr, tplr, drlr, melr dolmudur traf qrx min insan ktlsi il doludur. Nal v fan sslri glir, silahlar v antalar taxln iin atlmdr, qlnc zrblri qaln taxlda yollar amdr, artq n yolda var, n zabit var, n d general hr trfd misilsiz bir dht hkm srr. Bir trfd Fransan kefi istdiyi kimi ksib dorayan Siten, o biri trfd ceyrana dnm aslanlar. Bu qamaq bel bir qamaq idi! Jenapda dayanmaq, mhkmlnmk, dmni df etmk istdilr. Lobo yz adam toplad. Kndin gircyind barrikadalar quruldu, lakin prus toplar at aar-amaz, ham yen qamaa z qoydu. Lobo sir dd. Yolun sa trfind, Jenapdan bir ne dqiqlik yolda yar uulmu krpic bir evin damnda bu gn bel hmin top atinin izlri grnr. Prussiyallar grnr, bu cr rfsiz qlbdn hiddtlnrk, Jenapa z tutdular. Franszlarn tqib edilmsi dhtli bir kil ald. Blxer mumi qtl mrini verdi. Roge bunun n lmli bir nmun olmudu, o, hr bir prus sirini yanna gtirmi olan fransz qrenaderini lml thdid edirdi. Blxer Rogeni d td. Bir Jenap meyxanasnn qapsna sxdrlm olan gnc qvardiyann general Dqem z paqasn lm qusarna tslim etdi, o is silah alb siri ldrd. Qlb mlub olanlarn qrn il tamamland. Madam ki, biz tarixi tmsil edirik, demk ki, qrar vermliyik: qoca Blxer zn biabr etdi. Bu amanszlq flakti tamamlam oldu. midlrini itirn qaqnlar

Jenap kedilr. Katr-Bran kedilr. Qoseli, Fran v arleruan kedilr. Teni kedilr v ancaq srhdd dayandlar. fsus! Bu biabrlqla qaan kim idi? Byk ordu. Mgr bu aqnlq, bu dht, tarixd misli grnmmi v byk bir mrdliyin mhv olmas sbbsiz idi? Yox, bunun sbblri var. Tanr lini uzatm v onun byk klgsi Vaterloo zrin dmd. Bu gn taleyin mri yerin yetmidi. Bu gn ilahi bir qvv qabaqcadan tyin etmidi. Buna gr d btn bu balar dht iind yilmidi. Buna gr d bu byk insanlar silahlarn ldn buraxmaa mcbur olmudular. Avropaya qalib glnlr yerl yeksan olmudu, n deycklrini, n i grcklrini bilmdn, qaranlqda dhtli bir eyin olduunu hiss edrk, mhv olmudular. Hoc erat in fathis1. O gn btn br nslinin glcyi dyidi. Vaterloo bir mhvrdir ki, on doqquzuncu sr onun zrind dayanmdr. Byk bir srin balanmas n byk bir insann yox olmas lazm glirdi. Bu vzifni z hdsin el bir qvv gtrd ki, ona he ks bir sz dey bilmzdi. Qhrmanlarn aqnln izah etmk olar. Vaterloo vurumasnda buluddan daha mhm bir ey grnd ki, o da meteor idi. Oraya Allah qdm basmd. Axam qaranl krkn Jenap yaxnlndak bir dzd Bernarla Bertran qaqabaql, fikirlr qrq olmu bir xsi redinqotunun tyindn tutub dayandrdlar. Bu xs qaqnlarn axn il buraya qdr gtirilrk, yenic atdan dm v cilovlar qoltuunun altna soxaraq, tk-tnha, gzlri dolaa-dolaa, geriy, Vaterlooya doru gedirdi. Bu xs yen d qabaa getmk n can atan Napoleon, bu mhv olan xyaln srkldiyi byk lunatik idi. ON DRDNC FSL. Son kare. Geriy kilnlrin qaynayan axn arasnda burulan ortasna dm bir qaya kimi dayanan bir ne qvardiya karesi gecy qdr mqavimt gstrmkd davam etdi. Gec v onunla brabr lm glib atd; onlar bu ikiqat zlmtin intizarnda idilr, sarslmadan bu zlmtin onlar brmsin imkan verdilr. Bir-birindn ayr dm v qti bir mlubiyyt dar olan ordu il laqsi zlm olan hr bir polk yalqzca can verirdi. Bu son qhrmanl gstrmk n bzi karelr Rosom tplrind, o birilr is Mon-Sen-Jan dznd yerldilr. Hamnn atb getdiyi bu mlub olan, qorxunc, lmli karelr bu tplrd, bu dzlrd dhtli lmlrini qarlayrdlar. Onlarla birlikd Ulm, Vaqram, ena v Fridland lrd. Axam saat doqquza yaxn alaqaranlqda Mon-Sen-Jan platosunun tyind yalnz bir kare hl d mqavimt gstrirdi. Bu mum drd kirasirlrin ad v artq ingilis qounlar trfindn tutulmu olan yamacn tyind mzffr dmn artilleriyasnn yaylm ati v sxsx yaan mrmilr altnda bu kare hl d mbarizni davam etdirirdi. Bu karey Kambron adl grkmsiz bir zabit komanda edirdi. Hr df at aldqca, karedkilrin say azalr, lakin kare yen d mqavimt gstrirdi. arpana atin o tfng ati il cavab verir v getdikc, hr drd trfdn qsalrd. Qaqnlar tvy-tvy bir anla dayanr v uzaqlarda, gecnin qaranl iind getdikc sakitln bu qorxunc gurultuya qulaq asrdlar. Btn legion mhv olub yalnz bir ovuc adam qaldqda, bayraqlar para-tik olduqda, btn glllrini srf etmi olan tfnglri sadc bir dyny dndkd, llrin say sa qalanlarn sayna stn gldikd bu ilahi zmtl ln cngavrlrin qarsnda qaliblrin ryi mqdds bir dhtl doldu v ingilis artilleriyas, sanki, nfs alrm kimi, skut etdi. Bu, sanki, lm mddtinin txir salnmas idi. Sanki, vuruanlarn trafnda kabuslar, atl siluetlri, toplarn qara lllri dolard, tkrlr, v lafetlr arasndan amtl gy grnrd. Qhrmanlarn hr zaman vuruma tsts arasnda dumanl bir kild gr bildiklri lm jdahasnn ba onlara doru glir, onlarn gzlrinin iin baxrd. Axam toranlnda tonlarn doldurulduu eidilirdi, gecnin qaranlnda plng gzlri kimi parlayan yandrlm fitillr onlarn balar zrind bir dair yaratmd, btn ingilis batareyalarnn tonlarna at vuranlar yaxnlard. El bu anda, bzilrinin dediyin gr, ingilis general Kolvil, baqalarnn dediyin gr Metlend bu

qhrmanlarn ba zrind qalxan lm qlncn saxlayaraq, hycanl bir ssl barmd: Qoaqlar, tslim olun! Kambron cavab vermidi: Merde. ON BENC FSL. Kambron. Fransz oxucularna bir hrmt niansi olaraq, bir franszn sylmi olduu bu n gzl sz tkrar etmk lazm deyildir. Tarixd fvqlbr eylr hadt vermk qadaandr. Biz he eydn qorxmadan qadaan ediln bu sz sylmy csart etdik. Demk, bu nhnglr arasnda bir titan vard ki, o da Kambron idi. Bu sz barmaq v sonra lmk, bundan da zmtli bir ey ola bilrmi? lm arzulamaq da lmk demkdir, z arpana ati il ldrldy halda, adnn qalmasnda bu adam mqssir deyildir. Vaterloo vurumasnda qlb alan adam qamaa mcbur olan Napoleon deyil, shr saat drdd geriy kilrk, saat bed midsizliy dar olan Vellinqton deyil, qtiyyn vurumada itirak etmyn Blxer deyildir; Vaterloo vurumasnda qlb alan adam Kambrondur. Bel bir szl sizi ldrn bir ildrm df etmk qalib glmk demkdir! Flakt bel bir cavab vermk, taley bel bir sz demk, glck aslan n bel bir sas qoymaq, yaa, gecy, Huqomonun xyantkar divarna, Oen yoluna Qruinin gecikmsin, Blxerin gliin qar bel bir replika atmaq, mzar iind bel istehza etmk, yer yxldqdan sonra bel sarslmamaq iki heca il btn Avropa koalisiyasn basdrmaq, krallara sezarlarn getdiyi mlum bir yeri, yni rahatxanan tklif etmk, n sarsaq bir sz Fransann btn rvnqini verrk, onu n gzl bir sz evirmk, crt edib Vaterloonu Leonidas karnaval il tamamlamaq, Rabley lav olaraq, bir sz sylmk, ucadan sylnilmyn n kobud bir szl bu qlby yekun vurmaq, yer zndki mvqeyini itirmk, lakin tarixd bu yeri mhafiz etmk, bel bir qrndan sonra istehza ednlri z trfin kmk bu alasmaz bir eydir! Bu ildrm thqir etmk demkdir. Bunda Esxil zmti vardr. Kambronun bu sz yerd yarq ml glrkn xan bir ss bnzr. Bu, hqartin tzyiqindn partlayan bir sin demkdir. Bu, partlaya sbb olan lm iztirablarnn art idi. Qlb alan kim oldu? Vellinqtonmu? Yox! Blxer olmasayd, Vellinqton mhv olard. Blk, qlb alan Blxerdi? Yox! Vellinqton vuruman balamam olsayd, Blxer onu tamamlaya bilmzdi. Son dqiqd gln, he ksin tanmad sad bir sgr, mharibnin n kiik bir zrrsi olan Kambron is burada bir yalan olduunu, flaktin znd bel ikiqat dzlmz bir yalan olduunu duymudu; onun hiddt drcsin gldiyi bir zaman is, ona glnc bir ey, yni yaamaq tklif etdilr. O nec zndn xmasn? Budur, btn Avropa krallar, bxtvr generallar, ildrm axan Yupiterlr, hams gz qabandadr, onlarn yz min mzffr qounu var, bu yz minin arxasnda is bir milyon qoun var; fitillri yandrlm, toplar azlarn amdr, imperator qvardiyas v byk ordu artq onlarn ayaqlar altndadr, onlar indic Napoleonu yxmlar, ancaq Kambron qalmdr; etiraz etmk n yalnz bu aciz soxulcan qalmdr. O susmayacaq, o etiraz edck! Etiraz etmk n o, paqa seiln kimi, sz seir. Kambronun az tprckl dolur, ona lazm olan sz d hmin bu tprckdir. O, btn midlri qrlan bu xs, bu byk v miskin qlb qarsnda, qaliblri olmayan bu qlb qarsnda ruhlanr, cour, bu qlbnin dhtli arln dayan da odur, onun bir he olduunu etiraf edn d odur. O, qlby yalnz tprmk deyil, say, qvv v kobud materiyann tzyiqi altnda zlrk, z qlbind mnfur bir eyi ifad edn bir klm tapr. Tkrar edirik, bu klmni sylmk, bunu tapmaq, bunu etmk qalib olmaq demkdir! Bu flaktli dqiqd byk gnlrin ruhu bu namlum xsin qlbin girmidi. Ruje de Lil Marselyozan tapd kimi, Kambron da Vaterloonu tcssm edn bu sz tapmd buna sbb Tanrnn verdiyi ilham idi. lahi bir tufann nfsi bu insanlara atm, onlar vurmu, sarstmd, onlar titrmidilr, bu insanlardan biri mqdds bir nm oxumu, o biri is

dhtli bir fryad qoparmd. Bu titanik bir nifrt ifadsi idi ki, Kambron bunu yalnz imperiyann adndan Avropaya deyil, bu lbtt, kifayt etmzdi inqilab adndan kemiin zn rpmd. Onun ssini eitdilr. Kambronda kemi zamanlarn nhng insanlarnn ruhu olduunu anladlar. Sanki, Danton yenidn dil amd v ya Kleber nr kirdi. Kambronun syldiyi bu sz cavab olaraq, ingilisin ssi At! dey komanda verdi. Batareyalar guruldad, tp sarsld, bu mis azlar son df ldrc arpana frlatdlar; doan ayn indan gm rng alm qaln bir tst qalxd, o kildikdn sonra is hr bir ey yox oldu. Qorxunc ordunun qalqlar mhv edilmi, qvardiya lmd. Canl redutun drd divar hrktsiz halda yer srilmidi, yalnz arabir meyitlrin arasnda bir titryi duyulurdu. Roma lejionlarndan da zmtli olan fransz lejionlar bel mhv oldular. Onlar Mon-Sen-Jan platosunda, yadan v qandan islanm torpaq zrind, kmr kimi qaralm snbllr arasnda mhv oldular. ndi o yerdn, shr saat drdd, Nivel gedn pot karetasnn arabas Jozef fit ala-ala v atn lzztl qamlayaraq kemkddir.

ON ALTINCI FSL. Qut libras in duel?1. Vaterloo vurumas bir mmmadr. Bu vuruma istr qalib glnlr, istrs mlub olanlar n eyni drcd anlalmaz idi. Napoleon n bu bir vlvl idi2, Blxerin nzrind bu badanbaa bir atma idi. Vellinqton is bundan he bir ey baa d bilmir. Raportlar nzrdn keir bilirsiniz. Veriln mlumat dumanl, izahat dolaqdr. Bzilrinin dili tutulur, bzilrinin is dili dolar. Jomini Vaterloo vurumasn drd dvr blr; Muflinq gr, vuruma epizoddan ibartdir; yalnz aras, bzi fikirlri il v hadislr verdiyi qiymtlrl rik olmasaq bel, insan dhasnn Tanrnn tyin etdiyi bir tsadfl mbarizd dar olduu bu flaktin sciyyvi lamtlrini z dogru bax il dzgn gr bilmidir. Qalan tarixilrin hams is, gzlrin bir nv prd kilmi olduundan, gz bal hrkt edir. Hqiqtn, o gn ildrm axmas kimi bir ey idi bu, hrbi mtlqiyytin squtu demk idi, bu squt krallarn byk heyrtin sbb olaraq btn kral hakimiyytlrini d z arxasnca srklmidi, bu qvvtin squtu, mharibnin mlubiyyti idi. Ali bir zrurt lamti dayan bu hadisd insan he bir rol oynamamd. Mgr Vellinqtonu v Blxeri Vaterloodan mhrum etmk ngiltr v Almaniyan bir eydn mhrum etmk demkdir? Xeyr! Vaterloo mslsi mzakir edilrkn, shbt n anl ngiltrdn gedir, n d zmtli Almaniyadan. kr olsun Allaha ki, xalqlarn bykly qlnc v paqann lmli srgztlrindn asl deyildir. Almaniya, ngiltr v Fransann rfi silah gcnd deyildir. Vaterloo qlnc aqqrtsndan baqa bir ey olmad dvrd, Almaniyada Blxerin zrind Hte, ngiltrd is Vellinqtonun zrind Bayron ykslirdi. oxlu ideyalarn ba vermsi bizim srin xsusiyytidir; bu shr fqinin gzqamadrc ina ngiltrnin d, Almaniyann da parlaq alar qarmdr. ngiltr v Almaniya zmtl doludur, nki onlar dnrlr. Mdniyyt sviyysinin ykslmsi onlarn tbii xasssidir, onlarn mahiyytindn dour v qtiyyn tsadfdn asl deyildir. Onlarn XIX srd ykslmsin sbb he d Vaterloo olmamd. Yalnz barbar xalqlar qlb qazandqdan sonra birdn-bir ykslirlr. Tufandan sonra sellr d bir mddt n ir, iddtlnr. Mdni xalqlar, xsusil yaadmz bu dvrd, bir srkrdnin mvffqiyyt qazanbqazanmamandan asl olaraq ykslmz v enmzlr. Onlarn xalqlar ailsindki vzni vurumadan daha mhm eylrin nticsidir. kr olsun Allaha, onlarn namusu, rfi, rfan v dhas qhrmanlarn v fatehlrin, yni qumarbazlarn vuruma lotereyalarnda udmaq fikrind olduqlar udu bileti deyildir. Bel tsadflr olur ki, vurumada mlub olan bir xalq, trqqid qalib glir. rf v hrt az olsa da, azadlq ox olur. Tbil ssi susur, idrakn ssi ucalr. Bu el bir oyundur ki, burada udan uduzandr. Vaterloonu soyuqqanllqla iki nqteyi-

nzrdn mzakir edk. Tsadf olan eyi tsadfn ayana, Allahn mri olan eyi is Allahn ayana yazaq. Vaterloo ndir? Qlbmi? Xeyr. Bu alda zil sim kimi bir eydir. Udu Avropaya atd, lakin pulunu Fransa vermy mcbur oldu. Orada aslan heyklini qoymana dymzdi. Hr halda, Vaterloo tarixin n qrib toqqumalarndan biridir. Napoleon v Vellinqton. Bunlar dmn deyil, bir-birinin ksidir. Antitezalar sevn Allah he bir zaman bu qdr tsirli bir tzad, bu qdr fvqlad bir gr yaratmamd. Bir trfd dqiqlik, riyazi bir mlahiz, ehtiyatllq, tmin edilmi geriy kilm yollar, mhafiz edilmi ehtiyat qvvlri, sarslmaz bir soyuqqanllq, pozulmaz bir ardcllq, mkandan mnftbrdar olan strategiya, batalyonlar mvazintd saxlayan bir taktika, tyin edilmi qaydalara ciddiyytl riayt edn bir qrn, saata baxa-baxa aparlan bir mharib, tsadf he bir mid bslmmk, ski klassik bir csart, he bir shv yol vermmk: o biri trfd is qzaya inanmaq, xsusi bir hrbi sntkarlq, qeyriinsani bir duyu, parlaq bir nzr, qartal kimi uzaqgrn v ildrm kimi vuran bir ey, tkbbrl bir qznlqla uyuan gzl bir mhart, drin bir qlbin btn sirlri, flkl balanan bir hdnam, bir yerd birldirilmi v sanki, itat mcbur edilmi bir ay, bir dz, bir me, bir tp, z istibdadna dy meydanlarn bel tabe etdirn bir mstbid, z yksldib v z prian etdiyi bir strategiya elmi il qarq olaraq z bxt ulduzuna bslniln bir inam. Vellinqton mharibnin Baremi, Napoleon is mharibnin Mikel-ancelosu demkdir, lakin bu df mlahiz dhaya qalib glmidi. Hr ikisi kimi is gzlyirdi. Mlahizsini dz elyn zfr qazand. Napoleon Qruini gzlyirdi Qrui glmdi. Vellinqton Blxeri gzlyirdi o gldi. Vellinqton kemi bir itki n intiqam alan klassik bir mharibdir. Napoleon hrbi karyerasnn ilk gnlrind taliyada bel bir mhariby tsadf etmi v parlaq bir qlb qazanmd. Qoca bayqu cavan qr qarsnda tslim olmudu. vvlki taktika yalnz tar-mar olmamd, o rsvay olmudu. Bu iyirmi alt yal korsikal, leyhin hr bir ey olduu halda, lehin he bir eyi olmayan, rza, hrbi sursat, topu, ayaqqabs, az qala ordusu olmayan bir dst adamla byk qounlarn qabana xd, Avropann btn birlmi qvvlrin hcum edn v qtiyyn mmkn olmayan bir yerd n mnasz bir kild qlb qazanan bu ehtiaml cahil kim idi? Demk olar ki, nfsini bel almadan v eyni imkanlarla alman imperatorunun be ordusunu bir-bir dadb, Alvisin arxasnca Bolyenin, Bolyenin arxasnca Vurmseri, Vurmserin arxasnca Melas, Melasn arxasnca Makk mlub edn bu qorxunc dli haradan glmidi? Birinci df dy girdiyi halda, bir gn kimi zn csartl gvnn bu xs kim idi? Akademik hrbi snt mktbi onu rdd etmi v bununla da z acizliyini sbut etmidi. ski sezarln yeniliy qar drin nifrt v kin bslmsi, odlu bir qlnca qar tlim yrmi bir qlncn kini, dhaya qar ahmat taxtasnn kini, bax, bundan irli glirdi. 1815-ci il iyunun 18d son sz bu inadl kinin idi, o da Lodi, Montebello, Montenot, Mantuey, Marenqo v Arkolem vurumalarnda ancaq bir sz hkk etmidi Vaterloo. Vaterloo ksriyyt xo olan bir adilik tntnsi idi. Tale bu istehzaya yol verdi. Hyat v hrtinin sndy gnlrd Napoleon yen gnc Vurmserl qabaq qabaa gldi. Hqiqi Vurmseri yaratmaq n Vellinqtonun salarn aartmaq kifayt edirdi. Vaterloo vurumasnda heyran v mftun olmal bir ey varsa, o da ngiltr, ingilis sbatkarl, ingilis qtiyyti, ingilis temperamentidir. Bu vurumada n ehtiaml bir ey ac tutmasn, ngiltrnin z idi. Onun srkrdsi deyil, onun ordusu idi. Vellinqton lord Batkerst yazd bir mktubunda byk nakrlk gstrrk yazr ki, onun ordusu, yni 1815-ci ilin 18 iyununda vuruan ingilis ordusu iyrnc bir ordu idi. Bs Vaterloo dzlrind dfn edilmi insan smklrinin lmli ynlar bu bard n fikirddir? ngiltr Vellinqton mslsind hddindn artq tvazkar olmudur. Vellinqtonu bu cr yksltmk ngiltrni alaltmaq demkdir. Vellinqton da baqalar kimi adi bir qhrmandr, ancaq bu qdr. Bs bu boz otlandiyallar, bu Metlendin v Mitelin polklar, Ponsonbi v Somersetin svarilri, arpana yaarkn ttk alan bu dallar, bu Rilandt batalyonlar hl silah iltmy vrdi etmyn, lakin Eslinq v Rivoli kimi tcrbli dylri df etmyi bacaran bu cavan sgrlr bax, zmt bunlardadr. Vellinqton sbat gstrdi, onun xidmti

bundadr, bunu biz inkar etmirik, lakin onun n grkmsiz bir piyadas, yaxud svarisi ondan az mhkm olmamdr. Dmir sgrlr z dmir hersoqlarna layiq idi. Biz glinc, biz btn afrinlrimizi ingilis sgrin veririk. Qlb n heykl qoyulmaa layiq olan varsa, o da ngiltrdir. Vaterloo stunu bir nfrin vzind xalq tcssm edn bir heykli buludlara doru yksltmi olsayd, daha dzgn olard. Lakin bizim szlrimiz bu byk ngiltrni hiddtlndir bilr. ngiltrnin 1688-ci ili, bizim is 1789-cu ilimiz olmasna baxmayaraq, o, yen d z feodalizm xyallarndan l kmmidir. ngiltr yen d irsiyyt hququna v iyerarxiyaya inanmaqda davam edir. Qdrtd v hrtd he ksin stn gl bilmdiyi bu xalq, zn bir xalq kimi deyil, bir millt kimi hrmt edir. Bir xalq kimi o, knll surtd lorda tabe olur, lordu aa dey tanyr. Bir fhl kimi, o, zn hqartl baxlmasna yol verir, bir sgr kimi, znn aacla dylmsin yol verir. Unudulmamaldr ki, nkerman vurumasndan sonra, mlum olduu kimi, ordunu xilas etmi olan bir serjantn ad lord Raqlan trfindn kil bilmdi, nki ingilis hrbi iyerarxiyas zabit rtbsi olmayan qhrmanlar raporta daxil etmy yol vermir. Lakin Vaterloo vurumasnda bizim n ox heyrtimiz sbb olan bir ey varsa, o da tsadfn gstrdiyi qrib bir mhartdir. Gec ya yamas, Huqomon divar, Oen yolu, top ssini eitmyn Qrui, Napoleonu aldadan bldi, Blova dz yolu gstrn bldi, btn bu tbii flaktlr gzlcsin hazrlanm v hyata keirilmidi. Nticd is bunu da qeyd etmliyik ki, Vaterloo vurumas dydn artq qrna bnzyirdi. Qbul ediln qaydalara gr hazrlanan vurumalar srasnda Vaterloo cbhsinin uzunluu vuruanlarn sayna nisbtn ox az idi. Napoleonun cbhsi rk mil olduu halda, Bellinqtonun cbhsi yarm mil qdrdir, hr trfd is yetmi iki min adam vuruurdu. Bu darsqalln nticsind d qrn ml glmidi. tkilr hesablandqdan sonra bel bir tnasb olduu aydnlamdr. Austerlisd insan tlfat bu qdrdir: franszlarn tlfat on drd faiz, ruslarn tlfat otuz faiz, avstraliyallarn tlfat qrx drd faiz tkil edir; Vaqramda franszlarn on faiz, avstraliyallarn drd faiz tlfat olmudur. Moskva altnda franszlarn otuz yeddi faiz, ruslarn qrx drd faiz tlfat olmudur. Bausend franszlarn on faiz, ruslarn v prussiyallarn on drd faiz, Vaterlooda franszlarn lli alt faiz, mttfiqlrin otuz bir faiz tlfat olmudur. Vaterloo vurumasndak tlfatn mumi yekunu qrx bir faizdir. Vuruan yz qrx drd min nfr, ln altm min nfr. Bu gn Vaterloo dz insann hissiz bir istinadgah olan torpaa mxsus bir skuntl nfs alr, artq Vaterloo adi bir dz bnzyir. Lakin geclr bu dz bir duman bryr v bu yerlr dolaan bir yolu diqqt etmy, qulaq asmaa balarsa, lmli Filipp dzlrind Vergili kimi xyalata dalarsa onu qara basar, bu flaktd itirak etdiyini znn edr. Yolunun gzlri qarsnda yen dhtli 18 iyun gn canlanar, bu tkm tp, bu heykl yox olar, aslan gzdn itr. Dy meydan yen v hqiqi simas il grnr, dzlrd piyada sralar dalalanar, fqlrd srtl atllar apar, sarslan xyalprstin gzlri qarsnda qlnclar parlar, snglr ildar, partlayan bombalar od saar, gylr ss-ss verib guruldar, yolu mzarlarn drinliyindn gln xrlt sslrini, xyali bir dyn xfif br gurultusunu eidr: bax, bu klglr fransz qrenadyerlridir, bu gz qrpan iqlar ingilis kirasirlridir, bu skelet Napoleon, bu skelet is Vellinqtondur. Hr ey oxdan ryb torpaa dnmdr, lakin yen d vuruma v mbariz davam edir, drlr qanla boyanr, aaclar titryir, qzn bir vurumann iztirablar gylr ykslir v qaranln arasndan bu mum tplr, bir-birini qrmaqda olan kabuslarn yn-yn yerldiyi Mon-SenJan, Huqomon, Frimon, Papelot v Plansenua grnr.

ON YEDDNC FSL. Vaterloonu msbt hadis hesab etmk olarm?

Vaterloonu he d pislmyn ox hrmtli liberal bir mktb vardr. Biz bu mktb mnsub deyilik, bizim n Vaterloo yalnz qrib bir azadlq gndr. Bel bir yumurtadan bel bir qartaln xa bilmsi tamamil gzlnilmyn bir ey idi. slind Vaterloo z qaysi etibaril ksinqilabn qlbsi olmal idi. Fransaya qar Avropa, Paris qar Peterburq, Berlin, Vyana dururdu. Bu tbbs qar bir status quo1 demk idi; bu 1815-ci il 20 mart vasitsil 1789-cu ilin 14 iyuluna hcum demk idi; bu franszlarn cilovlana bilmyn syankar ruhuna qar monarxist dvltlrin hrb amas n bir iar idi. Byk bir xalq cilovlamaq, iyirmi alt ildn bri davam edn bu yanar da sndrmk, arzu ediln ey bu idi. Braunveyqlrin, Nassaularn, Romanovlarn, Hogensollernlrin, Qabsburqlarn Burbonlarla hmry olduu burada meydana xmd. Vaterloo mqdds hququ z boynunda dayrd. Dorudur, imperiya mstbid is, kral hakimiyyti tbii reaksiya qanununa gr, zrurt etibaril liberal olmal idi v qaliblr bunu byk bir tssfl qarlasalar da, Vaterloonun tbii nticsi konstitusiya suli-idarsi oldu. Ax inqilaba axra qdr qalib glmk mmkn deyildir; inqilab qabaqcadan myyn edildiyindn v tamamil labd olduundan, hr zaman Vaterlooya qdr khn tac v taxtlar yxan Bonapart simasnda, Vaterloodan sonra is xartiyan bx edn v z buna tabe olan XVIII Ldovik simasnda yenidn ba verir. Bonapart brabrliyi sbut etmk n brabrsizlikdn istifad edrk, Neapol taxtna foreytoru, sve taxtna serjant yldirir. XVIII Ldovik is Sent-Uend insan hquqlarnn deklarasiyasn imzalayr. nqilabn n olduunu bilmk istyirsinizs, onun adn Proqres qoyun, proqresin n olduunu yrnmyi arzu edirsinizs, onu Sabah adlandrn. Bu Sabah qaba alna bilmdn z iini grr v bu ii el bu gndn balayr. n xariqlad bir vasit il olsa da, o, hr zaman z mqsdin nail olur. Bu Sabah, Vellinqtondan istifad edrk, adi bir sgrdn baqa bir ey olmayan Fuan natiq edir... Fua Huqomonda yer yxld halda, yenidn tribunaya qalxr. Proqresin ii beldir. Bu fhl n yaramayan bir alt yoxdur. O, z ilahi ii n he d sxlmadan istr Alp dalarn aan bir insandan, istrs qdim Tvrat kitabndak Yeliseyin diriltdiyi v aya st mhkm dayana bilmyn cansz bir qocadan istifad edir. O, podaqra xstsindn istifad etdiyi kimi fatehdn d istifad edir; fateh ona z mqsdlrin xaricd nail olmaq n, podaqra xstsi is eyni mqsdlr daxild nail olmaq n lazmdr. Avropa taxtlarn dadan qlnc bir zrb il he dndrn Vaterloonun nticsi bu olmudu ki, inqilab ii baqalarnn lin kemidi. sgrlr z ilrini qurtarmdlar. ndi nvb mtfkkirlrin idi. Vaterloo bir srin hrktini dayandrmaq istyirdi, o sr is Vaterloonu aaraq, yoluna davam etdi. Bu lmli qlby d azadlq qalib glmidi. Bir szl, bh edilmyck yalnz bir ey var. Vaterloo vurumasnn zfr alan n varsa, Vellinqtonun arxasnda adlndan gln, ona nec deyrlr Fransa da daxil olmaq zr btn Avropann maral salarn tqdim edn, aslan heyklin tp hazrlamaq n llrin smy il qarq torpa balaca arabalara doldurub adlqla dayan, bu pedestal zrind 1815-ci il 18 iyun szlrini mzffr bir kild yazan, geriy kilnlri qlncdan keirmk n Blxeri tviq edn, Mon-Sen-Jan platosu ykskliyindn, sanki, qapmaq istdiyi bir ov zrind yiln kimi Fransa zrind yiln n vardsa, paralama kimi mnfur bir sz pldayan ksinqilabdan baqa bir ey deyildi. ksinqilab Paris gldikdn sonra, yanar dan kraterini yaxndan grm v kln ayaqlarn yandrdn hiss edrk, al bana glmidi. O yen xartiyann pltk dili il danmaa balamd. Vaterlooda yalnz Vaterloonu grmy almalyq. Azadlq qazanmaq he d onun vvlcdn tyin edilmi mqsdi deyildi. Napoleon yararl bir fenomen saysind istr-istmz inqilab olduu kimi, ksinqilab da istr-istmz liberal olmudu. 1815-ci il iyulun 18-d bu yeni Robespyer atndan yer drlmd. ON SKKZNC FSL. Mqdds hququn brpa edilmsi. Diktaturaya son verildi. Btn Avropa sistemi dald.

Mhv olan antik dnya kimi, imperiya da zlmt kd. Barbarlq zamanlarnda olduu kimi, uurumdan bel xb ykslmk olar. Lakin qsaca ksinqilab adlanan 1815-ci il barbarlarnn nfsi atmad, o tez tvd v dayand. Etiraf edilmlidir ki, mperiya n alayanlar yox deyildi, hm d bu alayanlar qhrman insanlar idi. gr hrt skipetr evrilmi bir qlncdan ibarts, imperiyann z hrt idi. O, istibdadn samaq iqtidarnda olduu btn i yer zn yayrd, ancaq bu iq qorxunc bir iq idi. Hqiqi ia nisbtn bu, gec sayla bilrdi. Lakin bu gecnin yox olmas gnin tutulmas tsirini balamd. XVIII Ldovik Paris qaytd. 8 iyul xor mahnlar 20 mart heyrtlrini unutdurdu. Korsikal Bearnalnn antitezi oldu. Tilri qbbsi zrind a bayraq ucald. Srgndn qaydanlarn sltnti balad. Qartveldn gtirdilmi kknar aacndan qayrlm masa XIV Ldovikin zanbaqlarla bznmi kreslosunun qarsnda yerldirildi. Austerlis khnlmi olduundan, Buvindon v fontenuadan danmaa baladlar, sanki, bu qlblr el dnn qazanlmd. Taxt v mehrab tntnli surtd qardalq ittifaq baladlar. On doqquzuncu srd n ox yaylm ictimai rifah formalarndan biri Fransada v qitd yer tutdu. Avropa a kokarda taxd. Trestalyon hrt qazand. ay qrandak Orsey kazarmasnn fasadnda gni tmsil edn da alarn arasnda yen non pluribus umpar1 devizi grnd. Vaxtil imperator qvardiyasnn yerldiyi binada artq muketyorlar yerldilr. Karusel meydannda, sanki, xstlnmi olan qlb tsvirlri il bznmi zfr ta btn bu yeniliklrdn ab qalaraq, ola bilsin ki, htta Marenqo v Arkol qarsnda bir az utanrm kimi, hersoq dAnqulemin heykli saysind bu tin vziyytdn xilas ola bildi. Madlen qbiristanl, 93-c ilin bu dhtli qarda mzar mrmr v ym da il bzndi, nki XVI Ldovikin v Mariya-Antuanettann kl onun torpana qarmd. Vensen xndyinin drinliyindn st ksik bir mzar stunu qaldrld, bu stun hersoq dEngienin Napoleon bana tac qoyduu ayda vfat etdiyini xatrladrd. Onun lmndn bir az vvl bu clus mrasimini keirn papa VII Piy, ykslii alqlad eyni bir sakitlikl squtu da alqlamd. enbrunda drd yanda balaca bir kabus grnd ki, bunu Roma kral adlandrmaq dvlt cinayti saylrd. Btn bu hadislr ona gr ba verdi, btn krallar ona gr yen z yerlrind yldilr. Avropann hkmdar ona gr zindana salnd, khn hkumt formas ona gr yeni bir formaya evrildi, vvllr nur saylan hr bir ey, habel qaranlq saylan hr bir ey ona gr z yerlrini dyidilr ki, bir df, yay gn gnortadan bir az sonra bir oban med rast gldiyi bir prussiyalya: Oradan yox, buradan kein demidi. Bu 1815-ci il tutqun aprel gnlrin bnzyirdi. Khn, zhrli v xst varlq baharda tzlnn tbit kimi grnrd. Yalan 1789-cu il il izdivac etdi; mqdds hquq xartiya il prdlndi; olmayan bir ey zn konstitusiya kimi qlm verdi; mvhumat, xurafat v gizli niyytlr 14-c maddy mid balayaraq, rnglrini dyidilr, liberalizm boyasn stlrin kdilr. lanlar da z drilrini bel dyiir. Napoleon eyni zamanda insan hm yksltmi, hm d alaltmd. Maddiyyatn bu ehtiaml hakimiyyti illrind ideal qrib bir ad ideologiya adn ald. Glcyin rsvay edilmsin yol vermkl bu byk insan n qdr ehtiyatszlq etmidi! Halbuki xalq z topusuna mftun olan bu top qurbanlar hsrtli gzlrl onu axtarrd. O hardadr, o n edir? Bir yolu Marenqo v Vaterloo vurumalarnda itirak etmi bir lil Napoleon lmdr demidi. sgr heyrtl Napoleon da lrmi? dey barmd. Siz he bir ey bilmirsiniz. Yerl yeksan olan bu qhrman xalq z xyalnda Allah drcsin yksltmidi. Vaterloodan sonra Avropa zrin zlmt kd. Napoleonun yox olmas il uzun mddt byk, aq bir boluq hiss olunurdu. Krallar da gzgy baxan kimi, bu bolua baxrdlar. Avropa zn islah etmk n bu boluqdan istifad etdi. Mqdds ittifaq dodu. Facili Vaterloo dz vvlcdn z gzl ittifaq il bunu xbr vermidi.1 Bu khn, islah edilmi Avropann simas qarsnda yeni Fransann cizgilri grnmy balad. mperatorun rsvay etdiyi glck z hququnu lin alrd. Onun alnnda bir ulduz Azadlq ulduzu parlayrd. Gnc nsil mftun nzrlrini bu ulduza doru evirdi. ox qribdir: eyni zamanda hm bu glck Azadlq, hm d kemi Napoleon insanlar clb edirdi. Mlubiyyt mlub olan yksltmidi. Squt edn Bonapart an v rf gnlrindki

Napoleondan uca grnrd. Qaliblr qorxuya ddlr. ngiltr Bonapartn keiyini Qudson Louya, Fransa is ona nzart etmyi Moneny taprd. Onun sakitan qollarn dnd arpazlamas krallar narahat edirdi: Aleksandr onu mnim yuxusuz geclrim adlandrmd. Bu qorxu onda mvcud olan bir inqilablq ruhundan dourdu. Bonapartist liberalizminin mnas v brati d bundadr. Bu kabus khn dnyan titrmy mcbur edirdi. fqlrd mqdds Yelena qayas grndkc, krallar sltnt srmkdn hzz ala bilmirdilr. Napoleon Lonqvudda dustaq olduu zaman, Vaterloo dznd hlak olmu altm min nfr yerin altnda sakitc ryrd v onlarn sakitliyinin bir hisssi btn dnyaya yaylrd. Vyana konqresi bunun tsiri altnda 1815-ci il traktatlarn yaratd v Avropa onu Restavrasiya adlandrd. Vaterloo bel bir ey idi. Lakin bdiyytin Vaterloo il n ii var? Btn bu tufan, bu qara bulud, bu hrb, sonra is bu slh, btn bu zlmt bir yarpaqdan o biri yarpaa ken bir ot bitinin Paris Notrdam kilssini bir zng qllsindn o biri zng qllsin uan bir qartala brabr tutan o byk emin nurunu bir an bel sndr bilmdi. ON DOQQUZUNCU FSL. Dy meydan gec vaxtnda. Yen flaktli dy meydanna qaydaq. Kitabmz bunu tlb edir. 1815-ci il iyunun 18-d ay bdirlnmidi. Gecnin aydnl Blxerin qzn tqibi n lverili idi, ay qaqnlarn izlrini gstrir, bdbxt qounlar yrtc prus kavaleriyasnn lin tslim edir, qrn n imkan yaradrd. Bzn flakt zaman gecnin zalmlara bu dhtli kmkiliyini grmk olar. Son top ati susduu zaman, Mon-Sen-Jan dz boald. ngilislr franszlarn drgsini l keirdilr, mlub ediln dmnin drgsind geclmk qaliblrin adtidir. Onlar z adrlarn Rossomun o biri trfind qurdular. Tqib balar qarm prussiyallar daha uzaqlara getmidilr. Vellinqton lord Batkerst raport hazrlamaq n, Vaterloo kndin doru hrkt etdi. Sic vos non vobis1 klamn mvffqiyytl Vaterloo kndin ttbiq etmk olar. Orada he bir vuruma olmamd; knd dy meydanndan yarm millik bir msafd yerlmidir. MonSen-Jan top atin tutulmudu. Huqomon yandrlmd, Papelot yandrlmd, Plansenua yandrlmd. Ge-Sent hcumla alnmd. Bel-Alyans iki qalibin dostcasna qucaqlamalarnn ahidi idi, lakin btn bu yerlrin ad hafizd dumanl bir kild qalmd, rflr is dy meydanndan knarda olan Vaterloo kndinin payna dmd. Biz hrb prstikarlarndan deyilik. Yeri glnd biz hmi hqiqti mharibnin gznn iin sylmy hazrq. Mharibnin d znmxsus qorxunc bir gzlliyi var, biz bunu gizltmirik, lakin etiraf etmliyik ki, onun znmxsus eybcrliyi d var. Bu eybcrliyin n murdar killrindn biri qlbdn sonra meyitlrin tlsik qart edilmsidir. Vurumadan sonra alan shr, adtn, lpaq cnazlri iqlandrr. Bu meyitlri qart edn kimdir? Qlbnin tntnsini bu cr rsvay ednlr kimdir? Orunorun qlbnin cibin girn bu murdar l kimin lidir? hrt arxasnda z frldaqlarn ildn alaqlar kimlrdir? Bzi filosoflar, o cmldn Volter, bel iddia edirlr ki, bu alaqlar hrt yaradclarnn zlridir. Onlar deyirlr ki, bu qartkarlar sgrlrdir, baqa adam deyil, deyirlr ki, sa qalanlar llri qart edirlr. Gndz qhrman olanlar gec qanin xortdana dnrlr. Guya, onlarn yer srdiklri llr ynglc l gzdirmy bir qdr haqlar da var. Biz is baqa fikirdyik. rf v hrt qazanan bir l, eyni zamanda llri soyub kmlrini xarda bilmz. Bununla bel, hmi qaliblrin dalnca qartkarlarn xlvtc srndy bir hqiqtdir. Lakin sgrlrin, xsusil masir sgrlrin, bu qartl he bir laqsi yoxdur.

Hr bir ordunun dalnca bir quyruq srnr. Mqssirlri d burada axtarmaq lazmdr. Tbitc yarasalara bnzyn bu insanlar, bu yarm-quldur v yarm-lakeylr, mharib adlanan alaqaranln dourduu bu nvbnv yarasalar, hrbi mundirlr geyinn, lakin he bir zaman vurumayan insanlar, yalan xstlr, kinli axsaqlar, bzn htta z arvadlar il arabalarda dolaan v zlrinin satdqlar eylri ourlayan markitantlar, zabitlr bldilik etmyi tklif edn dilnilr, rzaq arabalarnn xidmtilri, soyunular bir szl, btn bu zir-zibil kemi ordularn arxasnca srnrdi (biz masir ordular nzrd tutmuruq) v buna gr d xsusi bir dild onlara srnnlr ad verilmidi. He bir ordu v he bir millt onlar n msuliyyt damr. Onlar italyanca dandqlar halda, almanlarn dalnca srnrdi: franszca dandqlar halda, ingilislrin dalnca gedrdi. Hmin bu xainlrdn birisi olan v franszca dolaq bir pikard ivsind danan bir ispan srnni onun fransz olduunu znn edn markiz de Fervak aldatmd. Markiz qlbdn sonrak gec, Serizol vurumas meydannn znd ldrlm v qart edilmidi. Qanunladrlm qart qartkar dourmudu. Mnfur bir prinsipi: Dmn hesabna yaamaq prinsipinin nticsi olaraq bu iyrnc yara ml glmidir ki, bunu da ancaq srt bir intizam saalda bilrdi. Aldadc ad-san da var: bzn byk olsalar bel, bzi srkrdlrin xariqlad hrtin n sbb olduunu anlamaq ox tindir. sgrlr, Trenni qart etmy yol verdiyi n sevrdilr, icaz veriln r yaxln tzahrlrindn biridir. Trenni o qdr mrhmtli idi ki, Palatinat qlncdan v atdn keirmy icaz vermidi. Ordunun bdnin sarmaan soyunularn say ba komandann srtliyi drcsindn asl olurdu. Qo v Marsonun ordularndan bir nfr bel srnn taplmazd. Vellinqtona haqq qazandrmaq lazmdr: onun ordusunda da srnnlr az idi. Bununla bel, 18 iyundan 19 iyuna ken gec llri soyundurmudular. Vellinqton srt bir komandan idi: o, cinayt stnd tutulan hr ksi amanszcasna glllmk mrini vermidi. Lakin qart etmk adti ox drin kk salmd. Soyunular Vaterloo dznn bir trfind glllndiklri zaman, o biri trfind ourluq edirdilr. Ay Vaterloo dzn mum bir iq sard. Gec yarsna yaxn Oen yoluna doru bir adam yeriyir, daha dorusu srnrd. Grnr, o bir az vvl bhs etdiyimiz adamlardan biri idi: o n fransz, n ingilis, n sgr, n kini, n insan deyildi, o, meyit iyini hiss edrk v qlbni bir qart kimi baa drk, Vaterloonu soymaa gln bir goren idi. Onun ynind sgr inelin bnzyn bir penck vard, o qorxaq v hyasz idi, o qabaa yeriyir, lakin tez-tez dnb geriy baxrd. Bu adam kim idi? Grnr ki, gec onu gndzdn daha yax tanyrd. Torbas yox idi. Lakin inelinin ciblri geni olduu n grnr, torban vz edirdi. O bzn dayanr, sanki, grn olub-olmadn tyin etmk n dz diqqtl nzrdn keirir, tlsik yilib yerd n is dilsiz v hrktsiz bir eyi lldirir, sonra yen belini dzldrk, xlvtc uzaqlard. Srn yerii, durular, srtli v gizli hrktlri geclr xarabalar arasnda dolaan cinlr bnzrdi ki, qdim Normand rvaytlrind bunlara veyil deyilir. Bzi uzunq gec qularnn siluetlri d bataqlq fonunda bu cr grnr. trafdak dumanla diqqtl baxdqda bir qdr uzaqda Nivel yolunda, yolun Mon-Sen-Jandan Bren-lAlly dndy yerd duran daxmann arxasnda hrktsiz dayanm balaca bir markitant arabasn grmk olard: arabann st qatranlanm syd ubuqlar il rtl idi. Arabaya qoulmu arq bir yab, cilovu aznda, gicitkn otlayrd. Furqonun iindki qutularn v balamalarn stnd bir qadn oturmudu. Ola bilsin ki, bu araba il bu srsri arasnda bir laq vard. Aydnlq gec idi. Gyd bir bulud bel grnmrd, aalarda qana bulam torpaq yatr, ay is hmiki kimi gm bir nur sard. Bu gylrin qeydsizliyinin bir lamti idi. mnlrd arpana ati il sndrlm, qab saysind hl d yer dmyn aac budaqlar gecnin klyi sdikc yavaca yralanrd. Nfs kimi xfif bir meh sx kolluqlar trpdirdi. Bdndn uan ruhlarn son bir titryii kimi otlarn zrindn bir dala keirdi. Uzaqdan oyan-buyana gzin qarovullarn ayaq sslri glir, arabir ingilislrin drgsindn qarovulularn haraylar eidilirdi.

Huqomon v Ge-Sent hl yanrd, bu yann qrbd v rqd iki parlaq fq ml gtirmidi, bunlar fqd tplr zrind byk bir yarmdair kimi uzanan ingilis gztisi tonqallarnn tkil etdiyi bir silsil il birlrk, uclarnda iki brilyant olan alm ll bir hmayil bnzyirdi. Biz Oen yolundak msibtdn yuxarda danmdq. Burada n qdr qhrmann v nec bir lml hlak olduunu dndkd, insann ryi dhtdn sarslr. Yer znd dhtli bir ey varsa, n dhtli bir yuxunu bel gerid qoyan bir hqiqt varsa, o da ancaq budur: yaamaq. Gni seyr etmk, ad v salam olmaq, thlky glmk, irlid, qabanda grdyn parlaq hrt qar umaq, ciyrlrinin nfs aldn, ryinin dyndyn duymaq, iradnin ala tabe olduunu hiss etmk, danmaq, dnmk, mid etmk, sevmk, anal olmaq, arvad sahibi olmaq, uaq sahibi olmaq, bilik sahibi olmaq v birdn-bir, bir an iind, rmadan bel uuruma yxlmaq, yuvarlanmaq, kimi is zmk, kimin is altnda qalmaq, zilmk, ba stnd taxl snbllrini, iklri, yarpaqlar, budaqlar grmk v he bir eydn yapa bilmmk, qlncnn faydasz olduunu anlamaq, altnda insanlar, stnd atlar olduunu duymaq, bs yer llmk, qaranlqda atn tpik ataraq smklrini sndrdn, bir km dabannn gzlrin girdiyini hiss etmk, dilrinl hiddt iind at nallarn gmirmk, boulmaq, byrmk, qvrlmaq v altda uzanb: Ax indic mn yaayrdm! dey dnmkdir! Bu dhtli flaktdn doan xrlt v inilti sslrinin gldiyi yerlrd artq skut hkm srrd. Yarandak yol badan-baa at lelri v atl meyitlrl dolmudu. Bu, dhtli bir mnzr idi! Yamaclar yox olmudu. Meyitlr dzl yolu brabrldirrk, yarann knarlarna qdr qalxaraq, yaxca silklnmi bir anaq arpaya bnzyirdi. Yuxar hissd bir yn meyit, aada is ay kimi axan qan 1815-ci il iyunun 18-d axama bu yol bel bir halda idi! Qan Nivel osesindn bel axaraq, osenin qaban ksn bir tala yannda byk bir glm ml gtirmidi. Bu yer indi bel syyahlar diqqt verirlr. Oxucunun yadnda olmaldr ki, kirasirlr Oen yolundak yarana bu yerin o biri trfindn, yni Jenap yolu trfdn umudular. Yoldak meyitlrin miqdar yolun kkliyi drcsindn asl idi. Yolun dz olduu v Delor diviziyasnn kediyi orta hisssind meyitlrin tbqsi nazik idi. tri grdymz gec srsrisi hmin bu istiqamtd yol gedirdi. O, bu byk mzar elyirdi, onu yoxlayrd. llri mnfur bir mayindn keirirdi. O, qan iind addmlayrd. Birdn o dayand. Bir ne addmlqda, meyit ynlarnn qurtard bir yerd, yolun zrind, at v insan cmdklrinin ynlar altnda ayn inda bir l grnrd. Bu lin barmaqlarndan birind bir ey parlayrd: parlayan qzl zk idi. Srsri yildi, bir anla mbldi, o yuxar qalxd zaman, artq barmaqda zk yox idi. slind o ayaa durmad, arxasn llr evirib, uzaqlara baxaraq, belini bkm, barmaqlarn yer diryib bdninin btn arln onlarn zrin salaraq, narahat v qorxmu halda, ehtiyatla ban yarann knarndan qaldraraq dayanmd. aqqallarn da bzi hrktlri buna bnzyir. Sonra o, belini dzltdi, lakin drhal yerindn srad. O, daldan kimins ondan yapdn hiss etdi. Dnb geri baxd. lin uzadlm barmaqlar onun inelinin tyindn yaparaq, bklmd. Namuslu adam qorxard, o is ancaq iridi. Buna bax! dedi. Dem, bu l imi! Mnc, o dnyadan xortlayb glnlr jandarmlardan daha xodur! l is ziflyib srsrinin tyini buraxd. Mzarda gstriln sylrin mr uzun olmaz. Srsri: Bel de! dey mzldand. l sa imi ki! Baxaq grk, bu nec eydir! O yen yildi, yn dadb mane olanlar bir knara atd, lnn qolundan yapd, ban azad etdi, bdnini yuxar qaldrd v bir ne dqiq sonra, l olmasa da bihu olan bu adam yolun qaranlnda srd. Bu kirasir idi, zabit idi, htta grnr, lap yksk bir rtb sahibi idi, kirasann altndan qaln qzl epoleti grnrd, banda kaskas yox idi. Qana bulam zndn

qlnc zrbsindn ml gln drin bir yara keirdi. Bununla bel, burada sylnilmsi mnasib grl bilrs, xobxt bir tsadf saysind, meyitlr onun zrind qbb kimi bir ey tkil etdiyindn o zilmmidi, qolu, q sa qalmd. Gzlri qapal idi. Kirasasnda gm Fxri legion xa grnrd. Srsri xa qopardb inelinin drin v gizli ciblrindn birin drtd. Saat olan cibini yoxlad, saat tapb gizltdi. Sonra jilet ciblrini axtard, pul kissini tapd, onu da mnimsdi. Can vermkd olan bu insana yardm etmk n gstrdiyi sylr bu drcy atdqda, zabit birdn-bir gzlrini ad. Zrif bir ssl: Sa ol! dey mzldad. Bdnin toxunan adamn kskin hrktlri, gecnin srinliyi, srbst udduu tmiz hava onu ayltmd. Srsri cavab vermdi. Diqqt verdi. Uzaqdan ayaq sslri glirdi, yqin, bir qarovul dstsi yaxnlard. Zabit taqtsizlikdn zif dn bir ssl: Kim qalib gldi? dey sorudu. Soyunu cavab verdi: ngilislr. Zabit szn davam edrk: Ciblrimi aradrn, dedi. Orada saat v pul kissi var. Gtrn sizin olsun. Srsri buna artq ml elmidi. Bununla bel, ciblri axtardn gstrrk, bir az sonra cavab verdi: Ciblriniz bodur. Zabit: Mni qart etmilr dedi, heyif. Yoxsa siz qismt olard. Patrulun ayaq sslri lap yaxndan glirdi. Srsri ayaa qalxmaq istyrk: Gln var, dey pldad. Zabit tinlikl lini qaldrb onu saxlad. Siz mni lmdn xilas etdiniz. Siz kimsiniz? Soyunu tlsik pldad: Mn d sizin kimi fransz ordusunda xidmt edirm. Lakin bu saat mn sizi trk etmy mcburam. Mni burada tutsalar, glllrlr. Mn sizi lmdn xilas etdim. ndi siz znz banz bladan qurtarn. Sizin rtbniz ndir? Mn serjantam. Familiyanz? Tenardye. Zabit: Mn bunu unutmayacaam dedi. Siz d mnim familiyam yadnzda saxlayn. Mnim familiyam Ponmersidir.

BRNC FSL. 24601 nmr dyiib 9430 nmr olur. Jan Valjan yenidn tutulmudu. Bu hadisnin kdrli tfsilatna toxunmadmz n oxucular bizi balasnlar. Biz yalnz Monreyl-sr-Merd ba vermi olan qrib hadisdn bir ne ay sonra qzetlrd drc edilmi iki mqalni eynn nal etmkl kifaytlncyik.

Bu mqallr bir az qsa yazlmd. Unudulmamaldr ki, o zamanlar hl Mhkm qzeti nr edilmirdi. Birinci mqal A bayraq qzetinin shiflrind 1823-c il iyulun 25-d drc edilmidi. Pa-de-Kale dairlrindn birind bir az bundan vvl fvqlad bir hadis ba vermidi. Madlen adl he tannmayan bir adam bir ne il bundan qabaq bzi yeni kfiyyat saysind, sni qatqat v qara mmulatnn yerli istehsalatn son drc genilndirmidi. Bu id o, xeyli srvt qazanm v gizltmk n lazm! eyni zamanda dairni d xeyli znginldirmidi. Bu xidmtlrin mkafat olaraq onu hr risi semidilr. Lakin polis idarsi aydnladrmdr ki, Madlen 1796-c ild ourluq stnd tutulub katorqaya gndrilmi Jan Valjan adl bir cani imi. Jan Valjan yen hbsxanaya salnmdr. Anlaldna gr o, tutulmazdan vvl, cnab Lafitin bankir kontorundan yarm milyondan ox olan mantini gtr bilmidir. Hmin bu pul, sylnildiyin gr, mvffqiyytli alver saysind tamamil qanuni yollarla qazanlm v saxlamaq n bu banka verilmidi, hmin Jan Valjan deyiln adamn Tulon katorqasna gndrilmsindn vvl bu mbli harada gizltdiyini tyin etmk mmkn olmad. kinci mqal bir az da mfssl kild yazlm v eyni tarixd Paris qzetind drc edilmidi. Czasn kmi v azad edilmi katorqal Jan Valjan diqqti clb edck bir raitd Var dairsinin mhkmsi hzuruna gtirilmidir. Bu cani polis idarsini aldatmaa mvffq olmudu, adn dyirk, Fransann imalnda, kiik bir hrd zn hr risi sedir bilmidi. Bu hrd byk bir ticart amd. Nhayt, prokuror nzartinin sylri nticsind ifa edilmi v tutulmudur. Onunla brabr yaayan adi bir fahi o tutulduu zaman qorxusundan lmdr. Bir Herkules qvvtin malik olan bu alaq, hbsxanadan qaa bilmis d, qadqdan -drd gn sonra polis idarsi trfindn Parisd yenidn tutulmudu. Onu paytaxtdan Monfermeyl (Sena v Uaz dairsindndir) kndin gedn srniinlri aparan balaca bir dilicana minmk istdiyi zaman tutmular. Deyildiyin gr, azad keirdiyi bu v ya drd gn rzind o, n varl bankirlrimizdn birinin kontorundan byk bir mbl gtr bilmidi. Bu mbl alt yz-yeddi yz min franka qdr imi. Tqsirnamy gr, bu pul yalnz ona mlum olan bir yerd gizldilmidi, odur ki, bu pullar l keirmk mmkn olmamdr. Hr halda, yuxarda ad kiln Jan Valjan skkiz il bundan vvl byk yolda silahl qart etdiyi n Var dairsi cinayt mhkmsin gtirilmidi. Qart etdiyi adam Ferney patriarxnn lmz eirlrind trnnm etdiyi gzl uaqlardan biri idi. Hr il glib tmizlrlr. Savoyadan o yoxsullar. Qurum basm bacan. Cani mdafidn imtina etmidir. Dvlt prokuroru ustalqla qurduu gzl nitqind ourluun Fransann cnubunda hrkt edn bir dst quldur trfindn edildiyini v Jan Valjann da bu dstdn olduunu sbut etmidir. Buna sasn Jan Valjann tqsiri sbut edilmi v o, lm czasna mhkum edilmidi. Cani yenidn ikayt vermkdn imtina etmidir. Kral, z tknmz mrhmti saysind, lm czasn mrlk katorqa il vz etmkl czan azaltma arzu etmidi. Jan Valjan drhal Tulon katorqa hbsxanasna gndrilmidir. Jan Valjann Monreyl-sr-Merd ruhanilrl laq saxlad da hl unudulmamd. Bzi qzetlr v o cmldn Konstitusionalist qzeti qrarn yumaldlmasn ruhanilr partiyasnn qlbsi kimi qiymtlndirirdilr. Jan Valjan katorqada nmrsini dyidi. O artq 9430 nmrli adn dayrd. Msly bir daha qaytmamaq n bunu da demliyik ki, cnab Madlenl birlikd Monreyl dairsindn xo gzran da yox oldu. Hr halda, onun qorxu v bhlrl dolu gecd dndy eylr bir hqiqt oldu, o getdi, hrin ruhu da yox oldu. Cnab Madlen yox olduqdan sonra Monreyld hr eyi xudbincsin bldrdlr. Byk bir insan mhv olduu zaman hmi bel olar. Gzlcsin inkiaf edn ilrin hams flakt urayaraq dald. nsan cmiyytind hr gn gizlind ba vern bu cr hadislr tsadf etmk mmkndr, o, yalnz

birc df tarixin nzrini zn clb etmidi, nki Byk sgndrin lmndn sonra ba vermidi. Leytenantlar balarna kral taclar qoyur, usta agirdlri zlrini sahibkar elan edirlr. Paxllq v rqabt meydana xd. Cnab Madlenin geni emalatxanalar baland, tikintilr xarabaya dnd, fhllr dald, bzilri lkni trk edib getdi, bzilri is z sntini dyimy mcbur oldu. Artq hr bir ey kiildi, byk ilr mhv oldu, mumun xeyri n deyil, qazanc n i grmy baladlar. Hr eyi bir yerd cmldirn sas yox oldu, hr yerd rqabt, kin, davt baland. Cnab Madlen hr iin banda durur v hr eyi idar edirdi. Madlen yxlar-yxlmaz hr ks z trfin kmy balad. Yaradclq ruhu drhal mbariz ruhu il vz olundu, smimiyyt mhv oldu rklr daa dnd, tkilatnn hr ey qar gstrdiyi xeyirxahlq vzin ham bir-birin nifrt bslmy balad. Cnab Madlenin balad tellr bir-birin dolab qrld, istehsalat sulunu dyidilr, mhsulat qiymtdn dd, etimad mhv etdilr, sifarilr azald n sat da azald, fhllrin qazanc da azald, emalatxanalar isiz qald, iflas etdilr. Artq yoxsullar n he bir ey grlmrd. Hr ey yox oldu. Dvlt bel harada is bir xsin yerinin bo qaldn grd. Katorqa hbsxanalarnn mnafeyini gdrk, cnab Madlenin Jan Valjan olduunu tsdiq edn cinayt mhkmsinin qrarndan sonra drd il bel kemdi ki, Monreyl-sr-Mer dairsinin vergi ksirlri ikiqat artd v cnab Villel bu bard 1827-ci ilin fevral aynda byanat vermy mcbur oldu. KNC FSL. Bu fsild blk d, iblis trfindn yazlm bir beyt tsadf edcksiniz. Hekaytimiz davam etmzdn vvl, txminn, el bu zaman Monfermeyld ba vern v blk d, dvlt prokurorluunun bzi frziyylrini tsdiq edn qrib bir hadisni bzi tfsilat il nal etmk faydasz olmaz. Monfermeyl trafnda indi bel ox qdim bir fsan eitmk olar. Bu fsannin qribliyi v mzliliyi burasndadr ki, xalq fsansinin Parisin bu qdr yaxnlnda domas Sibird aloenin bitmsi kimi bir eydir. Biz nadir bitkilrdn saylan hr bir ey qar hrmt bslyn adamlardanq. Monfermeyl fsansinin mzmunu beldir. blis ox qdim zamanlardan z srvtlrini Monfermeyl mesind gizldrmi. Arvadlarn dediyin gr, axam alarnda menin qaln bir yerind sabo, ktan alvar v kynk geyinmi, hm yk arabasna, hm d odunuya bnzyn qara bir kiiy tsadf etmk o qdr d qrib bir ey deyildir. Bu qara kiinin banda papaq, yaxud lyapa vzind iri buynuzlar vardr. Bu, dorudan da, mhm bir lamtdir. Adtn, bu adam med ala qazmaqla mul olur. Bu tsadfdn istifad etmyin yolu var. Birincisi ona yaxnlab shbt amaqdr. O zaman grcksn ki, bu adi bir kndlidir, qara grnmsin sbb d qaranln kmsi imi, z d o ala-zad qazmr, z inklri n ot biir. Buynuza bnzyn ey is, iynindn grnn yabadr ki, uclar axamn qaranlnda dyimi olduundan, bada buynuza bnzyir. Bu grndn sonra ev qaydb, bir hft iind lcksn. kinci yol budur ki, hmin qara kiini pusmaa balayasan. ala qazb qurtarman, azn balaman v getmyini gzlysn. O, aladan uzaqlaar-uzaqlamaz, drhal qaa-qaa gedib alan qazmaq v bu qara kiinin he bhsiz orada gizltmi olduu xzinni xarmaq lazmdr. Bel olsa, bir aydan sonra lcksn. Nhayt, nc yol var: bu qara kii il he danmamaq, onun zn baxmamaq, qab cann qurtarmaq. Bel olsa, bir il kimi lcksn. Bu yollarn d eynn namnasibdir, ancaq ikinci yolun, he olmazsa, bir stnly vardr ki, bir aydan artq srms d, hr halda, xzin sahibi olacaqsan, buna gr bu yol daha lverilidir. Deyildiyin gr, hr yerd bxtlrini yoxlamaqdan kinmyn qoaqlar, qara kiinin qazd alan ab iblisi qart etmk istmilr. fsany v xsusil barbar latn ivsind yazlm iki mmmal er gr, bu kimi hrktlr hmi ox hmiyytsiz ntic vermidir. Bu eirlri yazan Trifon adl bir normandiyal rahib olmudur ki, cadugrlikdn bir az ba xarm. Hmin

Trifon Ruan yaxnlnda, Boervild Sen-Jermen abbatlnda dfn edilmidir. Onun qbri stnd qurbaalar doulur. Demk, ox zhmt kmk lazm glir, nki bu alalar, adtn, ox drindir, btn gecni qantr tk-tk zhmt kirsn (bunu ancaq gec elmk olar), qazrsan, kynyin tr iind, am yanb qurtarr, toxa koralr, nhayt, alann dibin atrsan, yqin edirsn ki, artq xzin snindir, amma tapdn n? blisin bu xzinsi ndn ibartdir? Bzn bir suluq puldan, bzn bir ekdn, yaxud dadan, arabir d skeletdn, yaxud qanl bir cnazdn, bzn d pul kissindki kaz kimi drd bklm bir xyal, bir klg, bzn mumiyytl he bir ey. Grnr ki, Trifonun eirlri d tvazkarlqdan uzaq v hr bir eyl maraqlanan adamlara el bu mlumat verir: Fodit, et in fossa thesauros condit opaca A, nummos, lapides, cadaver, simula cra nihilgue1 Deysn, indi bel bu alalarda gah iind gll olan bart qab, gah da, he bhsiz, xsn iblisin oynad khn kirli-pasl v qaralm bir dst qumac kaz taprlar. Trifon bu son iki tapnt haqqnda bir klm bel bhs etmir, lakin nzr almaq lazmdr ki, Trifon on ikinci srd yaamdr, bir d iblisin Rocer Bekondan vvl bart v VI Karldan vvl qumac kaz icad etmy tin ki, qabiliyyti ata bilrdi. Ancaq bu qumac kazndan istifad etmk istynlr btn var-yoxlarn uduzacaqlarna min ola bilrlr. Bart qabndak barta glinc, bu bartn tfngi adamn lap zn trf partlatmaq kimi bir xsusiyyti var. Prokuror nzarti katorqal Jan Valjan qaandan sonra bir ne gn Monfermeyl trafnda dolamas haqqnda bir frziyy irli srdy gndn, bu kndin halisi hmin kndd yaayan Bulatruel adl qoca bir yol fhlsinin tez-tez mey getdiyini grmd. Bir oxlar hmin Bulatruelin, guya, vaxtil katorqada olduunu danrdlar. O, polis nzarti altnda idi v he bir yerd zn i tapa bilmdiyi n Qani il Lani arasndak ose yolun tmirat iind az bir muzdla xidmt edrdi. Btn yerli hali hmin bu Bulatruel pki baxrd. O, ox nzaktli v ox far grnrd, hr bir yoluya rast gldikd tez lyapasn xarb, salam verrdi, jandarm grdy zaman titrr v yaltaq-yaltaq glmsrdi. Deyirdilr ki, bir quldur dstsi il laqd idi v geclr, qaranlq kr-kmz qart etmk n kol-kos arasnda pusqu dzldirdi. Onun xeyrin ancaq bir ey vard ki, o da srxoluu idi. Bu adam haqqnda hali bel bir fikr glmidi. Myyn zamanlardan bri Bulaturel yol tmirat v nql dmk iini ox tez qurtarr v klngn gtrb mey gedirdi. Axamlar onu menin n vhi v qaln yerlrind, kimssiz talalarda grrdilr. O, hmi n is axtarr, bzn d ala qazrd. Knd qarlar onu vvlc iblis znn edrdilr, sonra is Bulatruel olduunu grslr d, yen sakit olmazdlar. Bu tsadflr, grnr, Bulatrueli ox acqlandrrd. Gz arpmaq istmdiyi v n is gizli bir i grdy hiss olunurdu. Kndd deyirdilr ki, Gn kimi aydndr, haradasa eytana rast glmidir. Bulatruel eytan grm, indi d qzl xzinsini axtarr. Dorusu, bu adam Lsiferi bel aldadb, xzinsini l keirmy qadirdir. Daha srbst fikirli adamlar da deyirdilr: Baxarq hl, grk kim kimi aldadacaq. Qoca qarlar is mttsil xa evirrdilr. Nhayt, Bulatruelin me srgztlri qurtard, o, yen yol tmiratna balad. Kndd artq baqa eydn danrdlar. Bununla bel, bzi adamlar yen maraqlanaraq bel gman edirdilr ki, burada, yqin, bir ey var, msl yalnz fsand bhs ediln byk xzindn ibart deyil, yqin, daha sasl v eytann pullarndan daha ciddi bir ey taplmdr. Hmin yol fhlsi, bhsiz, bunu yrnmidir. n ox maraqlananlar mktb mllimi il meyxana Tenardye idi. Tenardye ana-bozuna baxmadan hr ksl dostluq etdiyi kimi, Bulatruell tan olmaa da tnzzl etmmi deyildi. Tenardye deyrdi: Dorudur o, katorqada olub. Lakin vallah, kim bilir, n olacaq, kim bilir ki, katorqada bu saat kimlr var v kimlr oraya dmlidir!

Bir axam mktb mllimi dedi ki, kemi zaman olsa idi, polis bu Bulatrueli, yqin ki, sorusual edrdi. Onun med n etdiyini soruardlar, cavab vermk istms zorla dandrardlar, lazm glrs, igncyl mtlq onun dilini aardlar. Tenardye: axr igncsi verk, grk n olar! dey tklif etmidi. Bellikl, ox sy edib, qoca srsrini imy mcbur etdilr. Bulatruel ox idi, lakin ox az dand. Byk bir mhart v dqiq bir mvazintl srxo adamlar kimi imyi v bir hakim kimi zn tmkinli tutma bacard. Bununla bel, ox aldqdan v maraqlandqlar msly tez-tez dndkdn sonra, Tenardye v mktb mllimi Bulatruelin dilindn qaan ayr-ayr dumanl iarlrdn bunu yqin ed bildilr. Bulatruel bir df shr tezdn i gedrkn, med bir aac altnda, qsdn gizldilmi kimi bir bel v bir klng grrk, xeyli heyrtlnmidi. vvlc bu eylrin su dayan Si-Fur babann olduunu znn etmi v sakitlmidi. Lakin hmin gnn axam, gz grnmmk n byk bir aacn arxasnda gizlnrk, yerli halidn olmayan, lakin Bulatruelin gzlc tand bir adamn yolla menin drin yerlrin getdiyini grmd. Tenardyenin dilind gzlc tand szlri katorqa yolda demk idi. Bulatruel bu adamn adn qtiyyn sylmk istmdi. O adam lind byk bir qutu, yaxud balaca bir sandqaya bnzr drdbucaql bir ey aparrd. Bulatruel tccb etdi. Yalnz yeddi-skkiz dqiq kendn sonra bunun ardnca getmk Bulatruelin alna gldi. Lakin artq gec idi, yolu menin iind gzdn itmidi, qaranlq kdyndn Bulatruel onun dalnca ata bilmdi. Bu zaman onu menin knarnda gzlmy qrar verdi. Ayl bir gec idi. ki, ya saat sonra Bulatruel bu adam yen grd, yolu aaclarn arxasndan xrd, lakin lind sandqa yox idi, ancaq klngl bel yannda idi. Bulatruel onun keib getmsin mane olmad, onunla shbt amaq bel alna glmdi, nki o, zndn df gcl idi, hm d lind klng vard, tannm olduunu grm v anlam olsayd, Bulatrueli ldr bilrdi. Bu da bir-birin rast gln bu iki khn dostun mhbbt izhar! Lakin klng v bel Bulatrueld gzl bir fikir oyatd. O, drhal shr olduu yer trf qad, lakin orada n bel tapd, n klng. Bundan bel bir nticy gldi ki, yolu mey daxil olub, klngl ala qazm, sandqan orada gizldib, bell stn torpaq tkmdr. Sandqa is ox balaca idi, iind meyit yerl bilmzdi, demk, onun iind pul varm. Bax, buna gr d Bulatruel axtara balad. Menin hr yerini axtard, aradrd, deikdeik eldi, torpan yenic qazlm olduunu znn etdiyi hr bir yeri qazd, yoxlad. bs! O, he bir ey tapmad! Bir az sonra Monfermeyld bu hadisni unutmaa baladlar. Ancaq bzi qorxu bilmyn qarlar yen d bir-birin deyrdi: min ola bilrsiniz ki, Qani yolunu tmir edn bu fhl bu gurultunu nahaq yer qaldrmamdr, bu id, hr halda, eytan li var. NC FSL. Bu fsildn bel mlum olur ki, znciri bir zrb il qrmaq n qabaqcadan halqann birini ksmk lazmdr. Yen hmin 1829-cu ilin oktyabr aynn sonunda Tulon halisi, amansz bir frtnadan sonra bzi zdlrini tmir etmk n Orion gmisinin limana gldiyini grd. Sonralar bu gmi Brest gndrilrk tlim gmisi xidmtini dayrd, o zamanlar is hl Aralq dnizi eskadrasnda hesab olunurdu. Bu gmi, frtnadan zdlnmi olduuna baxmayaraq, reyd kediyi zaman, yerli haliy yen d byk tsir balad. zrind hans bayraq olduunu xatrlamram, lakin liman, nizamnamy gr, onu on bir top ati il salamlad. Orion gmisi d hr glly bir gll il cavab verdi. Cmisi iyirmi iki top gllsi atlmd. Bzilrinin hesabna gr bir gnd btn yer znd krallarn tbriki v hrbi salamlar, etiket qaydalarna gr tlb olunan zrif nzakt salamlar v hminin, limanlarda v qalalarda, gn xanda v gn batanda, limanlar alanda v balananda v sair mnasibtil btn qalalardan v btn hrbi gmilrdn alan top atlrinin say

olduqca bykdr: btn yer znd mdniyyt dnyas hr iyirmi drd saatda yz lli min faydasz top gllsi atr. Hr bir top gllsinin alt frank qiymti olduunu hesab etsniz, gnd doqquz yz min franklq bir mbl edr, bu da ild yalnz tst n yz milyon frankn srf edildiyini gstrir. Bu yalnz balaca bir tfsilatdr. Bununla bel, aclqdan ln n qdr yoxsullar var! 1823-c il Restavrasiyann spaniya mharibsi dvr adlandrd il idi. Bu mharibnin bir ox hadislri v bir ox xsusiyytlri olmudur. Burada msl Burbonlarn bir sra mhm ail mnafeyi haqqnda Burbon slalsinin Madrid budana kmk edn v himay gstrn, baqa szl, byk qarda vzifsin ml edn fransz buda haqqnda, imal kabinetlrin tabelik v asllqla mrkkblmi milli nnlrimiz aqdanaa qaytmaq haqqnda: liberal qzetlrin Andjar qhrman adlandrd v laubali simas il bir qdr tzad tkil edn bir fateh tvr il liberallarn xyali terrorizmi il vuruan ski hqiqi inkvizisiya terrorizmini zn ram etmy alan hersoq dAnqulem haqqnda: kbar dul qadnlarn byk bir dhtin sbb olan sanklotlarn descamisados1 ad il yenidn xortlamas haqqnda; anarxiya adn alm trqqiy mane trdn monarxizm haqqnda; 89-cu il nzriyylrinin birdn-bir ksilmi olan gizli faliyyti haqqnda; dnya syahti etmkd olan fransz fikirlrinin Avropa trfindn qadaan edilmsi haqqnda; qrmz yundan qrenader epoletlri taxb knll gedrk, krallarn xalqlara qar apard slib mharibsind itirak edn, Fransa vlihdi il bir crgd dayanan v sonralar Karle-Alberte adlanan generalissimus prins Karinyane haqqnda gedirdi. Burada msl skkiz illik istirahtdn sonra qocalm, qmli olan v artq a kokarda taxaraq yen sfr xm imperiya sgrlri haqqnda, otuz il bundan vvl Koblensd yellnn a bayraq kimi, indi d yad lkd bir dst qhrman franszlarn balar zrind yellnn rngli bayraq haqqnda veteranlarmzn sralarna kemi rahiblr sng gcn sakitldiriln azadlq v yenilik meyili, top ati il mhv ediln prinsiplr, z fikri il yaratdqlarn z silah il mhv edn Fransa haqqnda gedirdi. Nhayt, burada dmn generallarnn satqnl, sgrlrin trddd gstrmsi, minlrl sng trfindn deyil, milyon franklarla mhasiry alnm hrlrin mslsi, dmn trfindn qfildn alnm minalanm bir xndkd olduu kimi, partlay imkan il yana olaraq hrbi thlknin olmamas mslsi d vard. Burada tkln qan az, fatehlrin rfi d az idi. Bzilri n rsvaylq olduu halda, he bir ks rf v hrt qazana bilmmidi. Kral xandan prinslrinin, yni XIV Ldovik nvlrinin balad v Napoleon varislri olan srkrdlrin rhbrlik etdiyi mharib bel bir mharib idi. Bu mharibnin lmli bir taleyi olmudur. O, xatirlrd n byk bir mharib nmunsi, n d byk bir siyast nmunsi kimi qala bildi. Bu mharibd bir ne csartli hcum olmudu, msln, Trokaderonun alnmas bu hcumlarn arasnda n parlaq hrbi bir mliyyatdr; lakin tkrar edirik ki, mumiyytl, bu sfrin borular bouq sslnirdi, burada hr bir ey bh doururdu v tarix Fransann bu yalan zfri birdn-bir etiraf etmdiyini tqdir edir. Mqavimt gstrmy borclu olan bzi spaniya zabitlrinin hddindn tez tslim olduqlar, mhariby rvtxorluq fikrinin qard gz arprd, mharibd qlb qazanmaq deyil, generallarn satn alnd hiss olunurdu, odur ki, qlb alan sgrlr vtnlrin baaa qaydrdlar. Bu mharib, dorudan da, milltin vqarna toxunurdu milli bayraqlarn qrlarnda Fransz bank szlri oxunurdu. 1808-ci il mharibsind itirak edn v mhasir etdiklri Saraqossada byk qurbanlar vern sgrlr 1823-c ild qarlarnda qala qaplarnn bu qdr asanlqla aldn grrkn qaqabaqlarn sallayr v Palafoks haqqnda heyifsilnmy balayrdlar. Franszlarn tbiti beldir: onlar qabaqlarnda Rastopini grmyi Balyesterosu grmkdn stn tuturlar. Daha ciddi nqteyi-nzrl baxlsa, bunu xsusi olaraq qeyd etmk lazmdr ki, bu mharib Fransada ordunun mnviyyatn thqir etdiyi kimi, demokratiyan da hiddtlndirirdi. Bu mharibnin niyyti sart idi. Bu mharibd demokratiya vlad olan fransz sgrlrinin sas mqsdi baqalar n kllik qazanmaq idi. Mnfur bir tzad! Fransa xalqlarn ruhunu ldrmk n deyil, oyatmaq n yaranmdr. 1792-ci ildn sonra Avropada ba vern btn

inqilablar Fransa inqilab demkdir. Azadlq in saan Fransadr. Bu iq gn idr. Bonapart: Bunu grmynlr kordur! dey sslnmidi. Bu srtli, 1823-c il mharibsi eyni zamanda hm alicnab spaniya milltin, hm d Fransa inqilabna qar bir sui-qsd idi. Bu dhtli tcavz yol vern d Fransann z olmudur. Dorudur, bu tcavz etmk n Fransaya tzyiq etmidilr, nki azadlq mhariblrindn baqa ordularn eldiyi hr bir ey mcburiyyt altnda olmudur. Onlarn hrktlri passiv itat szlri il tyin olunur. Ordu olduqca byk bir mhartl haqq-hesab zrind qurulmu bir eydir ki, burada qvvt gcszlyn byk yekunlarndan dour. Briyytin briyyt qar, briyytin zrrin olaraq balad mharib bel bir mharibdir. Burbonlara glinc, 1823-c il mharibsi onlar n flaktli bir mharib olmudur. Onlar bu mharibni mvffqiyyt znn etdilr. Lakin onlar qadaan etmk yolu il ideyalarn bodurulmasnda n kimi bir thlk olduunu tamamil nzrdn qarmdlar. Sadliklri o drcy glib atmd ki, hakimiyyt bana gldikdn sonra, bzi cinaytlr geni surtd gzt edilmsin yol verdilr, hm d bu gzti qdrtlrinin saslarndan biri kimi qanunladrdlar. Siyastlrin pis niyyt qard. 1830-cu il 1823-c ild douldu. Onlarn qrarlarna gr, spaniya sfri tzyiq v thlkli mqdds hquq frldaqlarna brat qazandran dlillrdn biri oldu. spaniyada el rey neto1 brpa edn Fransa z evind qeyrimhdud kral hakimiyytinin brpa edilmsin asanlqla yol ver bilrdi. Burbonlar sgrin itatkarln milltin razl kimi anlayaraq thlkli bir shv yol verdilr. Bu cr xeyirxahlq, xandanlarn yxlmasna sbb olur. N mansenil aacnn klgsind, n d ordunun qanad altnda mrglmk yaramaz. Lakin yen Orion gmisin qaydaq. Prins-generalissimusun komandas altnda orduda manevrlr keirilrkn, Aralq dnizind bir eskadra dolard. Biz yuxarda demidik ki, Orion gmisi hmin bu eskadraya daxil idi v frtna onu Tulon limanna girmy mcbur etmidi. Hrbi gminin limana glmsind qrib cazibdar bir ey var. Camaat bel eylrl ox maraqlanr. Bu zmtli bir mnzrdir, camaat is zmtli eylri sevir. Tbii qvvlrl arpan hrb gmisi insan dhas il tbit qdrtinin n gzl toqqumalarna misal ola bilr. Hrb gmisi mvcud olan n ar hisslrl n yngl hisslrin tnasbndn ibartdir, nki o eyni zamanda maddnin vziyyti il, yni brk, maye v qaza oxar vziyyti il toqqumaa v onlarn hr n qar mbariz etmy mcburdur. Hrb gmisinin dnizin dibind qranitdn yapmaq n on bir dmir drna var, buludlarda mnasib klklrdn istifad etmk n qanadlarnn v qanad uclarnn say is uan hratn qanadlarndan oxdur. Hrb gmisi iri v dhtli orkestr borular kimi yz iyirmi topdan nfs verir, guruldarkn gy gurultusunun bir ks-sdas kimi tkbbrl sslnir. Okean z dalalarnn qorxunc yeknsqliyi il onu yolundan azdrmaa alr. Lakin gminin kompas kimi bir ryi var, o, gmiy mslht verir v daim imala doru yol gstrir. Qaranlq geclrd onun iar fnrlri ulduzlar vz edir. Demk, onun kly qar qanad v yelknlri, dalalara qar aac, qayalara qar dmiri, misi v quruunu, qaranla qar i, hdudsuz fqlr qar maqnit qrbi var. Bir kll halnda hrb gmisinin trkibini tkil edn bu ayr-ayr hisslrin nhng hcmlrini tsvvr gtir bilmk n Brest, yaxud Tulon limanlarnda altmrtbli stapelin iin daxil olmaq kifaytdir. Stapel qayrlmaqda olan bir gminin stnd qoruyucu qalpaq kimi bir eydir. Bax, o iri tir-reyadr, yer dayanan v gz baxdqca uzanan o ar taxta stun qrotmatadr. Aya gmi anbarnda, ba is buludlarda olan qrot-matann uzunluu altm sajan, ayann diametri is futdur. ngilis qrot-matas gminin yk xtti zrind iki yz on yeddi fut ykslir. Babalarmzn donanmalarnda lvbr kanatlar olard, bizim is lvbr zncirlrimiz var. Yz toplu bir gminin adi gmi zncirlri dairsinin hndrly drd fut, eni iyirmi fut, qalnl is skkiz futdur. Hl siz sorua bilrsiniz ki, bel bir gmini dzltmk n n qdr inaat material lazmdr? min kubmetr. Bu, sl zn bir medir.

Bundan baqa, qeyd etmk lazmdr ki, bhs etdiyimiz bu hrb gmisi qrx il bundan qabaq qayrlm bir gmidir, hm d sad yelkn gmisidir. O zaman hl ilk addmlarn atan buxar mhrriki hrb gmisi adlanan bu qrib tikintiy sonralar bir ox mczlr lav etmidir. Msln, hal-hazrda, qarq tipli vintli gmi yelknli qrib bir mana bnzr ki, sthi min kvadratmetr brabrdir, buxar qazan is iki min be yz at gcnddir. Gmi inaat iind ml gln bu qrib yeniliklr bir yana dursun, hl Xristofor Kolumbun, yaxud Riterin qdim gmisi bel insan ixtiralnn n gzl nmunlrindn biri sayla bilr. Onun qvvsi d nhaytsizlikdn gndriln hava dalalar kimi tknmzdir. Klklri yelknlrin yr, ucsuz-bucaqsz dalalarn arasnda ab qalmr, zr, hkmranlq edir. Lakin el mqam glir ki, frtna altm fut uzunluu olan bu reyan saman p kimi sndrr, klk bu yz fut hndrly olan qrot-matan qam kimi yir, on min girvnk arlnda olan bu lvbr durna balnn dilri altnda snan balq qarma kimi, dalalarn aznda snr, bu jdaha azl toplar miskin v aciz bir ssl nrildyir, onlarn ssi qaranlqlar, boluqlar iind itib gedir, btn bu qdrt v btn bu zmt lvi zmt v qdrt qarsnda yox olur. Olduqca byk bir acizlik drcsin gln, byk bir qdrtin mnzrsi hmi insanlar dndrr. Buna gr d limanlar hr zaman tamaalarla dolu olur, onlar, zlri bel sbbini yax anlamadan, bu qrib hrb v dnizilik altlrinin yannda dolarlar. Hr gn, shrdn axama qdr, Tulon limannn sahil klri, lyuzun bndi v yanlar camaatla v Parisd deyildiyi kimi, avaralarla dopdolu olurdu. Bunlarn ii-pesi Oriona baxmaq idi. Orion oxdan tmirat tlb edn bir gmi idi. Kemi sfrlrind dnizlrd zrkn, alt trfind balqqulandan qaln bir qabq ml gldiyindn, srti yarya qdr azalmd. Bir il bundan vvl bu qab qazmaq n gmini quruya kmidilr, sonra o, yen dniz xd. Lakin qabnn qazlmas gminin alt hisssindki dmirlri zdlmidi. Balear adalarnn yaxnlnda gminin z dmirlri klkdn zdlnib almd v gminin iri kmri hl o zaman btv dmirdn qayrlmad n deik ml glmi v gmiy su kemidi. Qvvtli v coqun bir payz klyi vvlc onun bakbortundak top istehkamn v qalyundak bk krpn demi, sonra da fok-matann ruslenlrini zdlmidi. Bu flakt nticsind Orion gmisi yen Tulon limanna qaytmd. Gmi arsenaln yaxnlnda lvbr sald. Gminin zdlnn yerlrini tmir edirdilr. tirbort trfdn gminin korpusu zdlnmmidi. Lakin yan taxtalarnn bzilri, gminin irisin hava girsin dey, qoparlmd. Bir df shr tezdn sahild dayanb gmiy tamaa ednlr bdbxt bir hadisnin ahidi oldular. Gmiilr yelknlri qaldrmaqla mul idilr. tirbortda qrotmarselin yuxar ucunu qaldrmal olan st matros mvazintini itirdi. O, birdn-bir yraland. Sahildki Arsenal ksin ym camaat qorxudan bard: yiln ba dalnca bdni kdi, insan llrini uuruma doru uzadaraq, yelkn diryi trafna frland. Yxlarkn vvlc bir li il, sonra da iki li il reyann altndak ip nrdivandan yapb, havada salland. Ayaqlarnn altnda, ba gicllndirn drinlikd dniz grnrd. Yxlarkn ip brk dydiyindn ip iddtl yellnirdi. nsan sapand da kimi bu ipin ucunda oyan-buyana gedib-glirdi. Ona kmk etmk byk bir thlkni gz almaq demk idi. Bir az bundan vvl hrbi qullua arlm yerli balqlardan olan matroslarn he biri buna csart etmdi. Zavall matros is artq yorulmaa balayrd, onun zn v zndki lm qorxusunu grmk mmkn deyildi, lakin hrktlrindn taqtdn dmkd olduu aydnca grnrd. llri dhtli bir kild yilib titryirdi. Yuxarya qalxmaq n gstrdiyi hr bir sy ipin daha ox yellnmsin sbb olurdu. Son gcn itirmmk n o htta rmrd. Ham onun bu saat ipi buraxacan gzlyirdi. Bzilri, onun yxldn grmmk n zlrini bel o biri trf evirirdilr. Bzi dqiqlr olur ki, bir kndir, bir aac, bir aac buda bir hyat mcssmsin dnr v canl bir mxluqun onlardan qoparaq dymi bir meyv kimi ddyn grmk ox dhtlidir.

Birdn bir adamn bir piik qvraql il ip drmadn grdlr. Bu adam qrmz paltarda idi demk, bu bir katorqal idi; banda yal qalpa vard demk, mrlk katorqaya mhkum olan canilrdn idi. Diryin lap ucuna atdqda, klk bandak yal qalpa qopard, a sal bir ba grnd: demk, bu adam gnc deyildi. Dorudan da, gmid ilmk n hbsxanadan gndrilmi katorqallardan biri, drhal nvbti zabitin yanna yyrd v btn matroslar qorxularndan titryrk, yerlrindn trpnmdiklri halda, mumi qorxu v aqnlq iind, matrosu qurtarmaq mqsdil hyatn thlky qoymaq n zabitdn icaz istdi. Zabit ba il razlq iarsi verdi. Katorqal ayana halqa il balanm olan znciri drhal bir kic zrbsi il qraraq, kndiri gtrd v yuxar drmamaa balad. Bu qorxunc dqiqd zncirin n qdr asanlqla qrldna he ks hmiyyt vermdi. Bunu yalnz sonra xatrladlar. O, bir an iind yelkn diryinin stn xd. Diryin stnd bir ne saniy durub, sanki, gz il onun uzunluunu ld. Klk matrosu ipin ucunda yellndirdiyi bu saniylr tamaa ednlr bir sr qdr uzun grnd. Nhayt, katorqal gzlrini gylr qaldrd, sonra bir addm irli atd. Camaat nfs ald. Onun yyrrk yelkn diryinin stndn kediyini grdlr. Diryin knarna atdqda z il gtrdy kndirin bir ucunu diry balad v bir ucunu aa sallayaraq, llri il kndirdn yapd v llri zrind bu ipl aa srmy balad. Ham tsvirglmz bir qorxu iind idi; uurum zrind bir adam vzin indi iki adam sallanrd. O, milyi tutmaq istyn bir hrmy bnzyirdi. Yalnz birc frqi vard ki, bu df hrmk lm vzin dirilik gtirirdi. On min gz bu iki adama zillnmidi. Kimsdn bir ss, bir sz eidilmirdi, hamnn ryind bir qorxu vard, hamnn qalar atlmd. ki zavalln yellndirn klyin azca bel arta bilcklrindn qorxurlarm kimi, ham nfs bel almrd. Nhayt, katorqal matrosun yanna qdr yen bildi. Lap vaxt idi; bir dqiq daha kes idi, zavall insan son gcn itirdiyindn uuruma yuvarlanacaqd. Katorqal bir li il kndiri matrosun belin mhkmc balad, sonra is onun yen diry qalxdn v matrosu dalnca qaldrdn grdlr. Nfs almaq, qvvtini toplamaq n matrosa imkan verrk, bir dqiq asl saxlad, sonra qucana alaraq diryin st il ezelqofta trf apard, oradan da marsn stn xarb, yoldalarnn lin tslim etdi. Xalq onu gurultu il alqlad, qoca katorqa nzartilrindn bzilri htta alad, qadnlar birbirini qucaqlayrdlar, btn camaat bir azdan ns bir mrhmt hiddti il dolu ssl barrd: Balansn! O is drhal enmy v katorqal yoldalarnn yanna qaytma zn bir borc bilrk v aa daha tez enmk istyrk ipl srd v aadak diryin st il yyrd. Ham gzlrini ona zillmidi. Bir an oldu ki, ham qorxdu; brk yorulduundanm, ba gicllndiyindnmi, o birdn dayand v sarslan kimi oldu. Birdn camaatdan bir fryad qopdu katorqal dniz dd. Dniz dmk lmk demk idi. Aljeziras freqat Orion gmisinin yannda lvbr salmd. Zavall katorqal iki gminin arasna dd. O, bu gmilrdn birinin altna d bilrdi. Drd adam drhal qaya mindi. Camaat onlara rk verirdi, yen hamnn ryin qorxu dmd. Batan adam suyun zrind grnrd. O, suyu dalalandrmadan, ya llyin dm kimi, sssiz-smirsiz batmd. Lot salladlar, suya cumdular, hr yeri axtardlar. Ntic vermdi. Axama qdr axtardlar, n dirisini tapdlar, n d lsn. O biri gn Tulon qzetind bel bir xbr drc edilmidi: 17 noyabr 1823-c il. Dnn, Orion gmisind ilyn katorqallardan biri, bir matrosu xilas edrkn dniz db batmdr. Meyitini tapmaq mmkn olmad. Arsenaln ba trfindki dirklrin arasna ddy znn edilir. Bu adam hbsxana siyahsnda 9430 dey qeyd olunmudu. Ad Jan Valjan idi.

BRNC FSL. Monfermeyld su mslsi.

Monfermeyl Livri il el arasnda, Urku Marnadan ayran yksk bir yaylann cnub trfinddir. Hal-hazrda bu balaca knd byk bir ticart qsbsi olmudur; o, a vallarla bznmidir, bazar gnlri is n hrlilr buraya gzmy glirlr. 1823-c ild Monfermeyld hl bu qdr a villa v bu qdr mmnun hrli yox idi. Bu, melik iind qeyb olmu adi bir knd idi. Dorudur, bzn kndd ken srin slubunda tikilmi villalara da rast glmk olard, bu villalar aayana grnndn bu dvr mxsus olan burma dmir balkonlarndan v bal pncr qapaqlarnn a rngli fonunda mxtlif yal alarla parldayan balaca li uzunsov pncrlrdn tanmaq olard. Bununla bel, Monfermeyl yen d ancaq bir knd saylrd. N ilrindn l kmi mahud alverilri, n d bada istiraht edn vkillr bu knd hl tsadf etmmidilr. Bu, byk yollardan uzaqda olan sakit v gzl bir bucaq idi. Burada ucuz, sad v srbst knd hyat srrdlr. Bu kndin birc eybi vard ki, o da suyun azl idi, nki knd hndr yerd yerlmidi. Suyu xeyli uzaqdan gtirmk lazm glirdi. Kndin Qanyiy yaxn olan hisssi suyu medki gzl gllrdn dayrd. Kndin el trfdki kils olan hisssind is imli suyu ancaq el yolunun yaxnlndak yamacda olan bulaqdan gtrrdlr. Bu is Monfermeyldn on be dqiqlik bir msafd idi. Bellikl, su gtirmk hr bir ail n ox ar bir i idi. Kndin varllar, kbarlar, o cmldn, meyxana Tenardye d qoca suunun onlar n gtirdiyi hr bir vedr suya bir liar pul verirdilr. Bu qoca Monfermeyld suuluqla mul olar v gnd skkiz suya qdr pul qazanard. Lakin yay gnlri o, axam saat yeddiy, q gnlri is saat be qdr ilrdi; qaranlq kr-kmz, btn aa mrtblrd pncrlr baland zaman, suyu olmayanlar su dalnca ya zlri getmli, ya da gecni shr qdr susuz qalmal idilr. Oxucunun, blk d, unutmam olduu balaca zavall qzcaz, yni balaca Kozetta n su damaq mslsi bir dht mnbyi idi. Yadnzda olmaldr ki, Kozettan saxlamaq Tenardye v arvad n iki chtdn xeyirli idi; anasndan pul almaqla brabr qzn da qulluqu kimi ildirdilr. Odur ki, daha yuxardak fsillrdn oxucunun bildiyi kimi, Kozettann anas onun n artq pul gndrmdiyi zaman, Tenardye yen d qz buraxmad; Kozetta onlara qulluquluq edirdi. Su atmayanda onlar hr df Kozettan bulaa gndrrdilr. Zavall qz da, gec vaxt qaranlqda bulaa getmkdn brk qorxduu n evd hmi su olmasna diqqt edirdi. 1823-c il Milad bayram gn Monfermeyld ox n keirildi. Qn birinci yarsnda havalar mlayim idi; hl n axta olmu, n d qar yamd. Parisdn gln hoqqabazlar merin icazsi il kndin ba ksind balaqan qurmudular, syyar alverilr irkti is, yen eyni imtiyaza gr, kils meydannda, rkilr ksin qdr, balaca taxta dkanlar tikmidilr. Mlum olduu zr, Tenardyenin meyxanas da bu kd idi. Meyxanalara, karvansaralara dolan mtrilr bu sakit v tnha kndin hyatna byk bir gurultu gtirmi v onu nlndirmidilr. Vicdanl bir tarixi kimi biz bunu da qeyd etmliyik ki, meydandak crbcr ntiq eylr arasnda bir d heyvanxana vard ki, burada haradan gldiklri mlum olmayan cndr paltarl eybcr oyunbazlar hl 1823-c ild gzlri rngli kokardaya bnzyn qorxunc Braziliya kondorlarndan birini Monfermeyl kndlilrin gstrirdilr, halbuki kral muzeyi bunlar ancaq 1845-ci ild ld ed bilmidi. Shv etmirms, zooloqlar bu quu Caracara Rolyborus adlandrrlar. O, yrtc qular cinsindn v qr ailsindndir. Kndd yaayan bir ne qoca v qhrman bonapartist sgr glib bu qua prstikarlqla tamaa edirdilr. Oyunbazlar camaat inandrrdlar ki, bu rngli kokarda mstsna bir xariqdir ki, cnab Allah bunu xsusi olaraq onlarn heyvanxanas n yaratmdr. Milad bayramnn axam bir ne araba il bir ne alveri Tenardye meyxanasnn alaq salonunda masa trafnda ylib imkd idilr. Masann stnd drd-be am yanrd. Bu alaq tavanl salon baqa meyxanalarn salonlarndan he d frqlnmirdi; burada da eyni masalar, qalay sovalar, lr; srxolar, ttn knlr vard; iq az, gurultu ox idi. Ancaq bir masann stnd o zaman hrlilr arasnda yeni db dn v 1823-c il olduunu gstrn iki ey vard: biri kaleydoskop, o biri is naxl a tnkdn qayrlm lampa idi. Tenardyenin

arvad axam yemyi hazrlayrd, xrk yaxca qalanm v alovlanaraq yanan ocan stnd bimkd idi. Tenardyenin z is, qonaqlarla brabr irk, siyastdn danrd. Shbtlrinin sas mzmunu spaniya mharibsi v cnab hersoq dAnqulem idi. Bu siyasi shbtlrdn baqa, ss-ky arasnda yerli hmiyyti olan msllr haqqnda da mlahizlr, szlr eitmk olurdu. Msln: Bax gr Nanter v Sren trafnda n qdr axr hazrlamlar on llk hazrlayacan znn ednlr on iki llk hazrlamdr. Dan altnda ir sel kimi axrd. Ax bu nec ola bilr? zm ki, hl dymmidir? Bu yerlrd zmn dymyini gzlmk olmaz. zm dyndn sonra drnd, yaz glcyin axr qatlar. Demk, onlarn axr lap zif axrdr? Onlarn axr buradakndan da zifdir. zm is hl dymmi ymaq lazmdr. V i. a. Sonra dyirmannn da qqrqlarn eitmk olard: Mgr biz torbaya tkln ey cavabdeh ola bilrik? Torbalarda istdiyin qdr xrda buda var, onlarla llmy macalmz yoxdur, el limiz n keirs veririk dan altna. ytdymz taxln iind hr n istsn var: qaramuqotu, yonca, vlmir, srm, tn, koal, n bilim min cr zir-zibil, hl xrda dalar demirm: bzn taxln ii, xsusil Breton taxl dalarla dolu olur. Miarnn mismar vurulmu kty ksmkdn nec xou glirs, mnim d Breton ovdarn ytmkdn el xoum glir. znz fikirlin, ytmk n nlr gtirmirlr. Hl bundan sonra unun yax olmadndan bir ikayt d edirlr. Lap nahaq! Bu id bizim he bir tqsirimiz yoxdur. ki pncrnin arasndak kiik masann arxasnda bir mlkdarla bir aln oturmudu. Onlar yazda ot almaq qiymti barsind svdlirdilr. aln deyirdi ki; Otun nm olmann he bir zrri yoxdur. El nm olanda daha da yax almaq olur. ehin xeyri oxdur, cnab, amma bu var ki, otunuz ox gydr, alma glmir. ox nazikdir, dryaz vurursan yatr, zlmr. Kozetta hmiki yerind: ocan yanndak mtbx masasnn atqsnda oturmudu. ynind cr-cndr paltar, yaln ayaqlarnda taxta bamaq vard. Ocan inda Tenardyenin balaca qzlar n yun corab toxuyurdu. Stullarn altnda bir piik balas oynayrd. Qonu otaqdan gl v uaq sslri glirdi: danan Eponina il Azelma idi. Ocan yanndak bucaqda divardan qam aslmd. Ara-sra meyxanadak bu ss-ky v gurultu iind evin harasndan is qulaqbatrc bir uaq rts eidilirdi. Bu uaq Tenardyenin balaca olu idi; ken qlarn birind, Tenardye qarnn dediyi kimi namlum bir sbb gr, blk d, soyuqdan doulmudu. Uan ya vard. Anas onu mizdirib bslmidis d, lakin sevmirdi. Balacann rts ox kskinldiyi zaman, Tenardye arvadna deyirdi: Eitmirsnmi, olun nec znqldayr. Get, gr n istyir. Uan anas is bel cavab verrdi: tir o yana, lap zhlmi aparb!. Trk edilmi balaca uaq is qaranlqda barmaqda davam edirdi. KNC FSL. ki tamamlanm surt. Bu vaxta qdr bu kitabda biz Tenardye ailsini yalnz yan trfdn tsvir etmidik; indi bu ailni hr trfdn v btn siftlri il grmyin vaxt atmdr. Tenardyenin znn lli ya yenic tamam olmudu. Madam Tenardyenin ya is qrxa yaxnlard, bu da qadn n lli yaa brabrdir; bu surtl, rl arvadn arasnda ya chtdn tam uyunluq vard. Blk d, oxucu onu ilk df grdy zamandan bri tamamil unutmamdr. Tenardyenin arvad ucaboylu, sarn, alyanaql, tli-canl, enlikrk, ox iri v fal bir qadn idi. Yuxarda dediyimiz kimi, o, yarmarka balaqanlarnda salarna da asaraq zilib-bzln nhng arvadlar cinsindn idi. Evin btn iini z grrdi, yataqlar yar, otaqlar tmizlr, qab yuyar, xrk biirrdi bir szl, bu meyxanann hm blas, hm gl, hm d ev prisi idi. Onun yegan xidmtisi Kozetta idi fil xidmt edn balaca bir sian. Madam Tenardyenin ssindn pncr

lri, ev eylri, insanlar hr ey titrrdi. il-il geni z byk bir kfkir bnzyirdi. Onun saqqal da vard. Bu, qadn paltar geymi sl bir hambal idi. Mhartl sy syr, yumruu il qoz qrar v bununla fxr edrdi. Oxumu olduu romanlar saysind bzn bu meyxana qadnda qrib bir kild zn zib-bzmk meyili grnmsydi, ona qadn ad vermk he ksin alna glmzdi. Madam Tenardye, sanki, bazar alcs il xyalprvr bir qzn birlmsi idi. Dananda bir jandarm kimi danar, ind bir araba kimi irdi. Onun Kozetta il rftarn grn onu cllad adlandrard. Susanda dii azndan bayra xard. Tenardyenin zn glinc o arq, solun, smklri xm, zif, taqtdn dm bir adam idi. Zahirdn xsty oxayrdsa da, ox salam idi, ona xas olan hiylgrlik el buradan balayrd. Adtn, ehtiyatla glmsr v hr ksl, htta sdq vermdiyi dilnilrl bel nzaktli olard. Bax qoxaraya, grn dib bnzrdi. Abbat Delilin portretlrin ox oxar vard. Arabalarla iki idiyi il fxr edrdi, he ks he bir zaman onu iirdib srxoluq drcsin gtir bilmmidi. O, azndak iri ubuu yer qoymaz, kynk geyr, kynyin altnda is khn qara pencyi olard. Oxumu v materialist bir adam tsiri balamaq istrdi. Szlrinin vznini artrmaq n tez-tez Volterin, Renaln, Parninin v htta, qrib grns d, mqdds Avqustinin adn krdi. Xsusi bir sistemi olduunu iddia edirdi. Eyni zamanda qddar bir dlduz idi. Dlduz-filosof idi. Dnyada bel adamlar var. zn bir sgr kimi qlm vermsi, lbtt, oxucunun yadndadr. Kemid altnc v ya doqquzuncu legionun serjant olduunu v bir eskadron lm qusarlarna qar tk vuruaraq: brk yaral bir general z bdni il rtdyn v dolu kimi yaan dmn glllri iindn xilas etdiyini bir az bzklidzkli tfsilatla sylrdi. Bu hadis evin divarna parlaq lvh vurmaq n ondan tr bir bhan olmudu v Tenardye meyxanasna, adtn, Vaterloo serjantnn meyxanas deyrdilr. Tenardye liberal, klassik v Bonapart trfdar idi. Adn qocalm sgrlr n ian vernlrin siyahsna yazdrmd. Kndd danardlar ki, o bir zamanlar kei olmaa hazrlarm. Amma bizim fikrimizc, o, olsa-olsa, meyxana olmaq n hazrlarm. Qarq cinsli bu alaq adam ox ehtimal ki, Flandriyada Lill trflrind yaayan bir flamand, Parisd fransz, Brsseld bir belikal kimi zn qlm verr v srhdin o taynda da, bu taynda da zn yerli kimi hiss edrdi. Onun Vaterlooda gstrdiyi qhrmanlq biz mlumdur. Oxucunun grdy kimi, o, bu qhrmanlna yalnz bir az bzk-dzk vermidir. Hyat mvffqiyyt v mlubiyytlrdn, hiylgrliklrdn, thlkli ilrdn ibart idi. Natmiz vicdan hr zaman nizamsz bir yaaya sbb olar. Bel ehtimal etmk olar ki, Tenardye 1815-ci il 18 iyun kimi frtnal bir vaxtda yuxarda syldiyimiz v hr yeri dolaaraq, bzilrin mal satan, bzilrini qart edn, hmi bir iy duyaraq rli, arvadl, uaql, btn ail il axsaq yabl bir arabaya minib, qalib ordunun irlilyn hisslrinin dalnca srnn alveri soyunular cinsindn idi. Mharib sfrini qurtardqdan v dediyi kimi, bir azca var qazandqdan sonra, Tenardye Monfermeyld yerlmi v burada bir meyxana amd. Bu var dediyi ey cnazlrl dolu dzlrdn biin zaman ylm pul kislrindn, saatlardan, qzl zklrdn, gm xalardan ibart idi, lakin bunlar o qdr byk bir srvt deyildi ki, meyxanaya evrilmi bu sgr saqisinin hyatn uzun zaman tmin ed bilsin. Tenardyenin hrktlrind sy sydy zaman sgr qlasn, xa evirdiyi zaman is ruhani mktbini xatrladan bir ey vard. O, azgyk bir adam idi v zn alim kimi gstrrdi. Lakin mktb mllimi onun dannda nqsan olduunu grmd. Msafirlrin haqq-hesabn ox gzl dzldrdi, ancaq usta adam bzn bunlarda da imla xtalarna rast gl bilrdi. Tenardye sirr vermyn, hris, tnbl v hiylgr bir adam idi. O, xidmti qzlara l atard, odur ki, arvad xidmti saxlamazd. Nhng qadn qsqanc idi. El bilirdi ki, bu arq, sar adamcaz btn qadnlarn xouna glir. Bundan baqa xain, zn idar etmyi bacaran Tenardye dlduzlarn ehtiyatkar idi. Bu cins n murdar bir cinsdir, nki onda riyakarlq var. Bu o demk deyil ki, yeri dnd, Tenardye arvad kimi hiddtln bilmirdi, lakin bel hallar nadir hallardan idi. Bir d, Tenardye btn insan nslin kin bsldiyindn, ryind daim n dhtli bir kin v nifrt qaynadndan, daim intiqam almaqla mul olan adamlardan olduundan, bana gln flakt v mvffqiyytsizliklrd trafdaklarn mqssir olduunu

dndyndn, z aclarn qanuni znn edrk, z myusiyytlrini, iflaslarn, flaktlrini hr zaman ilk qarya xan adamn zrin yxmaa hazr olduundan, bzn btn bu hisslr onun qlbind coar, az kpklnr, gzlrini hiddt tutar, o, dht saard. Vay o kslrin halna ki, bu anda onun qaban ksmi ola! Btn baqa xasiyytlrl brabr, Tenardye mahidi v tez baa dn bir adam idi, yerin gr ox danar, ya da skut edrdi v hmi olduqca zirk idi. Bax durbinl baxanda gzlrini qymaa adt etmi dnizinin baxna oxard. Tenardye bir dvlt adam idi. Meyxanaya gln hr bir yeni qonaq, Tenardyenin arvadna baxdqda: Evin sl sahibi budur dey dnrdi. Lakin bu dz deyildi! Tenardyenin arvad ev sahibsi bel deyildi. Tenardye hm evin sahibi, hm d sahibsi idi. O, hr eyi yaradar, arvad is ml edrdi. O, sanki, gz arpmayan, lakin daimi bir maqnetik qvvnin tsiri saysind hr eyi idar edrdi. Bu nhngi itat gtirmk n Tenardyenin yalnz bir sz, bzn bir iarsi bel kafi idi. Tenardyenin arvad n, bunu anlamasa da, z ri xsusi, ali bir mxluq idi. Tenardyenin arvadna bu bard haqq vermk lazm idi: o, he bir zaman, n xrda eylrd bel, cnab Tenardyey etiraz etmz v he bir zaman, mbahisy sbb olsa bel (bu qeyri-mmkn bir frziyydir), zglrinin yannda onunla mbahis etmzdi. O he bir zaman, qadnlarn ox vaxt buraxd, parlament dilind hkumtin nfuzunu pozmaq adlanan bir shv yol vermzdi. Dorudur, onlarn bu sazii hmi pislik mqsdil olmudur, lakin madam Tenardyenin rin itatkarlnda bir prsti duyulurdu. Bu t qayas, bu frtna arq, clz bir mstbidin el barmann iarsin tabe olard. Burada thrif edilmi v mzli bir kild olsa da, byk, mumi bir qanun zn gstrirdi: hr zaman materiya ruh qarsnda prsti edr; bzi eybcrliklr htta bdi bir gzlliyin drinliklrind yaamaqda haqldrlar. Tenardyed mmmal bir ey vard, bu kiinin bu qadn zrind hakimi-mtlq olmas da bundan irli glirdi. Bzn Tenardye arvadnn nzrind bir yanan raa bnzyirdi, bzn is o, rinin yalnz caynaqlarn hiss edirdi. Bu qadn dhtli bir mxluq idi. O yalnz z uaqlarn sevr v yalnz rindn qorxard. Analna sbb mmlilr cinsin mnsub olmas idi. Lakin onun analq hissi d ancaq qzlarna aid idi v aada grcyimiz kimi, o olanlar sevmirdi. rin glinc, onun varlanmaqdan baqa he bir arzusu yox idi. Lakin o buna mvffq ola bilmirdi. Bu qdr istedadl bir adam n mnasib bir meydan yox idi. gr adi bir sfr n iflas etmk mmkns, Tenardye Monfermeyld iflas edirdi. Bu lt, sverd, yaxud Pireney dalarnda olsayd, milyoner olard. Lakin meyxana harada olursaolsun, zn dolandrmal idi. lbtt, bu meyxana szn biz burada dar mnada ildirik v he bhsiz ki, o mumiyytl, meyxanalar silkin aid deyildir. 1823-c ild Tenardyenin min be yz franka qdr txirsalnmaz borcu vard v bu onu ox tvi salrd. Taleyin ona qar daim mrhmtsiz olmasna baxmayaraq, Tenardye vhilrd xeyir ml, mdni xalqlarda is ticart mnbyi olan eyin, yni qonaqprstliyin n drin v bugnk mnasn ox gzl baa dn adamlardan idi. Bundan baqa o, mahir bir ovu idi, zg melrind srrast gll il ov vurmaqda mhur idi. Bzn sakit v soyuq bir gl vard; onun bu gl, xsusn, qorxulu idi. Bzn bir iq parlts kimi onun azndan etiqad etdiyi meyxanalq nzriyylri xard, onun z sntin mxsus qaydalar vard ki, bunlar arvadnn beynin yeritmy alard. Bir df hiddtli bir plt il arvadna bu szlri baa salmd: Meyxanann borcu hr yoluya yemk, yataq, iq, isti, kirli mlf, xidmti qz, bir, tbssm satma, yolular dayandrma, nazik pul kislrini boaltma, qaln kislri namuslu srtd ynglldirmyi; syaht edn bir aily hrmtl yer tklif etmyi, kiinin drisini soyma, arvadn tkn yolma, uan qabn xarma bacarmaqdr; o, pncrnin aq v bal olman, ocan yaxnlndak buca, kreslonu, stulu, krsn, oturaca, tk dyi, yun dyi, bir qucaq kli, bir szl hr bir eyi hesaba yazmaldr. O, gzgnn qonaqlarn surtini n drc yri gstrdiyini bilmli, bunun n d onlardan pul almaldr, nhayt, n olursa-olsun, hr bir vasit il yoludan hr bir ey n, htta itinin udduu milklr n bel pul qoparmaldr!.

Bu kii v bu qadn izdivac balar il bir-birin balanan hiylgrlik v kin demk idi bu, iyrnc v dhtli bir ittifaq idi. ri dnb mlahiz etdiyi zaman, arvad uzaqda olan borclular he xatrlamadan, n dnnki, n d sabahk gnn fikrini kmdn yalnz hriscsin hazrk dqiq il yaayrd. Bu iki mxluq bel idi. Kozetta r v arvadn arasnda ikiqat zlm v ziyyt kirdi; onu, sanki, dyirman dalar il ydb, klbtinl tini qoparrdlar. r v arvad hr z bildiyi kimi onu incidirdi: arvad Kozettan lncy qdr dyrdi, kii is onun qda ayaqyaln gzmsind mqssir idi. Kozetta pillknl gah yuxar, gah da aa qaar, yuyar, tmizlr, srtr, yyrr, taqtdn dr, ar eylri damaqdan tngnfs olar v cansz olmasna baxmayaraq, ox ar ilr grrdi. Ona bir damc rhm etmzdilr! Arvad vhi, kii zalm! Tenardye meyxanas qaln bir hrmk toru kimi idi. Kozetta da bu torun iind apalayrd. Bu bdbxt balaca xidmti, sanki, klliyin mcssmsi idi. O, hrmklr qulluq edn bir mily bnzyirdi. Zavall uaq hr ey dzr, ssini bel xarmrd. Allah drgahndan yenic ayrlaraq mrlrinin ilk alarndan bu cr insanlar arasnda yalqz, kimssiz, aciz qalm bu qlblrd, grsn, nlr olur? NC FSL. nsanlara rab, atlara su. Meyxanaya drd nfr yeni yolu gldi. Kozetta drin dnclr dalmd, skkiz ya olmasna baxmayaraq, bana o qdr msibt glmidi ki, lmli dnclr dald zaman balaca bir qarya bnzyirdi. Bir gznn qapa madam Tenardyenin vurmu olduu bir yumruqdan qapqara qaralmd. Arvad ara-sra bunu grdkd: Gznn altndak lky bax, bu qz n yaman eybcr imi! deyirdi. Demk, Kozetta dnrd ki, gec olmudur, hm d qaranlq bir gecdir. Trslikdn o yeni gln msafirlrin otaqlarndak btn bardaqlar v qrafinlri bir az bundan vvl tz su il doldurmudu v bokada su qalmamd. Yalnz bir ey ona tskinlik verirdi. Tenardyenin meyxanasnda nadir halda su iirdilr. Burada susuzlayan adam az deyildi, lakin onlar z yanlarn su il deyil, rabla sndrrdlr. Bir stkan rab vzin bir stkan su istyn bir qonaq taplsa idi, ham onu vhi hesab edrdi. Lakin bir an oldu ki, qzcaz tir-tir titrdi: Tenardye qar ocan zrind qaynayan qazanlardan birinin qapan ad, sonra is bir stkan gtrb, srtl su bokasnn yanna gldi, kran ad. Uaq ban qaldrb onun hrktlrini izlyirdi. Krandan nazikc su axd. Stkan ancaq yarya qdr doldu. Tenardye qar: Lnt eytana! dedi. Su yoxmu ki! v bir dqiqliy susdu. Qz nfsini gizltdi. Tenardye qar yarya qdr dolmu stkana baxaraq: H! dedi, keib, el bu da atar. Kozetta yen iin davam etdi, lakin hl on be dqiq sinsind bir yumaq kimi sxlm ryinin nec brk dyndyn duydu. O, tn dqiqlri bir-bir sayaraq, shrin tez almasn iddtl arzulayrd. Ara-sra msafirlrdn biri ky baxaraq: N yaman qaranlqdr! v ya: Bu qaranlqda hytd ancaq piiklr gz bilr! deyirdi. Bu szlri eitdikc Kozetta qorxudan tir-tir sirdi. Birdn, meyxanada msafir qalan syyar alverilrdn biri iri girdi v kobud bir ssl bard. N n mnim atma su verilmyib? Tenardye qar: Nec verilmyib? Onu sulayblar, dey cavab verdi. Alveri yen: Madam, mn is siz deyirm ki, verilmyib! dey etiraz etdi. Kozetta masann altndan xd.

 Aa, dedi. Vallah, sizin atnza su verilmidir, o, bir vedr su idi, lap dolu bir vedr, mn zm ona su verdim, hl onunla shbt d eldim. Bu, dz deyildi. Kozetta yalan danrd. Bir buna bax, boyu bir qardr, amma da boyda yalan danr! dey alveri sslndi. Sn deyirm ki, at su immidir, yaramaz! Mnim atm su istynd o, bir cr fnxrr, mn onun xasiyytin bldm! Kozetta yen z dediyind durmudu, kdrli bir tvidn xrldayan ssl yavaca tkrar edirdi: midir, lap doyunca imidir. Alveri qzblnrk: Bsdir! dedi, At bir damc da su immidir. Bu saat ona su verin, vssalam. Kozetta yen masann altnda gizlndi. Meyxana qadn: Dz sz n var ki, dedi, heyvan su immis, onu sulamaq lazmdr. O, trafna boyland. Bs bu biri heyvan han? Masann altna baxb Kozettan grd. Zavall qz masann o biri banda qonaqlarn lap ayaqlar altnda bzrk oturmudu. Qar: Di x grm! dey bard. Kozetta snd yerdn xmaa mcbur oldu. Vay sni, kk! Get ata su ver! Kozetta qorxa-qorxa etiraz etmk istdi: Xanm, ax suyumuz qurtarb. Tenardye qar k qapsn taybatay aaraq: Qurtarb get gtir. Cld ol! dey bard. Kozetta ban aa sald v ocan kncndki bo vedrni gtrmk n getdi. Vedr qzn zndn byk idi, qz onun iind lap rahatca yerl bilrdi. Meyxana qadn yen ocaa yaxnlad, taxta qa qazanda qaynayan xryin iin salb dadna baxd v z-zn: Bulaqda su oxdur, dey donquldand. Buna bax, hl bir danr da. Amma nahaq yer soan szmdim. Sonra istiot v sarmsaqla bir yerd xrda pul saxlad qutunu elyib: Mn bax, ilan balas! dedi. Ala bu pulu, geriy qaydanda, rkidn bir byk rk d alarsan. Budur al, on be su. Kozettann dlynd balaca bir yan cibi vard, o, dinmz-sylmz pulu alb cibin qoydu. O, lind vedr, aq qapnn qarsnda hrktsiz dayand, sanki, kimins kmy glcyini gzlyirdi. Meyxana qar: Di cld ol! dey bard. Kozetta xd. Qap rtld. DRDNC FSL. Kukla hvalat. Oxucunun xatrlad kimi, aq havada tikilmi taxta dkanlar, kilsdn balayaraq Tenardyenin meyxanasna qdr uzanrd. Dkanlarn hams gec duasna gedn ziyartilrin yolunda olduu n kaz qflar iind yanan amlarla iqlandrlmd v axam, Tenardyenin meyxanasnda oturmu olan mktb mlliminin dediyi kimi, bu fsunkar bir mnzr idi. Lakin gyd bir ulduz bel grnmrd. Meyxanann qaps il zbz olan dkanda oyuncaq satrdlar. Burada teldn, dn, tnkdn qayrlm bir ox gzl eylr vard. Vitrinin n srasnda, n grkmli bir yerd, a

dsmallar zrind, txminn, iki fut hndrlynd byk bir kukla qoyulmudu. Kuklann ynin hray rngli krepdn tikilmi zrif bir paltar geyindirilmidi. Banda qzl snbllri, hqiqi salar, minal gzlri vard. Bu qrib oyuncaq btn gn vitrind duraraq on yana qdr yolularn heyrtin sbb olmudu. Lakin btn Monfermeyld bu kuklan z ua n almaa iqtidar olan varl, yaxud israf bir ana taplmad. Eponina il Azelma saatlarla bu kuklaya tamaa edirdilr. Kozetta bel, gizlin olsa da, bu kuklaya baxmaa csart edirdi. Kozetta lind vedr, qmli v prian bir halda evdn xd zaman bel, xanm adlandrd bu gzl kuklaya baxmaqdan zn saxlaya bilmdi. Yazq qz mat-mat baxrd. O, hl bu kuklan yaxndan grmmidi. Bu dkan ona bir saray, kukla is fsanvi bir xyal kimi grnrd. Sfalt, yoxsulluq, ehtiyac iind srnn bu balaca zavall uan gzlri qarsndan nur iind qrq olan bir srab kimi heyrt, ehtiam, srvt v sadt lvhlri kedi. Kozetta, uaqlara mxsus saddil v hzin bir fhml, onu da byk kukladan n qdr drin bir uurum ayrdn duyurdu. O, z-zn deyirdi ki, bel bir eyl oynamaq n ya bir kralia, ya da he olmasa, bir ahzad olmaq lazmdr. O, bu qng hray paltar, bu gzl salar mftuniyytl seyr edir v fikirlirdi: Ah, bu kukla n qdr xobxtdir!. Qzcaz gzlrini bu sehrkar dkandan ayra bilmirdi. Oyuncaqlara baxdqca, daha ox heyrt edirdi. El bilirdi ki, behiti grr. Byk kuklann arxasnda ondan kiik kuklalar vard. Bunlar Kozettann gzlrin prilr, mlklr kimi grnrd. Dkann irisind gzinmkd olan alveri is onun gzlrind az qala Allaha bnzyirdi. Qzcaz o qdr heyranlqla tamaa edirdi ki, hr eyi, htta n n gndrildiyini bel unutmudu. Birdn Tenardye qarnn srt ssi onu, sanki, yuxudan oyatd: Nec! Sarsaq qz, sn hl buradasan? Dayan bir, gr sn n edcym! De grm, burada n edirsn? Bu saat get, deyirm sn! O, tsadfn ky baxdqda, Kozettann dkan qabanda heyran-heyran durub baxdn grrk zndn xmd. Kozetta vedrni gtrb qaa-qaa su dalnca yyrd.

BENC FSL. Balaca qz tk-tnha. Tenardyenin meyxanas kndin kils olan trfind idi; odur ki, Kozetta su n el trfindki med olan bulaa getmli idi. O, artq dkanlarn vitrinlrin baxmrd. rkilr ksi il v kilsnin yaxnlndan getdiyi mddtd, o hl iql dkanlar yanndan keirdi, lakin bir az sonra son dkanla son iq da snd. Zavall qz qaranlqda qald v qaranla batd. ryini bir qorxu basrd, buna gr o, yeriy-yeriy var qvvsi il vedrni yelldirdi. Vedr sslndikc, balaca qz da bir az rklnirdi. Qz yol getdikc, qaranlq daha da artrd. Klr kimssiz idi. Lakin yen d yolda bir qadna rast gldi. Qadn ona atdqda dayand v z-zn mzldand: Bu balaca quzu haraya gedir? Cindir, eytandr, ndir?. Sonra, diqqt etdikd, Kozettan tand. Buna bax, dedi. Bu ki, bizim Toraaydr!. Bellikl, Kozetta Monfermeyl kndinin el trfindki knarndan yri-yr, dolaq, kimssiz klrdn kedi. N qdr ki, yolu evlr v htta hasarlar arasndan keirdi o, xeyli csartl addmlayrd. Ara-sra pncr qapaqlarnn deiklri arasndan am i grnrd, burada iq, hyat vard, burada insanlar yaayrd. Bunu dndkc, Kozetta sakitlirdi. Lakin o irlildikc ursuz bir halda addmlarn saxlayrd. Sonuncu evin tinini dndkd, Kozetta dayand. Sonuncu dkan kendn sonra yola davam etmk tin idi; son evdn o yana yol getmk is ona qeyri-mmkn grnrd. Vedrni yer qoyaraq, lini salarna uzatd v yavayava ban qamaa balad; qorxmu v csartsiz uaqlar adtn, bel edirlr. Kozetta Monfermeylin lap knarnda dayanmd, bundan sonra tarlalar balayrd. Kozettann qarsnda

qaranlq v izsiz bir l uzanrd. Qz qorxu il bu qaranla baxrd; burada insanlar yox idi, burada vhi heyvanlar ola bilrdi, kim bilir, blk d, kabuslar dolard. Kozetta getdikc daha artq diqqtl qaranla baxrd, budur, otlarn arasnda heyvanlarn ayaq ssini eitdi, aaclar arasnda trpnn kabuslar grd. O zaman Kozetta tez vedrni gtrd, qorxu ona csart verdi. z-zn dedi: N olsun! Ona deyrm ki, bulaqda su yoxdur!. Bu qrarla o, Monfermeyl qaytd. Lakin yz addm bel atmam Kozetta dayand v yen ban qamaa balad. ndi gzlrin Tenardye qar grnd, bu mnfur v dhtli qar kaftar kimi azn ayrmd, gzlri hiddtdn parldayrd. Qzcaz aciz bir halda trafna boyland. N etsin? Haraya getsin? Qabaqda Tenardye qarnn kabusu, arxada is qaranln v melrin btn cinlri dururdu. Lakin Tenardye qar daha qorxunc idi, Kozetta onun qabanda geri kildi. Qzcaz yen bulaa doru yyrmy balad. Qaa-qaa knddn xd, qaa-qaa mey girdi, o artq he bir ey baxmr, artq he bir ey qulaq asmrd. Yalnz nfsinin daraldn hiss etdiyi zaman bir az ayaq saxlad, lakin yen d dayanmad. O, midsizlik irisind yoluna davam edirdi. O, alaman gcl saxlayaraq, yyrrd. Menin gec sslri onu hr trfdn brd. O artq he bir ey dnmr, he bir ey grmrd. Bu balaca mxluq gecnin nhaytsizliyi il z-z glmidi. Bir trfd dnyan brm zlmt, o biri trfd is bir he, bir zrr. Menin knarndan bulaa qdr yeddi-skkiz dqiqlik yol vard. Kozetta gndzlr dflrl su n buraya gldiyindn yolu yax tanyrd. Qrib idir, o yolu azmad. Tbii bir hiss dumanl bir kild onun hrktlrini idar edirdi. Aaclarn budaqlar arasnda, yaxud kolluqlar iind dhtli bir ey grcyindn qorxaraq, o n sana, n soluna baxmadan yeriyirdi. Nhayt, bulaa atd. Burada tbii bir bulaq vard; torpan iindn qaynayan su iki fut drinliyind bir yalaq amd. Bulan knarlarn yosun v hndr otlar brmd, trafnda is bir ne iri da dzlmd, bulan iindn sakit bir rlt il su axrd. Kozetta nfs alma bel dnmdi. ox qaranlq idi, lakin o, bu bulaa su dalnca glmy adt etmidi. Qaranlqda sol li il bulan stn doru yiln cavan pald aacn axtarb tapd. Bu aac onun n, adtn, bir istinad nqtsi idi; o, li il axtarb bir budaq tapd, budaqdan yapd, bulaa trf yildi v vedrni suyun iin sald, hycandan qvvti qat artmd. Suya doru yilrkn o, dlynn cibindki pulun bulan iin ddyn grmdi v ssini d eitmdi. Pul suya batd. Qz dolu vedrni kib, otun stn qoydu. Ancaq indi o, yorulduunu v taqtdn ddyn hiss etdi. O ox istyirdi ki, tez geriy dnsn, lakin vedrni doldurmaq n srf etdiyi qvvt hddindn artq olduundan, o bir addm bel ata bilmdi. str-istmz istiraht etmli idi. Otun stnd mblib oturdu v yerindc donub qald. Kozetta gzlrini yumdu, lakin sonra yen ad; o bunu n n etdiyini bilmirdi. Lakin baqa cr etmy d qadir deyildi. Yannda vedrnin iind, su dairlrl yaylaraq, tnkdn qayrlm ilanlar kimi parldayrd. Bann stnd tst prdlrin bnzyn ar, qara buludlarla dolu gy qaralrd. Sanki, gecnin qorxunc qaranl hr trfdn uan zrin krd. Gyn ucsuz-bucaqsz drinliklrind Yupiter fq doru enirdi. Kozetta aqn bir nzrl bu tanmad v qorxulu byk ulduza baxrd. Bu zaman planet, hqiqtn, sx dumanlqlar yararaq, fqn yaxnlnda grnrd. Qaln duman qat ona dhtli qara-qrmz rng verirdi. Mum qrmz duman planetin hcmini bydrd. O, qzaran bir yaraya bnzyirdi. Dzdn soyuq klk sirdi. Me zlmt iind, yarpaqlar hrktsiz idi, yaya mxsus gizli v canl bir parlt yox idi, qurumu iri budaqlar hdlyici trzd uzanrd. kklrd ssqa eybcr kollar xldayrd. Hndr otlar imal klyi altnda yilrk ilan bal kimi qvrlrd. Gym aacnn budaqlar, ovunu l keirmy alan qorxunc caynaql uzun llr kimi uzanmd. Klyin apard quru sprg kollar srtl qzn yanndan trd, onlar, sanki, byk bir dhtl z canlarn dmndn xilas etmk n qardlar. Uzaqda qmli llr uzanrd.

Qaranlqdan ba gicllnir. nsana iq lazmdr, qaranla dalanlar rklrinin nec dayandn hiss edirlr. nsann gzlri qarsnda qaranlq olanda, uru da qaralr. Gecnin gzgrmz qaranlnda n csur insan n bel dhtli bir ey var. Gec vaxt he ks medn qorxusuz ke bilmz. Klglr v aaclar qaranln thlkli mcssmlridir. Gzgrmz qaranlqda xyallar, kabuslar, cinlr doar. Bir ne addmlqda bel kabus kimi al irmz eylr grnmy balayr. Fzada z beynind mrglyn iklrin xyallar kimi gizli v dumanl eylr zdyn grrsn. fqlrd qorxunc klglr dour. Byk qara bir boluun buxarlar nfsin dolur. Qorxursan da, dnb baxmaq da istyirsn. Gecnin qaranlnda dht saan uurumlar, klglr, yaxnladn zaman yox olan sssiz heykllr, trpnn aaclar, qaranlqda lmin inikas olan quruun rngli glmlr, mzar kimi drin bir skut, hr nv mchul mxluqlar, budaqlarn srarngiz yralanmas, aaclarn qorxunc gvdlri, xldayan otlarn uzun tellri btn bunlarn qarsnda zn aciz hiss edirsn, el bir qorxmaz insan yoxdur ki, bu dhtlrdn sarslmasn, tvi dmsin. Bu el iyrnc bir hissdir ki, guya, ruhun qaranla qovuur. Bu qaranlqda riyib yox olmaq uaq n tsviredilmz drcd dhtlidir. Melr sirlr v dhtlrl doludur v uaq qlbinin inc qanadlarnn titryii menin dhtli qbbsi altnda can vern insann ahna bnzr. Kozetta z duyularn z bel anlaya bilmyrk, tbitin bu nhaytsiz qaranlnn onu brdyn hiss edirdi. Qorxu deyil, ondan daha dhtli bir ey onu brd. O, badan ayaa kimi titryirdi. Qlbini buz kimi donduran bu titryid el xariqlad bir ey vard ki, bunu szl tsvir etmk mmkn deyildir. Onun gzlrind vhi bir ey grnd. Ona el glirdi ki, sabah hmin vaxtda yen buraya qaytmaq arzusundan zn saxlaya bilmyckdir. O zaman, sanki, bir svq-tbii il, anlamad, lakin qorxduu bu qrib vziyytdn xilas olmaq n o ucadan bir, iki, , drd dey saymaa balad. Ona qdr saydqdan sonra yenidn balad. Bunun saysind o, varl yen dzgn drk etdi. O, bulaqdan su gtrrkn islanan llrinin keyidiyini hiss etdi. Ayaa durdu. Yen onu qorxu brd, tbii v yenilmz bir qorxu. Fikrindn yalnz bir ey keirdi: qamaq, geriy baxmadan qamaq, bu medn, bu dzdn evlr doru, iql pncrlr doru qamaq... Gzlri yanndak vedry satad. Tenardye qarnn qorxusu o qdr byk idi ki, su vedrsini gtrmdn qamaa csart etmdi. ki li il vedrnin qulpundan yapd v tinlikl qaldrd. Dolu vedrni aparmaq onun n ox tin idi. O, iki addm getdikdn sonra dayanb vedrni yer qoymaa mcbur oldu. Nfsini drdi, yen vedrnin qulpundan yapb yerimy balad. Bu df bir qdr artq yol getdi, lakin yen dayanmaa mcbur oldu. Bir ne saniy istiraht etdikdn sonra yoluna davam etdi. Kozetta bir qoca qar kimi yilrk v ban sallayaraq yeriyirdi. Vedrnin arl nazik qollarn dartr, kskinldirirdi: vedrnin dmir qulpu keyimi barmaqlarn drd. Ara-sra Kozetta dayanr v hr df dayandqca, soyuq su vedrnin knarndan tklrk onun yaln ayaqlarn isladrd. Bu hadis menin ortasnda, q gecsind, insan nzrlrindn uzaq bir yerd ba verirdi, qzcazn ancaq skkiz ya vard. Bu rk paralayan mnzrni yalnz Tanr grrd. fsus ki, bunu, lbtt, anas da grrd! nki dnyada el eylr olur ki, llri bel z mzarlarndan ayaa qaldrr. Kozetta xst bir xrlt il nfs alr, hqrqlar onu bourdu, lakin Tenardye qardan o qdr qorxurdu ki, ondan uzaqda bel alamaa csart etmirdi. Kozetta bu qadnn hr zaman v hr yerd z yannda olduunu duymaa adt etmidi. O, ox yava yeridiyindn az yol getmidi. N qdr az dayanmaa v ox yerimy alrdsa, yen d yol azalmrd. Monfermeyl qdr bir saatdan artq yol getmli olduunu v ev qaytdqda Tenardye qarnn onu yen dycyini dndkc, bdni sirdi. Bu qorxu, med gec vaxt yapyalqz qalmaqdan hiss etdiyi dhti daha da iddtlndirirdi. Tand qoca bir abald aacna atdqda Kozetta yorunluunu daha yax almaq n son df olaraq dayand v sonra var qvvsini toplayaraq, vedrni qaldrd v csartl yola dd. Bununla bel, zavall qzcaz drin bir myusluqla: Aman Allah, aman Allah! dey inlmkdn zn saxlaya bilmdi.

Bu anda o, vedrnin ndns ynglldiyini hiss etdi. Onun gzlrin byk grnn bir l vedrnin qulpundan yapd v asanlqla yuxar qaldrd. Kozetta ban qaldrd. Qaranlqda ucaboylu v qara bir klgnin onunla yana yeridiyini grd. Bu, Kozettann dalnca gln kii idi. Qzcaz onun addmlarn bel duymamd v yanadn grmmidi. Bu adam dinmzsylmz vedrni onun lindn ald. Hyatn btn hadislrind insan tbii bir hissin xbrdaredici ssini eidir. Uaq qorxmad. ALTINCI FSL. Bu fsild Bulatruelin blk d, axmaq olmad tsdiq olunur. Hmin o gn, yni 1823-c ilin Milad bayram axamnda gnortadan sonra, Parisd Xstxana bulvarnn n tnha bir yerind bir adam xeyli vaxt olard ki, gzinmkd idi. Bu, z n mnzil axtaran bir adama bnzyirdi v grnr, Sen-Marso mhllsinin xaraba knarlarndak n sad, kiik evlri stn tuturdu. Bu adamn, dorudan da, bu uzaq mhlld otaq tutduunu aada grcyik. Bu adam istr paltar v istrs mumi grn il ncib dilni adlana bilck yoxsullara bnzyirdi. ox yoxsul olmaqla brabr, olduqca tmiz geyinmidi. Bu ox az tsadf ediln bir haldr ki, hssas rklrd bu qdr yoxsul v bu qdr lyaqtli bir adama qar ikiqat hrmt oyadr. Banda ox khn olsa da, trtmiz bir lyapa, ynind tnd sar rngli qaba bir mahuddan tikilmi bu rng o zamanlar ox da qrib grnmrd srtlb khnlmi bir redinqot, khn dbli, cibli v qapal bir jilet, dizlrinin rngi qam qara pantalon, qara yun corab v mis toqqal sad, kobud kmlri vard. O, kemid bir zadgan ailsind mrbbilik edn bir mhacir bnzyirdi. Aappaq salar, linn qrlar, solun dodaqlar, zndki lm v yorunluq yann altm kemi olduunu gstrirdi. Ahst, lakin mhkm yerii, hr bir hrktind gz arpan byk bir qvvt is olsa-olsa, lli yal bir qocann tsirini balayrd. Alnnn qrlarnda el bir ncabt grnrd ki, onun zn baxanlar ona hsn-rbt bslmy bilmzdi. lk baxda srt grnn qapal dodaqlarnda eyni zamanda mzlumluq hiss olunurdu. Drin baxlarnda n is hzin bir sakitlik vard. Sol lind cib yaylna sarl balaca bir bal, sa lind is prdn xarld hiss olunan bir aac vard. Bu aac ox diqqtl yonulmudu v o qdr d kobud grnmrd; axlar ksilmidi, banda is qrmz surucdan qayrlm v mrcana bnzyn iri bir bal vard. Bu, dynk idi, lakin saya bnzyirdi. Xstxana bulvarnda, xsusil q gnlrind, gedi-gli ox az idi. Bu adam is bruz vermdn, buna ox da tssf etmir, sanki, adamlara rast glmkdn artq, onlardan kinmy alrd. O zamanlar kral XVIII Ldovik hr gn uazi-le-Raya gedrdi. Bu onun n ox sevdiyi gzintilrdn idi, hr gn tqribn saat ikid, kral ekipaj v miyytinin apa-apa Xstxana bulvarnn yanndan kediyini grmk olard. Mhlld yaayan yoxsullar n kraln bulvardan kemsi hm divar, hm d cib saatn vz edirdi. Onlar deyrdilr: Artq saat ikidir odur, kral Tilriy qaydr. Bzilri onun qabana xar, bzilri is knara kilrdi, nki hr df kraln grnmsi qarqla sbb olurdu. XVIII Ldovikin Paris klrind grnmsi v yox olmas myyn bir tsir bel balayrd. Bu keid ani olsa da, zmtli idi. Bu ikst kral yoldan srtl kemyi sevrdi: yerimk iqtidarnda olmadndan, o apa-apa kemk istyirdi; bu axsaq kral, mmkn olsayd, ildrm cilovlard. O, mhafizlrin yaln qlnclar arasnda sakitan v srt bir tvrl kerdi. Qaplar zrind byk zanbaq budaqlar tsvir edilmi ar, yaldzl kareta gurultu il kdn kerdi. Adamlar karetann iini ancaq tri grrdilr. Karetann iind, sa kncnd a ipk yastqlar zrind geni, alyanaql, mhkmc bir z, kkilli v tzc pudralanm salar, tkbbrl, qddar v hiylgr bir bax, inc bir tbssm, mlki paltar zrin sallanan qzl saaql iki iri epolet, Qzl yun ordeni, Mqdds Ldovik xa, Fxri

legion nian, gm Mqdds ruh ulduzu, yek bir qarn v geni mavi bir orden lentas grnrdi; bu, kral idi. hrdn xandan sonra o, a plmajl lyapasn uzun ingilis ketrlri sarnm dizlrinin stnd tutard. hr girdiyi zaman lyapasn bana qoyar, bzn yolularn salamlarna cavab verrdi. Kral xalqa soyuq baxd kimi, xalq da ona qar soyuq rftar edrdi. Kral birinci df Sen-Marso mhllsind grnrkn, onun qazana bildiyi btn mvffqiyyt bir ustann yoldana syldiyi szlrl z ifadsini tapmd. Bax, bu youn adam hkumtdir. Bellikl, kraln bu mhlld eyni saatda grnmsi hr gn Xstxana bulvar halisi n bir hadis idi. Grnr, sar redinqotlu adam bu mhll halisindn deyildi. Htta Paris halisindn d deyildi. nki bu hadisdn xbri yox idi. Saat ikid bir eskadron gm baftal qvardiyalarla hat olunmu kral karetas Salpetrieri kerk, bulvara atd zaman, sar redinqotlu adam heyrt etmi v htta qorxmudu. Yan trfdki xiyabanda ondan baqa kims yox idi. O, drhal hasarn arxasnda gizlndis d, hersoq dAvre onu grd. Hmin gn hersoq dAvre nvbti qvardiya zabiti olduundan karetada kralla zbz oturmudu, hersoq krala xitabn: Bu ox bhli adama oxayr! dedi. Kraln yolunu diqqtl nzrdn keirn polislr d bu adam grdlr v onlardan birin yolunu izlmk mri verildi. Lakin sar redinqotlu adam mhllnin tnha klrin daldndan v hminin artq qaranlq kmy baladndan, polis nfri onu gzdn itirdi. Hmin axam daxili ilr naziri v polis prefekti qraf Anqles veriln raportda bu xsusda mlumat verilirdi. Polis nfrini azdrandan sonra sar redinqotlu adam addmlarn srtlndirdi, lakin dalnca he ksin glmdiyini myyn etmk n dflrl dnb geri baxrd. Saat be on be dqiq ildiyi zaman, yni artq qaranlqlaandan sonra bu adam Port-Sen-Marten teatrnn yanndan keirdi. O gec burada ki katorqal tamaasn verirdilr. Teatr fnrlri il iqlandrlm afia, grnr, onu heyrtlndirmidi. Tlsik gets d, afian oxumaq n ayaq saxlad. Bir an sonra bu adam dar Planet dalanna atd, o zaman Laniy gedn dilican kontorunun yerldiyi Qalay boqab mehmanxanasna daxil oldu. Dilican saat bein yarsnda yola drd. Atlar qoulmudu, arabann ard srniinlr khn yol arabasnn uca dmir pillknini tlsik drmardlar. Yolu sorudu: Bo yeriniz varm? Yalnz birc yer var, o da mnim yanmda, qozlada, dey araba cavab verdi. Mn o yeri gtrrm. ylin. Lakin araba yerindn trpnmzdn vvl srniinin sad paltarn, boasn nzrdn keirib, pulu qabaqcadan istdi. Siz Laniy qdr gedcksiniz? dey sorudu. Yolu: Bli, dedi v Laniy qdr yol pulunu verdi. Yola ddlr. Qarovulxanan kendn sonra araba yolu il shbt girimk istdi, lakin yolu knlsz cavab verirdi. Araba fit almaa v atlar symy balad. Bir az sonra araba brncyin sarnd. Hava soyuq idi. Lakin yolu he bir ey hmiyyt vermir kimi grnrd. Bellikl, Qurne v Neli-sr-Marneni kedilr. Axam saat altya yaxn el atdlar. Atlar dincltmk n araba karetan kral abbatlnn khn binasndak meyxanann qabanda saxlad. Yolu: Mn burada dcym, dedi. O, boas il aacn gtrb dilicandan aa tulland. Bir dqiq sonra gzdn yox oldu. O, meyxanaya girmdi. Bir qdr sonra dilican yen Laniy doru yola ddkd, bu adama elin ba ksind d rast glmdilr. Araba, dilicann iind oturan yolulara trf dnrk:

 Bu adam bural deyildir, dedi, mn onu tanmram. Zahirn pulsuz adama oxayr, amma pula he hayf glmir. Laniy qdr yol pulunu verdiyi halda, ancaq el qdr gldi. Gecdir, hr ks evind, qaplarn hams baldr, amma o, meyxanaya girmdi, yolda da grnmr. El bil, yer yarld, yer batd. Yolu is yer-zada batmamd, o, qaranlqda srtl elin ba ksindn keirdi, sonra kilsy atmadan sola trf dnd, Monfermeyl gedn torpaq yola xd, sanki, bu kndin otlaqlarn yax tanyrd v dflrl burada olmudu. O, srtl Monfermeyl yolu il getmy balad. Bu yolun Qanidn Laniy gedn traf aacl khn osey xd yerind ayaq sslri eitdi. Tlsik zn bir xndy verdi, yolularn glib kemyini gzldi. Syldiyimiz kimi, dekabr aynn soyuq v qaranlq geclrindn biri olduu n, bu ehtiyat artq idi. Gyd ancaq iki ya ulduz parlayrd. El hmin bu yerd yoxu balayrd. Lakin yolu Monfermeyl yolu il dz getmdi. O, saa dnd, tarlalardan keib mey girdi. Med yava-yava yerimy balad. Diqqtl hr bir aaca baxr, addm-addm irlilyir, sanki, bir ey axtarr v yalnz znn bildiyi gizli bir yolla gedirdi. Birdn yolunu azm kimi mtrddid bir halda dayand. Ehmal-ehmal yeriyrk, nhayt, qaranlqda aaran bir yn dan yanna atd. Tlsik bu dalara yanad, gecnin dumanl olmasna baxmayaraq, diqqtl bu dalar gzdn keirdi. Bu da ynndan bir ne addm o tayda, qocalq lamti olaraq dynlrl dolu iri bir aac vard. Yolu aaca yanab, lini aacn gvdsin srtd, sanki, aacn qabndak dynlri yoxlamaq v saymaq istyirdi. Bu, gyr aac idi. Onun qarsnda bir abald aac daha vard. Aaca xstlik ddyndn, qab soyulurdu. stn sar vzin bir sink paras mxlanmd. Yolu pncsi st qalxaraq, bu sink parasna toxundu. Sonra o, aacla da yn arasndak yeri bir ne df dolad, sanki, bu yerin qazlbqazlmadn yoxlamaq istyirdi. Bunu edndn sonra trafna baxd, yen me il yoluna davam etdi. Bu, bir az bundan vvl Kozettaya rast gln adam idi. Monfermeyl doru gedrk, aaclarn arasndan kerkn, inildy-inildy yeriyn balaca bir klgy rast gldi. Bu klg gah dayanb ykn yer qoyur, gah da yen gtrb, yoluna davam edirdi. Yolu yaxnladqda bu klgnin byk bir su vedrsi aparan balaca bir qz olduunu grd. O, drhal qzcaza yanaaraq, dinmz-sylmz vedrnin qulpundan yapd. YEDDNC FSL. Kozetta qaranlqda namlum adamla yol gedir. Dediyimiz kimi, Kozetta qorxmad. Yolu onunla danmaa balad. Ssi sakit v ciddi idi. Bala, bu yk snin n ox ardr. Kozetta ban qaldraraq cavab verdi: Bli, cnab. O: Ver, mn gtrm, dedi. Kozetta vedrnin qulpunu buraxd. Yolu onunla yan-yana yerimy balad. z-zn: Dorudan da, bu ox ardr, dey mzldand. Sonra qzdan sorudu: Balaca, snin ne yan var? Skkiz yandayam, cnab. Haradan glirsn? Medki bulaqdan. Yolun ox uzaqdr? Hl on be dqiqlik yolum var. Yolu bir az skut etdikdn sonra, birdn sorudu: Demk, snin anan yoxdur?

 Bilmirm, dey uaq cavab verdi v yolu hl ona sz sylmy macal tapmadan, lav etdi: Mn el glir ki, anam yoxdur. Hamnn anas var, amma mnim anam yoxdur. Bir az susduqdan sonra, yen davam etdi: Yqin, mnim he vaxt anam olmamdr. Yolu dayand. Vedrni yer qoydu, uaa trf yilib iyinlrindn tutdu, diqqtl zn baxd. Qaranlqda, sanki, onu tanmaq istyirdi. Kozettann arq v zavall z gyn amtl boz inda tutqun bir kild grnrd. Snin adn ndir? Kozetta. Yolu, elektrik vurmu kimi diksindi. O yen uan zn baxd, llrini Kozettann iyinlrindn gtrrk, vedrni qaldrd v addmlad. Bir az sonra o sorudu: Balaca, bs sn harada olursan? Monfermeyld. Bilirsinizmi haradadr? Bu saat biz oram gedirik? Bli, cnab. Bir az da kedi. Yolu yen sorudu: Bs sni bu gec vaxtnda su n mey kim gndrmidir? Madam Tenardye. Yolu soyuqqanllqla danmaa alrdsa da, ssind ndns qrib bir titryi vard. Bu madam Tenardye n il muldur? O mnim xanmmdr, dey uaq cavab verdi. Karvansara saxlayr. Karvansara? dey yolu tkrar sorudu. Yax oldu, bu gecni mn d oraya gedrm, dedi. Qz: Biz indi oraya gedirik, dedi. Yolu xeyli srtl yeriyirdi, lakin Kozetta da ondan geri qalmrd. Qzcaz artq yorunluq hiss etmirdi. Ara-sra sakit-sakit v n is sonsuz bir etimadla yoluya baxrd. He ks ona dua etmyi yrtmmidi. Lakin o, gylr evrilmi mid v sevinc hissin bnzyn bir ey hiss edirdi. Bir ne dqiq kedi. Yolu yen dillndi: Mgr madam Tenardyenin qulluqusu yoxdur? Yox, cnab. El tk snsn? Bli, cnab. Yen susdular. Sonra Kozetta dedi: Onun iki balaca qz daha var. Hans balaca qzlar? Polina v Zelma. Meyxanaya bu qdr xo gln bu romantik adlar Kozetta bu cr sadldirirdi. Bs bu Polina il Zelma kimdir? Bunlar madam Tenardyenin qzlardr. Bs bu qzlar n edir? Ah! dey Kozetta sslndi. Onlarn gzl kuklalar var, crbcr parldayan oyuncaqlar var. Onlar oynayr, ylnirlr... El btn gn? Bli, cnab. Bs sn? Mn ilyirm. Btn gnm?

Qz iri gzlrini qaldrd, yoluya baxd, gzlrind ya vard, lakin gecnin qaranlnda grnmrd. Acizan bir ssl cavab verdi: Bli, cnab. Bir az susduqdan sonra Kozetta lav etdi: Hrdnbir, iimi qurtaranda icaz verslr, mn d oynayram. Bs sn nec oynayrsan? El bildiyim kimi. Bir sz demirlr. Ancaq mnim oyuncam azdr. Polina il Zelma istmirlr ki, mn onlarn kuklalar il oynaym. Mnim ancaq bir balaca qalay qlncm var, bax bu boyda. Qz el barman gstrdi. Qlncn bir ey ksirmi? Bli, cnab, dey qz cavab verdi. Qlncm salat ksir, bir d milk ba ksir... Knd atdlar. Kozetta yolunu klrl apard. Onlar rkxanann yanndan kedilr, lakin Kozettann rk almal olduu yadna dmdi. Yolu artq ondan bir ey sorumurdu. O, kdrli bir skuta dalmd. Kilsni kendn sonra, yolu aq havada qurulmu olan dkanlar grb, sorudu: Burada bazarm almdr? Xeyr, cnab, Milad bayramdr. Mehmanxanaya bir ne addm qaldqda, Kozetta qorxa-qorxa yolunun lin toxundu: Cnab! dedi. N var, bala? ndi lap ev atmq. N olsun ki? ndi mn vedrni sizdn ala bilrmmi? N n? Xanm grs ki, vedrni gtirnd mn kmk ediblr, mni dyr. Yolu vedrni Kozettaya verdi. Bir dqiq sonra artq onlar meyxanann qapsnda idilr. SKKZNC FSL. Varl ola bilck bir yoxsulu qbul etmyin pis chtlri. Kozetta oyuncaq dkannn pncrsind hl d grnn byk kuklaya orun-orun baxmaqdan zn saxlaya bilmdi, sonra qapn dyd. Qap ald. Meyxana qar lind am qapnn aznda grnd. Snsn, avara? Axr ki, glib xdn! Harada itib batmdn? Haralar gzirdin, utanmaz! Kozetta qorxusundan titryrk: Xanm, dedi, bu cnab gecni sizd qalmaq istyir. Tenardye qarnn zndki kobudluq birdn silindi, o, iltifatla irimy balad bir anda dyimk meyxanalara xas olan bir eydir. O, acgzlkl yolunu nzrdn keirirdi. Sizsinizmi, cnab? dedi. Bli, xanm, dey yolu cavab verdi v lini lyapasna toxundurdu. Varl syyahlar bu qdr nzaktli olmurlar. Syyahn bu hrkti, gzdn keirilmi paltar v boas Tenardye qarn myus etdi. Nvazili irim zndn yox oldu. znd yen kobud bir ifad grnd. Quru bir ssl: Buyurun, dedi. Yolu iri girdi. Tenardye qar bir daha ona baxd, xeyli srtlm redinqotuna, bir qdr zilmi lyapasna xsusi diqqt etdi, sonra ba il ona trf iar edrk zn turutdu v hl d arabalarla iki in rin gz vurub sualedici nzrl ona baxd. ri buna cavab olaraq, ba barman yavaca oynatd, dodaqlarn bzd, bu is: Ltn birisidir! demk idi. Bundan sonra Tenardye qar: Vay, dedi, n pis oldu, bizim he bo otamz yoxdur. Yolu:

 Mni istdiyiniz yerd yerldir bilrsiniz, dedi, istyirsiniz ardaqda, istyirsiniz tvld, mnim n frqi yoxdur. Mn yen ayrca otan pulunu ver bilrm. Qrx su. Qrx su? Razyam. Yax. Arabalardan biri Tenardye qarya xlvtc pldayaraq: Nec yni qrx su? dedi. Otan qiymti ancaq iyirmi su deyilmi? Tenardye qar yavacadan cavab verdi: Bli, ancaq bunun n otan qiymti qrx sudur. Yoxsullara bundan ucuz otaq vermirm. Bu halda ri mlayim bir ssl dedi: Doru deyir, bel adamlar geclmy buraxmaq karvansarann nfuzunu aa sala bilr. Bu halda yolu boas il aacn oturacan stn qoyub, masann yannda yldi. Kozetta drhal masann stn bir rab v bir stkan qoydu. At n su tlb edn alveri, atn z sulamaa getdi. Kozetta yen mtbx masasnn altndak yerind oturub, corab hrmy balad. Yolu zn rab tkd v bir qurtum iib, qrib bir diqqtl ua nzrdn keirmy balad. Kozetta gzl deyildi. Lakin o xobxt olsayd, blk d, sevimli olard. Onun kiik lmli simasn siz artq mumi kild tsvir etmidik. Kozetta arq v solun bnizli bir qz idi. Skkiz ya vard, lakin ona alt yadan artq vermk olmazd. Qara dair il hat olunmu iri gzlri daim alamaqdan snk grnrd. Bu ifad lm mhkum edilnlrd v midsiz xstlrd olur. llrinin drisi, anasnn hiss etdiyi kimi, soyuqdan at-at olmudu. Alovun lsi Kozettann zn drk son drc arq vcudunu daha da aydn gstrirdi. Onun smklrini bir-bir saymaq olard. Daim soyuqdan titrdiyi n dizlrini bir-birin sxma vrdi elmidi. Paltar cr-cndrdan ibart idi, bu paltar yayda mrhmt, qda is dht oyadrd. ynind bir para yun ey yox idi, cndrlarnn hams ktandan idi. Yrtqlar arasndan bdni grnrd; bu aq yerlrd gy, ya qara lklr gz arprd ki, bu da Tenardye qarnn apalaq izlri idi. Nazik, yaln ayaqlar soyuqdan qpqrmz olmudu. Batq sinsini grdkd, adamn ona alama glirdi. Bu uan btn simas: yerii, hrktlri, ssi, qrq-qrq danmas, bax, skutu, hr bir hrkti yalnz bir eyi ifad edir v bruz verirdi ki, bu da qorxu hissi idi. Qorxu Kozettann btn vcuduna yaylmd, sanki, onun btn varln qorxu brmd. Qorxu onu dirsklrini yanna sxmaa, ayaqlarn tumannn altnda gizltmy, mmkn qdr az yer tutmaa vadar edirdi, o, nfs almaa bel qorxurdu. Qorxu, demk olar ki, onun bdni n bir vrdi olmudu, o yalnz arta bilirdi. Gzlrinin drinliyind is dht gizlnmidi. Bu qorxu o qdr byk idi ki, st-ba islanm bir halda ev qaytdqdan sonra bel, Kozetta cndrlarn qurutmaq n ocan yanna yanamaa csart etmdi, yavaca oturub ilmy balad. Bu skkiz yal qzn nzrlri o qdr lmli, htta o qdr facili idi ki, bzn onu al ziflmy, yaxud dli olmaa balayan bir adama bnztmk olard. Syldiyimiz kimi, Kozetta dua n olduunu he bilmirdi, mrnd bir df bel kilsy ayaq basmamd. Tenardye qar: Bunun n vaxtm haradadr? deyrdi. Sar redinqotlu adam Kozettadan gzlrini ayrmrd. Birdn meyxana qar sslndi: Yax, bs rk nec oldu? Kozetta xanmnn ssini eidinc, adti zr, drhal masann altndan xd. O, ryi lap yaddan xarmd. O, gz qorxmu uaqlarn adti olan bir hiyly l atd, yalan dand: Xanm, rkxana bal idi. Qapn dyydin. Dydm, xanm. Bs n oldu? Qapn amadlar.

Tenardye qar: Mn sabah soruaram, grm sn doru deyirsn, yoxsa yalan, dedi. Yalan danm olsan, grrsn sn n divan tutacaam. ndi is on be sunu bri ver. Kozetta lini dlynn cibin sald. l kimi sarald. Pul cibind deyildi. Tenardye qar hiddtl bard: Eitmirsn, sn n deyirm? Karsan? Kozetta cibini trsin evirdi. Cibi bo idi. Pul nec ola bilrdi? Zavall qzcaz n edcyini bilmirdi, donub qalmd. Tenardye qar xrltl bir ssl: Demk, pulu itirmisn? Tam on be su? Blk, sn bu pulu mndn ourlamaq istyirsn? Qar lini drhal ocan stndn aslm qamya uzatd. Bu qorxunc hrkt Kozettann dilini ad, ondan bir nal qopdu: Balayn, balayn! Mn bir d bel ey etmycym!. Tenardye qar qamn lin ald. Bu halda sar redinqotlu adam xlvtc jilet cibini elmy balad. Syyahlar imkl mul olduqlar n, he bir ey hmiyyt vermirdilr. Kozetta dht irisind ocan yannda bir knc bzb, yarlpaq yazq vcudunu gizltmy alrd. Meyxana qar lini qaldrd. Birdn yolu: Balayn, xanm, dedi, mn bu saat bu balacann dlynn cibindn bir ey db yuvarlandn grdm. Blk, axtardnz pul odur? Yolu tez yilib dmnin stnd, guya, bir ey axtarmaa balad. Sonra: Eldir ki var, aln, dedi v belini dzldib gm pulu Tenardye qarya uzatd. Tenardye qar sevincl: Hmin puldur! dey sslndi. lbtt, bu hmin pul deyildi, yolu ona iyirmi suluq gm bir pul vermidi, lakin bu, Tenardye qar n mnftli olduuna gr etiraz etmdi. Pulu cibin qoydu v acql bir nzrl uaa baxaraq: Bax, axrnc df olsun! dedi. Kozetta yen, Tenardye qarnn dediyi kimi, z yuvasna girdi. Qzn yoluya baxan iri gzlri yava-yava tamamil qrib bir ifad alrd. Hllik bu sad bir heyrt idi, lakin ona biixtiyar bir etimad qarmd. Tenardye qar yoludan sorudu: Siz yemk istyirsinizmi? Yolu cavab vermdi. O, sanki, drin fikr dalmd. Tenardye qar z-zn mrldanaraq; Bu adam, grsn, kimdir? dedi. minm ki, yemy pulu bel yoxdur. He olmasa yataq pulunu ver idi. Hl yax ki, mnim baxtmdan, yerdn tapd pulu ourlamad. Bu halda qap ald, Eponina il Azelma iri girdilr. Bunlar ikisi d qng, ox sevimli qzlard, kndli qzndan artq, hrli qzlarna bnzyirdilr. Birinin abald rngli parlaq hrklri, o birinin is belin qdr tkln uzun qara salar vard. kisi d n, trtmiz, gmrah v salam grnrd. Onlara baxdqda adamn knl alrd. Onlar qaln geyinmidilr, lakin analarnn ustal saysind parann qalnl paltarn qngliyini azaltmrd. Paltarlar qa uyun olsa da, zrifliyi il yaz paltar tsirini balayrd. Bu iki uaq nur sard. Bundan baqa, onlar bu yerin hkmdar idilr. Geyimlrind, nliklrind, ss-kylrind z ali hakimiyytlrini drk etdiklri hiss olunurdu. ri girdiklri zaman, Tenardye qar onlar: Nhayt, siz d buyurdunuz! szlri il qarlamd. Bu szlr bir az mzmmtl sylnilmi olsa da, mhbbt v prstil dolu idi. O, qzlarn ikisini d qucana ald, salarn nvb il hamarlad, lentlrini dzltdi, bir ana mhbbti il oxayb yer qoydu v dedi: Qngdirlr, buna sz ola bilmz!

Qzlar bucaqda, ocan yannda oturdular. llrind bir kukla vard, kuklan gah o, gah da bu zn trf dartr, dizlrin alb n-n glrdlr. Ara-sra Kozetta iindn ayrlaraq, ban qaldrr v kdrli nzrlrl oynaan qzlara baxrd. Eponina il Azelma Kozettaya he fikir vermirdilr, Kozetta onlarn nzrind kk kimi bir ey idi. Bu uan birlikd ancaq iyirmi drd ya olard, onlar is artq insan cmiyytini tmsil edirdi: bir trfd hsd, o biri trfd is sayszlq vard.Tenardye baclarnn kuklas solub saralm, lap khn, qrq-skk bir ey idi, lakin bununla bel o, Kozettann gzlrind cazibdar grnrd, ax onun btn mr boyu kuklas, btn uaqlarn anlaya bilcyi bir dill sylyck olursaq, sl kuklas olmamd. Birdn otaqda oyan-buyana gzinn Tenardye qar Kozettann ylndiyini v ilmk vzin oynaan uaqlara baxdn grd. Bu ndir? dey o bard. Lap yerind tutmuam. Sn belmi ilyirsn? Dayan, qamn gtirim, onda bilrsn bekar durmaq nec olar! Yolu stuldan qalxmayaraq, Tenardye qarya trf dnd v bir az csartl glmsyrk: Xanm, dedi, n olar ki, qoyun oynasn! Bu qonaq bir para qzartma t yemi v iki rab imi olsayd v bu qdr yoxsul tsiri balamasayd, bu arzu Tenardye qar n bir mr brabr olard. Lakin khn lyapal bir adamn crt edib bir ey arzu etmsin, bu qdr khn bir redinqotu olan bir adamn z iradsini bildirmsin Tenardye qar yol ver bilmzdi. O, kskin cavab verdi: Qz mnim ryimi yeyir, ona gr d ilmlidir. Mn ona avara-avara gzmk n rk vermirm. Yolu, dilni paltar v geni hambal iyni il qrib bir tzad tkil edn yumaq bir ssl: O, n edir ki? dey sorudu. Tenardye qar ona cavab vermy tnzzl etdi: N etdiyini bilmkmi istyirsiniz? Corab toxuyur. Mnim qzlarm n corab toxuyur. Khnlri az qala yrtlmdr. Bir az sonra uaqlar bsbtn ayaqyaln qala bilr. Yolu Kozettann qzarm, yaln ayaqlarna baxd v szn davam edrk: Bs bu corablar o, n zaman toxuyub qurtaracaq? Bunun kimi tnbllr n az -drd gn toxuya bilr. Bs bu corablar hazr olandan sonra n qdr qiymti olacaq? Meyxana qadn onu hqartl szd: n az otuz su. Siz bu corablar mn be franka sata bilrsinizmi? dey yolu yen sorudu. Bu shbti eidn bir araba kobud bir qhqh il glrk bard: Lnt eytana! Be frank? Bel d ey olar? lbt ki, be dn gm pul! Tenardye shbt qarma lazm bildi. Yax, cnab. gr bel arzunuz varsa, bu corablar siz be franka sata bilrlr. Biz qonaqlarmzn he bir arzusunu rdd etmirik. Tenardye qar qti v kskin bir ssl: Ancaq pulu nqd vercksiniz! dedi. Yolu cibindn be franklq bir pul xarb, masann stn qoydu: Mn bu corablar alram, dedi. Bu da onun pulu. Sonra is Kozettaya trf dnrk: ndi snin grcyin i mnimdir, dedi, Get, bala, oyna! Araba bu be frank grdkd, o qdr mtssir olmudu ki, rabdan l kib, pula baxmaq n yerindn srad. Lap gerkmi! dey bard. Dorudan da, be franklq gm pul! Qlp d deyil! Tenardye yaxnlaaraq, dinmz-sylmz pulu gtrb jiletinin cibin qoydu. Tenardye qarnn deyck bir sz qalmamd. O, dodaqlarn gmirirdi, znd kin lamti vard. Kozetta titryirdi. Lakin yen d sual vermy csart etdi: Xanm, bu dorudur? Mn oynaya bilrm?

Tenardye qar hiddtl cavab verdi: Oyna! Kozetta: Sa ol, xanm! dedi. Lakin dodaqlar xanmna tkkr syldiyi halda, onun balaca qlbi yoluya tkkr edirdi. Tenardye yen imy balad. Arvad ona yaxnlab qulana pldad: Bu sar adam kim ola bilr? Tenardye zmtli bir tvrl: Mn el bu cr redinqotlar geyinn milyonerlr rast glmim, dedi. Kozetta artq corab toxumurdu, lakin yen d yerindn durmamd. O, hmi ox az hrkt etmy alrd. Dal trfind duran qutudan bir ne khn para qr v qalay qlncn xartd. Eponina il Azelma trafda n olduuna fikir vermirdilr. Onlar indic olduqca msul bir ii baa atdrm piiyi tutmudular. Yaca daha byk olan Eponina kuklan yer ataraq piiyin miyoldamasna v grgin hrktlrin baxmadan onu gy v qrmz skiy blmkl mul idi. Bu ciddi v tin i ba qaran Eponina bacs il nazl v cazibdar bir uaq dilind shbt edirdi. Kpnk qanadlarna l vuranda gzlliyini itirdiyi kimi, uaq shbtini d tsvir etmk istynd fsunkarl yox olur. Bilirsnmi, baccan, bax, bu kukla o birisindn daha glmlidir. Bax, gr nec trpnir, civildyir, z d lap istidir. Baccan, bilirsnmi, n var, gl onunla oynayaq. O mnim qzm olsun. Mn d xanm olum. Mn sn qonaq glrm, sn d ona baxarsan. Sonra sn yavayava onun blarn grrsn, tccblnrsn. Sonra da qulaqlarn sn gstrrm, lap ox tccblnrsn. Sn mn deyrsn: Aman Allah!. Mn d sn deycym: Bli, xanm, bu mnim balaca qzmdr. ndi balaca qzlarn hams beldir. Azelma heyran-heyran Eponinann szlrin qulaq asrd. Srxolar is bu halda bidb bir mahn oxumaa baladlar. Brkdn el glrdlr ki, divarlar bel titryirdi. Tenardye d onlar qzdrr v hvsl onlara ss verirdi. Qucuazlar hr eydn yuva tikdiklri kimi, uaqlar da hr eydn glin dzldirlr. Azelma il Eponina piiyi bldiklri zaman, Kozetta da z qlncn blyirdi. Qlnc blyib qurtardqdan sonra qollar stn ald v yava ssl layla demy balad. Kukla qzlar n n zruri ehtiyaclardan biri, hm d qzlarda n gzl qadn hisslrinin mcssmsidir. Oxamaq, bzmk, geyindirmk, soyundurmaq, yd-nsiht vermk, bir az danlamaq, yatzdrmaq, sallamaq, yralamaq, bir eyin bir ks olduunu tsvvr etmk qadnn btn glcyi bundan ibart deyilmidir? Arzu ednd, dana-dana, glin cehizi v uaq skisi hazrlaya-hazrlaya, paltar, lifik, xrdaca kofta tik-tik, krp uaq balaca qza, balaca qz byk qza, byk qz is qadna evrilir. Birinci uaq sonuncu kukla demkdir. Kuklasz balaca qzcaz uaqsz qadn kimi tsvvr edil bilmyck drcd bdbxt bir insandr. Kozetta da qlncdan zn kukla dzltmidi. Bu halda Tenardye qar sar redinqotlu adama yaxnlad. rim haqldr, dey o, qrar verdi, blk, bu, el cnab Lafitin zdr. Dnyada ax varl sarsaqlar da olur. O, masaya dirsklndi. Cnab... dedi. Cnab szn eidn yolu ban evirdi. Bu vaxta qdr Tenardye qar ona zizim dey mracit edirdi. Meyxana qadn vvlki kobudluundan daha mnfur grnn it bir nzaktl szn davam edrk: Cnab, dedi, bilirsinizmi, mn bu uan oynamana he etiraz etmirm, zm d el istyirm ki, o oynasn, lakin bu ancaq bir df yax ola bilr. Siz alicnab adamsnz. Lakin bilirsinizmi? Bu, yetim bir qzdr. O ilmlidir. Yolu: Demk, bu sizin uanz deyildir? dey sorudu.

 Yox, cnab, Allah elmsin! Bu bir yoxsul qzdr, yazmz gldi saxladq. Bir az srsm kimidir. Yqin ki, banda su var. Grrsnz, ba nec iridir. limizdn glni onun n edirik, lakin zmz d varl deyilik. Budur, alt aydr ki, vtnin hey mktub yazrq, he bir cavab vermirlr. Grnr, anas lmdr. Yolu; Bel! dedi v yen fikr dald. Meyxana qar is lav etdi: Grnr, ox yax ana imi ki, z uan atb gedib. Btn bu shbt mddtind Kozetta onun haqqnda shbt getdiyini anlayrm kimi, gzlrini Tenardye qarnn zndn ayrmrd. Lakin fikri danq olduundan, onu diqqtl dinlmirdi, qulana yalnz ayr-ayr szlr atrd. Qonaqlar is, srxo olduqlarndan, z bidb nqratlarn ikiqat hvsl tkrar edirdilr. Bu, son drc dbsiz bir ey idi, hzrt Mrymi v balaca san bel buraya qatmdlar. Meyxana qar mumi nlikd itirak etmk mqsdil onlarn yanna getdi. Kozetta masann altnda oturub, hrktsiz gzlrind ks edn ocaa baxrd. z n bir bb dzltdiyi v bldiyi qlnc qucanda yralayr v layla deyrk oxuyurdu: Mnim anam lmdr! Mnim anam lmdr!.. Mnim anam lmdr! Meyxana qarnn bir ox yeni tkidlrindn sonra, milyoner saylan sar redinqotlu adam, nhayt, am etmy raz oldu. N buyurursunuz? Bir az rk v pendir verin, dey o cavab verdi. Bu adam, yqin, dilnidir dey Tenardye qar qrar verdi. Srxolar z mahnlarn, Kozetta da masa altnda z mahnsn oxuyurdu. Birdn Kozetta ssini ksdi, dnb dmnin stnd Tenardye qzlarnn unutmu olduqlar kuklan grd; qzcazlarn ba piiy qardndan, kuklalarn mtbx masasnn yanna atmdlar. Kozetta blkli qlncn yer qoydu: bu oyuncaq onu qane etmirdi. Sonra yavacadan otaa gz gzdirdi. Tenardye qar ri il pldar v pullar sayrd. Eponina il Azelma piik balas il oynayrdlar. Qonaqlardan kimi yeyir, kimi iir, kimi is mahn oxuyurdu ona fikir vern yox idi. Bir dqiqni bel fvt vermk olmazd. Kozetta imklyrk, masann altndan xd, bir daha baxb he ksin onu grmdiyini yqin etdikdn sonra, tez dizi st kuklaya trf srnd v onu gtrd. Bir an sonra o yen z yerind idi v qucanda tutduu kukla, grnmsin dey, arxasn ia doru evirrk oturmudu. Kukla il oynamaq qz n el nadir bir sadt idi ki, ba tamamil bu i qarmd. z pendir-ryini yava-yava yemkd olan yoludan baqa he ks bunu grmdi. Bu sadt on be dqiqy qdr davam etdi. Lakin Kozetta n qdr ehtiyatl olsa da, kuklann bir ayann aqda qalb, stn ocan i ddyn grmmidi. Qaranlqda grnn bu parlaq hray ayaq birdn-bir Azelmann gzlrin satad. Azelma Eponinaya dedi: Bac, bir bax, bir bax!. Qzlar ab qaldlar. Kozetta onlarn kuklasn gtrmy csart etmidi! Eponina ayaa durdu, piiyi lindn buraxmayaraq, anasnn yanna gldi v tumann dartmaa balad. Anas: l k mndn, qoy rahat oturum, dedi. Yen n istyirsn? Qz: Ana, dedi, bir bax! v barma il Kozettan gstrdi. Kozetta is o qdr xobxt idi ki, he bir ey grmr, he bir ey eitmirdi. Tenardye qarnn znd, hyatda n xrda bir sbbdn qzan v ifrit ad il hrt qazanan qadnlarn znd olan bir ifad grnd. Bu df qruruna toxunulmu olduundan, hddindn artq qzblnmidi: Kozetta artq hr bir hddi amd. Kozetta xanm qzlarn oyuncan gtrmy csart etmidi! Rus arias grs idi ki, sad bir kndli onun ahzad olunun gy orden lentini dn taxr, bu qdr hiddtlnmzdi. Qzbindn xrldayan bir ssl o:

 Kozetta! dey bard. Kozettann, el bil, ayaqlar altndan yer trpndi. O diksinrk ss trf dnd. Meyxana qadn tkrar bararaq; Kozetta! dedi. Kozetta midsiz bir prstil kuklan gtrd v byk bir ehtiyatla onu yerin qoydu. Sonra, gzlrini kukladan ayrmadan, llrini sxaraq qoynuna qoydu. Skkiz yanda bir uan llrini qoynuna qoymas dhtli bir mnzr idi. Btn bir gn rzind bana gln eylrin he biri: n mey syahti, n dolu vedrnin arl, n pulun itmsi, n qamnn acs, n d Tenardye qarnn syldiyi v z qula il eitdiyi lmli szlr he bir ey onu alada bilmmidi, lakin burada Kozetta artq zn saxlaya bilmdi. O, hnkr-hnkr alamaa balad. Yolu ayaa durdu. N olmudur? dey sorudu. Meyxana qadn Kozettann ayaqlar yanndak kuklan bir cinayt sbutu kimi gstrrk: N olacaq? dedi. Grrsnzm? Yolu yen sorudu: N olsun ki? Bu murdar qz, dey Tenardye qar cavab verdi, mnin qzlarmn kuklasna toxunmaa crt etmidir! Yolu heyrtl: El bu? dedi. O bu kukla il oynasa n olar ki? Meyxana arvad yen szn davam edrk: Ax kirli llri il bu kuklaya toxunmudur! yrnc llri il! Bu szlri eidn Kozetta daha iddtl alamaa balad. Tenardye qar bararaq: Ssini kscksn, ya yox? dedi. Yolu qapya trf ynldi, qapn ad, ky xd. Meyxana qadn drhal qonan getmsindn istifad edrk, masann altnda Kozettaya el bir tpik ilidirdi ki, biar qz ucadan rd. Qap ald, yen yolu grnd. lind bir az yuxarda bhs etdiyimiz v btn gn knd uaqlarnn mftuniyytl seyr etdiyi hmin gzl kuklan tutmudu. Kuklan Kozettann qabana qoyaraq: Al, dedi, bu snindir. Yqin ki, meyxanada keirdiyi bir saata qdr vaxt rzind drin fikr dald zaman, buradan dumanl bir kild oyuncaq dkann grmd, dkan balaca raqlar v amlarla parlaq bir surtd iqlanmd v meyxanann pncrsindn bzkli bir raqbana bnzyirdi. Kozetta ban qaldrd. lind kukla ona trf gln adam ona bir gn kimi grnd. mrnd eitmdiyi Bu snindir szlri uruna atd. Kozetta bir yolunun zn baxd, bir kuklaya baxd, sonra yavaca geri kilib masann altna, lap divarn yanna soxuldu. Kozetta artq alamrd, rmrd, o, sanki, nfs almaa bel csart etmirdi. Tenardye qar, Eponina v Azelma bt kimi donub qalmdlar. Srxolar bel sakit oldular. Meyxanada birdn-bir tntnli bir skut ml glmidi. Tenardye qar, heyrtindn daa dnm v dili tutulmu bir halda, z-zn dnrd: Grsn, bu qoca kim ola bilr? Yoxsulmudur, milyonermidir? Blk d, hr ikisindndir, yni orudur. Tenardyenin siftind, hr df hakim bir hissin heyvani bir qvvtl bruz xaraq, insann xasiyytini gstrn bir ifad grnd. Meyxana gah kuklaya, gah da yoluya baxrd; o, bu adam qzl torbasn yoxlayan kimi yoxlayrd. Lakin bu yalnz bir an davam etdi. Tenardye arvadna yaxnlaaraq pldad: Bu kuklann qiymti n az otuz frankdr. Sarsaqlama! Bu adamn qabanda yil! Qaba tbitli insanlar saddil insanlar kimidir: onlar bir hissdn baqa bir hiss tdricn kemyi bacarmazlar. Tenardye qar nvazikar olmaa alan arvadlar kimi yaririn, yarac bir ssl:

 Kozetta, z kuklan n n gtrmrsn? dedi. Yalnz bu zaman Kozetta yuvasndan xmaa csart etdi. Tenardye tlsik mehribancasna dedi: Kozetta can, cnab sn kukla balayr. Gtr. Snindir. Kozetta bir dht hissi il bu sehrli kuklaya baxrd. zndki gz yalar hl qurumamd, lakin gzlri shr smas kimi getdikc aydnlard. Bu gzlrd bir sadt gni parlayrd. gr bu zaman ona: Bala, sn Fransa kraliassan! demi olsaydlar, o, yen d bu lhzd duyduu sadti duymazd. Ona el glirdi ki, kuklaya toxunsa, gy gurlayacaq, ildrm axacaqdr. Bu, bir drcy qdr doru idi, nki o, Tenardye qarnn onu syb-dycyin bh etmirdi. Lakin cazib ox byk idi. Kozetta, nhayt, kuklaya yaxnlad v meyxana qadna trf dnrk, itatkar bir ssl: Xanm, olarm? dey pldad. Qzn ssini he bir eyl ifad etmk olmaz: bu ssd hm myusluq, hm qorxu, hm d sevinc vard. lbtt olar! dey meyxana qadn ona cavab verdi. Kukla snindir. Onu sn cnab balamdr. Dorudanm, cnab? dey Kozetta yen sorudu. Lap gerkdn? Bu, xanm, mnimkidir? Yolunun gzlri yala dolmudu. Onun keirdiyi hycan o drcy atmd ki, insan zar-zar alamamaq n susur. O, ba il Kozettaya razlq iarsi etdi v xanmn lini onun nazik lin qoydu. Kozetta, xanmn li onun lini yandrm kimi, birdn-bir lini kdi, ban aa sald. Bunu qeyd etmliyik ki, bu halda onun dili hddindn artq bayra xmd. Birdn o dnb hycanla kukladan yapd. Onun adn Katerina qoyacaam, dedi. Bu, qrib bir shn idi. Kozettann cndrlar kuklann lentlrin, parlaq, hray rngli inc ipk paltarna toxundu, onlara qard. Kozetta sorudu; Xanm, kuklan stulun stn qoymaq olarm? Meyxana qadn: Bli, bala, olar, dedi. ndi Eponina il Azelma Kozettaya hsdl baxrdlar. Kozetta Katerinan stulun stnd yldirdi, z d onun qarsnda dmnin stnd oturdu. Sakit, dilsiz halda kuklann tamaasna dald. Yolu dedi: Kozetta, niy oynamrsan? Ah, mn oynayram! dey uaq cavab verdi. Bu yolu, bu namlum, bu yad adam Kozetta n bir sadt olduu halda, Tenardye qar n bu dqiq onun yer znd n ox nifrt etdiyi bir adam idi. Bununla bel o, hissiyyatn gizltmy mcbur idi. rinin hr bir hrktini tqlid edrk, z hisslrini gizltmy adt etmi olsa da, hycann gizltmkd tinlik kirdi. Qzlarn tez yatmaa gndrdi, Kozettan da yatmaa gndrmk n sar adamdan izn istdi. Meyxana qadn bir ana qays il: Bu gn o, ox yorulmudur dedi. Kozetta yatmaa getdi, Katerinasn qucanda apard. Ara-sra Tenardye qar, z dediyi kimi, ryini boaltmaq n zaln o bana, ri oturduu yer gedir, ona bir ne sz deyirdi. Yava danmaa mcbur olduundan sz daha qzbli xrd. Qoca kaftar! Grsn, ona n olub? Lap ovqatmz tlx eldi. Bu balaca eybcr grk oynaya imi! Hl ona bir kukla da balayr! Bu it kyn qrx franklq bir kukla! z he lliayaql qrx suya dymz! Az qalb hersoginya de Berri kimi ona da lahzrt desin! Blk, he al banda deyil? Blk, bu anlalmaz qoca dli olub!

 N n dli olub? Burada aydn olmayan n var ki? dey Tenardye etiraz etdi. Blk, bu, onun xouna glir? Sn qzn ilmyi xo glir, ona da oynama. Onun buna haqq var. Syyah pul verirs, istdiyini ed bilr. Bu qoca bir insanprvrs, sn n dxli var? gr axmaqsa, bunun da sn dxli yoxdur. Onun pulu olduunu grdkdn sonra sn n n zn araya soxursan? O, evin sahibi v meyxana idi, bunlarn he biri etiraza yol vermirdi. Yolu masaya dirsklnib yen fikr dald. Btn baqa mtrilr, alverilr v arabalar yava-yava knara kilib oxuma ksdilr. Onlar qrib bir ehtiram v qorxu il yoluya baxrdlar. Cibindn be franklqlar bu qdr saymazyana xaran v taxta bamaql irkin qza sxavtl byk kukla balayan bu yoxsul geyimli qrib adam, bhsiz, qrib, lakin thlkli bir adamd. Bir ne saat kedi. Kilsd gec duas icra olunmu, Milad axamnn am yemyi qurtarmd. Srxolar daldlar, meyxana baland, aa otaq boald, ocan odu snd, lakin yolu yen d eyni yerd, eyni vziyytd oturmudu. Ara-sra, masann stnd sykndiyi lini dyiirdi, ancaq Kozettann yataa getdiyi vaxtdan bri o, bir klm danmamd. Tenardyelr hm maraqlandqlar, hm d nzakt gstrdiklri n zaldan xmadlar. Tenardye qar: O, btn gecni bel keirmk istyir ndir? dey donquldanrd. Saat ikini vurduqda Tenardye qar artq dz bilmyrk rin dedi: Mn yatmaa gedirm, onunla zn bilrsn, n istyirsn el!. Meyxana masann yannda, bir bucaqda yldi, am yandrd v Fransa xbarn oxumaa balad. Bir saat da kedi. Meyxana byk bir sbirl Fransa xbarn df nzrdn keirdi, df qzeti tarixindn tutmu nairin imzasna qdr oxudu. Yolu yerindn trpnmirdi. Nhayt, Tenardye hrkt etdi, skrd, tprd, burnunu sildi, stulu trptdi. Yolu yen hrkt gstrmdi. Tenardye: Blk, yatb? dey dnd. Yolu yatmamd, lakin he bir qvv onu bu dalnlqdan oyada bilmzdi. Bir az da kedi. Tenardye qalpan bandan xarb, ehtiyatla ona yanad v csart edrk: Cnab, dedi, istiraht etmk istmirsinizmi? Yatmaa getmk szlri Tenardyenin nzrind kobud v saymazlq kimi grnrd. Amma istiraht etmk szlrind n is bir dbdb v ehtiram hiss olunurdu. Bu szlrin o birisi gn haqq-hesab xeyli iirtmk qabiliyyti kimi srarngiz v gzl bir xsusiyyti vardr. Yatmaq otann qiymti iyirmi sudur; istiraht otann qiymti is iyirmi frankdr. Yolu: Bli, dedi, siz haqlsnz. Tvlniz haradadr? Tenardye irirk: Cnab, dedi, buyurun, cnabnz trm! O amdan, yolu is boas il aacn gtrd. Tenardye onu birinci mrtby apard, dbdb il dnmi bir otaa girdilr: mebelin hams qrmz aacdan idi, otaqda gmi klind arpay qoyulmu, qrmz kolenkordan prdlr aslmd. Yolu: Bu ndir? dey sorudu. Meyxana: Bu bizim yataq otamzdr, dedi. ndi mn arvadmla baqa otaqda yatrq. Buraya ild ancaq iki-u df girn olur. Yolu kskin bir ssl: Mnim n tvl daha xodur, dedi. Tenardye yolunun bu nzaktsiz szn eitmmzliy sald. ind gcl bir od yanan buxarnn stndki tptz mum amlar yandrd. Buxarnn stnd bir qalpaq altnda gm mftildn v narnc iklrindn ibart bir qadn ba bzyi grnrd. Yolu sorudu: Bs bu ndir? Cnab, dey Tenardye cavab verdi, bu mnim arvadmn glinlik bzyidir.

Yolu bu glin bzyin qrib bir nzr sald, sanki, o: Bu ifrit d bir zamanlar msum qz imi! demk istyirdi. Lakin Tenardye yalan deyirdi. O, bu xaraba evi meyxana amaq n icar etdiyi zaman bu otaq el indiki vziyytd idi: Tenardye mebeli d, narnc iklrini d, onun zvcsin inc bir hrt yarada bilcyini v meyxanaya ingilislrin respektabel1 dediklri bir ruh ver bilcyini nzr alaraq satn almd. Syyah ban evirdikd, ev sahibi artq getmidi. Tenardye shr tezdn ck aacnn qabn soyan kimi soymaq istdiyi bir adama thqiran bir smimiyyt gstrmk istdiyi n Gecniz xeyr qalsn! demy csart etmyrk, xlvtc getmidi. Meyxana z otana girdi. Arvad yataqda uzanmd, ancaq hl yatmamd. rinin ayaq sslrini eidib ona trf dnd v: Bilirsnmi, n var, dedi, mn sabah Kozettan qovacaam. Tenardye soyuq bir ssl: Yaman zirksn, dedi. Baqa bir sz danmadlar. Bir az sonra amlar snd. Syyah is meyxana gedn kimi, aacn v boasn bir knc qoydu, kresloya ylrk bir ne dqiq fikr dald. Sonra ayaqqablarn xartd, amn birini lin alb o birini keirtdi, qapn itldi v trafna baxa-baxa bayra xd. O, sanki, kimi is axtarrd. Koridordan keib pillkn atd. Burada qulana uaq nfsin oxayan yava bir ss gldi. O, bu ss trf yeridi, pillknin altndak bucaql bir deiy yaxnlad. Bu deik pillknin alt idi. Khn sbtlrin, qrq qab-qaan, tozun, hrmyin arasnda bir yataq grnrd. Bunu he yataq da adlandrmaq olmazd. Ora saman xm crq bir dk srilmidi, yoran is o qdr crq idi ki, arasndan dk grnrd. Yatan mlfsi yox idi. Btn bu eylr quru da dmnin zrin atlmd. Kozetta bu yatan stnd yatrd. Yolu yaxna glib, qzn zn baxmaa balad. Kozetta drin bir yuxuya dalmd, paltarn bel soyunmamd. Q geclrind msin dey o, paltarn soyunmazd. Aq iri gzlri qaranlqda parldayan kuklan barna basmd. Kozetta aylmaq istyirmi kimi hrdnbir ah kir v brk-brk kuklan qucaqlayrd. Taxta bamaqlarnn yalnz bir tay yatann yannda idi. Kozettann daxmas il yana, aq qapdan xeyli geni, qaranlq bir otaq grnrd. Yolu bu otaa girdi. Otan drinliyind qapdan aappaq iki balaca arpay grnrd. Bu, Eponina il Azelmann arpaylar idi. Bu arpaylarn yannda hrlm bir beik vard, beiyin st aq idi, iind balaca bir olan ua yatrd, bu, btn axam ran uaq idi. Yolu bu otan Tenardyelrin ota il qonu olduunu anlad. O artq getmk istyirdi ki, birdn gzlrin buxar satad. Bu, iri meyxana buxars idi. Bunlar qaland zaman ox pis yanr, istilik vzin onlardan hmi soyuq glir. Buxar yanmrd, onda he kl bel yox idi, lakin buxarda olan bir ey yolunun diqqtini clb etdi. Bu, zrif tikilmi v eyni ld olan iki uaq bama idi. Gzl, qdim bir adt gr Milad bayram axam uaqlar z bamaqlarnn bir tayn buxarya qoyardlar ki, gec vaxt mrhmtli prilr onlarn iin qng bir hdiyy qoysunlar. Bu adt yolunun yadna dd. Eponina il Azelma bel bir frsti fvt vermmi v z bamaqlarnn bir tayn buxarnn iin qoymudular. Yolu yildi. Pri, yni qzlarn anas artq buraya glmi v hr ayaqqabnn iin on suluq parlaq bir pul qoyub getmidi. Yolu belini dzltdi v getmy hazrlard ki, birdn knarda ocan n qaranlq bir kncnd bir ey grd. O, diqqt edrk bu taxta ayaqqabn tand. Bu, pal qurumu, kl batm, snq, skk, dhtli bir kndli bama, Kozettann taxta bama idi. Kozetta he bir zaman midini qrmayan, daim myusluqlara dzmy hazr olan v yalnz uaqlara mxsus drin bir etimadla z ayaqqabsn da buraya qoymudu. Drddn baqa he bir ey bilmyn bir uan qlbindki bu mid n qdr ilahi v tsirli olarm! Bu ayaqqabnn iind he bir ey yox idi.

Yolu ibini eldi, yilib Kozettann ayaqqabsna bir luidor qoydu. Sonra ehmalca yeriyrk, z otana qaytd. DOQQUZUNCU FSL. Tenardye i giriir. Ertsi gn, dan yerinin aarmasndan az iki saat vvl Tenardye meyxanann aa zalnda, masann arxasnda oturmudu. Masann stnd am yanrd. Tenardye lind qlm oturub sar redinqotlu yolu n hesab kirdi. Arvad bir azca yilrk, onun ba stnd dayanmd v rinin yazdqlarna baxrd. Onlar bir klm bel danmrdlar. Tenardye drin fikr dalm, arvad is insan zkasnn gzl bir mhsulunun nec inkiaf etdiyini seyr edn bir adam kimi, Tenardyenin iin drin bir prstikarlqla tamaa edirdi. Evd xlt eidilirdi, bu, Toraay idi, pillkni sprrd. Dz on be dqiq kedikdn v bzi tshihlr etdikdn sonra Tenardye bel bir xarq yaratmd: 1 -li otan hesab. Axam yemyi 3 frank. Otaq 10 frank. am 5 frank. Ocaq qalanmas 4 frank. Xidmt 1 frank. Cmi: 23 frank. Xidmt sz xitmt klind yazlmd. Arvad bir az bh il qarq bir heyrtl: yirmi frank! dey sslndi. Lakin Tenardye, btn byk artistlr kimi, zndn naraz idi. Puf, dey o pufuldad. Tenardyenin bu nidas eynil Fransann vercyi tzminat haqqnda Vyana konqresind hesab trtib edn Kastlyerinin nidas idi. Meyxanann arvad qzlarnn yannda Kozettaya balanan kuklan yadna salaraq; Sn haqlsan, cnab Tenardye dey mzldand, o biz, dorudan da, bu qdr borcludur. Bu daltlidir, lakin bir az oxdur. O, bu qdr pulu vermz. Tenardye znmxsus soyuq bir gll glrk: Verr! dedi. Bu gl byk bir mniyyt v stnlk ifad edirdi. Bu tvr sylniln ey is yerin yetmy bilmzdi. Arvad etiraz etmdi. Masalarn stn sahmana salmaa balad. ri otaqda oyanbuyana gzinirdi. Bir az sonra o: Mnim ax min be yz frank borcum var! dey lav etdi. O, buxarnn yannda oturdu, ayaqlarn isti kln stn qoydu v fikr getdi. Arvad yen sz balad: H, dedi, snin yadndan xmayb ki, mn bu gn Kozettan bayra atmaq fikrindym? lan balas! Onun kuklas mn rahatlq vermir. On skkizinci Ldovik r getmk mnim n bu ilan bir gn artq evind saxlamaqdan asandr. Tenardye ubuunu yandrd v bir qullab vurandan sonra: Bu hesab qonaa verrsn, dedi. Sonra otaqdan xd. Tenardye otaqdan xar-xmaz, yolu iri girdi.

Onun dalnca Tenardye grnd. O, aq qapda dayand. Yolunun arxa trfind durduu n onu ancaq arvad grrd. Sar redinqotlu adam lind sasn v boasn tutmudu. Meyxana qadn: N tez oyanmsnz? dey sslndi. Yoxsa bizi trk edirsiniz, cnab? Bunu deyrk o, aqn halda hesab kazn llrind zib bkr, drnan kazn bkn kirdi. Kobud znd ona mxsus olmayan bir prtlik v trddd hiss olunurdu. Lap dilniy bnzyn bu adama bu cr hesab tqdim etmk ona qeyri-mnasib grnrd. Yolu fikirli v daln idi. Bli, xanm, dey o cavab verdi. Gedirm. Demk, cnab, sizin Monfermeyld he bir iiniz yox idi? Yox, yolst buradan keirdim. Baqa he bir iim yoxdur. Mn siz n qdr borcluyam, xanm? Tenardye qar dinmz-sylmz bklm kaz ona uzatd. Yolu kaz ab baxd, lakin tamamil baqa eylr dndy grnrd. Xanm, dey o sorudu, burada Monfermeyld ilriniz yaxm gedir? Meyxana qadn hesabn yoluda hiddt oyatmadna tccb edrk: Birthr dolanrq, cnab, dey cavab verdi, sonra alamsnaraq yazq-yazq davam etdi: Ah, cnab! Zman ox ardr. Yaxnlmzda varl adamlar ox azdr! znz grrsnz, xrda-mrda adamlardr. Biz ancaq hrdnbir sizin kimi sxavtli v varl qonaqlar dr, cnab. O qdr vergi veririk ki... Hl bu balaca qzn z biz ox baha oturur! Hans balaca qz deyirsiniz? Bizim qz da, yadnzdan xb? Kozettan deyirm! Kndd ona Toraay deyirlr. Yolu dedi: H-! Tenardye qar is szn davam etdi: Bu kndlilrin d ox axmaq adlar var! Bu qz toraaya deyil, yarasaya daha ox oxayr. Bilirsinizmi, cnab, biz dilni deyilik, sdq n l uzatmarq, ancaq baqalarna sdq vermy d halmz yoxdur. Qazancmz ox az, vercyimiz hddindn artq oxdur. Patent, vergilr, qap v pncr vergisi, lav vergilr o qdrdir ki! znz d bilirsiniz, cnab! Hkumt bizim lap drimizi soyur, bizdn yaman pullar qrr! Bir d ax mnim z qzlarm da var! zg uan saxlamaq mnim nyim grkdir! O zaman yolu ssind gizli bir hycan duyulsa da, mmkn olduqca laqeyd danmaa alaraq sorudu: Sizi ondan xilas edn olsayd, n deyrdiniz? Kimdn? Kozettadanm? Bli. Meyxana qarnn qrmz v vhi znd iyrnc bir tbssm grnd. Ah, cnab, aparn onu, qoy sizin olsun, znzl brabr aparn, bana kr-qnd tkn, yeralmas il bslyin, yedirin, iirin, n istyirsiniz edin, cnab, hzrt Mrym, btn vliyalar sizin kmyiniz olsun! Yax. Dorumu deyirsiniz? Siz onu aparmaq istyirsiniz? Bli, aparacaam. Bu saatm? Bu saat. Ua arn glsin. Tenardye qar: Kozetta! dey rd. Yolu is szn davam edrk: Hllik is mn hesab zr borcumu verim, dedi. Mn n qdr vermliym? O baxdqda heyrtini gizld bilmyrk dedi:

 yirmi frank! Sonra meyxana qadna baxd v yen tkrar etdi: yirmi frank? Bu sz ikinci df demsindn, nida il sual arasndak frqi asanlqla anlamaq olard. Tenardye qarnn zrby hazrlamaq n kifayt qdr vaxt vard, o mhkm ssl cavab verdi: Bli, bli, cnab! yirmi frank. Yolu masann stn be dn be franklq pul qoydu. Qz gtirin! dedi. Bu halda Tenardye z otan ortasna doru glrk: Bu cnab ancaq iyirmi alt su borcludur, dedi. Arvad heyrtl: Nec yni iyirmi alt su? dey rd. Tenardye soyuq bir ssl cavab verdi: yirmi su otaq n, alt su da yemk n. Qald ki, uaq mslsi, bu bard cnabla mn zm bir qdr danmalyam. Bizi tk burax, arvad. Tenardye qar byk bir istedadn birdn-bir tzahr etmsindn heyran qalan adamn hiss etdiyi bir ey duydu, byk bir aktyorun shny xaraq z rolunu oynamaa baladn hiss etdi v he bir sz demdn xb getdi. ki kii otaqda yalqz qaldqdan sonra, Tenardye yoluya stul tklif etdi. Yolu oturdu. Tenardye ayaq st qald v z qeyri-adi bir xeyirxahlq v sadlik ifadsi ald. Cnab, dey Tenardye sz balad. Mn qulaq asn, mn sz aq demliym: mn bu ua ox sevirm. Yolu diqqtl onun zn baxd: Hans ua? Tenardye davam edrk: Lap glmlidir! dedi. Amma n edsn? Adamn ryi uaa baldr. Btn bu pullar mnim nyim grkdir? Bu yz suluq pullarnz geri gtr bilrsiniz. Mn bu uaa prsti edirm. Ax hans uaa? dey yolu yen sorudu. Hans uaq olacaq? Bizim balaca Kozettaya. Deysn, ax siz onu bizdn ayrb aparmaq istyirsiniz? Mn d siz dzn deyim, siz namuslu adamsnz, bu bir hqiqtdir, lakin bu da hqiqtdir ki, mn uaqdan ayrlmaa raz ola bilmrm. Mn buna razlq ver bilmrm. Bir zaman bu qz mni mzmmt ed bilr. Mn onu ilk df grnd, lap krp idi. Dorudur, o, biz baha oturmudur; dorudur, qzn nqsanlar da var, biz varl deyilik; dorudur, o, birc df xst olduu zaman mn yalnz drmana drd yz frankdan artq srf etmim! Lakin Allah rizas n d bir ey etmk lazmdr ax! Zavallnn n atas var, n d anas; onu mn bytmm, hr halda, ryim ona da atar, zm d. Bir szl, mn bu uaa ox yrmim. Bilirsinizmi, uaq el bir eydir ki, aldqdan sonra l k bilmirsn, arvadm bir az aqlansa da, bu qz sevir. Bilirsinizmi, bu qz bizim n lap doma uamz kimidir. Onun ssini evd eitmy adt etmim. Yolu Tenardyenin zn diqqtl baxrd. Mni balayn, cnab, dey Tenardye davam etdi, adam z uan el-bel, hr yoldan tn vermz ax. Mgr mn haql deyilm? lbtt, sz yox ki, siz varl adamsnz, z d abrl adama oxayrsnz. Ola bilsin ki, bu, qza xobxtlik gtirr... Lakin mn bilmliym. Baa drsnzm? Tutaq ki, mn onu buraxdm v zm fda etdim, ancaq mn bilmk istrdim ki, o hara gedck, mn onu gzdn qoymaq istmzdim. Mn istyirm bilim ki, o kimin yannda olacaq, blk, hrdnbir onu grmy gldim, o hiss etmlidir ki, atal yaxndadr, onun keiyini kir. Bir szl, el eylr var ki, onlar bizim qvvmiz xaricinddir. Mn he sizin adnz da bilmirm. Siz onu aparacaqsnz, mn d z-zm deycym: Bs bizim Toraay han? O hara uub getdi? Mn he olmazsa, bir para kaz, he olmazsa pasportun bir ucunu grmliym, el deyilmi?

Yolu Tenardyenin vicdannn ta drinliklrin qdr nfuz edn bir nzrl mttsil ona baxaraq qti v ciddi bir ssl cavab verdi: Cnab Tenardye, Parisdn be lylk bir yola xan adam z il pasport gtrmz. Mn Kozettan aparacaamsa, he bir izahat vermdn aparacaam, ancaq bu qdr! Siz n mnim adm bilcksiniz, n d harada yaadm. Qzn harada olacan bilmycksiniz, mnim mqsdim el budur ki, o, sizi bir daha mrnd grmsin. Mn onun bu evl laqsini tamam zrm, o, artq yox olur. Buna razsnzm? h, ya yox? blislr v dahilr myyn lamtlr gr ali bir varl duya bildiklri kimi, Tenardye d olduqca qvvtli bir adama rast gldiyini anlamd. O, bunu intuisiya il bir an iind, ona mxsus olan zirklik v drrak il anlamd. Arabalarla rab irkn, ubuq krkn v nm oxuyarkn bel, Tenardye btn axam bu yad yolunu gzlri il izlyir, piik kimi pusur, riyaziyyat kimi yrnirdi, O, bu adam xsi mnafeyi n, hzz almaq n, bir svqtbii il izlyirdi, eyni zamanda mkafat alacaq bir casus kimi onun hr bir hrktini pusurdu. Sar redinqotlu adamn he bir hrkti onun nzrindn qamrd. Tenardye hl yolu Kozetta il maraqlandn bruz vermzdn vvl onun bel edcyini baa dmd. O, qocann daim uaa doru evriln daln nzrlrini grmd. Lakin o, n n bu uaqla maraqlana bilrdi? Bu adam kim idi? N n bu qoca cibi dolu olduu halda, bu qdr yoxsul geyinmidi? Tenardye zn verdiyi bu suallara cavab tapa bilmdiyindn sbilirdi. O, btn gecni bunu dnmd. Yad adam, hr halda, Kozettann atas ola bilmzdi. Blk, o, Kozettann babasdr? El is n n zn birdn-bir tantdrmad? gr snin haqqn qanuni is, niy gizldirsn? Grnr, bu adamn Kozettaya he bir ixtiyar yox idi. Bs el is, o kimdir? Tenardyenin alna crbcr fikirlr glirdi. O, bir ox eylr frz edir, lakin he bir ey bilmirdi. Hr halda, bu adamla shbt giridikdn sonra v burada bir sirr olduuna min olduundan, yolunun tannmaq istmdiyini anladndan, Tenardye zn qvvtli hiss etdi. Lakin yolunun aydn v mhkm cavablarn eitdikdn sonra, meyxana bu mmmal adamn mmmal olmaqla brabr, sad olduunu anlad zaman, z zifliyini hiss etdi. Tenardye qtiyyn bel bir ey gzlmirdi. Onun btn frziyylri pua xd. O, bir saniyd fikrini toplad, btn bunlar lb bidi. Tenardye bir an iind z vziyytini aydnladrma bacaran adamlardan idi. Artq dzn v cld hrkt etmk vaxt atdn qt edrk, o da byk srkrdlrin qti dqiqd hrkt etdiyi kimi etdi. Tenardye birdn-bir btn fikirlrini aaraq: Cnab dedi, mn min be yz frank lazmdr. Yolu yan ibindn qara dridn khn bir pul kissi xartd, ad, iindn bank bileti xartd, masann stn qoydu. Sonra youn ba barman bu biletlrin stn qoyaraq dedi: Kozettan gtirin! Bs bu zaman Kozetta n edirdi? Kozetta oyuncaq baman qoyduu yer yyrd. Baman iindn bir qzl pul tapd. Bu pul napoleondor deyildi. Restavrasiya dvrnn pullarndan idi, iyirmi franklq, tptz bir pul idi, trfind dfn lnginin yerin bir prus quyruu kilmidi. Kozetta mat v heyran qald. Artq taleyi onu srmst etmy balayrd. O, qzl pul n olduunu bilmirdi, mrnd bir df d olsun qzl pul grmmidi. O, pulu gtrd, ourlaybm kimi cld nlynn cibind gizltdi. Bununla bel, Kozetta bu qzl pulun onunku olduunu duyurdu, o, bu hdiyyni vernin d kim olduunu anlayr, lakin qlbind hm sevinc, hm d qorxu hiss edirdi. Kozetta mmnun idi. Htta heyran qalmd. Bu qdr zngin, bu qdr gzl olan bu hdiyylri o, sanki, yuxuda grrd, bu, hqiqt ola bilmzdi. Kukla da, qzl pul da onda qorxu oyadrd. O, bu dbdb qarsnda ursuz olaraq titryirdi. O, yalnz yad adamdan qorxmurdu. ksin, onu dnmy baladqda, drhal sakit olurdu. O, hl dnnki axamdan bri, btn sarsntlardan yuxudan sonra z balaca uaq zkas il, bu qdr qoca, zavall v kdrli grnn, hqiqtd is bu qdr varl v mrhmtli olan bu adam haqqnda dnrd. Med bu qocaya rast gldiyi dqiqdn bri onun n hr bir ey, sanki, dyimidi. n balaca bir qucuazdan da az sadt grm olan Kozetta ana qanad altnda yaamaq n olduunu bilmirdi. Be yandan, yni zn xatrlad zamandan bri, bu zavall krp hmi qorxudan v soyuqdan titrmidi. O,

hmi flaktin dondurucu klyi qarsnda l-lpaq dayanmd, indi is ona el glirdi ki, bdni isti bir eyl rtlmd. vvllr qlbind soyuqdan baqa bir ey hiss etmdiyi halda indi btn bdnin hrart yaylrd. O, artq Tenardyedn bel vvlki kimi qorxmurdu. O, artq tk deyildi, yannda kims dayanmd. Kozetta cld hr gnk shr mlsin balad. Bir gn vvl iindn on be suluq pul dn cibindki lidor onun ban qardrrd. Qzla toxunmaa csart etms d, hr df be dqiq dayanb ona tamaa edirdi, htta dilini bel xardrd. Kozetta pillkni sprrkn birdn dayanr, bir yerd donub qalr, trpnir, sprgni, yer znd hr bir eyi bel unudub, cibinin iind parlayan bu ulduza tamaa edirdi. Tenardye qar bel bir dqiqd onun bann stn almd. rinin mri il o, qzn dalnca getdi. Alaglmz bir hadis idi! Tenardye qar ona yumruq bel vurmad, bir sy bel symdi! O, mlayim bir ssl: Kozetta, dedi, tez buraya gl. Bir dqiq sonra Kozetta artq aa mrtbdki salonda idi. Yolu gtirdiyi boan ad. Boann iind yundan uaq paltar, dlk, tuman, lk, yun corab, bir ct km bir szl yeddi yal bir qz ua n n lazmsa, hr ey vard. eylrin hams qara idi. Yolu: Bala, dedi, bunlar gtr, get tez geyin. Shr yenic alrd. Oyanaraq qaplarn aan adamlar Paris ksi il yoxsul paltarl bir qocann lind hray bir kukla olan qara geyimli balaca bir qzn qolundan tutaraq getdiyini grdlr. Onlar Livriy doru gedirdilr. Bu, bizim yad Yolu il Kozetta idi. Bu adam kims tanmrd, Kozettan da kims tanmad, nki o, cndr paltarn atb baqa bir paltar geyinmidi. Kozetta bu yerlrdn gedirdi. Kiminl? Haraya? O, he bir ey bilmirdi. O, yalnz Tenardye meyxanasn qoyub getdiyini anlayrd. Ayrlarkn kims onunla vidalamad, o da kims il salamatlamad. Bu evd o, hamya nifrt edirdi v ham da ona nifrt edirdi. Msibtdn baqa qlbi bu vaxta qdr he bir ey duymayan zavall, yazq uaq! Kozetta aramla, iri gzlrini ab, gylr baxa-baxa gedirdi. Qzl pulunu o yeni dlynn cibin qoymudu. Arabir yilib pula baxr, sonra is qocaya nzr salrd. Ona el glirdi ki, guya, yannca yol gedn Allah-taala zdr. ONUNCU FSL. Artq tamah ba yarar. Tenardye qar adti zr rinin iin qarmrd. O, byk hadislr olacan gzlyirdi. Yolu il Kozetta getdikdn sonra Tenardye tqribn on be dqiq gzlyib, arvadn ard v min be yz frank ona gstrdi. El bucaz? dey qadn tccb etdi. Btn ail hyatlar boyu birinci df idi ki, Tenardye qar z hkmdarnn hrktini tnqid etmy csart edirdi. Zrb hdf dymidi. Tenardye: lbtt, sn haqlsan, dedi. Mn lap axmaamm! lyapam buraya ver, grm! Bank biletlrini qatlayb cibin soxdu, cld otaqdan xd, lakin vvlc yanlb saa doru getdi. Qonulardan yolu il uan haraya doru getdiyini yrndi, gednlrin izin dd. Toraayla yolunun Livriy doru getdiklrini grmdlr. O, srtl yola doru addmlad. z-zn dnrk srtl yeriyirdi. Bu adam, yqin ki, sar penck geyinmi bir milyonudur, mn is lap sarsaam. O, vvlc iyirmi su, sonra be frank, sonra is lli frank, lap sonra da min be yz frank verdi, z d lap asanlqla verdi. O, mn on be min frank da ver bilrdi. Lakin mn ona atacaam. Bundan baqa, qz n vvlcdn hazrlanm olan paltar boas ox qrib bir ey idi, burada mtlq bir sirr var. Lakin kf ediln bir sirri asanlqla ldn buraxmazlar. Varllarn sirlri qzlla dolu sngr kimi bir eydir, yalnz bu

sngri sxma bacarmaq lazmdr. Bu kimi fikirlr Tenardyenin banda dolard. Mn lap axmaamm dey o tkrar edirdi. Monfermeyldn xb, Livriy doru gedn yolun dndy yer atdqda, bu yolun platodan kediyini ta uzaqlardan grmk olur. Tenardye bu yer atdqdan sonra, qoca il qz gr bilcyini znn edirdi. O, gz ildikc uzaqlara baxd, lakin he ksi gr bilmdi. O, yen yolulardan soraq elmy balad. Vaxt is keirdi. Rast gldiyi adamlar onun soruduu uaqla qocann Qani trfdn mey doru ynldiklrini syldilr. Tenardye cld bu trf getdi. Dorudur, Tenardyeni qabaqlamdlar, lakin uaq ax yava yeriyir, Tenardye is srtl gedirdi. Hm d Tenardye bu yerlr yax bld idi. Birdn Tenardye dayand v n mhm bir eyi unutmu v geriy dnmy hazr bir adam kimi lini alnna vurdu. Mzldanaraq: rk zml tfng gtrydim, dedi. Tenardye bzn aramzda grnn v tale onlar yalnz bir trfdn gstrdiyi n anlalmam qalan iki cr tbitli adamlardan idi. Bir ox insanlarn taleyi beldir: onlar zlrini yalnz yarya qdr gstr bilirlr. Tenardye sakit v mvazintli bir hyat srnd, hr halda, namuslu olmasa da, nec deyrlr, namuslu ad qazanacaq bir alveri, yararl bir vtnda olmaq n hr ey malik idi. Eyni zamanda baqa raitd, onun gizli instinktlrini oyadan bzi sarsntlar ba verdikd, Tenardye n alaq bir adama evrilirdi. Bu, hm dkan, hm d bir jdaha idi. Kim bilir, blk, iblisin z bel Tenardyenin yaad xarabann bir kncnd mblib oturaraq, insan alaqlnn bu mkmml nmunsi qarsnda drin fikirlr dalrd. Bir anlq trddddn sonra Tenardye bu qrara gldi ki, qaytmaq olmaz, yoxsa onlar gzdn it bilrlr! Tenardye kklik srsnn izin dm bir tlk kimi, shv etmdn, srtli v inaml addmlarla yoluna davam etdi. Dorudan da, gllri kedikdn sonra, Belvy gedn me yolunun sa trfind olan byk bir talan pin keib, qdim ol abbatlnn su kmrinin stndki tpni hat edn ot basm xiyabana atdqda, Tenardye kollarn zrind bir lyapa grd. Bu, Tenardyenin xyalnda bir ox frziyylr sbb olan hmin lyapa idi. Bu, yad adamn lyapas idi. Kollar hndr deyildi, Tenardye yolu il Kozettann yorunluq almaq n kollarn altnda oturduqlarn anlad. Qzn boyu balaca olduundan grnmrd, lakin kuklann ba grnrd. Tenardye yanlmamd. Yolu Kozettann bir az dincini almas n oturmudu. Meyxana kolluun o trfin keib, birdn axtardqlar il z-z gldi. O tvyrk: Balayn, cnab, dedi, budur sizin min be yz franknz, geri gtr bilrsiniz! Bu szlrl Tenardye bank biletlrini yoluya uzatd. Yolu onun zn baxd. Bu n demkdir? Tenardye ehtiramla cavab verrk: Cnab, dedi, bu o demkdir ki, mn Kozettan geri gtrrm. Kozetta titryrk qocaya snd. Qoca diqqtl Tenardyey baxaraq hr bir hecan ayra-ayra: Siz Kozettan geri gtrrsnz! Bli, cnab, mn onu geriy aparacaam. Bu saat mn n n bel etdiyimi siz anladaram. Mn fikrimi dyidim. Dorusu, ua siz vermy mnim haqqm yoxdur. Bilirsiniz ki, mn namuslu bir adamam. Bu uaq mnim deyil, onun z anas var. Anas onu mn etibar etmidir, mn d onu ancaq anasna qaytara bilrm. Siz mn cavab ver bilrsiniz ki: Ax onun anas lmdr! Tutaq ki beldir. El is mn ua anas trfindn qzn verilmsi n kaz gtirn adama ver bilrm. Aydndr, deyilmi? Yolu cavab vermdn lini cibin salb aradrd v Tenardye yen ii bank biletlri il dolu pul kissini grd. Meyxana sevincdn titrdi. ox gzl! dey o dnd. Mhkm dayan, Tenardye! O mn rvt vermk istyir!

Yolu pul kissini amazdan vvl, trafna baxd. Tamamil bo v kimssiz bir yer idi. N med, n drd he ks grnmrd. Yolu pul kissini ad v iindn Tenardyenin gzldiyi kimi bank biletlri deyil, adi bir kaz paras xartd, kaz ab meyxanaya verrk: Siz haqlsnz, dedi oxuya bilrsiniz. Tenardye kaz alb oxudu: Monreyl-sr-Mer, 25 mart 1823-c il. Cnab Tenardye! Kozettan bu kaz gtirn verrsiniz. Btn xrda xrclriniz dnilckdir. Hrmtlrimi qbul edin Fantina. Yolu dedi: Bu imza siz tandr. Bu, dorudan da, Fantinann imzas idi. Tenardye onu drhal tand. Deyck bir ey qalmrd. Tenardye ox brk, hm d ikiqat acqlanmd: o, hm almaq niyytind olduu puldan l kmli idi, hm d mlub edilmidi. Yolu dedi: Bu mktubu bir bratnam kimi saxlaya bilrsiniz. Tenardye tam qayda il geriy kilmy mcbur oldu. Dilri arasndan mzldanaraq: mzan pis oxatmamlar, dedi. Yax, eybi yoxdur. Sonra son midsiz bir tbbs daha etdi. Qoy siz deyn olsun, cnab. Tutaq ki, el siz, dorudan da, hmin adamsnz. O halda siz btn xrda xrclri dmlisiniz. Borc is ox bykdr. Yolu ayaa durdu v qolunun tozunu rt il silrk: Cnab Tenardye, dedi. Yanvar aynda qzn anas el hesab edirdi ki, siz yz iyirmi frank borcludur, lakin fevralda siz ona be yz franklq bir hesab gndrmidiniz; fevraln axrnda siz yz frank, martn vvlind is yen yz frank almsnz, o zamandan doqquz ay kemidir; rt gr siz hr ay on be frank almalsnz, bu is cmisi yz otuz be frank edir. Siz yz frank artq almsnz. Demk, otuz be frank borcu qalr. Mn is indic siz min be yz frank vermim. Tenardye tlnin polad dilri arasna dn bir canavarn kdiyini kirdi. Bu n eytan adamm! dey, o dnd. Tly dm canavar n edrs, Tenardye d onu etdi: dartlb qurtulmaq istdi. Bir df bu hyaszlq onu xilas etmmidimi... Btn nzaktlrini bir trf ataraq, bu df qti bir ssl: A-d-n bil-m-di-yim c-nab, dedi. Ya mn Kozettan aparacaam, ya da siz mn min ek vercksiniz. Yolu sakitc Kozettaya dedi: Gedk, Kozetta! O, sol lini Kozettaya verdi, sa lini is uzadb yerdki aacn gtrd. Tenardye dynyin younluunu v yerin kimssizliyini z-zn qeyd etdi. Yolu qzla brabr mey girdi, meyxana is aqn halda hrktsiz qald. Yolu il qz uzaqladqca Tenardye yolunun bir az yilmi, geni iyinlrin v iric yumruqlarna baxrd. Sonra zn, zif arq llrin nzr sald. Grnr, mn, dorudan da, lap axmaamm, dey dnd. Adam da ova tfngsiz xar?! Bununla bel o yen tslim olmaq istmdi.

 Mn onun haraya getdiyini bilmliym, dey mzldand v onlar uzaqdan tqib etdi. lind yalnz iki ey qalrd: biri Fantina imzas il bir para kazdan ibart olan bir istehza, o biri is min be yz frankdan ibart bir tslli. Yolu Kozettan Livriy v Bondiy doru aparrd. O, ba aa, daln v kdrli halda yavayava gedirdi. Q aaclarn yarpaqlarn tkmd, buna gr Tenardye onlardan xeyli uzaq bir msafd yeris d, gzdn itir bilmzdi. Ara-sra yolu geriy baxr v dalnca adam glibglmdiyini yoxlayrd. Birdn o, Tenardyeni grd. Drhal Kozetta il birlikd qaln aacla girdi, burada asanlqla gizlnmk olard. Tenardye: Vay sni eytan! dey sslndi v srtl yerimy balad. Menin sxl Tenardyeni onlara yaxnlamaa mcbur etdi. Yolu qaln aacla girdikdn sonra, dnb geriy baxd. Tenardye kol-kos arasnda gizlnmk istdis d, qocann gzlrindn qaa bilmdi. Qoca ona tvili bir nzr sald v yoluna davam etdi. Meyxana yen onlar tqib etmy balad. Bu srtl iki yz- yz addm yeridilr. Birdn yolu yen dnb baxd v yen Tenardye onun gzlrin satad. Bu df yolunun Tenardyey sald nzr o qdr qorxunc idi ki, meyxana artq onlar tqib etmyin mnasz olduunu anlad. Tenardye geriy dnd, evin qaytd. ON BRNC FSL. 9430-cu nmr yen meydana xr v Kozetta bu nmrni lotereyada udur. Jan Valjan lmmidi. Dniz dnd, daha dorusu zn dniz atanda, ayanda kandal yox idi. Suyun alt il zz, lvbr salm gmiy atd, ona balanm qaya xd. Burada gizlnrk, axama qdr gzldi. Gec yen zmy balayaraq, Bren burnunun yaxnlndak sahil atd. Kifayt qdr pulu olduundan, burada z n paltar ald. Balaqye trafnda o zamanlar bir meyxana vard, qaqn katorqallar burada z paltarlarn dyirdilr, meyxana da bundan yax pul qazanard. Sonra Jan Valjan, qanunun sayqln aldatmaa v cmiyytin onlar n tyin etdiyi v ac talelrindn qurtulmaa alan btn bu zavall qaqnlar kimi, dolaq v qorxulu yollardan getmy balad. Birinci df Bosse yaxnlnda Pradoda gecldi. Sonra yuxar Alp dalarnda Brianson yaxnlndak Qran-Vilara doru getdi. O, daim qorxu iind, gzbal qard, bu qamaq yeralt yollar he kim mlum olmayan bir kstbk qamana bnzyirdi. Sonralar onun izlri Sivrie vilaytindn En qsbsind, Pireney dalarnda Qranj-de-Dumek deyiln bir yerd yerln Akonda, apel-Qonaq kantonunda avayl adl bir kndin yaxnlnda v Brnid Perige trafnda taplmd. Nhayt, Jan Valjan glib Paris atd. Bir az vvl biz onu Monfermeyld grdk. Paris gldikd birinci fikri yeddi-skkiz yal qz n yas paltar almaq v mnzil tapmaq idi. Bunu etdikdn sonra o, Monfermeyl yola dd. Ehtimal ki, oxucunun yadndadr: Jan Valjan son qandan vvl Monfermeyl, yaxud onun traflarna gizli bir syaht etmidi ki, bu bard d polis idarsinin bir qdr mlumat vard. Lakin indi ham onu lm hesab etdiyindn, onun trafndak qaranlq bir qat daha artmd. Parisd lin bir qzet kedi. Bu qzet d onun ldyn tsdiq edirdi. Artq o sakitlmidi, qlbi yumalmd, sanki, dorudan da, lmd. Jan Valjan Kozettan Tenardyenin pncsindn qurtard gnn axam, hava qaralan zaman, Monso qarovulxanas trfdn uaqla birlikd Paris daxil oldu. Burada bir kabriolet minrk Rsdxana meydanna qdr getdi. Orada kabrioletdn db, srcnn haqqn verdikdn sonra Kozettann lindn tutdu v hr ikisi gecnin qaranlnda, Ursin v Qlasyer trflrindki kimssiz klrl Xstxana bulvarna trf getmy balad. Kozetta btn gn hycan v tssrat irisind keirmidi. Yolda xlvt bir meyxanadan bir qdr rk v pendir alaraq bir hasar altnda oturub yedilr. Tez-tez bir ekipajdan db, o

birin minirdilr, yolun bir hisssini is piyada getmidilr. Kozetta ikayt etms d, ox yorun idi. Jan Valjan qzn yorulduunu grb onu dalna ald. Kozetta Katerinan lindn buraxmayaraq ban Jan Valjann iynin qoydu v yuxuya getdi.

BRNC FSL. Sahibkar Qorbo. Bundan qrx il vvl, tnha bir yolu Parisin lap knarnda olan Salpetrier trfd gzinrk, bulvar boyunca italyan qarovulxanasna qdr qalxm olsayd, burada Parisin demk olar ki, yox olduunu grrdi. Demk olmaz ki, buralar tam mnada izsiz idi burada yolulara rast glmk olard, buraya knd d demk olmaz, nki hr halda, kiik hr evlrin v dar klr tsadf edilirdi. Lakin bu yerlri hr d hesab etmk olmaz klrd byk yollarda olduu kimi drin tkr izlri grnr, ot bitirdi; bu, byk knd d deyildi, nki evlr knd evlrin nisbtn ox hndr idi. El is hm mskun, hm d izsiz, hm bo, hm d adam yaayan bu yerlr n ad qoymaq olard? Bu, byk bir hrin bulvar, Parisin bir ksi idi, geclr melrdn qorxunc, gndzlr is qbiristanlqdan daha lmli bir yer idi. Bu, At meydannn khn bir mhllsi idi. gr yolu At meydannn drd xaraba divarndan o yana kemy csart edib kiik Bankir ksin atsayd, sa trfind uca bir divarla hasarlanm balaca bir tn zmisi, sonra nhng qunduzlarn yuvalarna bnzyn bir ox pald qab ovuntusu tplri il rtl bir dz, daha sonra is hasarla dvry alnm v irisi taxta-alban, taxta kpyi, talaa v ktk ynlar il dolu bir yer grrdi, bu ynlarn stnd bir it hrr v qarovul kirdi. Bundan sonra yolu umu v alaq, uzun bir divar daha grrdi ki, bu divarn yaz gnlrind badan-baa ikl rtln mamr basm, qara, kirli balaca bir qaps da vard. Daha sonra mhllnin n tnha bir yerind murdar, uuq bir bina vard ki, divarlar zrind ba hrflrl bu szlr yazlmd: Elan asmaq qadaandr Hmin bu yerd csartli yolu ox az tannan Vin-Sen-Marsel ksinin axrna atm olard. Orada, zavodun yaxnlnda balar hat edn iki prin arasnda o zamanlar ilk grnd balaca daxmaya bnzyn khn bir ev vard. Hqiqtd is bu ev kils byklynd idi. Evin ky baxan trfi ensiz olduu n, knardan baxana bu ev balaca grnrd. Demk olar ki, btn ev yerin altnda gizlnmidi. Yalnz qaps il bir pncrsi grnrd. Bu koma ikimrtbli idi. Komaya diqqtl baxan adam, hr eydn vvl, qrib bir ey grrdi: evin qaps yalnz balaca bir anbar qaps ola bilrdi, halbuki qap yumaq dadan deyil, brk dadan alm olsayd, bir kaanni bzy bilrdi. Bu qap yonulmam kty oxayan kndln dirklrl birldirilmi bir ne khn v qurd yemi taxtadan ibart idi. Qap hndr pillli, kirli, tozlu, dik bir pillkn alrd; suva tkln pilllrin eni d qap enind idi. Kdn bu pillknin nrdivan kimi iki divarn arasna girdiyi v qaranlqda yox olduu grnrd. Kobud qap oyuunun st trfi ensiz bir taxta il qapanmd ki, bunun da ortasnda olan bucaql bir deik, hm pncr, hm d qap bal olduu zaman bir baca yerini grrd. Qapnn i trfind mrkkb batrlm iri bir fra il 52 rqmi yazlmd, bayrda is yen hmin fra il qapnn stnd 50 rqmi yazlmd. Bu sizi adrr. Harada olduunuzu nec bilmk olar? Qapal qap burann 50 nmrli ev olduunu gstrir, qap aq olduu zaman is 52 nmrli ev olduu anlalr. Bu bucaql pncrdn prd vzin kirli cndrlar aslmd. Pncr geni v hndr idi, bkli taxtalar v iri lri vard. Ancaq bu lr bir ox yerdn snmd, snq yerlr is mhartl kazdan yamaq qoyulduundan, hm st rtlmd, hm d drhal gz arprd. Pncrnin taxtalar is yarqopmu v laxlam olduundan daxmada yaayanlar n bir mdafi olmaqdan artq, yolular n thlk tkil edirdi. Pncrlrin dm kndln prvazlar yerin boy uzunu taxtalar mxlanmd. Bu surtl pncr prvazlar pncr qanadlarna evrilmidi.

yrnc grnn bu qap yamaql olsa da, lyaqtli grnn bu pncr eyni evin fonunda tsadfn bir-birin rast gln iki dilnini xatrladrd: bunlar bir-birin rast glib yan-yana gedirdilr, lakin cndrlar bir olsa da, zahirn bir-birin bnzmirdilr; birisi pekar bir dilni olduu halda, o birisi yoxsullam bir zadgana bnzyirdi. Pillkn yaay evin evrilmi v anbara bnzyn binann geni v sas hisssin xrd. Bu binann daxilind uzun bir koridor vard ki, bunun da sol v sa trflrind mxtlif byklkd qfslr yerlmidi. Ehtiyac byk olduqda yaay n istifad ediln bu qfslr, daxmadan daha ox balaca anbara bnzyirdi. Pncrlri qonuluqdak bo sahy alrd. Btn bu qaranlq, cansxc, tutqun v hzin binaya damn, yaxud binalarn deiklri arasndan ya gnin solun i dr, ya da buz kimi soyuq imal klyi girrdi. Bu kimi evlrin xsusiyytlrindn birisi d iri hrmklrin olmasdr. Bulvar trfin alan qapnn sonunda, adam boyu hndrlynd, divarn iind qapal bir baca vard, drdbucaql bir deikdn ibart olan bu baca kdn ken uaqlarn atdqlar dalarla dolu idi. Binann bir hisssi bir az bundan vvl uub dalmd. ndiy kimi salamat qalan hisssin baxdqda is bu binann vaxtil nec bir ey olduunu tsvvr etmk olar. Bu bina, n uza yz il bundan vvl tikilmidir. Yz il kils n cavanlq, yaay evi n is qocalq demkdir. nsanlarn mr pu v mvqqti olduu kimi, evlr d mvqqtidir, Allahn evi is Allahn bdiyyti demkdir. Potalyonlar bu komaya 50-52 nmrli ev deyirdilr, lakin btn mhlld bu bina Qorbonun evi ad il mhur idi. Bu adn haradan doulduunu aydnladrmalyq. Xsusi zvqlri n ltif kolleksiyalar toplayan v sancaa sanclm cclr kimi n xrda hadislri bel hafizlrind saxlayan xrda macra hvskarlar ken srd, txminn, 1770-ci ild, atled iki prokuror olduunu yax bilirdi. Prokurorlardan birinin ad Korbo, o birinin ad is Renar1 idi. Lafonten bu adlarn ikisini d qabaqcadan duymudu, Bu hadis olduqca maraql olduundan, mhkm kargzarlar bunu lala n bhan etmidilr. dalt saraynn btn qalereyalarnda ox biimsiz olsa bel, eir klind drhal yaylan bir parodiya yazlmd: Bir qara aznda dustaq orderi. ri qovluqlarn stn dd. Ac-susuz dolaan gnlrdn bri. Tlknn med burnu gicidi. Az sulanaraq xd medn. Glib dedi: Qara, xo glmisn sn! v i.a. Hrmtli qanunular bu baya zarafatdan prt olub, dallarnca gln qhqh sslrindn zlrini thqir edilmi bilrk, z familiyalarn dyimk mqsdil krala mracit edirlr. Onlarn rz-hal XV Ldovik tqdim edildiyi zaman sada papa nunsisi, solda is kardinal Laro-Emon dindar bir tvrl diz krk, lahzrtin hzurunda z yatandan qalxmaqda olan madam Dbarrinin yaln ayaqlarna tufli geyindirirdilr. Bu iki yepiskopa baxaraq qhqh kn kral, indi d frhl prokurorlarn halna glmy balam v mrhmt ta edrk, hmin bu mhkm siovullarna z adlarn bir balaca dyimy icaz vermidi. Msln, cnab Korboya kraln adndan icaz verilmidi ki, familiyasnn ba hrfin bir balaca quyruq lav edrk, artq Qorbo adlansn; cnab Renarn is bxti gtirmmidi: ona ancaq R hrfin P hrfini lav etmk n icaz verilmidi; bu surtl Renar artq Prenar1 adlanmaa balad, bu surtl yeni familiya da ona vvlkindn az yaramrd. Demk, yerli rvayt gr, Xstxana bulvarndak 50-52 nmrli evin sahibi el hmin bu Qorbo idi. Bu byk pncrni icad edn d bu Qorbo olmudur. El bu sbb gr d bu koma Qorbonun evi adlanrd.

50-52 nmrli evin qabanda, bulvardak baqa aaclarla brabr bir d yek bir qaraac ykslirdi. Bu qaraacn budaqlarnn oxu qurumudu. El bu aacdan Qobelen qapsnn ksi balayrd, bu k o zamanlar hl dala dnmmidi. K boyu ssqa aaclar kilmidi, bu aaclar ilin fsillrindn asl olaraq gah yal, gah da qonur rng alrd. Parisi hat edn hasara atar-atmaz bu aaclar birdn-bir yox olurdu. Qonuluqdak fabrikin borularndan qalaq-qalaq yksln tst btn mhlly gyda iyi sard. hr qaplar yaxnlqda idi. Parisi hat edn hasar 1823-c ild hl vard. Bu hr qaps z insanda lmli xyallar oyadrd. Bisetr gedn yol buradan keirdi. mperiya v Restavrasiya dvrnd lm mhkum edilnlr edam gn Paris hmin bu qapdan daxil olardlar. 1829-cu ild ba vermi v Fonteneblo qapsndak cinayt adlanan gizli bir hadis hmin bu yerd olmudu. Qanun bu cinaytin mqssirlrini tapa bilmdi. Bu, aydnladrlmam qalan qaranlq bir msl, kf edilmmi olan dhtli mmmadr. Bir ne addm da qabaa getsniz, facili Krulbarb ksin atacaqsnz, burada Ulbax, melodramda oynayan bir artist kimi gylr guruldarkn, xncrl ivrili bir oban qz ldrmd. Bir ne addm daha atsanz, Sen-Jak qaplarndak tplri ksik murdar qaraaclarla, insanprvrlrin eafotu gizltmkmeyilindn doan bu ey, rzil v rfsiz Qrev meydanna, lm czasnn mnzrsindn dht gln, lakin n mrd-mrdan onu lv ed biln, n d z nfuzu il mdafi ed biln dkanlarn v meanlarn mlin atm olacaqsnz. Otuz yeddi il bundan vvl, daim dht samaq n yaranm Sen-Jak meydan nzr alnmasa, btn bu qorxunc bulvarn n dhtli yeri, ola bilsin ki, bizim zmanmizd bel he d gzl olmayan bu yer idi ki, 50-52 nmrli koma da burada yerlirdi. Yalnz iyirmi be il kendn sonra burada hrlilr ev tikmy baladlar. Bura ox rkdarxdran yer idi. Burada sizi qmli fikirlr alr, siz uca gnbzi buradan yaxca grnn Salpetrierl hasar yaxnda olan Bisetr arasnda olduunu hiss edirdiniz; yni siz znz divan bir qadnla divan kii arasnda hiss edirdiniz. Gzlrinizin hat etdiyi btn msafd yalnz sallaqxanalar, dair hasar v qlalara, monastrlara bnzyn tk-tk fabrik fasadlar grnrd. Hr yanda baraklar, tikinti zir-zibili, matm rty kimi qara khn divarlar, kfn kimi a yeni divarlar, hr yanda sra il kilmi aaclar, dz xtl uzanan tikintilr, bzksiz fasadlarn uzun v soyuq xtlri, dzbucaqlarn qm-qss gtirn yeknsqliyi. N yerd bir qrqlq, klktrlk, n tikintilrd bir bzk. Badan-baa soyuq, yeknsq, iyrnc bir mnzr. He bir ey simmetriya kimi insan qlbini zmir. nki simmetriya rk darxdrmaq demkdir, rk darxdrmaq is qm v hznn mahiyytidir. Myusluq hr zaman snr. nsanlarn zab v iztirab kdiyi, chnnmdn d dhtli bir yer varsa, o da ancaq insanlarn ryi darxd bir chnnmdir. Dorudan da, bel bir chnnm olsayd, Xstxana bulvarnn bu hisssi hmin chnnm gedn bir xiyaban ola bilrdi. Bununla bel, gec yaxnladqca, gn snn dqiqlrd, xsusil q gnlrind, qn buz kimi soyuq nfsi qaraaclarn son qonur yarpaqlarn qoparan, qaranlqda gz-gz grmyn v gyd ulduzlar snn zaman, yaxud klyin iddtindn buludlarda ay n pncr aldqda, bulvar birdn-bir dhtli olur. Onun qara xtlri qaranla doru gedrk, nhaytsiz sonsuzluun bir paras kimi yox olub gedir. Yolu dar aac il laqdar olan saysz-hesabsz xatirlri, bu yer aid fsanlri yadna salr. Bir ox cinaytlrin ba verdiyi bu mhllnin tnhalnda qorxunc bir ey gizlnir. Adama el glir ki, qaranlqda hr yerd tllr qurulmudur, dumanl klglr bh oyadr, aaclar arasndak uzun drdbucaql uxurlar is qbir bnzyir. Gndz bu eylr irkin grnr, axam lmli bir tsir balayr, gec is mum bir dht sard. Yay gnlrind axamlar, qaraaclarn altndak khn, skk oturacaqlarda qoca qarlar oturard. Onlar srtqlqla sdq dilrdilr. Lakin qdimlikdn artq khnlik tsiri balayan bu mhll, hl o zaman dyimy doru meyil edirdi. Onu grmk istynlr tlsmli idilr. Hr gn mumi mnzrdn bir ey yox olurdu. Hal-hazrda son iyirmi il rzind olduu kimi bu khn mhll il yana yerlmi olan Orlean dmir yolunun vazal mhllnin tez dyimsin sbb olur. Paytaxtn ucqarlarnda dmiryol stansiyas yaranar-yaranmaz, drhal qsb mhv olur, hr doulur. Sanki, insan

hrktlrinin bu byk mrkzlri trafnda bu qvvtli manlarn gurultusundan, bu jdaha kimi kmr hzm edib alov pskrn mdniyyt atlarnn nfsindn yeni ccrtilrl dolu olan bu torpaq sarslr, titryir, insann qdim mnzillrini udmaq v yenilrini dourmaq n azn geni-geni ar. Khn evlr uulur, yeni evlr ucalr. Orlean dmir yolu stansiyas Salpetrier mlkn hcuma kediyi gndn bri, Sen-Viktor xndklri v Nbatat ba il hmhdud olan qdim v dar klr sarsld, gnn myyn vaxtlarnda -drd df axn srti il ken dilicanlar, fiakrlar v omnibuslar evlri saa v sola doru kilmy mcbur etdilr. lk baxda hqiqtdn uzaq grnn bzi hadislr var, bununla bel onlar tamamil hqiqt uyundur: iri hrlrd gn z cnuba doru evrilmi evlr ml glmsin sbb olduu kimi, bh yoxdur ki, klrdn sel kimi ken ekipajlar da klrin genilnmsin sbb olur. Yeni hyatn lamtlri gz qabandadr. Bu qdim yalt mhllsind, n tnha bucaqlarda bel, dm yollar kilir, hl yolularn kemdiyi yerlrd bel hr trfd skilr uzanmaa balayr. Bir df, 1845-ci ilin unudulmaz iyul shrind burada birdn-bir qara asfalt qazanlar tstldi; demk olar ki, o gn mdniyyt Lursin ksin atd v Paris Sen-Marso qsbsin qdm qoydu. KNC FSL. Bayqu v blbl yuvas. Jan Valjan hmin bu Qorbonun komas qabanda dayand. O, vhi qular kimi zn yuva tikmk n bu kimssiz yeri semidi. lini jiletinin cibin salb oradan aar kimi bir ey xartd, qapn ab iri girdi, sonra qapn mhkm balad v Kozetta qucanda, pillknl yuxar qalxd. Pillknin banda cibindn baqa bir aar xartd, ikinci qapn ad. ri girib drhal qapn balad otaq geni bir ardaa bnzyirdi. Avadanl yer salnm bir dkdn, masadan v bir ne stuldan ibart idi. Kncd bir soba vard. Soba qalanmd, iind kzrmi od grnrd. Bulvarda yanan fnr bu miskin mnzili snk iqla iqlandrrd. Otan dal trfind balaca bir dhliz vard, buraya qatlama dmir bir arpay qoyulmudu. Jan Valjan qz arpaynn stn el ehmalca qoydu ki, qz oyanmad. Kibrit kib am yandrd, bunlar vvlcdn hazrlanb masann stn qoyulmudu. Sonra vvlki kimi heyran bir nzrl Kozettaya baxmaa balad. Baxnda az qala divanlik drcsin atan bir mrhmt v riqqt grnrd. Bu qzcaz yalnz byk bir qvv, yaxud byk bir ziflik lamtlrindn olan sakit bir etimadla yatmd. Kiminl harada olduunu bel bilmdn rahat-rahat yatrd. Jan Valjan yilib bu uan lini pd. Doqquz ay bundan vvl o, bu qzn anasnn lini pmd. Anas da qz kimi yatmd, lakin bdi olaraq yatmd. Qlbi yen o vaxtk kimi ac, ar, hzin bir hiss v prstil dolu idi. O, Kozettann arpays qarsnda diz kd. Gn xmd, Kozetta is hl yatrd. Dekabr gninin solun ziyas ardan pncrsindn girrk tavan zrind uzun klglr v iqlar czrd. Birdn-bir, bulvar osesi il ken ar dala yklnmi bir araba gy guruldayrm kimi bir gurultu salaraq btn koman badan-baa sarstd v titrmy mcbur etdi. Kozetta bu gurultudan birdn-bir oyanaraq rd: Bli, xanm, bli! Bu saat, bu saat glirm! Gzlrinin qapaqlar hl yuxudan almam bir halda arpaydan srayaraq llrini otan kncn doru uzatd. Aman Allah! dey bard. Bs mnim sprgm han? Gzlrini geni adqda Kozetta qarsnda Jan Valjann glr zn grd. Qz: Ah, lap yadmdan xmd, dedi. Sabahnz xeyir olsun, cnab.

Uaqlar z tbitlri etibaril sevinc v sadti tcssm etdiklrindn sevinc v sadt tez v smimiyytl alrlar. Kozetta yatann ayaq trfind Katerinan grrk drhal qucana ald. O, kuklas il oynayaoynaya Jan Valjana min cr sual verirdi. O haradadr? Paris oxmu bykdr? Madam Tenardye ondan oxmu uzaqdadr? Dalmca gl bilmz ki? Birdn Kozetta rd: Ah, bura n gzldir! Bu, iyrnc bir daxma idi, lakin Kozetta burada zn azad hiss edirdi. Nhayt, yen sorudu: Ota sprmm? Jan Valjan cavab verdi: Oyna. Btn gn bel kedi. He bir ey anlamaa almayaraq Kozetta z kuklas il bu adamn yannda zn son drc xobxt hiss edirdi. NC FSL. ki bdbxtlik birlnd... sadt ml glir. Ertsi gn shr tezdn Jan Valjan yen d Kozettann yata yannda durmudu. O, hrktsiz dayanb Kozettaya baxaraq onun oyanmasn gzlyirdi. Qlbin yeni qrib duyular girirdi. Jan Valjan he bir zaman he bir ksi sevmmidi. yirmi be il idi ki, o tamamil yalqz idi. O he bir zaman ata, muq, r, dost olmamd. Katorqada acql, qaqabaql, bakir, nadan v vhi bir adam idi. Bu khn katorqalnn qlbin hl he bir ey toxunmamd. Bacs v bacsnn uaqlar dumanl v uzaq bir xatir kimi yadna glirdi, lakin sonralar onlar da xatirsindn tamamil silindi. Jan Valjan onlar tapmaq n ox lldis d, tapa bilmdi, unutdu, getdi. nsan tbitinin xasiyyti beldir. Gncliyind baqa hisslr, meyillr olmusa, onlar da artq yox olmudu. O, Kozettan grdy, balaca qz gtrb z il apard, azad etdiyi zaman btn qlbinin sarsldn hiss etdi. Qlbinin btn ehtiraslar v mehribanlq hisslri birdn-bir oyanaraq bu uaa doru meyil etdi. Jan Valjan Kozettann yatd arpayya yaxnlaarkn sevincindn titryirdi. O, doum arlarn hiss edn v bunun n olduunu anlamayan gnc bir anaya bnzyirdi. Bu ona grdir ki, sevmy balayan bir qlbin byk, srarngiz hrktind dumanl v irin bir ey var. Zavall qoca, bakir qlb! Lakin Jan Valjann lli be ya olduu halda, Kozettann skkiz ya vard, odur ki, hyatnda duya bilmycyi btn mhbbt uaa doru ynlrk anlalmaz bir nurla parlad. Bu onun hyatnda parlayan ikinci bir nurani xyal idi. Yepiskop hyatnn fqlrind mrhmt fqlrini sad, Kozetta is mhbbt fqini alovlandrd. lk gnlr byk bir sadt iind kedi. Kozettaya glinc, o da z bel hiss etmdn, dyimidi. Zavall krp! Anas onu qoyub getdiyi vaxt Kozetta o qdr balaca idi ki, yadna bel glmirdi. zm tnyinin zolar kimi hr ey yaparaq sarmamaa alan btn uaqlar kimi, Kozetta da sevmk istyirdi. Lakin bu ona mmkn olmurdu. Ham onu rdd etdi: Tenardyelr d, onlarn uaqlar da, baqa uaqlar da, ham rdd etdi. Kozetta bir it mhbbt balamd, o da ld. Bundan sonra he ks v he bir ey onunla maraqlanmad. Bunu sylmk bel insanda dht oyadr, lakin bir df biz bunu qeyd etdik: skkiz yanda ikn Kozettann soyuq bir qlbi vard. Gnah znd deyildi, o, sevmk qabiliyytini itirmmidi, lakin, fsus, o, sevmk imkanndan mhrum edilmidi. Odur ki, el ilk gndn o btn fikirlri, hisslri, qlbi il bu qocaya baland. Kozetta indiy kimi hiss etmdiyi bir ey hiss edir, qlbi sevincl dynrd. Bu mrhmtli adam ona artq n qoca, n d yoxsul grnrd. Bu daxman gzl sayd kimi, Jan Valjan da ona gzl grnrd.

fqin, uaqln, gncliyin, sevincin tsiri beldir. Mkan v hyatn dyimsinin burada byk hmiyyti vardr. Yer znd n gzl bir ey varsa, o da ardaqda duyulan sadtin al fqlridir. Bizim hr birimizin kemiind bel iql bir gu var. Tbit Jan Valjanla Kozettann arasnda byk bir hasar kmidi: bunlar bir-birindn yarm sr ayrrd. Lakin hyat bu hasar yxd. Tale yalar mxtlif, lakin drdlri bir olan v yaamaq saslarndan mhrum ediln bu iki insan birdn-bir grdrm v ayrlmaz balarla birldirmidi. Hqiqtn, bu iki hyat bir-birini tamamlayrd. Kozetta tbii hissl bir ata, Jan Valjan is bir vlad axtarrd. Bir-birin rast glmlri bir-birini tapmalar demk idi. Qoca il balaca qzn llri bir-birin toxunduu zaman, bu sirli dqiqd, sanki, onlar bir-birin sarldlar. Bu iki qlb grdkd, sanki, bir-birin n qdr lazm olduqlarn hiss edrk, bir-biril bdi olaraq qovudular. Szlri mumi v hamnn baa ddy mnada ildrsk, bunlar haqqnda bel demk olard: btn almdn mzar divar il ayrlm olan Jan Valjanla Kozetta, sanki, iki eyi tcssm edirdilr: Jan Valjan dul qalanlarn, Kozetta is yetim qalanlarn tcssm idi. V Jan Valjan, sanki, gylrin mri il Kozettann atas oldu. Bu surtd, el mesinin qaranlnda Jan Valjann Kozettann lini-lin almas srarngiz bir duyu oyatmd. Bu duyu xyaldan yox, bir hqiqtdn domudu. Jan Valjann bu uan taleyin qarmas Allahn mri idi. Demk, Jan Valjan z n yax bir snacaq tapmd. Burada onun n, deysn, he bir qorxu yox idi. Kozetta il Jan Valjann yaad otan pncrsi bulvara alrd. Btn evd bu, yegan pncr idi, odur ki, evin hm yan, hm d qabaq trfind yaayan qonularn nzrlrin satamaq qorxusu yox idi. 50-52 nmrli evin aa mrtbsi khn bir anbardan v bostanlarn mhsullarn qoymaq n istifad etdiklri bir damdan ibart idi. Bu mrtbnin st mrtb il he bir laqsi yox idi, ondan n pillkni, n bacas olmayan taxta tavanla ayrlmd, bu mrtb btn komann mrtblrini ayran, sanki, qapal araksm idi. Dediyimiz kimi, ikinci mrtb bir ox balaca otaqlardan v bir ne ardaqdan ibart idi: bunlarn yalnz birind Jan Valjann tsrrfatn idar etmy razlq vermi bir qar yaayrd. Qalan otaqlar is bombo idi. Qar evin ba kirayniini adlanrd, ancaq slind evin qaps idi. Milad axam ota Jan Valjana kirayy vern d el bu qadn idi. Jan Valjan zn spaniya qiymtli kazlar saysind iflas etmi bir rantye kimi tantdraraq, nvsi il birlikd burada yaamaq istdiyini sylmidi. Alt ayn kiray pulunu qabaqcadan verrk, bildiyimiz kimi qardan ota v dhlizi dmyi xahi etmidi. Qar da axamdan pei qalam v onlarn glii n hr eyi hazrlamd. Bu surtl hftlr keir, qoca il uaq bu miskin komada xobxt bir hyat srrdlr. Kozetta shrdn axama kimi glb oynayr, danr, mahn oxuyurdu. Uaqlarn da qular kimi, shr nmlri var. Bzn Jan Valjan Kozettann soyuqdan atlam v qzarm kiik lini llri arasna alar v prdi. Yazq qzcaz, yalnz dylmy adt etdiyindn, bunun n demk olduunu anlamaz v utana-utana kilrdi. Bzn d Kozetta ciddi bir tvr alaraq z qara paltarna baxmaa balard. Kozetta artq cndr paltar geyinmirdi, o, yas lamti olan qara paltar geyinirdi. O, sfaltdn uzaqlaaraq hyata qdm basrd. Jan Valjan ona savad yrtmy balad. ox vaxt uan szlri hcclmsini dinlrkn o, katorqada pis niyytl savad yrndiyini xatrlard. ndi niyyti dyimidi, o, uaa savad yrdirdi. Qoca katorqal bunu dndkc, daln bir mlk tbssm il glmsrdi. Jan Valjan bunu taleyin mri, insana hkm edn bir varln iradsi olduunu hiss edir v xyalata dalard. Yax niyytlrin d, pis niyytlrin d uurum kimi yerlri var. Kozettaya savad yrtmk v ona istdiyi qdr oynamaq n imkan yaratmaq Jan Valjan hyatnn btn mnasn, demk olar ki, bunda grrd. Bzn d Kozettaya anasndan danar v dua oxutdurard.

Kozetta ona ata deyrdi, onun baqa ad olduunu bilmzdi. Jan Valjan saatlarca Kozettann kuklasn geyindirib soyundurmasna baxar v onun civiltisini dinlrdi. Hyat indi onun n d maraqsz deyildi, insanlar ona mrhmtli v daltli grnrd, artq bu uaq onu sevdikdn sonra, o he ksi fikrind mzmmt etmirdi, tqsirlndirmirdi; o, tamam qocalncaya qdr yaamaq istyirdi. Glck ona, sanki, Kozettann sad parlaq bir nurla iqlam kimi grnrd. n yax adamlar bel xudbin fikirlrdn kin bilmzlr. O, bzn qzn gzl olmayacan dnrk sevinrdi. Bu bizim xsi ryimiz olsa da, lakin mtlbi sonuna qdr sylyck olursaq, znnimizc, Jan Valjan Kozettan sevdiyi zaman qlbind yaxla olan meyili qvvtlndirmk n mhbbt ehtiyac vard. O, bir az bundan vvl, artq baqa bir kild insanlarn kin v davtini v cmiyytin pu v bo olduunu grmd. Lakin onun grdklri hyat facili bir kild daraldr, onun yalnz bir trfini bruz verirdi ki, o da Fantinann varlnda tcssm edn qadn taleyi v Javerin simasnda tcssm edn ictimai ry idi. Bu df Jan Valjan katorqaya yax i grdy n gndrilmidi, onun qlbi yen aclarla dolmudu, onu yen nifrt v yorunluq brmd. Yepiskopun xatirsi bel bzn, sanki, snmy balayr, lakin yenidn zfr alaraq parlayrd, nhayt, bu mqdds xatir d snd. Kim bilir, blk d, Jan Valjan artq midsizlik qaplarn dyrd, blk, o tamamil squt etmk rfsind idi? Lakin o, sevdi v yen qvvt qazand. fsus! Hqiqtd o he d Kozettadan mhkm deyildi. Jan Valjan Kozettaya himay gstrdis, o da Jan Valjana qvvt verdi. Kozetta onun saysind hyat yolunda irlily bilrdi, Kozettann saysind is o, yaxlq yolu il irlilmy imkan tapd. O, uaq n bir kmk idis, uaq da onun n bir istinadgah idi. Snin trzinin mvazint sirri n qdr drin v mqddsdir, ey Flk! DRDNC FSL. Ba kirayniinin mahidlri. Jan Valjan ehtiyat n gndzlr he ky xmazd. Hr axam qaranlq krkn, bzn yalqz, ox vaxt is Kozetta il birlikd n tnha bulvarlarn knar xiyabanlarnda bir-iki saat gzr, hava qaraldqdan sonra is bir kilsy girrdi. Xsusil evin yaxn olan Sen-Medar kilssin getmyi sevrdi. Kozettan z il brabr aparmad zamanlar, onu qarya taprard, lakin Kozetta n mehriban qoca il gzmk byk bir sadt idi. Bir saat onunla gzmyi Kozetta Katerinas il irin-irin shbt etmkdn bel xo bilrdi. Qoca onunla gzrkn, daim lindn tutar v nvazil danard. Kozetta olduqca n tbitli bir qz idi. Qar tsrrfat idar edir, xrk biirir, bazara gedirdi. Onlar sad bir hyat srrdlr, n lazml eylr ehtiyaclar olmasa da, srdklri hyat yoxsul adamlarn hyatna bnzyirdi. Jan Valjan otan iind he bir ey dyidirmdi, hr eyi el birinci gn olduu kimi saxlad, yalnz Kozettann balaca daxmasnn li qapsn dyidirib, yerin taxta bir qap qoydurdu. O yen eyni sar redinqotunu v eyni qara alvarn geyir v eyni khn lyapasn qoyurdu. Kd rast glnlr onu yoxsul znn edirdilr. Bzn rhmdil qarlar onu dilni bilib, bir su bel verrdilr. Jan Valjan pulu alar v hrmtl tkkr edrdi. Bzn d sdq istyn bir bdbxt rast gldikd, yaxnda kims olub-olmadn bilmk n trafna boylanar v xlvtc yoxsula yanab, ovcuna bir mis, ox zaman is bir gm pul qoyar v sonra tez kilrdi. Bu iin z mnfi chti vard. Mhlld onun bu hrktini grmy baladlar v ona sdq vern dilni adn verdilr. Ba kirayniin olan qar hiylgr, paxllqdan hr eyl maraqlanan bir mxluq idi. Jan Valjann z bel duymadan onun hr bir hrktini diqqtl izlyirdi. Bir az kar olduundan boboazlq edrdi. Kemi gzlliyindn yalnz iki dii qalmd: biri std, biri altda. O hmi bu iki diini aqqldadard. Qar Kozettadan bzi eylr sorumaa balad. Lakin o, z d he bir ey bilmdiyindn, qarya he bir ey dey bilmmi v ancaq znn Monfermeyldn gldiyini

bildirmidi. Bir df bu sayq gzti Jan Valjann komann bo otaqlarndan birin girdiyini grd v bu hr eyl maraqlanan dedi-qoduu qarya bhli grnd. O, qoca piik kimi sssiz-smirsiz, gizln-gizln onun dalnca yeridi v xlvtc qapnn deiyindn pusmaa balad. Jan Valjan ehtimal ki, ehtiyat edrk arxasn qapya trf evirmidi. Qar Jan Valjann li il cibini eldiyini v oradan bir iyn, qay v sap xartdn grd. Sonra Jan Valjan redinqotunun tyinin astarn skrk, oradan sarmtl bir kaz xartd v ad. Qoca qar bu sar kazn min franklq bir bank bileti olduunu anlayaraq dht gldi. O, mrnd ancaq iki, ya df min franklq bilet grmd. Qar brk qorxmu halda oradan kildi. Bir dqiq sonra Jan Valjan qarnn yanna glib, min franklq bileti xrdalaman xahi etdi v bu pulu dnn aldn, hm d onun yarm illik rentas olduunu syldi. Dnn haradan ald? dey qoca qar z-zn fikirldi. Dnn axam o, ancaq saat altda evdn bayra xmd, xzinnin kassas is bu zamanlar bal olur. Qar crbcr frziyylr quraraq, pulu xrdalamaa getdi. Bu min franklq bilet hvalat yeni tfsilatla znginlrk v min frankdan bir ne min franka evrilrk, Vin-Sen-Marsel mhllsinin arvadlarnn azna dd, bir ox dedi-qodulara v tvi sbb oldu. Bu hvalatdan bir ne gn sonra Jan Valjan ynind tkc jilet koridorda odun miarlayrd. Qoca qar otaqda ev ilri il mul idi, Kozetta is odunun miarlanmasna tamaa edirdi. Otaqda tk qalan qar, redinqotun mxdan aslm olduunu grb diqqtl onu yoxlamaa balad. Astar yenidn tikilmidi. Qar redinqotun hr yerini diqqtl aradrd. Ona el gldi ki, redinqotun tklrind v qol diblrind qaln kaz ballar tikilmidi. bh yox ki, bunlar da min franklq biletlrdn idi. Bundan baqa, qar redinqotun ciblrind bir ox baqa eylr grd. Orada daha vvl grm olduu iyn, qay v sapdan baqa, dolu bir pul kissi, byk bir baq v bu ox bhli idi mxtlif rngli bir ne parik vard. Bu redinqotun hr cibi hr bir ehtimala qar gzlnilmyn hallarda lazm ola biln eylrl dolu idi. Bellikl komann kirayniinlri qn axrlarna qdr yaadlar. BENC FSL. Be franklq pul yer dnd cingildyir. Sen-Medar kilssinin yaxnlnda, st rtlm camaatlq bir su quyusunun knarnda hr gn bir dilni otururdu. Jan Valjan ona mmnuniyytl sdq verirdi. Onun bir ne su vermdn bu dilninin yanndan kediyi hallar ox az olard. Bzn onunla shbt bel girirdi. Dilniy paxllq ednlr onun polis adamlarndan olduunu iddia edirdilr. O, yetmi be yal qoca idi, daim dodaqalt dua oxuyard. Bir axam Jan Valjan tkc Kozettasz, onun yanndan kerkn dilninin hmiki yerind, yenic yandrlm olan k fnrinin altnda oturduunu grd. Beli ox bklm olan bu qoca dilni sanki, hmiki kimi dua oxuyurdu. Jan Valjan yaxnlab ona sdq uzatd. Dilni birdn ban qaldraraq dz Jan Valjann zn baxd, sonra yen cld ban aa sald. Bu hrkt bir ildrm srti il kes d, Jan Valjan titrdi. Ona el gldi ki, k fnrinin i altnda qoca dilninin miskin v abid zn deyil, yax tand bir adamn qorxunc zn grd. Jan Valjan zn qaranlqda plngl z-z glmi kimi znn etdi. Dhtindn donub qalaraq geri srad. O, n nfs almaa, n danmaa, n dayanmaa, n d qamaa csart etmir, ski il sarnm ban yrk oturmu olan dilniy baxrd. Dilni is, sanki, Jan Valjann qabanda dayandn grmrd. Bu xariqlad bir dqiqd, Jan Valjan bir svq-tbii il, blk d, gizli bir znmhafiz duyusu il ssini xarmad. Dilninin grn eyni idi; eyni boy, eyni cndrlar, eyni sima. Jan Valjan z-zn dnrk: Eh! Mn lap dli olmuam, dedi. Mni qara basr! Bel ey ola bilmz! O, byk bir hycan iind ev qaytd. Grm olduu zn Javerin z olduunu zn bel etiraf etmkdn qorxurdu. Gec bu hadisni fikirlrkn dilni il n n danmadna tssf etdi, danm olsayd, dilni bir daha ban qaldrmaa mcbur olard.

O birisi gn axam qaranlnda, Jan Valjan yen oraya getdi. Dilni hmiki yerind oturmudu. Jan Valjan ona bir su uzadaraq qti bir ssl dedi: Xo grdk, baba. Dilni ban qaldrd v zaryan bir ssl: Sa ol, mrhmtli aa dedi. Bu adam, bhsiz, qoca v dua oxuyan dilninin z idi. Jan Valjan bsbtn sakit oldu. Htta z-zn glrk Burada Javer n gzirdi? dey dnd. Yoxsa gzlrim xarab olmaa balayr? O artq bu bard dnmrd. Bir ne gn sonra, axam saat skkiz yaxn Jan Valjan z otanda oturub Kozettaya drsini hndrdn oxutdurmaqda ikn, birdn evin bayr qapsnn alb, yen balandn eitdi. Bu ona qrib grnd. Evd zndn baqa yalnz qoca qar olurdu ki, o da am yandrmamaq n hmi axamdan yatard. Jan Valjan skut etmk n Kozettaya iar etdi. O, kimins pillknl yuxar qalxdn eidirdi. lbtt, bu, qarnn z d ola bilrdi, blk, xstlnmi v drman n aptek gedibmi. Jan Valjan qulaq verib dinldi. Addmlar kii addmlar kimi ar v gurultulu idi. Lakin qar da kobud ayaqqab geyirdi, bir d qarlarn ayaq sslri d kiilrin ayaq ssin bnzr. Bununla bel Jan Valjan am sndrd. Kozettaya: Get, yavaca yerind uzan! dey pldayb, onu yatmaa gndrdi, Kozettann alnndan pdy zaman, ayaq sslri ksildi. Jan Valjan oturduu stulun stnd arxas qapya doru qaranlqda, nfs bel almadan, hrktsiz oturmaqda davam edirdi. Bir xeyli mddt sonra, he bir ss eitmyrk sssizc vziyytini dyidi v geriy dnb otann qapsna baxdqda, qapnn aar dliyindn iq gldiyini grd. Bu iq qaranlq olan qapda v divarda mum bir ulduza bnzyirdi. bh yox ki, qapnn arxasnda bir adam dayanmd v lind am, qulaq asrd. Bir ne dqiq daha kedi, iq yox oldu. Lakin Jan Valjan azca bel ayaq ssi eitmdi, qapnn arxasnda dayanb qulaq asan adam, yqin ki, ayaqqablarn xarmd. Jan Valjan, paltarn soyunmadan yatana atld v btn gecni gzlrini yummad. Shr yaxn, yorunluqdan mrglmy balad zaman, birdn koridorun sonundak bo otaqlardan birinin qapsnn aldn eidrk oyand. Sonra axam pillkndn qalxan kiinin tan ayaq sslrini eitdi. Ayaq sslri yaxnlard. Jan Valjan arpaysndan srad. Gzn aar deiyin yaxnladrd. O, gec komaya girrk, qapsnn arxasnda dayanb pusan yad adamn kim olduunu grmy alrd. Dorudan da, Jan Valjann qaps yanndan bu df dayanmadan bir kii kedi. Koridor hl ox qaranlq idi, onun zn semk mmkn deyildi, lakin bu adam pillkn atd zaman bayrdan gln iq onun zn dd v Jan Valjan onu arxadan aydnca grd. Bu, ucaboylu, uzun redinqotlu v qoltuunda youn dynyi olan bir kii idi. Bu, Javerin dhtli klgsi idi! Jan Valjan bulvara doru alan pncrdn bir daha ona baxa bilrdi, lakin bunun n pncrni amaq lazm glirdi, buna da o csart etmdi. bhsiz, bu adam qapn z aar il ab, z evin girr kimi iri girmidi. Lakin bu aar ona kim vermidi? Btn bu eylr n demk idi? Shr saat yeddid qar ota tmizlmy gldiyi zaman Jan Valjan ona diqqtli bir nzr sald, lakin he bir ey sorumad. Qar zn hmiki kimi aparrd. Ota sprrkn qar dedi: Cnab, siz, yqin, bu gec bizim ev bir adam girdiyini eitdiniz? O zamanlar bu mhlld axam saat skkiz gecnin yars hesab olunurdu. Jan Valjan olduqca tbii bir ssl: Dorudan da, dedi, el bir ey eitdim. O kim idi? O bizim yeni kirayniinimizdir. Ad ndir? Yax yadmda deyil. Bilmirm Dmondur, yoxsa Domondur. Buna bnzr bir eydir, dey qar cavab verdi. Yax, bs bu cnab Dmon kimdir? Qar balaca, hiylgr gzlri il ona baxd v cavab verdi: O da el sizin kimi bir rantyedir.

Qar, blk d, bu szlri tamamil mqsdsiz sylmidi, lakin Jan Valjan bu szlrin mnasz olmadn dnd. Qar getdikdn sonra Jan Valjan kafda saxlad yz frank dstlyib kaza bkd v cibin qoydu. Pulun ssi xmasn dey, bunu byk bir ehtiyatla etdis d, pullardan biri lindn drk, cingilti il dmnin stn yuvarland. Qaranlq knd o, aaya endi, bulvarn hr trfin diqqtl baxd. Bulvarda kims grnmrd. Lakin aaclarn arxasnda da gizlnmk olard. Jan Valjan zyuxar qalxd. Kozettaya: Gedk, dedi. Kozettann lindn tutdu, ikisi birlikd evdn xdlar.

BRNC FSL. Strateji sullar. Hm bu, hm d oxucunun bundan sonra tsadf edcyi shiflr haqqnda izahat vermy ehtiyac var. Tssflr olsun ki, zndn bhs etmy mcbur olan bu srin mllifi, bir ox illrdn bri Parisd yaamr. O, Parisi trk edndn sonra, Paris z simasn dyimidir. Onun yerind mllifin bir ox chtdn tanmad yeni bir hr ml glmidi. Onun Parisi n qdr sevdiyini inandrmaa ehtiyac yoxdur. Paris onun mnvi vtnidir. Khn evlrin uurulmas v yeni evlrin tikilmsi saysind, mllifin gncliyind grdy Paris, xatirsini prstil v ziz saxlad Paris artq kemidn baqa bir ey deyildir. Lakin hr halda, bu srin mllifin kemidki Paris haqqnda indiki Paris kimi bhs etmy icaz verilmlidir. Kim bilir, blk d, mllifin oxucunu aparaca v Bax, filan kd filan ev vard deycyi yerd artq n k qalmdr, n d evlr. Oxucular zhmt kmk istslr, bunu yoxlaya bilrlr. Mllifin zn glinc, o bugnk Parisi tanmr, o, qlbind ziz saxlad xyallara dalaraq kemi gnlrdki Parisi tsvvrn gtirib bu sri yazr. O, vaxtil vtnind grdy bzi eylrin, sanki, hl d qaldn, sanki, hl hr bir eyin mhv olmadn dnmkl zn tslli verir. Doma hrd yaayan adama el glir ki, bu klrin, pncrlrin, eyvanlarn, qaplarn onun n he bir hmiyyti yoxdur, bu divarlar ona yad divarlardr, bu aaclar yolunda rast gldiyi tsadfdn baqa bir ey deyil, daxil olmad bu evlr ona lazm deyil, qdm basd bu dm yollar ancaq da yndr. Ancaq sonralar, artq o yerlri trk etdikdn sonra, bu klrin snin n n qdr ziz olduunu, bu eyvanlardan, bu pncrlrdn, bu qaplardan ayr ddyn, bu divarlara ehtiyacn olduunu, bu aaclar drin bir mhbbtl sevdiyini, he bir zaman daxil olmadn bu evlrd snin hr zaman yaam olduunu, bu dalarda ruhundan, qlbindn, qanndan bir qtr qaldn hiss edirsn. Snin artq grmdiyin v blk d, he bir zaman grmycyin, lakin xatirnd klini saxladn bu yerlr qrib, xst bir hsnl parlamaa balayr, lmli klglr kimi daim snin gzlrin grnr. Onlar, sanki, bizim n mqdds bir torpaqdr, sanki, Fransann timsaldr. Biz onlar sevirik, biz daim onlar z xatirmizd bir zaman olduqlar kimi canlandrmaa alrq, biz onlar zrr qdr bel dyimk istmirik, nki vtn xyal ana xyal kimi bizim n zizdir. Demk, kemidn indiki zaman kimi bhs etmk n biz icaz verilmlidir. Bu xsusda oxucuya xbrdarlq etdikdn sonra szmz davam ed bilrik. Jan Valjan drhal bulvardan klr dnrk izini azdrmaq mqsdil, tez-tez smti dyimy balad. Dalnca he ksin glmdiyin min olmaq n ox zaman geri qaydb kemi olduu klri yenidn keirdi. Marallar da ovulardan xilas olmaq n bel edirlr. Maral ayaqlarnn izi qalan yumaq torpaqda bu sulun bir yax chti daha vardr ki, geriy qaydarkn buraxd iz, adtn,

ovular v ov tulalarn azdrr. Ovularn dilind bu sula yalandan yuvaya kilmk deyirlr. Aydnlq bir gec idi. Jan Valjan n bu lverili idi. fqdn hl ox da yuxar qalxmayan ay ky klg v iq zolaqlar salrd. Jan Valjan evlrin v hasarlarn yanndan klg dn trfdn kerk ged bilir v eyni zamanda iq dn trflri d gr bilrdi. Lakin o, blk d, klgli trfin nzrindn qadn he xyalna bel gtirmirdi. Hr halda, o, Polivo ksin bitiik olan btn bo v dar klrd dalnca he ksin glmdiyin min idi. Kozetta he bir sual vermdn, dinmz-sylmz gedirdi. Hyatnn ilk alt ili rzind kmi olduu tinliklr onun tbitind bir nv passivlik yaratmd. Bundan baqa, onun daha bir xsusiyyti vard biz bundan hl dflrl bhs edcyik o, qocann qrib hrktlrin, taleyin oyunlarna yrmidi. Hm d bunlar drindn anlaya da bilmirdi. Bir d Kozetta zn Jan Valjann yannda thlkdn uzaq hiss edirdi. Jan Valjan haraya getdiyini Kozettadan artq bilmirdi. Kozetta ona pnah apard kimi, o da Allaha pnah aparrd. Kozettaya da, Jan Valjana da el glirdi ki, zndn d byk bir qvv onun lindn tutub aparr, grnmz bir varlq onun hr addmna istiqamt verir. mumiyytl, onun he bir myyn fikri, he bir mqsdi, he bir plan yox idi. O, htta grdy adamn Javer olduuna bel min deyildi. lbtt, o adam Jan Valjan olduunu bilmyn Javer idi. Ax o, qiyafsini dyimidi. Ax onu lm znn edirdilr. Bununla bel, son gnlr rzind ona qrib grnn bzi hadislr ba vermidi. Bunlar kifayt idi: o, bir daha Qorbonun evin qaytmamaa qrar verdi. Yuvasndan rkdlm bir heyvan kimi, Jan Valjan yeni bir snacaq tapana qdr gizlnmk n bir deik axtarrd. Jan Valjan bir mddt Muftar mhllsind mxtlif istiqamtlrd dolad. Mhll artq yuxuya dalmd, sanki, orta srlrin srt qanunlar hl d qvvd idi v i keirmk haqqnda hl d siqnal verilirdi. Jan Valjan ali strateji qanunlarnn tlblrin gr mxtlif vasitlrl Vergi ksindn Talaa ksin, oradan da Batuar-Sen-Viktora v Pi lErmit kedi. Bu klrd geclm evlri vardsa da, Jan Valjan oralara he ayaq basmad, o baqa ey axtarrd. Yeri glmikn Jan Valjan, htta tsadfn onun izini tapm olsalar da, indi yen bu izi itirdiklrin bh etmirdi. Sent-Etyen-d-Mon qllsindki saat dz on biri vurduu zaman, Jan Valjan Pontuaz ksind 14 nmrli evd yerln polis komissar idarsinin qabandan keirdi. Yuxarda qeyd etmi olduumuz znmhafiz duyusu, bir ne saniy sonra onu geriy baxmaa mcbur etdi. Bu zaman zndn xeyli yaxnda dalnca adamn gldiyini aydnca grd. Onlar knin klg trfi il polis idarsinin fnri altndan bir-birinin ardnca kediklri zaman fnrin i onlar kf etdi. nfrdn biri 14 nmrli ev doru gedn kiik xiyabana kedi. Qabaqda gedn adam Jan Valjana son drc bhli grnd. O, Kozettaya: Gedk, bala, dedi v Pontuaz ksindn xmaa tlsdi. Jan Valjan qonu klrd bir dair vurdu, vaxt gec olduuna gr bal olan Patriarx passaj trafna doland, sonra Aac qlnc ksini, nian ksini kedi. Pot ksin daxil oldu. Orada yolayrc vardr. Hal-hazrda hmin yerd Rolen kolleci yerlmidir. Yeni SentJenevyeva ksi d buradan ayrlr. (lbtt, Yeni Sent-Jenevyeva ksi khn kdir. Pot ksin glinc is buradan on ild bir df pot karetas ke ya kemy. On nc srd bu Pot ksind dibkilr yaarm, knin indiki ad da el Dibk ksidir). Ay bu yolayrcn iqlandrmd. Jan Valjan darvazann arxasnda gizlnrk dayand, bu ehtimalla ki, hmin adamlar onu tqib etmkd davam edirlrs, ay i dn yerdn kediklri zaman, mtlq onlar grckdir. Dorudan da, dqiq kemdi ki, tqib ednlr yen grndlr. ndi onlar drd nfr idi, hams ucaboylu, uzun, tnd redinqotlu, dyirmi lyapal idilr, llrind youn dynklr vard. Qorxunc grnlrindn, iri boylarndan v zorba yumruqlarndan baqa, onlarn qaranlqda vahimli yerimsi dht oyadrd. Onlar hrli paltar geyinmi drd kabusa bnzyirdilr.

Yolayrcnn ortasnda dayanb bir yer ydlar, bir ey mzakir edirlrmi kimi ba-baa verdilr. Trddd iind olduqlar grnrd. Ba saylan adam dnb bir li il Jan Valjann gizlndiyi trfi srtl gstrdi, o birisi is xeyli inadla baqa smti gstrirdi. Badak adam dnb baxdqda ayn i onun zn dd. Jan Valjan Javeri tand. KNC FSL. Xobxtlikdn, Austerlits krpsndn arabalar keir. Artq Jan Valjan n bh qalmad; xobxtlikdn, onu tqib edn adamlar hl trddd iind idilr. Jan Valjan onlarn trddd etmsindn istifad etdi; onlar vaxt itirdiklri halda, Jan Valjan vaxt qazanrd. Gizlndiyi darvazann altndan xb, Pot ksi il Nbatat bana doru irlildi. Kozetta yorulmaa balayrd. Jan Valjan onu qucana alb apard. Yolda he ks rast glmdi, aydnlq olduundan k fnrlrini yandrmamdlar. Jan Valjan srtl yerimy balad. Bir az sonra Qoblenin dibk fabrikin atdlar. Fabrikin fasadnda ayn inda qdim bir lvh aydnca grnrd. zrind bel yaz vard: Bu fabrik Qoblenin v olunundur. Mtrilr, mal almaa tlsin siz. Burda dibk, lyn, qazan, gvc olur. N desniz, can-ba il verrik biz. em ksi v Sen-Viktor fantan dalda qaldqdan sonra Jan Valjan Nbatat ba boyu sahil doru enn klrl yerimy balad. Burada dayanb geri baxd. Klrd he ks grnmrd. Dalnca he ks glmirdi. Azad bir nfs ald. Austerlits krpsn atmd. O zamanlar krpdn kemk n hl vergi alrdlar, Jan Valjan vergi yann budkasna yanab bir su uzatd. Qoca lil bir kii: ki su vermlisiniz, dedi. Qucanzda z yeriy biln bir uaq var. ki adamn haqqn vermlisiniz. Jan Valjan krpdn kemsinin kimins diqqtini clb etdiyin tssf edrk pulu verdi. Qaan adam koramal kimi siviib kemlidir. Onunla brabr krpdn byk bir araba da keirdi. O da Jan Valjan kimi ayn sa sahilin doru gedirdi. Bu, Jan Valjann xeyrin idi. O, arabann klgsind gizlnrk krpn ke bilrdi. Krpnn ortasna atdqda, Kozetta ayaqlarnn ydyn hiss edrk db yerimk istdi. Jan Valjan onu yer qoyub lindn tutdu. Krpn kedikdn sonra sol trfd odun anbarlarn grd v o trf getdi. Anbarlara atmaq n geni v aq iql bir yerdn kemk lazm glirdi. Jan Valjan trddd etmdi. Onu tqib ednlr grnr izini itirmidilr v Jan Valjan artq zn thlkdn uzaq znn edirdi. Dorudur, onu axtarrdlar, lakin tqib edn yox idi. Divarla hat olunmu iki taxta anbar arasnda Yal yol adl balaca bir k vard. Bu k dar v qaranlq idi, sanki, el onun n yaranm idi. Jan Valjan ky girmdn boylanb geri baxd. Dayand yerdn Austerlits krps badan-baa grnrd. Krpy drd qara klgnin xdn grd. Klglr Nbatat ba trfdn ayn sa sahilin doru glirdi. Bu drd klg onu tqib edn drd ovu idi. Jan Valjan tly dm bir heyvan kimi titrdi. Onun yalnz bir midi qalmd; blk d, o, Kozettann qolundan tutaraq iql yerdn kediyi zaman bu adamlar hl krpy atmam v onu grmmidilr.

gr el olsayd, qarsndak dar kni kerk odun anbarlarna, bostanlara, llr, dzlr ata bilr v artq qurtulmu olard. Ona el gldi ki, bu balaca v sakit ky etimad ed bilr. Jan Valjan bu k il getdi. NC FSL. 1727-ci ildki Parisin planna bax. yz addm getdikdn sonra, Jan Valjan knin iki qola ayrld bir yer atd: knin bir qolu saa, o biri qolu is sola gedirdi. Jan Valjann qarsnda, sanki, V hrfinin iki buda dayanmd. O hans yolu semli idi? O, trddd etmdn saa doru getdi. N n? nki sola gedn yol qsby, yni mskun bir yer, saa gedn k is dzlr, yni kimssiz yerlr doru gedirdi. Lakin onlar artq o qdr srtl yerimirdilr. Kozettaya gr Jan Valjan da yava yerimy mcbur olurdu. Jan Valyan onu yen qucana ald. Kozetta dinmz-sylmz ban qocann iynin qoydu. Ara-sra Jan Valjan dnb geriy baxrd. O, qarsnda ox kimi uzanan knin klg trfindn getmy alrd. ki- df dnb baxd, he ksi grmdi. Btn k drin bir skut iind idi. Jan Valjan bir az sakitlrk yoluna davam etdi. Birdn, bir daha dnb geriy baxdqda, arxada qalan knin uzaqlarnda qaranlqda bir an iind hrkt bnzr bir ey grd. Jan Valjan bu df yerimk deyil, srtl zn qabaa atd. Yan bir ky rast glib, onu tqib ednlri yen azdrmaq n gizln bilcyin mid edirdi. Nhayt, bir divarn yanna atd. Lakin bu divar he d onun qabaa getmyin mane olmurdu. Bu divar Jan Valjann getdiyi k il birln bir kndln dng boyu il uzanrd. Yen hans yolla getmyi hll etmk lazm idi: saam, yoxsa solam? Sa trf baxd. Balaca k hm mry, hm d anbara bnzyn tikintilr arasndan keir v dar bir dalanla qurtarrd. Bu dalann sonunda uca, a bir divar olduu aydnca grnrd. Jan Valjan sol trf baxd. Bu trfdn dng aq idi, txminn, yz addmdan sonra bir geni ky xrd. Qurtulu yalnz bu trfd idi! Jan Valjan dngnin sonunda dumanl bir kild grnn ky yetimk n sola doru yenic dnmk istyirdi ki, birdn yol ayrcnda qara bir heykl kimi hrktsiz dayanm bir klg grd. Bu adam, grnr, oraya qsdn qoymudular ki, kimins yolunu kssin. O kimi is pusurdu. Jan Valjan geriy kildi. Jan Valjann olduu yer Sent-Antuan qsbsi il rab krps arasnda idi. Bu yaxnlarda balanan tikinti ilri Parisin bu hisssini d sasl surtd dyimidi. Bzilrinin dediyin gr, tikinti ilri bu yeri eybcr bir kl salm, baqalarnn dediyin gr is, yaxladrmd. umlanm tarlalar, odun anbarlar, khn evlr artq yox idi. ndi orada yeni geni klr, meydanlar salnm, sirklr, ippodromlar, dmir yolu vazallar ml glmi, Mazas hbsxanas tikilmidi; hm trqqi, hm d onun islahedici vasitsi. Yarm sr bundan vvl, fsanlr saslanan v nstituta Drd millt, Komediya operasna is Feydo deyn adi xalq dilind Jan Valjann ddy yer Kiik Pikps deyirdilr. Sen Jak qaplar, Paris qaplar, Serjantlar qaps, Donuzular, Qaliot, Selestinlr, Kapusinlr, kiclr, Palql, Krakov aac, Kiik Pola, Kiik Pikps kimi qdim adlar indiy kimi qalmd. Kemiin bu qrntlar hl d xalqn hafizsind yaamaqdadr. Kiik Pikpsn mr ox da uzun srmmidi. O, Paris mhllsin ox az bnzyirdi. mumi grn spaniya hrinin monastrn xatrladrd. Yollarn ksriyyti dnmmidi, klrin trafnda is hl ox az ev tikilmidi. Sonralar bhs edcyimiz iki- evdn baqa, k boyu ancaq hasarlar v boluqlar uzanrd. N yoldan ken bir ekipaj, n d bir ey grnrd. Ara-sra bzi pncrlrd am i parlard. Axam saat ondan sonra btn iqlar

snrdi. Hr yerd balar, monastrlar, odun anbarlar, bostanlar, bzn d alaq boylu balaca evlr v ev kimi uca, uzun divarlar. Ken srd bu mhllnin mnzrsi bel idi. nqilab dvrnd artq bu mhllnin simas son drc dyimidi. Respublika hkumt idarlrinin mri il mhll dlinmi, paralanm, uurulmu v burada nql anbarlar dzldilmidi. Otuz il bundan vvl bu mhll yksln yeni binalarn altnda tamamil dfn edilmidi. Hal-hazrda bu mhlldn he bir sr qalmamd. Masir Parisin planlarnda izi-tozu qalmayan kiik Pikps 1727-ci il plannda aydnca qeyd olunmudu. Bu plan Parisd Suvaqlar ksinin qabandak Sen Jak ksind Deni Tyeri trfindn, Lionda is Prdansdak Ticart ksind Jan Jiren trfindn nr edilmidi. Syldiyimiz kimi, Kiik Pikps mhllsinin kli V hrfin bnzyirdi ki, bu da Yal yol ksinin qollarndan ml glmidi: sol qolu Pikps dngsi, sa qolu is Polonso ksi adlanrd. Bu V hrfinin iki qolunun uclar sanki, bir atq il birldirilmidi. Bu atq Dz divar ksi adlanrd. Polonso ksi burada qurtard halda Pikps dngsi hl davam edir v Lenuar bazarna qdr uzanrd. Sena trfindn gln v Polonso ksinin axrna atan adamn solunda dz bucaq altnda dnn Dz divar ksi, qabanda bu knin divar, sanda is yen hmin knin davam olard ki, bu da Janro dalan adlanan ba bal bir dngy keirdi. Jan Valjan hmin bu yerd dayand. Dediyimiz kimi, Jan Valjan Dz divar ksi il Pikps dngsinin tinind dayanm qara klgni grr-grmz geri kildi. Artq msl aydn idi. Bu klg Jan Valjan gzlyirdi. Bs n etmli? Geriy qaytmaq artq gec idi. Bir an vvl grdy v arxasnda, qaranlqda hrkt edn klglr, he bhsiz, Javer v onun adamlar idi. Javer ox ehtimal ki, sonunda Jan Valjann durmu olduu knin banda dayanmd. Grnr, Javer bu balaca dolambac k il yaxca tan idi v onun x yerinin keiyini kmk n adam qoymudu. Bu ehtimallar o qdr hqiqt uyun idi ki, Jan Valjann qzn beynind birdn-bir sn bir klyin sovurduu bir ovuc toz kimi frland. Jan Valjan Janro dalanna baxd: orada mane grnrd. Pikps dngsin nzr sald, orada keiki dayanmd. Jan Valjan ayn gm i dn kd qara bir klg kimi gz arpan qara bir adam grd. Qabaa getmk bu adamn lin dmk demk idi. Geriy dnmk Javerin pncsin dmk demk idi. Jan Valjan kmndin boynuna kediyini v yava-yava daraldn hiss edirdi. O, midsiz bir nzrl gylr baxd. DRDNC FSL. Qurtulu axtarrkn. Btn sonrak hadislri baa dmk n Dz divar dngsini v xsusil, Polonso ksindn bu dngy xanda sol trfd qalan tini drst tsvvr etmk lazmdr. Dngnin btn sa trfind, ta Pikps ksin qdr, kiik, yoxsul evlr tikilmidi, dngnin sol trfind is bir ne kaandn ibart ciddi grnl bir tikinti vard. Bu kaanlr Pikps ksin yaxnladqca, yava-yava bir, ya iki mrtb artrd. Bellikl, bu tikinti Pikps ksi trfdn ox yksk olduu halda, Polonso ksi trfdn xeyli alaq idi. Tsvvr etdiyimiz knin tinind is, bu tikinti xeyli alalr v buradan divar balayrd. Lakin divar knin dngsind qurtarmayaraq, mhllnin son drc ksik grnn trfini hat edirdi. gr iki mahididn biri Polonso ksind, o biri is Dz divar dngsind dayanm olsayd, bu divarn iki tini bu nqtd onlarn gzn grnmy bilrdi. Divar bu iki tindn balayaraq Polonso ksind 49 nmrli ev qdr, Dz divar ksind is divar daha qsa olduundan yuxarda tsvir etdiyimiz qara tikintiy qdr davam edir, bu tikintinin yan trfini ksib iriy girn yeni bir tin ml gtirirdi. Tikintinin bu yan trfi qmli tsir balayrd, bu trfd yalnz bir pncr, daha dorusu, zn sink tbqsi kilmi v daim bal olan iki pncr qanad vard. Bu mhllnin olduqca byk bir dqiqlikl brpa etdiyimiz mnzrsi, bhsiz, onun khn sakinlrind n canl xatirlr oyadacaqdr.

Tikintinin ksik tinindki divarn byk hisssini ox byk v khn darvazaya bnzr bir ey tkil edirdi. Bu darvaza bir-birin yri-yr mxlanm biimsiz taxtalar ynndan ibart idi; st taxtalar aa taxtalardan daha enli idi v kndln vurulmu uzun dmir zolaqlar il bitidirilmidi. Darvazann yannda is adi ll ikinci bir darvaza vard. Bu da, grnr, olsaolsa lli il bundan vvl qayrlmd. Divarn bu yerin ck aac budaqlarnn klgsi drd. Polonso ksi trfdn is onu sarmaq brmd. Bu bina lmli mnzrsi v tnhal il hyatla lm arasnda olan Jan Valjan clb etdi. O, bu tikintinin irisin daxil ola bilrs, blk d, xilas ola bilcyin qrar verrk, cld bu trf bir nzr sald. vvlc bu he d bir niyyt deyil, yalnz bir fikir v mid idi. Dz divar ksin baxan bu binann qabaq fasadnn orta hisssind, mrtblrdki btn pncrlrin yannda khn quruun qflar grnrd. Yuxar novadan btn bu qflara doru uzanan n mxtlif qollara ayrlan su borular evin fasad zrind kilmi qrib bir aac kli ml gtirirdi. Bu borular yzlrl yintilri il qdim fermalarn fasadlarnda yuxarya doru drmaan yarpa tklm v qurumu zm tnklrini xatrladrd. Jan Valjann gzlrin arpan birinci ey el bu tnk v dmir budaql qrib paler aac idi. O, Kozettan arxas k stununa olaraq oturdub dinmmyi ona taprdqdan sonra, su borusunun ky qdr endiyi yer trf yyrd. Bu boru il yuxar qalxaraq, evin iin gir bilsydi! Lakin boru laxlam, xarab olmu v divara yax prim edilmmidi. Bundan baqa, drin bir skuta dalan bu evin btn pncrlri, htta bacalar bel qaln dmir bk il rtlmd. Bir d ay btn fasad gn kimi iqlandrdndan, knin o biri bandan baxan adam divara drmaan Jan Valjan gr bilrdi. Hm d Kozettan nec elsin! Bu mrtbli evin damna Kozettan nec qaldrsn? Jan Valjan su borusu il drmamaq fikrindn l krk Polonso ksin qaytmaq n divarn yan il yerimy balad. Mhllnin ksik tinin, Kozettann oturduu yer atdqda, Jan Valjan burada onu he ksin gr bilmycyini akar etdi. Yuxarda syldiyimiz kimi, hans trfdn baxlrsa-baxlsn, bu yer he ksin gzn grnmrd. Bundan baqa, Jan Valjan klgd dayanmd. Nhayt, onun qarsnda iki darvaza vard. Blk, bu darvazalar sndrmaq mmkn oldu? Yuxarsnda ck budaqlar v sarmaq zolar grnn divar bhsiz ki, ba divar idi, aaclarn yarpaqlar olmasa bel, hr halda, burada gizlnmk v shr kimi qalmaq mmkn olard. Vaxt keirdi. Artq gzlmk thlkli idi. O, cld darvazan yoxlad v drhal onun hm iri, hm d bayr trfdn mxlandn anlad. Daha byk bir midl o, byk darvazaya yaxnlad. Bu darvaza dht edilck qdr khn idi v hddindn artq byk olmas onun daha az mhkm olmasna sbb olurdu; taxtalar rmd, stndn kndln kilmi dmir zolaq pas tutmudu. ini qurd yemi bu maneni yxmaq Jan Valjana mmkn grnd. Darvazan daha diqqtl yoxladqdan sonra bunun he d darvaza olmadn aydnladrd. Bunun n rzsi, n rz qarma, n qfl, n d ortasnda deiyi vard. Bir-birin birldirilmi dmir zolaqlar bu badan o baa uzanrd. Taxtalarn arasndan kobud bir kild sementlnmi krpiclr v dalar gzn arpd; hl on il bundan vvl buradan ken yolular da bunu gr bilrdi. Jan Valjan sarslaraq bu qapya bnzr eyin qonu binann taxta rtsndn baqa bir ey olmadn anlad. Taxtan qoparmaq tin deyildi, lakin taxtan qopardqdan sonra divarla z-z glmi olacaqd. BENC FSL. Yaz inda ola bilmyck ilr. Bu anda uzaqdan bouq v ar addm sslri eitdi. Jan Valjan ehtiyatla knin tinindn ban xarb baxmaa csart etdi. Yeddi-skkiz nfrdn ibart bir sgr dstsi Polonso ksin doru glmkd idi. Jan Valjan snglrin parladn grrd. Bunlar ona doru glirdilr.

Bada Javerin uzun klgsi grnn bu sgr dstsi yava-yava v ehtiyatla yaxnlard. Onlar tez-tez dayanrdlar. Grnr, divarlardak hr bir uxuru, qaplar, btn kiik keidlri axtarrdlar. Bu dstnin yolda Javer rast glib onun kmk n gtrm olduu bir gec qarovulu olduuna Jan Valjann he bir bhsi yox idi. Javerin iki kmkisi d sgrlrl birlikd glirdilr. Onlarn yava-yava yeridiklrini v tez-tez dayandqlarn nzr aldqda, on be dqiq sonra Jan Valjann dayand yer atacaqlarn frz etmk olard. Bu, dorudan da, dhtli bir dqiq idi! Jan Valjan, qarsnda nc df alan bu qorxunc uurumdan yalnz bir ne dqiq ayrrd. Lakin bu df onun n katorqa yalnz katorqa deyildi, bu katorqa bdi olaraq Kozettadan mhrum olmaq, yni qbr bnzr bir hyat srmk demk idi. Onun n yalnz bir x yolu qalrd. Jan Valjann qrib bir xsusiyyti vard, gr tbir cayizs, onun varl bir heyby bnzyirdi. Heybnin bir gznd mqdds bir insana xas olan fikirlr, o biri gznd is bir katorqalnn qorxulu istedadlar vard. Hadislrin gediindn asl olaraq o, heybnin gah bu gznd, gah da o gznd olanlardan istifad edrdi. Oxucunun yadnda olmaldr ki, Jan Valjan dflrl Tulon katorqasndan qamas saysind, byk bir mhartl nrdivansz, ipsiz, yalnz zllrinin kmyil, boynu, iyinlri, budlar, dizlri il ilyrk, yalnz ara-sra binann xntlarndan istifad etmkl, lazm gldiyi zaman altmrtbli bir evin bel dmdz divarlarndan yuxarya drmana bilirdi. Bu Parisd Konsyerjeri hbsxanasnn hytindki bir bucaa byk v dhtli bir hrt qazandrm olan bir mhartdir: iyirmi il bundan vvl bunun saysind lm czasna mhkum edilmi olan Batmol buradan qaa bilmidi. Jan Valjan divarn hndrlyn gzlri il ld. Divarn hndrly, txminn, on skkiz fut olard. Bu divarla byk binann yan fasad arasnda ml gln bucaq iri dalarla tikilmidi; bu dalar bucaq klind dzlmd ki, yolu adlanan ikiayaqllarn bzi ehtiyaclar dmkdn tr dayanmas n olduqca mnasib olan bu buca qorumaq mmkn olsun. Divarlardak bucaqlar bu cr doldurmaq Parisd bir adtdir. Bu da yn be fut hndrlynd olard, onun tpsindn divarn yuxarsna qdr olan msaf is on drd futdan artq olmazd. Divarn yuxarsna iri hamar dalar dzlmd. Bs Kozetta nec olsun? Ax Kozetta divara xa bilmzdi. Onu atmaq? Bu fikir Jan Valjann alna bel glmirdi. Kozettan dalna mindirib bu divara xmaq mmkn deyildi. Bel hndr bir divara drmamaq n insan btn qvvsini toplamal idi. n kiik arlq bel mvazinti poza bilr v onun yxlmasna sbb olard. Kndir lazm idi. Lakin Jan Valjann kndiri yox idi. Gec yars, Polonso ksind kndiri haradan tapmaq olard? Bu anda Jan Valjan kral olmu olsayd, bir para kndir n, bhsiz btn sltntini verrdi. Hyatn bel ar, bhranl dqiqlrind insan fikri ildrm kimi axaraq, btn traf iqlandrr, gah gzlri qamadrr, gah da aydnlq sar. Jan Valjann midsizlikl dolu olan gzlri Janro dalanndak k fnrinin diryin satad. O zamanlar Paris klrind hl qaz i yox idi. Qaranlq kdkd bir-birindn aral olan k fnrlri yandrlmrd. Fnrlri kndirl qaldrar v salardlar, kndiri knin bu bandan o bana kir v torpaa basdrlm hndr bir diry balardlar. Bu kndirin doland taalaq fnrin altnda balaca dmir bir kaf iin qoyulard, kafn da aar hmi fnrid olard. Kndirin z d bir dmir futlyar iind yerlrdi. Jan Valjan qvvlrini xariqlad bir trzd grginldirrk, zn bir srayla dalana verdi, ban ucu il balaca kafn qfln ad v bir an sonra Kozettann yanna qaytd. Onun lind kndir vard. Thlkli vasitlr icad edn bu qorxunc adamlar tale il mbarizd ox cld hrkt edrlr. Biz o gec k fnrinin yandrlmam olduunu syldik. Tbiidir ki, baqa fnrlr kimi Janro dalanndak fnr da yanmrd, odur ki, fnrin hddindn artq aa endirildiyini grmdn yanndan kemk olard. Bu arada vaxtn gec olmas, knin qaranl v kimssizliyi, Jan Valjann tvid olmas, gah yox olub, gah da qaytmas, qrib hrktlri btn bunlar Kozettan narahat etmy

balayrd. Onun yerind baqa bir uaq olsayd, oxdan alamd. Kozetta yavacadan Jan Valjann redinqotunun tyindn dartd. Yaxnlaan qarovul dstsinin addmlar get-ged aydn eidilmy balayrd. Kozetta yava bir ssl: Ata, mn qorxuram! dedi. O gln kimdir? Zavall Jan Valjan: Sus! dey cavab verdi. O Tenardye qardr. Kozetta titrdi. Jan Valjan yen dedi: Ssini xarma. Mn mane olma. Barmaa v alamaa balasan, bil ki, Tenardye sni axtarr, o glib sni aparar. Sonra tlsmdn v eyni zamanda vaxtn bo itirmdn, Javerl qarovulular knin tinind el bu dqiq grn bilcyi halda, byk bir sbat v qtiyytl boyun yayln ad. Kozettan incitmmk n ehtiyatla yayl qoltuqlarnn altndan keirib bdnin balad, kndirin bir ucunu bir dnizi dyn il bu yayla balad, o biri ucunu is dii il ald, ayaqqablarn xartd, corablarn v kmlrini divarn o biri trfin ard, divarla evin yan fasad arasndak da bucan stn xd v ayaqlar altnda pillkn, llri altnda is srahi varm kimi, byk bir qtiyyt v mhartl divarla yuxarya drmamaa balad. Yarm dqiq kemdi ki, artq divarn banda diz st dayanmd. Kozetta he bir sz sylmdn heyrtl ona baxrd. Jan Valjann xahii v Tenardyenin ad onun vcudunu dondurmu kimi grnrd. Birdn Kozetta Jan Valjann yavaca bu szlri syldiyini eitdi: Divara sykn! Qz itat etdi. Jan Valjan szn davam edrk: He bir sz danma, z d qorxma! dedi. Kozetta ayann yerdn zldyn hiss etdi. N olduunu anlamaa macal tapmam o, zn divarn stnd grd. Jan Valjan Kozettan qaldrb dalna ald, kiik llrini sol li il tutdu, sonra dmdz uzanb qarn st srn-srn divarn ksik tinin atd. Ehtimal etdiyi kimi, orada, dorudan da, bir tikinti vard, bu tikintinin dam taxta darvazann stndn balayaraq ta yer qdr enir, ck aacnn budaqlar altndan keirdi. Bu gzl bir tsadf idi, nki bu trfdn divar k trfin nisbtn daha ox yksk idi. Jan Valjan yeri ox uzaqlarda, drind grrd. Jan Valjan damn eni sthin ataraq, el yenic divarn bandan enmy hazrlard ki, birdn qarovulun yaxnladn xbr vern brk bir gurultu eitdi. Javerin uca v kskin ssi gldi: Dalan axtarn! Dz divar ksini gdrlr. Pikps dngsi d gz altndadr. Onun bu dalanda olduuna minm! sgrlr Janro dalanna atldlar. Jan Valjan Kozettan tutaraq, damn st il srd, ck aacna atd v yer tulland. Qorxusundanm, csartindnmi, hr ndns, Kozetta ssini bel xarmad. Onun llri bir az siyrilmidi. ALTINCI FSL. Mmmann balanc. Jan Valjan ox geni v qrib bir baa dmd. Bu, sanki, yalnz q geclrind baxmaq n qsdn yaranm olan qmli balardan biri idi. Bu uzunsov ban drinliyind qovaq aacndan bir xiyaban grnrd; knclrind bir ne hndr qoca aac, ortada is aq bir tala vard. Talada ox byk v tk bir aac ucalrd. Bundan baqa, hndr kollara bnzyn v yri budaqlar bir-birin dolam bir ne meyv aac, trvz lklri, qapaqlar, ay inda parlayan qovun itilliyi v ilnmyn bir irkab quyusu grnrd. Ban bzi yerlrind

stnd bitn yosundan qapqara qaralm da oturacaqlar dururdu. Crlarn hr iki trfind alaq boylu, qara, dz, tnd rngli kollar kilmidi. Crlar qismn ot basm, qismn d yal kif rtmd. Jan Valjann yaxnlnda bir bina vard. O, hmin bu binann damndan enmidi. Burada bir yn rp, rpnn da yannda, divarn lap yaxnlnda, da bir heykl grnrd, heyklin zdlnmi z qaranlqda tutqun bir kild aaran biimsiz bir maska kimi idi. Bu bina xarabaya bnzyirdi; uuq otaqlar grnrd; otaqlarn o biri khn eylrl dolduundan, mrk olduu anlalrd. Dz divar ksi il Pikps dngsin baxan byk bina dzbucaq tkil edn iki daxili fasad il baa baxrd. Bu daxili fasadlar sas fasaddan da lmli grnrd. Btn pncrlr tor kilmidi, he bir yerd iq grnmrd. Yuxar mrtblrdki pncrlrin hbsxana pncrlri kimi stlklri vard. Bu binann bir qanad o biri qanadna klg salr v bu klg byk, qara bir prd kimi btn ba rtrd. Baqa bir ev grnmrd. Ban sonu duman v qaranlq iind itirdi. Lakin tutqun bir kild olsa da, bir-biril arpazlaan divarlar grmk olurdu, sanki, bunlarn da arxasnda kilmi yerlr vard. Daha sonra Polonso ksindki evlrin alaq damlar grnrd. Bu kimssiz badan daha bo v vhi bir ey tsvvr gtirmk olmazd. Bada kims yox idi ki, bu da gec yars tbii idi. Lakin grnr, bu yer gndzlr bel gzinti yeri deyildi. Jan Valjann birinci ii kmlrini tapb geyinmk idi. Bunu etdikdn sonra, Kozetta il birlikd mry girdi. Qaqn he vaxt zn tamamil xlvtd hiss etmz. Hl d Tenardye qarn dnn qz da onun mmkn qdr yax gizlnmk arzusuna rik idi. Kozetta titryir v Jan Valjana qslrd. Bayrdan kni v dalan axtaran qarovulularn qarmaqarq gurultusu glirdi; tfng qundaqlarnn knin dalarna dyib taqqldamas, Javerin k banda qoyduu polis agentlrini sslmsi eidilir, bzn d Javerin anlalmas tin olan szlrl yana yadrd lntlr gurlayrd. On be dqiq sonra, gy gurultusuna bnzyn bu ss-ky yava-yava azalmaa balad. Jan Valjan nfsini drdi. li il yavaca Kozettann azn tutdu. Lakin onlarn olduu bu tnha yerd el drin bir sakitlik vard ki, htta yaxnlqda eidiln bu dhtli v qzn gurultu bel onu poza bilmdi. Sanki, burann divarlar dini fsanlrd sylnn lal v kar dalardan tikilmidi. Birdn bu drin skut iind baqa sslr eidildi. Gzl, ilahi, misilsiz sslr. vvlki sslr n qdr dhtli idis, bunlar bir o qdr xo v irin idi. Bu, qaranlqdan gln bir nm, ahngdar dualarn sad gzqamadrc bir nur idi. Bu gecnin qara v qorxunc skutunda msuliyyt kimi saf v uaq kimi saddil qadn sslri eidilirdi. Bu sslr yenic doulmu bir uan hl d eitdiyi v can vern bir insann artq duymaa balad ilahi sslr idi. Nm ban aaclar zrind yksln o qaranlq binadan glirdi. blislrin sald dhtli gurultu uzaqladqca, el bil, qaranlqdan mlklrin avaz ykslirdi. Kozetta il Jan Valjan diz kdlr. Onlar n olduunu anlamr, harada olduqlarn da bilmirdilr, onlarn hr ikisi, bu tvb edn kii d, bu msum uaq da, hr ikisi diz kmk lazm gldiyini hiss edirdi. Bu sslrd qrib bir ey vard, onlarn eidilmsin baxmayaraq, bina yen bo v kimssiz grnrd. Sanki, bu sslr bo v kimssiz bir binadan glirdi, sanki, bu nm gylr nmsi idi. Bu sslr oxuduqca, Jan Valjan he bir ey dnmrd. Artq onun ba zrind qaranlq bir gec deyil, mavi bir gy ykslirdi. O, ruhunun qanad alb uduunu znn edirdi o qanadlar ki, hr birimiz onlar z varlnda hiss edir. Nm susdu. Ola bilsin ki, bu nm uzun bir mddt davam etmidi. Bunu Jan Valjan dey bilmzdi. Hycan saatlar bir an kimi glib keir. Sonra hr ey yen skuta dald. N kdn bir ss glirdi, n badan. Dht saan sslr d, rk vern sslr d hr ey yox olmudu. Yalnz divarn stnd klyin trptdiyi quru otlarn sakit v hzin xlts eidilirdi.

YEDDNC FSL. Mmmann davam. Srin bir gec yeli sirdi demk gec saat ikiy yaxn olard. Zavall Kozetta susurdu. Jan Valjann yannda oturub, ban onun dizin sykdiyindn o, qzn yatm olduunu znn etdi. yilib zn baxd. Kozettann gzlri geni almd, gzlrind bir qorxu ifadsi vard. Jan Valjan tvi dd. Qz badan ayaa kimi titryirdi. Jan Valjan: Sn yatmaq istyirsn? dey sorudu. Qzcaz: yrm, dedi. Bir az sonra Kozetta sorudu: Bs o hl buradadr? Kim? Madam Tenardye. Jan Valjan Kozettan susdurmaq n iltdiyi klyi artq unutmudu. Bel de! Yox, o oxdan getmidir, dedi. He bir eydn qorxma. Uaq ryinin stndn bir arlq gtrlm kimi sakit nfs ald. Torpaq nm, mrk is hr trfdn aq idi, klk getdikc kskinlirdi. Qoca redinqotunu xarb, Kozettan brd. ndi nec, istidirmi? dey sorudu. Bli, ata! ox yax, indi mni bir az gzl. Bu saat qaydaram. Jan Valjan mrkdn xb, byk binann divar boyu getdi. Snmaq n daha yax yer axtarrd. Qaplara rast gls d, hams bal idi. Birinci mrtbnin btn pncrlrind bk vard. Binann daxili bucan kedikdn sonra, uzunsov pncrlr yaxnlad, oradan zif bir iq glirdi. Jan Valjan ayaq barmaqlarnn st qalxaraq, pncrdn iriy baxd. Btn pncrlr enli da tavalarla dnmi, talar v stunlarla bznmi xeyli byk bir salonun pncrlri idi. Salonda snk bir iqdan v uzun klglrdn baqa he bir ey grnmrd. q salonun bir kncnd yanan bir gec lampasndan drd. Salon bombo grnrd, burada hr ey hrktsiz idi. Lakin Jan Valjan diqqtl baxdqda, yerd kfn kimi bir ey brnm v insan klgsin bnzr bir ey grd. Bu adam tavalarn stnd zqoylu uzanm, qollarn xavar uzatmd, l kimi hrktsiz idi. Onun yannda dmnin zrind ilan kimi qvrlan bir ey uzanrd, gman etmk olard ki, bu mum klgnin boynuna kndir balamdr. Btn salon az iqlanan byk binalarda olduu kimi, sx bir duman iind idi, bu da mnzry daha qorxunc bir kil verirdi. Jan Valjan mrnd bir ox dhtli mnzrlr grm olduunu, lakin bu qrib v mchul salonda, sanki, gizli bir ayin icra edn bu mmmal klg qdr dhtli bir ey grmdiyini sonralar tez-tez sylrdi. Bu klgnin bir l olduunu tsvvr gtirmk qorxunc bir ey olsa da, bunun diri bir adam olduunu dnmk daha dhtli idi. Jan Valjan rk edib, pncrnin sin yapd ki, bu klgnin trpnib-trpnmdiyini grsn. O, xeyli gzldi. Bu intizar ona ox uzun grnd. Lakin bs yer: dmnin zrin srilmi klg hrktsiz idi. Birdn Jan Valjan byk bir dht brd, o artq dayana bilmyib qamaa balad. O geriy bel baxmaa crt etmyrk, mry doru qard. Ona el glirdi ki, dnb geriy baxarsa, bu lnn qollarn oynada-oynada iri addmlarla onun dalnca yyrdyn grckdir. Tvy-tvy zn xarabaya yetirdi. Dizlri titryirdi, bdnini tr basmd. O harada idi? Parisin lap mrkzind bel bir mqbrnin ola bilcyini kim tsvvrn gtir bilrdi? Bu n qrib evdir? Gec sirlri il dolu olan bu bina n binadr? Bu n binadr ki, mlk sslri il ruhlar qaranlqdan arr, ruhlar bu ara gldiklri zaman is onlarn gzlrin bu

dhtli mnzrni gstrir? O, cnntin nurani qaplarn onlarn qarsnda ama vd edir, sonra is birdn onlarn qarsnda bu iyrnc srdabnin qaplarn ar! Bununla bel bu bina, hqiqtn, bir bina idi. Hqiqtn, bir ev idi, bu evin k nmrsi bel vard. Bu yuxu deyildi. Jan Valjan buna inanmaq n xarabann dalarna toxunmaa mcbur oldu. Soyuq, hycan, tvilr, gecnin tssrat btn bunlar Jan Valjanda hqiqi bir qzdrma oyatmd, banda fikirlr qarrd. O, Kozettaya yaxnlad. Kozetta yatrd. SKKZNC FSL. Mmma getdikc mrkkblir. Kozetta ban dan stn qoyub yatmd. Jan Valjan qzn yannda oturub, zn baxmaa balad. Qza tamaa etdikc sakitlir v ba yen vvlki kimi ilmy balayrd. O, artq bu gndn sonra, hyatnn sasn tkil edck bir hqiqti aydnca drk edirdi: n qdr ki Kozetta onun yanndadr, onun zn he bir ey lazm deyil, hr ey artq Kozetta ndr; o he bir zaman z n qorxmayacaq, btn qorxusu ancaq Kozetta n olacaqdr. O, htta redinqotunu xarb, Kozettann stn salmdsa da, soyuq hiss etmirdi. Lakin drin dnclr daldna baxmayaraq, Jan Valjan yen qrib bir ss eitdi. Sanki, haradasa znqrov sslnirdi. Ss badan glirdi, yava olsa da, aydn eidilirdi. O, otlaqlarda heyvanlarn boynundan aslan znqrovlarn rabitsiz gec nmsin bnzyirdi. Bu sslr Jan Valjan boylanmaa mcbur etdi. Qaranla diqqtl baxdqda, bada kimins olduunu grd. Adama bnzyn bu klg qovun lklrinin qalpaqlar arasnda dolar, gah yilir, gah qalxr, gah dayanr, yerd bir ey sryr, yaxud yer bir ey srir kimi mvazintl hrkt edirdi. Bu adamn axsad da grnrd. Jan Valjan titrdi: onu tqib edilnlr xas olan bir qorxu titrtmsi brd. Bel insanlara hr ey yad grnr, onlarda hr ey bh oyadr, onlar gndz indan qorxurlar, nki bu iq onlar l ver bilr. Onlar gecnin qaranlndan da qorxurlar, nki gec onlarn qfildn tutulmasna kmk edr. Bir az vvl o, ban kimssiz olduundan, indi is bada adam olduundan qorxurdu. Jan Valjan xyali dhtlrdn hqiqi dhtlr dd. z-zn deyirdi ki, Blk d, Javer v polis agentlri hl getmmilr, yqin, onlar kd adam qoymular. gr bada gzn bu adam mnim burada olduumu anlarsa, ey qarovul dey baracaq v bununla da mni l verckdir. Jan Valjan yatm Kozettan ehtiyatla qucana ald, mryin n uzaq bir bucana kildi, qz lazmsz ev eylrinin arxasnda gizltdi. Kozetta he trpnmdi. Buradan qovun lklri arasnda gzn adamn hr bir hrktin diqqt etmy balad. Qrib buras idi ki, o, hrkt etdikc znqrov sslnirdi. Bu adam yaxnladqda, znqrov da yaxnlard, uzaqladqca znqrov da uzaqlard, o kskin bir hrkt etdikd, iddtli znqrov sslri eidilmy balayrd. Dayandqda is ss d ksilirdi. Grnr, znqrov bu adamn bir yerin balanmd. Lakin bu n demk idi? Bir kz, yaxud bir qoyun kimi boynuna znqrov aslm bu adam kim ola bilrdi? Jan Valjan z-zn bu cr suallar ver-ver, Kozettann llrin toxundu. Qzn llri buz kimi soyuq idi. Jan Valjan: Aman Allah! dey mzldand. Sonra yavaca qz ard: Kozetta! Kozetta gzlrini amad. Jan Valjan onu brk silkldi. Kozetta oyanmad. Birdn o: Yoxsa lmdr? dey dnd v ayaa qalxd. Bdni badan ayaa qdr titryirdi.

Bandan qarmaqarq qara fikirlr kedi. Bzn dhtli ehtimallar cin qounu kimi insana hcum edir v beynin btn hceyrlrind yer elyir. Msl sevdiyimiz adamlara aid is, onlar n kdiyimiz tvidn xyalmzda min cr dhtli shnlr yaranr. Jan Valjan soyuq gecd aq havada yatman bir lm yuxusuna evril bilcyini xatrlad. Kozetta solun, hrktsiz bir halda onun ayaqlar altnda yer uzanmd. O, qzn nfsin qulaq asd; qz nfs alrd, lakin bu nfs o qdr zif idi ki, el bil, bu saat ksilckdi. Onu nec qzdrsn? Nec oyatsn? Jan Valjann dndy yalnz bu idi. O, dli kimi mrkdn bayra yyrd: N olursa-olsun, n geci on be dqiqdn sonra Kozetta ocaq yannda v yataq iind olmal idi. DOQQUZUNCU FSL. Znqrovlu adam. Jan Valjan bir ba baada grdy adama trf getdi. Ehtiyat n jiletinin cibindn pul balsn xartmd. Znqrovlu adam ban aa salm olduundan, Jan Valjann yaxnladn grmdi. Jan Valjan bir an iind onun yanna atd. zn ona evirib: Yz frank! dey rd. O adam diksinrk, gzlrini Jan Valjann zn dikdi. Mni bu gecliy eviniz buraxsanz, yz frank alarsnz. Ayn i Jan Valjann tvi iind olan zn drd. Birdn znqrovlu adam sslndi: Nec?! Madlen baba, sizsiniz? Bu gec vaxtnda, yad bir yerd, yad bir adamn bu ad kmsi Jan Valjan dhtl geriy kilmy vadar etdi. O hr ey hazrd, amma bel bir ey he alna glmzdi. Qabanda kndli kimi geyinmi, beli bkk, axsaq bir qoca dayanmd. Onun sol ayanda gndn diz sars vard, bu sardan da iric bir znqrov aslmd. z klgd olduundan, zn yax grmk mmkn deyildi. Qoca papan xarb, hycandan titryrk: Aman Allah! dedi. Madlen baba, siz buraya nec gldiniz? sa xatirin, siz buraya nec daxil oldunuz? Gydnmi ddnz? Gydn dsydiniz, he d tccbl olmazd. Gydn dmyib d, siz yer haradan d bilrsiniz? Lakin bu n grkmdir? Boyunbanz yox, lyapanz yox, pencyiniz yox. gr sizin kim olduunuzu bilmsydim, vallah qorxardm. Pencksiz! Prvrdigara, mgr indi vliyalar da aln itirir? Lakin siz buraya nec gldiniz? Suallar ya kimi yard. Qoca danma sevn kndlilr kimi hey danrd, lakin onun szlrind qorxuducu he bir ey hiss olunmurdu. Qoca btn szlrini bir uaq sadlvhly il heyrtl sylyirdi. Jan Valjan sorudu: Siz kimsiniz v bu ev n evdir? Qoca: Lnt eytana! dey sslndi. Bel d i olar! i, mn hmin adamam ki, siz znz mni buraya qoymusunuz, bu ev d el hmin evdir ki, siz znz mni ora yerldirmisiniz. Nec mgr siz mni tanmrsnz? Jan Valjan: Yox tanmram! dey cavab verdi. Lakin siz mni haradan tanyrsnz? O adam dedi: Siz mni lmdn xilas etmisiniz. O, zn evirdi, ay i onu badan-baa iqlandrd. Jan Valjan qoca Folevan tand. Ah, sizsiniz! ndi mn sizi tandm.

Qoca mzmmtl: kr Allaha! Axr ki, tandnz! dedi. Jan Valjan sorudu: Bs siz burada n edirsiniz? Nec yni n edirm? Budur, qovun lklrinin stn rtrm. Dorudan da, Jan Valjan qoca Folevana mracit etdiyi zaman o, qovun lkinin stn srmk n lind bir hsir paras tutmudu. Baada ald mddtd, bu hsirlrin bir nesini srib qurtarmd. Jan Valjann mrkd oturaraq grdy qrib hrktlr d el hmin bu idn irli glirdi. Qoca szn davam edrk: Baxdm grdm ki, gec aydnlqdr. Demk, shr soyuq olacaq. Dedim: Qoy gedim, qovunlarma isti paltar geyindirim!. Sonra xeyirxah bir tbssml Jan Valjana baxaraq lav etdi: El siz d isti paltar geyinsydiniz pis olmazd. Lakin ax siz buraya nec gldiniz? Jan Valjan bu qocann onu Madlen ad il olsa bel, hr halda, tandn grb, onunla artq bir qdr ehtiyatla danrd. ndi o z qocaya bir ox suallar vermy balad. Qrib olsa da bu iki adam rollarn dyimi kimi grnrd. ndi sual vern o, yni arlmam qonaq idi. Bs diziniz baladnz o znqrov ndir? Bumu? Mn bunu asmam ki, mndn qasnlar! dey Folevan cavab verdi. Nec yni sizdn qasnlar? Qoca Folevan mnal bir surtd gz vurdu: El bel! Bu evd yalnz arvadlar olur. Bir ox gnc qzlar var. Onlar el bilir ki, mn rast glmk onlar n qorxulu eydir. Znqrov onlara mnim gldiyimi xbr verir. Mn glnd onlar qarlar. Bs bu n evdir? cb idir! Siz ki, bunu znz yax bilirsiniz. Yox bilmirm. Siz ki, mni znz buraya baban qoydurdunuz! Frz edin ki, mn he bir ey bilmirm. Ona gr d cavab verin. Yax, el olsun! Bura Kiik Pikps monastrdr. Jan Valjan yava-yava xatrlamaa balad. Tsadf, daha dorusu qza onu Sent-Antuan mhllsinin monastrna atm idi. Bu hmin monastr idi ki, iki il bundan vvl qoca Folevan araba altnda qalaraq ikst olduqda onun tapr il buraya baban qbul edilmidi. O, zzn: Kiik Pikps monastr! dey tkrar etdi. Folevan yen sorudu: Yen d bir mni baa saln grm, Madlen baba, siz buraya nec gldiniz? Siz mqdds adam olsanz da, hr halda, kiisiniz, kiilri is buraya buraxmrlar. Siz burada yaayrsnz? El tkc mn burada yaayram. Jan Valjan: Hr halda, mn burada qalmalyam! dedi. Aman Allah! dey Folevan sslndi. Jan Valjan qocaya yaxnlaaraq, ciddi bir ssl: Folevan baba, dedi, mn sizi lmdn qurtarmam. Bunu mn sizdn vvl yada saldm! dey Folevan cavab verdi. Bax bel! Vaxtil mnim sizin n etdiyimi bu gn siz d mnim n ed bilrsiniz. Folevan qrm, titryn qoca llri il Jan Valjann qvvtli llrini tutdu v bir ne dqiq bir klm bel dana bilmdi. Nhayt, dedi: Ah! Sizin yaxlnzn vzini ver bilsydim, mn bunu Allahn bir mrhmti sayardm! Sizi lmdn xilas etmk! Mn sizin ixtiyarnzdayam, cnab mer! Qocann znd frhli bir heyrt dodu, z iqland.

 Mn n etmliym? dey o sorudu. Mn sizi baa salaram. Otanz varm? Mnim ayrca balaca bir evim var; bax orada, khn monastrn xarabalar arxasnda, kncd, he ksin gzn arpmaz. Orada otaq var. Dorudan da, bu balaca ev xarabalarn arxasnda el yax gizlnmidi, el dalda yerd idi ki, Jan Valjann gzn dymmidi. Jan Valjan: Yax, dedi. ndi mnim iki xahiimi yerin yetirin. O xahilriniz ndir, cnab mer? Birinci, siz mnim barmd he ks bir sz demycksiniz. kinci, znz mndn he bir ey sorumayacaqsnz. Nec istyirsiniz, el olsun. Mn sizin rfsiz bir i grmy qadir olmadnz, hmi mrhmtli adam olduunuzu bilirm. Bir d, siz znz mni buraya qoymusunuz. Demk, sizin z iinizdir. Mn sizin ixtiyarnzdayam. Bu bel! ndi dalmca glin. Biz uan dalnca getmliyik. A a! Demk, bu arada uaq da var! dey Folevan mzldand. O artq bir klm d danmad. Bir it z sahibinin dalnca getdiyi kimi, o da Jan Valjann dalnca getdi. Yarm saat sonra ocan istisindn yanaqlar qzarm Kozetta qoca babann yatanda yatrd. Jan Valjan boyun yayln taxm v redinqotunu geyinmidi. Divarn stndn tullad lyapa taplm v gtirilmidi. Jan Valjan geyimi il mul olduu zaman, Folevan znqrovlu diz ban xartmd. ndi bu znqrov, torpaq sbti il bir yerd divardan aslmd. Kiilr dirsklrini masann stn qoyaraq qznrdlar. Folevan sfry bir para pendir, rk v bir rabla iki stkan qoydu. Jan Valjann dizin toxunaraq, qoca dedi: Ah, Madlen baba, siz mni o saat tanmadnz! Siz insanlar lmdn xilas edirsiniz d, sonra onlar yaddan xardrsnz! Bu yax deyildir. Amma onlar sizi unutmurlar. Siz nakr adamsnz! ONUNCU FSL. Burada Javerin yanl marta durduundan bhs olunur. Nec deyrlr, i zn indic grdynz hadislr n adi raitd ba vermidi. Fantinann lm yata yannda hbs edilmi Jan Valjan hmin gec Monreyl-sr-Mer hri hbsxanasndan qad zaman, polis idarsi katorqalnn Paris qam olduunu gman etmidi. Paris, iind hr eyin yox olduu bir burulandr. Okeann drinliyind olduu kimi, bu dnya mrkzind d hr bir ey yox olur. nsann mhkm gizln bildiyi bir qaln melik varsa, o da camaat arasdr. Bu hqiqt hr cr qaqnlara mlumdur. Onlar girdabda qrq olan kimi Parisd qrq olurlar. nsana qurtulu gtir biln girdablar da vardr. Bunu polis d bilir. Ona gr polis baqa bir yerd n itirirs, hmi Parisd axtarr. Polis Monreyl-sr-Merin sabiq merini d Parisd axtarrd. Bu axtarlar idar etmk n Javeri Paris armdlar. O, dorudan da, Jan Valjann tutulmasnda byk kmk gstrmidi. Bu id Javerin gstrdiyi alqanlq v zirklik qraf Anqles dvrndki prefekturann katibi cnab abulyenin diqqtini clb etmidi. Bu sbb gr, kemid d Javer himayilik edn cnab abule, indi onu Monreyl-sr-Mer polis mfttii vzifsindn Paris prefekurasna krmd. Burada Javerin hr bir chtdn faydal v, bunu da qeyd etmliyik, hrmt layiq adam olduu anlald. Biz burada hrmt szn iltsk d, polis xidmtlrindn bhs edildikd, bu sz bir az qrib grnr. O artq Jan Valjan unutmudu, ovu tulalarnn ax bel bir xasiyyti var: onlar tz canavara rast gldikd vvlkini unudurlar. Lakin birdn, 1823-c ilin dekabr aynda, mumiyytl, qzet oxuma sevmyn Javer qzet baxmd. Javer monarxist olduundan, prins-generalissimusun Bayona hrin tntnli gliinin btn tfsilatn yrnmk istmidi. Maraqland bir mqalni oxuyub qurtarmaqda ikn, birdn shifnin sonunda Javerin gzlrin bir ad satad, bu

Jan Valjann ad idi. Qzet katorqal Jan Valjann ldyn xbr verirdi. Bu xbr o qdr rsmi bir kild tsvir edilmidi ki, Javer bunun doru olduuna qtiyyn bh etmdi. Ancaq bunu dedi ki: Bax, bu, dorudan da, mhkm bir hbsxanadr. Bundan sonra Javer qzeti bir knara atd, oxuduunu yadndan xartd. Bir qdr sonra, Sena v Uaza prefekturas Monfermeyld, deyildiyin gr ox caib bir kild, bir uan ourlanmas haqqnda Paris polis prefekturasna mlumat gndrmidi. Mlumatda qzn yeddi-skkiz yalarnda olduu, anas trfindn yerli bir meyxanaya saxlanmaq n verildiyi v namlum bir adam trfindn ourland qeyd olunurdu. Qzn ad Kozetta imi, anas is Fantina adl bir qadnm, harada is xstxanada vfat etmidir. Mlumat Javerin lin kedi v onu dnmy vadar etdi. Fantinann ad Javer yax tan idi. O, Jan Valjann ondan bu xlaqsz qadnn uan gtirmk n gn mhlt istmsin n qdr glm olduunu xatrlad. Jan Valjann Monfermeyl gedn bir dilicana minmk istdiyi zaman Parisd tutulmu olduu da yadna dd. O zaman ediln bzi mahidlr htta bel bir fikir oyadrd ki, Jan Valjan ikinci df bu dilicana minmi v bir gn vvl bu kndin traflarna birinci df syaht etmidi, nki kndin znd onu grmmidilr. Monfermeyld onun n ii olduunu he ks baa d bilmmidi. Lakin indi Javer bunu anlamd. Fantinann qz Monfermeyld yaayrd. Jan Valjan oraya qzn dalnca getmidi. ndi d namlum bir adam bu ua ourlamdr. Bu namlum adam kim ola bilrdi? Jan Valjanm? Lakin Jan Valjan lmdr. Javer, he ks bir sz demdn, Odun dalanndak Qalay boqab mehmanxanasndan yola dn omnibusa minrk Monfermeyl getdi. O, bu ii yerind tamamil aydnladra bilcyini dnrd, lakin he bir ey yrn bilmdi. lk gnlr hiddtlnmi Tenardyegil bu hadis haqqnda azlarna glni danrdlar. Toraayn yox olmas kndd gurultu qoparmd. Drhal bu hadisni crbcr kild danmaa baladlar. Nhayt, hadis uan ourlanmas hvalatna evrildi. Bunun da nticsind Paris prefekturasnn ald mlumat gndrildi; halbuki, ilk hiddt dvr kendn sonra Tenardye, qrib instinkti saysind ox tezlikl baa dd ki, lahzrt kraln prokuror cnablarn narahat etmk hr zaman faydal olmaz. Bir d uan ourlanmas haqqnda ikaytlr, hr eydn vvl, polis idarsinin sayq gzlrini onun zn v bir ox bhli ilrin trf evirckdir. Bayqularn n ox qorxduu bir ey varsa, o da iqdr. Bundan baqa, min be yz frank almasn nec izah etsin? Tenardye bu sbblr gr hrktlrini tamamil dyidi, arvadnn azn yumaraq, uan ourlanmas haqqnda shbt aldqda, guya, tccb etmy balad. Nec? O, he bir ey anlamr. Dorudur, vvllr ikayt edir v ziz balann bu qdr tez lindn alndndan danard. Deyrdi ki, o, qz ox sevir v istrdi ki, qzcaz bir-iki gn d onun yannda qalsn. Lakin qzn dalnca babas glmidi ki, bu da ox tbii bir ey idi. Tenardye, baba mslsini zndn uydurmudu v bu, yax tsir balayrd. Javer d, Monfermeyl gldiyi zaman, hvalat el bu kild eitmidi. Bununla bel Javer, mslnin iin zond salrm kimi, Tenardyenin dandqlarn yoxlamaa balad. Bu baba dediyi adam kim idi, ad n idi? Tenardye zn sadlvhly vuraraq cavab verirdi: Varl bir mlkdar idi. Ad da, yanlmramsa Gilom Lamberdir. Pasportunu grmm. Lamber namuslu v hr bir chtdn etibarl adam addr. Javer Paris qaytd. z-zn: Bu Jan Valjan, dorudan da, lmdr. Mn d lap sarsaam demidi. Javer bu hvalat unutmaa balayrd ki, birdn, 1824-c ilin mart aynda, qulana Sen-Medar mhllsind sdq vern dilni ad il hrt qazanan qrib bir adamn yaamas haqqnda bir xbr atd. Bel deyirdilr ki, guya, bu adam varl bir rantyedir. He ks onun adn yaxca bilmirdi. Bu adam skkiz yanda bir qzla birlikd yaayrd. Qzn is yalnz o yadna glir ki, Monfermeyldn glmidir. Yen Monfermeyl! Bu ad eidn Javer yen qulaqlarn kldi. Bu adamn sdq verdiyi kemi kils xadimi, indi is dilni paltarnda olan polis casusu bzi baqa tfsilat da lav etdi. Bu rantye he ksl grmz, ky ancaq axamlar xar, yoxsullardan baqa he ksl danmaz, he ksl laq saxlamaz... ynind astarnn ii bank biletlri il dolu olduundan bir ne milyon dyri olan ox khn, sar bir redinqotu var. Bu ok tfsilat Javerin maran qat-qat artrd. Bu fantastik rantyeni yaxndan grmk v eyni

zamanda onu rktmmk n Javer bir df kils xadiminin cndrlarn geyindi, qoca casusun hr axam barda qurub, mzldana-mzldana dua oxuyaraq yolular izldiyi yerd oturdu. Dorudan da, bhli adam qiyaftini dyimi Javer yaxnlad v ona sdq uzatd. El bu zaman Javer ban qaldrd v Jan Valjan tandn znn edrk, diksindi. Jan Valjan da Javeri tandn gman edrk diksindi. Lakin o, qaranlqda yanla bilrdi, ax Jan Valjann lm haqqnda rsmi mlumat verilmidi. Javerin ryind hl ciddi bhlr vard, Javer is vasvas olduundan, bel hallarda he vaxt he ksi tutmazd. Javer qocann dalnca db Qorbonun komasna gldi, az bir zhmtl qarnn dilini ab dandrd. Qar sar redinqotun milyonlarla dolu olduunu tsdiq edrk, min franklq bilet hvalatn da ona dand. Dedi ki: z gzml grmm! z liml toxunmuam! Javer otaq kiray edib el haman axam oraya kd. Gizli kirayniinin ssini eitmk midi il qapya yaxnlad, lakin Jan Valjan, qapnn aar yerindn am in grdy n bir klm danmadndan casusun planlarn pozdu. O biri gn Jan Valjan buradan kmyi qrara ald. Yer sald be franklq pulun ssi qarnn diqqtini clb etdi. O, pul ssini eidib, kirayniinin kmy hazrladn znn edrk, drhal bunu Javer xbr verdi. Gec, Jan Valjan ky xd zaman, Javer artq iki nfr kmkisi il bulvarda aaclarn arxasnda gizlnib, onu gzlyirdi. Javer prefekturada zn kmk n adam verilmsini xahi etdi, lakin kimi tutmaq fikrind olduunu demdi. Bu, onun sirri idi, hm d bu sirri sbb gr amaq istmirdi: birincisi n kiik ehtiyatsz bir sz Jan Valjanda bh oyada bilrdi: ikincisi lm znn ediln bir khn qaqn katorqaln polis dftrlrind n thlkli canilr maddsind qeyd olunmu bir canini l keirmk el parlaq bir i idi ki, Paris polisinin khn tulalar he bhsiz, bunu Javer kimi tz bir adamn lin vermzdilr, Javer d katorqalsnn lindn alna bilcyindn qorxurdu; nhayt, Javer z iinin sntkar olduundan, gzlnilmz eylri sevrdi. O, vvlcdn llb-biilmi mvffqiyytlr nifrt edrdi, nki bel mvffqiyytlr trafnda ox shbt edildiyindn, onlar z travtini v tzliyini itirirdi. Javer, sonra birdnbir elan etmk n n mhm ilrini gizlind hazrlama sevrdi. Javer Jan Valjann dalnca glrk, bu aacdan o aaca, bu knin tinindn o biri knin tinin qdr, bir dqiq bel gzdn qarmadan onu izldi. Jan Valjan zn thlkdn tamamil uzaq znn etdiyi zamanlarda bel, Javer gzn ondan gtrmrd. Bs n n Javer Jan Valjan tutmad? Bunun bir sbbi vard: o hl d bh edirdi. Unutmamaldr ki, o dvrd polis idarsinin hrktlri srbst deyildi, azad mtbuat onu sxrd. Qzetlrin ifa etdiyi bir ne zbana hbs palatann nzrin atdrlm v prefekturann csartsizliyin sbb olmudu. xsiyyt azadln pozmaq ciddi bir msl saylrd. Polis iilri shv etmkdn qorxurdular. Prefekt btn gnah onlarn boynuna yxrd. Hr bir shv edn adam vzifdn istefa vermy mcbur olurdu. Tutaq ki, qzetd bu cr balaca bir mqal ap olunmudur: Dnn skkiz yanda nvsi il gzmkd olan a- sal, hrmtli qoca bir rantye qaaq bir katorqal kimi hbs edilrk, hbsxanaya gndrilmidir. Bu mqalni iyirmi qzet nr etdikdn sonra, Parisd n kimi bir hngam qopa bilcyini tsvvr ed bilrsiniz. Tkrar edirik, bundan baqa, Javerin z d ox vasvas idi. Vicdannn tlblri prefektin tlblrin uyun glirdi. O, dorudan da, bh edirdi. Jan Valjan Javerin qabanda, qaranlqda yeriyirdi. Myusiyyt, narahatlq, tvi, yorunluq, gec vaxt bu yenidn qamaq v Parisd hm z, hm d Kozetta n mvqqti yer axtarmaq drdi, uan srti il ayaqlamaa mcbur olmas Jan Valjann yeriini z bel duymadan o qdr dyimi v grn o qdr ldn dm bir qoca grnn bnzmidi ki, Javerin xsind polis bel shv ed bilrdi. Jan Valjana yaxnlaman qeyri-mmkn olmas, ynindki qoca, mhacir mrbbi paltar, Jan Valjan qzn babasna evirmi olan Tenardyenin byanat, nhayt, onun katorqada ldyn min olmas bunlarn hams Javerin trdddn daha da artrrd. Bir anlar Javerin beynind drhal qocadan sndlrini tlb etmk fikri dodu. Lakin gr bu adam Jan Valjan deyils, qoca, hrmtli bir rantye d deyils, bu mtlq qaranlq Paris

cinaytlrind drin v mhartli bir rol oynayan quldurlardan biri, baqa ilrinin stn rtmk n sdq paylayan qorxunc bir quldur dstbas olmal idi. Sdq paylamaq da baqa ilrinin stn rtmk n quldurlarn khn snanm suludur. lbtt, onun lbirlri, cinayt yoldalar, gizlnmk istdiyi ehtiyat mnzillri d var. Klri frlanmas, yol azdrmas da bunun sad bir qoca olmadn sbut edirdi. Onu ox tez l keirmk qzl yumurta yumurtlayan bir toyuu ksmk demk idi. Bir az gzlmyin n eybi var? Javer bu qocan ldn qarmayacana tamamil min idi. Bellikl, Javer bir az karxm halda yeriyrk bu mmmal adamn kim ola bilcyini dflrl zndn soruurdu. Yalnz Pontuaz ksind, bu adam meyxanadan dn parlaq in yanndan kedikd, Javer ovun Jan Valjan olduunu anlamd, buna bh ola bilmzdi. Bu dnyada eyni qvvtd drin daxili hycan keirn iki xilqt var: biri balasn tapm bir ana, o biri is ovunu tutmu plng. Javer d bel bir hycan keirirdi. zldiyi adamn qorxunc katorqal Jan Valjan olduuna inandqdan sonra, z il brabr yalnz iki adam gtrdyn tssf etdi v adam gndrrk Pontuaz ksinin polis komissarndan kmk istdi. Tikanl gym budan qoparmadan vvl lck taxarlar. Javerin gecikmsi v agentlri il mslhtlmk n Rolen dngsin dnmsi az qalmd ki, Jan Valjan gzdn itirmsin sbb olsun. Lakin o, tez baa dd ki, Jan Valjan ayn o tayna kemkl aralarnda mane yaratmaa alacaqdr. zi itirmmk n yeri iylyn bir ov tulas kimi Javer ban sallayb fikr dald. He bir zaman onu aldatmayan bir svqi-tbii il Javer dz Austerlis krpsn doru getdi v vergi yan adamdan sorudu: Bir balaca qzla bir kiini grmdiniz ki?. Vergi yan: Grdm, htta onu iki su vermy mcbur etdim dey cavab verdi. Bu cavab vziyyti aydnladrd. Jan Valjan Kozettann lindn tutaraq, ay i dm yerdn kediyi zaman Javer krpnn stnd idi. Javer Jan Valjann Yal yol ksin doru getdiyini grb, tl kimi bir ey olan Janro dalann xatrlad. Dz divar ksindn Pikps dngsin yalnz birc yol olduu da Javerin yadna dd. O, ovularn dili il deyck olursaq, ovu qabaqlad, tlsik ks yollarla adamlarndan birini hmin x yolunu tutmaq n gndrdi. Cbbxanaya nvbni dyimk n gedn qarovulular saxlad v dalnca getmy mcbur etdi. Bel bir oyunda sgrlr qumarda xal kimi bir eydir. Bundan baqa, bel bir qayda da var: gr qaban vurmaq istyirsns, tcrbli bir ovu olmalsan, itin d ox olmaldr. Javer bu tdbirlri grb Jan Valjann sa trfd dalanla, sol trfd polis agenti il, dalda is onun z il hat olunduunu bildiyindn, bir imdiklik burunotu gtrd. Sonra oyun baland. Bu anda Javer yalnz iblislrin duya bilcyi bir sevinc hiss etdi: o, bu adamn artq onun ixtiyarnda olduunu bildiyindn tlsmdn onun ardnca gedir v vaxt mmkn drc uzatmaa, tutma txir salmaa alrd. Zahirn azad olan bu adamn hqiqtd tutulmu olduunu dnmkdn hzz alrd. Torun iind rpnan bir hrmy baxan, yaxud sian birdn-bir ldrmyrk oyan-buyana qamasna yol vern bir piik kimi, hvtli gzlrini ondan ayrmrd. Pnc v caynaqlar ldrmk n tutmu olduqlar heyvann rpnmasndan mdhi bir lzzt alrlar. Bomaq n qdr dadl bir zvqdr! Javer sevinirdi! Qurmu olduu torun iplri mhkm idi. O, mvffqiyyt qazanacana min idi. Yalnz bir ey qalrd: yumruunu sxmaq! Jan Valjan n qdr qvvtli v csur olsa da, n qdr midsiz bir vziyytd olsa da, onun mqavimt gstr bilcyi fikri bu qdr byk bir dstsi olan Javer qeyri-mmkn grnrd. Javer aramla irlilyir, orunun ciblrini axtarrm kimi, knin btn qaranlq bucaqlarn, xlvt yerlrini aradrb elyirdi. Lakin hrmk torunun mrkzin atdqda, milyi orada tapmad. Onun n qdr hiddtlndiyini tsvvr ed bilrsiniz. Dz divar v Pikps ksini qoruyan qarovuludan xbr ald. O, bir dqiq bel yerindn trpnmmidi, yanndan he bir kii glib kemmidi.

Bzn bel tsadflr olur ki, maraln buynuzlar lap ovunun lin keir, lakin birdn-bir maral yox olur. Baqa szl, trafn sr il it brs bel, maral qab cann qurtarr. Bel hallarda n tcrbli ovular bel mat qalrlar. Htta Dvivye, Linyivil v Deprez bel, n deycklrini bilmirdilr. Artonj, bel bir mvffqiyytsizliy dar olduqda: Bu maral deyil, cindir demidi. Javer d mmnuniyytl bu szlri tkrar edrdi. Javerin indiki myusiyyti daha ox midsizliy, qeyz, hiddt bnzyirdi. Napoleon Rusiya il mharibd, sgndr Hindistanla mharibd, Sezar Afrika mharibsind, Kir Skif mharibsind shv etdiyi kimi, Javer d, bhsiz Jan Valjana qar bu sfrind shv buraxmd. Javer onun sabiq katorqal olduunu etiraf etmkd lngidiyi n, blk d, shv etmidi. O, ald ilk tsirin inanmal idi. Javer Jan Valjan drhal, Qorbo komasnda hbs etmmkd d shv etmidi. O, Pontuaz ksind Jan Valjan qti olaraq tandqdan sonra hbs etmmkd d shv etmidi. Rolen yol ayrcnda, aydn ay inda dayanb, z adamlar il mslhtlrkn d Javer shv yol vermidi. lbtt, mslhtlmk yax eydir, etibarl casuslarn bildiklrini v dndklrini yrnmk pis olmaz. Lakin canavar v katorqal kimi nadinc heyvanlar tqib edn bir ovu ox ehtiyatl v tdbirli olmaldr. Ov tulalarn iz doru salmaqla hddindn artq mul olan Javer, heyvan rktmd. Heyvann it srsn duyub qamana imkan vermidi. Javerin sas shvi is bundan ibart idi ki, Austerlis krpsnd Jan Valjann izin ddkdn sonra, Jan Valjan kimi bir adam ipin ucunda saxlaya bilcyini gman edrk, onunla dhtli bir uaq oyunu oynamaa balamd. O, zn hqiqtd olduundan daha qvvtli znn etmi, aslanla sianpiik oyunu oynamaa balamd. Eyni zamanda, zn kifayt qdr qvvtli saymayaraq, zn kmk gtrmyi bel lazm bilmidi. Bu flaktli ehtiyatkarlq da qzl kimi qiymtli vaxtn itmsin sbb olmudu. Lakin Javer btn bu shvlri buraxm olsa da, yen d yer znd mvcud olan n bilikli v igzar xfiyylrdn biri idi. Hr halda, o, ovularn dediyi kimi, tam mnada all bir it sayla bilrdi. Shv etmyn kimdir? Byk strateqlrin d gzlrin prd kil bilr. Bir-birin hrlm nazik iplrdn qaln bir kanat ml gldiyi kimi, bzn byk bir axmaqlq da bir ox xrda axmaqlqlarn yekunundan baqa bir ey deyildir. Kanatn hr bir ipini ayrca, tel-tel asanz, byk axmaqla gtirib xaran n xrda hlledici sbblri bir-bir grrsiniz, asanlqla hamsna stn gl bilrsiniz. ndi siz El bumu? deycksiniz. Lakin bu iplrin hamsn bir-birin balayb hrsniz, dhtli bir ey ml glr. Bu rqd Marsian, Qrbd is Valentinian arasnda trddd edn Atilla demkdir, bu Kapuyada lngiyn Hannibal demkdir. Bu Arsis-sr-Obda yuxuya gedn Danton demkdir. Lakin, n olursa olsun, Javer Jan Valjann onun lindn xdn grdkd, ban itirmdi. Polis nzarti altndan qaan bir katorqalnn ox da uzaa ged bilmycyin min olduundan hr yana qarovulu qoydu, tllr qurdu, btn gecki mhllni aradrd. Diqqtini ilk clb edn ey kndiri ksilmi k fnri idi. Bu, qiymtli bir lamt idi, lakin bu lamt onu aldatm v Janro dalanna doru aparm, oralar aradrmaa mcbur etmidi. Bu dalanda xeyli alaq divarlar vard ki, divarlarn arxasnda baalar v kilmmi byk sahlr balayrd. Jan Valjan, yqin ki, bu trf qamd. bhsiz, Jan Valjan Janro dalannn ox irilrin girmi olsayd, o mtlq mhv olacaqd, Javer bir iyn axtarr kimi, btn bu balar v dzlri diqqtl aradrmd. Shr alanda, orada iki nfr bacarql adam qoyub oru trfindn tutulmu bir polis xfiyysi kimi utana-utana prefekturaya qaytd.

BRNC FSL. Pikps ksi, 62.

Yarm sr bundan vvl Kiik Pikps ksind 62 nmrli evin darvazas baqa darvazalardan he bir eyl frqlnmirdi, adtn, yarya qdr aq olan bu qonaqcl darvazann arxasnda he bir qmli ey yox idi. Orada divarlarna tnk sarmam hasarl bir hyt v hytd gzinn qapnn zndn baqa he bir ey grnmrd. Dal trfd, divarn stnd hndr aaclar grnrd. Gnin alar hyti canlandran, bir stkan rab is qapnn zn canllq vern zaman Kiik Pikps ksindki 62 nmrli evin yanndan ken yolunun ryi qrib bir frhl dolurdu. Lakin gzlriniz qarsndan bir anla tb ken bu yer kdrli bir yer idi. Evin astanas glmsdiyi halda, ev z ibadt edir v inlyirdi. Qapnn yanndan kemy mvffq olduqda bu, o qdr d sad bir ey deyildi, htta demk olar ki, qeyri-mmkn bir ey idi, nki burada Sezam, al! kimi bir fsun vard ki, bunu mtlq bilmk lazm glirdi, demk, qapnn yanndan kemy mvffq olduqda, siz sa trfd balaca bir dhliz girirdiniz, buradan iki divar arasnda sxlm kimi grnn v ancaq bir nfrin ke bilcyi dar bir pillkn qalxrd. gr bu pillkn kskin sar boyas v qhvyi haiysi il sizd nifrt oyatmazsa v siz bu pillkni qalxmaa csart etsniz, o zaman siz vvl birinci meydanan, sonra is ikinci meydanan kerk, ikinci mrtbnin koridoruna drsiniz. Bu koridorun yapqanl sar boyas v qhvyi haiysi is, sakit bir amanszlqla sizi tqib edir. Pillkn v koridora iki gzl pncrdn iq dr. Koridor dnr v qaranlqlar. Bu burunu kedikdn sonra, bir ne addm da atrsnz v qabanza qap xr, bu qap bal olmad n daha da srarngiz grnr. Qapn itlyib, tqribn alt fut byklynd kiik kvadrat bir otaa daxil olursunuz. Tava dnmi bu otaq yuyulmu, trtmiz, soyuq bir otaqdr, divarlarna yal gll, topu on be su olan aq-sar kaz kilmidir. Buraya sol trfdn, divarn btn enini tutan byk, torlu pncrnin balaca lri arasndan solun v toran bir iq dr. trafnza boylandqda, siz he ksi grmrsnz, diqqtl qulaq asmaa balayrsnz, lakin he bir ey, n ayaq sslri, n insan ssi eidirsiniz. Divarlar lpaqdr, otaqda he bir ey, htta stul bel yoxdur. Siz yen boylanb trafnza baxrsnz v nhayt, qapnn qabandak divarda tqribn bir kvadrat fut byklynd drdbucaq bir deik grrsnz. Bu deik diaqonal zr dym yarm uzunluunda ilgklr adlandrla bilck xrda kvadratlar ml gtirn mhkm dyml qara arpaz ubuqlardan ibart dmir bir torla rtlmdr. Aq-sar divar kazlarnn balaca yal gllri dmdz v sakitc bu dmir ubuqlara qdr uzanr v onlarn yaxnlndan qorxmur, n d yel kimi hr trf qamrlar. gr bu kvadrat deikdn girib-xa bilck son drc arq bir canl mxluq taplsayd da, bu tor ona mane olard. Lakin o, bdnin kemsin mane olsa da, nzrin, baqa szl desk, qlbin kemsin mane olmurdu. Deysn, bu nzrd tutulmudu, nki torun arxasnda, lakin ondan azacq aral kfgirin deiklrindn d xrda deiklri olan tnk bir lvh prim edilmidi. Bu lvhnin aasnda pot qutularnda olduu kimi, bir deik aslmd. Torlu dliyin sanda is zngin lingin balanm balaca bir mftil sallanrd. Bu mftili dartdqda, zng alnmaa balayrd v o zaman lap yaxnlqda sizi diksindirn bir ss eidilirdi: Kimdir? dey bu ss soruurdu. Bu, inc bir qadn ssi idi, el inc idi ki, lmli grnrd. Lakin burada sehrli sz bilmk lazm glirdi. gr siz bu sz bilmsniz, ss drhal ksilir v divar yen drin bir skuta dalrd, sanki, divarn o trfind sizin bir an n skutunu pozduunuz bir mzar qaranl hkm srrd. Lakin siz bu sehrli sz bilmi olsanz, ss deyirdi: Sa trfdn daxil olun. O zaman pncrnin qabanda sa trfd siz li bir qap grrdnz. Qapnn stnd sar rng boyanm li bir riv var. Qapnn dstyini basaraq, iri girdikd bk hl enmyib ilraq hl yanmad zaman siz benuar lojasna girdikd aldnz tsiri alrsnz. Dorudan da, siz, sanki, dar bir teatr lojasna daxil olursunuz. Bura li qapdan zif iq dr. risind iki stuldan v dalm hsirdn baqa he bir ey yoxdur. Baryerin yuxarsnda qara aacdan bir lvh var. Bu, yuxars qara taxtadan qayrlm, adamn sinsin qdr hndr baryeri olan sl lojadr. Loja bklidir, lakin bu bk opera lojasnda olduu kimi taxtadan

qayrlm yaldzl bk deyil, yumulmu yumruqlara bnzyn iri bndlrl divara prim edilmi v iyrnc bir kild bir-birin qarm dmir paralarndan qayrlm eybcr bkli bir rivdir. Gznz bu zirzmi alaqaranlna almaa baladqdan sonra siz bknin arxasna bir nzr salmaa alrsnz. Lakin bknin arxasnda n oxu alt dym msafd sar-qhvyi rngli taxtalarla bir-birin bnd edilmi qara pncr qanadlarndan ibart bir manie grrsnz. Bu, bknin badan-ayaa kimi rtn uzun v nazik zolaqlardan ibart bkm pncr qanadlardr. Onlar hmi bal olur. Bir ne dqiq sonra bu pncr qanadlarnn arxasndan yeni bir ss glir: Mn buradayam. N buyurursunuz? Bu ss sevdiyiniz, bzn d prsti etdiyiniz bir qadnn ssidir. Lakin siz yen d he kimi grmdiniz. Yalnz xfifc bir nfs duymaq olur. Sanki, bu, fsunla mzarndan qalxan bir ruhun ssidir. ox nadir hallarda, sizin n lverili olan myyn raitd bzn bu pncr qanadlarnn ensiz taxtalarndan biri alr v ruh dnb bir klg olurdu. bknin, pncr qanadlarnn arxasnda, bknin arxasndan grn bilck qdr bir ba, daha dorusu, bir az v bir n grnrdi. Bundan baqa, hr ey qara rtk altnda gizli idi. Siz qara bir rahib bal v qara bir kfn brnm tutqun bir klg grrdnz. Bu ba sizinl danar, lakin bir df bel sizin znz baxmaz, bir df bel siz glmsmzdi. Dal trfinizdn dn iq el dzldilmidir ki, bu klg iql grndy halda, siz qaranlq iind grnrsnz. Bu in z d bir rmz idi. Bu zaman sizin hris nzrlriniz he kimin baxmas mmkn olmayan bir yerd alm deikdn iridkini grmy alr. Bu matm geyimli klgni drin bir qaranlq brmdr. Gzlriniz bu klgnin trafndaklar grmk n bu qaranl aradrmaa balayr. Lakin ox kemir ki, siz he bir ey grmk mmkn olmadn baa drsnz. Sizin grdynz ancaq bir gec, bir boluq, bir qaranlq mzar buxarlar il qarq bir q dumandr; traf qorxunc bir skut iinddir, bir ah bel duyulmayan drin bir skut, bir kabus bel grnmyn drin bir qaranlq. Sizin grdklriniz monastrn daxilidir. Bu, Yorulmaz sitayi bernardin rahiblrinin monastr adlanan lmli v srt grnl evin daxilidir. Sizin olduunuz bu loja qbul otadr. Burada birinci df eitdiyiniz ss divarn arxasnda, kvadrat deiyin yannda daim hrktsiz oturmu, dmir torla v min deikli bir lvh il ikiqat bir zireh kimi qorunan nvbti rahibnin ssidir. Bu bkli lojann qaranla kmsin sbb odur ki, qbul otann iql dnyaya yalnz bir pncrsi var, monastrn i trfin is he bir pncrsi yoxdur. Adi insanlar bu mqdds yer nzr sala bilmzlr. Lakin bu qaranln bu trfind bir ey iq gizlnir, bu lmd bir hyat vardr. Bu monastr n xlvt monastrlardan biri olsa bel, biz onun iin daxil olmal v oxucunu da oraya aparmalyq. Biz, msaid ediln eylrin hdudunu kemdn, hekayinin he bir zaman grmdiyi v ona gr d nal ed bilmycyi eylrdn oxucuya danmalyq. KNC FSL. Martin Verqann nizamnamsi. Hl 1834-c ildn ox-ox vvl Balaca Pikps ksind mvcud olan bu monastrda Martn Verqa nizamnamsin tabe olan bernar rahiblr icmas yerlmidi. Demk, bu bernar rahiblr bernar rahiblr kimi Klervoya deyil, benedikti rahiblr kimi Sitoya mnsub saylrdlar, baqa szl, onlar mqdds Bernara deyil, mqdds Benedikt iqtida edirdilr.

Qaln dini kitablar vrqlynlr yax bilirlr ki, Martin Verqa 1425-ci ild bernar-benedikti rahiblr cmiyytini tkil etmidilr. Bu cmiyytin ba kilssi Salamankada, tabe kilssi is Alkalada idi. Bu cmiyyt Avropann btn katolik mmlktlrind qol-budaq atmd. Bir ordenin baqa bir ordenl bu cr birlmsi latn kilssinin tarixind fvqlad bir ey deyildi. Yalnz bhs etdiyimiz mqdds Benedikt ordeni il, Martin Verqa nizamnamsin mnsub cmiyytdn baqa, daha drd cmiyyt laqdardr: taliyada Monte-Kassini v mqdds Padual Yustina cmiyyti, Fransada Klni v Sen-Mor cmiyyti. Bundan baqa, mqdds Benedikt ordeni il Valombroza, Qramon, Selvestini, Kamaldulu, Kartezian, Miskinlr, Zeytun da, mqdds Silvestr v nhayt, Sito ordenlri kimi daha doqquz orden laqdardr. Baqa ordenlr n gvd orden saylan Sito ordeninin z mqdds Benedikt ordeninin budandan baqa bir ey deyildi. Sito ordeninin mqdds Robert, abbat de Molem trfindn 1098-ci ild Lanqr yeparxiyasnda tsis edildiyini xbr verirlr. Lakin mqdds Benedikt, hl 529-cu ild, on yeddi yanda ikn, qdim Apollon mbdind yaayan iblisi qovmu v iblis Subnako shrasna kilmidi (iblis o zaman artq qoca imi, kim bilir, blk d, o, zahid olmaq istmidir?!). Ayaqyaln gzn, dlrind syd ubuqlarndan hrlm sinbnd gzdirn v he bir zaman oturmamaa mcbur olan Karmelit rahiblri nizamnamsindn sonra n srt nizamnam varsa, o da Martin Verqann bernar-benedikti rahiblr nizamnamsidir. Bu nizamnamy tabe olanlar qara paltar v lbbad geyinir v mqdds Benediktin mrin gr, bu lbbad nlrin qdr btn bdnlrini rtr. Sarjadan tikilmi geni qollu don, geni yun rpk, ny qdr qalxan v d trfi drdbucaq klind ksilmi bir lbbad, gzlrin qdr enn ba sars bu sahiblrin geyindiyi libas bu idi. A ba sarsndan baqa, bunlarn hams qaradr. Rahibliy hazrlaanlar da eyni paltar geyinirlr, ancaq rngi a olur. Rahiblik hdini qbul ednlr kmrlrind tsbeh d gzdirirlr. Martn Verqann bernar-benedikti rahiblri Mqdds Dua baclar adlanan benedikti rahiblr kimi, Yorulmaz sitayi qanununa riayt edirlr. Hmin bu Mqdds Dua baclarnn Parisd bu srin vvllrind iki monastr vard: biri Tamplda, o biri is Yeni Sent-Jenevyeva ksind. Lakin bhs etdiyimiz Kiik Pikps bernar-benedikti rahiblr ordeni qtiyyn Yeni Sent-Jenevyeva ksind v Tamplda olan Mqdds Dua baclar ordenin bnzmzdi. Onlarn nizamnamlrind bir ox frqlr vard. Paltarlar da bir-birindn frqlnirdi. Kiik Pikpsdki bernar-benedikti qadnlar qara lbbad geyindiklri halda, Mqdds Dua baclar v Yeni Sent-Jenevyeva ksind yaayan bernar-benedikti qadnlar a lbbad geyinrdi. Bundan baqa, onlarn sinsind dyum uzunluunda mqdds nemtlr kasasnn yaldzl gm, yaxud mis tsviri olard. Kiik Pikps rahiblri bu mqdds nemtlr kasasnn tsvirini gzdirmzdilr, Kiik Pikps monastr il Tampl monastrnn mumi bir chti olan yorulmaz sitayi bu iki ordenin bir-birindn bsbtn frqlnmsin qtiyyn mane olmurdu. Mqdds dua baclar il Martin Verqa bernar rahiblrinin bir-birin bnzyii d el ancaq bu qaydaya riayt etmlrindn ibart idi. Eyni surtd, Filipp de Nerinin Florensd tkil etdiyi italyan Oratoriyas il Pyer de Berln Parisd tkil etdiyi fransz Oratoriyas bir-birindn kskin surtd frqlnmklrin, htta bzn bir-birin dmn olmaqlarna baxmayaraq, hr ikisi hzrt sa il Mqdds Mrymin uaql, hyat v lmn aid btn sirli hadislri ehtirasla yrnmkd v trnnm etmkd bir-birin bnzyirdilr. Bundan baqa, bir d Paris Oratoriyas birincilik iddiasnda idi, nki Filipp de Neri yalnz vliya olduu halda, Per de Berl hm d kardinal idi. Martin Verqann srt ispan nizamnamsin qaydaq. Bu nizamnamy tabe olan benedikti-bernar rahiblr btn il boyu tsiz xrk yeyirlr, mumiyytl, baqa icaz veriln gnlrd d phriz saxlayaraq, yemkdn kinirlr, ilk irin yuxudan oyanaraq yataqdan durur, gec saat birl arasnda dua kitabn oxuyur v shr ibadtini keirirlr. Btn il boyu qaba mlf v kl stnd yatar, he bir zaman pe yandrmaz, bdnlrini yumazlar, hr cm gn zlrin cza verr, skut hdin riayt edr, bir-biril ancaq az mddt srn istiraht vaxtnda danarlar, 14 sentyabrdan, yni Merac

bayram gnndn balam pasxaya qdr, bdnlrin iyn kimi batan yun kynk geyrlr. Alt ay hl gzt demkdir, nizamnamy gr bu kynyi btn il boyu geyinmlidirlr: lakin yay istisind dhtli bir ey olan bu yun kynk isitmy v sb xstliyin sbb olur. Buna gr kynyi geyinmk mhlti ixtisar edildi; lakin bu gzt baxmayaraq, 14 sentyabr gn yaxnlaanda, yni rahiblr yenidn bu kynyi geyinn zaman, yen d onlar iki- gn isitm tutur. tat, yoxsulluq, bkart, daim monastr divarlar arasnda yaamaq onlarn hdlri budur. Nizamnam bu hdi daha da arladrmdr. Monastr risi il mddtin, seici analar adlanan rahiblr trfindn seilir. Bu rahiblr kapitula gr hlledici ss malik olduqlarndan bel adlanrlar. Ris yenidn yalnz iki df seil bilr, bellikl, monastr risi n n uzun idar mddti doqquz ildir. Onlar he bir zaman ibadti keirn keiin zn grmzlr, nki keil onlarn arasnda be fut hndrlkd sarjadan bir prd olur. Moiz vaxtnda vaiz ibadtxanada dayand zaman, rahiblr rpklrini zlrin kirlr. Onlar hmi yava danmal, balarn aa salb, gzlrini yer dikrk yerimlidirlr. Monastra yalnz bir kii gir bilr ki, o da yeparxiya arxiyepiskopudur. Monastra bir nfr daha gir bilr: o da babandr, lakin o, adtn, qoca olur; babann daim bada tk olmas, rahiblrin is onun glmsindn xbrdar olub ona rast glmmsi n babann dizin znqrov balayrlar. Rahiblr ris tabedir, bu itat hdudsuz v etirazszdr. Bu tamamil trki-dnyalq olan kanonik, mnvi bir itatkarlqdr. Onlar spann ssin ut voci Christi, hrktin, n kiik bir iarsin ad nutum, ad primum siqnum tabe olan kimi drhal sevincl, qtiyytl, kor bir itatkarlqla tabe olurlar, prompte, hilariter, perseveranter et caeca quadvam obedientia onlar fhlnin lindki miara bnzrlr, quasi limam in mani bus fabri; icaz almadan onlarn he bir ey yazmaa, oxumaa ixtiyarlar yoxdur. Cagara vel soeiber nom addisceit sine expressa superioris licenta. Hr bir rahib nvb il balama deyiln bir mrasimdn kemlidir. Balatma yer znd ba vern btn gnahlar, btn shvlr, btn cinaytlr, btn zlmlr, btn haqszlqlar n ediln bir dua demkdir. Balatma mrasimini keirn rahib bac on iki saat rzind, gndz saat drddn ta shr saat drd qdr, yaxud shr saat drddn gndz saat drd qdr da dm zrind, dizi stnd, mqdds nemtlr qarsnda, qolubal, boynunda kndir dayanmaldr. Rahib artq taqtdn ddy zaman, z st yer yxlr, qollarn xa kimi yanlarna uzadr. O, vziyytini ancaq bu vasit il ynglldir bilr. Rahib bu vziyytd btn yer zndki gnahkarlar n dua edir. Burada demk olar ki, ilahi bir zmt var. Bu ayin, tpsind am yanan bir diryin yannda icra edildiyindn monastrda bu ayin hm balatma ayini, hm d diryin yannda dayanma ayini d deyirlr. Htta rahiblr zlalt n son ifadni daha ox trcih edirlr, nki bu ifadd hm cza, hm d hqart fikri var. Balatma ayini btn ruhu mul edn bir ayindir. Dirk yannda dayanan rahib bac, arxasnda ildrm axsa bel, dnb geri baxmaz. Bundan baqa bir rahib d dayanr. Bu dizi st dayanmaq bir saata qdr davam edir. Rahiblr qarovulda dayanm sgrlr kimi bir-birini nvb il vz edirlr. Yorulmadan sitayiin d mnas budur. Monastr rislri v analar vliya, yaxud hidlrin adlarn deyil, Hzrt sann hyatnda mhm bir hadisy iar edn bir ad dayrlar, msln: Milad ana, Maya ana. Dxul ana, Tanr zablar ana. Lakin vliya rfin ad qoymaq da qadaan deyildir. Rahiblrin zn baxdqda yalnz azlarn grmk olur. Hamsnn dilri sardr. Di fras he bir zaman monastra girmmidir. Di tmizlmk aasnda ruhu mhv etmk szlri yazlm bir pillknin st pillsin qalxmaq demkdir. Rahiblr mnim demzlr. Onlarn zlrin aid he bir eylri olmadndan, he bir eyi ziz tutmazlar. Onlar hr ey bizim deyrlr. Msln: bizim rpyimiz, bizim tsbehimiz. z kynklrindn bhs etdiklri zaman bel, onlar bizim kynyimiz deyirlr. Bzn onlar hmiyytsiz bir ey, bir dua kitabna, bir dini xatiry, bir surt yrirlr. Lakin bu eyi ziz

tutmaa baladqlarn hiss edn kimi drhal onu vermy borcludurlar. Onlar mqdds Terezann szlrini xatrlayrlar. Bir df kbar bir xanm rahibliy daxil olduu zaman: Ana, icaz verin, mnim ox ziz tutduum mqdds ncilin dalnca adam gndrim! dedikd, mqdds Tereza ona bel bir cavab vermidi: Ah! Demk, sizin ziz tutduunuz bir ey varm? El is bizim sramza daxil olmaya bilrsiniz!. Btn rahiblr otaqlarnn qapsn balamaq, z ota, z buca olmas qadaan edilmidir. Rahiblrin hcrlri hr zaman aq olmaldr. Bir rahib baqa bir rahiby mracit etdikd: Tanr drgahnn mqdds nemtlrin alq v sitayi! demlidir. O biri is: Amin! dey cavab vermlidir. Bu rahib baqa bir rahibnin otann qapsn dydkd d, eyni szlr tkrar olunmaldr. Rahib qapya toxunar-toxunmaz, iridn tlsik bir ss glir: Amin!. Hr bir ayin kimi, bu da bir vrdi olaraq tkrar edildiyindn, mexaniki bir kil alr. ox zaman hcrnin iindki rahib, qapn dyn rahibnin Tanr drgahnn mqdds nemtlrin alq v prsti! szlrini sylmsini gzlmdn, Amin! dey cavab verir. Zatn, birinci ibar xeyli uzun bir eydir. Vizitand rahiblr adtn qapn dydkd: Ave Maria1 deyir, iridki rahib is: Gratia plena2 dey cavab verir. Onlarn bu salam, hqiqtn, ayrca bir gzlliy malikdir. Monastr kilssind saatda df lav zng alnr. Bu iar il monastr risi, seici analar, rahib hdini qbul etmi baclar, tllablr, xidmtilr drhal danqlarn ksir, fikirlrin, ilrin son verir v hams bir azdan, gr saat bei vurmusa: Tanr drgahnn mqdds nemtlrin saat bed v hr saatda alq v prsti olsun!, saat skkizi vurmusa: Saat skkizd v hr saatda v sair deyirlr. Bu, saatn ne df vurmasndan asldr. Fikri dayandrb daim Allaha doru svq etmk mqsdini dayan bu adt bir ox icmalarda tsadf edilir, onun yalnz formas dyiir. Msln, Krp sa icmasnda bel deyirlr: hm bu saatda, hm d hr saatda qlbimd sa mhbbti alovlansn!. Artq lli ildn bridir ki, Martn Verqann benedikti-bernar rahiblri, yni Balaca Pikns mnzvilri ibadti tntnli bir ahngl icra edr v ciddi kils nmsin riayt edrk, btn ayin rzind hr zaman gur ssl oxuyarlar. Dua kitabnda ulduz iarsi olan yerlrd dayanar v yavacadan sa, Mrym, Yusif deyrlr. Onlar l duasn qadn ssinin ed bilcyi n ps bir ssl oxuyarlar. Bu duann ox byk, facili bir tsiri olur. Kiik Pikns rahiblri z icmalarna mnsub olan baclar dfn etmk n kilsnin ba mehrabnn altnda xsusi bir srdab dzltmidilr. Lakin onlarn dediyi kimi, hkumt srdabnin iin tabut qoymaa icaz vermmidi. Bu surtl, baclar lndn sonra monastr trk etmy mcbur olurdular. Bu is, nizamnamni pozduundan, rahiblri myus v prian edirdi. ox czi bir tslli almaq n onlar vaxtil icmann ixtiyarnda olan bir sahd yerlmi qdim Vojirar qbiristanlnn xsusi bir bucanda, xsusi bir saatda z llrini dfn etmk hqqunu almaa mvffq ola bilmidilr. Rahiblr cm gnlri gndz v axam ibadtlrini v btn dini ayinlri bazar gnnd olduu kimi icra edirdilr. Bundan baqa, onlar adi insanlarn tsvvr bel etmdiklri kiik bayramlarn hamsn ciddi bir kild keirirdilr. Bu bayramlar vaxtil Fransada kilsnin sxavtli li il myyn edildiyi kimi, spaniyada v taliyada hl indi d myyn edilmkddir. Rahiblrin ibadtxanada keirdiyi saatlarn sonu yoxdur. Dualarnn say v mddtin glinc, bu xsusda bir rahibnin aadak saddil szlri gzl bir tsvvr ver bilr: Tllablrin dualar ar, rahib agirdlrinin dualar daha ar, hdi qbul edilnlrin duas is lap ardr. Hftd bir df kapitul arlr. Burada seici baclar itirak edir, monastr risi is sdrlik edir. Hr bir rahib nvb il onlarn qarsnda da dmnin stnd diz kur v hft rzind iltdiyi gnahlar v taqsrlar n hamnn qabanda tvb edir. Hr bir etirafdan sonra seici baclar mvrt edir v hamnn qabanda cza tyin edirlr. Rahiblrin hr biri az-ox ciddi gnah n tvb etdiklri bu aq etirafdan baqa, bir d balaca gnahlar n tyin ediln taqsrlq var. Taqsrlq ibadt vaxtnda monastr risinin qabanda lu kimi uzanaraq, hamnn ana dey ard monastr risi iar edincy, yni

barman kils oturacana vuruncaya qdr bu vziyytd qalmaqdan ibartdir. Taqsrlq czas hr bir czi ey n veril bilr: msln, stkan sndrlanda, rtk crlanda, rahib tsadfn ibadt bir ne saniy geciknd, kils xorunda yanl ss xaranda v sair. Bu cr gnahlar n hr df taqsrlq czas tyin edilir. Taqsrlq czas knll bir eydir. Taqsrlq kn (bu sz burada etimoloji chtdn tamamil yerind ildilir) z-zn taqsrlandrr v z-zn cza tyin edir. Bayram v bazar gnlrind drd mnni ana drd sfrli bir rhl qarsnda sur oxuyur. Bir df mnni analardan biri Esse sz il balayan surni oxuduu zaman, Esse vzind ucadan ut, si, sol notlarn gtrmd: mnni ana husuzluq gstrdiyi n ayin davam edincy qdr cza kmli idi. Kapitulun hams gldy n, onun gnah qat-qat artmd. Rahiblrdn biri qbul salonuna arldqda o, monastr risinin z bel olsa, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, ba rtyn zn salmal v ancaq az grnmlidir. Yad adamlarla yalnz monastr risi laq saxlaya bilr. Qalan rahiblr is yalnz qohumlar il, hm d gec-gec gr bilrlr. Bzn yad bir adam vaxtil monastr xaricind tand, yaxud sevdiyi bir rahib il grmk istyirs, bu xsusda uzun mddt danq aparmaa mcbur olur. gr grmk istyn qadnsa, bzn buna icaz verirlr. Rahib glir v pncr qanadlar arasndan shbt etmy balayr. Pncr qanadlar yalnz rahibnin anas, yaxud bacs n ala bilr. Tbiidir ki, kiilrin bel xahilri hr zaman rdd edilir. Mqdds Benediktin nizamnamsi bel bir nizamnamdir. Martin Verqa bu nizamnamni daha da arladrmd. Bu rahiblr baqa ordenlr mnsub olan rahiblr kimi adlq n olduunu bilmzlr, zlrind travt, yanaqlarnda qrmzlq olmaz. Bu rahiblrin zlri solun, baxlar srtdir. 1825-ci il il 1830-cu il arasnda bu rahiblrdn dli olmudu. NC FSL. Srt qaydalar. Bu monastrda hr bir rahib n az iki il, bzn drd il tllablikd qalmal, drd ild agird olmaldr. Rahiblik hdini ox nadir hallarda iyirmi iyirmi drd yalarnda qbul edirlr. Martin Verqa cmiyytin mnsub olan bernar-benedikti qadnlar z ordenlrin dul arvadlar qbul etmirlr. Onlar z hcrlrind mxtlif gizli vasitlrl z hisslrini ldrrlr. Bu bard onlar he bir zaman he bir sz dana bilmzlr. Rahib agirdi hd qbul etdiyi zaman n gzl paltarn geyinir, onun salarna a gllr taxrlar, ya srtrlr, bururlar, sonra o, zqoylu dr, stn byk qara rtk salrlar, ba stnd l duas oxuyurlar. Bundan sonra rahiblr iki crgy dzlr: bir crg onun yanndan kerkn, lmli bir ssl: Bacmz ld dey oxuyur, o biri crg is frhl: Hzrt sa drgahnda sadr! dey cavab verir. Tsvir etdiyimiz bu dvrd monastrn yannda qapal pansion vard. Bu pansionda trbiy olunan qzlar ksriyytl kbar aillrdn idi: ksriyyti varl idi, bunlarn srasnda Sent-Oler v Belissen adl iki qz, bir d kbar katolik familiyalarndan olan Talbot adl bir ingilis qz vard. Rahiblrin drd divar arasnda trbiy etdiklri bu gnc qzlara dnyaya v dnya mnftlrin nifrt hisslri alanrd. Bu qzlardan biri bir df biz: Mn ky baxdqda, badan ayaa qdr titrdim demidi. Bu qzlarn paltarlar mavi, lklri a idi, dlrin yaldzl gmdn, yaxud misdn qayrlm mqdds ruh tsviri sanclrd. Byk bayram gnlrind, xsusil mqdds Marta bayramnda onlara byk bir mrhmt lamti olaraq n byk bir sadt n icaz verilirdi: onlar rahib paltarn geyinib, kils mrasimind btn gn ayaq st dayanar v mqdds Benediktin nizamnamsin gr ayinlr icra edrdilr. Rahiblr vvlc onlara qara lbbad bel verirdilr. Lakin monastr risi bunu dbsizlik saydndan qadaan etmidi. Paltar rahiblrdn yalnz rahib agirdlri borc ala bilrdi. Maraql burasdr ki, rahib rolunu oynamaq pansionda olanlara drin bir zvq v mnvi bir istiraht verrdi. Monastrda buna yol vermkd gizli bir mqsd vard: bu vasit il qzlarda rahib hyatna qar meyil oyatmaqla yeni rahiblr l keirilmi olurdu. Qzlar n is bu

oyun v sad bir ylnc idi. Bu yenilik idi, onlar ylndirirdi. Lakin saddil bir uaq ylncsi bizim kimi dnya adamlarn, saatlarla ld bxurdan, mehrab qarsnda dayanman v vcdl surlr oxuman n byk bir sadt olduuna inandrmaqda acizdir. Pansion qzlar hisslri ldrmkdn baqa, btn monastr qaydalarna ml edirdilr. Bzn gnc qadnlar monastrdan xdqdan v ne il rd olduqdan sonra bel, hr df, qaplar dyldy zaman, tlsik Amin! szlrini sylmk vrdiindn xilas ola bilmirdilr. Rahiblr kimi pansion qzlar da, z ata-analar il yalnz qbul salonunda gr bilrdilr. Analarn bel z qzlarn pmy ixtiyar yox idi. Bu srt qaydalardan bir misal gtirmk olar. Bir df bu qzlardan birinin yanna anas v yanda bacs glmidi. Qz alayaraq, z balaca bacsn qucaqlamaq, pmk istyirdi. Ancaq olmazd. Qz xahi etdi ki, he olmasa balaca bacsna icaz versinlr, pmk n lini torun arasndan uzatsn. Lakin qzn bu xahiini d, hl bir az hiddtlnrk bel, rdd etdilr. DRDNC FSL. nlik. Bununla bel, bu srt xangahda bu gnc qzlardan bir ox gzl xatirlr qalmd. Monastr myyn saatlarda, sanki, uaq nliyindn, iqlanmaa balayrd. Tnffs zngi alnard. Qaplardan biri alard. Qular ch-ch vurmaa balard: N gzldir! Budur, uaqlar da gldi!. Kfn kimi xa klind biilmi bu baa gnclik gni nur sard. Frhli zlr, balaca a alovlar, frhl parlayan msum gzlr shr fqinin btn boyalar bu qaranln hr trfini iqlandrrd. Surlr oxunduqdan, ibadtin balandn xbr vern zng, dfn znglri alndqdan, ayinlr icra edildikdn sonra birdn-bir btn monastra arlarn vzltsndan daha zrif bir gurultu yaylrd bu gurultunu salan balaca qzcazlar idi. adlq ptyi alr v hr bu pty bir az bal gtirirdi. Qzlar oynayr, sslir, dst-dst yr, yyrrdlr, bucaqlarda mirvari dili qng azcazlar ch-ch vururdu, qara lbbadlr uzaqdan gllr nzart edir, klglr gn alarn seyr edirdi. N olsun! trafda hr ey iq sar, hr ey glrd. Bu qara divarlarn da bzn parlaq dqiqlri olur! Bu arlar dstdst frland zaman bu divarlar da itirak edir, sanki, bulaq kimi qaynayan bu sevincdn bu divarlar da bir az iqlanrd. Sanki, gl yarpaqlar bir ya kimi bu matm zrin yard. Qzcazlar rahiblrin pncrlri altnda oynard, pak nzrlr gnahsz rklr mane olmaz. Bu uaqlarn saysind ciddi saatlar silsilsin qaysz bir saat salard. Balaca qzlar atlb dr, byklr rqs edirdi. Bu uaq oyunlarnda gylrin pak ruhu hiss olunurdu. Yenic iklnmy balayan gnc ruhlarn fsunkar v zmtli bir tamaas var. Homerl Perro gnclik, can sal, gurultular, bartlar, qayszlq, sevinc v sadtin hkm srdy bu lmli baa glmk n mmnuniyytl glrdilr. Bu mnzr dastanlarda, fsanlrd, saraylarda v daxmalarda yaayan, Gekubadan tutmu n khn nallardak nnlr qdr, btn ulu nnlrin kefini aa bilrdi. Bu monastrda, blk d, btn monastrlardan daha ox v tez-tez uaq szlri eidilrdi, bu uaq szlri o qdr cazibdardr ki, insan daln-daln glmsmy vadar edir. Hmin bu qaranlq divar arasnda be yanda bir uaq bir df bu szlri sylmidi: Ana can, byklrdn biri bu saat mn dedi ki, mn burada yalnz doqquz il on ay qalacaam. N byk xobxtlik!. Burada daha baqa bir maraql shbt d olmudu: Seici ana. Bala, sn niy alayrsan? Uaq (alt yanda, alayaraq). Mn Fransa tarixi drsini bildiyimi Alisaya syldim. O is mn bildiyim halda mn deyir ki, bilmirm. Alisa (byk qzdr, doqquz yanda). Yox, o bilmir. Seii ana. Bu nec ola bilr, bala? Alisa. O mn dedi ki, kitabn bir shifsini am, oradan ona bir sual verim v dedi ki, bu suala cavab verck.

 Yax bs sonra? Cavab ver bilmdi. Dayan! Bs sn ondan n sorudun? Mn onun dediyi kimi kitabn bir shifsini adm. Gzm sataan birinci sual ona verdim. Bu n sual idi? Sual bel idi: bs sonra n oldu? Bu monastrda yaayan bir arvada mxsus olan xeyli gdnbol bir tutuquu haqqnda drin mnal bir sz d sylnmidir: Gr n sevimlidir! Ya-ryin zn lap adam kimi dimdiklyir!. Yen hmin monastrda tava dalarnn biri zrind yeddi yanda gnahkar bir qzn yadda n yazm olduu bel bir etiraf taplmd: Ata, mn xsis olduum n gnahkaram. Ata, mn zina etdiyim n gnahkaram. Ata, mn kiilr baxdm n gnahkaram. Yen hmin monastrn baasndak imli bir oturacaq zrind alt yanda bir qzcazn balaca al dodaqlar drd, yaxud be yanda mavi gzl bir uan dinldiyi bir nal sylmidi: Biri varm, biri yoxmu, xoruz varm, bunlarn da bir lksi varm, burada oxlu ik aarm. Xoruzlar iklri drib, ciblrind gizltdilr. Sonra yarpaqlar drib, oyuncaqlarn iind gizltdilr. lkd bir canavar da varm, bir d byk bir me varm. Canavar da o med yaarm, canavar bu xoruzlar yedi. Baqa bir sr: Bir df aacla brk vurdular! Bu Poliineldi, vurdu piiyin bandan. Bu he piiy xo glmdi, ban artd. Onda bir xanm Poliineli tutdurub zindana sald. Yen orada, monastrda mrhmt gstrilrk trbiy ediln yurdsuz, tapdq bir qz insan barn yaran tsirli szlr sylmidi. Baqa qzlarn z analarndan bhs etdiklrini eidrk o, bu szlri demidi: Amma mn anadan olanda, mnim anam yanmda yox idi!. Monastrda youn bir qap bac yaayrd. O daim bir dst aarla koridorlardan ker, haraya is tlsrdi. Bu qalcnn ad Aqata bac idi. Byklr, yni on yandan byk olanlar onun adn Aar Aqata qoymudular. Drdbucaq, uzunsov byk yemk otana iq ancaq bal bir sthd olan st rtl, ksm tal qalereyadan drd. Bu qaranlq rtubtli bir otaq idi, uaqlarn dediyin gr ii heyvanlarla dolu idi. Yemk otann qonuluundak otaqlarn hr biri ona hrat pay vermidilr. Qzlar yemk otann hr bir bucana mnal adlar qoymudular. Otaqda Hrmk buca, Trtl buca, Mrymqurdu buca, Crcrama buca vard. Crcrama buca mtbx yaxn olduundan, rfli bir bucaq saylrd. Bu bucaq hr yerdn isti olard. Bu adlar yemk otandan pansiona kemidi. Vaxtil Mazarini kollecind olduu kimi, pansion da bu adlara gr drd icmaya blnmd. Hr bir qz yemk yediyi bucaa gr, bu drd icmadan birin mnsub edilirdi. Bir df monastr ziyart etmi olan arxiyepiskop sinf qrmzyanaq, gzl, sarn sal qng bir qzn girdiyini grrk, yannda dayanm, yanaqlar travtli, cazibdar, qaran baqa bir qzdan soruur ki: Bu qz kimdir? Bu hrmkdir, monsenyor. Bel de! Bs o birisi qz kimdir? Crcramadr. Bs bu kimdir? Trtldr. Dorudanm? Bs sn kimsn? Mrymqurduyam, monsenyor.

Bu qapal pansionlarn hr birinin z xsusiyyti var. Bu srin vvllrind Ekuan n srt v demk olar ki, tntnli yerlrdn biri idi ki, burada gnc qzlarn uaql yalqzlqda keirdi. Mqdds dualanma gnlrind, xa mrasimi n bu qzlar bakir v iki dey iki hissy ayrardlar. Bundan baqa, qzlarn bzilrin baldaxini, bzilrin is bxurdan da deyrdilr. Baldaxinilr baldaxinin qotazlarn aparar, bxurdanlar is mqdds nemtlr camnn qabanda bxurdan dayrdlar. ikilr is tbiidir ki, ik gtrrdi. Lap qabaqda is drd bakir gedrdi. Bzn bu tntnli gnn shri yataq otanda bel bir sual eitmk olard: Bizd bakir kimdir? Madam Kampan mrasimin ayanda gedn yeddi yal balaca bir qzn mrasimin banda gedn on alt yal byk qza bu szlri syldiyini qeyd edir: Ax sn bakirsn, amma mn bakir deyilm!. BENC FSL. ylnclr. Yemk otann qaps stnd iri qara hrflrl bir dua yazlmd, buna pansion qzlar Aca mqdds atamz deyrdilr. Bu duan oxuyan adam dz behit girrdi. Sevimli aca mqdds atamz, onu Tanr yaratd, Tanr ona dil verdi, Tanr onu behit qoydu. Axam, yatana uzananda, yatamn yannda mlaik grrdim, biri ayaq trfd, ikisi d ba trfd, fziltli Hzrt Mrym d ortada. Fziltli Mrym mn, qorxma, yat, deyrdi. Atam Tanr, anam Mrym, qardalarm apostol, baclarm saf v pak, bakir qzlar. Balaca sann kynyi bdnimi rtr, mqdds Marqaritann xa sinmin stnd. Bizim xanmmz Tanr anas dzlr db, olu n alar, mqdds ohana rast glr. Ey Cnab mqdds ohan, haradan glirsiniz?. Ave salus1-dan glirm. Mrhmtli Tanrn grmdinmi, o ora adamdr? O, aacdan qayrlm bir xa stnddir, qollar, ayaqlar mxl, banda a tikanlardan balaca bir lng. Kim bu duan df axam, df shr oxuyarsa, behitlikdir. Bu qrib dua 1827-ci ild qat hng altnda qalb yox oldu. Bizim gnlrd is, artq qocalm olan hmin qzlarn xatirsindn onun son lamtlri bel silinib mhv olur. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, yegan qaps baa alan bu yemk otann zintini divardak byk bir xa tamamlayrd. Yemk otann bu bandan o bana ensiz iki masa uzanrd, hr masann da yanlarnda iki oturacaq vard. Divarlar a, masalar qara idi monastrda yalnz bu iki matm rngin tsadf etmk olard. Xrklri yax deyildi, uaqlar bel yax yedirmirdilr. Sfry ancaq bir xrk qoyulard: gyrtili t, yaxud duzlu balq btn nahar bundan ibart idi. Lakin hmi biiriln bu adi xrk bel yalnz pansion qzlarna verilrdi v monastr yemklrind bir istisna saylard. Uaqlar xrklrini dinmz-sylmz yeyr, hr hft dyin rahiblr is buna nzart edr, ara-sra, nizamnamni pozan bir milk otaqda umaa v vzldamaa balarsa, kitab klind olan balaca sandqan gurultu il aar v yen rtrdi. Bu skut vliya hyatna aid rvaytlrin xaa mxlanm sa surti qarsndak kiicik kafedradan oxunmas il pozulard. Oxucu bu hft nvbti olan byk qzlardan biri olard. Bo masann o trf-bu trfind irli qablar grnrdi. Qzlar bunlarn iind fincanlarn v qablarn yuyar, bzn d oraya yemdiklri brk tin, yaxud iylnmi baln qalqlarn atardlar. Bunun n hr df cza verilrdi. Bu qablara mumi kasa deyrdilr. Skutu pozan bir uaq dili il xa iarsi dzltmli idi. Harada? Dmnin stnd. Uaq dmni yalard. Yer zndki btn sevinclrin nticsi olan torpaq bu zavall gl yarpaqlarna, xrdadqlar n, cza vermli idi. Monastrda yalnz bir nsxd ap olunan v oxunulmas qadaan ediln bir kitab vard. Bu kitab mqdds Benediktin nizamnamsi idi. Namhrm gzlr he bir vchl bu sirr toxunmamal idi. Nemo regulas seu constitutiones exrernis communicabit1.

Bir df pansion qzlar bu kitab ourlayb, acgzlkl oxumaa balayrlar. Lakin cinayt banda tutulmaq qorxusu onlar tez-tez v tlsik kitab rtmy v mtalini dayandrmaa mcbur edirdi. ox qorxulu olan bu klkdn onlar ox az bir zvq aldlar. Onlara n maraql grnn yeniyetmlrin gnahlar haqqndak bir ne shif idi. Onlar ssqa meyv aaclar il hat olunmu xiyabanda oynayrdlar. Ciddi nzart v czann iddtin baxmayaraq, klk srkn aaclarn budaqlar titrdiyi zaman yer dm kal alman, rk qaysn, yaxud qurdlu gavaln xlvtc gtr bilirdilr. Qoy burada mnim vzimdn qabamdak bir mktub dansn. Bu mktubu iyirmi be il bundan vvl hmin pansionda trbiy alan, indi is Parisin n zrif qadnlarndan biri olan bir hersoginya yazmdr. Mktubun mtnini eynil verirm: Armudu, yaxud alman mmkn drcd yax gizltmy alrsan. am yemyindn vvl brncyini arpaynn stn qoymaq n yuxar qalxdn zaman, onu baln altnda gizldirsn, axam is arpayya uzandqdan sonra, yemy balayrsan, bu da mmkn olmasa retiradada yemy mcbur olursan. Bu pansion qzlarnn ald n qzn lzztlrdn biri idi. Bir df yen arxiyepiskopun monastr ziyart etdiyi gnlrdn birind Monmoransi il bir qdr qohumluu olan gnc bir qz, madmazel Buar mrc glir ki, ondan bir gnlk mzuniyyt xahi edckdir: bel bir i is bu cr ciddi bir icmada alasmaz bir srbstlik saylrd. Qzlar mrcldi, lakin yen d he birisi bu id mvffqiyyt qazanacana inanmrd. Hr halda, arxiyepiskop qzlarn yanndan kediyi zaman, hrkti il yoldalarnda byk bir dht oyadan madmazel Buar sradan xb, arxiyepiskopa mracit edir: Monsenyor, mni bir gnly buraxmanz xahi edirm!. Madmazel Buar ucaboylu, alyanaql, yetimi, gzl bir qz idi. Cnab de Kelen glmsyrk cavab verir: Nec, mnim sevimli qzm, el yalnz bir gnly? styirsinizs, lap gnly buraxm! Mn siz gn icaz verirm!. Monastr risi he bir sz dey bilmir ax bu, arxiyepiskopun mri idi. Monastr n biabr bir hadis olsa bel, pansion qzlar n byk bir sevinc idi! Bunun nec bir tsir baladn tsvvr ed bilrsiniz! Bununla bel, bu qmli monastr o qdr d mhkm qapal deyildi ki, divarlar xaricind qaynayan ehtiraslar almi, facilr, htta romanlar oraya ke bilmsin! Sbut n hekaymiz he bir dxli v laqsi olmasa da, hqiqi bir hadisni qsaca syly bilrik. Biz oxucuda monastr haqqnda yalnz tam bir tsvvr yaratmaq n bu hadisni qeyd etmy mcburuq. Bli, txminn, bu zamanlarla monastrda srarngiz bir qadn yaayrd. Bu qadn rahib olmasa da, ham ona drin hrmt bslr v madam Albertina dey mracit edrdi. Onun haqqnda yalnz aln itirmi olduu v monastr xaricind onun lm sayld mlum idi. Deyirdilr ki, btn bu macraya sbb parlaq bir izdivac n lazm olan bzi pul mlahizlri imi. Bu, otuz yana yenic atm, iri qara gzl, daln baxl, xeyli qng, qaran bir gzl idi. Onun bir ey grb-grmdiyi bhli idi. O yerimz, el bil, srrdi. He bir zaman danmazd. Nfs aldn bel qti bir kild sylmk olmazd. Burnunun deiklri daranm v l kimi sapsar idi. lin toxunduqda, qara toxunduunuzu znn etmk olard. Onda bir kabus zrifliyi vard. Hmi z il brabr soyuq gtirrdi. Rahiblrdn biri onun bir klg kimi szb kediyini grdy zaman: Onu l hesab edirlr dedikd, o biri rahib: Blk, o, dorudan da, ldr dey cavab vermidi. Madam Albertinadan bir ox fsanlr danrdlar. O daim pansion qzlarnda maraq oyadard. badtxanada kz gz adlanan ski vard. q bu skiy ancaq yuvarlaq bir pncrdn, yni kz gzndn drdi. Madam Albertina da, adtn, bu skid ibadt edrdi. badtxanann yuxar hisssind yerlmi olan bu skidn ibadti keirn vaizi, yaxud keii grmk mmkn idi. Bu is rahiblr msaid olmadndan, madam Albertina da skid, adtn, yalqz ibadt edrdi. Bir df kbar bir aily mnsub olan gnc bir kei mehrabdan moiz edrdi. Bu kei hl 1815-ci ild prins de Leon adland zaman qrmz muketyorlar zabiti olan Fransa peri hersoq de Roqan idi ki, sonralar Bezansonda kardinal v arxiyepiskop olmu, 1830-cu ild is burada vfat etmidi. O gn hersoq de Roqan Kiik Pikps monastrnda birinci df moiz edirdi. Madam Albertina ibadt vaxtnda, yaxud moiz edildiyi zaman, adtn, tamamil sakit v hrktsiz dayanard. O gn madam Albertina, hersoq de Roqan grr-grmz, zn xfifc

dzltmi v ibadtxanadak drin bir skutu pozaraq, ucadan: Bu nec i? Ogst? demidi. Btn monastr hli heyrtl ona baxmd, lakin madam Albertina yen adi haln alaraq, donub qalmd. Bu snm, hrktsiz siftin zrindn xarici almin bir nsimi kemi, bir anla onu iqlandrm, sonra yen hr bir ey yox olmu, dli gzl yen cnazy dnmd. Lakin bu iki sz monastrda boboazl bacaranlarn bir oxunun dilini ad. Bu nidada nlr gizlnirdi? Bu nec i? Ogst?. Bu nida il ne sirlr alrd. Dorudan da, hersoq de Roqann ad Ogst idi. Bu szlrdn bel bir ntic xarmaq olard: madam Albertina cnab de Roqan tanyrd, demk o, kbar cmiyyt mnsub idi, bu yann adn tklifsiz syldiyindn znn d bu cmiyytd yksk mvqe tutduu aydnlard. Bundan baqa, onun xa adn bildiyi n qohumlarndan, hm d yaxn qohumlarndan biri d ola bilrdi. Monastr tez-tez madam de uazel v de Seran adl iki qaraqabaq hersoginya ziyart edrdi. Bu xanmlar Magnates mulieres1 imtiyazna gr monastra srbst glib-ged bilirdilr v hr df monastra gldikd, pansion qzlarnn ryin qorxu drdi. Bu iki qoca xanm gnc qzlarn yanndan kediklri zaman, zavalllarn bdni sr v onlar balarn aa salardlar. Lakin hersoq de Roqan, z bel duymadan, pansion qzlarnn diqqt mrkzind idi. Hersoq o zamanlar, yepiskopluq rtbsi gzlyrk, Paris arxiyepiskopu yanna, ba vikari vzifsin tyin edilmidi. O, Kiik Pikps monastrnn ibadtxanasnda ibadt mrasimi keirildiyi zaman, klirosda oxuma sevrdi. Gnc dustaqlardan he biri onun zn sarja prdsi arxasndan gr bilmdiyi halda, xeyli zil v yumaq bir ssi olduundan, qzlar drhal onu tanyar v ssini ayrd edrdilr. Vaxtil o, mketyor olmudu, zahiri grn il ox mul olduunu v salarna qng sal verdiyini danrdlar. Qng abald rngli salarnn gzl qvrmlarla alnna ddyndn, belind muardan geni bir kmri olduundan qara lbbadsinin yer znd n zrif bir biimd olduundan da bhs edirdilr Hersoq bu on alt yal qzlarn xyaln ox mul edirdi. Monastra xarici almdn bir ss bel glmzdi. Bununla bel bir il bu monastrda fleyta sslri eidilmidi. Bu byk bir hadis olduundan, pansion qzlar hl d onu xatrlayrlar. Qonuluqda kims fleyta alrd. Fleyta hmi indi khnlmi olan eyni Mnim Zetlbem, gl knlmn sultan ol! ariyasn alard. Gnc qzlar saatlarla bu ariyaya qulaq asard, seici analar dht glmidi, gnc beyinlr ilyir, czalar dolu kimi yard. Bu hadis bir ne ay davam etdi. Btn pansion qzlar az-ox bu mchul musiqiiy aiq olmudular. Hr bir qz zn Zetlbe znn edirdi. Fleyta sslri Dz divar ksi trfindn glirdi. Pansion qzlar onlar valeh edn, znn xbri bel olmadan bu qz qlblrinin inc tellrin toxunan bu fleytaalan gncin zn bir an grmk, doyunca onu seyr etmk n hr bir eylrini fda edr, he bir thlk qarsnda dayanmazdlar; htta bzi qzlar, Dz divar ksin baxan pncrdn he olmasa bir ey gr bilmk midi il, hyt qapsndan xlvtc keib drdnc mrtby bel qalxdlar, hl qzlardan biri lini pncrnin torundan keirrk a yayln yellmy balad. Qzlarn ikisi is daha csartli xd. Onlar he bir eydn qorxmayaraq, bir vasit il damn stn xdlar v nhayt, bu gnc fleytan grdlr. Bu fleyta iflas etmi mhacir dvoryanlardan olan qoca, kor bir kii imi, ryi darxdndan z daxmasnda fleyta alarm. ALTINCI FSL. Kiik monastr. Kiik Pikps monastrnn hasarlar arasnda bir-birindn tamamil ayr bina vard: rahiblrin yaad byk monastr, monastrda trbiy alan qzlarn yerldiyi pansion v, nhayt, kiik monastr adlanan bina. Bu, ayrca bir yan bina idi, qabanda ba vard, burada, ham bir yerd, inqilabn mhv etdiyi monastrlarn qrntlar, mxtlif ordenlr mnsub olan qoca rahiblr yaayrd. Bunlar on mxtlif icmalara v n mxtlif triqtlr mnsub olan crbcr: qara, boz v a rahiblr ynndan ibart idi. gr tbir cayizs, demk olar ki, bu qrnt monastr idi.

Btn lky yaylm v hquqdan mhrum ediln bu yazq qadnlara mperiya dvrndn bri burada, yni benedikti qadnlar monastrnda, yerlmy icaz verilmidi. Hkumt onlara kiik bir tqad verirdi. Kiik Pikps rahiblri onlar mmnuniyytl z yanlarna qbul etdilr. Bu qrib bir mxlut idi. Hr qonaq z nizamnamsin riayt edirdi. Bzn pansion qzlarna, xsusi bir ylnc kimi, bunlarn yanna getmy icaz verilirdi. Bellikl, bu gnc qzlarn oxu mqdds Vasiliya anan, mqdds Sxolastika anan v mqdds Yakoba anan hmilik yadlarnda saxlayrdlar. Bu glm rahiblrdn biri z evin dm kimi idi. Bu Sent-Ordan glm, z ordeni mhv olduqdan sonra sa qalan yegan bir rahib idi. Sent-Or baclarnn sabiq monastr on skkizinci srin vvllrind el hmin bu Kiik Pikps monastrnda yerlirdi ki, sonralar o Martin Verqa cmiyytinin Benedikti rahiblrin kemidi. z ordeninin cah-calall al-qrmz iyinliyi olan a paltarn geyinmk n yoxsul olan bu qoca rahib, ovu prstil balaca bir maneken geydirrk, mmnuniyytl hamya gstrrdi. ldkdn sonra bu paltar monastra vsiyyt etmidi. Bu ordendn 1824-c ild yalnz bir rahib qalmd; indi is ondan ancaq bir maneken qalmdr. Bu lyaqtli baclardan baqa, madam Albertina kimi bir ne qoca kbar xanm da monastr risindn kiik monastrda yerlmk n icaz almdlar. Bu xanmlardan biri madam de Bosfor dOtpul, o biri is markiza Dfren idi. Bunlardan baqa, kiik monastrda bir d bir qadn yaayrd ki, burnunu sildiyi zaman, hddindn artq gurultu etmsi il hrt qazanmd. Pansion qzlar onu madam Gurultu dey adlandrmdlar. Txminn, 1820 v yaxud 1821-ci ild madam Janlis monastrda yaamaq n icaz istmidi. O zamanlar madam Janlis Qorxmaz srlvhsi il balaca periodik bir mcmu nr edirdi. Onun n xahi edn Orlean hersoqu idi. Ar ptyin vlvl dd! Seici analar sdilr. Madam Janlis roman yazrd! Lakin onun z bu romanlara nifrt etdiyini sylmi, bundan baqa o, artq iddtli bir mminlik ehtirasna dmd. Hm Allahn, hm d hersoqun kmyi il o, monastra daxil oldu. Lakin alt-yeddi ay kemdi ki, madam Janlis monastr banda klg olmadn bhan edrk, Kiik Pikps trk etdi. Rahiblr sevinirdi. Madam Janlis artq oxox qoca olsa da, yen rbab alar, hm d gzl alard. O, monastr trk edrkn, yaad hcrd bir xatir qoyub getdi. Madam Janlis mvhumat, hm d latinist idi. Hl bir ne il bundan vvl onun, adtn, pul v cavahirat qoyduu kiicik bir dolabn i trfin yapdrlm balaca bir mktub grmk olard. Bu mktub sar kaz zrind qrmz mrkkbl madam Janlisin xtti il yazlm bir eirdn ibart idi. Onun fikrin gr, bu be mnzum latn misralar orular qovmaq xasssin malik idi. mparibus meritis pendnt tria corpor ramis: Dismas et Gesmas, media est divina rotesdas: Alta petit Dismas, infelix, infima, Gesmas, Nos et res nostras conservet summa potesdas, Nos versus dicas ne u furto tua perdas1. VI sr latncas il yazlm bu eir bir sual dourur: Qolqofada dar aacndan aslan quldurlarn ad n idi? Adtn deyildiyi kimi, Dismas v Gesmes, yoxsa Dismas v Gesmas? Bu imlann aydnladrlmas ken yerd vikont Gesmasn tvb etmyn hmin bu quldur nslindn olmas haqqnda iddiasn rdd ed bilrdi. Hr halda, qospitalyer ordenin mnsub olan rahiblr bu erin orular qovmaq kimi faydal bir xsusiyyti olmasna inanrlar. Byk monastr pansiondan, sanki, hqiqi bir qala sddi kimi ayran monastr kilssinin, hm byk monastr, hm pansion, hm d kiik monastr n mumi bir kils olduu, lbtt, aydndr. Monastr kilssin htta knar camaat da buraxlrd. Onlar, adtn, kdn xstxanaya girmk n alm xsusi qapdan kerdilr. Bununla bel, hr bir ey el qurulmudu ki, monastrda yaayan qadnlarn he biri kilsy glnlri gr bilmzdi. Bel bir kils tsvvrnz gtirin: sanki, nhng bir ll tutulub yilmi olan kliros, adi kilslrd olduu kimi, mehrabn arxasnda davam etmyrk, ibadti keirn keiin sa trfind salon,

yaxud qaranlq bir maara kimi bir ey ml gtirir, sonra tsvvr edin ki, bu salon yeddi fut hndrlynd bir prd il rtlmdr (bu bard biz yuxarda demidik), bu prdnin arxasnda is taxta oturacaqlar zrind, sol trfd klirosu rahiblr, sa trfd pansion qzlar, mrkzd is agirdlr v tllablr sx oturmudu. Bu dediklrimizi tsvvrnz gtir bilsniz, demk olar ki, Kiik Pikps rahiblrinin ibadt mrasimlrini nec keirdiklri haqqnda tsvvrnz olar. Kliros adlanan bu qaranlq maara koridor vasitsil monastrla birlirdi. Buraya iq baa trfdn drd. Rahiblrin nizamnamy gr, skut iind dayanmaqlar tlb olunan ibadt mrasimind, camaat onlarn burada olub-olmadqlarn oturacaqlarn aa trflrindki rflrin enib-qalxmasndan ml gln ss gr tyin ed bilrdi: ayaq stnd dayanan rahiblr yorulduqlar zaman, gizlinc bu rflr sykn bilrdilr. YEDDNC FSL. Qaranlqda bir ne klg. Alt il mddtind, yni 1819-cu ildn 1825-ci il qdr Kiik Pikps monastrnn risi madmazel de Blemer olmudu. Rahiblikd onun ad Gnahszlq ana idi. Madmazel de Blemer Mqdds Benedikt ordeni vliyasnn hyat kitabnn mllifi Marqarita Blemerin nslindn idi. Onu ikinci df risliy semidilr. Altm yanda alaqboylu, dolu bir qadn idi. Yuxarda qeyd etdiyimiz mktubda deyildiyi kimi, atlam dibk kimi titryn bir ssi vard. slind is ox xeyirxah bir qadn idi, btn monastrda yegan n bir adam vardsa, o da bu idi, buna gr d ham onu prsticsin sevrdi. z ordeninin Dasyesi olan ulu nnsi Marqaritann xasiyyti irsn Gnahszlq anaya kemidi. O, elmli, bilikli, oxumu, kitab sevn bir qadn idi, xsusi bir tarixnas saylr, latn dili il yklnmi, yunan dili il alanm, yhudi dili il doldurulmu idi. O, benedikti rahibdn artq benedikti rahib idi. Monastr risinin kmkisi ispaniyal, demk olar ki, kor, qoca bir rahib idi. Ona Sineres ana deyrdilr. Seici analar arasnda n hrmtlisi xzindar mqdds Honoriya ana, rahib agirdlrinin bas mqdds Gertruda ana, onun kmkisi mqdds Mlk ana, kils eylri anbarnn mdirsi Vhy ana, xstxana mdirsi v btn monastrda n kinli bir qadn olan mqdds Avqustina ana idi, bundan sonra, gzl ssi olan, hl ox gnc, mqdds Mextilda ana (madmazel Qoven), vvlc Syyah qbul ednlr ordeni baclarnn monastrnda v Jizorla Mani arasndak Mqdds xzin monastrnda olmu Mqdds Mlklr ana (madmazel Drue), mqdds Yusif ana (madmazel Koqolludo), mqdds Adelaida ana (madmazel dOverne), nizamnamnin iddtin tab gtir bilmyn Mrhmt ana (madmazel de Sifuentes), nizamnamy baxmayaraq, altm yanda ikn monastra qbul edilmi, ox varl bir qadn olan fqt ana, Qza ana (madmazel Lodinyer), 1847-ci ild monastrda nazir olan Mqddim ana (madmazel Sigensa) v nhayt, dli olan mqdds Selina ana (heykltra erakkinin bacs), yen dli olan mqdds antal ana (madmazel de Szon) idi. n gzl rahiblrdn biri d kavaler Rozun kiik nvsi, Burbon adasndan glm, iyirmi drd yal bir qz idi. Cmiyytd o, madmazel Roz adlanard, monastrda is Merac ana adn dayrd. Klirosda nm ilrini idar edn Mextilda ana pansion qzlarn mmnuniyytl xor dstsin clb edirdi. O, adtn, btv qamma serdi, yni on yandan tutmu on alt yana qdr yeddi qz ser, sslrini v boylarn tutudurar, balacadan byy qdr bir sraya dzb oxutdurard. Sanki, qarnzda Pann mlklrdn ibart canl fleytas kimi gnc qzlardan ibart bir ney alrd. agirdlrdn n ox mqdds Yefraziya bacn,mqdds Marqaritan, uaq kimi huunu itirmi mqdds Marfa bacn, bir d mqdds Mixailan sevrdilr. Mqdds Mixailann uzun burnu hamn gldrrdi. Bu qadnlarn hams uaqlarla ox mlayim rftar edrdilr. Onlar yalnz zlrin qar srt idilr. Pelr yalnz pansionda qalanard, pansion qzlarnn yemyi is rahiblrin yemyin

nisbtn, yax saylrd. Bir d, bunlardan baqa, ham onlarn qaysn krdi. Lakin balaca qz, rahibnin yanndan kerkn, onunla shbt balasayd, rahib he bir zaman cavab vermzdi. Skut nizamnamsi nticsind btn monastrda danmaq qabiliyyti canl insanlardan alnb, qeyri-canl varlqlara verilmidi. Gah kils zngi gurlar, gah da babann znqrovu cingildrdi. Qapnn yaxnlndak zil ssli v monastrn hr bir yerin ky salan zng, xsusi bir akustika teleqraf kimi, mxtlif sslr vasitsil adi monastr hyatnn mxtlif hadislrini xbr verr, lazm gldikd, monastrda yaayan qadnlardan birini qbul otana arard. Hr adamn v hr bir eyin zn mxsus zngi vard. Ris n bir df, zng alnard. Risin kmkisi n bir zng v bir d iki zng alnard. Alt zng v bir d be zngin mnas: Sinf getmk vaxtdr demk idi, odur ki, pansion qzlar sinf getmk szlri vzind alt-be getmk deyrdilr. Drd zng v bir d drd zng madam Janlis n alnard. Bu zngin ssi tez-tez eidilrdi. Mrhmtdn mhrum olan pansion qzlar: Bu, cin n alnan cin zngidir deyrdilr. Zng on doqquz df alndqda, mhm bir hadis xbr verilirdi. Bu monastr qapsnn taybatay almas demk idi. Monastr qaps is yalnz arxiyepiskopun xsiyyti qarsnda rzlri zrind frlanan v badan-ayaa cftlrl dolu, dhtli dmir bir lvh idi. Arxiyepiskopdan v bir d, syldiyimiz kimi, babandan baqa, monastra he bir kii gir bilmzdi. Bununla bel, pansion qzlar iki kii daha gr bilmidilr: bu kiilrdn biri qoca v eybcr kei- abbat Banes idi ki, qzlar bunu klirosun toru arasndan seyr ed bilrdi; o biri is yuxarda qeyd etdiyimiz mktubda qoca dhtli qozbel Ansyoka adlanan rsm mllimi cnab Ansio idi. Bundan da kiilrin n qdr ciddi v diqqtl seilmi olduu mlum olurdu. Bu maraql xangah bel bir xangah idi. SKKZNC FSL. Post Corda lapides1. Monastrn daxili simasn tsvir etdikdn sonra, onun xarici grnn d bir ne szl tsvir etmk pis olmazd. Hr halda, monastrn xarici grn haqqnda oxucunun bir az tsvvr vardr. Sent-Antuan mhllsindki Kiik Pikps monastr Polonso ksi, Dz divar ksi, Pikps dngsi v qdim hr planlarnda Omare ksi adlanan dar bir dalann birldiyi drd yol ayrcnda ml gln v geni bir trapesiyaya bnzyn meydanan, demk olar ki, badanbaa tuturdu. Bu drd k trapesiyan xndk kimi hat etmidi. Monastr bir ne binadan v badan ibart idi. Binann sas korpusu, btnlkd gtrldkd, qarq xarakterli binalardan ibart idi. Qu baxndan bu binalara nzr saldqda, bunlar eynil zaa yer srilmi bir dar aacna bnzyirdi. Dar aacnn diryi Pikps ksi il Polonso ksi arasndak Dz divar ksi boyu uzanrd. Evin bk il ayrlm Pikps ksin baxan uca v boz rngli, srt fasad is dar aacnn atqsn tkil edirdi, 62 nmrli darvaza bu atqnn ucunda yerlmidi. Fasadn ortasnda is stn yatm toz v kldn aarm olan ikinci bir darvaza vard ki, bunun ta altnda hrmklr tor toxuyurdu. Bu darvaza bayr gnlrind v vfat edn rahibnin cnazsi monastrdan xarld nadir hallarda bir v ya iki saatla aq olard. Adi camaat kilsy bu darvazadan keirdi. Dirkl atqnn tkil etdiyi bucaqda bufetxana saylan kvadrat bir salon yerlmidi ki, pansion qzlar buna rzaq anbar deyrdilr. Dar aacnn diryind analarn, baclarn v agirdlrin hcrlri yerlirdi. Atqda is mtbx, yemk ota (monastr yemk otann bsi) v kils yerlirdi. 62 nmrli darvaza il Omare dalannn tinind, xaricdn gz arpmayan pansion yerlmidi. Trapesiyanin qalan yerind is ba vard. Bu ban sthi Polonso ksinin sthindn aa olduundan, hasarlar i trfdn bayr trf nisbtn daha hndr grnrd. Ban ortasnda balaca bir tpcik vard. Bu tpciyin banda is konussaya, ucu nazik, gzl bir kknar aac ykslirdi, bu kknar aacndan da, qalxann ortasnda olduu kimi, drd byk v skkiz balaca xiyaban ayrlrd. Balaca xiyabanlar byk xiyabanlarn arasnda ct-ct el kild yerlmidi ki, gr bu ba dyirmi olsa idi, ban

hndsi plan tkrin zrin qoyulmu bir xaa bnzrdi. Ba hasarnn ox yri-yr olan xtlrin bitiik xiyabanlarn hams mxtlif uzunluqda idi: Onlarn knarlarnda bir haiy kimi qaraat kollar kilmidi. Ban dal trfind, Dz divar ksinin kncnd yerlmi khn monastrn xarabalarndan tutmu ta Omare dalannn tinindki kiik monastr binasna qdr, qonaq xiyaban uzanrd. Kiik monastrn qabanda bala ba vard. Buraya hyti, iri tikintilrin tkil etdiyi crbcr gulri, hbsxana divarlarn, qonuluqda is, Polonso ksinin o biri trfind, haiy kimi uzanan damlarn uzun qara xttini d lav etmi olsanz qrx il bundan vvl Kiik Pikps ksind bernar rahiblr monastrnn nec bir ey olduunu xeyli dqiq bir kild tsvvr ed bilrsiniz. Bu xangahn tikildiyi yerd on drdnc srdn on altnc sr qdr top oynamaq n mhur bir salona malik bir bina vard ki, buna on bir min eytan meyxanas deyrdilr. Bu klrin hams Parisin n qdim klrindndir. Dz divar v Omare ox qdim k adlardr, bu ad dayan klr is daha qdimdir. Omare dalan Malqa dalan, Dz divar ksi is tburnu ksi adlanrd, nki insan hl da yonmaa balamamdan ox-ox vvl tanr burada ik bitirmy balamd. DOQQUZUNCU FSL. Yz il lbbad iind. ndi, Kiik Pikps monastrnn kemid n olduu il mfssl tan olduumuzdan v z sirrini qsqanaraq, mhafiz etmy alan bu xangahn trfin d bir nzr salmaa csart etdiyimizdn sonra, oxucunun icazsi il, bir balaca rict d yol vermy mcburuq. Bu rict bu srin mzmunu il laqdar olmasa da, o mnada faydal ola bilr ki, bu monastrda nec qrib adamlara tsadf ed bilcyimizi aydnladrr. Kiik monastrda ya yz tm qoca bir qar yaayrd: o buraya Fontevro abbatlndan glmidi. Bu qar htta inqilabdan vvl kbar cmiyyt mnsub imi. O, XVI Ldovikin mhrdar cnab Miromenil v vaxtil yaxndan tan olduu, mhkm sdrinin arvad madam Dpla haqqnda tez-tez shbtlr edrdi. Bu qar cnab Miromenill madam Dplan xatrlarkn, hrtprstlik v mmnuniyyt hissi il bundan lzzt alard. Fontevro abbatl haqqnda o, crbcr qrib eylr danard: guya, bu abbatlq hr bnzrmi, guya, monastrda lap hqiqi klr varm. Qar Pikardiya lhcsind danard ki, bu da pansion qzlarn ox ylndirrdi. O, hr il z hdlrini tntn il yenidn elan edr v hr df, hdi etmdn vvl, kei mracitl bel deyrdi: Monsenyor mqdds Fransua z hdini monsenyor mqdds Yevseviy, monsenyor mqdds Evsevi is z hdini monsenyor mqdds Prokopiy taprmdr... v sair, v sair, mn is z hdimi sn taprram, ey mqdds ata. Pansion qzlar is xlvtc, daha dorusu, brncyin altndan seici analar qalarn atmaa mcbur edn ltif v tvazkar bir qhqh il glrdilr. Bzn bu qoca rahib mxtlif hvalatlar danard. O, cavanlq illrimd bernarlarn mketyorlardan geri qalmadqlarn iddia edirdi. Onun dodaqlar il byk bir sr danrd, lakin bu sr on skkizinci sr idi. O, inqilabdan qabaq, ampanid v Burqundiyada olan drd rab adtindn danard. Kbar bir xs, Fransa maral, prins, hersoq, yaxud per ampani, yaxud Burqundiya hrlrindn kediyi zaman, hr uras onu qarlamaa xaraq salamlar v qayq klind drd gm kasa iind drd cr rab tqdim edrdi. Birinci kasann stnd meymun rab, ikinci kasann stnd aslan rab, nc kasann stnd qoyun rab v drdnc kasann stnd donuz rab szlri yazlm olard. Bu drd yaz srxoun endiyi drd pilly iar idi. Birinci srxoluq pillsi insan adlandrr, ikinci pill sbildirir, nc pill sarsaqladrr, nhayt, drdnc pill heyvana dndrir. Qar bal bir dolabda ox ziz tutduu sirli bir ey saxlard. Fontevro abbatlnn nizamnamsi buna yol verirdi. Qar bu eyi he ks gstrmk istmzdi. O, z hcrsin kilr

(nizamnamy gr bu, qadaan edilmmidi) v orada gizli-gizli bir eyi seyr edrdi. Koridordan ken bir rahibnin ayaq sslrini eidr-eitmz, o drhal zif qoca llrinin qabil olduu bir srtl dolabn azn balard. Birisi bu bard onun yannda sz asa idi o, adtn, boboazlq etdiyi halda, drhal susard. n ox maraq gstrn rahiblr bel onun skutunu poza bilmzdi, n ox inad gstrnlr is onun inad qarsnda tslim olurdular. Bu da, he bhsiz, monastrdak btn avara, yaxud rklri darxan qadnlar n dedi-qoduya bir qida verirdi. Qoca kaftar bir qarnn bir xzin kimi ziz tutduu bir sirli ey, grsn, n ola bilrdi? Blk, bu mqdds bir kitab idi? Blk d, az taplan bir tsbeh idi? Blk d, ecazkar vliya smklri idi? He ks bunun n olduundan ba xara bilmirdi. Zavall qar vfat etdikdn sonra, ola bilsin ki, db v nzaktin yol verdiyindn daha byk bir cl il dolaba trf atlaraq onu adlar. Qarnn gizltdiyi bu eyi, mqdds bir boqab kimi df qatlanm bir ktan parasna bklm grdlr. Bu gizli ey bir fayans nim idi, stnd uan amurlar tsvir edilmidi, bu amurlar, llrind iri imal borular tutan cza agirdlri tqib edirdi... Bu tqib shnsind bir ox qrotesk qrimasalar v mzhkli vziyytlr vard, msln, bu gzl balaca amurlardan biri artq l kemidi. Amur zn mdafi edrk apalayr, balaca qanadlarn alaraq yen gylr umaq n can atr, lakin imali iblisan bir qhqh il glr. Bu shnnin mnas budur, qarn ars mhbbt qalib glir! Hr halda, olduqca maraql bir ey olan v blk d, Molyeri bel ilhama gtirmi olan bu nim 1845-ci ilin sentyabr aynda hl salamat idi; nim Bomare bulvarnda bir ntiq fruun dkannda sata qoyulmudu. Mrhmtli qar qbul ota ox qaranlqdr dey, adi insanlarn onu ziyart etmsini istmzdi. ONUNCU FSL. Yorulmadan sitayi qaydasnn mnyi. Lakin haqqnda bir az tsvvr yaratmaa aldmz v az qala qbr bnzyn bu qbul ota, yerli bir hadis sayla bilrdi. Baqa monastrlarda o eyni ciddiyyt v srtlikl tkrar edilmir. Xsusil, Tampl ksind v dorudur, baqa bir orden aid olan monastrda, qara pncr qanadlar vzind qhvyi rngind prdlr aslmd, qbul ota is parket dmsi v a kiseyidn prd kilmi pncrlri olan bir qonaq salonuna bnzyirdi. Divarlarnda mxtlif killr aslmd msln, z aq benedikti bir rahibnin portreti, ik dstlri v htta bir osmanl bann tsviri vard. Tampl ksindki monastrn banda mhur hind abald aac vard ki, Fransada n gzl v yksk bir aac saylrd. On skkizinci srd bu aac krallqda mvcud olan btn abald aaclarnn patriarx adlandrrdlar. Syldiyimiz kimi, Tampl ksindki monastr tutmu olan yorulmadan sitayi ordenin mnsub benediktilr sisterilr tabe olan benediktilrdn frqlnirdilr. Bu Yorulmadan sitayi ordeni ox qdim ordenlrdn deyildir, onun tarixi ancaq iki yz il olar. 1649-cu ild mqdds nemtlr bir ne gn rzind Sen-Slpis v Sen-Jan-an-Qrev adl iki Paris mabdind iki df thqir edilmidi. Bu el bir mstsna v dhtli thqir idi ki, btn Paris hycana glmidi. Sen-Jermen-de-Pre monastrnn risi olan ba vikari btn mhll ruhanilrinin tntnli xa mrasimini tyin etmidi. Dua ayininin papa nunsisi icra edirdi. Lakin bu tvb mrasimi madam Kurten-markiza de Buk v qrafinya atovye kimi iki lyaqtli qadn tmin etmmidi. Kilsnin mqdds mbudunun thqir edilmsi ani bir ey olsa da, bu iki dindar qadnn xatirsindn silinmdi, onlarn fikrin gr bu thqir ancaq bir qadn monastrnda Yorulmadan sitayil silinib ged bilrdi. Bu qadnlardan biri 1652-ci ild, o biri is 1653-c ild Mqdds nemtli cmiyytin mnsub olan benedikti rahib Katerina de Bar anaya bu rfli mqsdl mqdds Benedikt ordeninin monastrn tsis etmk n klli miqdarda pul bx etmidilr. Bel bir monastr tsis etmk n Katerina de Bara birinci icazni Sen-Jermen abbat cnab de Mes vermidi, bu rtl ki, bu monastra qbul ediln qzlardan hr il ia n yz livr alnsn; bu yz livr d alt min livrlik sas mblin mdaxili olmal idi. Sen-

Jermen abbatndan sonra, kral da frman verdi, abbat xartiyas il kral frman 1654-c ild hesab palatas v parlament trfindn tsdiq edildi. Benedikti qadnlarn Mqdds nemtlr yorulmadan sitayi adl Paris cmiyytinin mnyi v qanunladrlmasnn tarixi beldir. Bu cmiyytin birinci monastr madam de Buk v qrafinya atovyenin verdiyi vsait saysind Kasset ksind yenidn tikilmidi. Grdymz kimi, bu ordenin sisteri adlanan Sito benedikt rahiblr ordeni il he bir laqsi yoxdur. sann ryi ordeninin rahiblri iezuit ordeni generalna, fqt ordeninin rahiblri is lazaristlr ordeni generalna tabe olduqlar kimi, bu ordenin d rahiblri Sen-Jermen-de-Pre abbatna tabe idi. Bu orden yuxarda hyatn tsvir etdiyimiz Kiik Pikps benedikti icmasna qtiyyn bnzmirdi. 1657-ci ild Papa VII Aleksandr Mqdds nemtlr ordeninin benedikti rahiblri kimi, xsusi frmanla Kiik Pikps monastrnn benedikti rahiblrin d yorulmadan sitayi n icaz vermidi. Bununla bel, hr iki orden zlrin xas olan xsusiyytlrini itirmmidilr. ON BRNC FSL. Kiik Pikpsn sonu. Kiik Pikps monastr Restavrasiyann ilk gnlrindn ziflmy balad ki, bu da bu dvrdki btn rahib ordenlri kimi, XVIII srdn sonra bu ordenin mumi squtunun tzahrlrindn biri idi. Baxb dnmk d, dua kimi, briyytin ehtiyaclarndandr, lakin inqilabn toxunduu hr bir ey kimi, o da dyick v trqqiy dmn olmaq vzin onun n lverili olacaqdr. Kiik Pikps monastrnda yaayan rahiblrin say srtl azald. 1840-c ild kiik monastr da, sonra pansion da yox oldu. Artq burada n kaftar qarlar vard, n d gnc qzlar. Birincilr lm, ikincilr dalb getmidilr. Volaverunt1 Yorulmadan sitayi cmiyytinin nizamnamsi ox srt olduundan, hamnn gzn qorxudurdu. Rahibliy girmk istynlrin say getdikc azalrd. Hl 1845-ci ild agird baclar srasna daxil olma arzu ednlr taplrdsa, klirosu rahiblr srasna bir nfr bel daxil olmaq istmirdi. Qrx il bundan vvl rahiblrin say yz atrd, on be il bundan vvl is monastrda ancaq iyirmi skkiz rahib qalmd. Grsn, indi n qdr olar? 1847-ci ild monastrn risi artq gnc bir qadn idi bu da ris olmaq istynlrin saynn azaldn gstrirdi. Bu qadn qrx yana bel atmamd. Rahiblrin say azaldqca, imtahann da arl artrd. Hr bir rahibnin vzifsi getdikc arlard. ox srmz, bu monastrda mqdds Benedikt nizamnamsinin ar ykn daya bilck ancaq iyirmi nfr beli bklm, yorun qarlar qalar. Bu ykn arl is rahiblrin saynn az ya ox olmasndan asl deyildir, o hr zaman amansz v dyimzdir. Kemid bu arlq zirdi, indi is mhv edir. Rahiblr artq lmy balamd. Bu srin mllifi Parisd yaad zaman, iki rahib vfat etmidi. Rahibnin biri iyirmi be yanda, o biri is iyirmi yanda idi. yirmi yanda vfat edn rahib Yuliya Alpinula kimi z barsind bu szlri dey bilrdi: Hic jaceo. Vixi annos viqnti et tres1. Monastr bu squtun nticsind qzlarn trbiy iindn d l kdi. Bizim n bu qrib v mchul evin yanndan sadc kemk v iri daxil olmamaq v eyni zamanda Jan Valjann bu qmli macrasn oxuyacaq v bundan, blk d, myyn bir mnft alacaq olanlar oraya aparmamaq mmkn olmad. Bu gn biz bu qdr yeni grnn qdim ayinlrl dolu bir xangaha daxil olduq. Bu qapal bir badr. Nortus conclusus. Biz bu qrib yer haqqnda trafl, lakin eyni zamanda hrmtl dandq. Hr halda, mfssl danmaqla uyun gl bilck bir hrmtl dandq. Biz hr bir eyi anlamasaq da, hr bir eyi pislmk niyytind deyilik. Biz zmz istr cllad mdh etmk drcsin gln Xozef de Mestrin triflrindn, istrs d sann armxa kilmsini bel istehzaya qoyan Volterin kinaylrindn eyni drcd uzaqdayq.

Szaras, bunu da qeyd etmliyik: Volterin bu hrktind mntiq yoxdur, nki o, Jan Kalas mdafi etdiyi kimi san da mdafi edrdi. Htta qeyri-tbii tcssmn hqiqi olduunu inkar ednlr n bel armxa kilmk n demkdir? Pak bir adamn ldrlmsi. On doqquzuncu srd dini ideya bhran keirirdi. nsanlar ox eylri trgidir, yax da edirlr, yalnz bir rtl ki, bir eyi trgimkl baqa bir eyi yrnmi olsunlar. nsan qlbi he bir zaman bo qalmamaldr. gr myyn bir ey mhv olursa, qoy mhv olsun, yalnz bir rtl ki, o mhv olmaqla, baqa bir ey yaranm olsun. Hllik artq mvcud olmayan hadislri yrnk. Bu hadislri yrnmk, he olmasa, onlardan yalnz kinmk n bel lazm ola bilir. Kemiin saxtakarlqlar baqa adlar qbul edir v zlrini mmnuniyytl glck kimi qlm verirlr. Kemi z pasportunu pozub dzld bilck bir kabusdur. zmz qurulmu tllrdn qorumalyq. Ehtiyatl olaq. Sayq olaq! Kemiin mvhumat kimi bir simas var. Onun riyakarlq kimi bir maskas var. Kemiin maskasn yrtaq, qoy onun simas aydn grnsn. Monastrlar mslsin glinc, bu mrkkb bir msldir. Mdniyyt onlar taqsrlandrsa da, azadlq onlar mdafi edir.

BRNC FSL. Monastr mcrrd bir mfhumdur. Bu sr bir faci, bu facinin sas qhrman is sonsuzluqdur. nsan bu facid ikinci drcli bir xsdir. Biz yolumuzda monastra tsadf edrk, onun iin daxil olduq. N n? Ona gr ki, istr rqin, istr Qrbin, istr qdim dnyann, istrs masir dnyann, istr btprstlik, buddizm v mslmanln, istr d xristianln mal olan monastr sonsuzluu drk etmkd insann ttbiq etdiyi optik altlrdn biridir. Burada bzi ideyalar ox da mfssl inkiaf etdirmyin qtiyyn yeri deyil. Bununla bel, biz he d tmkinimizi pozmadan, fikri tshihlrimizi v htta hiddtimizi unutmadan, bir eyi etiraf etmy mcburuq. Biz hr df bir adamda sonsuzlua doru bir meyil duyduumuz zaman, bunu yax, yaxud pis baa dmyimizdn asl olmayaraq, bu adama qar hrmt bslyirik. Sinaqoqada, mscidd, paqodada, viqvamda bizim nifrt etdiyimiz bir chtl brabr, ehtiram etdiyimiz bir zmt d vardr. Briyyt kimi bir ekranda ks edn Tanr seyr n, sonsuz xyalat n n qdr gzl bir mvzudur! KNC FSL. Monastr tarixi bir faktdr. Tarix, ql v hqiqt nqteyi-nzrindn rahiblik pislnmlidir. Bir milltin iind geni bir kild yaylm v lkd ox yer tutmu monastrlar bu milltin hrktin mane olur, onun yolunu ksir, sdd kir, zhmt mrkzin evrilmli olan bir yeri avaralq mrkzin evirir. Rahib icmalarnn byk ictimai icmalara nisbti, baa brcnn pald aacna v ziyilin insan vcuduna nisbti kimi bir eydir. Onlarn trqqi v ykslii lknin ziflmsi, taqtdn dmsi demkdir. Mdniyytin uaqlq alarnda faydal olan v z mnvi tsiri il adtlrin srtliyini yumaldan monastr quruluu xalqlarn hddi-blua atd dvrd ziyanl bir eydir. Bundan baqa, monastrlarda onlarn squtu dvrnd xlaqszlq ml gldikdn sonra bu qurulu hl d bir nmun olmaqda davam etdiyindn, pak olduu zaman faydal olduu eyni sbblr gr, artq zrrli bir qurulua evrilir. Trki-dnyalq dvr artq kemidir. Masir mdniyytin yenic ml gldiyi dvrd faydal olan monastrlar, mdniyytin sonrak inkiafna mane olmaa baladlar, onun inkiaf n bir

thlk trtdilr. Bu monastrlar, insan formaladran bir institut, bir vasit kimi onuncu srd smrli olduqlar halda, on beinci srd mbahisli oldular, on doqquzuncu srd is iyrncdirlr. Bu cuzam xstliyi taliya v spaniya kimi iki gzl millti, demk olar ki, iliklrin qdr mhv etdi, halbuki bir sra srlr boyu bu lklrin biri Avropaya iq, o biri is zint v calal gtirmidir. gr bu iki anl millt masir dvrd hmin xstlikdn saalmaa balayrsa, buna yalnz 1789-cu ilin cansal gtirn salam havas sahib olmudur. srimizin vvllrind hl d taliyada, Avstriyada, spaniyada tsadf etdiyimiz monastr, qdim monastr, xsusil qadn monastr orta srlrin n qorxunc tcssmlrindn baqa bir ey deyildir. Bel monastrlar btn dhtlrin zyi demkdir. Katolik monastr z varl etibaril mum lm parlts il doludur. n qorxunc monastr spaniya monastrlardr. Bu monastrlarn qaranlqlarnda, zlmtl dolu qbblrin, bulanq klglr irisind qrq olan gnbzlrin altnda, mbd kimi uca, massiv v nhng mehrablar ykslir; orada zlmt iind, zncirlrdn byk a armxlar sallanr, orada qaraacn zrind fil smyndn byk lpaq salar uzanr; bu salar qana bulamdr, daha dorusu, onlarn bdnindn qanlar axr, dirsklrinin smklri xm, dizlrinin drisi soyulmu, yaralarnn iindn tlri grnn bu bdnlr eybcr olmaqla brabr hm d gzldir. Qzl mxlarla mxlanm olan bu salarn balarnda gm tikanlardan clnglr var, alnlarnda yaqutdan qan damclar, gzlrind is almazdan gz yalar parlayr. Bu almazlar v yaqutlar nmli grnr, onlar armxn ayaq trfindki, rtklr brnm insanlar aladr, bu alayan insanlarn bdni dmir uclu qamlardan v ql kynklrdn yara olmudur, syd ubuqlarndan toxunulmu qfs onlarn sinsini sxr, dizlri is daim dua vaxt diz st dayanmaqdan yaraldr. Bunlar saya r getdiklrini znn edn qadnlardr; zlrini mlk znn edn kabuslardr. Bu qadnlar bir ey dnrm? Yox. Onlarn arzular varm? Yox. Onlar sevirmi? Yox. Onlar yaayrm? Yox. Onlarn sblri smy dnm, smklri is daa. Onlarn rtklri gec qaranlndan hrlmdr. Onlarn rtk altnda nfs almalar facili bir lm nfsin bnzr. Kabusa bnzyn monastr risi hm onlara xeyir-dua verir, hm d onlar qorxu irisind saxlayr. Burada gnahszlq btn iddti il hkm srur. Qdim spaniya monastrlar bel monastrlardr. Onlar qorxunc dindarln yuvas, bakirlrin cinayt oca, vhilik msknidir. Katolik spaniyas Romann zndn d artq Roma tbitin malik idi. spaniya monastr balca olaraq, katolik monastr idi. Orada rqin ruhu hiss olunurdu. Gylrin qzlar aas olan arxiyepiskop Tanrnn ehtiyaclar n hazrlanm ruhlar saraynda casusluq edir v onlar qapal saxlayrd. Rahib hrm, kei xadim demk idi, n ox dindar olanlar yuxuda sann sevgilisi v arvad olurdular. Gecnin qaranlndan gzl bir gnc xadan enr v hcrni cua gtirrdi. armxa kiln sultan olduu halda, onun mistik muqsini canl hyatn tssratndan uca divarlar qoruyard. Xarici alm salnan yegan bir nzr bel xyant saylrd. Dri torban in-pace1 vz edrdi. rq almind dniz atlanlar Qrb almind yerin drinliklrin atrdlar. str rqd v istrs d Qrbd qadnlar midsiz halda qollarn sallardlar; rq qadnlarnn qismti dalalar, Qrb qadnlarnn qismti is mzar idi; orada qadnlar suda boular, burada qadnlar yerin altnda dfn edilrdi. N qdr dhtli bir tbeh! Bu faktlar inkar etmk iqtidarnda olmayan khnlik trfdarlar bu gn istehzal tbssml yaxalarn qurtarmaa alrlar. Bu gn mnasib v xsusi bir da il tarixin ifalarn rdd etmk, flsfnin kommentarilrini mhv etmk, btn nglli faktlarn v qaranlq msllrin stndn kemk db dmdr. Zirk adamlar bunu dbdbli szlr n bir bhan adlandrrlar. Sadlvh adamlar is onlarn szlrini tkrar edrk: Bu dbdbli szdn baqa bir ey deyildir deyirlr. Jan-Jak cmlprdazdr, Didro cmlprdazdr, Kalas, Labar v Sirveni mdafi edn Bolter cmlprdazdr. Birisi kim olduu yadmda deyildir, bir az bundan vvl isbat edirdi ki, Tasit d cmlprdaz olmudur. Neron is tarixin qurbandr, zavall Olofern glinc, mtlq onun taleyin tssf edilmlidir. Lakin faktlar inadl olur, onlar asanlqla adrmaq olmaz. Brsseldn skkiz ly msafd bu, daim limizin altnda olan orta srlrin hqiqi bir nmunsidir Vilye abbatlnda, vaxtil monastr hyti olan bir mnd da torbalardan qalma alalar v Dil ay sahilind, yars

yerin, yars is suyun altnda olan dadan tikilmi drd zindan bu srin mllifi z gzlri il grmdr. Bunlar in-pace idi. Bu zindanlarn hr birind dmir qaplar, ayaqyolu v bkli bir pncr qalmd, bayr trfdn bu pncr sudan iki fut, iri trfdn is torpaqdan alt fut hndrddir. ay drd fut hndrlkd divarlar boyu axr. Zindann dmsi hmi yadr. Bu ya torpaq in-pace d hbs olunan adamn yata idi. Bu zindanlarn birind divara mxlanm dmir bir xaltann paras qalmdr. Baqa bir zindanda is drd qranit parasndan ibart kvadrat bir qutu qalmdr; bu qutu, iind uzanmaq n ox qsa olduu halda, ayaq st dayanmaq n d ox alaq idi. Canl insan bu qutu iin qoyar, stn is qranit tava il rtrlrmi. Kemid bel olub. Bunu grmk d olar. Buna toxunmaq bel olar. Bu in-pace-lr, bu zindanlar, bu dmir qarmaqlar, bu xaltalar, bu yaxnda axan ayla bir sthd olan uca dlm bacalar, mzar kimi st qranitl rtln v mzardan yalnz iind canl bir insann olmas il frqlnn bu da qutular, yata vz edn bu palql yer, ayaqyolu saylan bu dlik, arasndan daim su szan bu divar! Bu cmlprdazlara bax! NC FSL. Kemi n rtl hrmt bslmk olar. Vaxtil spaniyada olduu kild v indiy qdr bel Tibetd olduu kild rahiblik mdniyyt n vrm xstliyi kimi bir eydir. Rahiblik hyat tamamil dayandrr. Rahiblik aq-ana lkni xarabaya dndrir. Monastra qapanmaq axtalanmaq demkdir. Rahiblik Avropa n flakt olmudur. Hl bu flakt vicdan zrind tez-tez gstriln tcavzlri, zorla rahib etmyi, monastra istinad edn feodallq quruluunu, hddindn artq byk olan aillrin balarna ailnin kiik zvlrini zorla monastrda dustaq etmk hququnu vern byklk ixtiyar, indic bhs etdiyimiz zlmkarlqlar, in-pace-lri, qfl vurulmu azlar, zindana salnm fikirlri, rahib hdlrinin zindanna salnm saysz-hesabsz bdbxt insanlar, sxema qbulunu, diri-diri basdrlma da lav ed bilrsiniz. Btn milltin dar olduu dknly bu adamlarn da iztirablarn lav etsniz, kim olursunuz olun, cbb v brnck qarsnda, briyytin icad etdiyi bu iki kfn qarsnda mtlq sarslacaqsnz. Lakin flsfy, trqqiy baxmayaraq, on doqquzuncu srin n qzn dvrnd, rahiblik bzi yerlrd v bzi chtlrdn yen d inadla yaamaqda davam edir v hal-hazrda zahidliyin anlalmaz iddtlnmsi mdniyyt dnyasn heyrt iind qoyur. Vaxt kemi saslarn yen d inad gstrrk z mrlrini uzatmaa chd etmlri ona bnzr ki, xarab olmu tirlr zhlmizi tkrk, yen onlarla salarmz tirlmyi tlb etsin, yaxud iylnmi bir balq israr ed ki, onu yesinlr, ya da bir uaq paltar tlb ed ki, byklr d onu geyinsin, yaxud bir l yenidn bu dnyaya qaydaraq, canl insanlar qucaqlamaq istsin. Paltar deyir: Vfasz! Mn sizi soyuqdan qorumuam, bs nec olur ki, indi mn siz lazm olmuram?. Balq deyir ki: Mn dnizlr qoynunda anadan olmuam!. tir d deyir: Bir zaman mn gl idim!. l deyir: Bir zaman mn sizi sevirdim!. Monastr is deyir: Bir zaman mn sizin gznz amam. Lakin btn bu iddialarn ancaq bir cavab var: O zaman getdi. rm bir sul-idarnin axra qdr davamn arzu etmk, mumiyalanm bir cnaz vasitsil insanlar idar etmk n can atmaq, sarslm ehkam brpa etmk, rakann1 qzl suyuna salmaqla tzlmk, monastrlar tzlmk, yen Nuhun gmisin v vliya smklrin sitayi etmk, mvhumat diriltmk, fanatizm qida vermk, buxurdanlara yeni dstklr v paqalara yeni saplar quradrmaq, rahibliyi v militarizmi diriltmk, parazitlri oxaltmaq yolu il cmiyyti xilas etmk mmkn olduuna inanmaq, bu gnn boazna zorla kemii balamaq ox qrib grnr. Bununla bel bu cr nzriyylri inkiaf etdirn nzriyyilr vardr. Bu nzriyyilr, all adam olsalar da, ox sad bir sula l atrlar, onlar kemiin stn suvaq kir v buna ictimai qurulu, ilahi hquq, ail, cdada hrmt, srlrin nfuzu, mqdds nnlr, qanunilik, din adn qoyurlar v Buyurun, paynz ala bilrsiniz, ey insanlar! dey bara-bara gedirlr. Lakin bu cr mntiq qdim insanlar da bld idi. Bu mntiqi

aruspisiyalar ttbiq edrdi. Onlar qara buzovun tklrini tabairl aardb deyrdilr: Bu buzov adr Bos cretatus1 Biz glinc, biz bzn kemi hrmt bslyirik, ona hr yerd rhm edrik, tki qbrind rahat yatmaa raz olsun. Lakin o inadla qbrindn xortlamaq istyirs, biz ona hcum edrk ldrmy alarq. Mvhumat, riya, yalan mminlik, xurafat, yni xyali bir ey olan bu kabuslar v klglr yen d hyata sarmab yox olmaq istmirlr: onlar pu bir ey olsalar da, dilri, caynaqlar kskindir; onlarla lbyaxa vurumal, hrb etmli, nfs almaa qoymamalyq, nki briyytin n mum qismtlrindn biri daim kabuslarla mbariz aparmaqdr. Kabusun v klgnin boazndan yapb yer rpmaq is tindir. On doqquzuncu srin ortasnda Fransada monastr gn inda bir bayqu ynca demkdir. 1789, 1830 v 1848-ci illri grm olan bir hrin mrkzind aqdan-aa zahidliyi tbli edn monastr, Parisd qol-qanad aan bu Roma hqiqi bir anaxronizmdir. Adi vaxtda anaxronizmi akar etmk v onu aradan qaldrmaq n yalnz sikksinin tarixin baxmaq kifaytdir. Lakin yaadmz zman adi bir zman deyildir. Mbariz edk! Mbariz edk, lakin ehtiyatla mbariz edk. Hqiqtin bir xsusiyyti var ki, o da he bir zaman mbaliy yol vermmkdir. Onun mbaliy ehtiyac yoxdur. Mhvi zruri olan bzi eylr var, lakin bzi eylr d var ki, onu yalnz iqlandrmaq v n olduunu aydnladrmaq lazmdr. Mslnin xeyirxahlqla v ciddi bir kild yrnilmsind byk bir qvv vardr! O yerd ki sad bir gn i kifaytdir, yann alovlarna n ehtiyac var! Demk, biz on doqquzuncu srd yaayaraq, istr Asiyada, yaxud Avropada, istr Hindistanda, yaxud Trkiyd, bir szl harada olursa olsun, trki-dnyalq v zahidliy qar mumiyytl, dmn mnasibti bslyirik. Monastr demk bataqlq demk kimi bir eydir. Hr ikisinin rmk xasssi olduu aydndr, istr monastrn v istrs bataqln axmaz sular zhrlidir, onlarn qcqrmasndan insanlar qzdrmaya dar olur, xalqlar taqtdn dr. Onlarn artmas insanlar n Misir msibtin evrilir. Biz iind crbcr fikirlrin, bonzalarn, mslman drvilri v zahidlrinin, kalugerlrin, marabutlarn, Budda ruhanilrinin v drvilrinin hrat kimi qaynad lklrin msibtlrini dhtl dnrk. Bununla bel, din mslsi mvcuddur. Bu mslnin myyn srarl, demk olar ki, qorxunc chtlri var. Bu chtlri diqqtl nzrdn keirmk n biz icaz verilsin. DRDNC FSL. Monastr prinsiplr nqteyi-nzrindn. nsanlar bir yer toplar v bir yerd yaayrlar. Hans hquqa gr? Birlmk hququna gr. Onlar qapanb dnyadan kilirlr. Hans hquqa gr? Bu hquqa gr ki, hr bir insann z qapsn amaa v balamaa ixtiyar vardr. Onlar evlrinin drd divarn trk etmirlr. Hans hquqa gr? nki hr bir insann srbst hrkt etmy v o cmldn z evindn xmamaa ixtiyar var. Lakin onlar z evlrind n edirlr? Dananda plt il danrlar, balarn aa salrlar, ilyirlr. Onlar dnyadan, hrlrdn, zvqlrdn, nlrdn, bo-bouna llmkdn, lovalqdan, tamahkarlqdan l kirlr. Onlar qaba yundan, yaxud qaba ktandan paltar geyinirlr. Onlarn he birinin he bir mlkiyyti yoxdur. Bel bir icmaya qdm basanda, varl da dnb yoxsul olur. Onun nyi varsa, hamya verir. Nec deyrlr, sil-ncabti olanlar dvoryanlar, zadganlar artq adi bir kndli il brabr olur. Hamnn hcrsi eynidir. Ham eyni rahiblik hdini verir, eyni lbbad geyinir, eyni qara ryi yeyir, eyni kl stnd yatr, eyni kl stnd can verir. yinlrind eyni gi paltar, bellrind eyni kndirlr. gr ayaqyaln getmk tlb olunursa, ham ayaqyaln gzir. Onlarn arasnda da ola bilr, lakin knyaz da ham kimi klgdn baqa bir ey deyildir. Artq he bir rtb yoxdur. Familiyalar bel artq yox olur. Yalnz adlar qalr. Yeni qoyulan adlar hamn brabrldirir. nsanlar z doma aillrindn, qan qohumlarndan ayrlr, mnvi aillr

yaradrlar. Artq onlarn btn briyytdn baqa he bir qohumlar yoxdur. Onlar yoxsullara kmk edir, xstlr baxrlar. Tabe olmaq istdiklri adamlar zlri seirlr. Onlar bir-birin qarda dey xitab edirlr. Siz mnim szm ksib deyirsiniz: Bu ki, ideal bir monastrdr!. Bli, gr bel bir monastr mmkn olsayd, mn onu nzr almal idim. El buna gr d kitabn daha vvlki hisssind monastrdan hrmtl bhs etdim. gr orta srlri unutsaq, Asiyan unutsaq, tarixi v siyasi msllri baqa bir zmany txir salsaq, o halda srf flsf nqteyi-nzrindn, mbariz siyast tlblrini nzr almadan, rahibliy knll surtd daxil olmaq v knll surtd monastrda yaamaq rtil, mn hr zaman rahibliyin icma saslarna myyn bir diqqtl, bzi hallarda is htta xeyirxah bir ciddiyytl yanamaa hazram. cma olan yerd kommuna olar. Kommuna olan yerd hquq olar. Monastr bu dsturun mhsuludur. Brabrlik, Qardalq. Ey zmtli azadlq! Bu azadlqla n qdr parlaq bir tbddlat laqdardr! Azadlq olsayd, monastr respublikaya evrilrdi. Szmz davam edirik. Bu drd divar arasnda dustaq ediln, qaba lbbad geyinn bu kiilr, bu qadnlar hams brabrdir, hams bir-birin qarda, bac deyir. ox gzl, lakin onlar baqa il d mul olurlarm? Bli, mul olurlar. Onlarn mul olduu i ndir? Onlar gzlrini qaranla dikir, diz kr, qollarn bkrlr. Bu n demkdir? BENC FSL. Dua. Onlar dua edirlr. Kim? Allaha. Allaha dua etmk n demkdir? Bizdn xaric sonsuzluq deyiln bir ey varm? O vahidmidir, permanentmidir, immanentmidir? Sonsuz olduuna gr, mtlq substansionalmdr? Bir d orada, bizim xaricimizd, substansiyas olmasayd, o, mhdud ola bilrdimi? Sonsuz olduuna gr, o mtlq mquldurmu? Bs orada, bizim xaricimizd, o mqul olmasayd, sonu olardm? Biz zmz yalnz xsi varlq ideyasn aid ed bildiyimiz halda, bu sonsuzluq bizd kainatn mahiyyti ideyasn oyadrm? Baqa szl, biz ona nisbtn yalnz nisbi mfhum olduumuz halda, z mtlq bir mfhum deyilmi? Bundan baqa, xaricimizdki sonsuzluqla bir zamanda, daxilimizd baqa bir sonsuzluq da varmdr? Bu iki sonsuzluq (n qdr d dhtli bir cm rqmi) bir-biri zrin lay-lay yatmrm? Bu ikinci sonsuzluq, nec demli, birinci sonsuzluun altnda deyildir ki? Blk, o, bir gzg, bir inikas, bir ks-sda, bir uurumdur ki, bunun da baqa bir uurumla mumi mrkzi var? Bu ikinci sonsuzluun da birinci sonsuzluq kimi al varmdr? O, dnrm? Sevirmi? Arzu edirmi? gr hr iki sonsuzluun al varsa, o halda hr ikisinin irad ibtidas var, istr ali v istrs aa sonsuzluun znmxsus mnliyi var. Bu aa mnlik ruhdur, ali mnlik is Allahdr. Fikrn aa sonsuzluu ali sonsuzluqla tmas drcsin gtirmk d dua etmk demkdir. nsan ruhundan he bir ey iddia etmyk: lv etmk pis eydir. slah etmk v dyimk lazmdr. nsann bzi qabiliyytlri mchuliyyt meyil edir, msln, fikir, xyal, dua. Mchuliyyt okean demkdir. Bs ur ndir? ur mchuliyyt doru aparan bir kompas demkdir. Fikir, xyal, dua srarn sad qdrtli bir nurdur. Onlara hrmt edk. Ruhun zmtl sad bu alar haraya meyil edir? Qaranla; yni ia.

Demokratiyann da zmti briyyt almind he bir eyi rdd etmmkd, inkar etmmkddir. nsan hququ il yana olaraq hr halda, onun yaxnlnda Ruhun da hququ var. Fanatizmi sarstmaq v sonsuzlua prsti etmk qanun budur. Kainatn saslar qarsnda diz krk, onun ulduzlarla dolu, saysz-hesabsz qollarnn seyri il kifaytlnmk olmaz. Bizim borcumuz var: biz insan ruhunu bslmli, srar mczdn mdafi etmli, drk etmdiyimiz hrmt bslyrk, mnaszlqlar rdd etmli, izah edilmynlr sahsin yalnz zruri olanlar buraxmal, etiqadlar salamladrmal, dini mvhumatdan azad etmli, Allah ad il tfeyli hyat srnlri mhv etmliyik. ALTINCI FSL. Duann inkar edilmz falar. Dua etmk sullarna glinc, hr bir sul yaxdr, yalnz smimi olsun. Dua kitabnz zaa evirin v sonsuzlua qovuun. Sonsuzluu inkar edn bir flsf olduu biz mlumdur. Gni inkar edn bir flsf d var; patologiya sahsin aid olan bu flsfy korluq deyirlr. Mhrum olduumuz bir hissi hqiqt mnbyi znn etmyi ancaq hyaszcasna zn gvnn korlar bacarar. Bu korlar kimi gzbal yeriyn flsfnin, Allah seyr edn flsfy yuxardan aa, tkbbr v tnzzl baxmas da ox maraqldr. O, Onlarn zlri d, gnlri d n qdr miskindir dey baran kstbklr bnzr. hrt qazanm, mdrik ateistlr olduu biz mlumdur. Qlblrinin drinliyind, z hikmtlri saysind hqiqti drk etmk drcsin gln bu ateistlr z ateizmlrin ox da inanmrlar. Onlara baqa ad qoyulsayd, daha dz olard. Hr halda, onlar Allaha inanmasa bel, allarnn zmti z-zlynd Allahn varln sbut edir. Biz onlar filosof kimi alqladmz halda, onlarn flsfsini amanszcasna rdd edirik. Bzilrinin ox asanlqla zlrini szl qorumas heyrt layiqdir. imalda mvcud olan v dumanl ibarlri sevn bir metafizika mktbi, qvv szn irad sz il vz edrk, insanlarn urunda inqilab yaratdn gman etmidi. Bitki gyrir vzin bitki istyir demk, kainat istyir szlri d lav edilmi olsayd, lbtt, ox smrli ola bilrdi. N n? nki bunun nticsi bel ola bilrdi: bitki istyir, demk bitkinin z mnliyi var, kainat da istyir, demk kainatn da z Allah var. Biz glinc, biz bu mktbin ksin olaraq, apriori1 he bir ey rdd etmsk d, yen d bu mktbin etiraf etdiyi kimi bitkid irad olduuna yol vermk, bu mktbin inkar etdiyi kimi kainatda irad olduuna yol vermkdn daha tindir. Sonsuzluun iradsini, yni Allahn iradsini inkar etmk yalnz sonsuzluu inkar etmk rti il mmkndr. Bunu artq isbat etdik. Sonsuzluun inkar bilavasit nihilizm aparr. Hr bir ey aln uydurmasna evrilir. Nihilizm il mbahis etmyin he bir mnas yoxdur, nki mntiqi nihilist z msahibinin varlna bh etmkl brabr, z varlna da o qdr min deyildir. Nihilistin nqteyi-nzrinc, onun z, z n al uydurmas ola bilr. Lakin o, nzr almr ki, al szn ildr-iltmz btn inkar etdiklrini yen z bir kll halnda tsdiq edir. Bir szl, hr bir eyi bir hecal yox sz il izah edn flsf n fikirlmk yolu baldr. Yox sznn yalnz bir cavab var: H!. Nihilizm insan xlmaz vziyytd qoyur. Yoxluq yoxdur. Sfr mvcud deyil. Hr ey bir eydir. Hein z d bir eydir. nsan yaadan yalnz rk deyil, tsdiq v etirafdr. Grmk v gstrmk kifayt deyil. Flsf fal olmaldr. Flsfnin meyili v mqsdi insann kamala yetimsi olmaldr. Sokrat Admda tcssm etmli v Mark Avrelini yaratmaldr. Baqa szl, hyatsevr insanda hkim insan kf etmlidir. Behiti Aristotelin dmi il vz

etmlidir. Elm dirilik vasitsi olmaldr. Zvq, n almaqdan da miskin bir mqsd v pu bir hrtprstlik ola bilrmi? Heyvan da zvq alr. Dnmk budur insan ruhunun hqiqi qlbsi! Susam insanlqda fikir badsini tqdim etmk, Allah drk etmk hissini btn insanlara bir hyat cvhri kimi vermk, insanlarn qlblrind vicdan bilikl qarda olmaa mcbur etmk, bu srarl ittifaq saysind insanlar daltli etmk hqiqi flsfnin qay v mqsdi budur! xlaq hqiqtlrin iklnmsi demkdir. Baxb dnmyin sonu hrktdir. Absolyut mqsd uyun olmaldr. El bir vziyyt yaranmaldr ki, insan zkas ideal bir hava kimi uda bilsin, sora bilsin, hzm ed bilsin. Mhz ideal bu szlri dey bilr: Aln mni, yeyin mni, bu mnim bdnimdir, bu mnim qanmdr. Hikmt mqdds nemtdir. O, yalnz bu rtl elm qar smrsiz bir mhbbt drcsindn xr v insanlar birldirmk n yegan v sas vasit olmaqla flsfdn din evrilir. Flsf z zvq n v yalnz bir maraq xatirin sirri seyr etmkdn tr yksldilmi bir qll olmamaldr. Biz is fikrimizi baqa bir zamanda inkiaf etdirmk niyytind olduumuzdan, yalnz bunu dey bilrik. ki hrktverici qvv olmadan n bir x nqtsi kimi insann, n d bir mqsd kimi trqqinin mnas yoxdur. Bu iki qvv is iman v mhbbtdir. Trqqi bir mqsd, ideal bir nmundir. deal, absolyut, kamal, sonsuzluq eyni mnan ifad edn szlrdir. YEDDNC FSL. Mzmmti ehtiyatla etmli. Tarixin v flsfnin zrind bdi v eyni zamanda sad vziflr var: ilk kei Kayafaya qar, hakim jdahaya qar, qanunverici Trimalxiona qar, imperator Tiveriy qar mbariz aparmaq bunlar aydn, myyn, dqiq bir eydir, burada dumanl v anlalmaz he bir ey yoxdur. Lakin bir ox narahatlqlar v sui-istifad ediln chtlrl brabr, ayrca yaamaq hququ etiraf v aman tlb edir. Trki-dnyalq srf bri msldir. Aldanma mskni olmaqla brabr gnahszlq mskni, zn aldatma mskni olmaqla brabr yax niyytlr mskni, iztirab v ziyyt mskni olmaqla brabr hidlik mskni olan monastrlardan bhs edrkn, demk olar ki, hr zaman hm onlara yol vermli, hm d onlar rdd etmlidir. Monastr ziddiyytdir. Monastrn mqsdi qurtulu olduu halda, vasitsi qurban vermkdir. Monastr sonsuz bir fdakarlqla vzi xan sonsuz bir xudbinlik demkdir. Hakim olmaq n hakimiyytdn l kmk grnr, rahibliyin ar budur! Monastrda zvq almaq n zab kirlr. Borcu yalnz lm dycyini bildiklri halda, veksel verirlr. Yer zndki qaranlq bahasna iql gylr dnyasn satn alrlar. Behit sadtlrinin bir rhni kimi, zhr iirlr. Rahiblik hdini vermk haqq bdi hyatla veriln bir intihardr. Bizc, burada istehza yeri deyildir. Burada hr ey ciddidir: xeyir d, r d. daltli insan qaqaban sallayar, lakin he bir zaman istehza il glmz. Bizim n kin deyil, qzb mqbuldur. SKKZNC FSL. Etiqad, qanun. Bir ne sz. Biz kilsni fitnkarlqla dolduu zaman pislyirik, mnvi nemtlrin mhafizlri dnyvi nemtlr eqin ddklri zaman biz onlara nifrt bslyirik, lakin fikr dalanlara biz hr yerd hrmt edirik. Biz diz knlri alqlayrq. Etiqad! nsana lazm olan budur. Vay olsun he bir ey inanmayanlarn halna!

Seyr dalmaq hl avara olmaq demk deyildir. Zhmt iki crdr: biri gz grnn, biri grnmyn. Seyr dalmaq da zhmt kmk kimi bir eydir. Dnmk d hrkt etmk kimi bir eydir. Sind arpazlanan qollar ilyir, yuyulmu barmaqlar yaradr. Gylr dikilmi nzr hrkt demkdir. Fales drd il hrktsiz qald. Flsfnin saslarn da qoyan odur. Gzlrimiz qarsnda inzivaya kilnlr avara adam deyildir, rahiblr tfeyli deyildir. srar haqqnda dnmyin zmti vardr. Yuxarda syldiyimiz fikirlrin he birindn l kmmkl brabr, biz bel gman edirik ki, canl insanlar he bir zaman qbri yaddan xarmamaldrlar. Bu msld kei d, filosof da birlir. lm labddr. Bu msld trapistlr ordeninin abbat Horasi il ss-ss verir. lm fikrini damc-damc hyata yeritmk filosof n d, zahid n d bir qaydadr. Bu msld filosof da, zahid d bir-biril razlarlar. Maddi inkiaf mvcuddur v biz bunu arzu edirik. Bundan baqa mnvi zmt vardr ki, biz buna da can atrq. Ynglmcaz v tez ntic xaran adamlar deyirlr ki, fikirlri srara doru evriln bu hrktsiz klglrin n mnas var? Onlar kim lazmdr? Onlar n il muldurlar? Heyhat! Bizi hat edn v bizi gzlyn qaranlq qarsnda v son byk rm nticsind n kl dcyimizi bilmdiyimiz halda, biz bel cavab vermy mcbur oluruq: Blk d, bu ruhlarn tutduqlarndan daha yksk ml yoxdur. V lav edirik: Blk d, bundan daha faydal zhmt yoxdur. Ax mrnd he bir zaman dua etmyn adamlarn vzind daim dua edck adamlara ehtiyac var. Bizc, mslnin mzi duaya n qdr fikir qarmasndadr. Dua edn Leybnis zmtlidir, Allaha sitayi edn Volter gzldir. Deo erexit Voltaire1. Biz dinlr qar dini mdafi etmk trfdaryq. Biz duaprdazln bir he olduuna v eyni zamanda duann lviyytin inananlardanq. Lakin xobxtlikdn on doqquzuncu sr tsiri olmayacana inandmz bugnk dvrd, yni alaq alnl v alaq rkli bu qdr insanlarn yaad dvrd, bu qdr mxluqun nni xlaqi bir prinsip evirdiyi v hamnn keici v mnfur maddi nemtlr alud olduqlar dvrd bu dnyadan l kn hr bir xs bizim nzrimizd hrmt layiqdir. Monastr trki-dnyalq demkdir. Yanl bir sbb gr ediln fdakarlq, hr halda, fdakarlqdr. Srt bir shvi bir vzif kimi qarya qoymaq da bir alicnablqdr. gr hqiqt sonuna qdr v trafl tdqiq edilmi olsayd, monastrn z-zlynd v mcrrd bir mfhum kimi, bhsiz, myyn bir zmt malik olduunu etiraf etmy mcbur olardq. Xsusil, qadn monastrlar beldir, nki cmiyytimizd n ox iztirab kn qadndr v knll olaraq monastr inzivasna kilmyin znd da bir etiraz ruhu vardr. Bir az vvl bzi xsusiyytlrini tsvir etdiyimiz bu qdr srt v eyni zamanda qmli olan monastr hyat azadlqdan mhrum olduu n hyat adlana bilmz v tskinlik olmadna gr qbir d adlana bilmz. Bu, ox qrib bir yerdir, o, yksk bir da tpsin bnzr ki, bir trfind bizim bu saat olduumuz, o biri trfind is bizim sabah olacamz uurum grnr. Bu iki dnyan bir-birindn ayran dar v dumanl bir sdd var ki, bir zamanda hr iki trfdn hm iqlanr, hm d qaranlq kr, el bir yer ki, burada hyatn snn i lmn tutqun ina qarr, bu boz qaranlq mzar qaranldr. Biz, yni bu qadnlarn etiqad etdiklrin etiqad etmynlr, lakin onlar kimi etiqadla yaayanlara glinc, biz he bir zaman bu titryn v tez inanan fdakar insanlara, bu tslli il yaayan miskin v lvi ruhlara, srarn tam knarnda, yni onlar n bal olan dnya il onlar n hl qaps almam olan gylr arasnda yaamaa csart edn insanlara mqdds v mehriban bir qorxu duymadan, mrhmt v htta qibt bel duymadan baxa bilmirik. Ruhlar grnmz bir ia doru meyil edn, bu in harada olduunu yalnz znn etmk sadtin malik olan, uurum v mchuliyyti axtaran bu insanlar dizi st, hycan iind, qorxu iind,

bzn bdiyytin drin tsirlrini duyaraq heyran v mftun nzrlrini hrktsiz bir zlmt doru dikmilr.

BRNC FSL. Burada monastra girmk sulundan bhs olunur. Jan Valjan bel bir qadn monastrna dmd. Folevann dediyi kimi o, buraya gydn enmidi. Jan Valjan Polonso ksinin tinindki ban hasarn amd. Gecnin qaranlnda gln bu mlklr nmsi shr duasn oxuyan rahiblrin xoru idi. Qaranlqda rast gldiyi bu salon ibadtxana idi: dmnin stnd srili grdy bu klg tvb ayinini icra edn baclardan biri idi: heyrtin sbb olan bu znqrov ssi Folevan babann dizin balanm znqrovun ssi idi. Kozettan yatzdrdqdan sonra Jan Valjanla Folevan yuxarda syldiyimiz kimi, yanar ocaq qabanda oturub bir stkan rab v bir para pendirl am etdilr. Sonra onlar qarovulxanadak yegan arpayda Kozetta yatm olduundan dm stn kl tkrk uzanb tez yatdlar. Yatarkn Jan Valjan: Mn burada hmilik qalmalyam dedi. Bu szlr btn gecni Folevann beynindn xmrd. Dorusunu sylsk, he biri bu gec shr kimi yata bilmdi. Jan Valjan Javerin onu tanm olduunu v izin ddyn hiss edrk Kozetta il birlikd Paris qaydarsa, mhv olacaqlarn gzlc anlayrd. Onun ba stn alan bu yeni frtna qovalayaraq onu monastrn iin soxmudu, odur ki, Jan Valjan yalnz bir ey dnrd: o, burada qalmal idi. Bu saat bu vziyytd qalan bir bdbxt n monastr hm n qorxulu, hm d n thlksiz bir yer idi: qorxulu idi ona gr ki, bu monastra bir kii bel girmy csart etmzdi, burada onu tapm olsaydlar, cinayt stnd tutulduundan ancaq mhv ola bilrdi bu surtl Jan Valjan n buradan yalnz bir yol vard ki, o da hbsxanaya gedirdi, bura n thlksiz bir yer idi, ona gr ki, buraya girmy mvffq olaraq qaldqdan sonra onu burada axtarmaq he ksin alna glmzdi. Yaamaq mmkn olmayan yerd yaamaq qurtulu demk idi. Folevan da bir trfdn brk dnmkd idi. Hr eydn vvl, o, he bir ey baa dmdiyini etiraf etmy mcbur oldu. trafnda uca divarlar olduu halda cnab Madlen buraya n cr gl bilmidi? Monastr divarlarn sadc amaq olmaz. Bs nec oldu ki, o bu uaqla brabr monastrn iin dd? Dz divarlara qucanda uaq drmamaq olmaz. Bu uaq kimin uadr, onlar ikisi d haradan gldilr? Folevan monastrda yaad zamandan Monreyl-srMerdn he bir xbri yox idi v orada olan hadislri bilmirdi. Madlen baba zn el aparrd ki, ona sual vermk da dbsizlik olard. Hm d Folevan z-zn deyirdi ki, Mqdds adamlara sual vermzlr! Cnab Madlen Folevann nzrind yen d vvlki hmiyytini mhafiz edirdi. Jan Valjann azndan qard bir ne szdn, Folevan yalnz cnab Madlenin, zamana ar olduuna gr, blk d, iflas etmi olduunu, borclularndan qadn anlaya bildi; blk d, siyasi bir i qarm v ngl dmd. Lakin bu msllr gr Folevan he d cnab Madlendn z dndr bilmzdi; o da imalda yaayan bir ox kndlilrimiz kimi, khndn bonapartist ruhunda idi. Cnab Madlen bu tqiblrdn qamaa alaraq, bu monastr snacaq bir yer semi v tbii bir eydir ki, burada qalmaq istyir. Lakin Folevann anlamad v daim dnmy mcbur olduu n qaranlq msl cnab Madlenin buraya n cr glmsi, hm d balaca bir uaqla glmsi idi. Folevan cnab Madleni d, qz da grr, onlara toxunur, onlarla danr, lakin yen da bunun bir hqiqt olduuna inana bilmirdi. Birinci df idi ki, Folevann damna alasmaz bir ey qdm basrd. Folevan ehtimallar iind ab qalr v he bir ey tsvvr ed bilmirdi. Onun n yalnz birc ey aydn idi: cnab Madlen onu lmdn qurtarmd. Bu msld o, mhkm idi v qrar

vermsin sbb d, yqin, bu oldu. Folevan z-zn dedi ki, ndi nvb mnimdir. Vicdan is bunu lav etdi: Araba mni zdiyi zaman, cnab Madlen mni xarmaq n arabann altna atlarkn, he bu qdr fikirlmmidi. Folevan cnab Madleni qurtarmaa qrar verdi. O, yen d zn bir ne sual verib bu suallara cavab verdi: gr o, oru olmu olsayd, onun mni xilas etdiyini yadma salb, mn d onu xilas edrdimmi? lbtt. gr o, qatil olsayd, mn onu xilas edrdimmi? lbtt. gr o, mqdds adam olsayd, onu xilas edrdimmi? lbtt. Lakin btn tinlik onu monastrda nec saxlamaqda idi. Bununla bel Folevan bel fvqlad bir tinlik qarsnda geri kilmdi, qorxmad. Folevan pikardiyal sad bir kndli idi; o, srt monastr qaydalarnn v mqdds Benediktinin srt nizamnamsinin qala hasarn amaa qrar verdi, ixtiyarnda is hcum nrdivan deyil, yalnz sdaqt, smimi bir arzu v bir d bir qdr khn kndli hiylgrliyi vard ki, bu df ona z alicnab niyytin nail olmas n kmk etmli idi. Btn mrn xudbin bir adam kimi yaam olan qoca Folevan, hyatnn bu son gnlrind, ikst v aciz qald bir zamanda, artq hyatda he bir eyl maraqlanmad halda, tkkr v minntdarlq hissind tslli taparaq yaxlq ed bilmk imkanna rast gldi. mrnd gzl rab dad grmmi can vern bir xst, yannda tapd bir stkan gzl rabn stn atld kimi, o da eyni susuzluqla bu yaxlq imkanndan yapd. Bundan baqa, ne illrdn bri bu monastrda nfs ald hava onun xudpsndliyini mhv etmi v qlbind yaxlq etmk arzusu oyatmd. Demk, Folevan zn cnab Madlenin ixtiyarna vermyi qrara ald. Biz bir az vvl Folevan pikardiyal, sad bir kndli adlandrdq. Trifimiz dz trifdir, ancaq natamamdr. Hekaytimizin bu mrhlsind Folevan baban bir qdr psixoloji chtdn xarakteriz etmk faydal olar. Folevan baba kndli olsa da, vaxtil notarius yannda kargzar vzifsind qulluq etdiyindn, al bir az hiylgr olmu, saddilliyin frast qarm idi. Bir ox mxtlif sbblr gr ilrind iflas etdikdn sonra Folevan kargzarl ataraq araba v gnmuzd ilyn bir fhl oldu. Bununla bel, mlsi sy symkdn v qam yellmkdn ibart olsa da (Folevann atlarnn qamsz dolana bilmdiyi hiss olunurdu), onun tbiti hl d kargzar tbiti idi. Folevan baba fitri bir zkaya malik idi, o, adi kndli kimi danmazd; shbtd mhartl itirak edrdi ki, bel eylr kndlrd az tsadf edilr. Kndlilr d onun barsind: O, lyapal aa kimi bir eydir deyrdilr. Folevan, dorudan da, ken srin csartli v yngl dilind yarmhrli, yarmkndli deyiln sad adamlar qbilindn idi. Saraylarda daxmalar haqqnda ildiln mcazlarda bu adamlara: N hrlidir, n kndli, n tdir, n balq deyrdilr. Folevan miskin, zavall, bir aya qbird olan kaftar bir qoca idi. Taleyi onu ox sarstm v ziyytlr kmi olsa da, Folevan yen d ilk niyytin, hm d knll olaraq, tabe olan bir insan idi. Bu is el qiymtli xasiyytdir ki, he bir zaman r i meyil etmy yol vermz. Hr halda, onun da mhrum olmad nqsanlar v eyblri sthi bir xarakter dayrd. Bir szl, Folevan, yaxndan tan olduqda, yax tsir balayan adamlardan idi. Alnnn yuxar hisssind olan v adtn kin, yaxud ktlk lamti olan qrqlar onun znd yox idi. Folevan btn gecni ar fikirlrl keirdikdn sonra, shr tezdn gzlrini adqda, cnab Madlenin kl stnd oturub yatmaqda olan Kozettan seyr etdiyini grd. Folevan yerindn duraraq: Siz buraya gizli glmisiniz, dedi. ndi is deyin grm, buraya z qaydas il girmk n siz n etmk istyirsiniz? Folevann bu szlri iin n vziyytd olduunu gstrirdi v Jan Valjan dalnlqdan oyatd. Qocalar mslhtlmy baladlar. Folevan dedi: Hr eydn vvl, mn siz bir ey sylmliym. N siz, n d bu qz bu otaqdan bayra ayaq basmamalsnz. Qapdan bayra bir addm bel atsanz biz mhv olarq. Dorudur. Cnab Madlen, siz buraya ox yax vaxtda, yni demk istyirm ki, ox pis vaxtda glmisiniz. Bu qoca rahiblrdn biri ox brk xstdir. Demk, biz o qdr d hmiyyt

vermzlr. Deysn, o lap can verir. Ba stnd dua oxuyurlar. Btn monastr gec-gndz ayaq stdir. Balar brk qarb. Can vern arvadn mqdds olduunu sylyirlr. Dorusunu bilmk istsniz, biz el hammz burada mqdds adamlarq. Aramzda birc frq var ki, onlar bizim hcrmiz dediyi halda mn mnim daxmam deyirm. Bu saat can tslimi duasn oxuyacaqlar, sonra is l duasn. Bu gn biz qtiyyn narahat olmaya bilrik, ancaq sabah n sz ver bilmrm. Jan Valjan dedi: Lakin bu daxma divarn iinddir, qabanda xarabalar, trafnda is aaclar var, monastr trfdn grnmz. Rahiblr d he bir zaman bu trf yaxnlamazlar. Bs el is n var ki? dey Jan Valjan sorudu. Jan Valjann bu sznn axrndak sual iarsi bu demk idi ki: Burada, mnc, ox gzl gizlnmk olar. Folevann da etiraz etdiyi el bu msl idi: Bs qzlar? Hans qzlar? dey Jan Valjan heyrt etdi. Folevan cavab vermk n yenic azn amd ki, birdn zng ssi gldi. Folevan: Rahib ld, dedi. lm zngini eidirsinizmi? Zng ikinci df alnd. Bu, lm zngidir, cnab Madlen. Cnaz kilsdn xarlncaya qdr bu zng dz iyirmi drd saat rzind hr dqiq alnacaqdr. Qzlar da bilirsinizmi, oynayrlar. Tnffs vaxt toplar tsadfn bu trf drlanm olsa, qadaan edilmsin baxmayaraq, o saat yyr-yyr glib, burunlarn hr trf soxmaa balayacaqlar. Bu balaca mlklr lap cin tayfas kimi bir eydir. Kimlr? dey Jan Valjan sorudu. Qzlar. Onlar sizi lap tez taparlar, bh etmy bilrsiniz. Tapandan sonra da balayacaqlar barmaa: Vay, burada kii varm!. Lakin bu gn buraya he ks glmz. He bir dyiiklik olmayacaq. Btn gn dua oxuyacaqlar. Zngin alndn eidirsinizmi? Mn siz demdimmi dqiqd bir df vururlar. Bu, lm zngidir. Baa ddm, Folevan baba. Burada pansion qzlar var, elmi? Jan Valjan z-zn: Kozettann da trbiysi ii dzlir, dey dnd. Folevan sslndi: Bs n! lbtt, burada balaca qzlar var! Gzlrin satasanz, trafnzda bir civilti balarlar ki! Sonra da drhal qab gedrlr! Burada kii taun kimi bir eydir. Grmrsnzm, vhi bir heyvan kimi mnim d ayama bir znqrov balamlar. Jan Valjan drin bir fikr dald. Bu monastr bizim qurtuluumuzdur dey z-zn pldad. Sonra ucadan: Bli, dedi. n tin ey burada qalmaqdr. Folevan: Yox, dedi, n tin ey buradan xmaqdr. Jan Valjan ryindn qann kildiyini hiss etdi. Buradan xmaqm? Bli, cnab Madlen. Bir daha buraya qaytmaq n vvlc buradan xmaq lazmdr. Folevan zngin bir daha alnmasn gzlyib szn davam etdi: Sizi birdn-bir burada grslr, yaramaz. O saat haradan gldiyinizi soruarlar. Mnc, siz gydn d d bilrsiniz, nki mn sizi tanyram. Amma rahiblr sizin qapdan iri girmyiniz lazmdr. Birdn ikinci bir zngin daha qrib bir ssi gldi. Folevan: Aha! dedi. ndi kapitulu dua n bir yer arrlar. Seici baclar dua oxuyacaq. Rahiblrdn biri lnd hr df bel edirlr. Arvad shr alanda lb, adtn, ham shr

alanda lr. Siz gldiyiniz yolla xa bilmzsinizmi? Bura baxn, mn sizi soru-sual etmk fikrind deyilm, lakin yen d bir deyin grm, siz buraya ne gldiniz? Jan Valjan sapsar oldu. Yenidn bu hasar aaraq bu dhtli ky dmk fikri ryin titrtm salrd. Plnglrl dolu bir medn xaraq thlksiz bir yer ddkdn sonra dostunuzun siz yen oraya qaytma mslht etdiyini tsvvr edin. Jan Valjan btn mhlld polislr, agentlr qaynadn tsvvr edirdi. O, hr yerd xfiyylr, qarovullar, yaxasndan tutmaq istyn dhtli pnclr grrd. Kim bilir, blk d, Javerin z bel knin bir trfind dayanb onu gzlyirdi. Mmkn deyil, Folevan baba, dedi. Mnim gydn ddym znn etsniz yax olar. Folevan cavab verdi: El mn d bel dnrm, mn lap inanram, bu bard danmasanz da olar. Grnr, cnab Allah sizi yaxndan grmk n yuxar qaldrb, linizdn tutmu, sonra da buraxmdr. Ancaq grnr o, sizi kii monastrna atmaq istyirmi, amma yanlb, qadn monastrna atb. Bax, yen zng alrlar. Bu zngin mnas budur: qap hr idarsin gedib rahibnin ldyn xbr vermli, oradan da adam gndrib ln mayin edn hkim armaldrlar. Btn bu rsmiyyt lm mnasibtildir. Bizim rahiblr bu mayinlri he sevmzlr. Hkimlrin hams kafir adamlardr, he bir ey inanmrlar. Onlar rty qaldrrlar. Bzn baqa bir ey d qaldrrlar. Grsn, rahiblr bu df hkim dalnca adam gndrmy n n tlsirlr? Grsn, n olmudur? Sizin balaca balanz da hl yatr. Ad ndir? Kozetta. Bu sizin qznzdr? Daha dorusu, nvnizdir, deyilmi? Bli. Onun n buradan xmaq tin olmaz. Baadan monastr hytin xan i qaps var. Mn qapn dyrm. Qap aar. lim bir sbt alaram, sbtin d iin balacan qoyaram. Sad bir ey. Burada qrib bir ey yoxdur, deyrlr ki, Folevan baba sbtl ky xmdr. Ancaq siz qza taprmalsnz ki, dinc otursun, dinib-danmasn. Sbtin stn prd il rtrm. He ks onu grmz. Sonra mnim qoca bir dostum var, kar arvaddr. Yal yol ksind meyv satr, hl evind bir uaq arpays da var. N qdr lazm olarsa, uaq onun yannda qala bilr. Qarnn qulana bararam ki, bu qz mnim qardam qzdr, sabaha qdr yannda qalmaldr. Sonra balaca sizinl birlikd buraya qaydar, hr halda, mn ii el dzldrm ki, siz yen buraya qaydarsnz. Ancaq bel olmaldr. Lakin siz buradan ne xacaqsnz? Jan Valjan ban yralad. Mni grk he ks grmsin, Folevan baba, btn msl bundadr. Kozetta kimi mni d sbtin iind, prd il rtb xarmaq n bir ar tapmalsnz. Folevan qulan qamaa balad, bu da onun brk prt olduunu gstrirdi. nc df zng alndqda, fikrind baqa bir dn ml gldi. Folevan baba: Budur, mrhumlar mayin edn hkim xb gedir, dedi. O baxb demidir: Eldir ki var, o vfat etmidir. Hkim behitin qbzin qol kdikdn sonra, dfn mrasimlri brosu tabut gndrmlidir. gr ln ba rahib is, onu ba rahiblr tabuta qoyurlar. gr ln rahib baclardan biri is, onu baclar tabuta qoyurlar. Bundan sonra mn gedib tabutu mxlayram. Tabutu mxlamaq da mnim, yni babann vzifsidir. Baban da hr zaman bir qdr mzarya bnzr. Tabutu aa mrtbdki ky baxan kils salonuna qoyacaqlar, oraya is hkimdn baqa he bir kii gir bilmz. Mni, bir d bu tabut qaldranlar kii saymrlar. Hmin salonda mn tabutu mxlamalyam. Sonra tabutu qaldranlar glr, tabutu tlsik gtrb apararlar vssalam! Gylrin, cnntin yolu budur. Bo bir qutu gtirib, iin bir ey qoyub aparrlar. Dfn d bu demkdir. Shr gninin p dn as xfifc Kozettann zn toxundu. Kozetta hl d yatrd, az azca almd, gnin nurunu in bir mly bnzyirdi. Jan Valjann gz Kozettada qald. O, artq Folevan dinlmirdi. Lakin sni dinlmslr d hl bu o demk deyildir ki, sn grk susasan. Xeyirxah baban sakitc v bo-bouna szn davam edirdi:

 Qbiri Vojirar qbiristannda qazrlar. Bel deyirlr ki, guya, bu qbiristan balamaq istyirlr. Qdim bir qbiristandr, he bir qaydaya, nizama tabe olmur, mundiri d yox, yaxnlarda istefa vermy mcbur olacaqdr. ox tssf olsun, hr halda, lverili yerdir. Orada mnim mzar bir dostum var. Metyen baba deyrlr. Bu monastrn rahiblrin orada gzt edirlr onlar qbiristana qaranlq knd aparrlar. Prefekturann da bu xsusda ayrca qrar var. Lakin dnndn bri nlr olmamdr: armxa km ana lm, Madlen baba is... Jan Valjan qmli bir tbssml: Basdrlmdr, dedi. Folevan drhal bu szdn yaparaq: Bli, bli, dedi, Siz hmilik burada qalsaydnz, dorudan da, basdrlm olardnz! Drdnc df zng sslri gldi. Folevan tlsik mxdan aslm znqrovlu dizliyini gtrd v yen dizin balad. Bu df mni arrlar, dedi. Ris ana mni z yanna arr. Lap eldir ki, var. Toqqann dmiri limi yaralamdr. Cnab Madlen, xahi edirm, yerinizdn trpnmyin, mni gzlyin. Grnr, tz xbrlr var. Aclnz olsa, orada rab, rk, pendir var. Folevan Glirm, glirm! dey daxmadan xd. Jan Valjan Folevann topal ayann imkan verdiyi qdr srtl baaya trf getdiyini v yeriy-yeriy bir gznn ucu il qovun lklrin baxdn grrd. On dqiq bel kemdn Folevan baba, znqrovun ssi il yolda rast gln rahiblri qararaq, qapya yanad v yavacadan qapn dyd. ridn nazik bir ss Amin dey cavab verdi, bu is ri girin! demk idi. Folevann dydy qap, babann qulluq ilri n gir bildiyi qbul otana alrd. Qbul ota is kapitulun iclas salonunun yannda idi. Ris bu otaqdak tkc stul stnd oturub, Folevan gzlyirdi.

KNC FSL. Folevan tin vziyyt dmdr. Myyn xarakter malik olan insanlar v hminin myyn pe sahiblri bzi bhranl vziyytlrd hycanl v eyni zamanda mnal bir tvr alma sevrlr. Bu xsusil din xadimlrin v rahiblr aiddir. Folevan iri girdikd, bir zaman mlahtli v thsilli olan madmazel Blemarn, indi is monastr risi olan Gnahszlq anann simasnda mhz bel bir ikimnal qayl ifad grnrd. Baban, hcrnin astanasnda dayanb, qorxa-qorxa ba ydi. Tsbeh evirmkd olan ris onun zn baxaraq: Aha, Fovan baba, sizsiniz? dedi. Adtn, monastrda onu bu mxtsr adla arardlar. Folevan yen ba ydi. Fovan baba, mn sizi yanma arma mr etmidim. Budur, mn d glmim, rfli ana. Mn sizinl danmalyam. Folevan: Mn d sizinl danmalyam, dedi v z csartindn z qorxdu. Mn d siz bir sz sylmliym, rfli ana. Ris Folevann zn baxd. Aha, siz mn, yqin, bir xbr sylmk istyirsiniz? Yox, mn xahi etmk fikrindym. Yax, dann. Sabiq kargzar, xeyirxah Folevan zn qrrlnn kndlilrdn biri idi. Nadanlq hiylgrlikl birldikd, qvvt yaranr. Bel nadanlqdan qorxmazlar, ona gr hmi onun tlsin drlr. Folevan monastrda iki ildn artq yaadqdan sonra, icmann hrmtini qazanmd. O,

babanlq ilrini nzr almasaq, daim gnlrini yalqzlqda keirdiyindn, istr-istmz hr bir ey burnunu soxmaa balaya bilrdi. Bu rahib rty altnda gizlnrk oyan-buyana vurnuxan qadnlardan hmi aral yaayan Folevan vvlc qarsnda klglrin qmldanmasndan baqa bir ey grmrd. Lakin mahidli v frastli olduundan, nhayt, bu klglrin canl bir insan olduqlarn duymaa balad. Folevann nzrind btn bu llr dirildi, canland. O, gzlri uza grmy balayan bir kora, yaxud qula yax eitmy balayan bir kara bnzyirdi. O, bu mxtlif zng sslrinin mnasn anlamaa alaraq, o drcy gldi ki, artq bu sirli v dilsiz msknd onun n anlalmaz he bir ey qalmad. Bu sfinks artq onun qulana btn sirlrini bir-bir ab sylyirdi. Folevan hr bir eyi bilir v hr ey haqqnda skut edirdi. Onun ustal da el bunda idi. Monastrda onu sfeh znn edirdilr. Din nzrind bu byk bir mziyytdir. Seici analar n Folevan qiymtli bir adam idi. O, maraqlanan bir lal kimi idi. Ona inanmaq olard. Bundan baqa, Folevan qayda-qanunu bilirdi, o, z daxmasndan ancaq bada, yaxud bostanda mtlq bir i olduu zaman xard. Onun bu tvazkarl da hrmtinin artmasna sbb olmudu. Bununla bel, Folevan iki adamn dilini amaa mvffq oldu: bunlardan biri monastrdak qap, o biri is qbiristandak mzar idi. Buna gr d Folevan dfn mrasiminin btn xsusi chtlrin bld idi. Qap il mzarnn saysind o, rahiblr haqqnda iki cr mlumat toplaya bildi: mlumatn bir qismi rahiblrin hyatn, o biri qismi is lmn iqlandrrd. Lakin Folevan he bir eydn suiistifad etmzdi. cma onu tqdir edrdi. Qoca, topal, he bir eydn ba xmayan v bhsiz, kar olan bir kii bundan da artq lyaqtli bir adam ola bilrdimi? Bel adam vz etmk tin msl idi. znn n qdr qiymtli olduunu baa dn bir adam kimi, Folevan olduqca drin mnal v kndli saya uzunu bir nitq balad. O, hrmtli ris yandan, xstliklrindn, iinin tinliklrindn, artq ikiqat artm olan qocalndan, ban geniliyindn v yuxusuz geclrindn trafl dand. Misal bel gtirrk, el bu gec qovun lklrini, ayl gec olduuna gr hsirl rtmy mcbur olduunu syldi. Nhayt, btn bu msllri qurtarb sl mtlb gldi: onun bir qarda var (ris yerind qurdaland), ancaq he d cavan deyil (ris yen yerind qurdaland, lakin bu df nisbtn sakit idi), gr arzu edilrs, hmin bu qarda yanna kr v ona kmk ed bilrdi. Qarda ox yax bir baban olduundan, icma n hl ondan da ox faydal ola bilrdi. gr onun qardan qbul etmslr, byk Folevan yorun v i yaramaz olduunu hiss etdiyindn, tssf ets bel, buradan getmy mcbur olacaqdr. Nhayt, qardann balaca bir qz var, onu da z il gtir bilrdi, qz da burada Allah qorxusu il trbiy alar, bir d kim bilir, blk, gnlrin gzl bir gnnd rahibliy bel daxil ola bilr. Folevan skut etdiyi zaman ris artq tsbeh evirmyrk ona dedi ki: Siz el bu gn axama qdr mhkm bir dmir paras tapa bilrsinizmi? N n lazmdr? Ling vzind ildilmk n. Olar, rfli ana, dey Folevan cavab verdi. Ris artq bir sz demdn ayaa durdu v qonu otaa kedi. Bu qonu otaq kapitulun iclas salonu idi. Seici baclarn buraya toplad hiss olunurdu. Folevan tk qald. NC FSL. Gnahszlq ana. Txminn, on be dqiq kedi. Ris qaytd v yen stulun stnd yldi. Hr iki msahibin fikirli olduu grnrd. Onlarn mkalimsini diqqtl v inclikl qeyd etmy alaq. Fovan baba! Bli, rfli ana! Siz ibadtxanan grmsnzm? Mnim orada xsusi yerim var, oturub hmi ibadtlr qulaq asram.

 Siz he qulluq ilri n klirosa getmisinizmi? ki- df getmim. Msl burasndadr ki, klirosda bir da var, onu qaldrmaq lazmdr. Da ardrm? Mehrabn yanndak dm dadr. Srdabann yolunu rtn dam deyirsiniz? Bli. Lap yeridir, bir nfr d kii olsayd, qiyamt olard. Merac ana siz kmk edr, o da kii kimi qvvtlidir. Arvad he bir zaman kiini vz ed bilmz. Biz siz kmk n yalnz arvad ver bilrik. Hr ks ancaq bacardn ely bilr. Mabilon ata mqdds Bernarn drd yz on yeddi sursini zikr etdiyi halda, Merlonus Qorstius ancaq yz altm yeddi sur zikr ed bilirs, mn Merlonus Qorstiusa hqart gz il baxa bilmrm ki. El mn d hqartl baxmram. El z gcn gr ilmyin z d bir xidmtdir. Monastr odun anbar deyil. Arvad da kii deyil. Bax, mnim qardam ox gcl adamdr. Bir d, sizin linginiz d olacaqdr. Bel qaplar amaq n bu yegan aardr. Dan bir halqas var. Lingi d o halqaya keirrm. Dan quruluu beldir ki, onu evirmk mmkndr. Yax, rfli ana. Mn srdaban aaram. Drd mnni ana da siz kmk edr. Bs srdaba aldqdan sonra n etmk lazmdr? Sonra yen azn balamaq. El bu? Xeyr. mr ed bilrsiniz, rfli ana. Fovan, biz siz inanrq. Mn mriniz hazram, rfli ana. Siz skut etmlisiniz. Bli, rfli ana. Srdaba aldqdan sonra... Mn onu yen rtmliym. Lakin vvlc... N etmli, rfli ana? in bir ey qoyulmaldr. Hr ikisi susdular. Ris bir ey bh edirmi kimi, alt dodan bzd. Sonra skutu pozaraq: Fovan baba! dedi. Bli, rfli ana! Bu gn shr tezdn bir rahibnin vfat etdiyindn xbriniz varm? Xeyr. Bs siz zngin alndn eitmdinizmi? Ban dal trfind he bir ey eitmk olmur. Dorudanm? Htta mni aran zngi bel tinlikl eidirm. Rahib shr tezdn vfat etmidir. Bir d bu gn klk mn trf sirdi. Vfat edn armxa km anadr! Mmin bir qadn idi. Ris susdu, fikrind dua sylyirmi kimi, dodaqlarn trptdi v szn davam edrk:

 il bundan qabaq, yanseni madam Betun, yalnz armxa km anann nec dua etdiyini grdkdn sonra, hqiqi din iman gtirdi. Bli, bli, eldir ki, var! Bax, bu saat mn dfn zngini eidirm, rfli ana. Rahibni kilsnin yanndak lxanaya qoymular. Bli, yerini bilirm. Sizdn baqa he bir kii bu otaa daxil ola bilmz. Buna yax diqqt edin. lxanaya bir kii daxil olsayd, gr n olard! Nec ki, nec! N? Nec ki, nec! N dediniz? Dedim ki, nec ki, nec! Nec ki, nec ndir? rfli ana, mn nec ki, nec ndir demdim, mn ancaq nec ki, nec dedim. Mn sizi baa dmrm. Siz n n nec ki, nec deyirsiniz? Sizin dediyinizi tsdiq etmk n, rfli ana. Lakin mn nec ki nec demdim. Siz bunu demdiniz, lakin mn sizin dediyinizi tsdiq etmk n bunu dedim. Bu halda saat doqquzun zngi vurdu. Ris dedi: Saat doqquzda v hr bir saatda Allahn mqdds nemtlrin alq v sitayi olsun! Folevan dedi: Amin! Saat lap vaxtnda vurmudu. Bu zng nec ki, nec mslsin son verdi. gr zng alnmasayd, ris d, Folevan da tinlikdn xa bilmyckdilr. Folevan alnnn trini sildi. Ris yen n is dodaqalt bir ey syldi, mqdds kitabdan zikr etdiyi grnrd. Sonra, ssini ucaldaraq buyurdu: armxa km ana hl sa ikn insanlar din-imana gtirrdi. lndn sonra mczlr gstrckdir. Bli, lbtt, dey Folevan risin szlrini tsdiq etdi. O, artq zn risin szlrin uyunladrr v shv etmmy alrd. Fovan baba, armxa km ana btn monastr n bir Allah nemti idi. lbtt, ham kardinal Berl kimi lmk sadtin nail ola bilmz. O, ibadt keirrkn Hanc igitur oblationem1 szlrini syldiyi zaman, ruhunu Allaha tslim etmidi. Bizim mrhum bel bir sadt nail olmasa da, hr halda, lm qibty layiq bir lmdr. O, son dqiqy qdr huunu itirmdi. O, vvlc bizlrl, sonra mlklrl dand. O, biz son arzusunu bildirdi. gr sizin d imannz mhkm olsayd v o dqiqd onun hcrsind olsaydnz, yalnz linizi ona toxundurmaqla ayanz saalda bilrdiniz. O glmsyirdi, onun Allah hzurunda yenidn dirildiyi hiss olunurdu. N qdr xobxt bir lm! Folevan risin duan tamamladna qrar verdi. O: Amin! dedi. Fovan baba, lnlrin arzusunu yerin yetirmk lazmdr. Ris tsbehini evirrk, bir ne dnsini barmaqlar arasndan keirdi. Folevan skut edirdi. Ris yen sz balad: Bu bard mn hzrt sa namin rahiblik hyatnn ilrini yrnn bir ox ruhanilrin srlrin mracit etdim. Sylrinin gzl smrlri olmudur. rfli ana, buradan dfn zngi baaya nisbtn, daha yax eidilir. Bundan baqa, o sadc bir mrhum deyil, o mqdds bir qadndr. Sizin kimi, rfli ana. O, mqdds atamz papa Yeddinci Piyin icazsi il iyirmi il bu tabutda yatmd. Bu haman Piydir ki, impe... Bonapart taxta xanda ona xeyir-dua vermidi.

Folevan kimi frastli bir adam n bel bir eyi xatrlamaq mvffqiyytsizlik idi. Xobxtlikdn, tamamil z fikirlrin dalm olan ris, Folevann dediyi szlri eitmdi. O, szn davam edrk: Fovan baba! dedi. Bli, rfli ana? Kappadokiya arxiyepiskopu mqdds Diodor arzu etmidi ki, onun srdabas zrind ancaq bir sz yazlsn: Acarus bunun da mnas yer qurdu demkdir, onun arzusuna ml olundu. El deyilmi? Bli, rfli ana! Akviliya abbat mqdds Messokan arzu etmidi ki, onu dar aacnn altnda basdrsnlar. Onun arzusuna ml olunmudu. Bli, dorudur. Tibr aynn dniz tkldy bir nqtd yerlmi olan Porta hrinin yepiskopu mqdds Terensi arzu etmidi ki, onun mzar da zrind ata qatillrinin mzar stnd yazlan bir lvh yazlsn. Mqsdi bu idi ki, yoldan kenlr onun mzarna tprsnlr. Buna da ml olunmudu. llrin vsiyytin ml olunmaldr. Bli, bli. Fransada, Ro-Abeyl yaxnlnda anadan olmu Bernar Qvidoninin cnazsi, onun vsiyyt etdiyi kimi, Kastiliya kralnn etirazna baxmayaraq, Bernar Qvidoni Tuy adl spaniya hrinin yepiskopu olduu halda, Limoj hrind Dominikanlar kilssind basdrlmd. Bel bir ey he etiraz etmk olarm? lbtt olmaz, rfli ana. Plantavi de la Foes d bel tsadflri tsdiq edir. Yen bir az tsbehini evirdikdn sonra, ris szn davam edrk: Fovan baba, dedi, armxa km ana da iyirmi ildn bri iind yatd tabutda dfn edilmlidir. Bli, dz buyurursunuz. Bu da onun yuxusunun davam olar. Demk, mn onu hmin tabutun iin qoyub qapan mxlamalyam? Bli. Mlki tabutu is istifadsiz qoymalyq, elmi? Bli, eldir ki, var. Mn drin hrmt bsldiyim icmann qulluunda hazram. Siz drd nfr mnni ana da kmk edckdir. Tabutu mxlamaq nm? Onlarn kmyi olmasa da olar. Tabutu mxlamaq n deyil, aaya salmaq n. Hans aaya? Srdabann iin. Hans srdabann? Mehrabn altndak srdabann. Folevan yerindn dik qalxd. Mehrabn altndak srdabaya? Bli, mehrabn altndak srdabaya. Lakin... Sizin linizd dmir bir ling olacaqdr. Ax... Siz lingi mzar dann stndki halqaya keirib, da qaldrmalsnz. Lakin... llrin mrin itat edilmlidir. badtxanann mehrab altndak srdabada dfn edilmk, qeyri-mqdds bir torpaqda yatmamaq, lndn sonra da sa ikn dua oxunduu yerd qalmaq armxakm anann son arzusu budur. O, bunu bizdn xahi etmidir, baqa szl, biz mr etmidir.

 Lakin bu qadaan edilmidir. nsanlar qadaan edir, Allah is mr edir. Bs bundan xbr tutsalar, n olacaq? Biz siz etibar edirik. Mn he, mn monastr hasarnn da kimi lalam. Kapitul toplamdr. Bir az vvl yen mslhtldiyim v bu saat mzakirni davam edn seici baclar qrara glmilrki, armxa km ana, z arzusuna gr, mehrabmzn altndak srdabada z tabutunun iind dfn edilmlidir. Bir dnn, Fovan baba! N qdr mcz ba verckdir. Xangahmz Allahn rfin n qdr byk bir hrt qazanacaqdr! Mczlr d mzarlardan domurmu? Lakin, rfli ana, bs shiyy komissiyasnn vkili... Mqdds kinci Benedikt dfn mslsind Konstantin Poqonatn fikirlri il rik olmurdu. Bs polis komissar... mperator Konstansiya vaxtnda Qalliyaya basqn edn yeddi alman kralndan biri olan Xonodmer, rahiblrin din drgahnda, yni mehrab altnda dfn edilmk haqqn tsdiq etmidir. Lakin prefektura mfttii... Bu dnyann ilri kils qarsnda he bir eydir. Kartezianlarn on birinci general Martn z ordenin bel bir ar vermidi: Stats crux dum volvitur orbis1. Folevan: Amin! dedi. O, latn dili saysind ddy ar vziyytdn hmi amin demkl cann qurtarard. Uzun zamanlardan bri susanlar n hr bir dinlyici yaraya bilr. Ritor Gimnastoras zindandan xd gn, beynind bir ox yeni dilemmalar v sillogizmlr doduundan, qabana rast gln birinci aacn yannda dayanb, uzun bir nitq sylmi v aac inandrmaq n byk zhmtlr kmidi. Adtn skut hdin riayt edn ris, danmaq arzusu il rpndndan, ayaa durdu v alm lz hcum edn bir sel kimi coaraq, uzun bir nitq syldi: Mnim sa trfimd Benedikt, sol trfimd is Bernar dayanmdr. Bernar kimdir? Bernar Klervo monastrnn birinci risi olmudur. Burqundiyada Fonten rfli bir yerdir, nki Bernar orada anadan olmudur. Atasnn ad Teselin, anasnn ad Aleta idi. O, z qhrmancasna faliyytini Sitoda balayb, Klervoda tamam eldi. Monastr risliyi vzifsin is ona alon srgn yepiskopu Gilom de ampo xeyir-dua vermidir. Onun yeddi yz tlbsi vard, yz altm monastrn binasn qoymudu. 1140-c ild San yncanda Abel yar zirzbr etmi Pyer de Bri v onun agirdi Henrix, hminin apostolular adlanan baqa yolunu azmlara qalib glmidi. Bernar Breili Arnonu prt etmi, yhudilrin qatili rahib Raulu tar-mar etmidi. 1140-c ild Reymsd ruhanilr mclisind z arzusunu yeritmi, Puatye yepiskopu Jilber de la Poreni taqsrlandrm, Eon de lEtual taqsrlandrm, Prinslrin davtin son qoymu, Kiik Ldoviki din-imana qaytarm, papa nc Yevgeniy mslhtlr vermi, Tampl monastrna rhbrlik etmi, slib mharibsi n tbliat aparm, btn mr boyu, bzn gnd otuz doqquz mcz gstrmkl, cmi iki yz lli mcz gstrmidir. Bs Benedikt kimdir? O, Monte Kassininin patriarxdr. O, monastr nizamnamlrinin ikinci banisidir, Qrbin Byk Vasilisidir. Benediktin tsis etdiyi orden qrx papa, iki yz kardinal, lli patriarx, min alt yz arxiyepiskop, drd min alt yz yepiskop, drd imperator, qrx alt kral, qrx bir kralia, min alt yz tqdis edilmi vliya vermidir. Bu ordenin min drd yz illik tarixi var. Bir trfd mqdds Bernar, o biri trfd is shiyy komissiyasnn vkili! Bir trfd mqdds Benedikt, o biri trfd is hr zibilxanalarnn mfttii! Bizim dvlt, mfttilik, dfn mrasimlri idarsi, mdiriyytl n iimiz var? Hr bir yolu, onlarn biziml nec rftar etdiklrini grm olsayd, qzblnrdi. Bizim lndn sonra klmz Hzrt saya vermy d haqqmz yoxdur? Shiyy komissiyas inqilabn uydurmasndan baqa bir ey deyildir. Polis komissarna tabe edilmi tanr budur bizim srimiz! Susunuz, Fovan, susunuz! Ya kimi yaan bu szlrdn Folevan zn itirmi kimi idi. Ris davam edirdi: Monastrn dfn hququna malik olduuna he kim bh etmir. Bunu yalnz fanatiklr v kafirlr inkar edirlr. Biz dhtli gnahlar dvrnd yaayrq. O eyi ki, bilmk lazmdr, onu

he ks bilmir, amma o eyi ki, bilmk lazm deyil, onu ham bilir. nsanlar cahil v dinsizdirlr. Zmanmizd el insanlar var ki, vliyalarn n byy olan Bernarla yoxsul katoliklrin Bernar deyiln, on nc srd yaam olan mrhmtli bir kei arasnda frq qoymurlar. Bzilri is kfr etmkl o drcy atrlar ki, On altnc Ldovikin eafotda edam edilmsini Hzrti sann xada dara kilmsin bnzdirlr. On altnc Ldovik yalnz kral idi. Allahn qzbindn qorxaq! Ancaq he kim doru il yalan ayrd elmir. Volterin adn ham bilir, Sezar de Bs is he kim tanmr. Halbuki Sezar de Bs rhmt layiq idi, Volter is sadc dlidir. Sonuncu arxiyepiskop kardinal Periqor, htta Berldn sonra arl de Qondran, Qondrandan sonra Fransua Burquen, Burquendn sonra Jan-Fransua Seno, Jan-Fransua Senodan sonra is Sent-Mart atann arxiyepiskop olduunu bilmirdi. Koton atann adn ham bilir, lakin ona gr yox ki, o oratoriyann binasn qoyan nfrdn biri idi, blk, ona gr ki, hugenot kral drdnc Henrixin sy zrbi-msli n sas vermidir. Camaat arasnda mqdds Fransua Salskini ona gr sevirlr ki, o, qumar oynayanda klk glirdi. Bundan sonra da dini pislyirlr. Ny gr? Ona gr yox ki, pis din xadimlri olmudur, ona gr ki, Qap yepiskopu SaqiterAmbren yepiskopu Salonun qarda idi v onlar ikisi d Momola iqtida edirdilr. N olsun? Bu ki, Turlu Martinin mqdds adam olmasna v z rdasnn yarsn dilniy vermsin mane olmad. vliyalar tqib edirlr, hqiqt gz yumurlar. Zlmt almlar. Yrtc heyvan is kor olduqda daha qorxunc olur. He ks chnnmi yadna salmr. Oh, yaramaz xalq! Kral namin szlri indi inqilab namin demkdir; indi insanlar istr dirilr, istrs d llr qar z vziflrini unutmular. Pak bir adam kimi lmk indi qadaan edilmidir. Dfn mlki hakimiyytin ii olmudur. Bu dhtdir. Zati qds ikinci Lev bu bard rhmt gednlr aid msllrd ekzarxn baln v imperatorun ali hakimiyytini inkar etmk v devirmk mqsdil iki mracitnam yazmdr birini Ryer Noter, o birini vestqotlarn kralna. alon yepiskopu Qotye yen bu bard Burqundiya hersoqu Otona mqavimt gstrmidir. vvllr magistraturann da ryi bel idi. Kemid kapitulda biz dnyvi ilr haqqnda da z fikrimizi dey bilrdik. Ordenimizin general, abbat Sito, Burqundiyann mhkm palatasnn fxri maviri idi. Biz llrimizl lazm bildiyimiz kimi rftar edirik. Mgr mqdds Benedikt taliyada, Monte Kassinid, iyirmi bir mart be yz qrx nc ild vfat etdiyi halda, Fransada, Sen-Benua-Luar adlanan Fleri abbatlnda dfn edilmmidir? Btn bunlara bh yoxdur. Mn tn-tn sur oxuyanlara nifrt edirm, priorlardan zhlm gedir, kafirlrdn iyrnirm. Lakin mnim szmn qabanda sz gtirn adama daha artq nifrt edirm. Hr ks Arnu Vionu, Qabriel Busseleni, Tritemi Morolikuzu v Lk dA erini vrqls, mniml razlaar. Ris nfs ald v sonra Folevana dedi: Demk, qt olundu, Fovan baba? Bli, rfli ana, qt olundu. Biz siz bel balaya bilrikmi? Mn mr hazram. ox gzl. Mn canla-bala monastra qulluq etmy hazram. ox yax. Siz tabutu mxlarsnz. Baclar cnazni gtrb ibadtxanaya apararlar. Dfn duas oxunar. Sonra ham yen monastra qaydar. Gec saat on birl on iki arasnda dmir linginizi gtrb glrsiniz. Bu ilr n byk bir sirr kimi icra edilmlidir. badtxanada drd mnni anadan, Merac anadan v sizdn baqa he ks olmayacaqdr. Bs stunun yannda dayanan bac? O, geriy baxmayacaqdr. Lakin o eid bilr. Onun qulaqlar eitmyckdir. Bundan baqa, monastra mlum olan dnyaya mlum deyildir. Yen skut etdilr. Sonra ris szn davam edrk: Siz znqrovunuzu xarmalsnz. Stunun yannda dayanm bac sizin orada olubolmadnz bilmy d bilr. rfli ana!

 N var, Fovan baba? Mrhumlar mayin edn hkim glmidimi? O bu gn saat drdd glckdir. Hkimi dvt edn zng artq alnmdr. H, ax siz he bir zng ssi eitmirsiniz? Mn yalnz z zngimin ssin qulaq asram. Mrhba, mrhba, Fovan baba! rfli ana, lingin uzunluu, hr halda, alt futdan az olmamaldr. Bs bu uzunluqda lingi haradan tapacaqsnz? Dmir tor olan yerd dmir paras da tapla bilr. Ban dal trfind bir yn dmir qrqlar var. Txminn, on bir on be dqiq qalanda. Unutmayn. rfli ana! N var? gr bir zaman yen bel bir iiniz olarsa, qardam unutmayn. Bax, sl phlvan odur! Lap trk kimidir! Siz bu ii mmkn drcd tez edrsiniz. Mn ox da qvraq deyilm. Topal qocayam. Ona gr kmkim olsayd, yax olard. Axsayram. Axsamaq nqsan deyil, htta bu bir sadt d ola bilr. Yalan papa Qriqorini taxtndan drb, skkizinci Benedikti yenidn taxtna yldirn imperator kinci Henrixin iki ad vard: Mqdds v Topal. Qula, dorudan da, yax eitmyn Folevan: lbtt, adamn iki at olsa yax olar, dey mzldand. Fovan baba, mn bel gman edirm ki, bu i n biz bir saat kifayt edr. Bu, o qdr d ox deyil. Gec saat on bird dmir parasn da gtrb, ba mehrabn yannda olarsnz. l ibadti gec yarda balanacaqdr. Bu ibadtdn he olmazsa on be dqiq vvl hr bir ey qurtarmaldr. Mn icma n canla-bala qulluq etdiyimi sbut etmk n hr n limdn glrs edcym. Mnim szm szdr. Tabutun qapan rtdkdn sonra, dz saat on bird ibadtxanada olacaam. Mnni analar da orada olacaqdr. Merac ana da orada olacaqdr. lbtt, iki kii olsayd, bu ii daha yax dzltmk olard. Eybi yoxdur, keib, birthr dzldrik! Mn ling gtircym. Srdaban ab, tabutu oraya sallayacaq, sonra yen srdabann azn rtcyik. He ksin xbri olmaz. Hkumt sahiblrinin bel bir ey he allarna glmz. rfli ana, demk hr ey z yerinddir? Yox! Daha n var? Bs bo tabut? Bu szlr mkalimd fasil ml glmsin sbb oldu. Folevan fikr getdi. Ris d fikirlirdi. Fovan baba, bs bo tabut n olsun? Onu qbirin iin sallayarq. El bomu? Yen skut. Folevan beynin girn bir fikirdn, sanki, uzaqlamaq arzusu il, sol li il hrkt etdi. rfli ana, tabutu kilsnin aa otanda mn tk mxlayacaam, oraya mndn baqa he ksin girmy ixtiyar yoxdur. Odur ki, tabutun stn mn zm prd kcym. Dorudur, ancaq tabutular tabutu dfn arabasna qoyduqda v sonra qbir salladqda, mtlq onun bo olduunu duyacaqlar. Folevan: Vay, sni ey...! dey sslndi. Ris xa evirmk niyyti il lini qaldrd v diqqtl babana baxd. Tan hecas Folevann boaznda qald.

 rfli ana, mn tabutun iin torpaq tkrm. El bilrlr ki, iind cnaz var. Doru deyirsiniz. Torpaq da insan kimi bir eydir. Demk, siz bo tabut iini dzldcksiniz? Mn bu ii z hdm gtrrm. ndiy qdr qaqabaql v tvili grnn risin z ald. Bir ris das il onun getmsin icaz verdi. Folevan qapya doru getdi. Qapnn astanasndan kerkn, ris yavaca onu ssldi: Fovan baba, mn sizdn razyam. Sabah dfn mrasimindn sonra qardanz yanma gtirrsiniz, ona deyrsiniz ki, qzn da mnim yanma gtirsin. DRDNC FSL. Bu fsild el gman etmk olar ki, Jan Valjan Esten Kastilxonu oxumudur. Topallarn addm atmas a adamlarn gz vurmasna bnzr: onlar mqsd tez atmazlar. Bundan baqa, Folevan zn itirmidi. Monastrdan badak komasna qdr yerimk n on be dqiq vaxt lazm gldi. Kozetta artq oyanmd. Jan Valjan onu ocan yannda yldirmidi. Folevan daxmasna girdiyi zaman, Jan Valjan divardan aslm olan baban sbtini qza gstrrk: Szlrim yax qulaq as, mnim balaca Kozettam, deyirdi. Biz bu evdn getmliyik, sonra yen qaydb burada ox yax gnlr grcyik. Burada yaayan qoca sni sbt qoyub aparacaq. Sn mni bir yax arvadn yannda gzlycksn. Snin dalnca glcym. gr sn yen Tenardye qarnn evin qaytmaq istmirsns, szm qulaq as v he ks bir sz dem. Kozetta ciddi bir tvrl ban ydi. Jan Valjan Folevann ad qapnn crltsn eidib, dnd v geri baxd. H, ilr necdir? Hr ey dzldi, ancaq xeyri azdr, dey Folevan cavab verdi. Mn sizi monastra gtirmk n icaz aldm. Lakin sizi buraya girmzdn vvl, hl buradan xarmaq lazmdr. Btn tinlik d buradadr. Uan iini dzltmk is asandr. Siz onu nec aparacaqsnz? O ssini xarmaz ki? Mn ona cavabdehm. Bs siz znz, Madlen baba? Folevan bir qdr skut etdikdn sonra, tvili bir ssl: Siz buraya gldiyiniz yolla da xarsnz dedi. Jan Valjan birinci df syldiyi kimi, bu df d: Mmkn deyil, dedi. Folevan Jan Valjandan artq z-zn mracit edrk: Mni bir ey d narahat edir, dey mzldand. Mn ona tabutun iin torpaq qoyacam syldim. Ancaq mn el glir ki, tabutun iind insan bdni vzind torpaq olarsa... Yox, yox, bel eyd aldatmaq olmaz, bundan he bir ey xmaz, torpaq o yana tklck, bu yana tklck... hamballar drhal baa dcklr. Bilirsinizmi, Madlen baba, byklr mtlq bunu baa dcklr. Jan Valjan diqqtl Folevann zn baxd, sayqladn dnd. Folevan is szn davam edrk: Lnt ey... Vallah, he bilmirm siz buradan nec xacaqsnz! in tini burasndadr ki, hr bir ey sabaha kimi dzlib qurtarmaldr. Mn taprlmdr ki, sizi sabah monastra gtirim, ris sizi gzlyckdir. Folevan Jan Valjan baa sald ki, bu, onun monastra gstrdiyi xidmtin vzind idi. Folevann vziflrindn biri dfn mrasimlrind itirak etmk, tabutlar mxlamaq v qbiristanla aparmaq n mzarya kmk etmk idi: bu shr vfat edn rahib vsiyyt etmidi ki, onu hmi iind yatd tabuta qoyub, ibadtxanann mehrab altndak srdabada

dfn etsinlr, bu is polis idarsi trfindn qadaan edilmidir, lakin mrhum vsiyyti pozula bilmyck qadnlardan biri idi, ona gr d monastr risi il baqa rahiblr mrhumnin arzusuna ml etmk fikrind idilr. Lap hkumtin acna, Folevan tabutu hcrd mxlayacaq, sonra da ibadtxanada srdabann dan gtrb, mrhumni orada dfn edck idi, monastr risi d, Folevann bu xidmtin qar bir minntdarlq olaraq, onun qardan monastra baban vzifsin, qarda qzn is pansiona qbul etmy raz olmudu, onun qarda cnab Madlenin z, qarda qz is Kozetta idi, monastr risi qardan sabah axam, qbiristanlqda bu yalan dfn mrasimini keirdikdn sonra yanna gtirmyi mr etmidi, ancaq cnab Madleni, hl monastrn iind olduuna gr onun yanna aparmaq mmkn deyildi; birinci tinlik d bu idi, nhayt, ikinci bir tinlik vard ki, o da bo tabut mslsi idi. Hans bo tabutu deyirsiniz? dey Jan Valjan sorudu. Mn hkumtlik tabutu deyirm. Tabut niy? Hkumtlik niy? Yax, rahib vfat etdi. hr idarsindn hkim glib dedi ki: Burada rahib vfat etmidir. hr idarsi bir tabut gndrdi. Sabah da cnaz arabas v mzarlar glir ki, tabutu gtrb qbiristanla aparsnlar. Mzarlar glib tabutu gtrnd, mlum olur ki, ii bo imi. N olar ki, tabutun iin bir ey qoyarsnz! Tabutun iin n qoyacaam? lm? Bs mn ln haradan tapm? Yox, l qoymazsnz. Bs kimi qoyum? Diri adam qoyarsnz. Nec yni diri adam? Jan Valjan: Mni qoyarsnz, dedi. Folevan altnda fing partlam kimi, yerindn dik atld. Sizi? Mn olanda n olar ki? Jan Valjan bu szlrl q gylrind gn asna bnzyn nadir bir tbssml glmsdi. Xatrnzdamdr, Folevan, siz deynd ki, armxa km ana vfat etmidir mn lav etdim ki, Madlen baba is dfn edilmidir. El bel d olacaq. Yox, yox, siz zarafat edirsiniz, siz bunu ciddi demirsiniz! Lap ciddi deyirm. Buradan xmaq lazmdrm? lbtt. Mn siz dedimmi ki, mnim n rtl bir sbt tapn? Bli, dzdr. Sbt am aacndan, rty is qara mahuddan olacaqdr. vvla, qara deyil, a mahuddur. Rahiblr a mahudun iind dfn edilir. Eybi yoxdur, a olsun. Siz baqa adamlara bnzmirsiniz, Madlen baba. Yolu n bir dniz qaaysnn Sen-Deni ksindki arxdan balq tutduunu grmk n qdr caib idis, Folevan n d vhi v csartli katorqa ixtiralnn nmunsindn baqa bir ey olmayan bu xyal oyununun trafdak skut v asayi raitind doduunu v monastr gzran adlandrd hyata l uzatdn grmk n qdr caib idi. Jan Valjan szn davam edrk: in tinliyi buradan gz grnmdn xmaqdr, dedi. Mnim dediyim d el budur. Lakin siz vvlc mn tfsilat danmalsnz. Bunu nec edirlr? Tabut haradadr? Bo tabutmu? Bli. Aada, lxana deyiln yerddir. Tabut iki dayaq stn qoyulmu, stn d matm rty salnmdr. Tabutun uzunluu n qdrdir? Alt fut olar.

 Bu lxana dediyiniz otaq nec eydir? Bu otaq aa mrtbddir, baaya alan bkli bir pncrsi var, bayrdan pncr qanadlar il balanr. Bundan baqa otan iki qaps var, biri monastra, o biri is kilsy alr. Hans kilsy? Bu kdki kilsy, mumi kilsy. Sizd bu iki qapnn aar varm? Yox. Mnd ancaq monastra xan qapnn aar var. Kilsy trf xan qapnn aar is qapdadr. Qap bu qapn n zaman ar? Mlilr tabutu aparmaa glnd. Tabutu aparan kimi drhal qap balanr. Tabutu kim mxlayacaq? Mn. Siz bunu ednd yalqzm olursunuz? lxanaya shiyy hkimindn baqa he ks gir bilmz. Bu htta divarda da yazlmdr. Siz mni bu gec, monastrda ham yatdqdan sonra, hmin otaqda gizld bilrsinizmi? Yox. Mn sizi ancaq lxanann balaca qaranlq dhlizind gizld bilrm. Mn dfn n lazm olan altlri burada saxlayram. Hmi gzm onun stnddir, aar da hmi mnd olur. Cnaz arabas sabah tabutun dalnca n zaman glckdir? Gnortadan sonra, saat d. Qaranlq kdkdn sonra Vojirar qbiristanlnda basdracaqlar. Qbiristanlq buradan xeyli uzaqdr. Mn btn gecni v btn shri altlri qoyduunuz dhlizd gizlnrm. Bs yemk mslsi nec olsun? Ax mn aca bilrm. Mn sizin n bir ey gtirrm. Siz gec saat ikid glib tabutu mxlaya bilrsiniz. Mn tabutun iind olacaam. Folevan diksinrk geri kildi v barmaqlarn xrldatd. Bu mmkn deyil! Bah! kici alb taxtaya bir ne mx alman n tinliyi var! Tkrar edirik: Folevan n alasmaz grnn ey, Jan Valjan n adi bir i idi. Jan Valjan bundan da tin ilrdn xmd. Zindana dm olanlar azadla doru gedn yola gr balacalanmaq ustalna blddirlr. Bir xst saalmana, yaxud mhv olmana sbb olan bir bhrandan kemy mcbur olduu kimi, dustaq da istr-istmz qamaq fikrin dr. Yox olmaq saalmaq demkdir. Saalmaq n is insan ny l atmr! Tabutun iin girib qapan balamaq, mal balamas kimi gtrb aparlmaq, uzun mddt bu cr qutu iind qalmaq, hava olmayan yerd hava tapmaq, saatlarla nfs almaa qnat etmk, lmdn boulma bacarmaq Jan Valjann dhtli talantlarndan biri d bu idi! Lakin katorqalnn mracit etdiyi bu vasit, yni iind canl bir insann uzand tabut eyni zamanda kraln l atd bir vasit olmudur. Rahib Ostin Kastilxonun dediklrin inanlacaq olursa, Beinci Karl da, taxtndan l kdikdn sonra, son df madam Plombla grmk n bu vasit il onu mqdds Yust monastrna salm v sonra yen oradan xarmd. Folevan bir az zn gldikdn sonra: Bs siz orada nec nfs alacaqsnz? dedi. Birthr nfs alaram. Bu qutunun iind nfs almaq! Mn bunu alma gtirnd bel boulmaa balayram. Hr halda, sizd balaca bir buru taplar, azm olan trfd bir ne deik aarsnz, st taxtan is bir az bo mxlarsnz. Yax. Bs, blk, skrmy, yaxud asqrmaa mcbur oldunuz? Qamaqla zn lmdn xilas etmy mcbur olan adam n skrr, n asqrar. Sonra Jan Valjan bu szlri lav etdi: Folevan baba, artq qrar vermk lazmdr, ya mn burada l kemliym, ya da cnaz arabasnda buradan xmalyam.

Piiklrin aq qapnn aznda dayanb, onun taylar arasnda gzinmy adt etdiklri hamya mlumdur. Hammz piiy: ri girsn! demiik. Qeyri-myyn bir vziyyt db, iki qrar arasnda trddd etmy meyil edn insanlar da var: onlar birdn-bir qarlarnda btn x yollarn balayan taleyin ayaqlar altnda zilib mhv olmaq thlksin mruz qalrlar. ox ehtiyatl olanlar btn piik xasiyytlrin baxmayaraq, daha dorusu, el bunun saysind, bzn csur insanlara nisbtn daha ox thlky drlr. Folevan da bu cr mtrddid tbitli insanlardan idi. Lakin onun iradsin zidd olaraq, Jan Valjann soyuqqanll ona qalib glirdi. Folevan dedi: Dorudan da, bundan baqa he bir ar yoxdur. Jan Valjan szn davam etdi: Mni yalnz bir ey narahat edir: bs qbiristanlqda n thr olacaqdr? Folevan dedi: Mni is he bu narahat elmir. gr siz tabutun iindn sa-salamat xacanza minsinizs, mn d sizi qbirin iindn xarmama minm. Oradak mzar srxo bir adamdr, z d mnim dostumdur. Ona Matyen day deyirlr. Khn srxodur. Mzarnn llri qbirin iind, mzarnn z is mnim cibimddir. Mn ilrin nec olacan bu saat siz baa salaram. Biz qaranlq kmmidn bir az vvl, yni qbiristanlq darvazasnn balanmasndan on be dqiq vvl glib qbiristanla atacaq. Dfn arabas mzara qdr gedck. Mn d onun dalnca gedcym: bu mnim vzifmdir. Cibimd kic, iskn, klbtin olacaqdr. Araba dayanacaq, mzarlar tabutunuzu kndirl balayb qbirin iin sallayacaqlar. Kei d dua oxuyacaq, xa evirck, mqdds su spck sonra da rdd olub gedckdir. Biz d Matyen baba il tk qalacaq. Yen tkrar edirm, o mnim dostumdur. kisindn biri olacaq: o ya kefli olacaq, ya da kefli olmayacaq. gr kefli olmasa, mn ona deycym ki: Dymi heyva hl balanmamdr, gedk hrmiz bir stkan rab vuraq! Mn Matyen dayn aparb qonaq edcym. Matyen dayn iirmk is ox da tin bir ey deyil, o, mumiyytl hr zaman dmli olur. Sonra onu masann altnda uzandraram, qbiristanlq kazn gtrb, tk qaydaram geriy. Ondan sonra sizin iiniz yalnz mniml olacaqdr. gr kefli olarsa, mn yen deycym ki: Get iind ol, mn snin vzind hr eyi edrm. Matyen day gedr, mn d sizi qbirin iindn xardaram. Jan Valjan lini Folevana uzatd, qoca tsirli bir kndli smimiyyti il onun lini tutdu. rtldik, Folevan baba, hr ey dzlck! Folevan z-zn: Sakit kesydi n yax olard! dedi. Allah elmsin, bamza bir bla glsin! BENC FSL. Srxo olmaq hl lmz olmaq demk deyil. O biri gn Men bulvarndan ken tk-tk yolular, kll, ayaq smklri kli v gz yalar il bznmi bir khn cnaz arabasna rast glrk, lyapalarn xarrdlar. Cnaz arabasnda zrind llri yanlarndan sallanm iri bir l bdnin bnzyn byk qara xa kli olan a bir rtk il rtlm bir tabut vard. Onun dalnca gedn rsmi matm karetasnda cbbli bir kei v qrmz papaql balaca bir kils mnnisi grnrd. Qara haiyli boz paltar geyinmi tabutular cnaz arabasnn sol v sa trfind yeriyirdilr. Arabann dalnca fhl paltarnda axsaq bir qoca gedirdi. Onlar Vojirar qbiristanlna doru getmkd idilr. Qocann cibindn bir kic dstsi, bir iskn v klbtin ucu grnrd. Vojirar qbiristanl Paris qbiristanlqlar arasnda bir istisna tkil edirdi. Onun znmxsus qaydalar, z darvazas, z bala qaps vard ki, bu mhlld yaayan qocalar, khn adlar mhafiz edrk, bunlara atl darvazas v piyada darvazas deyirdilr. Kiik Pikps monastrnda yaayan bernar-benedikti rahiblr, syldiyimiz kimi z llrini

qbiristanln xsusi bir gusind, hm d axamst dfn etmk n icaz almdlar. Bu yer hl kemi zamanlarda monastrn ixtiyarnda imi. Bu surtl, yayda axamlar, qda is geclr orada ilmy mcbur olan mzarlar xsusi bir qaydaya tabe olurdular. O zamanlar Paris qbiristanlqlarnn darvazalar gn batanda balanard, hm d bu mr hr idarsi trfindn verildiyi n Vojirar qbiristanlna da aid saylrd. Atl darvazas il piyada darvazasnn bklri hr iki trfdn memar Perronenin tikmi olduu v qbiristanlq qapsnn evi olan bir kkl yana idi. Gn lillr gnbzinin dal trfin kdy zaman, bu bklr d drhal amansz bir surtd z rzlri zrin evrilrk balanard. Bu zaman mzarlardan biri irid qalm olsayd, qbiristanlqdan xmaq n onun yegan bir arsi vard: o, dfn mrasimlri brosunun verdiyi icaz vrqsini tqdim etmli idi. Qapnn yaad evin pncr qanadnda pot qutusuna bnzr bir ey qayrlmd. Mzar icaz vrqsini bu qutuya atar, qap da vrqnin qutuya ddyn duycaq, kndirin ucundan dartar v piyada darvazas alard. Mzarnn icaz vrqsi olmasayd o, z adn sylr, bzn artq yatmaqda olan qap da yatandan durub mzarnn kim olduunu yrnr v tand surtd darvazan aarla aard: lakin bel hallarda mzar on be frank crim verdikdn sonra xb ged bilrdi. Bu qbiristanlq, mumi qaydalarn rivsi xaricin xan btn xsusiyytlri il, inzibati idarlrin yaratd yeknsqliyi pozurdu. 1830-cu ildn bir az sonra Vojirar qbiristanln baladlar. Onun yerind Mon-Parnas qbiristanl ml gldi. Vojirar qbiristanl il brabr, yaxnlqda olan Dymi heyva lvhli mhur meyxana da irsn Mon-Parnasa kedi. Bu meyxanann bir trfi qonaqlarn masalarna, o biri trfi is mzarlara baxrd. Lvhsind iki sz yazlmd: Dymi heyva. Vojirar qbiristanl demk olar ki, mhv olurdu. Artq ondan istifad etmirdilr. Qbiristanl kif basr, iklr onu trk edirdi. Burjualar Vojirar qbiristanlnda dfn olunmaa meyil gstrmirdilr, burada dfn olunmaq yoxsulluq lamti idi. Amma Per-Laez qbiristanlna glinc, bu tamamil baqa bir ey idi. Per-Laez qbiristanlnda dfn olunmaq qrmz aacdan arpayda yatmaq kimi bir ey idi bu, inc zvqn lamti saylrd. Khn fransz balar kimi qurulmu olan Vojirar qbiristanl hasar arasna alnm v hrmt hissi oyadan bir ky bnzyirdi. Burada dmdz xiyabanlar, mad aaclar, tuyalar, obanpskl, abanos aaclarnn klg sald khn mzarlar grnr, hndr ot bitirdi. Axamlar bu qbiristanlq facili bir tsir balayrd. Onun cizgilrind bir lm, bir hzn hiss olunurdu. A mahudlu v qara xal tabut qoyulmu cnaz arabas Vojirar qbiristanlna doru gedn xiyabanda grndy zaman gn hl batmamd. Cnaz arabasnn dalnca gedn axsaq qoca, lbtt, Folevan idi. armxakm anann mehrabn altndak srdabada basdrlmas, Kozettann monastrdan xarlmas v Jan Valjann meyitxanaya girmsi bu ilr hams salamat kemi, he bir maney rast glmmidi. tri qeyd etmliyik ki, armxa km anann mehrab altndak srdabada basdrlmas tamamil zrl bir hrkt sayla bilr. Bu da vzif ifasna bnzyn gnahlardan biridir. Rahiblr bunu etdiklri zaman qtiyyn prian olmam, yalnz z vicdanlarna tabe olmudular. Monastr almind hkumt deyiln eyin hrktlri baqalarnn hququna qarmaq kimi qiymtlndirilirdi, bel bir mdaxil is hr zaman rdd edilmlidir. Monastr nizamnamsi hr eydn ykskdir, qanun mslsin glinc baxarq, grk n olar. Ey insanlar, siz ryiniz istdiyi qdr qanunlar icad ed bilrsiniz, lakin bu qanunlar znz n saxlayn! Padahlara veriln son barat Allaha veriln baratdan qalm qrntlardan baqa bir ey deyildir. lvi hakimiyyt qarsnda yer hkmdar bir hedir. Bu surtl, Folevan axsaya-axsaya, mmnun bir halda tabutun dalnca gedirdi. Bir-birin bal olan hr iki qsdi mvffqiyytl dzlmidi. Bu qsdin biri rahiblr, o biri is cnab Madlen aid idi, biri monastrn xeyrin, o biri is monastrn zrrin idi. Jan Valjann sakitliyi baqalarna da sirayt edn sarslmaz sakitlik idi. Folevan artq mvffq olacana bh etmirdi. Bundan sonra qalan i hmiyytsiz bir ey idi. Folevan son iki il rzind dflrl bu mzarn, bu glr zl, dolu bdnli dostu Matyen dayn qonaq elmidi. O, bu

Matyen dayn istdiyi kimi barmanda oynadard, istdiyini edrdi. stdiyi eyi onun beynin salard. Odur ki, Matyen day onun hr bir szn bli, bli deyrdi. Folevan tam mnada mvffqiyyt qazanacana inanrd. Dfn mrasimi qbiristanln xiyabanna atd zaman, xobxt Folevan mmnuniyytl tabuta baxd v llrini ovuduraraq: Amma n glmli oyundur! dedi. Birdn cnaz arabas dayand, darvazaya atmdlar. Dfn n icaz kazn tqdim etmk lazm glirdi. Dfn brosunun xidmtisi qbiristanlq qaps il shbt giridi. Adtn iki- dqiqdn artq srmyn bu shbt snasnda, tanmad bir adam Folevana yanaaraq, cnaz arabasnn arxasnda dayand. Bu adam fhly bnzyirdi, ynind geni cibli bir kynk, qoltuunda is bir bel vard. Folevan bu yad adama baxd. Siz kimsiniz? dey sorudu. Yad adam cavab verdi: Mzaryam. Bir adam sinsin top gllsi dyndn sonra sa qalarsa onun da siftinin ifadsi bu anda Folevann siftind olan ifady bnzrdi. Mzarm? dedi. Bli. Sizmi? Bli, mn. Burada mzar Matyen daydr. Bir vaxt o idi. Nec yni bir vaxt o idi? O lmdr. Folevan hr ey gzly bilrdi, lakin mzarnn l bilcyi he bir zaman onun alna gl bilmzdi. Halbuki bu, hqiqt idi; mzarlar da nhayt, lrlr. Baqalarna qbir qazanlar, zlrin d qbir qazrlar. Folevan mat qald. Kkly-kkly ancaq bunu dey bildi: Bu mmkn ola bilmz! Beldir ki, var. Folevan zif bir ssl: Ax mzar Matyen day olmaldr, dedi. Napoleondan sonra taxta On skkizinci Ldovik yldi. Matyendn sonra da Qribye mzar oldu. Mnim adm Qribyedir, yekba! Folevan sapsar saralaraq, bu Qribyenin zn baxrd. Bu, uca boylu, arq, rngi torpaq kimi sar, ox qaqabaql bir adam idi. Mvffqiyyt qazanmadqdan sonra z pesini mzar pesin dyin bir hkim bnzyirdi. Folevan qh-qh krk, glmy balad. Ah, dnyada n qdr glmli eylr olarm? Matyen day ld! Glrzl Matyen day ld is, yaasn glrzl Lenuar day! Siz Lenuar dayn tanyrsnzm? Lenuar day alt suluq, az mhrl qrmz bir rab sidir! Bir suren rab! Buna n sz ola bilr. sl Paris sureni. Ah, qoca Matyen lmdr. Bli, heyif olsun! O, bu dnyada yaaman qaydasn bilirdi. Bs siz nec? Siz d, hr halda, yaaman qaydasn bilirsiniz! El deyilmi, dostum? Bu saat gedib hrmiz bir stkan rab vurarq. Mzar: Mn thsil alm adamam, dey cavab verdi. Drd sinif qurtarmam. mrmd rab imrm. Cnaz arabas yen yola drk, qbiristanln ba xiyaban il getmy balad. Folevan yavaca yeriyirdi, hycanlandndan daha da brk axsayrd. Mzar bir az irlid gedirdi. Folevan yen bu gydn dn Qribyeni nzrdn keirmy balad.

Tz mzar cavan ikn qoca grnn v arq olmana baxmayaraq, olduqca qvvtli adam idi. Folevan: Dostum! dey mzarn ard. Mzar ban evirdi. Mn d monastr mzarsyam. Qribye: Demk, yoldaq, dedi. Folevan, az savadl olsa da hr eyi tez baa dn bir adam idi. O, thlkli bir insan cinsin, yni boboaz bir adama rast gldiyini anlad. Deyinrk: Demk, Matyen day ld... dedi. Mzar cavab verdi: Tamamil, Allah-taala veksel kitabna baxb grd ki, Matyen daynn vdsi glib atmdr. Odur ki, Matyen day da ld. Folevan mexaniki olaraq tkrar etdi: Allah-taala... Mzar mnal bir tvrl: Bli, Allah-taala, dedi, filosoflar ona bdi xaliq deyirlr, yakobinilr n is o, vcudimtlqdir. Folevan: Bs biz daha yaxndan tan olmayaqm? dey mzldand. Artq tan olduq. Siz kndli-ktlsnz, mn is parisliym. Bir yerd rab imsk, yax tan ola bilmrik. Adam rab sini aanda, ryini d ar. Gedk ik. Adt beldir. Bundan boyun qarmazlar. Yox, olmaz. hr eydn vacibdir. Folevan z-zn dnrk: Mhv oldum! dedi. Rahiblrin, adtn dfn edildiyi yer doru gedn balaca xiyabana ancaq bir ne dqiqlik yol qalmd. Mzar yen sz balad: Ay yekba, mnim yeddi balaca uam var, mn onlar bslmliym. Onlarn qarn tox olsun dey, mn immliym. Sonra drin bir fikir sylyn mtfkkirlr kimi mmnun bir halda glmsyrk: Onlarn acl mnim susuzluumun dmnidir, dey szlrini tamamlad. Cnaz arabas srv aaclarnn yanndan kedi, ba xiyabandan xb, yan xiyabana girdi, sonra ot basm bir yerdn kerk, qaln aacla girdi. Bu, dfn yerinin lap yaxnlnda olduunu gstrirdi. Folevan yava-yava yerimy alrdsa da, cnaz arabasnn hrktini yavatmaq iqtidarnda deyildi. Xobxtlikdn, bir az vvl yam q ya torpa islatmd, palq tkrlr yapr, arabann surtini azaldrd. Folevan yen mzarya yanad. Yava bir ssl: Orada la Arjanteyl rab var, dedi. Mzar yen sz balad. Ay kndi, mn mzar olacaq adam deyilm. Mnim atam Pritaned qap vzifsind ilyirdi. O, mnim bir dib olacama inanrd. Lakin onu crbcr bdbxtlik basd. Atam birjada hr eyini uduzdu. Mn d dbiyyatdan l kmy mcbur oldum. Bununla bel mn indi d camaat n riz-zad yazram. Folevan saman pndn yapan bir adam kimi, bu szdn yaparaq: Demk, siz mzar deyilsiniz? dey sorudu. Bu iki snt bir-birin mane olmur. Hr ikisind d ilmk olar. Folevan bu sz baa dmdi. Gedk ik, dedi. Burada bir izahat vermk lazm glir. Folevan byk bir tvi iind olmasna baxmayaraq, imyi tklif edrkn, mhm bir maddnin stndn skutla keirdi, bs rabn pulunu kim

verck? Folevan, adtn, imyi tklif edr, pulunu is Matyen day verrdi. Bu dfki imk tklifi tbii olaraq yeni mzarnn meydana xmas il yaranan yeni vziyytdn dourdu. Bel bir tklif lbtt, edilmli idi, lakin qoca baban Rablenin on be dqiqsi kimi, pul mslsini qsdn strtl qoymudu. Folevann zn glinc, hycan keirmyin baxmayaraq, lini cibin uzatmaq fikrind bel deyildi. Mzar tkbbrl glmsyrk: Hr halda, yemk lazmdr! dedi. Mn Matyen daynn yerin i girdim. Adam az qala mkmml bir thsil alandan sonra, istr-istmz filosof olur. Mn qlm iin bel iini d lav etdim. Mnim dftrxanam Sevr ksind olan bazardadr. O bazar grmsnzm? tir bazarnda. Qrmz xa xstxanalarnn btn apaz qadnlar mn mracit edir. Mn onlar n sevdiklri sgrlr aiqan mktublar yazram. Shrlr sevgi mktublar yazram, axamlar is qbir qazram. Yaamaq tindir, kndi! Cnaz arabas getdikc irlilyirdi. Qorxu v hycan son nqty atm olan Folevan, oyanbuyana boylanrd. Alnndan iri tr damclar axrd. Mzar yen szn davam edrk: Halbuki, deyirdi, iki aaya qulluq etmk olmaz. Ya qlmdn l kmliym, ya da beldn. Bel mnim xttimi korlayr. Araba dayand. Dfn arabasndan balaca bir mnni, onun da dalnca kei endi. Cnaz arabasnn qabaq tkrlrindn biri torpaq yn stn xmd. Bu ynn o trfind aq bir qbir grnrd. Folevan ban tamamil itirmi bir halda: Aman n glmli oyundur! dey tkrar etdi. ALTINCI FSL. Drd taxta arasnda. Tabutun iindki kim idi? Biz bunun Jan Valjan olduunu bilirik. Jan Valjan tabutun iind el uzanmd ki, boulmasn, tinlikl olsa da, nfs ala bilsin. ox qrib eydir: insann vicdan sakit olduu zaman, z d mumiyytl, sakit olarm. Jan Valjann dnm olduu bu klk mvffqiyytl dzlirdi, hm d dnndn bri ilr lap gzl gedirdi. O da Folevan kimi, Matyen dayya bel balamd, Jan Valjan nticnin gzl olacana he bh etmirdi. Bu qdr bhranl bir vziyyt ala glmdiyi kimi, bu qdr drin sakitlik d tsvvr edil bilmz. Tabutun drd taxtas arasnda sakitldirici bir ey vard. Sanki, Jan Valjann sakitliyin llrin sakitliyi qarm idi. O, bu tabutun iindn trafda olan hadislri izlyir, lml apard bu qorxulu oyunun btn mrhllrini seyr edirdi. Folevan tabutun st qapan mxladqdan bir az sonra, Jan Valjan tabutun gtrlb aparldn hiss etdi. Tabutun hrktinin azalmasndan arabann da yoldan xaraq, torpaq yola kediyini, yni klri keib bulvarlara atdn hiss etdi. Tkrlrin bouq ssindn Austerlis krpsn atdqlarn baa dd. Araba birinci df dayandqda, qbiristanla atdqlarn anlad. kinci df dayandqda: Qbir atdq dedi. Birdn tabutun gtrlb qaldrldn hiss etdi, sonra bir eyin brk-brk tabuta srtldyn eitdi, tabutu qbirin iin sallamaq n trafna bir kndir doladqlarn anlad. Sonra ba gicllnn kimi oldu. Yqin ki, tabutu il mzar tabutu qaldrdqlar zaman silklnmi v onu qbir baaa endirmidilr. Jan Valjan yen dz v hrktsiz vziyyt gldiyini duyunca, artq tamamil zn gldi. Tabutu qbirin dibin qoymudular. Bdnind xsusi bir soyuqluq hiss etdi. Ba zrind insan qann buz kimi donduran tntnli bir ss eidildi. Mnasn anlamad, lakin son drc aramla sylnildiyindn hr bir sz ayrca tuta bildiyi latnca szlr eitdi:

Qud mormiunt in terrae pulvere, evigilabunt: alii in vitam aeternarn et alii in opprobrium ut videant semper1. Bir uaq ssi cavab verdi: De preofundis1. Srt ss yen davam etdi: Reguiem aeternam dona ei, Domine2. Uaq ssi is cavab verdi: Et lux perpetua luceat ei3. O, tabutun qapa zrind ya yarm kimi yumaq bir ey splndiyini hiss etdi. Yqin, kei tabutun zrin mqdds su splyirdi. Jan Valjan z-zn dnd: Bu ox uzun srmz! Bir az da sbr etmlidir. Bu saat kei xb gedck. Folevan Matyeni imy aparacaq. Mn tk qalacaam. Sonra Folevan tk geri qaydacaq, mni tabutun iindn xaracaqdr. Bunlarn hams n bir saat tamamil kifaytdir. Srt bir ss yen dedi: Requiescat in pace4. Uaq ssi is: Amen dey cavab verdi. Jan Valjan diqqtl qulaq asaraq uzaqlamaqda olan ayaq sslrin bnzr bir ey duydu. Artq xb gedirlr, dey dnd, mn tkm. Birdn ba stnd, sanki, gy gurladn eitdi. Bu, tabutun zrin atlm bir bel torpaq ssi idi. Sonra bir bel daha tkdlr. Nfs ald deiklrin birisini torpaq rtd. nc df torpaq tkdlr. Yer znd n qvvtli insann da qvvsindn xaric eylr var. Jan Valjan zndn getdi.

YEDDNC FSL. Bu fsild harada tapdm, harada itdi mslinin nec ml gldiyindn bhs olunur. Jan Valjann yatd tabutun stnd bu ilr ba vermidi. Cnaz arabas uzaqladqdan v keil balaca mnni matm karetasna minrk getdikdn sonra, mzarn gzndn itirmyn Folevan, onun yilib torpaa sanclm beli gtrdyn grd. O zaman Folevan qti bir qrar qbul etdi. Mzar il qbir arasnda dayanaraq, qollarn sinsind arpazlad v: Pulunu mn verirm! dedi. Mzar tccbl onun zn baxd. N dedin, kndli? Pulunu mn verirm! Nyin pulunu? rabn. Hans rabn? Arjanteyl rabnn. Arjanteyl rab haradadr ki? Dymi heyva meyxanasnda. Mzar acqlanaraq: Rdd ol chnnm! dedi. Mzar bu szl qbirin iin bir bel torpaq atd.

Tabutun qapandan bouq bir gurultu xd. Folevan ayaqlarnn yerdn zldyn hiss edrk dizlri titrdi, az qald z d qbirin iin yxlsn. Hycanndan boularaq, xrldayan bir ssl bard: Dostum, tez ol, yoxsa Dymi heyva balana bilr. Mzar yen belini torpaqla doldurdu. Folevan: Pulunu mn verirm, dedi v mzarnn qolundan tutdu. Dostum, mn bax. Mn monastr mzarsyam, mn sn kmk etmy glmim. Qbiri gec d doldura bilrik. ndi is gedk hrmiz bir stkan vuraq. Folevan bu szlri deyrk israr edir, tlb edir, yalvarrd v eyni zamanda z-zn fikirlirdi: Blk, birdn idi, amma srxo olmad, bs onda n olacaq? Mzar: Ay kndi, indi ki, siz bel imk istyirsiniz, mn razyam. rik, dedi. Ancaq iimizi qurtarandan sonra. Ondan qabaq he cr mmkn deyil. Bunu deyrk yen beli qaldrd. Folevan qolundan tutdu. Arjanteyl rabdr. Arjanteyl. Qiymti alt su! Mzar: Amma yaman zurnasnz ha! dedi. Zr-zr, zr-zr. Bundan baqa bir ey bilmirsiniz. Gedin bir az gzinin. Bu szlrl mzar tabutun stn yen torpaq atd. Folevan artq el bir drcy glmidi ki, n dandn bel bilmirdi: Gedk deyirm sn, gedk ik, dey barrd, qorxma, pulunu mn vercym! Ancaq ua yatrdandan sonra, dey mzar cavab verdi. V nc df tabutun stn torpaq atd. Sonra is, beli torpaa sancaraq bu szlri lav etdi: Bilirsinizmi, bu gec hava soyuq olacaq, stn yoransz qoysaq, l bizi ara bilr. Mzar bu anda beli torpaqla doldurmaq n yen yildikd, pencyinin cibi ald. Folevann aqn nzrlri tsadfn bu cib dd v ona sanclb qald. Gn hl batmamd; cibin iind n is bir ey aardn grmk olurdu. Folevann gzlrind birdn mid i parlad, bu gzlr pikardiyal bir kndli gzlrinin ala bilcyi drcd ald. Birdn alna bir fikir gldi. Ba bel qarm olan mzar bir ey grmsin dey, byk bir ehtiyatla, lini dal trfdn onun cibin uzadb cibindki a eyi ehmalca xartd. Mzar qbirin iin bir bel d torpaq atd. Beinci df beli doldurmaq n yildikd, Folevan sakit v drin bir nzrl ona baxaraq sorudu: Bura baxn, siz tz adamsnz, icaz vrqsi yannzdadrm? Mzar dayand. Hans icaz vrqsi? Gnin batdn grmrsnzm? N olar ki, qoy gec yorann bana kib yatsn. Bu saat qbiristanlq darvazasn balayacaqlar. N olsun ki? Bs icaz vrqniz varm? Mzar, nhayt, anlayaraq: H! caz vrqsi! dedi. vvlc lini bir cibin soxdu, sonra o biri cibini eldi, sonra jilet ciblrini yoxlad, bir cibini eldi, o birisini trsin evirdi. Yoxdur, icaz vrqsi yanmda yoxdur, dedi. Yqin, yadmdan xb, evd qalb. Folevan: On be frank crimsi var, dedi.

Mzarnn z yamyal oldu. Yalnz z torpaq rngind olan adamlarn rngi qaanda z yamyal olar. Mzar: Ya Hzrti sa, mrdimzarn boynu snsn! dey bard. On be frank crim! Folevan: Bli, dz dn be franklq, dedi. Mzar beli yer atd. ndi d nvb Folevana atmd. Folevan: Eybi yoxdur, dostum, dedi, qm yem. Byrnd hazr qbir olsa bel, adam zn bel eylr n ldrmz. On be frank n byk puldur ki! Vur-tut on be frankdr, bir d istsniz onlar vermy d bilrsiniz. Mn dnyagrm adamam, siz is sdmr uaqsnz. Mn siz yax bir dost mslhti verrm. Aydn msldir: gn batr, o artq lillr gnbzin atmdr, be dqiq sonra qbiristanl balayacaqlar. Mzar: Doru deyirsiniz, dey cavab verdi. Siz be dqiqd bu qbiri doldura bilmzsiniz. ox drindir, lap chnnm kimidir. Darvaza balandqda buradan xa bilmycksiniz. Doru deyirsiniz. Odur ki, on be frank crim vermlisiniz. On be frank! Lakin hl vaxt var... Harada yaayrsnz? hr qaplarnn iki addmlnda. Buradan on be dqiqlik yol olar. Evim Vojirar ksinddir. Nmr sksn yeddi. Hl gec deyil, iki ayaq da satn alb bu saat yola dsniz, atarsnz. Eldir ki, var. Darvazan kedikdn sonra qu kimi eviniz uarsnz, icaz vrqsini gtrb yen qaarsnz geriy, qap sizi darvazadan buraxar. caz vrqsi yannzda olandan sonra, artq crim-zad vermk lazm glmz. Sonra da glib ln basdrarsnz. Mn d lnn qarovulunu krm ki, qamasn. Mni lmdn qurtardnz, kndli. Folevan: Tez rdd olun gedin, dedi. Mzar sevincindn gy xaraq, Folevann lini sxd v yyrmy balad. Mzar aaclarn arasnda gzdn itdikdn v ayaq sslri tamamil ksildikdn sonra, Folevan qbirin stn yilib yava bir ssl: Madlen baba! dedi. He bir cavab glmdi. Folevan titrdi. Yuvarlanaraq qbirin iin dd, tabutun ba trfin atlb rd: Siz burdasnzm? Tabutun iind ss-smir yox idi. Folevan nfsi ksilck drcd tir-tir srk, iskn il kici cibindn xarb, tabutun st taxtasn qopard. Boz qaranlq iind Jan Valjann z grnd; gzlri yumulu, z sapsar idi. Folevan dht gldi, tklri biz-biz oldu, ayaa durmaq istdi, dizlri ksildi, az qald tabutun iin dsn. Qbirin i divarna syknib Jan Valjann zn baxd. Folevan bir ah kirmi kimi, yava bir ssl: ld! dey pldad. Sonra yen dik dayanaraq, llrini el bir hiddtl sinsind arpazlad ki, yumulmu yumruqlar iyinlrin dydi. O raraq: Demk, mn onu bel xilas etdim! dedi. Zavall hnkr-hnkr alamaa, z il danmaa balad. Monoloqun insan tbitin xas olmad yanl bir fikirdir. nsan bzn iddtli iztirablarn tsiri altnda z-zn danmaa balayr: Folevan deyirdi:

 Gnah mnd deyil, Matyen daydadr. Ax bu sarsaq n n ld? Ax he kim bu lm gzlmdiyi bir zamanda o n n ld? ndi d onun zndn Madlen ld. Ah, Madlen baba! Budur, tabutun iinddir! O, hr ey nail oldu! Hr ey bitdi! Ah, btn bu ilrin bir mnas varmdr? Aman ya rbb! ld! Bs onun balaca qz, mn onu n edcym? Bs o meyvsatan arvada n deycym? Bel bir adam da, bel bir lml lrmi? Bu rvamdr, ya rbb? Ah, mnim arabam iyinlri il nec qaldrdn grydiniz! Madlen baba! Madlen baba! Vallah, o boulub, mn demdimmi, boulub lb. O, mnim szlrim qulaq asmaq istmdi! Bli, yaxca oyun oynadq, bu da onun axr! O ld! Bs onun balas! Ah! Yox, yox, mn artq ora qaytmayacaam. Mn burada qalacaam. El yax adam idi! Allaha yaxn adamlarn n mrhmtlisi idi. Ah, ah, bel d zarafat olar! Bel d i olar ki, iki qoca bu yaa atsn, bel i tutsun? Bs o, bu monastra nec gldi? El hr ey buradan balad. Bel eylr yol vermk olmazd. Madlen baba! Madlen baba! Madlen baba! Madlen baba! Cnab Madlen! Cnab mer! O mni eitmir! Ah, indi bu iin iindn nec xaq? Folevan bu szlrl salarn yolmaa balad. Uzaqdan, aacln arxasndan, kskin bir crlt ssi gldi. Qbiristln darvazasn baladlar. Folevan Jan Valjann stn yildi v birdn qbirin iindn dhtl geri kildi. Jan Valjan gzlrini ab, ona baxrd. ln grmk dhtli bir eydir, lnn titrdiyini grmk daha dhtlidir. Folevan da kimi donub qalmd. iddtli iztirab v hycanlardan sarslan qoca rngi qam halda qabandaknn bir l, yaxud diri olduunu anlamadan aqn bir nzrl Jan Valjana, Jan Valjan da ona baxrd. Jan Valjan: Mn yatmdm! dedi. Durub tabutun iind oturdu. Folevan diz kd. Aman Allah! Siz mni yaman qorxutdunuz, dedi. Sonra ayaa durub bard: ox sa olun, Madlen baba! Jan Valjan ancaq zndn getmidi. Srin hava onu ayltd. Sevinc dhtin kilmsi demkdir. Folevann zn glmsi n d Jan Valjann aylmas n lazm gln qdr vaxt kemidi. Demk, siz lmmisiniz! Ah, siz n all adamsnz! Mn sizi ardm, o qdr ardm ki, nhayt, qaytdnz! Gzlrinizin yumulu olduunu grdym zaman z-zm dedim ki: Bli, budur, boulub ld! Mn lap dli olacaqdm, yaman dli olacaqdm, bama torba taxacaqdlar. Bisetr dlixanasna qoyacaqdlar! Siz lndn sonra, mn bundan baqa n ed bilrdim? Bs sizin krpniz n olacaq idi? Bu meyvsatan arvad da he bir ey baa dmyckdi. Ua atdlar stm, uan babas is ld! He bel d klk olar? Ey gylri yaradan, bu n i idi biz dmdk! Ah, kr olsun Allaha, siz sa-salamatsnz. Jan Valjan: yrm! dedi. Bu szlr Folevan tamamil ayltd. O, zn gldi, vzifsi yadna dd. Bu iki adam zn glmidis d, lakin zlri bel anlamadan, mnal bir prianlq, bu qaranlq v dhtli yerin tsirindn ml gln qrib bir aqnlq hiss edirdilr. Folevan: Tez buradan gedk, dedi. lini cibin sald, ehtiyat n gtrm olduu ni xartd. vvlc bu araqdan bir udum iin, dedi. Srin havann iini araq si tamamlam oldu. Jan Valjan bir udum idikdn sonra, tamamil zn gldiyini hiss etdi. Tabutun iindn xaraq, qapa yen mxlamaq n Folevana kmk etdi. dqiqdn sonra ikisi d qbirin iindn xmdlar. Folevan tamamil sakit idi, he tlsmirdi. Qbiristanlq bal idi. Mzar Qribyenin birdnbir qaydb glmsindn qorxmurdu. Bu tz adam artq evin atmd, icaz vrqsini axtarrd, ancaq bunu tapmaq tin bir ey idi, nki vrq Folevann cibind idi. Vrqsiz is o artq qbiristanla qayda bilmzdi. Folevan kryi, Jan Valjan is beli gtrd, az bir zaman iind bo tabutu basdrdlar.

Qbiri doldurduqdan sonra Folevan Jan Valjana dedi: Gedk. Mn kryi gtrrm, siz d beli gtrrsiniz. Qaranlq kmd. Jan Valjan tinlikl hrkt edir v ayaqlarn sryrd. Tabutun iind bdni m, z d meyit halna dmd. Tabutun drd taxtas arasnda bdnini bir lm hrktsizliyi brmd. Qbirin iind bdnin kemi soyuqluun yox olmas n vaxt lazm idi. Folevan: Yqin, bdniniz mdr? dey sorudu. Heyif ki, axsayram, yoxsa yyr-yyr bdnimizi qzdrardq. Bo eydir! dey Jan Valjan cavab verdi. Bir ne addm gedrk, yen yerimy yrrm. Onlar cnaz arabasnn gldiyi xiyabanlardan kedilr. Bal darvazaya v qapnn yaad kk atdqda, Folevan lindki icaz vrqsini qutunun iin tullad, qap qaytan kdi, qap ald, xdlar. Folevan: lr n yax gedir! dedi. Madlen day, alnza n gzl fikir glibmi! Onlar tamamil sakitc Vojirar qarovulxanas yanndan kedilr. Qbiristanlq yaxnlnda krkl bel n gzl bir pasportdur. Vojirar ksind he kim grnmrd. Qabaa gedn Folevan evlr baxa-baxa: Madlen day, dedi, siz mndn yax gr bilirsiniz. Zhmt olmasa, sksn yeddi nmrli evi mn gstrrsinizmi? Jan Valjan: El budur ki var, dedi. Folevan szn davam edrk: Kd he ks yoxdur, dedi. Beli mn verin, bir dqiq mni burada gzlyin. Folevan evin iin girdi, yoxsulu ardaa trf kn bir svq-tbii il lap st mrtby qalxd v qaranlqda ardan qapsn dyd. ridn bir ss: Gir bilrsiniz, dedi. Bu ss Qribyenin ssi idi. Folevan qapn ad. Btn bu yoxsul evlr kimi mzarnn da mnzili mebelsiz, qaranlq bir daxmadan ibart idi. Mal qablamaq n lazm olan bir qutu blk d, bir tabut kamod yerini grr, ya kp su qabn, kldn qayrlm dk yata, tava dm is masa-oturaca vz edirdi. Evin bir kncnd, khn bir xala parasndan ibart olan cr-cndr zrind, birbirin qslaraq, arq bir qadnla bir ne uaq oturmudu. Bu miskin otaqda bir ail frtnas olduu hiss olunurdu. Burada hr ey bir otaq zlzlsini xatrladrd. Qazan qapaqlar bir knara atlm, cndrlar dalm, kasa snm, uaqlarn anas alam, uaqlar is dylm idi. Hr trfd iddtli v hiddtli axtarlarn izlri grnrd. Mzarnn icaz vrqsini dli kimi axtard v itmyin msuliyytini otaqdak hr bir eyin zrin qoyduu, yni kasadan tutmu ta arvadna qdr hr eydn v hr ksdn vrqni tlb etdiyi grnrd. znd drin bir midsizlik hiss olunurdu. Bununla bel, Folevan srgzt tez son vermk n ox tlsdiyindn, mvffqiyytinin bu qmli trfin he hmiyyt vermdi. ri girr-girmz: Mn sizin kryinizi v belinizi gtirmim, dedi. Qribye heyrtl onun zn baxd: Kndli, sizsiniz? Sabah shr icaz vrqnizi qbiristanlq qapsndan ala bilrsiniz. Folevan bu szlrl kryi d, beli d yer qoydu. Qribye: Bu n demkdir? dedi.

 Bu o demkdir ki, icaz vrqsi cibinizdn yer db, siz gedndn sonra mn onu tapmam, ln basdrmam, qbrin iini doldurmuam, sizin grcyiniz ii grb qurtarmam, icaz vrqnizi is qap siz qaytarar, siz d on be frank crim vermli olmazsnz. Tz adamsnz, baa ddnzm? Qribye heyran v mftun qalaraq: ox sa ol, kndli! dedi. Gln df rabn pulunu vermk mnim borcumdur. SKKZNC FSL. Mvffqiyytli sual-cavab. Bir saat sonra, gec vaxt iki kii il bir uaq Pikps ksindki altm iki nmrli ev yaxnladlar. Bu iki kiinin n qocas kici gtrb qapn dyd. Bunlar Folevan, Jan Valjan v Kozetta idi. ki qoca vvl Kozettann dalnca Yal yol ksind yaayan meyvsatan arvadn evin getdi. Folevan qz bir gn qabaq aparb onun yanna qoymudu. Kozetta bana n gldiyini anlamayaraq, bu iyirmi drd saat qorxu iind, xlvtc titry-titry keirtdi. Qorxusundan htta alamrd. He bir ey yemdi, yatmad. Meyvsatan arvad ona min cr sual verdi, cavabnda is ancaq myus bir bax ald. Kozetta bu iki gn rzind grdklri v eitdiklri haqqnda bir sz bel azndan qarmad. Hyatnda byk bir dn olduunu hiss edirdi. Btn varl il all qz olmaq lazm gldiyini duyurdu. Balaca, gz qorxmu bir qzn qulana myyn bir ifad il sylnmi he bir ey danma szlrinin n qdr byk bir tsiri olduunu hiss edn olmumu? Qorxu dilsiz olar. Hm d he ks uaq qdr sirr saxlaya bilmz. Lakin bu qaranlq intizar saatlarndan sonra Kozetta Jan Valjan yen grdy zaman el heyran bir sevincl barmd ki, diqqtli adam bunun uurumdan qurtulan bir insann sadt barts olduunu anlard. Folevan monastrda yaadndan, oraya girmk n sylnilsi mrut szlri bilirdi. Btn qaplar onun qabanda ald. Bu surtl ikiqat v dhtli msl, yni xmaq v girmk mslsi hll olundu. Qap xsusi mr alm olduundan, hytdn baaya baxan balaca qulluq qapsn ad. Bu hl iyirmi il bundan qabaq, x darvazasnn lap qabanda, hytin dal trfind, divarn iind, k trfdn grnn hmin qap idi. Qap n d bu qapdan keirtdi, onlar hmin ayrca daxili salona atdlar. Bu salon, bir gn vvl Folevann risin mrlrini dinlmi olduu qbul ota idi. Ris onlar gzlyrk, tsbehini evirirdi. Yannda seici analardan biri dayanmd, znd bir ba rts vard. Otaqda tkc bir am yanr v bunun zif i otaa yaylrd; daha dorusu, otaa iq ddy znn olunurdu. Ris Jan Valjan nzrdn keirtdi. Qapal gz qapaqlar altndan baxan gzlr hr bir eyi grr. Sonra ris soru-suala balad: Siz onun qardasnzm? dedi. Bli, rfli ana, dey Folevan cavab verdi. Adnz ndir? Folevan cavab verdi: Ultim Folevan. Dorudan da, Folevann bir zaman Ultim adl lm bir qarda vard. Haralsnz? Folevan cavab verdi: Amen yaxnlndak Pikinyadan. Ne yanz var? Folevan cavab verdi: lli. Sntiniz ndir?

Folevan cavab verdi: Babanlq. Mrhmtli bir xristiansnzm? Folevan cavab verdi: Bli, rfli ana. Siz bu qzn atassnzm? Folevan cavab verdi: Mn onun babasyam. Seici ana yava ssl dedi: All cavab verir. Jan Valjan bir klm bel sylmdi. Ris diqqtl Kozettan nzrdn keirdi v yava bir ssl rahiby dedi: irkin qz olacaqdr. Rahiblr qbul otann kncnd yavaca n is dandqdan sonra ris Folevana trf dnrk: Fovan baba, dedi, siz ikinci bir znqrovlu dizlik vercklr, indi iki dn lazm olacaqdr. O biri gn baadan, dorudan da, iki znqrov ssi glirdi. Rahiblr bu sslri eitdikc, ba rtklrinin bir ucunu qaldrb baxmaq arzusundan zlrini saxlaya bilmirdilr. Baann dal trfind, uzaqdak aaclar altnda, iki kii yan-yana yer qazrd biri Fovan, o biri is zg adam idi. Bu, fvqlad bir hadis idi. Rahiblr o gn vdini bel pozaraq, bir-biril pldamaa baladlar: Bu, babann kmkisidir. Seici analar is izah edirdi: Bu, Fovan babann qardadr. Jan Valjan, dorudan da, tamamil rsmi surtd, hr bir qaydaya riayt etmk rtil monastrda ilmy balamd, onun gen dizliyi v znqrovu vard, artq o, rsmi vzifd saylrd. Ad da Ultim Folevan idi. Qullua qbul olunmann qti sbbi risin Kozetta haqqnda irkin qz olacaqdr demsi olmudu. Monastr risi bu frziyyni syldikdn sonra, drhal Kozettaya qar bir tvcch hiss edrk, onu monastr pansionuna pulsuz bir tlb kimi qbul etmidi. Bu tamamil ardcl bir hrkt idi. Monastrda gzg olmasa da, qadnlar gzl olubolmadqlarn daxiln baa drdlr. Ona gr d gzl olduqlarn biln qzlar hvssiz rahib olurlar. Monastra girnlr arasnda gzl qzlar irkinlr nisbtn az olduundan gzllrdn artq eybcrlr bel balamaq olard. Odur ki, monastrda irkin qzlar sevrdilr. Bu hadis xeyirxah Folevann nfuzunu artrmd. Onun mvffqiyyti vard: vvla, o, qanad altna ald v xilas etdiyi Jan Valjann nzrind nfuz qazanmd. kinci O, mni crimdn xilas etdi deyn mzar Qribyenin nzrind nfuz qazanmd. Nhayt, onun saysind armxakm anann tabutunu monastrn iindki mehrabn altnda saxlamaa mvffq olan v bu surtl hakimlri aldadaraq, Allahn payn vern monastr halisinin nzrind bymd. Mrhum rahibnin cnazsi olan tabut Balaca Pikpsd, bo tabut is Vojirar qbiristanlnda idi. ctimai qayda-qanun ciddi bir kild pozulsa da, bunu he ks gr bilmmidi. Monastra glinc, onun Folevana bsldiyi minntdarlq ox byk idi. Folevan monastrn n yax xidmtilrindn biri v n yax baban saylmaa balad. Arxiyepiskop bu hadisdn sonra birinci df monastr ziyart etdiyi zaman, ris bir az tvb, bir az da fxr edr kimi, btn hvalat monsenyora dand. Arxiyepiskop da, monastr trk etdikdn sonra, z razln plt il lahzrtin xsusi ruhanisi, sonra is Reyme arxiyepiskopu v kardinal olan cnab de Latil bildirmidi. Folevann hrti bununla da qurtarmad, lap Romaya qdr yayld. Papa XII Levin z qohumlarndan olan v eyni della Jenqa familiyasn dayan Paris nunsisi v arxiyepiskopa yazd bir mktubda biz bu mktubu z gzlrimizl grmk aadak szlr qeyd edilmidir: Paris monastrlarnn birind Fovan adl gzl bir baban v mqdds adam olduunu sylyirlr. Lakin bu hrtin bir ks-sdas bel Folevann komasna glib atmad, z byk ziyytlrindn v mqdds adam olmandan bixbr olan Folevan yen d calaq vurur, alaq edir, qovun lklrini soyuqdan qorumaq n hsir srirdi. llustrated

London News mcmusind tsvirini grdymz v altnda: Qaramal srgisind birinci mkafat alm kz szlri yazlm olan Drham, yaxud Srrey kz z hrtindn bixbr olduu kimi, Folevan da bu qdr byk bir hrt qazandn bilmirdi. DOQQUZUNCU FSL. Dustaq kimi yaamaq. Kozetta monastrda da bir ey danmazd. Kozetta zn Jan Valjann qz hesab edirdi, bu da tbii bir ey idi. Lakin z bel bir ey bilmdiyindn, he bir ey d dey bilmzdi, bilsydi bel, yen d skut edr, bir ey sylmzdi. Uaqlar dnyada msibt qdr susmaa yrdn bir ey yoxdur. Bunu biz bir df dedik. Kozetta o qdr iztirab grmd ki, o, hr eydn; danmaqdan, nfs almaqdan bel qorxard. Sylmi olduu ehtiyatsz bir sz saysind, dflrl onun zrin dhtli bir sy yn yaard. Jan Valjann yanna ddy zamandan bri o yava-yava zn glmy balamd. Monastra da ox tez ald. Ancaq Katerinasnn xifftini kirdi, lakin bunu kimsy sylmy csart etmirdi. Yalnz bir df rk edib Jan Valjana dedi ki: Ata, bilsydim, Katerinan da zml gtrrdim. Kozetta monastr pansionunun talibsi olduqdan sonra, bu taliblr mxsus paltar geyinmy mcbur idi. Jan Valjan onun soyunduu khn paltarn qaytarlmas n icaz ald. Bu paltar Kozettan Tenardyenin meyxanasndan apard zaman geyindirdiyi hmin matm paltar idi. Kozettann bu paltar hl khnlmmidi. Jan Valjan bu paltarla yun corablar v kmlri haradansa tapm olduu balaca bir amadann iin qoydu, eylrin stn monastrlarda ox olan kafur v sair tirli eylr tkd. amadan arpaysnn yanndak stulun stn qoydu, aarn is hmi yannda saxlard. Bir df Kozetta: Ata, dedi snin qutunda n var, oradan n yax iy glir? Folevan baba, bir az vvl bhs etdiyimiz kimi znn xbri olmad rf v hrtdn baqa, eldiyi bu yaxlq n byk bir mkafat almd: vvla, ii mvffqiyytl qurtard n o, xobxt idi, ikincisi kmkisi olduu n ii d xeyli azalmd. Bundan baqa o, ttn ox sevdiyindn artq gnd df, hm d kefi istdiyi kimi ild bilrdi, nki ttnn pulunu hmi cnab Madlen verirdi. Rahiblr Ultim adn qbul etmdilr. Jan Valjana, adtn, o biri Fovan deyrdilr. Bu mbark qadnlar bir azacq bel, Javerin csartin malik olsaydlar, baaya aid sifarilr n monastr xaricin getmk lazm gldiyi zaman, hmi qoca, topal, xst, byk Folevann getdiyini v o birinin he bir zaman monastrdan knara xmadn grrdilr. Lakin rahiblrin gzlri hmi gylr doru evrildiyindnmi, casusluq ed bilmdiklri nm, yoxsa bir-birini pusduqlar nm, hr halda, onlar bu qrib hadisy ba qomamdlar. Zatn, Jan Valjan gizlnib buradan trpnmmkd ox yax i grrd. Javer tamam bir ay bu mhllni gzdn qarmad. Bu monastr Jan Valjan n hr trfdn uurumlarla hat olunmu bir ada kimi idi. Artq monastrn bu drd divar Jan Valjan n btn almi vz etmli idi. Jan Valjan geni gylri grr v bunlara baxdqca ryi alr, ruhn sakit olurdu. Bir d ki Kozetta burada idi xobxt olmaq n onu grmk kifayt idi. Jan Valjan n yen frhli bir hyat balad. O, qoca Folevanla birlikd ban dal trfind, daxmada yaayrd. Crbcr inaat qrntlarndan tikilmi olan bu evciyz hl 1845-ci ild salamat idi, onun bombo otaqdan, quru divarlardan ibart olduu mlumdur. Bu otaqlarn n byyn Folevan Jan Valjann bihud mqavimtlrin baxmayaraq, cnab Madlen vermidi. Otan divarnda, stndn dizlik il sbt aslm olan iki mxadan baqa daha bir bzk vard ki, bu da buxarnn stndn aslm 1793-c il aid bir royalist kredit bileti idi. Bu biletin surtini burada veririk.

Bu Vandeya skinasn Folevandan qabaq ilyn v monastrda olan bir qoca uan burada babanlq etdiyi zaman divara mxlamd. Jan Valjan hr gn baada ilr v ox fayda verrdi. Vaxtil aac calamaqla mul olduundan, yen hvsl babanla balad. O, aac bslmyin bir ox sullarna v sirlrin bld idi. ndi bu bilik onun iin yarad. Baadak aaclarn oxu crlamd, Jan Valjan onlara alaq vurdu, aaclar yen yax meyv vermy baladlar. Kozettann hr gn bir saatla Jan Valjann yanna glmsi n icaz almdlar. Rahiblr daim myus, Jan Valjan is mrhmtli olduundan, balaca qz onu rahiblrl mqayis edrk, prsti etmy balamd. Kozetta gnn myyn saatnda yyr-yyr babanlarn damna glrdi. Kozetta komann qapsndan girr-girmz ora cnnt dnrdi. Jan Valjann z parlar, Kozettaya sadt verdiyini anladndan, z d xobxt olard. Baqalarna verdiyimiz sevincin d bir gzlliyi var, o, baqa bir a kimi snmz, daha parlaq bir nur kimi biz trf qaydar. Tnffs saatlarnda Jan Valjan uzaqdan Kozettann baqa qzlarla oynadn v yyrdyn seyr edrdi. Onun qhqhsini v ssini eitmy almd. Artq Kozetta glrd. Kozettann z d bir qdr dyimidi. zndki qaranlq klglr yox olmudu. Glmk gn kimidir, o insanlarn zndki q soyuunu qovur. Tnffs qurtaran zaman Kozetta da monastra qaard. Jan Valjan Kozettann drs kediyi sinif pncrlrin baxar, geclr is yataq otann pncrlrin baxmaq n yataqdan durard. Allahn ilrini bilmk olmaz, monastr da, Kozetta kimi, Jan Valjann qlbind yepiskopun xeyr doru yaratd dn mhkmldirmi v tamamlamd. bhsiz, xeyirxahlq hr zaman bir chtdn tkbbrl tmas edir. blisin tikdiyi bir krp onlar bir-birin balayr. Blk d, Jan Valjan taleyin mri il Kiik Pkps monastrna ddy zaman, ursuz olaraq artq bu cht v bu krpy yaxnlamd. N qdr ki, o, zn yepiskopla mqayis edirdi, ona layiq olmadn hiss edir, zlil v mlul olurdu. Lakin son zamanlar zn baqa insanlarla mqayis etmy balam v qlbind iftixar hissi oyanmd. Kim bilir? Blk d, o, z bel hiss etmdn, yen insanlara nifrt bslmy yrckdi. Bu yoldan onu monastr saxlad. Bu Jan Valjann z hyatnda tsadf etdiyi ikinci sart yeri idi. Gncliyind, hyatn iql dvr adlandra bilcyimiz bir dvrd v sonra, lap yaxn zamanlarda, o, dalt mhkmsinin daltsizliyi, qanunun qanunsuzluu kimi tsvvr etdiyi mnfur, dhtli, srt bir yer dmd. ndi katorqadan sonra o, monastra dmd v vaxtil katorqa hyatn srdyn, indi is monastr hyatn, sanki, seyr etdiyini dndkc, iztirab v qorxu iind bu iki eyi birbiril mqayis edirdi. Bzn lindki bel syknrk, sonsuz burma bir pillknl enirmi kimi, yava-yava tfkkr uurumlarna qrq olard. z kemi yoldalarn xatrlayrd. Onlar n qdr bdbxt insanlard! Gn domadan yataqlarndan qalxar v gecnin yarsna qdr ilrdilr, yatmaq n ox az vaxt qalard, onlar vur-tut iki barmaq qalnlnda dklri olan sgr arpaysna uzanardlar, yalnz n iddtli axtalarda qzdrlan binalarda yatardlar, yinlrind qrmz, dhtli pencklri vard, mrhmt gstrrk, onlara yayn istisind ktan alvar, qn soyuunda is yun kynk geyinmy icaz verrdilr. Onlar ancaq xsusi ar ilr gndrildiklri zaman rab ir v t yeyrdilr. Adlarn itirmi bu adamlar hmi nmr il arardlar, onlarn hr biri, sanki, bir rqm evrilmidi. Balarn qaldrmadan, sslrini ucaltmadan, balar qrxq bir halda, dynk qorxusu altnda yaardlar. Onlarn qismti thqirdn baqa bir ey deyildi. Sonra yen fikirlri gzlri qarsnda olan insanlara qaydard. Bu insanlar da salarn ksdirmidi, onlar da ba aa, sslrini ucaltmadan yaayrdlar, onlarn qismti thqir olmasa da, istehza idi, bellrind dynk yarasnn yeri grnms d, iyinlrind allaq izlri grnrd. Onlarn da adlar dnya n artq mhv olmudu, onlar yalnz srt v rti adlar altnda yaayrdlar. Onlar he bir zaman t yemz, he bir zaman rab imzdilr. Bzn axama qdr azlarna rk almazdlar, yinlrind qrmz penck olmasa

da, yay gnlri n ox ar, q gnlri n ox yngl olan qara mahuddan kfn geyrdilr, yinlrindki paltara n bir ey lav etmk, n d bir ey gtrmy ixtiyarlar vard, ilin fsillrindn asl olaraq, ehtiyat n n ktan yoranlar vard, n d st yun paltarlar, ilin alt ayn qaba yun kynk geyinrdilr. Bu kynyin dhtindn isitmy drdilr, onlar yalnz iddtli axta olan gnlrd ocaq qalanan binalarda deyil, he bir zaman ocaq qalanmayan hcrlrd yaardlar, onlar iki barmaq qalnlnda dklr stnd deyil, kl stnd yatardlar. Nhayt, onlara yatmaq bel qadaan edilmidi, ar dhtdn sonra hr gec yorun drk, yenic zlrini birthr qzdrb mrglmy baladqlar zaman ibadt etmk n irin yuxularn ksmli, qaranlq ibadtxanann buz kimi soyuq da dmsi zrind diz kmli idilr. Bzn d bu insanlar da dm zrind on iki saat dalbadal, nvb il, diz st dayanmal idilr, yaxud yer yxlb, qollarn yanlarna ataraq uzanmal idilr. O insanlar kii, bu insanlar is qadn idi. Kiilrin gnah n idi? Onlar ourluq etmidilr, adam ldrmdlr, qart etmidilr, zorlamdlar, yol ksmidilr. Onlar quldur, saxta pul ksn, ev yandranlar, canilr, ata qatillri idi. Bs bu qadnlarn gnah n idi? Onlar he bir ey etmmidilr. Bir trfd quldurluq, qart, ourluq, zorlama, qbaht, qtl, hr cr xyantlr, hr cr cinaytlr, o biri trfd is yalnz bir ey: gnahszlq. n pak bir gnahszlq, srarla dolu lvi bir gnahszlq, z xeyirxah mllri il hl bu dnyaya meyil ets d, z qdsiyyti il artq gylr yksln bir gnahszlq. Orada z cinaytlrini plt il bir-birin etiraf ednlr, burada z gnahlarn ucadan hamnn qarsnda etiraf ednlr. Hm d onlarn cinaytlri n cinayt, bunlarn gnahlar n gnah! Orada irinli yaralar, bu trfd is tirlr. O trfd daim keiyi kiln, daim toplarn llsi altnda saxlanan mnvi bir taun ki, yava-yava xstlri mhv edir, burada is bir ocaqdan yanan pak qlblrin alovu. Orada qaranlq, burada klg ancaq fq kimi parlayan bir klg, parlaq nur saan bir fq. Hr ikisi sart yuvasdr, lakin birincid qurtulu imkan var, qanunun tyin etdiyi bir hdud var, nhayt, qamaq imkan var. kincid is sart bdidir, burada yegan bir mid var. Hm d n uzaq glckd parlayan bir mid insanlarn lm dediklri bir ziya, bir azadlq! nsanlar birinci sart yalnz zncirl baldr, ikinci sart is etiqadla baldr. Birinci sart yuvasndan doan ndir? Misilsiz lntlr, dilrin qcrdamas, nifrt, hr bir eydn midini ksn bir kin, insan cmiyytin qar ln bir etiraz, bir nal, gylr salan ittihamlar, kfrlr. Bs ikinci sart yuvasndan doan ndir? Xeyir-dua v mhbbt. Bu qdr bir-birin bnzyn v bu qdr bir-birindn frqli olan iki sart yuvasnda, bu qdr bir-birindn frqli olan iki nv insanlar eyni i grr cza kirdilr. Jan Valjan birinci nv insanlar n cza kmyi, z xsi gnahlarnn czasn kmyi zruri bilir, razlard. Lakin gnahsz, msum insanlarn zglrinin gnahlarn z zrin gtrrk, n n cza kdiklrini anlaya bilmirdi. O, dhtl titryrk, zndn sorudu: Nyin czasn? Hans czan?. Vicdan ssi is cavab verirdi: Br alicnablnn n yksk nmunsi baqalarnn ildiyi gnahn czasn kmkdir. Bu bard bizim z ryimiz glinc, bunu demy d bilrik, nki bizim buradak vzifmiz ancaq hekayi olmaqdr, biz ancaq Jan Valjann dndklrini, tssratn nal edirik. Jan Valjan z qarsnda fdakarln n yksk bir drcsini, xeyirxahln n yksk bir zirvsini grrd. nsanlarn gnahlarn balayan v onlarn vzind cza kn bir gnahszlq, knll qbul edilmi bir sart, zabkelik, yolunu azm rklri iztirabdan xilas etmk n gnahsz rklrin arzu etdiyi iztirab, Allaha qar bslniln bir mhbbt iind qrq olan briyyt qar mhbbt, qrq olsa da mhv olmayan, dua edn bir mhbbt, cza knlrin iztirablarn duyan mlayim, zif insanlar, mrhmtl yaayan insanlarn tbssm il glmsyn insanlar. Jan Valjan bunlar dndkc, ikayt etmkd haqsz olduunu xyalna gtirirdi.

O, bzn gecyars ayaa durub, iddtli nizamnamlrin ykn bellrind dayan bu msum insanlarn minntdar nmlrin qulaq asard. Haql olaraq cza kn v zlrini gylr trf evirdiklri zaman ancaq kfr saan insanlar, bir d znn, yni bdbxt bir insann bir zamanlar Allaha qar syan etdiyini xatrlayarkn, damarlarna buz kimi soyuq yaylrd. O, bir ey heyrt edirdi: divarn stn qalxmas da, hasar ke bilmsi d, lml nticln bilck thlkli oyunu da, bu ar v srt hyat yoxuu da birinci cza yuvasndan xmaq n gstrdiyi btn bu sylr yalnz ikinci cza yuvasna dmk n imi. Kim bilir, blk, bu, onun taleyinin bir rmzidir? O, sanki, z taleyinin yava, ehtiyatkar ssin qulaq asaraq drin fikirlr dalrd. Bu ev d zindandan baqa bir ey deyildi, bu da dhtli bir kild o ev, onun qad ev bnzyirdi, bununla bel, o, he bir zaman bel bir ey, tsvvrn gtir bilmzdi. O, yen torlar, qfslr, qfllar, dmir rzlr grrd, bs onlar kimin keiyini kirdi? Mlklrin. O, bir zaman bu uca divarlarn plnglri mhasiry aldn grmd, indi is o yen bu uca divarlar grrd, lakin onlarn mhasiry aldqlar plnglr deyil, msum quzular idi. Bu yer cza yeri deyil, tvb yeri idi, halbuki o, cza yerindn daha srt, daha qaranlq, daha amansz grnrd. Hyat bu bakir qadnlarn belini katorqallara nisbtn daha amanszcasna ymi, bkmd. Soyuq, baq kimi ksn bir klk, bir zaman gncliyini buz kimi donduran bir klk o torlu pncrni yarar, o az qfll qr yuvasn dlib kerdi, bu gyrinlrin qfsind is daha iddtli v daha dhtli bir imal klyi srdi. N n? Jan Valjan bunu dndkc, btn varl Allahn sirlri qarsnda yilirdi. Bel fikirlr qrurun yox olmana sbb olur. Jan Valjan zn hr trfdn thlil edir, hedn baqa bir ey olmadn anladqda, dflrl z ac taleyin alayrd. Bu alt ay rzind onun hyatna sirayt edn bu fikirlr onu yen yepiskopun nsihtlri drgahna qaytarard. Kozetta mhbbt yolu il, monastr itat yolu il. Bzn axamlar qaranlq krkn, baada he ks olmad zaman, Jan Valjan ibadtxanann yaxnlndak xiyabanda grmk olard. O, birinci df buraya gldiyi gec baxd pncrnin altnda diz kb, zn tvb v dua edn rahib bacnn uzanm olduu trf evirrdi. Jan Valjan onun qarsnda diz kb, dua edrdi. Sanki, o, Allahn qarsnda diz kmy csart etmirdi. Onun trafndak hr bir ey bu dinc baa, bu tirli iklr, bu sevincl baran uaqlar, bu ciddi v sad qadnlar, bu sakit monastr, yava-yava onu l alr, yava-yava onun qlbin bu monastrn skunti, bu iklrin tirlri, bu ban dincliyi, bu qadnlarn sadliyi, bu uaqlarn sevinci yaylrd. O dnrd ki, bu iki ev, hyatnn n thlkli dqiqlrind birbiri ardnca ona yer v yuva vermi olan Allah evlri idi. Birinci btn qaplar onun zn bal olanda, br cmiyyti onu rdd ednd, ikinci br cmiyyti onu tqib etmy baladqda v yen onun zn katorqa qaplar aldqda. Birinci ev olmasayd o yen cinayt uurumlarna d bilrdi, ikinci ev olmasayd o yen iztirab uurumlarna drdi. Jan Valjann qlbi minntdarlqdan riyirdi. O, daha iddtl sevmy balayrd. Bir ox illr glib kedi. Kozetta byyrd. KNC FSL. Qamenin bzi xsusiyytlri. Paris qameni azman yannda bir crtdandr. Mbali etmyk: bizim bu irkab mlyinin bzn kynyi olur, lakin bu, onun yegan kynyidir; bzn ayaqqabs olur, ancaq alt olmur; onun bzn evi olur, bu evdn xou glir, nki gedib orada anasn grr, lakin o, kni stn tutur, nki kd srbst olur. Onun z oyunlar, z dclliyi var, lakin bu oyunlarn v dclliyin kknd burjuaziyaya nifrt var, onun z mcazlar var: lmy onun dilind qutu oyunu deyilir; onun z pesi var, baqalarna araba tutur, karetalarn pillknini endirir, brk ya yaanda adamlar bir kdn o biri ky keirmk n yolpulu alr, buna o br dzltmk deyir; hkumt nmayndlri fransz xalqnn xeyrin nitq sylynd bu nitqlrin mzmununu ra-ra

camaat arasnda yayr; dm yollarda dalarn arasn aradrr; onun z pulu var: bu da kd yd xrda mis qrntlardr. Bu qrib pula dym deyir; bu pullar kiik sfillr arasnda ciddi surtd myynldirilmi mhkm bir qiymt malikdir. Onun z heyvanlar almi var, bunlar knc-bucaqda ox diqqtl mahid edir; bunlar mollaquudur, lba dediyi bitki bitidir, otbin dediyi hrmkdir, eytan dediyi qara qurddur bu qurd ikibuynuzlu quyruunu thdidedici bir kild hrlyir. Paris qameninin fsanvi jdahas da var; bu jdahann qarn smk kimi qabqlarla rtlmdr, ancaq o, krtnkl deyil; onun belind ziyil var, lakin o, quru qurbaas deyil; bu heyvan indi khn hng uxurlarnda, qurumu irkab quyularnda yaayr; onun rngi qaradr, o tkldr, yapqan kimidir; gah yava-yava, gah da tez-tez srnr; ondan he bir ss-smir xmr; o ancaq baxr; z d el dhtlidir ki, onu hl he ks grmmidir; qamen bu jdahaya lalkar deyir. Bu lal-karlar da altndan axtarb tapmaq thlkli hesab ediln ylncdir. Ona baqa bir ey d lzzt verir: bu da qnbr dan birdn qaldrb altna baxmaq, orada mrymqurdu olub-olmadn bilmkdir. Parisin hr rayonundan maraql eylr tapmaq olur, hr rayon bu eylrl hrt qazanmdr. Ursula qadnlar monastrnn odun anbarnda qulaagirn, Panteon yaxnlnda qrxayaq, Mars lnn xndklrind qurbaa balalar var. Sz glinc, bu uaq Taleyrandan az sz bilmir. Hyaszlqda Taleyrandan geri qalmr, amma ondan abrldr. O he gzlnilmdiyi halda, birdn nlik coqunluuna tutulur: ists, yeri gldi-glmdi, dkann dlicsin bir qhqh il heyrt salr. O, ox asanlqla yksk mzhki vziyytdn it zarafata adlayr. Dfn mrasimi keir. Adamlarn iind hkim d vardr. Qamen ra-ra deyir: Bir ora bax, n vaxtdan bri hkimlr z ilrini zlri aparrlar? Baqa bir qamen zn izdihamn iin verir. Gzlkl, breloklu, yal bir adam acql-acql dnb deyir: Haramzad, sn nec crt edib mnim arvadmn belindn yaprsan? Cnab, siz n deyirsiniz?! Ciblrimi axtara bilrsiniz. NC FSL. Qamen cazibdarlqdan mhrum deyil. Homuncio bir nec su il axamlar teatra gedir bu pulu o hmi ld etmk n bir yol tapr. Teatrn sehrli qapsndan iri girnd dyiir. O, vvl qamen idi, indi tti1 olur. Teatrlar trmlri ba-ayaq edilmi gmiy bnzyir. Ttilr bu trmlr doluur. Geckpnyi il bu kpnyin srfsi arasnda nisbt necdirs, tti il qamen arasndak nisbt d eldir. Kpnk d mxluqdur, ancaq uan mxluqdur. Darsqal, funtli, qaranlq, irkli, murdar, pis v iyrnc trmn paradiz evrilmsi n ttinin orada olmas, znn frhl glmsi, hycannn, heyrt v sevincinin ab-damas, qu qanad appltsn xatrladan alq kifaytdir. Canl bir mxluqa btn dyrsiz eylri verin, mhtac olduu zruri eylri onun lindn aln, onda siz qameni ld etmi olarsnz. Qamen dbi duyudan mhrum deyil. Lakin klassik slub onun zvqn uyun glmir biz buna ox tssf edirik. Qamen z tbiti etibaril daha az akademikdir. Msln, madmazel Mars bu gnc v coqun teatr hvskarlar arasnda hrt qazanmd, lakin onun qazand hrtd bir qdr istehza da vard. Qamen ona pldayan madmazel deyirdi. Qamen barbar barr, adamlar l salr, laa qoyur, dalar: o, sdmr uaq kimi sgiy brnmdr, filosof kimi khn, qaba paltar geyinmidir. Bu cndr paltarl uaq irkab sularndan tilovla ns tutur, irkab borularnda ns axtarr; lap irkab iind rkaan bir ey tapr; btn yolayrclarnda ilhamla sy yadrr; adamlara istehza edir, aclayr, fit alr, nm oxuyur; o hm mehribanlq, hm d thqir ed bilir; qoaqcasna oxuduu bir Matantrlretl hmd sna duasnn dbdbsini mtdilldirmyi bacarr; l duasndan tutmu dcllik ifad olunan kupletlr kimi btn havalar bir qayda il oxuma bacarr. Sz n aciz qalmr, bilmdiyi eyi d bilir; klkbazlqda htta spartan dzmlly, alda

ynglmcazlq, hrzguluqda lirizm gstrir. Onunla lap Olimpd d kol dibind oturmaq olar; o, peyind eln bilr, amma oradan ulduzlar iind ayaa qalxar, Paris qameni balaca Rabledir. Onun alvarnda saat cibi yoxdursa, bu alvardan xou glmz. O, ox az hallarda tccblnir, daha az hallarda qorxur. z nmlrind mvhumat l salr, qondarma v baya eylri, mbalini ifa edir, srarngiz eylri laa qoyur, teyflr dilini gstrir, pafosda gzllik grmr, epik tmtraql szlr glr. Lakin bundan el ntic xarlmasn ki, o airan hissdn tamamil mhrumdur. Qtiyyn yox! O, tntnli xyallara mzhki fantasmaqoriya kimi baxmaa meyil edir. Adamastor onun qarsnda canlansayd, qamen, yqin ki, deyrdi: Bir uyua bax! DRDNC FSL. Qamen xeyir d ver bilr. Paris avara il balayr, qamenl qurtarr: bu iki mxluqu baqa he bir hr meydana gtir bilmz; bir trfd seyr etmkl kifaytlnn passiv idrak, bir trfd tknmz tbbs; Prudom v Fuyu. Ancaq Parisin tarixind bel bir ey tapmaq olar. Avara mtlqiyyt tcssmdr, qamen anarxiya. Paris civarnn bu solun zl ua zab iind, ictimai raitin, insan mitinin n dolun yerind yaayr, inkiaf edir, ik ar, iklnir; o, ba vern hadislrin drrakli ahididir. O, zn qaysz gstrir, lakin qaysz deyil. O baxanda glmk istyir, lakin alamaq da istyir. Ey Mvhumat, Sui-istifad, Alaqlq, Zlm, Zoraklq, stibdad, Haqszlq, Fanatizm, Hkmranlq deyiln eylr, siz kim olsanz da, qamendn znz gzlyin, o, azn ab aqn-aqn baxsa da, hr halda, siz znz gzlyin! Bu uaq byyck. O hans xmirdn yorulmudur? lk tsadf ediln bir para palqdan. Bir ovuc torpaq gtrrlr, frrlr Adm ml glir. Ancaq grk ona Allahn li toxunsun. Qamen bundan he vaxt mhrum edilmir. Tale bu kiik mxluqun qaysna qalma z zrin gtrr. Tale sz il biz qismn tsadf d nzr alrq. Cmiyytin kobud palndan dzldiln bu crtdan cahildir, nadandr, kobuddur; mhit onu adrmdr; o, cmiyyt tr-tkntsnn vladdr bu vziyyt il o ioniyalm olacaq, ya beotiyalm? Bir gzlyin, vaxt olacaq, currit rota1 hm miskin taleli, hm d yksk qismtli insanlar yaradan Parisin ruhu, bu iblis, Roma dulususunun ksin olaraq, par kpy evirck. BENC FSL. Qamen mlknn srhdi. Qamen hri xolayr; lakin qamen filosof olduundan tkliyi d xolayr: Fusk kimi urbis amator-2 Horatsi3 kimi ruris amator-4. Dn-dn gzmk, yni gzmk xatirin gzmk filosof n n yax vaxt keirmkdir. Xsusil bu yerd: bir ox byk hrlri, qismn d Parisi hat edn bu knd bnzr yerd, bu qarq, bu pis, lakin myyn bir xsusiyyt, iki cr xarakter malik olan bu yerd... hrin trafn mahid etmk amfibiyan mahid etmk kimi bir eydir. Aaclarn sonu taxtapularn balanc, otlarn sonu dm yolun balanc, llrin sonu dkanlarn balanc, sakit mitin sonu ehtiraslarn balanc, ilahi pltlarn sonu insan dannn balanc hr ucqarlarnda xsusi maraq oyadan budur! Xyalprst adamlar el d cazibdar olmayan yol il gednlrin qmgin sz il damalad bu ucqar yerlrd gzmy mcbur edn d budur; zdn onlarn gzintisi mqsdsiz kimi grnr.

Bu stirlri yazan adam z d bir vaxtlar Parisin trafnda gzmyi xolard; bu gzintilr indi onun n unudulmaz xatirlr mnbyi olmudur. Bu qaylanm qazon, bu dal crlar, bu tabairli mergelin, ya gipsli torpaq, bu heriy qalm, ya becrilmmi llrin srt yeknsqliyi, he gzlnilmdn bir az uzaqda gz arpan bostan, tezyetin trvz lklri, yabanla qarm qayke tsrrfat myi, bu geni v izsiz llr, alay tbillrinin dy gurultularn yada salan sslr, geclr quldur yuvasna evriln bu bo yerlr, havada qanadlar hrlnn klk dyirman, da karxanasnn da qaldran arxlar, qbiristanlq tinlrindki meyxanalar, gn dn, kpnklrl dolu olan byk, bo sahlri drdbucaq klind hat edn yksk, tutqun divarlarn srarngiz gzlliyi onu czb edirdi. Gll il dlik-dlik edilmi mnfur Qrenel divar, Qlasyer, Gnet, Marnann dik sahilind olan Mon-Parnas, Fos-o-Lu, Obye, atilyonda olan Mon-Suri, Tomb-suar, Pyer-Plat kimi caib yerlr ox az adama mlumdur. atilyondak bu da karxanasnn da oxdan tknmidir, indi orada ancaq gblk bitir, ora taxtas rm bir pillkn enir. Roma Kampaniyas mumildirilmi bir mfhumdur; Paris civar da bel mumildirilmi bir mfhumdur. Gz nnd canlanan mnzrlrd ldn, evdn, aacdan baqa bir ey grmmk, ora sthi baxmaq demkdir. Btn gz grnn eylr Allahn tfkkrdr. O yerd ki dznlik hrl birlir, orada hmi kdrli bir malxulya olur. Burada eyni zamanda hm tbitin, hm d insann ssi eidilir. Burada hr eyin z xsusiyyti var. Kim ki bizim hr civar il birln v Parisin astanas hesab oluna biln bo yerlrd bizim kimi gzibs, yqin, o, dflrl, he alaglmyn yerlrd, khn bir prin arxasnda, ya da tutqun bir divar tinind, hay-kyl pul-pul oynayan bir dst pis qoxulu, irkli, tozlu, salar daranmam, cndr paltarl, lakin peymbriyindn lng taxm uaa rast glmidir. Bunlar z evlrini trk etmi yoxsul uaqlardr. hrin knarnda onlar rahat nfs alrlar. hrin civar onlarn oyladr. Onlar hmi burada olur, burada bo-bekar veyillnirlr. Burada onlar btn z nalayiq mahnlarn aq rkl oxuyurlar. Onlar hmi burada olurlar. Daha dorusu, onlarn sl hyat burada, adamlarn gzndn uzaqda, may, ya iyun gnlrinin aydnl iind keir. Evlrini trk edn bu uaqlar srbst yaayrlar, zlrini xobxt hiss edirlr, kimins qarsnda cavab vermyi zlrin borc bilmirlr. Bir yer yaraq, xrda, dyirmi dalar diyirldirlr: bu dalar ba barmaqlar il vurub uxura salrlar; qumara qoyulan bir t qara pul stnd hctlirlr. Onlar sizi grn kimi, bir pe sahibi olduqlarn, bir para rk qazanmaq lazm gldiyini xatrlayrlar: siz maybcyi doldurulmu khn yun corab, ya da bir dst yasmn alma tklif edirlr. Bu qrib tsadf sizin Paris civarnda olan gzintiniz hm xo, hm d ac bir gzllik verir. Bzn uaqlarn iind qzlar da olur; bu qzlar, blk d, onlarn baclardr? Bunlar yaa dolmu qzlardr; bunlar arq, hycanl, n rkdir; onlarn li gndn qaralmdr; zlrini il basmdr, ayaqlar yalndr; lakin salarna ovdar snbl v lal taxmlar. Bu qzlardan bzisi ovdar zmisinin iin girib albal yeyir. Axamlar onlarn gln eitmk olar. Gah isti gnorta gni altnda grnn, gah da alaqaranlqda gcl nzr arpan bu uaqlar burada gzin bir xyalprstin fikrini xeyli vaxt mul edir, bu mnzr onun xlyasna qarr. Paris mrkzdir, civarlar onun dairsidir; uaqlarn tsvvrnd btn Yer krsi bundan ibartdir. He bir ey onlar bu xtdn qraa xmaa mcbur ed bilmz. Balq susuz yaaya bilmdiyi kimi, onlar da Paris havasndan knarda yaaya bilmzlr. Qarovulxanadan iki l qraqda olan yerlr onlar n boluqdur. Kainat onlar n vri, Jantilyi, Arkeyl, Belvil, Obervilye, Menilmontan, uazi-le-Rua, Bilyankur, Medon, ssi, Vanvr, Sevr, Pto, Nelyi, enevilye, Kolmomb, Romenvil, atu, Anyer, Bujival, Nanter, Engen, Nuazi-le-Sek, Nojan, Hurne, Dransi, Hones il qurtarr. ALTINCI FSL. Bir az da tarixdn.

Bu kitabda tsvir ediln hadislrin ba verdiyi dvrd bu, txminn, bizim dvrmzdr hr knin tinind indiki kimi keiki durmazd (bu, yax bir i olsa da, bu haqda indi sz aman yeri deyil), Paris onda bu kiik srsrilrl dolu idi. Statistikann verdiyi mlumatdan grnr ki, polis iilri hr il tutatutda hasarlanmam bo yerlrdn, tikiln binalardan, krplrin ta altndan orta hesabla iki yz altma qdr yurdsuz uaq tutarlarm. Ad xaran bu yuvalardan birind Arkol krps qaranqular ml glmidi. mumiyytl desk, bu, btn ictimai xstliklrin n dhtlisidir. Byklrin etdiyi btn cinaytlr z balancn uaqlarn srsri hyatndan alr. Lakin Parisi istisna etmk lazmdr. Yuxarda gstriln statistika mlumatna baxmayaraq, Parisin myyn drcd buna haqq vardr. Btn byk hrlrd kiik srsrilri mhv olmu insan hesab etmk mmkndr. Harada olursa olsun, uaq ki bal-bana buraxld, sanki, tale z onu bizim cmiyytin qbahtlri iind batb qalmaa mhkum edir, cmiyyt onun namusunu, vicdann lindn alr; lakin Paris qameni bel deyil: o, zahirn azn, pozun grns d, daxiln tmiz qalr biz bunu tkidl deyirik. Bu gzl hadis, xsusil, bizim xalq inqilablarnn tmizliyind ox parlaq surtd ifad olunmudur; okean sularnda rimi duz olan kimi Parisin d havasnda adamlar pozunluqdan qoruyan ideyalar vardr. Paris havasn tnffs etmkl z ruhunu qoruyursan. Lakin, hr nec olsa, bu uaqlara rast gldikd adamn ryi iztirab iind sxlr, sanki, onlar z aillrin balayan saplarn qrlm uclarn grrsn. Mdniyytin hl tkaml ermmi indiki vziyytind bu cr dalan aillrin olmas he d tccbl deyil. Bu aillr alrlar ki, artq azdan yavaca canlarn qurtarsnlar, buna gr d z uaqlarnn taleyin laqeyd baxr, onlar ky atrlar. Yurdsuz uaqlar da buradan meydana xr. nsana kdr vern bu hadis el adi bir ey olmudur ki, Paris klrin atlmaq kimi xsusi bir ifad d ml glmidir. Yeri glmikn, bunu da deyk ki, uaqlara qar olan bu etinaszlq khn mtlqiyyti he d narahat etmirdi. Cmiyytin aa tbqlrind bir qdr avara v srsri adamlarn olmas yuxar dairlrin iin yarayrd, bu, varllar hakimiyytinin xeyrin idi. Qara camaatn uaqlar arasnda thsilin yaylmas zrrli bir ehkam klini almd. Biz yarmq adamlar lazm deyil hkm gnn tlbi olmudur. Uaq nadanl is mntiqi olaraq uaq yurdsuzluundan meydana glir. Bunu da qeyd etmk lazmdr ki, mtlqiyytin hrdnbir uaqlara ehtiyac olurdu, onda klri uaqlardan tmizlmy balayrdlar. Uzaa getmk lazm deyil: XIV Ldovikin vaxtnda kraln arzusu il bu, ox all bir arzu idi donanma yaratmaq qrarna glirlr. Bu z-zlynd yax fikir idi, lakin, grk bu fikir nec yerin yetirilirdi. Yelknli gmilr klyin lind bir oyuncaqdr; bu gmilrl yana, krk, ya buxar vasitsil hr trf srbst hrkt edn yedk gmilri olmasa, donanma yaratmaq mmkn deyil. O zamanlar donanmada indiki buxar gmilrinin yerini krkli gmilr tuturdu. Buna gr d krkli gmilr ld etmk lazm idi. Lakin krk knlr olmasa, krkli gmilr hrkt ed bilmzdi. Buna gr d krk knlr ld etmk lazm idi. Kolber yalt intendantlar v parlamentlri vasitsil bacard qdr krk czasna mhkum ediln adamlarn sayn artrrd. Mhkm mmurlar bu msld ona ox byk xidmt gstrirdi. Tntnli kils mrasimi yanndan ken bir adam lyapasn xartmadm bu, hugenot hrkt hesab edilirdi: onu tutub krkli gmilr gndrirdilr. Kd bir uaa rast gldilrmi - gr onun on be ya tamam olubsa, z d yurdsuzdursa onu da tutub krkli gmilr gndrirdilr. Budur, zmtli sltnt, zmtli dvr! XV Ldovikin vaxtnda Paris klrind uaqlarn itdiyi d olurdu. Polis iilri onlar namlum, srarngiz bir mqsd n ourlayrd. Adamlar dht iind pldar, kral vannalarnn al rngli olmas barsind qorxunc mlahizlr yrdrdlr. Barbye d bunu sadlvhcsin nql edir. Bel hallar da olurdu: polis iilri uaq atmad n ata-anas olan uaqlar da tuturdular. Uaqlar tutulan atalar dht iind polis iilrinin stn cumurdular. bel olanda msly parlament qarr, lm czas ksirdi: boazndan aslsn! Kim? Polis iilrimi? - Xeyr, atalar!

YEDDNC FSL. Qamenlr hind kastas dzld bilrdilr. Paris qamenlri kasta kimi bir eydir. Bunu da demk lazmdr ki, oraya hr adam daxil ola bilmzdi. Qamen sz ilk df 1834-c ild mtbuata dd v qara camaat dilindn dbi dil kedi. Bu sz birinci df Klod Ke adl kiik bir hekayd ildilmidir. Byk bir qalmaqal dd. Ancaq sz mtbuatdan xmad. Qamenlrin bir-birin olan hrmti mxtlif sbblr saslanrd; biz bir qameni yaxndan tanyrdq; o z yoldalar arasnda byk hrmt malik idi; yoldalar ona byk iftixarla baxrd, nki o, Roterdam kilssinin zng qllsindn yxlan bir adam grmd. lillr evi qbbsindn gtrln heykllr mvqqti olaraq dal hyt qoyulmudu; bir qamen d gizlinc bu hyt girib oradan bir az quruun rpdrd n, bir baqas da bir dilicann evrildiyini grdy n hrmt qazanmd. Bir ayrs da ona gr hrmt qazanmd ki, o az qala bir burjuann gzn xaran sgri manrlamd. Bax, buna gr d bir Paris qameninin syldiyi bu szlr anlalm olur: lahi! Gr mn n bdbxtm! He bel bir ey olar: hl mn mrmd birc df d adamn altnc mrtbdn yxldn grmmim! (hm d bu qamen mn szn min, mrtb szn mrtb klind tlffz etmidi). Qamenin hyatna bld olmayan adamlar bu drin mnal sz glrlr. Bunu da qeyd etmk lazmdr ki, bir kndli aada sylniln bu szlri he d pis demmidir: Mn bax, atam, snin arvadn xstlnmi v xstlikdn lmdr, bs niy sn hkim armamsan? O da bel cavab vermidir: ltifat buyurun, cnab, biz kasb adamlarq, biz z gcmzl lrk. Bu szd btn kndli talti ifad olunduu halda, Paris civarnda yaayan bir uan da azad fikirli olmas v anarxizmi aadak bu szlrl ifad olunmudur: lm mhkum ediln v edam yerin aparlan bir cani arabada keiin yd-nsihtini dinlyirmi; qamen bunu grb nifrtl deyir: Bir bax, o, keil danr! Gr n qorxaqdr! Qamenin dini msllrd gstrdiyi csart ona hrmt qazandrr. Azadfikirli olmaq ox mhmdr. Edam yerind olmaq onun borcudur. Qamenlr gilyotin baxrlar, gl-gl bir-birin sz atrlar, gilyotin crbcr, hm d mzli ad verirlr: lvida, sup, Deyingn qar, Mavi (smavi) anacq, Son loma v sair, v sair. Onlar bir eyi gzdn qarmamaq n divarlarn stn xrlar, eyvanlara qalxrlar, aaclara drmarlar, barmaqlqlardan sallanrlar, bacalardan yapb baxrlar. Qamen hm fitri taxtapudzldn, hm d fitri dnizidir. Onun n taxtapudan, n d dor aacndan qorxusu var. He bir nlik onun n Qr meydanndak edamlara tay ola bilmz. Sanson v abbat Montes onun n, dorudan da, n mhur adamlardr. Qamenlr lm mhkum ediln bir adama rk vermk n onu hay-kyl qarlayrlar. Bzn onunla fxr edirlr. Lasner qamen olanda v Dotenin mrdcsin ldyn grnd, z taleyini qabaqcadan hiss edirmi kimi, bu szlri sylmidi: Mnim ona paxllm tutur! Qamenlrdn he biri Volterin adn eitmmidi, amma Papavuan ox gzl tanyrdlar. Bu qhrmanlar yn iind siyastilrl qatillr arasnda frq qoymurlar. Son dqiqd kimin n simada olmas haqqnda sylniln rvaytlr eyni drcd mhafiz edilir. Mlumdur ki, edam vaxt Toleronun banda ocaq apkas, Avrilin banda xz furajka, Luvelin banda gird lyapa varm, dazbal qoca Delaport baaq imi, Kasten ox qngmi, z d qrmz imi, Boriesin qsa, balaca, romantik saqqal varm, Jan Marten armasn amam, ana-oul Lekufe bir-biril deyiirmilr. Qamenlrdn biri raraq onlara deyibmi: Sbtinizdkini bldrdynz bsdir! Bir baqas Debakerann nec aparldn grmk istyirmi, lakin boyu balaca olduundan izdiham iind he bir ey grmrm, buna gr d, sahil ksindki fnr diryini gzalt elyib, ora drmamaa balayr. Qarovulda duran jandarma onu grb, qaqaban tkr. Qamen ondan xahi edir: Cnab jandarma, icaz verin bura drmam!

Sonra da hkumt xidmtisin rk-dirk vermk n lav edir: Yxlmaram. Jandarma da ona bel cavab verir: Yxlarsan, ya yxlmazsan mn n?! Qamenlr bdbxt hadislr ox byk hmiyyt verirlr. Msln, n byk hrmt o qamen edilir ki, o, tsadfn bir yerini lap smy kimi ksmi olsun. Qamenlrin arasnda yumruun da hrmti az deyil. Qamenin n xolad sz budur: Mn yaman gclym. Bir bax! Solaxaylq yamanca qibt ediln xsusiyyt, gzlrini pldirmk ox qiymtli bir keyfiyyt hesab olunur. SKKZNC FSL. Bu fsild son kraln nzaktli bir zarafatndan bhs olunur. Yay girnd qamen qurbaaya evrilir. Axamlar o, hava qaralandan sonra btn abr-hya qanunlarn, polis qaydalarn pozaraq, kmr barjndan, ya paltaryuyulan saldan zn Austerlits, ya en krps qarsnda baaa Senaya atr. Lakin polis iilri d yatmr; buna gr d immk n zn aya atan qamen ox pis vziyyt dr, bu, qamenlr arasnda qardalq xbrdarlnn meydana glmsin sbb oldu. 1830-cu il yaxn bir vaxtda anl bir ad xaran bu xbrdarlq qamendn qamen veriln strateji bir xbrdarlqd. Bu xbrdarlq, Homerin qitlri kimi, hm d Elevzin nliklri melopei kimi, az baadln vurularla tyin edilir, bunda antik dvrn Evoe!si sslnir. Qamenlrin bir-birin etdiyi xbrdarlq bu idi: Hey, tti, he-ey, yatma, fironlar yaxndadr, trpn, l-klni ydr, cld ol, zn irkab kanallarna ver! Bu mmalar arasnda hrdn (onlar zlrin mma deyirlr) oxuyan, yazan da olur, lakin kil kmyi, pis d olsa, bacarrlar. Onlar srarngiz yollarla bir-birini yrdrk istedad sahibi olurlar; bellri cmiyyt n faydal ola bilr. Qamen 1815-ci il kimi hindtoyuunu yamslayr, onun kimi qur-qur edirdi. 1830-cu ildn 1848-ci il kimi btn divarlarda armud kli kirdi. Bir gn Lui-Filipp axama piyada saraya qaydrm; yay imi, grr ki, balaca bir uaq pncsi st qalxaraq, tr tk-tk, Nelid barmaqlq dirklrinin birin kmrl byk bir armud kli kmk istyir. Kral Lui-Filipp IV Henrixdn irsn ken v ona xas olan bir mehribanlqla uaa kmk edrk z armud kli kir, sonra da ona bir luidor pul verrk deyir: Burada da armud kli var. Qamenlr ss-ky xolayrlar, qalmaqal olanda sevinirlr. Onlarn keidn zhlsi gedir. Bir gn grrlr ki, bu haramzadlrdn biri Universitet ksind 69 nmrli evin darvazasna burun kli kir. Yol il gednlrdn biri deyir: Sn niy bel ey elyirsn? Uaq da ona bel cavab verir: Burada kei yaayr. Bu evd, dorudan da, papa nmayndsi yaayrm. Qamend Volter ruhu n qdr qvvtli olsa da, o, frst dnd, kils xorunda itirak etmkdn boyun qarmr: bu zaman o z vzifsini vicdanla yerin yetirir. ki ey var ki, qamen ox istyir bunu etsin, ancaq ed bilmir, bu ona Tantal zab verir. Bunlardan biri hkumti yxmaqdr, ikincisi d z alvarn yamanmaa vermkdir. Qamen Parisin btn polislri lap yax tanyr, onlardan hansna rast gls, adn lap dzgn deyir. Kim olduqlarn bir-bir sadalaya bilir. Qamen btn polislrin xasiyytini yrnir, hr polis nfri haqqnda onun myyn fikri var. Qamen polis nfrinin qlbini canl kitab kimi oxuyur v o saat siz mlumat verir: Bax, bu, bhtandr; bu, acqldr; bu, adamdyndir, bu lap glmlidir (btn bu bhtan, acql, adamdyn, glmli szlrinin onun dilind baqa bir mnas var), bax, bu zn el gstrir ki, guya, yeni krpnn sahibidir, camaat srahinin o biri trfind, karnizd gzmy qoymur, bax, bunun da ox pis xasiyyti var; adamlarn qulan dartr v sair v sair.

DOQQUZUNCU FSL.

Qalliyann qdim ruhu. Bazar olu Poklenin bu uaqla ns bir qohumluu vard; Bomarenin d el. Qamenlik qall xarakterinin mxtlif killrindn biridir. Bu, ala qararaq, bzn ona tndlk verir alkoqol raba tndlk vern kimi bzn d ona nqsan gtirir. Frz edils ki, Homer boboazlq edir, onda Volter haqqnda bel demk olar: O, qamenlik edir. Kamill Demulen Paris civarnda yaayan bir adamd. Ba vern mczlr qar ox nzaktsizlik gstrn ampione Paris ksind bymd. O hl uaqkn Sen-Jan-de-Bove v Sent-Etyen-d-Mon kilslrinin kandarn sulayrm. O, mqdds Cenevye rakasna kobudcasna toxunma adt etdiyi halda, he dnmdn mqdds Yanuarn camna komanda vermidi. Paris qameni, eyni zamanda, hm adama hrmt edr, hm adam l salar, hm d hyaszdr. Onun dilri pisdir, nki yemyi yax deyil, mdsi d yax ilmir; amma gzlri ox yaxdr, nki o, alldr. Lap ohovann yannda o he kinmdn bir aya st atla-atla cnnt pillkni il yuxar da qalxar. Qamen baq boksunun ustasdr. Onun inkiaf yollar mlum deyil. Budur, o, belini yrk qanovda oynayr, lakin birdn belini dzldrk, syanda itirak edir. Top ati onun csartini qra bilmir: bir anda bu, dcl bir qhrman olur. Balaca bir fival kimi o, ba stnd aslan drisini silklyir. Tbili Bara Paris qameni idi. Mqdds kitabda tsvir ediln at Qu-qu, - dey sslnn kimi, o da rli! - dey arr v bir anda bu balaca uaq byyrk, bir azman olur. Qamen ancaq qbahtlr vlad deyil, o hm d yksk ideallar vladdr. Molyer il Bara arasndak msafni ln. Szmz xlas edk: qamen ylnn bir mxluqdur, nki bdbxtdir. ONUNCU FSL. Ecce Paris, esse homo1. Szmz bir d xlas edk: vaxtyla Roma graeculus2-u n idis, indi d Paris qameni odur. Qamen alnnda khn dnyann qrlar olan uaq xalqdr. Qamen milltin zinti, eyni zamanda, xstliyidir. Bu xstliyi malic etmk lazmdr. N il? Oxumaqla. Oxumaq millti salamladrr. Oxumaq millti maariflndirir. ctimai laqlr sahsind btn ncibliyin yegan mnbyi elmdir, dbiyyatdr, incsntdir, thsildir. nsanlar trbiy edin, trbiy edin! nsanlara bilik i verin ki, onlar sizi isid bilsin! Gec-tez byk bir msl mumthsil mslsi inkaredilmz bir hqiqt kimi zn haqq qazanacaq, onda hkumt banda duran adamlar fransz trqqiprvr fikrinin tzyiqi altnda iki eydn birini semy mcbur olacaqdr: kim saslanmaq lazmdr - Parisin hqiqi olunam, ya Parisin qameninmi; maarif as il yandran parlaq alovam, ya nadanlq qaranlnda titryn bataqlq inam? Qamen Parisin, Paris dnyann mcssmsidir. nki Paris hr eyi hat edir. Paris briyytin beynidir. Bu qrib hr keib-getmi v hal-hazrda davam edn btn adtlri, xasiyytlri kiik bir kild znd ks etdirir. Paris baxanda, el bil ki, mumbr tarixinin i zn, onun aralqlarnda is gy v ulduzlar grrsn. Parisin z kapitolisi var bu, hr bldiyy idarsidir; Parisin z Parfenonu var bu, Roterdam kilssidir; Parisin z Aventin tpsi var bu, Sent-Antuan civardr; Parisin z Azinarisi var bu, onun Sorbonnasdr; z Panteonu var burada da ona Panteon deyilir; z mqdds yolu var bu, taliyallar bulvardr; z Klklr qllsi var bu, onun fkar mumiyysidir; Paris d adam Hemoniyadan aa atmr onu camaat qarsnda l salr. Onun majo3-suna lotu-bambl, transteverlisin civar halisi, hamma4-sna qarmaq, ladzaronuna cibgir, kokneyin dabaz deyilir. Harada n varsa Parisd d var. Dmarsenin balqsatan alveri qadn Evripidin gyrtisatan qadnna sz ata bilr; diskatan Veyan kndirbaz

Foriozonda canlanr; sgr Ferapontiqon qrenader Vadsbongerl qol-qola gz bilr; antiki Damasip, yqin ki, zn Parisin khn ey satan alverilri il bir yerd ox yax hiss edr; Sokrat, lbtt, Vensen qalasna, Didro is Aqoro trfindn hbsxanaya salnard; kirpi qzartmasn Kurtilus icad etmidis, yada qzardlm rostfibi d Qrimo de la Renyer icad etmidir; Ulduzlar tann yuvarlaq gnbzind biz Plavtn yenidn hya olunmu trapesiyasn grrk; Apuleya rast gln v Afina portikind qlnc udur; qardaolu Ramo il havayyeyn Kurkulyon bir-birinin lap yax tay olard; dEqrfeyl Erqasili Kambaseres il tan etmyi yadndan xartmazd; q geyinn drd romaln Aleksimarx, Fedromu, Diabolu v Arqirippi bizim dvrmzd pot karetasnda Kurtildn Labata qaytdn grmk olar; Avl Keli Konqrionun qarsnda arl Nodye Poliinelin qarsnda dayanandan artq dayanmamdr; dorudur, Martona rhmsiz demk olmazd, lakin Pardaliska da el deyildi ki, ona yaxn durmaq mmkn olmasn; mzli bir adam olan Pantolab indi d ingilis kafesind kefcil Nomentan l salb glr; Kermohen Yelisey lnd tenor oldu, klkbaz Frazi is, Bobe kimi geyinrk, onun qabanda gz-gz veriln pulu yr; zhltknin birisi srtknzn dymsindn yapb sizi Tilrid dayandrr v iki min il sonra sizi Fesprionun szlrini tkrar etmy mcbur edir: Quis properantem me prehendit pallio1. Plavtn Epidik komediyasndan. Suren rab saxtaladrlm alban rabdr; Dezojyenin aznacan doldurulmu qdhi he d Balatronun dolu camndan geri qalmr; yal geclrd Eskvilindn nec iq glirdis, Per-Laezdn d el iq glir, yoxsulun be il mddtin satn ald qbir qullarn kiray etdiyi tabut qiymtinddir. Siz axtarn, grn el bir ey tapa bilrsinizmi ki, Parisd olmasn. Trofininin camnda olan ey Mesmerin qabnda taplar; Erqrafil Kaliostroda hya olunur; Brahman Vazafanta qraf SenJermend tcssm edilir; Sen-Medar qbiristanlnn mczlri Dmqdki mumiyy mscidinin mczlrindn he d geri qalmr. Parisin z Ezopu var bu, Mayedir, z Kanidiyas var bu, cavan qz Lenormandr. Vaxt il Delfa kimi, Parisin d rahatln ildayan ruhlarn zhuru pozur; Dodona sacayan hrldn kimi, o da masalar hrlmkl mul olur. Roma kurtizan qadnn taxta xarrd, o da qrizet qadnn taxta xarr; hr halda, gr XV Ldovik Klavdidn pis idis, xanm Dbarri Messalinadan yaxdr. Paris yunan fikir aydnln yhudi rksnql, qaskon boboazl il birldirrk grnmmi insan tipi yaradr, lakin bel insan vvllrd olmudur, bununla biz z-z d glmiik. Paris Diogeni, ovu, Hoqqabaz bir-birin qardrb navala etmkl, kabusu Konstitusionalistin khn nmrlri il bzmkl odruk Dklonu vcuda gtirir. Plutarx Zalm hkmdar he bir ey yumaltmaz deyirdis d, Sullann v Donisiann vaxtnda Roma dinc idi, narazlq etmdn z rabna su qatrd. Var Vibiskin doktrinr mdhiyysin inanrlarsa, onda Tibr Leta rolunu oynayrd; Var deyir: Ntra grasshos Tiberin habemus. Bubure Tiberim, id est seditionem oblivis. Paris hr gn milyon litr su iir, lakin bu ona yeri glnd zng vurub haray qaldrmaa mane olmur. Bununla bel, Paris yax olandr. O, ahan bir da il hr eyi qbul edir, sevgi mslsind ox da tlbkar deyil; onun Veneras Honttentot qzlarndandr; o glmk xatirin hr eyi fv etmy hazrdr; cismani eybcrlik onu nlndirir, mnvi eybcrlik ylndirir, qbaht kefini ar; sn dlduz da olsan, mzli oldunmu, bu, onun xouna glir. Htta hyaszln son pillsi olan riyakarlq da onu acqlandrmr; o, ox oxumudur, bel ki, dona Bizilio glnd burnunu tutmaya bilr; Tartfn duas onu Priapn hqr Horatsini narahat edndn daha artq dndrmr. Kainatn siftind olan xtlr Parisin alnnda tkrar olunur. lbtt, Mabil banda veriln bal Yanikul tpsind oynanlan polimniya rqslri deyil, lakin aradzldn qadn Stafila bakir qz Planesiyan gdn kimi, qalantereya mallar satan xrdavat qadn da eynn bu cr orada yngl xlaql qadn gdr. Mlum eydir ki, Dy qarovulxanas Kolizey deyil, lakin orada da, vaxt il Sezarn qarsnda olduu kimi, vhilik gstrirlr. Suriyada yemkxanada ilyn xidmti qadnlarn Seqo xaladan daha qng olduunu gman etmk lazmdr. Virgili hmi Roma axanalarna getdiyi kimi, Davil dAnje, Balzak v arle Paris meyxanalarna gedrmi. Paris ahanlik edir. Parisd dahilr iq sar, tlxklr meydan sulayr. Parisd Adonay guruldaya-guruldaya, ildrmlar saa-saa, on iki arxl arabasn srtl srb gedir; Silen d z eyin minib Paris glir. Silen dedikd Rampono nzrd tutulsun.

Paris kosmosun sinonimidir. Paris Afinadr, Romadr, Sibarisdir, Qdsdr, Pantendir. Mdniyytin, vhiliyin btn nvlri burada qsaca tmsil edilmidir. Parisin lindn gilyotin alnsayd, o bundan son drc naraz qalard. Qrev meydan az miqdarda zrrli deyil. Bel bdi bir bayram bel dviyyat olmadan bayram ola bilrdimi? Bizim qanunlar ox aqilan surtd bunu nzr almd, qan da gilyotin bandan bu bitib-tknmyn karnavaln stn damc-damc tklr. ON BRNC FSL. l sala-sala hakimlik etmk. Parisin hdudunu gstrmk olma, bel bir hdud yoxdur. Btn hrlrdn ancaq o, hkmnd olanlar istehza ed-ed z itati altnda saxlaya bilmidir. skndr hycanla demidir: Ey afinallar, xounuza glr! Paris yalnz qanun deyil, bundan da byk eylr yaradr. O, db yaradr; o, dbdn da byk eylr yaradr; o, mhafizkarlq yaradr. Alna gldimi, birdn axmaq olur: bzn bel eylr d edir; onda btn dnya onunla brabr axmaqlar; sonra da yuxudan aylr, gzlrini sil-sil bu szlri deyir: Mn axmaq deyilmmi?! Qulaqbatrc bir ssl dz briyytin zn glr. Bel bir qrib hr olarm? Burada alasmayan bir kild byklk tlxklikl, parodiya sl zmtl yola gedir, eyni az bir gn Sur-srafili, sabah uaq ttyini alr. Parisin ahan n xasiyyti var. Onun ylnclrind ildrmlar, dclliklrind byk qdrt var. Burada bzn z-gz qrdrma frtna qoparr. Bu frtnann partlaylarndan, vurumalarndan qopan uultular dnyaya yaylr. Onun ah srlri, caib eylri, dastanlar, eyni zamanda, btn hdyanlar dnyann mal olur. Onun gl, vulkan azndan qopmu kimi, yer zn bir lava tk bryr. Onun buffonadlarndan qlcmlar salr. O eyni drcd hm z hdyanlarn, hm d ideyalarn xalqlara qbul etdirir. Br mdniyytinin n yksk abidlri onun istehzalarna mticsin dzr, ylnmsi n z bdiliyini onun ixtiyarna verir. O hmtlidir, onun misli-brabri grnmyn, dnyaya azadlq gtirn 14 iyulu var; o btn xalqlar top-top oyunu zalnda and imy arr; onun 4 avqust gecsi vur-tut saat rzind feodalizmin minillik hakimiyytini yxr. O, fitri salam dncni insan iradsinin bir-birin razladrlm hrktin evir bilir. O, btn yksk, zmtli eylr klind meydana glmkl byyb artr. Onun parlts Vainqtonun, Kostyukonun, Bolivarn, Botssarisin, Riyeqonun, Bemin, Maninin, Lopetsin, Con Braunun, Haribaldinin zrin dr. Br midi harada parldasa, o oradadr. O, 1779-cu ild Bostondadr, 1860-c ild Leon adasndadr, 1848ci ild Petddir, 1860-c ild Palermondadr. O, Xarpers-Ferrid, br zrind toplaan amerikan abolisionistlrinin d, hava qaralanda Arid, dniz qranda, Hotsinin axanas qabanda yan Ankana vtnprvrlrinin d qulaqlarna amiran bir ssl Azadlq parolunu pldayr. O, Kanarisi, Kviroqu, Pizakan dourur; yer zrind olan btn byk ilr z balancn ondan alr. Ondan ilham alan Bayron Missolonqda, Maze Barselonda lr; Mirabonun aya altnda o, xitabt krss, Robespyerin aya altnda vulkan azdr; onun kitablar, teatrlar, incsnti, elmi, dbiyyat, flsfsi drs kitab vzifsini yerin yetirir. Btn insanlar bu kitablar oxuyur, bu kitablardan yrnir, onun hr an n Paskal, Renyosu, Korneli, Dekart, Jan-Jak, Volteri, srlr n Molyeri var; o z dilind btn xalqlar danmaa mcbur edir, bu dil klam hkmn alr; o, btn beyinlr trqqi ideyasn qoyur, onun mbarizd yaratd azadlq nzriyylri nsillr n sdaqtli bir silah kimi xidmt edir; 1789-cu ildn balayaraq, onun mtfkkirlrinin, airlrinin ruhu btn xalqlarn btn qhrmanlarnn qlbind yaayr. Lakin bu eylr he d ona sitallq etmy mane olmur, Paris adlanan bu nhng dahi, z hikmti il dnyann klini dyimkl brabr, Bujinyonun burnunun klini kmrl Tezey mbdi divarnda k bilir, ehramlarn da stnd Kredevil orudur szn yaza bilir. Paris hmi dilrini aardr: o ya nrildyir, ya glr.

Bli, Paris beldir. Onun taxtapular zrind grnn xfif n dnyaya yaylan ideyalardr. gr bilmk istsniz, o, da v palq yndr, lakin, hr eydn vvl, hr eydn yksk, ruhca zngin olan bir varlqdr. O ninki bykdr, onun ucu-buca yoxdur. Sorusanz ki, niy? Ona gr ki, csart ed bilir. Csart etmk! Trqqi csartl ld edilir! Btn anl zfrlr, az, ya ox drcd igidlikl qazanlr. nqilabn olmas n Montesknn onu qabaqcadan hiss etmsi, Didronun tbli etmsi, Bomarenin elan etmsi, Kondorsenin hesaba almas, Aruenin hazrlamas, Russonun vvlcdn grmsi kifayt deyildi, Dantonun csart etmsi lazm idi. Crtli olun! Bu ar da fiat lux1 kimi bir eydir. rli hrkt etmk n briyytin qarsnda hmi zirvlr banda anl qhrmanlq nmunlri olmaldr. Qhrmanlq tarix parlaq iqlar sar, bu, insanlarn n parlaq mllrindn biridir. fq d sknd csart etmi olur. Tbbs etmk, israr etmk, tabe olmamaq, z-zn sadiq qalmaq, tale il tk-tkin arpmaq, thlkni qorxmadan trksilah etmk, daltsiz hakimiyyti qamlamaq, mst olmu qalibiyyti bdnam etmk, mhkm durmaq, dnmmk bax, insanlara lazm olan ibrt drsi budur, budur onlar ruhlandran iq! Prometey mlindn Kambronun tnbki ubuuna yen d hmin qorxunc ildrm yr. ON KNC FSL. Xalqn varlnda yaayan glck. O ki qald Parisin qara camaatna, onlar yaa da dolanda qamen olaraq qalr. Uan tsvirini vermk hrin tsvirini vermk demkdir; buna gr d biz bu qartal yrnmk n adi bir srdn istifad etdik. Paris camaat haqqnda n yax tsvvr Paris civarnda ld etmk olar, biz bunun stnd israr edirik: onun n xalis cinsi, sl simas buradadr; btn bu qara camaat burada alr, burada ziyyt kir; ziyytd, zhmtd is insann hqiqi iki simas yaranr. Burada, he ksin tanmad hdsiz-hesabsz insan yn irisind, rab limannda ilyn hamballardan tutmu, Monfokol zibilxanas dlduzlarna qdr, crbcr n qrib tiplr qaynar. Tsetseron buna Fex urbis2 deyir; Berk nifrtl mob3 szn lav edir; tr-tkntlr yn, ktl, cahil sz rk ars duymadan, ox asanlqla sylniln szlrdir. Qoy bel olsun! Bunu demkdn n xar? N olsun ki, onlar ayaqyaln gzir? Onlar savadszdr, n olar? Yoxsa el buna gr siz onlar bal-bana buraxrsnz? Onlarn bdbxtliyini lnt evirirsiniz? Yoxsa maarif grk xalq ktllri irisin nfuz etmsin? Biz yen d maarif nvanlanan dvtimizi tkrar edirik. Biz yen d yorulmadan deyirik: Maarif! Maarif! Kim bilir, blk d, bu qaranlq dalb gedck. Mgr inqilablar dyiiklik gtirmirmi? Siz, ey filosoflar, mni dinlyin: oxudun, yrdin, izah edin, maariflndirin, fikrinizi aq deyin, ucadan dann, n bir ruhla gn inda aq hrkt edn meydanlarla qarda olun, gzl xbrlr sylyin, lifba kitabn sxavtl balayn, insan hququnu elan edin, Marselyoz oxuyun, xalqda ehtiras oyadn, pald aaclarndan yal budaqlar qoparn. deyalar qasraya evirin. Ktlni yksltmk olar. Biz ki bzn insan fikrinin, insan hissinin guruldayaraq, dalalanaraq, hayqraraq ml gtirdiyi sarslmaz tufanlardan istifad ed bilrik. Bu yaln ayaqlar, bu lpaq qollar, bu cndr paltar, bu nadanl, hqarti, bu cahilliyi byk ideyalarn fthin ynltmk olar. Xalqa drindn baxn, onda siz hqiqti grrsiniz. Ayanzn altndak irkli qumu dmiri ocana atn, qoyun bu qum risin, qaynasn, onda o, gzl kristala evrilr. Qaliley v Nyuton bu kristal vasitsil ulduzlar kf edrdi. ON NC FSL. Balaca Qavro.

Bu romann ikinci hisssind nql ediln hadisdn txminn skkiz-doqquz il sonra Tampl bulvarnda v ato-dO yaxnlnda, on bir-on iki yal bir uaa tez-tez rast glmk olard. Bu uaq bizim yuxarda tsvir etdiyimiz qamen oxaya bilrdi, ancaq bunun qlbi bo v tutqundu; slin qalanda, onun yanda olan uaqlar kimi, o da glmk istrdi. Bu uan ayanda kii alvar vard, ancaq bu alvar atasnn alvar deyildi; ynind arvad koftas vard, ancaq bu anasnn koftas deyildi. zg adamlar bu cr-cndr ona yazqlar gldiklri n vermidilr. Amma onun atas da vard, anas da. Atas onu tanmaq istmirdi, anas da sevmirdi. O, ata-anas ola-ola yetim qalan uaqlardand; bel uaqlara adamn, xsusil, yaz glir. Bu uaq zn hr yerdn artq kd yax hiss edirdi. Da klr onun n anasnn qlbi qdr srt deyildi. Ata-anas onu tpikl hyata atmd. O da bir sz demdn raz olmudu. Bu, hay-ky, diriba, zirk, qzn bir uaqd; onun solun znd canl, lakin xst bir ifad vard; o, hrd veyillnirdi, nm oxuyurdu, aq-aq oynayrd, qanovlarda elnirdi, ey ourlayrd, lakin ourluu gl-gl, piik kimi, sr kimi edirdi. Ona dcl deynd glrd, srsri deynd inciyirdi. Onun n snacaq yeri, n yemyi, n isti bir buca, n d sevdiyi adam vard, bununla bel, onun kefi kkd, nki srbstdi. Bu zavall uaqlar byynd, dyirman da altna dn kimi, mtlq ictimai qayda-qanunun tzyiqi altna drlr v orada zilirlr. Amma n qdr ki uaqdrlar, balacadrlar bundan canlarn qurtarrlar. Onlar hr der-deikd gizln bilirlr. Lakin bu uaq ky atlsa da, iki- aydan bir z-zn deyirdi: Gedim bir anam grm! O, bulvar trk edr, sirkin, Sen-Marten darvazasnn yanndan tr, sahil ksin enr, krplrdn ker, zn hr civarna yetirr, Salpetriyer xstxanasnn qabandan gedr, dz oxuculara tan olan 50-52 nmrli ev, Qorbonun daxmasna glrdi. Bu 50-52 nmrli daxma hmi bo olard, hmi d stn bir para kaz vurulard, kazda da yazlard: Otaqlar kiray verilir. ndi orada bir ne adam yaayrd, bu, ox az tsadf olunan hallardand. Bu adamlarn bir-biril he bir laqsi yox idi; Parisd beldir. Bu adamlar yoxsul sinfindndir; onlar sxnt irisind gzran keirn xrda burjualqdan get-ged yoxsullar, cmiyytin n aa drcsin atrlar, nhayt, glib ncisatan v cr-cndr yan olurlar. Bunlarn da yanna ancaq maddi mdniyytin tr-tkntlri axb glir. Jan Valjan zamanndak sas kirayniin qadn lb getmidi, onun yerini eynn o cr qadn tutmudu. Filosoflardan biri, ancaq hansnn olduu yadmda deyil, demidir: Qarlar he vaxt azlq elmir. Bu tz qarnn ad Brqon xala idi; onun hyatnda he bir mhm ey olmamd, yalnz tutuquu slalsi bir-birinin ardnca onun qlbind hkmranlq etmidi. Daxmadak kirayniinlr irisind n ar vziyytd bir ail yaayrd: bu ail ata il anadan, iki yetimi qzdan ibart idi. Onlar mumi daxmada, bizim vvllr tsvir etdiyimiz ardaqdan birind yaayrd. Bu ail, ilk baxda, ayr bir chtl deyil, ancaq son drc yoxsul olmalar il frqlnirdi. Ailnin bas ota kiray edrkn zn Jondret adlandrmd. Jondret burada mskn salandan bir qdr sonra hmin arvad arb dedi: Ana, gr tsadfn burada italiyal, ya blk d, ispaniyal yaadn sorusalar, onda bilin ki, bu, mnm. Bu arvad da, ondan vvlki arvad kimi, hm dalandar vzifsini grr, hm d pillkni sprrd; Jondretin bura glmsi, sas kirayniin qadnn yaddan xmayan bir ifadsin gr, he bir eyin glmsini xatrladrd. Bu ail hmin cndr paltarl n uan ailsi idi. O bura glirdi; o burada yoxsulluq v qmqssdn baqa ayr bir ey grmrd; he ks onu glr zl qarlamrd, bu daha kdrli idi; burada o ancaq soyuq ocaa, soyuq rklr rast glirdi. ri girnd ondan soruurdular: Haradan glirsn? O, bel cavab verirdi: Kdn. Gednd soruurdular: Hara gedirsn? O, bel cavab verirdi: Ky. Anas onu danlayaraq deyirdi: Sn niy bura glirsn?

Nvazidn mhrum olan bu uaq zirzmid bitn xrdaca, solun bir ota bnzyirdi. Bundan o, ziyyt kmirdi, he ksi d buna gr tqsirlndirmirdi. Ata-ana nec olmaldr o bunu he lazmnca bilmirdi. Lakin anas onun baclarn sevirdi. Bir ey bizim yadmzdan xmdr: Tampl bulvarnda bu uaa kiik Qavro deyirdilr. Ona niy Qavro deyirdilr? Onun atasna niy Jondret deyirdilrs, yqin, el buna gr d ona Qavro deyirdilr. Atalq v vladlq laqlrini instinktiv surtd qrmaa meyil etmk, grnr, bzi yoxsul aillr xas olan bir eydir. Qorbonun daxmasnda, Jondretlrin yaad otaq koridorun lap sonunda idi. Bunun yanndak kiik ota cnab Marius deyiln kasb bir adam tutmudu. ndi bu cnab Mariusun kim olduundan bhs edk.

BRNC FSL. Doxsan ya v otuz iki di. ox-ox bundan vvl Buera, Normandiya v Sentonj klrind yaayan adamlar irisind indi d cnab Jilnorman adl bir qocan xatrlayan, onu hrmtl yad edn xslr vardr. Cnab Jilnorman el onda da - o adamlar hl cavan ikn - qoca idi. Kemi deyiln dumanl klglr almini malxulya iind mahidy dalanlar n bu surt Tampln yannda olan klrin dolanbaclarndan hl d tamamil itib getmmidir; hal-hazrda Tivolinin yeni mhlsinin klrin btn Avropa paytaxt hrlrinin ad verildiyi kimi, XIV Ldovikin vaxtnda da Tampln qonuluunda olan klr Fransa yaltlrinin ad verilmidir. Bu is irliy doru hrkt edildiyini gstrn trqqiprvr hadis idi. Cnab Jilnorman 1831-ci ild hl tamamil gmrah bir adamd; o, ancaq ox yaad n baqalar arasnda maraq oyadan xslrdndi; gr bu xslr vaxt il mumi ktldn he frqlnmirdis, indi qeyri-adi grnrdlr, nki he ks oxamrdlar. Bu, ox qrib bir qoca, tam mnas il baqa bir dvrn adam idi, tpdn drnaa kimi XVIII srin bir az lova, sl burjuas idi; markizlr z titullar il fxr etdiklri kimi, o da qdim v hrmtli burjua ad il fxr edirdi. Onun ya doxsan tmd, amma zn ax tuturdu, brkdn danr, yax grr, doyunca yemk-imyi xolard, yuxuda phlvan kimi xoruldayrd, otuz iki diinin otuz ikisi d dururdu. Amma bir ey oxuyanda gzlk taxrd. Aiqmcazd, hr yetni sevrdi; ancaq ki on ildn oxdu, deyirdi, arvadlara qtiyyn yaxn durmuram. Szndn bel xrd ki, o daha arvadlarn xouna gl bilmz. Ancaq bu szdn sonra hmi Ona gr ki, ox qocayam szn deyil, Ona gr ki, ox kasbam szn lav edirdi. Deyirdi snq xmayaydm... onda grrdiniz nlr edirdim!.. Onun, dorudan da, ild on be min livrdn artq gliri olmurdu. O bir eyin arzusunda idi: miras sahibi olsun, yz min frank gliri olsun, muq saxlasn. Bundan aydn grnr ki, onu he d Volter kimi btn mr boyu ln, ldn dm sksn yal qocalardan hesab etmk olmaz. Onun ox yaamas snq qabn ox qalmas kimi deyildi. Bu gmrah qoca ox salam idi. O, drin adam deyildi, tez zndn xrd; yaman da acql idi. Bo bir eyin stnd tufan qoparrd, ox vaxt da tamamil haqsz olurdu. Ona sz qaytaran olsayd, laacn i salr, adama byk dvrdkindn daha srt divan tuturdu. Onun llidn ox ya olan, r getmmi bir qz vard; ac tutanda bu qz brk yumruqlard v ox istrdi ki, onu lap qamlasn. Ona el glirdi ki, qzn indi d skkiz ya var. O z xidmtilrini ay haramzadlr! dey-dey mhkmc illlyirdi. Onun n ox xolad sylrdn biri d Ay giclr, gicbsrlr! idi. Eyni zamanda, onda ox az tsadf ediln bir xasiyyt vard: o, tamamil zn l ala bilirdi. Gic bir dllk vard, o hr gn gedib ona zn qrxdrard; bu dllyin ondan zhlsi gedirdi: z qng, ivli arvadn ona qsqanrd. Cnab Jilnorman dnyada olan hr ey haqqnda mhakim yrtmk bacarn ox yksk tutur, arif

olmas il lovalanrd. Onun tizfhmliyindn biri budur: Mnmi baa dmrm? Bir bir mni dildimi, o saat bilirm o hans arvaddan stm sramdr. Onun dan hmi hssas adam, tbit szlril dolu olurdu; tbit szn bizim indi bildiyimiz kimi geni mnada iltmirdi; bu sz z baa ddy kild iltmyi, buxarnn qabanda z zarafatlarna lav etmyi xolayrd. O, bel deyirdi: Tbit btn mdni lklr hr eydn bir az vermk istyir, onlardan he bir eyi, htta vhiliyin ylncli nmunlrini bel, sirgmir. Asiyada v Afrikada olan btn eylr, kiik hcmd Avropada vardr. Piik ev plngidir, krtnkl cib timsahdr. Opera rqqaslri d adamyeyn vhilrdir, ancaq rnglri hraydr. Onlar adam birdn yemirlr, yava-yava gmirirlr. Lakin el d olur ki ah, sehrbazlar! adam birdn isitrdiyy evirib diri-diri udurlar. Karaiblayn yediyindn ancaq smk, onlarn yediyindn ancaq qrnt qalr. Bizim xasiyytimiz beldir. Biz xryi bir anda trmrk, lzztl yeyirik. Biz limiz ken ikar bir zrb il ldrmrk, onu yava-yava paralayrq. KNC FSL. Ev yiysin oxar. Cnab Jilnorman Ehtiraslar ksind, Mare mhllsind, 6 nmrli evd yaayrd. Ev onun znnk idi. Bu ev oxdan sklm, onun yerind baqa bir ev tikilmidir. Paris klrinin ev nmrsi hmi dyidiyi n, indi, yqin, bu evin d nmrsi dyimidir. Cnab Jilnorman ikinci mrtbd, hm ky, hm d baa baxan geni, qdim bir mnzild yaayrd; onun mnzilin, lap tavana qdr, iri xallar vurulmudu; xallar Qobelen v Boves manufaktur mallarndan idi, stnd d oban hyatn tsvir edn killr vard; plafon v panno sjetlri kiik hcmd kreslolarn znd tkrar olunurdu. arpaylarn qabanda koromandel lakl, doqquz bkml byk irmalar vard. Uzun v qng prdlr geni v zmtli qrnlarla pncrlrdn sallanrd. Pncrlrin qabanda olan baa lnmi tin qapdan, on iki-on be pillli pillknl enmk olurdu; qoca Jilnorman bu pillknl ox cld xb-drd. Yataq ota yanndak kitabxanadan baqa onun fxr etdiyi ox gzl bir buduar da vard: bu gzl otaa herald zanbaqlar v crbcr gl-ik killri olan la hasar palerlr vurulmudu. Bu palerlri XIV Ldovikin dvrnd, cnab de Vivonun srncam il krk czasna mhkum ediln dustaqlar hazrlamd; cnab de Vivon bunlar z muqlri n dzltdirmidi. Bu palerlr cnab Jilnormana atasnn xalasndan miras qalmd. O, yz il yaam dlisov bir qar imi. Cnab Jilnorman iki df evlnmidi. O z dalar il qismn saray adamn, qismn d mhkm iisini xatrladrd: slind, o he saray adam olmamd, amma mhkm iisi ola bilrdi. Kefi glnd mehriban v glad olurdu. El kiilr var ki, arvadlar onlar hmi aldadr, muqlri aldatmr, nki onlar ox pis r, amma ox mehriban oyna olurlar cnab Jilnorman da gncliyind bel kiilrdndi. Onun rssamlq sntindn ba xrd. Yataq otanda ordansn frasndan xan namlum bir xsin ox gzl kli aslmd; bu kil geni bir slubla, sanki, etinaszca kilmidi, slind, n xrdaca tfrratna qdr ilnmidi. Jilnormann kostyumu n XV Ldovik, n d XVI Ldovik dvrnn kostyumu idi; o, Direktoriyann q geyinn adamlar kimi geyinirdi: o vaxta qdr zn cavan hesab edir, dbdn xmrd. O, zrif mahuddan tikilmi enli yaxal, sivri, uzun tkli, iri, polad dymli frak, qsa alvar, toqqal km geyirdi. llrini hmi jiletinin cibin qoyar, z d byk-byk deyrdi: Fransa inqilab n alaq v avara adamlarn iidir. NC FSL. Al dryas. Cnab Jilnormann on alt ya olanda Volter trfindn trnnm ediln, lakin o zaman travtini itirmi Kamarqo v Salo adl iki mhur gzl bir axam operada larnetl ona baxm,

o bel bir rf layiq grlmd. Bu qayda il o, iki at arasna ds d, igidcsin geri kilmi, Naarn adl he ksin tanmad balaca bir rqqasy sar getmidi; Naarnnn da onun kimi on alt ya varm, Jilnorman ona vurulubmu. Jilnormann yadnda ox eylr qalmd. O, hycanla deyirdi: Ah, o Kimar-Kimardini-Kimandinettan mn sonuncu df Lonanda grnd n qngdi! Onun solmaz hisslr deyiln xrda hrklri, firuz qal sras, tz doulmu aa rngind paltar, hycan adl muftas vard. Cavan vaxtnda geydiyi nenlondren kamzolunu hvsl v byk bir maraqla tsvir edirdi. Mn rqi Levantal trk kimi bznrdim, - deyrdi. yirmi ya olanda tsadfn xanm de Buflenin gzn dyir, xanm de Bufle ona fsunkar divan adn verir. Cnab Jilnorman onun vaxtnda hkumt banda duran siyasi xadimlrin v siyasi adamlarn adn eidnd acqlanr, bu adlar alaq v burjua adlar hesab edirdi. xbar, jurnal adlandrd qzetlri oxuyanda zn glmkdn gcl saxlayrd. Deyirdi: Bel d adam olar: Korbyer, Hman, Kazimir, Perye! Baxn da, bunlar da glib nazir olub! Tsvvr edirm, mnim adm qzetd nec grnrdi? Cnab Jilnorman, nazir! Nec glmli olard! Amma bel giclrin arasnda bu da ola bilr! Qadnlarn yannda onlardan qtiyyn kinmdn, hr eyi layiq olan da, olmayan da he dnmdn z ad il sylyrdi. Kobud, glmli, biabr eylri soyuqqanllqla v sakitc, htta xsusi bir da il deyrdi. Dannda olan bu dbsizlik onun vaxtnda qbul ediln eylrdndi. Demk lazmdr ki, poeziyada olan parafraz dvr, eyni zamanda, nsrd hr eyi aq sylmk dvr idi. Jilnormann xa atas demidi ki, bu xobxt bir adam olacaq, buna gr d ona al dryas kimi iki drin mnal ad qoymudu. DRDNC FSL. Yz il yaamaq iddias. Jilnorman doulduu Mulen hri kollecind bir ne df mkafat almd, htta bir df mkafat ona Nivernez hersoqu z z li il vermidi; bu hersoqa o, Never hersoqu deyrdi. N Konvent, n XVI Ldovikin lm, n Napoleon, n Burbonlarn geri qaytmas he bir ey bu hadisni onun hafizsindn sil bilmmidi. Onun tsvvrnd Never hersoqu srin n byk bir simas kimi qalrd. Deyirdi: O nec cazibdar bir yan idi! Mavi orden lentas ona nec yarard! II Yekaterina Bestujevdn qzl eleksir hazrlamaq sirrini min manata ald n cnab Jilnorman Polann bldrlmsi mslsind onun tqsirindn kemidi. Jilnorman cua glrk deyirdi: Qzl eleksir! Yarm unsiya sar Bestujev tinkturas v general Lamotun kapeli XVIII srd bir luidor idi, z d bu, sevgi bdbxtliyin tutulanlar saaltmaq n n gzl vasit, Venerann gndrdiyi btn drdlrin drman idi! XV Ldovik eleksirdn iki yz papaya gndrmidi. Qoca Jilnormana deyilsydi ki, qzl eleksir xlorlu dmirdn baqa bir ey deyil, o, yamanca hirslnr, zndn xard. O, Burbonlara sitayi edr, 1789-cu il byk bir nifrt bslrdi. O, terror vaxtnda zn nec xilas etdiyindn, ban saxlamaq n n qdr al v soyuqqanllq gstrdiyindn uzun-uzad danmaa hazrd. Cavanlardan biri onun yannda respublikan triflsydi, o, el qzblnrdi ki, az qalard urunu itirsin. Bzn doxsan yanda olduuna iar edrk deyrdi: Doxsan nc ili mn iki df grmycym, bu midl mn zm tslli verirm. Amma bzn evdkilr Mn yz il yaayacam nzrd tutmuam, deyirdi. BENC FSL. Bask v Nikoletta. Cnab Jilnormann z nzriyylri vard. Onun nzriyylrindn biri budur: gr kii znn xeylana ox tq gstrirs, znn d arvad varsa, bu arvada qar da laqeyds, bu arvad da irkins, qaqabaql is, z hququnu yaxca drk edirs, toyuq aac stnd oturan kimi, qanun mcllsinin stnd oturursa, hl bir qsqancdrsa, onda bu kiinin l-qolunu amas v

rahatlq ksb etmsi n birc yol qalr: pul kissini arvadnn ixtiyarna versin. Bel bir knll istefa il azadl qaytarmaq mmkndr. Onda arvad zn muliyyt tapar. O, az vaxtda pulla rftar etmyi, barmaqlarn qara pulla irklndirmyi, icarilri yrtmyi, fermerlri tlim etmyi, vkillri narahat etmyi, notariuslara balq etmyi, katiblri danlama, mxtlif dftrxana sianlar il i grmyi, dava kmyi, kontrakt trtib etmyi, knl istyn kild mqavillr balama, zn evd tam aa hesab etmyi, satma, alma, ilr srncam vermyi, buyurma, vd etmyi, aldatma, uzlama, ayrlma, gzt getmyi, geri kilmyi, hcum etmyi, ii yoluna qoyma, ii pozma, qnat edib qpik-quru yma, yzlri havaya sovurma yrnir; o, bir-birinin ardnca axmaqlq edir, bununla da ylnir, bu is onun balca v sas xobxtliyini tkil edir. ri ona etinaszlq gstrir, o da rinin varyoxunu datmaqla tslli tapr. Cnab Jilnorman bu nzriyyni z zrind tcrbdn keirmi v dediyi kimi d olmudur. kinci arvad onun iini ox canfanlqla aparr. Nhayt, bir gn o, dul qalanda grr ki, yaamaq n ild gc-bla il on be min livr gliri var, bu da ancaq o zaman ola bilir ki, o, txminn btn dvltini mr boyu rentaya qoymu olsun; lndn sonra da bunun drdd verilmyckdi. O dnmdn bu rti qbul etmidi, lndn sonra miras qalb-qalmayacana hmiyyt vermmidi. O, ata-baba mlknn bana crbcr hvalatlar gldiyini grmd. Msln, ata-baba mlk dnb milli mlak ola bilrdi, o, fransz dvlt borcunun qrib halda dyidiyinin, bu borcun birdn d biri qdr azaldnn ahidi olmudu, buna gr d dvlt borcu yazlan dftr ox da inanmrd. Deyirdi: Bunlar hams bir zibildir! Biz demidik ki, cnab Jilnormann Ehtiraslar ksind yaad ev onun z evi idi. O hmi iki qulluqu saxlayrd: bir adam, bir d bir qz. Cnab Jilnorman tz bir qulluqu tutanda ona mtlq yeni ad qoyard. Kiilr, hans yaltdndirs, o yaltin adn verrdi: Nim, Kontua, Puateven, Pikar. Onun sonuncu nkri tngnfslik xstliyin tutulmu lli be yal kk bir adamd, qlar arl idi, he iyirmi addm da yyr bilmzdi, lakin o, Bayronda anadan olduundan, cnab Jilnorman ona Bask ad vermidi. O ki qald qulluqu qadnlara, cnab Jilnorman onlarn hamsna Nikoletta deyrdi (htta Manyona da bel ad vermidi, bunun haqqnda sonra shbt gedckdir). Bir df mhur bir apaz qadn onun yannda qulluqu durmaa glir; o z iinin ustas olan anl apaz qadnlar cinsindn idi. Cnab Jilnorman ondan soruur: Siz ayda n qdr maa almaq istyirsiniz? Otuz frank. Sizin adnz ndir? Olimpiya. Yax da, sn ayda lli frank alacaqsan, adnsa Nikoletta olacaq. ALTINCI FSL. Bu fsild Manyon iki krp ua il nzr arpacaq. Cnab Jilnormann kdri qzbl ifad olunard; qm-qss onu zndn xarard. O yaman mvhumat idi; hrktlrind is hr cr srbstliy yol verrdi. Biz nec d demidik ki, o, hr eydn ox z zahiri grn il bir eyi gstrmy alard; alard gstrsin ki, o yen d qadnlara prsti edir v bel bir adam kimi hrt qazanmdr bundan drin bir daxili mmnunluq duyurdu. O bunu z n n byk hrt hesab edirdi. Lakin n byk hrt bzn ona he gzlnilmyn hdiyylr gtirirdi. Bir gn ona, istirdiyy sbtini xatrladan uzunsov bir sbtd tzc dnyaya glmi totuq bir olan ua gtirirlr; uaq qayda-qanunla blnmidi v ssi yetdikc barrd, cnab Jilnormann alt ay vvl qovduu qulluqu arvad bu ua gndrmidi, z d demidi ki, bu, onun oludur. Onda cnab Jilnormann dz sksn drd ya vard n az, n ox. Bu hadis camaat brk qzblndirmidi: O utanmaz ngi kimi aldatmaq istyir? Kim onun szn inanar? Bel d hyaszlq olar? Bel d murdar bhtan olar?! Lakin cnab Jilnorman z he acqlanmad. O, bel bir bhtandan mmnun qalb, mehriban bir qoca kimi glmsyrk, uaa baxd v knara sylyirmi kimi dedi: N var? Burada n var ax? Burada qrib n var ki? Siz dli olmusunuz, lap nadan adam kimi aznza glni danrsnz! Kral Doqquzuncu Karln gey olu Anqulem hersoqu sksn be yanda on be yal ynglmcaz bir qzla evlnmidi; Bordo arxiyepiskopu, kardinal Surdinin qarda,

dAli markizi cnab Virjinaln prezident arvad Jakenin qulluqusundan olu olanda sksn ya vard, bu uaq hqiqi bir mhbbtin vlad idi; sonralar o, Malta ordeni kavaleri v hrbi dvlt maviri olmudu. srimizin n grkmli adamlarndan biri olan abbat Tabaro sksn yeddi yal bir qocann oludur. Bel hadislr n qdr istsniz var. Nhayt, Tvrat yada salaq! Bununla bel, deyirm ki, bu balaca cnab mnim olum deyil. Hr halda, onun qeydin qalmaq lazmdr. Onun burada tqsiri yoxdur. Bu hrktin smimiliyin inanmamaq olmazd. Bir ildn sonra hmin qadn ona ikinci bir hdiyy gndrdi. Yen d olan ua idi. Cnab Jilnorman bu df tslim oldu. Uaqlar anasna qaytararaq, onlarn saxlanmas n hr ay yz altm frank vercyini vd etdi, bu rt il ki, o daha z iddiasn tkrar etmsin. Sonra bunu da lav etdi: minm ki, o, uaqlara yax baxacaq. Mn d hrdnbir glib onlara dycym. O bel d elyirdi. Cnab Jilnormann vaxt il bir kei qarda vard, o, otuz il Patyed akademiya rektoru olmudu, yetmi yanda lmd. Cnab Jilnorman deyirdi ki, o lnd hl cavand. Tezlikl yaddan xb gedn bu adam zrrsiz, lakin xsis bir adamd; kei olduundan rast gldiyi dilniy sdq vermyi zn borc bilirdi, lakin dilnilr artq idn xan moneron v srtnm su verirdi. Bu qayda il yolda cnnt gedrkn hiyl ildib, chnnm dmd. Lakin onun byk qarda cnab Jilnorman sdq vernd z xeyrini gdmrd, hvsl, hm d sxavtl sdq verirdi. O xeyirxah, istiqanl, drdqalan bir adamd; dvltli olsayd, vaxtn dbdb il keirrdi. Cnab Jilnorman istyirdi ki, ona yad olan hr ey, lap dlduzluq z d, geni ld olsun. Bir df ona dn miras alarkn, vkillrdn biri ox kobud surtd, hm d aqca onu soyur. Cnab Jilnorman tkbbrl deyir: h, bel d murdar i olar! Bel xrda bir ourluq n mn onun yerin xcalt kirm. Ham, htta klkbazlar da crlamdr. Mnim kimi adamlar bu qayda il d aldatmaq olarm?! Mni qaln bir med adam soyan kimi, soyublar, ancaq ox pis kild. Sylvae sint consule dignae!1 Biz dedik ki, cnab Jilnorman iki df evlnmidir. Birinci arvaddan onun bir qz olmudu ki, indi d evd qaryb qalr. kinci arvaddan da bir qz olmudu; o qz txminn otuz yanda lmd; o sevrkmi, tsadfi olaraqm, ya baqa bir sbb grmi adi bir zabit r getmidi; bu zabit respublika v imperiya ordusunda xidmt etmi, Austerlits vurumasnda xa nian, Vaterloo hadissind polkovnik rtbsi almd. Qoca burjua deyirdi: Bu, mnim ailm n bir lkdir. O, ara vermdn burunotu kr, linin dal il, xsusi bir inclikl krujeval jabosunu zrdi. Allaha o, ox az inanrd. YEDDNC FSL. Bel bir qayda: ancaq axamlar adam qbul et. Cnab Al Dryas Jilnorman bel bir adamd. Onun sa hl tklmmidi, allamd, lakin tamam aarmamd; hmi d san it qula deyiln qayda il darard. mumiyytl, onun n qdr zif chtlri olsa da, o, ox hrmtli bir xsiyyt idi. Onun hr bir hrktind XVIII srin ynglmcazl v zmti ks olunurdu. Cnab Jilnorman Restavrasiya dvrnn ilk illrind Sen-Jermen civarnda, Servandoni ksind, Sel-Slpis kilssin yaxn bir yerd yaayrd; onda o hl cavand: 1814-c ild onun ancaq yetmi drd ya tamam olmudu. O, ox sonra, ancaq sksn yana atanda dinclmk n Mare ksin kmd. Lakin o, kbar almini trk ets d, vvlki adtlrindn l kmdi. Onun adtlrindn balcas bu idi: gndzlr qapsn kilidlr, axam olmam he ksi he vchl qbul etmzdi v bu adtini qtiyyn pozmazd. Saat bed nahar edr, ancaq bundan sonra onun qaplar alard. Onun vaxtnda db bel idi, o da qtiyyn bundan l kmk istmirdi. Deyirdi: Gndz pisdir, pncr qaplarn rtmkdn baqa ayr he bir ey layiq deyil. Kbar adamlarn al gyd xan ulduzlarla bir yerd iq samaa balayr. O da qaplar brk-brk balar, he ksi, lap kral z d gls, iri buraxmazd. Onun srinin qdim incliyi bu adtd ifad olunurdu.

SKKZNC FSL. Bir-birin oxamayan iki adam. Biz cnab Jilnormann iki qz olduunu sylmidik. Onlarn arasnda on il frq vard. Cavanlnda onlar bir-birin ox az oxayrd; n xasiyytlri, n zlri qtiyyn onlarn bac olduqlarn xatrlatmrd. ox gzl qlb malik olan kiik qz btn lvi eylr czb edirdi. Onun gldnikdn, poeziyadan, musiqidn xou glirdi, fikirlri xyal almind uurdu. Bu n, bu msum qz hl lap uaq vaxtlarndan adaxlanm qz kimi bir qhrmann xyal il yaayrd, bu qhrmann surti tutqun bir kild onun gzlri nndn ayrlmrd. Byk qzn da z arzular vard; mavi nginlrd onun gzlrin bel bir adam grnrd: orduya rzaq alan, xoxasiyytli, kk, ox varl bir alveri, adam zn mftun edn axmaq bir r, bir milyonu, ya da, he olmasa, bir prefekt; prefekturada qbullar, dhlizd duran boynundan zncir asm qap, tntnli ballar, bldiyy idarsind sylniln nitqlr, o da cnab prefektin zvcsi btn bu eylr bir qasra kimi onun tsvvrnd canlanrd. Bu iki bac uaq vaxtlarndan, hr z arzusuna gr qzlq xyallarna dalrd. Onlarn ikisinin d qanad vard, ancaq birininki mlk, o birininki qaz qanad idi. Lakin bu dnyada he bir arzu tamamil yerin yetmir. Yer znd indi cnnt mmkn deyil. Kiik qz xyalnda arzulad qhrmana r getdi, ancaq ox kmdi ki, ld. Byk qz he r getmdi. Byk qz bizim romana dnd artq qarm, dymdr, ox az tsadf ediln sivri burunlu, ktbeyin bir qzd. Sciyyvi bir tfsilat: aildn knarda he ks onun adn bilmirdi. Ham onu ancaq Madmazel Jilnorman byk qz adlandrard. Madmazel Jilnorman byk qz txxs gstrmkd hr bir ingilis missisini gerid buraxard. O, son drc utancaqd. Dhtli bir xatir hmi onu narahat edirdi: bir df bir kii onun corabban grmd. Yaa dolduqca onun bu utancaql da artrd. Madmazel Jilnormana hmi el glirdi ki, onun emizeti lazmnca sx deyil, knardan baxanda bdni grnr, hm d boynunu tamamil rtmr. O, hdsiz-hesabsz sancaqla, ilm-dym il tualetinin el yerlrini sancaqlayr v brkidirdi ki, he ksin alna da glmzdi ora baxsn. Dymdr qzlar hmi bel olur: onlarn qalas n qdr az thlk qarsndadrsa, onlar bir o qdr ox sayqlq gstrirlr. Lakin qarm qz bakirliyinin bu sirrini kim izah ed bilrdi: xalas nvsi ulan polkunun kiik zabiti Teodl onu pnd, o buna lap rkdn icaz verrdi. Madmazel Jilnorman ulana xsusi bir hsnrbt gstrs d, verdiyimiz dymdr lqbi ona son drc yarard. Madmazel Jilnorman mmmal mxluqu idi. Dymdrlik yarismtli, yarqbahtli bir haldr. Dymdrlik onda riyakarlqla birlmidi: bunlar bir-birin ox uyun gln eydir. Madmazel Jilnorman mqdds Mrym cmiyytinin zv idi. Bayram gnlrind bzn a rtk rtrdi; astadan xsusi dualar mzldard. sann mqdds qlbin tzim edrk mqdds qana ixlaskarlq gstrrdi, yezuit rokokosu slubunda qurulan mehrab qarsnda saatlarla durard, adi dindarlar n bal olan ibadtxanada mahidy dalaraq, zrl rtlm uzun aac stunlar arasnda uan xrdaca mrmr buludlara doru ruhn ykslrdi. Madmazel Jilnormann madmazel Vobua adl bir ibadtxana rfiqsi vard; o da madmazel Jilnorman kimi qarm qzd; z d yamanca axmaqd. Madmazel Jilnorman onun yannda byk al sahibi idi. Madmazel Vobua agnus dei v ave Maria1 dualarndan, bir d mrbb biirmyin mxtlif qaydalarndan baqa he bir ey bilmirdi. O, caib bir eydi: kakum z al il nzr arpd kimi, o da z axmaql il nzr arprd, ancaq onun axmaqlnda birc dn d xal yox idi. Demk lazmdr ki, madmazel Jilnorman qocalmaqla uduzmaqdan artq udmudu. Btn passiv tbitli adamlarn taleyi beldir. O he vaxt kinli olmamd, bunu is rti olaraq yaxlq hesab etmk olar; illr insan tbitini rndlyir, madmazel Jilnorman da get-ged yumalmd. Namlum bir kdr onu zrd, bunun sbbini o z d bilmirdi. Onun btn varl artq

qurtarm olan bir hyatn lamtlrini gstrirdi, slind is onun hyat hl he balanmamd. Madmazel Jilnorman atasnn tsrrfatn idar edirdi. Yuxarda grdymz kimi, onun bacs vaxt il cnabi qds Byenevenin yannda nec bir yer tuturdusa, o da cnab Jilnormann yannda el bir yer tuturdu. Qocadan v qarm qzdan ibart olan bel aillr he d nadir ey deyil. Hmi bir-birind dayaq nqtsi tapmaq istyn bu iki zif mxluqa adamn yaz glir. Cnab Jilnormann evind onun zndn v qarm qzndan baqa, balaca bir uaq da vard; o, cnab Jilnormann yannda tir-tir sr, dinib-danmazd. Cnab Jilnorman onunla ancaq srt danar, bzn d laacn onun stn qaldraraq deyrdi: Zhmt olmasa, cnab, bir bura gl! Yaxn gl, avarann bir avara, sital. Di cavab ver, yaramaz! Bel dur ki, sni grm, haramzad! Daha nlr deyrdi. Cnab Jilnorman onu ox istrdi. Bu uaq onun nvsi idi. Biz yen d bu uaa rast glcyik.

BRNC FSL. Qdim salon. Cnab Jilnorman Servandoni ksind yaayanda, tez-tez bir ne sem v aristokrat salonlarna gedrdi. Onu, burjuaziya ailsindn olsa da, hr yerd qbul edrdilr. Bir d ki, o hm z hqiqi al il, hm d ona istinad ediln alla, yni ikiqat all olduundan onunla bir mclis dmy alardlar, ona byk hrmt gstrrdilr. Lakin o ancaq tsir gstr bildiyi mclislr gedirdi. El adamlar var ki, onlar nyin hesabna olursa olsun, baqalarna tsir gstrmy alrlar hr nec olsa, zlrin qar maraq oyatmaq istyirlr... Onlar orakl rolunu oynaya bilmirs, onda ylndirici adam roluna girirlr. Cnab Jilnorman bunlarn he birindn deyildi. O, royalist salonlarda he d z lyaqtini endirmdn nfuz gstr bilirdi. O hr yerd bir orakl kimi ad xartmd. ndi ninki cnab Bonaldla, htta cnab Benji-Pi-Valle il d mbahis edrkn qalib gldiyi olurdu. O, tqribn 1817-ci ild, hftd iki df, axamlar, qonuluqda, Feru ksind yaayan de T. adl abrl v hrmtli bir baronessann evin gedrdi; baronessa de T.-nin ri, XVI Ldovikin padahl dvrnd Berlind Fransa sfiri vzifsind olmudu. Baron de T. salnda heyvan maqnetizmi il, ekstatik vziyytl v qeybdn xbr vermk mslsil ox maraqlanarm; o, mflis olaraq mhacirtd lmd; btn var-dvltinin vzin, qrmz tumacla cildlnmi, zr knarl on cild lyazma qoyub getmidi; bu lyazma Mesmer v onun can haqqnda olan maraql xatirlrdn ibartdi. Xanm de T. lovalndan bu xatirlri ap etdirmirdi, kiik bir glirl dolanrd: bu glir d bir mcz hesab oluna bilrdi. Xanm de T. zn saraydan knarda tuturdu; o deyrdi ki, saray hddindn artq yma bir cmiyytdir; inzivaya kilrk, yoxsulluq iind, nciban v tkbbrl yaayrd. Bir ne, lap hftd iki df onun buxars bana ylrd, bu is lap xalis royalist salon tkil edirdi. Burada onlar ay iirdi, klyin haradan smsi il v bu klyin onlarda elegiya, ya mdhiyy hval-ruhiyysi ml gtirmsi il laqdar olaraq, gah drindn ah kir, gah da hal-hazrk qayda-qanundan, xartiyadan, bonapartistlrdn, burjuaziya trfindn veriln mavi orden lentinin murdarlanmasndan, XVIII Ldovik yakobiniliyindn ra-ra, acql-acql danrdlar. Burada kraln qardann verdiyi midlrdn asta-asta shbt edirdilr, bu kraln qarda sonralar X Karl oldu. Burada Napoleonu Sarsaq adlandran k nmlrini rkdn alqlayrdlar. Hersoginyalar, n inc v cazibdar kbar qadnlar federatlar haqqnda sylniln bu qitlri son drc bynirdilr: Ey, sn, kynyini alvarna sal! Yoxsa deyrlr ki, axmaqsan, axmaq. Qorxudan ltlrin dili olub lal.

A bayraq ucaldr onlar indi, bax. Burada kalamburla, adi sz oyunlar il ylnirdilr, bu onlara ox srrast sylnn kinayli sz kimi grnrd. zlrindn rbailr, htta beyt d qourdular. Nazir Desolun, Degaz v Deserin d daxil olduu mtdil hkumt haqqnda bu stirlri dzltmidilr: Tezlikl mhkm olsun dey bu laxlayan txt. Dekaz, Desol, Deser, siz sprln, nhayt. Ya da perlr palatas bu iyrnc Yakobinlr palatas zvlrinin siyahsn el dzldirdilr, adlarn yerini el dyidirirdilr ki, msln, bel bir cml ml glirdi: Dama, Sabran, Gvion, Sen-Sir2; mumiyytl, glmli xrd. Bu xrdaca cmiyytl inqilab l salmaq istyirdilr, hr nec olsa, onun qzbli szlrini onun leyhin evirmy alrdlar. gr tbiri caiz is, z mahnlarn oxuyurdular: imiz dzlir, tale olur yar! Aslsn fnrdn bonapartlar! Nmlr gilyotini xatrladr. Nmlr bu gn birinin, sabah da bir baqasnn boynunu laqeydcsin vurur. Bu onlar n ancaq yeni bir ylncdir. O zaman, 1816-c ild, Faldesin mhakimsind Bastid v Joziona hsn-rbt gstrirdilr, nki Faldes bonapartist idi. Onlar liberallara qarda v dost deyirdilr, bu is n hqartli ey hesab olunurdu. Bzi kilslrin zng qllsind olduu kimi, baronessa de T.-nin salonunda da iki flger vard. Bunlardan biri cnab Jilnorman, o birisi qraf de Lamot-Valua idi. Salondaklar bu adam barsind hrmtl bir-birinin qulana deyirdilr: Bilirsinizmi? Bu, hmin Lamotdur ki, boyunba mslsind onun da li vard. Siyasi partiyalar bu kimi qrib amnistiyalara yol verirlr. Bunu da lav edk ki, burjuaziya mhitind adam ox asanlqla baqalar il uzlarsa, gzdn dr. Burada tan adam semkd ehtiyatl olmaq tlb edirdi. yn bir adamn yannda olan xsin hrarti azald kimi, thqirlayiq xsl yaxn olan adamn da hrmti azalr. Kemid ali kbar cmiyyt zn btn qanunlarn fvqnd tutduu kimi, bu qanunun da fvqnd tuturdu. Pampadurun qarda Marinyi ahzad de Subizin tan idi, yanna srbst glib- ged bilrdi. Amma o... Xeyr, mhz el buna gr... Vobernye tannm bir adamd, onu adamlar srasna xardan Dbarri maral Rielyenin ziz qona idi. Ali kbar cmiyyti d Olimpdir. Merkuri v ahzad de Gemene orada zlrini el hiss edirlr, el bil, z evlrinddirlr. Ora orunu da qbul edirlr, ancaq o grk qdrtli olsun. 1815-ci ild qoca qraf de Lamotun yetmi be ya tamam olmudu. Onu baqalarndan frqlndirn bu idi ki, o dinib-danmazd, dananda da nsihtverici ifad il danard; onun yanaq smy iri, nsi enli idi; ox inc nzaktli das, hmi arpazladrlm uzun q, bimi gil rngli sallaq alvar vard, srtkn lap boyun yaylna kimi dymlrdi. Soyuq ifadli znn rngi alvarnn rngind idi. Salonda cnab de Lamotla hesablardlar. Ona gr hesablardlar ki, o hm tannm bir adam idi, hm d bu, qrib d olsa, bir hqiqtdir Valua adn dayrd. O ki qald cnab Jilnormana, ona, dorudan da, hrmt edirdilr. Onun sz qanun idi. O, ynglmcaz olsa da, zn xsusi bir da il tutma bacarrd; zn zhmli, ncib, layiqli bir adam kimi gstr bilirdi; onun bu dasnda bir qdr burjuaziya txxs d vard; lakin bunlar he d onun gladlna zrr yetirmirdi. Yann oxluunu da buna lav etmk lazmdr. Bir sr mr srmk z d az ey deyil. llr, nhayt, insann ba trafnda hal ml gtirir. Bir d ki, qoca Jilnorman z zarafatlar il mhur idi, bu is qdim dvoryan tizfhmliyinin qlcmlarn xatrladrd. Onun zarafatlarndan biri budur: Prussiya kral XVIII Ldoviki yenidn taxta xardqdan sonra, qraf Rpen onun yanna glir, XIV Ldovikin nslindn olan bu kral onu ancaq Brandenburq markqrafna layiq bir kild qbul edir, hm d ona qar n inc

bir etinaszlq gstrir. Bu, Jilnormann ox xouna glir. Deyirdi ki, fransz krallarndan baqa btn krallar yalt krallardr. Bir df onun yannda birisi soruur: Mhkm Fransz kuryeri qzetinin redaktoruna n i ksib? Cavab verirlr: ubuqla brk dylsn. Cnab Jilnorman yandan deyir: Brk sz burada artqdr. Bel szlrl adamlar hrt qazanrlar. Bir df d o, Burbonlarn yenidn i bana glmsinin ildnmnd, Te deum1 vaxtnda, Taleyrann kediyini grb demidi: Bu da lahzrt r! Cnab Jilnorman adtn z uzundraz qz il, bir d yeddi yal qng, sarn, qrmzyanaq, travtli, n v msum baxl bir uaqla salona gedrdi; onda madmazel Jilnormann ya qrxdan azca tmd, amma zdn ona lli vermk olard. Salona gln kimi uaq hmi trafnda plt il sylniln bu szlri eidrdi: N qng uaqdr! Adamn rhmi glir! Yazq bala! Bu hmin uaqd ki, indic onun haqqnda bir ne klm sz demidik. Bu uaa ona gr yazq deyirdilr ki, atas Luara qulduru idi. Luara qulduru is cnab Jilnormann krkni idi; biz yuxarda onun adn kmidik; Jilnorman o, mnim ailmi lklmidir - deyirdi. KNC FSL. O zamann qanl kabuslarndan biri. O illr kiik Vernon hrin gedn, oradak gzl da krpd gzn he bhsiz, bu krp, tezlikl bir-birin dolam dmir v mftil ynndan ibart eybcr bir eyl vz edilckdir bu da krpd gzn hr bir adam srahinin arasndan baxsayd, lli yal, mein furajkal, taxta ayaqqabl, kobud, boz mahuddan alvar v kurtka geymi, vaxtndan vvl qocalm, donqarlam bir adamn belini yrk ildiyini grrdi; onun kurtkasna khn, sar bir ey tikilmidi: vvllr bu, qrmz orden lentas imi; bu adamn az qalmd sa-saqqal tamam aarsn; z gndn, havadan yanb-qaralmd; onun siftind, alnndan ta yanana kimi enli bir apq yeri vard; o btn gn lind bel v ba ba krpnn yaxnlnda olan hasarlanm sahlrdn birind olard; Senann sol sahilini bir-birinin yanna dzlm eyvan kimi haiylndirn, insan mftun edn, gl-ikl dolu olan bu sahlr bir az byk olsayd, baa, bir az kiik olsayd, gl dstsin bnzrdi. Bunlarn bir ucu gedib aya, bir ucu da evlr dirnrdi. Tqribn 1817-ci ild bu sahlrdn n kiiyi, bu evlrdn n kasb yuxarda dediyimiz kurtkal, taxta ayaqqabl adamn idi. O burada tk yaayrd; yalqz, yoxsul, sakit bir hyat keirirdi; onun bir qulluqusu vard. O, cavandm, qocadm, qngdimi, irkindimi, kndlidimi, meandm bunu demk tindi. Bu adam z drdbucaq yerin ba deyirdi; bu ba z gzl gllri il hrd ad xarmd; bu gllri o z kirdi. Gl kmk onun yegan muliyyti idi. O, zhmt kmkl, z iind sbat gstrmkl, iklr yax qulluq etmkl, onlar oxlu sulamaqla, Tanrdan sonra bir ne nv zanbaq v soaniyi yaratmd, grnr, tbit bunlar yaratma yaddan xarmd. O z iind yeni-yeni yollar taprd: vvllr ardc kolu basm kiik torpaq sahlrind nadir, ox qiymtli Amerika v in kollar yetidirir, bununla da Sulanc Bodeni keirdi. Yay gnlrind shr alan kimi baa xar, xo, qmgin v mlayim bir sima il gllrin arasnda gzr, ik kollarn tmizlr, ora-burasn ksr, alan edrdi, suvarard. O bzn fikr dalaraq saatlarla dayanb-durar, gah aacda oxuyan qularn nmsin, qonu evdn gln krp bir uan danna qulaq asar, gah da balaca bir ot banda gn inda qiymtli bir da kimi brq vuran xrdaca eh damlasna baxard. O lap adi yemklrl kifaytlnr, suyu rabdan stn tutard. Hr bir uaq ona buyruq ver bilrdi, qulluqu qadn onu danlamaqdan kinmzdi. O, alasmayacaq drcd utancaqd; evdn ox az-az xar, qapsna gln dilnilrdn, bir d z gnahlarn etiraf etdiyi v yax bir insan olan qoca abbat Mabefdn baqa he ksl grmzdi. Lakin yerli halidn birisi, ya he tanmad glm bir adam maraq edib bu zabaqlar, qzlgllri grmk istsydi, glib onun zngini vursayd, o, mehribanca qapsn aard. Hmin Luara qulduru deyiln adam el bu idi.

Hrbi sfrlr haqqnda yazlan xatirlri, hrbi xadimlrin trcmeyi-haln, byk ordunun Monitor v blletenlrini oxumaq istyn hr bir adam bu yazlarda Jorj Ponmersi, adna teztez rast gl bilrdi. Hmin bu Jorj Ponmersi cavanlnda Sentonj polkunda sravi bir sgr idi. Sonra inqilab oldu. Sentonj polku Reyn ordusunun trkibin girdi: nki mtlqiyyt dvrnd olan alaylar mtlqiyyt yxlandan sonra da onlara veriln yalt adn mhafiz edirdilr, ancaq 1794-c ild onlar briqada klini aldlar. Ponmersi Huarn aryerqardn tkil edn iki yz adamlq bir dstd peyer, Neytadt, Trkheym, Alsey v Mayns trafnda vurumudur. O, on iki igiddn biri idi: onlar Hess ahzadsi korpusunun qabanda, khn Andernax qalas sddinin arxasnda mhkm dayanmdlar, ancaq dmn toplar istehkam siprini alt-st etdikdn sonra onlar geri kilrk sas qvvy qoulmudular. Kleberin qoununda, Maren trafnda v Mon-Poliseld vurumu, top samas il lindn yaralanmd. Sonra taliya srhddin getmidi. Burada o, otuz nfr qrenadyorla, Jberin komandas altnda, Tend drsini mdafi etmidir. Bu igidlik n Jber general-adyutant, Ponmersiy kiik zabit rtbsi verilmidi. O, Lodi trafnda gedn vurumada hr trfdn stn top samas yad halda, Bertyenin yannda durmudu. Bertye is Bonapartn bu szlrin layiq grlmd: Bizim bu dcl zn hr yer yetirir: o hm topu, hm svari, hm piyada hisssind vuruur. Ponmersi Nov trafnda gedn vurumada kemi komandiri general Jberin qlncn qaldraraq irli, dey rdn v hlak olduunu grmd. O, bir dy taprn yerin yetirmk n z rotas il Genuyadan gln yngl yelknli gmid sahildki kiik limanlardan birin gedrkn (bunun hans liman olduu yadmdan xb), yolda yeddi-skkiz ingilis gmisi arasna drk, ox pis bir vziyytl qarlar. Gmi kapitan genuyal imi; o istyir ki, toplar dniz atsn, sgrlri gyrtnin ora-burasnda gizltsin, qaranlqda ticart gmisi ad il ingilis gmilrinin arasndan siviib getsin. Lakin Ponmersi flaqtoqda milli bayra qaldrma mr edir, ingilis gmilrinin toplar qabandan csartl keib gedir. Bu hadisdn sonra o el csartlnir ki, oradan iyirmi mil knarda qoun aparan byk bir ingilis nqliyyat gmisin hcum edir, gmini tutur. Gmi Siciliyaya gedirmi, iin o qdr adam v at doldurublarm ki, gmi lap gyrt bndlrin qdr suya kbm. Ponmersi 1805-ci ild Malerin diviziyasnda qulluq edirmi: bu diviziya Ershersoq Ferdinanddan Qntsbrq geri almd. O, Veltingen vurumasnda gll stn ya kimi yaa-yaa lmcl halda yaralanm 9-cu draqun alay komandiri polkovnik Mobeti qollar stnd dy meydanndan xarmd. Austerlits vurumasnda hrbi hisslr dmn ati altndan keib gedrkn, bu mhur mliyyatda Ponmersi z igidliyi il frqlnmidi. Rus svari qvardiyas 4-c piyada polku batalyonunu datdqdan sonra bunun vzini xmaq n yenidn qalibiyyt qazananlar irisind Ponmersi d varm. mperator onu xa nian il tltif etmidi. Ponmersi Mantuda Vurmserin, skndriyyd Melasn, Ulma trafnda Makkn sir alndn gz il grmd. Onun qulluq etdiyi hiss Hamburqu ial edn anl Morte ordusunun 8-ci korpusuna daxildi. Sonra o, vvlki Flandiya polkundan tkil olunmu 55-ci piyada polkuna keir. Eylau vurumasnda bu kitab mllifinin misi, igid kapitan Lui Hqo sksn nfrdn ibart olan rotas il qbiristanlqda iki saat dmn ordusu hcumunun qaban almd, Ponmersi d bu vurumada olmudu; qbiristanlqda sksn nfrdn ancaq adam diri qalmd ki, onlardan biri Ponmersi idi. O, Fridland trafnda gedn vurumada itirak etmidi. Sonra Moskvan, Berezinan, Ltseni, Bauseni, Drezdeni, Vaxaunu, Leyptsiqi, Kln-hauzen drsini, bundan sonra da Monmirayl, ato-Tyeri, Kraonu, Marna sahillrini, Ena sahillrini, dhtli Laon cbhlrini grmd. Kapitan rtbsind ikn ArneleDkd on kazak qlncdan keirmi, lakin z generaln deyil, z kapraln xilas etmidi. Bu vurumada onun yaralanmam yeri qalmamd, tkc el sol qolundan iyirmi yeddi smk qrnts xartmdlar. Paris tslim olandan bir hft qabaq o z yolda il yerini dyimi, svari hisssin kemidi. Khn sul-idard bel adama ikiqat bacarql adam deyirdilr, yni o, bir sgr kimi hm qlnc, hm tfngi, bir zabit kimi hm eskadronu, hm batalyonu eyni drcd yax idar ed bilirdi. Hrbi tlim nticsind tkmilldiriln bu keyfiyyt saysind draqun deyiln xsusi qoun nv meydana glmidi ki, bunlar, eyni zamanda, hm svari, hm d piyada hisslri idi. Ponmersi Napoleonun ardnca Elba adasna gedir. Vaterloo vurumasnda Dbuann briqadasna daxil olan krasirlr eskadronuna komandanlq edir.

Lnenburq batalyonunun bayran l keirn o olmudu. Bayra gtirib imperatorun ayaqlar altna atmd. O, btn qan iind imi; bayra dmnin lindn dartb alarkn qlncla onun siftin vurmudular. mperator onun bu hrktindn raz qalaraq demidi: Sni polkovnik, baron, fxri legion ordeni kavaleri olman mnasibtil tbrik edirm! Ponmersi d ona cavab olaraq demidi: lahzrt, dul qalacaq arvadm trfindn siz tkkr edirm! Bir saat sonra o, hen yolunda qobuya db qalmd. ndi siz deyin grk, bu Jorj Ponmersi deyiln kimdir? El hmin o Luara quldurudur. Oxucu artq onun haqqnda bzi ey bilir. Vaterloo vurumasndan sonra Ponmersini hen yolundak qobudan xarmdlar, o da orduya qoulmudu, sonra da lazaret furqonunda Luara lagerin glmidi. Restavrasiya illrind maann yarsna keirilrk, onu yaamaq n, daha dorusu, nzart altnda saxlamaq n Verona gndrmidilr. XVIII Ldovik Yz gn irisind ba vern btn ilr qeyri-hqiqi bir i kimi baxdndan, Ponmersin n polkovnikliyini, n fxri legion ordeni kavalerliyini, n d baronluunu tsdiq etmidi. Lakin Ponmersi yeri glnd hmi polkovnik baron Ponmersi, - dey imza edirdi. Evdn xanda o hmi fxri legion ordeni lentasn khn, gy srtkn ilidirrdi, onun bundan baqa srtk yox idi. Kral prokuroru ona xbrdarlq etmidi ki, bu frqlnm niann qeyri-qanunu olaraq taxd n onun iini mhkmy verckdir. Ponmersi mmur vasitsil ediln bu xbrdarl eitdikdn sonra ac-ac glmsyrk demidi: Bilmirm, mnmi fransz dilini daha baa dmrm, ya siz fransz dilini yaddan xarmsnz, ancaq mn he bir ey baa dmdim. Bu shbtdn sonra o, bir hft hr gn orden lentini taxaraq, hr xd. Onu daha he ks crt edib narahat elmdi. Hrbiyy naziri v hrbi vilayt risi iki- df ona Cnab mayor Ponmersi ad il mktub gndrmidi. Lakin o bu mktublar amadan geri qaytarmd. El bu zaman Napoleon da mqdds Yelena adasnda eynn bel etmidi, o da ser Hudson Lounun General Bonaparta ad il gndrdiyi mktublar geri qaytarmd. Ponmersi d z imperatoru kimi bu mktublara haftfl qoy bizi bel bir ifad n balasnlar - cavab vermidi. Romada da bel olmudu: sir alnm Kartaca sgrlri irisind bir az Hannibal ruhlu olanlar da vard, onlar da Flamini alqlamaqdan imtina etmidilr. Bir gn Ponmersi Vernon ksind kral prokuroruna rast glrk, ona yanam v bel bir sual vermidi: Cnab kral prokuroru, deyin grm, zmdki apq yerini damaa mn icaz verilirmi? O ancaq eskadron komandiri maann yarsn alrd, bu azca glirdn baqa onun he bir gliri yox idi. Vernonda o, balaca ev kiray etmidi, orada daha bundan balaca ev tapmaq olmazd. O, tk yaayrd. Biz onun keirdiyi hyatla tan olmuduq. mperiya dvrnd imkan tapb, iki mharib arasnda Jilnormann qz il evlnmidi. Qoca burjua qlbinin drinliklrind son drc naraz olsa da, cann diin tutaraq, qznn o adama r getmyin razlq vermidi v demidi: n mhur aillr d bzn bel eylr razlq vermy mcbur olur. Yeri glmikn, bunu da demk lazmdr ki, xanm Ponmersi hr chtdn gzl, ox nadir mnvi keyfiyytlr malik olan v tamamil rin layiq bir qadnd; o, 1815-ci ild lm, bir olan ua qoyub getmidi. Bu uaq polkovnikin yalqzlq iind keirdiyi hyatn bzy bilrdi. Lakin onun babas ua tkidl tlb edrk demidi: Ua mn vermslr, mn onu mirasdan mhrum edcym. Uan atas olunun mnafeyini nzr alaraq, buna raz olmudu, bununla da z uan yannda saxlamaq imkann ldn vermi, mehrini gllr salmd. O hm d hr cr siyastdn z dndrmidi; n qiyam edir, n d sui-qsdlr giriirdi. Onun fikirlri ya indi zn hsr etdiyi sad eylrin, ya da vvllr etdiyi byk ilrin trafnda toplanmd. O hm bir qrnfilin ik amasn gzlyir, hm d Austerlits xatirlri il yaayrd - onun vaxt bu iki ey arasnda blnmd. Cnab Jilnorman z krkni il he bir laq saxlamrd. Polkovnik onun nzrind bir quldurdu, o is polkovnikin nzrind sfehin biri idi. Cnab Jilnorman he vaxt polkovnikin adn kmirdi, ancaq hrdn istehza il onun baronluuna iar edirdi. Onlar z

aralarnda bel bir rt ksmidilr: Ponmersi z olunu grmk, ya onunla danmaq n he bir tbbs gstrmyck; gr o bu rti pozsa, uaq geri qaytarlacaq, hm d mirasdan mhrum edilckdir. Jilnorman Ponmersiy taun xstliyin tutulmu bir adam kimi baxrd. Onlardan hr biri ua istdiyi kimi trbiy etmk fikrind idi. Blk d, polkovnik bel bir rti qbul etmkd yanlmd; lakin bu rt ox ciddiyytl riayt edirdi, el dnrd ki, dzgn i tutmu, bu msld ancaq zn fda etmidir. Cnab Jilnormandan ox miras qalmayacaqd. Lakin onun byk qzndan qalan irs ox olacaqd. Bu qarm qz byk bir srvt malikdi, bu srvt ona ana trfindn qalmd. Bacs olu bu srvtin hqiqi varisi idi. Uan ad Marius idi; o, atas olduunu bilirdi, onun bildiyi d ancaq bu idi. He ks ona atas haqqnda birc klm d sz demirdi. Lakin babas il getdiyi yerlrd onun eitdiyi pltlar, eyhamlar, adamlarn bir-birin baxb gz vurmas onu dndrmy bilmzdi; o, bzi eylri baa dmy balad. O, uzun zaman onu hat edn mhitin tsiri altnda olduundan, bu mhitin havasn tnffs etdiyindn, sanki, bu havaya dolan fikir v ideyalar drk etdi v yava-yava atas haqqnda ancaq utana-utana, iztirab k-k dnmy adt etdi. Marius bu qayda il byyrd. Polkovnik iki- ayda bir df evindn xr, qam dustaq kimi gizlinc Paris glir, myyn vaxtda Sen-Slpis kilssin gedirdi. Madmazel Jilnorman bu zaman Mariusu kilsy ibadt aparrd. Polkovnik orada madmazel Jilnorman birdn dnb baxar dey, qorxudan s-s stunun arxasnda gizlnrk, qmldanmaa v ah kmy crt etmyrk, z oluna baxrd. Btn bdni apq-apq olan bir sgr qarm bir qzdan qorxurdu. Vernon keii abbat Mabefl d onun dostluu buradan balanmd. Hrmtli kei abbat Mabef Sen-Slpis kilssi asaqqalnn qarda idi; bu kils asaqqal bir ne df kilsd bir adama diqqt yetirmidi: o adam stunun arxasnda gizlnib, bir uaa byk bir mhbbtl baxrd. Kils asaqqal onun zndki apq yerini, gzlrindki iri ya damlalarn da grmd. zdn o, igid bir adama oxayrd; lakin bel bir adamn arvad kimi alamas ona ox byk tsir balamd. Onun z kils asaqqalnn yadnda qalmd. Bir df o, qarda il grmk n Vernona glibmi, krp stnd polkovnik Ponmersiy rast glir, onu tanyr: bu, hmin Sen-Slpis kilssind grdy adamd. Kils asaqqal bu hvalat qardana danr, onlar bir eyi bhan edrk, polkovnikin yanna gedirlr. Sonra bir d gedirlr. Polkovnik vvl onlarla ox az v ox knlsz danr, sonra ryini ab tkr. Bu qayda il abbat Mabef v kils asaqqal onun btn hyatna bld olur, hm d olunun glcyi n z xobxtliyini fda etdiyini bilirlr. Bu eylr abbat Mabefin qlbind polkovnik qar hrmt v fqt hissi oyadr, polkovnikin d ondan ox xou glir... Bunu da demk lazmdr ki, he ks qoca kei v qoca sgr kimi bel asanlqla bir-birin yaxn ola bilmz, bir-birini bel yax baa dmz, bu rtl ki, xo bir tsadf nticsi olaraq, onlar hr ikisi hm smimi, hm d yax adam olsunlar. slind, bu adamlar he bir eyl bir-birindn frqlnmirdi. Onlardan biri zn dnya vtnin, o birisi axirt vtnin xidmt etmy hsr etmidi. Frq yalnz bunda idi. Marius ild iki df yanvarn birind, bir d Mqdds Georgi gn yaxnlaanda atasna mktubnamdn gtrlm kimi rsmi tbrik mktubu gndrrdi, mktublar Mariusun xalas deyr, o da yazard. Cnab Jilnorman ancaq buna icaz verrdi. Atas da Mariusa ox mehribanca yazlm cavab gndrrdi; Mariusun babas bunlar oxumadan cibin qoyard. NC FSL. Requiescant1. Marius Ponmersi ancaq xanm de T.-nin salonu vasitsil hyat drk edirdi. Bu salon onun dnyaya baxa bildiyi yegan pncr idi. Bu pncr tutqundu; onun nfsliyindn istidn ox soyuq, iqdan ox qaranlq glrdi. Marius n, glr zl bu xrdaca alm girmi, orada bir az qaldqdan sonra qmginlmi v ciddilmidi, bu ciddilik onun yana he uyun glmirdi.

Marius hmi orada txxsl, qrib xslr grr, onlara heyrtl baxrd. Grdy eylr onun ancaq heyrtini artra bilrdi. Xanm de T.-nin salonuna Matan, Noe, Levis, Kambi familiyal qoca kbar v ox hrmtli xanmlar glirdi; burada Levisi Levi, Kambini is Kambiz dey tlffz edirdilr. Bu qoca xanmlar, bu Tvrat adlar Mariusun hafizsind hdi-tiq kitabndak rvaytlrl qarrd, Marius bu rvaytlri zbr bilirdi. Onlar snmkd olan buxarnn qabana yaraq, yal abajurlu lampann alaqaranlnda sssizc oturar, ancaq bzn hm tntnli, hm d qzbli bir sz sylrdilr; kiik Marius rkk bir nzrl yandan onlarn ciddi zn, bzilrinin a, bzilrinin d aarmaa balayan sana, ken sr dbi il tikilmi uzun donlarna baxard. Ona el glirdi ki, bunlar arvad deyil, patriarx v sehrbazdr, canl mxluq deyil, xyaldr. Bu xyallar hmi bu qdim salonda hazr olan xeyli ruhani, bir ne d dvoryan qoulard; bunlar da: xanm de Berrin xsi katibi markiz de Sassene, arl-Antuan lqbi il yeknsq ahngli qsidlr ap etdirn vikont de Valori, Fransada nzakt qaydalarn hamdan yax biln Markiz Kariolis dEspinuz, subay v xozl qraf dAmandr; kral kabineti adlandrlan Lvr kitabxanasnn daya kavaler de Por de Gi, bir d hl kifayt qdr cavan olan, lakin salar aarmaa balayan knyaz de Bofremon idi. Knyaz de Bofremonun arvad da burada idi; o, qng, mzli bir qadnd, onun zr qaytanl al mxmrdn olan tualeti, dn v iynini ox aq gstrn dekoltesi trafa kn qaranl bir qdr dadrd. Cnab de Por de Gi dazbal, vaxtndan vvl qocalm bir adamd, amma ya ox deyildi. O deyirdi ki, 1793-c ild and imkdn imtina etdiyi n katorqaya gndriblr: Onda on alt yam vard, mniml brabr de Mirpua adl bir yepiskopun l-ayana qandal vurdular. Onun sksn ya vard, o da an imkdn imtina etdiyi n krk czasna mhkum edilmidi; bizim aramzda frq ancaq bundan ibartdi ki, o, itatsizlik edn kei, amma mn itatsizlik edn sgrdim. Bu hvalat Tulonda olmudu. Bizim vzifmiz gndz gilyotinl ba ksiln adamlarn ban v bdnini axam qtlgahdan damaq idi. Biz qan axan basz bdnlri dalmza alb aparrdq; bundan da biz veriln qrmz dustaq xalatnn boynu arxa trfdn laxtalanm qandan islanar, qabq balard; bu qan shr kimi quruyard, lakin axam yen d xalatmzn o yeri qandan islanard. Xanm de T.-nin salonunda bu cr facili shbtlr ox olard. Burada Marata lntlr yadrayadra axrda Trestalyonu triflmk drcsin glib atardlar. Misilsizlr nvndn olan deputatlar, cnab Tibor d alar, cnab Lemaran de Qomikur v salarn mhur zarafats cnab Korne-Denkur burada vist oynayard. Qlarnn nazik olmasna baxmayaraq, gdk alvar geyn Balye de Feret Taleyrann yanna gedrkn bzn bura da ba krdi. O, qraf dArtuann iki yolda idi; rstun Kampaspann qabanda scd etdiyi halda, o, Mariya Himar imklmy mcbur edrdi, bununla da filosofun intiqamn alaraq, srlr n nmunvi bir balyi olmudu. Bura gln ruhanilr is abbat Halma, abbat Leturner, abbat Freysin, abbat Keravenan, cnabiqds Makki v cnabi-qds abbat Pilimier idi. Bu, hmin abbat Halma idi ki, Fudr qzetind mkdalq edn cnab Laroz ona demidi: Ba, indi kimin ya llidn azdr? Ancaq azndan sd iyi gln birinci kurs tlbsinin ya llidn azdr! Abbat Leturner kral xtibi idi. Abbat Freysin o zaman hl n qraf, n yepiskop, n nazir, n per idi. Khn bir kei cbbsi geyrdi, cbbsinin d hmi dymsi atmazd. Abbat Keravenan Sen Jerman-de-Pre kilssinin keii idi. Cnabi-qds Makki onda papa nmayndsi v Nazibi arxiyepiskopu idi, sonra kardinal olmudu; onun malxulya ifadli uzun burnu vard. O biri cnabi-qds abbat Palmieri papa keii idi, o mqdds txtin yeddi nfr hqiqi protonotarlarndan biri, mhur Liberiya bazilikasnn keii, mqdds kimslrin postulatore di santi mvkkili idi, bu is onun kanonizasiya ilri il laqdar olduunu gstrirdi, hm d bu, txminn, Dvlt urasnn cnnt bsi zr mruzisi rtbsin mtabiq idi... Bu ruhanilrdn baqa, salona cnab de la Lzern v cnab de Klermon-Toner adl iki kardinal da glirdi. Kardinal de la Lzern yaz idi; bir ne il sonra ona z mqallrini atobriann mqallri il yana olaraq Konservatorda ap etdirmk rfi nsib oldu. Cnab de Klermon-Toner tuluz arxiyepiskopu idi; yayda o yaylaa getmk vzin tez-tez Paris, qarda olu markiz de Tonerin yanna glrdi; markiz de Toner dniz v hrbi

nazir vzifsind idi. Kardinal de Klermon-Toner balacaboylu, n bir qoca idi, cbbsinin tyi evrilnd onun qrmz corablar grnrdi. O, Ensiklopediyaya nifrt etmyi zn ixtisas semidi, hm d bilyard oyunu il yamanca maraqlanrd. O zaman parislilr axama Klermon-Tonerin evi olan ahzad ksindn kend ar taqqltsn v kardinaln ssini eidib, qeyri-ixtiyari olaraq dayanrdlar: kardinal z konklavistin in partibus1. Karist yepiskopu cnabi-qds Katret ra-ra deyrdi: Abbat, nzr al ki, mn karambola edirm. Kardinal de Klermon-Toneri xanm de T.-nin yanna aparan onun n yaxn dostu cnab de Roklor idi; cnab de Roklor vvllr Senlis yepiskopu olmudu, z d qrx bdillrdn biri idi. Cnab de Roklorda diqqti clb edn ey onun uzun boyu v akademiyaya sy il getmsi idi. O zaman fransz akademiyasnn iclaslar gedn zal kitabxana il yana idi; maraqlanan adamlar hr cm axam bu zaln qapsndan tz pudralanm, bnvyi corab geymi kemi Senlis yepiskopunu gr bilrdilr: o, adtn, arxas qapya sar ayaq st durard, bu da ona gr idi ki, onun keilr xas olan yaxal yax grnsn. Hrnd, bu ruhani atalar kils xadimlri olduqlar qdr d saray adamlar idi, bununla bel, onlar xanm de T.-nin salonunda drin bir ciddiyyt hval-ruhiyysi yaradrdlar. Fransann be nfr peri is - markiz de Vibre, markiz de Talar, markiz dErbuvil, vikont Dambre v hersoq de Valentinua bu salonun aristokratizmini daha artq nzr arpdrrd. Hersoq de Valentinua varl bir Monako ahzadsi, yni varl bir xarici ahzad idi, bununla bel, o, Fransa v onun perlr cmiyyti haqqnda ox yksk bir ryd idi o hr eyi perlr cmiyytin gtirib xarrd. Bu aadak szlri o demidir: Roma kardinallar da Fransa perlridir; ingilis lordlar da Fransa perlridir. Lakin o dvrd inqilab hr yer nfuz etdiyindn, bu feodal salona da, yuxarda dediyimiz kimi, istiqamt vern burjua idi. Cnab Jilnorman bu salona hkmranlq edirdi. Bura Parisin mrtce dairlrinin cvhri v sas mzi toplamd. Burada htta n royalist xslr qar karantin tdbirlri grlrd. hrtdn hmi bir az anarxiya qoxusu glir. atobrian bura dsydi, o da burada Den ata kimi grnrdi. Bununla bel, vaxt il respublikan bynn adamlardan bzilrin gzt edilirdi, onlar bu mhkm etiqadl mclis buraxlrd. Qraf Benyo bura islah olunmaq rtil qbul edilmidi. ndiki ncib salonlar tsvir etdiyimiz bu salonlara he d bnzmir. ndiki Sen-Jermen civarna srbst fikirlr sirayt etmidir. ndiki royalistlr qoy onlar bu szdn incimsinlr demaqoqdurlar. Xanm de T.-nin n sem kbar cmiyyti adamlar toplaan salonunda n zrif nzakt prdsi altnda n inc v tkbbrl bir hrkt trzi hkm srrd. Burada myyn edilmi adt v xlaq qaydalar hdsiz drcd v crbcr inc dalara yol verirdi, bu inc dalar zzlynd meydana glir, oxdan dfn ediln, lakin hl lmyn khn sul-idarni olduu kimi hya edirdi. Burada qbul ediln dalardan bzilri, xsusil, ifad trzi adam tccblndirirdi. Bu kimi eylri grmyn adamlar bel ifadlri ox asanlqla yaltilik hesab edrdi, nki, slind, bu, ancaq danq trzinin khnlmi killri idi. Msln, burada xanm general zvcsi ifadsi ox ildilirdi. Az da olsa, xanm polkovnik zvcsi ifadsini d eitmk mmknd. Cazibdar bir qadn olan xanm Leon, yqin, ki, hersoq de Longevill hersoq de evrezin xatirsini ziz tutduundan bel bir ifad trzini z knyazlq tituluna stnlk hesab etmidi. Markiza de Kreki d arzu etmidi ki, ona xanm polkovnik zvcsi desinlr. Tilrid, kralla olan mhrman shbtlrd ona ancaq kral demk, lahzrt szn sylmmk uydurmas da bu kiik aristokrat salonundan xmd, nki lahzrt szn qsbkar murdarlamd. Burada hr ey haqqnda hm ba vern hadislr, hm d insanlar haqqnda mhakim yrdrdlr. sri l salrdlar, bu onlar sri anlamaq zhmtindn azad edirdi. Hay-ky qaldran yeni xbrlrl bir-birini isidirdilr, grdklri v eitdiklri eylri bir-birin sylmy tlsirdilr. Burada Mafusail Epimenidi maariflndirirdi. Kar kora mlumat verirdi. Burada Koblensdn bri olan vaxt inkar elyir, bu vaxtn olmadn elan edirdilr. Burada bel hesab edirdilr: XVIII Ldovik Allahn mrhmtil z padahlnn iyirmi be illiyini grdy kimi, mhacirlr d qanunun mrhmtil zlrinin iyirmi beinci baharn grdlr.

Burada hr ey tam bir ahngdarlq iind idi; burada hyat hr eyd gcl hiss olunurdu; szlr gcl eidilck bir ah il sylnilirdi; salonun zvqn uyun gln qzetlr papirosu xatrladrd. Burada cavan adamlara rast glmk olurdu, lakin onlar yarmcan adamlara oxayrd. Gln adamlar dhlizd qoca lakeylr qarlayrd. Vaxtlar oxdan kemi olan bu aalara onlarn z kimi vaxt kemi, qocalm xidmtilr qulluq edirdi. Hr eyd bel bir tsir duyulurdu: sanki, hr eyin mr tknmidi, ancaq inad edrk, qbr getmk istmirdi. Qorumaq, qorunmaq, qoruyan onlarn btn leksikonu txminn bundan ibartdi. aln ki, buradan yaban bir ruhun qoxusu glmsin btn msllr, slind, bunun stn gtirib xarrd. Bu bir dst hrmtli adamn dnyagrnd, dorudan da, onlara xas olan ayrca bir tir qoxusu vard. Onlarn fikrindn kafur iyi glirdi. Bu alm mumiyalar almi idi. Bu aalar mumiyalandrlmd, onlarn lakeylrindn uyuq dzldilmidi. Mhacirlikd mflis olan, bir nfr qulluqu saxlayan hrmtli qoca markiza hl d Mnim qulluqularm deyirdi. Xanm de T.-nin salonunda n il mul olurdular? Burada ifratlq edirdilr. frat olmaq! Blk d, bu szl ifad ediln hadis hl bu gn d meydandan xmamdr, lakin szn z btn mnasn itirmidir. Bu sz izah etmy alaq. frat olmaq hr eyd ifrata varmaq demkdir. Bu o demkdir ki: taxt namin kraln hkmdarlq sasna, mehrab namin kei papana hcum edsn; bu o demkdir ki, z araban evirsn, z qay-quqununda llaq atasan; bu o demkdir ki, bidtini lazmnca yandrmad n tonqal pislysn; bu o demkdir ki, bt onda btlyn az olmas stnd mzmmt edsn; bu o demkdir ki, papan papizmin azl, kral royalizmin azl, gecni is in oxluuna gr tqsirlndirsn; bu o demkdir ki, alebastrn, qarn, qu quunun, a zanban a olduunu inkar edsn; bu o demkdir ki, bir eyin el qzn mdafiisi olasan ki, bundan dnb onun dmni olasan; bir eyin el inadla lehin olasan ki, bu, onun leyhin evrilsin. Restavrasiyann ilk dvrn balca olaraq ifratlnn barmaz ruhu xarakteriz edir. Tarixd el bir dvr taplmaz ki, o, 1814-c ild balaya v 1820-ci il yaxn bir vaxtda, salarn iradsini yerin yetirn cnab de Vilelin nazirliy balamas il qurtaran qsa bir dvr bnzmi ola. Bu alt il tkrar olunmayan hm n, hm kdrli, hm parlaq, hm d tutqun illrdir; sanki, onlar shr fqinin alar il iqlanm, eyni zamanda hl d fqlri bryn v yavayava kemiin qoynuna kiln byk sarsntlar zlmti il rtlmdr. Bu iq v zlmt irisind hm yeni, hm khn, hm glmli, hm kdrli, hm gnc, hm d gzlrini ovan qoca bir alm xrdaca v xsusi bir alm yaayrd; qrbtdn qaytmaq kimi he bir ey yuxudan aylma xatrlatmr. Bir dst adam vard ki, onlar Fransaya acql-acql baxrd, lakin Fransa onlara istehza il cavab verirdi. Klr bayqua oxayan qoca markizlrl, mhacirtdn qaydan aristokratlarla, o dnyadan gln kemi adamlar il azna kimi dolu idi; onlar hr ey heyrtl baxrdlar; anl yan dvoryanlar yen d Fransaya qaytdqlar n hm sevinir, hm kdrlnirdilr: onlar yen d z vtnlrin qaytdqlar n byk bir frh, lakin khn mtlqiyyt sulunu grmdiklri n drin myusluq duyurdular. Slibilr nslindn olan zadganlar imperiya zadganlarn, yni hrbi zadganlar pislyirdilr; tarixi bir millt tarixi mnasn daha anlamrd; Byk Karl silahdalarnn nsillri Napoleonun silahdalarna nifrt edirdi. Yuxarda dediyimiz kimi, qlnclar z-z glir, adamlar bir-birini thqir edirdilr. Fonteunann qlncn, pasl bir dmir kimi, l salrdlar. Marenqonun qlnc nifrt oyadrd, ona sgr qlnc deyirdilr. Uzaq kemilr yaxn kemidn z dndrirdi. Hm byklk, hm d glnclk hissi yox olmudu. Htta Bonapart Skapen adlandran adam da vard. Bu tsvir etdiyimiz daha yoxdur. Tkrar edirik, indi ondan he bir ey qalmamdr. Biz o almdn bir adam gtrdkd, bu almi z tsvvrmzd canlandrmaq istdikd o alm biz Nuh yyam kimi yaban grnr. O alm, dorudan da, tufanlarda qrq oldu. O alm iki inqilabda itib getdi. Azadlq ideyalarnn yaratd sel gr n qdr qvvtli imi. O datmaq, dfn etmk istdiyi eylri gr nec srtl z dalalar altna alr, gr nec srtl drin-drin uurumlar ar. Cnab Martenvilin Volterdn all hesab edildiyi o uzaq, o sadlvh dvrd salonlarn simas bel idi.

O salonlarn z dbiyyat, z siyasi mramnamsi vard. Burada Fyevey inanrdlar. Burada cnab Ajye qanunuluq edirdi. Burada, publisist v Malake sahil ksi bukinisti cnab Kolnenin srlrinin trihil mul olurdular. Napoleon burada ancaq Korsika jdahas idi. Sonralar dvrn ruhuna gzt gedrk, kral qounlar general-poruiki markiz de Buonaparte tarix daxil edildi. Salonlar z qidlrinin safln uzun zaman saxlaya bilmdilr. 1818-ci ild ora diktrinyorlar daxil olmaa balayrlar, bu, qorxulu bir lamtdi. Doktrinyorlar royalist idi, onlar zlrini el tuturdular ki, sanki, zlrin haqq qazandrmaq istyirdilr. O eyl ki ifratlq fxr edirdi bu onlarda aqnlq trdirdi. Onlar z allar il frqlnirdilr; onlar susma bacarrdlar; onlar lazmi drcd kraxmallanm siyasi ehkamlar il lovalanrdlar; bununla da mvffqiyyt qazana bilmirdilr. Onlar qalstuklarnn alndan, badan-baa dymlnmi srtklrinin ciddiliyindn bir qdr sui-istifad edirdilr, bunun onlara az-ox xeyri olurdu. Doktrinyorlar partiyasnn shvi, ya bdbxtliyi bundan ibartdir ki, onlar gnc qocalar nslini yaratdlar. Onlar zlrini aqil kimi gstrdilr. Onlar ifrat mtlqiyytiliy mhdud hakimiyyt prinsipini alamaq arzusunda idilr. Onlar dadc liberalizml qoruyucu liberalizmi qarqarya qoyurdular, bzn d bunu fvqlad bir tlsknlikl edirdilr. Onlardan bel szlr eitmk olard: Royalizm aman verin! nki onun xidmtlri az olmamdr. Royalizm nnlri, prstii, dini, adamlarn bir-birin hrmt etmsini hya etmidir. Vfa, igidlik, rtsarlq, mhbbt, sdaqt ona xas olan eylrdir. O istms d, milltin yeni zmtin mtlqiyytin srlr boyu davam edn zmtini lav etmidir. Onun tqsiri bundadr ki, o, inqilab, mperiyan, bizim an-hrtimizi, azadl, yeni ideyalar, yeni nsli, bizim srimizi baa dmr. gr o, bizim qarmzda tqsirkarsa, mgr biz onun qarsnda he tqsirkar deyildik? nqilabdan tlb olunur ki, btn ba vern hadislri baa dsn, inqilabn varislri bizik. Royalizm hcum etmk - liberalizm qar gnah iltmk demkdir. Bu, dhtli bir shvdir, daha dhtli bir korluqdur! nqilabi Fransa tarixi Fransaya, baqa cr desk, z anasna, daha baqa cr desk, z-zn hrmt etmk istmir. 8 iyuldan sonra mperiya dvoryanl il nec rftar edildis, 5 sentyabrdan sonra khn mtlqiyyt dvoryanl il d el rftar edildi. Onlar qartal haqqnda haqszlq etdilr, biz is zanbaq haqqnda haqszlq etdik. Yoxsa hmi tqibat n bir ey lazmdr? XIV Ldovikin tandan zri silmkdn, ya IV Henrixin gerbindn qalxan qoparmaqdan n xeyir? Biz en krpsndn N hrfini siln cnab Voblana glrk. Yax, o, ax n etmidir? O da biz etdiyimizi etmidir. Buvin d Marenqo kimi bizimdir. Zanbaq da N hrfi kimi bizimdir. Bu, bizim ata-babadan qalma mirasmzdr. Bunu ax niy azaldaq? Vtnin n kemiindn, n d hal-hazrndan z dndrmk lazm deyil. Niy btn tariximizi qbul etmyk? Niy btn Fransan sevmyk? Doktrinyorlar royalistlri bel tnqid edir, bel d mdafi edirdilr, onlar z tnqidi il ifrat royalistlrin narazlna, z mdafilril d onlarn qzbin sbb olurdular. Restavrasiyann birinci dvr, ifratlarn ikinci dvr Konqreqasiyann x il lamtdardr. Heyrt v coqunluun yerini mhart v hiylgrlik tutdu. Bununla biz z sthi qeydlrimizi bitiririk. Mllif bu sri yazarkn masir tarixin maraql bir dvrn rast gldi. O indi daha he ks mlum olmayan bir dvr diqqt yetirmy, onun bzi xsusiyytlrini tri qeyd etmy bilmdi. Lakin bu msl stnd o ox dayanmad, bu dvr kdr hissi v glmk arzusu duymadan tsvir etdi. Onu bu kemil onun n ziz v sevimli olan xatirlr balayr, nki bu xatirlr onun anas il laqdardr. Lakin etiraf etmk lazmdr ki, bu xrdaca kbar cmiyytinin zn xas olan bir zmti vard. Bu cmiyyt adamn znd tbssm oyada bilr, lakin n ona nifrt etmk, n d ona hqartl baxmaq olar. Bu, kemi gnlrin Fransasdr. Marius Ponmersi d, btn uaqlar kimi, bzi eylr oxuyub yrnmidi. O z xalasnn himaysi altndan xdqdan sonra, babas onu sl klassik mhdudlua malik olan ox mtbr bir mrbbinin himaysi altna verdi. Bir ik kimi yenic almaa balayan bu uaq bir riyakarn lindn xaraq bir pedantn lin dd. Marius bir ne il kollecd oxudu, sonra hquq fakltsin girdi. O hm royalist v fanatik, hm d qayda-qanuna ox ciddi riayt edn

bir adamd. Babasndan onun xou glmirdi: babasnn ynglmcazl, abrsz hrktlri onun ryin toxunurdu, atas haqqnda kdrl susurdu. mumiyytl, o, odlu, lakin tmkinli, ncib, alicnab, mrur, dindar, coqun, son drc doru, hdsiz drcd ismtli bir gncdi. DRDNC FSL. Quldurun lmsi. Mariusun orta thsilini qurtarmas v cnab Jilnormann kbar cmiyytlrindn uzaqlab istiraht kilmsi eyni vaxta tsadf edir. Qoca Sen-Jermen civar v xanm de T.-nin salonu il vidalaaraq, Mare mhllsind Ehtiraslar ksind olan evin kmd. Bu evd o, dalandardan baqa, vaxt il Manyonu vz edn apaz qadn Nikolettan, bir d ki, tngnfslikdn ziyyt kn v yuxarda bhs etdiyimiz Bask xidmti kimi saxlayrd. 1827-ci ild Mariusun on yeddi ya tamam oldu. Bir gn axam o, ev qaydanda grd ki, babas lind bir mktub tutmudur. Cnab Jilnorman ona dedi: Marius, sn grk sabah Vernona gedsn. Marius sorudu: Niy? Atan grmy. Marius diksindi. Onun bir gn z atas il grcyi he alna da glmirdi. Onun n bundan daha gzlnilmz, daha tccbl, etiraf etmk lazmdr ki, daha pis bir ey ola bilmzdi. Atasndan o, el soyumudu ki, ona he yaxnlamaq istmirdi. Qarda duran gr onu kdrlndirmkdn baqa, ar bir mcburiyyt kimi grnrd. Mariusun z atasna qar olan davtin siyasi sbbdn baqa, ayr bir sbb d vard. Cnab Jilnorman kefinin duru vaxtlarnda Mariusun atasna qoaq adam deyrdi. Marius mindi ki, hmin bu qoaq adam onu sevmir. Onun fikrinc, buna he bh etmk lazm deyildi: atas onu sevsydi, atmazd, zgsinin himaysin vermzdi. O, sevilmdiyini hiss edirdi, buna gr d atasn sevmirdi. O, z-zn inandraraq deyirdi: bel d lazmdr. Cnab Jilnormann tklifi Mariusu el tccblndirdi ki, babasna sual da vermdi. Cnab Jilnorman szn davam edrk dedi: O, deysn, xstdir. Sni istyir. Bir az susduqdan sonra lav etdi: Sabah shr get. Mnim yadmdadr: kareta Fonten meydan karvansarasndan Vernona kareta shr saat altda gedir, axam da ora atr. O karetaya min, get. O yazr ki, tez glsin. Sonra qoca mktubu lind zrk, cibin qoydu. Marius el o axam yola db shr atasnn yannda ola bilrdi. O zaman Bulua ksindn Ruana gec dilican gedirdi v bu dilican Vernonda dayanrd. Lakin n cnab Jilnorman, n d Marius bu bard mlumat alma he fikirlrin d gtirmdilr. Marius ertsi gn hava qaralanda Vernona gldi. hrd raqlar yanrd. Marius ilk rast gldiyi adamdan cnab Ponmersinin harada yaadn sorudu: o z ryind Restavrasiya nqteyinzril rikdi, atasnn baron v polkovnik olduunu qbul etmirdi. Evi ona gstrdilr. Marius zngi vurdu. Bir qadn qapn ad: onun lind balaca bir lampa vard. Marius: Cnab Ponmersi evddirmi? dey sorudu. Qadn cavab vermdi. Marius z sualn tkrar etdi: Cnab Ponmersi burada yaayr? Qadn cnab Ponmersinin burada yaadn bann hrkti il tsdiq etdi.

 Mn onunla dana bilrmmi? Qadn ba il yox iarsi etdi. Marius israr etdi: Mn ax onun oluyam! O, mni gzlyir. Qadn dedi: O daha sizi gzlmir. Marius onun aladn ancaq indi grd. Qadn alaq tavanl zala gedn qapn ona gstrdi. Marius iri girdi. Buxar stnd yanan am zal iqlandrrd; zalda kii vard. Onlardan birisi ayaq st ax durmudu, o birisi dizlri st kmd, birisi d yalxca kynkd yer srilib qalmd. Yer srilib qalan polkovnik idi. O iki nfrdn biri hkim, biri d dua oxuyan kei idi. gn vvl polkovniki qara qzdrma tutur. Xstliyin balancnda onun ryin pis eylr glir, cnab Jilnormana mktub yazr, Mariusun gndrilmsini xahi edir. Onun xstliyi ciddi bir kil alr. Mariusun gldiyi gn sayqlamaa balayr. Xidmti arvad onu saxlamaa alsa da, o raraq Mnim olum hl d glmir, gedim onun qabana xm! deyib, yatandan qalxr, otaqdan xr, dhlizd da dmnin stn yxlr, el o saat lr. Hkiml keiin dalnca adam gndrirlr. Hkim ox gec glir. Kei ox gec glir. Olu da ox gec glir. amn tutqun inda yerd srilib qalan polkovnikin solun yananda bir iri damla gz ya grmk olard. Bu, onun l gzlrindn xan yad. Onun gzlri snmd, lakin ya qurumamd. Bu ya gstrirdi ki, olu gecikmidir. Marius ilk v son df grdy bu adama, onun ncib zn, aq, lakin he bir ey grmyn gzn, a sana, qvvtli bdnin, bdninin ora-burasnda grnmy balayan tutqun zolaqlara, qlnc yaras apqlarna, ulduzvari qrmz lklr, gll yerlrin, zndki qhrmanlq lamti olan iri apa baxrd: onun znd Allahn bx etdiyi yaxlq ifadsi vard. Marius fikirldi ki, bu adam onun atasdr, bu adam lmdr, lakin ona qar laqeyd qald. Mariusun duyduu kdr, baqa bir l grrs, duyaca kdrdn he d frqlnmirdi. Otaa qlbi sxan ar bir drd kmd. Qulluqu arvad bir bucaqda durub ac-ac alayr, gz yalar tkrd; kei dua edirdi, arabir onun hnkrt il alamas duan ksirdi; hkim gzlrini silirdi; htta meyit z d alayrd. Hkim d, kei d, qulluqu arvad da n qdr byk bir msibt duysalar da, arabir Mariusa baxr, lakin he bir sz sylmirdilr. Marius burada yaban bir adamd. Marius atasnn lmndn ox az mtssir olmudu; o bundan bir qdr xcalt kir, bilmirdi ki, zn nec idar etsin. lyapasn lind tutmudu. Birdn onu lindn yer sald: qoy el bilsinlr ki, drd ona ox tsir etmi, lyapasn da lind tutmaa gc qalmamdr. Birdn o, vicdan zabna bnzr bir ey duydu, hm d bu hrkti stnd z-zn nifrt etdi. Lakin o, mqssirdirmi? Ax o, atasn sevmirdi! Polkovnikdn pul qalmamd. Ev eylri satld, bu pul onun dfnin gcl atd. Qulluqu arvad tapd bir para kaz Mariusa verdi. Kaz polkovnik z li il yazmd: Mnim oluma. Vaterloo trafnda, vuruma meydannda imperator iltifat buyurub, mn baronluq verdi. Restavrasiya mn veriln bu ad qbul etmir, lakin bunu mn z qanmla qazanmam; buna gr d bu ad mnim olum qbul edck v o dayacaq. Mlum eydir ki, o buna layiq olacaqdr. Mktubun o biri znd polkovnik lav etmidi: Vaterloo trafnda olan hmin vurumada bir serjant mni lmdn xilas etdi. Onun ad Tenardyedir. Mn mlum olan budur ki, son vaxtlarda o, Parisin trafnda, eld, ya Manfermeyld balaca bir knd axanas ildirmi. Mnim olum Tenardyey rast gls, qoy ona lindn gln yaxl etsin. Marius he d atasnn xatirsini ziz tutduu n deyil, ancaq lm qar duyduu bir hrmt n kaz alb cibin qoydu, lmn hmi insan qlbi zrind bel amiran tsiri olur.

Polkovnikin mlakndan he bir ey qalmamd. Cnab Jilnorman srncam verdi ki, onun qlncn v mundirini khn ey alanlara satsnlar. Qonular onun ban talan etdilr, nadir taplan iklrini xarb apardlar. Qalan bitkilr d yabanlad, soldu, quruyub mhv oldu. Marius Vernonda ancaq iki gn qald. Dfndn sonra Paris qaytd, oturub drslrini hazrlamaa balad, atas qtiyyn onun yadna dmrd, sanki, bu dnyada o he yaamamd. ki gn sonra polkovniki dfn etdilr, gn sonra da unutdular. Marius lyapasna qara balad. Msl d bununla qurtard. BENC FSL. nqilab olmaq n gnorta ibadtin getmk bzn faydaldr. Marius uaqlqda yrndiyi dindarlq adtlrini mhafiz edirdi. Bir df o, bazar gn SenSlpis kilssin ibadt gedibmi, glib yan trfdki ana Mrym mehrabnn yannda dayanr, xalas uaqlqda onu hmi bu yer gtirirmi. Mariusun o gn fikri hmikindn daha artq danqd, daha artq xyal iind idi, o, qeyri-ixtiyari olaraq Utrext mxmri kilmi oturacaqda diz kd; oturacan arxasnda Cnab Mabef, kils asaqqal szlri yazlmd. badt yenic balanmd ki, bir qoca Cnab, bu, mnim yerimdir, - deyrk Mariusa yaxnlad. Marius cld ayaa qalxd, qoca z yerini tutdu. badt qurtarandan sonra Marius fikr dalaraq, oturacaqdan bir ne addm knarda dayand. Qoca yenidn ona yaxnlad. Cnab, zr istyirm, mn sizi bir df narahat etdim, budur, yen d narahat edirm, dedi, yqin, siz mni pis adam hesab etdiniz, ancaq mn grk z hrktlrimin sbbini izah edm. Marius dedi: Cnab, bu tamam artq eydir. Qoca: Yox, yox, deyrk etiraz etdi, mn istmirm ki, siz mnim barmd pis fikird olasnz. Bilirsinizmi, bu yeri mn ox ziz tuturam. Burada etdiyim ibadt mn daha yax glir. Siz sorua bilrsiniz ki, niy? ltifat buyurun, bunu siz danm. Hmin bu yerd mn on il mddtind ncib, lakin bdbxt bir atan mahid etmim: o, ail vziyytin gr z olunu baqa yolla grmk imkanndan mhrum olduundan, iki- ayda bir df glrdi. O bilirdi ki, olunu n vaxt gnorta ibadtin gtirirlr, hmin saatda da z bura glrdi. Uan he alna da glmirdi ki, atas buradadr. Blk d, o axmaq uaq he atasnn olduunu da bilmirmi. Onun atas gz grnmmk n stunun arxasnda gizlnrdi. O z oluna baxa-baxa alayard. O yazq z balasn ox istyirdi! Mn bunu aydn grrdm. Bura mnim n mqdds yer oldu, gnorta ibadtin bura glmk mnim n adt klini ald. Mnim - kils asaqqal olduum n - ruhanilr oturacanda oturmaa ixtiyarm var, amma mn z oturacam onlarn oturacandan stn tuturam. Mn htta o bdbxt adam bir az tanyrdm da. Onun qaynatas, varl-dvltli xalas, szn qsas, yax yadmda deyil, bel bir qohumu varm, o deyirmi ki, atas olu il grs, onda ua mirasdan mhrum edck. Uan atas olunun sonralar varl v xobxt olmas n - z atalq hququnu qurban vermidi. Siyasi qid stnd onlar bir-birindn ayrmlar. lbtt, mn siyasi qidlr hrmt edirm, amma el adamlar var ki, onlar he bir eyin hdd-hdudunu bilmirlr. Ax adam, yalnz Vaterloo vurumasnda itirak etmidir dey, yrtc adlandrmaq olmaz! Bunun stnd oulla atan birbirindn ayrmazlar. Bonapartn vaxtnda o, qulluq edrk, polkovnik drcsin qdr qalxmd. ndi, deysn, o lb. O, Vernonda yaayrd. Mnim qardam orann keiidir. Ad da, deysn, Ponmari... ya da, deysn, Monpresi... idi, znn d, el bil lap gzmn qabandadr, znd byk bir qlnc apnn yeri vard. Mariusun rngi aard: Ponmersi? Bli, bli. Ponmersi. Yoxsa, siz onu tanyrsnz?

Marius: Cnab, dedi, o, mnim atamd. Qoca kils asaqqal lini-lin rpb hycanla dedi: Demli, siz hmin o uaqsnz?! lbtt, o indi grk yek kii olayd. Mnim zavall balam, siz csartl dey mni odlu bir qlb il sevn atam vard! dey bilrsiniz. Marius qocann qoluna girib, onu evin qdr trd. Ertsi gn o, cnab Jilnormana dedi: Mn z dostlarmla ova getmk istyirm. gn ev glmy bilrmmi? Babas: styir lap drd gn glm, dedi, get, knln alsn. Sonra qzna gz vuraraq pldad: Yqin, sevgi klyi var! ALTINCI FSL. Kils asaqqal il gr hara gtirib xara bilr. Mariusun hara getdiyi bir az aada mlum olacaqdr. O, gn ev glmdi. Paris qaydan kimi hquq fakltsi kitabxanasna gedib, Moniter komplektini tlb etdi. O, btn Moniteri, Respublika v mperiya haqqnda yazlan btn tarixi srlri, Mqdds Yelena memorialn, xatirlri, gndliklri, blletenlri, mracitnamlri byk bir ehtirasla oxudu. Byk ordunun blletenlrind atasnn adna ilk df rast gldikdn sonra bir hft, sanki, isitmy tutuldu. Jorj Ponmersi o generallarn ki bal altnda xidmt etmidi, Marius onlarn, o cmldn, qraf Q.-nin yanna getdi. Bir d kils asaqqal Mabefl grd: Mabef ona polkovnikin keirdiyi hyat, onun tqadl yaadn dand; onun gllrindn, iklrindn, Vernonda tkbana yaadndan bhs etdi. Bu qayda il Marius hm aslan, hm d quzu olan, ox az-az tsadf ediln bu yksk v msum qlbli adama lazmnca bld oldu: bu adam onun atas idi. Bu msl Mariusun btn vaxtn lindn alm, onun btn fikrini mul etmidi, buna gr d Jilnorman ox az-az grrd. Myyn ediln vaxtda glib yemyini yeyir, sonra yen d yox olurdu. Xalas deyinir, babas Jilnorman glrk deyirdi: Ba, ba, qzlarn vay halna! Bzn bu szlri d lav edirdi: Bir baxrsan da, mn el bilirdim ki, bu yngl sevgidir, amma, deysn, xalis mhbbtdir. Bu, dorudan da, xalis mhbbtdi: Marius atasna prsti etmy balamd. Eyni zamanda, onun dnyagrnd d byk dyiiklik olmudu. Bu dyiiklik ardcl surtd bir-birini vz edn bir ox shiflrdn ibartdir. Bizim bhs etdiyimiz msl zmanmizin bir ox mhur adamlarnn tarixi olduundan, bu shiflri bir-bir gstrmyi, onlar tdricn gzdn keirmyi faydal hesab edirik. Mariusun nzr sald kemi onu sarstm, heyrt salmd. Bu kemi, hr eydn vvl, onun gzlrini qamadrmd. Bu vaxta qdr Respublika, mperiya ondan tr ancaq iyrnc szlrdi. Respublika alaqaranlqdan qalxan gilyotin, mperiya gec grnn qlncd. Marius kemi nzr salarkn orada ancaq hrc-mrclik v zlmt grcyini znn etmidi, lakin orada byk bir hrmt, hm d qorxu v sevinc iind Mirabo, Vernyo, Sen-Jst, Robespyer, Kamill Demulen, Danton kimi iq saan ulduzlar, Napoleon kimi fqlrdn qalxan gni grd; Marius ona n olduunu baa dmrd; bu iqdan gzlri qamaaraq he bir ey grmr, geri kilirdi. Lakin ilk tccb hisslri kedikdn sonra, o, bel bir ia yava-yava adt edrk, tsvir ediln hadislri aqnlq duymadan qbul etmy, bu hadislrd itirak edn adamlara titrmdn baxmaa balad; nqilab, mperiya onun gzlri nnd aydnca canland. Bu iki nv hadis onda itirak edn adamlarla birlikd - onun n ox byk hmiyyt malik olan iki msl il nticlndi: Respublika xalqa qaytarlan vtnda hququ suverenliyi, mperiya Avropada saslanan fransz tfkkrnn suverenliyi il. O, inqilabn simasnda xalqn zmtli surtini,

mperiyann simasnda Fransann zmtli surtini grd. O z ryind etiraf etdi ki, bunlar hams gzl eylrdir. Biz bu ilk v son drc mumildirilmi dncd Mariusun qamam gzlrindn nyin qadn gstrmk istmirik, bunu lazmi bir ey hesab etmirik. Biz ancaq onun fikir inkiafn gstrmk istyirik. Hr eyi birdn qavramaq olmur. Hm yuxarda, hm d aada deyilnlr aid olan bu qeyd-rti sylyrk, yen d hekaymiz davam edirik. Marius onda baa dd ki, bu vaxta qdr o, vtnini d - atas kimi - az tanyrm. O knll halda gzndn qara prd asaraq n vtnini, n d atasn grrm. ndi onun bsirt gz almd: hm vtn, hm d atas il fxr edir, hm d onlara prsti edirdi. Hm tssf, hm d pemanlq hissi ona zab verirdi; o, ac-ac v midsiz halda dnrk, z-zn deyirdi: ndi mnim qlbimi dolduran hisslri ancaq qbir sylmk olar. Ah, onun atas sa olsayd, o z atasndan mhrum olmasayd, Allah-taala z inaytini gstrrk onun atasn lmy qoymasayd, indi o yyrb atasn qucaqlar, barna basard, raraq deyrdi: Ata, mn buradayam! Bu, mnm! Bizim hr ikimizin qlbind bir rk dynr! Mn snin olunam! Onun a ban odlu-odlu qucaqlard, a salar st gz yalar tkrdi, zndki apq yerin iftixarla baxard, llrini sxard, paltarna scd elr, ayaqlarn prdi! Ah, niy onun atas haqq v dalti, olunun mhbbtini grmdn bel tez, bel vaxtndan vvl ld! Alay hnkrtlri ara vermdn Mariusun qlbini paralayr, o hr dqiq Heyhat, dey tkrar edirdi. Eyni zamanda, o, get-ged, mlli-bal ciddilir, qtilirdi, z qidlrind v dnyagrnd daha mhkm olurdu. Hqiqtl iqlanan zkas hr dqiq znginlirdi. Onda daxili bir yksli ml glirdi. O, iki kf nticsind zn yetimi v mhkmlnmi hiss edirdi: o hm atasn, hm d vtnini tapmd. ndi btn qaplar onun qarsnda alrd, sanki, bu qaplarn aar onun lind idi. O vvllr ny nifrt edirdis, indi bunun izahn taprd, ny hqartl baxrdsa, bunun sbbini baa drd. ndi ona byk hadislrin, byk insanlarn qza v qdr icabndan olan hm ilahi, hm d bri hmiyyti aydn oldu: ona, bu byk hadislr lnt etmyi yrtmidilr, bu byk insanlara nifrt etmk tlimini vermidilr, o z vvlki dnyagrndn z dndrn kimi onu khnlmi bir ey hesab edirdi bu dnyagrn xatrlarkn gah acqlanr, gah da glrd. O, atasna haqq qazandrdqdan sonra Napoleona haqq qazandrmaa balad, bu da tbii bir eydi. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, Napoleona haqq qazandrmaq asan baa glmdi. Lap uaq vaxtndan onun beynin Napoleon haqqnda olan fikirlri doldurmudular; 1814-c il partiyas bu fikirlrin trfdar idi. Restavrasiya btn tssb, mnafeyi, hisslri il Napoleonun surtini thrif etmy alrd. Napoleon bu partiyan Robespyerdn daha artq dht gtirirdi. Bu partiya milltin yorunluundan, analarn nifrtindn ox ustalqla istifad ed bilmidi. Bonapart bir nv fsanvi jdahaya evirmidi. Biz vvllr demidik ki, xalqda bir ox uaq xasiyytlri vardr; 1814-c il partiyas xalqn tsvvrn daha artq tsir etmk n Bonapart Tiberidn tutmu mnasz bir uyua kimi crbcr qorxunc siftd gstrirdilr, bunlardan bzisi xalq qorxuya salr, lakin Bonapartn zmtini endir bilmirdi, bzisi is xalqda gl oyadrd. Bli, Bonapart haqqnda danarkn hr ks ya hnkr-hnkr alaya, ya qhqh il gl bilrdi, ancaq bunun sasnda nifrt olmal idi. Bu adam haqqnda (Napoleona bu adam deyrdilr) Mariusun alna ayr he bir ey glmzdi. Marius z tbiti etibar il inadkar olduundan bu fikirlr onun zehnind mhkm kk salmd. Onun qlbind Napoleona nifrt edn balaca bir inad adam yaayrd. Lakin tarixi kitablar oxumas, xsusil tarixi hadislr aid olan sndlr v materiallarla tan olmas Napoleonu ondan gizldn prdni yava-yava paralad. O qarsnda nhng bir insan olduunu hiss etdi, hiss etdi ki, Bonapart haqqnda da btn baqa eylrd etdiyi shvdn az shv etmmidir. Onun bsirt gz alrd. vvl o, knlsz halda, sonra ovsunlanm bir adam kimi byk bir vcdl coqunluun vvl qaranlq, sonra is zif iql, nhayt, parlaq iq salm pilllril ar-ar, addm-addm yuxar qalxmaa balad.

Bir gn otaqda tk idi. am yanrd. Aq pncr qabanda masaya dirsklnib kitab oxuyurdu. Qarsnda alan nginlr onu daldrr, bu xyal onun fikirlrin qarrd. Ah, gec, sn n gzlsn! Haradan gldiyi bilinmyn tutqun sslr eidilir, Yer krsindn on iki df byk olan Yupiter bir kz kimi parldayr; gy z qaranlqdr, ulduzlar sayrr, dnya adama ucsuzbucaqsz grnr... Marius byk ordunun blletenini dy meydannda yazlan bu qhrmanlq qitlrini oxuyurdu; bu yazlarda o arabir atasnn, lakin ard-aras ksilmdn imperatorun adna rast glirdi; btn byk mperiya onun gzlri nnd canlanrd. O, ruhunun ab-dadn, mdd kimi qabararaq, yksldiyini grrd. Hrdn ona el glirdi ki, guya, atasnn xyal, xfif bir klk kimi oradan tb keir, onun qulana ns pldayr. O, get-ged qvvtlnn qrib bir hal keirirdi: onun qulana tbil, boru, top ssi, batalyonlarn ahngdar addm ssi, drdnala apan svari dstlrinin uultusu glirdi. Hrdn o, ban qaldrr, gylrin drinliyind parldayan nhng brc ynna baxr, sonra yen d ban kitabn stn endirirdi, burada nizamsz bir halda hrkt edn baqa nhng surtlr onun qarsnda canlanrd. Onun qlbi sxlr, btn bdni titryirdi, nfsi tutulurdu: o, drin vcd iind idi, birdn o he bilmdi ki n oldu, kim ona mr etdi: cld yerindn qalxd, llrini pncrdn bayra uzatd, gzlrini qaranla, skuta, dumanl nginliy, ucsuz-bucaqsz fzaya zillyrk, hycanla dedi: Yaasn imperator! Bu andan etibarn o, khn dnclrindn tamamil z dndrdi. Korsika jdahas, qsbkar, zalm, plng, qmdiyci, xlaqsz, z doma baclarnn oyna olan, Taldan drs alan, Yaffada adam zhrlyn Buonaparte onun fikrindn silindi, bu eylrin yerini hr eyi z iind qrq edn, qamadran, parlaq, srarngiz bir iq tutdu, bu in da irisind, lirimz yksklikd, Sezarn mrmr heykli solun bir xyal kimi parldayrd. mperator Mariusun atas n ancaq sevimli bir srkrd idi, onunla fxr edirlr, ona byk bir sdaqtl xidmt edirlr. O, Marius n zmtli bir sima idi. O, fransz formasiyas dvltinin qza-qdr trfindn seilmi memar idi; o, dnyaya aalq etmyi Roma formasiyas dvltindn irsn gtrmd, o, ecazkar dantlarn ustas idi, o, Byk Karln, XI Ldovikin, IV Henrixin, Rielyenin, XIV Ldovikin, ctimai nicat komitsinin iini davam etdirirdi. lbtt, onun da nqsanlar vard, o da yanlrd, htta cinayt d edirdi, baqa szl, o da insan idi; lakin o z shvlrind ahan, z nqsanlarnda hmtli, z cinaytlrind qdrtli idi. O btn xalqlar byk millt haqqnda danmaa mcbur edn nadir bir insand; o, Fransann mcssmsi idi; o, Avropan z qlnc il mlub edrkn btn dnyan z i il mlub etdi. Napoleon Marius n iq saan bir xyald, onun nsibi glcyi qorumaqla hmi srhd keiyind durmaqd. Marius onun xsiyytind bir mstbid, lakin eyni drcd bir diktator grrd; el bir mstbid ki, onu Respublika yaratmd, o da nqilab tamamlamd. sa hm Allah, hm d insan olan kimi, Napoleon da Marius n hm xalq, hm d insan idi. Marius, yeni qid qbul edn bir adam kimi, bu qid il vcd glrk, ehtirasla ona balanmaq istyir, bu msld ifrata varrd. Onun tbiti bel idi. O bir hiss balandm daha zn saxlaya bilmirdi. O hm Napoleonun qlnc il hdsiz drcd hvslnir, hm d onun ideyalarna byk bir tq gstrirdi. O, bir eyi grmrd: o, Napoleonun dhasna valeh olmaqla onun gstrdiyi kobud qvvy d valeh olurdu; baqa szl, iki scdgah yaradrd; bunlardan biri ilahi, o birisi heyvani sasa malikdi. Marius bir ox baqa shvlr d yol verirdi. O, hr eyi qeyd-rtsiz qbul edirdi. Hqiqt axtararkn, bu qayda il yanl yola da glib xmaq olard. O, hr ey hddindn artq etibar etdiyindn hr msl il razlard. O, hmilik yeni yola xdndan, khn sul-idarnin cinaytini pislynd d, Napoleonun hrtin qiymt vernd d he bir tshih qbul etmirdi. Hr nec olsa, ox byk hmiyyt malik olan bir addm atlmd. Marius vvllr mtlqiyytin squt etdiyi yerd indi Fransann yksldiyini grrd. Onun nqteyi-nzri dyimidi. Onun qrub hesab etdiyi ey indi tlu olmudu. O ks trf dnmd. Mariusda bel bir mnvi dyiikliyin ml gldiyi n babasnn, n d xalasnn alna glirdi.

Marius z zrind apard bu gizli iin nticsind, nhayt, khn burbon v ifrat salar rtyn, aristokrat, yakobin, royalist geyimini z zrindn tamamil atmaa mvffq olduqdan, xalis bir inqilabya, hqiqi bir demokrata, az qala respublikaya evrildikdn sonra Orfer sahil ksind olan hkkakn yanna gedib yz vizit vrqi sifari etdi; bu vrqlrin stnd Baron Marius Ponmersi szlri yazlmd. Bunun hams onda ba vern dyiikliyin tam mntiqi nticsi idi, bu is onun z atasna olan mftuniyytini myynldirmidi. Lakin Mariusun n tan vard, n d bu vrqlri mehmanxana qapsnn yannda qoya bilrdi, buna gr d onlar z cibin qoydu. Bu dyiikliyin tbii bir nticsi d bu oldu: Marius z atasna yaxnladqca, atasnn xatirsi, polkovnikin iyirmi be il mddtind apard mbariz onun n ziz olduqca o z babasndan daha da uzaqlard. Yuxarda dediyimiz kimi, cnab Jilnormann xasiyyti oxdand ki, Mariusun xouna glmirdi. Adtn ciddi cavanlarla ynglmcaz qocalar arasnda olan ixtilaf onlarn da arasnda hiss olunurdu. Jernotun ynglmcazl hmi malxulya Verteri thqir edir v acqlandrrd. Lakin n qdr ki Mariusla cnab Jilnorman eyni siyasi qidd idilr bu, Marius n ondan cnab Jilnormana doru uzanan krp vzifsini grrd. Bu krp uan kimi onlarn arasnda uurum ml gldi. Bundan baqa bir fikir d Mariusu son drc hiddtlndirirdi: cnab Jilnorman axmaqcasna bir mlahiz nticsind onu polkovnikdn rhmsizcsin ayrmd, bu qayda il atan ouldan, oulu atadan mhrum etmidi. Marius atasna byk bir mhbbt duymaqla babasna nifrt etmy balad. Lakin bunu o he d bruz vermirdi biz bunu yuxarda demidik. O ancaq get-ged evdn, babasndan soyuyurdu. Sfr qranda oturub, kirimic yemyini yeyr, ox az-az evd qalard. Xalas bunun stnd onu danlayanda, o, sakitc qulaq asar, sonra da mhazirlri, imtahanlar, seminarlar bhan gtirrk, ba qarq olduunu sylrdi. Babas z vvlki fikrini dzgn hesab edrk, tkrar-tkrar deyrdi: Vurulub! Bel eylrd mni aldatmaq olmaz! Marius arabir hrdn harasa gedirdi. Xalas bundan bhlnrk deyirdi: O ax hara edir? Mariusun bu gedilri uzun srmzdi, bir df d o, rhmtlik atasnn taprn yerin yetirmk n Monfermeyl getdi: o, kemi Vaterloo serjantn, indi is axana Tenardyeni tapmaq istyirdi. Lakin axanan bal grd. Mlum oldu ki, Tenardye snq xm axanan buraxb getmidir, ancaq onun bana n gldiyini he ks bilmirdi. Marius bu il mul olduundan drd gn ev glmdi. Xalas deyirdi: Mlum eydir ki, dcllik elyir. Lakin Mariusun dnd, kynyinin altnda, qara qaytandan aslm bir ey grdlr... YEDDNC FSL. Yqin ki, bir qadndr. Biz bir ulandan bhs etmidik. Bu ulan cnab Jilnormann misi nvsi idi; onun hyat qohum-qrbasndan, aildn knarda, uzaq bir qarnizonda keirdi. Kiik zabit Teodl Jilnorman btn hrbi tlblr uyun gln bir adamd. Onun beli qz beli kimi nazikdi; qlnc o, qoaqcasna bir da il gzdirir, blarnn ucunu igidcsin yuxar bururdu. Paris o, ox az-az glirdi; el az glirdi ki, Marius he onu grmmidi. Bu iki qohum ancaq bir-birinin adn bilirdi. Biz, deysn, yuxarda demidik ki, Jilnormann qz Teodln xatirini ox istyirdi. O, Teodl ancaq ona gr ox istyirdi ki, onu ox az-az grrd. Adam grmdiyi baqa bir adam haqqnda crbcr gzl eylr tsvvr ed bilr. Madmazel Jilnorman n qdr sakit bir adam olsa da, bir gn o z otana ox hycanl halda qaytd. Marius yen d az bir mddt harasa getmk istmi, babasndan icaz vermsini xahi etmidi, sonra el bu axam yola dmk istdiyini bildirmidi. Babas ona Get demi, sonra

da qalarn mnal-mnal qaldraraq donquldanmd: Geclr gzmy dadanb. Bu msl madmazel Jilnormanda son drc maraq oyandrmd; bu hiss il d z otana qalxanda pillknd nifrtl dedi: Bu lap a oldu. Sonra da tccbl lav etdi: Ax, hara gedir? O gman edirdi ki, burada pis bir sevgi mslsi var, bir sirr var, bu, qadnsz, grsz deyil; o z gzlkl burnunu bura soxmaq istyirdi. Sevgi sirri tzc meydana xan dedi-qodudan he d az lzztli tik deyil; mqdds qlb malik olan adamlar bu tikni dadmaqdan he d geri durmazlar. Riyakar mmin adamlarn sirr daarcnda hmi ehtiyat n eq mslsin aid bir qdr maraq olar. Madmazel Jilnorman bu romantik hadis il tan olmaq n iddtli ar duyur, bunun iztirabn kirdi. O, vrdi etmdiyi bu hycandan, bu hycanlandrc maraqdan fikrini yayndrmaq n z istedadna mracit etmli oldu: o iplik sapla parada iplik festonlar dzldir, mperiya v Restavrasiya dvrnd n ox yaylan naxlardan birini tikir, kareta anaqlarna oxar oxlu dairlr vururdu. Bu cansxan bir idi, bu ii grn adam da qaqabaql bir adamd. O, bir ne saatd z kreslosunda oturub bu il mul idi ki, birdn qap ald. Madmazel Jilnorman burnunu qaldrd. Mlazim Teodl onun qabanda durub, hrbi nizamnam qaydalarna riayt edrk onu salamlad. Madmazel Jilnorman sevincindn qqrd. Qar dymdr, mmin bir qadn, bir xala olsa da, z otanda ulan grdkd bundan lzzt d duya bilir. Madmazel hycanla dedi: Teodl, sn buradasan? Xalacan, yolst gldim. p d mni. Ba st! Teodl onu bir ne df pd. Madmazel Jilnorman z sektoruna yaxnlab, onu ad. He olmasa birc hft bizd qalacaqsanm? Xalacan, el bu axam gedirm. Ola bilmz! Dz deyirm. Teodl, zizim, xahi edirm, getm, qal! ryim buna h deyir, nizamnam yox, msl beldir. Bizi baqa qarnizona dyiirlr. Biz Melunda idik, indi Qayona gndrirlr. Khn qarnizondan yenisin Parisdn keib-getmk lazmdr. z-zm dedim ki, qoy gedim xalamla grm. Bunu da sn kdiyin zhmt n verirm! Madmazel Jilnorman onun ovcuna on luidor qoydu. ziz xalam, verdiyin lzzt n demk istyirsiniz? Teodl onu bir d pd; mundirin baftas madmazel Jilnormann boynunu balaca czd, o bundan xo bir tsir duydu. Sn polkla bir yerd gedcksn, atda? Yox, xalacan. Mn istyirdim, hr nec olsa, sizi grm. Bunun n xsusi icaz almam. Xidmti sgr mnim atm apard, mn dilicansla gedcym. Yeri glmikn, bununla laqdar, siz bir sualm var. N sualdr? Yoxsa Marius Ponmersi d bir yer gedir? Teodl madmazel Jilnorman n mhm olan bir msly toxunmudu; o, marandan albyanaraq sorudu: Sn bunu haradan bilirsn? Glnd dilican idarsin getdim ki, karetada zm yer saxlatdrm... Sonra? He dem, srniinlrdn biri mndn vvl glib, dilicann yuxar trfind zn yer tutubmu. Mn gednlrin siyahsnda o adamn adn grdm. O kimdir?

 Marius Ponmersi. Madmazel Jilnorman brk acqland: Yaramaz! Snin min nvsi he sn oxamr, o, snin kimi szbaxan deyil. Gr n i tutur da! Gec dilicanda qalmaq istyir. Mnim kimi. Ax sn bunu z iin gr elyirsn, amma o xlaqszlq mqsdi il elyir. Teodl dedi: Avarann biri! Birdn madmazel Jilnormanda qrib dyiiklik ml gldi: onun alna tz bir ey glmidi. O, kii olsayd, yqin ki, lini alnna vurard. O, Teodl bel bir sual verdi: min nvsi sni tanmr, bunu sn bilirsnmi? Xeyr, bilmirm. Mn onu grmm, amma birc df d mn diqqt yetirmyi zn layiq grmyib. Demli, siz bir yerd gedcksiniz? Bli, o, dilicann yuxarsnda, mn d iind. Dilican hara gedir? Andel. Demli, Marius da ora gedir? gr o da, mnim kimi, yolda dms, demli, ora gedir. Mn Vernonda dcym. Mn grk Qayon potunu zml aparam. Mariusun hara getdiyini qtiyyn bilmirm. Marius! N murdar addr! Gedib ad tapblar da. Snin adn bir ayr, ad bel olar: Teodl! Zabit dedi: Mn istrdim ki, mn Alfred desinlr. Teodl, qulaq as. Qulaq asram, xalacan. Ancaq diqqtl qulaq as. Lap diqqtl qulaq asram. Demli, qulaq asrsan da. Bli. Marius tez-tez evdn yox olur. Bir baxrsan da! O harasa gedir. Bel d ey olar?! Gec evd qalmr. Pa-ho! Biz bilmk istyirik: bunun sbbi ndir. Teodl byk tcrb sahibi olan bir adam sakitliyi il dedi: Yqin ki, bir qadn, sonra he bir bhy yol vermyrk sakitc glmsyib lav etdi, bir qz. Madmazel Jilnorman hycanla: Eldi ki var, dedi. Ona el gldi ki, cnab Jilnormann z szn eidir: Teodl bu qz szn Jilnorman kimi sylmidi, bu sz Teodln xalasna ox inandrc grnd. Sonra o, szn davam edrk dedi: Bu msld ltfn biz kmk el: Mariusu bir balaca gd. O, sni tanmr, bu, snin n tin olmaz. Madam ki, bu id qz mslsi d var, onda al o qz da gr. Sonra bunun hamsn biz yazarsan. Bu, babann da xouna glr. Hrnd Teodln bel eylrl mul olmaa el d hvsi yox idi, ancaq on luidor onu yaman irnikdirmidi, o mid edirdi ki, bunun dal glckdir. O Sizin qulluunuzda hazram, xalacan! szlri il tapr qbul etdi, sonra ryind z-zn dedi: cb i ddm! Madmazel Jilnorman onu bir ne df pd.

 Teodl, amma sn bel klklr iltmzdin. Sn nizam-intizama boyun yirsn, sn z vzifnin qulusan, sn z borcunu yerin yetirn namuslu adamsan, sn bir yaramazla grmkdn tr z ailni atmazdn. Ulan z-gzn qrdrd, sanki, Kartuu namuslu dey triflmidilr. El hmin gn axam Marius dilicana mindi: o bir adam trfindn gdldyn qtiyyn bilmirdi. Amma Mariusu gdn adam, bizim Arqus dilicana minn kimi brk yatd, btn gecni ara vermdn xor-xor xoruldad. Hava alanda dilicann konduktoru ra-ra dedi: Vernon! Vernon stansiyas! Kim Vernonda dck? Mlazim Teodl ss ayld. Yuxulu-yuxulu mzldayaraq dedi: ox gzl. Mn burada dcym. O, tamamil yuxudan ayldqdan sonra fikri yava-yava aydnlamaa balad, xalas, on luidor, Mariusun tutduu ilr barsind mlumat vermk yadna dd. Bu onu gldrd. O hr gn geydiyi kurtkasn dymly-dymly fikirldi: Blk d, Marius oxdan dilicansdan db gedib. O, Puassada da, Trield d qala bilrdi, el bu qayda il gr Rolbuada dmyibs, Melanda, Mantend d d bilrdi. O, Pasa atdqdan sonra sola dnb Evr, ya da saa dnb Laro-Giyena yol ala bilr. Xalacan, indi gl onu tap grm nec taparsan! Mn ax indi bu sevimli qarya n yazm? El bu zaman dilicann yuxarsndan qara alvarl bir adamn ddyn pncrdn grd. Teodln fikrindn bel bir ey kedi: Blk, bu el Mariusdur? Bu, dorudan da, Marius idi. Dilicann lap yannda cavan bir kndli qz potalyonlarn v atlarn arasndan ke-ke srniinlr ik tklif edirdi. O ra-ra deyirdi: Xanmnza ik aln! Marius qza yaxnlad, onun znbilindn n yax iklri seib gtrd. Teodl dilicandan d-d fikirldi: Msl maraql bir kil alr. Ax Marius bu iklri kim vermk istyir onu grm yox olsun!.. Bel la bir gl dstsi kil kimi bir gzl yaraar. Mn grk bu gzli grm... Teodl indi daha baqasnn tapr il deyil, z maraqland n, z hvsi il ov dalnca qaan it kimi, Mariusun ardnca dd. Marius Teodl qtiyyn hmiyyt vermirdi. Dilicandan q geyimli, zrif xanmlar drd. Marius onlara he baxmrd, o qtiyyn trafnda onlar grmrd. Teodl bel bir qrara gldi: Yaman vurulub! Marius kilsy trf ynldi. Teodl z-zn deyirdi: ox gzl! Kils! ox yax! Azca gnorta ibadtin qarm bir gr bundan yax n olar?! Allahn arxasnda gizlnib bir-birin gz vurmaq gzl eydir! Marius kilsy yaxnlad, ancaq iri girmdi, mehrab xnts trf buruldu, el o saat absidin divar dayaqlarndan birinin arxasnda gzdn itdi. Teodl: Demli, qzla gr kilsnin iind deyil, bayrndadr, dey dnd, yax da, baxaq grk bu nec qzdr! O, pncsi st, yava-yava Mariusun ardnca getdi. Tin atanda heyrtindn donub qald. Marius bir qbrin yannda, yal ot iind dizlri st drk, llril zn rtmd. Gtirdiyi gl dstsini am, gllri qbrin stn tkmd. Qbrin ba trfind qara rngli aac xa vard, orada a hrflrl POLKOVNK BARON PONMERS szlri yazlmd. Mariusun hnkrt il alad eidilirdi. Teodln grmk istdiyi qz qbir oldu. SKKZNC FSL. Dryaz daa toxundu. Marius ilk df Parisdn gednd bura glmidi. Cnab Jilnormann ifadsinc geclr qz dalnca srnnd o hmi bura glirdi.

Mlazim Teodl he gzlmdiyi halda qbirl z-z glrk, zn tamamil itirdi. O, qrib, hm d pis bir ey duydu, lakin bunun ndn ibart olduunu tyin ed bilmdi: bu hiss hm lm, hm d polkovnik rtbsin olan hrmtdn ml glmidi. Teodl Mariusu qbiristanlqda qoyub geri dnd, bu msld hrbi nizam-intizam az rol oynamamd. lm onun tsvvrnd sx saaql polkovnik epoletlrind canlanmd, ona tzim etmkdn zn gcl saxlad. Xalasna n yazacan bilmdiyindn bu qrara gldi ki, he bir ey yazmasn. Vernonda ba vern hadis bzi anlalmayan sbblr gr, txminn, el o saat Parisd mlum olmasayd, Teodln kf etdiyi sevgi macrasnn, yqin ki, he bir nticsi olmazd. Marius iki gndn sonra Paris qaytd v shr tezdn babasnn evin gldi. O, iki gec dilicanda yuxusuz qalmd, rahatlanmaq, immk istyirdi: cld z otana qalxd, lngimdn yol srtkn xardb, boynuna sard qara lentan ad, immy getdi. Btn salam qocalar kimi, shr tezdn oyanan cnab Jilnorman, Mariusun gldiyini eidib, qoca bir adamn qlar n qdr imkan verirs, el bir srtl Mariusun otana qalxd: o istyirdi ki, hm nvsini psn, hm d onun harada olduunu bilsin. Lakin cavan bir olann pillknl aa enmsi n sksn yal qocann yuxar qalxmasndan az vaxt lazmd. Jilnorman baba mansarda girnd Marius artq orada yox idi. Yataq almamd; onun srtk il qara lenti yatan stnd idi. Jilnorman: Bu da yax, dedi. Bir dqiqdn sonra o, qonaq otana qaytd; madmazel Jilnorman bayaqdan burada lova-lova oturub, z ekipaj arxlarn tikirdi. Jilnorman sevin-sevin iri girdi. Bir lind Mariusun srtkn, o biri lind, boynuna taxd qara lenti tutaraq, hycanla dedi: Qalibiyyt! ndi biz sirrin stn aarq! Onun n gizli sirlr almin girrk, bizim bu ua bir yoxlarq, onun btn klklrin bld olarq! Biz romann lap balancndayq! kil mnddir. Dorudan da, lentdn qara aqren meinin tutulmu medalyona oxar balaca bir qovluq aslmd. Qoca, ac bir adamn lap gz qabandan aparlan, lakin o yaza verilmyn lzztli bir yemk kimi, bu medalyona oxar qovlua hm bir qdr ehtirasla, hm iftixarla, hm d hiddtli bir nzrl baxd, ancaq onu amad. Lap aydn grnr ki, buradak kildir; bel eylri mnmi baa dmrm? Bel eylri ox ehtiyatla, lap ryin banda gzdirirlr. Bel d sfeh adamlar olar?! Yqin, bir xlaqsz qadndr, adam grnd ti rpnir! ndiki cavanlarn ox pis zvq vardr! Qarm qz dedi: Ata, gl ab baxaq. Yay basmaqla medalyona oxar qovluq ald. Onun iind diqqtl bklm bir kaz vard, ayr bir ey yox idi. Cnab Jilnorman qhqh il gld: O qzdan o olana... Mn hiss edirm bu ndir. Sevgi mktubu! Madmazel Jilnorman: Qoy oxuyaq grk n yazlb, dedi. Gzlyn taxd. Sonra kaz aaraq, bu szlri oxudu: Mnim oluma. Vaterloo trafnda vuruma meydannda imperator iltifat buyurub mn baronluq verdi. Restavrasiya mn veriln bu ad qbul etmir, bu ad mn z qanmla qazanmam; buna gr d bu ad mnim olum qbul edck, o dayacaq. Mlum eydir ki, o buna layiq olacaq. Bu zaman ata il qzn nlr hiss etdiyini tsvir etmk mmkn deyil! Sanki, lmn dondurucu nfsi onlara toxunmudu. Onlar birc klm d sz demdilr. Cnab Jilnorman, z-zn danrm kimi, gcl eidilck bir ssl pldad: Bu xtt o qoandr.

Madmazel Jilnorman kaz yoxlamaa balad, evirib ora-burasna baxd, sonra yen d z yerin qoydu. El bu anda srktn cibindn mavi kaza bklm uzunsov, drdknc bir ey dd. Madmazel Jilnorman onu yerdn gtrb, mavi kaz ad. Bu Mariusun yz dn vizit vrqsi idi. Madmazel Jilnorman onlardan birini atasna verdi; atas vrqnin stnd Baron Marius Ponmersi szlrini oxudu. Qoca zng eldi. Nikoletta gldi. Cnab Jilnorman lenti, medalyona oxar balaca qovluu v srtk gtrb otan ortasna atd: Bu zir-zibili aparn, dey mr etdi. Btn bir saat drin skut iind kedi. Qoca il qarm qz, zlrini bir-birindn yana evirrk oturmudu, lakin onlar hr ikisi, yqin, eyni eyi dnrd. Axrda Mariusun xalas dedi: cb idir! Bir ne dqiqdn sonra Marius iri girdi. O yenic qaytmd. Qonaq otann qapsndan iri girr-girmz babasnn lind vizit vrqsini grd; qoca da onu grn kimi istehzal mhvedici bir burjua tkbbr il ucadan dedi: ox gzl, ox pakiz! He dem, sn daha baronsanm! Sni tbrik edirm! Yax, bu n demkdir? Marius azca qzard: Bu o demkdir ki, mn z atamn oluyam. Cnab Jilnorman gln ksib srt dedi: Snin atan mnm! Marius gzlrini yer dikdi, zndki srt ifadni saxlayaraq, szn davam etdi: Mnim atam tvazkar, lakin qhrmancasna igid bir adam olmudur. Respublikaya v Fransaya mrdlikl xidmt etmidir, insanlarn yaratd n byk tarixi hadislrd zn byk insan kimi gstrmidir, iyirmi be il ld, l ordugahnda yaamdr: gndzlr top samas altnda, gll altnda, geclr qarda, yada, palqda olmudur, iyirmi yerdn yaralanmdr, dmnin lindn iki bayraq almdr, axrda da unudulmu, trk edilmi halda, mqssir bir adam kimi lmdr, tqsiri d yalnz bu olmudur ki, iki nankor eyi hddindn artq sevmidir: vtni, bir d mni! Cnab Jilnorman daha dz bilmdi, bu lap a oldu! Respublika szn eidnd o yerindn qalxd, daha dorusu, btn boyu uzunu dikldi. Dmiri krynn vurduu hava ocaqda yanan kmr nec tsir gstrirs, Mariusun da hr sz bu qoca royalistin zn el tsir gstrdi: onun z vvl qarald, sonra qzard, sonra tnd-qrmz oldu, tnd-qrmz da dyiib qaraqrmz oldu. Hycanla dedi: Marius! Yaramaz uaq! Mn bilmirm snin atan kim olmudur! He bilmk d istmirm! Mn onun haqqnda he bir ey bilmirm, onun zn d tanmram! Amma mn ox yax bilirm ki, el adamlar hams ox alaq adam olmular. Onlar hams sfil olmular, qatil olmular. Oru v quldur olmular! Hams, deyirm sn! Hams, istisnasz olaraq! Hams! Marius, bunu yadnda saxla! Bilirsnmi, mnim kmm nec baronsa, sn d el baronsan! Robespyer ancaq talanlar xidmt edirdilr! Bu-o-na-parta ancaq quldurlar! Ancaq xainlr, o adamlar ki, ancaq bir ey bilirdilr: xyant, xyant! z d kim qar, z qanuni kralna qar! Ancaq qorxaqlar - Vaterloo vurumasnda prussiyallarn, ingilislrin qabandan qaan qorxaqlar! gr sizin hrmtli atanz onlarn srasna dbs, bu, mn mlum deyil fv edrsiniz, bu, daha pis, buna ancaq tssf etmk olar! ndi Mariusun kmr, cnab Jilnormann is krk rolunu oynamaq nvbsi glmidi. Mariusun btn bdni sirdi; o bilmirdi n etsin; onun ba, el bil ki, od tutub yanrd. Keiin gz qabanda onun tbrrk ryini bayra atanda, ya fakirin gz qabanda yoldan ken bir adam onun btn tprnd kei v fakir nec bir hal keirirs, Marius da el bir hal keirirdi. Onun yannda bel szlrin sylnmsi mmkndm, bu czasz qalmal idimi? ndi n etmk lazmdr? Onun yannda atasn thqir etmidilr, ayaq altna salb tapdalamdlar. z d bunu

kim etmidi? Babas! O nec etsin ki, atasnn qisasn alsn, eyni zamanda, babasn rncid etmsin? O, babasn thqir ed bilmzdi, lakin atasnn da qisasn almaya bilmzdi. Bunlardan biri mqdds qbir, o birisi a sal bir qoca idi. Bu fikirlr bir qasra kimi onun banda hrlnirdi. Bu fikirlrin tsiri altnda o, bir ne an zn srxo kimi hiss etdi, bilmirdi n qrara glsin. Sonra gzlrini yerdn qaldrb diqqtl babasna baxd, sarsdc bir ssl rd: Rdd olsun Burbonlar! Rdd olsun o kk qaban on skkizinci Ldovik! XVIII Ldovik drd il idi ki lmd, lakin Marius n bunun he bir frqi yox idi. Qocann rngi bayaq acndan qpqrmz olmudu, indi onun rngi sandan da a oldu. O, buxarnn stn qoyulmu Berriya hersoqunun bstn sar dnd, ikiqat olub byk tntn il ona tzim etdi, sonra da heykl kimi ar-ar, kirimic burulub zaln iindn kerk, iki df buxardan pncry, pncrdn buxarya sar getdi: parket dm onun ayaqlar altnda aqaq aqqldayrd. Madmazel Jilnorman qorxmu qoyun kimi oturub onlarn mnaqisin qulaq asrd, atas ona sar yildi, glmsyrk sakitc dedi: Bu hrmtli cnab baron, mn burjua, biz bir damn altnda qala bilmrik. Birdn o dikldi, onun rngi aarmd, alnndak damarlar imidi, acndan titryirdi, znd dhtli bir ifad vard; lini Mariusa trf uzadaraq rd: til buradan! Marius babasnn evini trk etdi. Ertsi gn cnab Jilnorman qzna dedi: Zhmt kin, hr alt aydan bir o qanin altm pistol gndrin v mnim yanmda bir daha onun adn kmyin! Cnab Jilnormann qlbind oxlu qzb ehtiyat qalmd; o bilmirdi bu qzbi hara srf etsin; o, aydan artq z qzna siz dey mracit etdi. Marius brk acqlanmd. Bir ey onun acn daha da artrrd bu, qeyd olunmaa layiq bir msldir. Ail irisind ba vern facilr ox vaxt crbcr xrda eylrl daha da mrkkblir. slind, bundan gnah artmr, ancaq inciklik artr. Nikoletta cnab Jilnormann mri zr Mariusun zir-zibilini tls-tls onun otana apararkn iind polkovnikin kaz olan qara aqren meinli medalyonu, grnr, mansarda qalxan qaranlq pillknd salmd. N o kaz, n d medalyon tapld. Marius mindi ki, cnab Jilnorman bu gndn etibarn o z babasna bel deyirdi vsiyytnamni oda atb yandrmdr. Atasnn vsiyytnamy yazd szlrin bzisi onun yadnda idi; slin qalanda, o he bir ey itirmmidi. Lakin kaz z, atasnn xtti Marius n mqdds bir eydi, bunlar onun qlbinin bir hisssi idi. Bunlar neylmidilr? Marius babasnn evindn getdi, ancaq hara getdiyini he ks demdi; o he z d bilmirdi ki, hara gedir. Onun otuz frank pulu, bir saat, bir d iin ey-y qoyduu yol antas vard. O, saathesab bir kabriolet tutub Latn mhllsin getdi. Marius nec olacaqd?

BRNC FSL. Az qala tarixi olan bir drnk. Hr ey qar, sanki, laqeydlikl dolu olan o dvrd inqilabn ilk nsimi hiss edilirdi. Havada 1789-cu v 1792-cu illrin nfsi duyulurdu, bu nfs o illrin drinliklrindn qopub glirdi. Gncliyin qoy bizi bu ifad n balasnlar rngi solmaa balayrd. Adamlar, blk, he zlri d hiss etmdn, zamann tsiri il dyiirdi. Saatn rqm lvhsi zrind hrkt edn qrb insanlarn da qlbind hrkt edir, hr ks zn gr irli bir addm atrd. Royalistlr liberal, liberallar demokrat olurdu. Bu, sanki, minlrl czr il qaba alnan bir mdd idi; czrlr hr eyi qardrr, bu ona xas olan bir eydir; ideyalarn da he gzlnilmdiyi halda bir-birin qarmas buradan meydana glir;

eyni zamanda, hm Napoleona, hm d azadla prsti edirdi. Biz bu msld ox ciddi surtd tarixi hadislr riayt edirik: o vaxtn vziyyti bel idi. Siyasi fikirlrin z inkiaf mrhllri vardr. Roylizmin hm qrib, hm d mxtlif nvlrindn biri olan Volter royalizmi Bonapart liberalizmind zn bundan he d az qrib olmayan, bir ey tapd. Baqa qruplarn fikir istiqamti daha ciddi idi. Onlar mslnin ilk sbbini axtarr, haqq v dalt urunda mbariz edirdilr. Onlar absolyut tlimi il ehtirasla mul olur, bunun hdsizhesabsz tzahrn qabaqcadan grrdlr; bu absolyut z-zlynd dyimz olduundan fikri parlaq ykskliklr svq edir, ucsuz-bucaqsz nginlrd uurur. He bir ey xyaln meydana glmsin ehkam kimi lverili rait yaratmr v he bir ey glcyin yaranmasna xyal kimi gzl imkan vermir. Bu gnn xam xyal sabah hqiqt olur. Lakin qabaqcl cryanlarn, el bil ki, dibi vard. Gizli ilr meyil edilmy balanlrd, bu, davam etmkd olan bhli riyakar qurulu n thlk yaradrd. Bu, ox mhm inqilabi lamtdi. Hkumtin yer altdan lam atan gizli fikirlri xalqn gizli fikirlri il z-z gldi. Yetimkd olan syan hazrlanmaqda olan dvlt evriliin cavab oldu. O zaman hl Fransada alman tukendbundu, ya italyan karbonarlar ittifaq kimi iri gizli cmiyytlr yox idi, lakin orada-burada axlnrk, gizlin yeralt ilr gedirdi. Eksd Kuqurdlar meydana glmy balayrd, Parisd is bu kimi birlmlr irisind lifba dostlar cmiyyti d vard. lifba dostlar n etmk istyirmi? Adn zndn bel mlum olur ki, bu cmiyytin mqsdi uaq oxutmaq imi. slind, bu cmiyyt yal adamlarn ayaa qalxmasna kmk etmk istyirdi. Cmiyytin zvlri bu ad altnda zlrini alaldlm, bdbxt insanlarn, yni xalqlarn1 dostu hesab edirdilr, ona gr d zlrin lifba dostlar demidilr. Onlar xalq qaldrmaq istyirdilr. Bu sz oyunca he d glmli deyil. Sz oyunca bzn siyastd mhm rol oynayr: msln, Castratus ad castra2 sz oyuncan gtrk, bunun nticsind Narses ordu komandan oldu; msln, Barbaric et Barberina3, msln, y Fuegas4, msln, Tu es Petrus et super hans petram5 v sair, v sair. lifba dostlar ox deyildi. Bu, balanc vziyytind olan gizlin bir cmiyytdi; koteriyalar qhrmanlar yetidirmk imkannda olsayd, biz ona koteriya deyrdik. Cmiyytin zvlri Parisd iki yerd yrd: bir Bazarda, Korinf adl meydanda bu bard aada bhs edilcklr, bir d Panteon yaxnlnda, Sen-Miel meydannda, Mzen adl kiik bir kafed bu kafe indi yoxdur. Birinci yncaq yeri fhllr, ikincisi tlblr yaxnd. lifba dostlarnn iclas Mzen kafesinin dal otanda olard. Bu zal kafedn xeyli uzaqda idi; onu kafe il ox uzun bir koridor birldirirdi; zaln iki pncrsi, bir d gizli pillknl xrdaca Qre ksin xan yolu vard. Burada papiros kirdilr, iirdilr, oyun oynayrdlar, glrdlr. Burada crbcr eylrdn ucadan, bzi ilr haqqnda plt il danrdlar. Divara respublika Fransasnn khn bir xritsi vurulmudu, bu is polis agentinin diqqtini clb etmk n kifaytdi. lifba dostlarnn oxu tlblrdi; onlar fhllrdn bzilri il smimi ittifaq dzltmidilr. Onlarn balar myyn drcd tarixi adamlardr; onlarn ad budur: Anjolras, Kombefer, Jan Prver, Feyi Kurfeyrak, Baoral Leql v ya lEql, Joli Qranter. Cmiyytin zvlrini dostluq laqlri bir-birin balayrd, bu gnclr, sanki, bir ail tkil edirdi. Leqldn baqa, onlarn hams cnublu idi. Bu, gzl bir drnk idi. O artq arxada qalm, drin uurumlarda yox olub getmidir. Tsvirin yaxnladmz facili hadislrin balancnda, oxucular bu gnclrin z facian ilrinin zlmtin daldn grmzdn vvl, onlarn zrin iq salb iqlandrmaq he d artq olmazd. Hamdan vvl adn kdiyimiz Anjolras dvltli bir ailnin yegan olu idi; niy biz vvl onun adn kdik sonralar bu aydn olacaq. Anjolras fsunkar, lakin zhmli bir gncdi. O, mlk kimi gzldi, z d Antinoya, ancaq ciddi Antinoya oxayrd. Onun gzlrind dncli bir ifad vard: bu gzlrin parltsndan el znn etmk olard ki, Anjolras vvlki yaaylarndan birind inqilabn apokalipsisini grmdr.

nqilabn nnlrini onu z gz il grn bir adam kimi mnimsmidi. Bu inqilabn yaratd btn byk ilr n xrda tfrratna qdr - blddi. Bir gnc n qrib grns d, o z tbiti etibaril hm ba kei, hm d sgr idi. Bu vziyytil ona bu gnn nqteyi-nzrindn baxlsayd, o, demokratiyann sgri idi, hal-hazrk fvqn qalxaraq ona nzr salnsayd, o, ideal kahini idi. Onun gzlri drind idi; gz qapaqlar azca qzarmd, alt doda dolundu, aln genidi, alt dodanda tez-tez nifrtedici bir ifad grnrdi. nsan siftind yksk aln fqd yksk sma eyni eydir. ndiki srin balancnda, kemi srin sonlarnda yaam v tez hrt qazanm bzi gnclr kimi onun btn z-gzndn gnclik yard; hrdn onun zn solunluq brs d, o, qz kimi travtli idi. O, kiilik drcsin atsa da, hl lap uaa oxayrd. Onun iyirmi iki ya vard, lakin zdn ona on yeddi ya vermk olard. xlaqca son drc ciddi olduundan o, el bil ki, dnyada arvad deyiln eyin olduunu he gman etmirdi. O ancaq bir ehtirasa, bir fikr qaplmd: onun ehtiras dalt, fikri daltin yolunu ksn maneni rdd etmkdi. Aventin tpsind o Qrakx, Konventd is Sen-Jst ola bilrdi. O, qzlgln aldn grmrd, yazn n olduunu bilmirdi, qularn nmsini eitmirdi. Evadneyann aq sinsi onu Aristoitondan ox hycanlandrmazd. Gl-ik, Qarmodi kimi onun n d, ancaq, qlnc gizltmkdn tr lazmd. O htta nlik vaxtlarnda da ciddi olurdu. O, Respublikan tmsil etmyn eylrin qarsnda gzlrini ismtl yer dikirdi. O, qranit kimi mhkm azadlq aiqi idi. Onun dannda srt bir ilham duyulurdu, bu danq bir himn kimi sslnirdi. Onun fikirlri he gzlnilmdn qanadlanb ykslirdi, bu ona xas olan bir eydi. Onunla sevgi macrasna girimk istynlrin mtlq li boa xard. Kambre meydanndan, ya Sen-Jan-de-Vove ksindn xan yngl xlaql bir qz onu ata-anasnn nzarti altndan qaan srbst bir mktbli hesab etsydi, onun pajlara xas olan siftin uzun, sarn kirpiklrin, mavi gzlrin, klkd yellnn qvrm sana, qrmz yanana, bus grmmi msum dodaqlarna, gzl dilrin btn bu gnclik shrin mftun olsayd, z gzllik sehrini onun zrind snaqdan keirmk xyalna dsydi, Anjolrasn heyrt v hiddt dolu baxlar drhal onun qarsnda bir uurum aar, ona qorxunc Yezegil mlyil Bomarenin nzaktli Kerubinosunu bir-birin qardrmamasn yrdrdi. nqilabn mntiqini tcssm etdirn Anjolrasla yana, inqilabn flsfsini tcssm etdirn baqa bir gnc vard, onun ad Kombefer idi. nqilabn mntiqi il flsfsi arasnda frq bundan ibartdir ki, mntiq mhariby trfdar ola bilr, flsf is z nticlri il ancaq slh gtirib xarr. Kombefer Anjolras tamamlayr v tshih edirdi. Kombefer hr ey Anjolras kimi ox da yksk mvqedn baxmrd, ancaq daha srbst baxrd. O, insanlar eni mumi ideyalar ruhunda trbiy etmk istyirdi. O deyirdi: nqilab lazmdr, lakin mdniyyt d onun qdr lazmdr; bunu deyrk onun gzlri nnd dik bir dan trafnda ucsuz-bucaqsz mavi bir nginlik alrd. Buna gr d Kombeferin fikirlri hmi tez baa dlr, bu fikirlrin mli hmiyyti olurdu, onun fikirlri bununla frqlnirdi. nqilabn banda Kombefer dursayd, daha rahat nfs almaq olard, Anjolras dursayd, bel olmazd. Anjolras inqilabn kmyi il ilahi hquq, Kombefer is tbii hquq ttbiq etmk istyirdi. Anjolras Robespyerin, Kombefer Kondorsun trfdar idi. Kombefer Anjolrasdan daha ox adi insanlarn adi hyat il yaayrd. Bu iki gnc tarix dmk nsib olsayd, onlardan biri daltli, o birisi aqil bir adam kimi yad edilrdi. Anjolras daha catli, Kombefer daha insani idi. Homo et Vir1 slind, onlarn xasiyytind olan frqin n inc chti bundan ibartdi. Kombeferin yumaql, Anjolrasn ciddiliyi v srtliyi onlarn ruhi tmizliyindn irli glirdi. Kombeferin vtnda szndn xou glirdi, lakin insan szn ondan stn tuturdu; o, yqin ki, ispaniyallar kimi adama, mmnuniyytl Hombre deyrdi. Kombefer apdan xan hr eyi oxuyurdu, teatra, mumi mhazirlr gedirdi. Araqonun n qtblmsi hadissi thlilin qulaq asrd. Joffrua SentElerin biri z, o birisi beyni qidalandran daxili v xarici yuxu arteriyasnn vzifsi haqqnda verdiyi mlumata valeh olurdu, hyatn hr chtindn xbrdar idi, elmdn geri qalmrd. SenSimonla Fryeni mqayis edirdi, Heroqliflri rh edirdi, tapd bir da qrb, geologiya haqqnda fikir yrtmyi xolayrd, barama kpnyinin klini zbrdn k bilirdi, Akademiya ltind fransz dili haqqnda buraxlan shvi taprd, Pmsekr v Delezi diqqtl yrnirdi, mczlr, teyflr varncaya qdr he bir eyi tsdiq v inkar etmirdi, bundan

kinirdi. Monitorun komplektlrini oxuyur v dnrd. Deyirdi ki, glck mktb mllimlrinin linddir, buna gr d tlim-trbiy msllril ox maraqlanrd. O tlb edirdi ki, cmiyyt z xlaqi v zehni sviyysini qaldrmaq, elmi mumin mal etmk, yksk ideyalar yaymaq, gnclri mnvi chtdn inkiaf etdirmk zrind yorulmadan almaldr. Ancaq o bir eydn qorxurdu: qorxurdu ki, masir tdris sulunun yoxsulluu, iki- klassik sr deyiln sri qbul edn, bununla da kifaytlnn hakim nqteyi-nzrin miskinliyi, rsmi mrbbilri qddar ehkaml, sxolastika v khnprstlik axrda bizim kolleclrin ktly sni surtd yayan bir yuvaya evir bilr. Kombefer alim bir purist, aq fikirli, geni mlumatl, zhmtsevn bir adamd, eyni zamanda, dostlarnn dediyin gr, xam xyallara meyil edirdi. O hr cr fantaziyaya inanrd: dmir yoluna da, crrahlq mliyyatnn arsz ola bilmsin d, kamera obskura vasitsil yann klini almaa da, elektrik teleqrafna da, idar olunan hava arna da... Mvhumatn, istibdadn, xurafatn hr yerd briyyt qar kdiyi sdlr onu qtiyyn qorxutmurdu. O, elm ntic etibaril vziyyti dyickdir fikrinin trfdar idi. Anjolras rhbr, Kombefer yolgstrn idi. Anjolrasla ikayt xmaq yax idi. Bu he d o demk deyil ki, Kombefer mbariz etmy qabil deyildi. lbtt, yox: o hmi maneni z sinsi il qarlamaa, onu qvvtli bir zrb il, ehtirasla rdd etmy hazrd. Lakin o, insanlara hqiqti yrtmyi, msbt qanunlar izah etmyi, bu qayda il briyyti yava-yava z taleyin layiq bir vziyyt gtirmyi daha ox xolayrd. Ktllri maariflndirmk mslsind o, syan atindn daha artq bilik alar zrind dayanar, bu yollardan ikincisini serdi. lbtt, yann alovu da iq verir, lakin gnn xmasn n n gzlmysn? At pskrn vulkan da traf iqlandrr, lakin shr fqi daha parlaq iq sar. ox ola bilsin ki, Kombefer n hmtli bir eyin qrmzlndan gzl bir eyin al daha zizdi. Qaban tst alan iq, zoraklqla ld ediln trqqi bu inc v hssas qlbli gnci tamamil tmin ed bilmzdi. Xalqn srtl, birdn-bir hqiqt can atmas, 1793-c ilin tkrar olunmas onu qorxuya salrd. Lakin durunluq onun n daha artq qbulolunmaz bir eydi: durunluqda o rm v lm hiss edirdi. slind, o, qasral sular kpyn sakit bataqln zhrli buxarndan, seli irkab axnndan, Niaqara lalsini Monfokon glndn stn tuturdu. mumiyytl, o n yerind sayma, n d tlsmyi xolayrd. Onun ruhn syankar v absolyuta rtsarcasna vurulan dostlar yksk inqilabi qhrmanlqlara prsti elyir, gnclri buna dvt edirdilr. Lakin Kombefer trqqinin, hqiqi trqqinin trfdar idi: bu id o, bir qdr soyuqqanl trpns d, qsursuz idi, bir qdr pedant olsa da, lksizdi, bir qdr ar hrkt ets d, mhkmdi. Kombefer, glcyin bakir bir tmizlikl glmsi, xalqlarn irliy doru olan byk v ncib hrktinin he bir eyi lklmmsi urunda diz kb dua etmy hazrd. O hmi deyirdi: Xeyri rdn qorumaq lazmdr. Dorudan da, gr inqilabn bykly gzn idealn parlaq indan ayrmadan, llrin odda yana-yana, qana bulaa-bulaa vurumalar, kmklr iindn keib bu ideala doru irlilmkddirs, trqqinin gzlliyi n saf tmizliyi mhafiz etmkddir; bunlardan birincini Dante, ikincini Vainqton tcssm etdirir: qartal qanadl bir mlkl qu quu qanadl bir mlk bir-birindn nec frqlnirs, onlar da bir-birindn el frqlnir. Jan Prver Kombeferdn d yumaq adamd. O, ciddi, drin ehtirasla tri bir fantaziyaya qaplmd, bu onda srlri tdqiq etmk kimi ox gzl bir maraq oyatmd, bu fantaziya nticsind o z adn dyiib Jean qoymudu. Jan Prverin qlbi hmi sevgi il yaayrd, bo vaxtlarnda gl dibklril mul olur, fleyta alr, eir yazrd; o, xalq sevirdi, onun qadnlara yaz glirdi, uaqlarn ac taleyi onu drdlndirirdi, o eyni drcd hm glcyin parlaq olmasna, hm d Allaha inanrd, ancaq bir ey stnd inqilab mzmmt edirdi: inqilabn tqsiri zndn Andre enye kimi gzl bir insan mhv olmudu. Onun arabir gzlnilmdn kskinln yumaq ssi vard. O, alim olacaq qdr ox kitab oxumudu, blk, lap bir rqnas sayla bilrdi; lakin hr eydn artq xotbitli, yax bir adamd, buna gr d eird zmt stnlk verirdi: bu, yaxlqla zmtin bir-birin n qdr yaxn olduunu bilnlr n tamamil aydndr. O, italyan, latn, yunan v yhudi dillrini bilirdi, lakin bu dillrdn ancaq drd airi Danteni, Yuvenal, Esxili v saini oxumaq n istifad edirdi. Fransz yazlarndan Korneli Rasindn, Aqripp dObiniyni Korneldn stn tuturdu. O, yaban yulaf v

peymbriyi bitn llrd gzmyi xolayrd; buludlar onu mit ilrindn az maraqlandrmrd. Onun, sanki, ikitrfli al vard: bunun bir trfi insanlara, o biri trfi Allaha sar evrilmidi, o z vaxtn tdqiql mahid arasnda bldrmd. Btn gn ictimai msllr zrind alrd; onun drindn mul olduu msllr bunlard: zhmthaqq, kapital, kredit, evlnm, din, fikir azadl, sevgi azadl, tlim v trbiy, cza sistemi, xsusi mlkiyyt, ictimai formalar, istehsalat, blg... O btn insan cmiyyti zrin klg salan aa tbqlrin vziyytini drk etmk istyirdi; geclr saysz-hesabsz ulduzlar mahid edirdi. Anjolras kimi o da dvltli ata-anann yegan olu idi. O hmi astadan danrd, ban aa dikrk yer baxa-baxa gzirdi, kin-kin glrd, pis geyinirdi, kobud grnrd, hr eydn tr qzarrd, son drc utancaqd, eyni zamanda, csartli, qoaq bir adamd. Feyi yelpiki bir fhl idi; ata-anadan yetimdi. Gnd gc-bla frank pul qazanrd; onun byk arzusu vard: dnyan azad etmk! Onun baqa bir fikri d vard, bu da elmli olmaqd; bu z d onun dilind azad olmaq demkdi. O, he ksin kmyi olmadan savad yrnmidi, btn biliyini mtali il ld etmidi. O, byk qlbli bir adamd, hmi d z auunu dnya qarsnda amaa hazrd. z yetim olduu halda, btn bir xalq vladla gtrmd. O, anadan mhrumdu, lakin btn fikrini, dncsini Vtn vermidi. O istyirdi ki, yer znd Vtnsiz bir adam da olmasn. Xalq irisindn xan bir adam kimi onda mslni tez v drindn anlamaq qabiliyyti vard; o z al il o yer glib atmd ki, indi biz ona xalqn zn drk etmsi ideyas deyirik. Tarixi ona gr yrnirdi ki, nifrt etmk n msllri drindn bilsin. Bu gnc utopistlr drnyind sasn Fransa il mul olurdular, yalnz Feyi xarici lklrin mnafeyini tmsil edirdi. Onun n ox xolad mvzu Yunanstan, Pola, Macarstan, Rumniya v taliya idi. O yeri gldi-glmdi el birucdan bu lklr haqqnda shbt ar, zn bu bard danmaa haql hesab edirdi. Trkiynin Yunanstan v Fessaliyan, Rusiyann Varavan, Avstriyann Macarstan tutmas - btn bu zoraklq ilri onu son drc sbildirirdi. Xsusil 1772-ci ild ba vern talan onu hiddtlndirdi, bu mislibrabri grnmmi bir taland. Hqiqi nifrt natiqliyin n gzl nvdr; Feyinin natiqliyi bel natiqlikdi. O, dn-dn 1772-ci il, bu biabr tarix, xyantl z istiqlaliyytindn mhrum ediln ncib v igid bir xalqa, dvltin bir yerd etdiyi cinayt, onlarn qurduu dhtli hiyly qaydrd, bu hiyl btn dhtli dantlarn prototipi v nmunsi oldu; o vaxtdan bri bir sra ncib xalqlar bu hiyly tutuldu; bunun da nticsind z istiqlaliyytlrini itirdilr. Hal-hazrda dvltlrin istiqlaliyytin qar ynln sui-qsdlr z mnyini Polann bldrlmsindn alr. Polann bldrlmsi teoremdir, btn indiki siyasi cinaytlr onun nticsidir. Bu son sr irisind el bir zalm, el bir xain yoxdur ki, o, Polann bldrlmsini qbul etmy, tsdiq etmy, z imzas il tsbit etmy, onun ne varietur1 olduunu saslandrmaa tlsmy. Bu xyant yeni dvrn xyantlr siyahsnda birinci yeri tutur. Vyana konqresi z xyant etmzdn vvl bu xyantl tan oldu. 1772-ci ild toplama borusu alnd, 1815-ci ild qnimti bldrdlr. Feyinin dediklri bunlard. Bu yoxsul-fhl dalti mdafi etmyi z zrin gtrmd, dalt bunun n ona zmt verdi. Haqqn varlnda bdiyyt var. Venetsiya almanlarn lind qala bilmdiyi kimi, Varava da tatarlarn lind qala bilmz. Bununla mbariz etmk krallar n bo yer zhmt kmk, namuslarn itirmkdir. Suya batrlan bir lk gec-tez yen d suyun zn xacaq, Yunanstan yen d Yunanstan, taliya yen d taliya olacaq. Zorakla qar haqqn etiraz he vaxt susmayacaq. Btn bir xalqn ourlanmas oxdan ourland n - balanmr. Bel byk dlduzluun mr uzun olmur. Milltin adn burun yayl stn tikiln nian kimi qoparb atmaq olmaz. Kurfeyrakn atas vard, ham da ona cnab de Kurfeyrak deyrdi. Restavrasiya dvr burjuaziyann aristokratizm v mn ncibliyi haqqnda bir ox yanl tsvvrlri vard, de hissciyi d bunlardan biri idi. Mlumdur ki, bu de hissciyinin he bir mnas yoxdur. Lakin Minerva dvr burjuaziyas bu mnasz de-y el yksk qiymt verirdi ki, axrda ondan imtina etmyi zn borc bildi. Cnab de ovelen cnab ovelen, cnab de Komarten cnab Komarten, cnab de Konstan de Rebek Benjamen Konstan, cnab de Lafayet cnab de Lafayet demy baladlar; Kurfeyrak da onlardan geri qalmaq istmdi, zn ancaq Kurfeyrak adlandrd.

Biz Kurfeyrak haqqnda olan shbti bununla qurtarb, onun barsind vercyimiz baqa mlumat bu szl tamamlaya bilrik: Kurfeyrak baxn Tolomyes. Dorudan da, Kurfeyrakn qlbi gnclik ehtiras il dolu idi; onun bu ehtirasna gnclik coqunluu da demk olard. Sonralar bu coqunluq piik balas zrifliyi kimi itib gedir, bu fsunkar mxluqlar ntic etibaril gr iki ayaql is burjuaya, drdayaql is piiy evrilir. Bel bir mnvi xsusiyyt tlblr almind nsildn-nsl mhafiz edilir, khn gnclrdn yeni gln gnclr keir, bu xsusiyyti ox az dyimi halda quasi cursores1 d olduu kimi, ldn-l verirlr. Buna gr d yuxarda dediyimiz kimi, 1828-ci ild Kurfeyrakn dann eidn bir adam el gman ed bilr ki, o 1817-ci ild Tolomyesin dann eidir. Ancaq Kurfeyrak dz, namuslu bir oland. Onlarn xasiyytind zahiri bir bnzyi nzr arpsa da, slind, Kurfeyrakla Tolomsey arasnda byk frq vard. Onlarn insanlq mahiyytini tkil edn ey tamamil frqli idi. Tolomseyin qlbi prokuror, Kurfeyrakn qlbi is rtsar qlbi idi. Anjolras rhbr, Kombefer yol gstrn idis, Kurfeyrak cazibiyyt mrkzi idi. O birilr daha ox iq, o daha ox istilik verirdi. Onda, hqiqtn, mrkzi bir sima n zruri olan keyfiyyt vard: o aqrkli, mehriban bir adamd. Baorel 1822-ci ild iyun aynda gnc Lalemann dfni il laqdar olaraq ba vern qanl hadisd itirak etmidi. Baorel yax oland, ancaq xlaq chtc pozundu, israf idi, bdxrcdi, boboazd, hyaszd, eyni zamanda, sxavtli v csartli idi, natiqdi, z d el xotbitli bir adamd ki, belsi az taplard. O n it rngli jilet geyrdi, qidc n sol bir mvqe tuturdu. O hddindn artq uluqu idi, baqa szl, dava-dala yaman xolayrd, dnyada bunu, qiyamdan baqa, hr eydn stn tuturdu, inqilab is qiyamdan da stn tuturdu; hmi d i balamaq n vvl pncr lrini sndrmaq, sonra yolu datmaq, n axrda hkumti yxmaq istyirdi, maraqlanard ki, grsn bunun axr n olacaq. On bir ildi ki tlb hesab olunurdu, lakin hquq elminin he yanndan da kemmidi, oxumaq mslsind zn ziyyt salmaq istmirdi. O advokat olmayacaam szn zn ar, gec masasn is gerb semidi, hakim beretini bu masann gzn qoymudu. Hmi d hquq fakltsi binasnn qabandan kend bu da ox az olard redinqotunu badan-baa dymlr, bir sra hifzshh tdbirlri grrdi. O zaman hl palto geymk halna glib atmamdlar. Faklt binasnn portal haqqnda o bel deyirdi: N gzl qocadr, fakltnin dekan cnab Delvenkur barsind bu szlri sylyirdi: N ntiq abiddir! Qulaq asd mhazirlr onun n n nmlr, professorlar is karikatura mvzusunu tkil edirdi. O, lini adan-qaraya vurmadan min franka qdr pul xrclyirdi. Onun ata-anas kndli idi; o, mxtlif yollarla ata-anasnn hrmtini qazana bilmidi. Baorel ata-anas haqqnda deyirdi: Onlar kndlidir, hrli deyil, ona gr d alldrlar. O dmdmki bir adamd; crbcr kafelrd avara-avara dolard: baqalar zn bir vrdi qazanrd, amma onun he bir vrdii yox idi. O hmi veyil-veyil gzrdi. Gzmk btn insanlara, veyillnmk ancaq parislilr xas olan bir eydir. slind, Baorel zahiri grnn nisbtn daha artq irlini grn, drin dncli, arif bir adamd. O, lifba dostlar drnyi il bir sra baqa drnklr arasnda laqi vzifsini grrd; bu baqa drnklr hl o zaman tamamil mtkkil kl dmmidi. Bizim bu gnclr yncanda bir dazbal adam vard. XVIII Ldovik Fransadan qaanda markiz dAvare onu kiray etdiyi bir kabriolet mindirmidi, kral da bunun n ona hersoq adn vermidi. Hmin bu markiz dAvare nql edir ki, XVIII Ldovik 1814-c ild mhacirtdn qaydrm, glib Kalenin sahilin atar-atmaz namlum bir adam ona bir riz verir. Kral ondan soruur: Siz n istyirsiniz? O da cavab verir: lahzrt, mn pot idarsi nzartisi olmaq istyirm. Sizin adnz ndir? lEql. Kral qaqaban tkr, lakin rizd olan imzaya baxanda grr ki, orada lEql1 deyil, Leql yazlmdr. Bu he d bonapartcasna olmayan imza kraln ox xouna glir. O glmsyir. riz vern szn davam edrk deyir: Zati-alilri, mnim ulu babam mirz imi, lqbi d Leqelmi, bizim familiyamz da bu lqbl gedir. slind, mnim adm Leqeldir, ixtisarla

Leql, thrif olunmu kild is lEql deyirlr. Bu szlri eidnd kral daha glmsmir. Sonralar, qsdnmi, ya shv olaraqm, o, hr halda, Modapot idarsini Leqel verir. Drnyin dazba zv hmin lEqlin, ya Leqlin olu idi; o, imza atanda molu Leql yazard, yoldalar ona qsa olmaq n Bosse deyirdi. Bosse n, lakin bdbxt bir oland: ixtisas uursuzluqdu. Amma o he bir eyi ryin salmrd. yirmi be yanda ba dazlamd. Atas llib-vuruub, nhayt, zn bir ev dzltmidi, bir para da torpaq sahibi olmudu; olu is bir frldaa drk, az vaxtda bu evi d, bu torpa da ldn vermidi. Onun he bir vsaiti qalmamd. O hm elmli, hm all bir adamd, ancaq bxti gtirmirdi. Ny l atsa, li boa xrd. N dns, n ets, hams yanl olur, onun leyhin evrilirdi. Odun dorasayd, mtlq barman ksrdi. zn bir muq tapsayd, az sonra grrdi ki, o muqnin dostu vardr. i bd gtirirdi, ancaq ruhdan dmrd, o z haqqnda bel deyirdi: Btn damlardan mnim bama kirmit yar. Mvffqiyytsizlik onun n adi bir ey olmudu, buna gr d taleyin zrblrini zruri bir ey kimi sakitc qbul edr, zarafat baa dn adam kimi onun pis-pis, mnasz hrktlrin glrdi. Onun lin pul glmirdi, amma o, nliyindn qalmrd. ox vaxt el olurdu ki, axrnc qpiyi d onun lindn xrd, lakin nec bir vziyyt olur olsun, glmk qabiliyytini itirmirdi. Onun bana bir msibt glnd, bu msibti khn bir dost kimi salamlar, ona mehribanlq edrdi. O z taleyinin pisliyin el yrnmidi ki, ona mracit ednd, zizlyici bir ad verib deyrdi: Xo glmisn, qmciyz! Taleyin dnkly onda iin iindn tez xmaq qabiliyytini inkiaf etdirmidi. O, tin vziyytdn xma ox yax bacarrd. Hmi pulsuz olsa da, hvsi glnd byk xrclr n yol tapard. Bir gec o drcy glib xr ki, yngl xlaql, ivli bir qadn axam yemyin qonaq edrk yz frank pul xrclyir. Bu ona qonaqln qzn anda aadak szlri demy ilham vermidi: Ey yzlk qz, kmlrimi xart! Bosse advokatlq ixtisasn qazanmaa tlsmirdi. O, hquq elmlrini Baorel kimi yrnirdi. Onun daimi yaay yeri yox idi, bzn he mvqqti d olmurdu. O, dostlarndan gah birinin, gah da o birisinin yannda yaayrd. n ox Jolinin yannda olurdu. Joli tibb elmlrini yrnirdi, z d Bossedn iki ya balaca idi. Joli zn xst tsvvr edn adamlarn n mkmml tipi idi, ancaq bu cavan idi. Tibb elmlrini yrnmkl hkim olmaqdan artq, z dnb xst olmudu. yirmi ya olduu halda, o, znd crbcr xstliklr tapmd v btn gn gzgd z dilin baxrd. O deyirdi ki, adam da eynn maqnit qrbi kimi maqnitl bilr; buna gr d geclr arpaysnn ba trfini cnuba, ayaq trfini imala sar qoyurdu, deyirdi ki, bel yatanda yuxuda yerin maqnit qvvsinin tsiri il qan dvran pozulmaz. Tufan olanda o hmi nbzini yoxlayrd. Bununla bel, dostlar arasnda n glad adam idi. Gnclik v xstlik drcsin varan vasvaslq, sstlk v gladlq kimi bir araya smayan xsusiyytlr onun varlnda ox gzl birlmidi; bunun da nticsind qrib, lakin ox sevimli bir mxluq ml glmidi, ss uyunluu sasnda ahngdar szlr yaradan v bu yolda sxavt gstrn yoldalar ona Jolli deyirdi. Jan Prver zarafatca deyirdi: Bax, drd linl uma ha!1 Jolinin bel bir adti var idi: l aacnn dstyini burnunun ucuna toxundururdu: bu, hmi bel bir adamn arif adam olduunu gstrir. Btn bu gnclr bir-birin oxamadqlar halda, onlar ancaq trqqiy olan mumi bir inam birldirirdi v ntic etibaril, onlar hams tam hrmt layiq adamlard. Onlar hams fransz inqilabnn doma olu idi. Onlardan n ynglmcaz bel, sksn doqquzuncu il deyrkn ciddilirdi. Onlarn atas, blk d, kemid felyanlardan, royalistlrdn, doktrinlrdn olmular, ya blk, el indi d onlara mnsubdurlar. Bunun he bir hmiyyti yox idi. Bu gnclr onlardan qabaq cmiyytd hkmfrma olan dolan he frqin varmrdlar; onlarn damarnda n yksk ideyalarla ncibldirilmi n saf, n tmiz qan axrd, onlar bh v trddd etmdn etibarl hquq, yenilmz vzif dinini ttbiq edirdilr. Onlar bel bir cmiyyti tkil etmkl z ideyalarn gizli surtd hyata keirmy hazrlardlar.

Bu coqun qlbli, qti qid v idrak sahibi olan adamlar irisind bir skeptik d vard. Nec olmudu ki, o glib bu mhit dmdr? Burada o, bir i kimi meydana glmidi. Bu spektik Qranter deyirdilr, amma o, qol krkn familiyas yerin mmmal bir R1 hrfini yazrd. Qranter he bir ey inanmrd. Lakin o, Parisd oxuyarkn ox byk bilik qazanan tlblrdndi. Msln, o ox mhkm bilirdi ki, kafe Lemblen n yax qhvsil, kafe Volter n yax bilyard il, Men bulvarndak Ermitaj ox gzl oladyalar v qng qzlar il mhurdur. Saqe xalann evind ox qiyamt olpa qzardrlar, Kvet qarovulxanas yannda ox ntiq balq hazrlayrlar. Dy qarovulxanas yannda yax a rab olur. Szn qsas, o btn yax yerlri tanyrd. Bundan baqa, baq dy qaydalarn incdn-incy bilirdi, tcrbli bir fextoval idi; oynama da bir az bacarrd, yax da indi. O alasmayan drcd eybcr adamd. rma Buasi o vaxtn km ustalar qadnlarndan n qng idi, o, Qranterin eybcrliyindn qzblnrk bu klam buyurmudu: Qranter dzlmz bir adamdr! Lakin z-zn vurulan Qranteri he bir ey sarsda bilmzdi. He bir qadn onun diqqtli v mehriban nzrindn yaynmrd; o, sanki, btn grkmi il deyirdi: stsm hamnz l ala bilrm! Yoldalarn inandrmaa alaraq deyirdi: Arvadlar mni bir-birinin lindn qaprlar. Qranter xalq hququ, insan hququ, ictimai mqavil, Fransa inqilab, respublika, demokratiya, insanlq, mdniyyt, trqqi, din kimi szlri az qala lap cfngiyat hesab edirdi. Bunlara glrd. Skeptizm qlin mrzidir: skeptizm Qranterin btn fikirlrini rtmd. Onun xolad aforizm bu idi: Hyatda hqiqi ancaq bir ey vardr, o da rab dolu stkandr. O, hr cr fdakarl, kim ona bir nmun olsa da - qardam, atam, Robespyermi, ya Luazerolmu, frqi yoxdur - l salrd. Deyirdi: Onlar z lm il az ey qazanmadlar! armx onun dilind yamanca bxti gtirn dar aac idi. O arvadbazd, qumarbazd, xlaqszd; ox vaxt da srxo olard; hmi dodaqalt bu mahnn mzldard: Sevirm gzllri, bir d yax rab; bunu o, Yaasn IV Henrix havasnda oxuyar, bununla da bizim gnc xyalprstlri ox acqlandrard. Lakin bu skeptikin prsti etdiyi qrib bir ey vard: bu n ideya idi, n ehkamd, n elmdi, n incsntdi; bu, bir adamd, o adamn da ad Anjolrasd. Qranter ona valeh idi, onu sevirdi, ona sitayi edirdi. Hr ey bh edn bu anarxist, bu mhkm qidli gnclrdn hansna yan almd?! Onlardan n mhkm qidi olanna! Anjolras onu nyi il zn mftun etmidi? Dnyagr ilmi? Yox. z xasiyyti il. Bel hallar ox tez-tez mahid olunur. He bir ey inanmayan bir adamn qti qidli bir adama yan almas, iklrin bir-birini tamamlamas qanunu kimi tbii bir eydir. Bizi hmi zmzd atmayan chtlr clb edir. Gn in kor qdr he ks sevmir. Ucaboylu alay tbilisi crtdan boylu arvadn tanrsdr. Quru qurbaasnn gzlri hmi gy baxr. Niy? Grsn ki, qular nec uur. Qranterin qlbind bhlr qaynard, Anjolrasn varlnda etiqad qanadlanb uurdu: buna baxmaq Qranter frh verirdi. Anjolras onun n zruri idi. Qranter bunu aydn tsvvr etmirdi, bunun sbbini axtarmrd, lakin Anjolrasn ismtli, tmiz, saf, smimi, fikrind mhkm, son drc ciddi, ryiaq bir adam olmas onu mftun edirdi. Anjolrasn baqa tbitli bir adam olmas il o instinktiv surtd fxr edirdi. O, mnvi chtdn sst, sbatsz, dkn, xst, ikst bir adam olduundan Anjolrasa prsti edirdi, nki Anjolras mhkm mnviyyatl adamd. Qranter mhkm xlaqa malik olmadndan Anjolrasn sbatnda zn bir dayaq axtarrd. Anjolrasn yannda o da bir nv xsiyyt olurdu. Bunu da demk lazmdr ki, Qranter z, sanki, bir yer smayan iki nsrn birlmsindn ibartdi. O hm istehza, hm d smimi idi. O n qdr laqeyd olsa da, sevmyi bacarrd. Onun qli etiqadsz yaaya bilirdi, lakin qlbi sevgisiz yaaya bilmirdi. Bu, ox ziddiyytli bir eydir, nki sevgi z d etiqaddr. Bunun tbiti bel idi. El adam var ki, sanki, baqasnn trs z olmaq n yaranmdr. Pollkslar, Patroklar, Nizuslar, Evdamidaslar, Qefestionlar, Pexmeylr bu zmry daxildi. Bel adamlar ancaq bir baqasna syknrk yaaya bilr; onlarn ad bir baqasnn adnn mabdidir, hmi d qabanda v balaycs il yazlr; onlarn z hyat zg bir adamn taleyinin astardr. Qranter bel adamlardan biri idi. O, Anjolrasn ks trfini tkil edirdi.

Demk olar ki, lifbann z hrflrind bel bir yaxnln balanc vardr. lifbada O v P birbirindn ayrlmayan hrflrdir, siz z mlahizniz gr, O v P, ya Orest v Pilad dey bilrsiniz. Anjolrasn hqiqi satelliti olan Qranter gec-gndz gnclr drnyind olurdu. Ancaq orada zn yax hiss edir, cavanlardan bir addm da geri qalmrd. Onun rab duman irisind bu gnclri mahid etmkdn byk bir sevinci yox idi. Onun zn is zyola adam olduu n dzrdlr. Etiqad sahibi olan, qtiyyn iki imyn Anjolras bu skeptik v yyaa nifrt edirdi. O gzt gedrk Qranter bir az diqqt yetirirdi. Qranter qdir-qiymti bilinmyn Pilada vziyytind qalmd. Anjolras hmi Qranteri kobud surtd rdd edrdi, Qranter onun bu amansz hrktin dzr, yen d onun yanna qaydaraq, Anjolras haqqnda deyrdi: Bel d mhkm adam olar?! KNC FSL. Bossenin professor Blondonun cnazsi zrind syldiyi sz. Bir gn gnortadan bir az sonra, txminn yuxarda tsvir etdiyimiz hadisnin ba verdiyi zamanda Molu Leql yorun halda Mzen kafesi qapsnn rnglsin syknib durmudu; o dincln kariatidaya oxayrd, onun yegan bir yk vardsa, o da z fikirlri idi. Onun baxlar Sen-Miel meydanna sar evrilmidi. Bir ey syknrk durmaq ayaq st olduun halda yataqda uzandn hiss etmk sullarndan biridir. Xyalprstlr buna he d etinaszlq gstrmirlr. Molu Leql qtiyyn kdr duymadan, kiik, lakin pis bir hadis haqqnda dnrd: bu hadis iki gn vvl hquq fakltsind onun bana glmi, glck haqqnda olan dolaq planlarn daha da doladrmd. Bizim xyallarmz kabrioletin z yolu il getmsin, biz xyalprstlr is ona diqqt yetirmy mane ola bilmz. Molu Leql yuxulu olsa da, daln halda trafna baxrd; birdn o, meydanda ar-ar, sanki, trddd iind irlilyn ikiarxl bir ekipaj grd. O niy bura glirdi? O niy bel yava-yava glir? Leql ekipajn iin baxd. Ekipajda src il yan-yana cavan bir olan oturmudu, olann da yannda byk bir yol torbas vard. Torbaya bir vrq tikilmidi, vrqy iri, qara hrflrl Marius Ponmersi ad yazlmd. Leql bu ad grck vziyytini dyidi. Bdnini dikltdi, ekipajda oturan cavan olana dnrk rd: Cnab Marius Ponmersi! Ssi eidib ekipaj saxladlar. Ekipajdak cavan olan da, grnr, drin fikr dalmd, ban qaldrb sorudu: N var? Cnab Marius Ponmersi sizsiniz? Bli, mnm. Molu Leql: Mn sizi axtarram, dedi. Marius buna tccb etdi: Niy? Ekipajdak, dorudan da, Marius idi. O, babasnn yanndan gedirdi, amma o, qarsnda duran adam birinci df idi grrd: Mn sizi tanmram. Leql: Mn d sizi tanmram, dey cavab verdi. Marius dnd ki, deysn, zarafat adama rast glmidir, gnn gnorta anda onu l salmaq istyir, lakin indi onun zarafat elmy thri yox idi. Qaqaban tkd. Molu Leql is sakitc szn davam etdi: Siz dnn yox, sraagn mhaziry glmmidiniz?! Ola bilr.

 Ola bilr deyil, dorudan da, glmmidiniz. Marius sorudu: Siz tlbsiniz? Bli, cnab, mn d sizin kimi tlbym. Dnn yox, sraagn mn tsadfn universitet getmidim. Bilirsinizmi, hrdn adamn alna bel qrib eylr glir. Professor adlar oxumaa tzc balamd. Bu zaman onun sifti, znz bilirsiniz, yaman pis olur. Adamn adn df arr, cavab vermdinmi, siyahdan pozur, altm franknz da batb gedir. Marius daha diqqtl qulaq asmaa balad. Leql szn davam edrk dedi: Adlar Blondo oxuyurdu. Siz mlumdur ki, o, ox yax iy bilir. Glmynlri mmnuniyytl axtarr. O, hiylgrlik gstrrk P hrfindn balad. Mn qulaq asmrdm, nki bu hrfin mn dxli yoxdur. Adlarn oxunmas pis getmirdi, tlblrin hams orada idi, pozmaa adam tapmrd. Blondo qmgin idi. Mn z-zm dedim: zizim Blondo, grnr, bu df sn he ksin evini yxa bilmycksn. Birdn o ard: Marius Ponmersi. Cavab vern olmad. Blondo sevinrk, bu df brkdn dedi: Marius Ponmersi! Yen d cavab verilmdiyini grb qlm l atd. Cnab, inann ki, mn qlbsiz bir heyvan deyilm. O saat z-zm dedim: Grrsnmi, yax bir olann adn pozmaq istyirlr. Dayan! Kim ki, intizaml deyil, sl adam da odur. Bu, sizin n sinifdki birinci agird deyil. zbrilikl mul olmur: oturub kitab oxumaqdan alvarn yrtmr, bu, sizin n mlumatla indan dolduran, lova-lova ban dik tutan, elmi, dbiyyat, teologiyan v bu kimi aliman eylri zdn biln azndan sd iyi gln bir uaq deyil, beyinsiz bir dabaz, ktn, frsizin biri deyil. Bu, hrmtli bir tnbl v avarnn biridir, hr knarnda gzmyi xolayr, yngl xlaql qzlarn dostu zizidir, arvadbazdr, blk d, el bu saat o, mnim sevdiyim bir qzn yannda oturmudur. Onu xilas etmk lazmdr. Blondoya lm! Bu zaman Blondo irkli qlmini mrkkb batrd, yrtc bir nzrl auditoriyan gzdn keirib, nc df dedi: Marius Ponmersi! Mn cavab verdim: Buradayam! Bax, buna gr d sizin adnz pozmadlar... caz verin, cnab. Molu Leql onun szn tamamlad: Amma mnimkini pozdular. Mn sizin dediyinizi baa dmrm. Lekl izah etdi: Bu, ox adi bir eydir. Cavab vermk n mn kafedraya yaxnladm, sonra kilmk n tez zm qapya sar verdim. Professor gzn mndn kmirdi. Grnr, o, Bualonun dediyi kimi, havadan iy alan adamlar cinsindndir; birdn o L hrfin addad. L mnim hrfimdir. Mn Moldanam, familiyam Leqldir. Marius onun szn ksdi: LEql. N gzl addr! Bli. Blondo bu gzl ada atanda rr: Leql! Mn d cavab verdim ki, Burada! Blonda plng hlimliyi il mn baxd, glmsyrk dedi: gr siz Ponmersinizs demli, Leql deyilsiniz. Bu cmld siz qar el nzaktli bir ey olmasa da, onun mndn tr mnhus mnas vard. Blondo bunu deyib, mnim adm pozdu. Marius hycanla dedi: Cnab, bu, mni ox myus etdi. Leql onun szn ksdi: Hr eydn vvl, icaz verin mn Blondonu bir ne szl hrmtkaran yad edim. Tutaq ki, o lb. Bundan o, ox tin ki, indikindn daha artq solun, daha soyuq, daha hrktsiz v daha funtli olsun. Buna gr d mn deyirm: Erudimini qui judicatis terram1. Burada Blondo yatr, Yekburun Blondo, Nasica Blondo, nizam-intizam kz bos disciplinae, siyahlarn zncirli iti, adlar yoxlama dahisi! O inadd, ktd, nqtdand, hctdi, szyatmazd, iyrncdi. O, mni tlblik siyahsndan pozan kimi, Allah-taala da onu dirilr siyahsndan pozdu. Marius: Bu, mni yaman drdlndirdi... deyrk, yen d sz balamaq istdi. Molu Leql:

 Cavan olan, qoy, bu, siz ibrt drsi olsun, dedi, bundan sonra intizaml olun. Mn buna lap rkdn tssf edirm. - Glckd znz el aparn ki, sizin stnzd yoldalarnz siyahdan pozmasnlar. Bu, mnim n byk drddir... Leql qhqh il gld: Amma mnim n byk sevincdir. Az qalmd ki mn advokat adn alm. Bu, mni xilas etdi. Mn advokatlq hrtini istmirm. Mn n dul arvadlar mdafi edcym, n d yetimlri incidcym. Mn n mantiyaya brnmk, n d tcrb kemk lazm olacaq. Nhayt, mn fakltdn xarlmama mvffq oldum. Cnab Ponmersi, bu msld mn siz minntdaram. Buna gr d fikrim budur ki, z tkkrm tntnli surtd izhar etmk n sizin yannza glim. Siz harada olursunuz? Bu kabrioletd. Leql el o saat dedi: Demli, siz varlsnz. ox adam. Bel bir mnzilin illik kiraysi grk az doqquz min frank olsun. Bu anda Kurfeyrak kafedn xd: Marius qmgin-qmgin glmsdi: ki saatdr mn bu mnzildym, ox arzu elyirm ki, buradan tez xb gedim. Ancaq bel bir msl var: getmy yerim yoxdur. Kurfeyrak dedi: Cnab, gedk biz. Leql: slin qalanda, bu id birincilik mnimdir, dindi, ancaq bdbxtlik burasndadr ki, mnim evim yoxdur. Kurfeyrak onun szn ksdi: Bosse, ssini ks. Marius tccbl dedi: Bosse? Mn el gman edirdim ki, sizin familiyanz Leqldir. Leql: Bli, Molu Leql, dey cavab verdi, ikinci adm Bossedir. Kurfeyrak kabriolet minib srcy mr etdi: Port-Sen-Jak mehmanxanasna! El o axam Marius Port-Sen-Jak mehmanxanas otaqlarndan birin kd; onun ota Kurfeyrakn ota il yan-yana idi. NC FSL. Marius daha ox heyrt edir. Bir ne gnd Mariusla Kurfeyrak dostladlar. Gnclik srtl yaxnlamaq v yaralarn tez saalmas dvrdr. Kurfeyrakn yannda Marius zn rahat hiss edirdi; vvllr bel hiss ona mlum deyildi. Kurfeyrak ondan he bir ey sorumurdu. Bu he onun alna da glmirdi. Bu yada hr ey drhal adamn zndn bilinir. Daha sz sylmk artqdr. Bzi gnclrin zn baxanda grrsn ki, onlarn z ryindkilrin hamsn ab deyir. Bu gnclrin bir-birini baa dmsi n bir-birin baxmas kifaytdir. Bununla bel, bir gn shr a Kurfeyrak birdn, he gzlnilmdiyi halda, Mariusdan sorudu: Qoy sizdn bir sz soruum: sizin siyasi qidniz varm? Marius bu sualdan bir az incidi d: lbtt, var. Siz kimsiniz? Demokrat bonapartist.

Kurfeyrak: ox solun bir rngdir, dedi. Ertsi gn Kurfeyrak Mariusu z il brabr Mzen kafesin apard. Orada glmsyglmsy Mariusun qulana pldad: Siz kmk etmk lazmdr ki, inqilaba daxil olasnz. Bunu deyib onu lifba dostlar otana apard. Sonra Mariusu yoldalarna tqdim etdi v astadan bunu da syldi: agird. Marius onun bu adi szl n demk istdiyini baa dmdi. Marius bura glmkl, sanki, kskin fikirlrin ar yuvasna dmd. Lakin o z d, ciddi v susaan olsa da, hmin bu sancan arlar cinsin mnsubdu. Marius bu vaxta qdr tk yaamd, etdiyi vrdilr v tbitin gr monoloqlara, z-z il danmaa meyil edirdi, buna gr d hr trfdn onun bana yan gnclr irisind o, zn birthr hiss edirdi. Bu gnclrin qaynar v coqun ehtiras onu hm czb edir, hm d sbildirirdi. Onun fikirlri susmaq bilmyn bu srbst fikirli adamlarn yaratd ideya burulan iind hrlnib-frlanrd. Bu ruhi aqnlq anlarnda fikirlri bzn el dalrd ki, onlar gcl bir yer toplaya bilirdi. O z trafnda flsf, dbiyyat, tarix, din haqqnda he gzlnilmyn rylr eidir, ox qrib fikirlrl tan olurdu. Bunlar o, glck haqqnda he bir ey dnmdn eidirdi, ona gr d bu eylrin hrc-mrclik olduuna min deyildi. O, atasnn qidsi xatirin babasnn qidsindn z evirmidi, el bilirdi ki, mhkm bir dnyagr ld etmidi; indi is byk bir qorxu v hycan iind hiss edirdi ki, bu, deysn, bel deyil, lakin bunu z-zn etiraf etmy csarti atmrd. Onun nqteyi-nzri yen d yerini dyimy balad; fikir dairsi mntzm surtd tkrar olunan xarici tkanlar nticsind sarsld. Bu qrib bir daxili qrlma idi. Bu ona az qalrd ki, zab versin. Bu gnclr n, el bil, he bir mqdds ey yox idi. Marius hr msl barsind ox qrib szlr eidir, bu, onun hl csartlnmyn qlini adrrd. Budur, bir teatr elan gz arpr; elanda klassik deyiln khn facilrin ad gstrilmidir. Baorel raraq deyir: Rdd olsun burjuann ryin xo gln faci! Marius Kombeferin ona etiraz etdiyini eidir: Baorel, sn yanlrsan. Burjuaziya facini xolayr, qoy xolasn, bu msld burjuaziyan rahat buraxaq. Parikl oynanlan facinin yaamaa haqq var. Mn Esxil namin bu haqq onun lindn almaq istynlrin fikri il razlamram. Tbitin znd kobud eylr rast glmk olur, onun yaratd eylrin iind hazr parodiyalar da var: baxrsan ki, n dimdik kimi dimdikdir, n qanad kimi qanaddr, n zgc kimi zgcdir, n pnc kimi pncdir, qmgin bir rts var, amma adamda gl oyadr, bu ndir rdk! Madam ki, hl srbst qularla brabr ev qular da vardr, niy onda antik facisi il brabr, klassik faci olmasn mn bunun olmamas n bir sas grmrm. Bir df d tsadfn Anjolras v Kurfeyrakla birlikd Jan-Jak Russo ksil gednd Marius bel bir shbtin ahidi oldu. Kurfeyrak Mariusun qoluna girrk dedi: Fikir verin, biz Svaq ksindyik, indi buna Jan Jak Russo ksi deyirlr; ona gr deyirlr ki, altm il bundan vvl burada glmli bir r-arvad yaamdr. Jan- Jakla Tereza! Vaxtdanvaxta burada kiik mxluqlar anadan olurmu: Tereza dnyaya aa, Jan Jak is atlm uaq gtirirmi. Anjolras srt onun szn ksdi: Jan Jakn xatirsini lklmyin. Mn ona prsti edirm. O z uaqlarndan z evirs d, btn xalq vladla gtrmd. Bu gnclrdn he biri imperator szn iltmirdi. Yalnz Jan Prver bzn Napoleon deyirdi, o birilri is Napoleona Bonapart, Anjolras is htta Buonaparte deyirdi. Mariusda bu tutqun bir heyrt hissi oyadrd. Bu hiss initium apientiae1 idi. DRDNC FSL. Mzen kafesinin dal ota.

Bizim bu gnclr arasnda gedn bir shbt Mariusa, dorudan da, sarsdc tsir balad; Marius da bu shbt zaman arabir sz sylyirdi. Shbt Mzen kafesinin dal otanda gedirdi. O axam lifba dostlarnn oxu ora ymd. Kenket bayramsaya yanrd. Oradan-buradan danrdlar, ancaq shbt el bir ehtiras gstrmirdilr. Birc el Anjolrasla Marius susurdu, qalanlar azlarna glni danrdlar. Yoldalar arasnda olan shbt bzn bel dinc boboazlq klini alr. Bu, shbtdn artq bir oyun, sz qarmaqarql idi. Bir-birin sz atr, bu sz havada tuturdular. Hr trfdn danq ssi glirdi. Otaa, qabyuyan Luizondan baqa, he bir qadn buraxmrdlar, Luizon hrdnbir qab-qacaq yuyulan otaqdan xb axanann laboratoriyasna gednd buradan glib keirdi. Qranter brk dm idi; otan bir trfin kilib oradan hr cr cfngiyat sylyir, z ssi il hamnn ssini batrrd. O bara-bara deyirdi: Ey bni-adm, mn yanram! Mn bir yuxu grmm. Grdm ki, guya, Qeydelberq llyini iflic vurub, guya, ona on iki zli qoyublar, guya, o zlilrdn biri mnm. Mn imk istyirm. Dnyan unutmaq istyirm. Hyat n iyrnc bir eydir bunu yaratmaq kimin alna glib? O, bir an davam edir, qiymti d bir quru! Yaamaa baladnm mtlq bir id kll-mayallaq gedcksn. Hyat dekorasiyal bir shndir, orada rekvizit ox azdr. Xobxtlik bir trfi rnglnmi khn bir rivdir. Ekkleziast deyir: Dnya fanidir. Bu ziz, mehriban qoca, blk, he yer znd yaamamdr, ancaq mn onun fikril tamam rikm. Sfr lpaq gzmmk n fanilikl bznir. Ey fanilik! Ey hr eyi gurultulu szlrl bzmk meyili!.. Sn mtbxi laboratoriyaya, oynayan rqs mllimin, akrobat gimnasta, yumruq dysn boksuya, aptekini kimyagr, dllyi rssama, suvaqn memara, jokeyi sportsmen, mrymqurdunu dzayaqllar cinsindn olan xrngvar bir ey evirirsn. Faniliyin hm z, hm astar var. z trfdn o, ktdr znqrovlu bir zncidir, astar trfindn axmaqdr cndr geyimli filosofdur. Mn birincinin halna alayram, ikinciy glrm. O ey ki rf v yksk rtb deyilir, htta n hqiqi rf v hrt olsun zn qzl suyu kilmi saxtakarlqdr. nsan hrtprstliyi padahlar n oyuncaqdr. Kaliqula at konsul etdi, kinci Karl qzartmaya rtsar mziyyti verdi. Bel bir vziyytdn sonra incitatus1 v baronet Rostbifin mclisind rtblr v ordenlrl lovalanmaq nec olar! O ki qald insann daxili keyfiyytin bunun da bir qiymti var. Qonunun qonuya syldiyi mdhiyylr qulaq asmaq kifaytdir. A hmi aa qar amanszdr. A zanbaq dana bilsydi, gyrin ondan zrr krdi! Yalan mmin haqqnda hkm vern riyakar grzdn, n zhrli ilandan da zhrlidir. Hayf ki, mn nadanam, yoxsa siz bir yn misal gtirrdim, ancaq mn he bir ey bilmirm. Bunu da deyim ki, al chtdn mn he vaxt ksird qalmamam. Qroun yannda oxuyanda vaxtm bo yer keirmzdim, z xeyrim n bir i elrdim: kil kmzdim, lakin alma ourlardm. Pis kil kmk, ya alma ourlamaq bir eydir! Bunu mn z barmd deyirm. Sizin d qiymtiniz bundan artq deyil. Sizin kamalnza, mziyytiniz, keyfiyytiniz mn tprmk istrdim! Hr bir yax keyfiyyt nqsana da evril bilr: qnati xsisin qohumudur, sxavtli bdxrcin qardadr, igid zn ynin yoldadr, mlayim szlrdn hmi yaltaqlq qoxusu glir. Diogenin planda n qdr yrtq varsa, fziltd d bir o qdr qbaht var. Siz kimi stn tutursunuz, lnimi, ldrnimi? Sezarm, Brutumu? Adtn ham ldrnin trfind olur. Yaasn Brut, o, adam ldrmdr! Bax, buna fzilt deyilir! Yax da, qoy fzilt olsun, buna eyni drcd dlilik deyilir. Bu byk adamlarn bir ox qribliyi d olmudur. Sezar ldrn Brut uaq heyklin vurulubmu. Bu heykli yunan heykltra Stronkilion yaradbm. Gzlql Evknemoz adl atl qadn heyklini d o yaratmdr. Neron hara gets bu heykli z il aparrm. Stronkiliondan ancaq bu iki heykl qalmdr, bunlar da Brutla Neronun yaxnl n bir zmin olmudur. Heykllrdn birin Brut, o birin Neron vurulubmu. Tarix ancaq zhltkn bir gvkdir. Bir sr ana-bozuna baxmadan o biri srin hr eyini soyub lindn alr. Marenqo trafnda olan vuruma Pidna trafnda gedn vurumann eynidir; Xlodvikin Tolbiak, Napoleonun Austerlitsi iki damla qan kimi bir-birin oxayr. Mn qalibiyyt he bir hmiyyt vermirm. Qalib glmk axmaqcasna bir muliyytdir. Qalib

glmk deyil, inandrmaq lazmdr triflayiq budur. Yax da, hnriniz var, birc eyi sbut edin! ld etdiyiniz mvffqiyytlr, istilalar kifaytdir! Bel d bsitlik, bel d rzalt olarm?! fsus, hara baxrsan, boluq v alaqlq grrsn! Hr ey, htta srf-nhv d mvffqiyyt tabe olur. Horatsi: Si volet usus1 deyir. Bax, buna gr d mn insanlara nifrt edirm. ndi mumidn xsusiy kemk yax olmazm? Blk d, siz gzlyirsiniz ki, mn xalqlar trif edcym? Hans xalqdan balaym, icaz verin bunu sizdn soruum. Yunanlardanm? Qdim zamann parislilri olan afinallar Fokionu ldrdlr; burada adam qeyri-ixtiyari olaraq istyir ki, bu lm Koliniyinin lm il mqayis etsin; Afinada mstbidlr el alaqcasna yaltaqlq edilirdi ki, Anatsefor Pizistrat haqqnda Guya, bel demidi: Onun sidiyinin iyin bal arlar uub glirmi. Yunanstanda, yarm sr mddtind Filet adl balacaboy, zif, ssqa bir srf-nhvi ox nfuzlu bir xs olmudur,o z ayaqqabsna quruun vururmu ki, klk onu aparmasn. Korinfin ba meydannda Silanionun dzltdiyi, Plinin tsvir etdiyi bir heykl qoyulmudu. Bu, Epistatn heykli idi. Epistat n byk i grmd? O, badalaq sulunu icad etmidi. sas etibaril Yunanstan v onun hrti haqqnda bunu demk olar. Sonra. ndi mn kimi triflyim? ngiltrni ya Fransan? Fransan? N n? Paris grmi? Mn Afina haqqnda z fikrimi dedim. ngiltrnimi? N n? Londona grmi? Mnim Kartacadan zhlm gedir. Bunu da demk lazmdr ki, London yalnz zint v ehtiam metropolu deyil, eyni zamanda, yoxsulluq paytaxtdr. Birc el Carinq-Krosda ild yz qdr adam acndan lr. Albion deyiln, bax, budur! Mslni tamamlamaq n bir eyi d lav etmk istyirm: bir df mn qzlgldn lng taxb, gzn gy gzlk qoyub oynayan bir ingilis qadn grdm. Glin ngiltry yanq verk! Lakin mnim Con Bulu trif etmmyim qarda Conatan trif etmk arzusunda olduumu gstrir? Qtiyyn! Bu quldur qardaa mnim he d hsn-rbtim yoxdur. ngiltrnin lindn time is money1-yi aln onda ngiltrd n qalar? Amerikann lindn cotton is king2-i aln, onda Amerikada n qalar? Almaniyann xasiyyti limfatik xasiyytddir. taliyannk tnddr. Blk, biz Rusiya il fxr edk? Volter Rusiyan ox triflmidir. Lakin o, ini d ox triflmidir. Mn Rusiyann z stnly, o cmldn, mhkm istibdad hkumti olduunu inkar etmirm. Ancaq mnim mstbidlr yazm glir. Onlarn bdni kvrkdir. Boynu vurulmu Aleksey, xncrl ldrlm Aleksey, xncrl ldrlm Pioter, boulmu Pavel, tpik altnda zilmi baqa bir Pavel, bir sra boazlanm vanlar, bir ne zhrlnmi Nikolaylar, Vasililr bunlar hams aydnca gstrir ki, rus imperatorlar sarayndak vziyyt shht n zrrlidir. Btn mdni xalqlar arasnda olan bir hadis mtfkkirlri tccblndirir. Mn mharibni nzrd tuturam, nki mharib, eyni zamanda, mdni mharib insan trabugrlrinin Jakk drsindki hcumlarndan tutmu komanc hindusilrinin talanlarna kimi hr cr zoraklq, quldurluq suluna l atr. Siz deyirsiniz ki, ah, bel shbtlri buraxn getsin, Avropa, hr halda, Asiyadan yaxdr! Mn Asiyann glnc olduunu inkar etmirm. Ancaq, ey Avropa xalqlar, mn sizin dalaylaman l salmanzda bir sas grmrm: siz ki padah aillrinin btn murdar vrdilrini d, kralia zabellann irkli kynyini d, dofinalarn ayaqyolu krssn d z modalarnza, gndlik zrif dalarnza qatmsnz! Yox, aldada bilmzsiniz, cnab insanlar! Brsseld n ox piv, Stokholmda araq, Madridd kakao, Amsterdamda ardc ara, Londonda rab, stanbulda qhv, Parisd yovan ara iirlr. Bu da sizin istdiyiniz btn faydal mlumat! Amma, mumiyytl desk, Paris onlarn hamsn vurub tb. Parisd cr-cndr alan da naz-nemt iind yaayr. Diogen, yqin ki, Mober meydannda cr-cndr almaq Pireyd filosof olmaqdan he d az lzzt vermzdi. Bunu da yadnzda saxlayn: cr-cndr alanlarn meyxanasna zirzmicik deyirlr. Bunun da n mhurlar Qazan v Sallaqxanadr. Ey axanalar, meyxanalar, mzxanalar, ikixanalar, restoranlar, yemkxanalar, rab dkanlar, qhvxanalar, xlif karvansaralar, cr-cndr alanlarn zirzmiciklri! Bununla tsdiq edirm ki, mn qarnquluyam, z d Riarn axanasnda yemk yeyirm, gnorta yemyin qrx su verirm, istyirm lpaq Kleopatran bkmk n mnim d xalam olsun, z d ran xalas. Bs ax Kleopatra han? Ah, Luizon, snsn? Gl, salamlaaq.

Qranter llqnbr olub, Mzen kafesinin dal otanda bir bucaqda oturmudu, o bel uzunuzad ibarprdazlq edir, yanndan tn qabyuyan qadna satard. Bosse lini uzatd ki, onu susdursun, lakin Qranter daha da zndn xd. Pncni k, Molu qartal! Snin Artakserskin mnfur hdiyysini rdd edn Hippokrat hrktin mn qtiyyn tsir etmir. Mn sni zhmtdn xilas ed bilrm, sakitldir d bilrm. Ancaq mn yaman qmginm. Siz daha n deyim? nsan irkindir. Kpnk yax yaranb, insan yox. Bu heyvan yaratmaqla Allah-taala bdnam olub. Camaat yn ox zngin irkinlik mnbyidir, burada hr cr rzalt tapmaq olar. Kimi gtrsn, zibildir. Qadn gzldir, lakin namussuz sz il hmahngdir. Mlum eydir ki, mn qm azarna tutulmuam, bu azar malxulya il, vtn drdi il, hl stlik, qara sevda il daha da mrkkblmidir; mn hirslnirm, zmdn xram, snyirm, darxram, iztirab kirm, inlyirm. i, chnnm olsun Allahn z d! Bosse onun szn ksdi: Ay ER, ssini kssn, bs olmad! Bu anda o, tsvvr etdiyi bir adamla dolaq bir mhkm mslsini mzakir edrk, mhkm dilind yazlm bir cmlnin iind batb qalmd, cml is bel qurtarrd: ...O ki qald mn, mn hl hquq elmind az tcrbli olduumdan v ittiham rolunda ancaq bir hvskar kimi x etdiyimdn, hr halda, aada yazlan tsdiq etmy csart edirm, yni: adi Normandiya hququna gr, hr il Mixayl gnnd, istisnasz olaraq btn torpaq sahiblrindn, senyorun xeyrin, sair vergilrdn baqa, bir d xsusi torpaqlardan, hm d irsn ken, mbahisli, qsamddtli, ya uzunmddtli icary gtrln vergidn azad olunmu, girov qoyulmu v girov gtrlm torpaqlardan vergi alnr, eyni zamanda, torpaq qballrindn v... Qranter uzada uzada dedi: Exo prisinin hzin ssi... Qranterin yan trfind olan masada qbir skutu hkm srrd. ki qdh arasndak bir vrq kaz, mrkkbqab v qlm gstrirdi ki, burada vodevil yazrlar. Bu ciddi msl astadan mzakir olunur v dn-dn yiln iki ba bir-birin toxunurdu. Hr eydn vvl, adlar tyin etmk lazmdr. Ad olandan sonra mndricni d tapb uydurmaq tin olmaz. Doru deyirsn. De glsin. Mn yazaram. Cnab Dorimon. Rentacdr? lbtt. Onun qz Selestina... ...tina. Sonra? Polkovnik Senval. Senval ox ilnn addr. Valsen yaxdr. Yeniyetm vodevililrdn bir az knarda iki nfr d oturub, ss-kydn istifad edrk, astadan duel rtlrini mzakir edirdilr. Dnyagrm, otuz yal bir adam on skkiz yal gnc nec bir dmnl z-z glcyini tsvir edirdi. Ehtiyatl olun, ii bilmk olmaz! O qoaq duelidir. z iini yax bacarr. ox ustalqla hcum edir, z dmnini hiyl iltmy qoymur. Qolu qvvtlidir, zirkdir, vziyyti tez baa dndir, zrbni ustalqla df edir, z is zrbni ox srbst endirir, onu grm yox olsun! Bir d ki, solaxaydr. Joli il Baorel, Qranter oturan kncn ks trfind oturub domino oynayr, hm d sevgidn danrdlar. Joli deyirdi: Sn ox xobxtsn. Snin sevgilin glmkdn baqa bir ey bilmir. Baorel:

 ox nahaq, dedi, bu, ox pis hrktdir. Adamn sevgilisi hmi glmmlidir. Bu, bizi xyant elmy hvslndirir. Onu bel n grb pemanlq hiss etmirsn, o qmgin olursa, bir nv vicdan zab kirsn. Ay nancib! Qadn glnd adamn ox xouna glir. Bel olanda siz he dalamazsnz. Bu bard bizim baqa rtimiz var. Biz evlnnd bir-birimiz n srhd qoymuuq, bu srhddi he vaxt kemirik. imal trf Voya, cnub trf is Jeks verildi. Bunun da nticsind bdi slh yarand. Slh xobxtliyin sakitc hzm olunmas demkdir. Jol-l-l-l-i, sizd n var, n yox? Snin mamzell olan dalaman n yerd qalb? Bilirsn mn kimi nzrd tuturam? O el acq elyib durub, amanszca, inadla. Snin kimi arq bir olan birc el arql il grk onu rhm gtirydi. fsus! Snin yerin olsaydm, mn ondan uzaqlaardm. Bunu demk asandr. Elmk d tin deyil. Shv elmirms, onun ad Muzikettadr. Bli. Ah zizim Baorel, he bilirsn o nec gzl qzdr! oxlu da kitab oxuyub, ox biliklidir! Ayaqlar balaca, llri balaca... hmi d qng geyinir. A, totuq bir qzdr; el d gzlri var, deyrsn, sehrbaz gzdr. Onun drdindn lap dli-divanym! Onda grk onun xouna glmy alasan. Grk yax geyinsn. Gedib taubdan yax bir yun alvar alasan! Bunun tsiri olur. Qranter raraq dedi: Bu tsir oxmu davam edir? Baqa bir trfd poeziya haqqnda qzn mbahis gedirdi. Btprst mifologiyas il xristian mifologiyas arasnda mnaqi qzrd. Msl Olimp aid idi; bunu mdafi edn, tbii ki, romantizm hsn-rbt bslyn Jan Prver idi. Jan Prver ancaq sakitlik vziyytind utancaq olurdu. Hycana gldimi, dili alr, onda ehtiras v coqunluq ml glirdi, o hm qarsndakna istehza edir, hm d lirik bir hval-ruhiyy ksb edirdi. O, yoldalarna mracit edrk deyirdi: Glin allahlar thqir etmyk! Blk d, allahlar hl sadr. xsn mn Yupiteri he d lm hesab etmirm. Sizc allahlar ancaq xyaldr?! Lakin indi d, bu xyallarn dalb getdiyi bir vaxtda da, tbitd yen vvlki kimi, qdim btprstliyin btn byk satirlrini grmk olar. z grn il qalaya oxayan bir da, lap el Vinmal da olsun, mndn tr, qdim zamanlarda olduu kimi, Kibelin papadr; siz he bir eyl mn sbut ed bilmzsiniz ki, Pan geclr glib, koulu syd aaclarna, barmaqlarn bir-bir onlarn deiyin qoya-qoya frmr; mn hmi mindim ki, Pisva lalsinin ml glmsind onun li vardr. Lap aa bada siyastdn danrdlar. Kral frmann brk tnqid edirdilr. Kombefer bu frman sst bir halda mdafi edirdi, Kurfeyrak ona iddtl hcum edirdi. Masann stnd bu mum frmann mhur Tuk nrindn bir nsx qoyulmudu. Kurfeyrak vrqi gtrb havada silklyir, vrqin xlts il z dlillrini mhkmlndirirdi. Birincisi budur ki, mn mumiyytl, btn krallarn leyhinym. Birc el iqtisadi nqteyinzrdn mn onlar artq hesab edirm. Kral hmi tfeylidir. Havay kral saxlamaq olmaz. Bir qulaq asn, grn, krallar ney baa glir. Birinci Fransisk lndn sonra Fransann dvlt borcu otuz min livr rentas mblind idi; on drdnc Ldovik lndn sonra bu borc, markann qiymti iyirmi skkiz livr hesabndan iki milyard alt yz milyona atr, bu is Demarn dediyin gr, min yeddi yz altmnc ild drd milyard be yz milyona brabr olard, hal-hazrda on iki milyard edrdi. kincisi, qoy Kombefer incimsin, kral frmanlar trqqi n pis vasitdir. Deyirlr, konstitusiya yalan ona gr lazmdr ki, yeniliy olan dn ynglldirsin, bunu ox kskin olmaa qoymasn, zrbni zifltsin, millt mtlqiyytdn demokratiyaya gedn yolu hiss etmdn getmy imkan versin. Bu dlillr he bir ey dymz! Yox, yox, yox! Hadislri sakit bir kild xalqa gstrmk olmaz. n yax prinsiplr sizin konstitusiya zirzmilrinizd saralb-solur. He bir yarmq qrar, he bir

gztli uzlama olmamaldr! Xalqa mrhmt buyurulub bx ediln he bir srbstlik lazm deyil! Btn bel srbstliklrd hmi on drdnc madd vardr. Bir l il verilir, o biri l il geri alnr. Mn sizin frmannzn qti leyhinym! Frman maskadr, bu maskann altnda yalan gizlnmidir. Frman qbul edn xalq z hququndan l kir. Haqq n qdr ki btvdr o haqq qalr. Yox! He bir frman lazm deyil! Q idi, buxarda iki odun paras artldaya-artldaya yanrd. Bu od Kurfeyrak yaman hvs gtirirdi, o, zn saxlaya bilmdi. Tukun ap etdiyi mum frman lind zidirib oda atd. Kaz ald. Kurfeyrak XVIII Ldovikin yaratd eylrdn n yaxs olan bu vrqy filosof sakitliyi il baxrd, o ancaq bu szl kifaytlndi: stihal ba verdi: frman alova evrildi. Btn bu eylrin zrind, franszlarn canlanma, ingilislrin yumor dediyi bir vziyyt hkmfrma idi. stehza, zarafat, kskin, qrib, baya szlr, aq v axmaq fikirlr, sualcavablarn soyumu finglri otan hr trfindn havaya qalxr, n bir atma tssrat yaradrd, bu atma oradaklarn ba stnd gedirdi. BENC FSL. Fikir dairsinin genilnmsi. Gnclrin fikir mnaqisinin ox gzl bir chti vardr: qlcmm rtdayacaq, ya ildrmm axacaq bunu qabaqcadan bilmk olmur. Bir dqiqdn sonra n olacaq? Bunu he ks bilmir. Tsirli bir sz byk bir gll qarlana bilr, glmli bir sz adam drindn dnmy mcbur edr. Meydana atlan ilk sz-shbt tkan verir. Bel shbtlrd btn ltaqlqlar qanunidir. Adic bir zarafat he gzlnilmdn geni bir fikir dairsi ar. Srtl mvzudanmvzuya kemk, bununla da adamn btn dnclrini qfildn dyimk bel shbtlrin sciyyvi chtidir. Bunlar hrkt gtirn ey tsadfdr. Birdn drin bir fikir bir-biri il mbahis edn Qranterin, Baorelin, Prverin, Bossenin, Kombeferin v Kurfeyrakn intizamsz halda sylniln sz ynn paralad: bunun bel bir sz hay-ky irisind nec ml gldiyi mlum deyildi. Adamlar bir-biril danarkn sz arasnda baqa bir cml nec meydana glir? Niy o, he bir zahiri sbb olmadan, qulaq asanlarn diqqtini clb edir? Biz yuxarda dedik ki, bu, he ks mlum deyil. Danq hay-ky irisind Bosse birdn, he gzlnilmdiyi halda, Kombefer etiraz edrk, bel bir tarix syldi: yunun on skkizind min skkiz yz on beinci ild, Vaterloo. Marius qabanda bir stkan su, masaya dirsklnib oturmudu. Vaterloo szn eitck, o, lini nsindn kdi, oradaklara diqqtl baxmaa balad. Kurfeyrak hycanla deyirdi: Bu on skkiz rqmi n qrib rqmdir, bu hmi mni heyrt salrd. On skkiz Bonapart n mum bir rqmdir. On skkiz rqmi qabanda Ldoviki, bu rqmdn sonra Brmeri yazn, nticd byk insann btn taleyi meydana xacaqdr, ancaq birc mhm frq il - bu df son vvli qabaqlayr. Anjolras hl indiy qdr he ssini d xarmamd; bu sz eitck skutu pozaraq, Kurfeyraka dedi: Sn demk istyirsn ki, cza cinayti qabaqlayr? Bu cinayt sz il Mariusun sbri tkndi: onsuz da Vaterloo onun qfildn yad edilmsi onu son drc hycanlandrmd. O yerindn qalxd, tlsmdn divardan aslan fransz xritsin yaxnlad; xritnin aa trfind, ayr bu drdbucaq daird bir ada kli vard; barman bir adann stn qoyub dedi: Bu Korsikadr, Fransan bel byk edn bu balaca ada olmudur. Birdn, sanki, dondurucu bir nfs duyuldu. Ham susdu. Hiss edilirdi ki, bu saat ns olacaqdr. Baorel ox xolad natiqlik sullarndan birini i salmaq, Bossey ani bir ks-zrb endirmk istyirdi. Lakin Mariusun szn eidib, bundan vaz kedi, qulaq asmaa hazrlad.

Anjolrasn mavi gzlri bolua zillnmidi, o, sanki, he ksi grmrd; Mariusa baxmadan dedi: Byk olmaq n Fransann he bir Korsikaya ehtiyac yoxdur. Fransa ona gr bykdr ki, o, Fransadr. Quia nominop leo1. Lakin Marius qtiyyn geri kilmk fikrind deyildi. O, Anjolrasa sar dnd, daxili hycandan titryn bir ssl brkdn dedi: Allah elmsin ki, mn Fransann byklyn endirim! Fransa il Napoleonu birldirmk he d Fransann byklyn endirmk deyil! Qulaq asn, glin aq danaq. Mn sizin aranzda yeniym, amma, etiraf edirm ki, siz mni tccblndirirsiniz. Glin izah edk, aydnladraq, grk, biz kimin trfindyik, biz kimik? Siz kimsiniz, mn kimm? mperator haqqnda z fikrimizi smimi-qlb il ab deyk. Siz ona, royalistlr kimi Buonapart deyirsiniz, vurunu da u hrfi zrin salrsnz. Demk lazmdr ki, mnim babam bu bard sizi tb kemidir: O, Buonaparta deyir. Mn sizi gnc hesab edirdim. Bs, han sizin gnclik ehtirasnz? Bu ehtiras ndn ibartdir? gr imperator sizi valeh etmy layiq deyils, onda buna kim layiq ola bilr? Siz daha n lazmdr, siz n axtarrsnz? gr bu byk insan sizin xounuza glmirs bs onda siz nec bir byk insan grkdir? Ona hr ey verilmidi, o, kamil bir insand. Btn insan qabiliyyti onun beynind daha mkmml bir kild ks olunmudu. O, Yustiniana kimi qanun mcllsi trtib edir, Sezar kimi onlarn ttbiq olunmasna srncam verirdi; onun dannda, Paskaln dannda olduu kimi, ildrmlar axr, Tatsitin dannda olduu kimi, gylr guruldayrd; o hm tarixi yaradr, hm d yazrd; onun blletenlri d liada nmlri kimidir; o, Nyutonun rqm dili il Mhmmdin mcaz dilini birldirmk sntkarlna malikdi; rqd o z yolunda ehram kimi byk szlr qoyub glmi, Tilzitd imperatorlara ahanlik yrtmidir; Elmlr Akademiyasnda Laplasa mvffqiyytl etiraz etmidir; Dvlt urasnda Merlenl mbahis edrk qalib glmidir; o bzilrinin cansz hndssin, bzilrinin xrda rsmiyytiliyin hyat vermyi bacarrd; yuristlrl shbtd o, bir hquqnas, mnccimlrl shbtd bir astronom olurdu; Kromvel qnat n iki yanan amdan birini sndrrdi, o da prd n daha ucuz qotaz almaqdan tr z tampla gedrdi; o, hr eyi grrd, hr eyi bilirdi, lakin bu he d ona z krp vladnn beiyi stnd saf bir qlbl glmsin mane olmurdu. Nhayt, qorxmu Avropa eitdi: ordu sfr xr, toplar gurultu il hrkt glir, aylarn zrind zn krplr salnr, ucu-buca grnmyn svari dstlri atlarn drdnala apa-apa qasra kimi irlilyir, rtlar, boru sslri ucalr, hr yerd txtlr lrzy glir, dvltlrin srhdi xritd dyiir, qnndan xan xariqlad bir qlncn vylts eidilir v nhayt, imperator fqlrd grnr, onun llrindn od, gzlrindn alov salr, o, ildrmlar, gy gurultular irisind iki qanadn amdr: bunun biri byk ordudur, biri khn qvardiya; o, dorudan da, mharibnin ba mlyi idi! Ham susurdu; Anjolras ban aa dikmidi. Susmaq hmi iki eyi gstrir: bu ya myyn drcd razlq lamtidir, ya da o demkdir ki, dmn divara sxdrlmdr. Marius nfsini drmdn daha byk bir ehtirasla szn davam etdi: daltli olaq, dostlar! Bel bir imperatorun imperiyas! Bir xalq n gr o xalq Fransa xalq is, gr o xalq z dhasn bel bir insann dhas il birldirirs bu n byk xobxtlikdir! Bir adam ki, harada grns hkmfrma olmu, hara gets qalib glmi, btn dvltlrin paytaxtn z n istiraht yeri etmi, z qrenaderlrini kral qoymu, bir qlm czmas il slallr lv etmi, sng il Avropan yeni bir kl salm, qoy hiss etsinlr ki, o thdid ednd li Tanr qlncnn dstyind olmudur. Hannibal, Sezar, Byk Karl z xsiyytind tcssm etdirn bir insann ardnca getmk, hr gn siz vuruma meydanndan gzl xbrlr bx edn, lillr evi toplarnn yaylm ati il sizi oyadan, Morenqo, Arkol, Austerlits, ena, Vaqram kimi snmz bir atl yanan gzl szlri bdiyyt girdabna atan bir adamn xalq olmaq n byk xobxtlikdir! Kim ki, hr an srlr smas zirvsind yeni qalibiyytlr brc yaradrsa, o, Fransa imperiyasn Roma imperiyasna bnzdir. Byk xalq olmaq, byk ordu yaratmaq, kainatn hr yerin z qartallarn gndrn bir da kimi z legionlarn dnyann hr trfin uurmaq, istila etmk, hkmranlq etmk, baqalarn z st drmk, Avropada hrt gnil parldayan mstsna xalq olmaq, nhng borularla car kib

tarixlr ss salmaq, dnyaya iki df hm silahla, hm d parlaq iqla qalib glmk n byk xobxtlikdir. Bumu gzl deyil?! Bundan da gzl ey varm?! Kombefer: Bundan da gzl azad olmaqdr, dedi. ndi Marius ban aa dikdi. Bu sad, tmkinli szlr, polad bir paz kimi onun ryindn qopan epik sz axnna mxland, Marius bu sz axnnn tkndiyini hiss etdi. O, ban qaldranda Kombeferi grmdi. Grnr, o, Mariusun tntnli nitqin qar syldiyi szlrl kifaytlnib getmidi, yalnz Anjolrasdan baqa, ham onun ardnca otaqdan xmd. Otaq boalmd. Marius indi Anjolrasla tk-tkin qalmd. Anjolras ciddi nzrl Mariusa baxr, gzlrini ondan kmirdi. Marius bir az fikrini toplayaraq, zn mlub hesab etmirdi; o hl d byk bir hycan iind idi: bu zaman, he gzlnilmdiyi halda bir adamn ssi eidilmsydi, yqin ki, bu hycan Anjolrasn leyhin evriln mumi mhakimlr klind meydana xard. Kim is pillkndn en-en oxuyurdu. O, Kombefer idi. O, bu eiri oxuyurdu: Sezar vers idi mn an-hrt. Taxt-tac, ox-kaman, bir d hkumt. Deyrdi, bununn cinayt el. Sevimli anana xyant el. Sezarn zn deyrdim ki: Bil. Mn bu zir-zibil, yox, lazm deyil. Anam sevirm, sevirm, ey kor. Anam sevirm, sevirm, ey kor. Kombefer bu nmni hm fqtl, hm d ciddi bir ifad il oxuyurdu, bu cr oxunmu nmy yksk v xsusi bir mna verirdi. Marius daln halda ban qaldrd, qeyri-ixtiyari olaraq bu misran tkrar etdi: Anam sevirm, sevirm, ey kor. El bu anda o, iynind Anjolrasn lini hiss etdi. Anjolras ona dedi: Vtnda, ana Respublikadr! ALTINCI FSL. Res angusta1. Bu axamk hadis Mariusun qlbind drin iz buraxd, onu kdr v zlmt qrq etdi. Toxum kmk n dmirl yerin sinsini yararkn yer n hiss edirs, o da, yqin, bunu hiss edirdi; yer bu zaman ancaq ald yarann arsn hiss edir, ml gln hyatn hycan, yetin meyvnin sevinci sonralar duyulur. Mariusu ar bir kdr brd. Bu yaxnda o, myyn bir etiqad sahibi olmudu; indi bundan l kmkmi lazmd? O, z-zn inandrrd ki, bel bir ey lazm deyil. z-zn dn-dn deyirdi ki, bhy qaplmayacaq, lakin yen d qeyri-ixtiyari olaraq bhy qaplrd. ki din ayrcnda durmaq son drc ardr; bunun birindn o hl ayrlmam, o birisin hl yan almamd, bel qaranlq ancaq yarasaya oxar adamlarn xouna glr. Marius salam gzl adamlardand, ona tbii gn i lazmd. bh alaqaranl ona zab verirdi. O istyirdi ki, z vvlki mvqeyind qalsn, yerindn trpnmsin, lakin bu arzunun ksin olaraq, ox qvvtli bir l onu qabaa kir, irli svq etdirirdi, onu tdqiq etmy, dnmy, qabaa getmy thrik edirdi. O, z-zn bel bir sual verirdi: Bu, mni aparb hara xaracaq? Atasna yaxnlamaq n o, uzun bir yol kemidi, indi qorxurdu ki, yen d atasndan uzaqlaa bilr. O n qdr ox dns, bir o qdr iztirab kirdi. Hr trfd onun gzn drin uurumlar grnrd. O n babas il, n dostlar il eyni fikr gl bilmdi: babas n o hddindn artq

azadfikirli idi, dostlar n is hddindn artq geri qalmd; o, zn ikiqat tk hiss edirdi: hm qocalar, hm d gnclr onu zndn rdd etmidi. O daha Mzen kafesin getmdi. Marius daxili bir hycan keirdiyindn z hyatnn bzi zruri chtlri haqqnda he dnmrd. Lakin vziyyt zn hiss etdirmyi unutmur. O, zn dmskl hiss etdirir. Bir gn shr mehmanxanann sahibi Mariusun otana girib dedi: Cnab Kurfeyrak siz zamin olmudur. Bli. Mn otaq haqqn almaq istrdim. Kurfeyrakdan xahi edin, mnim yanma glsin. Mn onunla danmaq istyirm. Kurfeyrak glndn v mehmanxana sahibi gedndn sonra Marius Kurfeyraka bu vaxta qdr macal tapb dey bilmdiyini, yni bu dnyada tk qaldn, ata-anasnn olmadn dand. Kurfeyrak sorudu: Siz indi nec yaayacaqsnz? Marius: Bilmirm, dey cavab verdi. Siz n etmk fikrindsiniz? Bilmirm. Sizin pulunuz varm? On be frankm var. Mndn borc almaq istmirsiniz? Qtiyyn. Sizin paltarnz varm? Olan budur. Qiymtli eyiniz nec? Saatm var. Gmdr? Xeyr, qzldr. Budur. Mnim paltar alveri elyn bir tanm var, o, sizin redinqotunuzu da alar, alvarnz da. ox gzl. Demli, onda sizin bir alvarnz, bir jiletiniz, lyapanz, bir d srtknz qalr. Bir d uzunboaz kmm. Dorudanm? Demli, siz ayaqyaln qalmayacaqsnz? Bu, lap yax! Mn artq ey d lazm deyil. Mnim bir saatsaz tanm var, o, sizin saatnz alar. Lap yax. Haradan yax oldu! Sonra siz n edcksiniz? Mn hr i grmy hazram, ancaq dz i olsun. Siz ingilis dilini bilirsiniz? Xeyr. Alman dilini nec? Onu da bilmirm... ox tssf. Niy? Ona gr ki, mnim kitab alveri edn dostum var, o, ensiklopediyaya bnzr bir ey nr edir, siz almancadan, ya ingiliscdn mqallr trcm ed bilrdiniz. Hrnd, az verirlr, hr halda, bununla yaamaq olar. Mn ingilis v alman dilini yrnrm. O vaxta qdr bs neynyrsn? O vaxta qdr satlan paltardan v saatdan aldm pulla yaayaram. Paltar alverisini ardlar. O, Mariusun paltarn iyirmi franka ald. Saatsazn yanna getdilr. Saat o, qrx be franka ald. Mehmanxanaya qaydanda Marius Kurfeyraka dedi:

 Bu, pis olmad. Mnd olan on be frankla bir yerd sksn frank elyir. Kurfeyrak bir eyi onun yadna sald: Bs mehmanxana pulu? Marius: H, dedi, bu, mnim yadmdan xb. Mehmanxana sahibi haqq-hesab eldi: onun borcu yetmi franka atrd. Pulu o, drhal vermli idi. Marius dedi: Mnim on frank pulum qalr. Kurfeyrak hycanla: Bel d ey olar?! dedi, siz grk indi ingilis dilini yrnn kimi be frankla yaayasnz, alman dilini d yrnn kimi be frankla! Bundan tr d ya grk dillri ox tez yrnsiniz, ya da pullar ox yava-yava xrclysiniz. Xalas ox axtardqdan sonra, nhayt, Mariusun harada yaadn yrn bilmidi; slind, o, mrhmtli bir qadnd, bu, xsusil, hyatn ar dqiqlrind hiss olunur. Bir gn Marius shra muliyytdn qaydanda otanda xalasnn gndrdiyi bir mktub, bir d mhrl bir mcr grd: mcrd altm pistol, yni qzl pulla alt yz frank pul vard. Marius pulu, hrmtl yazlm bir mktubla brabr xalasna gndrdi, mktubda yazlmd: Yaamaa pulum var, bundan sonra zm-zm dolandra bilrm. Bu zaman onun cmisi frank pulu qalmd. Madmazel Jilnorman Mariusun pulu geri gndrdiyini qocaya demdi, qorxdu ki, bununla onu lap hirslndirsin. Bir d ki, qoca z Mariusun yannda ona taprmd ki: Bir d bu qaninin adn mnim yanmda km. Marius borca dmmk n Port-Sen-Jak mehmanxanasndan xb getdi.

BRNC FSL. Marius sfalt iind. Hyat Marius n ox ar oldu. Saatla paltarnn pulunu xrcldi, lakin bu hl haras idi?! Onun bana el msibtlr gldi ki, bunu he tsvir etmk mmkn deyil, ox mqqtli gnlr grd. Ehtiyac dhtli eydir; bu, gndzlr rksiz, geclr yuxusuz, axamlar iqsz, odsuzocaqsz qalmaq demkdir; bu, o demkdir ki, hftlrl he bir ey qazana bilmyirsn, sabah n d he bir mid yeri yoxdur; axam ev qaydanda qapn qfll grrsn, nki ev kiraysini vermmisn; bu, dirsyi dalm srtk, cavan qzlar gldrn khn lyapa, qapnn, axana sahibinin hyaszl, qonularn qmmas, heysiyytin thqir olunmas, hr cr i raz olmaq zrurti, hr ey nifrt etmk, ac hisslr duymaq, alalma, ruh dknly demkdir. Marius bu eylr dzmy, buna tccb etmmy yrmidi, nki baqa lac yox idi. mrn bu anda z lyaqtini drk etmk daha zruridir, nki sevgi z zruridir; lakin hr yerd ona glrdlr, nki o pis geyinmidi, ham ona hqartl baxrd, nki o, kasbd. mrn bu anda, gnclik bizim qlbimizi ahan bir qrurla doldurduu bir zamanda, o dflrl xcalt k-k, qzara-qzara ban endirib yrtq kmlrin baxmd, he layiq olmad halda, yoxsulluq biabrlnn zabn duymudu. Bu qrib v amansz bir snaqdr: ziflr bu snaqdan namusunu itirrk, gcllr zmt ld edrk xr. Bu, dmiri ocadr, taley bir alaq, ya zmtli bir qhrman lazm olanda adam bu ocaa atr. Xrda mbarizd bir ox byk igidliklr ba verir. Bu mbarizd mhrumiyyt v alaq ehtiraslarn mum tzyiqini gz grnmdn, addm-addm df edn inadl v gizlin igidliyin bir ox nmunlri vardr. Bu mbarizd ncib, lakin gizlin qalibiyytlr ld edilir, bu qalibiyyti he ks grmr, onu tntn il alqlamr. Hyat, bdbxtlik, tklik, ham trfindn trk edilmk, yoxsulluq vuru meydan bax budur, bu meydan z qhrmanlarn yaradr,

onlarn ad-san kilmir, lakin bzn onlar z qhrmanl il n byk hrt qazanan adamlardan ykskd durur. Qvvtli v nadir tbitli adamlar bel yaranr. Yoxsulluq ox vaxt gey ana, bzn d doma ana olur. Maddi nemtin azl mnvi v zehni qdrt yaradr; ar snaqlar qrur dourur, bdbxtlik ncib adamlar n salam qidadr. El gnlr olurdu ki, Marius z z pillknini sprrd, alveri arvaddan bir suluq firng pendiri alrd; havann qaralmasn gzlyirdi ki, gedib bulka dkannda balaca bir rk alsn; ryi alb, ourlanm ey kimi gizlinc z ardana aparrd. Qoltuunda kitab tutmu cavan bir olan tez-tez grmk olurdu: o, camaat kobudca yara-yara tind olan t dkanna gedirdi, adamlar ona zarafatyana kobud-kobud szlr deyirdi, apaz arvadlar onu itlyirdi. Onun siftind aqn, utancaq bir ifad olurdu. Dkana girnd lyapasn bandan xarrd; bu zaman onun alnnda tr damclar parldayrd; dkan arvad ona tccbl baxrd; o ikiqat olub vvl arvada, sonra onun qulluqusuna salam verirdi, qoyun ti kotleti istyirdi, ald kotlet alt, ya yeddi su pul verib kaza bkr, bunu da qoltuundak kitablarn arasna qoyub gedirdi. Bu cavan olan Marius idi. Bu kotleti aparb z biirir, onunla da gn dolanrd. Bir gn o ald ti, ikinci gn tin yan yeyirdi, nc gn d tin smyn gmirirdi. Xalas dediyimiz altm pistolu bir ne df ona gndrdi; Marius hr df pulu geri qaytard, bildirdi ki, he bir ey ehtiyac yoxdur. Tsvir etdiyimiz dyiiklik ba vernd o hl d atasnn yasn saxlayrd. O vaxtdan bri geydiyi qara paltardan l k bilmirdi. Lakin paltar z ondan l kirdi. Bir gn srtk daha geymk mmkn olmad, alvar is bir thr geyirdi. N etmk lazmdr? Mariusun Kurfeyraka dostcasna bzi kmyi dymidi; Kurfeyrak da z khn srtkn ona verdi. Bir mehmanxana qaps da otuz su alb bu srtk evirdi. Srtk lap tz srtk kimi oldu. Ancaq rngi yald. Marius buna gr hava qaralanda evdn bayra xrd. Qaranlqda srtuk qara grnrd. Marius atasnn yasndan xmaq istmirdi, indi qaranlq onun qara geyimini vz edirdi. Btn bu tinliklr baxmayaraq, o, advokat diplomunu ala bildi. Bel hesab edilirdi ki, o, Kurfeyrakn otanda yaayr. Kurfeyrakn ota yax otaqd; otaqda hquq elmin aid bir ne khn kitab, buna lav olaraq v bunu znginldirn bir ne cild v mxtlif roman vard ki, bu, vkil qanunla lazm olan kitabxanan vz edirdi. Gndriln mktublar, Mariusun xahiil Kurfeyrakn nvanna yazlrd. Marius advokat olandan sonra bunu rsmi, lakin ox nzaktli v dbli bir ifad il yazb babasna bildirdi. Cnab Jilnorman li s-s mktubu ald, oxudu, sonra drd hissy blb znbil atd. ki- gn sonra madmazel Jilnorman atasnn otaqda tkbana ucadan z-z il dandn eitdi. Bir ey cnab Jilnorman brk hycanlandranda hmi bel edirdi. Madmazel Jilnorman atasnn bu szlrini eitdi: Sn bel axmaq olmasaydn anlardn ki, birdn hm baron, hm d advokat olmaq olmaz! KNC FSL. Marius yoxsulluq iind. Dnyada hr ey dyiir, yoxsulluq da. O, yava-yava yngllir, daha el ar olmur. Axrda myyn bir kl dr, daha dyimir. Adam da srnr, baqa szl desk, birthr dolanr, hr halda ac qalmr. Mariusun da vziyyti dzldi, z d nec dzldi, bunu bi aada gstrcyik. Onun n ar gnlri daha tb getmidi. Qardak dar keid bir qdr genilnmidi. Zhmtl, gstrdiyi mrdlik, sbat v thmmll indi ild yeddi yz frank qazana bilirdi. O, alman v ingilis dilini yrndi. Kurfeyrak onu z dostu olan bir kitab alverisi il tan etmidi. Marius bu yolla ox xrda, lakin faydal i grmy balad. O, konspekt dzldir, jurnallardan mqal trcm edir, yeni xan kitablar haqqnda kiik mqallr yazr, bioqrafik mlumat dzldir v bu kimi baqa ilr grrd, bunun da nticsind ild gc-bla il yeddi yz frank lin glirdi.

Bu pulla da yaayrd. Babat yaayrd. Lakin nec yaayrd? Bu bard biz bu saat bhs edcyik. Marius Qorbonun daxmasnda buxarsz xrdaca bir otaq tutmudu, otaa lova-lova kabinet deyilirdi, otaqda mxllfat chtdn n zruri eylr vard. Bu eylr Mariusun idi. Evin sas kirayniinlrindn olan bir qar Mariusun otan sprr, shrlr ona bir az qaynar su, tz yumurta, bir suluq rk gtirirdi. Marius da ayda ona frank verirdi. rkl yumurtan shr yeyirdi. Onun shr yemyi iki sudan tutmu drd suya kimi baa glirdi, bu, yumurtann ucuzlamasndan v bahalamasndan asl idi. Axam saat altda Sen-Jak ksin gedib, Russonun axanasnda nahar edirdi; bu axana estamp alverisi Basenin dkan il zbz, Matren ksinin tinind idi. O, sup imirdi. Hmi alt suluq tli xrk, suluq gyrti, suluq da rz gtirdirdi. ryin qiymti su idi, z d istdiyi qdr verirdilr. rabn yerin su iirdi. Yemyin pulunu aparb, zmtl z balaca kontorunda oturan xanm Russoya verrdi xanm Russo o zaman hl kk v travtli bir qadnd bir su da xidmtiy balard, bunun da vzind xanm Russo ona baxb glmsrdi. Sonra da xb gedrdi. Tbssm v nahar ona on alt suya baa glrdi. Russonun axanasnda ox az rab si, lakin oxlu su qrafini boalard: demk olard ki, bura rk qzdran deyil, rk srinldn bir yerdi. ndi bu axana daha yoxdur. Axana sahibinin ox tutarl lqbi vard, ona su Russosu deyirdilr. Bu qayda il Marius shr yemyin drd su, nahara da on alt su vermkl gnd yemy iyirmi su xrclrdi, bu is ild yz altm be frank edirdi. Otaa veriln otuz frank, qarya veriln otuz alt frank v bzi xrda xrclri buna lav etdikd aydn olurdu ki, yemk, otaq, xidmti pulu Mariusa drd yz lli franka baa glir. Paltara yz, tuman-kyny lli, paltar yuyulmasna da lli frank xrci xrd; bunun da hams bir yerd alt yz lli frankdan artq olmudu. Lazm gls, o z dostuna on-on be frank borc da ver bilrdi. Kurfeyrak htta bir df ondan dz altm frank borc ald. O ki qald yanacaq mslsin, otaqda buxar olmadndan Marius bu xrci lv etmidi. Mariusun hmi iki kostyumu olard: biri tz, biri khn; khnni hr gn geyrdi; tz bayr-bacaq kostyumu idi. kisi d qara idi. dn d artq kynyi olmazd. Kynklrdn biri ynind, biri komodda, biri d paltaryuyanda olard. Onlar daldqca tzsini alard. Lakin kynklr hmi yrtq olard, buna gr d srtkn lap nsin kimi dymlrdi. Marius bir ne il irisind bu gzl vziyyt glib atmd; bu illr ar illr idi; bu illri baa vurmaq, bu vziyytdn qalib xmaq asan deyildi. Marius birc gn d z syini zifltmirdi! Gzrannn arl ona n msibtlr kdirmmidi, o, nlr l atmamd, ancaq birc eydn baqa: borc almamd. O, csartl dey bilrdi; Mn he ks birc su da olsa, borclu olmamam. Onun n hr cr borc sartin balanmas demkdi. Onun tsvvrnd borc vern adam aadan da pis idi, nki aann hakimiyyti adamn ancaq cismani mnliyin aid olur, borc vern adam is insann insani lyaqtin l atr, o, insan alalda bilir. Marius yemk yemmyi borc almaqdan stn tutard, buna gr d onun ac qald gnlr az olmamd. O bilirdi ki, bir eyin baqa bir ey tsiri olur: adamn maddi chtdn tmin olunmamas, lazmi tdbir grlms, mnvi dknly gtirib xara bilr, buna gr d z namusunu ox ciddiyytl qoruyurdu. Baqa raitd nzakt hesab etdiyi bzi ifad v hrktlr indi yaltaqlq kimi baxrd; el yalnz bunu xatrlarkn qrurlu bir grkm alrd. Sonralar peman olub geri kilmmk n o, zn srt bir dair irisind saxlayrd. Ciddilik bir qzart kimi onun zn kmd, utancaqlqda is lap ifrat drcy varmd. Lakin btn tinliklrd daxili gizli bir qvv ona dayaq olur, bzn d onu ruhlandrrd. Hyatn el dqiqlri olur ki, ruh bdn kmy glir, bdn gmrahlq verir. Bu, yegan qudur ki, z qfsini mhafiz edir. Mariusun qlbin atasnn ad il brabr, baqa bir ad da ox mhkm hkk olunmudu, bu ad Tenardye idi. Marius z tbiti etibaril mftuniyyt gstrmy meyil edn ciddi bir adamd; bu xasiyytil o, atasn Vaterlooda mrmilr, glllr altndan xilas edn, onu lmdn qurtaran bu csartli serjant byk hrt halsind tsvvr edirdi. Bu adamn xatirsini o he vaxt atasnn xatirsindn ayrmrd, z xyalnda onlar byk bir hrmtl birldirirdi. Bu, sanki, iki

drcli bir scdgahd: byk scdgah atas n, kiik scdgah Tenardye n qurulmudu. Marius Tenardyenin bana gln msibti eidnd ona qar olan tkkr v xilaskarl daha da artmd. Monformeyld Mariusa bdbxt axanann iflasa uradn sylmidilr. O vaxtdan bri Marius Tenardyenin itib-batd yoxsulluun qaranlq girdabnda izin dmy, onu axtarb tapmaa alr, bu yolda olmazn sylr gstrirdi. Parisin btn civarn gzmidi. ildi ki, Tenardyenin sorana dmd, yd qpik-quruunu da buna srf etmidi. Lakin he ksdn onun soran ala bilmmidi. Bel gman edirdilr ki, o, baqa lklr getmidir. Tenardyenin borcu olan adamlar da onu Marius kimi gzl bir niyytl olmasa da, hr halda, ondan az sy il axtarmrdlar. Amma onlar da Tenardyeni tapa bilmirdi. Marius az qalrd ki, zn acizlikd tqsirlndirsin, htta z-zn ac da tuturdu. Polkovnikin onun n qoyub getdiyi yegan borc bu idi, bu borcu dmyi o z n byk rf hesab edirdi. O, z-zn dnrk deyirdi: Bu mmkn olan eymi? Atam dy meydannda yxlb lrkn Tenardye onu tst iind, top samas altnda axtarb tapa bildi, onu dalna alb od iindn xartd, ax bunu etmy o he d borclu deyildi... Ax nec ola bilr ki, mn ona bu qdr borclu olduum halda, onu lml pncldiyi zlmt iind axtarb tapmaym, o, atam lmdn xilas etdiyi halda, mn d onu xilas etmyim? Yox, mn onu tapacaam! Dorudan da, Tenardyeni tapmaq n o he dnmdn bir linin ksilmsin raz olard, onu yoxsulluqdan xilas etmk n btn hyatn verrdi. Tenardyeni grmk, ona kmk etmk, Siz mni tanmrsnz, amma mn sizi tanyram! Budur, mn glmim! Mn sizin qulluunuzda hazram!, - demk onun n xo, n yksk arzusu idi. NC FSL. Marius bymdr. O zaman Mariusun iyirmi ya tamam olmudu. O, il idi ki, babasndan ayrlmd. Onlarn arasndak laq nec vardsa, el d qalrd: n o, n babas yaxnlamaq n he bir tbbs gstrmirdi, onlardan he biri grmk fikrin dmrd. Bir d ax niy bu fikr dsnlr? Yen d sz-sz glmk nm? Onlardan hans gzt getmy raz olard? Marius tunc kimi mhkmdirs, cnab Jilnorman da dmir kimi mhkmdi. Demk lazmdr ki, Marius babasnn nec bir qlb malik olduunu tyin etmkd yanlmd. O el znn edirdi ki, cnab Jilnorman onu bir vlad kimi he sevmmidir, hmi syb-sylnn, ran, sib-coan, l aacn onun stn qaldran, ona istehza edn bu srt qoca olsa-olsa, mhkm jerontlar kimi ona sthi, lakin tlbkarcasna bir mnasibt bslmidi. Marius shv edirdi. El atalar olur ki, onlar z vladn sevmir, lakin z nvsini mftuniyytl sevmyn baba olmur. Biz yuxarda demidik ki, cnab Jilnorman qlbinin drinliyind Mariusu byk bir mftunluqla sevirdi, ancaq onun bu mftunluu drtmsiz, htta illsiz, apalaqsz olmurdu. Lakin Marius gedndn sonra o z qlbind zlmt dolu bir boluq hiss etdi. O Mnim yanmda Mariusdan shbt amayn taprmd. Lakin mrinin bel ciddiyytl yerin yetirilmsin z ryind tssf edirdi. vvl o el bilirdi, bu buonapart, bu yakobini, bu terroru, bu sentyar qaydb glckdir. Lakin hftlr, aylar, illr kedi, amma bu qanin glib xmad, bu cnab Jilnorman son drc kdrlndirirdi. Qoca z-zn inandrmaa alaraq deyirdi: Onu qovmaqdan baqa mnim ayr lacm yox idi! El o saat da z-zndn soruurdu: Bu hvalat indi olsayd, mn bel edrdimmi? Onun qruru dnmdn bel cavab verirdi: Bli, bel edrdin! Lakin onun asal ba yralanaraq drdli-drdli deyirdi: Xeyr, bel etmzdin. Hrdn o lap ruhdan drdi, Marius onun yannda yox idi. Mrbutiyyt qocalara bir gn kimi lazmdr: bu da istilik mnbyidir. Cnab Jilnorman yenilmz bir tbit malik olsa da, Marius gedndn sonra onda bir dyiiklik ml gldi. Bu yaramaz uaqla barmaq n o, qtiyyn he bir addm atmad, lakin o, iztirab kirdi. O, Mariusdan soraq tutmurdu, lakin hmi onu dnrd. O, Mared get-ged daha qapal bir hyat keirirdi. O hl d n idi, tez acqlanard; lakin indi onun nliyi srt v sbi kild olurdu, sanki, z drdin v qzbin stn glmk

istyirdi; tez acqlanmas is hmi sakit v tutqun bir hzn il qurtarrd. O bzn z-zn deyirdi: Qoy birc o qaydb glsin, ona el bir mhkmc apalaq ilidircym ki! O ki qald Mariusun xalasna, o, dnmy qabil deyildi, demli, hqiqi bir mhbbtl d sev bilmzdi. Marius onun n tutqun bir klgy evrilmidi, axrda el oldu ki, Mariusla z piiyindn v tutuquusundan daha az maraqlanmaa balad. Qoca Jilnormann duyduu gizli zab bir d ona gr artrd ki, o bunu he bir eyl bruz vermir, z-zn tamamil qapanb qalrd. Onun drdi, yeni ixtira olunan, z tstsn udan sobaya bnzyirdi. Bzn qoca il danan bir adam, onun xouna glsin dey, Mariusdan shbt aaraq soruurdu: Sizin ziz nvniz nec yaayr, n edir? Qoca burjua gr qmgindis, ah kir, zn n gstrmk istyirdis, manjetin rtma vura-vura bel cavab verirdi: Baron Ponmersi iltifat buyurub haradasa veyillnir. Qoca tutduu idn ox peman idi, lakin Marius zndn raz idi. Bdbxtlik ona hqart acsn unutdurmudu xotbitli insanlarda hmi bel olur. ndi o, cnab Jilnorman xo bir hiss il xatrlayrd, lakin onun atasna pis mnasibt bslyn bel bir adamdan he bir ey qbul etmmyi mhkm qt etmidi. Mariusun vvlki hiddti indi yumalm, bel bir kil almd. Bir d ki, o, zab kdiyi v bu zab davam etdiyi n xobxtdi. Ax o, atas n zab kirdi. Ar ehtiyac iind ken hyat onu tmin edirdi, bu, onun xouna glirdi. O, byk bir sevincl dn-dn z-zn deyirdi: Bu hl mnim n ox yax gzrandr. Bu, mnim gnahm yuyur; bu olmasayd, mn z atama, z d el bir ataya gstrdiyim hqartli laqeydlik stnd sonralar daha artq czalandrla bilrdim! Btn zab atas ksydi, o he bir zab kmsydi, bu, daltsizlik olard. Bir d ax onun kdiyi zhmt v mhrumiyyt polkovnikin keirdiyi qhrmanca hyatla mqayisd n idi?! Marius bunlar dnrk, bel bir nticy glmidi: atasna yaxn olmaq, ona oxamaq n yegan bir yol vardr atas dmnl igidcsin mbariz etdiyi kimi, o da yoxsulluqla mrdcsin mbariz etsin, polkovnik o buna layiq olacaqdr sz il d, yqin, bunu demk istyirmi. Marius bu sz yen d mhafiz edirdi, ancaq indi daha dnd deyil, qlbind mhafiz edirdi, nki polkovnikin yazd kaz itmidi. Bir eyi yada salaq: cnab Jilnorman Mariusu evdn qovanda o hl uaqd, indi yek kii olmudu. O z d bunu drk edirdi. Tkrar edirik, yoxsulluun ona faydas oldu. Gnclikd keiriln yoxsulluq o chtdn yaxdr ki, onun snandan adam yax xarsa, o, adamn iradsini btnlkl i, hrkt, ruhunu is yksk mllr doru svq edir. Kasblq drhal maddi hyatn i zn btn irkinliyil ab gstrir, ona qar nifrt oyadr; bunun da nticsind mnvi hyata yenilmz bir hvs ml glir. Varl bir gncin yzlrc gzl, gzl olduu qdr d kobud ylnclri vardr: o, cdra xr, ova gedir, tula saxlayr, papiros kir, qumar oynayr, dadl yemklr yeyir v bu kimi bir ox baqa eylrl mul olur; lakin bunlar insan qlbinin alaq tlblrini tmin edir, yksk v ncib tlblrin ziyan yetirir. Kasb bir gnc gndlik ryini zhmtl qazanr, o alr ki, ac qalmasn, ac olmayanda onun xyala dalmaqdan baqa ayr bir muliyyti olmur. O ancaq Allahn bx etdiyi pulsuz tamaalara baxa bilir: gylri, nginlri, ulduzlar, gllri, uaqlar, irisind ar zab kdiyi briyyti, irisind bir ml olduu xilqti seyr edir. Seyr etmkl d, briyyt vasitsil insan qlbini, mxluqat vasitsil Allah drk edir. Xyala dalarkn byk olduunu hiss edir; lakin xyal onu daha uzaqlara aparr, onda fqt hissi ml glir. Xudbinlik zab kn adama xas olan eydir, lakin o xudbinliyini aaraq baqalarna hsn-tvcch bslyir, bu is dnn bir insana xas olan eydir. Onda zn unutmaq, baqalarnn drdin qalmaq kimi gzl xsusiyyt ml glir. O qlb ki tbit qar aqdr tbit ona byk bir sxavtl hdsiz-hesabsz sevinc verir, o qlb ki tbit qar baldr tbit onu bu sevincdn mhrum edir: milyonlarca mnvi nemt malik olan yoxsul bir gnc bunu dnrkn milyonlarca srvt malik olan xslr yaz glir. Onun qli maariflndikc qlbind nifrt azalr. slind, o he bdbxt olurmu? Yox! Yoxsulluq cavan adam he vaxt dilni etmir. Hr bir gnc n qdr kasb olsa da, z salaml il, gc il, iti yeriil, gznn parlts il, damarlarnda qaynayan qann qznl il, sann qaral il, yanaqlarnn qrmzl il, dodaqlarnn al rngi il, dilrinin al il, nfsinin safl il qoca adamda qibt oyadar, qoy bu qoca lap padah olsun! Bu gnc zn

rkpulu qazanmaq n hr shr i giriir; n qdr ki, onun llri bu rizqi qazana bilir, beli qrurla diklir, qli ideyalarla znginlir. Gndlik iini qurtardqdan sonra o yen d btn varl il tbiti, hyat seyr dalr, dill ifad olunmayan mftuniyyt v sevinc almind yaayr. Onun hyat yolu msibtlidir, manelrl, tikanlarla doludur, ayaqlarnn alt dal, bzn d irkabl olur, lakin ba hmi iqla llnir. O mhkmdir, sbatldr, mlayimdir, sakitdir, dincdir, sulludur, ciddidir, drin dnndir, tlbkar deyil, gzt gedndir; Allah ona iki qiymtli ey bx etmidir ki, bu, bir ox varllara myssr olan ey deyil: bunlardan biri zhmt, biri d fikirdir; zhmtl o, srbstlik, fikirl lyaqt ld etmidir; bu iki nemt n o, Allaha hmd-sna edir. Marius da bel oldu. Dorusunu desk, o, tbiti v cmiyyti seyr etmy hddindn artq meyil gstrirdi. O, myyn qdr pul qazanmaa mvffq olduqdan sonra sakitldi v bu fikr gldi ki, kasblq z d bir o qdr pis deyil; dnmk n daha ox vaxt ld etmkdn tr i vaxtnn bir hisssini ksib ona srf etdi. El olurdu ki, btn gn sehrlnmi adam kimi dnc irisind keirir, daxilind ml gln mftuniyyt v mid nsin dalrd. Hyat mslsini o z n bel hll etmidi: maddi nemt qazanmaq n mmkn qdr az, mnvi fayda ld etmk n mmkn qdr ox zhmt kmk! O el gman edirdi ki, daha he bir ey ehtiyac yoxdur; lakin o, hyat v tbiti seyr etmyi bu cr baa dmyin ntic etibaril bir nv tnblliy gtirib xaracan grmrd; o grmrd ki, lap adi maddi ehtiyacn tmin etmkl sakitlmidir, dinclmk fikrin ox tez dmdr. Fal v ncib tbitli Marius n bel bir vziyytin ancaq keici hal olduu tamamil aydnd; hr adam z hyatnda myyn tinliklr rast glir; Marius da bel bir tinliy rast gln kimi bu durunluu zndn rdd edckdir. Marius bu zaman advokat olsa da, qoca Jilnorman onun advokatl haqqnda bzi eylr dns d, o ninki davakarlq elmirdi, he advokatlqla mul olmurdu. Xyalprstlik onda hquq elmin qar nifrt oyatmd. Vkillrl durub-oturmaqdan, mhkmlrd itirak etmkdn, ii mhkmy dnlrl mul olmaqdan da zhltkn ey varm?! Bir d ax bu, onun nyin lazmdr?! Muliyytini dyimkd o he bir sas grmrd. Yuxarda adn kdiyimiz kiik kitab alveri iind itirak etmk ona ox zhmt srf etmdn myyn qazanc gtirirdi, vvllr dediyimiz kimi, bu qazanc ona tamamil atrd. Onun i gtrdy kitab alverilrindn biri gr yanlmramsa, deysn, cnab Marjimel idi, Mariusun glib onun yannda ilmsini tklif etdi, hm d ona yax bir mnzil, ild d min be yz frank maala daimi i vercyini vd etdi. Yax mnzil! Min bez yz frank maa! Bu, lbtt, pis deyildi. Ancaq burada srbstlikdn mhrum olmaq mslsi vard. Bu dnb bir muzdur, bir nv dbi nkr olmaq demkdir! Mariusun fikrinc, bu tklifi qbul etmk z vziyytini hm yaxladrmaq, hm d pisldirmk demkdi; maddi-rifah chtdn onun vziyyti yaxlard, lakin insan lyaqti nqteyi-nzrindn uduzurdu. Bu, bzdilmmi, tbii, lakin gzl yoxsulluu eybcr v glnc tabeliy dyimk demkdi. El bil ki, kor idin, dnb p olursan. Marius tklifi qbul etmdi. O, tk yaayrd. z tbiti etibaril tk yaamaa meyil edirdi; bir d ona gr tk yaayrd ki, onu hddindn artq hrktmdlr, buna gr d, Anjolrasn balq etdiyi drny mllibal daxil olmad. Onlar ancaq tan kimi qaldlar; lazm olarsa, bir-birin hr cr yardm gstrmy hazrdlar, msl d bununla bitirdi. Mariusun iki dostu vard: onlardan biri Kurfeyrak, biri d cnab Mabef idi; Kurfeyrak cavan, Mabef qoca idi. Marius daha ox qocaya meyil edirdi. Bunun iki sbbi vard: cnab Mabef hm onun daxilind olan dyiikliy sbb olmudu, hm d Marius onun vasitsil atasn tanm v sevmidi. O deyirdi: Cnab Mabef mnim gzlrimdn kataraktan gtrd. He bhsiz, bu kils asaqqal Mariusun taleyind byk rol oynamd. slind, cnab Mabef qza-qdrin lind mti v laqeyd bir alt idi. Otaa gtiriln bir am ota iqlandrd kimi, cnab Mabef d he bilmdn, tsadfi olaraq sl vziyyti Marius n iqlandrm, mslni ab ona demidi. Mabef am gtirn adam deyil, amn z idi. O ki qald Mariusun siyasi grlrind ml gln dyiikliy, cnab Mabef bunu n anlamaa, n tbrik etmy, n d buna rhbrlik etmy qabildi.

Biz sonralar yen d cnab Mabef rast glcyik, buna gr onun barsind bir ne klm sz sylmk artq olmazd. DRDNC FSL. Cnab Mabef. Cnab Mabef Mariusa lbtt, siyasi qidlr hrmt edirm deynd o z hqiqi hisslrini ifad etmidi. Btn siyasi qidlr o, tamamil laqeyd baxrd; ancaq bir ey istyirdi: bu qidlr onun dincliyini pozmasn, bunun n btn qidlr hrmt etmy hazrd. Bu chtdn o yunanlara oxayrd: yunanlar Furilri gzl, yax, cazibdar Evmenidlr adlandrrd. Cnab Mabefin siyasi qidsini bitkilr, bundan da ox kitablara olan sevgisi vz edirdi. Onun da, btn masirlri kimi istl qurtaran damas vard. O zaman he ks bunsuz dolanmazd. Lakin cnab Mabef n royalist idi, n bonapartist idi, n xartist idi, n orleanist idi, n d anarxist idi, o, bukinist idi. O bir eyi baa dmrd: bu qdr ki, dnyada hr cr yosun, ot-ncr, kol-kos var, bu qdr ki, kitab var, nec ola bilr ki, adamlar frman, demokratiya, legitimizm, mtlqiyyt, respublika v bu kimi cfngiyat stnd bir-birin nifrt etsinlr: bu yosunlar, otlaqlar, kollar sev-sev seyr etmk olar, bu kitablar yalnz in folio deyil, lap el otuz ikidn bir hisssini d varaqlamaq olar. Buras da var ki, o cmiyyt xeyir vermk istyirdi. Kitab ymaq ona kitab oxumaa, nbatat elmil mul olmaq balq etmy mane olmurdu. Cnab Mabefl Ponmersi arasnda dostluq ml glndn sonra aydn oldu ki, onunla polkovnikin hvs gstrdiyi msl birbirin uyundur. Polkovnikin iklr zrind etdiyi tcrbni cnab Mabef meyvlr zrind edirdi. O, armudun el bir toxumluq nvn yetidirmidi ki, bu he d Sen-Jermen nvndn az sulu deyildi v yqin ki, ancaq onun myi nticsind indi mhur olan oktyabr mirabel gavals meydana glmidir. Bu gaval z tri il he d yay gavalsndan geri qalmrd. O, gnorta ibadtin mminliyindn daha artq, yumaq xasiyytli olduu n gedirdi; bir d ona gr gedirdi ki, ancaq kilsd bir yer yan, lakin dinib-danmayan camaat grrd: o, insanlar sevs d, insan izdiham hay-kyndn zhlsi gedirdi. O, bel gman edirdi ki, adamn mtlq bir ictimai vzifsi olmaldr, buna gr d z n kils asaqqal vzifsini semidi. Btn mrnd o, qadn laldn, kiini elzevirdn artq sevmmidi. Cnab Mabefin altmdan ox ya olanda birisi ondan soruur: Siz he evli olmamsnz? O da bel cavab verir: Yadmda deyil. Dnd o ah krk, Ah, mn varl olsaydm! deyirdis - bu sz demyn kimdir bunu he d qoca Jilnorman kimi bir gzl baxb demirdi, qdim bir kitab sev-sev gzdn keirrk deyirdi. Cnab Mabef tk yaayrd; tsrrfat ilrin baxan bir qar onun yannda olurdu. Onun yngl kild xiraqra xstliyi vard: yatanda yel azarndan yilmi barmaqlar stn sald dkann altndan qabarb qalxrd. O, Kotere civarnn bitkilri adl bir kitab yazm v nr etdirmidi. Kitab rngli cdvllrl bzdilmidi, cdvllrin kliesini znd saxlayrd; ox geni hrt qazanm olan bu sri o z satrd. Hftd iki- df onun Mezyer ksind olan mnzilinin zngi vurulurdu: bu kitab almaa gln adamlard. Bu qayda il ild onun lin iki min franka yaxn pul glirdi, btn gliri d sasn bundan ibartdir. O, kasb olsa da, hr eydn gzn yaraq, qnat ed-ed, yava-yava nadir v ox qiymtli kitablar kolleksiyas dzld bilmidi. O, evindn hmi qoltuunda kitab xar, ox vaxt da iki kitabla qaydard. Onun mnzili aa mrtbd drd otaqdan ibartdi, otaqlarn da qabanda kiik bir ba vard; rivy alnm herbarilr v qdim sntkarlarn qravrlri bu otaqlarn yegan zinti idi. El ancaq qlnc, ya tfng grmkl onun qan damarlarnda donurdu. mrnd o, birc df d olsa, topa, htta lillr evind olan topa da yaxn glmmidi. Onun ba aappaqd: mdsi salamd; dilri tamam tklmd; o he ks ziyan yetirmz, he ksi incitmzdi. Onun btn bdni sbi halda dartnrd; o, Pikardi ivsi il danr, uaq kimi glrd; z d ox qpqd; o btn grkmil qoyunu xatrladrd. Bunu da lav etmk lazmdr ki, onun bir kei qarda vard. Sen-Jak qaplar yannda kitab dkan olan qoca

Ruayoldan baqa, o, he ksl n dostluq, n d nsiyyt edrdi. Onun n byk arzusu indiqonu Fransada yetidirmkdi. Cnab Mabefin xidmtisi d n saddil adamlara nmun ola bilrdi. Bu xotbitli qar ln kimi qz qald. Onun btn qlbi Sultan adl piiyin olan mhbbtl dolu idi, btn srf olunmam fqtini ona vermidi; bu piiyin mehribanca mrldamas onun n Sikstin xorunun ifasnda Alleqrin Mizererindn d xo idi. Btn mrnd o, birc df d olsun kii arzulamamd. O, qtiyyn piiyindn ayrlmaq, ona xyant etmk istmzdi; o z d piiyi kimi bal idi. Onun fxr etdiyi yegan ey utqularnn al idi. Bazar gn, gnorta yemyindn sonra z vaxtn ya sandqda olan alt paltarn saymaa, ya da paltarlq n ald v he tikdirmdiyi paralar arpaynn stn qoymaa hsr edirdi. O, kitab oxuya bilirdi. Cnab Mabef ona Plutarx xala deyirdi. Marius cnab Mabefin hsn-tvcchn qazana bilmidi, nki o z gncliyi v yumaql il cnab Mabefin qocaln isidir, onun qpqlna rhm etmyi bacarrd. Yaz gni klksiz gnd nec tsir balayrsa, gnclikl mlayimlik qocalara el tsir balayr. Marius hrbi hrtlrdn, bart tstsndn, hdsiz-hesabsz hrbi sfrlrdn, yrlrdn, atasnn itirak etdiyi, gah qlnc zrblri endirdiyi, gah da znn qlnc zrbsi ald qrib vurumalardan doyduunu hiss ednd cnab Mabefin yanna glrdi; cnab Mabef d ona qhrmann iy olan mhbbtindn danard. Cnab Mabefin kei qarda tqribn 1830-cu illrd ld, el o saat da btn fqlr onun n qaranlqlad, sanki, gec oldu. Notariusun snq xmas il on min frankdan mhrum oldu, onun btn var-yoxu hm z pulu, hm d qardandan dn pul bundan ibartdi. yul inqilab is kitab sat bhranna sbb oldu: bir ngl meydana xan kimi, hr eydn vvl, hr cr bitki kitablar satdan qalr. El o gndn Kotere civarnn bitkisin daha mtri olmad. Hftlr bir-birinin ardnca glib-keir, birc nfr d alc glmirdi. Qap zngi alnanda cnab Mabef diksinirdi. Plutarx xala qmgin-qmgin deyirdi: Cnab, gln suudur. Szn qsas, cnab Mabef bir gn Mezyer ksindki mnzilini trk etdi, kils asaqqal vzifsini z zrindn gtrd. Sen-Slpisl vidalab ayrld, qravrlrindn bir hisssini satd, lakin kitablarna dymdi, nki kitablarn qravrlrdn daha stn tuturdu. Monparnas bulvarnda olan kiik bir ev kd. Lakin o burada c ay qald; buna da iki sbb oldu: birinci sbb bu idi ki, aa mrtby bala bir yerd yz frank kiray vermk lazmd, amma o, iki yz frankdan artq vermk imkannda deyildi; ikinci sbb d bu idi ki, onun qonuluunda Fat adl nian tiri vard, oradan hmi tapana ssi glirdi, o is buna qtiyyn dz bilmirdi. Cnab Mabef z Kotere civarnn bitkilrini, klielrini, herbarilrini, kaz qovluqlarn, kitablarn gtrb Monparnas bulvarndan Salpetrier xstxanas yaxnlnda, Austerlits kndind, ild lli eky kiray etdiyi otaql, daxmayabnzr bir ev kd; evin ba, hasar v quyusu da vard. Kmsindn istifad edrk ev yasnn oxunu satd. Yeni mnzil kdy gn o, ox sevinirdi; o z li il z qravrlri v herbarilri n divara mismar vurdu; bu ii qurtardqdan sonra, qalan btn vaxtn, ta hava qaralana kimi, bada lldi. Axam Plutarx xalann fikr daldn, qmginldiyini grb, lini onun iynin vuraraq, glmsyglmsy dedi: Eybi yoxdur, eybi yoxdur, bizim hl indiqomuz var! Ancaq iki adama bir Sen-Jak qaplar yannda kitab dkan olan adama, bir d Mariusa cnab Mabefin Austerlits daxmasna glmy icaz verilirdi; szn a, bu gurultulu Austerlits ad onun he xouna glmirdi. Bir ey var ki, biz bunu vvllr d qeyd etmidik: o adamlar ki all, ya dlicsin bir fikirl, ya bunlarn hr ikisil eyni vaxtda (bu da ox tez-tez olur) hddindn artq mul olursa, onlar mit ilrini v qaylarn ox gec duyurlar. Bel adamlar z talelrin laqeyd olurlar. Diqqti bir msl stnd toplamaq passivlik trdir, lakin bu qeyri-uri bir passivlik olmasayd, flsfy oxaya bilrdi. nsan mnvi v cismani chtdn enmy, ruhdan dmy, htta he z d hiss etmdn pozulmaa balayr. Dorudur, adam axrda zn glir, ddy vziyyti baa dr, ancaq bu hmi gec olur. O vaxta qdr z xobxtliyil bdbxtliyi arasnda gedn oyuna o, sanki, etinaszlq gstrir. O z qumara qoyulmu puldur, lakin oyunu tam laqeydlikl izlyir.

Bu qayda il cnab Mabef trafnda olan qaranln qatlamasna, midlrinin bir-birinin ardnca snmsin baxmayaraq, bir az sadlvhcsin olsa da, z ruhi sakitliyini saxlaya bilmidi. Onun fikri vrdilrind saat kfgirinin inersiyas vard. O z n xam bir xyal yaradaraq, qurulmu man kimi bunun ardnca gedirdi, slind bu xyal oxdan dalb yox olmudu. Saatn aar itnd saat o dqiq dayanmr. Cnab Mabefin baqalarna zrr vermyn ylnclri vard. Bu ylnclr xrc tlb etmirdi, hm d he gzlnilmdiyi hallarda olurdu; n hmiyytsiz bir ey bel ylncy sbb olurdu. Bir gn Plutarx xala otan bir trfind oturub kitab oxuyurdu. Roman brkdn oxuyurdu v bel hesab edirdi ki, bu cr oxumaq daha anlaql olar. Kitab brkdn oxumaqla, sanki, orada yazlanlar z-zn baa salrsan. Brkdn oxuman da z hvskarlar var; bu zaman onlarn siftind qrib bir ifad olur: sanki, onlar oxuduqlar eyin hqiqi olduuna zlrini drindn inandrmaq istyirlr. Plutarx xala da roman hr iki lind tutaraq brkdn oxuyurdu. O, el bir cmly glib atd ki, orada bir gzldn v draqun zabitindn bhs olunurdu: ...Gzl acqlanaraq dedi: Budu. V draqun... Plutarx xala bu yerd gzlyn xarb silmy balad. Cnab Mabef astadan dedi: Budda v Drakon1. Tamamil dorudur; vaxt il bir drakon varm; maarada gizlnibmi, azndan alov pskrb gy yandrrm. Onun plng kimi caynaqlar da varm. Bu yrtcnn fitn-fsadndan bir ox ulduz yanb kl dnbm. Budda bunu grb maaraya girir, drakonu ldrr. Plutarx xala, siz ox gzl kitab oxuyursunuz. Bu, sylniln fsanlrdn n yaxsdr. Cnab Mabef bunu deyib xo bir xyala dald. BENC FSL. Yoxsulluq v sfalt yax qonulardr. Yava-yava ehtiyac irisind batan v bunu tccbl, lakin hl kdrlnmdn hiss etmy balayan bu sadlvh qoca Mariusun xouna glirdi. Marius tsadf dnd Kurfeyrakla grrd, lakin cnab Mabefin grn z getmk istyirdi. Bununla bel, qocann yanna ayda ancaq bir-iki df gedirdi, ox getmirdi. Marius n ox knar bulvarlarda, Mars lnd, ya da Lksemburq bann n tnha xiyabanlarnda tkbana uzun-uzad gzmkdn hzz alard. Bzn o, gnn yarsn bir bostannn tsrrfatnda keirrdi: kah kilmi lklr, peyind elnn toyuqlara, su arxn hrlyn ata baxard. Yolla ken adamlar ona maraqla baxrd. Onun geyimi bzilrini bhy salar, sir-sifti mum grnrdi. slind, o, ancaq bo-bo xyallara dalm yoxsul bir gncdi. Bel gzintilrdn birind Marius Qorbonun daxmasna rast gldi: daxmann sakit bir yerd olmas, hm d ucuzluu onun diqqtini clb etdi, o z mnzilindn kb bura gldi. Burada onu ancaq Marius ad il tanyrdlar. Atasnn khn yoldalarndan v khn generallardan bzilri Mariusla tan olaraq, onu z evlrin dvt edirdilr. Marius onlarn dvtini rdd etmirdi. Onlar Mariusa z atas haqqnda danmaa imkan verirdilr. Bu qayda il o vaxtdan-vaxta gah qraf Pajolun, gah general Belavenin v Fririonun yanna, gah lillr evin gedirdi. Burada musiqi il mul olur, rqs edirdilr. Marius bu msamirlr gednd tz kostyumunu geyrdi. Lakin o ancaq brk axtal gnlrd o yerlr gedirdi, nki onun kareta tutmaa pulu yox idi, uzunboaz kmlri d ayna kimi parldamasayd, getmzdi. O, he bir kdr duymadan dflrl demidi: N etmli, insan bel yaranb! Salonlara st-ba irkli getmy icaz vard, lakin irkli km il getmk olmazd. Siz salonda ancaq tam tmizlik sasnda byk bir mehribanlqla qbul oluna bilrsiniz, lakin nyin tam tmizliyi sasnda? Vicdannm? Xeyr, uzunboaz kmlrin! Knl ehtirasndan baqa btn ehtiraslar xlya iind dalb gedir. Mariusun da siyasi xstliyi bu xlyalar iind saald. 1830-cu il inqilab da buna kmk etdi: bu inqilab onu hm raz sald,

hm d sakitlik gtirdi. O nec vardsa el d qald. Hiddtdn baqa btn vvlki hisslrini mhafiz etdi. qidsi dyimdi, ancaq mlayimldi. slind, onun he qidsi qalmamd, o ancaq hsn-tvcchn mhafiz etmidi. O, hans partiyann trfdar idi? nsanlq partiyasnn! O, btn briyyt irisind franszlar, btn milltlr irisind xalq, btn xalq irisind qadn stn tuturdu. Onun n ox qadnlara yaz glirdi. ndi o, idn fikri mhm hesab edirdi: airi qhrmandan, ovun kitab kimi kitab Marenqo hadissi kimi hadisdn yksk tuturdu. Axam is, btn gn dnclr irisind keirdikdn sonra, bulvarla evin gednd aac budaqlar arasndan ucsuz-bucaqsz fzaya, sayran mchul ulduzlara, gyn drinliyin, zlmt, kainat bryn sirr baxr, bu zaman btn briyyt ona hmiyytsiz bir ey kimi grnrd. O dnrd, blk d, haql olaraq dnrd ki, insan hyatnn sl mnasn, sl flsfsini kf etmidir, buna gr d btn diqqtini ancaq gy seyr etmk zrind toplad hqiqt quyusunun drinliyindn grn bilck bir ey varsa, o da gydr. Lakin bu ona glck haqqnda crbcr planlar, layihlr, mlahizlr qurmaa mane olmurdu. Marius xyala dalanda bir adam onun qlbin baxa bilsydi, bu qlbin son drc tmiz olmas onu heyrt salard. Dorudan da, bizim gzmz biz yaxn olan adamlarn daxili almini gr bilsydi, insan haqqnda, bu insann fikirlrindn artq, xyallar sasnda daha dzgn mlahiz yrtmk olard. Fikird irad var, xyalda yoxdur. Qeyri-ixtiyari olaraq meydana gln xyallar, bu onla zmtli v ideal bir ey xidmt ets d - hmi bizim mnvi simamz ks etdirir, bunu mhafiz edir. Qlbimizin bilavasit n gizlin drinliyindn gln smimi hisslr irisind bizim byk taley doru dayanmadan can atmamzdan daha smimi bir ey yoxdur. Bu canatmada insann sl xasiyyti bir-biril laqlndirilmi, trafl surtd dnlm, birbiril uyunladrlm fikirlrd olduundan daha artq grnr. Bizim xlyamz hr eydn ox bizim zmz oxayr. Hr ksin mchul v qeyri-mmkn eylr haqqnda olan xlyas, onun z tbitin uyun bir kild meydana glir. Txminn 1831-ci ilin ortalarnda Mariusa xidmt edn qar ona dedi ki, sizin qonunuz olan bdbxt Jondretlr ailsini yaad mnzildn qovurlar. Marius bzn btn gn evd olmadndan qonusu olduunu, blk, he bilmirdi d. Sorudu ki: Onlar niy evdn qovurlar? Ona gr ki, ev kiraysini vermirlr, oxdand gecikdirirlr. Onlar n qdr vermlidir? Qar: yirmi frank, dey cavab verdi. Masann gznd Mariusun ehtiyat n otuz frank pulu vard. Qarya: Aln, bu iyirmi be frankdr, dedi, o kasb adamlarn borcunu dyin, be frankn da onlarn zn verin. Ancaq demyin ki, bunu mn vermim.

ALTINCI FSL. Mavin. Teodln qulluq etdiyi polku, he gzlnilmdiyi halda, Paris, qarnizon xidmtin gndrdilr. Bu vziyyt Jilnorman xalann beynind ikinci bir fikrin domasna sbb oldu; vvl o, Teodl taprmd ki, Mariusu gdsn, indi is Mariusu Teodll vz etmk fikrin dd. Blk d, qoca Jilnorman evd cavan bir olan grmk arzusunda oldu Avrora alarndan bzn xarabalq da hzz alr; xanm Jilnorman bunu nzr alaraq, hr ehtimala qar, baqa bir Mariusu ld etmyi faydal grd. O dnrk z-zn dedi: Qoy baqas olsun, bunun eybi yoxdur; bu kitabn tshih cdvlind shvin dzliin bnzyir - Marius oxu Teodl.

Adamn qarda nvsi z nvsi kimidir; advokat olmayan yerd ulanla keinmk olar. Bir gn shra, cnab Jilnorman Gndliki, ya ona bnzr qzetlri oxuyarkn, qz iri girib, ox irin bir ssl (nki shbt onun ox istdiyi adam haqqnda gedir) dedi: Ata can, bu gn shr Teodl z hrmtini ifad etmk n sizin yannza glmk istyirdi. Teodl kimdir? Sizin qardanzn nvsi. Qoca uzada-uzada dedi: H-! Sonra yen d qzet oxumaa balad, qarda nvsi, yni Teodl deyiln adam tamam fikrindn xd v ox kmdi ki, yamanca acqland: qzet oxuyanda o ox vaxt bel acqlanrd. Onun lind tutduu v aydn eydir ki, royalist mzmunlu vrqd ozamank Paris n hmiyytsiz v adi bir ey olan bir msl haqqnda mlumat verilirdi; yazrdlar: Sabah gnorta vaxt, Panteon meydannda hquq v tibb fakltlri tlblrinin ynca olacaqdr. Shbt o zaman hr ksi maraqlandran bir hadis stnd, yni milli qvardiya artilleriyas barsind v Luvr saraynda top qoymaq stnd hrbiy naziri il mlki milis arasnda ba vern mnaqi haqqnda gedirdi. Tlblr yb bu mslni mzakir etmli idilr. Cnab Jilnormann hirslnmsi n bu z d kifaytdi. Marius onun yadna dd: o da tlb idi, o da, yqin, baqalar il birlikd gnorta vaxt mavir keirmk n Panteon meydanna gedckdi. Cnab Jilnorman bu zabverici eylri dnrkn mlazim Teodl iri girdi: o, qocann xasiyytini nzr alaraq, mlki paltar geymidi v madmazel Jilnorman onu yavaca otaa salmd. Ulan bel fikirlirdi: Bu qoca kaftar, lbtt, btn var-yoxunu mrlk rentaya qoymamdr, bunun xatiri n hrdn mlki paltar da geymk olar. Madmazel Jilnorman atasna sar dnrk, brkdn dedi: Teodldr, sizin qardanz nvsi. El o saat da mlazimin qulana pldad: Bax, he bir eyd ona etiraz elm ha! Sonra xb getdi. Mlazim bel bir hrmtli mclis vrdi etmdiyindn kin-kin, dili dolaa-dolaa Xo grdk, mican! deyrk, adti zr v qeyri-ixtiyari olaraq tzim etdi: tzimi o hrbi qayda il balayaraq mlki qayda il bitirdi. Qoca: H, sizsiniz! ox gzl, oturun! dedi v el o saat ulan yadndan xd. Teodl oturdu, amma cnab Jilnorman ayaa qalxd. llrini jiletinin cibin qoyub, zif, titrk barmaqlar il ciblrind olan saatlar sxa-sxa otaqda gzimy balad; o dn-dn deyirdi: Burnufrtqllar dstsi! z d gr hara yrlar?! Bel d ey olar?! Ayr yer d yox, Panteon meydanna! Bdbxt aalar! Hl dnn ddn ayrlblar, dodaqlarndak sd hl qurumayb, amma gr n edirlr, sabah gnorta vaxt maviry yrlar. Bunun axr n olacaq, n olacaq? Bu, lap aydndr: mhv olmaq! Bu ltlr bizi gr hara gtirib xartd! Mlki artilleriya! Mlki artilleriya haqqnda mavir etmk! Ky xb bar-bar barmaq: milli qvardiya topdan at amaldr, ya yox?! Onlar orada kimlrin iind olacaqlar? Yakobinilrin tutduu iin smrsin baxn, lzzt aln! N desniz verrm, lap milyondan mrc glrm ki, orada qaaq dustaqlardan, bir d gnahlar balanm katorqalardan baqa he ks olmayacaq! Respublika v dustaq bunlarn hrsi kmnin bir taydr! Karno soruurdu: Xain, mrin ndir, mn hara gedim? Fue d bel cavab vermidi: Axmaq, hara istyirsn, get! Onlar hams orada olacaq, sizin o respublikalar!.. Teodl onun szn tsdiq etdi: Lap dourdur. Cnab Jilnorman ban azca dndrdi, Teodl baxaraq, szn davam etdi: Bir baxn da, bu yaramazda bu qdr alaqlq haradand ki, gedib karbonar olub? Sn ax mnim evimdn niy getdin? Respublika olmaq n?! Gr alna n glib! vvla budur ki,

xalq snin respublikan istmir. Bu respublika ona he lazm deyil. Onun al yerinddir. O, ox gzl bilir ki, krallar hmi olub, olacaq da! O, ox gzl bilir ki, xalq xalq olub qalr. Xalq snin respublikana glr, bunu baa drsnmi, ay gicin biri gic! Bu sarsaqlqdan da iyrnc ey olarm? Den ataya vurulmaq, gilyotin qa-gz elmk, doxsan nc ilin eyvan altnda serenada oxumaq, gitara dnqldatmaq! Bu gnclr o qdr ktdr ki, he bir para tprcy d dymzlr! Hams da bu tilova drlr. He bircciyi d bundan uzaqlamr. ndi aldan xmaq n knin havasn udmaq kifaytdir! On doqquzuncu sr zhrdir. Bir d grrsn ki, bir haramzadnin biri, burnufrtql bir uaq, kei saqqal kimi saqqal qoydu, z d el tsvvr edir ki, hamdan alldr, tez d qoca ata-anasnn yanndan qab gedir. Bu, respublika qaydas, romantika qaydas bir hrktdir. Bu romantizm z ax n deyiln eydir? ltifat buyurub, izah edin: bu n deyiln eydir? Badan-baa sfehlik! Bir il vvl ham ba alb Ernaniy gedirdi. Bir buna bax: Ernani! Crbcr antitezalar, dhtlr! He fransz dilind d yazlmayb! ndi d birdn Luvr sarayna top qoyurlar. Gr quldurluq n yer glib atb! Teodl dedi: Siz tamamil haqlsnz, mican. Cnab Jilnorman susmaq bilmirdi: Muzey hytind toplar! N sbb? Orada top ny lazmdr? Belveder Apollonunu topa tutmaq n? Top gllsinin Meditsey Veneras il n laqsi? ndiki btn cavanlar n alaq adamlardr! Onlarn o Benjamen Konstan da byk bir sima deyil! Onlarn irisind alaq olmayan bir adam taplsa da, demli, o, axmaq adamdr! Onlar zlrini eybcr kl salrlar, dbsizc geyinirlr, arvadlardan qorxurlar, arvadlarn yannda el zilib-bzlrlr ki, el bil onlardan sdq istyirlr; qzlar onlara baxanda pqqldayb glr. Namusum haqq, el znn etmk olar ki, yazqlar sevgidn qorxmaq xstliyin tutulublar. Btn bu eybcrliklri il brabr, hl bir axmaqdrlar da; onlar Tyerselenin v Potyenin sz oyuncaqlarn tkrar etmyi xolayrlar. yinlrindki srtk torba kimi sallanr; onlarn jiletini ancaq mehtrlr geyib lovalana bilr; onlarn kynyi kobud ktandan, alvarlar kobud yun paradan, kmlri kobud gndn tikilmidir; lbtt, geyimlri necdirs, zlri d eldir. Onlarn sz ancaq z kmlrinin altna yarar. z d btn bu beyinsiz aalarn siyasi nqteyi-nzri var, bir baxrsnz da! Buna gr d btn siyasi nqteyi-nzrlri qti surtd qadaan etmk lazmdr. Onlar zlrindn crbcr saxta sistemlr uydururlar, cmiyyti tamamil baqa kl salrlar, mtlqiyyti dadrlar, qanunlar irkaba atb tapdalayrlar, evi qaldrb ba-ayaq elyirlr, mnim qapm kral qoyurlar. Avropan kkndn sarsdrlar, btn dnyann simasn dyidirirlr, amma arabasna qalxan paltaryuyan arvadlarn baldrna gizlinc baxa bilslr, bundan yamanca sevinrlr! Ah, Marius! Ah, avarnn biri avara! Meydanda bar-bar barmaq, mbahis etmk, tdbir grmk! Ey mrhmtli Allah, buna onlar tdbir deyirlr! tia getged crlayr, dnb axmaqlq olur. Mn z dvrmd qarqlq grmm, amma indi yalnz hrc-mrclik grrm. Mktblilr milli qvardiyann taleyini hll edirlr! Bel eylr he qrmz drili ocibneylrd, kadodaxlarda grnmyib! lpaq gzn, balarna volanabnzr llk taxan, pnclrin dynk alan vhilr bu tllablar qdr heyvan deyil! Azlarndan sd iyi gln yaramazlar! He bir qurua dymzlr, amma zlrini all gstrirlr, guya, yerin sahibidirlr, mavir edirlr, dnrlr! Yox, dnyann axrdr! Lap aydndr! Yer krsi adlanan bu mnfur krnin axrdr! Az qalb, Fransann da bu kr il bir yerd son nfsi xacaq. Yn, mavir edin, sfehlr! Onlar n qdr ki, Odeon ta altnda qzet oxumaa gedirlr, bel d olacaq! Bunun vur-tut birc su qiymti var, stlik d salam fikir, idrak, qlb, ruh, al gedir. Ora gedirlr, sonra da aildn uzaqlarlar. Btn qzetlr taundur, htta A bayraq z d! Mortenvil, slind, yakobini idi. Ey mrhmtli Allah! ndi o fxr ed bilr: o z babasn midsizlik drcsin gtirib xartd! Teodl onunla razlad: Buna he bh ola bilmz. Cnab Jilnorman nfsini drmk n bir az susdu, ulan bundan istifad edrk, xlaq drsi verirmi kimi, lav etdi: Qzetlrdn ancaq Moniteri, kitablardan da Hrbi illik saxlamaq lazmdr.

Cnab Jilnorman yen d sz balad: Onlar hams Syeyes oxayrlar! Padah ldrb senator olurlar! Onlarn hamsnn axr bel olur. Sadtli qraf ad almaq n vvl bir-birin respublika qaydas il kobudcasna sn deyirlr! Sadtli crtdanlar, qatillr, sentyabrlar! Syeyes filosof! Demk lazmdr ki, mn hmi bu filosoflarn flsfsin Tivoli banda az-burnunu ynlrin gzlyndn yksk qiymt vermmim, bu, mnim n rfdir. Bir df mn Malake sahil ksind senatorlarn tntnli mrasimini grdm: onlar, sanki, stn bal ars splnmi bnvyi, mxmr mantiya geymidilr, lyapalar da drdnc Henrixin lyapasna oxayrd. Onlar iyrnc idilr. lahzrt plngin xalis saray meymunlar! Vtndalar, mn siz deyirm: sizin trqqiniz dlilikdir, sizin insanlnz xlyadr, sizin inqilabnz cinaytdir, sizin respublikanz eybcrlikdir, sizin cavan, bakir Fransanz fahixanadan xmdr! Siz kim olursunuz olun jurnalistmi, iqtisadiyyatm, yuristmi, lap el gilyotin bandan artq azadlq, brabrlik, qardalq n can yandran olun bunu sizin hamnzn nzr-diqqtin yetirirm! Mnim siz dediyim budur, ziz dostlar! Mlazim ucadan dedi: Bel d doru sz olarm?! Cnab Jilnorman l hrktini tamamlad, dnb ulan Teodln dz siftin baxaraq qti bir ifad il dedi: Axmaq!

BRNC FSL. Lqb familiyann yaranmasna kmk edir. O zaman Marius ortaboylu, qara sx sal, qng bir oland; onun zkal olduunu gstrn geni aln vard; burun prlri sbi halda krklnrdi. O, mvazintini itirmyn sakit, smimi adam tsiri balayrd; znd vqarl, dncli, msum ifad nzr arprd. Yandan baxanda siftinin dolun, lakin aydnlqdan mhrum olmayan xtlrind Elzas v Lotaringiya triqi il fransz simasna kemi alman mlayimliyi grnrd, lakin kl-ktrlk yox idi; bu kl-ktrlk, yni yanaq smklrinin xq, nnin enli olmas vaxt il sikambrlar ox bariz surtd romallardan ayrard, bu hm d aslan cinsini qartal cinsindn frqlndirir. O, hyatnn el bir dvrn qdm qoymudu ki, bu zaman dnn adamn qli, txminn eyni drcd, hm drin, hm d sadlvh olur. O, mrkkb bir mit irisin ddkd ox asanlqla frastsiz grn bilrdi, lakin aar bir d dndkd o, vziyytin fvqind durard. O z rftarnda tmkinli, soyuqqanl v nzaktli idi; adamayovumazd. Lakin onun gzl az, al dodaqlar, a dilri vard, tbssm is zndki srtliyi bir qdr yumaldard. Bzn bu tbssm onun bakiran ciddiyyt ifad olunan aln il qrib bir ziddiyyt tkil edirdi. Onun gzlri iri deyildi, baxlar smimi idi. Marius yoxsulluun n ar vaxtlarnda yolla gedrkn bir ne df qzlarn dnb ona baxdn grmd: o bundan byk zab duyaraq, tez qab getmy, ya da gizlnmy almd. O el bilirdi ki, qzlar ona pis geyindiyi n baxrlar, ona glrlr. slind, qzlar ona qng olduu n baxrdlar, onun hsrtini kirdilr. Yolda gzl qzlarla Marius arasnda ml gln bu qrib anlalmazlq onu adamdan qamaa mcbur etdi. Bu qzlardan he birini o xolayb bynmmidi, ona gr ki, o bunlarn hamsndan qard. Bu qayda il tkbana, Kurfeyrakn dediyi kimi, axmaqcasna yaayrd. Kurfeyrak ona deyrdi: zn mminliy qoyma (onlar bir-birin sn deyirdi: gnclik vaxtlarnda dostlar ox asanlqla bir-birin sn demy balayrlar). Dost, mnim sn mslhtim budur: az kitab oxu, hrdn d qng qzlara bax. Ey Marius, inan mn: o klkbazlar ox da pis deyillr! Onlardan qasan, onlar grnd qzarsan, bundan ancaq ktlcksn.

Kurfeyrak Mariusa rast glnd bzn onu bel salamlard: Xo grdk, cnab abbat! Kurfeyrakn bu szndn sonra Marius az bir hft btn qadnlardan hm cavanndan, hm qocasndan, hl stlik Kurfeyrakn zndn d brk qamaa balad. Nhayt, btn dnyada iki arvad tapld ki, Marius onlardan qamad, onlardan qorxmad. Dorusuna qalanda, Mariusa deyn olsayd ki, bunlar qadndr ox tccb edrdi. Bu qadnlardan biri onun otan sprn saqqal qar idi. Kurfeyrak bu qarya baxanda yoldalarna deyrdi: Marius ona gr saqqal qoymur ki, onun qulluqusu saqqal qoymudur. O birisi d bir qzd; Marius onu ox tez-tez grrd, ancaq fikir vermirdi. Bir ildn ox idi ki, Marius itillik hasar boyu uzanan Lksemburq bann izsiz xiyabanlarndan birind, xiyabann Qrb ksin xan n tnha yerind eyni oturacaqda bir kii il, lap cavanca bir qzn yan-yana oturduunu grrd. Fikr dalm adamlarn gzintisind hmi bir tsadf olur; Mariusu da tsadf hr df bu xiyabana gtirib xaranda bu da hr gn olard o hmi bu qzla kiini burada grrd. Kiiy altm ya vermk olard; o kdrli v ciddi grnrd; lakin z mhkm bdni v yorunluq ifad olunan simas il istefaya xm hrbi adam xatrladrd. Onun dnd ordeni olsayd, Marius el znn edrdi ki, vvllr bu adam zabit olmudur. znd xo bir ifad vard, amma z qlqsz adam tsiri balayrd. O, gy alvar, gy rendinqot geyr, geni gnlkl lyapa qoyard; hmi d bunlar tz olard, el bil, indic iyndn xmdr; qara qalstuk taxard; ynindki kvader kynyi kobud ktandan tikils d, aappaq olard. Bir gn onlarn yanndan tn yngl xlaql bir qz brkdn demidi: Bu n tmizkar dul kiidir! Onun ba tamam a idi. Onlar ilk df glib, yqin ki, xoladqlar oturacaqda oturanda qza ancaq on -on drd ya vermk olard; bu qz ox arqd, bu, onu bir az da eybcr d gstrirdi; o yaraqszd, he bir chtdn diqqti clb etmirdi. Ancaq gzlri mid verirdi ki, gzl olacaq; bu geni alm gzlrd xoaglmyn bir sakitlik duyulurdu. O hm qarsaya, hm d uaq saya, monastrda trbiy alan qzlar kimi kobud merinos paradan pis tikilmi qara paltar geymidi. Qocan bu qzn atas hesab etmk olard. Marius iki- gn ox maraqla bu yal kiiy, bu qz uana baxd: n kiiy hl qoca, n d qza yetimi qz demk olard. Sonra qtiyyn onlar bard dnmdi. Onlar da, grnr, Mariusun burada olduunu he hiss etmirdilr. Qoca il qz sakitc oturub shbt edirdilr. Qz susmaq bilmir, frhl danrd, qoca az danrd, arabir d byk ata fqtil ona baxrd. Marius he z d hiss etmdn bu xiyabanda gzmy vrdi etdi. O hr df xiyabana glnd onlar burada grrd. Mariusun onlara rast glmsi bel olurdu. ox vaxt Marius qoca il qzn oturduu oturacan qar trfind, xiyabann o biri banda grnrd: btn xiyaban boyu glr, onlarn qabandan ker, sonra geri dnr, xiyabann o biri bana gedrdi, sonra yen d geri qaydard. Hftd o, be-alt df bura gzmy glr, hr glnd d xiyaban be-alt df o ba-bu baa gedrdi, lakin salamlamaq n onun, n d qoca il qzn alna glmzdi. Aydnca grnrd ki, qoca il qz baqalarnn nzrindn kinirlr, buna baxmayaraq, blk d, el buna gr be-alt tlb onlar grmd: bu tlblr alqanlar drsdn sonra, o birilr is bilyard oyunundan sonra arabir itillik xiyabanna gzmy glrdilr. Kurfeyrak da bilyard oyunundan sonra glrk, oturacaqda oturanlar bir qdr mahid etdikdn sonra qz irkin hesab edib oradan kilmidi. O, qoca il qza lqb qoyaraq, parfiyanlar kimi qamd: qzn ancaq paltarnn, qocann da sann rngini yadnda saxlayaraq, qza Qara qz, atasna Cnab A adn vermidi. He ks onlarn sl adn bilmirdi, buna gr d veriln lqb ad yerin ildilirdi. Tlblr deyirdi: H! Cnab A z yerinddir! Marius da bu namlum adama Cnab A demy balad. Biz d onlar kimi edcyik: iimizin rahatl n z hekaymizd ona Cnab A deycyik. Marius birinci il ata il qzn, blk d, hr gn v hmi eyni vaxtda grrd. Qoca onun xouna glirdi, amma qz xouna glmirdi. KNC FSL.

Lux facta est1. kinci ild bel oldu ki, Marius daha Lksemburq bana gzmy getmdi, alt aya qdr z xiyabannda grnmdi, bunun sbbini o z d yax bilmirdi; Mariusun Lksemburq bana glmmsi bizim nql etdiyimiz hekaynin bu yer glib atd bir vaxta tsadf edir. Lakin aydn bir yay shrind o yen d xiyabana getdi. Gnli bir gnd hamnn ryi ald kimi, Mariusun da qlbi sevincl dolu idi. Ona el glirdi ki, trafnda mxtlif sslrl ch-ch vuran qular onun qlbind oxuyur, yarpaqlar arasndan baxan mavi gy onun qlbind ykslir. O z xiyabanna sar getdi; xiyabann sonuna atanda yen hmin oturacaqda qoca il qz grd. Onlarn yanndan tnd bildi ki, qoca qtiyyn dyimmidir, amma qz tamamil baqa qz olmudur. ndi o z qarsnda btn qadn mlahtlri duyulan, ucaboylu, gzl bir mxluq grrd; onun el bir vaxt idi ki, bu qadn mlahtlrind hl sadlvhcsin uaq zrifliyi vard; bu, onun tri, bakir v msum vaxt idi, bu vaxt ancaq iki szl daha yax ifad etmk olar: on be ya! Onun qzla alan gzl abald sa vard; aln, sanki, mrmrdn idi; yanaqlar qzlgln al yarpana bnzyirdi; a bnizind solun hraylq sezilirdi; az cazibli v qngdi; dodaqlarndan tbssm a kimi yaylrd; szlri musiqi kimi sslnirdi; ba Jan Qujonun yaratd Venerann boynu st qoyulmu Rafael Madonnasnn ba idi. Onun adam valeh edn gzl znn fsunkarln tamam gstrmk n bir-iki sz d lav etmk lazmdr: bu qzn gzl deyil, balaca, qng burnu vard; onun burnu n dzd, n donqard; n italyan, n d yunan burnu idi; bu, Paris burnu idi, yni dzgn olmayan, zka v nzakt dlalt edn zif, xo grnl burundu. Bu rssamlar myus, airlri heyran edn bir burundu. Marius qzn qabandan kend onun gzn gr bilmdi: qz hmi yer baxrd. O ancaq klgsind utancaqlq gizlnn uzun, abald kirpiklr grrd. Ancaq qzn yer baxmas glmsmsin mane olmurdu: asal adam ona ns deyir, o da qulaq asa-asa glmsyirdi; yer baxa-baxa bel aydnca glmsmkdn gzl bir ey tsvvr etmk olarm?! Marius vvl el znn etdi ki, bu, vvlki qzn bacs, qocann ikinci qzdr. Lakin xiyaban aa-yuxar gzmk vrdii il o, ikinci df glib qoca il qzn oturaca qabandan kend qza baxd, onun vvlki qz olduuna min oldu. Alt ay irisind bu qz ua, yetimi qz olmudu. Burada ayr bir ey yox idi. Bu, grnmmi bir ey deyildi. Vaxt glir, qn bir anda alr, qzlgl olur. Dnn bu qz hl uaqd, he bir gn d kemdi, indi o, adam mftun edirdi. Bu qz ancaq bymmidi, o, eyni zamanda, canlanm, ruhlanmd. Bzi aaclarn ik amas n aprelin c gn kifaytdir, bu qzn da gzllmsi n alt ay kifayt etmidi. Onun da apreli glmidi. Bzn grrsn ki, kasb, tvazkar bir adam birdn, yuxudan aylm kimi, yoxsulluqdan dbdb almin atlr, pullarn saa-sola dadr, he gzlnilmdiyi halda gz arpr, israflq elyir, tntnli hyat keirir. Bu o demkdir ki, o pullanmdr dnn rentann dnildiyi gn imi. Burada da el: qz z yarm illik glirini almd. ndi daha onu pansionu qz hesab etmk olmazd. ndi daha onun n pl lyapas vard, n merinos paltar, n mktbli kmsi, n d qrmz llri! Gzllikl brabr onda zvq d ml glmidi. Onun paltar hm yax, hm bahal, hm zrif, hm d sad idi, geyimind he bir qriblik yox idi. ynind qara damadan paltar, hmin ipkdn d pelerin, banda a, krep lyapa vard. lin a lck taxmd; nazik barmaqlar il tirinin in fili diindn hazrlanm dstyini hrlyirdi; gdkboazl ipk kmsi xrdaca ayaqlarn trsim edirdi. Qza yaxnlaanda onun btn tualetindn gncliyin mstedici tri duyulurdu. Qoca qtiyyn dyimmidi. Marius ikinci df qzn qabandan kend qz gzlrini yerdn qaldrd. Onun gzlri mavi idi; lakin drin sakitlik kn bu gzlrin lacivrdliyi irisind hl d uaqcasna ifad vard. O laqeyd halda Mariusa baxd: tut aac altnda qaan bir uaa, ya da oturacaa klgsi dn mrmr vazaya bel baxla bilrdi. Marius baqa bir ey haqqnda dn-dn z gzintisin davam edirdi.

Drd-be df qzn oturduu oturacan qabanda keib getdi, lakin birc df d qza baxmad. Marius o biri gnlrd Lksemburq bana glir, ata il qz yen orada grrd, ancaq daha onlara hmiyyt vermirdi. Bu qz indi gzldi, lakin o, irkin olanda Marius onun haqqnda n qdr dnrds, indi bundan artq dnmrd. O, vrdi etdiyi n onun oturaca qabandan glib keirdi. NC FSL. Yazn tsiri. Hava isti idi; Lksemburq ba gnl, klglrl dolmudu; gy tr-tmizdi, sanki, mlklr shr tezdn onu yumudu; abald aaclarnn sx yarpaqlar arasnda srlr civildirdi. Marius btn qlbini tbitin qarsnda amd, o he bir ey haqqnda dnmrd, ancaq yaayrd, nfs alrd. O yen d oturacan qabandan keirdi, qz ban qaldrb ona baxd, onlarn bax bir-birin rast gldi. Bu df qzn baxnda n vard? Marius bu suala cavab ver bilmzdi. Onun baxnda he bir ey yox idi, lakin hr ey vard. Sanki, birdn ildrm axmd. Qz gzlrini yer dikdi. Marius da glib getdi. Onun grdy hiylsiz, sad bir uaq bax deyildi: bu birdn st alan, el o saat da rtln sirli uurum idi. Hr qzn bel baxd bir gn olur. Vay bu baxa rast ln adamn halna! Hl zn drk etmyn qlbin bu ilk bax dan yerinin aarmasna bnzr. Bu, parlaq, hm d mchul bir eyin meydana glmsidir. Mqdds qaranlqda birdn grnn, znd bu gnn btn msumluunu, sabahn btn ehtirasn birldirn bu solun in mhvedici cazibdarln tsvir etmk mmkn deyil. Bu, sanki, csartdn mhrum, intizarla dolu bir fqtin he gzlnilmdiyi halda oyanmasdr. Bu, msumluun z-zndn xlvti olaraq qurduu tordur, o, he z istmdn, xbri olmadan baqalarnn qlbini bu tora salr. Bu, qadn baxl bakirlikdir. Bu nzr kimin zrin ds, ox nadir hallarda onda drin xlyalar oyatmr. Btn bakirlik, btn msumluq bu smavi, bu mum adadr; bu ada n ivli nzrdn daha artq el bir sehrli qvv var ki, onun tsiri altnda drhal qlbin drinliyind tir v zhr dolu tutqun ik alr, bu iy sevgi deyirlr. Marius axam z otana qaydb ynindki paltarna baxd: o ancaq indi baa dd ki, hr gn geydiyi kostyumla yni qaytan yerindn zilmi lyapada, kobud, uzunboaz araba kmsind, dizlri ildayan qara alvarda, dirsklri getmi qara srtkd getmk he grnmmi, eidilmmi bir sliqsizlik, dbsizlik v axmaqlq imi. DRDNC FSL. Ciddi bir xstliyin balanc. Ertsi gn Marius kafdan tz srtkn, tz alvarn, tz lyapasn, tz kmsini xartd, btn bu eylri bir dava geyimi kimi ynin geydi, lcyini bu he grlmmi zintdi lin taxd v hmiki vaxtda Lksemburq bana getdi. Yolda Kurfeyrak ona rast gldi, lakin o, zn el tutdu ki, guya, Kurfeyrak grmr. Kurfeyrak ev qaydanda yoldalarna dedi: Mn indic Mariusun tz lyapasna, tz srtkn, stlik, bir d Mariusun zn rast gldim. O, yqin, imtahana gedirdi. Onun ox axmaqca grn vard. Marius Lksemburq bana glib hovuzun trafnda doland, ququ qularna tamaa etdi, sonra ba kifdn qaralm, ombas qopmu bir heyklin qabanda xeyli dayanb traf seyr etdi. Hovuzun yannda, qrx yal, yek bir burjua be yal uan lindn tutub ona yd-nsiht

verirdi: Olum, ifrat eylrdn kin. Mtlqiyytdn v anarxiyadan uzaq ol. Marius burjuann dediklrin qulaq asd, sonra bir d hovuzun trafna doland. Nhayt, ar-ar, sanki, knlsz olaraq z xiyabanna getdi. Eyni zamanda, bir ey, sanki, onu hm ora gndrir, hm d buraxmrd. O z bunun frqin varmrd, el gman edirdi ki, yen d hmiki kimi hrkt edir. Xiyabana girnd Cnab A il qz, xiyabann o biri banda - onlarn oturacanda grd. Marius srtkn tamam dymldi, onu dartdrd ki, qrmasn, alvarnn ipk kimi brq vurmasna mmnuniyytl nzr salb oturacan stn yeridi. O, hcum edn v qalib glcyin inanan bir adama bnzyirdi. Bli, mn dedim ki, o, oturacan stn yeridi, bu, Hannibal Romann stn yeridi demk kimi bir eydir. Lakin btn bu eylri Marius tamamil ursuz halda edirdi: bu, onun fikrinin vvlki kimi cryan etmsin, vrdi etdiyi qayda il ilmsin qtiyyn mane olmurdu. El bu anda o ancaq bir msl haqqnda dnrd: Bakalavr drcsini almaq n dsturulml kitab gr n axmaq bir kitabdr, yqin, onu trtib ednlr d ox nadir taplan giclrdndir, nki bu kitabda insan dhasnn yaratd srlrin n yksk nmunsi olaraq Rasinin facisini, Molyerin tkc bir komediyasn gstrirlr. Mariusun qulanda drin bir uultu vard. Oturacaa yaxnladqca srtkn dartdrr, eyni zamanda, qzdan gzn kmirdi. Ona el glirdi ki, mavi bir iq titry-titry xiyabann sonunu dolduraraq qzn trafna yaylr. Lakin oturacaa yaxnladqca onun addmlar yavayrd. O birdn hl sonuna atmam, oturacaqdan xeyli knarda dayanb, geri dnd, bunun nec olduunu o he z d bilmdi. Xiyabann sonuna qdr getmycyi onun he alna da glmirdi. Qz uzaqdan n onu, n d onun tz kostyumda nec qng olduunu gr bilmzdi, bununla bel, o, zn mmkn qdr ax tutmaa alrd: blk d, arxada qalan qoca, ya qz ona baxmaq fikrin ddlr, qoy onun qoaqca bir grn olsun. Marius xiyabann o biri bana atd, sonra yen geri dnd, bu df daha artq igidlik gstrdi: oturacaa o qdr yaxnlad ki, ona atmaa c aac qald, lakin birdn hiss etdi ki, daha qabaa ged bilmir; trddd etmy balad. Ona el gldi ki, qz ban ona sar dndrdi. Marius iradsini toplad, cat v inad gstrrk trdddn qalib gldi, qabaa yeridi. Bir ne saniydn sonra o, mhkm addmlarla oturacan qabandan kedi: bu zaman o, zn ax tutmudu, qulaqlarna qdr qzarmd, n saa, n d sola baxmaa csart edirdi, lini d, bir dvlt xadimi kimi srtknn dal tyinin altna qoymudu. Dmn ati altndan kend onun qlbi brk dynrd. Qzn ynind yen, dnnki kimi, dama paltar, banda krep lyapa vard. Mariusun qulana gzl bir ss gldi, yqin ki, onun ssi idi. O, tlsmdn ns danrd. O, ox gzldi. Marius ona baxmaa csart etms d, bunu hiss edir, dnrk zzn deyirdi: O, Markos Obreqon de la Rond haqqnda yazlan, lakin cnab Fransua de Nefatonun z adna xd v Jil Blazn nrind bir mqddim kimi ap etdiyi mqalnin mnim olduunu bilsydi... bilsydi ki, onun sl mllifi mnm mn hrmt v ehtiram bslrdi! Marius oturacan qabandan kerk, xiyabann sonuna qdr getdi: oturacaqdan xiyabann sonuna lap yaxnd; sonra geri dnb bir d o gzl qzn qabandan kedi. Bu df Mariusun rngi yaman aarmd. Dzn desk, o ancaq xoaglmyn eylr hiss edirdi. ndi o, hm oturacaqdan, hm d qzdan uzaqlard; lakin oturacaq arxada qalan kimi, o, el tsvvr edirdi ki, qz ona baxr aya-ayana dolamaa balayrd. O, daha oturacaa yaxnlamaq istmdi, xiyabann ortasnda dayand, sonra oturub qz olan trf baxmaa balad, vvllr qtiyyn bel bir ey etmirdi; o dn-dn z-zn deyirdi: Mn, bu qzn a lyapasna, qara paltarna sev-sev tamaa edirm, he ola bilrmi ki, o da mnim ipk kimi brq vuran alvarma, tz srtkm tamamil laqeyd qalsn? On be dqiqdn sonra o yerindn qalxd, el bil ki, yen d o fq saan oturacaa sar getmk istyirdi. Lakin birdn yerind donub qald. On be ay mddtind birinci df idi ki, onun alna bel bir ey gldi: hr gn baa glib qz il brabr oturacaqda oturan bu cnab da, yqin, ona diqqt yetirir, onun hmi burada olmasn qrib hal hesab edir.

lk df olaraq bel bir eyi d hiss etdi: bu tanmad adama htta ryind d Cnab A lqbi vermk z nalayiq hrktdir. Bir ne dqiq o, ban aa dikrk, lindki aacla qumu cza-cza ayaq st durdu. Sonra birdn zn o biri trf evirrk evin getdi: Cnab Ala qzn oturduu oturacaq arxada qald. O gn nahar etmk Mariusun yadndan xd; ancaq axam saat skkizd yadna dd ki, nahar etmmidir. Sen-Jak ksin getmk d olmazd ox gec idi; o, z-zn eybi yoxdur, deyrk, bir para rk yedi. Yatandan qabaq paltarn tmizldi, sliq il bkb qoydu. BENC FSL. Deyingn qarnn banda qiyamt qopur. Ertsi gn Deyingn qar Qorbo daxmasnn sas kirayniin v ev mdiri olan qap qarya Kurfeyrak bu ad vermidi, slind, onun ad xanm Brqon idi, lakin bu dcl Kurfeyrak he bir eyi nzr almaq istmirdi grd ki, Marius yen d tz kostyumda evdn xb getdi, buna o, heyrt etdi. Marius bu df d Lksemburq bana getdi. Ancaq xiyabann ortasnda olan oturacandan qabaa kemdi. Burada oturub, dnnki kimi, uzaqdan-uzaa a lyapaya, qara paltara, mavi ia baxmaa balad: o xsusil mavi i yax seirdi. Ban qaplar balanana qdr yerindn trpnmdi, Cnab A il qzn getdiyini d grmdi, bundan bel ntic xard ki, onlar Qrb ksin xan kiik ba qapsndan getmidilr. Bir ne hftdn sonra btn olubkemi eylri fikrind aradrarkn, o, axam harada yemk yediyini xatrlaya bilmdi. Ertsi gn bu, nc df idi Deyingn qar yen d heyrtdn donub qald: Marius yen d tz kostyum geymidi. O hycanla dedi: gn dalbadal! Qar da Mariusun ardnca evdn xd; lakin Marius addmlarn iri-iri ataraq yeyin gedirdi; onun Mariusu tqib etmsi hippopotamn ceyrana atmaq istmsi kimi bir eydi. He iki dqiq d kemdi ki, Mariusu gzdn itirdi, yarmcan halda geri qaytd: o, tngnfslikdn az qalmd boulub lsn, yaman da qzblnmidi. Yaman donquldanrd: He bel ey olar; hr gn bayr-baca paltarn geyib bznir, adamlar da z ardnca, bax, belc qamaa vadar elyir! Onun tutduu bu iin he zrr qdr d mnas varm? Lakin Marius yen d Lksemburq bana getdi. Qz da, Cnab A da orada idi. O, zn el tutdu ki, guya, kitab oxuyur; bu qayda il bacard qdr onlara yaxnlad; amma geri qaydanda qzla onun arasnda hl xeyli yol vard. Glib dz drd saat z oturacanda oturdu, srlr tamaa etdi: srlr xiyabanda atlbdr, sanki, onu l salrdlar. Bu qayda il iki hft kedi. Marius indi Lksemburq bana gzmy deyil, el-belc oturmaq n glirdi: o, hmi eyni yerd otururdu, n n oturduu da mlum deyildi. Oturduqdan sonra daha ayaa qalxmrd. O, hr shr tz kostyumunu geyirdi; amma zn he ks gstrmirdi; ertsi gn bu, yen d tkrar olunurdu. Qz, dorudan da, gzldi. Onun ancaq birc eybi vard; o da bundan ibartdi ki, kdrli bax il n tbssm arasnda olan ziddiyyt onun zn sirli ifad verirdi; bzn d zrif z gzl olub qalsa da, qrib bir ifad alrd.

ALTINCI FSL. sir almaq.

kinci hftnin sonu idi; Marius adti zr yen z oturacanda oturmu, kitab da ab lind tutmudu; iki saat rzind kitabdan bir vrq d evirmmidi. Birdn o diksindi. Xiyabann o biri banda fvqlad bir hadis olmudu: Cnab A v onun qz oturacaqdan qalxd, qz atasnn qoluna girdi, hr ikisi yava-yava xiyabann ortasna, Marius oturan yer glmy balad. Marius kitab rtd, sonra yen ad, oxumaq istdi. Onun btn bdni tir-tir sirdi. O fqli, parlaq xyal dz onun stn glirdi. Marius dnrk z-zn dedi: lahi, mn macal tapb lazmi bir sima ala bilmycym! Asal qoca v qz get-ged yaxnlard. Mariusa el glirdi ki, onlarn glii oxdan bri davam edir, gah da el glirdi ki, el bil, he bir an da kemmidir. O, zn bel sual verirdi: Onlar niy bu trfdn gedirlr? O qz, dorudanm, buradan keck? Onun xrdaca ayaqlar, ikic addm mndn knarda bu qumlara toxunacaq, bu xiyabanla keib gedck? O lap zn itirdi; o istyirdi bu anda qng bir kii olsun, dnd xa nian olsun. Onlarn bir qayda il v astadan atlan ayaqlarnn get-ged yaxnlaan ssini eidirdi. Ona el glirdi ki, Cnab A acql-acql ona baxr. ryind zzn dedi: Birdn bu cnab mniml dand? Ban aa sald; qaldranda grd ki, onlar lap yaxnlamdlar. Qz onun yanndan tb kedi, kend ona baxd. El diqqtl, el daln v mehribanca baxd ki, Mariusun btn bdni titrdi. O bel bir ey duydu: qz, sanki, onu bu vaxta qdr niy yaxn glmdiyi n mzmmt edib deyir: Budur, mn zm gldim! Qzn iq saan drin bax onun gzn qamadrd. Mariusun beyni, sanki, alb yanrd. Qz onun yanna gldi, bel d sevinc olarm! Gr ona nec baxd! O hl indiki kimi Mariusa bel gzl grnmmidi! Bli, o gzldi: onda hm qadn, hm mlk gzlliyi vard; el bir yksk gzllik ki, bu, Petrark nm qomaa, Danteni diz kmy mcbur etmidi. Marius zn xobxtliyinin zirvsind hiss edirdi. Eyni zamanda, bir ey onu yaman kdrlndirirdi: uzunboaz kmsi tozlanmd. Marius mindi ki, qz onun kmsini grmd. Qz gzdn itndk Marius onun ardnca baxd, sonra dli kimi Lksemburq banda gzmy balad. Arabir onun brkdn gldy, z-z il dand da olurdu. O, xiyabanda uaqla gzn daylr arasnda el daln halda gziirdi ki, onlarn hams Mariusun zlrin vurulduunu znn edirdi. Sonra o, kd qza rast glmk midil Lksemburq bandan xd. Odeon qbbsi altnda Kurfeyrakla z-z gldi. Gedk mniml nahar elyk, dedi. Hr ikisi Russo yemkxanasna gedib, alt frank pul xrcldilr. Marius on adamn xryini yedi; xidmtiy d alt su pul verdi. rz yeyrkn Kurfeyrakdan sorudu: Sn bu gn qzet oxumusan? Odri de Piravo n gzl nitq sylyib! Marius dlicsin vurulmudu. Nahardan sonra Marius Kurfeyraka teatra getmyi tklif etdi. Pulunu mn verrm, dedi. Onlar Adret mehmanxanas pyesind Frederik baxmaq n Port-Sen-Marten teatrna getdilr. Marius lap rkdn ylnirdi. Eyni zamanda, o daha da utancaq olmudu. Teatrdan xanda arx stndn tullanan bir modiskann corabbana baxmaq istmdi, Kurfeyrakn is Mn bu qz z kolleksiyama qoman leyhin olmazdm szlri onu lap dht gtirdi. Ertsi gn Kurfeyrak onu Volter kafesin dvt etdi. Marius kafey gedib, dnnkindn ox yedi. O fikirli olsa da, ox n idi. El gman etmk olard ki, o ancaq glmk n bhan axtarr. Onu yaltdn glmi bir adamla tan etdilr, bu adam o, ox mehribanlqla qucaqlad. Bir dst tlb onlarn masasn haly ald. Shbt, Sorbonna kafedrasndan dvlt haqqnda sylniln cfngiyatdan dd; sonra Kierann ltlrind, prosodiyalarnda olan shvlrdn dandlar. Marius birdn shbti ksib dedi: Hr halda, adamn ordeninin olmas ox yax eydir! Kurfeyrak plt il Jan Prver dedi: Bu, lap glmli oldu! Jan Prver etiraz etdi: Yox, bu glmli deyil, burada ayr msl var.

Dorudan da, burada ayr msl vard. Marius mftuniyyt dolu, hycanl, coqun hal keirirdi: btn byk ehtiraslar hmi bel balanr. Bunun da hamsn elyn bir bax idi. Mina qoyulduqdan, partlay n hr ey hazr edildikdn sonra tin n qalr ki?! Bax qlcmdr. bitmidi. Marius vurulmudu. Onun taleyi mchul yollara dmd. Qadn bax dili arxlar olan, zdn zrrsiz, slind, dhtli bir mana oxayr. Siz he bir ey duymadan hr gn onun qabandan sakitc keib ged bilrsiniz. El bir vaxt glir ki, siz htta onun burada olduunu unudursunuz. Siz glirsiniz, gedirsiniz, dnrsnz, danrsnz, glrsnz. Lakin birdn znz tutulmu hiss edirsiniz. Daha hr ey bitmidir. Man sizi buraxmr, qz bax sizi tutmudur. Bu bax sizi qfildn meydana xan bir fikrin ucundanm tutmudur, ya siz dalnlq zndnmi tly dmsnz, bu, nec olmudur, niy olmudur bunun frqi yoxdur. Ancaq buras var ki, siz daha mhv olmusunuz. O bax sizi tamamil zn kck. Mchul bir qvv sizi buxovlayacaq. Mqavimt gstrmk nahaqdr. He bir insan kmyi burada kara glmir. arxlar sizi sizin fikrinizl, xobxtliyinizl, glcyinizl, qlbinizl bir yerd kib aparacaq, siz olmazn zablar, ignclr verck; gr siz kinli bir varln hkm altna dmsnzs, onda bu dhtli mandan biabr olmu, eybcr halda, ncib bir mxluqun hkm altna dmsnzs, sevgi il dyimi bir kild xacaqsnz. YEDDNC FSL. U hrfinin srgzti v bu hrf haqqnda dnclr. Tklik, hyatdan ayr dmk, vqar, he ksdn asl olmamaq, tbiti sevmk, rk pulu qazanmaq zhmtindn azad olmaq, z dnclri, hisslri il mul olmaq, ismtin gizli mbarizsi, xilqt rkdn valeh olmaq Mariusu ehtiras deyiln lnla hazrlamd. Atasna prsti onda yava-yava din klini almd v btn dinlr kimi bu din d onun qlbinin drinliyin kmd. Onun btn qlbini doldurmaq n yen bir ey lazmd. Bu ey d sevgi oldu. Marius bir ay hr gn Lksemburq bana getdi. Vaxt glib atdm, daha onu he bir ey saxlaya bilmzdi. Kurfeyrak deyirdi: O nvby gedir. Lakin Marius xobxtlikdn mst olurdu. He bh yox idi: qz ona baxrd! Marius yava-yava csartlndi, oturacaa yaxnlamaa balad. Lakin instinktiv surtd duyduu qorxudan, ehtiyat eldiyindn daha qzn qabandan kemy crt etmdi: bu qorxu v ehtiyat btn sevnlr xas olan eydir. O, bel hesab edirdi ki, qzn atasnn diqqtini clb elmmk yaxdr. O, drin bir makiavellizml bir mslni hesaba alrd: hans aacn, ya pyedestaln arxasnda otursun ki, qz onu mmkn qdr ox, atas is az grsn. Bzn o, lind kitab, yarm saat birdn Leondin, ya Spartakn klgsind dayanr, astaca gzn kitabdan qaldrb baxr, qzn zn grmk istyirdi. Qz da, gcl sezilck bir tbssml gzl zn ona sar evirirdi. Qz asal yolda il tam sakit v srbst halda shbt ed-ed arabir Mariusa xlya dolu msum v ehtirasl baxlar gndrirdi. Bu, ox qdim bir suldur. Bu hl Hvvaya ilk yarand gndn v hr bir qadna ilk doulduu gndn mlumdur. Onun dodaqlar birin, gzlri is bir baqasna cavab verirdi. Hr halda, Cnab An ns hiss etdiyini gman elmk lazmdr, nki Marius glnd o ox vaxt yerindn qalxr, xiyabanda gzinmy balayrd. O adt etdiyi yeri buraxd, xiyabann o biri banda, Qladiatorun yannda, ayr bir oturacaqda oturdu; bununla da, sanki, Mariusun onlarn ardnca glib-glmycyini yoxlamaq istyirdi. Marius bunu baa dmdi, onlarn ardnca getdi: bu, onun birinci shvi idi. Bundan sonra qzn atas baa gah glir, gah glmirdi, qzn da hr df z il gzmy gtirmirdi. Bzn tk glirdi. O tk glnd Marius bada qalmrd: bu, onun ikinci shvi oldu. Marius bu qorxulu eylri hiss etmirdi. O, qorxu mrhlsini kerk, korluq mrhlsin qdm qoymudu, bu da tbii v labd vziyytdi. Onun sevgisi get-ged artrd. Onu hr gec

yuxusunda grrd. Bir d, he gzlnilmdiyi halda, ona bel bir xobxtlik z verdi: bu xobxtlik, sanki, oda ya tkd, onun gzlrini daha da dumanlandrd. Bir gn axama, hava qaralananda, Cnab A il qznn yenic trk etdiyi oturacaqdan bir burun yayl tapd. Bu st naxsz-filansz, ox adi, lakin ox a v nazik bir yaylqd; Marius el znn etdi ki, yaylqdan ox gzl qoxu glir. O, byk bir sevincl yayl oturacaqdan gtrd. Yayln stnd U.F. nian vard. Marius sevdiyi qzn n familiyasn, n adn, n d nvann bilirdi. Bu iki hrf onun haqqnda bildiyi ilk mlumatd; bu iki ilahi adn ilk hrflri zrind o, drhal byk bir mlahizlr binas qurmaa balad. O dnrk, z-zn deyirdi: U hrfi, yqin, onun adn gstrir. Grnr, onun ad Ursuladr! N gzl addr! Yayl pd, qoxusunu sinsin kdi, btn gn onu sinsind, lap ryinin stnd gzdirdi, gec is dodaqlar stn qoydu ki, yatsn. O, hycanla dedi: Mn bunda onun btn ruhunu hiss edirm. Yaylq qocannd, lap adi bir kild onun cibindn dmd. Bu hadisdn sonra Marius ancaq bu yayl p-p, ya sinsin basa-basa Lksemburq bana glrdi. Qz he bir ey baa dmrd, baa dmdiyini d gcl seziln iarlrl ona bildirmy alrd. Marius z-zn deyirdi: Ah, utancaqlq! SKKZNC FSL. lillr d xobxt ola bilr. Biz utancaqlq szn syldiks v he bir ey gizltmk istmiriks, onda bir eyi d demk lazmdr: Marius qza olan sevgisindn mst olsa da, bir gn onun z Ursulasna brk ac tutdu. Bu, qzn Cnab A oturduqlar oturacaqdan qalxb xiyabanda gzmk n yola gtirdiyi gnlrdn birind olmudu. Brk prerial klyi sir, inar aaclarnn ban yralayrd. Ata il qz qol-qola girrk, Mariusun oturaca qabandan tb keirdi; Marius drhal ayaa qalxd, sevgidn aln itirmi adam kimi onlarn ardnca baxmaa balad. Birdn itillik trfdn vvlkilrdn daha iddtli, daha srt (yqin, bahar yaratmaq mslsi ona taprlmd) bir klk sdi; klk xiyabann iindn keib getdi, Vergilinin prilrin, Teokritin favnlarna layiq olan mstedici bir qasra il qz burub hrldi, onun zida rtyndn he d az mqdds olmayan paltarn corabbana qdr qaldrd. Qzn gzl q grnd. Marius bu q grd. O bundan son drc qzblndi. Qz qorxu dolu zrif hrktl tez paltarn dzltdi. Lakin Mariusun yen d ac soyumad. Xiyabanda o tkdi. Bununla bel dnrk, z-zn dedi: Ax burada baqa bir adam da ola bilr. Blk el, dorudan da, burada baqa bir adam varm! Bir i baxrsan da! O ki bel bir i tutmudur daha bundan pis n ola bilr! Lakin yazq qz he bir pis i-zad tutmamd. Tqsirin hams klkd idi. Lakin Mariusda Kerubinoda gizlnn Bartolo tutqun bir kild hrkt glmidi: o, brk acqlanmd, qz z klgsin d qsqanrd. Bax bu qayda il insan qlbind, htta adamn buna he bir haqq olmadan bel, ac v izaholunmaz qsqanclq hissi oyanr, qlbi z hkm altna alr. Ancaq qsqanclqdan asl olmayaraq bu gzl q grmk ona he bir lzzt vermdi; ayr bir arvadn a corab grnsydi, onun xouna glrdi. Onun Ursulas xiyabann bana atb geri dnd, Cnab A il brabr Mariusun yenidn oturduu oturacan qabandan kend Marius ona tutqun v acql bir nzr sald. Qz buna cavab olaraq ban azca geri atd, tccbl qalarn qaldrd, sanki, bununla sorudu: N var, n olub? Bu onlarn birinci dalamas idi. Marius gzn ondan kn kimi xiyabanda bir adam grnd. O donqarlam, z tamam qrm, sa aappaq aarm lildi; ynind XV Ldovik dvrndn qalma mundir, dnd

qrmz mahuddan oval klind balaca bafta, baftann da stnd arpazlam qlnc kli vard: bu, Mqdds Ldovikin sgr ordeni idi; qhrmann bundan baqa ayr zintlri d vard: onun bir qolu yox idi, mundirinin bo qolu yellnirdi, alt nsinin dilri gmdndi, bir q aacdand. Mariusun fikrinc, bu xs zdn zn son drc bynn adama oxayrd. Htta Mariusa el gldi ki, bu hyasz qoca onun qabandan axsaya-axsaya kend ona bic-bic, hm d dostcasna gz vurdu, sanki, gzlnilmz tsadf onlar yolda etmidi, bu tsadfi zvqdn istifad etmy onlarn hr ikisin imkan vermidi. Bu Mars qrntsnn ndn bel kefi almd? Bu aac qla o gzl q arasnda n kimi hadis ba vermidi? Mariusun qsqancl n yksk drcy atmd. O, Blk, o, burada imi?! Blk, o grmdr? dey zzn tkrar edirdi. Marius bu lili mhv etmk istyirdi. Lakin zaman hr hissi ktldirir. Mariusun Ursulaya olan hiddti n qdr haql v qanuni hiddt idis d, soyuyub getdi. Nhayt, Marius onu fv etdi. Lakin onun fv etmsi ox byk zhmt hesabna baa gldi; qza gn ac tutdu. Bununla bel v btn bu eylrin nticsind onun ehtiras get-ged artr, lnlq drcsin atrd.

DOQQUZUNCU FSL. Aln amas. Marius o qzn adn kf etmidi, ya da el znn edirdi ki, kf etmidir, guya, qzn ad Ursuladr biz bunu yuxarda grdk. nsan sevdikc daha artq sevmk istyir. Qzn adnn Ursula olduunu bilmk, lbtt, az ey deyil, eyni zamanda, az eydir. -drd hftdn sonra bu xobxtlik Mariusu daha tmin ed bilmdi. ndi o, ox ey istyirdi. styirdi ki, qzn harada yaadn bilsin. O bir df shv etmidi: Qladiatorun yanndak oturacaqda qurulan tlni duymamd. Sonra o, ikinci df d shv etdi: Cnab A Lksemburq bana tk glnd Marius oradan xb getdi. ndi nc df shv etdi: Ursulan yola salmaq qrarna gldi, bu, onun n byk shvi idi. Qz Qrb ksind, bu knin n az adam olan yerind, zdn sad grnn mrtbli yeni bir evd yaayrd. Bu gndn etibarn Mariusun onu Lksemburq banda grmk xobxtliyin onu evlrin qdr trmk xobxtliyi d lav olundu. Lakin onun acl get-ed artrd. Marius onun adn bilirdi, familiyasn olmasa da, hr halda, adn bilirdi: bu qadnlara n ox yaraan gzl addr. O hm d qzn harada yaadn bilirdi. ndi o, qzn kim olduun bilmk istyirdi. Bir gn axam yen d onlar evlrin qdr trd; ata il qz darvazadan iri girdikdn sonra Marius da onlarn ardnca hyt girib, qti bir ifad il qapdan sorudu: Deyin grm, bu gln ikinci mrtbd yaayan adamdr? Qap: Xeyr, dedi bu, nc mrtbd yaayr. Bir msl d aydnlad. Bu mvffqiyyt Mariusu ruhlandrd. Onun mnzili ky baxr? lbtt, ky baxr, sonra qap, btn evin pncrlri ky baxr, dey izah etdi. Marius szn davam edrk sorudu: Bu cnab kimdir? Cnab, o rentadr. ox yax adamdr. Dvltli olmasa da, kasblara ox kmk elyir. Marius yen d bir sual verdi: Onun familiyas ndir? Qap ban qaldrd: Cnab, olmaya siz casussunuz?

Marius xb getdi. O, qapnn szndn utansa da, yaman sevinirdi. Onun ii yax gedir. O bel fikirlirdi: ox gzl. ndi mn bilirm ki, onun ad Ursuladr, o, rentann qzdr. O, Qrb ksind, nc mrtbd yaayr. Ertsi gn Cnab A il qz Lksemburq bana gldilrs d, ox qalmadlar. Onlar gednd hava hl iqd. Marius onlar Qrb ksin qdr trd: bu indi onda adt klini almd. Darvazaya atanda Cnab A qzn iri sald, z is dnb diqqtl Mariusa baxd. Onlar ertsi gn Lksemburq bana glmdilr. Marius nahaq yer onlar axama kimi gzldi. Hava qaralanda Qrb ksin getdi. nc mrtbnin pncrlrindn iq glirdi. q snn kimi pncrlrin qabanda gzidi. O birisi gn d Lksemburq bana he ks glmdi. Marius qaranlq dn qdr onlar gzldi, sonra yen pncr altnda keik kmy getdi. Bu saat ona qdr uzand. Nahar etmk istmdi. Qzdrma xstni, sevgi d aiqlri qidalandrr. Bu qayda il bir hft kedi. N Cnab A, n d onun qz daha Lksemburq bana ayaq basmadlar. Mariusun alna pis-pis eylr glirdi. Gndz o, darvaza qabanda durmaa crt etmirdi. O ancaq bir eyl kifaytlnirdi: axamlar glib pncrlrin qrmzya alan ina baxsn. Hrdn irid klg kimi eylr nzr arprd, onlar grnd Mariusun ryi brkbrk dynrd. Marius skkizinci gn ora gednd pncrlrd iq grmdi. Bu n demkdir? Lampa hl yandrlmamdr?! Hava lap qaralb! Blk, onlar evd yoxdur?! O, saat ona kimi, gecnin yarsna kimi, saat bir kimi gzldi. nc mrtbd iq yanmad ki, yanmad, he ks d ev girmdi. Marius ox qmgin halda getdi. Ertsi gn indi o ancaq sabahk gn intizarla gzlyirdi, bugnk gn daha onun n yox idi bli, ertsi gn o, Lksemburq banda he ksi grmdi. Bu daha onu tccblndirmirdi. Qa qaralanda hmin evin qabana getdi. Pncrlrdn iq glmirdi; jalzlr salnmd; btn nc mrtb zlmt iind idi. Marius darvazan dyd. ri girib qapdan sorudu: nc mrtbd yaayan cnab evddirmi? Qap dedi: O buradan kb gedib. Haan? Dnn. ndi o harada yaayr? Bilmirm. Tz evinin yerini siz demdimi? Xeyr. Qap ban lova-lova qaldrb baxd, Mariusu tand: H, sizsiniz? Demli, siz, dorudan da, casussunuz?

BRNC FSL. Mdnlr v qazmalar. Hr bir cmiyytd el ey var ki, teatrda buna nc, ya da aa trm deyirlr. Btn ictimai zmin enin-uzununa qazlmdr; bzn bu yaxlq, bzn d pislik n edilmidir. Bu qazntlar bir-birinin altndadr. Burada hm dayaz, hm drin axtalar, bu qaranlq yeralt maarann hm st, hm d alt trfi vardr; bzn bu maara mdniyytin tzyiqi altnda uub tklr, biz d onu ox laqeydlikl v qayszlqla ayaqlayrq. Ken srd Ensiklopediya aq lam yollar idi. btidai xristianlq almini yaradan qaln zlmt tbqlri ancaq onu gzlyirdi ki, sezarlar dvrnd paralansnlar, insan nslini parlaq ia qrq etsinlr. nki mqdds qaranlqda gizlin iq olur. Vulkanlarn az alova evrilmy hazr olan dumanla

doludur. Lava vvlc gec kimi qaranlq olur. Xristianlarn ilk ibadt etdiklri yeralt maaralar ancaq Romann deyil, hm d dnyann maaralar idi. Memarlq ecazkarlndan v xarabalqlardan ibart olan insan cmiyyti binas altnda yeralt boluqlar vardr. Orada din mdni, flsf mdni, siyast mdni, iqtisadiyyat mdni, inqilab mdni vardr. Kimi zn ideya il, kimi dqiq hesablama il, kimi d qzbl yol ar. Adamlar bir-birini sslyir, bir maaradan o biri maaraya danrlar. Ba tutmayan xyallar bu yeralt maaralarn yan yollarnda ar-ar dolar. Onlar hr trf ayrlr, qol-budaq atr. Bzn bir-birin rast glir, brk dostlarlar. Jan-Jak klng Diogen verir, bunun vzind ondan fnr alr. Hrdn orada vuruma da olur. Kalvin Sodzinini sandan tutur. Lakin he bir ey bu qvvlrin mqsd doru grgin irlilyiin, onlarn bir vaxtda davam edn coqun faliyytin mane ola bilmir, bunun arasn ks bilmir: bu hrkt zlmt iind hm geriy v irliy, hm yuxarya v aaya doru davam edir, aada olanlar yuxardakn, irid olanlar bayrdakn yava-yava dyiir - bu, gz grnmyn nhng bir hrktdir. Cmiyytin, yqin ki, bu qazma iindn xbri olmur: bu i onun zrind iz buraxmadan i trfini alt-st edir. N qdr ki, yeralt tbq var, bir o qdr d, mxtlif i v mxtlif mdn vardr. Bu drin mdn ocaqlarndan n xarrlar? Glck! Mdnlr drin olduqca qazmalar da bir o qdr srarngiz olurlar. Onlarn myi ictimai flsf il myyn edil biln sviyyy qdr faydaldr; bu sviyydn knara xdqda kiln bu myin fayda gtirmsi bhli olur, o he fayda da gtirmir; daha aada bu, thlkli olur. Myyn drinlikd bu gizli boluqlara daha mdniyyt ruhu nfuz etmir; insan nfs ala bilcyi hdud almdr; buradan yrtclar almi balayr. Pillkn caib pilllrl aa enir, hr meydana yeni pilly uyun olur; burada flsf saslana bilr; burada biz flsf mkilrindn birin rast glirik. Bunlar bzn yksk, bzn d iyrnc mnviyyatl adamlar olur. Yan Qusdan bir pill aada Lterdir; Lterin altnda Dekart, Dekartn altnda Volter; Volterin altnda Kondorse; Kondorsenin altnda Robespyer; Robespyerin altnda Marat; Maratn altnda Babef. Bu qayda il davam edir. Daha aada, aydn olmayan eylri gz grnmyn eylrdn ayran nqtd baqa dumanl eylr tutqun halda nzr arpr: bunlar, blk d, hl doulmam adamlardr. Kemiin klglri teyflrdir, glcyin klglri srflr. Bizim fikrimiz hl onlar aydn gr bilmir. Glcyin embrioloji inkiaf filosofun gzn grnn xyallardan biridir. Btn alm bir toxumluq, bir reym klinddir n qrib surtlr! Sen-Simon, Ouen, Furye onlar da yan yollardandr! Glcyin btn bu yeralt kfiyyatlar zlrini tk-tk hesab etslr d, slind, bel deyil; onlar zlrin mlum olmayan, gz grnmyn qrib bir zncir bir-birin balayr, lakin onlarn myi, he bhsiz, ox mxtlifdir: onlardan bzisi zif iqla, bzisi alovlana-alovlana yanr, bu zif iq alovla kskin ziddiyyt tkil edir. Onlarn irisind cnnt kimi iql olanlar da, facili bir tutqunlua tutulmu olanlar da var! Lakin bu frq n kild olsa da, btn bu zhmtkelrin n byyndn tutmu n kiiyin kimi, n allsndan tutmu n alszna kimi, mumi bir cht vardr, o da z mnftlrini gdmmkdir. Marat da sa kimi z-zn unudur. Onlar zlrin etinaszlq edirlr, zlrindn uzaqlarlar, zlri haqqnda dnmrlr. Onlar zlrindn xaricd olan ns bir ey grrlr. Onlarn gzlri aqdr, bu gzlr hqiqt axtarr. Onlardan bzisinin gznd btn gyn i ks olunur; bzisinin bax caib olsa da, bu baxn drinliyind namtnahiliyin i sayrr. Kimd ki, bel bir xsusiyyt var, kimin ki bax ulduz baxdr, n etmi olsa da, qarsnda diz kn. Zlmt dolu baxda ayr xsusiyyt var. r ondan balayr. Kimin ki baxlarnda boluq grdnz fikirlin, ondan qorxun. ctimai quruluun rli qazmalar da vardr. Bir hdud var, bu hduddan sonra aa enmk dfn olunmaqdr, orada iq snr. Btn bu sadaladmz axtalardan, btn bu yeralt qalereyalardan, trqqinin v utopiyann btn bu hdsiz-hesabsz qan dvran sistemindn ox-ox aada, torpaqda, Maratdan aada, ox-ox aada, sonuncu bir lam yolu vardr, buradan yuxar laylara rabit yolu yoxdur. Bura

dhtli yerdir. Bu, hmin yerdir ki, biz ona aa trm demidik. Bu, qbir zlmtdir. Bu, korlar maarasdr. nferi1. Bundan sonra uurum balayr. KNC FSL. Cmiyytin lap dibi. Burada z xeyrini gdmy son qoyulur. Burada blisin surti tutqun kild grnmy balayr. Burada hr ks z n alr. Gzsz mnlik nrildyir, axtarr, li il yoxlayr, gmirir. ctimai quruluun Uqolinosu bu uuruma salnmdr. Vhi heyvana, teyf bnzyn yrtc eylr bu maarada avara-avara dolar; dnyann trqqisi onlar maraqlandrmr; bel bir mfhum, bel bir sz onlara mlum deyil; onlar z qarnlarnn qaysna qalrlar. Bunlar alsz mxluqdu. Onlarn daxilind zntl bir boluq var. Onlarn iki anas var, ikisi d gey anadr: bunun biri chalt, bir sfaltdir. Onlarn z cilovdar var bu, ehtiyacdr, btn arzularn vzind birc arzular var doyunca yemk arzusu! Onlar heyvancasna qarnquludurlar, yni yrtcdrlar; lakin bu yrtclq tlgi quun yrtcl deyil, plng yrtcldr. ztirab bu qanin vhilri cinayt svq edir. Zlmtin mum, sarsdc nticsi, mntiqi beldir. Aa trmd srnnlrin hay-ky zlm ediln ruhun etiraz deyil; bu cismin qiyamdr. Burada insan dnb jdaha olur. Aclqdan, susuzluqdan zlmk, zab kmk balanc nqt bax, budur! Zlmtin Knyaz olmaq son nqt d, bax, budur. Bel zirzmilrdn Lasnerlr xar. Oxucular bu yaxnda, drdnc kitabda st mdnin blrindn biri il onun nhng siyast, inqilab, flsf axtalar il tan olmudur. Orada, nec ki biz demidik, hr ey ykskdir, tmizdir, lyaqtlidir, dzdr. Sz yox, orada da shv ola bilr; shv olur da; lakin orada n byk yanlmalar da ncibandir, nki bu yanlmalarda qhrmanlq var. Orada grln btn ilrin mumi bir ad var: bu ad trqqidir. ndi ayr drinliklr baxmaq vaxt glmidir: bu drinlik rzalt drinliyidir. Biz deyirik: n qdr ki, cmiyytin altnda, ox-ox drinlikd, rrin byk maaras var, o vaxta qdr nadanlq zlmti dalmayacaq! Bu maara o biri maaralardan drinddir, btn maaralara dmndir. Burada yalnz amansz nifrt hkmfrmadr. Burada filosofa rast glmk olmaz. Burada baq he vaxt qlm ucunu yonmamdr. Burada qaralq ncib mrkkb qaralna bnzmir. Bu qbb altnda sbi halda bkln cinaytkar barmaqlar he vaxt kitab vrqlmmi, qzet amam. Kartuun nzrind Babef istismardr; inderhannesin nzrind Marat aristokratdr. Bu maarann birc mqsdi var: hr eyi viran etmk! Hr eyi! O cmldn, onun nifrt etdiyi yuxar mdnlri d! Bu maara z iyrnc hrktlril ninki masir ictimai quruluu sarsdr; o flsfni d sarsdr, elmi d sarsdr, hququ da sarsdr, insan fikrini d sarsdr; o, mdniyyt, inqilaba, trqqiy ziyan yetirir. Onun ad ndir? Onun ad ourluqdur, fahilikdir, cinaytdir, adam ldrmkdir. O, qaranlqdr, o, hrcmrclik arzusundadr. Onun stunlar nadanla saslanr. Btn yuxar tbqlrin d birc arzusu var - aa tbqni mhv etmk! Flsf v mdniyyt d btn qvvsil, btn vasitlrl hm hal-hazrk hyat yaxladrmaq, hm d ideya zrind dnmk yolu il bu mqsd doru hrkt edir. Nadanlq zaasn dadn, bununla siz porsuu Cinayti mhv edrsiniz! Syldiklrimiz qsaca yekun vuraq. Yegan ictimai thlk Zlmtdir. Briyyt eyniyytdir. Btn insanlar eyni torpaqdan yaranmdr. Hamnn taleyi, hr halda, burada - Yer znd birdir. Doulan kimi ham eyni zlmt iind olur, hyata gldikdn sonra hamnn bdni pozulur, lndn sonra da ham torpaq olur. Lakin insan palna qardrlm nadanlq bu pal qaraldr. Bu silinmyn qara insann daxilin nfuz edir, orada r olur.

NC FSL. Babet, Tfeyli, Gecquu, Monparnas. 1830-cu ildn 1835-ci il kimi Parisin aa trmn Gecquu, Tfeyli, Babet v Monparnas adl drd quldur idar edirdi. Tfeyli, cmiyytin tr-tknts Herkules idi. Ar-Marion xlaqszlar yuvas onun zaas idi. Onun alt fut boyu, da kimi kks qfsi, dmir kimi bazusu vard; nfs almas dr klyi, bdni azman bdni, ba qu ba kimi idi. El bil ki, o, tik alvar, plis bluz geymi Farnezli Herkulesdi: bdninin quruluu il bu heykli xatrladrd; baxanda deyirdin ki, jdahalar mhv ed bilr; o z d bu jdahalardan biri olma daha mnasib grmd. Onun aln dar, yanaq smy enli, sa srt v qsa idi; ya qrxdan az olsa da, gzlrinin trafnda qrlar ml glmidi; zn tk basmd, deyirdin bu saqqal deyil, donuz tkdr onun simas bel idi. Onun zllri ilmk arzusunda idi, lakin kt beyni ilmk istmirdi. Bu adam bo-bouna itib gedn nhng bir qvv idi. O isizlikdn qatil olmudu. Bel hesab edirdilr ki, o, mlzdir. Maral Brnn ldrlmsind, blk, o da itirak etmidi, nki o, 1815-ci ild Avinyanda hamballq edirdi. Bel bir tcrbdn sonra o, quldur oldu. Yngl bdnli Babet bu nhng bdnli Tfeylinin tamamil ksini tkil edirdi. Babet arqd, all idi. ffafd, amma daxilin nfuz etmk olmurdu. Bdni el idi ki, deyirdin, bu trfindn baxsan o trfi grnr, amma gz bbklri fikrini gizlyirdi. O, zn kimya adlandrrd. Vaxt il o, Bobe canbazxanasnn cars, Bobinonun yannda kloun olmudu. Sen-Migeld mzhki pyeslrd itirak etmidi. lindn hr i glirdi. oxdanand. z tbssmn, l-qol hrktin mna vermyi bacarrd. Meydanlarda dvlt balarnn gips bstlrini, killrini satmaqla, hm d di kmkl mul olmudu. El bir vaxt da olmudu ki, yarmarkalarda crbcr eybcr adamlar gstrib pul ymd, furqon sahibi olmudu; furqonda onun qulaqbatrc borusu v elan vard; elanda bu szlr yazlmd: Babet mahir di hkimidir, elmlr akademiyasn zvdr, metal v metalloidlr zrind tcrb aparr, hm d di kir, baqa pekarlar trfindn buraxlm di ktklrini d xarr. Qiymti: bir di bir frank lli santim; iki di iki frank; di iki frank lli santim. Frstdn istifad edin (Bu frstdn istifad edin sznn mnas bu idi - mmkn qdr oxlu di xartdrmaa tlsin). Bir zamanlar o evlnmi, oxlu uaq da kib trtmidi. Ancaq bu arvadla uaqlar nec olmudu, onlarn bana n glmidi qtiyyn xbri yox idi. Ailsini bir burun yayl kimi haradasa itirmidi. Babet qzet oxuyurdu. Onu hat edn nadanlq almind bu, mstsna bir eydir. Vaxt il o z ailsil furqonda kri hyat keirrkn xbarda bir mqald oxumudu ki, bir arvad buzov siftli uaq domudur, uaq da tamamil sa-salamatdr, yaayr. O, hycanla demidi: Xobaxtliy baxrsanm?! Mnim d arvadm, bax, bel bir uaq dosayd n olard! Sonralar o, Parisi l almaq n btn bu pelri atd. Parisi l almaq sz onun z ifadsidir. O Gecquu deyiln kim idi? Gecnin z idi. Meydana xmaq n o, zlmtin gy qaraltmasn gzlyirdi. Axam o z zaasndan xar, shr alana yaxn yen ora girrdi. Onun bu zaas hara idi? He ks bunu bilmirdi. Htta lap qaranlq olanda da, o z yoldalar il dananda daln onlara evirirdi. Onun ad, dorudanm, Gecquu idi? Xeyr. z demidi: Mnim adm Hendir. Onun yannda kibrit yandrsaydlar, o, maskasn zn taxard. Hl stlik d qarnnda danard. Babet deyirdi: O, iki ssli Gecquudur. Gecquu srarngiz, lkemz, dhtli bir adamd. He ks onun sil ad olub-olmadn qti dey bilmzdi! Gecquu onun lqbi idi; he ks onun ssi olduunu da dey bilmzdi: o, ox vaxt az il deyil, qarn il danard; htta he ks onun z olduunu da qti dey bilmzdi: onun zn ancaq maskada grmk olard. O, birdn yox olurdu, sanki, havada riyirdi; birdn d grnrd, sanki, yerdn xrd. Bunlarn iind Monparnas, dorudan da, n mum sima idi. O hl lap uaqd, he iyirmi ya da tamam olmamd. z qngdi; dodaqlar albal kimi idi; sa qara v gzldi; gzlrind bahar cilvlnirdi. Lakin o, znd btn qbahtlri tcssm etdirirdi, hr cr cinayt

iltmy qabildi. Pislik onun daxilind hzm olaraq, onda daha pis eylr hvs oyadrd. O, qamenlikdn balamd, byyb klrd haramzadlik etmidi, bundan da tb quldur olmudu. Bu xosiftli, bu qz kimi zrif, inc, ux hrktli, xumar baxl, qvvtli, amansz gncin pesi talan etmk, adam ldrmkdi. Biryi grnsn dey, lyapas 1829-cu il dbi zr sol trfdn qatlanmd. O, lap tz olmasa da, ox gzl biimli redinqot geymidi. Monparnas modda olan syyar bir kildi, ancaq bu kil sfaltdn xa bilmirdi, adam ldrmkl muldu. Onu cinayt svq edn yegan ey dbl geyinmk hvsi idi. lk df Monparnasa N gzl olandr! dey sz atan yngl xlaql bir qz onun qlbin lnt damas vurmu, bu Qabili dndrib. Habil etmidi. O, zn gzl hesab edrk, q geyinmk arzusuna da dmd. qln da birinci tlbi ilmmk, bo-bo gzmkdir; yoxsulun ilmmsi, bo-bo gzmsi cinayt doru gedn yoldur. Monparnas kimi camaat dht salan quldur ox az taplar. Hl on skkiz ya olanda bir ne adam ldrmd. Bu alan qaranlq yolunda qan glmsi iind l-qolunu ataraq z st srilib qalan adam az olmamd. San burmalatdran, bana pamada srtn, ustalqla qalstuk balayan, kastetini cibind gzdirn, ilgyin gl taxan, hmi bulvar qzlarnn pldaaraq heyrtl bir-birin gstrdiklri bu incbel quldur, yeralt dnyasnn bu modabaz bel bir adamd. DRDNC FSL. Quldur dstsinin trkibi. Bu drd quldur bir nv Protey bnzyirdi: onlar alov, aac, su klini alaraq, bir-birindn lqb v hiyl yrnrk, z klglrind gizlnrk, bir-birin gizlin v daldalanacaq yer verrk, maskaradda qoyma burun nec asanca gtrlrs el d asanlqla z xsiyytlrindn azad olaraq, gah vahid bir ey klind grl bilck drcd kiilrk, gah da Koko-Lukurun bel gzn byk dst klind grl bilck drcd byyrk, polis iilrinin lindn siviir, Vidkonun hyasz nzrindn yaynmaa alrdlar. Bu drdly drd adamdan ibart bir dst hesab etmk olmazd: bu, Parisd csartl mliyyat aparan drdbal srarngiz quldurdu, bu, insan cmiyyti binas altnda qazlm srdabd yerln nhng bir r polipi idi. Babet, Tfeyli, Gecquu v Monparnas qurduqlar geni yeralt rabitlrdn istifad edirdilr, Sena departamentind ba vern btn cinaytlr onlarn lindn glib keirdi. Onlar, sanki, birdn yer altndan xaraq, yoldan kenlr divan tuturdular. Bu sahd yeniliklr ixtira ednlr, cinayt ilmk istyn adamlar z niyytlrini yerin yetirmk n onlara mracit edirdilr. Bu drd yaramaza plan vermk kifaytdi, Tamaa vermyi onlar z zrin gtrrdlr. Facinin ssenarisini zlri hazrlayrdlar. Nec bir cinayt olur olsun, bunu yerin yetirmk n kmy ehtiyac grls, msl lazmnca faydal olsa, onlar kifayt qdr, hm d iyarayan adam tapmaqda tinlik kmirdilr. Cinayti hazrlarkn adam atmayan yerd z yoldalarn i clb edirdilr. Onlar quldurlar yuvasnda dzldilmi facilrd btn rollar yerin yetirmk n zlmt aktyorlar truppas saxlayrdlar. Onlar adtn qaranlq dnd (meydana xdqlar vaxt da bu zaman olard) Salpetriyer xstxanasna yaxn bo bir yerd yardlar. Orada mslhtlrdilr. Onlarn ixtiyarnda on iki saat qaranlq vard. Bu qaranlqdan daha smrli istifad etmyi mzakir edrdilr. Bu drd quldurun igzar yoldal yeralt dnyasnda Xoruz ban ad il mhur idi. Getged unudulmaqda olan khn, gzl, canl xalq dilind canavarn it hesab edildiyi vaxt deyrkn alaqaranlq nzrd tutulduu kimi, Xoruz ban deyrkn shr yaxn bir vaxt nzrd tutulur. Xoruz ban lqbi, grnr, quldurlarn gec ilri qurtard vaxtdan meydana glmidir, nki shr alanda teyflr yox olur, talanlar da qab dalr. Onlar bu lqbl tanyrdlar. Bir gn mhkm sdri hbsxanaya glir, Lasneri ba vern bir cinayt haqqnda soru-sual edir: Lasner cinayt ildiyini boynuna almaq istmirmi. Sdr Bs bunu kim etmidir? soruanda Lasner ona - mhkm sdrin qrib grnn, lakin hr polis iisi n aydn olan bel bir cavab verir: Blk, Xoruz ban etmidir.

Pyesin mndricsini bzn orada itirak ednlrl tyin etmk olar; bu qayda il d quldurlar dstsi haqqnda orada itirak ednlrin adn kmkl dzgn tsvvr ld etmk mmkndr. Xoruz ban quldur dstsind itirak ednlrin balcalarna bel lqblr verilmidi bu lqblr xsusi siyahlarda qalmdr: Qarmaq, ona Bahari d deyrdilr, Hrat da. Deyingn (btn bir deyingnlr slalsi vard, biz yen d onlardan bhs edcyik). Klm, da yolu fhlsi, romanda biz ona vvllr rast glmiik. Dul arvad. Finister. Homer Oq, znci. Vaxt-ver. Mlumat. Fauntleroy, ona Glstan da deyrdilr. znyn, czasn kmi katorqa dusta. Yolaac, ona cnab Dpon da deyrdilr. Cnub sddi. Qaratoyuq. Karmanyolu. Slmi, ona Bizarro da deyrdilr. Krujeva. Kll-mayallaq. Yarm-liard, ona ki milyard da deyrdilr. V sair v sair. Biz o birilrinin adn kmirik, lakin onlar he d bu birilrdn geri qalmrlar. Bu adamlarn z simas var. Bunlar ayr-ayr xslri deyil, tiplri gstrir. Bu lqblrdn hr biri mdniyyt maarasna suvaan iyrnc yosunlarn mxtlif killrindn birin uyundur. sl simalarnda grnmk istmyn bu adamlar kd rast gldiyimiz adamlardan deyil. Onlar gec grdklri qanl idn sonra hava iqlananda gah hngyandrlan uxurlarda, gah Monmartrya Monruj adl vaxtyla da karxanas olan yerlrd, gah da irkab kanallarnda yatb yuxularn alrdlar. Yerin altna soxulurdular. Bu adamlar nec oldu? Onlar indi d yaayr. Onlar hmi yaamlar. Hl Horatsi onlardan bhs etmidir. Ambubaiarum collegia, pharmaropolae, mendici mimae1. N qdr ki, cmiyyt beldir, onlar indi olduu kimi d qalacaqdr. Onlar hmi z zirzmilrinin qaranlq qbbsi altnda ora szan ictimai irkabdan meydana glirlr. Bu teyflr hmi eyni mahiyytd, ancaq yeni adda, yeni drid geri qaydrlar. Onlar ayrlqda mhv edils d nsil qalr. Onlar hams eyni xassy malikdir. Onlar dilnidn tutmu quldura kimi, z cinslrinin tmizliyini mhafiz edirlr. Onlar cibd pul kissi, jiletd saat olduunu duyur, sanki, iy bilirlr. Onlar qzlla gmn qoxusunu bir-birindn ayrrlar. Yolla gedn adamlarn irisind el sad grnl xslr olur ki, deyirsn, onlar soymamaq gnah olard. Bel adamlar onlar sbrl gdrlr. Lakin cnbilr, ya yaltdn gln adamlara rast gldikd hrmk kimi diksinirlr. Kim onlara gecyars bo bulvarda tsadfn rast gls, ya onlar bir balaca grs, qorxuya dr, onlarn zhmi basr. Adama el glir ki, onlar insan deyil, canlanm insan klini alm dumandr. El gman etmk olar ki, onlar gec il bir vhdt tkil edirlr, onun ayrlmaz hisssidirlr; onlarn ruhu zlmtdir, baqa ruhlar yoxdur, ancaq bir anla, bir ne dqiq keirdiklri dhtli hyat n zlmtdn ayrlmlar. Bu yrtclar mhv etmk n n lazmdr? q. q axn! He bir yarasa shr fqin dz bilmir. El is ictimai maaran iqla doldurun, iqla!

BRNC FSL. Marius lyapal qz axtararkn furajkal kiiy rast glir. Yay kedi, payz getdi, q girdi. N Cnab A, n d qz birc df d olsa Lksemburq bana gldi. ndi Mariusu ancaq bir fikir mul etmidi: mftun olduu o gzl qz bir d nec grsn! O vaxtdan bri qz axtarrd, hr yerd axtarrd, ancaq tapa bilmirdi. ndi o daha vvlki vcdli-hycanl xyalprst, yilmz, odlu, qti hrktli Marius deyildi; o Marius ki taley qar csartl meydan oxuyard, o Marius ki plan stdn plan qurard; o Marius ki fikri crbcr msllrl, layihlrl, vqarl dnclrl, ideyalarla, arzularla dolu olard; indi o, yiysini itirmi it oxayrd. Onu ar kdr brmd. Hr ey bitmidi; i onun zhlsini tkmd, gzintilr yormudu, tklik usandrmd. vvllr crbcr killrl, rnglrl, sslrl, hakiman mslhtlrl, nsihtlrl, adam czb edn fqlrl, nginliklrl dolu olan ucsuzbucaqsz tbit indi onun nzrind bombodu. Ona el glirdi ki, hr ey mhv olmudur. O yen d vvlki kimi dncy dalrd, nki buna adt etmidi; ancaq dnc ona daha frh vermirdi. Fikirlr ara vermdn ona nlr pldasa da, o, tutqun halda bu pltlara bel cavab verirdi: Bu ax ny lazmdr? O, zn bol-bol danlayrd: Mn ax niy onu trmk fikrin ddm? Birc el onu grmkl mn n qdr xobxt idim! O, mn baxrd; bundan da byk sadt olardm? O, el bil ki, mni sevirdi. Bundan da byk bir ey arzu oluna bilrdimi? Mn daha n lazmd? Ax bundan artq bir ey ola da bilmzdi. Mn mnasz i tutdum. Bu, mnim tqsirimdir... Bu cr o, ox eylr dnrd. Marius Kurfeyraka he bir ey sylmirdi, onun xasiyyti bel idi; amma Kurfeyrak bzi eylri duyurdu bu da ona xas olan bir eydi; o vvl z dostunu qza vurulduu n triflyirdi, eyni zamanda, buna heyrt edirdi. Lakin Mariusun ox qm-qss iind olduunu grb, nhayt, ona dedi: Hr ey aydndr, sn zn beyinsiz heyvan kimi idar elmisn. Birc gl omyer gedk! Bir gn o, gnli sentyabr gnn arxayn olaraq, Kurfeyrakla Bossey v Qranter icaz verdi ki, onu Soya bala aparsnlar: o mid edirdi ki adamn alna hr ey glrmi blk d, qza rast gldi. Mlum eydir ki, Marius axtardn orada tapmad. Qranter dodaqalt donquldanaraq deyirdi: tirilmi arvadlar burada tapmayanda, daha harada tapmaq olar? Marius dostlarn balda qoyub, yorun v acql halda, tkbana, piyada evin qaytd. Azna kimi adam dolu anapipiklr qulaqbatrc bir gurultu il, toz qopara-qopara onun yanndan tb keir, nlikdn qaydan camaat n nmlr oxuyurdu. Amma Marius drin myusluq iind idi; o, intizar dolu kdrli baxlarla qaranla baxr, yol qranda bitn fndq aaclarnn tnd-ac qoxusunu srinlnmk n ehtirasla sinsin kirdi. Marius yen d tk yaamaa, get-ged daha ox qapal hyat keirmy balad. O, zn itirmidi, qm-qss onu brmd, btn qlbi sevgi iztirab il qovrulurdu, bu vziyyti il o, tly dm qurd kimi drd iind rpnrd; sevgidn ktlrk, hr yerd ancaq itirdiyini axtarrd. Bir gn tsadf ona ox qrib tsir balad. lillr bulvarna xan kiik klrdn birind, uzun gnlkl furajka qoymu, fhl paltar geymi bir kiiy rast gldi: onun qar kimi a sa furajkasnn altndan xmd. Bu a san gzlliyi Mariusu heyrt sald, o, diqqtl bu adama baxd. Asal adam yolla ar-ar gedirdi, sanki, o, drin fikr dalmd. N qdr qrib d grns, ona el gldi ki, qarsndak Cnab Adr. Sa eynn onun sa idi, furajkasnn altndan zn n qdr grmk mmkndrs, deyirdin, eynn onun zdr, yerii d eynn onun yerii, ancaq bu yerid daha artq yorunluq duyulurdu. Bs, o, fhl paltar niy geymidi? Bu n demkdir? Paltarn dyimkd onun mqsdi n idi? Marius buna ox tccb etdi. Dncsindn ayrlanda onun ilk arzusu bu oldu ki, bu namlum adamn ardnca getsin: kim bilir, blk, o, uzun axtarlardan sonra, nhayt, onlarn sl izin dmd... hr halda, bu adama yaxndan baxmaq, mslni aydnladrmaq lazmd. Lakin bu fikir onun alna ox gec gldi: o adam gzdn itmidi, yan klrdn birin getmidi, Marius onu tapa bilmdi. Bu

tsadf Mariusu bir ne gn mul etdi, sonra hafizsindn silinib getdi. O, z-zn deyirdi: Yqin, bu adi bir bnzyidi. KNC FSL. Taplan mktub. Marius yen d Qorbonun daxmasnda yaayrd. Orada he ks onun diqqtini clb etmirdi. Buras da var ki, Qorbonun daxmasnda ondan v vaxt il mnzil kiraysini verdiyi jondretlrdn baqa ayr bir kirayniin qalmamd. Marius hl macal tapb n Jondretin z il, n arvad il, n d qzlar il tan ola bilmidi. Evd yaayan baqa kirayniinlr ya kb getmidilr, ya lmdlr, ya da mnzil kiraysini vermdiklri n evdn xarlmdlar. Bir df, el hmin qda, gnortadan sonra bir anla gn xd; onda fevraln ikisi, Sretenye bayram gn idi; alt hftlik soyuqlar olacan xbr vern bu hiylgr gn Matye Lensberq ilham vermi, ona aadak beyti yazdrmd, bu beyt sonralar lap klassik bir ey olmudu: Qoy gn parlasn, nurunu sasn. Ay maaraya srnsn, qasn. Marius zaasndan yenic xrd. Qa qaralrd. Nahar vaxt idi, fsus ki, n ideal sevgilrin d atmayan chti var bli, yen d nahar elmk lazmd. Marius z otandan xd; Deyingn qar el bu zaman lap onun qaps qabanda yer sprspr bu mhm szlri sylyirdi: ndi ucuz olan ndir? Hr ey bahadr. Tkc drd ucuzdur. Bax, bu drdi lap havayca alarsan! Marius ar-ar bulvarla yuxar, qarovulxanaya sar qalxr, Sen-Jak ksin trf gedir, ban aa salaraq dnrd. Birdn alaqaranlq iind kimins onu itldiyini hiss etdi. Dnb baxanda cndr geyimli iki qz grd: onlardan biri ucaboy, arq, o birisi balacaboylu idi; qzlar yyr-yyr, tngnfs onun yanndan tb keirdilr, el bil ki, qorxa-qorxa qardlar; onlar Mariusu grmdiklri n ona toxunmudular. Qa qaralsa da, Marius onlarn gy alan solun zun, alb tklm qarq san, yilmi lyini, crlm yubkasn, yaln ayan grd. Onlar yyr-yyr bir-biril danrd. Ucaboylu qz bouq ssl deyirdi: Tulalar gldi. Az qalmd ki, mni tutsunlar. O biri qz: Mn onlar grdm, dedi, el gtrldm! El gtrldm! Marius bu mum k danndan bildi ki, jandarmlar, ya polis nfri qzlar az qala tutacaqm, qzlar gcl qab canlarn qurtarmlar. Qzlar Mariusun arxa trfind, bulvar aaclarnn altnda, bir para a lk kimi nzr arparaq, bir anda gzdn itdilr. Marius bir anla dayand. Sonra getmk istynd ayaqlar altnda boz rngli, balaca bir zrf grd. yilib zrfi gtrd. Bu, konvert oxayrd, grnr, iind kaz vard. Dnrk z-zn dedi: Grnr, o bdbxt qzlardan db! Qaydb qzlar ard, cavab vern olmad; bu qrara gldi ki, yqin, onlar uzaqlamlar; zrfi cibin qoyub, nahar elmy getdi. Yolda, Muftar ksinin dar bir yerind, qara rtk altnda bir uaq tabutu grd; tabut stul stn qoyulmudu, stnd d bir am yanrd. Alaqaranlqda qarsna xan iki qz onun yadna dd. Yazq balalar! dey dnd, sizin n z balalarnzn lmn grmkdn daha kdrli eylr vardr: bu da onlar pis yolda grmkdir!

Onun qmgin dnclrini pozan bu klglr hafizsindn silindi, o, yen d adt etdiyi kdrin dald. O, yen d aq havada, parlaq gn altnda, Lksemburq bann gzl aaclar arasnda altaylq sevgini v xobxt gnlrini xatrlad. O, z-zn deyirdi: Gr mn n gnlr qaldm! ndi d mnim qabama qz xr, ancaq vvllr mn mlklr rast glirdi, indi ifritlr rast glir. NC FSL. Drdzl. Marius axam soyunub yatanda bulvardan tapd zrf srtknn cibind lin toxundu. Zrf onun lap yadndan xmd. O, bel qrara gldi ki, zrfi ab oxusun: gr zrf, dorudan da, qzlarnsa, blk, nvanlar kazda yazlm oldu; hr halda, sahibin qaytarmaq n orada bir mlumat olar. Marius zrfi ad. Zrfin az yapdrlmamd, iindki mktublarn da az aqd. Burada drd mktub vard. Hr mktubun stnd kim ataca yazlmd. Mktubun drdndn d pis ttn qoxusu glirdi. Birinci mktubun stnd bel bir nvan yazlmd: Hrmtli v ismtli xanm de markiz Qrer, deputatlar palatas qabandak meydanda ev ... Marius dnd ki, blk, mktubda mn lazm olan mlumat tapdm, bird ki, mktubun az yapdrlmamd, bunu oxumaq qbaht hesab edilmz. Hrmtli xanm, markiza! fqt v mrhmt xeyirxahl o xeyirxahlqdr ki, cmiyyti baqa hr bir xeyirxahlqdan daha mhkm birldirir. Xristian hisslri il qlbinizi doldurun, sdaqtin v mqdds ligitimizmi iinin qurban olan flaktzad bir ispaniyalya rhmedici nzr saln: hmin bu ligitimizm stnd o z qann tkm, btn var-yoxunu v baqa hr eyini vermi ki, bu ii mdafi etsin, indi is o, dhtli yoxsulluq iinddir. O, bh etmir ki, Siz cnablar ona kmk etmkdn kinmzsiniz, thsil v trbiy grm, bdnind ox-ox yara yeri olan ncib bir hrbi adam n son drc ar olan gzran ynglldirmyi arzu edrsiniz. nsanprvrliyin Sizi ruhlandracan, hm d Sizin hsntvcch gstrcyinizi qabaqcadan nzrd tuturam, zira xanm markiza bel bdbxt camaata hmi hsntvcch gstrir. minm ki, bizim xahiimiz yerd qalmayacaq v bizim minntdarlmz xanm markiza haqqnda n xo xatirlri mhafiz edckdir. Hrmtli xanm, gstrdiyim hrmtin smimi olduuna min ola bilrsiniz. spaniyal kabaleri kapitan, Fransada snacaq tapan royalisti hal-hazrda Vtnin qaydan, lakin pulu olmadndan yoluna davam ed bilmyn Don Alvares. Mktubda nvan yox idi. Marius nvan tapmaq midil o biri mktubu gtrd: konvertin stnd bu szlr yazlmd: Hrmtli v izztli xanm qrafinya de Monvern, Kaset ksi, ev 9. Marius mktubda bu szlri oxudu: Hrmtli v izztli xanm qrafinya! Siz bdbxt bir ailnin, alt uan anas mracit edir, bu uaqlardan n kiiyinin skkiz ay tzc tamam olmudur. Axrnc uaqdan sonra mn hmi xst oluram. Be aydr ki, rim mni atb getmidir. Yaamaq n he bir eyim yoxdur, gzranm ox ardr... Hrmtli xanm, Siz lahzrt pnah gtirn v Siz drindn hrmt bslyn Balizar xala. Marius nc mktubu ad; bu da o birilr kimi xahinamdn ibartdi; mktubda bu szlri oxumaq olard:

Sen-Deni v O-Fer klri tinind dkan olan, toxucu mmulatla topdansatma alveri edn, seici cnab Paburjoya. Csart edib bu mktubla Siz mracit edirm, mqsdim d budur ki, z qiymtli meyilinizl mni xobxt etmnizi Sizdn xahi edm v Sizi bir dbiyyatnn taleyi il maraqlandram, o dbiyyat bu yaxnda komediya teatrna bir dram gndrmidir. Dramn mndricsi tarixdn gtrlmdr. Hadisnin vaqe olduu yer d mperiya dvrnd Overndir. slubu saddir, ycamdr v el znn edirm ki, bzi mziyytlrdn mhrum deyil. Drd yerd oxumaq n kuplet verilir. srd mzhki, ciddi v gzlnilmz vziyytlr xarakterlrin rngarngliyi il, hm d btn intriqaya rvnq vern yngl romantik hallarla birldirilmidir, bu intriqa is dolaq bir yol kedikdn sonra, bir sra sarsdc vziyytlrdn v gzlnilmz parlaq shnlrdn sonra gtirib, nticy xarr. Mnim balca vzifm masir insann get-ged artan tlbin, baqa szl desk, hr klk snd z istiqamtini dyin db, bu ltaq, bu qng frfraya yarnmaqdr. Btn bu mziyytlr baxmayaraq, mnim bir eydn qorxmaa sasm vardr: qorxuram ki, imtiyazl mlliflrin hsdi v xudpsndliyi nticsind mn teatrdan knar edilmi olum, zira yeni yazann qismtin n qdr aclqlar ddy mn mlumdur. Cnab Paburjo, Sizin dbiyyatlar maarifprvr surtd himay etmk sahsind qazanm olduunuz llhqhrt mn z qzm sizin yannza gndrmk qtiyytini tlqin edir; o, siz bizim ddymz flaktli vziyyti, qn ortasnda bir para rksiz v yanacaqsz qalmamz tsvir edr. Siz mracit edrk acizan rica edirm, icaz versniz, bu dram, hminin, btn glck srlrimi Siz ithaf edim, bununla mn gstrmk istyirm ki, Sizin himayniz altnda olmaq v Sizin adnzla srlrimi zintlndirmk mnim n ox qiymtlidir. gr siz iltifat buyurub lap tvazkarcasna bir hdiyy il mn hrmt ta etmi olsanz, mn drhal eir qomaa girirm, bununla da z minntdarlq borcumu vermi olaram. Mn alram bu eiri imkan daxilind n mkmml drcy qaldram v onu Siz dramdan qabaq, ap olunana qdr, hm d shndn sylniln qdr gndrim. Cnaba v xanm Paburjoya n hqiran hrmtimi ifad edirm. Janflo, dbiyyat. P.S. He olmasa 40 su. Balayn ki, zm xsn glmirm, qzm gndrirm, zira tualetimin kdrli vziyyti, fsus ki, mn evdn xmaa imkan vermir... Nhayt, Marius drdnc mktubu ad. Mktubun stnd bel bir nvan vard: Sen-Jak-dO-Pa kilssinin vlinemti olan cnaba. Bu mktubda aadak szlr yazlmd: Vlinemt! gr Siz iltifat buyurub mnim qzmn ardnca glsniz, onda msibt iind ken bir hyatn ahidi olarsnz v mn z sndlrimi Siz tqdim edrm. Bu kazlarla tan olduqda Sizin ncib qlbiniz qzn rbtl dolacaqdr, zira hr bir hqiqi filosofa qvvtli ruhi ehtiraslar mlumdur. Siz drd rik olan adamsnz, Siz baa drsiniz ki, yalnz n ar ehtiyac v bu ehtiyac az da olsa ynglldirmk zrurti adam, n qdr zabl olsa da, z yoxsulluunu tsdiq etmk n, hakimiyyt sahibi olan adamlara mracit etmy vadar edr, sanki, biz bunsuz, kmk gln kimi bunun intizarnda ldn drk iztirab kmy v elmy icaz verilmmidir. Tale bzilrin bu qdr mrhmtsiz olduu qdr baqalarna bir o qdr sxavtli v ltfkardr. Sizin glmyinizi, ya da yardm edcyinizi gzlmkl gr Siz bel bir yardm etmk fikrind olsanz acizan rica edirm, mnim rf hesab edib Siz bsldiyim drin hrmt min olasnz v bunu qbul edsiniz, sl alicnab bir r, acizan v hqiran qulunuz olan P. Fabantu, dram aktyoru Marius bu drd mktubu oxuduqdan sonra yen d he bir mlumat ld ed bilmdi. vvla, mktublarn altnda qol qoyan adamlardan he biri z nvann gstrmirdi.

kincisi, mktublar el bil drd ayr-ayr adam don Alvares, Balizar xala, air Janflo v dram aktyoru Fabantu trfindn gndrilirdi, lakin onlar hams eyni xtt il yazlmd, bu, ox qrib idi. Bundan nec bir ntic xa bilrdi? Bundan ancaq o ntic xard ki, btn mktublar bir adam yazmdr. Mslni tamamlamaq n bir eyi d qeyd etmliyik, bu is yrdln mlahiznin dqiq olduuna daha artq ehtimal yaradr: mktublarn drd d eyni kobud, saralm kazda yazlmd, hamsndan da eyni ttn iyi glirdi; aydn grnrd ki, mktublar yazan adam z slubuna mxtlif killr vermy almdr, bununla bel, mktublarn hamsnda eyni imla shvlri kmali-dbl tkrar olunurdu, dbiyyat Janflo ispaniyal kapitandan he d az shvlr buraxmrd. Bu sirrin stn amaq n llmk nahaqd. Mktublar tsadfi olaraq taplmasayd, bunun qsdn adrmaq olduunu znn etmk olard. Lakin Marius ox qmgin idi, onun htta bel bir tsadfi zarafata cavab vermy, bu oyunda itirak etmy hal yox idi: grnr, dm yol onunla bel zarafata girimk istmidi. Mariusa el glirdi ki, onun gzlrini bir eyl balamlar, bu drd mktub onunla gzbalayc oyunu oynayr, onu cinlndirir. Ancaq he bir ey gstrmirdi ki, mktublar Mariusun bulvarda rast gldiyi qzlarndr. Yqin, bunlar grksiz kazlard. Marius kazlar yen d konvert qoydu, zrfi knc atb yerin girdi. Shr saat yeddiy az qalmd, o hl yatandan durub rk yemmidi, i balamamd ki, qap yavaca dyuld. Mariusun he bir qiymtli eyi yox idi; o ancaq tcili ii olanda, evd oturarkn qapn kilidlrdi, bu da ox nadir hallarda olurdu. Htta evdn gednd d aar qfln stndn gtrmzdi. Deyingn qar ona deyrdi: Sizin eylrinizi, yqin, ourlayacaqlar! Marius da ona bel cavab verrdi: Mnim ourlanas nyim var ki? Lakin bir gn onun bir ct khn, uzunquc kmsini ourladlar; Deyingn qar bunu eidnd yaman sevindi. Qap yen d bayaqk kimi yavaca dyldu. Marius: Glin! dedi. Qap ald. Marius qabanda, masa stnd olan kitablardan v lyazmalarndan gzn ayrmayaraq sorudu: Deyingn qar, n istyirsiniz? Deyingn qarnn deyil, baqa bir adamn ssi eidildi: Balayn, cnab! Bu, spirtli iki imkdn ssi tutulan khn bir yyan bouq, titrk, batq, xrltl ssi idi. Marius tez dnb baxd, bir qz grd. DRDNC FSL. Qzlgl sfalt iind. Yaralm qap aznda hl lap cavanca bir qz durmudu. Otan qap il zbz olan pncrsindn onun stn solun iq dmd. O, arq, zgn, yazq grnl bir qz idi, onun ynind ancaq kynk, yubka vard; belin toqqa yerin ciy, sana da ciy balamd; soyuqdan tir-tir sirdi. Kynyin altndan onun arq iyinlri nzr arprd; solun znd zrr qdr d qrmzlq yox idi; cinaqlar torpaq rngind idi; llri qrmz, az aqd, dilrindn tklni d var idi; snk gzlrindn csart v biclik yard; onun bdni hl lazmi kl dmmidi, lakin baxlar xlaqsz qar baxlar idi: lli yala on be ya onun simasnda birlmidi. Xlas, bu el zif, eyni zamanda, el qorxunc mxluqdu ki, z grn il adam dht salmasa da, alada bilrdi.

Marius yerindn qalxaraq, donub qald; bu qz adamn yuxusuna girn dumanl surtlri xatrladrd. Onun, slind, he d eybcr olmamas daha ar tsir balayrd. Yqin, o, uaqlq anda qng bir qzm. Gnclik cazibdarl indi d onun simasnda xlaqszlq v ehtiyac nticsind vaxtndan vvl ba vern qocalqla mbariz edirdi. stn qara buludlar alan solun gn qn axam fqind snn kimi, bu on alt yal qzn da znd gzllik alar snrd. Demk olmazd ki, onun z Mariusa he tan deyil. Mariusa el glirdi ki, onu haradasa grmdr. O, qzdan sorudu: Siz n lazmdr, xanm? Qz yen d srxo katorqa dusta ssi il cavab verdi: Cnab Marius, siz mktub gtirmim. O, Mariusun adn sylyirdi, bu qayda il Mariusun bhsi qalmrd: qza el o lazmm. Yax, bu qz ax kimdi? O haradan mnim adm bilir? Qz dvt edilcyini gzlmdn otaa girdi. O el bir qtiyytl, el aq-saq da il iri girdi ki, bundan adamn ryi sxlrd, iri girn kimi d hr ey, htta Mariusun ydrlmam yatana da baxmaa balad. Onun aya yalnd. Yubkasnn iri-iri deiklrindn uzun qlar, arq dizlri grnrd. Soyuqdan btn bdni sirdi. Onun lind, dorudan da, bir mktub vard, mktubu Mariusa verdi. Marius mktubu aanda grd ki, konvert yapdrlan iri, enli kaz hl qurumamd. Demli, mktub uzaqdan glmirdi. Mktubda bu szlr yazlmd: Cavan olan, mnim sevimli qonum! Sizin mn olan mrhmtkarlnz ondan bildim ki, alt ay bundan vvl mnim mnzil borcumu vermidiniz. Bunun n siz xeyir-dua edirm, cavan olan. Mnim byk qzm siz danar: iki gnd ki, bizim drdmz d bir para rksiz qalmq, arvadm xstdir. Mn gman edirm ki, shv etmrm, gr bel bir midl zm rk verm ki, sizin alicnab qlbiniz bunun nticsind mrhmt glr, mnim kmyim atmaq arzusunu v z sxavtinizdn, lap azca da olsa, biz ta etmk fikrini tlqin edr. Siz smimi hrmt bslyn nec ki, insan nslinin vlinemtlrin bel hrmt etmk lazmdr Jondret. P.S. Mnim qzm sizin srncamnz gzlyck, zizim cnab Marius. Bu mktub Mariusu dnndn bri mul edn o qrib hadisni aydnladrmaq mslsind qaranlq zirzmid yandrlan am rolunu oynad. Hr ey birdn aydn oldu. O biri mktublar kim yazmdsa, bunu da o adam yazmd: eyni xtt, eyni slub, eyni imla, eyni kaz, eyni ttn qoxusu! Burada be mktub, be yaz, be ad, be d imza vard, amma yazan bir adamd. Bu drd adamn ispaniyal kapitan don Alvaresin, uaqlar olan bdbxt Balizarn, dram airi Janflonun, sabiq aktyor Fabantunun bir ad vard bu da Jondret idi; lakin bu Jondret deyiln adamn ad, dorudan da, Jondret idimi bu z d bhli idi. Marius xeyli vard ki, Qorbonun daxmasnda yaayrd, lakin, yuxarda deyildiyi kimi, ox nadir hallarda z zavall qonularn grrd. Onun fikri ox-ox uzaqlarda idi: bizim fikrimiz haradasa gzlrimiz d oradadr. Yqin, o, koridorda v pillknd jondretlr - bir ne df rast glmidi, lakin bu adamlar ona ancaq klg kimi grnmd. Marius onlara o qdr az diqqt yetirirdi ki, dnn axam bulvarda Jondretin qzlarna rast glnd bu qzlar, he bhsiz, Jondretin qzlar idi onlar tanmad; indi otaa girn qz da Mariusa, mrhmt v nifrtl brabr, ox tutqun kild, ox tinlikl bu qz vvllr haradasa grdyn xatrlatmd. ndi hr ey aydn oldu. Marius bildi ki, onun qonusu Jondret, n ar yoxsulluq drcsin ataraq, yax v fqtli adamlarn mrhmtindn sui-istifad etmy balam, pekar dilni

olmudur, baqalarnn nvann yrnrk, varl v drd biln adam hesab etdiyi xslr uydurma ad altnda mktub yazr, qzlar da bu mktublar ba ver bilck hr thlky dzrk, aparb sahiblrin verirdi. Lakin qzlarn bel bir thlky rast glcyi Jondreti qtiyyn dndrmrd. O tale il oyuna balam, qzlarn da bu oyuna clb etmidi. Marius dnn onlarn qamasndan, qorxmasndan, tvy-tvy nfs almasndan, qulana atan orular ifadsindn duyurdu ki, o bdbxtlr, yqin, baqa pis i d grrlrmi. Marius baa dd ki, insan cmiyytinin indiki vziyytind btn bu rait bu iki sfil mxluqu n qz, n qz ua, n arvad olan, hm qbahtli, hm d gnahsz olan, yoxsulluun trtdiyi bu iki eybcr mxluqu - meydana gtirmy bilmzdi. Onlar n ad, n ya, n cinsiyyti olan, eyni drcd hm xeyr, hm d r laqeyd qalan, beikdn xan kimi hr eyi srbstliyi, xeyirxahl, vzif hissini itirn zavall mxluqlard. Onlarn qlbi dnn alan, bu gn solan, yola drk palq iind xar olan, nhayt, araba altnda ziln iy bnzyirdi. Marius heyrt v kdr dolu nzrl qza baxrd: qz onun mansardnda bir xyal tklifsizliyi il gziirdi. O, cld hrkt edir, z geyimindn zrr qdr d utanmrd: onun yaxas dymlnmmidi, crq kynyi tez-tez enir, az qalrd ki, lap qurana dsn. O stullar trpdir, komod stndki tualet eylrinin yerini dyiir, sliqsiz hala salrd, Mariusun paltarna toxunur, btn knc-buca li il yoxlayrd. Birdn o, ucadan dedi: Gr ha, burada gzg var! Otaqda tk imi kimi vodevillrdn oynaq kupletlr v paralar oxumaa balad; o, xrltl, bouq bir ssl oxuduundan bu nmlr qmgin xrd. Lakin onun hrktlrind hyaszlqla brabr, bir grginlik, narahatlq v qorxu duyulurdu. Hyaszlq bzn hyann stn rtr. Otaqda bel nlik ed-ed rpnan bu qz kimi adama kdr vern baqa bir ey tsvvr etmk tindi: o, z hrktlri il gn indan rkrk yerindn qalxan, ya da qanad qrlan quu yada salrd. Hiss olunurdu ki, bu qz baqa cr trbiy olunsayd, baqa bir rait dsydi, onun adama qar olan canl, evik, srbst dasnda xo v cazibdar bir ey ola bilrdi. Heyvanlar almind gyrin yaranan mxluq dnb dniz qartal olmur. Bel bir eyi ancaq insanlar arasnda grmk olar. Marius dncy dalaraq, ona mane olmurdu. Qz masaya yaxnlab dedi: Ah, kitablara bax! Onun snk gzlri parldad. Sonra lav etdi: Mn d oxuya bilirm, onun ssind sevinc duyulurdu, o da bir eyl fxr ed bilmidi, bu, hr ks xas olan bir hissdir. Masa stndki aq kitab cld gtrb, ox srtl oxumaa balad: General Boden z briqadasnda olan be batalyonla Vaterloo l ortasnda olan Homon qsrini tutmaq mrini ald... Qz bunu oxuyaraq dayand: H, Vaterloo! Bu, mn tandr. ox-ox bundan vvl bel bir vuruma olub. Atam o vurumada itirak edib. Atam imperator ordusunda qulluq etmidir. Biz hammz ox qddar bonapartyq, biziml zarafat elm! Vaterloo orada ingilislrl vurumuuq. Qz kitab yerin qoyub, qlmi gtrd, yen ucadan dedi: Mn yaza da bilirm! Sonra qlmi mrkkb batrd, Mariusa sar dnrk sorudu: Baxmaq istyirsinizmi? Mn bir ey yazm. Marius cavab vern kimi qz masann stnd olan a vrq bu szlri yazd: Tulalar gldi. Qlmi ataraq dedi: Shv yoxdur. Yoxlaya bilrsiniz. Mni bacmla bir yerd oxudublar. Biz hmi indiki kimi olmamq. Bizi onun n hazrlamrdlar ki, biz gedib... Qz susdu, parlts snn bir nzrl Mariusa baxd, sonra qhqh il glrk dedi:

 E-eh! onun bu ifadsind hyaszlqla boulan byk bir msibt duyulurdu. El o saat da n bir n havas il oxumaa balad: Biz acmq, ay ata. Evd rk d yoxdur. yrk, ay ana. Ltk, ax soyuqdur. Titr, Nanetta. Hnkur, Janetta! Kupleti oxuyub qurtaran kimi yen d dedi: Cnab Marius, siz he teatra gedirsinizmi? Mn gedirm. Mnim bir qardam var, o, aktyorlarla dostluq elyir, hrdn d mn bilet gtirir. Amma mn qalereyan xolamram, ora darsqaldr, adam narahat olur. Ora qara camaat gedir, hrdn elsi d gedir ki, onlardan pis iy glir. Sonra diqqtl Mariusa baxd, onun gzlrind qrib ifad vard: Cnab Marius, he bilirsinizmi, siz ox qng olansnz! El o anda onlarn fikirlrindn eyni ey kedi: Marius bundan qzard, qz glmsdi. Qz szn davam edrk dedi: Siz mn he fikir vermirsiz, mn, cnab Marius, sizi tanyram. Mn burada, pillknd, sonra da Austerlits kndi yaxnlnda siz rast glmim, bir ne df sizin orada yaayan Mabef adl qocann yanna getdiyinizi d grmm. Amma prtlaq sa siz ox yarar. O alrd ki, z ssin ox mehriban bir ifad versin, ancaq pltdan baqa bir ey xmrd. Szlrdn bzisi klavii atmayan klaviaturda itn ss kimi qrtlaqla dodaq arasnda itib gedirdi. Marius yavaca geri kildi. zn xas olan soyuq ifad il dedi: Mnd bir paket var. El gman edirm ki, o, sizindir, xanm. caz verin onu siz qaytarm. Marius iind drd mktub olan paketi ona verdi. Qz lini-lin rparaq ucadan dedi: Bunu axtarmadmz yer qalmayb! Sonra tez paketi qapb ad: lahi! Bacmla mn bunu n qdr axtarmq! Demli, bunu siz tapbsnz? z d, yqin, bulvarda, elmi? Ayr yerd ola bilmz. Bilirsinizmi, qaanda qoltuumuzdan db. z d bacmn axmaqlndan! Qaydb axtardq, tapa bilmdik. Sonra daha istmdik ki, evd bizi ktklsinlr, ax niy ktklnk, niy ktklnk? Evdkilr dedim ki, mktublar aparb verdik, hr yerd biz dirsk gstrdilr! Budur onlar, mnim ziz mktublarm! Siz ndn bildiniz ki, onlar mnimdir? Mlum eydir ndn bilmisiniz xtdn! Demli, dnn qaanda biz sn toxunmuuq? El qaranlqda he bir ey grmk mmkn deyildi! Mn bacmdan sorudum: O kim idi, kii idi?Bacm da dedi: El bil, kii idi. Qz bu arada paketdn Sen-Jak-d-O-Pa kilssi vlinemtlrindn olan cnaba xahinamsini xartd. H, bu kaz gnorta ibadtin gln qocaya yazlb! Lap yerin dd. Aparb verim, blk, shr yemyin biz bir ey verdi. Sonra yen glrk izah etdi: Bu gn biz shr yemyi yesk, bilirsinizmi, bu n demkdir? Bu o demkdir ki, bu gn shr biz sraagnk shr yemyini, sraagnk nahar, dnnki shr yemyini, hamsn da bir oturuma! Bax, bel! Grrsnz d! Bu da azlq els, onda gbrin, kpklr! Bu szlr Mariusa bu bdbxt qzn n n gldiyini xatrlatd. O, jiletinin ciblrini axtard, bir ey tapmad. Amma qz susmurdu, el bil, Mariusun burada olmas tamam yadndan xmd.

 Mn hrdn axamlar evdn xb gedirm. Hrdn he shr kimi qaytmram. Ken q, bura kmmidn vvl, bir krp altnda yaayrdq. El olurdu ki, soyuqdan donmamaq n bir-birimiz sxlrdq. Bacm alayrd. Ah, o su! Adama el qm-qss gtirirdi! styirsn zn suya atb boasan, z-zn deyirsn: Yox, su soyuqdur! Mn n vaxt alma gldi, lap tk gedirm. Hrdn gecni qanovda qalram. Bilirsinizmi, gec bulvarla gednd adama el glir ki, aaclarn yaba kimi buynuzu var, evlr d Notrdam kilssi kimi qaradr, bykdr, a divarlar, el bil ki, aydr, z-zn deyirsn: Ora bax, orada su var! Ulduzlar raqban camlar kimi, el bil ki, tstlyir, klk d onlar sndrr; zn d el gedirsn, el bil, giclmisn, qulaqlarna da, el bil, ara vermdn at fnxrts glir; gec d olsa, gah orqan ssi, gah yirm man gurultusu, gah da crbcr sslr glir. Adama el glir ki, sn da atrlar, gcn yetdikc qarsan, gznn d qabanda hr ey hrlnir. Adam ox ac qalanda el qrib olur ki!.. Qz daln bir nzrl Mariusa baxd. Marius ciblrini yaxca axtardqdan sonra, axrda be frank on alt su pul tapd. Onun btn var-yoxu bu idi. Dnrk z-zn dedi: Hr halda, bu gn mnim naharma atar, sabah grk n olar. On alt sunu z n saxlad, be frank qza verdi. Qz pulu qapb ald, hycanla dedi: Bel ha! Budur, bizim d gnimiz xd! Sanki, bu gnd onun beynind olan orular ifadsinin qar ymn ritmk xasssi vard: o ara vermdn tez-tez danmaa balad: Be frank! Krnciyz! Kll! z d bel bir deikd! ntiqdir! miri uaqsnz! Adamn eqi dombalr! hsn lotulara! ki gn tr, txa, qzarm t, bimi t! Ye, dur deyinc ye, i! Qz kynyinin iyinlrini kdi, ikiqat olub Mariusa tzim etdi, dostcasna lini yellyrk, qapya sar ynldi: Salqla qal, cnab! Bu da olsa, yen qocalarmn yanna gedcym. Komodun yanndan kend orada toz iind qalm, kif atm bir para quru rk grd; byk acgzlkl ryi qapb gmirmy balad: N lzztlidir! N brkdir! Adamn btn diini qrr! Sonra xb getdi. BENC FSL. Qza-qdrin gstrdiyi gizlin pncr. Marius be il yoxsulluq, mhrumiyyt, ehtiyac iind yaamd, lakin indi min oldu ki, sl yoxsulluu grmmidir. sl yoxsulluu indi grrd. Bu yoxsulluun kabusu onun gzlri nndn tb kemidi. Dorudan da, kim ki ancaq kiini yoxsulluq iind grmdr o he ey grmmidir; qadn yoxsulluq iind grmk lazmdr; kim ki ancaq qadn yoxsulluq iind grmdr o he ey grmmidir; ua yoxsulluq iind grmk lazmdr! Kii yoxsulluun son pillsin atanda daha ana-bozuna baxmr, hr vasity l atr. Amma vay onu hat edn zif mxluqlarn halna! O adamn daha n ii var, n zhmthaqq, n ryi, n yanaca, n gmrahl, n iradsi, n d srbstliyi! O hr eydn mhrum olur. Onun xaricind, el bil ki, gn i, daxilind xlaq mli snr. Bu zlmt iind onun lin iki zif mxluq dr bir arvad, bir uaq: o hiddtl bunlar biabrla svq edir. Onda hr cr dht ola bilr. Yalnz nazik bir hasar midsizliyi qbahtdn, ya cinaytdn ayrr. Salamlq, gnclik, namus, cavan bdnin mqdds, ciddi ismti, qlb, bakirlik, ruhun brsi olan hya burada, qurtulu vasitsi axtararkn amanszca tapdanr; bu vasit namussuzluq olursa, o da qbul edilir. Atalar, analar, uaqlar, qardalar, baclar, kiilr, arvadlar, qzlar cinslrin, yalarn, qohumluun, xlaqszln, msumluun bu qaranlq qarl iind vahid bir ktl tkil edirlr, bu ktl z ksifliyi il bir mdni xatrladr. Tale onlar bir daxmaya atr, onlar bu balaca daxmada dal-dala verrk, sxlq iind mltm oturur, arabir gizlin-gizlin bir-birin

qmgin nzr salrlar. Ah, bdbxtlr! Gr onlarn bnizi nec solundur, gr onlar soyuqdan nec titryirlr! El gman etmk olar ki, onlar baqa bir planetddirlr, gndn biz gr oxox uzaqdadrlar. Bu qz Marius n, sanki, bir qaranlq mcssmsi idi. O, Mariusa gecnin yeni, iyrnc bir shifsini ad. Marius bir ey n zn mqssir hesab etmy hazrd: o hddindn artq xlya v sevgi il mul olmudu, bu ona z qonularna diqqt yetirmy imkan vermmidi. gr o, qonusunun ev kiraysini vermidis d, bu ancaq qeyri-uri bir coqunluq nticsind olmudu, baqalar da onun yerind olsayd, bu coqunlua qaplard. Lakin ondan ox ey tlb olunurdu. Bir bax da! nsan cmiyyti xaricind yaayan, gecnin qaranlnda llri il yanyrsini yoxlaya-yoxlaya z daxmasna gln bu zavall insanlar ondan yalnz bir divar ayrrd; bu adamlarla o yan-yana yaayrd; onlar qalan dnya il balayan zncirin son hlqsi o idi, bli, o idi! Bu adamlarn nfs almasn, daha dorusu, xorultusunu eidirdi, amma onlar grmrd! O hr gn, hr dqiq divar arxasndan onlarn yeriini, gliini, gediini, dann eidirdi, lakin bunlara laqeyd qalrd. Onlarn szlrind inilti sslnirdi, lakin bu iniltiy o he hmiyyt vermirdi. Onun fikri ancaq irin-irin xyallar, ba tutmayan xlyalarla, vsal mmkn olmayan sevgilrl, divanlikl muldu, lakin insanlar, onun xristian qardalar, onun xalqndan olan qardalar lap yannda lrd! z d nahaq yer lrd! Onlarn bdbxtliyin bir chtdn v myyn drcd o sbb olmudu, onlarn bdbxtliyini artrmd. nki onlarn qonusu onun kimi xyalprst deyil, diqqtli, sad, drdqalan bir adam olsayd, mlum eydir ki, onlarn yoxsulluunu duyardlar, onlar thdid edn thlk meydana xard, onlara, yqin ki, lap oxdan snacaq v yemk-imk verrdilr, onlar xilas edrdilr! Hrnd, onlar pozun, xlaqsz, kobud, htta iyrnc, rzil adam tsiri balayrdlar, buras da var ki, dilni vziyytin dn, lakin pozulmayan adam ox az olur; bir d ki, myyn bir hdud vardr, bu hdud xaricind bdbxt adamla namussuz adam arasnda olan frq silinib gedir. Hm bu bdbxt, hm d bu namussuz adamlar bir szl adlandrmaq olar: bu mum sz sfildir. Bunun n kimi mqssir etmli? Mgr insann enmsi, pozulmas daha dhtli olan yerd fqt v mrhmt zn daha byk bir qvvtl gstrmmlidirmi? El olurdu ki, Marius da sl namuslu adam tk bzn zn qar bir mrbbi kimi hrkt edr, z-zn htta layiq olduundan da artq danlard; o, zn bel xlaq drsi ver-ver, mrhmt dolu nzrini Jondretlrl onun arasnda olan divardan ayrmrd, sanki, z bax il divarn o zn nfuz etmk, o bdbxtlri isindirmk istyirdi. Divar tirlrdn v yuxa taxtadan dzldilmidi, zn d nazik suvaq kilmidi; vvllr dediyimiz kimi, divarn o trfindn sylniln hr sz, ml gln hr ss bu trfd eidilirdi. Bu szlri v sslri eitmmk n Marius kimi xyalprst olmaq lazmd. Divarn n o zn, n bu zn kaz kilmidi; divarn btn kl-ktrly grnrd, Marius bunu nzr almayaraq, diqqtl divara baxrd; xyala dalarkn d bzn tdqiq etmk, mahid etmk, yrnmk olar, bu he d dndn tdqiq etmkdn, mahid etmkdn, yrnmkdn pis olmur. Birdn o yerindn qalxd. Lap tavann dibind, yuxa taxta arasnda bucaq bir deik grd. Deiyi tutan suvaq tklmd, komodun stn xb, bu deikdn Jondretlrin otana baxmaq olard. Bzi hallarda mrhmt hissi ninki maraq oyada bilr, htta oyatmaldr da. Bu deik gizlin pncr mqamnda idi. Bir adama kmk etmk istyirsns, onun bdbxtliyini gizlinc mahid etmkdn pis ey yoxdur. Marius dnrk dedi: Bu adamlar kimdir, orada nlr olur bunu bilmk lazmdr. Komodun stn qalxd, gzn deiy qoyaraq baxmaa balad. ALTINCI FSL. Yrtc z zaasnda. hrlrd, melrd olduu kimi, cnglliklr var; n hiylgr, n dhtli eylr burada gizlnir. Lakin hrd gizlnnlr amanszdr, rzildir, alaqdr, baqa szl, irkindir;

melrd gizlnilnlr amanszdr, vhidir, zmtlidir, baqa szl, gzldir. hrlrd d, melrd d zaa var, lakin heyvan zaas insan zaasndan stn tutulmaa layiqdir. Maaralar fahixanadan yaxdr. Marius da burada fahixana grd. Marius kasbd, ota da kasbca bir otaqd, lakin onun kasbl nciban kasblqd; mansard da zn layiq halda idi: tmizdi, sliqli idi. Amma onun baxd yer iyrnc vziyytd idi: funtli idi, irkdi, bulaqd, qaranlqd, murdard. Otan btn mxllfat bir hsir stuldan, bir salxaq masadan, bir ne qrq dn, kncd qoyulan iki hdsiz drcd irkli yataqdan ibartdi. Otaq ancaq hrmk toru basm, drd xrdaca si olan dam pncrsindn iqlanrd. Pncrdn d ancaq insan zn vahimli bir xyal zn oxadacaq drcd iq drd. Divarlar, el bil ki, yaral-xoral idi: dhtli xstlikl eybcrlmi insan sifti kimi badan-baa para-para qartmaq balamd, apq-apqd. Rtubt irk kimi divarlardan szlb tklrd. Hr trfd kmrl kilmi nalayiq killr grnrd. Mariusun kiray etdiyi otan, pis d olsa, krpic dmsi vard; amma burada n da, n taxta dm vard; ardan gill suvanm, ayaq altnda qaralm khn rts stnd gzirdilr. Bu qaln toz basm, he sprg dymyn kl-ktr yerd khn ayaqqablar, ev tuflilri, irkli cr-cndr eylr, qrib brclr kimi ora-bura splnmidi; amma otaqda buxar vard, buna gr d onun illik kiraysi qrx frank idi. Buxarda hr n desn vard: manqal da, qabqacaq da, sndrlm taxta da, mxdan aslm cr-cndr da, qu qfsi d, gl d, yava-yava ildayan alov da. ki ksv ar-ar tstlyirdi. Bu ardaq ox byk olduu n daha dhtli grnrd. Onun hr yerind girinti-xnt, knc-bucaq, qaranlq kk, aac at, krfz oxar yerlr nzr arprd; knc-bucaqda dhtli, drin uxurlar vard; adama el glirdi ki, bu uxurlarda yumruq boyda hrmklr, ayaq boyda mrymqurdlar, blk d, lap insanabnzr jdahalar gizlnir. Bir arpay qapnn, biri d pncrnin yannda idi, hr ikisi d el qoyulmudu ki, bir trfi buxarnn divarna dyirdi. kisi d Mariusun ota il zbzd. Kncd, Mariusun baxd deikdn bir az knarda, divarda qara rngli, taxta rivli rngli qravr aslmd, qravrn altnda iri hrflrl yuxu sz yazlmd. Qravrd yatan bir qadn v onun dizlri st yuxulayan krp uaq tsvir olunurdu; onlarn ba stnd, buludlar arasnda bir qartal uurdu; qartaln caynaqlarnda tac vard; qadn yuxulu-yuxulu tac uan bandan knara itlyirdi; qravrn arxa trfind Napoleon, iq iind, sar kapitelli mavi stuna syknrk, ayaq st durmudu; stunda bu szlr yazlmd: Morenqo Austerlits ena Varam Elou. Qravrn altnda, yerd, divara, taxta pannaya oxar enli bir taxta sykdilmidi. O, trsin qoyulmu bir kl, o biri zn czma-qara kil kilmi ktanl taxtaya, divardan gtrlm bir aynaya bnzyirdi, el bil, onu yen d divardan asmaa macal tapmrdlar. Masann stn qlm, mrkkb v kaz qoyulmudu; masann arxasnda altm yal, qsaboylu, arq, qaqabaql, solun zl bir adam oturmudu; onun hiylgr, srt baxnda tvi v hycan grnrd; zdn o n alaq adama oxayrd. Lafater bu adam grsydi, onu mhkm davakar il qrifin qarndan ml gln bir ey hesab edrdi; yrtc qula hiylgr adam bir-birini tamamlayaraq, z irkinliklrini artrr: hiylgr adamn xsusiyytlri yrtc qua alaqcasna sift, yrtc quun xsusiyytlri hiylgr adama dhtli bir sima verir. Masa arxasnda oturan adamn uzun, a saqqal vard. O, qadn kynyi geymidi. Onun bayrda qalm a, cod tk basm d v qollar, kynyinin altndan irkli alvar, uzunboaz, yrtq kmsi grnrd; barmaqlar kmsinin yrtndan bayra xmd.

Aznda ubuq vard; o, ubuq kirdi. Zaada rk yox idi, amma ttn hl vard. O ns yazrd, yqin ki, Mariusun oxuduu mktublardan yazrd. Masann knarnda qrmz cildli, dalm, khn bir kitab vard; kitabn mtb vrqinin on ikidn bir hisssi hcmind olan qdim format gstrirdi ki, bu, romandr. Cildin stnd iri, ba hrflrl kitabn ad yazlmd: ALLAH, KRAL, NAMUS v XANIMLAR, DKREDMNLN SR. 1814-c il. Qoca z-zyl dana-dana yazrd, Marius onun dediyi szlri eidirdi. O deyirdi: Bir grn ki, lndn sonra da brabarlik yoxdur! Gedin bir Per-Laez! yanlar, dvltlilr tlnin stnd, da dmnin, yasmn aaclar kilmi xiyabanda dfn edilir. Onlar ora katafalkda gtirirlr. Xrda-xurtlar, ltlri, uursuzlar onlarn qeydin qalan kimdir! palq diz kimi olan drnin dibind, balaca bir uxurda, lehm iind basdrrlar. Orada basdrrlar ki, tez rsnlr! Onlarn yanna gedn kimi yz df kllmayallaq olub uxura drsn. O, ssini ksib yumruunu masaya vurdu, dilrini qcrdaraq, lav etdi. Hamsnn boazn diiml gmirrdim! Buxarnn yannda yaln ayaqlarn altna yaraq kk bir arvad oturmudu, zdn ona hm qrx, hm d yz ya vermk olard. Onun da ynind bir kynk vard; khn mahudla yamanm yubka geymidi. Yubkann yarsn kobud ktandan tikilmi dlk rtrd. Bu qadn bzs d, ikiqat olub yils d, ox hndrboylu olduu grnrd. rinin yannda azmana oxayrd. Onun dn dm sar-krn, iyrnc sa vard, tez-tez d yast drnaql, ildayan, kk barmaqlarn sana soxurdu. Masa stndki kitab hcmind aq bir kitab onun yannda atlb qalmd bu, yqin, romann ard idi. Marius yataqlardan birind rngi meyit kimi aarm yarlpaq, uzundraz bir qz grd; o, qlarn aa sallayaraq oturmudu, z d, el bil ki, n grr, n eidir, n d nfs alrd. O, he bhsiz, Mariusun yanna gln qzn kiik bacs idi. lk baxda ona on bir-on iki ya vermk olard. Lakin diqqtl baxdqda siz grrdiniz ki, onun ya on drddn az deyil. Bu hmin qzd ki, dnn axam bulvarda deyirdi: Mn el kildim! El kildim ki! O, xeyli vaxt inkiaf etmyn, sonra birdn byyn clz qzlardan idi. Bel zavall, miskin insan hrsi yetidirn itillik d yoxsulluqdur. Bu cr insanlarn n uaql, n d ilk gncliyi olur. Onlar on be yanda ikn on doqquz, on alt yanda is iyirmi yanda qza oxayrlar. Onlar bu gn qz, sabah arvaddrlar. Onlar, sanki, hyat tez baa vermk n qsdn yyryyr gedirlr. ndi bu qz, el bil ki, krp uaqd. Otaqda he bir ey mkl mul olunduunu gstrmirdi: orada n dzgah, n chr, n d bir alt vard. Bucaqda dmir bir lom atlb qalmd, bu, bhli grnrd. Burada midsizlik lamti v lm xbrisi olan ar bir tnbllik hkmfrma idi. Marius bir ne dqiq bu ota nzrdn keirdi, ora qbirdn d dhtli idi, nki hiss olunurdu ki, burada hl insan qlbi titryir, hl hyat rpnr... ardaq, zirzmi, maara, o yerd ki ictimai ehramn n aa hisssind yoxsullar qaynar bu hl srdab deyil, srdabnin balancdr; dvltlilr z kaanlrin giriln yeri byk bir clalla bzdiyi kimi, hmi yoxsulluqla yan-yana duran lm d n ar ehtiyaclar z qapsnn azna qalaq-qalaq yr. Qoca susdu, arvad birc klm d sz demdi, qz, el bil ki, nfs almrd. Ancaq qlmin xrlts eidilirdi. Qoca yaza-yaza yen d deyirdi: claflar! claflar! Ham clafdr! Qadn Sleyman klamna oxar bu sz eidnd ah kdi: Sakit ol, dostum. Drd km, zizim. Btn bu rzil adamlar he ona layiq deyillr ki, sn onlara yazrsan, mnim istkli rim! nsanlar soyuqda bir-birin nec sxlrlarsa, yoxsulluqda da bir-birin el sxlrlar, lakin onlarn qlbi bir-birindn uzaqlar. Aydn grnrd ki, bu qadn bir zamanlar z rini sevmy n

qdr qabil imis, bir o qdr sevirmi. Amma bu sevgi, grnr, onlarn bir-birin qar gndlik mzmmtlrind, ailni zn ar gzran altnda snb getmidi, onun ancaq kl qalmd. ox vaxt el olur ki, mehribanlq ifad edn szlr sevgi hissindn ox yaayr. Onun az zizim, dostum, mnim istkli rim des d, qlbi susurdu. Qoca yen d yazmaa balad. YEDDNC FSL. Strategiya v taktika. Marius iztirab dolu qlb il z mahid mntqsindn dmy hazrlard ki, bir ss onun diqqtini clb etdi: bu, onu z yerind saxlad. ardan qaps birdn taybatay ald. Qocann byk qz qap aznda grnd. O, kobud kii kmsi geymidi; km pala batmd, topua qdr bulamd; qz soyuqdan qpqrmz qzarmd; ynindki yrtq plaa brk-brk brnmd; Marius bir saat bundan vvl bu pla onun ynind grmmidi; grnr, onda pla xarb bayrda qoyubmu ki, Mariusun ona daha artq yaz glsin, yqin, otaqdan xanda yen d geyibmi. Qz iri girib qapn applt il rtd, dayand ki nfsini drsin, nki o, brk tvyrd; nfsini drdikdn sonra qalibiyytl v sevincl rd: Glir! Atas gzlrini yazdan qaldrd, anas ban qaldrd, bacs he qmldanmad da. Atas sorudu: Kim glir? O cnab. Filantrop? H. Sen-Jak kilssindn? H. Hmn o qoca? H. O glck? Bu saat glck. Mnim ardmca. Lap dqiq bilirsn? Yqin. Dorudan da, glck? Kiray etdiyi bir karetada glir. Karetada! Bu ki xalis Rotilddir! Jondret yerindn qalxd. Sn haradan bunu dqiq bilirsn? gr o, karetada glirs, bs sn niy ondan tez gldin? Bar nvann verdin ona? Dedin ki, bizim qap dhlizin lap axrnda, sa trfdki qapdr? Allah el ely ki, dolaq salmaya! Demli, sn onu kilsd grdn? O, mnim mktubumu oxudu? Sn n dedi? Ta-ta-ta! Tlsm, qoca! Qulaq as. Gedib girdim kilsy; grdm ki, o vlinemt z yerind oturub; qabanda reverans eldim, sonra da mktubu verdim. O, mktubu oxuyub sorudu: Qzm, siz harada yaayrsnz? Dedim: Cnab, mn sizi apararam. O dedi: Yox, siz nvannz verin, mnim qzm bzi eylr almaldr, mn kareta tutaram, sizinl bir vaxta glib xaram. Mn nvanmz ona verdim. Evin yerini deynd o, el bil ki, bir ey tccb eldi, el bil ki, trddd eldi; sonra dedi: Hr halda, glrm! Dua qurtard, mn onun z qz il kilsdn xdn, fiakra mindiyini grdm; mn, lbtt, yadmdan xartmadm, dedim ki, bizim qapmz koridorda axrncdr, sa trfddir. Sn haradan bildin ki, o glck? Mn bu saat fiakr grdm, o, Kiik Bankir ksindn dnd. Mn d yyr-yyr gldim.

 Kim sn dedi ki, bu, hmn fiakrdr? Mn nmrsini grmdm. Yax, nmrsi nedir? Drd yz qrx. Bel. Qz, sn axmaq deyilsn. Qz dikbalqla atasna baxd, ayaqqabsn gstrrk dedi: Blk d, axmaq deyilm, ancaq bundan sonra bu yrtq kmni geymycym; neynirm bunlar! vvl budur ki, bunlarda adam soyuqlaya bilr, sonra da palq lap mni tng gtirib! kmnin ki islanm alt yolda appldayr ap-ap-ar! adamn lap zhlsini tkr! Bundansa ayaqyaln gzsm yaxdr. Jondret qznn kobud ifadsi qarsnda mlayim ssl dedi: Dorudur, ancaq sni ayaqyaln kilsy buraxmazlar. Kasblarn da ayaqqabs olmaldr, sonra ac-ac lav etdi, Allah-taalann yanna ayaqyaln getmk qadaandr, sonra yen d onu maraqlandran msly qaydaraq sorudu, sn lap dqiq bilirsn ki, o, glck, h? Qz dedi: O, mnim ardmca glirdi! Qoca qddini dzltdi. Onun zn, sanki, iq kd. Eidirsn, arvad? dey rd, bizim filantrop bu saat glck. sndr. Qadn zn itirrk, yerindn trpnmdi. Jondret gzbalayc cldliyil buxarnn stndki snq boazl barda tapb ksvlrin stn su ildi. Sonra byk qzna dnrk mr etdi: Stulun hsirini qopart! Qz onun szn baa dmdi. Jondret stulu qapb zn sar kdi, kmsinin daban il onun hsir oturacan vurub dedi. Aya deikdn o trf kedi. Sonra ayan stulun deiyindn xara-xara qzndan sorudu: Bayr soyuqdur? Yaman soyuqdur, qar yar. Jondret pncr qabanda, arpayda oturan kiik qzna sar dnb bard: Tez! D arpaydan, tnbl! Sndn he bir xeyir yoxdur! ni sndr! Qz titry-titry arpaydan yer atld. Jondret tkrar etdi: ni sndr! Qz heyrt iind donub qald. Atas yen d rd: Eidirsn n deyirm?! ni sndr. Qz qorxa-qorxa, itatkarlqla pncsi st qalxb yumruunu y vurdu. Pncr si ilikilik olub yer tkld. Jondret: Yax, dedi. Onun fikri v diqqti bir msl trafnda toplanmd, o, qti hrkt etmy hazrd. O, iti nzrl ardan btn knc-bucan gzdn keirdi. Bu saat o eynn vurumadan qabaq son mrlri vern bir srkrd idi. Qadn is bu vaxta qdr he ssini d xartmrd; o yerindn qalxd, bouq bir ssl, ar-ar, szlri uzada-uzada sorudu: zizim, n etmk istyirsn? o el danrd ki, sanki, szlr boaznda iliib qalrd. ri ona bel cavab verdi: Uzan arpayda! Bu sz etiraz qbul etmyn bir ifad il sylnilmidi. Jondretin arvad mr itat edrk, zn ar-ar arpayya yxd. Bu zaman kncdn alay ssi eidildi.

Jondret rd: Yen n olub? Jondretin kiik qz buxar yanndak bucaqdan xmayaraq, qana bulam lini gstrdi: pncr sini sndranda lini ksibmi. Astadan alaya-alaya anasnn arpaysna yaxnlad. ndi onun nvbsi atmd. O, cld yerindn qalxaraq rd: Bir bax da! Bunun hams snin gicliyindndir! Snin ucbatndan onun lini ksib! Jondret dedi: Daha yax! Bunu mn nzr almdm. Qadn rd: Nec? Daha yax? Sus! Mn sz azadln lv edirm! Sonra ynindki qadn kynyindn bir para crb tez-tlsik qzn qan axan lini sard. Bunu qurtardqdan sonra geydiyi crq kyny mmnuniyytl baxd. Kynk d lazmi qaydadadr! Hr ey lap yax dzlib. Buz kimi soyuq klk pncrdn vyldayr, otaa soxulurdu. riy duman dolub hr yeri brd: el bil ki, gz grnmyn bir l hiss olunmadan ota amtl pamba tuturdu. Pncrnin snq sindn bayrda qar yad grnrd. Dnn Sretenye gninin xbr verdiyi soyuq, dorudan da, dmd. Qoca trafna baxd, sanki, o, gzdn qaan bir eyin olub-olmadn dqiqldirmk istyirdi. Khn dmir kryi gtrb, su spdiyi ksvlrin stn kl tkd ki, onlar he grnmsin. Sonra bdnini dikltdi, kryini buxarya sykyrk dedi: ndi biz filantropu qbul ed bilrik. SKKZNC FSL. Orular yuvasnda iq. Byk qz atasna yaxnlad, lindn tutub dedi: Gr nec yrm! Atas: ox byk ey olub! dedi. Mn sndn d brk yrm! Qzn anas acql-acql rd: Bli d, snin haln hmi hamnnkndan pis olur! ri: Yum azn! dedi. Arvadna el baxd ki, o, drhal ssini ksdi. Bir anla sakitlik oldu. Byk qz plann tyin sram pal soyuqqanlqla tmizlyirdi, kiik qz yen d iini k-k alayrd; anas onun ban qucaqlayaraq, p-p astadan deyirdi: Alama, mnim glm, sndn xahi elyirm, tez saalacaq, alama, sonra atan acqlanar. Atas rd: Onun szn baxma: ala, ala! Bel d lazmdr! Sonra byk qzna sar dnd: Bel d haramzadlik olar, glib xmad! Birdn o, biz he trif gtirmdi, onda nec?! Grnr, onda mn nahaq yer odu sndrmm, stulun hsirini demim, kynyi crmam, ni sndrmam?! Qzn anas pldad: Qzn da lini yaralamsan! Jondret szn davam etdi: Bizim bu xaraba ardan nec soyuq olduu siz mlumdurmu? Yax, birdn o vcud durdu glmdi? H, onun n fikird olduunu bilirm! O istyir ki, biz onu gzlyk! O, bel fikirlir:

Gzlyrlr! Onlar el buna gr d yaayrlar! Ah, mnim onlardan zhlm gedir! Btn dvltlilri mn lap sevincl, adyanalqla, frhl, lap mmnuniyytl boazlardm! Btn bu dvltlilri! Btn bu xeyriyyilri, irindilli riyakarlar! O xeyriyyilr, o riyakarlar ki, kilsy ibadt gedirlr, keilrin pis-pis dalarn gtrrlr, keilrin gstrii il i tuturlar, kei fsanlri danrlar, el gman edirlr ki, onlar la cinsdn olan insanlardr. Onlar biz bizi alaltmaq n glirlr! Biz paltar balamaq n glirlr! Onlarn fikrinc, he drd suya da dymyn bu khn eylr paltardr! Biz rk vermy glirlr! Ay claflar, mn bunlar lazm deyil! Pul verin, pul! Amma bu pulu onlardan grmzsn! Ona gr pul vermirlr ki, biz aparb bunu irik, ona gr vermirlr ki, biz yyaq, tnblik, ilyn deyilik! Bs zlri necdir?! zlri ax nec adamdr? vvllr zlri kim olub? Oru! Oru olmasaydlar, varlanmazdlar! Bir ey he pis olmazd: btn insan cmmyytini bir sfr kimi drd ucundan tutub yaxca silklyydin! Orada n varsa, yqin, hams snb dalard, he ksin he bir eyi qalmazd, qazanc da el bunda olard! Snin bu cnab xeyriyyin harada itib-batd, idbar siftin biri, idbar sift! Blk, nvanmz yadndan xb bu heyvann?! Lap mrc glrm ki, bu kaftar... Bu zaman qap yavaca dyld. Jondret cumub qapn taybatay ad, ikiqat olub ba yrk, yaltaqcasna glmsyrk, hycanla dedi: Buyurun, cnab! Mnim byk hrmt etdiyim vlinemtim v sizin gzl xanm qznz trif buyursunlar! Qap aznda yetkin bir kii v cavan bir qz grnd. Marius z mahid mntqsindn baxrd. Bu anda onun hiss etdiyini insan dili il sylmk mmkn deyildi. Bu qz o idi. Kimi ki sevmidir; bu qsaca O sznn fq kimi gzl mnas ona mlumdur. Bu, dorudan da, o qzdr. Marius birdn gzn bryn duman arasndan onu ox tinlikl grrd. Alt ay ona iq saan o ulduz, onun itirdiyi o zrif mxluq indi onun gzlri nnd idi. Bu, onun gzlri, onun aln, onun az, onun z idi, bunlar itirmkl btn varlq Mariusun nzrind qaranla qrq olmudu. O xyal itmidi, budur, yen d peyda oldu! z d harada - qaranlqda, ardaqda, iyrnc orular yuvasnda, bu dhtlr iind! Mariusun btn bdni sirdi. Nec?! Bu, dorudanm, odur?! rk rpntsndan onun gzlri qaranlq gtirirdi. O hiss edirdi ki, bu saat, lap bu saat hnkrt il alayacaqdr. Nec! Bu qdr axtardan sonra, nhayt, onu grrd?! Mariusa el glirdi ki, itirdiyi qlbini yen tapmd. Qz he dyimmidi, ancaq, el bil ki, bnizi bir balaca solmudu. Bnvyi mxmr lyapa onun zrif zn, sanki, rivy almd, qara atlaz paltosu bdninin quruluunu gizltmidi. Uzun yubkas altndan qsa qunclu ipk km geymi xrdaca ayaqlar grnrd. Cnab A, hmiki kimi, qzn yannda idi. Qz bir ne addm ataraq, masa stn byk bir balama qoydu. Jondretin byk qz qap arxasnda gizlnib qaqaban tkrk qzn mxmr lyapasna, atlaz xz paltosuna, rkaan fsunkar, zrif zn baxrd. DOQQUZUNCU FSL. Jondret az qalr ki, alasn. Daxma el qaranlqd ki, bayrdan gln adam, sanki, zirzmiy ddyn hiss edirdi. Buna gr d Cnab A il qz orada olan adamlar gcl se-se irlilyirdi, ardaqda yaayanlar is bu alaqaranla yrndiklrindn, tz gln adamlar ox aydn grrdlr. Cnab A Jondret yaxnlad, kdr v mehribanlq ifad olunan bir nzrl ona baxb dedi: Cnab, bu balamada tz yin paltar, corab v yun adyal vardr. Jondret yer qdr yilrk tzim etdi:

 Allah gndrib sizi, ey xeyirxah insan! sonra, n qdr ki, Cnab A il yanndak qz bu miskin daxman gzdn keirirdi, Jondret yilrk, byk qznn qulana tls-tls pldad: Grdn? Mn n deyirdim? Khn paltar! Bs pul han? Bu cnablar hams bir-birinin burnundan db! Yax, bu qoa axmaa yazdm mktub nec imzalanmd? Qz: Fabantu, dey cavab verdi. Dram aktyoru, ox gzl. Jondret lap vaxtnda bunu xbr almd, nki el o anda Cnab A Jondret sar dnb sorudu: Grrm ki, siz ox pis vziyytdsiniz, cnab... Bunu o el ifad il dedi ki, shbt etdiyi xsin familiyasn yadna salmaa alarkn adamn znd bel bir ifad olur. Jondret o saat bu ifadni baa drk dedi: Fabantu. Cnab Fabantu, bli, eldir... Yadma dd. Cnab, bir zamanlar byk hrt qazanm olan dram aktyoru! Grnr, Jondret filantropa tzyiq gstrmyin n lverili bir vaxt glib atdn qt etmidi. O hycanla dedi: Cnab, mn Talmann agirdiym, onun ssind hm yarmarka hoqqabazl, hm d yol stnd duran dilninin z-zn alaltmas hiss olunurdu Talmann agirdi! Tale bir zamanlar mnim d zm glmd. Lakin, fsus! Mnim n d flakt dmi glib atd. znz grrsnz, ey xeyirxah insan, mnim n ryim var, n odum-ocam! Yazq balalarm qzdrmaa bir eyim yoxdur. Var-yox birc dn stulum vardr ki, o da snqdr! Bel havada pncrnin d si snb! Zvcm yataa db! Xstdir! Cnab A dedi: Zavall! Jondret lav etdi: Bu axmaq qz da lini yaralayb! Tz gln adamlar kiik qzn da diqqtini clb etmidi: onun gz xanm qzda qalmd, daha alamrd. Jondret yavaca ona: Ala! Bar! dedi v onun ksn lini imdikldi. Bu eylri o xalis cibgir cldliyi il edirdi. Qz brkdn alad. Mariusun z ryind Mnim Ursulam adlandrd qz tez onun yanna glib dedi: Yazq bala! Jondret szn davam edrk deyirdi: Bir baxn, sevimli xanm qz! Onun btn bilyi qan iinddir! Bdbxt bir hadis z verib: onun li mana db, bu manda o gn alt suya ilyir. Yqin, btn li ksilck! Qoca hycanla: Btn li ksilck? dey sorudu. Qz atasnn szn doru sz hesab edrk, daha brkdn alamaa balad. Jondret: fsus ki, bu beldir, xeyirxah insan! dey cavab verdi. Bir ne saniy idi ki, Jondret qrib bir ifad il v diqqtl filantropa baxrd. Dann ksmyrk, o, el bil ki, diqqtl filantropun simasn gzdn keirir, sanki, ns xatrlamaa alrd. Glnlr rk yans il qzdan linin n halda olduunu soruarkn, Jondret vziyytdn istifad edrk, arpayda yatan v znd tnblcsin kdr ifad olunan arvadna yaxnlab tls-tls pldad: Ona bir yax bax! Sonra yen Cnab Aa sar dnd, yen alar bir ssl ikaytlnmy balad: Bir baxn, cnab: mnim btn geyimim arvadmn bu kynyidir. z d ki, crqdr! Havalar da bel soyuq! Geyinib bayra getmy paltarm yoxdur. Pis d olsa, he olmasa kostyumum

olsayd, geyinib madmazel Marsn yanna gedrdim: o, mni tanyr, mn ox inayt gstrir. Deysn, o, ax yen d Tur-de-Dam ksind yaayr? Bilirsinizmi, cnab, bir yerd yaltlrd oynardq, biz byk hrt qazanmdq. Selimena mnim kmyim glrdi, cnab! Elmira Velizariyaya sdq verrdi! Amma mnim he bir eyim yoxdur! Evd d birc su pulumuz yoxdur! Zvcm xst birc su da pul yox! Qzm yaralanmdr, z d bu, thlkli yaradr birc su da pul yox! Arvadmn rkgetmsi var, boulur. Ya oxdur, bir d ki, sblri xarab olub. Ona malic lazmdr, qzma da! Hkim lazm! Drman lazm! Onlara pulu haradan versn?! Birc liar da yoxdur! Cnab, mn on su pulun qabanda diz kmy hazram! ncsnt bel dkn bir vziyytddir! Qoy siz mlum olsun ki, gzl xanm qz, mnim qlbi xeyirxah v mrhmtl dolu olan alicnab hamim ki, mnim d yazq qzm zinti siz olduunuz mbd dua elmy gedir v hr gn sizi grr... Zira, cnab, mn z uaqlarm mminlik ruhunda trbiy edirm. Mn istmdim ki, onlar shny getsin. Yadnzda saxlayn ha, utanmazlar! Hnriniz var, yolunuzdan xn! Mniml zarafat elynin axr pis olar! Mn hmi onlara namusdan, xlaqdan, xeyirxahlqdan danram, beyinlrini doldururam. Bir onlardan soruun! Qoy dz yolla getsinlr. Onlarn atas var, onlar o bdbxt qzlardan deyillr ki, soysuz yaamaa balayrlar, sonra da onunla qurtarrlar ki, btn dnya il qohumlarlar, grrsn ki, mamzel heksin dnb olur madam hrksin. And olsun Allaha ki, Fabantunun ailsind bel bir ey olmayacaq! Mn minm ki, onlar xeyirxah insan kimi trbiy edcym, qoy onlar namuslu olsun, yax olsun, Allaha inanan olsun! Bli, cnab, ox hrmtli olan xeyirxah insan, siz bilirsiniz ki, sabahk gn mnim n n hazrlayr? Sabah fevraln drddr, mum bir gndr, ev yiysinin mn mhlt verdiyi axrnc gndr, mn bu axam onun ev kiraysini vermsm, sabah mnim byk qzm, mn zm, mnim xst zvcm, mnim li yaralanm balam - bizim hammz, drdmz d bu snacaqdan mhrum olacaq, bizi ky atacaqlar, bulvara, yan altna, qarn altna atacaqlar! Bli, cnab! Mn drd kvartaln - btn ilin pulunu vermmim. Yni altm frank borcluyam. Jondret yalan deyirdi. llik kiray haqq qrx frank idi; bir d ki, o, drd kvartaln pulunu borclu ola bilmzdi: Marius iki kvartaln pulunu vermidi, bundan he yarm il d kemmidi. Cnab A cibindn be frank xarb masann stn qoydu. Jondret mrldanaraq, byk qznn qulana pldad: Alaq! Onun be frank mnim nyim lazmdr?! Bu be franka n tzdn stul, n d pncr si almaq olar. ndi bel bir eydn sonra sn gl xrc k! El bu zaman Cnab A srmyi redinqotun stndn geydiyi mixyi redinqotu xarb, stulun arxa sykncyin atd. Cnab Fabantu, dedi, yanmda ancaq be frank pulum var; mn qzm ev aparb, axam yen d sizin yannza glcym; ev kiraysini siz ax bu axam vermlisiniz, el deyilmi?.. Jondretin gzlrind ani olaraq qrib bir ifad grnd. O tez cavab verdi: Bli, mnim byk hrmt etdiyim hamim! Saat skkizd mn ev sahibinin yannda olmalyam. Mn saat altda glcym, altm frank da pul gtircym. Jondret frhl bard: Xeyirxah insan! Sonra gcl eidilck ssl lav etdi: Arvad, ona bir yax bax! Cnab A yen d gzl qzn qoluna girib qapya sar ynldi: Sa olun, mnim dostlarm! Jondret bir d sorudu: Saat altda? Dz saat altda. Bu zaman, stulun arxa sykncyindki srtk byk qzn diqqtini clb etdi: Cnab, dedi, redinqotunuz yadnzdan xd. Jondret thdidedici nzrl qzna baxb, hiddtl iyinlrini kdi. Cnab A dnrk, glmsy-glmsy dedi:

 Yadmdan xmayb, zm qoymuam. Jondret: Ey mnim hamim, dedi, ey byk hrmtli xeyirxah insan, mn gz yam saxlaya bilmirm! caz verin, sizi fiakra qdr trm. Cnab A cavab vzin dedi: gr xmaq istyirsinizs, onda bu srtk geyin. Bayr ox soyuqdur. Joldret ikinci df xahi olunmasn gzlmdi: mixyi redinqotu tez ynin geydi. Onlar d otaqdan xd: Jondret qabaqca, Cnab A il qz dalca gedirdi. ONUNCU FSL. Kabrioletin minik qiymti saatda iki frankdr. Bu eylrin hams Mariusun gzlri nnd ba vers d, slind, o, ox az ey grrd. Onun gzlri cavan qza zillnib qalmd, qlbi is, el bil, onu qamarlayb tutmudu, sanki, qz Jondretin daxmasna ayaq basan kimi Marius onu btnlkl z qlbin almd. Marius el bir vziyytd idi ki, adam bu vaxt xarici almd ba vern hadislri drk etmir, btn varln bir msl zrind toplayb durur. O, qz deyil, atlaz xz palto geymi, mxmr lyapa qoymu iq grrd. Lap Sirus z d gylri trk edib bu otaa ensydi, Mariusun gzlri bu qdr qamamazd. Qz n qdr ki, balaman ar, eylri v adyal masann stn qoyurdu, rk yans il xst arvadn haln soruurdu, li yaralanm qzla mehribanca danrd, Marius onun he bir hrktini gzdn qarmrd, onun ssini eitmy alrd. Marius onun gzlrini, alnn, qddqamtini, yeriini, btn gzlliyini grmd, ancaq ssini eitmmidi, ssinin nec olduunu bilmirdi. Bir df Lksemburq banda o, el bil ki, qzn bir ne szn eitmidi, amma buna tamamil min deyildi. Onun ssini eitmk, ssinin musiqisini qlbin hkk etmk n o, mrnn lap on ilini verrdi! Lakin Jondretin iniltili yalvarlar, tmtraql ibarlri qzn ssini batrr, onu eitmy qoymurdu. Buna gr Mariusun frhin hiddt d qarmd. Marius gzn ondan kmirdi. O, mlk kimi mxluqu bel murdar bir yerd, bel insan tr-tknts irisind tapmasna inana bilmirdi. O, el bil ki, kalibri quunu bir yn qurbaa arasnda grrd. Qz otaqdan xanda Mariusun qlbind ancaq bir arzu oyand: onun ardnca getsin, onun harada yaadn bilmyinc gzdn buraxmasn, bir d onu itirmsin, ax indi onu tapmasn bir mcz hesab etmk olard! Komoddan yer atlb lyapasn gtrd. Qapnn dstyindn yapb bayra xmaq istyirdi ki, bir fikir onu saxlad. Koridor uzundu, pillkn ox dikdi, Jondret boboazn biridir, olsun ki, Cnab A hl kolyaskaya min bilmmidir; o, koridorda, ya pillknd dnb geri baxsa, Mariusu grck, mlum eydir ki, bundan tvi dck, zn yayndrmaq n yen bir yol tapacaqdr, onda hr ey bitmi olacaq. O indi n etsin? Bir az gzlsinmi? O burada durub gzlyinc kolyaska xb gedr... Marius trddd iind idi. Nhayt, o, hr n olar olsun, deyib, otaqdan xd. Koridorda daha he ks yox idi. Pillkn yyrd. Pillknd d he ks yox idi. Tez aa enib bulvara xd: el bu anda ekipaj Balaca Bankir ksinin tinindn burulub yen d Paris yol ald. Marius o trf yyrd. Bulvarn tinin atanda yen d ekipaj grd: ekipaj Muftar ksi il zaa gedirdi. O indi ox uzaqda idi, yyrsydi d ona ata bilmyckdi. ndi o n etsin? Onun ardnca yyrsnm? Bu, mmkn deyildi. Bir d ki, var gc il yyrn bir adam, he bhsiz, ekipajdan grmk olard, qzn atas onu tanya bilrdi... El bu anda he alaglmz tsadf z verdi: Marius bulvarla gedn bo kabriolet grd. Birc yol qalrd. Kabriolet minib fiakrn dalnca getsin! Daha bundan yax, bundan dzgn, bundan thlksiz ey tapmaq olmazd. Marius li il iar edib ekipaj saxlatdrd, rb dedi: Saathesab!

Marius qalstukunu balamamd; bir ne dymsi qrlm khn srtkn geymidi; kynyinin manikas bir yerdn crlmd. Src ekipaj saxlad, gz vuraraq, sol lini Mariusa sar uzadb, ba barman hadt barmana srtd. Marius: N var ki? dey sorudu. Src dedi: Pulu qabaqcadan! Marius ancaq on alt su pulu olduunu xatrlad: N qdr lazmdr? Qrx su. atanda verrm. Src cavab yerin La Palis nmsini fitl alb, at qamlad. Marius uzaqlamaqda olan kabrioletin ardnca aqn halda baxb qald. Onun iyirmi drd su pulu atmrd; bu iyirmi drd su pulun ucbatndan o z sevincini, z sadtini, sevgisini itirirdi! O yen d qaranla qrq oldu. Onun gzn iq glmidi, indi yen d bu iqdan mhrum oldu. Dzn desk, o shra Jondretin zavall qzna verdiyi be frank haqqnda tssfl dnd. Bu be frank indi onun cibind olsayd, xilas olard, o yenidn dirilrdi, ql krpsndn kerdi, chnnmdn, tnhalqdan xard, kdrli, ruhi subaylqdan cann qurtarard; o yen d z taleyinin qara telini gzl, qzl bir tell balard: bu tel indi bir anla onun gzlrin grnd, yen d qrld. Marius tam umidsizlik iind z daxmasna qaytd. O, zn ancaq bir eyl tslli ver bilrdi: Cnab A axam yen glcyini vd etmidi; bu df i yax girimk, onu gzdn buraxmamaq lazmd, lakin bayaq onun btn fikri qzda olduundan bir ey eid bilmmidi. Marius pillknl yuxar qalxmaq istynd, bulvarn o biri trfind, qobelenlr qarovulxanas ksindki divarn tinind Jondreti grd: xeyirxah insann verdiyi redinqot onun ynind idi. O el bir adamla shbt edirdi ki, bel sift adam tvi salr, adtn bunlara qarovulxana sahiblri deyirlr. Bel adamlarn zahiri grn ikimnaldr, danqlar bhlidir, sanki, onlarn pis bir niyyti vardr; bu adamlar gndz yatrlar, bu is onlarn geclr ildiyini dnmy hr cr sas verir. Para-para yaan qar altnda durub shbt edn bu adamlar, yqin ki, polis iilrinin diqqtini clb ed bilrdi. Marius onlara ancaq tri nzr sald. Marius n qdr fikirli v dilxor olsa da, qeyri-ixtiyari bel bir ey dnd: Jondretin shbt etdiyi bu qarovulxana sahibi bir df Kurfeyrakn ona gstrdiyi Qarmaq, Bahari, eyni zamanda, Hrat lqbini dayan, hm d mhld xatakar gec yya hrtini qazanan adama oxayr. vvlki kitabda onun ad kilmidir. Bu Qarmaq, hm Bahari, hm d Hrat lqbli adamn sonralar cinayt stnd bir ne mhakimd ad kilmidi, o, frldaq hrti qazanmd. Bu hadisni tsvir etdiyimiz vaxtda o hl mahir bir frldaq idi. ndi d quldurlar, soyunular onu xatrlayrlar. Axrnc padahln sonunda o, btv bir mktb yaratmd. Axamlar, qa qaralanda, adamlar toplab pldaanda, onun haqqnda Fors hbsxanasnn Aslan xndyind danrdlar. Bu hbsxanada mahid yolu altndan irkab kanal keir, bu irkab kanalndan 1843-c ild, gnn gnorta anda he eidilmmi bir kild otuz iki dustaq qamd; kanaln azna qoyulan sal da stnd htta Qarmaq szn oxumaq olard. Bir df d o qaanda bu mahid yolunun lap yannda, csartl divara hmn ad yazmd. 1832-ci ild polis idarsi onu tqib edirdi, lakin o hl he bir ciddi id zn gstrmmidi. ON BRNC FSL. Sfalt drd z kmyini tklif edir.

Marius pillknl ar-ar yuxar qalxrd. z otana girmk istyirdi ki, birdn koridorla Jondretin byk qznn onun ardnca gldiyini grd. Marius bu qz grmk istmirdi: ax onun be frank bu qzn lin kemidi, indi onu geri istmk daha gecdi: kabriolet xb getmidi, kolyaskann he izi-tozu da qalmamd. Lap el istsydi d, qz o pulu he geri qaytarmazd. Bir d ki, onlara gln qoca il qzn harada yaadn ondan sorumaq da faydaszdr, yqin ki, he o z bilmirdi, nki Fabantu ad il imzalanm mktub Sen-Jak-d-O-Pa kilssinin vlinemti olan cnaba yazlmd, baqa nvan da gstrilmmidi. Marius otaa girib qapn brk rtd. Lakin qap kip rtlmdi; o dnb baxanda grd ki, qapn kim is li il tutub saxlayr. N var? Oradak kimdir? dey sorudu. Bu zaman Jondretin qzn grd. Marius bir az kobudcasna lav etdi: Sizsiniz? Yen glmisiniz? Siz mndn n istyirsiniz? Lakin qz, el bil ki, bir ey haqqnda dnrd, Mariusa baxmrd. ndi onda vvlki qtiyyt yox idi. Qz otaa girmdi, qaranlq koridorda dayanb durdu: Marius onu kip rtlmmi qapnn arasndan grrd. Marius hycanla: Di cavab verin d! Siz mndn n istyirsiniz? Qz donuq nzrl Mariusa baxd: qzn gzlrind, sanki, zif bir iq parldad: Cnab Marius, sizin znzd el bir qmginlik var ki... Siz n olub? Mn? Bli, siz. He bir ey. Hr halda, bir ey var! He bir ey yoxdur. Mn deyirm ki, var. Mni narahat elmyin! Marius yen d qapn itldi, lakin qz yen d qapn buraxmad: Qulaq asn, siz nahaq yer bel edirsiniz. Siz varl deyilsiniz, amma bu gn shr nec mrhmtli idiniz, yen d el olun. Siz mn yemk-imk n pul verdiniz; deyin ax grm, siz n olub? Siz qmginsiniz, bunu baxan kimi grmk olur. Amma mn istmirm ki, siz qmgin olasnz. Bu id siz kmk ed bilrmmi? Blk, sizin bir iiniz yaradm? Mn arxayn ola bilrsiniz. Mn sizin sirrinizi bilmk fikrind deyilm, sizdn xahi elmirm ki, bunlar ab mn deysiniz, amma, hr nec olsa, mndn siz xeyir dy bilr. Mn sizin d iiniz yaraya bilrm, atamn iin yaramramm? Bir yer mktub gndrmk, evlri qap-qap gzmk, nvan axtarmaq, bir adam gdmk lazm olsa, mni gndrin. Mn hr bard inana bilrsiniz, mktubu aparb kim lazmsa ver bilrm. Hrdn grrsn ki, lazmi bir adamla dandn, hr ey d dzldi getdi, mn sizin qulluunuzda hazram. Mariusun fikrindn bir ey kedi. Adam yxlacan hiss ednd n xrdaca budaa da l atr! Marius Jondretin qzna yaxnlad. Qulaq as... dedi. Qz onun szn ksdi, qzn gzlri sevincl parldad. H, h, mn sn deyin, bu, mnim daha ox xouma glir. Marius szn davam etdi: Yax, qoca il qzn bura sn gtirmidin? H. Sn onlarn nvann bilirsnmi? Yox. Onlarn nvann yrn. Bayaq qzn gzlrindn tutqunluq kilmi, onun yerini sevinc tutmudu, indi bu sevincin yerini kdr tutdu: Siz el bu lazmdr? dey sorudu. Bli.

 Siz onlarla tansnz? Xeyr. Qz cld onun szn ksdi: Demli, siz o qzla tan deyilsiniz, amma tan olmaq istyirsiniz... Onlarla sznn o qzla sz il vz edilmsind oxmnal, ac bir ey hiss olunurdu. Marius sorudu: H, bunu bacara bilrsnmi? Mn o gzl xanm qzn nvann yrnib, siz deyrm. Gzl xanm qz sz el bir ifad il sylnmidi ki, bu yen d Mariusa toxundu: hmiyyti yoxdur! Atasnn v qzn nvan. Hr ikisinin nvan. Qz diqqtl Mariusa baxd: Siz bunun n mn n verrsiniz? N istsn! N istsm? Bli. nvan siz yetirrm. Qz ban aa sald, sonra srt bir hrktl qapn rtd. Marius tk qald. zn stula yxb, dirsklrini arpayya dayad, llril ban qamarlayaraq, dumanl fikirlr burulanna dd; o baynla yaxn vziyytd idi. Mlk kimi bir mxluqun glmsi, sonra da yox olmas, indic bu qzdan eitdiyi szlr, byk myusluq iind parldayan mid onun beynind dumanl bir halda srtl hrlnirdi. Birdn Mariusun dncsini kobudcasna qrdlar. Jondret uca v kskin ssl Mariusu son drc maraqlandran qrib szlr dedi: Sn deyirm ki, mn buna minm. Mn onu tandm. Shbt kimin haqqnda gedirdi? Jondret kimi tanmd? Cnab Am? Mariusun Ursulasnn atasnm? Bu, mmkn olan eymi? Yoxsa Jondret onunla tanm? Yoxsa Mariusu maraqlandran bir mslnin st he gzlnilmdiyi halda alacaqdr, el bir msl ki, bunsuz Mariusun hyatna qaranlq kmd... Yoxsa el bir an glmidir ki, bu adamlar bryn qaln duman qalxacaq, bu sirli rtk paralanacaqdr? Ah, prvrdigara! Marius komodun stn xd, daha dorusu, srayb qalxd, yen divardak gizlin pncrnin qabanda dayand. Yen d Jondretin zaasnn iini grd. ON KNC FSL. Cnab An verdiyi be frank ny xrclnmidi. zdn Jondretin ailsind he bir ey dyimmidi; ancaq Jondretin arvad v qzlar cnab An gtirdiyi balaman am, oradak yun corablar, koftalar geymidilr; yeni adyallar arpaylarn stn salnmd. Grnr, Jondret yenic glmidi, nki hl nfsini drmmidi. Qzlar buxarnn qabanda, yerd oturmudu; byk qz kiik qzn lini balayrd. Jondretin arvad, sanki, buxarnn yannda qoyulan arpayda batmd; onun znd tccb ifad olunurdu. Jondret iri addmlarla otaqda o ba-bu baa gedirdi. Onun gzlrind qeyri-adi bir ifad vard. Grnr, Jondretin arvad byk heyrt iind idi, hm d rindn qorxurdu; nhayt, o, csart edib sorudu: Dorudan, beldir? Sn buna minsn? lbtt, minm! Skkiz il keib. Amma yen mn onu tandm. Glsin hl bir tanmaym da! O saat tandm! Yoxsa snin gzn he bir ey dymdi? Yox! Ax mn sn dedim ki, diqqtl bax! Boyu hmn boy, z hmn z, z d ox az qocalb; el adamlar var ki, onlar he qocalmr da, bilmirm nec elyirlr ki, qocalmrlar; ssi d he

dyimyib. Birc buras var ki, ondakndan yax geyinib, vssalam! H, zn baqa sima vern qoa kaftar, kedin l! ndi gr snin bana n oyun aacaam! Dayand, qzlarnn stn bard: tilin buradan! sonra arvadna sar dnrk lav etdi, snin gzn dymmsi lap qribdir! Qzlar itatkarlqla ayaa qalxdlar. Jondretin arvad mzldand: Yaral ll o hara getsin? Jondret onun szn ksdi: Hava ona xeyirdir. tilin! Grnr, o, etiraz qbul etmyn adamlardand. Qzlar otaqdan xd. Onlar qapya atanda Jondret byk qznn qolundan tutub mnal bir ifad il dedi: Dz saat bed burada olun. Siz ikiniz d mn lazm olacaqsnz. Marius bu sz eidnd daha diqqtl qulaq asmaa balad. Jondret arvad il tk qaldqdan sonra yen otaqda gzimy balad, iki- df otaqda kirimic o ba-bu baa getdi. Sonra ynindki arvad kynyinin tyini bir ne dqiq alvarnn toqqasna keirrk dzltdi. Birdn o, arvadna sar dnd, llrini dnd arpazlayaraq, ucadan dedi: styirsnmi sn ayr eylr d deyim? O qz... Arvad maraqland: Sonra? O qz n? lbtt, shbt o qz haqqnda gedirdi; Mariusun buna he bhsi yox idi. O, iztirab dolu hycanla qulaq asrd. O, btn varl il qulaq asrd. Lakin Jondret arvadna sar yilrk astadan ns dedi. Sonra bdnini dikldib ucadan lav etdi: Hmn qzdr ki, var! Arvad: Bu gln qz? dey sorudu. Jondret onun szn tsdiq etdi: Bu gln qz! Qadnn bu gln qz szn nec ifad etdiyini tsvir etmk tindir. Tccb, qzb, nifrt, davt bir-birin qararaq mum ifad klini ald. Bu yuxulu kk arvad canlandrmaq, onun iyrnc siftin qorxunc ifad vermk n rinin syldiyi bir ne cml, yqin ki, bir ne adam ad kifaytdi. Qadn raraq: Ola bilmz! dedi. Bir i bax ki, mnim qzlarm l-lpaq gzir, yinlrin geymy paltarlar yoxdur, amma bu?! Atlaz xz paltoda, banda mxmr lyapa, ayanda yarmqunc km badan- ayaa geyinib! Geydiyi paltarn iki yz frankdan artq qiymti var! Xalisc bir xanm olub! Yox, sn shv elyirsn! Bir d ki, o qz eybcrin biri idi, amma bu qngdir! ox qngdir! Ola bilmz: bu qz o deyil! Mn deyirm ki, odur. zn grrsn! Bel qti szdn sonra Jondretin arvad iri, krpic kimi qrmz siftini yuxar qaldrd, iyrnc bir ifad il gzlrini tavana zilldi. Bu anda o, Mariusa Jondretin zndn thlkli grnd. Bu, dii plng gzl donuz idi. Qadn pldayaraq, lav etdi: Bel de! Demli, mnim qzlarma el mrhmtl baxan o brli-bzkli qz hmn o dilni qzdr? Ba, bunu bilsydim, onun qarnn crb, barsaqlarn l tkrdim! Tapdayb ldrrdim! Yatandan yer atld, bir anla dayanb durdu: onun salar danqd, burun tanaqlar krklnirdi, az bir qdr aqd. Yumruqlarn sxaraq, yuxar qaldrmd, sanki, bu saat kimi is vuracaqd. Sonra birdn irkli yatana yxld. Jondret otaqda o ba-bu baa gzir, arvadna he fikir vermirdi.

Bir ne dqiq susduqdan sonra o, yen d arvadna yaxnlad, yen d llrini dnd arpazlayaraq, onun qabanda dayand. styirsnmi sn yen d bzi eylr deyim? Arvad sorudu: N? Jondret nfsi tutula-tutula astadan dedi: Onu ki, indi mn daha varlyam. Arvad gzlrini ona zilldi, bu gzlr, sanki, deyirdi: Yoxsa sn dli olmusan? Jondret szn davam etdi: Mlunlar! oxdand mn gri txmaa-ey-var-l-soyuqdan, gri-odun-var-lacndan tkilatndayam! Dilni olduum daha bsdir! zmn, zglrinin ykn dadm daha bsdir! Mnimki daha gldn keib, burada daha glmli he bir ey yoxdur, mniml ylndiyin daha bsdir, ey mrhmtli Allah! Snin zarafatlarn olmasa da dolannq, ey bdi ata! Mn bolca yemk, doyunca imk istyirm! Txmaq istyirm! Yatb kpmk istyirm! Veyllnmk istyirm! Mn istyirm ki, mnim d nvbm glsin, mnim d, mn bunu istyirm! Hl n qdr ki, gbrmmim! Mn istyirm ki, bir az da milyoner olub yaayam! O z otanda gzirk lav etdi: O birilrindn pis yaamaym! Arvad sorudu: Sn bununla n demk istyirsn? Jondret ban silkldi, gz vurdu, fiziki tcrblr gstrmy balayan syyar mhaziri kimi ssini ucaldaraq dedi: Mn n demk istyirm? Qulaq as! Jondretin arvad donquldand: Asta... yava! gr shbt i barsind gedirs, bunu knar adamn eitmsi n lazm?! Dand da! Kim bunu eidck? Qonu? O, evdn xb getdi, indic zm grdm. Bir d ax, o, gicin biri gic bundan n baa dck? Sonras da, azmda dedim ki, o xb gedib. Bununla bel, Jondret instinktiv olaraq ssini endirdi; lakin Marius onun dann yen d eidirdi. Bundan baqa, xobxtlikdn bayrda qar yar, bulvardan gedn ekipajlarn ssini batrrd, bu is Mariusa Jondretl arvadnn dann yax eitmy imkan verirdi. Marius bu szlri eitdi. Baa drsnmi, bu dvltli adam keib mnim lim. ndidn demk olar ki, onun ii bitmidir! Hr i grlb! N lazmsa edilib. Mn z adamlarmz grmm. Axam saat altda o glck. Bu alaq adam altm frank gtirck! He bilirsnmi mn ona n doruyub-tkdm? Grrdn? Altm frank haqqnda da, ev yiysi haqqnda da, fevraln drd haqqnda da! Ax bu gn evin kiray vaxt haradan oldu? Allahn maymaq bndsi! Demli, o saat altda glck! Bu zaman qonu nahar elmy gedir. Brqon qar da hr qab yumaa gedir. Evd he ks olmur. Qonu saat on birdn tez qaytmr. Qzlar keikd olacaq. Sn d biz kmk edrsn. O, biziml haqq-hesab rdr. Jondretin arvad sorudu: Birdn rtmdi? Jondret thdidedici hrktl: Onda biz onunla haqq-hesab rdrik, deyib gld. Marius birinci df idi ki, onun gln eidirdi; bu soyuq v asta bir gld; bu gldn adamn bdni gizildyirdi. Jondret buxar yanndak divar kafn ab oradan khn bir furajka gtrd, kynyinin qolu il tmizlyib bana qoydu. Mn gedirm, dedi. Mn hl grk yax adamlardan bzisini grm. Grrsn, bizim iimiz nec yax gedck. Mn alacaam ki, tez qaydm. Bu el bir oyundur ki, zhmtin dyr. Evdn gz-qulaq ol. llrini alvarnn cibin soxaraq, bir anla dayanb fikirldi, sonra ucadan dedi:

 Amma, hr halda, yax oldu ki, o, mni tanmad! Tansayd bir d biz glmzdi! Srb limdn xard. Saqqal mnim dadma atd. Mnim saqqalm romantik bir saqqaldr! Mnim ziz romantik saqqalm! O yen d gld. Pncry yaxnlad. Boz gydn hl d qar yard. Bel d murdar hava olar?! Sonra redinqotunun yaxasn rtrk lav etdi: Bu dri bir az gendir. Eybi yoxdur, ker; amma o qoa dlduz lap yerind bunu mn verdi! Yoxsa bayra xmaa he nyim yox idi. Paltar zndn i yen ba tutmayacaqd. Hrdn grrsn el bo bir ey adamn qaban ksir ki! Furajkan gznn stn basb otaqdan xd. Bir ne addm getmmidi ki, qap yen ald, onun yrtc v all sifti yen qap arasndan grnd. Bir ey lap yadmdan xb, dedi. Manqal hazrla. Filantropun verdiyi be frank arvadnn dlyn atd. Arvad yen sorudu: Manqal hazrlaym? H. N qdr kmr alm? ki qab. Bu elyck otuz su. Qalanna da nahar n bir ey alaram. Chnnm olsun nahar! Niy? Pulun hamsnn dalndan dym! Niy? nki mn d bzi eylr alacaam. N alacaqsan? Bel d, bzi eylr. Bunun n sn n qdr lazmdr? Biz yaxn olan dmir xrdavat dkan haradadr? Muftar ksind. H, tind. ndi bildim. Ax bir de grm, ey-y almaq n sn n qdr pul lazm olacaq? lli su, blk d, lap frank. Nahar n ox az pul qalr. Bu gn txmaq gn deyil. Daha mhm eylr var. Nec istyirsn, el olsun, mnim zizim. Jondretin arvad bu szlri deyrk, yen d qapn rtd; bu df Marius Jondretin koridorla tls-tls getdiyini eitdi; bu ayaq sslri get-ged yavayaraq, pillknin aasnda artq eidilmz oldu. Bu zaman Sen-Medar kilssind saat biri vurdu. ON NC FSL. Solus cum solo, in loco remoto, non cogitabuntur orare pater noster. Marius xyalprst olsa da, yuxarda dediyimiz kimi, qti v fal adamd. Fikrini bir msl trafnda toplayaraq dnmk vrdii onda insanlarn drdin qalmaq hissini inkiaf etdirirs d, acqlanb zndn xmaq qabiliyytini zifltmidi, lakin nifrt etmk qabiliyytin toxunmamd. Onda hm brhmn xeyirxahl, hm d hakim amanszl vard; onun

qurbaaya yaz gl bilrdi, lakin o he dnmdn grzni basb zrdi. ndi o, grzlr yuvasn grrd; onun gzlri nndki jdahalar kahas idi. Marius dnd: Bu alaqlar mhv etmk lazmdr! O n qdr mid ets d, ona zab vern sirlrdn he biri aydnlamad, ksin, o sirlr zrin kn zlmt, sanki, daha da qatlad: n Lksemburq banda grdy o gzl qz, n d Cnab A dediyi o adam haqqnda yeni bir ey yrn bilmdi; ancaq bunu bildi ki, Jondret vvldn onlar tanyrm. Jondretin eyhaml szlrindn, o ancaq bir ey bildi: bildi ki, burada ns klk var, bu, anlalmaz, lakin dhtli klkdir; onlarn hr ikisi byk thlk qarsndadr, qz yqin olmasa da, qocann thlk qarsnda olmasna he bh yoxdur; buna gr d onlar xilas etmk, Jondretin alaqcasna niyytini pozmaq, bu hrmklrin qurduu toru datmaq lazmdr. Marius Jondretin arvadna baxd. Bucaqdan o, khn bir tnk pe xarb, dmir paralar iind ns axtarrd. Marius sulluca komoddan dd, o, ox alrd ki, ss salmasn. Mariusun qlbi hazrlanmaqda olan iin qorxusu v Jondretlr qar duyduu nifrtl dolu idi; o, eyni zamanda, bir ey sevinirdi; blk d, sevdiyi qza kmk etmyi tale onun zrin qoymudu... Bs onda n etmli? Thlk qarsnda olan adamlara xbrdarlqm etmk? Onlar haradan tapmaq olar? Ax Marius onlarn nvann bilmirdi. Onlar bir anla Mariusun gzlrin grnm, yen d Parisin ucsuz-bucaqsz drinliklrind qeyb olmudular. Cnab A axam saat altda qap aznda gzlmkmi, gln kimi ona mslni xbr vermkmi? Lakin Jondret v onun yoldalar Mariusun kimi is gzldiyini gr bilr; bu yerlr tnha yerlrdi, onlarn adam oxdur, onlar Mariusu tuta bilr, onun hdsindn gl bilrlr, onda Mariusun xilas etmk istdiyi adam mhv olar... ndic saat biri vurdu; quldurcasna hcum saat altda olmaldr. Mariusun srncamnda hl be saat vaxt vard. Birc yol qalrd. Marius hl d tz olan srtkn geydi, rfi boynuna dolad, lyapasn gtrb otaqdan el sssizc xd ki, el bil, yaln ayaqla yosun st il yeriyirdi. Bir d ki, Jondretin arvad hl khn dmir eylri elyir, ss-ky salrd. Marius evdn xb, Kiik Bankir ksi il getmy balad. Kni yarya qdr getmidi ki, bir mhr grd; mhr bo yerin trafnda kilmidi, z d el alaqd ki, bzi yerindn lap addayb kemk olard. O, fikr daldndan ar-ar gedirdi, qardan ayaqlarnn ssi eidilmirdi. Birdn adam ssi eitdi; ss lap yaxndan glirdi. Dnb trafna baxd: k bom-bodu, he bir adam grnmrd; lakin adam ssini o lap aydnca eidirdi. Mariusun alna gldi ki, mhrnin o zn baxsn. Dorudan da, iki adam orada qarn stnd oturub, mhry syknrk astadan danrd. Marius onlar tanmrd. Onlardan biri bluz geymi, saqqall, o birisi, prtlaq sal, cndr paltarl bir adamd. Saqqallnn banda qng bir yunan apkas vard; shbt etdiyi adamn aq ba qardan aarmd. Marius mhrnin stndn yilrk, onlarn shbtini eidirdi. Uzunsal adam dirsyini saqqall adama vura-vura deyirdi: Xoruz ban dostlar ki bu i giriib, bu daha boa xmaz... Saqqall dedi: Yqinmi? Prtlaq sal ona bel cavab verdi: ba tutsa, hrmiz be yz rpdrrq, yox, bd gtirs, adama be il, alt il, uzaq ba on il vercklr, bundan artq yox! Saqqallnn soyuqdan dii-diin dyirdi, o bir az trdddl dedi: Yqin ki, el bel d olacaq! Bu idn yaxa qurtarmaq olmayacaq! Prtlaq sal adam ona etiraz etdi: Mn sn deyirm ki, he bir ey olmayacaq. Familiyasz atann arabas hazr durub.

Sonra onlar dnn Hote teatrnda grdklri melodramdan bhs etmy baladlar. Marius yoluna dzldi. Ona el gldi ki, mhrnin arxasnda, xlvt bir yerd, qar stnd bel bhli halda oturan bu iki adamn shbti, blk d, Jondretin alaqcasna niyyti il laqdardr. Yqin, bu i hmin idir. O, Sen-Marso trf getdi, ilk rast gldiyi dkandan sorudu ki, polis mdirini haradan tapmaq olar. Ona dedilr ki, polis mdiri Pontuaz ksind, 14 nmrli evd olur. Marius ora getdi. Bulka dkan qabandan kend iki suluq rk alb yedi, o grrd ki, nahar ed bilmyck. Yolla ged-ged dnr, Allaha krlr edirdi: ax shr o Jondretin qzna be frank vermsydi, Cnab An ardnca gedckdi, bu qayda il he bir eydn xbri olmayacaqd. Onda he bir qvv Jondretin qurduu hiyly mane ola bilmyckdi, Cnab A da, he bhsiz, onun qz da mhv olacaqd.

ON DRDNC FSL. Polis iisi advokata iki cib tapanas verir. Marius Pontuaz ksin, 14 nmrli ev glib ikinci mrtby qalxd, polis mdirini sorudu. Mirzlrdn biri ona dedi: Cnab polis mdiri burada yoxdur, onu polis nzartisi vz edir. Blk, onunla dandnz? Sizin iiniz tcili idir? Marius: Bli, deyib cavab verdi. Mirz onu polis mdirinin otana apard. Barmaqln o biri trfind ucaboylu bir adam sobaya syknrk durmudu; o, ynindki yaxalql enli karrikin tklrini arxasna qoyduu llri il yuxar qaldrmd. Onun drdknc z, bir-birin sxlm nazik dodaqlar, dn dm v ox amansz grkmi olan sx baklar, adamn ryin soxulan baxlar vard. Bu baxlar yalnz ry soxulmurdu, o eyni zamanda, adamn st-ban axtarrd. zdn bu adam Jondret kimi yrtc, onun kimi thlkli adama oxayrd. Doqa rast glmk, bzn canavara rast glmkdn az qorxulu olmur. O, baqasna mracit edilrkn sylniln cnab szn buraxaraq sorudu: Siz n lazmdr? Cnab polis mdiri sizsinizmi? O burada yoxdur. Mn onu vz edirm. Mn ox mxfi i n glmim. Deyin grm, ndir. Hm d ox tcili bir i n... Di onda tez deyin. Bu sakit v kobud grnl polis mmuru adam hm qorxudur, hm d rk verirdi. O hm adam vahimy salr, hm d zn qar etibar doururdu. Marius n olmudursa, hamsn ab dand. Dedi ki, bir adam var, mn onu ancaq zdn tanyram, istyirlr ki bu axam onu tovlayb tly salsnlar; mn zm Marius Ponmersiym, advokatam, tutduum otan qonuluunda quldurlar yuvas var, bu bard danlan szlri divar arxasndan eitmim; bu tlni quran alan ad Jondretdir; onun yoldalar da var, ox yqin ki, qarovulxana sahiblrindndir; onlarn irisind Bahari, hm d Hrat lqbli Qarmaq deyiln birisi d var; Jondret qzlarna taprmdr ki, keikd dursunlar; thlk qarsnda olan adama xbrdarlq etmk d mmkn deyil, htta onun ad da mlum deyil; bu eylr hams axam saat altda, z d Xstxana bulvarnn n ucqar v tnha yerind, 50-52 nmrli evd olacaqdr. Marius evin nmrsini sylynd polis nzartisi ban qaldrb laqeyd halda sorudu:

 Koridorun banda olan otaqda? Marius: Bli, deyrk onun szn tsdiq etdi, siz o evi tanyrsnzm? Polis nzartisi susdu, sonra ayan qzdrmaq n uzunqunc kmsinin dabann yanan sobann qapana dayayaraq, cavab verdi: Grnr, tanyram. O, szn davam edrk, Mariusdan artq z qalstukuna mracit edirmi kimi, yen astadan v etinasz bir halda dedi: Yqin, Xoruz bannn da burada li var. Onun szlri Mariusu ox tccblndirdi. Xoruz ban... Mn bu szlri eitmim. Marius, Kiik Bankir ksind, mhr arxasnda, qar stnd prtlaq sal bir adamla saqqall adamn shbtini d polis nzartisin dand. Polis nzartisi mzldand: Prtlaq sal, yqin, Brjondur, saqqal is Yarm Liarddr, onun bir ad da ki Milyarddr. Polis nzartisi yen d ban aa salb fikr getdi. Sonra lav etdi: Bs Familiyasz ata haqqnda nec? Eldi ki var, karrikimi yandrdm. Ax onlar bu zhrimara qalm sobalar niy hmi bel brk yandrrlar?! lli-lli iki nmr. vvllr Qorbonun evi olmudur. Sonra Mariusa baxd: Siz ancaq saqqall il prtlaq sa grdnz? Bir d Qarma. O q geyinmi cavan olan nec? Onu grmmim. Heyvanxana bandak fil oxayan o enlikrkli yekpri nec? Onu da grmmim. zdn tlxy oxayan o bic-haramzadni nec? Yox. O ki qald drdncy, o, mumiyytl, gzgrkmz bir eydir, he kmkilri d, ona yardm gstrnlr d, onun laltlar da onu gr bilmirlr. Sizin d onu grmmyiniz tccbl deyil. Dorudan da, grmmim. Ax bu adamlar kimdir? Polis nzartisi cavab vermk vzin dedi: Bu he onlarn vaxt deyil... Yen susdu, sonra sz balad: lli-lli iki. Mn bu anbara bldm. Bizim n orada gizlnmy yer yoxdur, artistlr bizi o saat grr. in iindn bel xarlar ki, bu vodevili baqa vaxta keirrlr. Onlar ox tvazkar adamlardr. Camaatdan utanrlar. Yox, bel olmaz, bel olmaz. Mn istyirm ki, onlarn oxumasn eidm, sonra da onlar oynamaa mcbur edm. Polis nzartisi szn qurtardqdan sonra Mariusa sar dnd, dz onun zn baxaraq sorudu: Siz qorxursunuzmu? Kimdn? O adamlardan. Marius, nhayt, polis xfiyysinin birc df d olsa ona cnab demdiyini grb, tutqun halda srt dedi: Sizdn qorxduumdan artq qorxmuram. Siz csartli, namuslu adam kimi danrsnz. Csartli adam cinaytdn, namuslu adam hkumtdn qorxmaz. Marius onun szn ksdi: Bunlar hams z yerind, ax siz n etmk fikrindsiniz? Polis nzartisi bel bir cavabla kifaytlndi:

 lli-lli iki nmrli evin btn kirayniinlrind bayr qapsnn aar var. Hr ks gec mnzilin qaydanda bu aardan istifad edir. Sizd d aar varm? Marius: Var, dedi. Yannzdadr? Yanmdadr. Onu verin mn. Marius jilet cibindn aar xarb, polis nzartisin vernd bu szlri d lav etdi: Mnim szm baxn, keiki il glin. Polis nzartisi Mariusa el baxd ki, bir yalt akademiki Volter qafiy yrtmk istsydi, Volter d ona el baxard. Sonra iri, pnc kimi yek llrini cld karrikinin drin ciblrin sald, cib tapanas deyiln iki balaca polad tapana xartd. Onlar Mariusa sar uzadb, qsa cmllrl tez-tez dedi: Aln. Gedin eviniz. z otanzda gizlnin. Qoy el bilsinlr ki, siz getmisiniz. Tapanalar doludur. Hrsind iki gll var. Baxn. Mn demidiniz ki, divarda deik var. Qoy ysnlar. vvlc mane olmayn. Grdnz ki vaxt atb, ii qurtarmaq lazmdr bir gll atn. Ancaq tlsmyin. in qalan hisssini mnim hdm buraxn. Tapanan havaya atn, tavana atn hara olsa atn. Ancaq tlsmyin: sas msl budur! Gzlyin. Qoy onlar i balasnlar, siz advokatsnz, siz bilirsiniz bu, nec mhmdr. Marius tapanalar alb srtknn yan ciblrin qoydu. Polis nzartisi: ox qabarq durur, o saat gz arpr, dedi, yaxs budur ki, jiletin ciblrin qoyun. Marius tapanalar jiletinin cibin qoydu. Polis nzartisi szn davam etdi: ndi biz birc dqiq d vaxt itir bilmrik. Grk saat nedir? n yars. Yeddid yacaqlar? Marius: Altda, dey cavab verdi. Polis nzartisi: Mnim vaxtm var, amma hl he bir ey hazr deyil. Siz dediklrimdn birc klmni d yadnzdan xarmayn. Part! Bir gll! Marius: Arxayn olun, dedi. Marius qapnn dstyindn yapb otaqdan xmaq istynd polis nzartisi rd: Bir ey deyim, gr mn altdan tez siz lazm olsam, bura glin, ya da bura adam gndrin. Glnd polis nzartisi Javeri soruun.

ON BENC FSL. Jondret ey-y alr. Kurfeyak saat radlrind Bosse il brabr tsadfn Muftar ksindn keirdi. Qar daha brk yard, hr trfi bryrd. Bosse Kurfeyraka sar dnrk dedi: Bu quba qara baxanda adama el glir ki, gyd a kpnklr taun xstliyi dmdr... birdn Mariusu grd. Marius k il yuxar, qarovulxanaya sar qalxrd, znn d ox qrib grn vard. Bosse hycanla: Bir ora bax! dedi, Marius! Kurfeyrak: Grrm, dedi, ancaq onunla danmaq lazm deyil. Niy?

 O muldur. N il? Grmrsn znd nec bir ifad var?! Nec ifad var? El bil ki, kimis gdr. Bosse onunla razlad: Dorudur. Kurfeyrak: Gr gzlrini nec eldi, bir mlli bax! dedi. O ax kimi gdr? Bir nfr nrmnazik qncik, gll bir lkcik! O vurulub! Ancaq mn kd n nrmnazik grrm, n qncik, n gll bir lkcik! Mxtsr, birc qz da grmrm! Kurfeyrak baxb, hycanla dedi: O bir kiini gdr! Dorudan da, Mariusdan iyirmi addm qabaqda ba furajkal kii gedirdi. Onlar bu adamn ancaq kryini grrdlr, amma yandan baxlsayd, onun al saqqal nzr arpard. O, boyuna gr ox byk, lakin tz bir redinqot, palqdan bozarm ox khn, yrtq bir alvar geymidi. Bosse qhqh il gld: Bu nec tipdir, h? Kurfeyrak: airdir, dedi. He bhsiz, airdir! Onlar hm dovan drisi satan alverilr, hm d Fransa perlri redinqotu geyib eyni drcd zlrini kirlr! Bosse tklif etdi: Gl baxaq, grk, Marius hara gedck, o adam hara gedck. Onlar gdk. Yaxm? Kurfeyrak ucadan: Ey Bosse! Ey Molu qartal! Baqasn gdn bir adam gdmk? Siz xalis eksiniz! Onlar geri dndlr. Dorudan da, Marius Jondreti Muftar ksind grb, onu gdmy balamd. Jondret qabaqda gedirdi, niana alndn bilmirdi. O, Muftar ksindn yana dnrd; Marius onun Qrasz ksind n khn evlrdn birin girdiyini grd: Jondret on be dqiqy qdr orada qaldqdan sonra yen Muftar ksin qaytd. Sonra dmir eylr satlan dkana girdi; bu dkan o vaxtlar Pyer-Lombar ksinin tinind idi. Marius bir ne dqiq sonra Jondretin dkandan xdn grd: onun lind aac dstkli yek bir iskn vard, el o saat da isknni redinqotunun altna soxdu. Jondret PtiJantilya ksin atanda sola buruldu, az sonra Kiik Bankir ksin atd. kindi vaxt idi; bir anla dayanan qar yamaa balad. Marius hmi bo olan Kiik Bankir ksinin tinind, pusquda oturdu, daha Jondretin ardnca getmdi. El yax da eldi. nki Jondret alaq mhrli yer atdqdan sonra dnb geri baxd, ardnca bir adamn glmdiyini, he ksin onu gdmdiyin min olduqdan sonra mhrni ab gzdn itdi. Bu hmin mhr idi ki, Marius burada prtlaq sal adamla saqqall adamn shbtini eitmidi. trafna mhr kilmi bo yerin bir trfi gedib bir evin dal trfin atrd; evin sahibi vvllr kareta ustas imi, indi pis ad xarmd. Bir vaxtlar o, kiray bir ne ekipaj verrdi, sonra snq xmd. ndi d onun arda altnda bir ne khn tarantas vard. Marius bel dnd: n all i bu olar ki, Jondret hl ev qaytmam, mn z otama gedim. Bir d ki, qa qaralrd; Brqon qar hmi axamlar hr qab yumaa gednd bayr qapn balayrd, hava qaralanda bayr qap hmi bal olurdu. Marius z aarn polis nzartisin vermidi, buna gr d tlsmk lazmd. Axam olur, qaranlq drd; fqd v btn ucsuz-bucaqsz gylrd gnl iqlanan birc nqt qalmd ki, o da ay idi. Ay qrmz boqab kimi Salpetriyer xstxanasnn alaq qbbsi altndan yava-yava xrd.

Marius yeyin-yeyin 50/52 nmrli ev sar getdi. Ev atanda grd ki, qap hl aqdr. Pncsi st pillknl yuxar qalxd, zn divara ver-ver koridordan keib z otana girdi. Koridorun hr iki trfind, oxucularn bildiyi kimi, xrda-xrda otaqlar vard; onda bu otaqlar hl bodu, hl kiray verilmmidi. Brqon qar da bu otaqlarn qapsn hmi taybatay aq qoyurdu. Marius bu otaqlardan birinin qabandan kend, el bil ki, irid sakitc durmu drd adamn ban grd: ardaq pncrsindn onlarn stn snmkd olan tutqun axam i dmd. Marius zn gstrmmk n o, adamlara diqqtl baxmaq istmdi. O, sssizc z otana girdi, he ks d onu grmdi. O, lap vaxtnda glmidi. Bir dqiqdn sonra Brqon qarnn getdiyini, bayr qapnn balandn eitdi. ON ALTINCI FSL. Oxucular bu fsild 1832-ci ild dbd olan ingilis havasnda oxunan bir nm eidcklr. Marius arpaynn stnd oturdu. Saat altnn yars olard. Ba verck hadis il onun arasnda yarmca saat vaxt qalmd. O z damarlarnda qann vurduunu eidirdi saat tqqlts qaranlqda bel eidilir. Bu anda qaranlq irisind iki hcum hazrlanrd Marius bu bard dnrd: bir trfdn cinaytkarlq, o biri trfdn dalt hcum edirdi. Marius qorxmurdu, ancaq o el bu saat ba verck hadis haqqnda sakitc dn bilmirdi. Ona el glirdi ki, btn gn yuxu grr, fvqlad bir hadis il qfildn z-z glnd vziyyt hmi adama bel grnr - yalnz jiletinin cibind olan polad tapanalarn soyuqluunu hiss etmkl, o bunlarn yuxu dhtlri olmadna inanrd. Qar daha yamrd. Duman irisindn xan ayn parlts get-ged artrd, onun i qarn gm parltsna qararaq axam duman kimi otaa yaylrd. Jondretgilin otanda iq yanrd. Divardak deikdn tnd-qrmz iq glirdi: Mariusa el glirdi ki, bu, qanl bir iqd. Bunun am i olmad aydn grnrd. Lakin Jondretin otandan he ss-smir glmirdi, birc klm danan da yox idi: ora rk donduran ar skut kmd; bu iq olmasayd, orann srdab olduu znn edilrdi. Marius yavaca kmsini xarb, arpaynn altna qoydu. Bir ne dqiq kedi. Birdn aada qap crldad. Marius ar addm ssi eitdi: kim is tls-tls pillknl qalxd, yyr-yyr koridordan kedi; qap cftsi aqqlt il qalxd. Gln Jondret idi. El o saat bir ne adamn ssi eidildi. He dem, Jondretin btn ailsi otaqda imi: canavar z zaasnda olmadqda canavar balalar susan kimi, Jondret d otaqdan getdiyi n onlar susurmu. Jondret dedi: Bu da mn! Qzlar rd: Axamn xeyir, atacan! Jondretin arvad sorudu: N oldu? Jondret: Yava-yava dzlir, dedi. Mn lap it kimi dm, ayaqlarm dondu. H, sn paltarn dyimmisn?! Yax elmisn! Grk el olsun ki, sir-siftdn etibarl adama oxayasan. Mn hazram, ged bilrm. Sn dediklrimdn he bir ey yadndan xmaz ki? Onun hamsn lazmnca elyrsnmi? Arxayn ol. Jondret dedi: Msl burasndadr ki... lakin o szn qurtarmad. Marius onun masa stn ar bir ey qoyduunu eitdi: yqin, bu ey onun ald iskn idi.

Jondret sorudu: Siz yemk yemisinizmi? Arvad: H, yemiik, dey cavab verdi, mnim byk kartofum vard, duzum da vard. Biirib yedim, sa ol, od hl var. Jondret: ox gzl, dedi, sabah sizin hamnz nahar elmy aparacaam. Taprarq ki, rdk qzartsnlar. Ayr eylr d z qaydas il! Kral kimi nahar elyrsiniz, lap onuncu Karl kimi! lap yax gedir. Sonra ssini alaldaraq lav etdi: Tl qurulub. Piiklr hazr durub. Sonra daha yavadan dedi: Bunu odun iin sox. Marius odlu kzn atrdadn eitdi, kim is buxar maas, ya baqa bir dmir altl onlar qardrrd; Jondret szn davam edrk deyirdi: Qap rzlrini yalamsan ki, crldamasn? Arvad: H, yalamam, dedi. Saat nedir? Altya az qalb. Bir az vvl Sen-Medard altnn yarsn vurdu. Jondret: Baxrsanm! dedi. Vaxtdr, qzlar grk keik kmy getsin. Ay qzlar, bura glin, qulaq asn! Onlar pldadlar. Sonra yen d Jondretin gur ssi eidildi: Brqon qar gedib? Jondretin arvad: Gedib, dedi. Sn lap arxaynsan ki, qonu evd yoxdur? O shrdn gedndi, hl qaytmayb. Sn zn d ox yax bilirsn ki, bu vaxt o nahar elyir. Sn buna arxaynsan? Arxaynam! Hr halda, gedib baxmaq pis olmaz, dedi, ay qz, am gtr, get bir gz-gz ora bax. Marius imkly-imkly astaca arpaynn altna girdi. O, arpaynn altnda tzc bzmd ki, qapnn atdandan iq grnd. Koridorda qzn ssi eidildi: Ata, evd yoxdur! Bu, Jondretin byk qz idi, Marius onu ssindn tand. Atas sorudu: Otaa girib baxdn? Qz: Yox, dedi, aar ki, qapdadr, demli, o xb gedib. Atas rd: Hr halda, gir, bax. Qap ald, Marius Jondretin byk qzn grd; onun lind am vard. O indi d shrki kimi idi, lakin am inda daha dhtli grnrd. Qz bir ba arpayya sar getdi; Marius bu zaman byk qorxu v hycan keirirdi. arpaynn stnd, divardan gzg aslmd, qz bu gzg n gedirdi. O, pncsi stn qalxb gzgy baxd. Yan otaqda o yan-bu yana aparlan dmir eylrin cingiltisi eidildi. Qz li il sana sal verdi; gzgd z-zn baxaraq, glmsy-glmsy qbri yada salan xrltl ssl bu szlri oxudu:

Yeddi-skkiz gn bel yand knlmn odu. Daim grk yanayd, yanayd daim gz! Hmilik olayd, ka, mhbbt, grk bu! Amma bxt z bir an glb, trk edir bizi. Marius qorxudan titryirdi. Ona el glirdi ki, qz onun nfs aldn eitmy bilmz. Qz pncry yaxnlad, o hmiki kimi indi d bir az divany oxayrd; kni gzdn keirrk, ucadan dedi: Paris a kynyini geydi, eybcr oldu! O yen d gzgy yaxnlad, zn gah qabaqdan, gah yandan baxa-baxa yen az-burnunu ymy balad. Atas rd: N oldu, harada itib batdn? Qz salarn bura-bura: Bu saat glirm! dedi. arpaynn, o biri mebelin altna baxram. He ks yoxdur. Atas bard: Axmaq qz, bu saat gl! Vaxt itirmyin mnas yoxdur. Qz: Glirm! Glirm! Onlar hmi tlsirlr! deyrk oxumaa balad: Siz mni trk etdiniz, an-hrt uydunuz. Amma harda olsanz mhzun knlm ordadr. Gzgy son df nzr salaraq, otaqdan xd, qapn ardnca rtd. Marius bir dqiqdn sonra koridorda yaln ayaqlarn tappltsn v Jondretin ssini eitdi. Jondret qzlarn ardnca raraq deyirdi: Yax baxn! Biriniz qarovulxanann, o biriniz d Kiik Bankir ksinin tinind durun! Birc dqiq d olsa evin qapsn gzdn qoymayn; el ki, bir ey grdnz, o saat glin! Gll kimi! Bayr qapnn aar sizddirmi? Byk qz naraz halda deyindi: Hnrin var, yaln ayaqla qarn st dur, grm nec durursan! Jondret: Sabah sizin ayanza qhvyi, ipk km alacaam, dedi. Qzlar pillkndn drd; bir ne saniydn sonra bayr qap rtld: bu onlarn getdiyini bildirirdi. Evd ancaq Marius, Jondretl arvad, bir d ki, yqin, Mariusun bo otaqda, alaqaranlqda grdy o bhli adamlar qald. ON YEDDNC FSL. Mariusun be frank pulu ny xrclnmidi. Marius qt etdi ki, mahid mntqsin qaytmaq vaxtdr. O, yana xas olan cldlikl bir anda divardak deiyin yanna qalxd. Dayanb iri baxd. Jondretin mnzili qrib kild idi, Marius bunu grnd deikdn n n el bir iq gldiyini baa dd. Orada ng atm mis amdanda am yanrd, lakin arda iqlandran bu am deyildi. Btn bu zaa byk manqaln odu il iqlanmd. Manqal buxarnn iin qoyulmudu, kz il dolu idi. Bu haman manqald ki, Jondretin arvad onu shr tapb xartmd. Manqaldak kz qpqrmz idi, manqal z d pul kimi qzarmd. Jondretin shr Pyer-Lombar ksindn ald isknni bu kzn iin qoymudular, isknnin trafnda yal alov titryirdi; iskn qpqrmz qzarmd. Bucaqda, qapnn yannda iki yn ey grnrd,

yqin, bu eylr bura bo yer qoyulmamd: onlardan biri kndir, o biri d dmir paralar ynna bnzyirdi. Burada nlr edilcyindn xbri olmayan bir adam bu vziyyti grsydi, trddd iind qalard: o el znn edrdi ki, burada n alaqcasna, ya da he ks zrr vermyn n adi bir i grlckdir. Bu cr iqlanan otaq, hr eydn vvl, chnnm krsini deyil, dmiri dkann xatrladrd. Jondret bel bir iqda dmiridn ox blis oxayrd. Manqaldan el isti qalxrd ki, masa stndki amn manqala olan trfi riyib tklrd. Buxarnn stnd khn, mxfi iql bir mis fnr vard, bu Kartua doru evriln Diogen layiq fnrdi. Manqal buxarnn lap iin, kzrn ksvlrin arasna qoyulduundan kmrn dmi buxarnn bacasndan xrd, otaqda onun qoxusu duyulmurdu. Ayn solun i pncr lrindn szlrk, tnd-qrmz rng boyanm zaaya dmd; bu is i grlck yerd d xyalprst olub qalan Mariusun airan tsvvrnd irkin yer, yuxularna uub gln smavi bir xlya kimi grnrd. Klk d pncrnin snq sindn iri soxularaq, kmr dmini dadr, burada manqal olduunu gizldirdi. Jondretin zaas Qorbonun daxmas haqqnda dediyimiz szlri oxucular xatrlarsa alaq, qanl ilr n ox gzl meydan, cinayti gizltmk n n yax yerdi. Bu, Parisin tnha bulvarnda, n ucqar evd dib bir otaqd. Dnyada pusqu deyiln ey olmasayd, o burada icad oluna bilrdi. Divarlar v bir ox bo mnzillr bu ota bulvardan ayrrd; onun birc pncrsi vard ki, o da trafnda sal divar v mhr olan yer xrd. Jondret ubuunu yandrd, ortasn dediyi stulda oturub tstltmy balad. Arvad pldayapldaya onunla ns danrd. Marius Kurfeyrak kimi hr ey n gln adamlar zmrsin daxil olsayd, Jondretin arvadn grnd qhqh il glrdi. Onun banda llkli qara lyapa vard, bu lyapa X Karln tacqoyma mrasimind carlarn qoyduu lyapalar yada salrd; iynin dama-dama enli bir al salmd; toxunma yubka v kii kmlri geymidi bu, hmn km idi ki, shr qz onu pala bulamd. Yqin, bu geyim Jondreti aadak szlri demy vadar etmidi: H! Paltarn dyimisn?! Yax elmisn! Grk el olsun ki, sir-siftdn etibarl adama oxayasan! Jondret z is, Cnab An balad tz, ona ox gen gln redinqotu geymidi; onun paltarnda yen d redinqotla alvarnn bir-birin uyun glmmsi diqqti clb edirdi: bu, Kurfeyrakn fikrinc, airlrin ryin yatan bir eydi. Jondret birdn ssini qaldrd: Yadma bir ey dd. Gr n deyirm. Bel havada o, yqin ki, fiakrda glck. Fnri gtr, yandr, aa en. Gedib qapnn arxasnda dur. Karetann gldiyini eidn kimi, tez qapn a. O yuxar qalxana kimi sn pillkni, sonra da koridoru iqlandrarsan; otaa gtirdinmi, yen aparaq aa en, srcnn pulunu verib, yola sal. Arvad sorudu: Pul han? Jondret alvarnn ciblrini axtard, be frank pul xarb arvadna verdi. Arvad hycanla dedi: Bu haradandr? Jondret tmkinl dedi: Shr qonu verndir, sonra lav etdi, bilirsn n var, bura iki stul gtirmk lazmdr. Niy? Oturmaq n. Yax da! Gedim qonudan gtirim. Arvadn bu szlrini eidnd Mariusun btn bdni gizilddi. Jondretin arvad tez qapn ab, koridora xd. Marius he komoddan enmy, arpaynn altnda gizlnmy macal tapmad.

Jondret arvadnn ardnca rd: am gtr! Arvad: Lazm deyil, dedi, mane olar, mn ax iki stul gtircym. Ay i db, bsdir. Arvad iri llril qaranlqda qap aarn axtard, Marius bunu eidirdi. Sonra qap taybatay ald. Marius donub qald, sanki, bu gzlnilmz hadis v qorxu onu daa dndrmidi. Jondretin arvad otaa girdi. ardaq pncrsindn dn ensiz ay i, sanki, qaranl ortasndan yarb iki yer blmd. Bu paralardan biri iri, qara bir prd kimi Mariusun snd divar tamam rtmd. Marius grnmrd. Jondretin arvad ban qaldrd, ancaq Mariusu grmdi; Mariusun yegan mebeli olan iki stulunu gtrb, bayra xd, qapn da partlt il rtd. z otana qaydaraq dedi: Bu da stullar! ri d ona dedi: Bu da fnr. Aa en, tez! Arvad tls-tls otaqdan xd, Jondret tk qald; stullar gtrb, masann trafna qoydu, isknni kzn iind evirdi, khn irman buxarya trf kdi, bununla da manqaln qaban tutdu; sonra kndir yn olan bucaa getdi, kndir sar yilrk, diqqtl nys baxd. Mariusun qatma-qarq zir-zibil yn hesab etdiyi ey, he dem, aac pilllri v iki qarma olan, sliq il qatlanm kndir nrdivanm. Shr Jondretin evind n bu kndir nrdivan, n bu dmir linglr oxayan v qap arxasndak dmir yn stn lav ediln ar altlr vard, grnr, Jondret bunlar gndz, Marius evd olmayanda gtirmidir. Marius Bunlar dmiri altidir, dey dnd. Bel eylrdn Mariusun bir az ba xsayd, bilrdi ki, dmiri lvazimat hesab etdiyi eylr qfl amaq, ya qap sndrmaq n xsusi hacatlar, hm d den v ksn altlrdir: bu iki mum alt orular arasnda tikan v sanc ad il mhurdur. Buxar v yanna iki stul qoyulmu masa Mariusun dz qabanda idi. Manqaln qaban irma tutmudu; otaq ancaq am il iqlanmd; masaya buxar stn atlb qalan saxs qrndan uzun-uzun klglr drd; boaz snm bardan klgsi divarn yarsn brmd. Yataa dhtli v mum bir skut kmd. Havada qorxunc bir intizar duyulurdu. Jondret ubuunun snmsin imkan verdi, bu gstrirdi ki, o, nyins fikrini kirdi; sonra yen d masann yannda oturdu. am inda onun siftinin srt v yrtc ifadsi aydn grnrd. Hrdn o, qalarn atr, sa lini brk yelldirdi, sanki, qaranlq qlbindn qalxan ssin son dlillrin etiraz edirdi. z-zn qar ediln bel srt etirazlardan birind o, cld masann siyirtmsini kdi, orada gizldilmi uzun mtbx ban xarb onun itiliyini drnanda yoxlad, sonra ba yen d masann gzn qoyub, siyirtmni yerin itldi. Marius da lini jiletinin sa cibindki tapanaya vurdu, tapanan xardb axma st ayaa kdi. Bu zaman aydnca qqlt eidildi. Jondret diksinib stuldan qalxd. Kimdir? dey rd. Marius nfsini txad. Jondret bir az qulaq asd, sonra glrk, z-zn dedi: Mn lap gicm! Bu qqldayan ara divardr. Marius tapanan lind sxd. ON SKKZNC FSL. Mariusun iki stulu qabaq-qnr qoyulur.

Birdn pncr lri myusluq duyulan zng ssindn cingilddi - uzaqda, Sen-Medar zng qllsind saat altn vururdu. Zng hr df vuranda Jondret ban trpdirdi. Saat altn vurandan sonra o, barmaqlar il am fitilinin qarasn qopartd. Sonra otaqda var-gl elmy balad, koridora baxd, qulaq asd, sonra yen gzindi, yen dayanb qulaq asd. Yerin qaydaraq z-zn mzldad: Aldatmasa yaxdr! Yenic oturmudu ki, qap ald. Jondretin arvad qapn taybatay ad, iyrnc bir yaltaqlqla dilrini aardaraq, koridorda dayand; sirli iql fnrin deiyindn dn iq onun siftindki bu murdar ifadni daha aydn gstrirdi. Buyurun, aa, deyrk, gln adam iri dvt etdi. Jondret cld yerindn qalxaraq, onun szn qvvt verdi: Buyurun, ey bizim vlinemtimiz! Cnab A iri girdi. Onun znd aydnca bir sakitlik vard, bu is qeyri-ixtiyari olaraq adamda ona qar hrmt hissi oyadrd. Cnab A masa stn drd qzl pul qoydu. Cnab Fabantu, dedi, bunu siz mnzil kiraysi v baqa n zruri xrclr n verirm. Sonrasna baxarq. Jondret hycanla: Gstrdiyiniz sxavt n Allah siz cr versin, ey xeyirxah insan! dedi v tez arvadna yaxnlaaraq pldad: Fiakr yola sal! Jondret Cnab Aa tzim edn altna stul kn kimi, onun arvad yavaca aradan xd. Bir dqiqdn sonra qaydaraq, rinin qulana pldad: Yola saldm! Qar ara vermdn shrdn bri yard. Qar yeri el rtmd ki, n fiakrn gldiyi, n d getdiyi eidildi. Cnab A stulda yldi. Jondret o biri stulda, onunla qabaq-qnr oturdu. ndi nlr ba vercyini yax tsvvr etmk n qoy oxucu axtal bir gecni, Salpetriyer xstxanasnn qar basm, ay inda iri kfn kimi aaran xali yerlrini, orada-burada yanan, qmgin grnl bulvar, qara klg kimi uzanb gedn qaraac sralarna qrmz iq salan k fnrlrini, blk d, milin drdd biri qdr trafa yaylan tnhal v sssizliyi, axamn drin skutunda, tkrprdn qaranlnda Qorbonun daxmasn, zlmt v tnhalq iind itibbatan bu daxmada Jondretin birc amla zifc iqlanan zaasn, bu zaada masa arxasnda oturan iki adam; z tmkinliyini mhafiz edn Cnab A, qmmaqda olan qorxunc tbitli Jondreti, bucaqda, Jondretin arvad deyiln qoca, qancq qurdu, divarn o znd birc sz, birc hrkti gzdn qarmayan, qulaqlarn klyrk diqqtl baxan, lind tapana tutan Mariusu tsvvrnd canlandrsn. Marius qtiyyn qorxmurdu. O ancaq btn varl il nifrt edirdi. O, tapanann dstyini lind sxr, zn mhkm hiss edirdi. Vaxt atanda mn bu ala tutacaam, dey dnrd. O bilirdi ki, polis iilri bura yaxn bir yerd pusquda durub, canini tutmaq n rti iar olan tapana ssini gzlyirlr. Bir d ki, o, bir ey ox mid edirdi: Cnab A il Jondretin bu facian mbarizsi onun n ox mhm bir mslni az da olsa aydnladrar. ON DOQQUZUNCU FSL. Qaranlq bucaqlardan znz qoruyun.

Cnab A oturan kimi indi daha he ksin yatmad arpaylar gzdn keirrk sorudu: O yaralanm yazq qz zn nec hiss edir? Jondret ac-ac, hm d minntdarlqla glmsyrk dedi: Pis, ox pis, cnab! Byk bacs onun yarasn sartmaq n Burb xstxanasna apard. Siz onlar grcksiniz, onlar bu saat glck. Sonra Cnab A Jondretin arvadnn qrib geyimin baxaraq szn davam etdi: Deysn, xanm Fabantu zn yax hiss edir? Jondretin arvad qapnn qabanda durub, thdidedici, davacl bir nzrl ona baxrd, sanki, o indidn qapnn keiyind durmudu. Jondret: O lmcl bir halda xstlnib. Ancaq n edsn, cnab?! Onda, o yazqda o qdr mrdlik var ki! Bu, arvad deyil, kzdr! Bu kompliment arvadn ox xouna gldi, o qarsnda yaltaqlq ediln bir jdaha nazyla ucadan dedi: Sn mn ox nzakt gstrirsn, zizim Jondret! Jondret? Cnab A bu ada tccb etdi, mn el bilirdim ki, sizin adnz Fabantudur! Jondret tez buna cavab taparaq dedi: Bli, Fabantudur, shn adm Jondretdir. Artist txllsdr. Arvadna baxaraq iyinlrini kdi, ancaq el eldi ki, Cnab A bunu grmsin, sonra sni mehribanlqla dedi: Biz hmi, mnim bu yazq arvadcmla canbir qlbd yaamq! Bu tslli d olmasayd, bilmirm n edrdik! Biz ox bdbxtik, cnab! llrimiz var, amma i yoxdur. Qlbimiz albyanr, amma mul olmaa ey yoxdur. Mn bilmirm hkumt n fikirlir, ancaq vallah, cnab, mn n yakobiniym, n boazn yrtan bir respublikayam; mn n hkumt leyhinym, amma siz mni nazirlrin yerind qoysaydnz, namusuma and iirm, hr ey ayr cr gedrdi. Msln, bax, mn qzlarm kordondan ey dzltmk pesini yrnmy gndrmim. Siz deyrsiniz: Nec, pe? Bli, pe, kobud bir pe, bir para rk qazanmaq n! Grrsnzm, mnim vlinemtim, biz n gn qalmq?! N qdr alalmq! vvllr biz n idik, indi gr n hala dmk! Heyhat, bizim gzl gzranmzdan he bir ey qalmamdr! He bir ey! Ancaq birc eydn baqa: bu da bir kildir. Amma bu kil mnim n n qdr qiymtli olsa da, onu satmaq mcburiyytindym, ax yaamaq lazmdr! Hr nec olsa, yaamaq lazmdr. Jondret qsdn rabitsiz bir halda danr, gvzlik edirdi, bu he d onun zndki ifady uyun glmirdi. Bu ifad gstrirdi ki, o nyins intizarndadr, ns dnr. O dananda Marius ban qaldrd, otan kncnd bir adam grd: bu adam hl onun gzn satamamd. Grnr, o tz glmidi - z d el sakitc glmidi ki, htta qap rzsinin crlts da eidilmmidi. O, toxunma bir bnvyi fufayka, khn, yrtq, crq, irkli, hr yeri deik-deik, gen, plis alvar, qaln corab geymidi; kynksizdi; boynu aqd; rmanm qollarnda dym kil vard; zn his srtmd. O, llrini dnd arpazlayaraq, dinmzsylmz, yaxnda olan arpayda, arvadn dal trfind oturdu. O, ox az grnrd. Marius o bucaa baxanda Cnab A da qeyri-ixtiyari olaraq bizim baxmz ifad edn daxili maqnit qvvsinin tsiri il ona baxmd. Cnab A o adam grnd zn saxlaya bilmyrk, tccb ifad olunan bir hrkt etmidi, Jondret d drhal onun bu hrktini grmd. Jondret yaxasn dymlyrk ox nzaktl dedi: H, baa drm, siz iltifat buyurub, verdiyiniz redinqota baxrsnz? Mn yarar! Vallah ox yarar! Cnab A sorudu: O adam kimdir? Jondret uzada-uzada dedi: O?.. El bel glib, qonudur. Fikir vermyin.

Bu qonunun qrib sir-sifti vard. Sen-Marsoda bir ne kimya zavodu var. Fabrik fhllrinin oxunun z qara olur. Lakin Cnab An btn zahiri grn gstrirdi ki, o, Jondret tamamil etibar edir, onun simasnda zrr qdr d qorxu lamti yox idi. Balayn, cnab Fabantu, siz ndn danrdnz? Jondret masaya dirsklnrk, bir az boa ilannn baxn xatrladan, durun v mehribanca bir nzrl Cnab Aa baxd, gzlrini ona zillyrk dedi: Mn ondan danrdm ki, mnim ziz vlinemtim, mn ondan danrdm ki, mnim satlq bir klim var. Qap azca crldad. Bir adam da iri girib, arvadn dal trfind, arpayda oturdu. Onun da, o birisi kii kimi, qollar rmanmd, z d hisdn, ya mrkkbdn qaralmd. Bu adam otaa sezilmyck drcd cld v yavaca girs d, Cnab A onu da grd. Jondret szn davam edrk: Narahat olmayn, dedi, bunlar bu evd yaayrlar. Bli, mn bayaq dedim ki, mnim ox qiymtli bir klim qalmdr... Budur, cnab, buyurun, baxn. Jondret yerindn qalxb divara yaxnlad: orada dmnin stnd bir kil vard; biz bu bard vvllr bhs etmidik; klin st trfini qabaa evirib, onu yen d divara sykdi. Zif am inda bu, dorudan da, bir kl bnzyirdi, amma bu kild nyin tsvir edildiyini Marius se bilmdi, nki Jondret klin qaban tutmudu. Marius ancaq kobudcasna qaralama bir lvh, n planda is adamaoxar bir ey grd. Btn kil balaqan prdsi, ya bb teatr irmas zvqnd, gzgirn parlaq rnglrl kilmidi. Cnab A sorudu: Bu ndir? Jondret iftixarla: Vlinemt, bu, bir sntkarn ox byk qiymti olan sridir. Mn bu kli qzlarmdan az istmirm, o, bir ox eylri mnim yadma salr! Mn siz dedim, yen d deyirm: ehtiyac mni mcbur elyir ki, bunu satm. Cnab A kl baxarkn, tsadfimi olaraq, ya bir eydn narahat olduu nm, yen d otan dib trfin nzr sald. ndi orada drd adam vard: arpayda oturmudu, biri qapnn aznda durmudu; hamsnn da qollar rmanmd, zlri mrkkbli idi; he biri trpnmirdi. arpayda oturanlardan biri divara sxlaraq, gzn rtmd, el znn etmk olard ki, o yatb. O, qoca bir adamd; onun qara sifti v asal ba dhtli tsir balayrd. Qalan iki nfr d cavan grnrd. Biri saqqall, biri d prtlaq sal idi. He biri d ayaqqab geymmidi: kimisinin ayanda corab vard, kimisi d ayaqyaln idi. Jondret grd ki, Cnab A bu adamlardan gzn kmir. Jondret dedi: Bunlar mnim dostumdur, qonuluqda yaayrlar. Onlar ona gr qaradr ki, hmi his iind llirlr. Onlar hams bacatmizlyndir. Vlinemt, onlara baxman mnas yoxdur, yaxs budur ki, siz mnim klimi aln. Mnim yoxsulluuma rhminiz glsin. Bunu siz baha vermrm, siz ona ne qiymt qoyarsnz? Cnab A diqqtl Jondretin gzlrin baxaraq, bir ey duymu kimi bh il dedi: Bu ax meyxana lvhsidir, frankdan arta dymz. Jondret hiylgrlikl: Pul kisniz yannzdadr? dedi, mn min eku d bsdir. Cnab A dik ayaa qalxd, divara syknrk, ota cld gzdn keirtdi. Onun sol trfind, onunla pncr arasnda Jondret, sa trfind, onunla qap arasnda Jondretin arvad v drd kii oturmudu. Bunlardan he biri trpnmirdi, sanki, he onu grmrdlr. Jondret yen d alar bir ssl yazq-yazq danmaa, daln bir nzrl Cnab Aa baxmaa balad. Cnab A el znn ed bilrdi ki, grdy yoxsulluq, dorudan da, bu adamn aln adrmdr. Jondret szldaya-szldaya szn davam etdi: Mnim ziz vlinemtim, siz bu kli almasanz, mnim iim lap bitck; onda mnim n birc yol qalr, grk, zm suya atam! Ax mn arzu edirdim ki, qzlarma bdii kartonaj iini, yeni il hdiyylri n xrda qutular dzltmyi yrdim. Mnim bu arzum ba tutmad! He

dem, bundan tr, lrin yer dmmsi n yanl dzgah lazmdr, xsusi bir soba dzltdirmk lazmdr, ayr-ayr yapqan n gzl iri bir qab lazmdr, taxta n qat kaz, ya para n bir az duru yapqan, karton hazrlamaq n qamalt, kartonu qoyub ksmk n qlib, dmir brkitmlr n kic, hl bundan baqa, bir ne fra lazmdr, daha crbcr hngam... mn n bilim, daha nlr, nlr! Bunlar da hams ondan trdr ki, gnd drd su pul qazanasan! Ancaq bunun stnd grk on drd saat llsn! Hr xrda qutunu on df l gtrmli olacaqsan! Hl grk kaz da isladasan, he bir yerin lk salmayasan, yapqan da qzdrasan... xlas, adam rldn idir! Bunun da qabanda gnd drdc su! He bununla yaamaq olar?! Jondret Cnab Aa baxmadan z halndan ikaytlnirdi, Cnab A is diqqtl onu nzrdn keirirdi. Cnab An gzlri Jondret, Jondretin gzlri qapya zillnmidi. Marius onlarn hr ikisini ox diqqtl mahid edirdi. Cnab A sanki, z-zndn soruurdu: Bu dli olmayb ki? Jondret bir ne df mxtlif ahngd, szn uzada-uzada, yalvara-yalvara tkrar etdi: Onda mnim n birc yol qalr. Grk zm suya atam. Bu yaxnda mn Austerlits krpsnd pill enmidim! Birdn onun bulanq gzlrind iyrnc bir parlt grnd. Bu alaqboylu adam bdnini dikldrk, qorxunc kl dd, Cnab An stn yeriyrk bard: Bu dediklrim bo szdr, msl bunda deyil! Siz mni tandnzm?

YRMNC FSL. Tl. Zaann qaps birdn taybatay ald, iri qara kaz maska taxm, gy ktan bluz geymi kii girdi. Onlardan biri ox arqd, onun lind dmir tutulmu uzun dynk vard; o birisi yekpr bir eydi, o, lind baaa bir balta tutmudu, kz ksnd bu cr baltadan istifad edirlr; ncs n birinci qdr arq, n d ikinci qdr dolundu, enlikrk adamd, o, iri bir aar lind sxb durmudu, bu, yqin, dustaqxanadan ourlanm, dustaqxana qaplarndan birinin aar idi. Jondret, grnr, el bu adamlar gzlyirmi. O, drhal tls-tls li dynkli adamla danmaa balad. Hr ey hazrdr? Hr ey. Monparnas han? Birinci muq, sanki, qznla danmaq n dayand. Hans il? Bykl. Fiakr aadadr? Aadadr. Araba qoulub? Qoulub. Yax atlar qoulub? Lap las. Onlar mn deyn yerd durublar? H. Yax da. Cnab An rngi aappaq aarmd, o hara ddyn anlayan bir adam ifadsi il diqqtl, hm d sakitc trafna baxr, ban yava-yava v tccbl evirrk, orada olan adamlar birbir gzdn keirirdi. Lakin onun znd zrr qdr d qorxu lamti yox adi. O, masann arxasnda durub, bundan pr kimi istifad edirdi. Bir az vvl yalnz xotbitli qoa kimi

nzr arpan bu adam birdn-bir phlvan oldu. O, iri yumruunu masann stn qoydu, bu zaman onun hrktind thdid v he gzlnilmyn bir qvvt hiss olunurdu. El adamlar var ki, onlar n igid olmaq da rhmdil olmaq kimi tbii v adi bir eydir. Bel bir thlk qarsnda bu cr mtant v mrdlikl dayanan bu qoca da, grnr, bel adamlardand. Biz sevdiyimiz qzn atasna he vaxt tamamil yad adam kimi baxmrq. Marius bu tanmad adamla fxr edirdi. Jondretin Bunlar bacatmizlyndir, dediyi qolurmal kii dmir yn iindn ey gtrd: bunlardan biri metalksn byk bir baqd, biri ar bir lingdi, biri d kicdi; bu adam, he bir sz sylmdn, gedib qapnn qabanda durdu. arpayda mrglyn qoca yerindn trpnmdi, ancaq gzlrini ad. Jondretin arvad onun yannda oturdu. Marius bu qrara gldi ki, i qarmaq vaxt glib atmdr: tapanan yuxar qaldraraq, koridora trf at amaa hazrlad. Jondret lidynkli adamla shbti qurtardqdan sonra yen d Cnab Aa sar dnd, mum bir ssl, hm d astadan v azca glrk, bayaqk suallarn tkrar etdi: Demli, siz mni tanmadnz? Cnab A dz onun gzlrin baxaraq dedi: Yox! Jondret lap masaya yaxnlad. lini dnd arpazlayaraq v amn stn sar yilrk, z drdknc, yrtc nsini mmkn qdr Cnab An sakit ifadli zn yaxnladrd, bu zaman Cnab A he qmldanmad da. Jondret bu vziyytind, qapmaa hazrlaan vhi heyvan kimi duraraq, rd: Mn Fabantu deyilm, Jondret deyilm, mn Tenardyeym! Mn Monfermeyldki axanayam! Eidirsinizmi? Tenardye! ndi mni tandnzm? Cnab An z azca qzard, lakin o, vvlki sakitliyini mhafiz etdi, ssini qtiyyn qaldrmadan v ssi zrr qdr d titrmdn dedi: Bayaqkndan ox tanmadm. Marius onun cavabn eitmdi. Qaranlq olmasayd, bu zaman Marisun n qdr zn itirdiyini, n qdr adn v heyrt ddyn grmk olard. Jondret Mn Tenardyeym! - deynd onun btn bdni titrdi, o el bir halda divara sykndi ki, el bil, onun ryin qlnc soxdular. Sonra onun at amaq istdiyi sa li yava-yava aa endi, Jondret Eidirsinizmi? Tenardye! dey tkrar ednd, az qald ki tapana onun ziflmi barmaqlar arasndan yer dsn. Jondret kim olduunu ab demkl, Cnab A qtiyyn narahat etmdi, lakin Mariusun btn varln sarstd. Grnr, Cnab A Tenardye adn eitmmidi, lakin Marius bu ada yaxca blddi. Bu adn onun n n demk olduunu yadnza saln. Marius atasnn vsiyytnamsind yazlan bu ad z qlbind saxlayrd, mqdds taprn hkk olmu stirlrini z fikrind, qlbinin drinliklrind mhafiz edirdi; bu taprqda yazlmd: Tenardye adl bir adam mni lmdn xilas etdi. Mnim olum ona rast gls, qoy lindn gln yaxl etsin! Bu ad Mariusun mqdds sayd eylrdndi, bu, yqin, oxucularn yadndadr. Bu ada o, atasnn ad il bir brabr prsti edirdi. Dorudanm, bu, Mariusun oxdan bri v ox sy il axtard Tenardyedir, hmin Monfermeyl axanasdr? Budur, nhayt, onu tapd! N olsun ki? He dem onun atasn xilas edn adam quldurmu! Bu adama o z sdaqtini sbut etmk arzusil alb-yanrd, he dem, bu adam jdaha imi! Polkovnik Ponmersini xilas edn adam dhtli bir cinayt etmy hazrlard: bu cinayt ndn ibartdi Marius bunu dzgn myyn etmy tinlik kirdi, lakin onun grdy eylr adam ldrmk mslsin oxayrd! z d gr kimi ldrmk istyirdilr, aman Allah! N mum bir tsadf! Taleyin n ac istehzas! Atas ona qbirdn Tenardyey lindn gln qdr yaxlq etmyi mr elyirdi; Marius drd il rzind bir fikirl yaayrd: atasnn borcunu nec versin, onun taprn nec yerin yetirsin; budur, o, quldurun cinayt ildiyi yerd tutulmas n dalt kmk etmk istdiyi anda tale raraq ona deyir: Bu, Tenardyedir! Demli, o, Vaterloo trafnda gedn qhrmanca vurumada, ya kimi yaan gll altnda atasn lmdn xilas edn adama lindn gln yaxl ed bilr. Lakin n il? Edam krss il?! O, zn sz vermidi ki, Tenardyey

rast gls, gr bu tsadf ona qismt olsa, bu adamn ayaqlarna yxlacaq. Budur, o, Tenardyey rast gldi, amma ona gr rast gldi ki, onu clladn lin versin! Atas deyirdi: Tenardyey kmk et! Amma o, prsti etdiyi, mqdds bir adamn tlbin cavab olaraq Tenardyeni mhv edck! Qoy atas qbirdn tamaa etsin, grsn ki, hyatn thlky ataraq, onu lm pncsindn xilas edn adam Mariusun - o Mariusun ki, ona Tenardyenin qaysna qalma taprmd - mrhmti zndn Sen-Jak meydannda edam edirlr! Mgr o, atasnn z li il yazd son tlbi uzun zaman ona grmi saxlamd ki, bir gn hqartl onun leyhin xsn?! Mgr bu, onun z-zn l salmas deyildimi? Lakin cinayt edildiyini grmk, ona mane olmamaq mmknm? Gz gr-gr adamn ldrlmsin yol vermk, qatili mdafi etmk olarm? Bel bir alan qarsnda adam zn borclu hesab edib, ona z minntdarln gstr bilrmi? Bu gzlnilmz zrb Mariusun drd ildn bri yaatd fikirlrini alt-st etdi. Onu dht brd. ndi hr ey ancaq ondan asl idi! Onun gzlri qarsnda vurnuxan, lakin he bir eydn xbri olmayan bu adamlarn taleyi onun lind idi. O at asa Cnab A xilas edck, lakin Tenardyeni mhv edck; at amasa, Cnab A mhv olacaq, Tenardye, blk d, blk d, qab ldn xacaq. Bunlardan birini uuruma itlmkmi, o birisinin enmsin mane olmaqm? Onun vicdan bu tdbirlrdn hr ikisinin leyhin xrd. Bs onda n etmk? N qrara glmk lazmdr? n yksk xatiry, zrin gtrdy n byk thhd, n mqdds vzify, n pak, n ziz bir yazya xyantmi etmk? Atasnn vsiyytin xyantmi etmk, ya cinaytin ba tutmasna yolmu vermk? Mariusa el glirdi ki, o bir trfdn atas n yalvaran z Ursulasnn, bir trfdn d Tenardyeni ona tapran polkovnikin ssini eidir. O hiss edirdi ki, dli olur. Onun qlar bklrd; gzlri qarsnda ba vern hadis el srtl davam edirdi ki, dnmy vaxt qalmrd. Hadislr bir qasra kimi onu z tufanna almd, halbuki, o, vvlc gman etmidi ki, bu hadislr hkm edckdir. O, az qalrd urunu itirsin. Lakin Tenardye bundan sonra biz onu daha baqa cr adlandrmayacaq zndn xaraq, masann yannda, coqun bir adyanalq iind var-gl edirdi. O, be barmann beini d aaraq btn li il am tapb el qvvtl buxarnn stn qoydu ki, am az qald snsn, amn rimi piyi divara srad. Sonra thdidedici bir halda Cnab Aa sar dnrk nrilddi: Uduzdunuz, var-yoxunuzu xrcldiniz, alverd snq xdnz! Lt qaldnz! Sonra yen d dli kimi ra-ra gzinmy balad: H, axr ki mnim lim ddnz, cnab filantrop! Cnab dilni milyonu! Bb balayan cnab! Maymaq qoca! Demli, siz mni tanmadnz? Demli, skkiz il bundan qabaq min skkiz yz iyirmi nc ild, Soelnik bayramnda, Monfermeyl axanasna, mnim yanma gln siz deyildiniz? Demli, Fantina adl ua, Toraay siz gtrb aparmadnz? Demli, onda siz sar redinqot geymmidiniz? Deycksiniz, yox? Bu gn shr bura gldiyiniz kimi linizd crcndr dolu bir balama yox idimi? Sn bir buna bax, arvad! Grnr, bunun bel bir sfehliyi var: evlr yun corab dolu balamalar dayr! El xeyirxah glib! Cnab milyonu, olmaya siz corab alveri edirsiniz? Demli, siz dkannzda olan btn mallar yoxsullara paylayrsnz, ay riyakar mmin?! Ay, tlxyin biri, tlxk! Demli, siz mni tanmadnz? Amma mn sizi tandm! Siz o murdar siftinizi bura soxan kimi mn sizi tandm! Nhayt, indi siz grcksiniz ki, axana bhansi il abrl evlr girmk, khn pal-paltar geyib, zn dilni siftin salb bel sir-siftl ancaq qpik-quru yrlar abrl adamlarn ban tovlamaq, zn sxavtli gstrmk, adamn qazancn lindn almaq, hl bir sonra onu med d qorxutmaq hmi bo-bouna keib getmir! Siz grcksiniz ki, adam mflis eldikdn sonra bu idn ynindki redinqotu, bir d iki vecsiz xstxana adyal vermkl yaxa qurtarmaq olmaz! U-u, uaq ourlayan qoca srsri! Tenardye bir anla dayand, sanki, o, z-zn ns mzldanrd. Onun hiddti birdn dar bir drd itib-batan Ronann coqun axnn xatrladrd; Tenardye, sanki, z-z il olan shbtini qurtararaq, yumruunu masaya rpb hycanla dedi: Hl bir zn gnahsz adam kimi gstrmy alr! Yen d Cnab Aa sar dnb dedi:

 Bir vaxt vard ki, siz mn glrdnz, sizi grm yox olasnz! Mnim btn bdbxtliyim sbb siz oldunuz! Mnim yanmda olan qz siz min be yz franka aldnz, yqin ki, o, dvltli bir aildnmi! Mn o qzn vasitsil mllic pul qazanmdm, hl o qdr d qazana bilrdim ki, mrmn axrna kimi mn atsn! O qz, adbatm axanada kdiyim btn ziyanlar dy bilrdi; o el bir axana idi ki, orada pul qazanmaq tin idi, bunun n mn axmaq btn var-yoxumu qoydum. Eh, mn lap rkdn istyirm ki, oradak axr onu in adamlar n dnb zhr olayd! Msl onda deyil! Boynunuza aln, siz Toraay gtrb gednd mn siz ox glnc grndm, elmi?! Med sizin linizd dynk vard. Onda gc sizin trfinizd idi. ndi nvb mnimdir. ndi gc mnddir! Qoa, sizin iiniz frqdr! Siz baxanda, dorudan da, mnim glmyim glir! Sarsaq! Mn bunu yalandan dedim ki, guya, mn aktyoram, adm da Fabantudur, guya, mn madmazel Mars il, gr ha, madmazel Pldayann z il komediyalarda oynamam, guya, ev yiysi sabah, fevraln drdnd mndn mnzil kiraysini istyir, daha bu gic baa dmyir ki, ev kiraysi, fevraln drdnd deyil, yanvarn skkizind verilir! Gr mn n gtirib, drd murdar pul, alaq! Yz frank vermy d ryi glmyib! Qulaqlarn sallayb mnim dediyim cfngiyata qulaq asrd! Bel d glmli ey olard?! Dandqca mn z-zm fikirlirdim, deyirdim: Sn mnim limdn qab qurtara bilmycksn, ay maymaq! ndi shrdir, snin pnclrini yaladma baxma. Axam olacaq, snin ryini paralayacaam! Tenardye susdu. O tvyrd. Onun clz, dar d dmiri kry kimi qalxb, drd. Onun gzlrind, nhayt, qorxduu bir adam hdlmkdn, yaltaqland bir adam thqir etmkdn sevinn, zif, zalm, alaq bir mxluqun rzalt dolu xobxtliyi parldayrd. Qolifin ban tovlaya biln crtdan xobxtliyi, artq zn mdafi etmyi bacarmayan, lakin hl d zab kn lmcl bir kz paralaya biln aqqal xobxtliyi parldayrd. Cnab A Tenardyenin szn ksmirdi. Tenardye susanda o dedi: Mn baa dmrm, siz n demk istyirsiniz. Siz yanlrsnz. Mn milyoner haradan oldum, mn ox kasb adamam. Mn sizi tanmram. Siz mni baqa adamla qardrrsnz. Tenardye xrltl ssl dedi: H! Bu arlm bayatdr! El bel d davam edin! Lap rnlyirsiniz, qoca! Demli, siz mni baa dmrsnz? Siz grmrsnz mn kimm? zr istyirm, cnab, mn grrm ki, siz quldursunuz, Cnab A bu sz nzaktl syldi, lakin bu nzakt bel bir anda ox qrib, ox tsirli grnrd. n rzil adamlarn da zn gr heysiyyti var, bunu ham grmdr; jdaha da hissdn mhrum deyil. Tenardyenin arvad quldur szn eidnd cld arpaydan qalxd, Tenardye z is stulu el qapb gtrd ki, sanki, onu paralayb iling-iling elmk istyirdi. O, arvadnn stn raraq dedi: Sn zn ortaya atma! Sonra Cnab Aa sar dnb, guruldaya-guruldaya bu szlri dedi: Quldur! Bli, mn bilirm ki, sizlr, siz cnab dvltlilr biz bel ad verirsiniz. Buna n demk olar, dorudur! Mn ki snq dmm, var-yoxum limdn xb, qab gizlnmim, yemy bir para rk tapmram, bir quru pulum yoxdur, demli, qulduram! gndr ki, mnim dilim bir tik rk dymyib. lbtt, mn qulduram! Amma sizin hamnzn isti ayaqqabnz, hamnzn Sakoss kmsi var, yniniz arxiyepiskop kimi pambql redinqot geymisiniz; siz beletajlarda mnzil tutursunuz, qap olan evlrd yaayrsnz, trfel yeyirsiniz, yanvar aynda qulanaq rziniz olur, o zaman ki bu qulanan dstsi qrx franka satlr, hl bir gy paxla da trrsnz, bayrda soyuq olub-olmadn bilmk n qzetlr baxrsnz, bilmk istyirsiniz ki, grk mhndis evalyenin termometri n gstrir! Amma biz zzmzn termometriyik. Ne drc axta olduunu bilmk n biz sahil ksindki Saat qllsin baxmaa getmirik, buna bizim ehtiyacmz yoxdur; biz qanmzn damarmzda donduunu, ryimizin buz baladn hiss edirik, deyirik: Allah yoxdur! Amma siz iltifat buyurub bizim bu xarabala, bli, bu xarabala glirsiniz, biz quldur deyirsiniz! Amma biz sizi, siz cnablar, yeycyik, udacaq! Bunu bilin ki, cnab milyonu, mn d vaxt il bir adam olmuam, mnim d patentim olub, mn d sekid itirak etmim, mn burjuayam! Amma siz kimsiniz, bu, hl mlum deyil.

Tenardye bunu deyib, qap qabanda duran adamlara yaxnlad, acndan s-s lav etdi: Bir baxn da! O, csart edib mniml el dand ki, el bil, onun qabandak sarsan biridir! Sonra Cnab Aa mracitl, daha byk bir lnlqla szn davam etdi: Cnab filantrop, bunu da yadnzda saxlayn ki, mn bhli xsiyyt, yurdsuz-yuvasz bir adam deyilm! Mn evlr gedib uaq aparmram! Mn, mn khn fransz sgriym, mni ordenl tltif edckdilr! Mn Vaterloo trafnda vurumuam, bli, bli! Bu vurumada mn bir general, bir qraf xilas etmim, indi onun ad yadmda deyil. O z familiyasn mn dedi, ancaq onun ssi yaman ziflmidi, mn onun dediyini eitmdim. Ancaq mersi1 szn baa ddm. Amma mn onun mersidn artq adn bilmk lazm idi. Bu ad mn onu axtarb tapmaa kmk edrdi. Bilirsinizmi, Brsseld, Davidin kdiyi bir kild tsvir ediln kimdir? Mnm! David bu sgri qhrmanl bdildirmk istyirdi. Mn general dalma alb top samas altndan aparram... Msl bel olmudu. Bu general he mrnd mn bir yaxlq etmmidi, he o birilrdn yax da deyildi! Bununla bel, mn z hyatm thlky ataraq onu lmdn xilas etdim, mnim ciblrim bunu sbut edn kazlarla doludur! Mn Vaterloo sgriym, bildinmi?! ndi, mn ki siz mrhmt edib btn bu hvalat dandm, glin daha mslni qurtaraq. Mn pul lazmdr, ox, lap ox lazmdr! Vermsniz sizi mhv edcym, bax, yalan deyirms, lap el buradaca blaya glim. Mariusun hycan bir qdr yatmd, o, Tenardyenin szlrini eidirdi. bh n daha he bir sas qalmrd. Onun qarsndak atasnn vsiyytnamsind ad kiln Tenardye idi. Marius atas haqqnda sylniln thmti eidnd titrdi: ax o az qalmd ki, bu thmt haqq qazandrsn, z d bel mum bir kild! Bu, onu daha artq qorxuya sald. Buras da var ki, Tenardyenin btn szlrind, ifadsind, hrktlrind, hr szba alov pskrn baxlarnda, l-qol am alaq tbitli bir adamn hiddtind, lovalqla hqartin, qrurla alaqln, qzbl ktlyn, hqiqi hqartl sni hisslrin qarnda, zoraklqdan hzz alan cinaytkarn srtqlnda, murdar bir qlbin hyaszcasna lpaqlnda, bir-biril birln insan iztirab il insan nifrtinin coqunluunda hm rin z qdr iyrnc, hm d hqiqtin z qdr zabverici bir ey vard. Oxucular, yqin, hiss edir ki, Tenardyenin Cnab Aa mhur rssam Davidin sri kimi tklif etdiyi kil onun z axanasnn lvhsi idi; bu lvhni o z kmidi, Monfermeyl flaktindn sonra sa-salamat qalan yegan ey d bu idi. Tenardye indi daha el durmudu ki, Mariusun qaban ksmirdi. Marius bu kl diqqtl baxa bilrdi. Bu czma-qarada, dorudan da, tst-dumann irisind gedn vuruma, z kryind yaral aparan bir adam tsvir edilirdi. Bu iki adam Tenardye il Ponmersini xilas edn serjantla xilas olan polkovniki ks etdirmli idi. Marius srxo bir adam kimi baxrd; bu kil, sanki, onun atasn gzlri nnd canlandrrd, indi o daha Monfermeyl axanas lvhsini deyil, diriln bir adam, yarya qdr st alan bir qbri, tabutdan qalxan bir xyal grrd. Mariusun gicgahlarnda qan iddtl vururdu, qulanda Vaterloo toplar uuldayrd; atasnn qan getmkdn zlm, bu ktan zrind tutqun bir kild rsm edilmi surti onu qorxudurdu, ona el glirdi ki, atas diqqtl ona baxr. Tenardye nfsini drdikdn sonra, qan dolmu gzlrini Cnab Aa zillyrk, astadan v qrq-qrq danaraq soruurdu: Axrnc qonaqlq dzln kimi bir ey demk istyirsinizmi? Cnab A susurdu. trafa kn skut irisind koridorda kim is xrltl bir ssl sorudu: Kim odun yarmaq lazmdr? Mn hazr! Bu zarafat edn libaltal adamd. El o saat qapda iyrnc kild gln, ql basm, torpaq rngli bir adamn iri sifti grnd; gldkc onun dilri aarrd, lakin bu dilr insan dii deyil, yrtc heyvan dii idi. Bu sift li baltal adamnd. Tenardye qzbl onun stn rd: Sn niy maskan gtrmsn? O adam: Glmk n, dey cavab verdi.

Bir ne dqiq idi ki, Cnab A Tenardyenin hr hrktini diqqtl izlyirdi. Tenardye son drc hirslndiyindn bunu duymurdu; o z zaasnda var-gl edirdi, tamamil arxayn idi ki, qapda keiki var, o, silahl olduu halda, qarsndak adam silahszdr, Tenardye xala yalnz birc kii hesab edils, onlar doqquz nfr olurlar, llrin dn adam is tkdir. Tenardye arxasn Cnab Aa evirrk, libaltal adam danlayrd. Cnab A bundan istifad edrk aya il stulu, yumruu il masan itldi, Tenardye ona sar dnn kimi o, byk bir cldlik gstrrk, pncrnin qabana srad. Bir anda pncrni ad, pncrnin iin atlb ayaqlarn bayra ard. O, yarya qdr bayra xmd ki, birdn alt iri, mhkm l onu qamarlayb, qvvtli tkanla geri dartd. Bunu edn Cnab An stn cuman bacatmizlyn idi. Tenardyenin arvad el o saat llrini Cnab An sana ilidirdi. Ss koridorda olan o biri quldurlar da yyrb gldi. Yataqda uzanan o kefli qoca da arpaydan dd, bnna kicini gtrb, sndly-sndly onlara yaxnlad. am i bacatmizlynlrdn birinin zn dd; Marius onu, siftin his srts d, tand: o, hm Bahari, hm yrnc lqbini dayan Qarmaq idi; o hr iki ba quruna tutulmu, qdim dava topusunu xatrladan dmir dynyi Cnab An stn qaldrd. Marius daha buna tab gtir bilmdi. ryind Ata, bala mni deyrk barman tapanann axmana dayad. El bu anda, tapana hl almamd ki, Tenardyenin rts eidildi. Dymyin ona! Cnab An qab xilas olmaq chdi Tenardyey baqa cr tsir balad: o acqlanmaq vzin sakitldi. Tenardyenin varlnda iki adam yaayrd: bunlardan biri zalm, o birisi haqq-hesabn gdn adamd. Bu ana qdr onun lin dn adamn acizliyi v sakitliyi qarsnda duyduu qalibiyyt nsind birinci adam stnlk edirdi; indi is bu adam mqavimt gstrmy baladqda, mbariz etmk istdiyini bruz verdikd onun daxilind haqq-hesabn gdn adam ba qaldrd v stn gldi. Tenardye szn tkrar etdi: Dymyin ona! Bu sz sylmkl o, drhal, he z d bilmdn mvffqiyyt qazanmd: bununla hm at almasnn qaban almd, hm d Mariusun fikrini dyimidi: Marius bu qrara gldi ki, bu vziyytd hl gzlmk olar. Kim bilir, blk d, xo tsadf ona zab vern bir mslnin Ursulann atasnm, ya polkovniki xilas edn adamnm mhv olmasna imkan vermsi mslsinin hllindn onun cann qurtard. Bu zaman byk bir mbariz baland. Cnab A endirdiyi yumruqla qocan otan ortasna ataraq yer srdi; sonra hcum edn baqa iki adam da iki zrb il yxb dizlri altna ald, bu alaqlar onun dizi altnda, dyirman da altna dm kimi xrldadlar; qalan drd nfr bu dhtli qocann qollarndan tutaraq, boynunu qamarlad, yer sriln bacatmizlynlrin stn yxd. Cnab A iki nfri df ets d, drd nfrin hdsindn gl bilmdi; o z arl il altnda olanlar zs d, stn yxlanlarn arl altnda tvy-tvy ona gc gln dmndn cann qurtarmaa alrd, o, ulaan kpk srs altna dn qaban kimi bir yn iyrnc qatillrin altnda gzdn itdi. Nhayt, quldurlar onu pncrnin yanndak arpaynn stn yxdlar: Cnab A arpaynn stnd uzanb qald, quldurlar onu yeni hcum qorxusu altnda saxladlar. Amma Tenardyenin arvad yen d onun san lindn buraxmrd. Tenardye raraq, ona dedi: Sn bu i qarma, kil! Ara yerd aln crlar. Qancq qurd erkk qurda mrldanaraq tabe olan kimi, o da mrldana-mrldana rinin hkmn tabe oldu. Tenardye mr etdi: Uaqlar, onun ciblrini axtarn!

Grnr, Cnab A daha mqavimt gstrmmk qrarna glmidi. Onun st-ban axtardlar: ciblrind mein pul kissindn, burun yaylndan baqa ayr bir ey tapmadlar, kisd alt frank pul vard. Tenardye yayl z cibin qoydu: Pul kissi yoxdur? Bacatmizlynlrdn biri cavab verdi: N pul kissi var, n saat. lind iri bir aar tutan, dodaqlar trpnmdn danan maskal adam mzldand: Eybi yoxdur, yamanca ipyatmayan qocadr! Tenardye qapya yaxnlad, kncdn bir yn kndir gtrb quldurlarn stn atd: Onun ayaqlarn arpayya balayn, dey mr etdi. Cnab An zrbsil otan ortasnda srilib qalan qocan grb sorudu: Bu ndi, Kll lb? Hrat: Yox, dedi, keflidir. Tenardye: Onu bucaa sryn, dey srncam verdi. Bacatmizlynlrdn ikisi srxou ayaqlar il dmir yn trf itldilr. Tenardye lidynkli adamdan yavaca sorudu: Babet, sn bu qdr adam niy gtirmisn? Bu ax lazm deyildi. lidynkli adam dedi: l kirlr ki?! Hams glmk istdi. Zman pis olub, l bir ey kemir. Quldurlarn Cnab A yxdqlar arpay, aac ayaqlar yontalanm, xstxana arpaysna oxar bir eydi. Cnab A quldurlara mqavimt gstrmirdi. Onlar Cnab A yer qoyub, pncrdn knarda, buxarya yaxn olan arpaynn arxasna brk-brk sardlar. Son dyn vurulduqdan sonra Tenardye stulunu gtrb, Cnab An qarsnda oturdu. ndi Tenardye zn oxamrd: onun zndki vhicsin hiddt bir anda silinmi, bu hiddtin yerini sakit, mlayim, bic bir ifad tutmudu. ndi onun siftind baqalarna qulluq gstrmy alan mmur tbssm vard, azca vvl onun yrtc az qzbindn kpklnirdi, Marius onu bu halnda gcl tand. Bu fantastik v bhli istihaly o, heyrtl baxrd: zoraklq edn adamn birdn baqasna nzaktl kmk edn adama evrilmsini grn bir xs nlr hiss ed bilrs, Marius da bunu hiss edirdi. Tenardye sz balad: Cnab! Lakin el o saat da dayand, hl d Cnab A ldn buraxmayan quldurlara knara kilmlrini iar il bildirdi. Bir az geri kilin, dedi. Qoyun mn cnabla shbt edim. Quldurlarn hams qapya sar getdi. Tenardye yen d sz balad: Cnab, siz nahaq yer pncrdn atlmaq istyirdiniz. Adamn q sna bilr. Glin indi, gr etiraz etmirsinizs, sakitc shbt edk. Hr eydn vvl, mn z mahidlrimdn birini siz sylmk istyirm. O da bundan ibartdir ki, siz hl birc df d rmamsnz. Tenardye haql idi. Bu, dorudan da, bel idi; lakin Marius hycan iind olduundan onun rmadn duymamd. Cnab A bura glndn ssini qaldrmadan bir ne klm sz sylmidi. Htta pncr qabanda alt quldurla vuruarkn yen d susmu, he cnqrn da xarmamd, bu, ox qrib idi. Tenardye szn davam etdi: gr siz rb desydiniz ki, msln, Mni soyurlar, ldrrlr! mn he bunu yersiz hesab etmzdim. Bel hallarda adtn ay haray, kmy glin! dey rrlar, sizi min edirm ki, mn buna pis mna vermzdim. Adam ox da etibarl olmayan xslrin arasna dnd bir az hay-ky sala bilr. Siz he ks mane olmazd. He aznz da yummazdlar. Niy? Bu saat izah edim. Msl burasndadr ki, bu otaqdan ss ox az xr. El bunun birc yax chti d budur, bunu inkar etmk olmaz. Xalis zirzmidir. Burada bomba partlasa, qonu qarovulxanada el bilcklr ki, yya xoruldayr. Top atlsa knarda ancaq birc bum ssi,

gy guruldasa tak! ssi eidilck. ox lverili otaqdr. Ancaq siz rmadnz bu chtdn sizi tbrik edirm. Bu yaxdr. Bundan mn nec bir ntic xarram, icaz verin, bunu siz mlum edim. Deyin grm, zizim, kmy aranda kim glr? Polis iilri, el deyilmi? Polis iilrindn sonra? dliyy qanunlar. Amma siz kmy adam armadnz, demli, n polis iilri, n d dliyy qanunlar il zlmy n siz ox hvs gstrirsiniz, n d biz. Demli, bzi eylri gizltmk siz vacibdir, mn bunu oxdan duymuam. Bel bir ey biz d vacibdir, onda razla gl bilrik. Tenardye bu szlri deynd gzlrini Cnab Adan kmirdi, sanki, z baxlar il sirinin qlbin, qlbinin lal drinliyin nfuz etmk istyirdi. Bununla bel, onun szlrind gizlin, bruz verilmyn hyaszlq hiss olunsa da, o, ehtiyatla, hm d nzaktl danrd. Bir az vvl ancaq quldur olan bu clafn varlnda indi keiliy hazrlaan adamn simas hiss olunurdu. Bunu da demk lazmdr ki, sirin z hyatna etinaszlq edrk fvqlad bir ehtiyatkarlqla susmas, baqalarn kmy armaq kimi ilk v tbii arzusunu bruz vermyrk inad gstrmsi, Mariusa ox pis tsir balam, onun qlbind zabverici tccb hissi oyatmd. Tenardyenin tamamil saslandrd szlr Kurfeyrakn Cnab A lqbi verdiyi bu ciddi v qrib adam bryn srarngiz zlmti daha da qatladrd. Bununla bel, hr nec olsa da, kndirl balanan, clladlarla hat ediln, yarya qdr qbird olan, get-ged daha artq qbr enn, Tenardyenin gah hiddtin, gah da bic-bic hrktlrin mruz qalan bu adam z soyuqqanlln itirmmidi; o, znd ifad olunan kdr v qruru mhafiz edirdi. Marius bu ifadni grr, bununla fxr etmy bilmirdi. He bhsiz, Cnab A qorxunun, aqnln n olduunu bilmyn bir adamd. O, n ar vziyytlrd zn idar etmyi bacaran adamlardan idi; n qdr thlkli, flaktin z vercyi n qdr labd, n qdr qorxulu olsa da, burada he bir ey suda batan adamn can kimsini, onun su altnda brln gzlrindki dhti xatrlatmrd. Tenardye sakitc yerindn qalxb buxarya yaxnlad, irman geri kib orada olan arpayya sykndi, qzarm kzl dolu manqal grnd. Cnab A kzn irisind pul kimi qzarm, zrin tnd-qrmz qlcm splnmi isknni aydnca grd. Sonra Tenardye yen d Cnab An qabanda oturdu: Bli, szmz davam edk. Biz razla gl bilrik. Glin mslni xoluqla qurtaraq. Mn tqsirkaram, boynuma alram, mn ox acqlanmdm, zmdn xmdm, bilmirm, alm hara qamd, azma gln cfngiyat dedim. O sasa gr ki, siz milyonusunuz, mn siz dedim ki, pul istyirm, ox pul istyirm, lap ox... Bu dz deyil. Siz dvltli d olsanz znz gr xrciniz var. lahi, ax kimin xrci olmur?! Mn he d sizi mflis etmk istmirm, mn soyunu-zad deyilm ki! Mn o adamlardan deyilm ki, z vziyytinin lverili olmasndan hddindn artq sui-istifad edirlr, axrda da axmaqcasna bir vziyyt drlr. Qulaq asn, grn n deyirm, mn razla glmy hazram, mn gzt getmy hazram. Mn ancaq iki yz min frank pul lazmdr. Cnab A birc klm d sz demdi. Tenardye szn davam etdi: znz grrsnz ki, mn ox istmirm. Mn sizin srmaynizin qdrini bilmirm, amma onu bilirm ki, pul sizin n he bir eydir. Sizin kimi xeyriyyi adamn lind bdbxt bir ailnin basna iki yz min frank vermk ndi ax?! Siz znz qanan adamsnz. Mn ki bu i bu qdr mk srf elmim, bu aalarn da fikrinc, bunu ox la dzltmim, siz el gman etmyin ki, bunu ancaq ona gr elmim ki, sizdn zm bir qrmz rab, bir yeyimlik bozartma n pul xahi elyim, gedib Denuayda birc kr axam yemyi yeyim. Mnim qiymtim iki yz min frankdr. Bu, lap mnasz bir eydir. El ki, pullar sizin cibinizdn xd, sz verirm ki, msl d bununla qurtaracaq. He ks siz barman da toxundurmayacaq. Siz dey bilrsiniz: ltifat buyurun, ax mnim yanmda iki yz min frank yoxdur! Ba, mn he yerin yetirilmsi mmkn olmayan bir rt qoyaramm?! Bu, he lazm da deyil! Mn sizdn ancaq bir ey xahi edirm: siz deyck sz yazmaq iltifatndan boyun qarmayn.

Tenardye bu yerd szn ksdi, bir az susduqdan sonra hr sz qsdn nzr atdraraq, mnal-mnal glmsyrk, manqala baxa-baxa lav etdi: Qabaqcadan xbrdarlq edirm: savadszam deyib, msldn boyun qarmaq istsniz, bunu qtiyyn qbul etmycym. Byk inkivizator z bu istehzaya hsd apara bilrdi. Tenardye masan lap Cnab An yanna kdi. Masann siyirtmsindn mrkkb, qlm, bir vrq kaz xartd, siyirtmni aq qoyd - orada bir ban uzun tiysi parldayrd. Vrqi Cnab An qabana qoydu: Yazn, dedi. Nhayt, sir d dil gldi: Mn ax nec yaza bilrm: qollarm baldr. Tenardye: Tamamil dorudur, siz haqlsnz. Balayn! Hm Bahari, hm d Hrat adlanan Qarmaa sar dnb mr etdi: Cnabn sa qolunu an. Hm Bahari, hm d Hrat adlanan Qarmaq Tenardyenin mrini yerin yetirdi. sirin sa qolu aldqdan sonra Tenardye qlmi mrkkb batrb ona verdi: Cnab, bir eyi yax yadnzda saxlama siz mslht grrm, dedi, bunu bilin ki, siz tamamil bizim hkmmz altndasnz, tamamil bizim ixtiyarmzdasnz, he bir insan qvvsi sizi buradan xilas ed bilmz, gr bizi adamn xouna glmyn son tdbirlr l atmaa mcbur etslr, biz dorudan da, bundan ox dilxor olacaq. Mn sizin n adnz bilirm, n yaadnz yeri, amma siz xbrdarlq edirm: bu mktubu aparan adam geri qaytmaynca sizin l-qolunuzu amayacaqlar. ndi is iltifat buyurub yazn. sir sorudu: Mn n yazmalyam? Mn deycym. Cnab A qlmi gtrd. Tenardye onun yazaca szlri demy balad: Mnim qzm... sir diksinib, Tenardyey baxd. Tenardye szn davam etdi: Yazn: Mnim ziz qzm... Cnab A onun mrini yerin yetirdi. ... durmayb gl... Tenardye szn ksdi. Siz ki, ona sn deyirsiniz, el deyilmi? Cnab A sorudu: Kim? O qza da, Toraaya, n bilim kim?! Cnab A zrr qdr d hycanlanmadan dedi: Mn baa dmrm, siz n demk istyirsiniz... Tenardye onun szn ksdi: Yazn, yazn! Sonra yen d szn davam etdi: Durmayb gl. Sn mn ox lazmsan. Bu kaz aparan adama taprlm ki, sni mnim yanma gtirsin. Sni gzlyirm. Fikirlm, gl. Cnab A ona deyiln szlrin hamsn yazd. Lakin Tenardye sakit olmad. Yox, fikirlm, gl szn poz, o bhln bilr ki, burada ns var, el bir ey var ki, bu bard fikirlmk lazmdr. Cnab A bu iki szn stndn qlm kdi. ndi qol qoyun. Sizin adnz ndir? sir qlmi masann stn qoyub sorudu: Bu mktub kim yazlb?

 Siz znz bunu ox gzl bilirsiniz. Qza. Bu bayaq siz deyildi. Aydn grnrd ki, Tenardye bu qzn adn sylmy kinir. O, Toraay, qz deyirdi, lakin onun adn demirdi. Bu, z yoldalarndan sirrini gizltmk istyn dlduzun adi ehtiyatkarl idi. Qzn adn sylmk btn mslnin stn amaq, bu msl haqqnda onlara lazm olandan artq mlumat vermk demkdi. Tenardye szn tkrar etdi: Qol qoyun, Sizin adnz ndir? sir: Urben Fabr, dey cavab verdi. Tenardye piikcsin bir hrktl tez lini cibin salb, Cnab Adan alnan burun yayln xartd. Yayln stn tikilmi yazn tapb am ina tutdu. U.F. Eldir, dz glir. Urben Fabr. Yax da, mktubun altnda U.F. imzas yazn. sir bunu da yazd. Tenardye: Bir ll kaz bkmk olmaz, dedi, verin mn bkm. ndi mnzilinizin nvann yazn, madmazel Fabrun stn. Mn bilirm ki, siz bu arada, Sen-Jak-d-O-Pa kilssinin yaxnlnda yaayrsnz, nki hr gn gnorta ibadtin ora gedirsiniz, ancaq hans kd yaadnz bilmirm. Mn grrm ki, siz nec vziyytd olduunuzu baa drsnz. Bir d sl adnz ki, gizltmdiniz, bel gman etmk olar ki, nvannz da gizltmycksiniz. nvannz znz yazn. sir bir anla dnd, sonra qlmi gtrb yazd: Madmazel Fabr cnab Urben Fabrn yanna, Sen-Dominik-dAnfer ksind, 17. Tenardye, drin hycan keirn adam kimi, tez mktubu onun lindn qapd: Arvad! Arvad tls-tls gldi. Bu, mktub. zn bilirsn bunu neylmk lazmdr. Fiakr aada hazrdr. Bu saat min get, tez d geri qayt. Sonra libaltal adama sar dnb bel bir srncam verdi: gr bu geyimd olmaq istmirsns, onda ev sahibsini tr. Fiakrn dal trfind oturarsan. Araban harada qoyduun yax yadndadrm? O da: Yadmdadr, dey cavab verdi. Baltan knc qoyub Tenardye xalann ardnca getdi. Onlar otaqdan yenic xmdlar ki, Tenardye ban qapnn arasndan xarb ucadan dedi: Bax, mktubu itirm ha! Yadndan xartma ki, iki yz min frank pul aparrsan! Arvad xrltl ssl: Arxayn ol! dedi. Onu qoynuma qoymuam. He bir dqiq d kemmidi ki, qam ssi eidildi, ss get-ged yavad v az sonra tamam itib getdi. Tenardye mzldand: ox gzl. Yaman qovurlar. Atlar bel drdnala srslr arvad qrx be dqiqy qaydb glr. Tenardye stulunu buxarya sar kib oturdu, llrini dnd arpazlayaraq, irkli kmsinin altn manqala yaxnladrb dedi: Ayaqlarm lap dondu. ndi Tenardyedn v sirdn baqa otaqda ancaq be quldur qalmd. Bu quldurlardan bzilri maska taxsa da, bzilri d gstrcklri qorxunun drcsin gr, zlrin qara yapqan srtrk kmry, znciy, ya eytana oxasalar da, qa-qabaql v yuxulu grnrdlr. Hiss olunurdu ki, onlar bu cinayti dadqlar vzify gr, he bir davt v mrhmt duymadan, tlsmdn, knlsz edirlr. Onlar heyvan kimi knc toplam v sakitlmidilr. Tenardye

ayaqlarn qzdrrd. sir yen d skuta dalmd. Bir az vvl vhicsin hay-kyl dolan zaan indi bir skut brmd. Yanan am bu byk, irkli ota gcl iqlandrrd; manqaldak kz qaralrd; quldurlarn eybcr balarndan divarlara, tavana qorxunc klglr drd. Yalnz kncd yatan srxo qocann fslts eidilirdi. Marius intizar iind idi, onun tvii get-ged artrd. Bu mmma indi daha anlalmaz kil almd. Tenardyenin Toraay adlandrd o qz kimdir? Olmaya bu, onun Ursulasdr? sir Toraay szn eidrkn el bil, zn qtiyyn itirmdi, lap adic cavab verdi: Mn baa dmrm siz n demk istyirsiniz! Eyni zamanda, U v F hrflrinin mnas aydnlad, onlar Urben Fabr demkdi; Ursula da indi daha vvlki Ursula deyildi. Mariusun uruna xsusil bu, ox aydnca hkk olundu. Sanki, dhtli bir sehr onu, btn bu hadisni mahid etmk n durduu yer mxlad. Onun lap yaxnlnda ba vern bu alaqlq, sanki, onu mhv etmidi, o, sanki, trpnmk v dnmk qabiliyytini itirmidi. O nys mid edrk, gzlyirdi, ancaq ny mid etdiyini he z d bilmirdi, fikirlrini bir yer toplamaq, bir qrara glmk iqtidarnda deyildi. Marius dnrk z-zn deyirdi: Hr-halda, gr Toraay o qzsa mn, lbtt, onu grcym, nki Tenardyenin arvad onu bura gtirck. Onda msl qt olunacaq. Lazm olsa, mn n canm sirgycym, n qanm, onu xilas edcym! He bir eydn kinmycym! Yarm saat kedi. Tenardye, sanki, ar dncy dalmd. sir trpnmirdi, nec vard el d uzanb qalmd. Amma Marius bir ne dqiq vard ki, arabir sir olan yerdn yngl bir ss gldiyini eidirdi. Birdn Tenardye dnrk sir dedi: Cnab Fabr, bir sz deycym, yax yadnzda saxlayn. Bu qsa cml bir mslnin balancna oxayrd. Marius diqqtini toplad. Tenardye szn davam etdi: Bir az sbir edin. Mnim arvadm bu saat qaydb glck. Mn el gman edirm ki, Toraay, dorudan da, sizin qznzdr, sizin yannzda onun qalmasn da mn dzgn hesab edirm. Ancaq bel bir msl var. Mnim arvadm sizin mktubunuzu gtrb onun dalnca getdi. Mn arvadma taprdm, el geyinib keinsin ki, xanm qz he bir qorxuya dmsin, onunla glsin. Bunu siz grdnz. Onlar fiakra minck, mnim dostum da fiakrn dal pillknind duracaq. Qarovulxanann ardnda bir ct yax at qoulmu bir araba onlar gzlyir. Sizin xanm qz ora aparacaqlar. Orada o, fiakrdan xacaq. Mnim dostum onu arabaya mindirck, z d minck, arvadm bura qaydacaq, xbr verck ki, btn ilr grlb. O ki qald sizin xanm qznza, ona he bir pislik edilmyck, araba onu el bir yer aparacaq ki, orada onun n rahatlq olacaq, el ki siz bu bablal iki yz mini verdiniz, onu qaytarb sizin yannza gtircklr. gr sizin mrhmtiniz zndn mni tutsalar, onda mnim dostum Toraay mhv edck. Vssalam. sir birc klm d demdi. Tenardye bir az susduqdan sonra lav etdi: Grrsnz d, bu, ox adi msldir. znz istmsniz, he bir pislik olmayacaq. Buna gr d bu eylri siz deyirm. in n yerd olduu haqda siz xbrdarlq edirm. Tenardye szn ksdi, lakin sir dinmdi; Tenardye yen sz balad: El ki arvadm glib, Toraay yoldadr, -dedi, biz sizi buraxacaq, siz d eviniz gedcksiniz, he ks siz mane olmayacaq. znz grrsnz ki, bizim pis niyytimiz yoxdur. Mariusun tsvvrnd dhtli eylr canland. Nec?! Yoxsa onlar ourladqlar qz bura gtirmycklr? Bu quldurlardan biri onu gecnin qaranlnda namlum bir yer aparacaq? Hara aparacaq?.. Birdn bu qz Ursula oldu? Onun Ursula olduundan Marius bhlnmirdi. Marius ryinin dayandn hiss edirdi. N etmk lazmdr? Atmi amaq? Bu alaqlarn hamsn dalt mhkmsinin linmi vermk? Lakin bununla qz aparan o libaltal dhtli adam l keirmk mmkn olmayacaq. Marius Tenardye deyn szlri xatrlad, bu szlrin qanl mnas ona aydn oldu. O demidi: gr sizin mrhmtiniz zndn mni tutsalar onda mnim dostum Toraay mhv edck.

Marius hiss edirdi ki, indi yalnz polkovnikin vsiyyti deyil, hm d sevgi, sevdiyi qzn stn alan thlk onun lini saxlayr. Bu dhtli vziyyt bir saatdan ox idi ki, davam edirdi, ba vern hadisni tez-tez onun tsvvrnd yeni bir kild canlandrrd. Mariusda ba ver bilck n qorxulu hallar ardcl surtd dnb thlil etmk csarti vard. O, bir yol axtarrd, lakin bu yolu tapa bilmirdi. Onun fikirlrind ml gln coqunluq bu quldurlar yuvasnn qbir skutu il kskin ziddiyyt tkil edirdi. Bayr qapnn almas, sonra da aqqlt il rtlmsi bu skutu pozdu. Kndirl arpayya balanm sir qmldand. Tenardye dedi: Budur, arvad da gldi! O, szn tzc deyib qurtarmd ki, dorudan da, Tenardyenin arvad iri girdi: o, qpqrmz qzarmd, tvyrd, nfsi tutulurdu, gzlri od kimi yanrd. O, kk llrini yambzlarna vuraraq rrd: Evin yerini dz vermyib. Arvadn yannca gedn quldur da onun ardnca iri girib, drhal baltan gtrd. Tenardye: Evin yerini dz vermyib? deyrk, arvadnn szn tkrar etdi. Orada he ks yoxdur! Sen-Dominik ksind, on yeddi nmrli evd he bir cnab Urben Fabr filan yaamr! Orada he ks bel bir adam tanmr da! Nfsini drmk n ssini ksdi, lakin el o saat yen sz balad: Ay sn n deyim, cnab Tenardye! Bu qoca sni l sald, barmana dolad! Sn hddn artq ryiyumaq adamsan! Snin yerin mn olsaydm, hr eydn vvl, onun gznn odunu almaq naz-burnunu yaxca zidirrdim, inad elsydi, diri-diri yandrardm! Onu mcbur elmk lazmdr ki, azn asn, desin grk qz haradadr, z yosmasn harada gizldib! Bu i mn taprlsayd, mn bel elrdim. Havay yer demirlr ki, kii arvaddan ox-ox axmaqdr! On yeddi nmrli evd he ks yoxdur! Bu, byk darvazal evdir. Sen-Dominik ksind he bir cnab Fabr filan yaamr! Mn d durub atlar dli kimi drdnala apdrram, srcy araq n pul verirm!.. Gedib qapdan da, qap arvadndan da soruuram, o, ox all arvadd, he onun soran da eitmyiblr! Marius rahatca kksn trd! O qz, Ursulam, ya Toraaym - Marius indi onun adn he syly d bilmzdi xilas olmudur. Arvad dlicsin bararkn Tenardye masann yannda oturdu. O, sallanan sa ayan yellyyelly, bir ne dqiq dinib- danmadan, acql-acql, fikirli halda manqala baxd. Nhayt, sir sar dnb ar-ar sorudu: Evin yeri dz verilmyib! Ax bununla sn ny mid edirdin? O dananda, sanki, ssi boaznda kin v davtl qaynayrd. sir raraq dedi: Mn istyirdim vaxt kesin! El o saat da kndirlri stndn atd - kndir ksilmidi. ndi sirin ancaq bir aya yataa bal qalmd. Quldurlar gz ab Cnab An stn atlana kimi, o, buxarya sar yildi, lini manqala uzadb, yen dikldi. Tenardye d, arvad da, quldurlar da onun kndirdn azad olaraq, qorxunc kild ayaa qalxdn, od kimi qzaran, mum iq saan isknni ba stnd yuxar qaldrdn grb, cld zaann dib trfin kildilr, dhtdn donub qaldlar. Qorbonun daxmasnda ba vern cinayt sonralar mhkm trfindn tdqiq edilrkn, polis basqn zaman mansardda iki su pul tapld da myyn edilmidi; bu pul xsusi kild girdlm ortasndan ksilmi, iki yer blnmd. Bu, katorqada ox ustalqla dzldilmi, katorqann zlmt iind v zlmt n olan sbrindn meydana glmi, oradan qamaq n ildiln caib eylrdn biri idi. ntiq bir snt mmulat olan bu mnfur, hm d ox inc dzldilmi bu eylr poeziyada oru dili metaforlar nec yer tutursa, bunlar da zrgrlik iind el yer tutur. Dilin z Vilyonu olduu kimi, katorqann da eynn bu cr z Benvenuto ellini var. Katorqadan azad olmaq arzusu il yaayan bdbxt bir mhbus, baxrsan ki, bzn

altsiz-filansz, ancaq balaca bir baqla, ya khn bir ilingr isknsil bu pulu ksir, nazikc lvh klind iki yer blr, sikky zrr yetirmdn bunlarn iini ovur, sonra bu iki lvhni yen d az-aza qoyub bitidirmk n onlarn qranda bir ne yiv dzldir. Bu pul istniln zaman alr v balanr. Bu, xrdaca qutudur. Bunun iind saat yay gizldirlr; bacarql bir adam bu yayla n younluqda olur olsun, hr znciri, dmir barmaql ks bilir. Bel zavall mhbusa baxdqda biz el gman edirik ki, onun birc su pulu var. Bu, qtiyyn bel deyil: onun sahib olduu bir su deyil, azadlqdr. Sonrak polis axtarlarnda iki su qiymtind olan bel bir pul Tenardyenin zaasndan taplmd; pulun hr iki lvhsi bir-birindn alm halda, pncr yanndak arpaynn altna dbm. Eyni zamanda, pulun irisin yerln mavi rngli, xrdaca, polad bir miar da taplmd. Quldurlar sirin st-ban axtaranda, grnr, o, imkan tapb pulu lind gizldibmi. Onun sa qolunu kndirdn azad edn kimi, o, drhal pulu am, miar oradan xarmdr, bu miarla da kndirlri ksmidir. Mariusun eitdiyi ynglc ss v gcl seziln hrkt d bununla izah edilir. sir yilrk sirrini bruz vermkdn qorxduu n sol ayann ipini ks bilmmidi. Quldurlar qorxaraq, geri kilslr d, tez zlrin gldilr. Nhayt, Hrat Tenardyey sar dnrk dedi: Narahat olma, onun hl bir aya baldr, o, bizim limizdn qab qurtara bilmyck. Mn buna sz ver bilrm. Onun ayan mn zm balamam: Bu yerd sirin ssi ucald: Siz alaq adamsnz, ancaq mnim hyatm bu qdr mbariz edilmsin dymz. gr siz el gman edirsiniz ki, mni demk istmdiyimi demy, yazmaq istmdiyimi yazmaa mcbur etmk olar, onda... sir sol qolunu rmayb, lav etdi: Budur, baxn! Bunu deyrk, sa lini qabaa uzatd, aac dstyindn tutduu, od kimi parldayan isknni lpaq qolunun stn qoydu. Yanan tin atrds eidildi, ardaq ignc kameras qoxusu il doldu. Dhtdn aln itirn Mariusun qlar bkld, htta quldurlar da sarsldlar. Lakin bu qrib qocann znd zrr qdr d dyiiklik grnmdi. Pul kimi qzarm dmir onun tst xan lini yandra-yandra daha drin gedirdi. O, kinsiz, aydn bir nzrl sakit-sakit, hm d zmtl Tenardyey baxd: onun kdiyi zab bu baxn yksk aydnlnda riyib gedirdi. Qvvtli tbit malik olan ncib xslr cismani arnn qurban olarkn, bdnin v hissin qiyam onlarn ruhunu almaa, zn zab kn bu adamn alnnda bruz vermy thrik edir; sgr qiyam da bu qayda il komandiri meydana xmaa mcbur edir. sir: Bdbxtlr, dedi, mn sizdn qorxmuram, siz d mndn qorxmayn. O, srt bir hrktl isknni qolunun yanan tindn xartd, hl d aq qalan pncrdn bayra atd. Bu dhtli, odlu alt gecnin qaranlnda frlana-frlana gzdn itdi v haradasa qara drk snd. sir szn davam edrk: ndi n istyirsiniz elyin, dedi. ndi onun lind he bir ey yox idi. Tenardye rd: Tutun onu! Quldurlarn ikisi sirin iyinlrindn yapd, dodaqlarn trptmdn danan maskal adam onun qabanda durdu: sir bir balaca trpnsydi, aarla onun kllsini dadacaqd. El bu anda Marius aada, divarn o znd iki adamn astadan dandn eitdi. Bu adamlar divara o qdr yaxnd ki, Marius onlar gr bilmdi. Onlar deyirdi: Birc yol qalr. Vurub ldrmk? lbtt.

Danan Tenardye il arvad idi. Tenardye ar-ar masaya yaxnlad, masann siyirtmsindn bir baq xartd. Marius hycan iind tapanann dstyini sxrd. Bu, fvedilmz bir trddd idi! Budur, bir saatd ki onun qlbindn iki ss glirdi: bu ssdn biri onu atasnn vsiyytin hrmt etmy arr, o birisi sir yardm gstrmyi tlb edirdi. Ard-aras ksilmyn bu sslr mbarizsi ona olmazn zab verirdi. Bu vaxta qdr o, mid edirdi ki, bu iki vzifni bir-biril uyunladrmaa imkan tapacaqdr, lakin bel bir imkan grnmrd. ksin, thlk get-ged yaxnlard, gzlmy vaxt qalmrd. Tenardye lind baq sirdn bir ne addm knarda duraraq, ns fikirlirdi. Marius aqn halda trafna baxrd: insan midsiz hala dnd qeyri-uri olaraq buna, bu son vasity l atr. Birdn o diksindi. Lap onun aya altnda, masann stnd, bdrlnmi ayn parlaq i bir vrq kazn stn dmd, sanki, onu Mariusa gstrirdi. Mariusun gzn iki klm sz satad: Tulalar gldi Bu szlri bu gn shr Tenardyenin byk qz iri hrflrl hmin kaza yazmd. Mariusun alna qfildn bir fikir gldi: o, bayaqdan bri ona zab vern dhtli bir mslni, hm qatil aman vermk, hm d siri xilas etmk mslsini hll etmk n axtard vasitni tapmd. Komodun stndn dmyrk, diz kd, lini uzadb kaz masann stndn gtrd, sulca divarn suvandan bir para qopartd, kaz suvaa bkb divarn deiyindn zaann ortasna atd. Bu da lap vaxtna dd: Tenardye sonuncu qorxu v bhsin qalib glrk, sir sar gedirdi. Tenardyenin arvad raraq dedi: Ns dd! Tenardye sorudu: N oldu? Arvad tez cumub, kaza bklm suva gtrd, rin verdi. Tenardye buna tccb etdi: Bu haradan bura dd? Arvad izah etdi: Qrib adamsan, snc, bu haradan d bilr? lbtt, pncrdn. Hrat: Mn onun iri ddyn grdm, dedi. Tenardye tez vrqi ab am ina tutdu. Eponinann xttidir. Mlunlar! Arvadn iar il yanna ard, arvad tls-tls onun yanna gldi; Tenardye kazda yazlan szlri ona gstrdi. Sonra bouq ssl lav etdi: Cld olun! Nrdivan! Yem tld qalr, zmz kilirik! Tenardyenin arvad sorudu: Bunu ldrmyib gedk? ndi bununla mul olmaa vaxt yoxdur. Hrat sorudu: Buradan nec gedcyik? Tenardye: Pncrdn xacayq! dey cavab verdi. Eponina ki, pncrdn da atb, demli, ev bu trfdn mhasiry alnmayb. Maskal adam lindki iri aar yer qoydu, llrini yuxar qaldrb yumruunu df ab bkd. Bununla, sanki, gmi komandasna flakt z verdiyini xbr verirdi. siri tutan quldurlar drhal onu buraxdlar, kndir nrdivan bir anda pncrdn sallayb, onun iki dmir qarman pncr qrana keirdilr. sir bu eylr he fikir vermirdi; o, sanki, ns dnr, ya da dua edirdi. Nrdivan hazr olan kimi, Tenardye rd:

 Arvad, gedk! deyib, zn pncry verdi. Ayan pncrdn aran kimi Hrat kobudca onun yaxasndan yapd. El zarafat yoxdur, qoca tlk! Bizdn sonra! Quldurlar rd: Bizdn sonra! Tenardye onlara yd vermy balad: Uaqlq elmyin! Vaxtmz gedir! Fironlar indi haxlar bizi! Quldurlardan biri tklif etdi: Glin pk ataq, grk, kim vvl dsn. Tenardye bard: Siz n edirsiniz, banza hava glib ndi? Dli olmamsnz ki? Bel d gic adamlar olar? Vaxt itirmk! Pk atmaq! Nec buyurursunuz, ya barmaqla? Saman p il? Ya, blk, admz yazaq? Kazlar papamza qoyaq? Kim is astanadan rd: Blk, mnim lyapam siz yarad? Ham dnb baxd. Bu sz deyn Javerdi. O, lind tutduu lyapasn glmsy-glmsy quldurlara sar uzadrd. YRM BRNC FSL. Hmi zrr kn adam tutmaqla i balamaq lazmdr. Hava qaralan kimi Javer z adamlarn lazm yerlr qoydu, z is bulvarn o biri trfind, Qobelenlr qarovulxanas ksind, aaclarn arxasnda, Qorbo daxmas il zbz bir yerd gizlndi. O, hr eydn vvl, qzlar torbaya salmaq istyirdi. Zaaya gln yollarn keiyini kmk onlara taprlmd. Lakin o ancaq Azelman yaxalaya bildi. O ki qald Eponinaya, o, z yerind yox idi, qab getmidi, onu tuta bilmdi. Javer bu ii qurtardqdan sonra daha pusqudan xmad, tapana ssini gzlmy balad. Fiakrn getmsi, sonra da qaydb glmsi onu ox tvi sald. Axrda onun sbri tkndi; o, ev girn quldurlardan bzisini tanmd, bundan da bel ntic xarmd ki, dz yuvann stn glib xb, onun bxti gtirmidi; bu qrara gldi ki, gll atlmasn gzlmsin, yuxar qalxsn. Marius bayr qapnn aarn ona vermidi, bu, lbtt, oxucularn yadndadr. Javer lap vaxtnda glmidi. Quldurlar bayaq qamaq istynd hrsi silahn bir trf atmd, indi is Javeri grb qorxmu, yen hr ks z silahna l atmd. Bir az sonra bu dhtli adamlar, bu yeddi quldurun yeddisi d artq mdafi vziyytind durmudu: birinin lind balta, birinin aar, birinin dynk vard, o birilr d kimi maa, kimi klbtin, kimi kic gtrmd; Tenardye ban dstyini lind sxrd. Arvad is bucaqda atlb qalan byk bir da qaldrb lind tutmudu,\ onun qzlar bu dan stnd bir oturacaq kimi oturard. Javer yen d lyapasn bana qoydu, l aacn qoltuunun altna qoyaraq, qollarn dnd arpazlad, qlncn qnndan xarmadan iki addm qabaa yeridi. raraq dedi: Durun, yerinizdn trpnmyin! Pncrdn xmaq olmaz. Qapdan xn. Bu, daha yax olar. Siz yeddi nfrsiniz, biz on be. Nahaq yer dava-dala salmayn, glin ii yaxlqla qurtaraq. Hrat qoynunda gizltdiyi tapanan xarb Tenardyey verrk, qulana pldad: Bu, Javerdir. Buna mn csart edib gll ata bilmrm. Sn nec? Tenardye: O, n itdi ki?! dey cavab verdi. Onda sn vur! Tenardye tapanan alb Javerin stn qaldrd. Javer ondan addm knarda idi; o, diqqtl Tenardyey baxb, ancaq bu szlri dedi: Atma. Atsan da tapana almayacaq.

Tenardye axma kdi. Tapana almad. Javer ona dedi: Mn ax sn dedim almayacaq. Hrat z dynyini Javerin aya altna atd. Grnur, sn blissn! Tslim oluram! Javer o biri quldurlara sar dnb sorudu: Siz nec? Biz d! Javer sakitc lav etdi. Bax, buna varam, i bel olar. Mn ax siz dedim ki, ii yaxlqla qurtarmaq lazmdr. Hrat yen dand: Sizdn ancaq bir eyi xahi elyirm: n qdr ki, bir adamlq damda oturacaam mni papiros kmkdn mhrum elmsinlr. Javer: Yax, deyib dnd, zn qapya sar tutaraq rd. Vaxtdr, glin! llrind siyrilmi qlnc tutan bir dst qarovulxana keikisi, kastet v gdk dynkl silahlanm polis nfrlri Javerin ar il iri girdi. Quldurlarn l-qolunu baladlar. Tenardyenin bir amla iqlanan zaas bu qdr adamn toplamasndan lap qaranlqlad. Javer: Hamsnn llrini qandallayn! dey srncam verdi. Birdn kimins ssi eidildi, bu n kii, n d arvad ssi idi: Hnriniz var, yaxn glin! Bu, pncrnin yannda, bucaqda duran Tenardye xalann nriltisi idi. Polis iilri v qarovulxana keikilri geri kildi. Tenardyenin arvad al iynindn atmd, lakin, lyapas banda idi. ri onun arxasnda bzb durmudu, arvadnn al altnda lap azca grnrd. Arvad z bdni il onun qaban ksmidi; o, qayan qoparb atmaq istyn bir azman kimi, da yuxar qaldrb yelldirdi. raraq dedi: znz gzlyin! Ham qapya sar gerildi. ardan ortas drhal boald. Tenardye xala l-qolunun balanmasna yol vern quldurlara baxb, xrltl, bouq ssl mzldad: Ay qorxaqlar! Javer glmsyrk, dz otan boalm hisssin getdi, otan bu hisssi Tenardye xalann ciddi mahidsi altnda idi. Arvad bararaq dedi: Yaxn glm! kil! Yoxsa ban zrm! Javer: Bu n yekpr eydir, dedi, anacan, snin kii saqqaln varsa, mnim d arvad drna kimi drnam var. Javer yen d qabaa gedirdi. Tenardye xalann salar dalm, qorxunc kl dmd; o, qlarn aral qoyaraq, zn geri verdi, var qvvsil da Javerin stn atd. Javer aa yildi. Da onun stndn keib, dal divara dydi, divardan bir iri para suvaq qopardb geri srad, indi bo olan otan iindn keib Javerin yanna dd. Javer bir anda zn Tenardye il arvadna yetirdi. Onun iri llrindn biri arvadn iynin, biri d Tenardyenin bana dydi. raraq dedi: l qandallarn gtirin! Polis iilri dst il yen otaa girdi, bir anda Javerin mri yerin yetirildi.

Bu, Tenardye xalann vqarn sarstd. O, hm z lin, hm d rinin lin vurulan qandala baxb dmy yxld, hnkrt il alaya-alaya rd: Mnim qzlarm, mnim qzlarm han?! Javer: Onlar damdadr, dey cavab verdi. Bu arada polis iilri qapnn yannda yatan srxou grb, itly-itly oyatdlar. Srxo yuxulu-yuxulu mzldad: Jondret, ii qurtardnm? Javer: H, qurtarmq, dedi. ndi liqandall alt quldur ayaq st durmudu, onlar hl d gzgrnn teyf bnzyirdi, hl d nn z qaral, d maskada idi. Javer mr etdi: Maskalar xartmayn! Sonra eynn Potsdam rsmi keidind sgr hisslrini gzdn keirn II Fridrix kimi bu bir dst adama nzr sald, nfr bacatmizlyn dnb dedi: Xo grdk, Hrat! Xo grdk, Kll! Xo grdk ki Milyard! Bundan sonra da maska taxm adamlara dnrk, vvl baltal adam, sonra dynkli adam, daha sonra qarnnda danan salamlad: Xo grdk, Tfeyli! Xo grdk, Babet! Salam, Gequu! Javer bu zaman siri grd: polis iilri bura glnd o, birc klm d sz sylmmi, ban aa salb durmudu. Javer mr etdi: Bu cnabn ayan an! He ks getmsin! Sonra vqarla masann arxasnda oturdu; am il mrkkbqab hl d masann stnd idi; cibindn bir vrq gerbli kaz xarb, soru-suala balad. Hmi eyni rti ifadlrl balanan ilk stirlri qeyd edrk, ban qaldrd. Bu cnablarn balad cnab gtirin, dedi. Polis iilri yan-yrsin baxd. Javer sorudu: N olub? O han? Quldurlarn siri olan Cnab A, cnab Urben Fabr, Ursulann, ya da Toraayn atas yox idi. Qap qorunurdu, amma pncr yaddan xmd, sir zn srbst hiss edn kimi, oradak sskydn, qarma-qarqdan, basabasdan, qalqdan, diqqtin bir anla ondan yaynmasndan, Javerin protokolla mul olmasndan istifad edrk, pncrdn atlb qamd. Polis iilrindn biri yyrb, ky baxd, he ksi grmdi. Kndir nrdivan hl d yellnirdi. Javer naraz halda dedi: Bel d i olar?! Grnr, o, bunlarn hamsndan betrmi! YRM KNC FSL. Kitabmzn ikinci hisssind alayan uaq. Xstxana bulvarndak evd ba vern v bizim tsvir etdiyimiz hadisnin ertsi gn bir uaq bulvarn sa trfindki xiyabanla yuxar qalxrd, grnr, o, Austerlits krpsndn Fonteneblo qarovulxanasna sar gedirdi. Hava qaralmd. Cndr paltarl, solun bnizli, arq bir uaqd. Fevral ay idi, amma o, ktan alvar geymidi. Uaq ssi yetdikc nm oxuya-oxuya gedirdi.

Kiik Bankir ksinin tinind bir qar yilrk, fnr inda zibil yn elyirdi; uaq oradan kend qarn itldi, el o saat da raraq, geri atld: Gr ha! Mn el bildim ki, bu iri, ox iri bir itdir! Bu ox iri szn daha artq istehza il syldi; bunu, mnaya daha yaxn olaraq, ba hrflrl OX R klind ifad etmk olar. Qar brk acqland, bdnini bir az dikldrk, deyin-deyin dedi: Ay sni grm dara kilsn! vvlki gcm indi olsayd, mn bilrdim sn neylrdim! Lakin uaq indi ondan xeyli knarda idi. O: Tut, tut! dey qaryla cmy balad. Sn ki bel deyirsn, onda mn yanlmamam! Qar acndan boula-boula bdnini lap dikltdi; bu zaman fnrin qrmzya alan i dz onun zn dd: onun z arqd, solundu, aznn bucaqlarna qdr qrmd, bu qrlar qaz ayan xatrladrd. Qaranlq onu hr trfdn brmd, birc ba grnrd. El znn etmk olard ki, qocaln qorxunc surti iqla hrkt glrk, gecnin zlmtindn ba qaldrmd. Uaq ona diqqtl baxaraq dedi: Xanm, sizin gzlliyiniz mnim xouma gln gzllikdn deyil. Yen d aadak nmni oxuya-oxuya yoluna dzldi: Bizim kral-uzundraz. Qrma-bart ald bir az. Getdi sasaan ovuna. Bunu oxuyub susdu. Bu anda o, 50/52 nmrli ev glib atmd; qapn bal grb, ayaqlar il dymy balad. trafa bouq bir uultu yayld: slind, bu ssi salan onun kiik ayaqlar deyil, geydiyi uzunqunc kii kmsi idi. Kiik Bankir ksi tinind rast gldiyi qar da fryad ed-ed, qzbl l-qolunu yellyyelly, bara-bara onun ardnca glirdi: N olub? N olub? Prvrdigara! Qapn sndrrlar! Evi dadrlar! Qapya vurulan zrblrin aras ksilmirdi. Qar boazn yrtrd: He indiki evlr bel zrblr davam gtir bilr? Qar birdn susdu. O, qameni tanmd. Bu ki bizim balaca eytandr! Uaq da dedi: H! Bu ki bizim qardr! Xo grdk, Deyinciyz! Mn z cdadm grmy glmim. Qar hiddti bdahtn gzl bir kild ks etdirdi, bununla da irkinliyi v qocal bruz verrk, z-gzn pis-pis qrdrd, ancaq ox tssf ki, onun bu mharti qaranlqda itibbatd. Qar dedi: Evd he ks yoxdur, ay znn hyas tklm! Uaq hycanla: Bel d ey olar?! dedi, bs atam han? Fors dustaqxanasnda. Gr ha! Bs anam? Sen-Lazarda. Bel de! Bs baclarm? Madlonetd. Uaq qulann ardn qad, Deyingn qarya baxb, ah kdi: Eh... eh!.. Sonra dabanlar st dnd; bir az sonra, hl d qap aznda duran qar onun qaranlqda, q klyi il sn qaraaclarn alt il ged-ged tmiz uaq ssi il bu nmni oxuduunu eitdi:

Bizim kral-uzundraz. Qrma-bart ald bir az. Qalxb aac ayana. Getdi sasaan ovuna. Kimin gz yolda qald. Ondan iki su pul ald.

BRNC FSL. Yax biilib. yul inqilabna bilavasit bal olan 1831 v 1832-ci illr tarixin n qrib, n orijinal shiflrindn birini tkil edir. Bu iki il hm zndn vvlki, hm d sonrak illr arasnda iki da silsilsi kimi nzr arpr. Bu illrd inqilabi zmt duyulur, uurumlar grnr. Xalq ktllri, mdniyytin saslar, bir-biri st kn v bir-biri il bitin mnafelrin qaln tbqsi, qdim fransz formasiyasnn srlr boyu davam edn xsusiyytlri hr an sistemlrin, ehtiraslarn, nzriyylrin tufanl buludlar altnda gah meydana xr, gah da yox olur. Bu meydana xan v yox olan vziyytlr mqavimt v itia adlandrlmdr. Bunlar insan qlbinin i olan hqiqt i il ara-sra iqlanr. Bu qrib dvr dar bir riv irisind olduundan v bizdn xeyli uzaqladndan indi onun sas chtlrini gr bilmk asan deyil. Bunu izah etmy alaq. Restavrasiya tin myyn ediln el bir aralq dvrlrdn idi ki, orada yorunluq, qarq, uultu, narazlq, yuxu, tvi olduu aydnca nzr arprd, baqa szl desk, bu, byk milltin dayanb, istiraht etmsindn baqa bir ey deyildi. Bel dvrlr xsusi dvrlrdir; bu dvrlr onlardan faydalanmaq istyn siyastilri aldadr. Millt vvlc ancaq istiraht tlb edir; ham bir eyin hsrtini kir ki, o da slhdr; hamnn bir arzusu olur ki, o da kiilmk arzusudur. Bu, rahat yaamaq demkdir. Byk hadislr, byk tsadflr, byk tbbslr, byk adamlar deyirsiniz - acizan tkkrlr edirik bunlardan ox grdk, bsdir daha, cana gldik. Bu el bir dvr idi ki, insanlar Sezar Pruzi il, Napoleonu kral veto il vz etmy hazr kild deyrdilr: Bu kral veto n yax, n tvazkar kralm! Lap shr alandan yol gedilir, indi uzun v ar gn qurtarm, axam olmudur; ilk mnzil Mirabo il gedildi, ikinci mnzil Robespyerl, nc mnzil Bonapartla; ham ldn dmdr, ham yataq istyir. Yorulmu mcahidlik, qocalm qhrmanlq, doymu hrtprstlik, qazanlm dvlt bir ey axtarr, bir ey tlb edir, bir ey n yalvarr, bir ey urunda llir o ey ndir? Snacaq yeri! Onlar bunu taprlar. Onlar slh, istirahti, asayii lav etmy alrlar. Onlar bundan razdrlar. Eyni zamanda, bzi faktlar meydana xr; bu faktlar z tlbini irli srr, hm d qapn dyrlr. Bu faktlar inqilablar, mhariblr yaratmdr; bu faktlar var, bu faktlar mvcuddur, cmiyytd onlarn z yerini tutmaa haqq vardr, onlar z yerini tuturlar. Faktlar ox vaxt prinsiplr n ancaq mnzil hazrlayan qoun mnzilisi v tdarks hkmnd olurlar. Onda siyasi mtfkkirlr qarsnda bel bir vziyyt ml glir. Yorulmu insanlar istiraht tlb etdiyi bir zamanda ba vermi faktlar tminat tlb edir. nsanlara istiraht nec lazmdsa, faktlara da tminat el lazmdr. Bu hmin eydir ki, ngiltr protektoratdan sonra Startlardan tlb edirdi; bu hmin eydir ki, Fransa imperiyadan sonra Burbonlardan tlb edirdi. Bu tminatlar zamann tlbidir. stsn d, istmsn d bunlarla razlamaq lazmdr. Krallar bu tminatlar bx edirlr, slind, bunlar vern vziyytin hkmdr. Hqiqt byk v

faydal eydir, lakin bunun bel olduunu Startlar 1660-c ild he gman etmirdilr, htta bu, 1814-c ild Burbonlarn da he alna glmdi. Napoleonun squtundan sonra Fransaya qaydan v mhv olmaa mruz qalan slal bir ey inanrd, bu, onu flakt srklyn bir sadlvhlkd: onlar inanrd ki, tminat onlar bx edirlr, onlar da geri gtr bilrlr; onlar inanrd ki, Burbonlar slalsi mqdds hquqa malikdir, Fransann he bir hququ yoxdur, XVIII Ldovikin ta etdiyi siyasi hquqlar Burbonlar slalsi trfindn qrlm, xalqa mrhmtl bx edilmi mqdds hququn ancaq bir budadr, kral n vaxt ists bunu geri ala bilr. Lakin bu bxi narazla sbb oldu, Burbonlar birc el bundan hiss etmli idilr ki, bu bxii onlar vermmilr. Burbonlar on doqquzuncu srd qaqabaql idilr. Milltin hr bir yeni yksliind onlar msmrqlarn sallayrdlar. Onlar zlrini tox tuturdular bu, ox ilnn ifaddn, yni ox drst olan xalq ifadsindn biz d istifad edk. Xalq bunu grrd. Burbonlar slalsi el bilirdi ki, qvvtlidir, nki mperiya onun qarsndan teatr dekorasiyas kimi yox olmudu. Lakin znn d bu kild meydana gldiyini hiss etmirdi. O da Napoleonu meydandan xaran llrd idi, lakin o, bunu grmrd. O, el znn edirdi ki, kk vardr, nki kemii vardr. Lakin o yanlrd: o, kemiin ancaq bir hisssi idi; kemi Fransa idi. Fransa cmiyytinin kk Burbonlarda deyil, milltd idi. Gz grnmyn v yaamaa ox qabil olan bu kklr bir ailnin mal deyildi, bu, xalqn tarixi idi. Bu kklr hr yer gedirdi, ancaq taxtn altna getmirdi. Burbonlar xandan Fransa n Fransa tarixinin mhtm v qanl mrkzi idi; lakin o, artq Fransa taleyinin n mhm bir nsr, n d Fransa siyastinin zruri bir sas idi. Burbonlarsz da keinmk olard; iyirmi iki il onlarsz keindilr; burada bir nqsan vard, bel bir nqsann olacan onlar he gman etmirdilr. Bir d ki, bunu onlar haradan gman ed bilrdi: onlar el znn edirdi ki, XVII Ldovik 9 termidorda, XVIII Ldovik Marenqo trafnda gedn vuruma gn hkmdarlq etmidir. Tarixin lap ilk gnndn hkmdarlar hadislr qarsnda, hm d bu hadislrin daxilind olan v onlarn elan etdiyi ilahi hakimiyyt msllri qarsnda bu qdr kor olmamlar! Hl indiy qdr krallarn haqq deyiln bu rk dnyann tlblri ali hququ bu drc inkar etmmidi. Burbonlarn bu mhm shvi o yer gtirib xartd ki, onlar 1814-c ild bx etdiyi tminata, onlarn dediyi gzt yen d l qatmal oldular. Tssf layiq bir hadis! O eyi ki onlar gzt hesab edirdilr , o, bizim ftuhatmz idi; o ey ki onlar qanunsuz qsb deyirdilr , o, bizim qanuni haqqmz idi. Onlarn fikrinc, vaxt glib atmd: Restavrasiya Napoleonu mlub etdiyini, lkd lazmnca saslandn tsvvr edrk, yni z gcn v mhkmliyin inanaraq, qfildn qrar qbul etdi, zrb endirmk n crtlndi. Bir shra Fransa il z-z durdu, ssini qaldraraq, xalq hququnu v xsiyyt hququnu milltin ba rhbrliyini, vtndan azadln inkar etmy balad, baqa szl desk, milltdn millti millt edn eyi, vtndadan vtnda vtnda edn eyi almaq istdi. yul frmanlar deyiln mhur qrarlarn mahiyyti bundan ibartdir. Restavrasiya squt etdi. Onun squt etmsi d lap yerind oldu. Bununla bel, bir eyi etiraf etmk lazmdr: o, trqqinin btn killrin tamamil dmn deyildi. Onunla yana byk hadislr d az olmamdr. Restavrasiya dvrnd millt mbahis il sakitliyi, zmtl slh bir araya yerldirmy adt etmidi, lakin bunlardan birincisi Respublika dvrnd, ikincisi mperiya dvrnd olmamdr. Qvvtli v azad Fransa Avropann baqa xalqlar n rk vern bir nmun olmudur. Robespyerin dvrnd nqilab, Bonapartn dvrnd toplar, XVIII Ldovikin, X Karln dvrnd tfkkr sz ald. Klk sakitldi, ml yenidn yand. Buludsuz zirvlrd idrakn saf i parlad. Bu, ox gzl, ox ibrtli, cazibdar mnzr idi. On be il rzind asayi v dinclik irisind, mtfkkirlr n khn olduu qdr siyasi xadimlr n yeni olan byk prinsiplr tamamil aq bir kild hyata ttbiq edildi; bu prinsiplr n idi? Bu prinsiplr:qanun qarsnda brabr olmaqd, vicdan azadl idi, sz azadl idi, mtbuat azadl idi, btn

qabiliyytli adamlarn hr vzify gir bilmsi imkan idi!.. Bu vziyyt 1830-cu il kimi davam etdi. Burbonlar qza-qdrin lind snan mdniyyt alti idi. Burbonlarn squtu zmtl dolu idi, bu zmti onlar deyil, millt gstrmidi. Onlar taxt db v vqarla, amma he bir tsir buraxmadan trk etdilr; onlar zlmt gedrk yox oldular; lakin onlarn yox olmas tarixd insan hycanlandran, ar iz buraxan tntnli yoxolmalardan deyildi; bu n I Karln axirt dnyasna xas olan sakitliyi, n d Napoleonun qartal ssi idi. Onlar elc xb getdilr, vssalam. Onlar tac balarndan gtrdlr, z hrtlrini qorumadlar. Onlar bunu lyaqtl etdilr, lakin ahan etmdilr. Onlar balarna gln msibtin zmtindn bir qdr aada qaldlar. X Karl erburqa gedrkn yolda srncam vermidi ki, gird masadan drdbucaql masa hazrlasnlar; el znn etmk olard ki, saray db-rkan qaydalarnn thlk qarsnda qalmas onu mtlqiyytin mhv olmasndan daha artq narahat etmidir. Onun tbitind olan bu xrdalq kral ailsini sevn, krala sdaqtli olan adamlar, hm d kral nslin hrmt bslyn msbt xslri kdrlndirdi. Lakin xalq iftixar olunmaa layiqdi. Bir gn shra hcuma mruz qalan millt znd el bir qvv hiss etdi ki, bu, bir nv msllh kral qiyamndan he acqlanmad da. Bu hcumu df etdi, lakin tmkinlilik gstrdi, hr eyi z yerin qoydu, lknin qanun daxilind idar edilmsini brpa etdi, Burbonlar lkdn qovdu, ox tssf ki, bununla da kifaytlndi. XIV Ldovikin zrin say olan baldaxinin altndan qoca kral X Karl xarb, sulluca yer qoydu. Kral slalsi zvlrin tssfl v ehtiyatla yanad. Bir adam, ya bir ne adam deyil, Fransa - qalib gln v z qalibiyyti il mst olan btn Fransa, sanki, Gilyom d Verin barrikada gnndn sonra syldiyi bu gzl szlri xatrlad v btn dnya qarsnda yerin yetirdi: Byk adamlarn mrhmtindn istifad etmy, budaqdan-budaa atlan qu kimi drd knlrdn ii yax gtirnlr yaxnlama adt edn xslr ox asanlqla z padahlarna qar da onlar ar msibt dnd dbsizlik ed bilrlr; lakin mn hmi z krallarma, xsusil, msibt dn krallarma hrmt edcym. Burbonlar zlri il Fransann tssfn deyil, hrmtini apardlar. Yuxarda dediyimiz kimi, onlar balarna gln msibt qarsnda xrdalq etdilr. Onlar fqdn silinib getdilr. yul inqilab el o saat btn dnyada hm dost, hm d dmn qazand. Hr z tbitin gr bzilri sevinc v mftuniyytl onu alqlad, bzilri d ondan z dndrdi. Avropa hkmdarlarnn shr ina dn bayqu kimi, ilk anda gzlri qamad, onlar zlrini itirdilr, gzlrini yumdular, sonra da ancaq hd-qorxu glmk n gzlrini adlar. Onlarn qorxuya dmsinin sbbi aydndr, qzblrinin d sbblrini tamamil izah etmk olar. Bu qrib inqilab el bir sarsntya sbb olmad, o, htta mlub olmu Burbonlara dmn kimi yanamad, onlarn qann tkmdi, tkm olsayd, Burbonlar n bu, bir rf olard. Mstbid hkumtlr hmi istr ki, azadlq z-zn lklsin, lakin yul inqilab onlar n mdhi bir ey olduu halda, yumaqlq gstrdi, bu chtdn yul inqilab onlarn nzrind mqssirdi. Bu inqilab haqqnda he ks pis niyytd olmad, ya pis bir tdbir grmdi. n ox qorxuya dnlr d, n ox naraz olanlar da, n ox ac tutanlar da onu alqlad. El hadislr var ki, bu hadislrd insana bx ediln sviyydn daha yksk sahd i grn bir xsin itirak hiss olunur: biz n qdr xudbin v kinli olsaq da, bel hadislr bizd zn qar sirli hrmt oyadr. yul inqilab kobud fakt mhv edn haqqn tntnsidir, zmt dolu bir hadisdir. Kobud fakt mhv edn haqq! 1830-cu il inqilabnn zmti d, gzti d bundadr. Qalib glmi haqqn zorakla l atmaa ehtiyac yoxdur. N qdr hqiqi v daltli ey varsa, onun hams haqdr. Haqqn bdi bir xsusiyyti var o da hmi gzl v tmiz olmaqdr. gr fakt ancaq bir fakt kimi mvcud is, gr onun buna ox az haqq varsa, ya he haqq yoxsa, o, n zruri bir ey kimi grns d, htta z dvrnd yax bir ey kimi qbul edils d, sonralar mtlq eybcr, iyrnc, blk d, lap dhtli bir ey olacaqdr. Bir adam faktn srlr boyu n drc eybcr kil alacan yqin etmk istyirs, qoy o, Makiavelliy nzr salsn. Makiavelli n r prisi, n iblis, n d mnfur v miskin yaz olmudur; o, ancaq bir faktdr. Bu fakt ancaq taliya n

deyil, hm d Avropa n, btn on altnc sr n sciyyvi faktdr. O, iyrnc bir ey kimi grnr, bu, dorudan da, on doqquzuncu srin xlaqi ideyalar nqteyi-nzrindn bel idi. Haqq il fakt arasnda olan bu mbariz cmiyyt meydana glndn bri davam edir. Filosoflarn ii bu mbarizni bitirmk, tmiz ideyan insan hyat il qaynadb qardrmaq, haqq slh yolu il faktn sahsin, fakt da haqqn sahsin yeritmkdir. KNC FSL. Pis tikilib. Lakin filosoflarn ii bir baqa, mahir adamlarn ii bir baqadr. 1830-cu il inqilab tez qurtard. nqilab flakt urayan kimi, mahir adamlar saya oturmu gmini dadb aparrlar. Dvrmzn mahir adamlar zlrini dvlt rlri adlandrrlar; dvlt rlri sz indi az qala bir arqo klini almdr. Dorudan da, bir eyi unutmamaq lazmdr: o yerd ki, mahirlikdn baqa bir ey yoxdur, orada hmi orta sviyyli vziyyt olur. Mahir adam demk adi adam demkdir, bunlarn he frqi yoxdur. Bir ey d eynn beldir: dvlt ri demk bzn el xain demkdir. Bu qayda il, gr mahir adamlarn szn inansaq, yul inqilab kimi inqilablar ksilmi ah damarndan baqa bir ey deyil, onlar drhal balamaq lazmdr. ox ucadan elan ediln haqq tvi oyadr. Buna gr d, madam ki, haqq tsdiq edilmidir onda dvlti mhkmlndirmk lazmdr. Madam ki, azadlq tmin edilmidir, hakimiyyt haqqnda dnmk lazmdr. Hl ki filosoflar zlrini mahir adamlardan ayrmrlar, lakin onlara inanmamaa balayrlar. Yax da, hakimiyyt olsun. Lakin birincisi budur ki, hakimiyyt n demkdir? kincisi d, o, haradan meydana glir? Mahir adamlar, sanki, bouq etirazlar eitmirlr, z ilrini davam etdirirlr. zlri n lverili olan yalan ox biclikl zrurt maskas altnda gizldn bu siyastilrin fikrinc, inqilabdan sonra xalqn birinci ehtiyac, gr bu xalq mtlqiyyt quruluu olan Avropann bir hisssini tkil edirs, z n slal tapmaqdr. Onlar deyir ki, bu qayda il inqilabdan sonra slh, yni z yaralarn saaltmaq, z evini tmir etmk n vaxt ld etmk olar. Slal taxta-albann stn rtr, hrbi xstxanalarn qaban prdlyir. Lakin slal tapmaq hmi o qdr d asan olmur. slind, ilk istedadl bir xs, ya bxti gtirn tsadfi bir adam kral ola bilr. Birinci halda bu Bonapartdr, ikinci halda turbidedir. Lakin, tsadfi bir familiya slal yarada bilmz. Nslin qdim olmas zruridir, srlr lamti is qfildn yaranmr. Dvlt rlrinin nqteyi-nzrini fikird tutulan btn qeyd-rtlri il qbul etsk, onda bel bir sual meydana xr: inqilabdan sonra gln yeni kral nec bir adam olmaldr? O, inqilab ola bilr, htta onun inqilab olmas faydaldr, baqa szl, o, zn bh altna salacandan, ya hrt qazanacandan, inqilabn baltasnam l atacandan, ya qlnclam i grcyindn asl olmayaraq, inqilabda xsn itirak ed bilr. Slal nec bir keyfiyyt malik olmaldr? O, milltin qbul edcyi kild olmaldr, yni o z ii il deyil, qbul etdiyi ideyalara gr uzaqdan inqilab grnmlidir. Onun kemii v glcyi olmaldr, o, tarixi olmal v xalqn rbtini qazanmaldr. Niy birinci inqilablar Kromvel, ya Napoleon kimi adamlar tapmaqla kifaytlnirlr v niy ikinci inqilablar, hr nec olsa, Braunveyq, ya Orlean slalsi kimi adlar tapmaa alrlar, bunlar hams yuxarda syldiyimizl izah olunur. Kral xandan Hindistanda bitn fiqa aacna bnzyir; bu aacn hr buda yer qdr yilrk kk buraxr, z d bir aac olur. Kral xandannn hr buda, xalqa doru yilmk rti il, slal ola bilr. Mahir adamlarn nzriyysi beldir.

Mvffqiyyt hay-kynd flaktin sslnmsin, bu mvffqiyytin meyvsindn istifad ednlrin eyni zamanda onun qarsnda tir-tir smsin nail olmaq, ba vermi hadis qarsnda qorxu oyatmaq, keiln yolun yriliyini trqqini lngitmk drcsin qdr artrmaq, bu shr fqini soldurmaq, ruh ykskliyinin v coqunluun ifrat drcsini ifa etmk, rdd etmk, msllrin kskinliyini ktldirmk, caynaqlar ksmk, qalibiyyt tntnsini pamba tutmaq, haqq brk-brk brmk, azman xalq flanel bkb tez yataa uzatmaq, hddindn artq salam xalq phrizd saxlamaq, Herkules saalmaq zr olan bir xst kimi baxmaq, mhm msllri hrgnk xrda ilr irisind ritmk, drman qatlm bu abi-hyat ideal hsrtini kn adamlara tklif etmk, ox byk mvffqiyytlr qar tdbir grmk, inqilabn zrin abajur salmaq, he dem, n byk ustalq bu eylri yerin yetirmk imi! 1688-ci ild ngiltrd ttbiq olunan bu nzriyydn 1830-cu il istifad etdi. 1830-cu il yaryolda dayanm inqilabdr. Trqqinin yarsdr, haqqa oxar bir eydir. Gn am in hiss etmdiyi kimi, mntiq d yarmq eyi qbul etmir. nqilab yaryolda kim saxlayr? Burjuaziya. Niy? nki burjuaziya tmin olunmu iddtli arzu v ehtirasdr. Dnn yemk arzu edilirdi, bu gn o, toxdur, sabah hddindn artq toxluq ml glck. 1814-c ild Napoleondan sonra ba vern hadis 1830-cu ild, X Karldan sonra tkrar olundu. Burjuaziyan nahaq yer sinif etmk istyirdilr. Burjuaziya xalqn tmin olunmu hisssidir, baqa bir ey deyil. Burjuaziya indi oturmaa vaxt olan bir adamdr. Kreslo he d kasta deyil. Lakin ox tez oturma arzu etmkl insanln irliy olan hrktini dayandrmaq olar. Burjuaziyann tez-tez bel shvi olmudur. Buraxlm shv sinif tkil etmy sbb ola bilmz. Xudbinlik ictimai qayda-qanunun blrindn biri deyil. Xudbinliy qar da daltli olmaq lazmdr: hr halda, 1830-cu il sarsntsndan sonra xalqn burjuaziyaadlanan hisssinin arxaland vziyyti laqeydlikdn, tnbllikdn ml gln, irisind az da olsa hya saxlayan faliyytsizlik adlandrmaq olmaz; bu, ani bir unutqanlq kimi gman ediln v yuxuya aid olan mrg d deyildi; bu, yol gedn adamn mnzil salb dinclmsi idi. Bu, mnzil salb dinclmnin az qala bir-birin zidd olan iki v xsusi mnas vardr: hrbi hiss yrddir, yni hrktddir; hrbi hiss dayanr, yni istiraht edir. Mnzil salb dinclmk vvlki qvvni hya etmkdir, bu meydana gln, keiki qoyan, qula ssd olan faktdr. Bu, ehtiyatkarlq v ayrlq iind olan istirahtdir: mnzil salb dinclmk dnnki vuruman v sabahk vuruman ifad edir. Hmin bu, 1830-cu ill 1848-ci il arasnda olan fasildir. Burada bizim vuruma dediyimiz ey trqqi d demk olar. Bu qayda il burjuaziyaya, hm d dvlt rlrin mnzil salb dinclmk mfhumunu tcssm etdirn bir adam lazm idi, el bir adam ki, ona lakin zira demk olsun. Hm inqilab, hm d sabitliyi ks etdirn, baqa szl, hal-hazr tsdiq edn, kemii glckl bir araya sxdrman yani nmunsi olan mrkkb bir xsiyyt! He dem, bu adam el burada imi. Onun ad Orlean familiyasndan olan Lui-Filipp idi. ki yz iyirmi bir adamn ssi Lui-Filippi kral eldi. Lafayet onu miro il yalayaraq, tqdis etmk zhmtini z zrin gtrd. O, Lui-Filippi respublikalarn n yaxs adlandrd. Paris Bldiyy darsi Reyms kilssini vz etdi. Bu btv taxt yarmtaxt il vz etmk 1830-cu ilin ii idi. Mahir adamlar z mqsdlrin atandan sonra onlarn hll etdiyi msld ox byk bir qsur meydana xd. Bu eylrin hams mtlq haqdan knarda edilmidi. Mtlq haqq raraq dedi: Mn etiraz edirm! Sonra yen klgd gzdn itd bu, qorxunc bir lamt idi. NC FSL. Lui-Filipp.

nqilabn li ar, duyusu dzgn, zrbsi brk v srrast olur. Htta 1830-cu il inqilab kimi mzmmt ediln, kiik qarda vziyytin endiriln, natamam, zif bir inqilabn da, vaxtnda meydana glmsi n kifayt qdr irlini grmy iqtidar vard. nqilabn kusufu he d onun z mqsdindn l kmsi deyil. Bununla brabr, ox da zmz gvnmyk; htta inqilab da, htta inqilabn z d yanlr, onda byk xatalar meydana xr. 1830-cu il qaydaq. 1830-cu il yolundan xsa da, uurlu oldu. Qanad-quyruu yolunmu inqilabdan sonra qayda-qanun adlandrlan vziyytd hkmdar mtlqiyytdn daha mhm yer tutur. Lui-Filipp nadir bir adamd. Tarix onun atasnn z dvrnd vziyyti yumaltmasn etiraf edir; lakin onun atas mzmmt n qdr layiqdis, bu, o qdr hrmt layiqdi; Lui-Filippd qeyri-rsmi bir adamn malik olduu btn fziltlr v ictimai xadimin bzi fziltlri var idi; o z shhtinin, z varnn, z xsiyytinin, z ilrinin qeydin qalrd; o, bir dqiqnin qiymtini bils d, bzn bir ilin qiymtini bilmzdi; o, sakit, tmkinli, sbirli, dinclik sevn xs idi; xotbitli bir adam, mrhmtli bir hkmdar idi; arvadna sdaqtli idi; saraynda bir ne xidmti saxlard: bu xidmtilrin vzifsi onun r-arvada aid olan yatan burjualara gstrmkdi. Abrl ail hyat il lovalanmaq indi faydal olmudu, nki vvlki nsil xttind qeyri-qanuni laqlri xsusi olaraq nzr arpdrardlar. O, btn Avropa dillrini v daha nadir olan bir eyi btn mnafelrin dilini bilirdi, bu dild danma bacarrd; orta tbqnin fsunkar nmayndsi idi, lakin bu tbqdn hr bard stn olduu n ondan ykskd dururdu; z qli il frqlnmkl v z crsinin qdr-qiymtini bilmkl brabr, hr eydn vvl, z daxili keyfiyytini qiymtlndirirdi, htta mnyi haqqnda qrib bir mvqe tutaraq, zn Burbon deyil, Orlean adlandrmd; o, ancaq hmtli olanda zn nslin birinci ahzadsi kimi tuturdu, lakin lahzrt olan gndn xalis burjua oldu; camaat iind ox, yaxn adamlar arasnda az danard; ham onun xsis olduunu deyirdi, ancaq bu, sbut olunmamd. slind, o, el qnatcil adamlardan idi ki, bel adamlar i ltaqla, ya z vzifsini yerin yetirmy atanda bdxrc olurlar; o, ox kitab oxumudu, lakin dbiyyat az hiss etmidi; dvoryan idi, lakin rtsar deyildi; sad, sakit v qvvtli idi; ailsi v xidmtilri prsti edck drcd onu ox istrdi; z shbti il adam valeh edirdi; daxiln laqeyd, hmi, ancaq n vacib, n zruri eylri dnn, hmi ancaq bu gn nzr alan, kin bslmyn, minntdarlq etmyn, ayq bir dvlt xadimi idi; mhur adamlardan hdsiz drcd istifad edir, adi adamlar sakit buraxrd, ox biclikl parlamentd olan oxluun kmyi il tqsiri ondan naraz olan, bouq-bouq uuldayan gizlin birlmlrin zrin yxa bilirdi; fikrini aq sylrdi, bzn bu msld ehtiyatszlq edirdi, lakin bu ehtiyatszlnda ox mhart gstrirdi; vasit, sni bir sima, maska semkd tknmz bacara malikdi; Fransan Avropa il, Avropan Fransa il qorxudurdu; Vtnini sevmsin bh ola bilmzdi, lakin ailsini daha ox sevirdi; hakimiyyti nfuzdan, nfuzu lyaqtdn stn tuturdu; bu, pis meyil idi; o mnada pis idi ki, bu meyil hr eyi mvffqiyyt tabe etmkl hiylgrliy yol verir, alaql hmi inkar etmir; lakin bu meyild bir stnlk var ki, siyasti srt tkanlardan, dvlti dalmaqdan, cmiyyti flaktdn qoruyur. Lui-Filipp nzaktli, ayq, diqqtli, arif, yorulmaq bilmyn, hrdn zzn zidd gedn, szn geri gtrn xrda bir adamd; o, Ankonada Avstriyaya qar csartli, spaniyada ngiltry qar inadkar olur. Antverpeni topa tutur, Pritarda pul verirdi; Marselyozan rkdn oxuyurdu; myusluun, yorunluun, gzlliy v ideala vurulman, alszca alicnablq etmyin, utopiyann, xlyann, hiddtin, hrtprstliyin, qorxunun n olduunu bilmirdi; xsi csartin hr nvn malikdi; Valmi vurumasnda general, Jemap vurumasnda sgrdi. Skkiz df ona sui-qsd edilmi, ldrmk istmilr, lakin o, hmi glmsmidi; qrenador kimi csartli, mtfkkir kimi rkli idi; o, ancaq Avropa dvltlri sasnn sarsla bilcyindn qorxurdu, byk siyasi avantralar etmy qabil deyildi; z iini yox, z hyatn hmi thlky vermy hazrd. z hakimiyytini tsir kild bruz verir, ona bir kral kimi deyil, all bir adam kimi tabe olunma stn tuturdu; irlini grmk deyil, mahid etmk qabiliyytin malikdi; ruhlarla az maraqlanrd, lakin adamlar ox yax tanyrd, baqa szl, ancaq grdklri haqqnda mhakim yrd bilirdi; salam dncy,

hadislri drindn grn canl, praktik ql, danmaq qabiliyytin, byk bir hafizy malikdi; hmi d hafizsindki eylrdn istifad edirdi, o ancaq bu chtdn Sezara, Aleksandra, Napoleona oxayrd; faktlar, ayr-ayr tfrratlar, hadislrin tarixini, adam v ey adlarn bils d, mqsdin, ehtirasn, oxchtli ktl mnviyyatnn, gizlin midlrin, qlbin mxfi v mchul rpntlarnn, bir szl, urun yeralt cryanlar adlandrmaq olan eylrin n olduunu bilmirdi; o, Fransann yuxar tbqlri trfindn tannsa da, aa tbqlrl az laqdar idi, tinlikdn hiyl il xrd; idarilikl hddindn artq mul olur, lakin kifayt qdr hkmdarlq etmirdi; z-znn birinci naziri idi; xrda eylrdn byk ideyalara ox ustalqla ngl trd bilirdi; trqqiy, qayda-qanuna, tkili ilr kmk etmyi ox bacarqla formalizm v manelrl birldirirdi; onda hm Byk Karl, hm d minnti sifti vard, o, slalnin hm banisi, hm d vkili idi; mumiyytl, grkmli v orijinal bir xsiyytdi: Fransann tviin baxmayaraq, hakimiyyti mhkmlndirdi, Avropann bdxahlna baxmayaraq, qdrtini artrd; Lui-Filipp z dvrnn tannm adamlar srasna daxil edilckdir; hrti bir az ox xolasayd, faydal olmaq hissi qdr d byklk hissin malik olsayd, tarixd n mhur hkmdarlar srasnda yer tutard. Lui-Filipp gncliyind qngdi, qocalnda da cazibdarln itirmmidi, milltin mrhmtini bzn qazanmasa da, ktl hmi ona hsn-rbt gstrrdi. Onda baqalarnn xouna glmk qabiliyyti vard, ancaq onda zmt atmrd; kral da olsa, bana tac qoymurdu, qoca da olsa, a san uzatmrd. dalar khn db-rkan dalar, vrdilri is yeni idi: bu, 1830-cu il uyun olan dvoryanla burjuann qarmasndan ml gln bir eydi; Lui-Filipp, el bil ki, padahlq edn keid dvr idi; o, khn tlffz, khn imlan ildir, masir nqteyi-nzri onlarla ifad edirdi; Polan v Macarstan sevirdi, lakin Polonois yazr v hongrais1 deyirdi. X Karl kimi milli qvardiya mundiri geyir, Napoleon kimi fxri legion lenti taxrd. ox az-az gnorta ibadtin gedirdi; ova xmrd, operaya getmirdi; keilrl, itbaxanlarla, rqqaslrl aras yox idi, bu, onun burjua arasnda hrt qazanmasnn sbblrindn biri idi. Onun he saray hyti yox idi. tirini qoltuuna vurub ky xard; bu tir uzun zaman onun hrtini yayan vasit oldu. O, bir az mason, bir az baban, bir az da hkimdi. Bir df atdan yxlan foreytorun qolundan qan almd; III Henrix xncrsiz bayra xmad kimi, LuiFilipp d o gndn netrsiz bayra xmazd. Royalistlr bu glmli kraldan, adam saaltmaq mqsdi il qan tkn bu ilk kraldan danb glrdilr. Lakin tarixin Lui-Filippdn ikaytlnmsi mslsin gldikd, bunlardan bzilrini rdd etmk lazmdr; bu ittihamlardan bzisi mtlqiyytin, bzisi Lui-Filippin padahl, bzilri d kraln zrin dr; bu, hr birinin z yekunu olan stundur. Demokratik hquqlarn lv edilmsi, trqqinin arxa plana kilmsi, ktl xlarnn amanszca yatrlmas, syanlarn glllnmsi, qiyamn silahla susdurulmas, Transnonen ksi, hrbi mhkmlr, hqiqtn var olan bir lknin qanunla tannan bir lk trfindn tutulmas, lknin yz min imtiyazl xs trfindn kompaniya sasnda idar edilmsi, bunlara mtlqiyyt cavab vermlidir; Belikadan z dndrilmsi, lczairin ox tinlikl, hm d ingilislr Hindistan istila edn kimi, mdniyyt gtirn xslr kimi deyil, vhi sullarla, hm d ox tinlikl istila edilmsi, Abdulqadir veriln vdin xaincsin pozulmas, Bley, rvtl satn alnan Deys, pul veriln Pritard mslsi bunlara Lui-Filippin padahlq etdiyi dvr cavab vermlidir; aparlan siyastin milli olmaqdan artq ail siyasti olmas buna kral cavab verir. Grrsnz ki, haqq-hesaba vurmaqla kraln tqsirini azaltmaq olar. O, Fransa namin tvazkar idi, onun balca shvi d bundan ibartdi. Bu shvin kk haradadr? ndi bundan danaq. Kral Lui-Filippd atalq hissi ox qvvtli idi; ailnin bana dolanmaq, bu aildn slal xmal idi! Hr ey qarsnda duyduu qorxu, hm d tvi keirmmk arzusu il laqdard; hddindn artq qorxu da buradan meydana glirdi, bu qorxu xalq n dzlmz bir eydi; bu xalqn vtndalq nnlrind 14 iyul, hrbi nnlrind Austerlits vard.

slind, birinci srada duran ictimai vziflrdn srf-nzr edils Lui-Filippin z ailsin ox mehribanlq gstrmsi he d sassz deyildi: onun ailsi buna tamamil layiqdi. Bu, ox gzl bir ail idi. Bu aild hm fzilt, hm istedad vard. Lui-Filippin qzlarndan biri olan Mariya Orlean z nslini rssamlar arasnda, arl Orlean airlr arasnda hrtlndirmidi. Mariya Janna dArk adlandrd mrmr heykld z ruhunu tcssm etdirmidi. Lui-Filippin iki olu Metternixdn bel demaqoqcasna bir trif ala bilmidi. Metternix demidi: Bunlar el cavan olandr ki, belsin rast glmk olmaz, el ahzaddir ki, bel ahzad grnmyib. Lui-Filipp haqqnda olan hqiqt budur, biz buna he bir ey artrmrq v he bir ey skiltmirik. Lui-Filippin 1830-cu ildki mvffqiyytinin sbbi Brabrlik ahzadsi olmasnda, Restavrasiya il nqilab arasndak ziddiyyti ks etdirmsind, inqilablarn baqalarn tvi salan, hkmdarda is sakitldirici kil alan meyillrin malik olmasnda idi; hl indiy qdr adamn hadisy bel tam bir kild uyunlamas olmamdr; onun biri o birisin daxil olmu, bundan 1830-cu il tcssm etmidir. Lui-Filipp insan olmu 1830-cu ildir. stlik srgn d bu irlicdn taxta tyin olunmaq kimi byk msl d onun xeyrin oldu. Onun haqqnda hkm verilmidi, o, yoxsuldu, o, srsri dolard. O z zhmti il yaayrd. Fransada n dvltli kral malikansinin varisi olduu halda, yaamaq n sverd qoca atn satmd. Reyhenauda riyaziyyatdan drs vermidi, bacs Adelaida corab toxuyar, paltar tikrdi, kraln xsiyyti il laqdar olan bu xatirlr burjuan valeh edirdi. O, XI Ldovikin tsis etdiyi, XV Ldovikin istifad etdiyi Mon-Sen-Mieldki son dmir qfsi z li il datmd. O, Dumuryenin silahda, Lafayetin dostu, yakobinilr klubunun zv olmudu, Mirabo lini onun iynin vuraraq triflmidi; Danton ona Cavan olan, dey mracit etmidi. ox yerind haql olaraq bu zavall zlmkar deyiln XVI Ldovikin mhakimsind o da Konventin zalnda, kiik, qaranlq lojann dib trfind oturmudu, onda 93-c il idi, onun ancaq iyirmi drd ya vard, ona hl cnab de artr deyirdilr. O, hr eyi grmd, btn bagicllndirn dyiikliklri, glckdn kor-koran xbr vern inqilab mahid etmidi: o inqilab ki, mtlqiyyti hkmdarn xsiyytind, hkmdar mtlqiyytl bir yerd lv etmidi, eyni zamanda, ideyalarn amanszca mhv edildiyi bu dvrd bu adam, blk d, sezmmidi; o, inqilab mhkmsind xalq qzbinin zmtli frtnasn, soru-sual edilrkn n sylycyini bilmyn Kapetin mhakimsini, bu frtnann tutqun nfsi altnda hkmdar bann adam dht gtirn bir mnaszlqla yralandn, bu flaktd itirak edn btn adamlarn hm mhakim edn, hm d mhakim ediln xslrin nisbtn mqssir olmadn grmd; o, Konvent mhkmsi qarsnda duran srlri grmd; o, btn msuliyytin yk zrin dn XVI Ldovikin bu uursuz adamn arxasnda, zlmt iind mtlqiyytin bu balca mqssirin tcssm etdiyini grmd, onun qlbi Allahn hqqaniyyti qdr simasz olan zmtli xalq hqqaniyyti qarsnda hrmt v qorxu il dolmudu. nqilabn onun zrind buraxd iz silinmz iz idi. Onun hafizsi, sanki, bu byk illrin dqiqbdqiq hkk olunduu canl bir vrqdi. Bir df o, bir ahidin qarsnda (o ahid inanmamaq olmaz) Mssisan mclisinin familiyalar A hrfi il balanan btn zvlrinin siyahsn zbrdn sylmidi. Lui-Filipp aydn gn inda hkmdarlq edn bir krald. Onun padahl dvrnd mtbuat azad idi, tribuna azad idi, sz v vicdan azad idi. Sentyabr qanunlarnda iq vardr. Lui-Filipp in imtiyazlara dadc tsir etdiyini bilirdi, bununla bel, z taxtn iqdan mhrum etmmidi. Tarix onun bu gzl hrktini nzr alacaqdr. Lui-Filipp, meydandan xan btn tarixi simalar kimi, bu gn insan vicdan mhkmsi qarsnda durmudur. Onun ii indi mhkmnin ancaq birinci mrhlsindn keir. Tarixin azad v zmtli bir ssl sylycyi szn, bu kral haqqnda vercyi son hkmn vaxt hl glib atmamdr; ox ciddi v mhur bir tarixi olan Lui-Blan onun haqqnda verdiyi vvlki hkmn bu yaxnda yumaltmdr; iki yz iyirmi bir oxluu v 1830-cu il Lui-Filippi vaxtndan vvl meydana gtirmi, yni Lui-Filipp onlar trfindn - yarmq parlament, yarmq inqilab trfindn seilmidir; hr halda, biz burada onu filosoflarn duraca mvqedn, yni zgrnlik etmdn, yuxarda dediyimiz saslanaraq, ancaq myyn

qeyd-rt il, absolyut demokratik prinsiplr namin mhakim ed bilrik. Absolyut nqteyinzrdn, insan hququndan v xalq hququndan baqa, hr bir hquq qeyri-qanuni qsbdir. Hal-hazrda biz bu qeyd-rti syldikdn, btn vziyytlri lb-bidikdn sonra dey bilrik ki, Lui-Filipp, onun haqqnda n deyils d, z-zlynd xotbitli bir insan olduundan, qdim tarix dili il sylsk, bu vaxta qdr taxta xan hkmdarlarn n yaxlarndan biri olub qalacaqdr. Bs onun leyhin olan ndir? El hmin bu taxtn z! Lui-Filippi onun krallq rtbsindn ayrn o, bir insan olub qalacaqdr. z d xotbitli, yax bir insan! Htta heyrt edilck qdr yax insan! ox vaxt o, n ar qaylardan, Avropa diplomatiyasna qar apard mbarizdn sonra axam z otana qaydr, yorulub ldn ds d, yatmaq ists d n edirdi? Mhkm iini gtrr, btn gecni yatmayaraq, mhakim ediln bir adamn iini gzdn keirirdi: o, gman edirdi ki, Avropan df etmk mhm msldir, lakin bir adam cllad lindn qurtarmaq daha mhmdr. O, z dliyy nazirin etiraz edirdi; o, hqqaniyytin boboaz vkillri adlandrd prokurorlardan gilyotinin qsb etdiyi haqq addm-addm geri alard. Bzn masann st yn-yn mhkm ilri il dolu olurdu; o, btn bu ilri gzdn keirirdi; balar ksilmy mhkum ediln bu bdbxt adamlarn taleyi ona ar zab verirdi. Bir df o, yuxarda istinad etdiyimiz ahid deyibmi: Bu gec mn yeddisini qurtardm. Onun padahlnn ilk illrind lm czas lv edilmidi; lm krssnn yenidn qurulmas kraln iradsin qar bir zoraklqd. Burbonlarn vvlki nsli il brabr Qrev meydan da yox olub getmidi, lakin onun yerin burjuaziyann Qrev meydan Sen-Jak qarovulxanas meydana gldi; igzar adamlar, he olmasa, zahirn qanunildirilmi bir gilyotinin lazm olduunu hiss edirdilr; onlar bunun dzlmsin mvffq oldular; bu, Kazimir Peryenin Lui-Filipp zrind olan qlblrindn biri idi: Kazimir Perye ancaq z xeyrini gdn burjuaziyann mnafeyini, Lui-Filipp is onun liberal chtlrini ifad edirdi. Lui-Filipp z li il Bekkariann kitabnn knarnda qeydlr etmidir. Fiyeskinin chnnm man partladqda o demidi: ox tssf ki, mn yaralanmadm! Yaralansaydm, mn onu fv ed bilrdim! Bir df d o z nazirlrinin gstrdiyi mqavimt iar edrk, dvrmzn n ncib xslrindn biri olan, lakin qiyabi chtdn mhkum ediln bir adam haqqnda bu szlri yazmd: O fv edilmidir, indi mn grk bunu yerin yetirm. Lui-Filipp IX Ldovik kimi yumaq, IV Henrix kimi xotbitli adamd. Biz bilirik ki, xotbitli olmaq tarixd ox az tsadf ediln bir incidir; bizc, xotbitli adam byk adamdan ykskd durur. Lui-Filippi bzilri ox kskin, bzilri, blk d, ox amanszca mhakim etmidir; buna gr d Lui-Filippi tanyan, z d bu gn onun kimi xyal olan adamn tarix qarsnda onu mdafi etmsi tamamil aydn msldir; onu mdafi edn adam, bu mdafi n kild olsa da, he bhsiz v hr eydn vvl, z mnftini gdmdn edir; lnlr n yazlan kitab smimi olur; bir teyf o biri teyf tslli ver bilr - buna yol verilir; eyni bir zlmt iind yaamaq teyfi mdh etmk haqqn verir; srgn edilmi iki adamn qbri haqqnda bir zaman Burada sakin olanlardan biri o birin yaltaqlanmdr szlrinin deyilcyindn qorxmaq n lazm?! DRDNC FSL. Bnvr altnda ml gln atlar. Bu kitabda nql etdiyimiz faci Lui-Filipp hkmranlnn balanc dvrn bryn qara buludlardan birin nfuz edcyi bir vaxtda biz szmz yarmq qoya bilmzdik, kraln xsiyytini mtlq izah etmli idik. Lui-Filipp zoraklq etmdn, z trfindn bilavasit he bir tsir gstrmdn, inqilabi dn nticsind taxta xmd, lakin bu inqilabi dn, he bhsiz, hqiqi inqilabi mqsddn ox uzaq idi, adama Orlean hersoqu bu inqilabi dnd he bir xsi tbbs gstrmmidi. O, bir ahzad kimi anadan olmudu v zn kral olmaa haql hesab etmidi. Bu slahiyyti o, zzn vermmidi, bunu mnimsmmidi; bu slahiyyti ona tklif etmidilr, o da qbul

etmidi; o, blk d, shv etmidi, lakin o tamamil mindi ki, bu tklif onun malik olduu haqqa, bunu qbul etmy razlq vermsi is onun vzifsin uyundur. Hakimiyytin qanuni olmasna inanmas da bunun nticsi idi. Bli, biz bunu tmiz vicdanla tsdiq edirik, Lui-Filipp z hakimiyytinin qanuni olmasna inanrd, demokratiya da onunla mbariz etmyin qanuni olmasna inanrd, buna gr d ictimai vurumalarn dourduu dhtli hallarn tqsiri n kraln, n d demokratiyann zrin dr. Prinsiplrin bir-biri il toqqumas tbit qvvlrinin bir-biri il toqqumasna bnzr. Okean suyu mdafi edir, qasra havan; kral kral hakimiyytini mdafi edir, demokratiya xalq; nisbi, yni mtlqiyyt absolyuta, yni respublikaya mqavimt gstrir; bu mbarizd cmiyytin bol-bol qan tklr; lakin indi ona zab vern ey sonralar ona nicat verckdir. Hr halda, bu, bir-biri il mbariz edn trflri mzmmt etmk lazm deyil: onlardan biri mtlq yanlr; haqq, nhng Rodes heykli kimi, eyni zamanda, bir ayan respublikaya, o biri ayan mtlqiyyt qoyaraq, iki sahild durmur; haqq blnmz, o, mbariz ednlrdn birinin trfind olur; lakin yanlan z iinin haqq olduuna inanaraq yanlr; vandeyal quldur olmad kimi, kor da cani deyil. Glin bu dhtli toqqumalar mum bir vziyytin zrin qoyaq. Bu tufanlar nec olsa da, insanlar bunun n msul deyildir. rhimizi qurtaraq. 1830-cu il hkumti el o saat ox tinliy dd. O dnn doulmudu, bu gn vurumal idi. O z yerind saslanan kimi, hl lap yenic yaranan, hl he mhkmlnmyn yul sistemi sul-idarsin qar el o saat hr trfdn ynldiln qvvlrin tsirini tutqun bir kild hiss etdi. Mqavimt lap el ertsi gn baland; bu, blk d, lap el bir gn vvl meydana glmidi. Dmnilik aydan-aya artd v nhayt, gizlin deyil, aydn bir kild zn gstrdi. yul inqilab, yuxarda dediyimiz kimi, Fransann xaricind krallar trfindn pis qarlanmd, Fransann znd mxtlif kild rh edilmidi. Allah z iradsini insanlara hadislrd ab gstrir bu, sirli dill yazlm qaranlq bir mtndir. nsanlar bunu drhal trcm edirlr: bu, tlm-tlsik trcm olur, dzgn olmur, shvlrl, buraxllarla, thriflrl dolu olur. Tanrnn dilini ox az adam baa dr. Glcyi daha artq grn sakit, drin adamlar onu yava-yava oxuyub drk edirlr, lakin onlar z mtni il meydana glnd aydn olur ki, meydanda iyirmi trcm vardr. Hr trcmdn partiya, hr thrifdn fraksiya ortaya xr; hr partiya el znn edir ki, dzgn mtn ancaq onun mtnidir, hr fraksiya da el znn edir ki, hqiqt ancaq onun maldr. ox vaxt hakimiyyt z d fraksiya olur. Btn inqilablarda axnn trsin zn zglr olur onlar khn partiyalardr. Yalnz Allahn inayti il veriln irsi hakimiyyti tanyan khn partiyalarn fikrinc, gr inqilab sasn syan haqqna meydana glirs, onda hmin bu haqqa sasn d onun leyhin syan etmk olar. Bu fikir shvdir. nki inqilab zaman qiyam qaldran xalq deyil, kral olur. nqilab qiyamn ksidir. Tbii olaraq baa gln hr inqilabn daxilind z qanuniliyi var, bzn bunu yalan inqilablar lklyirlr; lakin inqilab bununla lklns d, mhkm durur, htta qana bulansa da yaayr. nqilab tsadfi hal deyil, zrurtdir. nqilab snilikdn tbiiliy qaytmaqdr. nqilab onun n ba verir ki, o olmaldr. Bununla bel, mtlqiyytprst partiyalar 1830-cu il inqilabna iddtl hcum edirdilr: bu onlarn yanl nqteyi-nzrindn meydana glirdi. Yanlmaq ox gzl mrmidir. Mtlqiyytprst partiyalar inqilabn zirehindn mhrum olan di batan, yni mntiqin atmad yeri mhartl vururdular; onlar kral simasnda tzahr edn bu inqilaba hcum edirdilr. Onlar raraq, bu inqilaba deyirdilr: nqilab, niy ax snin kraln var? Khn partiyalar srrast nian alan korlardr. Respublikalar da raraq bunu deyirdilr. Lakin onlar bunu ardcl surtd edirdilr. O ey ki mtlqiyytprstlr n korluq idi demokratlar n glcyi grmkdi. 1830-cu il xalqn nzrind iflasa urad. Qzblnmi demokratiya bu chtdn onu mzmmt edirdi. yul sul-idarsi kemiin v glcyin hcumlarn ks etdirdi. Sanki, onda .hm mtlqiyyt srlri, hm d bdi haqq il dy girin bir an tcssm edirdi.

Bundan lav, 1830-cu il inqilablqdan xdqdan, mtlqiyyt evrildikdn sonra Fransa xaricind Avropa il bir srada getmy borclu adi. Slh mhafiz etmk vziyyti daha da mrkkbldirmk demkdi. Salam dncnin ksin olaraq qazanlan ahngdarlq ox vaxt mharibdn d ar olur. Hmi buruntaqla saxlanlan, hmi d mr-mr mrldayan bu bouq toqqumalardan msllh dnya meydana glir ki, bu da z-zn etimadszlq tlqin edn mdniyytin dadc siyastidir. yul mtlqiyyti nec bir mahiyytd olsa da, Avropa hkumtlrinin qoqusunda ah qalxrd. Metternix lap mmnuniyytl onun cilovunu lin alard. Fransada trqqi il irli qovulan yul mtlqiyyti, eyni zamanda, Avropa hkmdarlarn bu rinck meymunlar irli qovurdu. O z yedy gtrldy halda, baqalarn z yedyind aparrd. Bu zaman lknin daxilind yoxsullama, proletariat, zhmthaqq, trbiy, cza tdbirlri sistemi, fahilik, qadn vziyyti, srvt, kasblq, istehsal, istehlak, mhsul blgs, valyuta, kredit, kapital hququ, mk hququ kimi msllr get-ged artr, cmiyytin zrini qara bulud kimi alrd. Siyasi partiyalar xaricind baqa bir hrkat da meydana xmd. Demokratik narazlqla flsfi narazlq ss-ss verirdi. Fikirc daha ox inkiaf etmi adamlar da, ktl kimi zn, baqa cr olsa da, eyni drcd tvi iind hiss edirdi. Mtfkkirlr dnr, inqilabi cryanlarla qazq-qazq edilmi zmin is - yni xalq, bu zaman epileptik xstliyin tutulmu kimi onlarn aya altnda titryirdi. Bu xyalprstlrdn bzilri tk-tkin, bzilri d cmiyyt bnzr bir kild birlrk, ictimai msllri dinc bir halda, lakin drindn tdqiq edirdilr; bu sakitc alan qazmalar vulkann drinliyind yava-yava zlrin yol ar, ayr-ayr tkanlardan v arabir qalxan alovdan ox da narahat olmurdular. Bu sakitlik o coqun dvrn gzl mnzrlri srasnda sas yerlrdn birini tuturdu. Bu adamlar hquq msllrini siyasi partiyalarn ixtiyarna buraxmd, zlri is insan sadti msllri il mul idilr. Cmiyytin drinliyindn onlarn xarmaq istdiyi ey insan rifah idi. Onlar maddi msllri, kinilik, snaye, ticart msllrini az qala din ykskliyin qaldrmdlar. Qismn Allah v daha ox insan trfindn yaranan mdni cmiyytd insanlarn mnafeyi bir-birin sarnaraq, bir-biri il birlrk, imtizac edrk, hrkt qanununa sasn xalis bir qaya ml gtirir, bu qaya siyast geoloqlar olan iqtisadlar trfindn sbirl yrnilir. Mxtlif ad altnda birln, mumiyytl, sosialist ad veril biln bu adamlar insan sadtinin dirilik emsi vursun dey, qayan demk istyirdilr. Onlarn yazd srlr lm czasndan tutmu mhariby kimi btn msllri hat edirdi. Fransa inqilabnn elan etdiyi insan hququna onlar qadn hququ v uaq hququ da lav etdilr. Bzi mlahizlr gr, biz burada, sosialistlrin toxunduu msllri nzri chtdn sasl surtd mzakir etmirik qoy buna tccb etmsinlr. Biz ancaq onlarn adn kmkl kifaytlnirik. Sosialistlrin irli srdy btn problemlri kosmoqoniyaya aid sfstlri, xlya v mistisizmi - knar etmkl, iki sas problem zr yekunladrmaq olar. Birinci problem maddi srvt yaratmaqdr. kinci problem bu srvti bldrmkdir. Birinci problem mk, ikinci problem mk haqq mslsini hat edir. Birinci problemd istehsal qvvlrinin ttbiqindn, ikinci problemd hyat nemtlrini bldrmkdn shbt gedir. ctimai qdrt istehsal qvvlrinin dzgn ttbiqi ,xsiyyt xobxtliyi hyat nemtlrinin dzgn bldrlmsi nticsidir. Dzgn bldrmk mslsini tn bldrm kimi deyil, daltli bldrm kimi baa dmk lazmdr. Brabrliyin sas daltdir. Bu iki eyin ictimai qdrtl xsi xobxtliyin birlmsindn ictimai inkiaf ml glir. ctimai inkiaf xobxt insan, azad vtnda, byk millt demkdir.

ngiltr bu iki problemdn birincisini hll etdi. Maddi srvti o, ox gzl yaradr, ancaq bunu pis bldrr. Mslnin birtrfli hll olunmas onu flaktli bir yola srklyrk, iki ifrata gtirib xarr: bunlardan biri hdsiz drcd srvt, biri d hdsiz drcd ehtiyacdr. Btn hyat nemtlri birinin, btn mhrumiyytlr o birinin olur - yni xalqn hdsin dr; hm d imtiyazlar, mstsnalq, inhisarlar, feodallar hakimiyyti mk quruluunun zndn meydana glir. Bu, yanl v thlkli vziyytdir, nki ictimai qdrt burada frdi adamlarn yoxsulluuna, dvlt zmti is ayr-ayr xslrin kdiyi iztiraba saslanr. Bu pis yaranm bir zmtdir: bunun btn maddi saslar burada birlir, lakin birc mnvi cht d bura daxil olmamdr. Kommunizm v aqrar qanunu ikinci problemi hll etmyi nzrd tutur. Onlar yanlrlar. Bel blg istehsalat ldrr. Tn blg yar v ntic etibar il, myi mhv edir. Qssab blmk istdiyi eyi bu qayda il ldrr. Demli, mslnin bu cr hll edilmsinin doru olduu iddias zrind dayanmaq olmaz. Srvti mhv etmk onu bldrmk demk deyil. Bu iki problemi yax hll etmk n onlar bir yerd gtrmk, onlar birldirmk, bir problem etmk lazmdr. Bu iki problemdn yalnz birincini hll etsniz, onda siz Venetsiya olarsnz, ngiltr olarsnz. Onda siz Venesiya kimi sni surtd yaradlm qdrt, ya ngiltr kimi maddi zmt malik olarsnz; siz daltsiz bir dvltli olarsnz. Siz ya Venetsiya kimi zorla, ya da bir gn squt edck ngiltr kimi iflasa urayb mhv olarsnz. Hyat da siz mhv olmaa, ya squt etmy imkan verr, nki hyat hr bir xudbinliyin, insan vladna he bir xeyirxahlq etmyn, ideya gtirmyn hr eyin squt etmsin, mhv olmasna imkan verir. z-zlynd aydndr ki, Venesiya, ngiltr szlrini demkl biz burada xalq deyil, myyn ictimai quruluu, milltlrin zn deyil, milltlr zrind duran oliqarxiyan nzrd tuturuq. Biz hmi xalqlara hrmt bslmiik v hsn-tvcch gstrmiik. Venesiya, bir xalq kimi, yenidn doulacaqdr; ngiltr, bir aristokratiya kimi, squt edckdir, lakin ngiltr, bir xalq kimi bdidir. Bunu qeyd edib, szmz davam edirik. Hr iki problemi hll edin: dvltlilri hvslndirin, kasblar himay edin, yoxsulluu aradan qaldrn, gcllrin gcszlri daltsizcsin istismar etmsin son qoyun, yaryolda olanlarn mqsdin atanlara haqsz yer gstrdiyi hsdin qarsn aln, grln i gr mkhaqqn qardacasna, dzgn tyin edin, uaqlara pulsuz v mcburi tlimi bx edin, biliyi yetkinlik n sas edin, llr i vermkl qli d inkiaf etdirin, hm qdrtli xalq, hm da xobxt insanlar ailsi olun, xsusi mlkiyyti lv etmyrk demokratladrn, onu ham n lverili edin, el edin ki, hr bir vtndan, mstsnasz olaraq, xsusi mlkiyyti olsun - bu is tsvvr edildiyindn asan bir eydir; szn qsas, hm srvt yaratma, hm d srvti bldrmyi bacarn; onda siz hm maddi zmt, hm d mnvi zmt malik olacaqsnz; onda siz znz Fransa demy layiq olacaqsnz. Bax, sosializm shv edn bzi sektalara etina etmyrk, onlarn sviyysindn qat-qat ykslrk bunu deyirdi, faktlarda bunu axtarrd, fikirlrd bunu hazrlayrd! ftixara layiq bir sy! Mqdds bir coqunluq! Bu tlimlr, bu nzriyylr, bu mqavimt he gzlnilmdiyi halda, dvlt adam n filosoflarla hesablamaq zrurti, tutqun bir kild nzr arpan yeni hqiqtlr, khn qurulua uyan, inqilabi ideyalara ox da zidd olmayan yeni bir siyast yaratmaq tbbs, Polinyak mdafi etmk n Lafayetin xidmtindn istifad etmk vziyyti, qiyam irisind iq saan trqqi duyusu, deputatlar palatas v k, onun trafnda qzan ehtiraslar mvazintldirmk zrurti, inqilaba inanmaq, blk d, sonralar taxtdan l kmyi qabaqcadan grmk mslsi (bu da Tanrya, inkaredilmz bir haqqa itatkarlqdan ml gln hiss idi), dzgn adam olmaq, z nslin sdaqtli qalmaq arzusu, ailprstlik ruhu, xalqa rkdn hrmt bslmk bu eylr Lui-Filippin btn fikrini mul edir, ona zab verirdi, bzn d, n qdr mhkm v mrd bir adam olsa da, onu sxrd, kral olman tinliyini ona hiss etdirirdi. O hiss edirdi ki, aya altndak zmin qorxunc bir paralanma vziyytinddir, lakin bu, tam dalma deyildi, nki Fransa vvlkilrdn daha artq Fransa olub qalrd.

Bir-biri st qalaqlanan qara buludlar fqlri bryrd. Qrib bir klg get-ged yaxnlar, yava-yava insanlarn, yann, ideyalarn zrin yaylrd: bu, mnaqilr v sistemlr klgsi idi. Tez-tlsik susdurulan eylr yen d canlanr, hrkt glirdi. Sofizmin hqiqt qard yerd el zrrli hallar ml glmidi ki, bzn dz adamn da nfsi tutulurdu. Cmiyyti bryn bu tvi iind dncli insanlar yaxnlamaqda olan tufan qarsnda titryn yarpaq kimi tir-tir sirdi. trafda o qdr elektrik toplamd ki, bzn hl bu vaxta qdr he ksin tanmad adam bir anla iq yarada bilirdi. Sonra yen d axam qaranl krd. Arabir uzaqdan gln bouq gy gurultular bu buludlarn nec tufanl buludlar olduunu gstrirdi. yul inqilabndan ancaq iyirmi ay kemidi ki, 1832-ci il mum v tutqun bir simada zn yetirdi. Xalqn yoxsulluu, mkilrin rksiz qalmas, son Konde ahzadsinin zlmtd yox olmas, Paris Burbonlar slalsini qovduu kimi Brsselin Nassau slalsini qovmas, Belikann zn Fransa ahzadsin tklif etmsi, lakin ngiltr ahzadsin verilmsi, rus imperatoru Nikolayn nifrt v davti, bizim arxamzda iki cnub iblisinin ispaniyal Ferdinandn v portuqaliyal Mikelin olmas, taliyada zlzl, Metternixin Bolonyey l uzatmas, Fransann Ankonda Avstriyan thqir etmsi, imalda Polann yen d tabuta qoyulmas, tabutun azn mxlayan mum kic ssi, btn Avropann Fransan acql baxlarla gdmsi, ngiltrnin - bu bhli mttfiqin trddd edni itlmy, yxlann stn atlmaa hazr olmas, Bekkarinin arxasnda gizlnrk, qanuni hkmdn drd adam xilas etmk n dzln perlr mhkmsi, kraln karetasndan zanbaq klinin silinmsi, Noterdam kilssindn xan qoparlmas, Lafayetin alaldlmas, Lafitin iflas, Benjamen Konstann yoxsulluq iind lmsi, Kazimir Peryenin btn nfuzunu itirrk vfat etmsi, kralln hr iki paytaxtnda biri fikirlr hrind, biri d mk hrind eyni zamanda siyasi xstlikl ictimai xstliyin ml glmsi, Parisd vtnda mharibsi, Lionda fhllr mharibsi, iddtl coan alovun hr iki hrd eyni kild parldamas, pskrn vulkann tnd-qrmz inn xalqn alnna dmsi, Cnubun zndn xmas, Qrbin hycanlanmas, Berriya hersoginyasnn Vandeyad almas, sui-qsdlr, pis niyytli hrktlr, syanlar, vba xstliyi btn bu eylr ideyalarn qarq uultusuna, hadislrin qarq hrc-mrcliyin lav olunurdu. BENC FSL. Tarixi yaradan, lakin tarixin qbul etmdiyi hadislr. Aprelin sonlarnda hr ey mrkkbldi. Narazlq son drc artd. 1830-cu ildn sonra gah orada, gah burada, kiik qiyamlar oldu; bunlar tez yatrlsa da, yen tzdn ba verdi, bu, genilnn gizli yannn lamti idi. Dhtli bir ey olaca gzlnilirdi. Ba ver bilck inqilabn hl lazmnca sezilmyn v pis iqlanan chtlri meydana xrd. Fransa Paris, Paris Sent-Antuan civarna baxrd. Gizlic hrkt gtiriln Sent-Antuan civar dalalanmaa balayrd. aron ksind olan meyxanalar ciddi v qorxunc kil ald; bu iki siftin meyxanaya verilmsi n qdr qrib grns d, bu, dorudan da, bel idi. Hkumt orada aqca bh altna alnmd. Vurumaq, ya da sakit durmaq mslsi aydnca mzakir edilirdi. Bzi meyxanalarn dal otanda fhllr and idirirdilr ki, onlar hycan olan kimi ky xacaq, dmnin sayna baxmayaraq, vuruacaqlar. Fhllr bu ii boyunlarna gtrn kimi meyxanann dib trfind oturan adam ssini qaldraraq deyrdi: Sn razlq vermisn! Sn bu bard and imisn! Bzn ikinci mrtby qalxb, bal otaa girrdilr; orada mason ayinini xatrladan eylr olard: sirr vaqif ediln adam and irdi: Uaq z atasna nec qulluq elyirs, mn d bu i el qulluq edcym. Onlarn and imsi bu kild idi. mumi zallarda qiyamlq kitablar oxunard. O vaxtn dvlt idarlrin veriln mxfi mlumat gstrir ki, onlar hkumti pislyir, biabr edirmilr.

Orada bel szlr eidilirdi: Balarn ad mn mlum deyil. Biz glinc, tyin ediln gn ancaq iki saat vvl bilcyik. Bir fhl dedi: Biz yz adamq, hrmiz on su verdik, bu da bart v gll n yz lli frank pul! Bir baqas dedi: Mn alt ay lazm deyil, he iki ay da lazm deyil. ki hft kemyck ki, biz hkumtl brabrlcyik. yirmi be min adam ysaq, vurumaa giri bilrik. Bir ayrs da dedi: Mn he yatmram, btn gecni patron dzldirm. Arabir yax geyinmi, zdn burjuaya oxayan adamlar da glirdi, tvi oyadrdlar, onlar zlrini srncam kimi tutur, lap bann lini sxr, sonra xb gedirdilr. Onlar on dqiqdn artq qalmazdlar. Sslrini endirrk, mnal-mnal deyrdilr: Qiyam yetiib. Msl hazrdr. Orada itirak ednlrdn biri bel dedi: Orada olanlarn hams bunu dn-dn tkrar edirlr. Hycan o drcy glib atmd ki, bir gn azna kimi dolu olan meyxanada bir fhl raraq dedi: Bizim silahmz yoxdur! Yoldalarndan biri ona bel cavab verdi: sgrlrin silah var! Bununla o, he z d bilmdn, Bonapartn italyan ordusuna olan mracitini yamslamd. Veriln mlumatlarn birind bu da lav edilirdi: Msl daha mhm sirr aid olanda bunu onlar orada bir-birin sylmirdilr. O eyi ki onlar deyirdilr, bundan artq daha nyi gizld bilrdilr bu, mlum deyildi. ox vaxt bel yncaqlar tamamil mntzm kil alrd. Bunlarda skkizdn, ondan artq adam olmazd, hmi d eyni adamlar itirak edrdi. O birilrin kim ists ged bilrdi, zal el dolard ki, adamlar ayaq st durard. Kimisi byk ruh ykskliyi duyduu n, kimisi d i gednd yollar buradan ddy n ora gedrdi. Bu yncaqlara, 1789-cu il inqilabnda olduu kimi, vtnprvr qadnlar da gedrdi, onlar yeni glnlri pl qarlardlar. Baqa faktlar da mlum oldu. Birisi meyxanaya girib ir v mi can, snin pulunu inqilab verckdir szlrini deyib gedrdi. aron ksi il zbz olan meyxanada inqilab mvkkillrini ayrrdlar. Seki siyahlarn furajkalara yardlar. Fhllr Kott ksindki qlnc tlimisinin yanna yardlar: o adam hcum etmk sullarn yrdrdi. Orada oxlu taxta espadron, sa, aac v rapira vard. El bir gn gldi ki, rapiralarn dymlrini xartdlar. Bir fhl dedi: Biz iyirmi be adamq, ancaq mn hesabda deyilm, nki mni fl sayrlar. Hmin bu fl deyiln adamn sonralar Kenisse olduu meydana xd. Camaat bzi msllrdn yava-yava xbr tutdu - bunun nec olduu mlum deyildi. Evinin qaban sprn bir arvad baqa bir arvada dedi: oxdand hr yerd patron dzldirlr. Klrd departamentlrin milli qvardiyalarna yazlm intibahnamlri aqca oxuyurdular. Bu intibahnamlrdn birinin altnda Borto, axrsatan imzas vard. Bir gn Lenuar bazarnda, araq satlan dkann qabanda saqqall bir adam tumba st xaraq, sanki, gizlin bir hkumt trfindn dndrilmi lyazmasn italyan ivsi il ucadan oxuyurdu. Onun bana bir dst adam ymd, ona l alrdlar. Bu namnin adamlar daha ox hycana gtirn bzi ifadlri toplanlm v yazlmdr. Bu ifadlr beldir: ...Bizim tlimimiz mane olurlar, bizim mracitnamlri mhv edirlr, bizim adamlar gdrlr, dustaqxanaya salrlar..., Manufakturalarda ba vern intizamszlqlar mtdil adamlar bizim trfimiz clb etdi, ...Xalqn glcyi bizim he ks mlum olmayan sralarmzda yaranr, ...ki eydn ancaq biri seilmlidir: ya hrkat, ya ks-hrkat, ya inqilab, ya ks-inqilab. nki bizim dvrmzd daha n faliyytsizliy, n talt inanrlar. Xalqlam, ya xalqn leyhinmi olmaq msl, bax, bundadr, ...O gn ki biz daha sizin iiniz yaramayacaq onda bizi dyidirin, lakin o vaxta qdr bizim qabaa getmyimiz kmk edin. Btn bu szlr gnn gnorta anda deyilirdi. Lakin bundan da csartli xlar olurdu: bu xlar bel csartli olduu n xalqa bhli grnrd. 1832-ci ild, aprelin 4-d yoldan tn bir adam, Mqdds Marqarita ksi tinind ktk st qalxb rd: Mn babefiym! Lakin camaat zn babefi adlandran bu adamn Jiske olduunu duydu. Bu yoldan tn adam bunu da dedi:

 Rdd olsun xsusi mlkiyyt! Sol mxaliftilr qorxaq v satqn adamlardr. Onlar salam al sahibi olduqlarn sbut etmk istynd inqilab tbli edirlr. Onlar dylmmk n zlrini demokrat, dalamamaq n royalist adlandrrlar, respublikalar miskin adamlardr. Vtnda mkilr, respublikalara inanmayn! Bir fhl onun stn rd: Sus, vtnda casus! Bu rt il d o ssini ksdi. Sirli tsadflr d olurdu. Bir gn axama bir fhl xndk yannda yax geyinmi bir cnaba rast gldi. Yax geyinmi cnab ondan sorudu: Vtnda, hara gedirsn? Fhl ona bel cavab verdi: Cnab, mn sizi tanmaq rfin nail olmamam. O adam dedi: Amma mn sni yax tanyram, sonra da lav etdi, - qorxma. Mn komitet mvkkiliym. Sndn bhlnirlr, deyirlr ki, sn ox da etibarl adam deyilsn. Bax, azndan bir ey qarsan, bu, biz mlum olacaqdr, sni gdrlr, bunu bil! Sonra da fhlnin lini sxd, biz tezlikl grcyik, - deyib getdi. Danqlara gizlinc qulaq asan polis iilri yalnz meyxanalarda deyil, klrd d qrib shbtlr eidirdilr. Bir toxucu qiymtli mebel dzldn deyirdi: Tez ol, al! Niy? Bir az atmaq lazm glck. Yolla gedn iki cndr paltarl adam diqqtlayiq bir kild danrd; onlarn danndan aydnca Jakeri syan qoxusu duyulurdu: Bizi idar elyn kimdir? Cnab Filipp. Yox, burjuaziyadr. Jakeri szn pis mnada iltdiyimizi znn ednlr yanlrlar. Jakeri syannda itirak edn yoxsullard. Baqa bir vaxtda yolla gedn adamn o birisin bu szlri dediyini eidirdilr: Bizim gzl bir hcum planmz vardr. Taxt qarovulxanas qabandak gird meydann xndyind oturan drd kiinin gizli shbtindn ancaq bu szlri eitmk mmkn oldu: Onun bir daha Parisd gzmmsi n mmkn olan hr eyi edcklr. Bu onun deyiln kim idi? Thdid dolu bir mchuliyyt! Balar zlrini knarda tuturdular (bu adamlara civarda ba deyirdilr). El gman edirdilr ki, onlar z ilrini bir-biri il uyunladrmaq n Sent-Esta kilssi yanndak meyxanaya toplarlar. Mondetur ksi drzilrinin qarlql yardm cmiyytinin sdri - Oq lqbli bir adam bu balarla Sent-Antuan civar arasnda sas rabiti hesab olunurdu. Bununla bel, balar hmi knarda durur, gzdn yaynrdlar; sonralar perlr mhkmsind ittihamnn verdiyi Sizin banz kimdir sualna, mtthim bel cavab vermidi: Mn bunu bilmirdim, onun kim olduunu he yrnmdim d. Bu tkzibedilmz sas dlil d bu cavabn mhkmliyini sarsda bilmmidi. Lakin bunlar hl ancaq mnaca aydn, lakin qeyri-myyn szlr, bzn d bo mlahizlr, ayilr v dedi-qodular idi. Amma baqa lamtlr d meydana xmaa balad. Bir dlgr Rey ksind tikiln evin trafna kiln hasara taxta vurarkn el orada bir para crlm mktub tapmd; bu kaz parasndak szlri oxumaq olard: ...Komitet bzi cmiyytlrin seksiyalarna adam ylmasna mane olmaq n mtlq tdbir grmlidir... Sonra da lav olunmudu: Biz bildik ki, Fobur Puasonyer ksind 5(6) nmrli evd, silahnn hytind be, ya alt min dd tfng vardr. Amma seksiyalarn he tfngi yoxdur. Dlgr tvi drk, tapd kaz parasn yoldalarna gstrdi; o bir az knarda yen crlm bir kaz tapmd, bu, vvlkindn daha hmiyytli idi. Bu qrib sndin tarixi chtdn maraql olduunu nzr alaraq, biz burada onun klini eynn veririk.

Onda bu sirli kaza bld olanlar, ancaq sonralar o, drd ba hrfin mnasn baa ddlr: onlar kvinturionlar, senturionlar, dekurionlar, kfiyyatlar demkdi; yu oq a1 fe is: 15 aprel 1832-ci il tarixini gstrirdi. Hr ba hrfin altnda ad, adn da yannda ox diqqtayan qeydlr vard: K Banerel. 8 tfng, 83 patron. Etibarl adamdr. S Bubyer. 1 tapana, 40 patron; D Role. 1 rapira, 1 tapana, 1 funt bart; K Teysye. 1 qlnc, 1 patronda. Dzdr; Terror. 8 tfng. giddir v sair. Nhayt, el hmin dlgr el bu hasarn irisind bir kaz da tapd: bu, ox aydn kild karandala yazlm qrib siyah idi. Birlik. Blanar. Arbr-Sek, 6. Barra. Suaz. Hesablama palatas. Kostyuko. Obri-Qssab? J.J.R. Kay Qrakx. Yoxlama ixtiyar. Dfon. Fur. Jirondistlrin squtu. Derbak. Mobe. Vainqton. Alachr quu. 1 tap. 86 pat. Marselyoza. Xalqn ba. Miel. Kenkampua. Qlnc. Ho. Marso. Platon. Arbr-Sek. Varava. Tilli, Popler qzeti satan. Bu kaz hrmtli bir burjuann lin dnd o bunun mnasn baa dd. Grnr, bu siyahda nsan Hququ Cmiyytinin drdnc dairsind olan seksiyalar, bu seksiya balarnn ad v nvan qeyd olunmudu. Bu vaxta qdr mchul qalan bu faktlar ancaq tarix aid msldir, indi onlar elan etmk olar. Ancaq bir eyi lav etmk lazmdr: nsan Hququ Cmiyytinin qurulmas, el bil ki, bu kaz taplan vaxtdan sonra olmudu. Blk d, bu, ilk qeydlrmi. Lakin iarlr, eyhamlar, szlr yazlan kazlar ardnda sl ilr meydana xmaa balad. Popenkur ksind, polis iilri khn ey-y alveri edn bir adamn evini axtaranda komodun siyirtmsindn eyni qayda il vvl iki, sonra da drd yer qatlanm yeddi vrq ey bkln kaz taprlar; bu vrqlrin altnda iyirmi alt dn patron n drdqat bklm kaz v bir kartoka gizldilmidi; bu kaz da ey bkln kazdand; kartokada bunlar yazlmd: Khril 12 unsiya. Kkrd 2 unsiya. Kmr 2 yarm unsiya. Su 2 unsiya. Axtar protokolunda komodun siyirtmsindn ox brk bart qoxusu gldiyi d qeyd olunurdu. Bir bndnin idn qaydanda Austerlits krps yannda, oturacan stnd balaca bir dynsi yadndan xb qalr. Dynni qarovulxanaya aparb arlar; onun iindn ap olunmu Lotyer imzas, iki dialoq, Fhllr, birlin! srlvhli nm, patron dolu tnk bir qab varm. Bir fhl z dostu il iirmi, istilndiyini sbut etmk istyir, dostuna deyir ki, inanmrsan, lini bdnim vur; o da lini vuranda grr ki, kurtkasnn altnda tapanas var. Uaqlar Per-Laezl taxt qarovulxanas arasnda, bulvarn lap ucqar yerind oynayanda, xndyin iindn yonqar v zibil yn altndan bir torba, torbann da iindn gll tkmk n qlib, patron dzltmk n aac ktk, ovu bart tknts olan aac cam, bir d balaca uqun qazan taprlar - qazanada rimi qurun izi aydnca grnrm. Polis iilri shr saat bed qfildn Pardon adl bir adamn evin girirlr, grrlr ki, o, yatann qabanda durub, patron dzltmkl muldur, lind d patron vardr. Hmin bu adam sonralar Merri-Barrikadas seksiyasnn zv olur v 1834-c ild aprel syannda ldrlr.

Fhllr nahar vaxt dinclnd Pikpsla aranton qarovulxanas arasnda, ensiz keikilr yolunda, iki divar arasnda, qarsnda adtn Siam keqlisi oynanlan meyxanann yannda iki adam grrlr. Onlardan biri bluzunun altndan bir tapana xardb, o birisin verir. Bu vaxt o, trli dnd tapanadak bartn bir az nm kdiyini hiss edir, tapanan yoxlayb, bart taxtn stn tkr. Sonra ayrlb gedirlr. Qall adl birisi lovalana-lovalana deyirmi ki, mnim yeddi yz patronum, iyirmi drd d tfng qoyulan axmaqdam var. Bu adam sonralar - aprel hadislrind Bobur ksind ldrlmdr. Bir gn hkumt xbr verirlr ki, hr ucqarlarnda camaata oxlu silah, iki yz min d patron paylanmdr. Bir hft sonra otuz min d patron paylanr. Qrib burasdr ki, bu patronlardan bircciyi d polis iilrinin lin dmmidi. l ken mktubda yazlrd: Gec saat drd vuran kimi, sksn min vtnprvrin silaha sarlaca gn uzaqda deyil. Btn bu ilr aqca v blk d, lap sakitc edilirdi. Yetimkd olan syan hkumtin gz nnd tufan hazrlayrd. Bu gizlin, lakin artq hiss edilmkd olan bhrann btn xsusiyytlri meydanda idi. Qarda duran msllr haqqnda burjua fhllrl sakitc danrd, hal-hval tuturdular. syan n vziyytddir? onlar bu sual Zvcnizin kefi necdir? sual kimi ifad edirdilr. Moro ksindki mebeli soruurdu: Bs n vaxt balayacaqsnz? Baqa bir dkan deyirdi: Bu yaxnda i balanacaqdr, mn bunu bilirm. Bir ay vvl siz on be min nfrdiniz, indi iyirmi be min nfrsiniz. O z tfngini, qonusu is balaca bir tapana tklif edirdi, bu tapanaya yeddi frank pul istyirdi. nqilabi qznlq get-ged artrd. Parisin, Fransann hr yerind bu bel idi. Hr yerd onun nbzinin vurduu hiss olunurdu. nsan bdninin iltihablaan hisslri trafnda qia ml gldiyi kimi, gizlin cmiyytlr d lknin hr yerin yaylmaa balad. Eyni zamanda hm aq, hm d gizlin cmiyyt olan Xalq dostlar cmiyytindn nsan hququ cmiyyti meydana gldi; z srncamlarndan birin o, Plvioz, respublika erasnn 40-c il tarixini qoymudu. Bu cmiyyt, htta cinayt mhkmsinin onun lv edilmsi haqqnda xard qrardan sonra da yaamaq nsib olmudu, hm d o he trddd etmdn z seksiyalarna bu mnal adlar vermidi: Nizlr. Zng ssi. ar topu. Friqiya qalpa. Yanvarn 21-i Dilnilr. Srsrilr. Robespyer. Nivelir. Bir gn olacaq. nsan hququ cmiyytindn Hrkt cmiyyti yarand. Bunu cmiyytdn ayrlan sbirsiz v qabaa qaan adamlar tkil etdilr. Baqa ittifaqlardak adamlarn say byk v sas cmiyytlrd olan hmfikir xslrin hesabna artrd. Seksiyalarn zvlri ikaytlnirdi ki, onlar bir ne trf kib aparrlar. Bu qayda il Qall ittifaq v hr bldiyy idarlrinin tkilat komitsi meydana gldi; Mtbuat azadl, xsiyyt azadl, Xalq maarifi, Qeyrimstqim vergilrl mbariz ittifaqlar, sonra da Brabrliyi mdafi edn fhllr cmiyyti tkil olundu. Bu da brabrliyi mdafi ednlr, kommunistlr, islahatlar ad altnda seksiyaya blnd. Bundan sonra da hrbi qayda il tkil olunmu, kohortayabnzr Bastiliya ordusu dzldi: hr drd adama kapral, hr on adama serjant, iyirmi adama kiik leytenant, qrx adama leytenant komanda edirdi; burada n oxu be adam bir-birini tanya bilrdi. Ehtiyatkarlqla csartin birldiyi bu msld, sanki, Venesiya dhasnn li vard. Bada duran Mrkzi Komitnin iki li vard: bunlardan biri Hrkt cmiyyti, biri d

Bastiliya ordusu idi. Sdaqt rtsarlarnn legitimist ittifaq bu respublika cmiyytlri arasna qarqlq salrd. Bu ittifaq ifa edilrk dadld. Paris cmiyytlri sas hrlrd yerlirdi. Lionun, Nantn, Lillin, Marselin nsan hququ, Karbonarlar, Azad insan cmiyytlri vard. Eksd Kuqurda adl inqilabi cmiyyt vard. Biz yuxarda bundan bhs etmiik. Parisin Sen-Marso civar Sent-Antuan civarndan az hrkt glmmidi, mktblr d bu civarlardan az hycanlanmamd. Sent-asent ksindki kafe v MatrenSen Jak ksindki Yeddi bilyard meyxanas tlblrin toplad yer idi. Anjerdki v Kuqurdadak qarlql yardm cmiyytlri il sx surtd laqdar olan lifba dostlar cmiyyti, mlum olduu kimi, Eksda, Mzen kafesind yncaq dzldirdilr. Bu gnclr, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Mondetur ksi yaxnlnda, Korinf meyxanasnda da bir-biri il grrdlr. Bu yncaqlar gizlin keirilirdi. Baqa yncaqlar, vziyyt n qdr imkan verirdis, o drc aq olurdu; bu yncaqlarn meydanoxuyucu, csartli bir kild olduunu sonrak mhkmlrdn bilmk olar; bu mhkmlrin birind bel bir soru-sual olmudu: Yncaq harada olurdu? Slh ksind. Kimin evind? Kd. Orada hans seksiyalar vardr? Bir seksiya vard. Hans seksiya? Manel seksiyas. Onun rhbri kim idi? Mn! Hkumtl mbarizy girimk kimi thlkli bir qrar siz mstqil surtd qbul ed bilmzdiniz, bunun n siz hl ox cavansnz. Siz haradan gstri alrdnz? Mrkzi komitdn. Ordu da xalq kimi hycana glmidi. Sonralar Belforda, Lnevild, Epinalda ba vern itialar bunu sbut etdi. Qiyamlar lli ikinci polka, beinci, skkizinci, otuz yeddinci v iyirminci svari polklarna mid bslyirdilr. Burqundiyada v cnub hrlrind yer azadlq aac, yni bana qrmz qalpaq keirilmi paya sancmdlar. Vziyyt bel idi. Bu vziyyt, lap balancda dediyimiz kimi, zn, xsusil, Sent-Antuan civarnda daha byk bir qvvt v iddtl hiss etdirdi. Hycann mrkzi d ora idi. Parisin qarqa yuvasna v bal ars ptyin bnzyn, qarqa kimi oxlu adam yaayan, bal ars kimi alqan, csartli, acql adamlar olan bu qdim civar byk bir sbirsizlikl syann balanmasn gzlyirdi. Burada ham hycan iind idi, lakin bu i mane olmurdu. He bir ey bu civarn canl v tutqun simas haqqnda tsvvr ver bilmz. Buradak mansardlarn taxtapular altnda dhtli sfalt olduu kimi, ox nadir hallarda tsadf ediln all v coqun dncli adamlar da tapmaq olard. Sfalt il al iki ifrat drcnin n qorxunc kild birlmsidir. Sent-Antuanda ba vern itiaa ayr sbblr d vard: byk siyasi sarsntlardan ayrlmayan ticart bhranlar, iflasa uramaq, ttillr, isizlik d hmi bu itialara z tsirini gstrir. nqilab vaxtnda ehtiyac hm sbb, hm d nticdir. nqilabn endirdiyi zrb onun zn d tsir edir. Bu civarn byk bir qlb coqunluunu znd gizld biln, silaha sarlmaa hmi hazr olan, ox asanlqla hrkt gln, z niyytini gizli tutan, syana hazr ediln acqlanm, qorxmaz, mrd halisi, el bil ki, ancaq bir qlcm gzlyirdi. Hr df fqd, hadislr klyi il qovulan bu qlcmlar grnnd Sent-Antuan civarnda Parisin qaps aznda bu iztirablarn v fikirlrin bartqabn yerldirn qorxunc tsadfi dnmmk olmazd. Kitabn vvlki xlassind dflrl adkiln bu Antuan civar meyxanalar tarixd mhurdur. tia vaxtnda burada rabdan artq szdn keflnirdilr. Burada qlblri dolduran, ruhlara zmt vern bir qvv irlini grn bir ruhun, yenilik gtirck bir glcyin tsiri hiss olunurdu. Antuan civar meyxanalar Sivill maaras zrind tikiln Aventin axanalarna bnzyirdi: maarann drinliyindn sn mqdds meh bu axanalara daxil olard; oradak masalar ayaa oxard; orada Enninin Sivil rab adlandrd iki irdilr. Sent-Antuan civar xalqn ehtiyat anbardr. nqilabi sarsntlar onda atlar ml gtirir: xalqn ba hakimiyyti bu atlardan keib glir. Bu ba hakimiyyt pis i tuta bilr, onun da baqa hakimiyytlr kimi shvi ola bilr, lakin o shv ets d, byklyn itirmir. Onun da haqqnda tpgz haqqnda deyiln ngens1 szn iltmk olar.

93-c ild, fikirlr hakim olan ideyann yaxlndan, ya pisliyindn, hmin gn bu fikirlrd fanatizmin, ya ncib bir ruh ykskliyinin zn gstrib-gstrmmsindn asl olaraq, SentAntuan civarndan vhilr legionu, ya da qhrmanlar dstsi xard. Vhilr deyirik. Bu ifad haqqnda izahat verk. Yaradc inqilab hrc-mrcliyi gnlrind dynklrini llrind hazr tutaraq, nizlrini qaldraraq, kkndn sarslan khn Paris iddtl hcum edn bu cndrpaltarl, bu qzbli, bu nr-nr nrildyn amansz insanlar n istyirdi? Onlar zlm, sart, mhariblr son qoymaq istyirdi. Onlar byklr n i, uaqlar n savad, qadnlar n ictimai qay, ham n azadlq, brabrlik, qardalq, rk, btn dnyan cnnt dndrmk istyirdi. Onlar trqqi istyirdi. n ar bir vziyyt gtirilib xarlan bu qorxunc v yarlpaq insanlar, byk bir hycan iind, llrind dynk, dillrind lnt bu mqdds, bu gzl, bu dinc trqqini tlb edirdilr. Bli, onlar vhi idilr, lakin mdniyyt vhilri idilr. Onlar amansz bir qzbl insan hququ urunda mbariz edirdilr; qoy onlarn bu mbarizsi qorxunc v dhtli olsun; onlar insan vladn cnntd yaamaa mcbur etmk istyirdilr. Onlar vhi grns d, slind, xilaskar idilr. Onlar zlmt maskas altnda gizlnslr d, iq tlb edirdilr. Bu qzbli v qorxunc insanlar, dorudan da, qzbli v qorxunc idilr, biz bunu etiraf edirik, lakin onlar yaxlq namin qzbli v qorxunc idilr; bli, bu qzbli v qorxunc insanlarla brabr, baqa adamlar da vard: onlar zrli paltar, ipk corab, sar lck, lak tuflilr geyr, lentlr, ulduzlar taxar, lyapalarna a llklr sancardlar; onlarn z glmsrdi; onlar mrmr buxar qarsnda mxmr zl masaya dirsklnrk, mlayim bir ifad il danar, kemiin, orta srlr qayda-qanununun, mqdds hququn, fanatizmin, nadanln, klliyin, lm czasnn, mharibnin saxlanmasn v buna kmk edilmsini lazm grr, astadan v nzaktl qlnc, tonqal, lm krssn triflyrlr. Biz glinc, gr biz mdniyyt vhilri il mdni vhilrdn birini semk mcburiyyti qarsnda qalsaq, onda birincilri serdik. kr olsun Allaha ki, baqa bir yol da mmkndr. N kemiin, n d glcyin xatirin girdaba yuvarlanmaq zruri deyil. N istibdad, n terror! Biz trqqiy yngl enili bir crla getmk istyirik. Allah bu bard binagzarlq edr. Allahn btn siyasti d yollarn kl-ktrlyn hamarlamaqdan ibartdir. ALTINCI FSL. Anjolras v onun kmkilri. Bu vaxta az qalmd ki, Anjolras bir hadis ba vercyini qabaqcadan duyaraq, gizlin yoxlamaya bnzr bir i dzltdi. Ham Mzen kafesindki gizlin iclasda idi. Anjolras z nitqind bir ne qrib, lakin ox mnal mcaz ildrk dedi: Bizim nyimiz var, biz kim mid ola bilrik bunu bilmk pis olmazd. Kim ki istyir dys olsun, grk bu dylri hazrlasn. N il vurumaq lazmdr bunu grk ld elsin. Bu, i zrr yetirmz. Yolda kz olanda yoldan kenlr bu kzn buynuzu altna dmsini daha ox ehtimal ed bilr, lakin kz olmadqda bu ehtimal daha az olar. Sayaq grk txminn bizim srmzd n var, biz ne nfrik. Bu ii sabaha qoymaq olmaz. nqilablar hmi tlsmlidirlr; trqqinin vaxt azdr. Glin gzlnilmyn bir ey inanmayaq. Qoymayaq ki, nagahani bir vziyyt stmz alsn. Grk btn grdymz ilri birbbir gzdn keirk, onlarn mhkm olub-olmadn yoxlayaq. i axra yetirk, z d el bu gn. Kurfeyrak, sn politexniklr baxmaa get. Bu gn rnbdir, onlarn istiraht gndr. Feyi, siz gedin Qlasyerd olanlara baxn, el deyilmi? Kombefer Pikps gedcyini mn vd edib. Orada yaman hrkt var. Baorel Estrapaya ba kr. Prver, masonlar soyuyurlar, sn biz Qrenel-Sent-Onore ksindki masonlar tkilatndan xbr gtirrsn. Joli

Dpitrendki klinikaya gedr, hm d tibb mktbinin nbzini yoxlar. Bosse mhkm palatasna dyr, tz i balayan yuristlrl shbt elr. Mn zm Kuqurda il mul olaram. Kurfeyrak dedi: Bununla da i bitib gedr. Yox, bununla i bitmir. Daha n var? ox mhm bir i. Kurfeyrak: Nec i? dey sorudu. Anjolras ona bel cavab verdi: Men qarovulxanasnn mslsi. O, dnrm kimi, bir az susdu, sonra yen sz balad: Men qarovulxanas trfd mrmrilr, rssamlar, heykltralarn agirdlri yaayr. Onlar odlu uaqlardr, ancaq soyumaa meyil edirlr. Xeyli vaxtdr onlarn arasnda ns olur, ancaq n olduunu bilmirm. Onlar baqa bir ey haqqnda dnrlr. Coqunluq ziflyir, onlar vaxtlarn dominoya srf edirlr. Onlarla az, ancaq mhkm danmaq grk, bu, mtlq lazmdr. Onlar Rifey toplarlar. Saat on iki il bir arasnda onlar orada grmk olar. Bu kl basm kz frb qzartmaq lazmdr. Mn bu ii o yaddasz Mariusa taprmaq istyirdim, o, mumiyytl, yax olandr, ancaq buralara glmir. Men qarovulxanas n mn bir adam grkdir. Ancaq mnim adamm yoxdur. Qranter dedi: Bs mn? Mn ki, buradayam. Sn? Mn. Respublikalara sn al yrdcksn?! Soyumu rklrd prinsip namin sn alov yaradacaqsan?! Niy yaratmram? Sn, yni, bir i yaraya bilrsn? Hr halda, yaramaa alaram. Sn ax he bir ey inanmrsan. Sn inanram. Qranter, mn kmk etmk istyirsn? Hr nec kmk desn, mn hazram! Lap snin kmlrini d sil bilrm. Yax, onda bizim iimiz qarma. z yovan aran i. Anjolras, sn nancibsn. Deyirsn, yni, sn Men qarovulxanasna ged bilrm? Snd buna qabiliyyt var? Mn Qre ksi il enrm, Sen-Miel meydann kerm, ahzad ksi il glib Vojirar ksin xaram, Karmelitlrin yanndan trm, Assas ksin dnrm, zm er-Midi ksin yetirrm. Hrbi uran arxada buraxaram, Khn Tilrini adlaram, bulvardan tb gedrm, nhayt, Men da yolu il irlilyib qarovulxanadan kerm, glib dz Rifey ataram. Mnd buna qabiliyyt var. Mnim uzunboaz kmlrimin d buna qabiliyyti var. Rifedki yoldalar sn he az da olsa tanyrsanm? ox da el tanmram. Ancaq dananda onlara sn deyirm. Sn gedib onlara n deycksn? Mn n bilim?! Onlarla Robespyerdn, Dantondan, prinsiplrdn danaram. Sn?! Mn. Mnim qdrimi bilmirlr. Amma el ki i giridim, onda gr nlr edirm! Mn Prdomu oxumuam, ctimai mqavil mn mlumdur: kinci il konstitusiyasn zbr bilirm! Bir vtndan azadl baqa bir vtndan azadlnn baland yerd qurtarr. Yoxsa sn el bilirsn, mn nadanam? Mnim yaz masamda khn skinas var. nsan hququ, xalqn ba hakimiyyti sn mni nec bilirsn?! Mn htta bir az ebertistm d. Mn limd saat, n qrib eylrdn bir-birindn ardnca alt saat dana bilrm.

Anjolras: Bir az ciddi ol, dedi. Bundan da ciddi?! Anjolras bir az dnd, sonra myyn qrara glmi adam kimi, ban qaldrb mnal bir halda dedi: Qranter, mn sni snaqdan keirmy razyam. Men qarovulxanasna get! Qranter Mzen kafesi il yan-yana, mebelli otaqlarda yaayrd. O, evin getdi, be dqiqdn sonra qaydb gldi. O, Robespyer dvrnn zvqn uyun olan jileti geymy getmidi. ri girnd Anjolrasa diqqtl baxaraq dedi: Qrmz. Sonra lini dn, jiletinin tnd-qrmz yaxasna brkdn vurdu. Anjolrasa yaxnlaaraq, qulana dedi: Narahat olma. Sonra da lyapasn qti bir hrktl bana basb otaqdan xd. On be dqiqdn sonra Mzen kafesinin dal ota boald. lifba dostlarnn hams z iinin dalnca getdi. Kuqurdan z zrin gtrn Anjolras hamdan sonra otaqdan xd. Kuqurdann Eksdn gln v Parisd olan zvlri onda ss drsind, trk edilmi da karxanalarnn birind toplard - Senann bu trfind bel karxanalar ox idi. Anjolras gr yerin gedrkn, yolda vziyyti dnrd. Ba vern hadislrin ciddiliyi aydnd. Gizlin bir ictimai xstliyin olduunu qabaqcadan xbr vern hadislr ar-ar inkiaf etdikd xrdaca bir tinlik bu inkiafn qarsn alr, onu dayandrr v doladrr. in dalmasnn, hm d yenidn meydana glmsinin sbbi bundadr. Anjolras parlaq syan glcyin qaranlq prdsi altnda grrd. Kim bilir, blk d, bu an yaxnlard. Budur, xalq yen d z hququnu fth edir! N gzl tamaa! nqilab yen zmtl Fransan l alr, Mabdi sabah, dey dnyaya xbr verir. Anjolras iin gediindn raz idi. Ocaqdan alov salrd. Bu anda Anjolrasn ardnca uzun bartl bir yol uzanb gedirdi - bu, onun btn Paris yaylm dostlar idi. Fikrind o, Kombeferin flsfi, smimi, mnal natiqliyini dnya vtnda olan Feyinin mftuniyyti il, Kurfeyrakn coqunluu il, Baorelin gl il, Jan Prverin kdri il, Jolinin alimliyi il, Bossenin ac istehzas il birldirirdi; bunlar hams bir yerd elektrik atrtsna bnzr bir ey ml gtirirdi, bu da hr yerd v eyni zamanda qlcmlar sard. Ham i stdir, bunun nticsi, he bhsiz, srf ediln my layiq olacaqdr. Bu yaxdr. Anjolros bu anda Qranteri xatrlayaraq, z-zn dedi: slin qalanda, Men qarovulxanas yolumun stnddir. Glsn bir Rifey ba kim? Gedim grm Qranter neylyir, indiy kimi n ely bilmidir. Anjolras Rifenin papiros kiln zalna atanda Vojirar zng qllsind saat biri vurdu. ri girib qapn buraxd, qap applt il onun kryin dydi; o, llrini dnd arpazlayaraq zal gzdn keirdi; zal masayla, adamla, papiros tsts il dolu idi. Bu dumann iind kimins ssi guruldayrd, bir adam bu ssi sbirsizlikl kss d, bu ss yen d ksilmirdi. Bu danan z rqibi il mbahis edn Qranter idi. Qranter bir adamla stn kpk tklm, domino dalar dzlm xal-xal mrmr masann arxasnda oturub, yumruunu masaya rprd; Anjolras bu zaman aadak szlri eitdi: Qoa alt. Drdlk. Donuz! Mnd bel dalar yoxdur. Snin iin bitdi. kilik. Altlq. lk. Bir. Mn oynayacaam. Drd tklik. Bo eydir. Sn oynayacaqsan.

 Mn ox pis oynadm. Sn dz oynadn. On be. Bir d yeddi. ndi mnimki oldu iyirmi iki (fikirli). yirmi iki. Sn qoa alt olacan gzlmirdin. Mn bunu oyunun lap balancnda qoysaydm, oyun tamam dyickdi. Yen ikilik. Bir! Bir? Al, bu da belik. Mnd yoxdur. Sn beliyi, deysn, qoymusan? H. Helr. Snin lin yaman gtirir! Bli... Snin lin gtirdi! (Xeyli fikr gedir). kilik. Bir! N belik var, n bir. Bu, snin ox da xouna glmyck. Buna domino deyrlr! Ay sni kz vursun!

BRNC FSL. Toraay l. Marius Javeri quldurlar yuvasnn izin salm, z d qurulan tld hadisnin he gzlnilmdiyi halda n il nticlndiyini grmd. Lakin Javer z sirlrini fiakra doldurub daxmadan gedn kimi, Marius da evdn yavaca kilmidi. Axam-saat doqquz idi. Maruis Kurfeyrakn yanna getdi. Kurfeyrak indi daha Latn mhllsinin khn sakini deyildi: indi o, siyasi mlahizy gr, ilr ksind yaayrd; bu mhll o zaman syann lap mmnuniyytl zn snacaq tapd yerlrdn idi. Marius Kurfeyraka dedi: Glmim gecni snin yannda qalam. Kurfeyrak da arpaysnda olan iki dkdn birini gtrd, yer salb dedi: Hazr. Marius ertsi gn shr saat yeddid Qorbonun daxmasna getdi, otaq kiraysini v Deyingn qarya n atacaqdsa, hamsn verdi, kitablarn, yoran-dyini, masasn, komodunu, iki d stulunu l arabasna yb getdi, hara getdiyini d he ks demdi; bel ki, Javer dnnki hadis haqqnda onu soru-sual etmy glnd ancaq Deyingn qarn orada grd; qar onun sualna bel cavab verdi: xb getdi! Deyingn qar bu fikr glmidi ki, Marius da dnn axam tutulan orularla myyn drcd lbir imi. O, qonu evlrin dalandarlar il shbt edrkn hycanla deyirdi: He ala gln eydir?! Bel baaa cavanca bir olan, el bil lap qz idi, bel i tutsun?! Mariusun z yaay yerini bel tez dyimsind iki sas vard. Bunlardan biri bu ev haqqnda dnrkn duyduu dht idi: burada o, ictimai pozunluu btn drinliyi, btn irkinliyi v btn lpaql il lap yaxndan grmd; o, blk d, cinaytkar dvltlidn daha qorxunc bir ey grmd: o, cinaytkar yoxsulu grmd. kinci d bu idi ki, o he bir mhkm iind itirak etmk, bir ahid kimi Tenardyenin leyhin xmaq istmirdi, bel bir mhkm, yqin ki, olacaqd v bu labd idi. Javer dnrd ki, adn unutduu cavan olan ya qorxub qam, ya da blk, he pusqu qoyulan vaxta qdr otana qaytmamdr; o bel dns d, Mariusu axtarb tapmaq istyirdi, ancaq onun axtar bir ntic vermdi.

Bir ay kedi, iki ay kedi. Marius hl d Kurfeyrakn yannda yaayrd. O, yeni i balayan, hmi d mhkmd itirak edn tan bir advokatdan bildi ki, Tenardyeni biradamlq kamerada saxlayrlar. O hr bazar ertsi gn Fors hbsxanas dftrxanasna Tenardye n be frank pul verirdi. Mariusun daha pulu yox idi, bu be frank o, Kurfeyrakdan alrd. mrnd birinci df idi ki, o, borc alrd. Mntzm surtd alnan bu be frank hm bu pulu vern Kurfeyrak n, hm d pulu alan Tenardye n sirr olub qald. Kurfeyrak dnrd: Bunu o kimdn tr ala bilr? Tenardye d z-zndn soruurdu: Bunu kim gndr bilr? Lakin Marius ar iztirab kirdi. Sanki, hr ey yen d qab gizlnmidi. rlid o daha he bir ey grmrd; onun hyat yen d sirlr qrq olmudu: bu sirlr almind o, kor adam kimi hrkt edirdi. Bu zlmt irisind bir anla lap onun yanndan, onun gzlri nndn cavan bir qz, bir d bir qoca tb kedi: bu qz o sevirdi, bu qoca, el bil ki, onun atas idi; onun hyatnn mnasn yalnz bu tanmad adamlar tkil edirdi; bu dnyada onun midi yalnz bunlar idi; o bunlar ld etmk midind ikn qrib bir klk bu klglri alb apard. Htta bel dhtli zrb nticsind onun qlbind n bir para hqiqt i, n d inam qlcm parldad. He bir tsvvr oyanmad. Htta indi onlarn adn da bilmirdi, amma vvllr el znn edirdi ki, bilir. Bir ey lap qti idi: onun ad Ursula deyildi. Toraay ancaq lqbi idi. Qoca haqqnda n dnmk olar? O, dorudanm, polis iilrindn yaynrd? Marius lillr evi yaxnlnda asal bir fhly rast gldiyini xatrlad. Bu fhl il Cnab An eyni adam olmas ehtimal indi ona dzgn bir ey kimi grnrd. Demli, o, paltarn dyiibmi? Bu adamda ns bir qhrmanlq v ikimnal bir hal duyulurdu. Niy o, kmy adam armad? Niy qad? O, cavan qzn atas idimi? Tenardyenin dndy adam, dorudan da, o idimi? Tenardye yanla bilmzdimi? Gr n qdr mmmal msl var! Lakin bunlar Lksemburq bandak cavan qzn mlkcsin fsunkarln he d azaltmrd. Ar bir kdr Mariusun qlbini gmirirdi, ehtiras ryini yandrrd, onun gzlrin qaranlq kmd. Bir ey onu eyni zamanda hm zndn geri itlyir, hm d zn kirdi, o, yerindn trpn bilmirdi. Sevgidn baqa hr ey yox olmudu. Sevgi instinkti z ona xyant etmidi sevginin qfildn parldayan iqlar yox olmudu. Adtn bizi yandran alov eyni zamanda knara titrk iq sar, biz yol gstrir. Lakin Marius ehtirasn bu gizlin mslhtlrini daha eitmirdi. Daha o, zzn demirdi: Filan yer getmyimmi? Filan eyi snaqdan keirmyimmi? Onun daha Ursula dey bilmdiyi qz indi, yqin ki, haradasa yaayrd, ancaq onu harada axtarmaq lazmd he br ey bunu Mariusa hiss etdirmirdi, ona xbr vermirdi. ndi onun btn hyatn bir ne szl ifad etmk olard - qaln duman irisind tam bir inamszlq, trddd! O qz, o qz grmk! O hmi bunu arzu edirdi, buna can atrd, lakin daha he bir ey mid etmirdi. Bundan baqa, ehtiyac da zn yen hiss etdirmy balad. Marius onun buz kimi soyuq nfsini lap yaxndan duyurdu. Keirdiyi bu ar hycanlar iind o, oxdand z iini d atmd: arasksilmi mkdn d thlkli bir ey ola bilmz; bu, ldn xan vrdidir. Vrdii asanlqla itirmk, lakin ox tinlikl hya etmk olar. Bir qdr xyalprst olmaq myyn miqdarda veriln narkoz kimi yaxdr. Bu, faliyyt gstrn aln ox vaxt amansz kild olan hycan v tviini sakitldirir, orada aydn fikrin son drc kskin chtlrini yumaldan mlayim, srin duman ml gtirir, boluqlar doldurur, qsurlar dzldir, ayr-ayr ideya qruplarn bir-biril laqlndirir, onlarn arasnda olan kskinliyi azaldr. Lakin xyalprstik hddindn artq olanda sel kimi hr eyi basb bryr, z irisind qrq edir. Vay o adamn halna ki, fikrin yksk zirvlrini buraxaraq, zn tamamil xyala hsr edir! O el znn edir ki, bu vziyytdn asanlqla cann qurtaracaq; o, zn inandrr ki, ntic etibar il bunlar eyni eydir. O yanlr! Tfkkr zehnin iidir, xyalprstlik onun zvqdr. Fikri xyalla vz etmk yemk yerin zhr qbul etmk demkdir. Oxucularn yadndadr: Marius da i bununla balamd. Qfildn onu bryn ehtiras, nhayt, onu gtirib ucsuz-bucaqsz, bo bir alm xyallar almin yuvarlatd. Bel hallarda evdn ancaq xyala dalmaq n xrlar. Tnblcsin yaamaq tbbs! Hm coqun, hm d durun bir girdab! Lakin i azaldqca ehtiyac artrd. Bu, qanundur. Xyalprst adam, tbii

ki, bdxrc v zif iradli olur. Vaxtn xyalla keirn adam tvazkar v qnatl yaamaa qabil deyil. Bel bir hyat trzind pis chtl brabr, yax chtlr d vardr, nki sstlk flaktli olsa da, alicnablq salam v tqdirlayiq eydir. Lakin yoxsul, sxavtli, ncib, hm d ilmyn adam mhv olur. Pul get-ged qurtarr, tlb artr. Bu, flaktli vziyytdir: n dz v sbatl, hm d n zif v qbahtli adamlar bu vziyyt d bilr; bu vziyyt iki uurumdan birin ya zn ldrmy, ya da cinayt gtirib xarr. gr adamda xyala dalmaq n evdn xmaq vrdii ml glibs, el bir gn glck ki, o, evdn zn suya atmaq n xacaq. Xyalprstliyin artql Eskuslar v Lebralar yaradr. Marius da gzlrini daha grmdiyi qzn xyalna zillyrk, yava-yava bu vziyyt drd. Bizim syldiyimiz ey qrib grn bilr, lakin grns d bu beldir. Gz nnd olmayan adamn xatirsi qlbin qaranlq, drin gusind alb yanr; bu adamn bir daha qaydb glmsin mid n qdr az is onun xatirsi d bir o qdr ox iqlanr. midsizliy tutulan, zlmt iind boulan qlb bu i z fqnd grr: bu, onun gecsinin ulduzudur. Yalnz o, yalnz o qz Mariusun btn fikrini brmd. Marius baqa he bir ey haqqnda dnmrd; o, tutqun kild hiss edirdi ki, ynindki khn frak lap xarab olmudur, tz frak khnlir, kynyi, lyapas, uzunqunc kmsi lap korlanmdr. Hyat tknmidir; o dn-dn zzn deyirdi: lmzdn qabaq onu gr bilydim! Mariusda ancaq xo bir fikir qalmd, bu fikir d o idi ki, Ursula dediyi qz onu sevir; onun gzlri bunu sylmidi; qoy o qz Mariusun adn bilmsin, adn bilms d, qlbini bilirdi; indi o qz harada olsa da, o yer n qdr srarngiz bir yer olsa da, blk, hl d Mariusu sevir. Grsn, Marius onun haqqnda dndy kimi, o da Marius haqqnda dnrm? O bzn, izah mmkn olmayan, lakin hr sevn qlb tan olan vaxtlarda, ancaq kdrlncyi halda yen d tutqun bir sevinc duyaraq z-zn deyirdi: Onun dnclridir glib mni tapd! Sonra lav edirdi: Blk, mnim d dnclrim gedib onu tapr. Bu, bir xyal idi; bir an sonra o, zn glir, ban yellyirdi; bununla bel, xyal onun qlbin iq sam olurdu; bzn bu iq mid bnzyirdi. Arabir d, xsusil axama o zaman ki, xyalprstlr kdrlnmy daha ox meyil edirlr mhbbtin onun beynin doldurduu xlyalarn n tmizini, n safn, n ffafn n idealn z dftrin qeyd edirdi; bu dftri ancaq bu mqsd n ayrmd. Buna o onun haqqnda yazmaq deyrdi. Lakin el dnlmsin ki, onun al sarslmd. ksin. O ilmk, inadla myyn mqsd doru getmk qabiliyytini itirmidi, amma vvlkilrdn daha artq arif, dz v aqrkli olmudu. Gzlri nnd ba vern hr ey, htta vvllr ona daha ox hmiyytsiz grnn hadislr, ya insanlara, qrib bir kild olsa da, sakit v dzgn baxrd; o hr ey haqqnda dzgn, lakin gizldilmyn bir myusluq, aqca ifad olunan bir laqeydlikl mhakim yrdrd. Onun idrak, blk d, btn midini itirrk, lirmz yksklikd uurdu. Aln bel bir vziyytind he bir ey onun gzndn yaynmrd, he bir ey onu aldada bilmirdi, o hr anda hyatn mahiyytini, insanl, taleyi drk edirdi. Xobxt o adamdr ki, Allah ona, qmginlik iind olsa da, mhbbt v bdbxtliy layiq bir qlb vermidir; kim ki, dnyann hadislrini v insan qlbini bu iki chtdn grmmidir, o, he hqiqi ey grmmidir, he bir ey bilmir. Sevn v iztirab kn qlb lvidir. Gnlr bir-birinin ardnca glib keirdi, yeni he bir ey yox idi. Mariusa ancaq el glirdi ki, kediyi qaranlq yolun qalan hisssi hr anda qsalr. O, hiss edirdi ki, bu ucsuz-bucaqsz eniin knarn aydnca grr. O dn-dn z-zn deyirdi: Nec?! Bundan qabaq mn onu grmycym?! Qarovulxanan knarda buraxaraq, Sen-Jak ksi il yuxar qalxsan, vvlki daxili bulvarn sol trfi il bir qdr getsn, glib Sante ksin, sonra da Qlasyer xarsan, sonra da Hobelen ayna bir az qalm loxar bir yer grrsn; bura bir-birin bnzr uzun Paris bulvarlar sahsind yegan bir yerdir ki, Reysdal burada dinclmy hvs gstrrdi.

Burada hr ey gzldir; bu gzlliyin mnbyi anlalmaz bir sirdir; burada o ba-bu baa kndir kilmi balaca, yal bir mn vard; kndirlrdn crbcr khn paltar aslmdr, klk bu paltarlar qurudur; yen burada XIII Ldovikin vaxtnda tikilmi hndr, taxtapulu, qng mansardl, bostanla hat olunan bir ferma, ora-buras dalm pr, qovaq aaclar arasnda parldayan su, hm d qadnlar grnr, gl ssi, hay-ky eidilir; fqd Panteon, lal-karlar mktbi yannda bir aac, qara yast-yapalaq, qrib, glmli, gzl Val-de-Qras kilssi, uzaqda is Noterdam kilssinin drdbucaq qlllri nzr arpr. Bu tamaa edilmy layiq bir yerdir, el buna gr d he ks bura glmir. ox yox, on be dqiqdn bir buradan ya kiik, ya ar bir yk arabas glib gedir. Bir gn Marius tkbana gzrkn glib ay qranda olan bu kiik mn xd. Bulvardan bir adam gedirdi, bu, ox nadir bir eydi. Bu hcr yerin gzlliyi Mariusu zn mftun etdi. Bulvardan ken adamdan sorudu: Bu yerin ad ndir? O adam da Toraay l, dey cavab verdi. Sonra da lav etdi: Ulbax burada vrli oban qzn ldrmdr. Lakin Marius Toraay szndn baqa bir sz eitmdi. Bzn el olur ki, xyala dalm adam birdn donub qalr bunun n birc klm sz d kifaytdir. Fikir drhal bir surtin trafnda toplanr, adam daha ayr ey drk etmir. Toraay el bir sz idi ki, Marius drin malxulya iind Ursula adn bu szl vz etmidi. O, sbbsiz yer tccblnmi kimi z-zn dedi: Ah, bu, onun ldr. Onun harada yaadn mn buradan yrn bilrm. Bu, mnasz, lakin rdd edilmsi mmkn olmayan bir fikirdi. Bundan sonra o hr gn Toraay ln glirdi. KNC FSL. Hbsxanada cinaytin reymi. Qorbonun daxmasnda Javerin ld etdiyi mvffqiyyt tamam grns d, slind, bel deyildi. Hr eydn vvl, o, quldurlarn sirini z siri ed bilmmidi onu dndrn balca msl d bu idi. Qatilin lin dn adam qab gizlnirs, onda o, qatilin zndn bhli bir adamdr; canilr n ox qiymtli olan bu xs, yqin ki, hkumt n d qiymtli qnimt olard. Bundan baqa, Monparnas da Javerin lindn xmd. Bu q geyimli blis tutmaq n baqa bir frstin l dmsini gzlmk lazmd. Monparnas bulvar aaclar altnda qarovul kn Eponinaya rast glnd qz il Nemorin olma inderhannes il atas olmaqdan stn tutmu, qz gtrb aparmd. O, iin yax chtini semidi. Bununla da hbsxanaya dmmidi. Lakin Javer Eponinan yen d mngirly bilmidi. Ancaq bu, onun n zif tslli idi. Eponinan Madlonetd Azelmann yanna salmdlar. Bir d ki, dustaqlar Qorbo daxmasndan Fors hbsxanasna aparanda ba canilrdn biri olan Gecquu yox olmudu. Bunun nec olduunu he ks bilmirdi, agentlr, serjantlar he bir ey baa dmrdlr, o, sanki, donub buxar olmudu, o, llrini dmir buxovdan xarmd, o, karetann atlarndan karetann bel atlar var idi siviib qamd; ancaq hbsxanaya atanda grdlr ki, Gecquu yoxdur. Bu ya sehrbazlq, ya da polis iilrinin ii idi. Gecquu qar dnlri suda riyn kimi, qaranlqda rimdi ki... Ya da blk, agentlrin bu msld itirak vard, boyunlarna almrdlar! Blk, bu adam ikiqat mmma il hm qanunsuzluqla, hm d qanunla laqdar idi. El blk d, o hm tqsirin, hm d czann mcssmsi idi? Ya blk, bu blhvl qabaq pncni cinayt, dal pnclrini hkumt zrin qoyaraq, onlara saslanmd! Javer bu eylrin he birini qbul etmirdi, bel bir ey alna glsydi, bundan brk acqlanard... Lakin onun bsind baqa nzartilr d vard; onlar Javer tabe olsa da, prefekturann sirlrin ondan yax blddirlr: Gecquu el bir cani idi ki, ondan ox yax agent d olard. Gecnin zlmtil bel yaxndan laqdar olmaq, hamnn diqqtindn yaynb gzdn itmk hm quldurlar n faydal, hm d polis iilri n lverili bir eydir. Bu cr

ikisrfli dlduzlar vardr. Msl hr nec olsa da, aradan xm Gecquunu tapa bilmdilr. Gecquunun itmsi, el bil ki, Javeri tccblndirmkdn artq acqlandrmd. Javer, yqin, qorxuya dn o sarsaq advokata el bir hmiyyt vermmidi, hm d onun adn unutmudu. Bir d o advokatd, demli, onu hmi tapmaq olar. Lakin o ancaq advokatdm? stintaq baland. Mhkm mstntiqi Xoruz ban quldurlarndan birini hbsxanada biradamlq dama salmama faydal grd. Bel dnd ki, blk, o, azndan bzi eylr qartd. Bu, Kiik Bankir ksindn olan, qarq sal Brjon idi. Onu arleman hbsxanasnn hytin buraxdlar: keikilr ox diqqtl ona gz yetirirdilr. Brjon ad Fors hbsxanasnda unudulmayan adlardan biridir. Hbsxanann Yeni bina adlanan yerind mnhus bir hyat var; hbsxana iilri ona Sen-Bernar hyti, orular is Aslan xndyi deyirdilr; hytin sol trfind stn mamr, yosun v kif basm, taxtapua qdr yksln bir divar grnr. Burada vvllr Forsun hersoq sarayndak zng qllsin alan khn, pasl bir dmir qap nzr arpr; sonralar bu zng qllsi canilrin yataqxanas olmudur. Hmin bu dmir qapya yaxn yerd bu divar dana hl on iki il bundan qabaq mismarla kobudca czlm, qalayaoxar bir kil vardr, klin altnda bu szlri oxumaq olar: BRJON, 1811. 1811-ci il Brjonu, 1832-ci il Brjonunun atas idi. Qorbo daxmasnda pusquya dn v ancaq tri grdymz bu 1832-ci il Brjonu ox bic, ox cld, lakin zn daln v miskin gstrn cavan bir oland. El hakim d Brjonun bu miskinliyin gr ona bir az srbstlik vermidi, el gman etmidir ki, o, a-leman hytin buraxlarsa, biradamlq damda saxlanlmaqdan daha faydal olar. Orular mhkm lin ds d, z ilrini davam etdirirlr. Bel bo bir ey onlarn iini tinldirmir. Cinayt stnd hbsxanaya dmk he d onlarn baqa cinayti hazrlamasna mane olmur. Rssam da z klini Salonda srgiy qoymaqla, yen z emalatxanasnda yeni srlr yaratmaq zrind ilyir. Brjon hbsxanada, sanki, srsmldi. O, arleman hytind, bufetinin pncrsi qabanda gic adam kimi saatlarla durar, bu hbsxana dkansnn sarmsaq 62 santim szlri il balanan, siqara 5 santim szlri il qurtaran zhltkn qiymt cdvlin baxard, ya da titry-titry, dilri-dilrin dy-dy isitm xstliyin tutulduundan ikaytlnr, soruard ki, xstxanada isitmlilr n olan otaqda iyirmi skkiz arpaydan he boalan varm? Birdn 1832-ci ild, fevral aynn ikinci yarsnda mlum oldu ki, Brjon, bu ssqa adam hbsxanann nfr kaz aparanna dost adndan mxtlif taprq vermi v bu taprq ona lli suya oturmudur: bu el bir mbldi ki, hbsxana keikilrinin diqqtini clb etmidi. Bunu bildikdn v hbsxanann qbul otanda aslm taprqlar mzndsin baxdqdan sonra bel bir nticy gldilr, lli su bu qayda il bldrlmdr: taprqlardan biri Panteona imi buna on su, o birisi Val-de-Qrasa imi buna on be su, ncs d Qrenel qarovulxanasna imi buna da iyirmi be su verilibmi. Qrenel qarovulxanasna olan taprq mzndy sasn daha baha baa glmidir. Panteonun, Val-de-Qrasn, Qrenel qarovulxanasnn yaxnlnda nfr ox thlkli gec srsrisinin daldaland bir yer varm; srsrilrdn birin Slmi qadn, ya Bizarro, birin Lova, birin d laqbaum deyirlrmi; Lova deyiln krk czasn kib qurtarm mhbus idi. Bu hadis polis iilrinin diqqtini onlara clb etdi. El gman edilirdi ki, onlar Xoruz ban quldurlar il laqdard. Xoruz bannn iki bas is Babetl Tfeyli - tutulub hbsxanaya salnmdr. Brjonun gndrdiyi kazlarda cinaytkar bir niyytin olduundan bhlnirdilr: bu kazlar myyn evlr gndrilmmidi, kd durub gzlyn adamlara verilmidi. Bu kazlarda pis bir ey hazrland qeyd olunurdu. Bunun n baqa sbblr d vard. srsrini tutub arxaynladlar, bu qrara gldilr ki, Brjonun klyi daha ba tutmaz.

Bu tdbir grldyndn txminn bir hft sonra, gec yeni binann aa yataqxanasna nzart edn keiki z jetonunu qutuya atmaa hazrlard (btn nzartilrin z vzifsini dzgn yerin yetirib-yetirmmsi bu qayda il yoxlanlrd: nzartilr yataqxanalarn qapsna vurulan qutuya hr saatdan bir bir jeton salardlar), bu zaman qapdak deikdn grd ki, Brjon z arpaysnda oturub, gec rann inda ns yazr. Keiki iri girir; Brjonu bir ay karser salrlar, ancaq onun yazd kaz tapmrlar. Polis iilri d bir ey yrn bilmir. Yalnz bir ey myyndi: ertsi gn hbsxana hytinin ortasnda olan bemrtbli binann stndn, arlemandan Aslan xndyin bir potalyon atlr. Dustaqlar ox mhartl ryi yumrulayr, rlandiyaya gndrrdilr, baqa bir szl, hbsxana binasnn dam stndn, bir hytdn o biri hyt atardlar, potalyon da bu atlan rk yumrusuna deyrdilr. rlandiya sz is ngiltrd, bir sahildn o biri sahil, yni rlandiyaya kemk mfhumunu ifad edirdi. Atlan rk yumrusu hyt drdi. Bunu gtrn adam rk yumrusunu aralar, iindn kaz tapard: kaz bu hytd olan dustaqlardan birin yazlm olard. rk yumrusu dustaqlardan birinin lin ds, kaz aparb sahibin verrdilr, keikinin, ya da pulla saxlanlan dustan lin ds, hbsxana idarsin aparar, polis iilrin atdrardlar; hbsxanada bel gizlin i grn dustaqlara qrt toyuq, katorqada is tlk deyrdilr. Bu df potalyon z sahibin atdrlmd, onun biradamlq damda olmas buna mane ola bilmmidi. Bu adam Xoruz ban quldur dstsinin drd basndan biri olan Babet imi. Potalyon bir para bklm kazdan ibartdir; kazda cmi iki stir sz yazlmd: Babet. Plme ksind i dzltmk olar. Barmaqlq ardndak ba. Brjonun gec yazd kaz bu idi. Kii v qadn nzartilrinin olmasna baxmayaraq, Babet bu kaz Forsdan Salpetriyer bir qadn dostuna tr bilmidi; Salpetriyerd dustaq olan bu qadn hmin kaz Manyon adl yaxn bir dostuna vermidi; Manyon polis nzarti altnda idi, lakin hl tutulmamd. Oxucular srd bu ada rast glmilr; Manyon Tenardye ailsi il ox yaxn idi, onlarn bu laqsi haqqnda sonralar mfssl danlacaqdr; hmin qadn Eponinaya rast glmkl, Salpetriyer il Madlonet arasnda bir krp ola bilmidi. El bu zaman Tenardyenin qzlar Eponina il Azelma hbsdn azad edilmidi, nki ii yoxlarkn onlarn cinaytd itirak etmsi haqqnda lazmi sbut taplmamd. Eponina hbsxanadan xanda Manyon Madlonetin qaps qabanda durub onu gzlyirmi. Brjonun Babet yazd mktubu Eponinaya verir. i aydnladrma ona taprr. Eponina Plme ksin gedir, barmaql v ba tapr, evi gzdn keirir, kimis izlyir, gdr, bir ne gndn sonra Klopers ksind yaayan Manyona bir suxar aparr, Manyon da onu Babetin Salpetriyerd olan muqsin atdrr. Suxar simvolik hbsxana dilind grmli bir i yoxdur demkdir. He bir hft kemdi ki, Babetl Brjon Fors hbsxanasnn keikilr crnda bir-birin rast gldi; onlardan biri istintaqa gedir, o birisi istintaqdan qaydrd. Brjon Babetdn sorudu: P. ksi n oldu? Babet d ona bel cavab verdi: Suxar. Bu qayda il Brjonun Fors hbsxanasnda balad cinayt boa xd. Lakin bunun bzi nticlri oldusa da, bu nticlr Brjonun planndan tamamil frqlnirdi. Oxucular vaxt glnd bunu bilckdir. ox vaxt adam bir i tutmaq istrkn baqa bir i tutur. NC FSL. Mabef babann gzn grnn xyal. Marius daha he ksin yanna getmirdi. Ancaq arabir Mabef babaya rast glirdi. Marius qaranlq pilllrl ar-ar aa enirdi: qat zlmt doru enn bu pillkni maara pillkni adlandrmaq olard; burada adam ba stnd xobxt insanlarn ayaq ssini eidir; el bu vaxt Mabef d ora enirdi.

Kotere bitkilrini daha alan yox idi. Austerlits banda, kiik, mnasibtsiz bir yerd indiqo sahsind aparlan tcrblr mvffqiyytsizlikl nticlndi. Cnab Mabef orada rtubt v klg xolayan bir ne nadir bitki yetidir bildi. Lakin o, ruhdan dmrd. O alaraq, indiqo sahsind z hesabna tcrb aparmaq n Nbatat banda bir para yax torpaq ld etdi. Bunun n Kotere bitkilrinin mis klielrini aparb lombarda qoydu. ndi o, shr yemyind iki yumurta il kifaytlnirdi, bunun da birini xidmti qadna saxlayrd: cnab Mabef on be ay idi ki, onun maan vermirdi. ox vaxt da o btn gn bu shr yemyinin stnd qalrd. O daha uaq kimi glmrd, qonaq qbul etmirdi, z d qaqabaql olmudu. Marius daha onun yanna getmmkd dzgn hrkt edirdi. Lakin cnab Mabef Nbatat bana gednd Marius hrdn ona Xstxana bulvarnda rast glirdi. Onlar dayanb shbt etmirdilr, amma bir-birin qmgin-qmgin ba yirdilr. El bir vaxt glir ki, yoxsulluq adamlar bir-birindn ayrr, n dhtli bir hal! Onlar vvl dost idi, indi bir-biri n yoldan ken adi adamlard. Kitabsatan Ruayol ld. ndi Mabef ancaq z kitablar, z ba, z indiqosu il muldur; xobxtlik, zvq v mid onun n bu eydn ibartdi. Yaamaq n bu ona kifaytdi. O, z-zn deyirdi: Mn gy krciklri hazrlayanda varlanacaam, lombarddan mis klielri geri alacaam, sonra gurultulu reklamlar, qzet elanlar il z Kotere bitkilrim asanlqla mvffqiyytlr yaradacaam, Pyer de Medinin Naviqasiya snti srinin 1559-cu il apn, aac qravrlri il birlikd alacaam, z d mn bilirm bunu haradan almaq lazmdr. Ancaq hllik o btn gn indiqo lklri zrind ilyirdi, axam evin qaydrd, ban sulayrd, kitab oxuyurdu. Bu zaman onun sksn ya olmaa az qalrd. Bir gn axam onun gzn qrib bir xyal grnr. Evin qaydanda hava hl lap iqd. Plutarx xalann shhti pozulduundan xstlnib yatmd. O, nahar vzin stnd azca t qalm balaca bir smy gmirrk, mtbx masas stndn tapd bir para ryi yedi, sonra byr st dm da tumbann stnd oturdu; bu tumba onun banda oturaca vz edirdi. Bu oturacan yannda taxtadan v dirkdn dzldilm anbaraoxar, iri, khn bir ey vard; onun aa hisssind adadovan, yuxar hisssind meyv saxlardlar. ndi orada daha adadovan yox idi, yuxar hisssind hl bir ne alma vard: bunlar q ehtiyatndan qalmd. Cnab Mabef gzlyn taxaraq iki kitab vrqlmy, gzdn keirmy balad; bu kitablar onu olduqca hycanlandrr, htta son drc mul edirdi bu cr maraq bu yada adam n daha artq diqqtlayiq bir eydi. Tbitn csartsiz olmas onu bir qdr mvhumat etmidi. Bu kitablardan biri prezident Delankrn blislrin simas haqqnda mhur elmi sri, o birisi d Mtor de la Rbodyerin Vover eytanlar v byevr cinnlri haqqnda in quarto idi. kinci kitab cnab Mabefi ona gr ox maraqlandrrd ki, qdim zamanda onun bana cinnlr glrmi. Qaralmaqda olan hava sman solun, yeri qara rnglr boyayrd. Mabef baba lind tutaraq oxuduu kitabn stndn z bitkilrin, o cmldn, onun tsllisi olan gzl rododendrona baxrd. Drd gn idi ki, hava brk isti idi, klk sirdi, gn yaxbyandrrd, birc damla da ya yamrd, bitkilr, qnlr, yarpaqlar solub ban ymidi, bunlar hams grk sulanayd. Xsusil rododendronun kdrli grn vard. Mabef baba bitkilrin d ruhu olduunu hiss edn adamlardand. O btn gn indiqo lkind ilmi, yorulub ldn dmd; bununla bel, ayaa qalxd, kitablar oturacan stn qoyub, ayaayana dolaa-dolaa, beli lap yil-yil quyuya sar getdi, zncirdn yapb dartd. Lakin onu qarmaqdan xarana qdr d darta bilmdi. ztirab v kdr dolu gzlrini qaldrb gy baxd: ulduzlar gyd par-par parldayrd. Axam havasna sakit bir aydnlq kmd; bu, kdrli v bdi sevincl insan qlbinin iztirabn ynglldirn aydnlq idi. Grnr, gec d gndz kimi isti olacaqd. Qoca dnrk z-zn deyirdi: Btn gy ulduzlarla doludur! Birc para bulud grnmr! Birc damla ya yoxdur! O yen d ban aa sald. Sonra yen gy baxb pldad: He olmasa birc damla eh dydi! Birc damla mrhmt enydi.

O yen d istdi znciri qarmaqdan xarsn, xara bilmdi. Birdn bir ss eitdi: Mabef baba, istyirsiniz mn sizin banz sulaym? El bu zaman pr trfdn bir qqlt gldi, sanki, vhi bir heyvan prin stndn ard; kolun arxasndan uzun, arq bir qz xd, glib qocann qabanda dayand, csartl onun gzlrin baxd... El bil ki, bu insan deyildi, qaranlqdan doan xyald. Biz yuxarda demidik ki, Mabef baba eydn zn itirr v qorxard; indi d zn itirmi v qorxmudu; o, zn glib ssini xarana kimi, qz znciri qarmaqdan ayrb quyuya sald, bir vedr su xartd, suspni doldurdu; onun hrktlrind qrib srtlik v coqunluq grnrd; sonra bu mrhmtli qoca, khn, balaca bir yubka geymi bu ayaqyaln xyaln lklr arasnda o yanbu yana qadn, trafna hyat sadn grd. Yarpaqlarn stn tkln suyun rlts Mabef babann qlbini frhl doldururdu. Ona el glirdi ki, rododendron indi xobxtdir. Qz bu suyu lklr spdikdn sonra yen bir ne vedr su xartd. Btn ba sulad. O, uzun, arq llrini yelly-yelly, qaa-qaa ba sulayanda bandak crq lyin uclar yellnirdi, yandan o, yarasaya oxayrd. Qz bu ii qurtaran kimi, Mabef baba, gzlri yala dolmu halda, ona yaxnlab lini bana qoydu: Allah siz kmk olsun, dedi, siz mlksiniz, nki siz gllrin qeydin qalrsnz. Qz: Yox, dedi, mn iblism, hr n olsam iblis d, mlk d bunun mndn tr frqi yoxdur. Qoca onun syldiyini eitmdi, hm d onun cavabn gzlmyrk dedi: ox tssf ki, mn bel bdbxtm, bel kasbam, siz he n il kmk ed bilmrm. Siz bir eyl mn kmk ed bilrsiniz. Nd? Cnab Mariusun yerini gstrmkl... Qoca vvl onun dediyini baa dmdi. Hans cnab Marius? Qoca ban qaldrd, o, sanki, z snk gzlri il ox-ox uzaqda olan bir ey baxrd. O cavan olan qabaqlar sizin yannza glrdi. Cnab Mabef hafizsini aradraraq, onun kim olduunu yadna salmaa alrd. Birdn o raraq dedi: H, bildim... sizin sznz baa ddm... Dayann, cnab Marius... baron Marius Ponmersi... ndi bildim! O, bilirsiniz, harada yaayr... ya da, daha dorusu, daha orada yaamr... Ah, yox, mn bilmirm... Cnab Mabef onunla dana-dana yildi ki, rododendronun budan dzltsin: Dayann, indi mnim yadma dd. O ox tez-tez bulvarla Qlasyer sar, Krulbarb ksin, Toraay ln gedir. Ora gedin, orada onu asanlqla taparsnz. Cnab Mabef qalxanda he ksi grmdi - qz yox olmudu. Mlum eydir ki, o bir az qorxmudu. Qoca Mabef dnrk, z-zn dedi: Mnim bam sulanm olmasayd, el bilrdim ki, bu gln ruhdur. Bir saat sonra yerin girnd onun alna baqa bir fikir d gldi. Adam yuxu aparanda fikir yuxunun irisindn keib getmk n, dnizi kerkn bala evriln fsanvi qu kimi yava-yava rya klini alr, cnab Mabefin d gzn yuxu gednd mzldayaraq, z-zn dedi: Dorudan da, bu Rbodyerin cinnlr haqqnda yazdna ox oxayr. Blk d, bu el cinn imi?! DRDNC FSL.

Mariusun gzn grnn xyal. Ruhun Mabef babann yanna glmsindn bir ne gn kemidi. Marius adti zr bazar ertsi Tenardyey vermk n Kurfeyrakdan yz su pul alard; yen hmin gn, shra Kurfeyrakdan yz su alb, cibin qoydu, dustaqxanaya getmmidn vvl bir az gzmk istdi; bu midl gzmy gedirdi ki, qaydandan sonra, blk, yax ily bildi. Bunu o hr gn edrdi. Shr yuxudan duran kimi kitab v kaz qoyulmu masann yannda oturar, bir ey trcm etmk istrdi. Bu zaman o, Hansla Savinyi arasnda gedn mhur alman mbahissini franszcaya trcm etmk fikrind idi. Savinyinin d, Hansn da kitabn aar, drd stir oxuyard, alard ki, birc stir d olsa, trcm elsin, lakin bu vaxt vrql onun arasnda bir ulduz parldar, o he n ed bilmzdi, ayaa qalxb deyrdi: Bir az gzmk lazmdr, bu, mn qvvt verr. O, Toraay ln gedrdi. Ulduz orada, onun gzlri qarsnda daha brk parldar, Savinyi il Hans daha snk grnrdi. Evin qaydar, yen i girirdi, ancaq bunun he bir nticsi olmazd, fikrini bir yer toplaya bilmzdi. Onda z-zn deyrdi: Sabah evdn bayra xmayacaam. Bu, mn mane olur. Amma hr gn d evdn xb gedrdi. O, Kurfeyrakn mnzilindn daha ox Toraay lnd yaayard. Onun sl nvan bel idi: Sante bulvar, Krulbarb ksindn yeddinci aac. Bu gn shr yeddinci aac trk edib, kiik Qobelen ay qrandak srahid oturdu. Gnin rkaan alar travtli, parlaq, yal yarpaqlar arasndan szlrd. Marius o qz haqqnda dnrd. O, dnclrind z-zn mzmmt edirdi; o z tnblliyini, qlbinin faliyytdn drk, sanki, iflic olmasn, trafnda get-ged qatlaan zlmti drdli-drdli dnrd; bu zlmt o drcy atmd ki, o daha gni d grmrd. Onun htta ruhdan dmy, midsiz olmaa da gc qalmamd. Lakin bu drdli dnclr, sel kimi axb gln ona zab vern dumanl fikirlr irisind o yen d xarici almin tsirini hiss edirdi; onun i grmk qabiliyyti o qdr ziflmidi ki, bu sel kimi axb gln, dumanl fikirlr he monoloq da deyildi. O, arxa trfd, aada, ayn hr iki sahilind paltar yuyan arvadlarn aacla paltar dycldiyini, ba stnd qaraacn yal budaqlar arasnda qularn civilddiyini, nm oxuduunu eidirdi. Bir trfd qaysz xobxt hyatn azadlq ssi, bir trfd d i ssi... Bu rkaan n sslri eitdikc o, xlyaya dalr, bu xlya onu drin dnclr qrq edirdi. Bel bir vziyytd o tan ss eitdi. Bu da o! Marius ban qaldrd, bu, bir gn shr onun yanna gln o bdbxt qzd. Tenardyenin byk qz Eponina idi. Marius indi onun adn bilirdi. Qribdir, onun geyimi daha da yoxsullamd, amma z yaxlamd; bu el bir dyiiklikdi ki, vvllr onun yaxlaacan he tsvvr etmk olmazd. O hm ia, hm d ehtiyaca doru irlilmidi. Onun aya yalnd, paltar khn idi; ilk df csart edib Mariusun otana glnd d o bel idi. Ancaq bu iki ayda paltar daha da khnlmidi, yrtqlar bymd, daha iyrnc olmudu. Ssi yen d xrldayrd, solun alnnda yen d qrqlar grnrd, baxlarnda yen d hm zirklik, hm d trddd v aqnlq ifad olunurdu. Onun siftind el bir qeyri-myyn qorxu v miskin ifad vard ki, bu, yoxsulluun hbsxana il tan olduunu gstrirdi, bu qorxaqlq v miskinlik vvlkindn daha artq nzr arprd. Sanda saman p, ot qrntlar iliib qalmd, ancaq bunun sbbi baqa idi, Ofeliyannk kimi deyildi. Alsz Hamletin alszl ona sirayt etmmidi, gecni haradasa, ot anbarnda keirmidi. Bununla bel, o, qngdi. Ey gnclik, snin varlnda hans ulduz parldayr?! Qz glib, Mariusun qabanda dayand; onun solun znd hm xrdaca sevinc i, hm d tbssmbnzr bir ey grnrd. O, bir qdr susub durdu, sanki, danmaa iqtidar yox idi. Nhayt, dedi:

 Axr ki sizi tapdm! Mabef baba bu bulvar dz nian veribmi! He bilirsiniz, sizi n qdr axtarmam? Mni tutmudular, bilirsinizmi? ki hft saxladlar! Sonra buraxdlar! nki he bir dlil tapmadlar, bir d ki, yam azd. ki ay atmrd. Sizi n qdr axtarmam! Dz alt hft! Demli, indi siz orada yaamrsnz? Marius: Yox, dedi. H! Baa drm. O idn tr? Bu polis basqnlar n pis eydir! Demli, siz baqa yer kmsnz? Siz niy bel khn lyapa qoyursunuz? Sizin kimi cavan olan grk yax geyinsin. Cnab Marius, bilirsinizmi, Mabef baba siz baron Marius deyir; o bir ey d dedi, ancaq yadmda qalmayb. Siz ki baron deyilsiniz? Baronlar qoca olur; onlar Lksemburq banda, sarayn qabanda, gn ox olan yerd gzirlr, Gndlik oxuyurlar, bunun da hr nmrsi bir sudur. Bir df mn bel baronlardan birin mktub aparmal oldum. Onun ya yzdn ox idi. Yax, deyin grm, indi siz harada yaayrsnz? Marius cavab vermdi. Qz szn davam edrk dedi: Ah, kynyiniz crlb! Mn tikrm, sonra da qmgin halda lav etdi: Siz, deysn, mni grmyinizdn sevinmirsiniz? Marius susurdu. Qz da bir az susduqdan sonra ucadan dedi: Mn istsm, siz ox sevinrsiniz! Marius sorudu: Nec? Siz bununla n demk istyirsiniz? Ah, siz vvllr mn sn deyirdiniz! Yax, sn n demk istyirsn? Eponina dodan dildi, sanki, o, z-z il mbariz edir. Buna gr d trddd edirdi. Grnr, axrda o, myyn qrara glmidi. Bu daha pis olacaq, ancaq frqi yoxdur. Siz fikir kirsiniz, mn istyirm ki, sizin ryiniz alsn. Ancaq sz verin ki, glcksiniz. Mn istyirm grm, siz nec glrsnz. Onda deycksiniz: H, bax, bu yaxdr! Yazq cnab Marius! Yadnzdadrm, siz demidiniz ki, n istsn sn vercym... H, h! De d! Eponina Mariusun dz gzlrinin iin baxd: Mn nvan bilirm. Mariusun rngi aard. Btn qan ryin vurmudu. Hans nvan?! Sizin istdiyiniz nvan! Sonra, sanki, gc il lav etdi: nvan... Bunu ki, siz znz bilirsiniz... Marius dili dolaa-dolaa dedi: H. O xanm qzn nvann! Eponina bu sz syldikdn sonra drindn ah kdi. Marius oturduu srahidn cld qalxb, ln halda qzn lindn tutdu. Ah, mni apar ora! De! N istyirsn mndn ist! Haradr? Gedk mniml. Mn knin adn, evin nmrsini dzgn bilmirm. Bu o biri trfddir. Ancaq ev yax yadmdadr, mn sizi apararam. Eponina lini onun lindn kdi: Ah, siz nec sevindiniz! Bu sz o el bir ifad il dedi ki, bu , knar adam da drindn mtssir ed bilrdi, lakin sevincindn mst olmu, hycana tutulmu Mariusa he tsir etmdi. Mariusun z tutuldu. O, Eponinann lindn tutdu. Bir eyd mn and i! And iim? Bu n szdr? Ah! Siz istyirsiniz ki, mn and iim?

Eponina gld. Snin atan!.. Eponina, mn sz ver! And i ki, bu nvan atana demycksn. Eponina heyrt iind ona sar dnd. Eponina? Siz haradan bilirsiniz ki, mnim adm Eponinadr? Sz ver ki, mnim xahiimi yerin yetircksn. Eponina, sanki, onun dediyini eitmirdi. Bu n yaxdr! Siz mn Eponina dediniz! Marius onun llrindn tutdu. Di cavab ver! Sn Allah! Diqqtl qulaq as, gr sn n deyirm, and i ki, sn bu nvan atana demycksn! Eponina: Atama? deyrk tkrar sorudu. Ah, h, atama... Arxayn olun! O, dustaqxanada biradamlq dama salnb. O, mnim nyim grkdir. Marius hycanla dedi: Mn sz vermirsn?! Eponina gld: Di buraxn mni! Gr mni nec silklyirsiniz! Yax! Yax! Sz verirm! And iirm! Mnim n n frqi var! nvan atama demrm! Yaxm? Btn msl bundadr? Ayr he kim d? He kim. Marius: ndi, mni apar, dedi. ndi? ndi. Gedk. Ah, gr n sevinir!.. Eponina ah kdi. Bir ne addm getdikdn sonra dayand. Cnab Marius, siz mniml lap yan-yana gedirsiniz. Qoy mn qabaqda gedim, siz d daldan glin, el bil ki, siz mni he tanmrsnz. Sizin kimi abrl, cavan olann mnim kimi bir arvadla getmsini qoy grmsinlr, yax olmaz. Bu qzn syldiyi arvad sznd nec bir mna vard bunu he bir szl izah etmk olmaz. Be-on addm getdikdn sonra o yen dayand. Marius glib ona atd. Eponina ona sar dnmdn, baqa bir adama sylyirmi kimi dedi: Yeri glmikn, bir sz deyim, siz ax mn ns vd etmidiniz? Marius ciblrini axtard, onun cmisi be frank pulu var idi, bunu da Tenardye n hazrlamd. Pulu xarb, Eponinann ovcuna qoydu. Eponina lini ad, pul yer dd, o, tutqun halda baxaraq dedi: Sizin pulunuz mn lazm deyil!

BRNC FSL. Sirli ev. Ken srin ortalarnda Paris mhkmsi palatasnn sdri Sen-Jermen civarnda, indi Plme deyiln Blome ksind, Heyvanlar dy adlanan yerdn bir az knarda zn hrknar ev tikdirmidi. Onun adamlardan gizli saxlad bir muqsi vard; o vaxtlar kbar aalar muqsi olduunu he ksdn gizltmzdi, amma burjua gizldrdi. Bu ikimrtbli bir evdi - birinci mrtbd iki zal, yuxar mrtbd iki otaq, aasnda mtbx, yuxarsnda buduar, taxtapuu altnda ardaq, evin qabanda ky baxan enli barmaqlql ba vard. Ba txminn bir arpan yer tuturdu. Yoldan kenlrin gr bildiyi ancaq bu ba idi. Evin dal trfind balaca, dar bir hyt, hytin d dib trfind ikiotaql, zirzmili, alaq fligel vard; sanki, bu fligel, lazm glrs, uaqla onu mizdirn dayni gizltmk n

tikilmidi. Fligelin dal trfindn, gizlin hyt qapsndan iki hndr divar arasndan burulaburula gedn da dmli, taxtapusuz, uzun, dar bir koridora xmaq olurdu. ox ustalqla gizldilmi bu yol balarn, bostanlarn hasar arasnda itib-batr, bu hasarlarn dnglrind gzdn itirdi; yol gedib baqa bir gizli hyt qapsna xrd; bu is badan milin drdd biri qdr knarda, txminn baqa mhlld, Babil ksinin sonunda, bo bir yerd idi. Cnab sdr bu yoldan istifad edirdi: bel ki, bir adam onu addm-addm izlsydi d, onun hr gn hara getdiyini bilsydi d, yen d baa dmzdi ki, Babil ksin getmk Blome ksin getmk demkdir. Bu hiylgr hakim ox ustalqla torpaq sahlri alm, bu sahlr zrind z evin gizlin yol dzltmidi, bununla da tqib edilmkdn qorxmaya bilrdi. Sonralar o, koridorun hr iki trfind olan torpa kiik sahlrl ba salmaq, bostan kmk n satmd; torpaq sahiblri el znn edirdi ki, bu divar sahlr hdudunu ayran adic bir divardr, bu iki divar arasnda, lklr, meyv balar irisind burula-burula gedn uzun, dal rn olduunu he gman da etmirdilr. Yalnz qular bu maraql eyi gr bilirdi. Yqin ki, ken srd birbitdn quu il ar qular cnab sdr haqqnda az qiybt etmmidilr... Da ev Mansar sulu il tikilmidi; i trfdn vatto-rokayl, bayr trfdn rokoko zvqnd dzldilmidi, mebeli d vatto-rokayl zvqnd idi; ev sra gll-ikli prl hat olunmudu; adam orada mxfilik, ivkarlq, hm d vqar duyurdu - sevgi v mhkm dftrxanas ltaqlna bu, tamamil uyurdu. Bu ev, iki divar arasndan ken yol on be il bundan qabaa kimi dururdu. ndi onlar yoxdur. 93-c ild bir misgr bu evi skmk n almd, lakin evin pulunu vaxtnda ver bilmdiyindn snq xmd. Bu qayda il sklmk n satlm ev misgrin zn skb datmd. O vaxtdan bri evd he ks yaamrd: ev insan li dymyn btn binalar kimi get-ged khnlmidi. Onun btn khn mebellri dururdu; o yen d satlr, ya da icary verilirdi; 1810-cu ildn ban barmaqlnda aslb qalan, rngi solmu, gcl oxunan elan bunu bir ild Plme ksindn ken on-on iki adama bildirirdi. Restavrasiyann sonunda hmin o adamlar burada yeni bir ey gr bilrdilr: elan gtrlmd, htta birinci mrtbnin pncr qaplar da almd. Evd adam olurdu. Pncrlrdn qng prd aslmd, bu gstrirdi ki, orada qadn yaayr. 1829-cu ilin oktyabr aynda ahl bir adam glib, dal hytdki fligel d, Babil ksin xan divarl yol da daxil olmaqla, btn bu evi icary gtrmd. O, koridorun iki gizlin qapsn vvlki klin saldrd. Yuxarda dediyimiz kimi, cnab sdrin khn mebeli otaqlarda dururdu. Tz gln adam bzi eylri tzldi, atmayan eylri lav etdi, hytin ora-burasn dtdirdi, divarlarn krpic dn yerlrini, pillknin snan pilllrini, parketin qopan taxtalarn, pncrlrin dn lrini dzltdirdi, sonra da cavan bir qzla, qoca bir xidmti qadnla, aq-ana z evin kn bir adam kimi deyil, gizlinc, he ks hiss etdirmdn ora kd; qonular da bu bard sz-shbt amad, nki onun qonusu yox idi. Bu tvazkar adam Jan Valjan, cavan qz da Kozetta idi. Tusen adl xidmti qadn Jan Valjan xstxanadan v yoxsulluqdan xilas etmidi; o hm yaltdn glmidi, hm qarm qzd, hm d dili pltkdi. Jan Valjan onun bu keyfiyytini nzr alb, z yanna aparmd. Evi o, cnab Folevan ad il, bir renta kimi tutmudu. Oxucular, he bhsiz, Tenardyedn daha tez bu adamn Jan Valjan olduunu tanmd, nki vvllr onun haqqnda danlmd. Jan Valjan niy Kiik Pikps monastrndan xmd? Ona n olmudu? Ona he bir ey olmamd. Jan Valjan monastrda xobxt yaayrd, bu, oxucularn yadndadr; z d el xobxt yaayrd ki, axrda vicdan onu narahat etmy balad. Kozettan hr gn grrd, qlbind atalq duyusunun get-ged artdn, mhkmlndiyini hiss edirdi; ua zizlyir, ona mid bslyirdi; z-zn o, mnimdir; he ks onu mnim limdn ala bilmz; bu hmi d bel olub qalacaq; o, yqin, monax olacaq, nki hr gn bunu ona nzaktl tviq edirlr; bu qayda il monastr hm onun, hm d mnim n bir kainat olacaq; mn burada qocalacaam; o byyck, sonra o da qocalacaq, mn lcym; biz he vaxt bir-birimizdn ayrlmayacaq..., - deyirdi. Ey qlbi mftun edn fsunkar midlr! Jan Valjan bu bard dnrkn ryind

bh oyand. z-zn soru-suala tutdu. z-zndn sorudu: Bel xobxt olmaa mnim haqqm varm, bu xobxtlik mnim sevdiyim v gizltdiyim uan baqa bir adamn xobxtliyindn ml glmmimi? Bu ourluq deyilmi? Jan Valjan z-zn deyirdi: Bu uan hyatdan z dndrn qdr hyata bld olmaa haqq vard; bu uan razl olmadan, onu btn snaqlardan xilas etmk bhansi il btn sevincini, frhini lindn almaq, onda sni surtd baqa hyat meyili trbiy etmk n onun tcrbsizliyindn, tkliyindn istifad etmk insan varln ikst elmk, Allaha yalan demkdir. Kim bilir, blk, bir gn glck Kozetta btn bu eylri baa dck, monax olmasna tssf edck, mn nifrt elyckdir?! Bu sonuncu fikird vvlki fikirlrdn daha az fdakarlq ifad olunurdu, bu, blk d, xudbincsin bir fikirdi; o daha buna dz bilmdi. Monastr trk etmk qrarna gldi. O, bel etmk lazmdr, - deyrk, byk bir kdr iind bu qrara gldi. Ona mane olacaq bir ey yox idi. O qab gzdn itndn bri be il idi ki monastrn drd divar arasnda yaayrd, bu, onun btn qorxusunu lv etmli, ya da datmal idi. nsanlar arasna o sakitc xa bilrdi. O qocalmd, hr ey dyimidi. ndi onu kim tanyard? Bir d ki, lap bd ayaqda thlk ba versydi d, bu, ancaq ona aid olacaqd: z katorqa czasna mhkum edilmidir dey, Kozettan monastra mhkum etmy onun haqq yox idi. Bir d ax vzif qarsnda thlk n eydir ki! Bundan baqa, he ks ona ehtiyatl trpnmy, zn qorumaq n lazmi tdbir grmy mane olmurdu. Bu vaxtlar Kozettann tlim v trbiysi tamamil qurtarmaq zr idi. Jan Valjan bu qrara gldikdn sonra frst gzlmy balad; ox kemdi ki, bel bir frst onun lin dd. Qoca Folevan ld. Jan Valjan xahi edrk, hrmtli monastr basnn yanna getdi; ona dedi: Yardam lndn sonra mn bir qdr miras qalmd, bu, mn bundan sonra ilmdn yaamaa imkan verir; buna gr d monastrdak qulluumu buraxram, qzm gtrb aparram; ancaq bir ey var: bir qzn monaxl qbul etmdn uzun zaman monastrda pulsuz trbiy olunmas dzgn deyil; buna gr d mn hrmtli monastr basndan acizan xahi edirm, bunun vzind be min frank vermyim n z razln bildirsin: bu pulu mn Kozettann be il yaad monastra tqdim edirm. Bu qayda il Jan Valjan Daimi scd monastrndan xb getdi. Monastrdan gednd kiik bir amadan z apard, etibar edib hambala vermdi; amadann aar hmi cibind olurdu. amadan Kozettan maraqlandrd, nki ondan balzam iyi glirdi. Bunu da qeyd edk ki, bu gndn Jan Valjan bu amadandan ayrlmad, onu hmi z otanda saxlad. Bir yerdn baqa yer knd onun z il apard birinci, bzn d yegan ey bu amadan olurdu. Kozetta buna glr, amadan ayrlmaz dost adlandraraq deyirdi: Mn onu siz qsqanram. Lakin Jan-Valjan yen d srbst hyata byk qorxu v hycan iind qdm qoymudu. O, Plme ksind ev tutdu, Ultim Folevan ad altnda orada gizlin yaamaa balad. Eyni zamanda, Parisd iki baqa mnzil d tutdu; bu mnzillri ona gr tutmudu ki, hmi bir kd yaamaqla baqalarnn diqqtini clb etmsin, lazmi vaxtda, xrdaca bir thlk z verrs, qab gizln bilsin, xlas, ondak kimi qfildn l kemsin: onda Javerin lindn qab qurtarmas mcz idi! Bu mnzillr xaricdn ox khn olsa da, hrsi bir mhlld, birbirindn d xeyli uzaqda idi: biri Qrb ksind, biri d Silahl adam ksind idi. O bzn Kozettan gtrb gah Silahl adam ksin, gah da Qrb ksin gedr, orada bir ay, ay yarm qalard; Tuseni zlri il aparmazdlar. Orada dalandarlarn xidmtindn istifad edr, zn Paris civarnda yaayan, lakin hrd d evi olan, renta il dolanan adam kimi qlm verrdi. Bel xeyirxah adamn Parisd, polis iilrinin gzndn yaynmaq n mnzili vard. KNC FSL. Jan Valjan milli qvardiya.

Lakin onun sas yaad yer Plme ksindki ev idi; burada o z hyatn aadak qayda il qurmudu: Kozetta xidmti qadnla btn evi tutmudu; onun byk yataq ota, bir buduar, bir d qonaq ota vard; yataq otann pncrlri arasnda divara naxl killr kilmidi, buduarn divarlarna zrli bagetlr, qonaq otann divarlarna xala eidli kaz vurulmudu; otaa enli kreslolar qoyulmudu; vaxt il bura sdrin qonaq ota idi. Kozetta ban da sahibi idi. Jan Valjan Kozettann yataq otana baldaxinli arpay qoydurmudu, yer gzl qdim ran xalalar dtmidi; arpaynn baldaxini rngli qdim tofdand. Xalalar is o Fiqye-SenPol ksind Hoe adl bir qardan almd, o, qdim, lakin gzl mebellrin balad ar tsiri ynglldirmk n otaqlara cavan qza yaraan yngl, zrif eylr d qoydurmudu; bunlar da: etajerka, kitab kaf, zrli kitablar, yaz dm-dstgah idi, bvard, sdf tutulmu balaca bir i masas idi, qzl suyuna kilmi gm tualet qutusu idi, yapon farforundan hazrlanm tualet eylri idi. kinci mrtbnin pncrlrindn yataq zrindki rngli tofdan qrmz naxl uzun prdlr aslmd. Birinci mrtbnin pncrlrind naxl prdlr vard. Kozettann bu kiik evind btn q sobalar yanrd, Jan Valjan z dal hytd, keiki damna oxar fligeld yaayrd. Burada dkli qatlama bir arpay, rnglnmmi masa, iki hsir stul, ini bardaq, rfd bir ne khn kitab, bucaqda is onun ox qiymtli amadan vard. Fligeld soba yandrlmazd; Jan Valjan Kozetta il bir yerd nahar edrdi; burada onun qabana ovdar ryi qoyardlar. Tusen bu ev glnd Jan Valjan ona dedi: Burann sahibi xanm qzdr. Tusen heyrtl sorudu: Bs siz, cnab? Mn ev sahibindn daha byym: mn atayam! Monastrda Kozettan tsrrfat ilrini idar etmy hazrlamdlar; xrclr onun lindn glib gedirdi, xrc d ox az olard. Jan Valjan hr gn Kozettann qoluna girib gzmy gedirdi. Onu Lksemburq bana, lap adam az olan xiyabana aparrd. Hr bazar gn d Sen-Jan-d-O-Pa kilssin gnorta ibadtin gedrdilr. Bu kils onlarn evindn ox uzaqda idi, el buna gr d Jan Valjan ora gedrdi. Kils olan mhl ox kasb mhl idi, Jan Valjan orada ox sxavtl sdq verr, dilnilr kilsd onun bana yard. Tenardyenin Cnab Sen-Jan-d-O-Pa kilssindki vlinemt adam gndrmsin d Jan Valjann bel sxavtl sdq vermsi sbb olmudu. Jan Valjan yoxsullara, xstlr dymy gednd Kozettan da mmnuniyytl z il aparard. Plme ksindki ev knar adam buraxlmazd. Tusen yeyinti eylri alar, Jan Valjan is lap yaxnda, bulvarda olan krandan su gtirrdi. Odun v rab qoymaq n maarayabnzr, dmsin balqqula dnmi zirzmidn istifad edrdilr; bu maara Babil ksin xan hyt qapsnn yaxnlnda idi; vaxt il cnab sdr n bu, sni kaha vzifsini grrdi - hrknar evlr, xo ehtiraslar yurdu dvrnd kahasz sevgi olmazd. Babil ksin xan hyt qapsna mktub v qzet salmaq n qutu vurulmudu; lakin Plme ksindki evd yaayan adam n mktub, n d qzet alard. Vaxt il bu qutu qadn hvskar olan mhkm sdrinin sevgi ltaqlqlar n bir vasiti, bir ndim rolunu oynard, bu qutunun ancaq bir faydas vard: vergi yann ar vrqlri, milli qvardiyaya gln bildirilr bu qutuya salnard, nki renta olan cnab Folevan milli qvardiya srasna daxildi, o, 1834-c ild ox diqqtl aparlan hesabaalnma siyahsndan yayna bilmmidi. Kiik Pikps monastr bu, nfuz edilmyn mqdds buludaoxar ey d o dvrd ttbiq ediln bldiyy siyahsna dmd, Jan Valjan monastrdan xmaqla bldiyy risinin nzrind xsusi hrmt sahibi olmudu, ntic etibar il d, milli qvardiyaya girmy layiq grlmud. Jan Valjan ild -drd df mundirini geyr, qarovula gedrdi, z d bu vzifsini ox hvsl yerin yetirrdi, bu, onu hm baqa adamlarla laqlndirr, hm d onun ayrca qalmasna imkan verrdi. Jan Valjann ya altmdan tmd: o, qanunla hrbi xidmtdn azad olunmal idi; lakin ona llidn artq ya vermk olmazd; bir d ki, o, ba serjant rtbsindn ayrlmaq, qraf Lobonu narahat elmk istmirdi. Onun ictimai mvqeyi yox idi. O z adn da, sl simasn da, yan da - hr eyini gizldirdi, o ancaq, indic yuxarda dediyimiz kimi, z xou il milli qvardiya olmudu. Onun btn hvsi, ehtiras dvlt qarsnda z vzifsini yerin yetirn

adamlara oxamaqdan ibartdi. Bu adamn mnvi ideal mlkdi, lakin zdn burjuaya bnzmy alrd. Onun bir xsusiyytini d qeyd etmk lazmdr. O hmi Kozetta il evdn xanda el geyinrdi ki, btn grkmi il istefaya xm hrbi adam xatrladrd. Lakin evdn tk xanda bu da adtn axamlar olard fhl kurtkas, alvar geyr, bana kartuz qoyard, kartuzun gnly onun zn gizldrdi. Bu n demkdi: ehtiyatkarlqdm, ya tvazkarlqdm? Bu hm ehtiyatkarlq, hm d tvazkarlqd. Kozetta hyatnda oxlu sirli hallar olduuna adt etmidi, buna gr d atasnn qribliklrini ox az duyurdu. Tusen is Jan Valjana ox byk hrmt bslr, onun tutduu btn ilri yax hesab edrdi. Jan Valjana rast gln bir qssab bir gn Tusen demidi: O, qrib adamdr. Tusen d ona bel cavab vermidi: O, mqdds adamdr. Jan Valjan da, Kozetta da, Tusen d ancaq Babil ksindki hyt qapsndan gedib-glrdi. Dmir barmaqlq arasndan grmsn, onlarn Plme ksind yaadqlarn bilmk mmkn deyildi. Bu dmir barmaqlql qap hmi qfll olard. Jan Valjan ba bal-bana buraxmd ki, adamlarn diqqtini clb etmsin. O, blk d, bu bard yanlrd. NC FSL. Foliis ac frondibus. Yarm srdn bri bal-bana buraxlan ba gzllmi, qrib bir kl dmd. Qrx il bundan vvl yoldan ken adamlar kd dayanar, heyran-heyran baa baxard, lakin bu travtli, sx yallq irisind ba vern sirlrdn onlarn xbri olmazd. O zaman bir ox xyalprst iki gyrmi, yosun basm stun arasnda yiln, anlalmaz arabeskl bzdilmi, qrib ota olan qfll qapnn laxlam, khn barmaql arasndan hm baxlar, hm d z fikirlri il dflrl iri nfuz etmk istmidilr. Ban bir trfind da oturacaq, yosun basm bir-iki heykl, bir ne d qopub-tklm, rmkd olan ardaq vard; xiyabanlarn v qazonlarn he izi d qalmamd; hara baxrdnsa, ayrcotu grrdn. Baban buradan getmi, tbit yen d z yerin qaytmd. Hr yan alaqotu basmd: bir para miskin torpaq n bu, qrib bir mvffqiyytdi. Burada mixkotu ox qng gl amd. Bu bada he n hyata can atan varla mane olmurdu; bura byk hrmtl qarlanan bitkilr sltnti idi. Aaclar aqqalgavalsna sar yilmidi. aqqalgavals aaclara sar uzanrd, bitkilr yuxar drmard, budaqlar ban aa ymidi, o ey ki yer srilmidi havada ik aan bitkilr rast glirdi, o ey ki klkd titryirdi yosunlara can atrd; gvdlr, budaqlar, yarpaqlar, zolar, phrnlr, tikanlar bir-birin qarmd, bir-birin dolamd, bir-birin sarlmd, bir-birin bitimidi; bitkilr bir-birini smimiyytl brk-brk qucaqlayaraq, xaliqin ltfkar nzri altnda, bu yz kvadrat fut byklkd bir para mhdud yerd z mqdds qardalq ayinini ucaldr, yerin yetirirdi, bu is insan qardalnn rmzidir. Bu indi daha ba deyildi. O nhng bir kollua evrilmidi, yni o, mbd kimi tutqun, yuva kimi yalqz, me kimi nfuzedilmz bir ey olmudu, onun hr kimi halisi vard, o, gl dstsi kimi tir sard, o, qbir kimi tnha, izdiham kimi canl idi. z barmaql ardnda, drd divar arasnda srbst olan bu nhng fzllq avqust aynda kainatn sssizc ba vern tryib artmaq iin ehtirasla qdm qoyurdu; gn xanda kosmik mhbbtin mehini tnffs edn, damarlarnda aprel irsinin axdn, qaynadn hiss edn bir heyvan kimi diksinib titryirdi; o son drc gzl, yal yaln klkd sdirrk, nm torpaa, ora-buras atlam heykllr, evin khn artrmasna, htta bo knin da yoluna ulduz kimi iklr, inci kimi eh damclar, brkt, gzllik, hyat, sevinc v tir sard. Gnorta vaxt ora oxlu a kpnk uub glirdi; bu para-para yaan yay qar qasraya tutulmu kimi klgd uuur, adam zn valeh edirdi. rkaan yalln toranl iindn qularn msum sslri glirdi, bu sslr knl mehribanca ns deyirdi; qularn unutduunu bcklr z vzlts il tamamlayrd. Axam badan, sanki, xo xyallar buxar qalxr, ban hr

yerin yaylrd; ba ilahi, sakit bir kdr dumanna brnrd; hr trfdn xanmli v kskt iyinin mstedici tri n inc, n zrif zhr kimi axb glirdi; budaqda yuxuya gedn sitta v yndquunun son arlar eidilirdi; orada qularla aaclarn mqdds yaxnl hiss olunurdu: gndz qanadlar yarpaqlar canlandrrd, geclr yarpaqlar bu qanadlar mhafiz edirdi. Qda bu byk fzllq lpaqlard, qaralrd, nmlnirdi, soyuqdan titryirdi; onun arasndan evi grmk olurdu. Budaqdak gllrin, gl zrindki eh damlalarnn vzind soyuq, qaln bir xala kimi yer sriln sar yarpaqlar zrind ilbizlrin gm, uzun izlri grnrd; trafna divar kilmi bu ba nec olsa da, ilin hr fslind yazda, qda, yayda, payzda nec grns d, orada hmi malxulyalq, dalnlq, tnhalq, srbstlik, insan yoxluu, Allahn varl hiss olunurdu; pas atm khn dmir barmaqlq da, sanki, deyirdi: Bu ba mnimdir. Qoy lap bu yerin trafnda Paris klri olsun, iki addmlqda Varenn kuinin gzl, klassik villalar olsun, lap byrnd lillr evinin qbbsi olsun, bir az knarda deputatlar palatas olsun, qonuluunda - Burqundiya v Sen-Dominik klrind qng karetalar ilsin, lap yaxndak yolayrcndan sar, a, mixyi, qrmz omnibuslar gedib-glsin, Plme ksi bo idi, ki, bo idi! Khn sahibkarn lmsi, inqilabn keib getmsi, kemi dudmanlarn dalmas, mchuliyyt, unutqanlq, qrx il yiysizlik v srbstlik kifaytdi ki, bu aristokratlara mxsus yerd yriltiotu, padahsas, subaldran, yaban qarabaaq, hndr otlar, aq yal mahuda oxayan enliyarpaql, naxl iri bitkilr, krtnkllr, qara qurdlar, ora-bura qaan bcklr zn yurd salsn; yen d srarngiz, vhi, tklik sevn zmt yerin drinliyindn qalxb, bu drd divar arasnda grnsn; insanlarn rzil hiylgrliyini pozan, hmi d hr yerd - istr qarqa, istrs qartal yuvas olsun - zun tamamil bruz vern tbit burada da, bu xrdaca, bu miskin Paris banda da, yeni Dnyann insan li dymmi melri kimi bal-bana, zmtl qol-qanad asn. Dorudan da, tbitd hmiyytsiz he bir ey yoxdur tbit drindn nfuz ednlr bunu bilir. Flsfy sbbi nqtbnqtsin kimi myynldirmk, nticnin hdudunu gstrmk imkan verilmdiyi kimi, z iindn tamamil kifaytlnmk imkan da verilmmidir. Bununla bel, tbiti dn-dn seyr dalan adam qvvnin vhdtl qurtaran paralanmasn grdkd buna valeh olur. Hr ey hr ey n ilyir. Cbri buludlara ttbiq etmk olar; ulduzlarn sad iq qzlgl fayda verir; he bir mtfkkir csart edib demz ki, yemiann tri brclr n faydal deyil. Molekulalarn yolunu kim l bilr? Dnyalarn yaranmasna, blk d, xrdaca bir qum zrrsinin dmsi sbb olmudur, bu kim mlumdur? Hdsiz drcd byk v hdsiz drcd kiik eylrin bir-birin nfuz etmsindn, ayr-ayr varlqlarn girdabnda xilqtin axnnda ilk sbbin ks-sdasndan kimin xbri var? Gn z d mhm bir eydir; kiik bykdr, byk kiikdir; hr ey zrurtl mvazintldirilir; xyal idrak qorxu altna alr! Canl varlqlarla cansz maddlr arasnda ecazkar laq vardr; gndn tutmu ccy kimi, bu tknmz klld bir-birin nifrt yoxdur; birinin o birisin ehtiyac vardr. Yerin trini lacivrd gylr aparan iq n etdiyini bilir; gec yatm iklr ulduzlarn cvhrini bx edir; hr uan qu namtnahiliyin sapn z caynanda tutur. Doulu hm meteorun ml glmsi il, hm d qaranqu balasnn yumurtadan xmaq n din vurmas il mrkkblir; bu doulu nticsind eyni drcd hm soxulcan yaranr, hm Sokrat meydana glir. O yerd ki, teleskop z iini qurtarr, mikroskop i balayr. Onlardan hansnn gr dairsi bykdr? Bunu znz tyin edin. Kif iklr zmrsidir; shabiyy ulduzlar yuvasdr. drak hadislri il madd vziyytlri arasnda da bel bir sx yaxnlq, blk, bundan da artq yaxnlq vardr. Varln stixiyalar v qanunlar bir-birin qarr, bir-biri il birlir, izdivac edir, bir-birindn tryib artr, ntic etibar il maddi v mnvi almi eyni bir aydnla gtirib xarr. Tbitin hadislri ard-aras ksilmdn z-zn tkrar edir. Geni kosmik mtqabil dyimlrd kainatn hyat hr eyi mchul yaradl misteriyasnda hrlyrk, hr eydn irin xyallar, ryalar bel itirmdn, istifad edrk, bir yerd infuzoriya trdrk, baqa bir yerd ulduzu hisslr blrk, titrytitry, qvrla-qvrla iqdan qvvt, fikirdn hr yer yaylan v blnmyn stixiya yaradaraq, mn deyiln hndsi nqtdn baqa hr eyi ridrk, hr eyi ruha, yni atoma

gtirib xararaq, hr eyi Allahn varlnda aaraq, bu bagicllndirn mexanizmin zlmtind n yksk eylrdn tutmu n alaq eylr qdr btn fal balanclar bir-birin qardraraq, ccnn umasn yerin hrktin balayaraq, gy qbbsind kometalarn hrktini, kim bilir, blk d, ancaq qanunun eyniyytin gr, bir damla suda infuzoriyalarn hrlnmsin tabe edrk, tsvvr smayan hcmd irliy v geriy hrkt edir. Bu, idrakla yaranan mexanizmdir. Bu, dili arxlarn nhng sistemidir: bunun birinci mhrriki acaqanad, sonuncu arx zodyakdr. DRDNC FSL. Birinci barmaqlqdan sonra ikinci barmaqlq. Vaxt il eqbazlq sirrini gizltmk n yaranan bu ba, sanki, dyimi, bakirlik sirrini gizltmy layiq olmudu. ndi orada n kk vard, n mn, n qaranlq xiyabanlar, n maaralar; indi ora gzl bir alaqaranlq kmd: bu alaqaranlq bzi yerd qatlard, brnck kimi hr yerdn enirdi. Pafos yen d Edem evrilmidi. Kimins tvbsi, sanki, bu xlvt yeri tmizlmidi. Bu ik satan qz indi z gllrini qlb tklif edirdi. Vaxt il bhli bir ada malik olan bu ivkar ba yen d bakir v ismtli olmudu. Vaxt il sdr bir babann kmyi il - bu sfeh babanlardan biri zn Lamuanyonun agirdi, o birisi Lenotrun sntini davam etdirn bir adam hesab edirdi bli, vaxt il sdr bir babann kmyi il ba eybcr kl salmd, ora-burasn ksib tkmd, ona sal vermidi, onu, guya, qngldirmi, nzaktli srgztlr n uyunladrmd, lakin tbit yen d onu zbt etmidi, onu klglrl doldurmu, sevgi n hazrlamd. ndi sevmy hazr olan bir qlb bu hcr yerd zn mskn salmd. Lakin sevgi hl meydana glmmidi, burada sevgi n yal aaclardan, otlardan, yosundan, qularn iniltisindn, xo alaqaranlqdan, sn budaqlardan mbd hazrlanmd, eyni zamanda, burada zriflikdn, mehribanlqdan, inamdan, tmizlikdn, middn, coqunluqdan, xam xyallardan yaranm bir qlb vard. Kozetta monastrdan xanda hl uaqd: onun on drd ya hl tzc tamam olmudu, o, yan nankorluq dvrn qdm qoymudu, onun gzlri nzr alnmasayd, ona gzl deyil, blk, lap eybcr demk olard biz bunu vvllr d qeyd etmiik; onda xoa glmyn he bir ey yox idi; ancaq adama el glirdi ki, o, biimsiz v arqdr, o, eyni zamanda, hm utancaq, hm d csartlidir bir szl, o, yeniyetm qz idi. Onun tlim v trbiysi qurtarm hesab olunurdu: o, rit drsini, xsusil dindarlq qaydalarn, sonra da tarix drsini kemidi; monastrda tarix sz altnda corafiya, srf, Fransa krallarnn adlarn yrnmk, bir az da musiqi, yann yandan klini kmk v sair nzrd tutulurdu, mumiyytl, o, he bir ey bilmirdi cazibdarlq v thlk d el bundadr. Cavan qzn qlbini qaranlqda qoymamal, sonralar onun qlbind qaranlq otaqda olduu kimi daha kskin, daha parlaq srablar ml glir. Onun qlbindki qaranl bilavasit ynldiln srt iqla deyil, hyatn ks etdirdiyi parlt il mlayim bir halda, yava-yava dadlmaldr. Hm faydal, hm d czbedici srtliy malik olan bu parlt uaqlq qorxularn dadr, qzn pozulmasna mane olur. Ancaq analq instinktlri bu parltn yarada bilir; analq instinkti qzlq xatirlri v qadnlq tcrbsi il birlmi gzl fitri hissdir. Bu instinkti he bir ey vz ed bilmz. Cavan qzn mnviyyatn trbiy etmk mslsin glinc, btn dnyada olan monax qadnlar birc anan vz ed bilmz. Kozettann anas yox idi. Onun ancaq monax qadnlardan analar olmudu; bu analar is ana sznn cmindn baqa bir ey deyildi. Jan Valjana glinc, btn gzl atalq hisslri, atalq qaylar onun qlbind tcssm ets d, o ancaq bir qoca olub qalrd, bu msldn onun qtiyyn ba xmrd. Dorudan da, bakirlik deyiln bu byk mchul msl urunda mbariz aparmaq n bu ar trbiy iind, qz hyata hazrlayan bu mhm msld gr n qdr bilik lazmdr!

Monastr kimi he bir ey cavan qz ehtirasa meyil etdirmir. Monastr qzn fikrini ona mlum olmayan chtlr ynldir. Fikrini ancaq z zrind cmldirn bir qz qlbini ab sylmk imkanndan mhrum olur, buna gr d zab kir, o hm d inkiaf etmk imkanndan mhrum olur, buna gr onun qlbi qapanb qalr. Bunun nticsind xlyalar, mlahizlr, dnclr, uydurulmu sevgilr, macralq arzular, idrakn daxili zlmtind yaradlan sehrli, fantastik kaanlr, qaranlq, sirli msknlr meydana glir; monastrn arxada qalan dmir barmaql bu qaranlq, sirli msknlr yol aan kimi, ehtiraslar orada zn snacaq yeri tapr. Monastr zlmdr; bu zlmn insan qlbi zrind qlb almas n insann btn mr boyu davam etmlidir. Kozetta monastr trk etdikdn sonra Plme ksindki evdn daha xo, daha thlkli bir ey tapa bilmzdi. Bu, tkliyin davam, lakin srbstliyin balanc idi; bura hr trfdn qapal bir bad, eyni zamanda, gzl, zngin, ehtirasl, tirli bir tbitdi; burada da o, monastrdak kimi yuxular grrd, lakin arabir cavan olanlar da gzn arprd; burada da dmir barmaqlq vard, ancaq bu barmaqlq ky baxrd. Tkrar edirik, Kozetta bura glnd hl uaqd. Jan Valjan oxdan l dymyn bu ba onun ixtiyarna verrk dedi: Burada n istyirsn el! Bu ba onu ylndirirdi; kollar yoxlayrd, dalar yerindn qaldrb evirirdi, dalarn altndan xrdaca heyvanlar axtarrd. Bu bada o, xyala dalmaq vaxt gln qdr oynad. Badan onun ayaqlar altnda, otlar arasnda tapd cclr gr xou glirdi; nhayt, el bir gn gldi ki, ba o, ba stnd, budaqlar arasndan grdy ulduzlara gr sevmy balad. Bundan baqa, atasn da, yni Jan Valjan da btn qlbi il msuman qzlq ehtiras il sevirdi, eyni zamanda, bu qocann simasnda arzu etdiyi, yax bir yolda grrd. Cnab Madlen ox kitab oxumudu bu, oxucularn yadndadr, Jan Valjan yen d kitab oxuyurdu; oxuduqlarn, grdklrini o, ox gzl dana bilirdi; o, hr eyi bilmk istyn zngin, lakin mlayim bir ala, natiqlik qabiliyytin malikdi. Jan Valjanda onun yax bir adam olduunu klgd saxlayacaq qdr srtlik qalmd; o, ox ciddi bir ql, mehriban bir qlb malikdi. Lksemburq banda qz il oturub dananda, oxuduu kitablardan, bana gln hadislrdn istifad edrk, ona hr ey haqqnda trafl mlumat verirdi. Kozetta daln v xyali bir nzrl ona qulaq asrd. Bu yabanlam ba Kozettann gzlrini tmin etdiyi kimi, bu sad adam da onun fikrini tmin edirdi. O, kpnk ardnca qamaqdan yorulduqda, tvy-tvy atasnn yanna glrk deyirdi: Ah, yyrmkdn yoruldum! Jan Valjan da onun alnndan prd. Kozetta bu xotbitli qocan ox istyirdi. Onun yanndan l kmirdi. Jan Valjan olan yerd byk frh duyurdu. Jan Valjan n bada, n d Kozetta olduu yerd yaayrd; Kozetta da buna gr da dnmi balaca dal hyti z gll-ikli gusindn, hsir stullu kiik ota is divarna xalakilli kaz kilmi, yumaq kreslolu byk qonaq otandan stn tuturdu. Bzn Kozetta Jan Valjan tng gtirs d, o bundan incimirdi, ancaq glmsyrk deyirdi: Yax da, get z otana! Qoy mni tk qalm! Kozetta fsunkar, hm d mehribanca bir ifad il astadan deyrdi: Ata, sizin otanzda mn yaman yrm, niy siz bura xala salmrsnz, pe qoymursunuz? Qzn bel bir ifad il z atasna syldiyi szlr daha irin, daha fsunkar olur. ziz bala, dnyada mndn d yax adamlar var, onlarn he evi d yoxdur. Onda bs niy mnim otam istidir, otaqda hr eyim var? Ona gr ki, sn qzsan, hm d uaqsan. N olsun ki?! Demli, grk kiilr soyuqdan donsunlar, pis yaasnlar? Bzi kiilr. Yax da! Onda mn bura tez-tez glcym ki, siz d axrda istr-istmz pe yandrasnz! Sonra o, atasna dedi: Ata, niy siz bel pis rk yeyirsiniz? El d lazmdr... mnim qzm. Elmi? Onda mn d bel rk yeycym.

Kozzetta qara rk yemsin dey, Jan Valjan da o gndn a rk yemy balad. Kozetta ox tutqun halda z uaqln xatrlayrd. O z anasn grmmidi, lakin shr-axam anas n Allaha dua edirdi. Tenardye il arvad dhtli yuxuda grdy iki mnfur ey kimi onun yadnda qalmd. Bir df gec su gtirmk n mey getdiyi hl d yadnda idi. O el bilirdi ki, bu yer Parisdn ox-ox uzaqdadr. Guya, onun hyat uurumdan balanmdr, Jan Valjan onu bu uurumdan xarmdr. O z trafnda ancaq qrxayaq, hrmk v ilan grnd uaqln xatrlayrd. O, Jan Baljann qz olduuna, Jan Valjan da onun atas olduuna qti surtd min deyildi, buna gr d axamlar yatmamdan qabaq xyala dalarkn, bel bir ey tsvvr edirdi: guya, anasnn ruhu bu xotbitli qocaya keib, Kozetta il yana yaayr. Jan Valjan onun yannda oturanda Kozetta zn onun a salarna qoyar, Blk d, bu, mnim anamdr! - dey dnrk sssizc gz ya tkrdi. Analq el bir mfhumdur ki, bakir qz bunun n demk olduunu qtiyyn drk ed bilmz; qrib burasdr ki, Kozetta bir qz kimi bel eylrdn ba xmad halda, nhayt, z-zn dedi: Grnr, mnim he anam olmayb. Htta anasnn adn da bilmirdi. Hmi d frst db bunu Jan Valjandan soruanda Jan Valjan susard. Kozetta sualn tkrar etsydi Jan Valjan glmsrdi. Bir gn Kozetta sualnda israr edib durdu, onda Jan Valjan daha glmsmdi, onun gzlri yala doldu. Jan Valjann susmas Fantinan qat bir qaranla bryrd. Onun bu hrktind ehtiyatkarlqm ifad olunurdu? Ya hrmtmi? Ya adn etibar edib baqasna sylmkl tsadfn ixtiyarna vermkdn qorxurdu. N qdr ki, Kozetta balaca idi, Jan Valjan onun anas haqqnda onunla mmnuniyytl danrd; lakin Kozetta cavan bir qz olduqdan sonra bu daha mmkn olmad. Jan Valjan el gman edirdi ki, buna daha onun haqq yoxdur. Kim buna sbb olmudu: Kozettam, ya Fantinam? Bu aydn deyildi. Bu klgni Kozettann qlbin salmaq, lm bir qadn onlarn taleyin rik etmk fikri onu dht gtirirdi. Bu dht z fvqlad dhtdi. Bu klg Jan Valjan n get-ged daha mqdds olurdu, mqdds olduqca da ona daha qorxunc grnrd. O, Fantinan dnr, susman btn arln hiss edirdi. Zlmt iind tutqun bir kild ns grrd, bu, dodaa qoyulan barmaa oxayrd. Fantina hl sakn z ismtindn zorla mhrum edilmidi; lndn sonra, blk d, onun ismti geri qaydaraq, nifrt v thdidl nin zrin qanad salmd, onun istirahtini qbird qoruyurdu... Jan Valjan z zrind onun tsirini hiss etmirdimi? Biz lm inanmaqla bu mistik izahat rdd etmk istynlrdn deyilik. El buna gr d Jan Valjan htta Kozettann qarsnda da Fantinann adn k bilmirdi. Bir gn Kozetta ona dedi: Ata, bu gn anam yuxuda grdm. Onun iki byk qanad vard. Yqin, mnim anam salnda mqdds olmaa layiq grlmdr. Jan Valjan: Bli, zabla lnlr mqddsdir, dey cavab verdi. Bununla bel, Jan Valjan xobxtdi. Evdn xanda Kozetta onun qoluna girr, btn varln bryn qrur v xobxtlik duyard. Kozetta hmi bel fvqlad bir mehribanlq gstrnd, bu mehribanlq ancaq Jan Valjana aid olanda Jan Valjan qlbinin xobxtlik iind qrq olduunu hiss edrdi; zavall smavi bir sevinc iind tir-tir srdi, o, byk frhl dn-dn tkrar edrdi: Bu hmi bel olacaq! ryind mn bel fsunkar xobxtliy layiq olmaq n lazmi qdr zab kmmimdeyrdi, qlbinin drinliklrind Allaha hmdsna edrdi, nki Allah bel msum mxluqun onun kimi sfil bir adam sevmsin icaz vermidi. BENC FSL. Qzlgl mharib alti olduunu grr. Bir gn Kozetta tsadfn gzgd zn baxaraq heyrt etdi. Ona el gldi ki, qngdir. O, qrib bir hycan duydu. Bu vaxta qdr o, zn he fikir vermmidi. Gzgy baxard, amma zn grmzdi. Bir d ki, ona tez-tez deyrdilr: Sn qng deyilsn. Ancaq Jan

Valjan mlayim bir ssl tkrar edrdi: Yox, sn qngsn! Lakin Kozetta zn qng hesab etmzdi; o, asanlqla bir uaq kimi bu fikr alm, bu fikirl d bymd. Budur, indi gzg d birdn ona, Jan Valjan kimi, dedi: Yox, sn qngsn! O btn gecni yatmad. Blk d, mn el, dorudan da, qngm? Bu n qrib olard: birdn mlum olayd ki, mn qngm! O, monastrdak gzl qz yoldalarn xatrlayaraq, z-zn tkrar etdi: Yoxsa mn d filan mademazel kimi olacaam?! Ertsi gn qsdn yen gzgy baxaraq sakitldi; Bu bo fikir haradan mnim alma gldi? Yox, mn qng deyilm! Msl burasndadr ki, o, pis yatmd, bnizi solmudu, gzlrinin alt qaralmd. Dnn qng olduuna inansa da, buna ox da sevinmmidi, lakin indi qng olmadn fikirlnd kefi pozuldu. Daha gzgy baxmad; iki hft daln gzgy evirrk san darad. Axam nahardan sonra, adti zr qonaq otanda oturub kanva zr nax salar, ya da monastrda yrndiyi bir il mul olard. Jan Valjan onun yannda oturub kitab oxuyard. Bu gn o ban qaldranda grd ki, atas gzlrini zillyrk ona baxr: bu baxlardak narahatlq onu ox tccblndirdi. Bir gn d k il gednd kimins arxadan bu szlri dediyini eitdi: Gzl qzdr, ancaq pis geyinmidir! Kozetta dnrk, z-zn dedi: lbtt, bu, mn aid deyil, mn yax geyinmim, zm d gzl deyilm. Onun banda pl apka, ynind khn merinos paltar var idi. Nhayt, bir gn d bada olanda Tusen qarnn bu szlrini eitdi: Cnab, siz hiss edirsinizmi bizim xanm qz get-ged nec qnglir? Kozetta atasnn ona n dediyini eitmdi, Tusenin szlri onun n qrib bir kf idi. Qaa-qaa badan getdi, z otana qalxb aynann qabana yyrd, zn baxaraq, hycanla rd, ay idi ki, gzgy baxmrd. O, z-zn valeh olmudu. O, qngdi, gzldi; o, Tusenl v gzg il razlamaya bilmzdi. Onun boy-buxunu dzlmidi, drisi aarmd, sa ildayrd, mavi gzlrind anlalmaz bir iq parldayrd. z gzlliyini drk etmk uru birdn parldayan iq kimi bir anda ml glmidi; lakin baqalar da onun gzl olduunu hiss etmidi, Tusen d bunu demidi, yolla gedn adam da, grnr, bunu deyirmi, daha bhli bir ey qalmamd. O aqn halda, byk bir sevinc iind, byk bir iftixarla baa qaytd; o, zn kralia kimi hiss edirdi; q fsli idi, lakin ona el glirdi ki, qular oxuyur, gy par-par parldayr, gn yarpaqlar arasndan iq sar, kollar ik ar. Jan Valjan byk qorxu v tvi iind idi. Dorudan da, xeyli vard ki, o, Kozettann zrif znd gn-gndn daha artq parldayan gzlliy dhtl baxrd. fq qzarm, shr almd, bu hamn zn mftun edirdi, lakin Jan Valjan n bu mum bir shrdi. Kozetta z gzlliyini hiss edndn ox-ox vvl gzllmidi. Lakin yava-yava parldayan, tdricn gnc qzn zrin yaylan bu gzlnilmz iq lap ilk gndn Jan Valjann kdr dolu nzrini yaralamd. Bunu o z xobxt hyatnda dyiiklik kimi hiss edirdi: o el xobxtdi ki, bu xobxtlikd nyis pozacandan qorxaraq, he qmldanmaq da istmirdi; bana hr cr msibt gln, taleyin ad yaralardan hl d qan szan, vvllr az qala cinaytkar olan, sonra az qala mqddslr srasna ken, katorqa zncirindn sonra gizlin bir biabrln gz grnmyn ar zncirini dayan, qanun trfindn hl azad edilmyn, hr anda tutularaq xeyirxahln zindanndan ictimai biabrln parlaq ina xarla biln bu adam hr eyi qbul edirdi, hr eyi fv edirdi, hr ey haqq qazandrrd, hr ey xeyir-dua verirdi, hr eyl razlard; lakin Tanrdan, insanlardan, qanundan, cmiyytdn, tbitdn, kainatdan ancaq bir ey dilyirdi; o da Kozettann mhbbti idi. O ancaq bir ey istyirdi: Kozetta z mhbbtindn onu mhrum etmsin! Tanr bu uaq qlbinin ona meyil etmsin, hmilik onun olmasna mane olmasn! Kozettann mhbbti onun snq qlbin fa verdi, onu sakitldirdi, mlayimldirdi, tmin etdi, mkafatlandrd, onu yksltdi. Kozettann mhbbti il o xobxt idi! O bundan artq he bir ey istmirdi!

Ondan sorusaydlar ki, sn bundan artq xobxt olmaq istyirsnmi, o, bel cavab verrdi: Yox. gr Allah ondan sorusayd: Sn cnnt getmk istyirsnmi? O, bel cavab verrdi: Mn bu vziyytd qalmaq istyirdim! Onlarn hyatn az da olsa poza bilck hr ey ba ver bilck dyiikliyin balanc kimi onu dht gtirirdi. Qadn gzlliyinin n demk olduunu o ox da yax bilmirdi, lakin instinkt ona deyirdi ki, bu, dhtli bir eydir. O, ddy bdbxtliyin, sfaltin, sartin, yaramazln v qocaln drinliyindn bu uan msum, eyni zamanda, gizli bir thdid ifad olunan znd get-ged daha qalibiyytl, daha zmtl iklnn gzlliy aqn-aqn baxrd. O, z-zn deyirdi: O, ox gzldir! ndi mnim bama n glckdir? Onun mehribanl il ana mehribanl arasnda olan frq d bunda idi. Onu tvi salan ey ana n sevinc olard. ox kemdi ki, dyiikliyin ilk lamtlri grnmy balad. Kozetta hycanla lbtt mn qngm! szlrini syldiyi gnn shri z geyimin, bzk-dzyin diqqt yetirdi. Yolla gedn adamn Gzldir, ancaq pis geyinmidir szlrini xatrlad. Kozettann yanndan tb ken v sanki, qeybdn gln bu szlr onun qlbin iki toxumdan birini atmd: bu toxum sonralar inkiaf edrk, qadnn btn hyatn doldurur; bu, iv toxumudur. kinci toxum sevgidir. Kozetta gzl olduuna inanan kimi onun btn qadnlq mahiyyti meydana xd. Merinos paltarna, pl lyapasna qar onda nifrt ml gldi. Atas he bir eyd onun xahiini yer salmrd. O drhal geyinmk sntin, lyapalarn, paltarlarn, brncklrin, ayaqqablarn, manjetlrin, para mallarn sirrin, ona yarab-yaramamasna bld oldu Paris qadnlarn bu qdr fsunkar, bu qdr srarngiz v bu qdr thlkli edn d bu sntdir! Cazibdar qadn ifadsi d Paris qadnlar n deyilmidir. He bir ay kemdi ki, bu xrdaca qz Babil ksi deyiln bu llkd ninki Parisin n gzl qadnlarndan biri oldu bu z az ey deyildi - o, eyni zamanda, Parisin n yax geyinn qadnlarndan biri oldu. Bu daha mhm bir msl idi. O indi istyirdi ki, hmin o yoldan ken adama rast glsin, onun fikrini bilsin, onun bir yax haqq-hesabn versin. Dorudan da, ox gzldi, z d Jerann lyapasn Erbonun lyapasndan ox gzl ayra bilirdi. Jan Valjan bu dadc yeniliy tvil baxrd. Srnm, n oxu yerimk imkan veriln bu adam Kozettann qanadlar xdn grrd. Lakin hans bir qadn olur olsun, gr o, Kozettann geyimin, bzk-dzyin baxsayd, o saat bilrdi ki, bu qzn anas yoxdur. O, czi d olsa, bzi db-rkan qaydalarna, bzi rti eylr riayt etmirdi. Msln, anas olsayd, ona deyrdi ki, cavan qzlar ar ipkdn paltar geymzlr. O ilk df qara ipk paltarda, ipk brnckd, a krep lyapada evdn xanda qrur v iftixarla Jan Valjann qoluna girib sorudu: Ata, mni nec grrsnz? Bu zaman onun hray z glrd, o z gzlliyi il adam valeh edirdi. Jan Valjan el bir ifad il cavab verdi ki, sanki, bu ifadd iztirab dolu hsd var idi; o ancaq bunu dedi: Bu gn ox gzlsn. Gzinti zaman Jan Valjan vvlki vziyytini dyimdi. Ev qaydandan sonra Kozettadan sorudu: Sn o vvlki paltarn daha he geymycksn? vvlki lyapan he qoymayacaqsan? Bu shbt Kozettann otanda oldu. Kozetta paltar kafna sar dnd - onun gzndn dm monastr paltar kafda cngldn aslmd. Kozetta hycanla: Bu maskarad paltardr! dedi. O, mnim nyim lazmdr? Yox, mn bir d bu pis eylri geymycym! O eyi mn bama qoyanda uyua oxayram. Jan Valjan drindn ah kdi. O gndn sonra Jan Valjan bel bir ey grd: Kozetta vvllr ondan hmi evd qalmasn xahi edrdi, deyrdi: Ata, sizinl burada olmaq mn hr eydn xodur! Lakin indi hmi ondan xahi edir ki, gzmy gedk. Dorudan da, adam ki qng zn, gzl geyimini gstrmyckmi daha bunlar ny lazmm?

Bir ey d Jan Valjann gzndn yaynmrd: Kozetta indi daha dal hyti vvlki kimi xolamrd. ndi o daha hvsl baa gedir, dmir barmaqln qabanda mmnuniyytl gziirdi. Jan Valjan z otanda qapanb qalmd, baa glmirdi. O, keik kn kpk kimi dal hyti trk etmirdi. Kozetta gzl olduunu baa dmkl z gzlliyindn xbrdar olmamaq mlahtini itirdi; bu inc bir mlahtdir, nki msumluqla birln gzllik ifadolunmaz bir eydir; iq saan msumluqdan ziz ey yoxdur; bu msumluq, he z d bilmdn, cnntin aarn lind tutaraq, tntn il irlilyir. Lakin Kozetta msumluq gzlliyini itirmkl, dalnlq v ciddilik fsunkarln qazand. Onun qlbi gnclik, msumluq, gzllik frhi il dolu idi, lakin btn simasnda cazibdar bir kdr ifad olunurdu. Marius da onu bu zaman, alt aydan sonra yen d Lksemburq banda grmd. ALTINCI FSL. Vuruma balanr. Kozetta Marius kimi z sakitliyi irisind, sevgini qbul etmy hazrd. Tale ona xas olan mum v srarngiz bir sbirl bu iki gnci yava-yava bir-birin yaxnladrrd: onlar, sanki, elektriklmidi, yaxnlamaqda olan ehtirasn ildrmlar, gy gurultular onlar xumarlandrmd. Mhbbtl dolu olan bu iki qlb tufanla bulud kimi bir-biri il toqqumal idi. ldrm axanda buludlar birldiyi kimi, onlar da bir-birinin baxnda birlmli idi. Sevgi romanlarnda baxn gcndn o qdr sui-istifad etmilr ki, indi daha onlarn gcn inanan yoxdur. ndi adam gcl csart edib deyir ki, bir olanla bir qzn baxlar bir-birin rast gldiyi n onlar bir-birini sevdilr. Sevgi el bel d balanr! Ancaq bel balanr! Baqa eylr ancaq baqa ey olub qalr, z d sonralar meydana glir. Baxlarla bir-birin qlcm saan iki qlbin bir-birind ml gtirdiyi bu drin sarsntdan real ey yoxdur. Kozetta qeyri-uru olaraq Mariusa baxanda bax il onu hycana gtirmidi, Marius da bu zaman z bax il Kozettan hycana gtirdiyin bh etmirdi. Marius da ona onun etdiyi kimi pislik v yaxlq etmidi. Qzlar baqa trf baxsa da, grmk istdiklri adam grr v onu mahid edirlr: Kozetta da bu qayda il oxdand Mariusu hm grr, hm d mahid edirdi. O zaman ki Kozetta Mariusa gzl bir olan kimi baxrd, onda Marius Kozettan hl eybcr qz hesab edirdi, ona hmiyyt vermirdi, o da bu cavan olana laqeyd qalrd. Hr halda, Kozetta bir eyi etiraf etmy bilmzdi: Mariusun gzl sa, gzl gzlri, gzl dii, xo ssi bunu o, Marius z yoldalar il dananda eitmidi yerii lap el biimsiz d olsa, znmxsus bir zrifliyi vardr, o he d axmaq adam kimi nzr arpmr, onun btn simasnda nciblik, yumaqlq, saflq, qrur ifad olunur, o zahirn kasb da grns, z lyaqtini tamamil mhafiz ed bilir. O gnk onlarn baxlar qfildn bir-birin rast gldi v nhayt, bu baxlar tutqun bir kild ifad etdiklri qaranlq v mchul szlri bir-birin syldi Kozetta vvl he bir ey baa dmdi, daln halda Qrb ksind olan evlrin qaytd. Jan Valjan z adti zr ay yarmla bu ky kmd. Kozetta ertsi gn yuxudan duranda tanmad bu cavan olan haqqnda dnrd: gr n vaxtdandr bu adam ona qar laqeyd v soyuq idi, indi, el bil ki, ona diqqt yetirmidi, lakin Kozettaya el glirdi ki, onun yetirdiyi bu diqqtd xoagln bir ey yoxdur. slind, onun bu qng, mrur adama bir az ac tutmudu. Kozettann qlbind dalaqanlabnzr bir hiss ml gldi. O el gman etdi ki, gec-tez bunun qisasn alacaq; bu fikir Kozettann alna glnd hl d uaq sevincin bnzr bir sevinc duydu. O, gzl olduunu drk etmkl tutqun bir kild d olsa, hiss etdi ki, lind silah vardr. Uaqlar baqla oynadqlar kimi, qadnlar da z gzlliklri il oynayrlar. El d olur ki, onlar z-zlrini yaralayrlar.

Mariusun trddd etdiyi, qorxduu oxucularn yadndadr. O yen d z oturacanda oturmudu, Kozettaya yaxnlamrd. Bu, Kozettann acna gldi. Bir gn o, Jan Valjana dedi: Ata, gedk o trfd gzk. Kozetta Mariusun ona sar glmdiyini grb, z Mariusa sar getdi. Bel hallarda hr bir qadn Mhmmd oxayr. Bir d ki, bu n qdr qrib grns d, cavan olann hqiqtn sevdiyini gstrn ilk lamt qorxaqlqdr, cavan qznk is csart! Bu tccbl eydir, eyni zamanda, bundan adi bir ey yoxdur. Bir-birin yaxnlamaq istyn qzla-olan atmayan chtlri bir-birindn qbul edirlr. Hmin bu gn Kozettann bax Mariusu dli-divan etdi, Mariusun bax is Kozettan titrtdi. Onlar badan gednd Mariusun qlbind mid, Kozettann qlbind narahatlq vard. El bu gndn d onlar bir-birin prsti etmy baladlar. Kozettann duyduu ilk ey tutqun v drin bir kdrdi. Ona el gldi ki, bir gn irisind qlbin qaranlq kd. O daha zn tanmrd. Qz qlbinin soyuqluqdan v sevincdn ml gln tmizliyi qara bnzyir. Bu tmizlik sevgi gni altnda riyir. Kozetta sevginin n olduunu bilmirdi. O hl indiy qdr bu szn maddi mnada sylndiyini eitmmidi. Monastrda olan kbar musiqisi dftrlrind mhbbt sz lft v ya ziyyt sz il vz edilmidi. Bu szlr Kozettadan yal qzlarn tsvvrnd qrib eylr oyadrd; msln, onlar deyirdi: Ah, lft n yax eydir! v ya ziyyt n xodur! Kozetta monastrdan xanda hl ox cavand, ziyyt mslsi ox da onu maraqlandra bilmzdi. Buna gr d indi duyduu ey nec ad vercyini bilmirdi. Adam z xstliyinin adn bilmynd bundan onun xstliyi yngl olmur ki! O, sevginin n olduunu bilmdiyi n daha ehtirasla sevirdi. O bunun yax, ya pis, faydal, ya thlkli, bdi v ya keici, xeyirxah, ya ldrc bir ey olduunu bilmirdi; bilmirdi ki, buna yol verilirmi, ya bu yasaqm edilmidir; o ancaq sevirdi. Ona desydilr ki, Siz yatmrsnz? Ax bel olmaz! Siz daha yemk yemirsiniz? Bu, ox pis eydir! Siz z sinnizd bir arlq hiss edirsiniz, sizin ryiniz dynr? Bu n demkdir, bel d ey olar! Qara kostyumlu adam o yal xiyabann banda grnnd siz gah qzarrsnz, gah aarrsnz?! Bu dhtdir! desydilr, bu szlr o, ox tccb elrdi. O he bir ey baa dmzdi, o ancaq bel cavab verrdi: Bir eyd ki mn srbst deyilm, onu baa dmrm, bunda mn nec mqssir ola bilrm? Tsadf el gtirmidi ki, onun qlbind doan sevgi hr eydn artq onun ruhi vziyytin uyun idi. Bu, tanmad bir adama uzaqdan-uzaa valeh olmaq, onu dinib-danmadan seyr etmk, ona prsti etmkdi. Bu, gncliy xas olan bir eydi: sevgiy evriln, eyni zamanda bir xlya olub qalan gec xlyas idi, hl he bir ad, he bir tqsiri, he bir lksi, he bir tlbi, he bir nqsan olmayan, nhayt, tcssm edn, intizar kiln bir arzu idi, bir szl, ideal bir almd yaayan, uzaqdan-uzaa seviln, myyn bir kil alan xyald. Bel bir tsadf daha myyn v daha yaxndan olsayd, Kozettan rkd bilrdi, nki bu zaman o, yarya qdr monastr hyatnn alaqaranl iind idi, bu, maddi hyatn thlkli olduunu iirdib bydrd. Btn uaqlq v monaxlq qorxular qlbind bir-birin qarmd. Be il mddtind onun qlbin girn monastr ruhu onun trafnda hr eyi ona yanl gstrirdi, hl d onda bu ruhun tsiri grnrd. ndi d ona n sevgili, n d onu sevn bir adam lazmd: ona ancaq xyal lazmd. Mariusa o, fsunkar, iq saan, lirmz bir ey kimi prsti edirdi. frat sadlvhlk ifrat ivkarlqla hmhduddur. Buna gr d Kozetta Mariusa baxaraq, he kinmdn glmsyirdi. O hr gn gzinti vaxtn sbirsizlikl gzlyirdi. Mariusa rast glirdi, zn hdsiz drcd xobxt hiss edirdi, el gman edirdi ki, Jan Valjana - Bu Lksemburq bana qdr gzldir! demkl btn fikrini tmiz rkl ifad edir. Mariusla Kozetta bir-biri n qaranlqda yaayrd. Onlar bir-biri il danmrd, salamlamrd; onlar bir-biri il tan deyildi; onlar bir-birindn milyon millrl uzaq olan ulduz kimi bir-birini grrd, bir-birini seyr etmkl yaayrd. Bu qayda il Kozetta yava-yava z gzlliyini drk edn, lakin z sevgisindn xbri olmayan, gzl, sevn, bundan lav, z msumluu zndn ivkar bir qz olurdu.

YEDDNC FSL. Drd stndn daha byk bir drd. N kimi bir vziyyt olursa olsun, insanda hmi xsusi bir instinkt ayq qalr. Qoca v bdi bir ana olan tbit Mariusun meydana xdn ox tutqun kild Jan Valjana xbr verdi. Jan Valjan bunu qlbinin n qaranlq, n drin gusind duyaraq sarsld. O he bir ey grmrd, he bir ey bilmirdi, lakin onu hat edn zlmt diqqtl v inadla baxrd, sanki, ona yaxn bir yerd nyins ml gldiyini, nyins uub daldn hiss edirdi. Bu ana tbit Mariusa da xbrdarlq etmidi, ilahi qanunun hikmti d bundadr o da qzn atasna grnmmk n lindn gln hr eyi edirdi. Lakin el olurdu ki, Jan Valjan hrdn onu grrd. Mariusun hrkti ox da tbii deyildi. O el ehtiyatl trpnirdi ki, bu z bh doururdu, csartli hrkti kobud xrd. O daha vvlki kimi ox da yaxna glmirdi; knarda oturur, sanki, fikr dalrd; z il kitab gtirirdi, zn el gstrirdi ki, guya, kitab oxuyur. O niy hiyl ildirdi? vvllr o khn fraknda glirdi, indi tzsini geyirdi; qti bir inamla demk olmazd ki, o, san burdurmur; onun qrib gzlri vardr; o indi lck d taxrd. Szn qsas, Jan Valjann bu cavan olandan lap zhlsi gedirdi. Kozetta el bir i tutmurdu ki, bh oyatsn. O qlbind nlr ba verdiyini btn dqiqliyi il baa dmrd, eyni zamanda, yeni bir ey olduunu hiss edirdi: bunu gizltmk lazmd. Kozettada bznmk hvsinin ml glmsi il bu namlum adamn tz frak geymsi arasnda bir laq vard. Jan Valjan bunu dnr, bu fikir onu son drc narahat edirdi. Blk d, bu tsadfi bir eydi, bu, yqin ki, bel idi, lap bhsiz ki, bel idi, ancaq thlkli tsadfd. Jan Valjan bu namlum adam haqqnda Kozettaya birc klm d sz demirdi. Lakin bir df o, zn saxlaya bilmdi, tutqun bir myusluq iind el bir myusluq ki, adam, he gzlnilmdiyi halda, z yarasna zond salmaa thrik edir Kozettaya dedi: Bu cavan olan yaman txxs satr! Kozetta bir il vvl, bir qz laqeydliyi il ona bel cavab verrdi: Txxs-zad satmr, o ox sevimli olandr! On il sonra, qlbind Mariusa olan mhbbtl bel deyrdi: Siz haqlsnz, el txxs satr ki, adamn lap zhlsi gedir! Amma hyatnn v sevgisinin indiki dvrnd sakitc dedi: Kim? O cavan olan? sanki, onu birinci df idi grrd. Jan Valjan dnrk z-zn dedi: Mn n axmaq adamam! Qz ona he fikir d vermyib: Mn zm onu qzn yadna saldm! Ey qocalarn sadliyi! Ey uaqlarn hikmti! Qzn, ya olann bu dvrd olan iztirab v qaysnn, ilk sevginin ilk mane il tk-tkin gedn qzn mbarizsinin qanunu beldir: qz qurulan tllrdn he birin dmr, olan hr tly dr. Jan Valjan Mariusla gizlin mbarizy balad; amma Marius yana, ehtirasna xas olan mqdds bir dncsizlikl bunu he duymurdu da. Jan Valjan ona bir ox klklr dzltdi - gzinti vaxtlarn dyidi, baqa oturacaqlarda oturdu, z yayln oturacaqda yaddan xard, baa tk gldi, Marius he dnmdn btn bu tllr dd, Jan Valjann onun yolunda qurduu btn sual iarlrin sadlvhcsin Bli! - dey cavab verdi. Lakin Kozetta zn el qaysz, el sakit gstrir, sirrini el gizld bilirdi ki, Jan Valjan axrda bel bir nticy gldi: Bu sfeh Kozettadan tr dli-divandir, amma Kozetta he onu grmr d! Bununla bel, o, ar iztirab kirdi. Kozettann onu sevmsi hr an ba ver bilrdi. Hr ey laqeydlikdn balanmrm? Bir gn Kozetta bir shv buraxd, bununla da Jan Valjan qorxutdu. saat oturacaqda oturduqdan sonra Jan Valjan ayaa qalxanda Kozetta hycanla dedi: Gedirik? Jan Valjan Lksemburq banda olan gzintisini ksmdi: o qti tdbir grmk istmirdi, xsusil Kozettada bh dourmaqdan qorxurdu. Kozetta Mariusa baxb glmsynd, Marius da bu gldn mst olaraq, prsti etdiyi qzn fq kimi iq saan gzl zn grnd, iki

sevn qlb n bu qdr irin olan dqiqlrd Jan Valjan par-par parldayan qorxunc gzlrini Mariusdan kmirdi. O daha z qlbind pis bir hissin ml glcyin inanmrd; lakin Mariusu grnd bzn ona el glirdi ki, o yen d vhi, yrtc bir heyvan olur, vaxt il qlbinin drinliklrind olan kin yenidn bu cavan olana qar ba qaldrr. El bil ki, namlum v oxdan snn vulkanlar hrkt glir. Nec?! O cavan olan buradadr? O niy glib? O glib ki, burada gzib-dolasn, ora-buran yoxlasn, baxb grsn ki, n var, n yox, bir tbbs gstrsin! O bel fikirlir: Niy d tbbs gstrmyim? O, mnim xobxtliyimin trafnda hrlnir, istyir ki, onu tutub aparsn! Jan Valjan dncsind davam edrk z-zn deyirdi: Bli, bu beldir! O n axtarr? Srgzt! O n istyir? Sevgi macras! Bli sevgi macras! Bs mn? Nec? Onda he lazmdm ki, btn insanlarn n hqiri, sonra da n bdbxti olum, hyatmn altm ilini dizi st durum, olmazn zab-ziyyt kim, cavanlarn he zn grmdn qocalm, ailsiz, ataanasz, qohum-qrbasz, dostsuz, arvadsz, uaqsz yaaym, btn dalar, btn tikanlar zrind, btn yollar uzunu, btn divarlar boyu qanmdan iz salm, mn qar amansz olsalar da, mn mlayim olum, mn pislik etslr d, mn yax olum, btn bu msibtlri grdym halda yen d dz adam olum, pis ilr tutduuma peman olum, mn ediln pisliklri fv edim; indi mn bu eylrin mkafatn almam; kdiyim msibtlr qurtarb, mn z mqsdim atmam, istdiyim hr eyi ld etmim, buna da haqqm var, mn bunun crini vermim, mn buna layiqm, mn bu msibtlr ona gr dzmmim ki, kdiyim zhmtlr batb getsin, hr ey mhv olsun! Kozetta ldn getsin, mn hyatdan, sevincdn, qlbdn mhrum olum, ona gr mhrum olum ki, uzundraz avarann biri Lksemburq banda veyllnmk fikrin dmdr! Bu zaman onun gzlrind mum v qeyri-adi bir iq parldad. Bu zaman o daha baqa bir adama baxan adam deyildi; bu zaman o daha z dmnin baxan dmn deyildi. Bu zaman o, oru grm qap kpyi idi. Yerd qalan oxuculara mlumdur. Marius yen d divanlik edirdi. Bir df o, Kozettan Qrb ksin qdr trd. Bir gn d dalandarla shbt etdi. Dalandar da bu hvalat Jan Valjana dand. Cnab, dedi, bir cavan olan sizinl maraqlanrd, sizi soruurdu, o kimdir? Ertsi gn Jan Valjan Mariusa el baxd ki, nhayt, o, mslni baa dd. Bir hft sonra Jan Valjan oradan kb getdi. O, zn sz verdi ki, bir daha n Lksemburq bana, n d Qrb ksin ayaq basmayacaqdr. O, Plme ksin qaytd. Kozetta ikaytlnmirdi, he bir ey demirdi, sual vermirdi, he bir ey yrnmk istmirdi; o el bir yaa atmd ki, qzlar bu yada sirlrinin baa dlcyindn, z-zlrini ifa etmkdn qorxurlar. Jan Valjann bel bdbxtlikdn qtiyyn ba xmazd, nki ancaq bel bdbxtlikd fsunkarlq vardr, o ancaq bel bdbxtlik grmmidi; buna gr d Kozettann dinib-danmamasnn btn mnasn anlaya bilmdi. O ancaq Kozettann qmgin olduunu grd, z d qmgin oldu. Bu onlarn mbarizd tcrbsiz olduqlarn gstrdi. Bir gn Jan Valjan yoxlamaq mqsdi il Kozettadan sorudu: Lksemburq bana getmk istyirsn? Kozettann solun zn, sanki, fq dd: Bli, dedi. Onlar Lksemburq bana getdilr. ay idi ki, onlar bu baa he ayaq basmrdlar... Marius da ora glmirdi. ndi d Marius orada yox idi. Ertsi gn Jan Valjan yen d Kozettadan sorudu: - Lksemburq bana getmk istyirsn? Kozetta qmgin halda, hm d msumca dedi: Xeyr. Kozettann bu qmginliyi v msumluu Jan Valjan thqir etdi. Bel gnc, lakin zn bel qapal tutan bu qzn fikrind nlr olurdu? Orada n kimi qrarlar hazrlanrd? Kozettann qlbind nlr ba verirdi? Jan Valjan bzn yatmaq vzin ban llri irisin alaraq, btn

gecni z yoxsul yatann qabanda otururdu. O, z-zn Kozettann fikrindki ndir? sualn verir, Kozettann n bard dn bilcyini tsvvr etmy alrd. Ah, bu zaman o uzaqdan-uzaa monastra, o ba qarl zirvy, o mlklr msknin, xeyirxahln o rimz buzlana nec kdr dolu bir nzr salrd! Nec bir midsizlikl, hm d iftixarla grlmmi gl-ikl dolu olan, bakirliyin zindana salnd, btn tirlrin, btn ruhlarn bir ba gy yksldiyi o monastr ban tsvvrnd canlandrrd! Hmilik onun zn balanan bu cnnti o nec xolard! Oradan o z knl il getdi, alszlq edrk, o ykskliyi trk etdi! Vzify sdaqtli olmaq zndn zn fda edn, zn mhv edn bu zavall qhrman monastrdan z dndrdiyin, bel alsz i tutduuna ox-ox tssf edirdi: bu alszlq onu Kozettan monastrdan xartmaa thrik etdi! Ne df o, z-zn demidi: Bu n i idi, mn tutdum! Lakin o n ovqattlxlik gstrir, n d srt hrkt edirdi, bununla da z dnclrini Kozettadan gizld bilirdi. Onun znd hmiki kimi aydn, xo bir ifad olard. ndi o, Kozettaya daha artq mehribanlq edirdi, onun rftarnda daha artq atalq hisslri duyulurdu. Bir ey onun kdrini hiss etdir bilsydi d, bu, ancaq onun daha artq mlayim olmas idi. Kozetta da iztirab kirdi. Mariusu grnd o nec sevinirdis, onu grmynd d el zab kirdi, bunun da sbbini aydn bilmirdi. Jan Valjan onu gzmy aparmayanda, qzlq duyusu qlbinin drinliyind ona tutqun bir kild pldad ki, Lksemburq bana maraq gstrm, bu baa laqeydlik gstrsn, onda atan yen d sni ora aparar. Lakin gnlr, hftlr, aylar kedi, Jan-Valjan onu baa aparmad. O, Kozettann susmasna susmaqla cavab verdi. Kozetta susmasna tssf etdi. Artq gec idi. O yen d Lksemburq bana glnd Mariusu orada grmdi. Yqin, Marius daha buralara glmirdi. bitmidi; indi n etmk lazmd? Kozetta bir d onu tapacaqm? O z qlbind bir sxnt duydu; bu sxnt keib getmdi, gngndn daha da artd. O daha bilmirdi indi qdm, yazdm, gnm xmd, yam yamd, qularm oxuyurdu, georginya gllrimi almd, ya marqarita gllrimi, Lksemburq bam yaxdr, ya Tilri bulvarlarm, camar qadnn gtirdiyi paltar oxmu, ya azm kraxmallanmdr, Tusen rzaq ucuzmu almd, ya baham, o daha bu eylrl maraqlanmrd; o hmi ar fikirlr iind idi, o, z-zn qapanb qalmd, o ancaq bir msl trafnda dnrd, gzlrini zillyrk hr ey mnasz bir nzrl baxrd: bu vziyytl o, diqqtl qaranla baxan bir adama oxayrd, sanki, o qaranlqda bir xyal qeyb olmudu. Kozetta Jan Valjana, rnginin solunluundan baqa, he bir ey hiss etdirmirdi. Jan Valjan, yen vvlki kimi, msumluq ifad olunan zrif bir z grrd. Kozettann znd olan bu solunluq Jan Valjan tvi salmaq n kifaytdi. Hrdn o, Kozettadan soruurdu: Sn n olub? Kozetta da: He bir ey, dey cavab verirdi. Kozetta da onun drd kdiyini baa drd; buna gr bir az susduqdan sonra deyirdi: Ata, bs sn, siz n olub? Mn? He bir ey. Bir-biri il bel nadir, bel riqqtli bir mhbbtl bal olan, uzun zaman bir-biri n yaayan bu iki insan indi bir-birinin yannda, bir-birindn tr dinib-danmadan, ikaytlnmdn, glmsy-glmsy zab kirdi. SKKZNC FSL. Buxovlu insanlar. Jan Valjan Kozettadan bdbxt idi. Cavanlq htta kdr iind d znd iq saxlaya bilir. Bzn Jan Valjan el drd kirdi ki, el bil, bunun nticsind dnb uaq olurdu. ztirab yal adamlarda uaqlq hissi oyadr. Ar bir hiss Jan Valjann btn varln brmd, ona el glirdi ki, Kozetta ldn xr. Buna gr d onda mbariz etmk, Kozettan ldn vermmk,

zahiri, hm d gzl bir eyl onu heyrt salmaq fikri oyand. Yuxarda dediyimiz kimi, bu fikir hm uaqcasna, hm d qocala aid bir fikirdi, bu z sadlvhcsin tsvvr olduu n Jan Valjanda bzk-dzyin cavan qza tsir ed bilcyi fikrini oyatd, slind, bu, ox dzgn fikirdi. Bir gn o, kd, tam rsmi paltarda bir generaln at stnd getdiyini grd, bu, Parisin komendant qraf Qutar idi. O, zr iind olan bu adama hsdl baxd, fikirldi ki, bel bir mundir geymk n xobxtlik olard, he ks bunun tsirindn cann qurtara bilmzdi, Kozetta onu bu mundird grs, heyrtdn donub qalard; gr o, Kozettann qoluna girib Tilri qapsndan kes, keiki ona tzim ets, Kozetta cavan olanlara he baxmaz da! Bu kdrli fikirlr he gzlnilmdiyi halda bir sarsnt lav olundu. Jan Valjanla Kozetta Plme ksin kdkdn sonra yalqz bir hyat keirirdilr, bu yalqzlq irisind onlar yeni bir ey vrdi etmidilr. Arabir gnn xmasna tamaa etmy gedirdilr; bu, hm hyata qdm qoyan, hm d hyatdan gedn adamlara samit bir frh gtirir. Tklik sevn adamlar n shr gzintisi axam zintisi kimi bir eydir; frq yalnz burasndadr ki, shra tbit daha n olur. Klr bombo olur, qular oxuyur, Kozetta z, bir qu kimi shr tezdn hvsl yuxudan dururdu. Shr gzintisin onlar bir gn qabaqdan hazrlardlar. Jan Valjan z tklifini sylyirdi, Kozetta onunla razlard. Onlar, sanki, sui-qsd dzldirdilr: hl shr almam evdn xrdlar, bu Kozettann kiik bir ylncsi idi. Bel adi qribliklr cavanlarn xouna glir. Biz bilirik ki, Jan Valjan az adam grnn, yalquzaq, xali yerlr getmyi xolard. O zamanlar Parisin qarovulxanalar yaxnlnda az mhsul vern kin yerlri vard; bu yerlrin bir ucu az qalrd hrl birlsin, yay fslind burada clz, seyrk buda bitrdi; payzda, taxl ylandan sonra, adama el glirdi ki, bu zmilrin taxl biilmyib, toyuq tk kimi didilib, Jan Valjan bu yerlri daha artq xolard. Kozetta da orada darxmazd. Jan Valjan n bura yalqzlq, Kozetta n srbstlik idi. Kozetta orada yen dnb balaca bir qz olurdu; o burada o yan-bu yana qaa bilirdi, sevinirdi; lyapasn xarb Jan Valjann dizlri stn qoyur, ik drirdi. Gllr st qonan kpnklr baxrd, ancaq onlar tutmurdu; insann qlbind sevgi il brabr mrhmt v mlayimlik hissi d dour; zrif v titrk xyalla yaayan cavan qzn kpnyin qanadna heyifi glir. Kozetta laldn lng toxuyur, bana qoyurdu, gn i mmi, gn i il dolu olan, od kimi alb-yanan bu al iklr Kozettann banda alovdan dzldilmi bir tac kimi parldayr, onun travtli, hray, zrif zn daha gzl gstrirdi. Jan Valjanla Kozettann hyatna kdr kdkdn sonra da onlar shr gzintisin xr, bu vrdii trgitmirdilr. 1831-ci ilin oktyabr ay idi; Jan Valjanla Kozetta payz shrinin aydnlndan v sakitliyindn hvs glrk evdn xdlar. Shr alanda onlar Men qarovulxanasna atdlar. Dan yeri aarrd, fq hl qzarmamd, tbitin fsunkar, eyni zamanda srt bir an idi. Gyn solun, mavi lacivrdliyi irisind tk-tk ulduz sayrrd, torpaq hl qapqara idi, otlar trpirdi, hr yerd alaqaranln sirli bir titryii duyulurdu. Bir toraay lirmz yksklikd oxuyurdu, o, sanki, ulduzlar arasnda itib-batmd, sanki, hdsiz drcd kiik bir ey hdsiz drcd byk bir eyi z nmsi il mdh edirdi, bu nm il ngin fzalara dinclik sard. Val-de-Qras kilssi rq trfd, polad rngli buludsuz fqd nhng qara bir ey kimi gz arprd; parlaq iql dan ulduzu onun qbbsi ardndan xrd, o, sanki, qaranlq zindandan qaan bir ruh idi. Hr yerd sakitlik v dinclik idi; yolda he ks yox idi; aa trflrd i gedn fhllrin qaralts gcl seilirdi. Jan Valjan kiik, yan xiyabanda, taxta-alban anbarnn qaps qabana tkln dirklrin stnd oturdu. Onun z yola, dal ia sar idi; o, doan gni unutmudu, drin dncy dalmd: bu, adamn btn fikrini bryn, adam grmy qoymayan, sanki, onu drd divar arasna alan bir dnc idi. El dnclr var ki, onlar aquli dnc adlandrmaq olar, bu dnclr adam el drinliklr aparr ki, oradan yer zn xmaq n xeyli vaxt tlb olunur. Jan Valjan bel bir dncy dalmd. O, Kozetta barsind, onlarn arasna girn olmasa, mmkn ola bilck xobxtlik barsind, iq barsind dnrd: Kozetta bu iqla onun hyatn doldurmudu, bu el bir iqd ki, onun ruhu bununla nfs alrd. Bu xyala

dalmaqla o, az qala zn xobxt hesab edirdi. Kozetta onun yannda durub qzaran buludlara baxrd. Birdn Kozetta rd: Ata, bax oradan el bil gln var! Jan Valjan ban qaldrd. Kozetta dz deyirdi. vvlki Men qarovulxanasna gedn yol, mlum olduu kimi, Sevr ksinin arddr, bulvar dzbucaq klind bu yolu ksib keir. Bulvarn bu yola dnn yerindn hay-ky glirdi, hm d tutqun kild iri bir ey grnrd. Bel bir vaxtda hay-kyn qopmasn izah etmk tindir. Qatma-qarq bir ey bulvar trfdn yola xrd. Bu qatma-qarq ey get-ged aydnlar, sakitc irlilyirdi; o, eyni zamanda, prpzlam, yralanan bir ey, hm d yk arabasna oxayrd, ancaq onun apard ykn ndn ibart olduu bilinmirdi. Tutqun bir kild bir ne at, araba arxlar da gz arprd; allaq aqqlts, rt ssi eidilirdi. Bu hrkt edn ey hl n iind olsa da, get-ged daha aydn grnrd. Dorudan da, bu bulvardan yola dnn, qarovulxanaya doru gedn araba idi. Jan Valjan hmin qarovulxanann qabanda oturmudu. Bu arabann ardnca ikinci, nc, drdnc araba grnd; cmisi yeddi araba idi; atlarn ba zndn qabaq gedn arabann arxasna toxunurdu. Arabalarda klg kimi qaraltlar trpirdi, syrlm qlnca oxar eylr alaqaranlqda parldayrd, zncir ssi kimi sslr glirdi; adamlarn hay-ky get-ged artrd, btn bu ktl ancaq rya maaralarnda meydana gln yuxu kimi dhtli idi. Arabalar yaxnladqca myyn bir kl girir, aaclarn arxasndan xyal kimi meydana xrd; btn bu ktl, sanki, aarmd; hava iqlandqca hm axirt dnyasndan glmi kimi grnn, hm d diri olan bu insan yncann zrin solun iq drd, qaraltlarn ba dnb meyit z olurdu. Bu hrkt edn ey n idi?! Yol il bir-birinin ardnca yeddi araba gedirdi. Bu arabalardan altsnn quruluu baqa cr idi: bunlar llki arabasna oxayrd, bu arabalar iki arx stn qoyulmu, qabaq trfdn yan dil klini alan uzun nrdivan kimi eydi. Hr araban, daha dzn desk, hr nrdivan birbirinin ardnca qoulmu drd at aparrd. Nrdivanlar qrib bir kild oturmu adamla dolu idi. Shrin zif inda bu adamlar aydn grmk hl mmkn deyildi, lakin onlarn varl duyulurdu, hr arabada iyirmi drd adam vard; arabann hr trfind dal-dala, zlri camaata sar, ayaqlarn sallayaraq on iki adam oturmudu, onlar bu qayda il z yoluna davam edirdi. Onlarn arxa trfind ns xrldaya-xrldaya sslnirdi: bu, zncir idi; boyunlarnda ns parldayrd: bu, dmir xalta idi. Dmir xaltalar ayr idi, amma zncir mumi idi. Bu iyirmi drd adam arabadan db getsydi, mtlq mfslliayaql bir mxluqa oxayacaqd: onun fqr stununu zncir vz edckdi, z d qrxayaq kimi yeriyckdi. Hr arabann dal v qabaq trfind tfngli iki adam durmudu, onlar aya il zncirin ucunu saxlamd. Dmir xaltalar drdbucaq klind idi. Yeddinci araba alt at qoulmu, yanlarna taxta vurulmu, drdarxl, staq bir fura idi; onda bir ne dmir qazan, uqun kp, manqal v zncir danq-danq danqldayrd; arabada bundan baqa, qol-q bal bir ne adam uzanmd; zdn onlar xsty oxayrd. Araba hr trfdn dlik-deikdi, onun yanlarnda snq barmaqlqlar var idi; bu barmaqlqlar, sanki, kemiin biabr cza altlri olmaqla, z iini grb qurtarmd. Arabalar yolun ortas il, onlarn da hr iki trfi il iki sra murdar siftli keiki sgr gedirdi; keikilr direktoriya sgrlri kimi qatlanan bucaq apka qoymudu; onlar irkli idi, iyrncdi, paltarlar crqd; geydiklri d boz mavi, cr-cndr lillr mundiri, mlilr alvar idi; qrmz epoletlri, sar lentalar vard; silahlar da gdk qlncdan, tfngdn v aacdan ibartdi: bunlar xalis dustaq arabalar sgri idi. Bu sgrlrin sir-siftind hm dilni alaql, hm d cllad hakimliyi ifad olunurdu. Risoxar adamn lind apar qrmanc vard. Alaqaranlqla rtln btn bu eylr hava iqlandqca aydn grnrd. Arabalarn qabanda v arxasnda syrmaqlnc atl jandarmlar tntn il gedirdi. Bu tntnli mrasim o qdr uzun idi ki, birinci araba qarovulxanaya atanda sonuncu ancaq bulvardan xrd. Yolun hr iki trfi tamaalarla dolmudu; bu adamlarn haradan xd mlum deyildi; onlar bir anda toplamd. Parisd ox vaxt bel olur. Qonu klrdn bir-birini sslyn adamlarn hay-ky, tamaaya gln bostanlarn taxta bamaqlarnn ssi eidilirdi.

Arabalar dustaqlar silklyirdi, buna onlar kirimic dzrdlr. Onlar shrin soyuundan gyrmidilr. Onlar ktan alvar, yaln ayaqlarna taxta ayaqqab geymidilr. Qalan paltarlar n ar yoxsulluq drcsini gstrirdi. Geyimlri mxtlifdi, lakin bu mxtlifliyin znd bir iyrnclik vard; tlxyin geydiyi cr-cndrdan da pis ey yoxdur. Burada tpsi deilmi lyapa da, dama-dama furajka da, ox pis yun qalpaq da, bununla brabr, bluz da, dirsyi yrtlm qara frak da grmk olard; bzilri qadn lyapas, bzilri d hsir papaq qoymudu; arabir paltarlarnn cr arasndan tkl sinlr bdnlrin dylm yaz v killr, sevgi mbdi, yanan rk, sevgi allah yannda dmrov v pis xstlik lamti olan qrmz lklr gz arprd. Dustaqlardan ikisi- arabann yan aacndan blimdn toxunma, zngiyoxar eylr asmd, ayaqlarn buna qoymudular. Onlardan biri lind qara, daabnzr bir ey tutmudu, onu azna apararaq, el bil ki, gmirirdi: bu, onun yediyi rkdi. Bu adamlarn gzlrind soyuq bir ifad vard, bzilrininkind snk, bzilrininkind kinli bir iq parldayrd, mhafiz sgrlri onlar syrd. Zncirli adamlardan ss xmrd; arabir adam bana, ya adam kryin vurulan aac zrbsinin ssi eidilirdi; bu adamlardan bzisi snyirdi; onlarn ynindki cr-cndr adam dht gtirirdi; onlarn qlar yellnir, iyinlri trpnirdi, balar bir-birin dyirdi, gzlri vhicsin ildayrd; bzisinin li sxlaraq yumruqlanmd, bzisininki l li kimi sallanrd; zncirlr sslnirdi; arabalarn ardnca gln uaqlar qhqh il glrd. Bir-birinin ardnca gedn bu arabalar adamda drdli fikirlr oyadrd. Bel bir ey gman etmk olard: bu gn d olmasa, sabah brk ya yaacaq, sonra yen d, yen d yaacaq, bu adamlarn cr-cndr paltar tamam islanacaq, islandqdan sonra daha qurumayacaq, bu adamlar dkdn sonra daha qzmayacaq, onlarn islanm ktan alvar qlarna yapacaq, ayaqqablar su il dolacaq, allaq zrblri dilrinin bir-birin dymsin mane olmayacaq, zncirlr yen d boyunlarn tutub duracaq, ayaqlar yen d asla-asla qalacaq... Aac kimi, da kimi yalarn, soyuq klklrin, iddtli tufanlarn ixtiyarna veriln, soyuq payz buludlar altnda aciz qalan bu zncirli adamlara baxanda sarslmamaq olmurdu. Htta yeddinci arabada zibil torbas kimi yxlb qalan qol-q bal xstlri d aacla vururdular. Birdn gn xd, rq trfdn bir para iq drk, btn bu qorxunc balar, sanki, alovlandrd. Dillr ald, istehza, lnt v nm coqun sel kimi trafa yayld. rqdn dn fqi iq lsi bir-birinin ardnca gedn arabalar iki yer bld: balar v bdnlr iqland, qlar v arxlar qaranlqda qald. zlrd dnc ifad olundu; bu dhtli bir and: el bil ki, z taxlan maskalar dd, iblis sifti grnd, ya da qzbli rklr lpaqlad. q da ds bu insan yn qaranlq grnrd. Kefi alan dustaqlardan bzisi llkdn dzldilmi borucuqlara cc qoyub tamaaya yan adamlarn stn frrd, alrdlar ki, bu cclr qadnlarn stn dsn. Gn i yandan drk, onlarn miskin zn bir trfdn brk iqlandrr, o biri trfdn qara klglr bryrd; yoxsulluq onlarn zn eybcr kl salmd; bu o qdr dhtli idi ki, el bil gn i onlarn zn dmkl solun ildrm ina evrilrk tutqunlard. Birinci arabada olan dustaqlar sslri yetdikc o zaman Dezojyenin mhur Bakir qz srindn popurrini vhi bir oynaqlqla, iyrnc ssl oxumaa baladlar. Aaclarn yarpa qmgin-qmgin xldayrd. Xyallarn ifa etdiyi bu zarafatyana nmy burjua yan xiyabanda axmaqcasna bir kefl qulaq asrd. Bu hrkt edn ktld, zli xaosda olduu kimi, btn insan msibtlri bir-birin qarmd. Bu ktl irisind btn heyvanlarn siftini grmk olard; burada qoca da vard, cavan da, daz kll d, asaqqal da, dhtli hyaszlq da, qaqabaql itatkarlq da, vhicsin aaran dilr d, axmaqcasna oturular da, furajkal donuz siftlri d, gicgahlarna burma salar sallanan qz ba kimi balar da, uaqcasna, buna gr d dhtli hrlr d, yalnz lm atmayan, skelet kimi arq zlr d... Birinci arabada bir znci vard, vvllr o, blk d, qul imi: o z vvlki zncirini indiki znciri il mqayis ed bilrdi. Aa tbqlrl brabrldiriln biabrlq onlarn hamsnn znd iz salmd; squtun bu pillsind ictimai hyatn n ar sfalti iind olan bu adamlar son dyimlrini keirirdilr: indi onlarda ktly ken nadanlq myuslua ken idrakla brabrlirdi. irkabn n qat yeri kimi nzr arpan bu adamlardan he birini o

birisindn semk mmkn deyildi. Aydn grnrd ki, bu iyrnc axna tsadfn balq edn adam onlar qruplara blmmidir. Onlar, yqin ki, nec gldi, ya lifba sras hkm il birldirilmi, l-qolu balanmd, nec gldi arabalara yerldirilmidi. Lakin bir yer toplanan dhtlr, nhayt, z mumi tsirini bruz verir; bdbxt adamlarn n kild olur olsun, bir yer toplanmas zn gr bir yekun verir; hr zncirin mumi bir qlbi, hr arabann z simas vard. Bir arabada olan dustaqlar oxuyur, onun ardnca gln arabada barrdlar; nc arabada sdq istyirdilr, drdncd dilrini qcayrdlar; beincid yoldan ken adamlar qorxudurdular; altncda bidt sylyirdilr; axrnc arabaya qbir skutu kmd Dante bunu grsydi, Chnnmin yeddi qatn hrktd grrm, deyrdi. Bu, katorqaya mhkum edilmi adamlarn cza yerin olan mum yr idi; lakin bu yr apokalipsisin dhtli odlu arabasnda deyil, biabr dustaqxana arabalarnda ba verirdi ki, bu daha pis idi. Mhafiz sgrlrindn birinin lind ucu qarmaql aac vard; o arabir bu aacla bu insan trtkntsn qurdalamaq niyytind olduunu gstrirdi. Camaat iind duran bir qar barma il dustaqlar be yal uaa gstrrk deyirdi: Bu, sn drs olsun, yaramaz! Dustaqlarn oxumas v sy get-ged artdndan, mhafiz komandiri deyiln adam lindki alla aqqldatd; el o saat bu iar zr yeddi arabann yeddisin d dhtli aac zrblri dolu kimi yadrlrd: sgrlr llrindki aac dustaqlarn harasna gldi rprdlar; dustaqlar byrrdlr, acqlanrdlar, bu is bir yn milk kimi bu irinli yarann stn tkln k uaqlarn daha da gldrrd. Jan Valjann gzlrin dhtli bir ifad kd. ndi bunlar daha gz deyildi; bunlar bzi bdbxtlrin bbyini vz edn, sl hqiqti ks etdirmyn, sanki, dht v flaktlr i yanan nfuzedilmz idi. Jan Valjan qarsndak bu eylri grmrd; onun gzlri nnd dhtli bir xyal canlanmd. O, ayaa qalxmaq, qamaq, yox olmaq istyirdi, lakin he barman da trpd bilmirdi. Bzn adamn grdy bir ey, sanki, onu qamarlayb tutur, buraxmr. O oturduu yerd donub qalmd, o, sanki, daa dnmd; o, ifadolunmaz, ar tvi iind z-zndn soruurdu. Dnyadan gln, mni tqib edn bu ey ndir, bu n demkdir, mn qar xan bu iblislr yn haradan gldi?! Birdn o, lini alnna sar qaldrd yadda birdn yerin gln adamlar bel hrkt edirlr onun yadna bel bir ey dmd: dustaqlar hmi bu yoldan aparrdlar, krala rast glmmk n arabalar hmi bu yola dndrirdilr, nki Fontenebloya gedn yolda hmi krala rast glmk olard, otuz be il bundan vvl o z d dustaq arabalarnda bu qarovulxanadan keib getmidi... Kozetta Jan Valjandan az tvi dmmidi, ancaq onun tvii baqa tvi idi. O he bir ey baa dmrd; onun nfsi tutulurdu; ona el glirdi ki, grdy bu eylr mmkn olan ey deyil. Nhayt, o, hycanla dedi: Ata, o arabadaklar ndir? Jan Valjan: Dustaqdr, dedi. Onlar hara gedirlr? Katorqaya. Bu zaman mhafiz sgrlri aac zrblri endirmkd daha artq sxavt gstrdilr, qlncyan zrblr d buna lav olundu; el bil ki, aaclar, allaqlar qzblnib zndn xmd. Dustaqlar zrb altnda qvrlrd, bzrd. Onlar susdu, sakitldi, bu iyrnc bir itatkarlqd; onlar basqna tutulan canavarlar kimi trafa baxrdlar. Kozetta tpdn-drnaa kimi titryirdi; o yen d sorudu: Ata, bunlar hams insandr? Bdbxt Jan Valjan: Bzilri, dey cavab verdi. Bu dustaq arabalar hl shr almamdan Bisetrdn yola dmd, Fonteneblonu knarda buraxaraq, Mana gedirdi: kral onda Fontenebloda idi. Fonteneblonu knarda buraxmaq bu ar

yolu -drd gn uzadacaqd: lakin lahzrt kraln bu dhtli eylri grmmsi n, mlum eydir ki, dustaqlara veriln zab bir ne gn d uzatmaq olard. Jan Valjan ox pis halda evin qaytd. Bel bir ey rast glmk adama vurulan zrby brabrdir, bunun buraxd xatir sarsntya oxayrd. Jan Valjan Kozetta il Babil ksin qaytdqdan sonra grdklri ey haqqnda Kozettann daha sual verdiyini eitmdi, blk d, o, hddindn artq dncy daldndan, hal pis olduundan Kozetta sual vers d baa dmmidi. Ancaq axam Kozetta yatmaa gednd Jan Valjan bel bir ey eitdi - Kozetta z-z il danrm kimi astadan deyirdi: Ah, ilahi, mn el glir ki, bu adamlardan birin rast glsydim, el onu yaxndan grdym n barm atlard! Xobxtlikdn, bu mum gnn shri Parisd, rsmi bir tntn mnasibti il nlik tkil edildi. Mars lnd parad, Senada qayqlarn krkl qlnclama oyunu, Yelisey lnd tamaa, Ulduz meydannda feyerverk, hr yerd illuminasiya oldu. Jan Valjan Kozettann fikrindn dnnki xatirlri datmaq, onun gzlri nnd canlanan o dhtli eylri btn Parisi bryn nlik kmki il prdlmk n qz adtinin ksin olaraq bu nliy apard. nliy rvnq vern parad, tbii ki, mundirlri yerindn oynatd, Jan Valjan da milli qvardiya mundirini geydi: bu zaman o tutqun kild, thlkdn qab gizlnn adam duyusunu keirirdi. Hr nec olsa, gzinti n qoyduu mqsd o, deysn, atmd. Kozetta atasnn szndn xmama z n qanun hesab edirdi: o, gncliy xas olan yngl v tbii bir sevincl bu tklif raz oldu; bunu da qeyd etmk lazmdr ki, Kozetta n hr tamaa yeni bir eydi: o, xalq gzintisi deyiln bu mumi nliyi ox da etinaszlq gstrmdi. Bu qayda il Jan Valjan tsvvr ed bilrdi ki, o z mqsdin atmdr, Kozettann hafizsind dnnki rzaltin he izi d qalmamdr. Onlar bir ne gndn sonra, shra baa baxan artrmaya xdlar; gnn parlaq i trafa yaylmd; artrmaya xmaqla Jan Valjan z n qoyduu qayda-qanunu, Kozetta is z otanda oturmaq vrdiini yen d pozmudu; Kozettaya bu vrdii duyduu kdr alamd. Kozetta bir para seyrk buludla rtlm ulduz kimi penara, bu shr geyimin brnrk, qocann qabanda durmudu, marqarita iyinin yarpaqlarn qoparb atrd; yuxudan durduqdan sonra onun z hray idi; stn gn i dmd; bu geymind o, fsunkar grnrd; Jan Valjan riqqtli bir nzrl ona baxrd, Kozetta ikl sevir, sevmir falna baxma bilmirdi, ax bunu ona kim yrd bilrdi? O, iyin yarpaqlarn msumcasna, qeyriuru olaraq qoparrd; o bilmirdi ki, marqaritann yarpaqlarn qopartmaq ryini ab gstrmk demkdir. Malxulya adlanan, hm d glmsyn drdnc qratsiya olsayd, Kozetta bu qratsiyaya bnzrdi. iyin yarpaqlarn qoparan zrif, a barmaqlar Jal Valjan sehrlmidi; bu qz bryn hal iind riyrk, o, hr eyi unutmudu. Onlarn yannda, kolluqda birbitdn quu cikkildyirdi. Xrdaca a buludlar gy znd el hvsl szrd ki, el bil azadla indic xmdlar. Kozetta fikrini bir nqty toplayaraq hl d iyin yarpaqlarn qoparrd; sanki, o nyins arzusu il xyala dalmd, yqin ki, onun xyal fsunkar bir xyald. Birdn o, qu quu zrifliyi il ban ar-ar evirrk sorudu: Ata, bu katorqa deyiln ey ndir?

BRNC FSL. Yara bayrda, saalma irid. Bu qayda il onlarn hyatna gn-gndn qaranlq krd. ndi onlarn birc ylncsi qalmd: bu da aclara ork, soyuqdan ziyyt knlr paltar vermkdi; vaxt il onlar n bu, bir xobxtlikdi. Jan Valjanla Kozetta, yoxsullara dyrkn z qlblrind kemid olan smimi yaxnlqdan nyins yenidn canlandn hiss edirdilr.

Bzn hava yax olanda, onlar ziyyt kn bir ox adamn vziyytini ynglldirnd, bir ox uaa paltar vernd, onlar sevindirnd Kozetta o axam bir qdr n olurdu. Jondretin d otana onlar hyatlarnn bu dvrnd getmidilr. Jan Valjan Jondretin otana gedn gnn shri, z evin, hmiki kimi, sakit qaytd; ancaq onun sol qolunda byk bir yara vard; yara brk qzarb imidi, el bil ki, qolunun o yeri yanmd. Jan Valjan bunun sbbini aydn sylmdi. Bu yaradan o, bir ay titryib qzdrd, evdn xmad. Hkim d getmk istmirdi. Kozetta ox tkid ednd o deyirdi: Mal hkimini ar. Kozetta onun yarasn shr-axam ab-balayrd, bunu o el bir ilahi msumluqla edirdi, atasna kmk ed bildiyindn onun znd el bir mlkcsin xobxtlik ifad olunurdu ki, Jan Valjan z qlbind yen d vvlki frhin doduunu, qorxu v tviinin dalb getdiyini hiss edirdi. Kozettaya baxaraq, dn-dn deyirdi: Ey knl saaldan yara! Ey knl saaldan xstlik! Jan Valjan xst olanda Kozetta z evini trk etdi, yen d kiik fligel, dal hyt xouna gldi. O az qala btn gn Jan Valjann yannda olurdu, onun sediyi v oxu da syaht aid olan kitablar ona oxuyard. Jan Valjann xobxtliyi yenidn qol-qanad aaraq, gzl bir iq sard. ndi daha Lksemburq ba, namlum cavan srsri, Kozettann soyumas btn bu buludlar onun qlbini brmrd. O htta z-zn dedi: Bu eylri mn zmdn uydurmuam. Mn qoca srsmm! Jan Valjan el xobxt idi ki, he gzlnilmdiyi halda Jondretin daxmasnda Tenardyenin ailsin rast glmsi, bu dhtli tsadf, blk d, onu he narahat etmyirdi. O siviib aradan xa bilmidi, onun izini tapa bilmzdilr. Baqalar onun nyin grkdi! O, bdbxtlri xatrlasa da, onlara ancaq yaz gldiyi n xatrlayrd. Jan Valjan dnrk, z-zn deyirdi: ndi onlar dustaqxanadadrlar, mn daha ziyan yetir bilmzlr, ancaq bu ail n miskin, n bdbxt aildir! Men qarovulxanasnda grdklri o mnfur xyallara glinc Kozetta daha o bard shbt salmrd. Monastrda Mextild adl bir monax qadn Kozettaya musiqi yrdirdi. Kozettann ssi birbitdn quunun ssin oxayrd, ancaq bu ss ruh verilmidi. Kozetta arabir axamlar yaralnn otanda qmgin nmlr oxuyard. Bu nmlr Jan Valjann ryini aard. Yaz girdi. lin bu vaxtnda onlarn ba ox gzl olurdu. Bir gn Jan Valjan Kozettaya dedi: Sn he gedib bada gzmirsn, get gz. Kozetta da dedi: Yax, ata, gedib gzrm. Kozetta onun arzusuna ml edrk, yen d bada gzmy balad; ox vaxt da tk olard, nki Jan Valjan baa getmzdi, yqin, barmaqlq arasndan grn bilcyindn qorxurdu. Jan Valjann yaras hm onun znn, hm d Kozettann fikrin baqa bir istiqamt verdi. Kozetta atasnn get-ged yaxladn, yarasnn saaldn, zn xobxt hiss etdiyini grr, ryi sakitlirdi, lakin bu sakitlik el tbii, el gizlin bir kild ml gldi ki, o z bunu duymurdu. Bir d ki, mart ay idi, gnlr get-ged uzanrd, q gedirdi; q da gednd hmi z il bizim drdimizdn, kdrimizdn bir ey aparr. Sonra yazn n gzl ay olan aprel ay girdi: o, shr fqi kimi travtli, uaqlq a kimi n, yeni doulan aa kimi bzn bir az alaan olur. Tbit aprel aynda fsunkar, titrk bir iqla dolu olur: gydn, buludlardan, aaclardan, mnlrdn, gllrdn salan bu iq birbaa insan qlbin axr. Kozetta hl ox cavan olduundan bu ayn frhini duymaya bilmzdi: aprel z ona oxayrd. Kozettaya qm-qss gtirn fikirlr yox olub getdi, bunun nec yox olduunu o z d he duymad. Zirzmi parlaq gnorta gni il iqland kimi kdr km rklr d yazda el iqlanr. Kozetta daha vvlki kimi qmgin olmurdu; bu aydn grnrd, lakin o buna hmiyyt vermirdi. Shr saat doqquz radlrind, yemkdn sonra atasn on be dqiqliy baa apara bilirdi: Jan Valjann yaral qolundan tutaraq, artrmann qabanda gnn altnda gziirdilr; bu zaman o, he z duymadan, tez-tez glr, zn xobxt hiss edrdi. Jan Valjan byk bir frhl Kozettaya baxar, onun yen d travtlndiyini, yanaqlarnn qzardn grb, ryi sakit olard. O dn-dn astadan deyrdi:

 Ey knl saaldan yara! z ryind Tenardyey tkkr edrdi. Qolunun yaras saalan kimi o, yen d tkbana axam gzintilrin balad. Lakin axamlar adam Parisin az hali yaayan civarnda yalqz gz, onun bana bir hadis glmy bu he alasan ey deyil. KNC FSL Plutarx xala tinlik kmdn bir hadisni izah edir Axam olurdu; Qavroun yemy he bir eyi yox idi; yadna dd ki, dnn d nahar etmmidir; bu, onun he xouna glmdi. Bu qrara gldi ki, gedib zn yemk tapsn, buna gr d Salpetriyerdn o trfd, bo yerlr getdi, ancaq orada bir ey tapmaa mid yeri vard. O yerd ki, he ks yoxdur, orada bir ey tapmaq olur. O glib bir qsby atd: ona el gldi ki, bu, Austerlits kndidir. Bir gn o burada gznd khn bir ba, bada da bir qoca il bir qar, bir d babat bir alma aac grmd. Aacn yannda meyv saxlamaq n qutuyaoxar iri bir ey vard, az da kip rtlmmidi, oradan alma xartmaq olard. Alma axam yemyi idi, alma hyatd. Alma Admi mhv etmidi, amma Qavrou xilas ed bilrdi. Xrdaca, bo, dmsiz bir knin aya glib baa xrd, ev olmadndan knin bu yerini kol basmd, ba kdn hasar ayrrd. Qavro bu baa sar getdi, balaca kni tapd, alma aacn tand, arxayn oldu ki, meyv qutusu yerinddir, hasar diqqtl gzdn keirtdi; hasar onun lind n idi ki, bir anda stndn aard. Qa qaralrd, kd he ks yox idi, ox mnasib bir vaxtd. Qavro hcuma kemk istyirdi ki, birdn dayand. Bada danan vard. Qavro hasarn deiyindn baa baxd. Hasarn o trfind, ondan iki addm knarda, hasar kemk istdiyi yerin lap qabanda oturaca vz edn bir da vard. Dan stnd ban sahibi qoca bir kii oturmudu, onun da qabanda bir qar durmudu, qar acql-acql deyinirdi. Qavro qulaq asmaa balad; o bel eyin yax olmadn nzr almazd. Qar dedi: Cnab Mabef! Qavro: Mabef! dey fikirldi. Bu lap glmlidir! Qoca trpnmdi. Qar tkrar etdi: Cnab Mabef! Qoca ban qaldrmadan sorudu: Plutarx xala, n sznz var? Qavro: Plutarx xala! dey dnd, bu, lap glmli oldu! Plutarx xala danmaa balad, qoca onunla shbt elmy mcbur oldu. Ev yiysi narazdr. Niy? Biz ona doqquz ayn kiraysini borcluyuq. aydan sonra biz ona on iki ayn kiraysini borclu olacaq. O deyir ki, sizi evdn xardaram. xartsn da. Trvzi pulunu istyir. Bundan baqa, birc qucaq da odun qalmayb. Qda n yandracaqsnz? Odunumuz he yoxdur. Gn ki var. Qssab daha nisy t vermir. Bu lap yerin db. ti yax hzm ely bilmirm. t mn ox arlq elyir. Nahara bs sfry n gtirim? rk. rki haqq-hesabn istyir, deyir ki, pulunuz yoxdur, onda rk d olmayacaq.

 Olmasn da. Onda bs n yeycksiniz? Almamz var. Aa, ax pulsuz yaamaq olmaz. Mnim pulum yoxdur. Qar getdi, qoca tk qald. O, fikr getdi. Qavro da fikirlirdi. Hava lap qaralrd. Qavro hasar ab baa kemk vzin hasarn dibind oturdu, onun fikr getmsinin birinci nticsi bu oldu. Kolun budaqlar aa trfind bir az seyrk idi. Qavro birdn z-zn dedi: Bir bax, bura lap xalis yataqdr ki! zn kolun dibin verrk, bzb oturdu. Onun kryi az qalrd ki, Mabef babann oturacana toxunsun. O, qocann nfs aldn eidirdi. Sonra o, nahar elmk vzin yatmaq istdi. Piik ayq yatr. Qavro mrgly-mrgly d keik kirdi. Ala-qaranla brnn boz gydn yer a iq dmd, k iki sra qara kollar arasnda bozumtul zolaq kimi grnrd. Birdn bu bozumtul zolaq iind iki adamn qaralts grnd. Onlardan biri qabaqda gedirdi, o birisi bir az daldan glirdi. Qavro astadan dedi: Budur, iki adam da glir. Birinci qaralt qoca, donqar, fikirli bir burjuya oxayrd; o, ox sad geyinmidi, qoca adamlar kimi yava-yava yeriyirdi; grnr, o, ulduzlu gy altnda gzmy xmd. O birisi qng, biimli, nazik, ycam bir adamd. O, z addmn birincinin addmlarna uydura-uydura qsdn yava gedirdi; lakin onun bu asta yeriind eviklik v cldlik hiss olunurdu. Onda yrtclq v adam narahat edn bir ey vard, eyni zamanda, onun btn simas, o zamann ifadsinc moda adam olduunu gstrirdi. O, gzl bir lyapa qoymudu; belin mtnasib qara srtuk geymidi; srtuk hm yax, hm d, yqin ki, gzl mahuddan tikilmidi. Ban el tutmudu ki, bunda qvvt v zriflik duyulurdu; alaqaranlqda yandan onun solun z grnrd: bu, ox cavan bir adam z idi; aznda qzlgl tutmudu. Qavro ikinci qaraltn yax tanyrd: o, Monparnas idi. Birinci qaraltya glinc, onun haqqnda ancaq bir ey demk olard: sir-siftdn xotbitli, qoca bar adama oxayrd. Qavro el o saat gzlrini onlara zilldi. Bu iki adamdan birinin o birisi haqqnda, grnr, baqa niyyti vard. Qavro sonra nlr olacan lap yax gr bilrdi. Onun yata bunun n ox lverili idi, he ks d onu grmrd. Monparnas bel bir vaxtda, bel bir yerd ova xmd: bundan he d yax bir ey gzlmk olmazd. Qavroun qocaya yaz gldi. O n etsin? qarsnm? Bu bir gcszn baqa bir gcsz kmk etmsi idi! Monparnas buna ancaq glrdi! Qavro lap yax bilirdi ki, bu on skkiz yal yrtc, quldur bir anda hm qocann, hm d onun hdsindn gl bilr. Qavro hl d fikirlirdi ki, hcum ba verdi: bu, hm qfildn, hm d alaqcasna hcum idi. Plngin marala, hrmyin mily olan hcumu kimi bir hcum! Monparnas birdn azndak gl atb qocann stn atld, onun yaxasndan tutub sxd. Qavro rmaqdan zn gcl saxlaya bildi. Bir an sonra bu iki adamdan biri o birisinin altnda grnd; altda qalan adam xrldayrd, rpnrd, stdki adam da kimi dizi il onun sinsindn basrd. Ancaq msl Qavroun gzldiyi kimi olmad: yer baslan Monparnas idi, qalib gln qoca idi. Bu hadis Qavroun olduu yerdn bir ne addm knarda ba verirdi. Monparnas hcum ednd qoca zn ayaq st saxlaya bildi, endiriln zrby el dhtli zrblrl cavab verdi ki, hcum ednl hcum ediln bir anda rollarn dyidi. Qavro z-zn dedi: Brkallah qoca! zn saxlaya bilmyib l vurdu. Ancaq onun alq ssi eidilmdi. Bu ss balar mbarizy qaran, tvy-tvy nfs alan, bir-birin ar zrblr endirn iki adamn qulana atmad.

Nhayt, sakitlik oldu. Monparnas daha mqavimt gstrmirdi. Qavro fikirldi: Yoxsa qoca onun iini bitirdi?! Qoca birc klm d danmad, bir df d rmad. Sonra o bdnini dikldib Monparnasa dedi: Qalx! Qavro bu sz eitdi. Monparnas ayaa qalxd, lakin qoca onu ldn buraxmad. Monparnasn sifti kzd tutulmu canavar kimi, miskin v acql idi. Qavro diqqtl baxr, diqqtl qulaq asrd. O, lap rkdn ylnirdi. Bu qayda il o, dorudan da, narahat olan bir tamaa kimi z mkafatn almd. O, bel bir danq eitdi - qaranlqda bu danq facian halda sslnirdi. Qoca soruur, Monparnas cavab verirdi. Ne yan var? On doqquz. Sn gclsn, salamsan. Niy ilmirsn? lmk adam darxdran eydir. Bs n il mulsan? Avaralqla. Ciddi dan. Snin n bir i dzltmk olarm? Sn n olmaq istrdin? Oru. Onlar susdu. El bil ki, qoca drin fikr getdi. O trpnmirdi, ancaq Monparnas da lindn buraxmrd. Bu cavan quldur hm qvvtli, hm d diribad, o, tly dm heyvan kimi arabir cld hrktlr edirdi; rpnrd, badalaq vururdu, btn bdni il lnca qvrlrd, qocann lindn xmaq istyirdi. Qoca, sanki, bu eylri grmrd, amiran sakitlikl, yenilmz bir qvvtl onun iki lini bir lind tutub durmudu. O, bir ne dqiq fikirldi, sonra Monparnasa diqqtl baxd, onlar bryn qaranlq iind, tntnli bir nitq sylyirmi kimi, ssini bir az ucaldaraq, sz balad; Qavro Monparnasa deyiln szlr axra kimi qulaq asd, bunun birc klmsini d buraxmad. Qoca deyirdi: Bala, sn z tnblliyin zndn n ar bir hyata qdm qoyursan. Sn zn avara deyirsn? lmy hazr ol! Dhtli bir man var, sn onu grmsnmi? Ona prokat dzgah deyirlr. Adam grk ondan zn gzlsin: o, qanin v hiylgrdir. O man adamn tyindn bir balaca tutdumu, adam tamam kib aparr. Avaralq da buna oxar bir eydir. N qdr ki, hl vaxt var, dayan, zn xilas et! Yoxsa iin bitdi! Gzn ab yumunca bir d grcksn, mann dilrin dmsn. El ki, tyin mann azna dd, daha hr eydn midini ks. bala, tnbl! Dincldiyin bsdir! myin dmir li sni tutmudur. Sn istmirsn ki, dolanmaq n pul qazanasan, z iini grsn, z vzifni yerin yetirsn? Baqalar kimi yaamaq sni darxdrr? Msl beldir! Sn baqa cr yaayacaqsan! qanundur; kim ki, ona darxdrc bir ey kimi baxr, ondan qar, sonra i onun n ar cza olacaq. Sn zhmtke olmaq istmirsn, onda qul olacaqsan. Zhmt bizi ldn buraxrsa da, ancaq ona gr buraxr ki, sonra yen d tutsun, ancaq bu df baqa cr tutsun; sn onun dostu olmaq istmirsn, onda qulu olacaqsan. Sn dzgnlkl ilyib yorulmaq istmirsn, onda chnnmdki gnahkar bnd kimi tr tkcksn! Baqalar oxuyanda, sn xrldayacaqsan. Sn uzaqdan, aadan baxb baqalarnn ildiyini grcksn, amma sn el glck ki, onlar dinclirlr. kini, biini, matros, dmiri sn cnntd xo gnlr keirn xobxt adam kimi iq iind grnck. Zindan gr nec iq sar! Kotann dstsindn tutmaq, yer kmk, drz balamaq n frhli idir! ay gmisinin klk altnda srbst olmas onun n bayramdr! Amma sn, tnbl, klng vur, ll, hrkt el! z boyunduruunda srn, nki sn artq n ar qoquda ykl bir heyvan olmusan! He bir i grmmk bu, snin mqsdinmi? Bel ey olar?! Grk yorunluq hiss olunmadan birc hft d, birc gn d, birc saat da kemsin! Sonra bir ey qaldrmaq snin n zab olacaq. Hr dqiq zllrini sarsdacaq. O ey ki,

baqalar n qu tk kimi yngl olacaq, snin n qaya paras kimi ar olacaq. n adi eylr sn dik yoxu kim grnck. Hyat snin n dhtli bir ey olacaq. Gzmk, hrkt etmk, nfs almaq n ar i imi! Sn el glck ki, ciyrlrin yz girvnkdir. Buradanm kemk, ya oradanm bu, snin n tin hll ediln bir msl olacaq. Hr bir adam evdn xmaq istynd qapn ar, ky xr. Amma snin n evdn xmaq divar demk demkdir. Ky xmaq n, adtn, n edirlr? Pillknl enirlr; amma sn dkalarn lklycksn, lknlri bir-birin dynlyib kndir edcksn, sonra pncrdn xacaqsan, bu kndirl drin uurum kimi hndr bir yerdn encksn, z d bu, nec olacaq, yada, tufanda, iddtli klkd olacaq; kndir ox qsa olsa enmk n snin ancaq bir imkann qalacaq zn aa atmaq! zn nec gldi aa atacaqsan, ya da yanmaq thlksi altnda bacadan xmal olacaqsan, yainki batmaq thlksi altnda ayaqyolu kanallarnn ii il srncksn. Mn hl deiklri, dalar, suvaqlar demirm: bu deiklri grk gizldsn, bu dalar grk gnd iyirmi df xarasan, sonra yen d yerin qoyasan, suvaqlar grk z dyind gizldsn. Tutaq ki, snin qabanda qfl var. hr adamnn qfl amaq n aar olur, bunu usta dzldir. Amma snin aarn yoxdur. Sn qfl amaq istsn mcbur olacaqsan ki, dhtli, hm d qrib bir ey dzldsn. ki su pulu gtrb ortasndan kscksn, iki lvh edcksn. Hans altl? Bunu zn ixtira edcksn, bu, snin z iindir. Sonra lvhlrin iini ovacaqsan, ancaq alacaqsan onlarn bayr trfi xarab olmasn. Sonra lvhlri vintl el dzldcksn ki, onlar, qutu il qapa kimi, az-aza qoyub balayanda kip olsun. Bu qayda il bu pulu ayr puldan ayrmaq mmkn olmayacaq. Nzartilr n bu, ancaq iki su puldur, ax onlar hmi sn gz qoyacaqlar amma snin n balaca bir qutudur. Sn onda n gizldcksn? Xrdaca bir polad paras; saat yay; bu yay sn di-di elycksn. O da miar olacaq. Sancaq uzunluqda olan, snin pulunun iind gizldiln bu xrdaca miarla sn kilid dilini, cftni, qapya vurulan qfl, pncrdki dmiri, ayandak dmir halqan miarlayacaqsan. Bu qrib, bu ntiq alti hazrladqdan, snt almind bel bir mcz, bel bir diribalq, bacarq, sbr gstrdikdn sonra snin ixtira etdiyin eyin st alsa, bunun qabanda mkafatn n olacaq? Karser! Bax, bu, snin glcyin. Tnbllik, kef bu ki drin bir girdabdr! He bir i grmmk bu, insan uuruma aparan qrardr, sn bunu bilirsnmi? siz-pesiz cmiyytin hesabna yaamaq! He bir xeyir vermmk, yni zrrli olmaq! Bu ki birba yoxsulluq girdabna aparr! Vay o adamn halna ki, mftxor olmaq istyir! Bel adam iyrnc bir qurd olur. H, sn ilmyi xolamrsan? Snin ancaq bir fikrin var: yax yemk, yax imk, yax yatmaq, elmi? Bel olduqda sn ancaq su icksn, qara rk yeycksn, quru taxta stnd, qol-qna vurulan dmir zncirlrl bir yerd yatacaqsan, geclr bu zncirlrin soyuunu hiss edcksn! Sn bu zncirlri qracaqsan, qaacaqsan? ox gzl. Sn qarn stnd kollar arasnda srncksn, me heyvanlar kimi ot-ncr yeycksn. Sonra sni tutacaqlar. Sni yeralt hbsxanaya salacaqlar, sn illrl orada qalacaqsan, sni divara zncirlycklr, su imk n qaranlqda linl su qabn axtaracaqsan, ox pis hbsxana ryi gmircksn, el rk ki, he n d ona yaxn durmaz; paxla yeycksn, el paxla ki, sndn qabaq onu qurd yemidir. Zirzmid yaayan mrymqurdu olacaqsan. Ay bdbxt bala, zn yazn glsin; ax sn hl cavansan; ana qucanda yatdndan he iyirmi il d kemmidir, yqin, hl anan da sadr! Sn and verirm, mnim szm qulaq as! Sn istyirsn ki, zrif qara mahuddan paltar geysn, ayanda lak tufli olsun, san burmalanm olsun, sn istyirsn ki, sana tirli ya vurasan, qadnlarn xouna glsn, qng olasan, elmi? Amma snin san tmiz qrxacaqlar, ynin qrmz kurtka, ayana taxta ayaqqab geydircklr. Sn istyirsn zk taxasan, amma snin boynuna dmir buxov vuracaqlar. Arvada baxsan, sni ktklycklr. Hbsxanaya sn iyirmi yanda cavan gircksn, amma oradan lli yanda qoca xacaqsan. Sn ora girnd qrmz yanaql, travtli, parlaq gzl, qng dili, gzl sal bir gnc olacaqsan, amma oradan xanda beli bklm, z qrm, dii tklm, sa aarm, taqtdn dm, dhtli bir qoca olacaqsan! Ey mnim yazq balam, sn pis yoldasan, avaralq sn pis mslhtlr verir! n ar i ourluqdur! nan mn, tnbllik deyiln bu zabl ii z zrin gtrm! Dlduz

olmaq asan i deyil. Dz adam olmaq ondan ox-ox asandr. ndi get, mnim dediklrim haqqnda fikirl! Yax, sn mndn n istyirsn? Mnim pul kism sn lazmdr? Al, gtr. Qoca Monparnas buraxd, pul kissini onun lin qoydu. Monparnas el o saat kisnin arln lind yoxlad, adt etdiyi ehtiyatkarlqla onu ourlanm kimi astaca srtukunun dal cibin qoydu. Qoca kisni ona verdikdn sonra dnd, yen d sakit-sakit gzmy balad. Monparnas mzldayaraq dedi: Axmaq! Bu xotbitli qoca kim idi? Oxucular, he bhsiz, onun kim olduunu baa dmlr. Monparnas qocann get-ged qaranlqda gzdn itdiyin dilxor halda baxrd. Bu i dqiqlri onun n uursuz dqiqlr oldu. Qoa uzaqladqca Qavro yaxnlard. Qavro p-p hasara baxaraq, grd ki, Mabef baba, grnr, yuxuya getmi, hl d oturacaqda oturmudur. Kolun arasndan xb, srn-srn, yava-yava Monparnasa sar getdi. Monparnas dal ona sar durmudu. Qavro qaranlqda grnmrd; o sssizc Monparnasa yaxnlad, lini sulluca onun zrif, qara srtukunun dal cibin salb pul kissini xartd, sonra qaranlqda srnn koramal kimi yen d srn-srn geri qaytd. Monparnasn ehtiyatl olmaa he bir sas yox idi, hm d mrnd birinci df idi ki, fikr getmidi, buna gr d he bir ey duymad. Qavro Mabef baba oturan yer gldi, pul kissini prin stndn baa atb var gc il qamaa balad. Pul kissi Mabef babann aya stn dd. Bu, onu yuxudan oyatd. O yilib dn eyi gtrd, he bir ey baa dmdi, onu ad. Bu iki gzl bir kis idi: kisnin bir gznd bir az xrda pul, o biri gznd alt qzl var idi. Cnab Mabef lap zn itirdi, kisni Plutarx xalann yanna apard. Plutarx xala dedi: Bu, gydn db.

BRNC FSL. Qla laqdar olan tklik. Kozettann drdi drd-be ay bundan vvl ox ar, ox iddtli olduu halda, indi he z d sbbini bilmdn yava-yava yngllirdi. Tbit, bahar, gnclik, ata mhbbti, qularn, iklrin nliyi bu gnc, bu msum qlb unutqanlabnzr bir eyin gn-gndn, yavayava, damla-damla nfuz etmsin sbb oldu. Onun qlbindki od, dorudanm, snrd, ya o gllmi rtlrd? Hr halda, vvllr onu yandran, ona zab vern eyi o, ox az duyurdu. Bir gn Marius onun yadna dd, o, z-zn dedi: N qribdir, mn daha onu dnmrm. El o hft, ban dmir barmaql yanndan kend ox qng mundirli, ar kimi incbelli, qz yanaql, kbl, sarnsal, mavi, dmbrgzl, boluq v hyaszlq ifad olunan gzl girdzl, la kiverli cavan bir ulan zabiti grd; onun belind qlnc, aznda siqar var idi; o qtiyyn Mariusa oxamrd. Kozetta el gman etdi ki, bu, yqin, Babil ksindki qlada yerln polkun zabitlrindndir. Ertsi gn Kozetta onu yen d grd. Zabitin n vaxt gldiyini yadnda saxlad. Bu gndn etibarn Kozetta hr gn onun buradan keib getdiyini grrd - bu ancaq bir tsadfdm?

Zabitin yoldalar bel bir ey grmd: bu sahibsiz bada, rokoko slubunda olan pasl barmaqlqlar ardnda, o qng leytenant buradan kend hmi ox sevimli bir qz olur. Bu leytenant oxucularn tand Teodl Jilnorman idi. Onlar leytenanta deyirdilr: Bura bax, burada krp bir qz var, sn ox hsrtl baxr, ona bir diqqt yetir! Ulan da onlara bel cavab verirdi: El bir bu qalb! Mn baxan qzlarn hamsna durub mn diqqt yetircymmi! Bu el bir vaxta tsadf edirdi ki, Marius bu zaman, dorudan da, mhv olmaa yaxnlard; o dn-dn z-zn deyirdi: lmmidn vvl onu birc df d grydim! Onun arzusu yerin yetsydi v o, Kozettan ulana baxan grsydi, he bir sz sylmdn bar atlard. Burada mqssir kimdi? He ks. Marius o adamlardand ki, drd batanda daha onun iindn xa bilmir, amma Kozetta drd batsa da, zb knara xan adamlardand. Bundan baqa, Kozetta xyal almin dalan, bal-bana buraxlan bir qzn keirtdiyi thlkli bir dvr, faci il qurtara biln vziyyti keirirdi: bu zaman tk yaayan cavan qzn qlbi tsadfdn asl olaraq ya mrmr stunlarn kapitelin, ya da meyxana diryin sarmaan tnk zolarna oxayr. Bu tez tb ken hlledici dvr btn yetim qzlar n istr kasb olsun, istr dvltli thlklidir, nki var-dvlt qzn z n pis adam semsin mane olmur: ali cmiyytd d qz zn tay olmayan adama r gedir; evlnmk iind qzla olann bir-birin tay olmamas mslsi, slind, rklrin bir-birin tay olmamas mslsidir. Ad-san, anhrti, var-dvlti olmayan cavan bir olan byk hisslr, byk ideallar mbdini z zrind saxlayan mrmr stun ola bilr, lakin, dvltli, xudbin, tmizlnmi kmlri, bzkli szlri il fxr edn kbar bir adam - gr onun zahirin deyil, daxilin baxlsa, onun daxilin d ancaq arvad baxa bilr aydn olar ki, o, aznlq, alaqlq, srxoluq ehtiraslarna tutulmu tamamil bo, rzil bir xsiyytdir, xalis meyxana diryidir. Kozettann qlbind nlr gizlnmidi? Sakitlmi, ya yuxuya dalm ehtirasm, qanadlanan sevgimi, ffaf, parlaq, lakin myyn drinlikd dumanlanm qaranlq bir eymi? Bu qlbin sthind qng zabitin surti ks olunurdu. Lakin bu qlbin drinliyind, lap drinliyind bir xatir vardm? Blk d, vard. Kozetta bunu bilmirdi. Birdn qrib bir hadis ba verdi. KNC FSL. Kozettann qorxular. Aprelin birinci yarsnda Jan Valjan harasa getdi. Onun bzn evdn getdiyi oxuculara mlumdur. O n oxu bir gnly, ya iki gnly gedirdi. O hara gedirdi? Bunu he ks, htta Kozetta da bilmirdi. Ancaq bir df Kozetta Jan Valjann mindiyi fiakrda onu bo bir dalana qdr trd; dalann tinind Odun dalan szlri yazlmd. Jan Valjan orada fiakrdan dd, Kozetta el hmin fiakrda Babil ksin, z evlrin qaytd. Jan Valjan, adtn, evd pul olmayanda bel kiik syahtlr xard. Demli, Jan Valjan evd yox idi. O gednd demidi: Mn gndn sonra qaydacaam. Kozetta axam qonaq otanda tk idi. ylnmk n fisqarmoniyan ad, ala-ala oxumaa balad. O Evriantdan Ovular med azd! xorunu oxuyurdu; bu, blk d, btn musiqi srlrinin n yaxs idi. Oxuyub qurtarandan sonra fikr getdi. Birdn bada kimins ayaq ssi eidildi. Badak onun atas ola bilmzdi, o burada deyildi. Tusen d ola bilmzdi, o yatmd. Axam saat on idi. Kozetta qonaq otann pncrsin yaxnlad, qulan pncrnin i trfdn rtln taxta qapsna qoydu. Ona el gldi ki, bu kii addmlarnn ssidir - o adam kim is ox ehtiyatla gzirdi. O tez ikinci mrtby qalxb, z otana girdi, pncr qapsndak nfsliyi ab baa baxd. Bdirlnmi ay grnrd. Hava el iqd ki, deyirdin lap gndzdr.

Bada he ks yox idi. Kozetta pncrni ad. Badan ss glmirdi. Ky baxd, k hmiki kimi bombodu. Kozetta el znn etdi ki, yanlmdr, grnr, onun qulana ss glmidi. Bu, Veberin gzl v qmgin xorunun yaratd hallsinasiya idi; bu xor insann gzlri nnd drin, hm d qorxunc, sirli girdablar ar, adamn qarsnda, klkdn sn qaln me kimi titryir, bu xorda alaqaranlqda tls-tls yeriyn, gzdn itn ovularn aya altnda quru budaqlarn xlts eidilir. Kozetta daha bu bard dnmdi. Bunu da demk lazmdr ki, Kozetta z tbiti etibar il qorxaq deyildi. Onun damarlarnda qara camaata mnsub olan, srgzt axtaran ayaqyaln bir qadnn qan vard. Unutmamal ki, o gyrindn daha artq toraaya oxayrd. Onun xasiyytinin sasn adamayovumazlq v csart tkil edirdi. Ertsi gn qa qaralanda o, bada gzirdi, dumanl fikirlr onu mul etmidi; lakin hrdn ona el glirdi ki, el bil, dnnki kimi lap aydnca bir ss eidir, el bil, ondan azca knarda, aaclarn altnda, qaranlqda bir adam gzirdi. Ancaq o dnrk, bel bir nticy gldi: yralana-yralana bir-birin dyn iki budan xlts kimi he bir ey ot stnd yeriyn adamn ayaq ssini xatrlatmr, buna gr d qorxmad. Buras da var ki, o he bir ey grmrd. Kozetta fzlln iindn xd; artrmaya atmaq n o ancaq xrdaca, yal bir mndn kemli idi. Ev sar gednd ay arxa trfdn olduu n onun klgsi bu yal mn dd. Kozetta diksinrk dayand. Otun stnd onun klgsi il yana ay inda baqa bir klg d vard - bu lap aydn grnrd; bu gird lyapal klg onu daha artq qorxutmu, dht gtirmidi. El bil ki, bu kolun qranda, Kozettadan iki- addm knarda duran bir adamn klgsi idi. Bir ne an o n dana bildi, n ra bildi, n adam ara bildi, n qmldana bildi, n d ban evir bildi. Nhayt, o, zn l ald, qti bir hrktl geri baxd. He ks yox idi. Yer baxd. Klg yox olmudu. Yen d kola sar qaytd, btn knc-buca csartl gzdn keirtdi, dmir barmaqla kimi getdi, he bir ey tapmad. Onun btn bdni buzlad. Yoxsa bu da hallsinasiyadr? Bu ola bilrmi? ki gn dalbadal? Bir df olsayd, yen drd yar idi, bu ikinci n demkdi? Xsusil onu tvi salan bir ey idi - bu klg, he bhsiz, xyal deyildir. Gz grnn xyallar he d bana lyapa qoymur. Ertsi gn Jan Valjan qaytd. Kozetta qulana ss gldiyini, gzn klg grndyn ona dand. O gzlyirdi ki, atas onu sakitldirck, iyinlrini sxaraq deyckdir: Sn xrdaca bir sfeh qzsan! Lakin o, fikr getdi. Burada ns var, - dedi. O bir bhan il Kozettan otaqda qoyub, baa getdi. Bu zaman Kozetta grdu ki, Jan Valjan ox diqqtl barmaqla baxr. Kozetta gec yuxudan ayld; bu df o, artrmann qabanda, onun pncrsi altnda kimins gzdiyini lap aydnca eitdi. Yyrb pncrnin nfsliyini ad. Dorudan da, bada bir adam gzirdi, lind d iri bir aac vard. armaq istyirdi ki, birdn ay bu adamn zn yandan iqlandrd. O, Kozettann atas idi. Kozetta yen d yatana girdi, fikirlrk z-zn dedi: O yaman tvi db! Jan Valjan o gecni bada keirtdi, sonra iki gec d bada oldu. Kozetta pncr qapsnn taxtalar arasndan onu grd. Kmikln ay nc gec gec xd, blk d, saat bir olard ki, Kozetta atasnn birdn qhqh il gldyn eitdi. Jan Valjan onu ard: Kozetta! Kozetta cld yatandan qalxd. Kapotunu geyib pncrni ad. Onun atas aada, mnin ortasnda durmudu. Mn sni oyatdm ki, sn sakit olasan. Bir bax! Budur snin grdyn gird lyapal xyal!

Jan Valjan bunu deyib, ot stn dn uzun klgni gstrdi: bu, dorudan da, gird lyapal bir adam qaraltsna ox oxayrd. Bu qonu evin taxtapuu stndn yksln st papaql dmir soba borusunun klgsi idi. Kozetta da gld, onun btn qorxulu tsvvrlri dald. O, ertsi gn atas il shr yemyi yeyrkn soba bacas xyallarnn gzdiyi bu mum ba msxr edrk glrd. Jan Valjan yen d sakitldi. Kozettaya glinc, o hl bir eyi yax ayrd etmmidir: mnd klg grdy, ya bel bir klgnin varln znn etdiyi yer soba bacasnn klgsi d bilrdimi, onda ay bu klgni sala bilck yksklikd idimi? O, z-zn soba bacasnn bel qrib bir kild hrkt etmsi barsind sual vermmidi: bu soba bacas cinayt etdiyi yerd l kecyindn qorxmudu, klgsin baxlan kimi qab gizlnmidi, nki Kozetta dnb baxan kimi klg yox olmudu Kozetta buna mindi. Buna baxmayaraq, o, tamamil sakitldi. Atasnn gstrdiyi dlil ona lap dzgn grnd, ntic etibar il, axam, ya gec kimins bada gzmsi fikri onun bandan xd. Lakin bir ne gndn sonra yen bir hadis oldu.

NC FSL. Tusenin izahat il znginlmidir. Bada, ky baxan dmir barmaqln yannda da bir oturacaq vard; aglgn aacnn budaqlar bu oturaca baa baxmaa maraq edn adamlarn nzrindn gizldirdi; lakin yoldan ken bir adam barmaqlqlar v budaqlar arasndan lini uzatsayd, onun li da oturacaa atard. Bir gn axam, el hmin aprel aynda, Jan Valjan evd olmayanda, Kozetta gn batandan sonra glib bu oturacaqda oturdu. sn srin klk budaqlar arasnda sslnirdi. Kozetta fikr getdi. He bir sbb olmadan onu kdr brd; bu, axamlarn gtirdiyi, blk d, axirt sirrinin bu zaman hiss etdirdiyi qeyri-myyn bir kdrdi. Kim bilir, blk, Fantina burada idi, bu axam qaranlnda gizlnmidi. Kozetta yerindn qalxd, ehli ot stnd gz-gz ba yava-yava dolad. O, oyaqkn malxulya yuxusuna dalsa da, z-zn dedi: Bu vaxt bada gzmk n mtlq taxta ayaqqab geymk lazmdr. Yoxsa adam soyuqlaya bilr. O, yen d oturacaa sar qaytd. Oturmaq istynd bayaqk yerind byk bir da grd - bu da, he bhsiz, bir az vvl burada yox idi. Kozetta daa baxaraq, z-zndn sorudu: Bu n olan eydir? Birdn onun alna bir fikir gldi, bu fikir onu qorxutdu: bu da z-zn bura glmmidir, bunu kim is gtirib bura qoymudur, kimins li barmaqln dmir ubuqlar arasndan bura uzanmdr. Bu df onun qorxmasna sas vardr - da gz qabanda idi. Burada daha bhy yer qalmrd. Kozetta daa he lini d toxundurmad, qab getdi, he dnb geriy d baxmad, ev girn kimi qapn kilidldi, hyt xan qapsnn cftsini vurdu, pncr taxtasn rtd. Sonra Tusendn sorudu: Atam glib? Xanm qz, hl glmyib. (Biz vvllr Tusenin dananda kkldiyini sylmidik. Qoy oxucular biz icaz versin, bunu bir daha gstrmyk. Fitri bir nqsan eynn tqlid etmk bizi iyrndirir). Jan Valjan dnmy meyil etdiyindn, axam gzintilrini xolard, ox vaxt ev xeyli gec qaydard. Kozetta szn davam edrk dedi: Tusen, siz he olmazsa baa baxan pncr taxtalarnn boltlarn yax brkidirsinizmi? Pncrlr dmir cylri taxrsnzm? lbtt, xanm qz, arxayn olun!

Tusen z iini vicdanla yerin yetirirdi. Kozetta bunu yax bils d, aadak szlri lav etmy bilmzdi: Ax bu trafda he adam olmur! Tusen onun szn qvvt verdi: Xanm qz, bunu lap doru dediniz! Adam ldrrlr, he ksin xbri d olmaz! Bizim aa da ki, geclri evd qalmr. Xanm qz, siz he eydn qorxmayn, mn btn pncrlri lap qala qaplar kimi balayram. Evdkilr d ki, ancaq arvad xeyladr. Burada adam tir-tir smyib neylsin?! Bir zn fikirl! Birdn gec vaxt kiilr adamn otana soxulub mr elyir: Sus! Sonra da balayb adamn ban kslr. Adam lmdn ox da qorxmur, ham lr, buna lac yoxdur, gec-tez ham lb gedck, ancaq bu kiilrin adama l atmasn duymaq pisdir. Bir d ki, yqin, onlarn ba kt olur! Ah, ilahi! Kozetta: Daha bsdir! dedi, hr yeri yaxca brkidin. Kozetta Tusenin uydurduu bu dhtli eylrdn daha artq qorxduundanm, ya ken hft grdy xyaln yadna dmsindnmi daha csart edib he bu szlri d dey bilmdi: Gedin bir ora baxn, orada kim is oturacan stn bir da qoymudur! O, baa xan qapn amaa qorxurdu; qorxurdu ki, o kiilr birdn ev girrlr. O, btn qaplar, pncrlri mhkmc balama mr etdi. Tuseni zirzmidn tutmu ardaa kimi, hr yeri gzdn keirmy mcbur etdi, z otann qapsn kilidldi, arpaynn altna baxd, sonra da yerin girdi, ancaq pis yatd. Btn gecni da kimi iri, maaralarla dolu bir da onun yuxusuna girdi. Shr gn xanda Kozetta yuxudan aylaraq gecki dhti ar bir yuxu kimi xatrlad. xan gn adam gec vaxt duyduu qorxular zrind gldrr, hm d qorxu n qdr ar olsa, gl d bir o qdr frhli olur. Kozetta ayldqdan sonra z-zn dedi: Mnim bu gzm grnn eylr ndir ax? Ken df bada mnim qulama ayaq ssi glmidi! Sonra soba bacasnn klgsindn qorxdum! Yoxsa mn qorxaq bir qz olmuam?! Pncr qaplar arasndan dn, ipk prdlri tnd-qrmz rng boyayan gn i Kozettan o qdr rklndirdi ki, duyduu btn dhtlr, htta da z d onun tsvvrndn silinib getdi. O bel bir qrara gldi: Bada gird lyapal adam olmad kimi, oturacaqda da he bir dafilan yoxdur! O biri eylr kimi bu da da mnim gzm grnb! Geyinib baa endi, tez oturacaa sar getdi, birdn onu soyuq tr basd, da orada idi. Lakin bu vziyyt bir an davam etdi. O ey ki gec adam qorxudur, gndz maraq oyadr. Kozetta z-zn dedi: Bundan qorxmaq niy?! Baxaq grk burada n var! Da qaldrd, da ox ar idi. Onun altnda mktubaoxar bir ey vard. Bu a kazdan dzldilmi bir zrf idi. Kozetta tez onu gtrd. Mktubun stnd nvan yox idi, o birisi zn d mhr vurulmamd. Zrfin az yapdrlmasa da, ii bo deyildi, iind kaz vard. Kozetta zrfi ad. ndi onu qorxu v maraq deyil, hycan brmd. Konvertin iindn balaca bir dftr xartd; dftrin shiflri nmrlnmidi; hr shifd ox xrda xtt il bir ne stir sz yazlmd. Kozettaya el gldi ki, szlr gzl xtt il yazlmdr. Kozetta mktubun ora-burasna baxd: ad grmdi, imza da yox idi. Mktub kim yazlmd? Grnr, Kozettaya yazlmdr. nki onu gtirib Kozettann oturaca stn qoymudular. Mktub kimdndi? Kozettaya el gldi ki, o byk bir sehrin hkm altna dmdr: gzn lind sn mktubdan kmk istdi, gy, ky, stn gn dm akasiya aaclarna, qonu evin taxtapuu stnd uan gyrinlr baxd, sonra birdn mktuba nzr sald, fikirldi ki, burada nlr yazldn bilmk lazmdr. Mktubda bu szlri oxudu: DRDNC FSL. Da altnda qlb.

Sevgi ndir? Kainatn bir mxluqda cmlmsi, bir mxluqun tanrya evrilmsi sevgi budur. Sevgi mlklrin ulduzlara gndrdiyi salamdr. Qlb eqdn kdrlnnd n qdr hzin olur! z varl il btn dnyan dolduran mxluqun meydanda olmamas byk bir boluq ml gtirir! Seviln adam allah olur bu n doru szdr! Btn varln atas olan Allah kainat ruh n, sevgi n yaratmasayd, sevinlr baxb qibt edrdi bu ox aydn msldir. Ruhun xyallar kaansin qdm qoymas n bnvyi bantl a krep lyapa altnda grnn bir tbssm kifaytdir. Allah hr eyd mvcuddur, lakin hr ey Allahn grnmsin mane olur. ya qaranlqdr, canl mxluq nfuzedilmz bir eydir. Canl mxluqu sevmk onun ruhuna nfuz etmk demkdir. Bzi fikirlr dua kimidir. El dqiqlr olur ki, ruh bdnin vziyytindn asl olmayaraq, diz kr. Bir-birindn ayr dn aiqlr min bir xlya il ayrl aldadrlar, lakin bu xlyalar zn gr realdr. Bu aiqlri grmy qoymurlar, onlar yaza bilmirlr, bel olduqda onlar nsiyyt n ox sirli vasitlr taprlar, bir-birin qularn nmsini, iklrin trini, uaqlarn gln, gnin in, klklrin nfsini, ulduzlarn asn - btn dnyan gndrirlr. Niy d gndrmsinlr? Btn mxluqat sevgiy xidmt n yaranmdr. Sevgi z namlrini gndrmk n btn tbiti mcbur etmk qvvsin malikdir. Eh, bahar! Sn mnim o qza yazdm mktubsan! Glck qldn ox-ox artq qlbindir. bdiyyti zbt ed biln, onu dolduran yegan ey sevgidir. Namtnahilik tknmzlik tlb edir. Sevgid ruhun zndn ns var. Sevginin tbiti d ruhun tbitindndir. Sevgi d ruh kimi ilahi qlcmdr. Sevgi d ruh kimidir - n ona batmaq, n onu blmk, n d mhv etmk olar. Sevgi atdn ibart bir mrkzdir, bdidir, namtnahidir; he bir ey onu mhdudladra bilmz. He bir ey onu bizim qlbimizd sndr bilmz. Biz onun lap iliyimiz qdr ilyn istiliyini duyuruq, gylrin lap drinliyin varan in grrk. Ey sevgi! Bu mftunluq! Ey bir-birini anlayan iki ruhun, bir-birin tslim olan iki qlbin, birbirin nfuz edn iki baxn duyduu zvq! Sn glcksn, el deyilmi, ey xobxtlik? Ey ikilikd olan gzintilr! Ey mqdds, frhli gnlr! Hrdn mnim xyalma bel bir ey glir: el bil ki, arabir mlklrin hyatndan dqiqlr, anlar ayrlr, insan taleyi irisindn srtl tb kemk n yer enirlr. Allah bir-birini sevn iki aiqin xobxtliyin bu xobxtliyi hdsiz drcd uzatmaqdan baqa, ayr he bir ey lav ed bilmz. Sevgi dolu hyatdan sonra seki dolu bdiyyt glir - bu, dorudan da, sevginin uzadlmasdr; lakin sevginin bu dnyada qlb verdiyi byk xobxtliyin qvvtini he Allah z d artra bilmz. Allah gyn, sevgi insan varlnn fziltidir. Biz ulduza iki sbb gr baxrq: o hm iq sar, hm d latmazdr. Lakin bizim yanmzda bundan da zrif iq saan bir hal, bundan da byk bir sirr var, o da qadndr! Biz kim olursa olaq, el bir ey var ki, biz onunla nfs alrq. Ondan mhrum olduqda, havadan mhrum oluruq, bouluruq, lrk. Sevgi yoxluundan lmk dhtdir. Bu, havaszlqdan boulub lmkdir. Sevgi iki mxluqu ilahi v mqdds bir vhdt klind birldirrk bir-birin balayanda onlar hyatn sirrini tapm olur; indi onlar ancaq bir taleyin iki chti, bir ruhun iki qanaddr. Sevin, qanadlanb uun! Bir gn siz el gls ki, yannzdan ken qadn iq sar, siz onda mhv oldunuz - siz sevirsiniz. Onda sizin n birc yol qalr: onun haqqnda el inadla dnmlisiniz ki, o da sizin haqqnzda dnmy mcbur olsun. Sevginin balad ii ancaq Allah bitir bilr.

Hqiqi sevgi itn bir lck stnd myus olur, taplan burun yayl n son drc sevinir; bu sevginin z fdakarl, z midlri n bdiyyt ehtiyac vardr. Sevgi hm nhaytsiz byk, hm nhaytsiz kiik eydn ml glir. Siz dasnzsa maqnit olun; bitkisinizs mimoza olun; insansnzsa sevgi olun. Sevgi he bir eyl kifaytlnmir. nsan xobxt oldumu cnnt istr, cnnti ld etdimi sma istr. Ey bir-birini sevnlr, bunun hamsnda sevgi vardr. Siz ancaq bu eylri sevgid tapma bacarn. Sma kimi sevginin da bir seyri var, lakin sevgid smada olmayan daha bir ey var ki, o da zvq almaqdr. O qz yen Lksemburq bana glirmi? Yox, cnab. O qz gnorta ibadtind bu kilsd olurmu? O daha bura glmir. O qz yen bu evd yaayrm? O buradan kb getmidir. ndi o harada yaayr? O z yerini demdi. z ruhunun harada yaadn bilmmk insan n n byk msibtdir! Sevgiy uaqlq, baqa ehtiraslara dayazlq xasdr. nsan dayazladran ehtiraslara ar olsun! nsan uaq edn ehtirasa eq olsun! N qribdir! Bilirsinizmi? Mn qaranlqdayam. Bir mxluq vard, o gednd gy d z il apard. Ah, onunla bir mqbrd yan-yana uzanmaq, arabir zlmt iind bir-birimizin barmana yavaca toxunmaq bu, mnim n bdi kifaytdir! Siz zab kirsiniz, ona gr ki, sevirsiniz. Daha brk sevin! Sevgidn lmk sevgi il yaamaq demkdir. Sevin! Sayran ulduzlarda olan alasmaz dyiiklik bu zabla birlmidir. ztirabn znd bir mftuniyyt vardr. Ey qularn sevinci! Qular nm oxuyur, nki onlarn yuvas var. Sevgi cnnt havasnn smavi tnffsdr. Drin duyulu qlblr, hikmtli ql sahiblri, hyat Allah nec yaratmsa, el d qbul edin! Bu, mchul bir tale n uzun snaq, anlalmaz hazrlqdr. Bu tale bu hqiqi tale mqbrnin irisin yol aan birinci pilld insana mlum olur. Onda insann gzn ns grnr, insan sonu grmy balayr. Sonu! Bu sz diqqt edin. Canllar namtnahiliyi grrlr; sonu ancaq llr grr. ntizar iind sevin, zab kin, midinizi qrmayn, seyr edin, dnn. Vay o adamn halna ki, o ancaq bdni, kli, surti sevmidir! lm bunlarn hamsn onun lindn alacaqdr. aln ruhu sevin, onda siz yen d onu taparsnz. Kd ox kasb gnc bir olana rast gldim, o, bir qza vurulmudu. Khn lyapa qoymudu, yrtq paltar geymidi, pencyinin dirsyi deilmidi, su onun ayaqqabsna dolurdu, ulduzlarn as ruhuna szlrd. Sevilmk n byk eydir! Bundan daha byk ey sevmkdir! rk ehtirasn gc il zmtli olur. O, znd ancaq tmiz eylri saxlayr. O, ancaq yksk v byk eylr arxalanr. Gicitkn buz stnd bit bilmdiyi kimi, nalayiq fikirlr d rkd ccr bilmz. Yksk v aydn ruha kobud hisslr, ehtiraslar yol tapa bilmz! Bel bir ruh buludlarn, dnya teyflrinin, lnln, yalann, nifrtin, hrtin, qeyl-qaln fvqn ykslrk, gylrin lacivrdliyind yaayr. Da zirvlri yeralt tkanlar nec hiss edirs, o da taleyin ancaq n drin, gizlin titryiini hiss edir. Dnyada birc nfr d olsa sevn adam taplmasayd, gn snrdi. BENC FSL. Kozetta mktubdan sonra. Kozetta kaz oxuduqca yava-yava xyala dalrd. Gzn son stirdn ayranda grd ki, qng zabit lova-lova dmir barmaqln yanndan tb keir - o, hmi bu zaman burada grnrd. Kozettayya o, ox irkin grnd.

O, yen d dftri gzdn keirmy balad. Bu eylri yazan adamn xtti ona ox gzl grnd. Yazlar baqa-baqa mrkkbl d olsa, bir l il yazlmd. Bzi yerd mrkkbin rngi solundu, bzi yerd tnd-qara idi bu da o zaman olur ki, mrkkbqabna tz mrkkb tklr, demli, bu qeydlr ayr-ayr vaxtda, seilmdn, sliqy salnmadan kdr v iztirabla, mqsdsiz yazlm tsadfi fikirlrdi. Kozetta hl mrnd bel bir ey oxumamd. Bu lyazmasnda onun n qaranlqdan ox iq vard. Bu, ona mqdds bir ey, bir mbd tsirini balad. Ona el glirdi ki, bu sirli stirlrdn hr biri parldayaraq, onun qlbin qrib bir iq sar. Ona veriln tlim v trbiyd hmi ruhdan shbt gedrdi, birc df d olsa sevgidn danlmazd - bu qayda il alovu xatrlamayaraq tonqaldan danmaq olar. Bu on be shiflik lyazmas qfildn, hm d mlayim kild btn sevgini, qmi, taleyi, hyat, bdiyyti, balanc, sonu ab ona gstrdi. Sanki, kimins yumulu li alaraq, birdn onun stn bir ovuc a atd. Bu bir ne stird ehtirasl, coqun, alicnab, tmiz, mhkm iradli bir insan tbitinin, hm d byk bir qmin, byk bir midin, iztirab kn qlbin, coqun bir mftuniyytin varln hiss etdi. Bu lyazmas ax n idi? Bu, mktub idi. Bu, adsz, nvansz, imzasz, tarixsiz, inadkar, lakin he bir ey tlb etmyn bir mktubdu. Bu, hqiqtdn trtib edilmi bir mmma, mlklrin gtirmsin, ismtli bir qzn oxumasna layiq sevgi xbri, dnya hdudu xaricind gr, xyaldan klgy gndrilmi eqnam idi. Bunu yazan burada olmayan, yorulub ldn dn, dinc, sanki, lm diyarnda gizlnmy hazr olan qza taleyin sirrini, hyatn aarn v sevgi gndrn bir adamd. Bu, qbr ayaq qoyan, gzlrini gy qaldran bir adam trfindn yazlmd. Kaz zrin splnn bu stirlr ruhun damclar demk olard. Ax bu shiflr kimdndi? Bunlar kim yazmd? Kozetta birc an da trddd etmdi. Bunu ancaq bir adam yaza bilrdi: O! Yen d onun qlbin iq sald. Onun btn varlnda canlanma ml gldi. O, he grnmmi bir sevinc, hm d byk hycan duydu. Bunu yazan o idi! Bunu Kozettaya o yazmd! O, bura glibmi! Onun li dmir barmaqlq arasndan bu trf keibmi! Kozetta onu unutmaa balayrd, amma o yen d Kozettan axtarb tapd! He Kozetta onu unutmudumu? Yox, unutmamd, Kozetta onu unutmaz! Kozetta grk dli olayd ki, onu birc an da olsa unudacana inanayd. Kozetta hmi onu sevirdi, hmi ona prsti edirdi. Kozettann qlbindki od kll rtlmd, bu od bir mddt kl altnda kzrib qald, lakin daha da drinlr vard. Kozetta bunu aydnca grrd, indi bu od yen d alovlanaraq onun btn varln brd. Bu dftr, el bil ki, baqa bir qlbdn onun qlbin dn qlcmd. Kozetta yann ml gldiyini hiss edirdi. lyazmasnn hr klmsini o z qlbin hopdururdu. z-zn deyirdi: lbtt! Bu eylrin hamsna mn bldm! Mn vvllr bunlar onun gzlrind oxumudum. Dftri nc df oxuyub qurtaranda leytenant Teodl yen dkmsinin mahmzlar da yolda ssln-ssln dmir barmaqln yanndan kedi. Teodln bir d glmsi Kozettan ona baxmaa vadar etdi. Kozettaya o, ox adi, mnasz, axmaq, bo, baya, iyrnc, hyasz, ox eybcr adam kimi grnd. Zabit ona baxaraq, glmsmyi zn borc bildi. Kozetta ona baxmasndan xcalt krk, acql-acql zn yana evirdi. O, lap mmnuniyytl zabitin bana bir ey rpa bilrdi. Kozetta qab ev getdi, z otana girib qapn balad ki, lyazmasn bir d oxusun, onu zbrlsin, o bard dnsn, xyala dalsn. Dftri bir d yaxca oxudu, pb qoynuna qoydu. bitdi. Kozetta yen mlkcsin tmiz, byk bir sevgiy qapld. Yen d onun qarsnda cnnt uurumu ald. Btn gn, sanki, mst oldu. O dnmk iqtidarnda deyildi, onun fikirlri prtlam yumaa oxayrd. O, frziyylr iind itib-batrd. O, s-s qlbind bir mid gizldirdi. O, ny mid edirdi? Aydn olmayan bir ey. O, csart edib z-zn he bir ey vd ed bilmirdi, he bir eydn d imtina etmk istmirdi. Onun bnizi tez-tez aarrd, btn bdni gizildyirdi. hrdn ona el glirdi ki, sanki, sayqlayr. O, z-zndn soruurdu: Grsn, bu, hqiqtdir? Bunu sylrkn qoynunda, paltar altnda gizltdiyi qiymtli dftr lini vurur, onu ryin basr, onun bdnin toxunduunu hiss edirdi. Jan Valjan bu zaman Kozettan grsydi, onun

gzlrindn byk bir frhl salan, lakin ona mlum olmayan sevinc baxsayd, sarslard. Kozetta dn-dn deyirdi: lbtt, yqin ki, odur! Bunlar o, mnim n yazmdr! Kozetta dn-dn z-zn deyirdi: Mlklrin i qarmas, ilahi bir tsadf nticsind o, mnim yanma qaytmdr. Ey sevginin haldan-hala dmsi! Ey gzl xyallar! Bu ilahi tsadf, mlklrin i qarmas bir orunun o biri oruya Fors hbsxanasnn taxtapuu stndn, arleman hytindn Aslan xndyin atlan yumruca bir rk paras idi. ALTINCI FSL. Qocalar ona gr yaayr ki, vaxtnda evdn getsinlr. Axamst Jan Valjan gedndn sonra Kozetta bznib-dzndi, san zn yaraan kild darayb dzltdi; korsaj adi qaydadan bir az ox ksiln paltarn geydi - bu paltarda qadnn boynu, iyinlri aq qalr, cavan qzlar bu geyimd bir az dbsizlik grrlr. Lakin burada dbsiz bir ey yox idi, ksin bu, ox gzl paltard. Kozetta n n bel bznirdi, bunu he z d bilmirdi. O bir yana gedckdimi? Yox! Bir adamm glckdi? Yox! Hava qaralmaa balayanda baa getdi. Tusen mtbxd muldu, mtbxin pncrlri dal hyt baxrd. Kozetta xiyabanda sssizc gzirdi, aaclarn aa sallanan budaqlarn arabir li il knara kirdi. Bu qayda il glib oturacaa atd. Da yen d orada idi. Oturacaqda oturub, z zrif lini dan stn qoydu, sanki, daa sal vermk, ona tkkr etmk istyirdi. Birdn onu myynedilmyn bir hiss brd - adam arxada birisi duranda, onu he grmynd d bel bir ey duyur. Kozetta ban evirib ayaa qalxd. O idi. O, ba aq durmudu. Onun, el bil ki, bnizi solmudu, o, sanki, arqlamd. Qaranlqda onun qara paltarn gcl grmk olurdu. Onun gzl aln aarrd, gzlrini klg brmd. Axamn fvqlad skutu v qaranl irisind onda lmdn v gecdn bir lamt grnrd. Snn gnn i, uub gedn ruhun fikri onun zn iqlandrrd. sanki, o hl xyal deyildi, amma daha insan da deyildi. Onun lyapas bir az knarda otun stnd idi. Kozetta rmad, az qald ki urunu itirsin. O, yava-yava geri kildi, nki ona sar czb olunduunu hiss edirdi. Gln adam trpnmirdi. Onda bir fvqladlik v qmginlik duyulurdu. Kozetta onun gzlrini grms d, baxlarn hiss edirdi. Kozetta geri kilrkn aaca toxundu, ona sykndi. Bu aac olmasayd, o yxlard. Kozetta bu zaman onun ssini eitdi - bu ssi o hl indiy kimi eitmmidi. Gln adam yarpaqlarn xlts irisind gcl ayrd ediln ssl pldayrd: Mni balayn, mn buradayam. ryim ox qsslndi, daha bu qayda il yaaya bilmdim, ona gr d gldim. Oturacan stn qoyduumu oxudunuzmu? Mni tanyrsnzm? Qorxmayn! Mn baxdnz gn yadnzdadrm? O vaxtdan ox kemidir. Bu Lksemburq banda oldu. Qladiator heykli yannda. Oradan keib getdiyiniz gn d yadnzdadrm? Siz oradan iyunun on altsnda, bir d iyulun ikisind kediniz. Az qalr bir il olsun. Sizi mn oxdan grmmim. Mn stul vern arvaddan sorudum, dedi ki, sizi daha grmyib. Siz Qrb ksind tz evd, nc mrtbd yaayrdnz, pncrlri d ky baxrd, grrsnzm, mn bunu da bilirm. Mn sizi trdm. Daha mn n ely bilrdim? Siz oradan da harasa getdiniz? Bir gn mn Odeon ta altnda qzet oxuyurdum, mn el gldi ki, siz

yanmdan tb kediniz. Mn yyrb baxdm. Siz deyildiniz. Baqa bir qadnd, ancaq o da sizin lyapanz kimi lyapa qoymudu. Geclr mn bura glirm. Qorxmayn he ks mni grmr. Mn yaxndan sizin pncry baxmaa glirm. ox asta yeriyirm ki, siz eitmysiniz, nki eitsniz, blk d, qorxarsnz. Bu yaxnda axam glib sizin dalnzda durmudum, siz dnnd qab getdim. Bir gn d sizin oxuduunuzu eitdim. Mn onda xobxt idim. Siz otaqda oxuyanda mnim qulaq asmam siz mane olmazd, el deyilmi? Bunda pis bir ey yoxdur. El deyilmi? Grrsnzm, siz mnim mlyimsiniz. caz verin, mn arabir glim. Mn el glir ki, bu yaxnda lcym. Ah, siz bilsydiniz! Mn siz prsti edirm. Mni balayn. He bilmirm siz n deyirm. Blk, sizin mn acnz tutur? Deyin grm, siz acqlandnzm? Kozetta astadan dedi: Ah, ilahi! O, yava-yava yilmy balad - o, sanki, lrd. Gln adam onu tutdu. Kozetta ayaq st dura bilmirdi. O, n etdiyini drk etmdn Kozettan brk-brk qucaqlad. O, Kozettan tutsa da, z d sndlyirdi. O, sanki, mst olmudu. Onun gzlri qarsnda ildrmlar axrd, fikirlri harasa uub gedirdi. Ona el glirdi ki, dini bir ayini yerin yetirir, hm d mqdds bir eyi thqir edir. Bununla bel, barna basd fsunkar qza qar he bir cismani ehtiras duymurdu. Sevgidn o aln itirmidi. Kozetta onun lini gtrb, sinsi st qoydu. O, Kozettann qoynunda, paltar altnda gizltdiyi kaz hiss edrk, dili dolaa-dolaa dedi: Siz mni sevirsiniz? Kozetta ona el astadan cavab verdi ki, bu cavab, el bil, gcl eidilck ah idi. Sus! Sn bunu bilirsn! Kozetta bunu deyrk, qzarm zn mst olmu mrur gncin sinsin qoydu. Gln adam oturacaqda oturdu, Kozetta da onun yannda oturdu. Sylmy daha sz yox idi. Ulduzlar gyd raq kimi yanrd. Nec oldu ki onlarn dodaqlar birldi? Nec olur ki qular oxuyur, qar riyir, qzlgl alr, may iklnir, lpaq aaclar ardnda, soyuq tpnin stnd dan yeri aarr? Birc p bu, hr ey idi. Onlar diksinrk bir-birin baxd - onlarn gz qaranlqda parldayrd. Onlar n axam soyuunu, n soyuq da, n nm torpa, n ya otu hiss edirdi, onlar bir-birin baxrd, onlarn qlbi xatirlrl dolu idi. Onlar he zlri d qollarnn bir-birin sarldn duymad. Kozetta ondan he bir ey sorumurdu, htta onun bura nec gldiyini, bu baa nec girdiyini d dnmrd. Onun burada olmas Kozettaya ox tbii grnrd. Kozetta arabir ns pldayrd. Gl stnd bir damla eh titryn kimi, onun da dodaqlarnda, sanki, ruh titryirdi. Onlar yava-yava danmaa baladlar. Susmaq qlbin dolu olduunu gstrir - onlar indi rklrini boaldrdlar. Parlaq ulduzluaydn bir gec onlar brmd. Ruh kimi tmiz olan bu iki insan btn yuxularn, sevinclrini, frhlrini, hycanlarn, qmlrini, bir-birin uzaqdanuzaa prsti etdiklrini, bir-birini grmk istdiklrini, bir-birini grmdikd midsiz olduqlarn ab syldilr. Onlar el ideal yaxnlq hiss edirdilr ki, he bir ey bu yaxnl bundan daha dolun ed bilmzdi. Buna gr d onlar n gizlin, n mxfi fikirlrini d bir-birin dandlar. Onlar z xlyalarna, tmiz rklrin inanaraq, sevginin, gncliyin, hl knllrindn tamamil silinmyn uaqln yaratd btn fikirlri bir-birin nql etdilr. Bu iki qlb bir-birin el tez yol ad ki, bir saatdan sonra gnc olan qzn, gnc qz olann ruhuna sahib oldu. Onlar bir-birini anladlar, bir-birini czb etdilr, mftun etdilr. Onlar btn szlrini deyib qurtardqdan sonra Kozetta ban onun iynin qoyaraq sorudu. Sizin adnz ndir? Marius. Bs sizin? Kozetta.

BRNC FSL. Klyin kinli dclliyi. 1823-c ildn balayaraq Monfermeyl axanas pozulmaq, yava-yava iflasa uramaq girdabndan daha artq xrda borclar irkabna yuvarlanana qdr Tenardye il arvadnn iki olan ua da oldu. ndi onlarn iki qz, olu vard. Bu, ox idi. Axrnc uaqlar hl lap krp olanda Tenardyenin arvad onlar lap mmnuniyytl badan eldi. Badan eldi sz lap mnasib szdr. Bu arvadda insan tbitin xas olan eylrin xrdaca bir hisssi qalmd. Bel qrib hadis ox da nadir tsadf ediln hadis deyil. Tenardyenin arvad maral de la Mot-Qudankurun arvad kimi, ancaq z qzlar n ana idi. Onun analq hissi ancaq onlara atrd. Olan uaqlar olandan sonra o, insanlara nifrt etmy balad. Onun kini olan uaqlarnda son nqty atd, onun qlbi bu uaqlarn qarsnda mum bir sldrm kimi canland. Biz mlumdur ki, onun byk olundan zhlsi gedirdi, kiiklr nifrt edirdi. Niy? Ona gr. Bu ona gr hm dhtli bir bhan, hm d inkaredilmz cavabdr. Tenardyenin arvad deyirdi: Bu bir yn olma-ocuq mn grk deyil. ndi Tenardye il arvadnn iki balaca uaqdan nec yaxa qurtardn, htta bundan nec faydalandn izah edk. Manyon hmin qadnd ki, iki uan xotbitli Jilnormann himaysi altna vermy mvffq olmudu bundan yuxarda bhs edilmidi. Bu qadn Tselestin sahilind, qdim Kiik Kabarqa ksinin tinind yaayrd. O pis adn yax adla vz etmk n mmkn olan hr ey l atmd. Otuz be il bundan vvl yoluxucu v iddtli krup xstliyi Parisin sahil mhlllrin ox byk tlfat vermidi, bu hamnn yadndadr. Elm, zng tozunun faydal olub-olmadn yoxlamaq n bu xstlikdn geni surtd istifad etdi - bu, indi boaza bayrdan yod srtmkl vz olunmu, yax da ntic vermidir. Bu yoluxucu xstlik iddt ednd Manyonun bir gnd biri shr, biri d axam - iki olan ua hl lap krp ikn ld. Bu ona byk zrb idi. Uaqlar z anas n ox qiymtli idi. Manyon ayda onlardan sksn frank glir gtrrd. Bu sksn frank cnab Jilnormann adndan onun mlkn idar edn cnab Barj sliq il verirdi. Cnab Barj Siciliya kral ksind yaayrd, z d vvllr mhkm pristav olmudu. Uaqlar lndn sonra bu sksn frank glir batrd. Manyon vziyytdn xmaq n yol axtard. Qaranlq r cmiyytind ham bir-birinin bana n gldiyini bilir, bir-birinin sirrini saxlayr, bir-birin kmk edir. Manyon da bu cmiyytin adam idi. O, grk iki uaq tapayd. Tenardyenin eyni yada, eyni cinsd iki bel ua vard. Manyon bu uaqlar gtrd. Bu onlarn hr ikisi n lverili idi. Kiik Tenardyelr kiik Manyonlar oldu. Manyon Tselestin sahil ksindn Klopers ksin kd. Parisd bir kdn baqa ky knd adamn xsiyyti dyiir. Bldiyy idarsinin he bir eydn xbri olmadndan Manyonun z yerini dyimsin etiraz etmdi. Bu qayda il uaqlarn dyidirilmsi mslsi ox asan baa gldi. Lakin Tenardye saxlanmaa verdiyi uaqlar n ayda on frank pul tlb etdi, Manyon bu pulu vercyini vd etdi, htta verirdi d. Mlum eydir ki, cnab Jilnorman z borcunu yen vvlki kimi yerin yetirirdi. Hr alt aydan bir glib uaqlara dyirdi. O he bir dyiiklik hiss etmirdi. Manyon dn-dn deyirdi: Cnab, uaqlar siz nec oxayr! Tenardye n ad dyimk adt etdiyi i olduundan frstdn istifad edrk adn Jondret qoydu. Onun iki qz il olu Qavro iki xrdaca qarda olduunu he mlli-bal grmmidilr. Yoxsulluun myyn drcsind insan bir nv xyal laqeydliyi bryr, o, canl mxluqa o dnyadan xan bir ey kimi baxr. n yaxn adamlar ox vaxt zlmtin tutqun formalar klini alaraq, hyatn dumanlar arasnda gcl seilir, ox asanlqla gzgrnmyn eylr qarr. Hmin gnn axam Tenardyenin arvad iki krp uan Manyona vernd onlardan hmilik yaxa qurtarmaq arzusunda olduunu gizltmirdi, eyni zamanda, vicdan zab kirdi, ya da zn el gstrirdi ki, guya, vicdan zab kir. O, rin dedi: Bu o demkdir ki, biz

uaqlarmz l atrq! Xudbin v duyusuz adam olan Tenardye arvadnn xstlnmi vicdann bu szlrl malic etdi: Jan-Jak Russo bundan da pis elyib! Tenardyenin arvad indi narahat olmaa balad: Birdn polis idarsi bundan xbr tutdu, onda nec olar, Tenardye, de grk, o i ki biz tutmuuq, ona icaz verilirmi? Tenardye ona bel cavab verdi: Hr ey icaz verilir! He ks he bir ey bilmyck! Bir d o uaqlarn ki he birc quruu da yoxdur, onlarla kim maraqlanacaq? Manyon canilr almind bir nv moda qadnd. O bznib-dznmyi xolard. Onun kasb, lakin dbdb iddias hiss olunan mnzilind tcrbli bir oru franszlam bir ingilis qadn yaayrd. Parisli olan bu ingilis qadn mxtlif adamlarla geni laq saxladndan zn etibar qazanmd, bu etibardan istifad edrk, kitabxana medallarnn, m-l Marsn brilyantlarnn ourlanmasnda yaxndan itirak etmidi. Sonralar o, mhkm salnamsind mhur oldu. Ona mamzel Miss deyirdilr. Manyonun lin dn bu iki uaq pis yaamrd. Ald sksn frankla uaqlara qulluq elyirdi, onlarn - xeyir gtirn btn adamlar kimi, qeydin qalrd. Onlar pis geyinmirdi, yemklri d pis deyildi, zlri d az qala lap by balas vziyytind idilr. Bu ana onlara sl analardan yax baxrd, onlar zn burada daha yax hiss edirdilr. Manyon zn xanm kimi gstrirdi, uaqlarn yannda oru dilind danmrd. Bu qayda il bir ne il kedi. Tenardyenin arvad bu iin aqibtini yax grrd. Htta bir df Manyon ona vd etdiyi skkiz frank vernd, o bel dedi: Atas grk onlar oxutsun. Birdn bu uaqlar bu vaxta qdr msibtli talelri trfindn lazmnca himay olunduqlar halda, kobud bir kild hyata tolazlanm, mstqil hyat srmy mcbur olmudular. Jondretin quldurxanasnda bir dst quldurun tutulmas, bunun da ardnca ba vern axtarlar, hbslr qanuni ictimai formasiya altnda zn yuva quran, cmiyyt leyhin olan bu gizlin v mnfur qvvlr n byk bdbxtlik idi. Bu cr hadislr zlmtlr dnyasnda mxtlif flaktlrl nticlnir. Tenardyenin flakti Manyonun flaktin sbb oldu. Bir gn Manyon Eponinaya Plme ksi haqqnda kaz verndn az sonra, polis idarsi, he gzlnilmdiyi halda, Klopers ksini hat etdi. Tutatut baland. Manyon da, mamzel Miss d l kedi, evd yaayan btn bhli adamlar qurulan tora dd. Bu zaman Manyonun saxlad uaqlar dal hytd oynayrd, onlarn polis basqnndan xbri olmad. Ev qaydanda grdlr ki, qap bal, ev d bombodur. Qar trfd olan ustu onlar yanna ard, analarnn qoyub getdiyi kaz onlara verdi. Kazda Cnab Barj, mdir, Siciliya kral ksi, 8 nvan vard. ustu, onlara dedi: Siz daha burada yaamrsnz, gedin ora. Ora lap yaxndadr. Sola dnnd birinci kdir. Bu kaz gstrib, adamlardan yolu soruun. Uaqlar yola dd. Onlardan byy kaz lind saxlayaraq, kiiyin qolundan tutub aparrd. Hava soyuqdu, uaq soyuqdan donmudu, pis qatlanan barmaqlar il kaz gcl tuturdu. Klopers ksindn dnnd klk iddtl srk, kaz onun lindn qoparb ald, hava da qaraldndan uaq kaz tapa bilmdi. Onlar klri bal-bana dolamaa baladlar. KNC FSL. Balaca Qavro byk Napoleondan faydalanr. Parisd bahar vaxt ox tez-tez adamn lap iliyin ilyn srt imal klyi sir. Bu klklr adam tamam dondurmasa da, brk dr. Lap yax havalar pisldirn bu klklr dlikdeikdn, ya da aral qalm qapdan isti otaa soxulan soyuq klk tsir balayr. El bil ki, qn qaps bir balaca aq qalmdr, oradan klk glir. 1832-ci ilin yaznda Avropada, bu srd birinci df iddtli yoluxucu xstlik dnd, amansz klklr sir, adamn iliyin qdr ilyirdi. Qn qapsndan da dondurucu qaplar ald. Bu, mqbr qaplar idi. Bu imal klyind vba xstliyinin nfsi duyulurdu.

Meterioloji nqteyi-nzrdn soyuq klklrin xsusiyyti bu idi ki, onlar he d havada byk elektrik qvvsinin toplanmasna mane olmurdu. Hmin o yazda tez-tez gy guruldayr, ildrm axr, tufan qopurdu. Bir gn axama el iddtli klk sdi ki, el bil, yanvar ay geri qaytmd. hr camaat yen d isti paltar geymidi, hmi n olan balaca Qavro cr-cndr iind, soyuqdan tir-tir s-s Orm-Sen-Jerve yaxnlnda, dllk dkan qabanda durmudu, o, sanki, heyrtdn donub qalmd. O haradansa lin ken yun aldan zn rf dzldib boynuna balamd. O, mumdan dzldilmi aq lifli paltar geymi, flerdoranj iyindn lng qoymu, pncrd iki konket arasnda hrln-hrln glib-gedn baxaraq glmsyn glin, sanki, mftun olmudu. slind, o, dkana gz qoymudu, fikirlirdi ki, blk, vitrindn bir para sabun rpdra bildi, sonra da bunu aparb hr civarndak dlly bir su pula satd. O ox vaxt bel bir sabunla zn shr yemyi dzldrdi. Onun bel eylr qabiliyyti vard, buna dllklrin ban qrxmaq deyirdi. Glini gzdn keir-keir, el bir ucdan da sabuna baxa-baxa astadan mzldayaraq, z-zn deyir: rnb axam... Yox rnb axam deyil... Yoxsa rnb axamdr?.. Blk d, rnb axamdr... H, rnb axamdr. O n qdr dandsa, bu deyiln szlrin ny aid olduu bilinmdi. gr bu szlr Qavroun sonuncu naharna aiddis, bundan gn keirdi, nki indi cm gn idi. Dllk yax qzdrlm otanda hmi onun yanna gln mtrisinin zn qrxa-qrxa arabir p-p bu dmn, bu yn hyasz uaa baxrd - o, llrini cibin qoymudu, amma fikri, grnr, hardasa dolard. Qavro glini, vitrini, vindzor sabununu hl tdqiq edirdi ki, iki uaq glib qorxa-qorxa qapnn dstyini evirdi, iri girib, yalvardan artq iniltiybnzr bir ssl, yazq-yazq pldayaraq, ns dedi. Blk d, onlar sdq istyirdi, uaqlardan biri o birisindn kiikdi, amma hr ikisi Qavrodan balaca idi, paltar da tr-tmizdi. Onlardan birin zdn yeddi ya, o birisin be ya vermk olard. kisi d birdn danrd, szlrini baa dmk tindi, nki balaca alayaalaya danrd, byynn soyuqdan dii-diin dyirdi. Dllk brk hirslndi, lgc yer qoymayaraq, onlara sar dnd, byy sa li il, kiiyi dizi il itly-itly bayra xarb, qapn balad: Nahaq yer ota soyutdular! dedi. Uaqlar alaya-alaya yola dzldi. Bu arada gy zn bulud ald, ya ildi. Qavro zn onlara yetirib sorudu: Siz n olub, cclr? Yaca byk uaq dedi: Biz bilmirik harada yataq. Qavro buna tccb etdi: El bu? ox byk i olub! Bundan tr adam alayar?! cb sfeh uaqsnz! O, z stnlyn v bir az istehzal grnn mhafiz edrk, ryi yumalm ris kimi himayedici, mlayim ifad il dedi: Dalmca glin, ay tcbalalar! Byk uaq dedi: Ba st, cnab. Uaqlar dinmz-sylmz onun ardnca getdilr. Sanki, onlar arxiyepiskopun ardnca gedirdilr. Onlar daha alamrdlar. Qavro, Sent-Antuan ksi il yuxar qalxaraq, Bastiliyaya sar ynldi. O ged-ged dnb dllk dkanna acql-acql baxd. Sonra qzbl dedi: Darkli adam! Xalis quru balqdr! Yqin, ingilisin biridir! Bir k qz uan, bada Qavro olmaqla, bir-birinin ardnca getdiyini grb qhqh il gld. Bu gl onlara qar ediln hrmtsizliyi gstrirdi. Qavro: Xo grdk, hamnn mal mamzel! deyrk onu salamlad.

Bir az sonra yen dllyi xatrlayaraq lav etdi: Mn o heyvan barsind yanlmam, o, quru balq deyil, gzlkl ilandr! Ad, dllk, mn ilingr taparam, snin quyruuna znqrov dzldrik! Dllk onda davakarlq hissi oyatmd. Arx stndn tullanb kend Faustu Brokend qarlamaa layiq olan lisprgli, saqqall bir qap arvad grb dedi: Xanm, siz hmi z atnza minirsiniz? El bu anda sratd palqla yoldan ken bir adamn lak kmlrini bulad. O adam da qzbl rd: Haramzad! Qavro brndy aln arasndan burnunu xartd. Siz iltifat buyurub kimdn ikaytlnirsiniz? Sizdn! Qavro birnfs dedi: dar baldr, mn daha ikayt qbul elmirm! Onlar k il yuxar qalxrdlar. Qavro darvaza altnda on -on drd yal dilni bir qz grd - o, soyuqdan donmudu; onun paltar el gdkdi ki, dizlri grnrd. ynindki geyimin gr o, ox bymd. Boy atdqda bel bir vziyyt d ml glir. lpaqlq dbsizlik hesab ediln vaxt atdqda yubka boya gr qsa olur. Qavro dedi: Yazq qz! Onun he tuman da yoxdur! Yqin, soyuqdan lap donub. Bir tut! Boynuna dolad isti, yun al ab dilni qzn soyuqdan gyrmi, arq iyinlrin atd. Bu qayda il rf yen d al oldu. Qz heyrtl ona baxd, al kirimic qbul etdi. Yoxsul ehtiyacn myyn drcsind ktlrk, bdxahla qar daha ikaytlnmir, xeyirxahlq n d tkkr etmir. Qavroun soyuqdan dii diin dyirdi, o he olmasa plann yarsn znd saxlayan mqdds Martindn d brk titryirdi. Ya onun titrmsindn, sanki, daha da acqland, el yad ki, el bil, navaladan su tklrd. Bdxah smalar adama xeyirxah i n bel cza verir. Qavro hycanla dedi: bel oldu? Bu haradan yen balad? Allah, bel gets mn supulu vermycym! O, yen d yoluna davam etdi. al altnda bzn dilni qza baxb lav etdi: Hr halda, onun can brkdir! Sonra buluda baxaraq rd: Adam bel aldadrlar! Uaqlar zn ona yetirmy alrdlar. Onlar sx ubuqlu dmir barmaqlq vurulmu rk dkan vitrini qabandan keirdilr, ryi d qzl kimi, dmir barmaqlq ardnda saxlayrlar. Qavro dnb uaqlara dedi: H, h, balacalar, mn baxn, siz nahar elmisiniz? Uaqlardan byy: Cnab! dedi. Biz shrdn bri he bir ey yemmiik. Qavro zmtl sorudu: Demli, sizin n atanz var, n ananz? Xahi edirm fv edsiniz, cnab, bizim atamz da var, anamz da, ancaq biz bilmirik onlar harada yaayr. Qavro mtfkkir idi, o, bel dedi: Bzn bilmkdn bilmmk yaxdr. Byk uaq szn davam etdi: ki saatdr biz gzirik, dirklrin dibini axtarrq, he bir ey tapmrq. Qavro: Bilirm, dedi. tlr qoymurlar qalsn, hamsn basb yeyirlr. Bir az susduqdan sonra lav etdi:

 Bli, demli, biz ata-anamz itirmiik. Bilmirik ki, n elyk. Uaqlar, bel d ey olar?! Yal adamlarn azmas sarsaqlqdr. H, bilirsiniz n var? Hr halda, bir ey trmk lazmdr. Qavro onlara daha sual vermdi. Yurdsuz-yuvasz qalmaqdan da adi ey varm? Byk uaq lap uaqlq qayszlna qaytm kimi, hycanla dedi: N glmlidir! Anam deyirdi ki, sizi syd bayramnda aparacaam... Qavro onun szn tamamlad: ubuqla dylmy. Yaca byk olan uaq yen sz balad: Mnim anam xalis xanmdr, z d mamzel Missl yaayr... Qavro dedi: Pah a-to-nan yeri!.. Birdn o dayanb ynindki cr-cndrn ora-burasn axtarmaa balad. Nhayt, o, ban qaldrd - onun znd razlq ifadsi vzin, tntnli ifad vard. aalar, sakit! Axam yemyi n mz d atar. Uaqlara imkan vermdi ki, buna heyrt etsinlr, ikisini d itlyib rki dkanna sald, cibindn tapd pulu pitaxtann stn atb rd: Satc, be santimlik rk! Onun satc dediyi adam, slind, dkan sahibi idi. O, ry v baa l atd. Qavro yen d rd: Satc, para el! - Sonra lova-lova lav etdi, biz nfrik! rki bu ua diqqtl gzdn keirib, ovdar ryini gtrd. Qavro bunu grb, barman burnunun lap iin soxdu, el tkbbrl havan burnuna kdi ki, el bil, Byk Fridrixin burunotu qabndan burunotuya qonaq edilmidi, sonra acql-acql rkinin lap zn raraq dedi: Bun? Qavroun bu szn rus, ya polyak sz, ya da yovaylarn, botokudoslarn bu ldn o l, bu aydan o aya raraq bir-birin syldiklri davakar ar hesab etmk meyilind olan oxuculara xbrdarlq edirik ki, bu sz onlar (bizim oxucular) hr gn eidirlr. Bu sz bu n eydir cmlsini vz elyir. rki bunu lap yaxca anlayaraq dedi: N olsun ki? Bu ox yax rkdir, ikinci nv rkdir. Qavro sakitc v qzb dolu soyuqqanllqla etiraz etdi: Siz demk istyirsiniz ki, dmir dadr? Satc, a rk! Lap andan! Mn adam qonaq elyirm. rki glmsmy bilmdi. Qavrou thqir etdiyin peman oldu v rk yans il uaqlara baxd. Qavro: Ad, rki, dedi, siz n fikirl bizim lmz gtrdz? Onlar bir-birinin stn qoysaydlar, blk, he bir sajen d olmazd. rki ryi ksib Qavroa verndn, pulu daxla atandan sonra Qavro uaqlara dedi: Txdrn! Uaqlar tccbl ona baxdlar. Qavro gld: H! Bunlar hl bu sz baa dmrlr, hl bymyiblr! Sonra lav etdi: Yeyin. Hrsin bir para rk verdi. Qavroun fikrinc, byk uaq onunla shbt elmy daha artq layiqdi, buna gr d ona xsusi rbt gstrilmlidir, onun buna haqq var, o z itahasn tmin etmk mslsind hr bir narahatlqdan xilas edilmlidir, buna gr d tiknin yeksini ona verib dedi: Bunu z lln yapdr.

ryin bir paras o birilrdn balaca idi: bunu z gtrd. Yazq uaqlar yaman acmd, Qavro da el. Onlar ryi tpidir-tpidir dkanda durmudular, rki d pulunu ald n indi onlara pis-pis baxrd. Qavro dedi: xaq ky! Onlar yen d Bastiliyaya sar getdilr. Hrdn onlar iq yandrlm dkan vitrinlri qabandan kend balaca uaq dayanr, qaytana keirilrk boynundan aslan xrdaca qalay saata baxrd. Qavro ona: Sn lap sfehsn! dedi. Sonra fikr gedrk astadan mzldand: Hr halda, uaqlarm olsayd, mn onlara yax baxardm. Onlar ryi yeyib qurtaranda, adama qm-qss gtirn Balet ksinin tinin atmdlar. Knin sonunda Fors hbsxanasnn mum v alaq k qaps grnrd. Birdn kim is dedi: Bura bax, Qavro, snsn? Qavro ona tez cavab verdi: Bura bax, Monparnas, snsn? Bir adam ona yaxnlad - bu adam, dorudan da, Monparnas idi. O, paltarn dyis d, gzn okulyar qoysa da, Qavro onu tand v szn davam edrk dedi: Bir buna bax! Snin hirmann lap el kndir toxumu tpitmsi rnginddir, gy gzlyn d eynn doktor gzlydr. Hr ey lazmi qaydadadr, bir-birin yarar, inan qocann szn! Monparnas onun szn ksdi: Yava dan, el barma! Qavrou iq yanan dkandan tez knara kdi. O biri uaqlar da, bir-birinin lindn tutaraq, onlarn dalnca getdilr. Onlar glib bir darvazann qaranlq ta altnda dayandlar - indi onlar n yoldan kenlr grr, n d ya tuturdu. Monparnas Qavrodan sorudu: Bilirsn hara gedirm? Qavro dedi: Zorn Merac monastrna1. Oyunbaz! Sonra lav etdi: Babeti tapmaq istyirm! Qavro astadan gld: H, o qzn ad Babetadr?! Monparnas ssini alaltd: Qz deyil, kiidir. H, sn Babeti deyirsn?! H, Babeti deyirm. Mn el bilirdim o, konvert db. Monparnas dedi: Konverti ab! Monparnas Babetin Konsyerjer aparldn, shr a hbsxanadan qadn, saa, istintaq koridoruna getmk vzin, sola getdiyini tlsik nal etdi. Qavro onun cldliyin tccb etdi. Yamanca bic eydir! Monparnas Babetin qamas haqqnda bir para eylri d lav etdikdn sonra szn bel qurtard: Bu hl hams deyil! Qavro Monparnasa qulaq asa-asa onun lindki aac ald, he dnmdn l aacnn dstyindn tutub kdi, bu zaman qlnc tiysi grnd.

Tiyni tez yerin basaraq dedi: Pa-ho! Sni qoruyan adam da z yannla gtirmisn, amma o, mlki paltar geyib. Monparnas gz vurdu. Qavro szn davam etdi: Bir buna bax! Olmaya, fironlarla vurumaq istyirsn? Monparnas laqeydc cavab verdi: Bilmk olmaz! Sancaqd da gtrmm, adama lazm olar. Qavro tkidl sorudu: Bu gec n elmk istyirsn? Monparnas yen zn tox tutaraq, lova-lova dedi: Bel d, bzi eylr... El o saat da shbti dyirk, hycanla dedi: H, yeri glmikn, qoy deyim! N olub ki? Bu gnlrd bel bir hvalat oldu. Bir fikir ver! Bir burjuaya rast gldim. O z moizsini, bir d pul kissini mn balad. Bunlarn hamsn qoydum cibim. Bir dqiq sonra limi cibim saldm, baxdm ki, he n yoxdur. Qavro lav etdi: Moizdn baqa. Monparnas szn davam etdi: Bs sn? ndi sn hara gedirsn? Qavro himaysin gtrdy uaqlar ona gstrdi. Bu uaqlar yatrtmaa gedirm. Sn onlar harada yatrdacaqsan? z yanmda. Bu z yanm haradadr? z yanmda. Demli, snin mnzilin var? Var. Haradadr? Qavro: Fild, dey cavab verdi. Monparnas z tbiti etibar il ox az tccblnn adamd, lakin bu sz eidnd qeyriixtiyari olaraq sorudu: Fild? Qavro z szn tsdiq etdi: H, fild! Bunvaki? He ks bu dild yazmr, amma ham danr, bu da hmin dil aid olan sz! Bunvaki Burada n var ki? demkdir. Qamenin drin mnal sz Monparnas sakitldirdi, aln bana gtirdi. Grnr, o, Qavroun mnzili haqqnda yax hisslr duymudu. Dorudan da! dedi. Fildir, qoy fil olsun. Orada adam rahat ola bilr! Qavro: Lap yax! dey cavab verdi. Ora, dorudan da, lap ladr! El yellr d smir ki, krp altndak kimi bu badan vurub, o badan xsn. Sn ora nec girirsn? Girirm d. Monparnas sorudu: Demli, orada deik var? lbtt! Bu bard sus. Qabaq ayaqlar arasnda. Casuslar onu grmyib. Sn yuxar qalxrsan? H, baa drm. Lap adi bir fokusdur. Bir, iki - qurtard getdi, adam yox olur!

Bir az susduqdan sonra lav etdi: Bu krplr n mn nrdivan taparam. Monparnas qhqh il gld: Ay sn mn n deyim! Sn bu aalar haradan tapmsan? Qavro adi bir ifad il dedi: Bir dllk bunlar mn balad yadigar verdi. Birdn Monparnas fikr getdi. Sonra mzldaya-mzldaya: Sn mni ox asanlqla tandn, dedi. Cibindn iki balaca ey xartd, bunlar pamba sarql iki llk borusu idi. Bu eylrin hrsini burnunun bir deiyin soxdu. Onun burnu drhal bir baqa kl dd. Qavro: Bunlar sn yarar, dedi. ndi sn daha eybcr grnmrsn. Bunlar hmi burnunda saxla. Monparnas qng olan idi, amma Qavro istehza idi. Monparnas: Zarafat burax, dedi, mn necym? Onun ssi d tamam baqalad. Monparnas bir anda el dyidi ki, onu he tanmaq olmurdu. Qavro ucadan dedi: Petr-ruka oyununu gstr grk! Uaqlar bu vaxta qdr he bir ey hmiyyt vermirdilr, z ilri il muldular, burunlarn qurdalayrdlar; lakin Petruka adn eidn kimi sevin-sevin iftixarla gzlrini Monparnasa zilldilr. Tssf ki, Monparnas fikirli idi. O, lini Qavroun iynin qoydu, hr sz qeyd ed-ed dedi: Qulaq as, olan, gznl izl, gr mn meydanda z doqumla1, z daqmla, z diqiml gzsydim, siz d al alb mnim n on dn ikilik su ysaydnz, ax mn oynardm, qoy bel olsun, bax, ay sfeh! Ax indi Maslennitsa bayram deyil. Bu qrib cml Qavroa ayrca bir tsir balad. Cld dnd, z xrdaca, parlaq gzlri il trafn diqqtl szd, bir ne addm knarda bir polis nfri grd - polis nfrinin arxas onlara sar idi. Birdn Qavroun azndan bu szlr xd: H, i bel imi! O, drhal zn saxlad, Monparnasn lini sxaraq dedi: Di sa ol! Mn z aalarmla filin yanna gedirm. di, gec sn lazm olsam, mni orada tapa bilrsn. Mn antresolda yaayram. Mnim qapm yoxdur. Glnd cnab Qavrou soruarsan. Monparnas: Yax, dedi. Onlar ayrldlar. Monparnas Qro meydanna, Qavro Bastiliyaya getdi. Be yal ua qarda, onu da Qavro k-k aparrd. Bu uaq bir ne df dnb, uzaqlamaqda olan Petr-rrukaya baxd. Monparnas polis nfrinin orada olduunu anlalmaz bir cml il Qavroa bildirmidi. Bu cmld ancaq bir mxfi cht vard ki, o da be-alt df mxtlif kild tkrar ediln diq hecasnda idi. Diq hecas ayrca sylnilmir, lakin mhartl klmy sarndqda bel bir mna verir: Ehtiyatl ol, srbst danmaq olmaz. Bundan baqa, Monparnasn cmlsind dbi gzllik d vard, bu, Qavroun nzrindn qamd: Mnim doqum, mnim daqm, mnim diqim. Tampl hbsxanas arqosunda mnim itim, mnim bam, mnim arvadm demkdir. Bunu Molyerin yazd, Kallonun kil kdiyi o byk dvrd ndimlr, tlxklr ox ildirdi. yirmi il bundan vvl, Bastiliya meydannn cnub-rq trfind, isknnin yaxnlnda, qala hbsxanasnn khn xndyi yerind qazlm kanaln yannda qrib bir abid vard. Bu abid indi parislilrin hafizsindn silinib getmidir, lakin o insan xatirind iz buraxmaa layiq abiddir, nki o, institutun zv, Misir ordusu ba komandannn fikrini znd tcssm etdirirdi.

Biz buna abid deyirik, slind, bu, ancaq abidnin maketi idi. Lakin bu maket, bu gzl qarataslaq, hadislrin iki- iddtli klyi il sovrulan, hr df d bu klklrl bizdn uzaqlara atlan Napoleon ideyalarnn bu zmtli csdi indi tarixi abid olmudu v sanki, z mvqqtiliyin zidd olaraq bitkinlmidi. Bu, taxtadan, dadan dzldilmi, qrx fut hndrlynd bir fil idi, belind d, ev oxar qll vard. Vaxtil rngsaz onu yal rngl rnglyibmi, indi is sma, ya v zaman tzdn rnglmi, ona qara rng kmidi. Meydann bu bo v aq yerind bu nhng eyin geni aln, xortumu, dilri, enli sars, stunabnzr qlar, belindki qllsi ulduzlu, qaranlq gecd qorxunc, fantastik bir ey kimi grnrd. O nyi tmsil edirdi, mlum deyildi. Bu, sanki, xalq zmtinin simvolik tsviri idi. Bu, adama qm-qss gtirn, qrib, sirli, iri bir eydi. Bu, Bastiliyann gzgrnmyn kabusu yannda, hamnn gz qabanda gylr yksln azman bir teyf idi. Xaricilr buna ox nadir hallarda glib baxard, yoldan kenlr is he baxmazd. Bu fil ildnil uub-dalrd, para-para uub skln suvaqlarn yeri onun byrlrind iyrnc yaraya oxayrd. Salonlarn zrif arqosunda deyiln edillr onu 1814-c ildn sonra unutmudu. Uub dalan, insana kdr vern bu fil z yerind dayanb durmudu. Onun trafna kiln hasar rumd. Srxo srclr onun yan-yrsini murdarlamd, onun qarn atdaq-atdaq olmudu; quyruundan karkasn dmir ubuu xmd, ayaqlar arasnda hndr ot bitmidi. Yerin zrind yava-yava, hm d ara vermdn yeni tbqlr ml gldiyindn razi hiss edilmdn qalxr - filin trafnda olan meydan da otuz il mddtind qalxdndan onun yeri, sanki, uxura dmd, sanki, torpaq onun ayaqlar altnda aa kmd. O irklndirilmidi, he ks onun qdrini bilmirdi, adamlar ondan iyrnirdi, lakin o z qrurunu pozmurdu. O, meanlarn nzrind eybcr bir eydi, mtfkkirlrin nzrind kdrli idi. O tezlikl sprlb atlacaq bir yn zibili, eyni zamanda, tezlikl ifa edilck zmtli bir eyi xatrladrd. Yuxarda dediyimiz kimi, geclr onun simas dyiirdi. Gec qaranlqla sirda olan eylrin hqiqi stixiyasdr. Qaranlq dn kimi qoca fil dyiirdi, zlmtin qorxunc skutu irisind o sakit v dhtli bir sima alrd. Kemi aid olmaqla o gecy aiddi. Zlmt azmana yarard. Bu kobud, kl-ktr cssli, ar, az qala z klini itirn, lakin gzl v qrib qrura malik olan, zmtli, srt grnl abid indi daha yoxdu. ndi orada baca il zintlnmi, nhng sobayabnzr bir ey hkmfrmandr, he ks d onu narahat elmir. Bu sobayabnzr ey burjuaziya quruluu feodal quruluunun yerini tutan kimi doqquz qllli, tutqun grkmli Bastiliyann yerini tutmudur. Soba n dvrn simvolu olmaq ox tbiidir; bu sobann qdrti buxar qazannda gizlnib durur. Bu dvr keib gedir, o artq keib getmidir. Qvvt gr qazanda olursa, qdrt anadan beyind olur, indi bunu anlamaa balayrdlar. Baqa szl, dnyan irli aparan, onu z ardnca kn lokomotivlr deyil, ideyalardr. Lokomotivlri ideyalara qoun, bu, yaxdr, ancaq at atl hesab etmyin. Hr nec olsa, Bastiliya meydanna qaydaraq, bu sz demliyik: Fili yaradan, gipsl d olsa, byk bir ey ld etmidir, soba bacasn yaradan is, htta tuncdan da ox hmiyytsiz bir ey yaratmdr. Bu soba bacasna gurultulu bir ad verrk, onu yul stunu adlandrmlar. Vaxtndan vvl doulmu inqilabn bu uursuz abidsi 1832-ci ild hl nhng bir taxta rtkl rtlmd, trafna da, fili tamamil ayran, geni taxta hasar kilmidi - bu taxta kynyin yox olmasna biz xsn tssf edirik. Qavro da z aalar il bura gedirdi. Meydann bu tini uzaqdan yanan bir fnrin zif i il azca iqlanmd. Qoy burada siz syldiyimiz hvalat ksib bir eyi xatrlatmaa icaz verilsin: qoy oxucu bilsin ki, biz hqiqti thrif etmirik. yirmi il bundan vvl islahedici polis mhkmsi hmin bu Bastiliya filinin iind bir uaq grm, onu srsri hyat keirmk, ictimai abidy zrr yetirmk stnd mhakim etmidir. Bunu qeyd edrk, szmz davam edirik. Qavro bu nhng fil yaxnladqda hdsiz drcd byk v hdsiz drcd kiik eyin nec tsir balayacan duyaraq dedi:

 Cclr, qorxmayn! Sonra o, filin trafna kiln hasarn taxtalar arasndan iri kedi, uaqlarn da buradan kemsin kmk eldi. Uaqlar azca qorxsa da, Qavroun ardnca gedir, onlara rk vern, yatmaa yer tapan bu cndr paltarl balaca teyf etibar edirdilr. Hasarn dibind bir nrdivan var idi - qonuluqda olan odun anbarnn fhllri gndz bundan istifad edirdilr. Qavro nrdivan qaldrb filin qabaq ayaqlarndan birin qoydu. Onun bel gcl olduunu he tsvvr etmk olmazd. Nrdivann sykndiyi yerd - filin qarnnda qara bir dlik grnrd. Qavro nrdivan v bu dliyi z qonaqlarna gstrib dedi: Bu nrdivanla qalxn, ora girin. Uaqlar qorxaraq bir-birin baxd. Qavro rd: aalar, siz qorxursunuz? - Sonra lav etdi, bu saat grrsiniz! Filin kl-ktr qn brk-brk qucaqlad, nrdivana he hmiyyt vermyrk, bir anda yuxar qalxd. Deiy soxulan koramal kimi qara dlikdn tyrk, iri girdi. Bir an sonra uaqlar qaranla brnm dliyin aznda amtl, donuq bir lk grdlr, bu, Qavroun z idi. Qavro rd: Grdnzm! aalar, indi siz d xn! Bura el yaxdr ki, znz grcksiniz! Sonra ucadan byk uaa dedi: Mn limi sn verrm. Uaqlar bir-birini itlyirdi. Onlar Qavrodan hm qorxur, hm d ona etibar edirdilr; bir yandan da brk ya yard. Uaqlardan byy crt glib nrdivanla qalxmaa balad. Kiiyi baxd ki, qarda onu bu byk heyvann pnclri arasnda tk qoyub qalxr, istdi alasn, ancaq alamaa csart etmdi. Byk uaq sndly-sndly pillknl qalxrd. Qlnc tlimi mllimi z agirdin, ya arvadar z qatrna hay-kyl kmk etdiyi kimi, Qavro da sz il onu rklndirirdi: Qorxma! Bax, el! Qalx, qalx! Ayan bri qoy! Oradan yap! rkli ol! Qavroun li ona atanda birdn uan lindn brk-brk yapb zn sar kdi. H, lim ddn ki! Uaq deiy girdi. Qavro: ndi mni gzl, dedi. Cnab, zhmt kib ylin. O, deiy girdiyi kimi d deikdn xd, bir meymun cldliyi il filin q il aa srb otun iin tulland, be yal ua qamarlayb, nrdivann dz ortasna qoydu, sonra onun ardndan qalxmaa balad. O, qalxa-qalxa raraq byk uaa deyirdi: Mn onu itlycym, sn d zn sar k. Bir anda ua itly-itly, darta-darta, qaldra-qaldra, k-k deiy soxdular, bel ki, uaq bir d gzn ab zn deiyin iind grd; Qavro da onun ardnca deiy girdi, tpiyi il nrdivan vurub otun iin sald, pik vura-vura rd: Budur, glib atdq. Yaasn general Lafayet! Bu sevincdn sonra lav etdi: H, aalar, indi siz mnim evimdsiniz! Qavro, dorudan da, z evind idi. Ey faydasz bir eyin he gzlnmdiyi halda faydal olmas! Byk srlrin ehsan! Azmanlarn mrhmti! mperator fikrini ks etdirn bu byk abid qamenlrin yuvac oldu. Azman ua z himaysi altna ald. Geyimli-kecimli burjualar Bastiliya meydanndan kerkn gzlrini brld-brld nifrtl onu szr, lova-lova deyirdilr: Bu ny lazmdr? Bu ona gr lazmdr ki, atas, anas, ryi, paltar, snacaq yeri olmayan krp uaqlar soyuqdan,

qrovdan, doludan, yadan, q klyindn qorusun, gecni palq iind qalb xstlnmkdn, qar stnd yatb lmkdn xilas etsin. Bu ona gr lazmdr ki, cmiyytin zndn rdd etdiyi msum tifillr snacaq yeri versin. Bu ona gr lazmdr ki, ictimai gnahlar azaltsn. Bu, btn qaplar zlrin balanan adamlar n alm zaa idi. Sanki, bu, hr yerini irk, i, kif, yara basm, badan-baa qurd yemi, gzdn dm, mhv olmaa mhkum edilmi, nhng dilniyoxar bir miskin, qoca, yiysiz bir mastodont idi. El bir dilni ki, yolayrcnda duraraq, keib gedn adamlardan sdq kimi ona xo bir nzr salnmasn yalvara-yalvara xahi edir, lakin onun yalvarlarna he kim hmiyyt vermir. Sanki, bu dilninin baqa bir dilniy ayaqyaln gzn, llrini nfsi il qzdran, cr-cndr geyn, l atlan xrk artqlarn yeyn, evsiz-eiksiz, miskin bir crtdana yaz glirdi. Bax, Bastiliya fili bunun n lazmd! Napoleonun insanlar trfindn hqartl qarlanan fikri Allah trfindn bynilmidi. O ey ki ancaq anl ola bilrdi zmtli oldu. mperatora z fikrini hyata keirmk n, porfir, tunc dmir, qzl, mrmr lazmdr. Allaha is ancaq bir ne khn taxta, bir ne tir, bir qdr gips kifaytdi. mperatorun dahiyan fikri varm: o istyirmi ki, xortumunu yuxar qaldran, beli qllli, trafnda rkaan, can vern sular qaynad bu silahl fvqlad, nhng fild xalq tcssm etdirsin. Lakin Allah daha byk i grd, onda krp uaqlara snacaq yer verdi. Yuxarda dediyimiz kimi, Qavroun girdiyi deik bayrdan, filin qarn altnda gcl grnrd, z d o qdr dar idi ki, oradan ancaq piik v uaq ke bilrdi. Qavro dedi: buradan balayaq qapya deyk biz evd yoxuq. Qavro z evin yax bld olan adam arxaynl il qaranla ba vurub bir taxta gtirdi, taxta il deiyin azn rtd. Sonra Qavro yen d qaranla ba vurdu. Uaqlar, fosfor mhlulu olan y salnan kibritin qqltsn eitdilr. O zaman hl kimyvi kibrit yox idi. O dvrd trqqini Fmada axma tcssm etdirirdi. Birdn ml gln iqdan uaqlar gzlrini qydlar, Qavro zirzmi siovulu deyiln qatranl fitilin ucunu yandrd. Zirzmi siovulu iq vermkdn ox tstlyirdi, filin irisini gcl grmk olurdu. Qavroun qonaqlar trafna baxdlar: byk Keydelberq qapana salnm bir adam v ya, daha dzgn desk, tvrat balinasnn qarnnda on nlr hiss ed bilrdis, uaqlar da el bir ey hiss edirdilr. Sanki, byk bir skelet onlarn qarsnda canlanb onlar z irisin ald. st trfd qaralm, uzun bir tir vard; tirdn hr iki trf eyni msafd, hm d yilmi iri aaclar uzanrd; tir skeletin bel stunu, yilmi aaclar is qabralar idi; gips stalaktiti onlardan ialat kimi sallanrd. Filin enli quma paras kimi bir byrndn o biri byrn uzanan hrmk toru onun toz basm diafraqmasn tkil edirdi. Knc-bucaqda canl kimi grnn, iri qara lklr gz arprd - onlar rkk, evik hrktlrl tez-tez yerlrini dyiirdi. st trfdn uub tkln eylr filin qarn boluunu doldurmudu, buna gr d ora dm kimi olmudu. Uaqlardan kiiyi byyn sxlaraq astadan dedi: Bura qaranlqdr. Bu szlr Qavrou brk acqlandrd. Uaqlar, sanki, donub qalmd, onlar mtlq bu vziyytdn xarmaq lazmd. Qavro ra-ra dedi: Siz mnim bam n iirdirsiniz? Olmaya ylnmk iftilatndasnz? Olmaya, ey bynmyn ltaq adamlar oyunu xarrsnz? Olmaya siz Tilri lazmdr? Bel is, onda siz heyvan deyilmisiniz? Cavab verin! Siz xbrdarlq edirm: mn sarsaq adam deyilm! Bir bunlara bax, guya, zrli qfsdn xblar! Adam qorxanda bir az kobudluq elmk pis olmur. Bu zaman kobudluq adam sakitldirir. Uaqlar Qavroa yaxnlad. Qavro onlarn bu etimadndan mtssir oldu, o, srtlikdn ata qlbi yumaqlna kedi, sy mehribanca bir ifad il yumaldaraq, balaca uaa dedi:

 Ay sfeh, bayr qaranlqdr. Bayra ya yar, amma burada yamr, bayrda hava soyuqdur, amma burada he meh d smir, bayrda bir yn camaat var, amma burada he ks yoxdur, bayrda he ay da xmayb, amma burada am yanr, grrsn d! Uaqlar trafa csartl baxmaa baladlar, lakin Qavro onlar bu il ox mul olmaa qoymad. raraq dedi: Cld olun! Onlar el bir yer itldi ki, biz ora mmnuniyytl otan n mhm yeri dey bilrik. Qavroun yata orada idi. Qavroun yata mlli-bal yataqd, onun dyi d vard, adyal da. Yata alkovda idi prdsi d vard. Dyi hsirdi, adyal qaba boz yundan toxunmu enli, ox az ilnmi tz bir ul idi, z d yaman isti idi. Bs bu alkov n idi? Alkov deyiln ey uzun dirkdn ibartdi; diryin ikisi qabaqdan, biri dal trfd yer, yni filin qarnna tklm gips tr-tkntsn sanclmd, ba trfdn d kndir balanmd, bu qayda il ehramabnzr bir ey ml glmidi. Bu ehramn stn latun mftilindn toxunmu tor atlmd. Tor ox ustalqla dmir tellrl dirklr balanmd, dirklrin hamsn brmd. Aadan torun stn, onun yer dyn hisssin bir ne iri da qoyulmudu, daha torun iin girmk mmkn deyildi. Bu tor quxanalarda qular saxlanlan yer kiln adi dmir torlardan idi. Qavroun yata bu tor altnda el idi ki, el bil, qfs iind idi. Bu eylr hams bir yerd eskimos alana oxayrd. Prd dediyimiz d bu tor idi. Qavro qabaq trfdn torun stnd olan dalar knara itldi, torun tklri bir-birindn araland. Qavro komanda verdi. Uaqlar, imklyin! z qonaqlarn ehtiyatla qfs sald, sonra z d srn-srn ora girdi, dalar z yerin itlyrk, torun bir-birindn ayrlm tklrini mhkmc rtd. Sonra d hsirin stnd uzand. Uaqlar n qdr balaca olsalar da, bu alkovda ayaq st dura bilmirdilr. Zirzmi sian hl d Qavroun lind idi. ndi kpn! dedi. Mn bu saat z kandelyabrimi sndrcym. Uaqlardan byy toru gstrib sorudu: Cnab, bs bunlar ndi? Qavro lova-lova: Onlar siovuldur, dedi. Kpn! Sonra bu aalar yrtmk n bir ne sz d lav etmyi lazm bildi: Bu toru nbatat bandan gtirmim. Bunlar vhi heyvanlardan trdr. Bunlardan orada nqdisvar (n qdr istsn var), ancaq orada divalam (divardan amaq lazmdr), sonra pncrdn girmk, qapnn altndan kemk grk. Bu maldan n qdr istyirsn apar. Qavro bu mlumat ver-ver adyaln ucu il kiik uan stn basdrd. Balaca uaq dili dolaa-dolaa dedi: N yaxdr! N istidir! Qavro adyala xo bir nzrl baxaraq dedi: Bu da nbatat bandandr. Meymunlardan rpdrmam. Sonra byk uan uzand qaln v ox gzl toxunmu hsiri gstrrk, lav etdi: Bu, zrafnindir. Bir az susduqdan sonra szn lav etdi: Bunlar hams heyvanlarndr. Onlardan qopartmam. He incimdilr. Dedim ki, bunlar fil lazmdr. Yen d bir az susdu, sonra dedi: Divarn stndn ab keirsn, byklri he saymrsan, i d dzlir.

Uaqlar bu csartli, bacarql adama qorxa-qorxa, hm d hrmt v tccbl baxrdlar. Bu da onlar kimi yurdsuz-yuvaszd, onlar kimi tkdi, onlar kimi zifdi, lakin myyn drcd qrib, hr ey qadir bir uaqd. O, bzn qoca tlxk kimi z-gzn qrdrsa da, azburnunu ys d, onun znd ox sad, ox fsunkar uaq tbssm canlanrd. Btn bu vziyyti il d Qavro onlara fvqlad bir insan kimi grnrd. Yaca byk uaq utana-utana dedi: Cnab, siz polis iilrindn qorxmursunuz? Qavro bel bir cavabla kifaytlndi: Bala, polis iilri demirlr, firon deyirlr! Kiik uaq heyrtl baxr, he bir sz demirdi. O hsirin qrq trfind, byk uaq ortada yatrd. Qavro bir ana kimi adyal ona sar kdi, sonra da ban qoyduu yer, hsirin altna cr-cndr yd, ona balaca bir bal dzltdi. Bunu etdikdn sonra byk uaqdan sorudu: H, bura necdi? O biri uaq Qavroa bir mlk nzri il baxaraq dedi: Lap yax. Yazq uaqlar tpdn-drnaa kimi islanmd, indi onlarn bdni yava-yava qzrd. Qavro yen d sz balad: Yax, bayaq siz niy alayrdnz? - Balacan gstrrk lav etdi, bel aann yen d bir thri var, amma snin kimi yek bir adamn byrmsi lap axmaqlqdr, lap el buzov kimi... Ax bizim otamz yox idi, bilmirdik hara gedk. Qavro: Bala! Otaq demirlr, yxana deyirlr. Bir d ki, qorxurduq gec tk qalaq. Gec demirlr, qaraxana deyirlr. Uaq: Cnab, tkkr edirm, dedi. Qavro yen sz balad: Qulaq as, gr n deyirm, bo eydn tr zrldamaq lazm deyil. Mn sizin drdiniz qalacaam. Sn zn grcksn, bizim kefimiz lap kk olacaq. Yayda mnim dostum Nave il Qlasyer gedcyik, orada imcyik, Austerlits krps yannda paltaryuyan arvadlar cinlndirmk n sallarn stnd lmlt o yana-bu yana qaacaq. Onlar rrlar, hirslnirlr, he bilirsn onlar nec glmlidir! Sonra gedib adam skeletin baxacaq. O diridir. Yelisey lnddir. O sfeh el arqdr, deyirsn lap talaadr. Teatra gedcyik. Mn sizi Frederik Lemetr aparacaam. Mnim biletim olur. Mn aktyorlarla tanam. Bir kr lap pyesd d oynamam. Biz onda sizin kimi xrdaca uaqlardq, ktann altnda qardq, dniz kimi bir ey ml glirdi. Mn sizi z teatrma dzldrm. Biz bir yerd vhi adamlara baxarq. Ancaq onlar sl vhi deyillr. Onlarn ynind hray triko var, bu trikonun qrd grkr. Dirsklri d a sapla hrmlnmidir. Sonra da biz operaya gedrik. Pulla l alanlarla bir yerd iri girrik. Operada l almaq ii ox yax dzlib. lbtt, bulvara mn bu pulla l alanlarla getmzdim. Bir tsvvr el, operada ellri var ki, onlarn hr birin iyirmi su verirlr, ancaq bunlar sfeh adamlardr. Onlara txac deyirlr. Bir d biz gedib baxb grcyik, adamlarn ban gilyotinl nec ksirlr. Mn siz cllad gstrrm. O, Mare ksind yaayr. Ad da cnab Sansondur. Onun qapsnda mktub salmaq n qutu var. Bli, biz yaman kef k bilrik. Qavroun barmana bir damc qatran dd. Bu, onu xyaldan ayrd. Pa-ho! Fitil qurtarr! Diqqt! Mn ia ayda bir sudan artq pul xrcly bilmycym. Yerin ki girdin, yat! Cnab Pol de Kokun romanlarn oxumaa bizim vaxtmz yoxdur. Bir d ki, iq bizim darvazamzn arasndan bayra d bilr, fironlar da bunu gr bilr. Ancaq byk uaq csart edib Qavrola danr, ona cavab ver bilirdi. O da qorxa-qorxa z fikrini dedi: Bir d ki, blim fitildn od d bilr, ehtiyatl olmaq lazmdr ki, ev yanmasn. Qavro onun shvini dzltdi:

 Ev yanmasn demirlr, dyirman qurutmaq deyirlr. Hava da pislirdi. Gy gurultular arasndan filin belind insan yann ssi eidilirdi. Qavro dedi: Ya, sni yaman aldatdq! Evimizin ayandan su el axr, el bil qrafindn tklr, bunu eidnd adama lzzt verir. Sfeh qdr, z maln nahaq yer tlf elyir, nahaq yer llir, bizi islada bilmyck. Buna gr d qoca suular kimi deyinir, adamn zhlsini tkr. Qavro XIX sr filosofu kimi bu eyhamdan ba ver bilck btn nticlri z zrin gtrrk, tufan haqqnda csartl syldiyi szdn sonra el ildrm axd ki, onun i dlikdeikdn filin qarnna tpildi. El o saat da gy brk guruldad. Uaqlar raraq yerlrindn el cld qalxdlar ki, tor az qald knara dsn. Qavro zn csartl onlara evirib, qhqh il gld. Uaqlar, sakit! Bizim binan el brk itlmyin. ox ntiq gy gurultusudur, ox la! Bu, sizin n sakitc yan ildrm deyil. Mrhba, Allah! Vallah bu he d Ambiq teatrndakndan pis dzldilmyib! Bu szdn sonra, o, dmir toru dzltdi, uaqlar sulluca yataa itldi, dizlrindn basd ki, yax uzansnlar. Sonra ucadan dedi: Allah ki z amn yandrd, mn z im sndr bilrm. Cavanlar, uaqlar grk yatsn. Yatmamaq ox pis eydir. Onda adamn ulumu funt verr, ya da yax cmiyytd deyirlr ki, azndan iy glr. Adyala yax brnn! Bu saat i sndrcym. Hazrsnz? Byk uaq pldad: Hazrq. Mn lap rahatam. Bamn altnda el bil prqu bal var. Qavro rd: Ba demirlr, kll deyirlr. Uaqlar bir-birin snd. Qavro onlar hsirin stn qayda il uzatd, ulu balarna kdi, sonra da vquf sahibi olanlarn dilind mri nc df tkrar etdi. Kpn! deyib fitili sndrd. q snn kimi uaqlarn altnda yatd tor qrib tkanlardan titrmy balad. Qrib sslr eidildi, el bil ki, bir ey bir ey srtnrd, bunun da ardnca metal ssi glirdi, sanki, bir ox di v drnaq mis toru gmirirdi, eyni zamanda, kskin civilti ssi trafa yaylrd. Be yal uaq ba stnd bu qulaqbatrc ssi eidrk, dhtdn bdni buzlad, dirsyi il byk qardan itldi, lakin o, Qavroun mri zr kpmd. Uaq qorxudan az qald ki, aln itirsin, csart edib Qavroa sar dnd, nfsini txyaraq, lap yavadan dedi: Cnab! Qavroun da gzn yuxu gedirdi: N var? Bu ss ndir? Siovullarn ssidir. Yen d ban hsirin stn qoydu. Dorudan da, filin dvrsind yzlrl siovul qaynard, bizim yuxarda dediyimiz canl qara lklr d bunlard. N qdr ki, raq yanrd onlar xeyli knarda durmudular; raq snnd, siovullarn mlki mqamnda olan bu maaraya qaranlq knd siovullar, xotbitli, nal Perronun tz t dediyi eyin iyini duyaraq, sr il Qavroun adrna cumdular, adrn lap bana qdr drmaaraq, torun mftilini gmirmy baladlar, sanki, yeni tipli bu mitkni datmaq istyirdilr. Uaq yata bilmirdi. O yen d sz balad. Cnab! N var? Siovul n demkdir? Sian demkdir. Qavroun verdiyi izahat ua bir az sakitldirdi. O, a sian grmd, siandan qorxmurdu. Lakin o yen d sorudu:

 Cnab! N var? Niy sizin piiyiniz yoxdur? Qavro: Mnim piiyim vard, dedi, bura gtirmidim, onlar yedi. Qavroun bu ikinci izahat birinci izahatn balad xo tsiri he xartd, uaq yen d qorxudan titrdi. Onlar arasnda gedn shbt drdnc df tkrar olundu. Cnab! N var? Nyi yedi? Piiyi. Piiyi kim yedi? Siovullar. Sianlar? H, siovullar. Demli, buradak sianlar piik yeyirmi? Uaq buna heyrt edrk, szn davam eldi: Cnab, bel sianlar bizi d yey bilrlr? Qavro: lbtt yeyrlr, dey cavab verdi. Uan qorxusu son nqty atd. Lakin Qavro bu szlri lav etdi: Qorxma! Onlar bizim yanmza gl bilmzlr. Bir d ki, mn buradayam. Al, mnim limdn tut. Kiri, kp! Qavro lini byk uan ba stndn uzadaraq, onun lindn tutdu. O da Qavroun lin sxlaraq, zn sakit hiss etdi. Mrdlik v qvvtd baqalarna kemk kimi sirli bir xsusiyyt var. Uaqlarn trafnda yen sakitlik ml gldi, onlarn ssi siovullar hrktm v qartmd. Siovullar bir ne dqiqdn sonra yen qaydb glnd istdiklri qdr lnlq gstr bilrdilr - uaqlarn d yuxuya getmidi, daha he bir ey eitmirdilr. Gec saatlar axb gedirdi. Qaranlq byk Bastiliya meydann rtmd. Yal q klyi iddtl sirdi. Keikilr darvazalar, xiyabanlar, hasarlar, qaranlq bucaqlar gzdn keirir, gec srsrilri axtarrdlar, lakin filin yanndan sssizc keib gedirdilr. Bu bdheybt v nhng ey durduu vziyyti pozmayaraq, gzlrini qaranla zillyrk, sanki, xyala dalmd, sanki, o, yax i tutduuna avara dn, yatb yuxuya gedn tifili pis havadan qoruduuna, insanlardan gizltdiyin sevinirdi. Aada deyilnlri baa dmk n bir eyi qeyd etmk artq olmaz: o zaman Bastiliyann polis mntqsi meydann o biri banda idi, filin yannda ba vern hadislri keikilr gr bilmzdi, sslri d eitmzdi. Shr alana yaxn bir adam Sent-Antuan ksindn xb yyr-yyr meydan kedi, yul stunu barsnn yanndan dnd, hasarn taxtalar arasndan iri girdi, glib filin qarn altnda dayand. Bu adamn stn lap azca iq dsydi, onun badan-baa islanm paltarndan bilmk olard ki, o btn gecni ya altnda olmudur. Filin qarn altna glndn sonra ondan qrib bir rt xd - bu, insan dilin uymayan rt idi, bel bir ss ancaq tutuquudan xa bilrdi. Bunu o bir d tkrar etdi. Bu rtya txminn bel bir kil vermk olard: Kirikikiu! Gln adam ikinci df randa filin qarnndan ona cavab olaraq n v aydn bir uaq ssi eidildi. Buradayam! El o saat deiyin azn rtn taxta knara kildi. Bir uaq deikdn xb filin q il aa srrk, ox asanlqla orada duran adamn qabana endi. Bu uaq Qavro idi. Gln adam da Monparnasd. Kirikikiu rtsna glinc, bunun, he bhsiz, el bir mnas vard ki, uaq bunu Sn cnab Qavrou soruarsan cmlsi il demk istrdi.

Qavro bu ssi eidn kimi cld yerindn qalxd, torun ucunu azca knara kib alkovdan xd, sonra bu yeri dala yaxca brkidrk, lk ab aa endi. Uaqla kii qaranlqda kirimic bir-biri il qarlad. Monparnas ancaq bu szlri dedi: Sn biz lazmsan. Gedk, biz kmk el. Uaq baqa izahat tlb etmdi. Yax, dedi. kisi d, Monparnasn gldiyi Sent-Antuan ksin sar getdilr. Onlar bostanlarn bir-birinin ardnca uzanb gedn arabalar arasndan kerk, yeyin-yeyin gedirdilr - bostan arabalar, adtn, gecnin bu vaxtnda zlrini bazara atdrmaa tlsirdilr. Bostanlar yaan sellm yadan islanmamaq n lap gzlrin kimi balaxonlarna brnrk, kah v baqa trvz yn arasnda oturub mrg dyrdlr, yolla gedn bu qrib adamlar he grmrdlr. NC FSL. Hbsxanadan qamaq thlksi. El hmin gec Fors hbsxanasnda bel bir hadis ba verdi. Tenardye biradamlq kameraya salnsa da, Babet Brjon, Tfeyli, bir d o, hbsxanadan qamaq n sz bir yer qoymudular. Monparnasn Qavroa verdiyi mlumatdan aydn olur ki, Babet hl gndzdn ii hazrlaybm. Monparnas onlarn hamsna bayrdan kmk etmli imi. Brjon bir ay islah kamerasnda qalmaqla bo vaxtnda hm kndir emi, hm d qamaq plann trafl dnmd. Kemi vaxtlardan bu kamera ciddi cza yeri hesab olunurdu, dustaqlar burada hbsxana qayda-qanunu zr bal-bana buraxlrd. Bu islah kameras drd da divardan, da tavandan, sal dal dmdn, sfr arpaysndan, dmir barmaqlq vurulmu kiik pncrdn, zn dmir kilmi qapdan ibartdi, zn d karser deyrdilr. Lakin sonralar karser ox mnfur bir ey hesab edildi. ndi bu yer dmir qapdan, dmir barmaqlq vurulmu kiik pncrdn, sfr arpaysndan, sal dal dmdn, da tavandan, drd da divardan ibartdir, zn d islah kameras deyirlr. Gnorta vaxt ora azca iq dr. Yuxarda veriln izahatdan karserlrin lverili olmad aydn grnd, lakin karserlrin lverili olmamas onlarn karser olmasnda deyil. lmy mcbur edilmli olan adamlara burada dnmy imkan verilir, karserlrin lverili olmamas bundadr. Bli, Brjon trafl dnd, islah kamerasndan xanda kndiri d gtrb apard. Onu, arleman hyti n ox thlkli bir adam hesab edildiyindn, aparb Yeni binaya saldlar. Yeni binada onun birinci ld etdiyi ey tfeyli, ikinci mismar oldu. Tfeyli cinayt demkdi, mismar azadlq demkdi. Brjon haqqnda tam bir tsvvr ld etmk vaxt glib atmdr. zdn o, clz grnrd. O, qsdn zn sst gstrirdi, inc dnlm bu msllrd onun myyn mqsdi vard. O, nzaktli, zirk, al banda bir adamd, eyni zamanda, mehriban baxl, srt tbssml, tcrbli bir oru idi. Onun bax iradsini, tbssm is tbitini ifad edirdi. O, z sntinin ilk tcrblrini taxtapular zrind aparmd, qurunqoparanlar ustalna ox yeniliklr gtirmidi: onlar kz qovuu deyiln sulla ya novunu ksrk evlrin taxtapularn soyurlar. Tyin ediln gn qamaq n ox lverili bir gn idi, nki taxtapu dynlr bu zaman hbsxanann ifer dnmi damnn bir hisssini skb tzlyirdilr. ndi Sen-Bernar hyti arleman v Sen-Lui hytindn tamamil ayr deyildir. Yuxarlara taxta-alban v nrdivan gtirilmidi, baqa bir szl, azadla xmaq n krplr salnm, pilllr qoyulmudu. Yeni bina dnyada n khn, n ox atlam bir bina idi, hbsxanann da n zif yeri bura idi. Divarlar rtubtdn el quzulayb tklmd ki, qbblr taxta vurmaq lazm glmidi, nki oradan da qopur, birba dustaqlarn arpays st drd. Yeni bina bel khn olsa da,

hbsxana mdiriyyti shv edrk, hbsxana dilind n thlkli dustaq deyiln n nadinc dustaqlar bura salrd. Yeni bina drd mumi kameradan, bir d Azad hava deyiln ardaq hisssindn ibartdi. Kameralar bir-birinin stnd idi. Yqin ki, de la Fors hersoqlarnn mtbx bacas olan enli bir soba bacas lap aadan balayaraq, drdmrtbnin drdndn d keib gedir, hr kameran iki yer blrk, taxtapudan yuxar qalxrd. Kameralar da yastlam stuna oxayrd. Tfeyli Brjon bir kamerada olurdu. Ehtiyat edrk onlar aa mrtby salmdlar. Tsadfi olaraq baca onlarn yatann ba trfin dmd. Tenardye onlarn stnd, ardaqda, Azad hava deyiln yerd idi. Yoldan ken bir adam yannlar qlas yanndan kerk, Mqdds Yekaterina Zmisi ksind, hamam darvazas qabanda dayansa, bir hyt grckdir. Hytd ik v kol kilmi oxlu qutu vardr. Hytin dib trfind Jan-Jakn knd xlyalarn tcssm etdirn, yal pncrli, iki balaca a rotonda1 nzr arpr. Txminn on il bundan vvl bu rotondann dal trfindn hndr, qara, qorxunc, lpaq bir divar ykslirdi, bu balaca ev hmin divarn lap dibind idi. Fors hbsxanasnn keikilr yolu da bu divarn o biri znd idi. Rotondann arxasnda olan bu divar Berkenin arxasnda grnn Miltonu xatrladrd. Bu divar n qdr hndr olsa da, onun o trfind ondan da hndr, ondan da qara bir taxtapu grnrd. Bu, yeni binann taxtapuu idi. Orada dmir barmaqlq vurulmu drd kiik ardaq pncrsi gz arprd. Bunlar Azad havann pncrlri idi. Taxtapudan bir baca qalxrd, bu, mumi kameralardan ken baca idi. Azad hava deyiln Yeni binann arda ayr-ayr mansardlara blnm byk bir anbara oxayrd. Mansardlarn pncrlrin qat dmir barmaqlq, qaplarna tabaa dmir vurulmudu, dmirin hr yerind iri mismar balar grnrd. Ora imal trfdn girilsydi, onda sol trfd drd taxtapu pncrsi, sa trfd is drd argl kamera qalard. Bu kameralar xeyli bykd, bir-birindn ayr idi, aralarnda dar yol vard. Bu yollarn divar pncr qrana kimi krpicdn, ondan yuxar da, lap taxtapua kimi, dmir ubuqdan hrlmd. Tenardye fevraln nd gec bu kameralardan birind oturmudu. O kimin vasitsi il yuxu gtirn zhr qatlm bir rab tapb gizld bilmidi, el bir zhr ki, deyiln gr, Dero icad etmi, adamyatran quldur dstsi d onu hrt mindirmidi, sonralar da bu he aydn olmad. Bir ox hbsxanada dustaqlarn qamasna kmk edn satqn qulluqular vardr ki, bunlar ya hbsxana gztilri, ya da orulardr, he bir eydn kinmyrk mxtlif yollarla pul qazanan xain polis xidmtilridir. Bli, o gec ki Qavro iki azm ua himaysin almd, Brjonla Tfeyli yavaca yataqlarndan durdular, Brjonun tapd mismarla soba bacasn demy baladlar. Onlar bilirdilr ki, Babet hbsxanadan shr qamdr. Monparnasla bir yerd onlar kd gzlyir. Brjonla Tfeylinin arpays bacann dibind idi. Bacan dedikd toz-torpaq Brjonun arpaysna tklrd, buna gr d tkln toz-torpan ssi eidilmirdi. Bir d ki, sellm ya v dolu, iddtli gy gurultusu qaplar yerindn sarsdr, dhtli gurultu salrd, bu da lap yerin drd. Yuxudan aylan dustaqlar yen d zlrini yatm kimi gstrir, Tfeyli il Brjona z ilrini grmy imkan verirdilr. Brjon diriba, Tfeyli gcl idi. Hbsxana nzartisi pncrsi kameraya baxan dmir barmaqlql kiik bir otaqda yatmd. O, duyuq dn kimi bacann divar deilmidi, Brjonla Tfeyli bacadan yuxar qalxmd, bacann aznda olan dmir barmaqlq sndrlmd, iki thlkli quldur taxtapua xmd. Ya v klk iddtlnirdi. Taxtapu srkn idi. Brjon dedi: Aradan xmaq n yax qaranqaradr. Alt fut enind, sksn fut drinliyind olan bir uurum onlar keikilr yolu qrandak divardan ayrrd. Onlar uurumun dibind, qaranlqda keiki tfnginin ildadn grrdlr. Brjonun biradamlq dustaq kamerasnda ediyi kndirin bir ucunu bacann aznda olan sndrlm dmir barmaqla baladlar, o biri ucunu keikilr yanndak divarn stndn o

trf atdlar. Sonra csartli bir srayla uurumun stndn atldlar, divarn qrandan tutub bir-birinin ardnca kndirl srrk, hamama yapan kiik bir taxtapua endilr, kndiri dartb hamamn hytin atldlar, yyr-yyr hytdn keib, qap budkas nfsliyinin yannda bir ip vard, ipi dartb darvazan adlar, ky xdlar. He bir saat deyildi ki onlar llrind mismar, qamaq fikri il yataqlarndan qalxmdlar. Bir az sonra onlar hbsxanaya yaxn bir yerd hrlnn Babetl Monparnasa qouldular. Onlar kndiri dartanda kndirin bacaya balanan ucu qrlb taxtapuda qalmd. Onlara el bir ey olmamd, ancaq ovuclarnn drisi soyulmudu. Bu gec Tenardyey xbrdarlq edilmidi, o yatmamd. Ona nec xbrdarlq edildiyini aydnladrmaq mmkn olmad. O, saat bir radlrind, bu yal v tufanl gecd, hava brk qaranlq olsa da, damdan, taxtapu pncrsi yanndan, kamerann qabandan iki qaraltnn tb kediyini grd. Qaraltlardan biri bir anla pncr qabanda lngidi. O, Brjon idi. Tenardye onu tand, mslni baa dd. Ona ayr ey lazm deyildi. Tenardye gec vaxt pusqu dzldrk silahla basqn etmkd tqsirlndirilmi, ox thlkli soyunular maddsin sasn hbs alnmd, buna gr d onun keiyini ox brk kirdilr. Onun kameras qabanda hr iki saatdan bir dyiiln, litfngli keiki gzirdi. Divar amdanlarndak amlar Azad havan iqlandrrd. Mhbusun ayanda lli fut arlnda dmir qandal vard. Hr gn saat drdd bir nfr gzti iki doq1 il onun kamerasna glir, o zaman bel edirdilr arpaysnn qabana iki girvnk rk, bir qab su, bir qab da iind bir ne paxla zn sup qoyurdu, sonra qandal gzdn keirir, dmir barmaql li il yoxlayrd. Bu gzti z itlri il bir gecd iki df kameraya ba kirdi. Tenardye veriln ryi divara mxlamaq n tikanaoxar dmir bir eyi z yannda saxlamaa icaz ala bilmidi. Tikan ry batrr, ucunu da divardak deiklrdn birin soxurdu. Deyirdi ki, bu qayda il ryi siovullardan qorumaq olur. Tenardye hmi nzart altnda olduundan bu tikanaoxar eyd qorxulu bir ey grmdilr. Lakin sonralar xatrladlar ki, gztilrdn biri onda bel demidi: Yax olard ki, bu ey dmirdn olmayayd. Gec saat ikid qoca keikini tcrbsiz, cavan bir keiki vz etdi. Bir az sonra gzti z itlri il gldi. O, he bir dyiiklik grmdi. Dyiiklik ancaq bunda idi ki, qapda axmaq siftli ox cavan bir keiki durmudu. ki saat sonra, yni saat drdd, keikini vz etmk n gln adam grd ki, cavan keiki Tenardyenin kameras qabanda ktk kimi yer srilib yatmdr, Tenardye yoxdur. Qrlm qandal da dmnin stnddir. Kamerann tavannda bir deik, onun da stnd, taxtapuda ikinci bir deik grnrd. arpaynn bir taxtas qoparlmd, qaan dustaq onu, he bhsiz, z il aparmd, nki taxtan tapmadlar. Kamerada bir d yarbo bir tapdlar - bu, keikini yuxuya vern zhrli rabn art idi. Keikinin nizsi d yox idi. Hbsxana adamlar bu eylri grnd el gman etdilr ki, Tenardye daha ldn xmdr. Lakin o, Yeni binann divarn asa da, thlkdn hl tamam qurtarmamd. Tenardye Yeni binann taxtapuuna xanda grd ki, bacann azna vurulan dmir barmaqlqdan bir para kndir sallanmdr, bu Brjonun hrdy kndirin bir hisssi idi, ancaq ox qsa idi. Bununla o, Brjon v Tfeyli kimi keiki yolu stndn sraya bilmzdi. Balet ksindn Siciliya kral ksin dnnd, el o saat sa trfd bo, zibilli bir yer grnr. Ken srd orada bir ev varm, indi onun ancaq dal divar qalmdr. Umaqda olan bu divar qonu binalarn nc mrtbsin qdr qalxr. Xaraba qalm bu evin iki byk argl pncrsi indi d nzr arpr, sa bucaa yaxn olan pncr qurd yemi atma dirkl hasarlanmd, bu, qabarq heraldika lvhsinin stndki dyirmi zola xatrladrd. Kemi vaxtda bu pncrlrdn hndr, adama qm-qss gtirn bir divar grnrd, bu divar Fors hbsxanasnn keiki yolu qrandak barnn bir hisssini tkil edirdi. Kd, umu evin yerind ml gln boluun qabanda rm taxtadan hasar vard. Hasara be yerdn da dayaq qoyulmudu. trfd, divara yapq balaca bir daxma grnrd. Hasarn bir ne il bundan vvl ancaq cft il balanan kiik qaps nzr arprd. Tenardye gec saat dn bir az sonra bu xarabaln divar stnd idi.

O bura nec glmidi? Bunu n izah etmk, n anlamaq mmkn oldu. ldrmlar, eyni zamanda, hm ona mane olmal, hm d kmk etmli idi. O, taxtapudan-taxtapua, bardan-barya, bir sahdn - o biri sahy kerk, arleman, sonra Sen-Lui hytindki tikintilr, sonra da keikilr yoluna, daha sonra Siciliya kral ksindki xarabala glib xmaq n taxtapu dzldnlrin nrdivanlarndan, krpcklrindn istifadmi etmidi? Lakin bura glib atmaq n yolda el manelr vard ki, bunlar ab kemk, el bil, he mmkn deyildi. O, arpaysndan gtrdy taxtan, bir krp kimi, Azad hava taxtapuundan keikilr yolu qrandak divarn stnmi qoymudu, bu divarla, ta xarabala kimi, qarn st srn-srn btn hbsxananm dolanmd? Fors hbsxanasnn divar di-dibir xtt klind uzanb gedirdi, onun bzi yeri hndr, bzi yeri alaqd. O, yannlar qlas yannda alalr, hamam binas yannda ykslirdi; onun kediyi yerd tikintilr vard: bu divar n Lamuanyon binas yannda, n d Dm ksi boyunca bir hndrlkd deyildi. Onun hr yerind enilr v tinlr vard. Bir d ki, keikilr onun qaraltsn gr bilrdi. Bu qayda il Tenardyenin kediyi yolu izah etmk mmkn olmad. Adama el glir ki, hans bir sulla olur olsun, buradan qamaq mmkn deyildi. Lakin azadlq ehtiras uurumu arxa, dmir barmaql syd ubuundan hrlm sbt, ola phlvana, podaqra xstliyin tutulmu adam qua, ktly instinkt, instinkti idraka, idrak dhaya evirir. Bel bir qvvtli ehtirasa tutulmu Tenardye d, blk, baqa bir sul tapm, bu sulu ttbiq etmidi? Bunu biln olmad. Dustan hbsxanadan nec qadn hmi baa dmk olmur. Tkrar edirik: hbsxanadan qaan adama Allah trfindn ilham verilir, mchul ulduzlar, imk parltlar ona yol gstrir. Azadla can atmaq qanadlarn gylr uuundan he d az tccbl deyil. Qaan bir oru haqqnda: Bu taxtapudan o nec ke bilmidir? deyildiyi kimi, Kornel haqqnda da bel deyirdilr: Qoy o lsn strini o haradan tapmdr? Hr nec olsa, Tenardye tr tk-tk, ya altnda islana-islana, ynindki paltar paralanaparalana, llrinin drisi ged-ged, dirsklri soyula-soyula, dizlri qanaya-qanaya xarabalqda yksln divarn el bir yerin glib atmd ki, uaqlar z dilind ora baq deyirlr. Burada o, tirlnib uzanm, tamam gcdn dmd. mrtb ev hndrlynd olan dik divar onu yerdn ayrrd. Onun z il gtirdiyi kndir ox qsa idi. Hl n qdr qaranlqd, o, divarn stnd rngi qam, ldn dm, midini itirmi halda uzanb gzlyirdi, eyni zamanda, shrin yaxnladn dnmy balayrd, bir az sonra qonuluqda, Sen-Pol zng qllsind saat drd vuracan fikirlnd onu dht ald: saat drdd tz keiki glib vvlki keikini vz edck, onu deilmi taxtapu altnda yatm grckdilr. O, fnr inda, ox-ox aada qaralan ya dmy qorxa-qorxa baxrd. Bu Dm k hm onun arzu etdiyi, hm d onu qorxudan bir yerdi, bu hm lm, hm d azadlq idi. Tenardye z-zndn soruurdu: Grsn, mnim o yoldam qaa bildimi, onlar mnim ssimi eitdilrmi, mnim kmyim glcklrmi? Tenardye diqqtl qulaq asrd. O, burada olandan bri kdn patruldan baqa he ks kemmidi. Montreyldn, arondan, Vensendn v Bersdn gln bostan arabalarnn oxu Sent-Antuan ksindn keib bazara gedirdi. Saat drd vurdu. Tenardye diksindi. Bir az sonra hbsxanada qatma-qarq ss-ky baland bel ss-ky dustaq qad mlum olanda ba verir. Tenardye alan v rtln qaplarn aqqltsn, l-ayaa dm adamlarn axnamasn dmir barmaqlql qaplarn crltsn, hbsxana keikilrinin xrltl ssini, hytd sal dalara dyn tfng qundann taqqltsn eidirdi. Bir mrtbdn o biri mrtby qalxan v enn raq iqlar kameralarn dmir barmaqlql pncrlrindn grnrd. Yeni binann ardanda bir ml grnrd, o, sanki, rpna-rpna bir yerdn o biri yer atlrd, qonuluqda olan qladan yannlar arlmd. Mlin inda onlarn dbilqlri parldayr, taxtapuun ora-burasnda gz arprd. Bu zaman Tenardye Bastiliya trfd amtl bir iq grd gyn tyi msumcasna aarrd. O, on dym eni olan divarn stnd, sellm ya altnda, sanda v solunda olan iki uurum arasnda tirlnib qalmd, he qmldana da bilmirdi, yxlmaq qorxusu, yenidn l kemk

dhti ona zab verirdi. Yxlmaq qorxusundan onun ba gicllnirdi, onun fikri zng dili kimi iki vziyyt arasnda rpnrd: Yxlsam lcym, burada qalsam, katorqaya dcym. O, bel iztirabl bir qorxu v hycan iind idi, birdn, hava hl qaranlq olsa da, divar dibi il ehtiyatla gln adam grd. ? adam Dm ksini keib xarabaln yannda dayand, Tenardye d bu xarabaln divar stnd idi. Baqa bir adam da ehtiyatla glrk ona qouldu, sonra ikinci, nc bir adam da onun yanna gldi. Bir yer yandan sonra onlardan biri hasar qapsnn cftsini qaldrd, hams daxma olan hyt girdi. Tenardye onlarn lap ba stnd idi. Grnr, bu adamlar bu bo yer danmaa ymd: burada onlar yoldan kenlr, bir ne addm knarda Fors hbsxanasnn hyt qapsn mhafiz edn keiki gr bilmzdi. Bir eyi d qeyd etmk lazmdr ki, ya bu keikini budkadan bayra xmaa qoymurdu, sanki, onu hbs almd. Tenardye bu namlum adamlarn zn gr bilmdi, mhv olduunu hiss edn adam kimi laqeyd halda onlarn shbtin qulaq asmaa balad. Onun gzlri nnd zif bir mid iarts llndi onlar arqo qaydas il danrdlar. vvl gln adam astadan, lakin aydnca dedi: Addyaq qabaa. Budurada n srnk? O birisi ona bel cavab verdi: Bu ya lap tpr-tpr chnnmi d kor qoyar. Tulalar da qapa bilr. Odur birinin atlan ayaqdadr. Birdn budurayda ilirik. Budura v buduray sznn hr ikisi birincisi qarovulxana, ikincisi Tampl arqosunda burada demkdi. Bu szlr Tenardye n iq ucu oldu, budura arqosundan qarovulxana sahibi Brjonu, buduray arqosundan Babeti tand. Babet Tampl hbsxanasnda, baqa ixtisaslar bir yana dursun, ehtikar da olmudu. On skkizinci srin khn arqosu Tamplda ilnirdi v ancaq Babet bu arqoda tmiz dana bilirdi. Tenardye bu buduraysz onu tanya bilmzdi, nki o, ssini tamam dyimidi. Bu arada onlardan nc adam sz qard: Tlsmyin. Bir az gzlyk. Kim deyir ki, bizim kmyimiz onun ehtiyac yoxdur? Tenardye bu szlrdn, bu dzgn fransz danndan Monparnas tand. Monparnas btn arqolar ox gzl bilirdi, ancaq he birini iltmirdi. Drdnc adam susurdu, lakin enli krklri onun kim olduunu bildirirdi. Tenardye bh etmirdi, o, Tfeyli idi. Brjon acql-acql, lakin bayaqk kimi astadan dedi: Sn d oradan ddyn alrsan? Mebel z kn iin iindn xa bilmyib. O frldaq bacarmr! z basn skmk, sgilri crmaq, ip emk, qapa demk, ck aac, mil dzltmk, dmirlri miarlamaq, ipi bayrdan asmaq, ba vurmaq, allamaq n hrif olmaq lazmdr. Qocacq onu bacarmaz, o i adam deyil. Babet yen d Pulalyenin v Kartuun dand klassik arqoda sz balad. Rasinin dili Andre enyenin dilin n nisbtds, onun da arqosu Brjonun yeni, qng, csartli v hyaszcasna arqosuna o nisbtd idi. Snin o mebel z knin snq xd. Maz olmaq lazmdr, amma o mazurikdir. uul onu aldadb, blk d, lap dostlad qrt toyuq aldadb. Monparnas, qulaq as, eidirsnmi, akademiyada n fryad qoparblar? qlar grrsn? Aydn msldir, o, l keib! yirmi il qazanb! Mn qorxmuram, znz bilirsiniz ki, mn qorxaqlardan deyilm, ancaq kilmk lazmdr, yoxsa biz toy tutarlar. Msmrn sallama, gedk bir khn rab trk. Monparnas donquldand: Adam yoldan darda qoymaz! Brjon: Mn bayaqdan lliyirm ki, onun ars var, dedi. Biz he bir ey ely bilmrik. Qaaq buradan. Mn bu saat fironun mni yaxalayacan hiss edirm. Monparnas zif mqavimt gstrirdi. Quldurlarda bir-birini darda qoymamaq kimi bir sdaqt var. bu drd nfr d bel bir sdaqtl, Tenardyeni divarlardan birinin stnd grmk midi il n qdr thlkli olsa da, btn gecni Fors hbsxanasnn trafn gzib dolamdlar. Bu gec hddindn artq lverili gec idi, nki sellm yadan btn adamlar kilib getmi, klr

boalmd. Onlarn paltar islanmd, ayaqqablar yrtqd, onlar yrdlr. Hbsxanada tvi db hay-ky qaldrmdlar, vaxt keirdi, patrullar kd gziirdi, onlar middn dmdlr, yen qorxmaa balamdlar, bu vziyyt onlarda da kilib getmk meyilini oyatmd. Bir chtdn, blk d, Tenardyenin yeznsi mqamnda olan Monparnas da tslim olmudu. Birc dqiq d kesydi, onlar xb gedckdi. Tenardye divarn stnd ar-ar nfs alrd, o, flakt urayan Meduzadan xilas olaraq sal stnd oturan, bir gminin yaxnladn, sonra yen d fqd gzdn itdiyini grn adama oxayrd. O, csart edib bu adamlar ara bilmirdi, keiki onun ssini eitsydi, hr ey mhv olard. Birdn onun alna bir ey gldi, bu, son midin azca ildayan son as idi. Tenardye Yeni binann bacasndan ad kndiri cibindn xarb hasarn o zn atd. Kndir onlarn lap qabana dd. Babet dedi: Kmnd! Brjon onun szn tsdiq etdi: Mnim qaytancm! Monparnas onlarn szn yekun vurdu: Meyxana buradadr. Onlar yuxar baxdlar. Tenardye d ban divardan azca yuxar qaldrd. Monparnas: Becid! Brjon, kndirin o biri ucu snddir? H. Onlar bir-birin bala, kndiri ona atarq, o da onu divarn bir yerin ilidirr, aa enmk n bu da kifaytdir. Tenardye csart edib sslndi: Mn soyuqdan donmuam. Qznarsan. Mn qmldana bilmirm. Sn ancaq kndirl aa srrsn, biz sni tutarq. Mnim llrim donub. Sn ancaq kndiri divara ilidir. lidir bilmrm. Monparnas: Birimiz grk onun yanna qalxaq, dedi. Brjon dedi: nc mrtby! Vaxt il daxmada yandrlan sobann suvaq kilmi khn bacas vard. Bu baca divarla yuxar qalxr, Tenardye olan yer atmaa lap az qalrd. O zaman bu baca brk atlamd, oraburasnn suva uub tklmd. Sonralar bu lap uub dald, lakin onun izi indi d grnr. Baca ox dar idi. Monparnas: Bununla yuxar qalxmaq olar, dedi. Babet ucadan dedi: Bu bacann ii il? Kii qalxa bilmz, aa lazmdr. Brjon onun szn tsdiq etdi: Balaca uaq lazmdr. Tfeyli sorudu: Bir krp ua haradan tapaq? Monparnas: Dayann, dedi. Alma bir ey glib. Hasarn qapsn yavaca aralad, kd adam olmadn min olduqdan sonra sulluca bayra xd, qapn rtb Bastiliyaya sar yyrd.

Yeddi, ya skkiz dqiq kedi, Tenardyey bu, skkiz min sr kimi grnd. Babet, Brjon v Tfeyli bir klm d sz sylmdilr. Nhayt, hasarn qaps yen d ald, Monparnasla Qavro qap aznda grnd, Monparnas tvyrd. Ya yadndan k yen d bombo idi. Qavro iri girib quldurlarn siftin sakitc baxd. Ya suyu onun sandan damclayrd. Tfeyli ona dedi: Uaq, sn kiisn, ya yox? Qavro iyinlrini sxaraq ona bel cavab verdi: Mnim kimi uaq kiidir, amma sizin kimi kiilr olma-ocuqdurlar. Babet ucadan: Bu aann zngi n yax sslnir, dedi. Brjon lav etdi: Bu Panten balasdr, suya dm sian deyil. Qavro sorudu: Yax, siz n lazmdr? Monparnas: Bu baca il yuxar drmamaq, dey cavab verdi. Babet lav etdi: Bu kmndl bir yerd. Brjon szn davam etdi: zn d grk ilidirsn. Babet yen d sz qard: Divarn stn. Brjon lav etdi: Pncrnin atqsna. Qavro yen sorudu: Sonra? Tfeyli: Vssalam, dey sz bitirdi. Qavro kndir, bacaya, divara, pncry baxb dodaqlar il el bir nifrtedici ss xartd ki, bunu ifad etmk mmkn deyil. Bununla o: El bu?! demk istyirdi. Monparnas: Orada bir adam var, onu qurtarmaq lazmdr, dedi. Brjon sorudu: Razsan? Qavro: Sarsaq! dey cavab verdi, sanki, sual z n thqir hesab edirdi, sonra ayaqqabsn xartd. Tfeyli onu qaldrb daxmann taxtapuuna qoydu, taxtapuun rk taxtalar onun ayaqlar altnda yildi, kndiri ona verdi. Monparnas burada olmayanda Brjon kndiri mhkm dynlmidi. Qavro bacaya sar getdi. Bacada, taxtapuun lap yannda byk bir yarq vard, oradan lap asanca bacaya girmk olard. Qavro bacaya girmk istynd Tenardye xilas olacan, yen d srbst yaayacan hiss edrk, ban divardan aa ydi. Dan yerinin zif i onun trli alnn, gyrmi yanaqlarn yrtclq ifad olunan sivri burnunu, prtlam a saqqaln iqlandrd. Qavro onu tand: Buna bax! Bu ki mnim atamdr!.. Yax da, qoy olsun! Kndiri diin alb, qtiyytl yuxar drmamaa balad. Xarabaln yuxarsna atanda bacadan xd, ayaqlarn araraq, at minmi kimi khn divarn stnd oturdu, kndiri pncrnin atqsna brk balad. Bir an sonra Tenardye aa endi.

Onun aya yer dynd, thlkdn xilas olduunu grnd zn el hiss etdi ki, el bil, o he yorulmamd, soyuqdan donmamd, qorxudan tir-tir smmidi. Duyduu btn dhtlr duman kimi dalb getdi. Onun qrib v ln qli, sanki, yuxudan ayld, srbst olduunu hiss edrk canland: o indi yen d i grmy hazrd. Onun ilk sz d bu oldu: Biz indi kimi yeycyik? Son drc aydn olan bu szn mnasn izah etmk lazm deyil, bu eyni zamanda hm ldrmk, hm zab vermk, hm d qart etmk demkdi. Yemk sznn sl mnas armaqd. Brjon: Srmk lazmdr, dedi. Szmz iki klm il qurtaraq, dalb gedk. Burada, Plme ksind yaxca bir i var, k bombodur, ev knardadr, bann khn, pasl, dmir barmaql var, evd ancaq arvadlar yaayr. Tenardye: ox gzl! dedi. Niy getmyk? Babet dedi: Snin qzn Eponina ora getmidir. Tfeyli lav etdi: Manyon xbr gtirmidi. Orada limiz bir ey kemz. Tenardye: Mnim qzm axmaq deyil, n eldiyini bilir, dedi. Hr halda, ora bir ba kmk lazmdr. Brjon: H, h, dedi. Ora ba kmk lazmdr. Bu adamlardan, el bil ki, he biri Qavroa daha hmiyyt vermirdi. Onlar dananda Qavro hasarn dibindki dayaqlardan birinin stnd oturmudu, o bir ne dqiq gzldi, blk d, atasnn onu xatrlayaca midind idi, sonra ayaqqabsn geyib dedi: qurtard? Cnab kiilr, daha mn siz lazm deyilm ki? Siz klkdn qurtardnz. Mn gedirm. Vaxtdr, mn grk uaqlarm duruzam. O xb getdi. Be adam bir-birinin ardnca hasardan xd. Qavro Balet ksin dnrk gzdn itdikdn sonra Babet Tenardyeni knara kib dedi: Sn o uaa diqqt eldinmi? Hans uaa? Divara xb sn kndir gtirn uaa. Bir el yox. Dqiq dey bilmrm, ancaq mn el glir ki, o, snin olundur. Yox i? Sn el gman edirsn?

BRNC FSL. Szn ml glmsi. Pigritia1 dhtli bir szdr. Bu sz la pegre, yni ourluq deyiln btn bir alm, la pegrenne, yni aclq deyiln btn bir chnnm yaratmdr. Bu qayda il tnbllik anadr. Onun olu oruluq, qz aclqdr. ndi biz hardayq? Arqo almind. Arqo ndir? Arqo eyni zamanda hm milliyyt, hm d ivdir. Arqo, onun iki maskas olan xalq v dil altnda ourluqdur.

Bu kdrli v mhm hadisni nql edn adam otuz drd il bundan vvl el bu mqsdl yazlan bir srind2 arqo il danan orudan bhs etdiyi n bzilri tccblnmi, fryad qopararaq qzbl demidilr: Nec? Arqo? Bel ey olar? Bu, dhtdir! Ax arqo qalera, katorqa, hbsxana, cmiyytd olan n iyrnc eylrin dilidir! v sair, v sair. Biz bu cr etirazlar he vaxt baa dmmiik. Sonra iki byk roman insan qlbini drindn biln Balzak, bir d xalqn csartli dostu Ejen S, lm czasna mhkum ediln adamn son gn kitabnn mllifi 1828-ci ild etdiyi kimi, quldurlar z dilind dandranda yen fryad qopdu. Fryad qoparanlar deyirdilr: Yazlar bu rkbulandran iv il bizdn n istyirlr? Arqo iyrnc eydir! Arqo adam sarsdr! Kim bunu inkar edir? lbtt, beldir! N vaxtdan bri yaran, ya uurumu, ya cmiyyti tdqiq etmk mslsin glnd drin getmk, iin lap slin varmaq tbbs mzmmt layiq olmudur? Biz hmi bunu mrdlik, hr halda, xeyirli v diqqtlayiq bir i hesab etmiik. El bir diqqt ki, o, mllifin z zrin gtrdy v yerin yetirdiyi vzify layiqdir. Niy ax hr eyi yoxlamayaq, yrnmyk, yaryolda dayanaq? Yaryolda dayanmaq zondu lind tutan adamn deyil, zondun iidir. lbtt, cmiyytin brk torpa qurtaran, palq balanan n aa tbqlrin enmk, bu battaq tbqlri aradrmaq, irkab szln bu mnfur ivni, bu irinli lti, el bir lt ki onun hr sz zlmt v rnt iind yaayan hlqvar jdahann iyrnc halqalar kimi nzr arpr bu irinli lti, bu mnfur ivni axtarb tapmaq, onlar lap el diri halda, lap rpnarpna yerin zrin atmaq xo v asan bir i deyil. z lpaql il iyrnc grnn arqonu fikir inda gzdn keirmkdn sxntl bir ey yoxdur. Dorudan da, el bil ki, o, gec qaranlnn iyrnc vladdr, zlmt kloakasndan qfildn xarlm, sizin qarnzda canlanmdr. Siz, sanki, son drc canl v qarma-qarq bir cngllik grrsnz. O, sanki, titryir, trpnir, siz baxr, bizi hdlyir, zlmt qaytarlmasn tlb edir. Bax, bu sz caynaa, amma bu sz nuru snm qanl gz oxayr. Bax, bu cml xrng qsqac kimi dartnr. Bunlarn hamsnda nifrtlayiq yaamaq qabiliyyti vardr, bu da pozunluq iind trnn hr ey xas olan bir chtdir. Sonra, n vaxtdan bri dht tdqiqat rdd etmy balamdr? N vaxtdan bri xstlik hkimi qovmaa balamdr? El bir tbiti tapmaq olarm ki, o, grzni, yarasan, qrbi, skolopendran, tarantulu yrnmkdn boyun qarsn, bunlar N iyrnc eydir! deyrk yen d qaranla tolazlasn? Arqodan z dndrn mtfkkir ziyildn, yaradan z dndrn crraha bnzrdi. O, dilin bir chti il mul olmaa crt etmyn filoloqa, ya da ictimai hyatda ba vern bir hadisy qarmaa csart etmyn filosofa oxard. nki arqo qoy bunu bilmynlr bilsin hm dbi hadisdir, hm d myyn ictimai quruluun nticsidir. Arqo, slind, n demkdir? Arqo sfaltin dilidir. Burada bizim szmz ks bilrlr, gtirdiyimiz fakt mumildir bilrlr, bu is bzn gtiriln faktn hmiyytini azaltmaq n vasit olur. Biz dey bilrlr ki, btn sntlrin, btn pelrin z arqosu var; lbtt, ictimai iyerarxiyann btn drclrini, tfkkrn hr bir formasn buna lav etmk olar. Nqd Monpelye, yax keyfiyytli Marsel deyn alveri, mznn oyunu oynayram, sorta mkafat, cari hesabat deyn birja dllal, hamsna gedirm, pika vuruldu deyn qumarbaz, o sahy ki, qadaan qoyulmudur, rddedici hrkt etmyn mlaka irsi hquq n riz verrs, icra o sahdn mhsul tlb ed bilmz deyn Normandiya adalar pristav; pyesi fit basdlar deyn vodevilist. mn mhv oldum deyn aktyor, hadisnin ly deyn filosof, gzl ikar, sfr ikar deyn ovu, dostbazlq, davabazlq, sirbazlq deyn frenoloq, tfng klarnet deyn piyada sgr, z atna hind toyuu deyn svari sgr, tersiya, kvarta, hcum deyn qlnc tlimi mllimi, pon ym deyn ap, bunlar hams: ap da, qlnc tlimi mllimi d, svari sgr d, piyada sgr d, frenoloq da, ovu da, filosof da, aktyor da, vodevilist d, pristav da, qumarbaz da, birja dllal da, alveri d arqo il danrlar. Mnim fracm deyn rssam da, mnim avaralm deyn notarius da, mnim laltm deyn dllk d, mnim kmk vernim deyn kmi d arqo il danr. slin qalanda sa v sol trfi mxtlif sulla gstrmk d arqoya aiddir: matroslarn syldiyi

tirbort v bokbort teatr dekoratorunun syldiyi hyt v ba, zburunun syldiyi hvvari v incil yeri szlri d arqodur. vbazlarn z arqosu olduu kimi, modabazlarn da z arqosu vardr. Rambulyenin malikansi bzi chtdn mczlr saray il hmhduddur. Hersoq qadnlarn da z arqosu vardr: Restavrasiya dvrnn gzli olan bir kbar qadnn yazd sevgi mktubunda bel bir cml vard, bu, dediyimizi sbut edir: Btn bu dedi-qodular iind mnim yaxa qurtarmam n siz bol-bol sas tapa bilrsiniz. Diplomatik ifrlr d arqo il trtib edilmidir: Roma sz vzin 26 rqmi, gndrmk vzin grkztntgzyal, Moden hersoqu vzin abfxutgrnogrkzu XI ildn papa dftrxanas da arqo il danr. Kk, turp, alam vzin opoponach perfros chinum, reptitalmus dracatholicum angelorum, postmegorum deyn orta sr hkimlri d arqo il danrd. Qnd tozu, kll qnd, saf qnd, rafinad, punc, baster, para qnd, miarlanm qnd deyn hrmtli bir qnd zavodu sahibi fikrini arqo il ifad edir. yirmi il bundan vvl tnqidd olan mhur cryanda deyilnd ki: ekspirin yars sz oyuncandan v kalamburdan ibartdir bu z arqo idi. Cnab de Monmoransnn eirdn v heykldn he ba xmasayd, air v rssam ona lap slim-ql il burjua desydi onlar z fikrini arqo il sylmi olard. Klassik akademik iy flora, meyvy pomona, dniz Neptun, sevgiy qan ati, gzlliy mlaht, ata khr, a ya rngli kokardaya Bellona qzlgl, bucaq apkaya Marsn buca deynd, bu akademik arqo il danr. Cbrin, tibb elminin, nbatat elminin z arqosu vardr. Gmilrd dnizilrin iltdiyi Jan Barn, Dkenin, Sffrenin, Dperenin dand vyldayan klyin ssi il, ruporun barts il, abordaj baltalarn taqqlts il, yralanma il, tufanl qasra il, torpaqlarn yaylm ati il hmahng olan bu qrib, bu mkmml, bu airan dil xalis arqodur, qhrmancasna, zl bir arqodur, el bir arqo ki, aslan aqqal qarsnda n is, bu da yoxsulluun qorxaq arqosu qarsnda odur. Bli, bu beldir, hr n deyils d, arqo sznn bu cr baa dlmsi onun geni surtd izah edilmsindn irli glir ki, bununla ham razlamr. Lakin biz bu szn vvlki drst, mhdud v myyn mnasn mhafiz edcyik, bir arqonu o biri arqodan ayracaq. Lap qdim zamandan bri yaayan, btn bir alm tkil edn sl arqo, n tmiz arqo gr bu iki sz birldirmk mmkn is bli, n tmiz arqo, biz tkrar edirik sfaltin irkin, qorxaq, gizlin, xain, zhrli, srt, ikimnal, iyrnc, drin kk salm mum dilidir. Btn zlaltlrin, btn bdbxtliklrin son nqtsind hdsiz v dhtli bir sfalt vardr. Bu sfalt qiyam edir, cmiyytin btn rifah il, hakim hquqla mbarizy, dhtli bir mbarizy giriir, o eyni zamanda hm zif, hm amansz olduu halda, gah hiylgrlikl, gah zoraklqla ictimai qaydaqanuna hcum edir, qbahtlr tikan il ona sanclr, ya da cinayt dynyi il ona zrblr endirir. Sfalt bu mbariz n dy dili icad etmidir ki, bu da arqodur. Vaxt il canl olan, lakin cmiyytdn silinib gedn bir dilin lap bir parasn da olsa hyatn drinliyindn yuxar qaldrmaq, unutqanlq uurumu stnd tutub saxlamaq, yni mdniyyti ml gtirn, ya mdniyyti mrkkbldirn bu yax, ya pis nsrlrdn birini mhafiz etmk cmiyyti yrnmk n ld olan mlumat artrmaq, mdniyytin zn xidmt etmk demkdir. Plavt iki qartacal dyn finik dilind dandrmaqla istr-istmz mdniyyt bu xidmti etmidir. Molyer d, bir ox personajn levant dilind v mxtlif lhclrd dandrmaqla mdniyyt bel bir xidmt gstrmidir. Burada etirazlar yen d balanr: H, finik dili ox gzl! Levant dili, bu da ox yax! Htta yerli lhclrd d qoy dansnlar! Bu, bir milltin, ya bir yaltin dilidir. Lakin arqo? Arqonu saxlamaa n ehtiyac var? Arqonu n n dartb ortaya xaraq? Buna biz ancaq bir szl cavab vercyik. Dorudan da, gr bir milltin, ya yaltin dand dil diqqt v yrnilmy layiqs, onda diqqt v yrnilmy daha artq layiq olan sfaltin dand dildir. Bu, Fransada, misal n, drd yz ildn daha ox, yalnz insan sfaltinin bir hisssini deyil, mumiyytl, sfaltin, hr cr sfaltin dand dildir. Bir d ki biz bunun stnd tkid edirik cmiyytin pis chtlrini, xstliklrini yrnmk, onlar ab gstrmk, bu xstliklri saaltmaq he d el bir i deyildir ki, burada material semy icaz verilsin. Cmiyytin rfadtini, ideyalarn yrnn tarixinin ii he d

cmiyytin hadislrini yrnn tarixinin iindn asan deyil. Mdniyytin st trfi birinin srncamndadr: o, slallrin mbarizsini, vrastl taxta xan adamn doulmasn, krallarn evlnmsini, vurumalar, qanunvericilik iclaslarn, grkmli ictimai xadimlri, inqilablar, mdniyytin xaricind, gnn gnorta anda ba vern hr eyi mahid edir. O birisi is mdniyytin i trfi il, onun drinliyi il mul olur: o, ilyn, zab kn, intizarda olan xalq, mzlum qadnlar, ln ua, insann insanla olan gizlin mbarizsini, he ks mlum olmayan vhiliklri, mvhumat, lazmi ey kimi qbul ediln daltsizliyi, qanunun xbrdarlq edn yeralt zrblrini, qlbd ba vern mxfi dyiikliklri, ktllrin aydn olmayan sarsntsn, aclq knlri, sfillri, ltlri, yurdsuzlar, yetimlri, bdbxtlri, rsvay edilnlri zlmtd dolanan btn bu kabuslar mahid edir. O grk hm fqt, hm ciddiyyt dolu bir qlb il ora, n dibd olan kazematlara ensin. Orada hm qan axanlar, hm d hcum ednlr, hm alayanlar, hm d qaryanlar, hm aclq knlr, hm d txdranlar, hm bdxahlqdan msibt knlr, hm d bdxahl trdnlr bir-biri ardnca srnr. Qlb v ruh tarixilrinin qarsnda duran vziflr xarici hadislr tarixilrinin qarsnda duran vziflrdn azdrm? Dantenin Makyavellidn az dediyini dnmk mmkndrm? Mgr mdniyytin bu qdr drin, bu qdr qaranlq olan yeralt hisssinin hmiyyti onun yerst hisssindn azdrm? Da silsilsindki maaralara bld olmaynca bu silsilni yax yrnmk olarm? Lakin szaras bir eyi d nzr atdraq: yuxarda deyiln qsa qeydlrdn el ntic xara bilrlr ki, guya, bu iki nv tarixi arasnda qti bir frq vardr. Bizim fikrimizc, onlarn arasnda bel bir frq yoxdur. Bir tarixi xalqlarn gz grnmyn yeralt hyatnn myyn drcd tarixisi olmasa, onu xalqlarn gz grnn, nzr arpan, aqda olan zahiri hyatnn da yax tarixisi adlandrmaq olmaz. Bir tarixi d hr df, lazm olanda xalqlarn zahiri hyatnn tarixisi ola bilms, onu xalqlarn daxili hyatnn yax tarixisi adlandrmaq olmaz. rf-adt, ideya tarixi, hadislr tarixi il zvi surtd laqdar olduu kimi, hadislr tarixi d onunla el zvi surtd laqdardr. Bu, bir-birin cavab vern, hmi bir-birin tabe olan, ox vaxt da bir-birini trdn mxtlif hadislrin iki chtidir. O xsusiyytlri ki, Allah milltin simasna verir milltin daxili drinliyind onlara mtabiq qaranlq, lakin ox aydn chtlr vardr bu drinlikd ba vern btn sarsntlar onun sthind dyiikliklr ml gtirir. sl tarix hr ey qarmdr, sl tarixi d hr ey qarmaldr. nsan birmrkzli dair deyil, insan ikimrkzli ellipsdir. Onlardan biri hadisdir, o birisi ideyadr. Arqo teatr kostyumu otandan baqa bir ey deyil: dil pis bir hrkt etmk istynd burada paltarn dyiir. Burada o, sz maskas taxr, mcaz cr-cndrn geyir. Bu qayda il qorxunc olur. Onu gcl tanyrlar. Bu, dorudanm, fransz dilidir, byk insan dilidir? Budur, o, shny xmaa, bdxahln repertuarnda olan v btn tamaalar n yararl olan cinayt cavab vermy hazrdr. O daha getmir, ayaqlarn gcl atr, o, Mczlr saraynn qoltuqaacna sykn-sykn axsayr. Bu el bir qoltuqaacdr ki, bir anda dynk d ola bilr. Ona pekar dilni deyirlr, onu z teatr drzilri btn bu kabuslar qrimlmidir. O gah yerl srnr, gah qalxr, bu o srnnlrin iki cr hrktidir. ndi o hr rola gir bilr: sndlri saxtaladran onun gzlrini pldirmidir, adam zhrlyn onu mis paxr il rtmdr, ev yandran onu his bulamdr, qatil is ldrdy adamlarn qan il onun zn qrmz rng boyamdr. Cmiyytin irisindn bayr qapsna gedils, qapnn o biri znd danan adamlarn shbtini, veriln suallar, alnan cavablar ayrd etmk mmkndr. Burada, mnas baa dlms d, iyrnc bir danq ssi eitmk olar: bu, bir qdr insan danna oxasa da, ulamaya daha artq yaxndr. Bu, arqodur. Onun szlri irkindir, bu szlrd fantastik heyvan mahiyyti duyulur. El bil ki, jdahalar dann eidirsn. Bu, duman iind gizlnmi anlalmaz bir eydir. Bu ey crldayr, ala-qaranl sirl dolduraraq, gizli-gizli pldayr. Qat qaranlq bdbxtlikdn, ondan daha qat qaranlq cinaytdn szlb axr. Arqo bir-birin riyib qarm bu iki qaranlqdan ml glir. Hr

trfd zlmt, grln id zlmt, sslrd zlmt! Bu quru qurbaa dili dhtlidir: o vurnuxa-vurnuxa gzinir, yerindn srayr, srnr, selik axdr, yadan, gecdn, aclqdan, qbahtdn, yalandan, haqszlqdan, lpaqlqdan, bountudan v qdan meydana gln ucsuzbucaqsz boz dumanda sfillr n aydn gnorta an vz edn dumanda irync bir kild elnir. Ona qar gzt gedk! Heyhat! Ax biz, biz zmz nyik? Siz mracit edn mn zm nym? Mni dinlyn siz kimsiniz? Biz hardanq? Hl doulmamdan vvl bizim pis bir i tutmadmza tam bir mniyyt varm? Yer he d hbsxana qfsin oxamaqdan mhrum edilmmidir. Kim bilir, blk d, insan Allah mhkmsi trfindn ikinci df czaya mhkum ediln canidir? Hyata yaxndan baxn. O el yaranmdr ki, hr yerd cza hiss olunur. Dorudanm, siz xobxt deyiln adamsnz? Amma siz hr gn kdrli olursunuz. Hr gnn z byk kdri, ya kiik qays var. Dnn siz sizdn tr ziz olan bir adamn shhti n sirdiniz, bu gn z shhtiniz sizi qorxudur, sabah sizi pul mslsi, o birisi gn bhtannn bhtan, bunun da ardnca dostunuzun bdbxtliyi, sonra pis hava, sonra da snm, ya itmi bir ey, daha sonra bir zvq el bir zvq ki, bundan tr siz vicdan zab kcksiniz, ya bel smynd ar duyacaqsnz, bzn d dvlt iinin vziyyti, rk drdlri, say-hesab olmayan bir ox baqa eylr sizi narahat edckdir. Bir bulud dalr, o birisi ancaq klini dyiir. Yz gnn iind sevinc v gn dolu, drdsiz-srsiz, aydn bir gn ox tinlikl tapmaq olur. Hl siz ox az miqdarda olan xobxtlrdnsiniz! Baqa insanlara glinc, onlar hmi zlmt iinddir. Dnn adamlar xobxtlr v bdbxtlr ifadsindn az istifad edirlr. Grnr, baqa bir dnyann astanas olan bu dnyada xobxt adam yoxdur. nsanlarn dzgn blgs onlar iqda v qaranlqda yaayanlar dey iki yer blmkdir. Cahillrin miqdarn azaltmaq, maariflnmilrin miqdarn oxaltmaq mqsd budur. Buna gr d biz Tlim! Bilik! dey rrq. Oxuyub-yazma yrtmk iq yandrmaq demkdir: hr bir heca parldayr. Lakin iq demk hmi sevinc demk deyil. q iind-olanlar da zab kir: iq qdrindn artq olanda yandrr. Alov qanadn dmnidir. Uuu dayandrmadan yanmaq dahiliyi gstrn mczdr. Siz anlayanda, siz sevnd daha artq zab kcksiniz. Gndz gz ya il doulur. qda olanlar he olmasa qaranlqda olanlarn halna alayr. KNC FSL. Kklr. Arqo qaranlqda yaayanlarn dilidir. Hm biabr, hm d qiyam bir dil olan bu qrib lhc fikrin n qaranlq gulrini d hycana gtirir, ictimai flsfni n kdrli dnclr gtirib xarr. Cza damas bu lhcd lap aydn grnr. Bu hr hecada nzr arpr. Adi dilin szlri bu lhcd el bil ki, clladn od kimi qzarm dmiri altnda yilmi v kobudlamdr. Bunlardan bzilri, sanki, hl d tstlnir. Bzi cml el tsir balayr ki, el bil bir orunun damalanm iyni adamn qarsnda qfildn lpaqlar. Fikir bu dustaqlar sz il ifad olunmaqdan az qalr boyun qarsn. Burada mcaz bzn el hyaszca bir mnada olur ki, adam onun rsvaylq diryi il tan olduunu hiss edir. Bununla bel v btn bu sbblr gr, bu qrib lhc dbiyyat deyiln mhafizxanada el bir mhafizxana ki, orada hm gyrmi liar, hm d qzl medal n yer vardr haql olaraq zn yer tutur. Arqonun bu fikirl raz olsalar da, olmasalar da z nhvi, z poeziyas var. Bu, dildir. Onun bzi eybcr szlrindn bilmk olar ki, Mandren onu pozmudur, lakin bzi metonomiyalarn parltsndan hiss olunur ki, Viyon o dild danmdr. Bu gzl v mhur misra:

Mais ou sont les neiges dantan?1 arqo il yazlmdr. antan ante annum Mczlr hyti arqosundandr, z d ken il, daha geni mnada bir zamanlar demkdir. Otuz il bundan vvl, 1827-ci ild, bir byk dst dustan katorqaya gndrildiyi dvrd, krk czasna mhkum edilmi Arqo dvltinin kral trfindn Bisetra kazematlarndan birinin divarna mismarla czlm bu szlri hl d oxumaq olard: Les dabs dantan trimaient siempre pour la pierre du cosre. Bu szlrin mnas budur: Kemi zamann krallar hmi tacqoyma mrasimin gedirdilr. Bu kral n d katorqa tac qoymaq mrasimi idi. ri kareta atlarnn drdnala apa-apa getmsin deyiln decarade sz Viyona isnad edilir; buna o layiqdir. Sanki, qlcm saan bu sz Lafontenin gzl bir erind onomatopeya ustal il verilmidir: Six forts chevaux tiraient un coche1. Xalis dbiyyat nqteyi-nzrindn, ox az sah taplar ki, arqo sahsind aparlan tdqiqat qdr maraql v smrli olsun. Bu, dil iind dildir, arl bir idir, calaq tutmu xst bir qlmdir, qdim qall gvdsin kk salm, dil aac budaqlarndan birinin altna z mum yarpaqlarn yayan tfeyli bir bitkidir. lk baxda o bel grnr, arqonun balad mumi tssrat beldir. Lakin kim dili geoloq torpa yrnn kimi, lazm olduu kimi yrnnd, arqo onun qarsnda sl bir lay kimi meydana xr. Bu layn n qdr drin qazlmasndan asl olaraq, orada qdim xalq fransz dili altnda, arqoda provansal, ispan, italyan, Aralq dnizi limanlarnn dili olan levant, ingilis, alman roman dilinin mxtlif kli romanfransz, romanitalyan, romanroman, latn, bask, kelt dillrinin qalqlar grnr. Bu, drind tkkl etmi qrib bir formasiyadr. Bu, btn sfillr trfindn tikilmi yeralt bir binadr. Lntl damalanm hr qbil z tbqsini dzltmidir, hr zab ora z dan atmdr, hr rk ora z qnbrini qoymudur. Hyatn irisindn ken, bdiyytd yox olub gedn alaq, ya hiddtli canilr ruhu burada cmlnmidir, sanki, onlar bu v ya baqa bir dhtli szn kli arasndan gz arpr. span dilinin qalqlarnm grmk istrsiniz? Qdim qot arqosu ispan szlri il doludur. Budur: boffette sill sz bofeton, vantane pncr (sonralar vanterne sz vantana, gat piik sz gato, asite ya sz accyte szndn ml glmidir. talyan dilinin qalqlarnm grmk istrsiniz? Budur: spade qlnc sz spada, caruel cmi sz caravella szndn ml glmidir. ngilis dilinin qalqlarnm grmk istrsiniz? Budur: bichot kei sz bichop, raille casus sz rascal, rascalion claf; pilche qab, pilcher qn szndn ml glmidir. Alman dilinin qalqlarnm grmk istrsiniz? Budur: caleur xidmti kellner, hers sahibkar herzcg szndn ml glmidir. Latn dilinin qalqlarnm grmk istrsiniz? Budur: frangir sndrmaq frangere, affurer ourlamaq sz fur cadane zncir sz catena szndn ml glmidir. Bir latn sz vardr; bu sz qrib bir hkmranlq nticsind btn Avropa dillrind nzr arpr; bu, magnus byk szdr; otlandiya bundan klan qbil basn ifad edn tas sz: Mak-Farlan byk Farlan, Mak-Kallmor byk Kallmor1 dzltmidir; arqo bu szdn meck, sonralar is meg, yni Allah etmidir. Bask dilinin qalqlarnm grmk istrsiniz? Budur: ahisto iblis sz gaiztoa yaman szndn, sorgabon gecn xeyir olsun sz gabon axamn xeyir szndn ml glmidir. Klet dilinin qalqlarnm grmk istrsiniz? Budur: btavin burun yayl sz blavet srayan su, menesse qadn (pis mnada) sz meinec da dolu; barant balaca ay sz baranton fvvar; goffeur ilingr sz goff dmiri, guedouze lm sz guenn-du a-qara szndn ml glmidir. V nhayt, tarixmi lazmdr? Arqo, Malta qaleralarnda ilnn pulun xatirsi olaraq, eky maltal deyir. Arqonun bu gstrdiyimiz filoloji saslarndan baqa, insan idrakndan doan daha tbii kklri d vardr.

Bunun birincisi, dorudan-doruya szn yaranmasdr. Dilin yaranmas sirri d bundadr. Sz vasitsi il kil kmkd surt vardr, bunun da nec v n n olduu mlum deyil. Bunlar hr bir insan dilinin n adi sasdr, bunu onun tikinti qraniti adlandrmaq olard. Arqo bu cr szlrl doludur. Bu szlrin harada v kim trfindn yaradld mlum deyil, bunlar baqa szlrl birlmdn etimologiyasz, analogiyasz hr cr materialdan bilavasit yaranm szlrdir; bir-birin qaynayb-qarmayan bu vhicsin, bzn d iyrnc, lakin ox canl olan bu szlrd ox qvvtli bir ifad vardr. Arqoda cllada kat, mey oksim, qorxuya, qamaa plyot, lakey, lakuza, generala, prefekt, nazir kovruq, iblis deder deyilir. Bu szlrdn qrib sz yoxdur: bunlar eyi hm gizldir, hm d stn ar. Bu szlrdn bzisi, msln, deder sz hm qrib, hm d dhtlidir, bu, z-gzn qrdran tpgz tsirini balayr. kincisi, mcazdr. Hr eyi sylmk v hr eyi gizltmk istyn dilin xsusiyyti onda olan obrazl ifadlrin oxluudur. Mcaz bilmcdir. El bir bilmc ki, cinayt ilmk istyn oru, qamaq istyn dustaq onun arxasnda gizlnir. Arqodan mcazi idioma yoxdur. Qozu burmaq boynu sndrmaq, armaq yemk, nikahlanmaq mhkmy dmk, siovul rk ourlayan, alebardlar ya yar demkdir; alebardlar sz qdim v ox qrib bir mcazdr, bu z n vaxt ml gldiyini myyn drcd gstrir: pin yaan yan uzun saaqlar sx sral landsknextlrin bir az yilmi nizlrin oxadlr v bir szd xalq metonomiyas olan alebarda qaydas yar mfhumunu ifad edir. Bzn arqo inkiaf edrk bir mrhldn baqa bir mrhly kend, ibtidai vziyytd olan vhicsin sz mcazi bir mna ksb edir. blis daha deder deyil, rki, yni sobaya adam atan olur. Bu, vvlkindn all szdr, ancaq ondan dayazdr. Bu, bir nv Korneldn sonra Rasini, Esxildn sonra Yevripidi xatrladr. Arqonun hr iki mrhly hm vhi, hm d mcazi xarakter malik olan bzi ifadlri fantasmaqoriyaya bnzyir. Msln, bel bir ifad gtrk: Yarasalar ay altnda yabran kmy gtr-qoylarlar (Srsrilr gec at ourlamaq istyirlr). Bunlar bir yn xyal kimi urun nndn keib gedir. Onlar grrsn, ancaq n olduqlarn baa dmrsn. ncs d, onun evikliyidir. Arqo canl dil zrind tfeylilik elyir. Bu dildn istdiyi kimi istifad edir, ondan nec gldi sz gtrr, ox vaxt da, gr lazm olsa, mumi, kobud thriflrl kifaytlnir. El d olur ki, bu qayda il eybcr kl salnm adi bir klm xalis arqodan olan bir klm il birlrk canl ifad ml gtirir, yuxarda qeyd etdiyimiz iki nsrn hm szyaradc, hm d mcaz nsrnn burada bir-birin qard hiss olunur; Keb havlayr, tslim olur, panten taraxtax oksiml axlar, yni it hrr, grnr dilicans Parisdn me il glir. Frayer sfqulu, arvad umacovan, frsi gnbaxan, yni sahibkar axmaqdr, arvad bicdir, qz gzldir. ox vaxt arqoda, qulaq asanlar azdrmaq n anabozuna baxmayaraq, hr szn sonuna ayl, orq, yerq, ya yu kimi iyrnc bir quyruq lav etmkl kifaytlnirlr; msln, Sizayl buyerqi qzarui yaxorq hesaberq edirmu? Siz bu qzartman yax hesab edirsinizmi? Kartu bu cmlni qapya sylmidir: bununla o, qamaq n ona tklif ediln pul glib-glmdiyini bilmk istyirmi. Glmy mar sonluunu xeyli sonralar lav etmy balamlar. Arqo pozulma nticsind ml gldiyi kimi, z d tez pozulur. Bir d ki, arqo il dananlar hmi bunun mahiyytini gizltmy alrlar, baqalar trfindn anlaldn hiss edn kimi onu dyiirlr. Burada iq btn baqa kild olan yetimnin ksin olaraq, hr ny toxunursa, onu mhv edir. Bu cr d arqo pozula-pozula, yen dzl-dzl z rolunda davam edir. Bu, he ks mlum olmayan, ard-aras ksilmyn evik bir idir. Arqo on ild, dilin on srd getdiyi yoldan daha uzun bir yol gedir. Bu qayda il larton rk lartif, gail at gaye; fertanche blim fertille; momignard, krp momacque, siques paltar frusques; chigue kils ergugeoir; colabre boyun calas olur. blisi vvl xauen, sonra deder, daha sonra rki; kei vvl rsin, sonra qaban; xncr vvl iyirmi iki, sonra qlm, daha sonra sancaq; polis iisin vvl atke, sonra ayr, daha sonra krn, sonra da tlsatanlar, bundan sonra tula, daha sonra firon; cllada mi, sonra arlo, sonra da kran, daha sonra qoltuqaac dzldn deyilir. On yeddinci srd dymy ttn qonaq elmk,

iyirminci srd ttnlmk deyirdilr. Bu iki sz arasnda iyirmi mxtlif ifad glib kemidir. Kartuun dili Lonser qdim yhudi dili kimi grnrdi. Bu dild olan btn szlr bu szlri ildn adamlar kimi hmi qamaqdadr. Lakin, el bu hrktin nticsi olaraq, khn arqo vaxtdan-vaxta hya olunur, yen d tzlnir. Onun dayanb durduu z mrkzlri vardr. Tampl hbsxanas on yeddinci sr arqosunu mhafiz etmidir. Bisetr hbsxana olanda Tn sltntinin arqosunu saxlamd. Orada, bu sltntin khn tbqlrindn szn sonunda an iltdiklrini eitmk olard. Msln, onlar deyirdi: Sn ian (sn iirsn?) O inan (o inanr). Bununla bel, daimi hrkt onun qanunu olub qalr. gr filosof daima gzdn itn dili tdqiq etmk n bir anla tutub saxlaya bils, onun alna kdrli, lakin faydal fikirlr glr. He bir tdqiqat bunun qdr tsirli, bunun qdr smrli v ibrtli ola bilmz. Arqonun szlrind el bir mcaz, el bir kk yoxdur ki, onda yani ibrt drsi olmasn. Bu adamlar irisind dymk zn bicliy qoymaq demkdir, onlar xstliyi dyrlr, yni zlrini xstliy qoyurlar, onlarn gc hiylgrlikdir. Onlardan tr insan ideyas zlmt ideyasndan ayr deyil. Onlar gecy qarqaran, adama qaran deyirlr. nsan onlar n gecdn ml gln bir eydir. Onlar cmiyyt onlar ldrn bir mhit kimi, mnhus bir qvv kimi baxmaa adt etmilr. Adam z salaml haqqnda nec danrsa, onlar da z srbstliyi haqqnda el danr. Onlar tutulmu adama xst, i verilmi adama l deyirlr. Drd da divar arasna salnm dustaq n n qorxunc ey qlbi dht gtirn tmizlikdir; zindana o tmiz deyir. Srbst hyat bu qaranlq yerd ona hmi gzl grnr. Dustan ayana dmir buxov vurulur. Blk d, siz el gman edirsiniz ki, dustan fikrinc, ayaq gzmk ndr? Xeyr, dustan fikrinc, ayaq oynamaq ndr. Buna gr d buxovu miarlayb ksnd onun alna gln ilk fikir bu olur: indi mn oynaya bilrm. Buna gr d miara skripka deyir. Ad onun n zkdir, bu oxmnal bir bnztmdir. Quldurun iki ba var: bunun biri onun btn tutduu ilri dnr, btn mr boyu ilr rhbrlik edir, o birisi edam gn gilyotin ba altna qoyulur, cinaytkar ilrd ona mslht vern baa sorbonna, cinayt stnd ksiln baa ktk deyir. nsann bdnind cr-cndrdan, qlbind qbahtdn baqa bir ey qalmayanda, maddi v mnvi pozunluq hr iki mnada queux (dilni) sz il xarakteriz olunan ikiqat pozunluq drcsin atdqda adam cinayt ed bilir. Bu zaman o, yax itilnmi, bir az ehtiyac, bir az qzb olan ikiazl baa oxayr; buna gr d arqo gueux demir, ryguisy, yni itilnmi deyir. Katorqa ndir? bdi zaba mhkum edilnlr n tonqaldr, chnnmdir. Arqo katorqa dustana r-rp deyir. Bs cinaytkar hbsxanaya n deyir? Akademiya. Bu szdn btn bir islah sistemi meydana gl bilr. Orunun da zn gr qrn n yaranm adamlar var; bunlar onun soya bilcyi xslrdir: mnm, sizsiniz, yolla gedn arqonun pantre dediyi adamlardr. (Pan btn adamlar). Katorqa nmlrinin oxu, xsusi ltlrl lireonfa1 deyiln bu nqratlar harada meydana glmidir, bunu bilmk istyirsinizmi? Qulaq asn. Paris atlesind uzun bir zirzmi var idi. Bu zirzmi Senann sthindn skkiz fut aada idi. Onun n pncrsi vard, n nfsliyi, birc aq yeri vardsa, o da qaps idi. Adamlar ora gir bilirdi, amma hava girmirdi. Da qbb onun tavan idi, on dym qalnlqda palq dmsi idi. Zirzminin yerin bir vaxtlar da dnibmi, lakin ora su szm, dmnin sal dalar rtubtdn atlam, ufalanmdr. Dmdn skkiz fut hndrlkd, zirzminin bu bandan o bana youn bir tir uzanrd. Tirdn, bir-birindn bir qdr aral, fut uzunluqda zncir sallanrd; zncirlrin ucunda dmir xalta vardr. Krk czasna mhkum edilmi adamlar, Tulona gndriln kimi bura salar, tirin altna gtirrdilr; orada onlarn hr biri n qaranlqda ildayan zncir sallanrd. Zncirlr uzanan l kimi, xaltalar da alan ovuc kimi bu bdbxtlrin boynundan tutard. Onlar boynundan buxovlayb burada saxlardlar. Zncir ox qsa olduundan onlar uzanmaa qoymazd. Onlar topua qdr palq iind, bdnlrindn axan ncislrin bulaa-bulaa, yorunluqdan ldn drk, qlar s-s, bkl-bkl bir az dinclmk n arabir z zncirlrindn asla-asla, baqa imkan olmadndan ayaq st yata-

yata, hr dqiqd d boyunlarna vurulan xaltadan boularaq yuxudan ayla-ayla bu zirzmid, bu qaranlqda, boazlarndan aslm kimi bu tir, bu alaq qbb altnda sakitc durardlar, llrini uzadb bir para rk, ya bir qab su gtrmk n olmazn sy gstrrdilr. Bzilri yuxudan bir daha he aylmazd. Onlara veriln ryi gtirib pala atardlar, onlar da bu ryi vvl ayaqlarnn alt il ta llri atana kimi o biri q il yuxar qaldrar, llri atanda gtrb yeyrdilr. Bu vziyytd onlar n qdr qalrdlar? Bir ay, iki ay, bzn d alt ay. Birisi bir il qalmd. Bura katorqann dhlizi idi. Adam kral mesind dovan ldrdy n bura salardlar. Onlar bu srdabd, bu chnnmd n elyirdilr? Srdabd n elmk mmkndrs onu lrdlr, chnnmd n elmk mmkndrs onu oxuyurdular. O yerd ki, daha mid yoxdur nm qalr. Malta sularnda, qalera gmilri yaxnlaanda vvl nm, sonra avar ssi eidilirmi. zg yerind icazsiz ov edn zavall Srvensan atle hbsxanas zirzmisindn kedikdn sonra deyirdi: Mni ancaq qafiy saxlayrd. Deyirlr ki, poeziya faydasz eydir. Qafiy ax ny lazmdr? El arqo nmlrinin, blk d, hams bu zirzmid yaranmdr. Monqomer qalerasnn qmli timalumizen, timulamizon nqrat Parisd, Byk atle hbsxanasnda meydana glmidir. Bu nmlrdn oxu mnhus, bzilri n, biri d inc nmdir: Burdaqayl teatr. Nian balann. Siz n qdr alsanz da insan qlbinin lmz qal olan sevgini mhv ed bilmzsiniz. Bu canilr almind adamlar bir-birinin sirrini saxlayrlar. Sirr mumi mlkiyytdir. Sirr bu sfillr n onlarn ittifaqnn sasn tkil edn laqdir. Sirr vermk bu vhi birliy daxil olan adamlarn bir hisssini qoparmaq, uulluq elmk bir para yemk demkdir. Sanki, uulluq elyn adam onlarn hamsnn bdnindn bir para t qoparr, bu ti yeyib dolanr. ill vurmaq n demkdir? Adi bir mcaz buna otuz alt am yandrmaq dey cavab verir. Lakin arqo bu msly qararaq lav edir: amkamuflyadr. Buna gr d adi danq dili ill n sinonim tapmdr, bu kamufletdir. Bu qayda il arqo aadan-yuxar nfuz edrk, mcazdan, hesablanmas mmkn olmayan bu trayektoriyadan istifad edrk, maaradan akademiyaya qdr qalxmdr. gr Pulaye: Mn z kamfulyam yandrram deyirdis, Volter yazrd: Lanqlevyel La Bomel yz kamuflet layiqdir. Arqoda ediln qazntlar hr addmda ediln bir kfdir. Bu qrib lhcni drindn yrnmk abrl insanlar cmiyytini, lntl damalanm insanlar cmiyyti il sirli bir tmas nqtsin gtirib xarr. Arqo krk czasna mhkum edilmi szdr. Bir ey inanmaq tindir: insan fikri o qdr en bilrmi ki, o, l-qolunun balanmasna, girdaba atlmasna, zalm qza-qdr yol ver bilrmi, ona gr yol ver bilrmi ki, bu girdabn mchul lzztlri onu zn czb ed bilsin. Ey sfillrin yazq dncsi! Heyhat! Bu zlmt iind insan ruhunun kmyin he ks glmyckmi? Yoxsa onun nsibi hmi azadedici ruhu, peaslar, hippoqriflr trfindn idar olunan, fq rngli dy paltar geyn, lacivrd smalardan ua-ua enn azman atln, glcyin rkaan rtsarn gzlmkdir? Yoxsa, o, iqdan hazrlanm ideal nizsini hmi nahaq yer kmy aracaqdr? Yoxsa o hmi dht iind, bu girdabn qat qaranlnda rin onun stn gldiyini eitmy, murdar sular altnda bu jdahann ban, kpk pskrn nhng azn, ilan kimi qvrlan caynaql pnclrini, bdnindki halqalarn krk kimi qalxb-endiyini get-ged daha aydn grmy mhkum edilmidir? Yoxsa insan ruhunun varln tutqun kild duyan v yaxnlamaqda olan qorxunc jdahann ixtiyarna veriln bu insan ruhu, bu tir-tir sn, salar dalan, drd iind zln, gec qayasna hmilik zncirlnn, zlmt iind lpaq bdni aaran kdrli Andromeda iq z grmdn, midini itirmi halda oradam qalmaldr? NC FSL. Alayan arqo, gln arqo.

Btn arqoda, hm drd yz il bundan vvlki, hm d indiki arqoda el bir tutqun simvolik ruh vardr ki, bu, onun btn szlrin gah drdli, gah da thdidedici mna verir. Bu arqoda Mczlr hyti dilnilrinin qdimd olan amanszl v kdri duyulur. Bu o dilnilrdi ki, qumar oynarkn xsusi kart ildrdilr. Bu kartlardan bzisi glib biz atmdr. Msln, xa skkizlik byk bir aacdan ibartdir, stnd d skkiz dn iri yonca yarpa kli vardr, bu, menin simvolik tsvirindn biridir. Aacn dibind tonqal qalanmdr, dovan bu tonqalda i kilmi bir ovunu biirir; arxa trfd, baqa bir tonqalda, tst iind balaca bir qazan grnr, qazandan it ba xmdr. Rsmd oyun kartlarnda gstriln bu qisasdan mum bir ey ola bilmz: vaxt il qaaq mal gtirnlri tonqalda yandrar, qlp pul ksnlri qaynar qazana atardlar. Arqo sltntind fikir ifad olunan hr eyd, htta nmd d, istehzada da acizliyin, mzlumluun ksi grnr. Biz glib atan btn nmlrd, btn nqratlarda qmginlik, gz ya, mtilik var. Oruya yazq oru deyilir, hmi d o gizlnn dovan, qab cann qurtaran sian, uub gedn qu kimi tsvir edilir. Arqo ikaytlnmir o, ancaq ah-zar elyir. Onun ah-zarndan biri glib biz atmdr: je nentrave que le dail comment meck, le daron des orgues, peut atiger ses momes et ses momignards et les locher criblant sans etre atige Luim meme1. Sfil hmi dnmy vaxt olanda qanun qarsnda z acizliyini, cmiyyt qarsnda z heliyini hiss edir, o srnr, yalvarr, mrhmt dilyir. Hiss olunur ki, o z gnahn drk edir. Ken srin ortalarnda bir dyiiklik ml gldi. Hbsxana nmlrind, orularn oxumasnda igidlik v csart duyulmaa balad. Malre deyiln qmgin nqratlar lariflya vz etdi. On skkizinci srd qalera, katorqa v srgn nmlrind kinli, hm d qrib bir nlik grnd. Bu nmlrin fosfor kimi parldayan kskin v oynaq nqrat vard; bu nqrat, sanki, gec vaxt qbiristanlqda, bataqlqda grnn solun iqlar ttkd frrk mey atan kiik bir nm idi: Mirlybabi, srlybabo, Mirliton ribon, ribet, Srlybabi, mirlybabo, Mirliton ribon ribo. Adam zirzmid, ya menin irilrind ldrnd bu szlri oxuyardlar. Bu ciddi bir lamtdir. On skkizinci srd cmiyytin bu qaranlq tbqlrind oxdan bri yaayan kdr dalr. O adamlar glmy balayrlar. Onlar hm byk Allaha, hm d byk krala istehza edirlr. XV Ldovikin padahl dvrnd onlar Fransa kraln Markiz Rqqas adlandrrlar. Onlar mumiyytl ndirlr. Bu sfillrdn zif bir iq salr, sanki, daha onlar vicdan zab kmirlr. Zlmtin bu miskin camaat ninki z ilrind gstrdiklri hdsiz qoaqlqla, hm d qaysz v csartli ruha malik olmalar il frqlnirlr. Bu, onu gstrir ki, onlar cinaytkar olduqlarn daha hiss etmirlr, htta mtfkkirlr, xyalprstlr arasnda onlara qar, onlarn he zn mlum olmayan bir kmk duyurlar. Bu, onu gstrir ki, talanlq v oruluq doktrinlr, sofizmlr d nfuz etmy balayr. Bu zaman onlar z yaramazlnn bir hisssini itirir, bu yaramazlqdan bol-bol doktrinlr v sofizmlr verirlr. Nhayt, bu onlarn, bir ngl ba verms, geni surtd artdn gstrir. Bir anla dayanaq. Burada biz kimi tqsirlndiririk? On skkizinci srimi? Onun flsfsinimi? lbtt, yox! On skkizinci srin ii yax v faydal idir. Ensiklopediyalar bada Didro olmaqla, fiziokratlar bada Trqo olmaqla, filosoflar bada Volter olmaqla, utopiyalar bada Russo olmaqla drd mqdds legiondur. Briyytin irliy, ia doru nhng sray onlarn xidmtidir. Bu, trqqinin drd sas nqtsin doru hrkt edn insan vladnn drd qabaqcl dstsidir: Didro gzlliy, Tro faydaya, Volter hqiqt, Russo dalt doru irlilyir. Lakin filosoflarla yana v onlardan aada duran sofistlr salam bitkilr yan alan bu zhrli phrlik d, bakir med bitn bu baldran da z iini grrk xo hyat keirirdi. Cllad dalt saraynn ba nrdivannda dvrn byk azadlq kitablarn yandrd zaman indi artq unudulmu olan yazlar kraln icazsi il crbcr dbiyyat nr

edirdi. Bu dbiyyat qrib v pozucu tsir balayr, sfillr trfindn byk bir ehtirasla oxunurdu. ndi Gizlin kitabxanada olan bu nrlrdn bzisi bir ahzad trfindn ax ciddiyytl himay edilmidi. ox qrib bir tfsilat! Bu mhm, lakin namlum msllr cmiyytin yuxar trfind nzr arpmrd. Bzn bir hadisni bryn qaranlq z o hadisnin thlkli olduunu gstrir. O hadis qaranlqdr, nki maarada ba verir. O zaman btn yazlardan qaln xalq tbqlri irisind salamlq n n thlkli qalereya qazan, blk d, Retif de la Berton olmudur. Btn Avropada ba vern bu i hr yerdn ox Almaniyada daha byk txribata sbb olmudur. Almaniyada, illerin mhur Qaaqlar dramnda tsvir etdiyi kimi, ourluq v talanlq bir mddt xsusi mlkiyyt v my qar etiraz etmk hququnu zbana l alaraq, zdn doru, slind, yanl, zdn daltli, slind, mnasz olan, hamnn bildiyi bzi ideyalar mnimsyn, bu ideyalara brnrk mcrrd bir ad altnda, sanki, yox olub getmidi, bu qayda il, guya, nzriyy klini almd. Bu nzriyylr htta bu miksturan hazrlayan, ehtiyatszlq gstrn kimyagrlrin, onu qbul edn ktllrin he xbri olmadan zab kn, alqan, dz adamlarn da arasna nfuz etmidi. Bel eylrin meydana glmsi hmi thlkli olur. zab v iztirab qzb lnl dourur. z ilrind mvffqiyyt qazanan siniflr zlrini korlua, ya yuxulua qoyanda hr iki halda onlarn gz qapal olur. Sfalt iind yaayan siniflrin nifrti tklikd dnn kdrli, ya kinli bir adamn kmyi il z mlini yandrr, cmiyyti tdqiq etmy balayr. Nifrtin apard tdqiqat dhtli olur! Bunun da nticsind gr mum dvrlr buna imkan verirs, byk sarsntlar meydana glir. Vaxt il bel sarsntlara jakeriya deyrdilr: xalis siyasi itialar bunun qarsnda uaq oyuncadr. Bu daha mzlumlarn zalmlara qar apard mbariz deyil, bu, pis yaayn yax yaaya qar zbana ml gln qiyamdr. Bel olanda hr ey dalr. Jakeriya xalqn alt tbqlrind ml gln vulkan tkanlardr. On skkizinci srin sonlarnda Avropa n, blk d, labd olan bel bir thlky Fransa inqilab insan dzlynn bu byk hrkti bir hdud qoydu. Fransa inqilab qlncla silahlanm idealdan baqa bir ey deyil. Bu inqilab btn zmti il zn gstrrk, naghani bir hrktl hm rin qapsn balad, hm d xeyirin qapsn ad. Bu inqilab fikr azadlq verdi, hqiqti elan etdi, zhrli buxar datd, sri salamladrd, xalq padahlq taxtna xartd. Xalqa o, ikinci ruh, yni hquq vermkl xalq ikinci df yaratd. On doqquzuncu sr bu inqilabn ilrin varis oldu, ondan istifad etdi, indic qeyd etdiyimiz ictimai flaktlr bir daha ba ver bilmz. Bu inqilabdan kinmyi tklif ednlr kordur! Bu inqilabdan qorxanlar axmaqdr! nqilab jakeriyaya qar peyvnd kimi bir tdbirdir. nqilab nticsind ictimai hyat raiti dyidi. ndi daha bizim qanmzda feodalizmin, mtlqiyytin xstlik trdn basillri, bizim dvlt quruluunda orta srlr xas olan chtlr yoxdur. El vaxtlar vard ki, dhtli daxili hycanlar, narazlqlar partlayb ortaya xrd, anlalmaz uultular ayaq altnda gy gurultusu kimi bouq-bouq sslnirdi, mdniyytin st trfind kstbklrin yeralt yollar gizlnn, bu vaxta qdr grnmyn tplr meydana xrd, torpaq yarlrd, maaralarn qbbsi atlayb aralanrd, birdn yer altndan bdheybt siftlr grnrd biz artq bel bir dvrd yaamrq. nqilabi hiss xlaqi bir hissdir. Hquq idrak inkiaf edrk vzif idrakn inkiaf etdirir. Robespyer ox gzl demidir: mumi qanun azadlqdr, bu azadlq baqasnn azadl balanan yerd qurtarr. 89-cu ildn balayaraq xalq btnlkl inkiaf edrk, yksk bir xsiyyt evrilir. El bir yoxsul yoxdur ki, o z hququnu drk etmkd iq ucu grmsin; acndan ln bir adam znd Fransann rfini hiss edir, vtndan mziyyti onun daxili silahdr; azad olan vicdanl olur; ss vern hkmranlq edir. He bir ey satlmamaq, pis ehtiraslarn mvffqiyyt qazanmamas, irnikdirici eylr qarsnda qhrmancasna gz yummaq bunun nticsidir. Azadln xbr verildiyi gndn qoy bu, 14 iyul, ya 10 avqust olsun daha chla yoxdur: inqilabi salamladrma beldir. Maariflnmi, xlaqca ykslmi xalq ktllrinin ilk ar bu olmudur: Orulara lm! Trqqi dz olandr, ideal v

absolyut cib girmir. 1848-ci ild Tilri srvti il dolu furqonlarn keiyini kim kirdi? SentAntuan civarnn cndr geyimli adamlar! Cr-cndr dfinnin keiyind durmudu! Xeyirxahlq cndr geyimli adamlar iqlandrmd. Furqonlarda, az yax rtlmmi, ya azca rtlm qutularda, ox qiymtli eylrl par-par parldayan yzlrl sandqlarda Fransann, badan-baa almaza tutulmu, ahan Regent brilyantl, otuz milyon qiymti olan qdim tac da vard. Aya yaln adamlar bu tacn keiyini kirdi. Demli, jakeriya daha yoxdur. Mn d mahir adamlara basal verirm. Jakeriya il brabr, o, oxdank qorxu da yox olub getdi. Bu qorxu axrnc df z iini grd, o bir daha siyastd ttbiq oluna bilmz. Qrmz kabusun sas yay qrlmdr. ndi bunu ham bilir. Bu jdaha daha he ksi qorxutmur. Qular bu uyuqla ox sadc rftar edir, qaaylar onun stn qonur, burjua ona baxb glr. DRDNC FSL. ki vzif: ayq olmaq, mid etmk. Bununla bel, ictimai thlk qurtardm? lbtt, yox. Jakeriya yox olub getmidir. Cmiyyt bu bard rahat ola bilr, qan daha onun bana vurmayacaq. Lakin cmiyyt nec nfs almasn dnmlidir. O iflicdn qorxmaya bilr, lakin bir d vrm vardr. ctimai vrm yoxsulluqdur. Adam iridn ovan xstlik ildrm vurmaqdan az thlkli deyil. Yorulmadan tkrar edirik: hr eydn vvl, msibt kn bdbxt insanlar dnmk, onlara kmk etmk, tmiz hava vermk, onlar maariflndirmk, sevmk, onlarn fikir dairsini genilndirmk, onlara hr kild geni trbiy vermk, avaralq deyil, alqanlq nmunsi gstrmk, mumi mqsdi drk etmyi drinldirmkl onlarn ayrlqda dadqlar yk ynglldirmk, var-dvlti mhdudladrmadan yoxsulluu mhdudladrmaq, ictimai faliyyt v xalq faliyyti n geni meydan amaq, hr trf, btn ziflr, mzlumlara l uzatmaq n Briarey kimi yzlli olmaq, mumun syi il btn insan bacarn hat edn emalatxanalar, btn qabiliyytlr, btn qillr cavab vern mktblr amaqla byk vziflri yerin yetirmk, qazanc artrmaq, zhmti ynglldirmk, debet v krediti mvazintldirmk, yni srf olunan mkl onun mkafatn, ehtiyacla onun dnilmsini mvafiq kl salmaq, bir szl, ictimai sistemi zab kn insanlara, avam adamlara ox iq, ox fayda vermy mcbur etmk lazmdr. Bizim birinci qardalq borcumuz budur. Qoy drd qalan insanlar bunu unutmasnlar, birinci siyasi zruri i budur, qoy xudbin adamlar bunu bilsinlr! Lakin qeyd etmk lazmdr ki, bunlar hams ancaq balancdr. sl msl beldir: mk hquq ksb etmyinc qanun ola bilmz. Biz bunu qeyd edirik, ancaq z fikrimizi inkiaf etdirmirik, nki bunun yeri deyil. gr tbit qzav-qdr deyilirs, cmiyyt irlini grmk deyilmlidir. Zehni v xlaq inkiaf maddi raitin yaxladrlmasndan az hmiyytli deyil. Bilik xeyirdua il yola salmaqdr, fikir ilk zrurtdir, hqiqt rk kimi bir qidadr. Bilik v hikmt hsrtini kn idrak yoxsullar. Qidadan mhrum olan mdy d, ql d eyni drcd yemk arzu edk. rk azlndan mhv olan bdndn daha dhtli bir ey varsa, o da iq hsrti il ln ruhdur. Trqqi btnlkl bu mslni hll etmy alr. El bir gn glck ki, ham buna heyrt edck. nsan vladnn ykslii il onun aa tbqlri, ox tbiidir ki, flakt dairsindn xacaq. Yoxsulluq sadc olaraq mumi sviyynin artmas il mhv olacaq. Mslnin bu cr hlli xobxtlikdir, buna bh etmk shv olard. Dorudur, bizim zmanmizd kemiin tsiri hl ox bykdr. Kemi yen d ruhlanmdr. Meyitin canlanmas ox qribdir. Kemi tntn il qabaa yeriyir. O get-ged yaxnlar. O el bil ki, qalib glmidir. Bu l fatehdir. O z qounu olan mvhumatla, z qlnc olan istibdadla, z bayra olan chaltl glir. O bir qdr var ki, on vurumada stn glmidir. O

irlilyir, thdid edir, glr, o, bizim qapmzdadr. Biz glinc, biz ruhdan dmycyik. Hannibal ordugah sald l satarq. Biz inanrq. Onda daha ndn qorxuruq? deyalar da ay kimi dnb geri axmr. Qoy glcyi istmyn adamlar bu bard dnsnlr. Onlar trqqiy yox demkl glcyi deyil, z-zlrini pislyirlr. zlrini pis bir azara mhkum edirlr, zlrin kemii alayrlar. Sabahdan imtina etmk n birc yol var, o da lmkdir. Biz he bir lm istmirik, lm d olsa, bdn n mmkn qdr gec olsun, ruh n he olmasn. Bli, mmmann st alacaq, blhvl danacaq, msl hll olacaq. Bli, on skkizinci srin kdiyi xalq surtini on doqquzuncu sr tamamlayacaq. Ancaq axmaqlar buna bh ed bilr! mum rifahn glckd, yaxn glckd ykslii qza-qdrin hkmdr. Klln zmtli, nhng chdlri insanlarn iini idar edir, onlar myyn ediln vaxtda yax bir vziyyt, yni mvazint, yni dalt gtirib xarr. Briyyt yer v gy qvvlrindn ml gln bir qvv yaradr, bu qvv onun zn rhbrlik edir, bu qvv mczlr yaratmaa qabil qvvdir; qvv n sehrli nticlr ld etmk xariqlad dyimlrdn he d tin deyil. Bu qvv hm insann yaratd elmin, hm d bir baqas trfindn gndriln hadislrin kmyi il ziddiyytlrdn ortaya qoyulan msllrdki ziddiyytlrdn az qorxur. Bu ziddiyytlrdki adi eylr gc atmayan bir ey kimi grnr. Bu qvv eyni mhartl hm mqayis etdiyi ideyalardan ntic, hm d mqayis etdiyi faktlardan ibrt drsi xarr. Sirli bir zmt malik olan bu trqqidn hr ey gzlmk olar: bu, bir df srdab iind rq il Qrbi zldirmidi, ehram iind imamlarla Bonapart danmaa mcbur etmidi. ndi is fikirlrin irliy doru olan zmtli yrnd dinclmk, trddd etmk, dayanmaq olmaz. ctimai flsf, slind elm, v slhdr. Bu flsfnin hm mqsdi, hm d faliyytinin labd nticsi ziddiyytlri yrnmk yolu il coqun ehtiraslar sakitldirmkdir. Bu flsf msllri tdqiq edir, mahiyytini yrnir, hisslr ayrr, sonra yen d birldirir. Bu flsf msllri bir mxrc gtirib xarmaq yolu il hrkt edir v he vaxt nifrti hesaba almr. Biz insanlara hcum edn iddtli qasralar nticsind cmiyytin daldn dflrl grmk. Tarix byk dvltlrin v xalqlarn urad flaktl doludur. Gnlrin birind bu mchul qvv hrkt glir, bu frtna qopur, adtlri, qanunlar, dinlri srklyib aparr. Hindistann, asorilrin, gildanilrin, rann, Misirin mdniyyti bir-birinin ardnca mhv olur. Niy? Biz bunu bilmirik. Bu flaktlrin sbbi ndir? Bu, biz mlum deyil. Bu cmiyytlri xilas etmk olardm? Bu msld, blk, onlarn znn gnah varm? Blk, onlarn el bir flaktli qsuru varm ki, bu qsur onlar mhv etmidir? Milltlrin, irqlrin bu dhtli lmnd intiharn drcsi n qdrdir? Bu suallar cavabsz qalr. Mhv olmu mdniyytlr zlmt altndadr. Madam ki, onlar batmlar, demli, su szan yerlri varm biz bundan artq bir ey dey bilmrik. Biz, kemi deyiln bu dnizd, zlmtin dhtli nfsi il qovulan bu srlr bu nhng dalalar iind nhng gmilrin Babilin, Nineviyann, Tirin, Fivin, Romann batmasna aqn bir halda baxrq. Ora zlmt iinddir, amma bura aydnlqdr. Biz qdim mdniyytlrin hans xstliy tutulduunu bilmirik, lakin bizim mdniyytin mrzin bldik. Bu mdniyytin hr yerini aydnladrmaa bizim haqqmz var. Biz onun gzlliyini mahid edir, eybcr trflrini ab gstririk. O yerd ki ar var zondu i salrq. Xstlik ki myyn edildi, bunun sbbini yrnmk, drmann kf edilmsin sbb olur. Bizim mdniyyt iyirmi srin grdy idir: bu mdniyyt hm jdahadr, hm mczdr, onu xilas etmk n almaq lazmdr. O xilas edilckdir. Ona yngllk gtirmk bu z byk eydir ona iq vermk bu daha byk eydir. Yeni ictimai flsfnin btn ilri bir mqsd xidmt etmlidir. Mdniyytin ciyrini v qlbini yoxlamaq masir mtfkkirlrin byk vzifsidir. Tkrar edirik: bel bir tdqiqat adama csart v mrdlik verir. Biz mtfkkirlri tkidl csartli v mrd olmaa arrq, bu kdrli facinin ciddi fasilsi olan bu bir ne shifni bu arla bitirmk istyirik. ctimai formasiyalarn faniliyi qarsnda insann bdiliyi hiss olunur. Yer krsinin ora-burasnda yara, yni karter, dmrov, yni kkrdl tplr var dey,

yer bundan lmr. Yer krsind vulkan deiln iban kimi z lavasn pskrrs, yer bundan lmr. Xalqn xstliyi insan ldrmr. Bununla bel, ictimai klinikan mahid edn adam, bzn tssfl ban yellyir. n mhkm, n smimi, n all adamlar bzn midini itirirlr. O parlaq glck olacaqm? Bel dhtli zlmt qarsnda adamn bu sual z-zn vermsi tbii bir ey kimi grnr. Xudbinlrl sfillrin z-z glmsindn son drc ar bir vziyyt ml glir. Xudbinlrd yanl fikirlr var, srvtin yaratd korluq var, keflnm il brabr artan itaha var, yax dolanacan trtdiyi ktlk v karlq var, tminat duyusuzluu var, mnlik var. Bu mnlik o drcd iirilmidir ki, onlarn btn qlbini doldurmudur; onlar zabdan qorxurlar, bu qorxu o drcy atmdr ki, onlar zab knlr nifrt edirlr. Sfillrd iddtli arzu var, hsd var, baqalarnn kef kdiyini grmkdn ml gln nifrt var, z nfslrini tmin etmk n qarsalnmaz heyvani hisslr var, qaranlq dolu rk var, kdr var, ehtiyac var, mhv olmaq mhkumiyyti var, nalayiq v sadlvhcsin bir chalt var. Baxlarmz yen gylrmi dikmk lazmdr? Yksklrd grdymz o iq saan nqt, blk d, snmli olan nqtlrdndir? Gylrin drinliyind, qorxunc halda bir-biri st qalaqlanm nhng zlmt ynlar arasnda itib-batan, gcl seiln ideal bel balaca, bel ildar, lakin tkbana grmk adam dht salr. Buras var ki, onun thlksi buludlar pncsin dn ulduzun thlksindn ox deyil.

BRNC FSL. Parlaq iq. Oxucu baa dmdr ki, Eponina Plme ksind yaayan qz dmir barmaqlq ardnda grdkdn sonra quldurlar o kdn yayndrm, sonra da Mariusu ora gndrmidi. Eponinan ora gndrn Manyon olmudu. Marius da bir ne gn bu dmir barmaqlq qabanda hycan iind gzdikdn sonra, nhayt, Romeo Clyettann bana girn kimi, Kozettann bana girmidi. Onu el bir qvv zn kirdi ki, bu qvv maqniti dmir, aiqi daa, sevdiyi qzn evinin dana czb edir. Marius daha asanlqla baa girmidi Romeo divarn stndn amd, amma Marius khn barmaqln dmir ubuunu he tinlik kmdn yib iri girmidi; dmir ubuq, qoca adamlarn dii kimi z yerind laxlayrd. Marius arq olduundan, ml gln bu deikdn lap asanlqla baa kemidi. Plme ksind ox nadir hallarda adam olard. Bir d ki, Marius bura ancaq geclr glirdi, buna gr d baqalar onu gr bilmzdi, bel bir thlk yox idi. ki qlbi bir-biri il nianlayan o busdn sonra o gzl, o mqdds andan balayaraq Marius hr axam bura glirdi. Kozetta bu zaman vicdansz, pozun bir adam sevmi olsayd, mhv olard, nki zn sevdiyi adama tamamil tslim edn sxavtli rklr var Kozetta bel adamlardan idi. Qadnlarn alicnab xsusiyytlrindn biri gzt getmkdir. Kamal drcsin yksln sevgid utancaqlqdan ml gln qrib bir korluq var. Ey ncib insanlar, siz nec bir thlk qarsnda olduunuzu bilirsinizmi?! Siz ox vaxt qlbinizi verirsiniz, lakin biz sizin bdninizi gtrrk. Biz sizin qlbinizi rdd edirik, siz d zlmt iind ona s-s baxrsnz. Sevgi n orta vziyyt yoxdur, o ya mhv edir, ya xilas edir. Btn insan taleyi bu dilemmadadr. He bir qza-qdr mhv olmaq, ya xilas olmaq dilemmasn sevgi qdr amanszcasna qoymur. Sevgi gr lm deyils, hyatdr. Sevgi beikdir, hm d tabutdur. Eyni hiss insan qlbind hm h deyir, hm yox. Allahn yaratd mxluqat iind n ox iq saan insan qlbidir, lakin, fsus, n ox qaranlq saan da odur. Allahn inaytindn Kozetta xilasedici sevgiy rast gldi. 1832-ci ilin may ay davam etdikc gndn-gn daha artq tir saan, daha artq qalnlaan sx aaclar klgsind, bal-bana buraxlan bu kiicik bada hr axam iki adam grnrdi: onlar btn ismt v bkart dfinsini zlrind cmldirn, qlblri smavi bir xobxtlikl dolu olan, insandan daha ox mly bnzyn, duyduqlar sevincl mstln, tmiz, pak, ncib,

zlmtd bir-biri n iq saan iki gncdi. Kozettaya el glirdi ki, Mariusun ba stnd fq vardr, Marius da Kozettann trafnda hal grrd. Onlar bir-birin tmas edirdi, birbirin baxrd, bir-birinin lindn tuturdu, bir-birin sxlrd, lakin onlarn amad bir hdud vard. Onlar bu hdudu ona gr amrdlar ki, bunu nalayiq hrkt hesab edirdilr, onlar bel bir hdudun olduunu bilmirdilr. Marius bir hdud hiss edirdi bu hdud Kozettann msumluu idi, Kozetta da bir hdud hiss edirdi bu hdud Mariusun vicdan idi. Onlarn ilk p hm d sonuncu p oldu. Bu pdn sonra Marius ancaq dodaqlarn Kozettann lin, lyin, yada hryn toxundurard. Kozetta onun n qadn deyildi, tirdi. Marius onunla nfs alrd. Kozetta he bir eydn boyun qarmrd. Marius da he bir ey tlb etmirdi. Kozetta xobxtdi, Mariusun da arzusu yerin yetmidi. Onlar el bir mftuniyyt iind yaayrdlar ki, buna qlbin kor olmas da demk mmkndr. Bu, Yunqfrauda grn iki bakir mxluqun, iki qu quunun vsfglmz ilk ideal qucaqlamas idi. Sevginin bu dmind, o zaman ki, hissiyyat mst olmu qlbin qdrtli tsiri altnda tamamil susur, Marius, bu qsursuz, bu mlkcsin tmiz insan, blk d, zn satan bir qadnn yanna gedrdi, lakin Kozettann paltarn he topuuna qdr d qaldrmazd. Bir gn, ayl bir gecd Kozetta yilrk yerdn ns gtrmk istdi, bu zaman paltar d trfdn bir balaca ald. Marius zn yana evirdi. Bu iki insann arasnda n olurdu? He bir ey. Onlar bir-birin prsti edirdilr. Gec onlar bada olanda ba, sanki, canlanr, mqdds bir yer olurdu. Btn gllr onlarn trafnda alr, onlara tir sard, onlar da ryini ar, z ruhlarn iklr sardlar. iry dolmu, mst olmu, nli, gur bitkilr bu iki gncin trafnda tir-tir sirdi, onlar sevgi szn sylyirdi, aaclar bundan titryirdilr. Bu sevgi sz n idi? Bu, bir meh idi. Ayr bir ey deyildi. Tbiti sarstmaq, hycana gtirmk n bu meh kifaytdir. Bu shbtlri kitab shiflrind oxumaqla onlarn sehrli qvvsini baa dmk olmaz. Onlar yarpaqlar sdirn xfif klkl bir tst kimi sovrulub aparlmaq, trafa dadlmaq n yaradlmdr. Bir-birini sevn iki adamn pltsn onlarn qlbind axan, bu qlb il bir lira kimi hmahng olan melodiyadan mhrum edin, onda ancaq bir klg qalacaqdr. Siz onda deycksiniz: El bu? Bli, bli, uaqlq, eyni eyi tkrar etmk, mnasz yer glmk, sfehlik, bo sz... dnyada bundan yksk, bundan drin ey yoxdur. Sylnilmy v dinlnilmy layiq olan da ancaq budur! O adam ki bel bo, bel sfeh eylri eitmmidir, o adam ki bunlar he sylmmidir, o, ktbeyin v axmaq adamdr. Kozetta Mariusa deyirdi: Bilirsn?.. (Onlarda mlkcsin bir msumluq olsa da, btn bu deyilnlrl brabr, bir-birin sn demy balamdlar, bunun nec olduunu he zlri d bilmirdilr). Bilirsn? Mnim adm Efrazidir. Efrazi? Yox ey, snin adn Kozettadr. Yox. Kozetta pis addr. Mn balaca olanda bu ad mn veriblr. Mnim sl adm Efrazidir. Yoxsa bu ad snin xouna glmir? Xouma glir, ancaq Kozetta he pis deyil. Bu ad snin daha ox xouna glir? H... Onda mnim d xouma glir. Dorudan da, Kozetta qng addr... Mn Kozetta de. Kozetta glmsdi, onun tbssm bu shbti cnntlayiq bir idilliyaya evirdi. Bir df o, diqqtl Mariusa baxaraq, hycanla dedi: Cnab, siz ox qngsiniz, siz gzlsiniz, siz mzli adamsnz, siz allsnz, siz, lbtt, mndn ox bilirsiniz, amma bir eyd mn sizdn geri qalmram, o da budur: Sni sevirm! Marius da bundan byk bir n duydu, ona el gldi ki, ulduzun oxuduu bir beyti eidir. Ya da Marius skrnd Kozetta li il yavaca vuraraq deyirdi:

 skrmyin, cnab. Mn istmirm ki, mnim yanmda mndn icazsiz skrsnlr. skrmk v mni narahat etmk ox nzaktsizlikdir. Mn istyirm ki, sn zn yax hiss edsn, yoxsa mn ox bdbxt olaram. Onda mn n elrm? Bunlar hams ox gzldi. Bir gn Marius Kozettaya dedi: Bir tsvvr el, bir vaxt vard, mn el gman edirdim ki, snin adn Ursuladr. Onlar btn bir axam bu szdn tr gldlr. Bir df d Marius shbt arasnda hycanla dedi: Bir gn mn Lksemburq banda ikst bir adam ldrmk istyirdim! El o saat da szn ksdi, daha bu bard danmad. Dansayd, grk corab ba mslsini ab Kozettaya deyydi, lakin bunu dey bilmzdi. Bunda mchul bir cismani tmas hiss olunurdu, bu nhaytsiz, msum sevgi is bunun qarsnda dhtl geri kilirdi. Marius Kozetta il keircyi hyat ancaq bel tsvvr edir, ayr he bir ey dnmrd. Hr axam Plme ksin glsin, barmaqln khn dmir ubuunu yana ysin, baa girib hmin bu oturacaqda, Kozettann yannda, onunla iyin-iyin otursun, yer enn qaranln titryiin aaclar arasndan baxsn, dizlrini Kozettann paltarna toxundursun, xrdaca barmann zrif drnan sallasn, ona sn desin, eyni gln trini Kozetta il brabr, nvb il qoxulasn... Hmi d bel! Bu zaman onlarn ba stndn ox-ox ykskdn buludlar yn-yn zb keirdi. Hmi klk snd insan xyaln buludlardan daha ox z il surklyib aparr. Lakin kiilrin qadna gstrdiyi qulluq bu ciddi sevgid d lazm oldu. Adamn sevdiyi qza kompliment demsi nvaziin birinci formasdr ki, csart burada zn qorxa-qorxa hiss etdirir. Kompliment olann z rts stndn qz pmsin bnzr. Mxfi kild saxlanlan ehtiras z nsinin kskinliyini komplimentd gizldir. Qlb daha artq sevmk n hvt qarsnda geri kilir. Mariusun xlyalara brnm nzaktinin ifad trzi mavi sma rngd idi gr bel demk mmkns. Qular yksklrd, mlklr almin yaxn bir yerd uanda bel szlri eitmlidirlr. Lakin Mariusda olan btn hyati, insani v msbt chtlr d bu szlr qarmd. Bu szlr maarada sylniln szlrdi, bunlar alkovda sylnilck szlrin balanc idi, bunlar qlbin lirik ifadsi idi, soneta il himnin bir-birin qarmas idi, bir-birini sevn iki adamn sevimli mbalilri idi, prstiin gl dstsi klind toplanan, zrif, gzl tir saan btn incliklri idi, qlbin qlb syldiyi vsfglmz szlrdi. Marius pldayaraq deyirdi: Ah, sn n gzlsn! Mn sn baxmaa csart elmirm. Mn ancaq sni seyr ed bilirm. Sn Allahn mrhmtisn. He bilmirm mn n olub. Paltarnn qrandan xrdaca tuflinin ucu grnnd dli-divan oluram. Snin fikrin aydn olanda ondan n sehrli iq salr! Sn ox allsan! Bzn mn el glir ki, sn ryasan. Dan, qulaq asram, mn sn mftunam! Ah, Kozetta! Bu n qrib haldr, n gzldir! Mn lap alm itirmim. Siz fsunkar bir qzsnz, xanm! Mn snin xrdaca ayaqlarna mikroskopla, snin qlbin teleskopla baxram. Kozetta da ona deyirdi: Mn sni shrandan bu vaxta qdr sevdiyimdn bir az artq sevirm. Onlar bu shbtlrind bir-birin nec gldi sual-cavab verirdilr, elektrik cryan ken xrdaca mrvr aac fiqurlar mrkz czb edildiyi kimi, bu shbtlr d mtlq sevgiy gtirib xarrd. Kozettann btn varl sadlik, sadlvhlk, aydnlq, msumluq, tmizlik v iq mcssmsi idi. Onun haqqnda bel demk olard: o ffafdr. Kim onu grs, Kozetta ona bahar v shr fqi tsirini balayard. Onun gzlrind, sanki, shr ehi parldayrd. O, qadn surtind dan yeri i idi. Marius Kozettaya prsti etmkl brabr, onunla fxr edirdi, bu da ox tbii idi. Dorudan da, monastrda trbiy alan bu balaca qz, lap el mktb sralarndan balayaraq ox inc bir ariflikl shbt edir, bzn d haqq v gzllik dili il danrd. Onun gvzliyi hqiqi bir shbtdir. O he bir eyd shv etmirdi, ox salam mhakim yrdrd. Qadn qlbin msumluq duyusuna itat edrk, hiss edir v danr, onun gnahszl da bundadr. Ancaq

qadn eyni zamanda hm mehriban, hm d drin szlr dey bilr. Mehribanlq v drinlik btn qadn bundadr, btn sma bundadr. Bu tam xobxtlik iind Mariusla Kozettann hr anda gzlri yaarrd. Ayaq altnda qalan bir mollaquu, qu yuvasndan dn bir llk, snm bir yemiann buda onlarn qlbind mrhmt hissi oyadrd: onlarn azca bir kdr brnn nsi, sanki, gz ya istyirdi. Sevginin n dzgn lamti riqqtdir, bu bzn az qala zabverici bir kild olur. Onlar, eyni zamanda, mmnuniyytl glrdlr, z d el fsunkar bir srbstlikl, el asud glrdlr ki, hrdn lap uaa oxayrdlar, bel ziddiyytlr sevgid ancaq iqlar v klglr hrktidir. Bununla bel, hmi ayq olan tbit msumluqla mst olmu qlblrin yanndadr, bundan onlarn he xbri olmur. O z kobud v yksk mqsdi il buradadr, rklr n qdr tmiz olsa da, tklikd olan n msum grlrd fsunkar v sirli bir cht vardr, bu, bir-birini sevn iki adamn grn iki dostun grndn frqlndirir. Onlar bir-birin prsti edirdilr. Keici olmayan v bdi hrkt edn eylr eyni zamanda mvcud olur. Adamlar bir-birini sevirlr, bir-birin baxb glmsyirlr, glrlr, dodaqlarn zib-bzrk bir-birin naz satrlar, barmaqlarn daraqlayrlar, bir-birin sn deyirlr, bu da bdiyyt mane olmur. Bir-birini sevn iki adam qularla, qzlgll brabr axama, alaqaranlqda gizlnirlr, grnmrlr, qaranlqda z baxlar il bir-birini sehrlyirlr, bu baxlar il btn qlblrini ifad edirlr, pldarlar, basz-ayaqsz szlr sylyirlr, el bu zaman da ulduzlarn mntzm hrkti namtnahiliyi doldurur. KNC FSL. Tam sadtl mst olmaq. Onlar xobxtlikdn sarslaraq, sanki, yuxu iind yaayrdlar. El hmin ayda vba xstliyi Parisi viran qoymudu, onlar bunu grmrdlr. Onlar bir-birin inanaraq n vardsa hamsn ab deyirdilr, lakin bu hams deyiln ey onlarn zn aid olan mlumatdan knara xmrd. Marius Kozettaya demidi: Mn yetimm, adm da Marius Ponmersidir, advokatam, kitabsatanlar n crbcr mqallr yazram, bununla da dolanram. Atam polkovnik idi, qhrmand. Mnim babamla aram dyib, babam dvltli adamdr. Bir df d demidi ki, barondu, lakin bu sz Kozettaya he bir tsir balamamd. Marius barondu? Kozetta bunu baa dmdi. Bu szn n mnada olduunu bilmirdi. Marius Marius idi. Kozetta da z haqqnda demidi. Mn Kiik Pikpus monastrnda tlim-trbiy almam; snin anan kimi mnim d anam lmdr, atamn ad Folevandr; o ox yax adamdr, yoxsullara ox kmk elyir; amma z kasbdr, o hr eyd qnat elyir, amma mn glnd he bir eyi sirgmir. Kozettan grndn bri Mariusun hyat el bir kl dmd ki, kemid, htta lap yaxnda olan hadislr ona ox tutqun, ox uzaqda ba vermi bir ey kimi grnrd, buna gr d Kozettann syldiyi eylr onu tamamil tmin edirdi, bu ox qrib idi. Marius htta gec daxmada ba vern hadisni, Tenardyenin tutduu ilr, qocann z qolunu yandrmasn, onun qrib hrktlrini, qab getmsini he danmad, bu he onun alna da glmdi. Bunlar hams bir anda onun yadndan xmd, shr n yediyi, harada nahar eldiyi, kim il dand axam he onun yadnda olmurdu. Onun qulaqlarnda sslnn melodiyalar baqa eylri eitmy qoymurdu. O ancaq Kozettan grdy anlarda yaayrd: bu zaman o, gylr qalxr v ox tbii olaraq, yeri yaddan xarrd. Onlar ikisi d ldn dm halda qeyri-cismani zvqn qlglmz ar yknu dayrd. Aiq deyiln somnambullar bel yaayrlar. Heyhat! Bunlar kimin bana glmmidir? Niy el bir vaxt glir ki, biz gylri trk edirik, niy hyat bundan sonra davam edir? Sevgi dncnin yerini tutur. Sevgi btn baqa eylri ehtirasla unutmaqdr. Ehtirasdan nec mntiq tlb etmk olar! Sma mexanizmind mkmml hndsi fiqur tapmaq tin olduu kimi, insan qlbind d qsursuz bir mntiqi laq tapmaq tindir. Kozetta il Marius n

Marius v Kozettadan baqa he bir ey mvcud deyildi. Btn dnya onlarn trafnda uub bolua tklmd. Onlar xobxt dqiqlrd yaayrd. Onlar n n irlid bir ey vard, n gerid. Kozettann atas olduunu Marius ox tinlikl tsvvr edirdi. Onun hafizsi pozulmudu? Bu, mftunlua xas olan bir eydir. Bu aiqlr n danrd? Biz bunu bilirik: onlar gldn, qaranqudan, gnn batmasndan, ayn xmasndan, hr cr mhm eydn danrd. Onlar bir-birin yerd qalandan baqa, hr eyi demidi. Aiqlr n yerd qalan hedir. Onun atas, hqiqi hyat, orular mskni, quldurlar, bu yaxnlarda ba vern hadis bunlar ax ny lazmd? O dhtli eylr, dorudanm, olmudu, o, buna lap mindirmi? Onlar bir yerd idi, bir-birin prsti edirdi, qurtard getdi. Baqa eylr he veclrin d deyildi. Grnr, cnnt atdmz n chnnm bizim arxamzda yox olur. Mgr biz iblislri grmk? Mgr onlar mvcuddur? Mgr biz dhtdn titrmiik? Mgr biz ziyyt kmiik? Bunlar daha bizim yadmzda deyil. Tl kimi hray duman bunlarn stn brmdr. Bu qayda il bu iki mxluq lirmz yksklikd, tbitd tsadf ediln, hqiqt uyun olmayan bir vziyytd yaayrd: onlar n nadird idi, n zenitd, insanla mlk arasnda idi, yerin irkab zrind, efirin altnda, buludlarda yaayrd. Onlar, sanki, qeyri-cismani bir kild idilr, ruhun z, mst olman z idilr. Onlar hddindn artq ykslmidilr, daha yerd gz bilmzdilr, onlarda hddindn artq tbii xsusiyytlr vard: onlar, yer kmzdn vvl danq kild olan atom kimi maviliklrd itib batmazdlar; sanki, onlar taleyin xaricind, adi eylri dnni, bu gn, sabah bilmdn, mftuniyyt v xyal iind, ldn dm halda yaayrdlar. Hrdn el yngl olurdular ki, ucsuz-bucaqsz fzalara qalxa bilrdilr, sanki, bdiyyt umaa hazrdrlar. Onlar oyaq ikn mntzm surtd yellnn layla alan bu vziyyt iind mrglyirdilr. Ey idealla mst olan varln gzl, irin yuxusu! Kozetta n qdr gzl olsa da, Marius bzn onun yannda gzlrini yumurdu. Gzlri yummaq ruhu grmk n n yax suldur. Bu vziyyt onlar hara aparb xara bilrdi Mariusla Kozetta zlrin bel bir sual vermirdi. Onlar el hesab edirdi ki, yolun sonuna atmlar. nsanlarn qrib iddias var: istyirlr ki, sevgi onlar bir yana aparb xarsn. NC FSL. lk klglr. Jan Valjann he bir eydn xbri yox idi. Mariusdan daha az xyalprst olan Kozetta n idi, Jan Valjana zn xobxt hiss etmk n bu da kifaytdi. Kozettann dnclri, qlbind ml gln tvilr, ruhunu dolduran Mariusun surti onun gzl, msum, glr znn misli-brabri grnmmi tmizliyind qtiyyn ks olunmamd. O el bir yada idi ki, bu yada qz z sevgisini, mlk zanbaq gzdirn kimi, z qlbind gzdirir. Bli, Jan Valjan sakit idi. Bir d ki, aiql muq arasnda tam razlq olanda onlarn ii yax gedir, onlarn sekisin mane ola biln nc adam btn aiqlrin, muqlarn eyni kild gstrdiklri xrda ehtiyatkarlqlar nticsind tamamil yanlrlar. Msln, Kozetta he vaxt Jan Valjana etiraz etmirdi. Jan Valjan gzmkmi istyirdi? Ata can, ox gzl, gz. O, evdmi qalmaq istyirdi? Lap yax, qal. O istyirdi axam Kozettann yanndam olsun? Kozetta bundan ox-ox sevinirdi. Jan Valjan adtn axam saat onda z otana gedirdi, Marius da buna gr saat ondan tez baa glmirdi. Kozetta evin bayr qapsn aanda Marius bunu kd eidir, ancaq bundan sonra baa girirdi. Mariusu gndz burada he grn olmazd. Jan Valjan Mariusun mvcud olduunu unutmudu. Ancaq bir df shra Kozettaya dedi: Mn bax, snin kryin, deysn, aa bulanb! Ken axam Marius mftuniyyt v hycan iind Kozettan qucaqlamd, o da bilmdn divara syknmidi. Tusen qar iini erkn qurtarr, el o saat da yerin girirdi, o ancaq yatma dnrd, onun da eynn Jan Valjan kimi he bir eydn xbri yox idi.

Marius birc df d ev girmmidi. Kozettann yanna glnd kdn onlar grmsinlr, sslrini eitmsinlr dey, artrmann yannda, kncd dururdular; shbt etmk vzin aaclarn budana baxa-baxa dqiqd, blk, iyirmi df bir-birinin lini sxmaqla kifaytlnirdilr. Bu zaman onlarn xlyas bir-birin el qarrd ki, otuz addm knarda ildrm axsayd, bunu grmzdilr. Ey msum, saf rklr! q dolu saatlar ox vaxt bir-birin oxayr. Bel sevgi-zanbaq lklri il gyrin tk qasrasdr. Onlarla k arasnda ba vard. Marius hmi glnd v gednd dmir barmaqln ubuunu yerin salaraq diqqtl dzldirdi, onun xarlb-xarlmad qtiyyn bilinmirdi. O hmi axamdan xeyli kendn sonra Kozettadan ayrlr, Kurfeyrakn yanna gedirdi. Kurfeyrak Baorel deyirdi: He tsvvr ed bilrsnmi? Marius indi gec saat bird ev glir. Baorel d ona: Burada n var ki? Suyun lal axanndan, adamn yer baxanndan qorx, dey cavab verirdi. Bzn Kurfeyrak ciddi bir sima alr, llrini dnd arpazlayaraq, Mariusa deyirdi: Cavan olan, siz hqiqi yoldan xmsnz! Kurfeyrak i adam idi, o, Mariusun zndki sirli bir xobxtliyin ksin naraz halda baxrd. Smavi ehtiraslar onun qbul etdiyi eylrdn deyildi, bel eylr onu acqlandrrd, buna gr d hrdn o, Mariusdan hqiqi hyata qaytmaa tlb edirdi. Bir gn shra Kurfeyrak Mariusa nsiht ver-ver dedi: zizim, bu saat sn mn aya, xyallar sltntin, shvlr almin, Sabun kpklri paytaxtna kn, orada yaayan bir adam kimi grnrsn. Sn gl yax olan ol, de grm, o qzn ad ndir? Lakin he bir ey Mariusa bu sirri dedird bilmzdi. O, drnann qoparlmasna raz olard, lakin sehrli Kozetta adn tkil edn mqdds hecadan birini d sylmy raz olmazd. Hqiqi sevgi shr fqi kimi iql, qbir kimi laldr. Kurfeyrak Mariusda yeni bir ey grrd: o da, Mariusun xobxtlik i saan dinmzliyi idi. Bu gzl may aynda Mariusla Kozetta byk bir xobxtliyin nsini drk etdilr. Bu xobxtlik bundan ibartdi: Dalasnlar, sonra da bir-birin siz desinlr, ancaq ona gr ki, sonra byk bir sevincl birbirin sn desinlr. He bir laqlri olmayan xslr haqqnda n xrda tfrratna varncaya qdr bir-birin uzunuzad dansnlar. Bu bir daha sbut edir ki, sevgi deyiln fsunkar operann librettosu hmiyytsiz eydir. Marius Kozettann geyim haqqnda syldiklrini dinlsin; Kozetta da Mariusun siyast haqqnda syldiklrini dinlsin; Bir-birin sxlaraq, Babil ksindn gln kolyaska gurultularna qulaq assnlar; Eyni ulduza, ya ot arasnda ildayan eyni atbcyin baxsnlar; kisi d sussun: bu danmaqdan da artq lzzt verirdi; V sair, v sair... Lakin bu zaman tufan yaxnlard. Bir gn Marius Kozetta il gr glrkn lillr bulvarndan keirdi. O, adti zr ban aa salaraq gedirdi, Plme ksinin tinindn dnmk istynd kim is lap yaxndan dedi: Axamn xeyir, cnab Marius! Marius ban qaldrd, qarsndak Eponina idi. Bu ona fvqlad tsir balad. Mariusu Plme ksin gtirndn sonra bu qz birc df d olsa onun yadna dmmidi; o gndn bri Marius Eponinan grmmidi, Eponina tamam onun hafizsindn silinmidi. Marius z xobxtliyi n ona minntdar idi, o ancaq Eponinaya tkkr ed bilrdi. Lakin bu tsadf ona ox ar iztirab verdi. Sevgi xobxt v tmiz sevgi is, insan kamilldirir bel dnmk shvdir. Sevgi insan ancaq unutqanla doru aparr biz bunu myyn etmiik. nsan bu vziyytd pis ola bilcyini, hm d yax ola bilcyini unudur. Tkkr, vzif hissi, n mhm, n usandrc xatirlr yox olub gedir. Baqa bir vaxtda Marius Eponinaya tamamil baqa cr mnasibt

gstrrdi. Bu qzn ad Eponina Tenardye idi, onun dad familiya Mariusun atasnn vsiyytind qeyd olunmudu, bu el bir add ki, bir ne ay vvl Marius bu adamdan tr zn byk bir qznlqla fda ed bilrdi, lakin indi onun btn fikri Kozetta il mul olduundan bu bard he o qdr fikirlmirdi d. Biz Mariusu nec varsa el d gstririk. Htta atasnn da surti onun qlbind sevgisinin parlaq alar altnda azca solmudu. Marius bir qdr karxaraq dedi: Ah, Eponina, sizsiniz? Niy, mn siz deyirsiniz? Yoxsa mn siz bir pislik-zad elmim? Marius: Yox, dey cavab verdi. lbtt, Marius Eponinaya qar pis bir fikird deyildi. Qtiyyn. Ancaq indi baqa cr hrkt ed bilmycyini hiss edirdi: Kozettaya sn deynd, Eponinaya grk siz deyydi. Marius kirimic Eponinaya baxrd. Eponina hycanla dedi: Deyin grm... Burada onun dili tutuldu. El dnmk olard ki, vaxt il ox qaysz v dikba olan bu qzn sylmy sz atmrd. O glmsmk istdi, ancaq glmsy bilmdi. Yen d sz balad: Deyin!.. Sonra gzlrini yer dikrk yen susdu. Birdn o srt bir halda: Gecniz xeyr qalsn, cnab Marius, deyrk xb getdi. DRDNC FSL. Keb sz ingilisc diyirlnn ey, arqo dilind hrn itdir. Ertsi gn iyunun 3-d 3 iyun 1832-ci il tarixini gstrmk lazmdr, ona gr ki, bu dvrd Parisin fqlrind mhm hadislr tufanl bulud kimi toplamd bli, ertsi gn, iyunun 3d Marius qaranlq dndn sonra yen dnnki yolla gedirdi, yen onun beyni frhli fikirlrl dolu idi. Birdn, bulvarn aaclar arasnda Eponinann ona sar gldiyini grd. ki gn idi Eponina ona rast glirdi, bu daha dzlmz bir eydi. O cld yana dnd, bulvar trk edib, baqa yola xd. ahzad ksi il Plme ksin getmy balad. Eponina Plme ksin qdr onun ardnca getdi; o hl indiy kimi bel bir ey etmmidi. Bu vaxta qdr o, Marius bulvarla gedrkn ancaq ona baxmaqla kifaytlnmidi, onunla he grmk d istmmidi. Birc dnn Mariusla danmaq istmidi. Bli, Eponina onun ardnca getdi, Marius bunu duymad. Marius barmaqln dmir ubuunu aralayb baa girdi, Eponina bunu grd. z-zn dedi: Bir bax! Onun evin gedir! Eponina barmaqla yaxnlad, dmir ubuqlar bir-bir li il yoxlad, he tinlik kmdn Mariusun xarb, sonra da yerin sald ubuu tapd. Astadan tutqun bir ssl mzldand: Yox, bel olmaz! Barmaqln zl stnd, dmir ubuun yannda oturdu, sanki, onu qoruyurdu. Bura barmaqln qonu divarla bitidiyi qaranlq bucaqd. Eponinan burada grmk olmazd. Bu qayda il o, nfsini qsaraq, trpnmdn, z fikirlrinin zabn k-k bir saatdan ox oturdu. Axam saat on radlrind Plme ksindn ken iki, ya adamdan biri, qoca bir burjua pis ad xarm bu bo yerdn tez keib getmy tlsirdi. O glib ban barmaqlna atd, barmaqlqla divar arasndak bucaa yaxnlaanda bouq v thdidedici bir ss eitdi: nanmaq olar ki, hr axam bura glir!

Yolla ken adam trafna baxd, bir adam grmdi, qaranlq bucaa baxmaa csart etmdi, yaman qorxdu, addmlarn yeyinltdi. O adamn tlsmy haqq vard, nki bir az sonra Plme ksinin tinind alt adam grnd: onlar divarn dibi il bir-birindn bir az aral gedirdi, el znn etmk olard ki, onlar keflnmi gec keikilridir. Qabaqda gln ban barmaqlna atanda dayand, o birilrini gzldi; bir dqiq sonra hams glib bura yd. Onlar astadan danmaa balad. Biri dedi: Burada qoy. O birisi sorudu: Bada keb varm? Bilmirm. Mn ehtiyat n krni gtrdm. Verrik ona qoy eynsin. Snd ni xarmaq n mastika varm? Var. Beinci adam dodaqlarn trptmdn dana-dana lav etdi: Barmaqlq khndir. kinci dedi: Daha yax. Demli, skripkann altnda crldamayacaq, onu qoparmaq tin olmayacaq. ndiy kimi hl he azn ab danmayan altnc adam, bir saat bundan qabaq Eponina etdiyi kimi, barmaqln dmir ubuqlarn bir-bir yoxlamaa v ehtiyatla trptmy balad. Bu qayda il glib Mariusun laxlatd ubua atd. El ubuqdan yapmaq istynd qaranlqdan qfil xan bir l onun iynin endi, onu dndn brk itldilr: o, xrltl ssl astadan dedi: Burada keb var. El bu anda o z qarsnda solunbnizli bir qz grd. O el bir sarsnt duydu ki, bel sarsnt ancaq gzlnilmz hadis nticsind ml glir. Sanki, o da, yrtc heyvan kimi btn tklrini qabartd; qorxuya dm yrtc heyvann ald vziyytdn daha iyrnc v daha qorxunc bir ey yoxdur; el birc onun dhtli grn adam qorxudur. O geri kilrk, kkly-kkly mzldand: Bu lr haradan xd, bu kimdir? Sizin qznz. Dorudan da, o, Eponina idi, dand adam da Tenardye idi. Eponina meydana xan kimi o birilr d, yni Gecquu da, Tfeyli d, Babet d, Monparnas da, Brjon da gec adamlarna xas olan bir hrktl tlsmdn, kirimic, pis niyyt duyulan lnglikl, sssiz-smirsiz Eponinaya yaxnlad. Onlarn lind crbcr iyrnc alt vard. Tfeyli lind yri bir maa tutmudu orular buna lk deyirlr. Tenardye ssini qsaraq hycanla dedi: Sn burada n edirsn? Bizdn n istyirsn? Dli olmusan ndi? Glmisn ki, bizim iimiz ngl qatasan? Eponina qhqh il glrk onun boynunu qucaqlad. Mn buradayam, ziz ata can, ona gr ki, mn buradayam. Yoxsa da stnd oturmaq mn qadaan olunmudur? Bax sizin burada iiniz yoxdur. Bu zhmti kib siz niy bura glmisiniz? Mn ax Manyona dedim: Burada bir ey yoxdur. Yax da, zizim, ata can, pn mni! Gr n vaxtdandr sizi grmrm! Demli, siz azadla xmsnz? Tenardye Eponinann qollar arasndan xmaa alaraq mrldand: ox gzl. Sn ki mni pdn, kifaytdir. H, mn azadam. Daha damda deyilm. Di x get. Lakin Eponina onu qollar arasndan buraxmayaraq mehribanln daha da artrd. Ata can, siz bunu nec eldiniz? Oradan ki siz xa bilmisiniz, onda yaman allsnz! Bunu dann mn! Bs anam? Anam haradadr? Deyin grm, anama n olub? Anan salamatdr, ancaq bilmirm, burax mni deyirm, rdd ol! Eponina rkyn uaq kimi naz elyir, zn zib-bzrd:

 He getmk istmirm, siz mni qovursunuz, amma mn drd aydr sizi grmrm, sizi ancaq birc kr pmm. Yen d atasnn boynunu qucaqlad. Babet buna tab gtirmdi: Ah, bel ey olar, bu n axmaq idir! Tfeyli rd: Vaxt keir! Bu saat tulalar glr! Dodaqlarn trptmdn danan adam aadak beyti oxudu: pn z vaxt var, Hl tz il deyil. Eponina o biri quldurlara sar dnd: Bir bura bax, bu ki cnab Brjondur! Xo grdk, cnab Babet! Xo grdk, cnab Gecquu! Cnab Tfeyli, yoxsa mni tanmrsnz? Monparnas, kefin necdir? Tenardye donquldand: Narahat olma, ham sni tand! Xo grdk, xudahafiz, itil buradan! Bizi rahat qoy! Monparnas: Bu vaxtda toyuqlar yatr, tlklr gzir, dedi. Babet lav etdi: Sn zn baa drsn, bizim burqo iimiz var. Eponina Monparnasn lindn tutdu. Monparnas ona xbrdarlq edrk dedi: Ehtiyatl ol! lini ksrsn, mnim limd qlm var. Eponina mlayim bir halda: Monparnas, zizim, dedi, insanlar grk bir-birin inansn. Mgr mn atamn qz deyilm? Cnab Babet, cnab Tfeyli, mslni aydnladrma ax mn taprmdlar. Qrib burasdr ki, Eponina daha arqo dilind danmrd. Mariusla tan olan gndn daha bu dild dana bilmirdi. O, balaca, zif, skelet lin oxayan arq li il Tfeylinin youn, kobud barmaqlarn sxa-sxa szn davam etdi: Siz ax bilirsiniz ki, mn axmaq deyilm. Ax mn hmi etibar elyirlr. Lazm olanda mn siz kmk elmim. Bunu bilin ki, mn ii yoxlamam. Siz nahaq yer znz thlky atrsnz. Vallah, bu evd sizin istdiyiniz ey yoxdur. Tfeyli: Orada ancaq arvadlar var, dedi. Arvad yoxdur. Hams xb gedib. Babet: Amma amlar qalb! dedi. Babet fligelin ardanda yanan v aaclar arasndan grnn i Eponinaya gstrdi. Tusen hl yatmamd, o, paltar srirdi. Eponina quldurlar rdd elmk n bir daha tbbs gstrdi. N olsun ki? Orada yaayanlar lap kasb adamlardr, bu xrdaca evd birc su da pul tapmazsnz. Tenardye rd: Chnnm ol! Bu evi alt-st elyndn sonra biz sn deyrik, orada n var sar gblk, a gblk, ya pul... Tenardye Eponinan itldi ki, qabaa getsin. Eponina dedi: Cnab Monparnas, dostum, siz ki yax olansnz, xahi elyirm, ora getmyin! Monparnas: zn gzl, dedi, baa ilirsn! Tenardye ona xas olan qti ifad il: til buradan, dedi, iblis, qoy kiilr z iini grsn! Eponina yen d Monparnasn lini tutmudu, onun lini buraxaraq dedi:

 Demli, siz bu ev girmk istyirsiniz? Dodaqlarn trptmdn danan adam qmd: Ancaq bamz soxmaq istyirik! Eponina kryini barmaqla sykdi, tpdn-drnaa kimi silahlanan, qaranlqda iblis oxayan quldurlara astadan, hm d qti ifad il dedi: Amma mn sizin ora girmyinizi istmirm. Quldurlar heyrt iind donub qaldlar. Dodaqlarn trptmdn danan adam yen d istehza il glmsyirdi. Eponina dedi: Dostlar, yax qulaq asn! Msl onda deyil. ndi mn siz deyim. Siz bu baa girsniz, bu barmaqla l vursanz, mn racaam, darvazan dycym, camaat ayaa qaldracaam, polis iilrini sslycym, el elycym ki, sizin altnz da tutsunlar. Tenardye Brjona v dodaqlarn trptmdn danan adama yavaca dedi: Bu lap bizim zhlmizi tkd! Eponina ban silklyrk lav etdi: Birinci el mnim atamdan balarlar. Tenardye ona yaxnlad. Eponina ona xbrdarlq edrk dedi: Qoca, mn yaxn glm! Tenardye acql-acql donquldanaraq, geri kildi: Bunu n sancb? Sonra lav etdi: Qancq! Eponina dhtli bir ssl gld! N istyirsiniz elyin, amma siz bura girmycksiniz. Mn qancq it deyilm, nki mn canavar qzyam. Siz alt adamsnz, bundan mn n? Siz kiisiniz. Mn sizdn qorxmuram. Siz deyirm, siz bu ev girmycksiniz, ona gr ki, bu, mnim xouma glmir. Yaxnlaan kimi mn hrcym. Mn siz demim: keb mnm! Mn sizi he adam yerin qoymuram! xn gedin, siz mnim zhlmi tkdnz! Hara istyirsiniz itilin gedin, ancaq bura glmyin, bura glmyi mn siz qadaan elyirm! Siz mni baqla vursanz, mn d sizi ayaqqabmla vuracaam, mnim n frqi yoxdur, h, hnriniz var, yaxn glin! Eponina qhqh il glrk, quldurlarn stn yeridi, onun dhtli grn vard. Vallah qorxmuram! Frqi yoxdur, bu yay mn aclq kcym, qda da soyuqdan donacaam. Sizin kimi axmaq kiilr mnim glmyim glir! Siz el bilirsiniz ki, bir qz sizdn qorxacaq?! Qorxacaq ndn? Ay qorxdu ha! Siz ona gr bel fikirlirsiniz ki, siz randa sizin zilib-bzln muqniz qorxudan arpaynn altna girir, elmi? Mn ellrindn deyilm, mn he eydn qorxmuram! Eponina gzlrini Tenardyey zillyrk, lav etdi: Ata can, he sizdn d! Bu anda Eponina bir xyala bnzyirdi, o, od salan gzlri il quldurlar szrk, lav etdi: Mnim n n frqi var, ya atam mni ldrr, sabah da mni Plme ksinin dmsi stndn gtrb apararlar, ya da bir ildn sonra Sen-Klu torlarnda, ya blk, Qu quu adas yannda, rm khn txaclar, suda boulmu itlr arasnda taparlar!.. El bu yerd o, dayanmaa mcbur oldu, onu brk skrk tutdu, onun nfsi arq, dar sinsindn xrlt il xrd. Sonra o, szn davam etdi: Mnim birc el rmam bsdir, yyrb glcklr, el o saat sizi tutacaqlar! Siz cmisi alt nfrsiniz, amma btn camaat mnim trfimd olacaq... Tenardye onun stn yeridi. Eponina rd: Yaxn glm! Tenardye dayanb mlayim ssl dedi:

 Yax, yaxn glmrm, ancaq el brkdn rma. Qzm, demli, sn bizim iimiz mane olmaq istyirsn? Ax biz grk rkpulu qazanaq. Grnr, sn daha atan istmirsn? Eponina ona: Siz mni tng gtirdiniz! dey cavab verdi. Ax, hr nec olsa, biz grk yaayaq, yeyk... ln, cannz xsn. O, barmaqln zl stnd oturub bu szlri oxudu: lin, ayan nec. Zrif, incdn inc. Hdr keir amma vaxt... Eponina dizin dirsklnrk v nsini ovcuna qoyaraq, laqeyd halda qn yellyirdi. Paltarnn yrt arasndan onun arq cna grnrd. Yaxndak fnrin yan trfdn onun stn i dmd. Ondan mtantli bir insan, adam ondan artq valeh edck bir ey tsvvr etmk tindi. O, alt soyununu qorxu altnda saxlayrd, tin dm bu adamlar tutqun halda fnr diryinin klgsin kildi, iyinlrini sxa-sxa mslht baladlar: onlar thqir olunmu v hddindn artq qzblnmidilr. Eponina sakit, hm d srt halda onlara baxrd. Babet dedi: Onun beynin ns girib! Bunun sbbi var. Blk d, ev yiysin vurulub? Hr halda, bel frsti ldn vermy adamn heyifi glir. ki arvad, dal hytd d bir qoca; pncr prdlri d pis deyil. Qoca, grnr yhudidir. Mn el gman elyirm ki, bu faydal i olacaq. Monparnas rd: Yax da, siz hamnz gedin ora! inizi grn. Mn qzn yannda qalaram, o yerindn qmldansa... Qnndan xan baq fnr inda parldad. Tenardye birc klm d danmad, grnr, o hr ey elmy hazrd. Brjon onlarn arasnda hm glckdn xbr vern yozucu adam kimi hrt qazanmd, hm d i stn onlar o gtirmidi; o hl susurdu. O, sanki, fikr getmidi. O, he bir ey qarsnda dayanmayan adam kimi ad xarmd, ham da onun ancaq z qoaqln gstrmk n polis qarovulxanasn tr-tmiz soyduunu bilirdi. Hm d o, eir yazr, nm qourdu, buna gr d byk nfuza malikdi. Babet ondan sorudu: Brjon, buna sn n deyirsn? Brjon azca susdu, sonra ban hrlyrk, z fikrini sylmyi qt etdi: Msl beldir. Bu gn shr mn bir-biri il dyn iki sry, axam da savaqan bir arvada rast gldim. Bunlar he yax lamt deyil. Gedyin buradan. Onlar xb getdilr. Yolda Monparnas mzldad: Hr halda, lazm olsayd, mn onu ldrrdim... Babet dedi: Mn yox. Mn xanmlara dymirm. Knin tinind dayandlar, sslrini alaldaraq, bir-birin aadak qrib szlri syldilr: Bu gecni harada qalacaq? Pantenin altnda. Tenardye, barmaqln aar snddir? Mnd olmayb kimd olacaq! Eponina gzn onlardan kmirdi: onlar gldiyi yolla da qaydb gedirdilr. Eponina yerindn qalxd, prlrin dibi il, evlrin yan il ged-ged onlarn ardnca yolland. Bu qayda il onlar

bulvara kimi tqib etdi. Quldurlar bulvarda dald, hrsi bir yana getdi, Eponina bu alt adamn qaranla qrq olduunu grd, sanki, onlar zlmtin iind ridilr. BENC FSL. Gecnin zlmtind n gizlnir. Quldurlar gedndn sonra Plme ksi yen d gecnin sakitliyin dalaraq, dinc bir k oldu. ndi bu kd ba vern hadis meni he d tccblndirmzdi. Uzungvdli sx aaclar, kollar, ardc fzll, bir-birin brk-brk dolam budaqlar, hndr otlar alaqaranlq iind hyat keirirlr; burada qaynaan vhi hyat gz grnmyn bir eyin qfildn meydana xdn duyur; insandan aada olan ey insan zrind olan eyi duman arasndan grr; biz mlum olmayan canl eylrd orada qaranlq iind zldirilir. Hcuma, ya mdafiy hazr olan vhi tbit fvqladlik duyduu bir eyin yaxnlamasndan ehtiyat edir. Zlmtin qvvlri bir-birini tanyr, onlarn arasnda sirli bir mvazint var. Dilr v caynaqlar gz grnmyn eydn qorxur. Amansz vhilik, doymaq bilmyn qnimt arzusunda olan hrislik, caynaqla, dil silahlanm, mnbyi v mqsdi qarn olan instinktlr kfn brnm mxluqun avara-avara dolaan laqeyd, xyali qaraltsna tvil baxr, ona yrirlr, bu mxluq dumanl, titrk bir geyimd onlarn qarsnda meydana xr, onlara el glir ki, bu mxluq l v dhtli hyat keirir. Kobud md mcssmsi olan bu mxluqat ucsuz-bucaqsz zlmtl i girimy csart etmir, bu zlmtin mzi is namlum mxluqdur. Yolu ksn qara bir klg o saat yrtc heyvan dayandrr. Qbirdn xanlar zaadan xanlar rkdr, vahimy salr; yrtc ey mum eydn qorxur; canavar qulyabannn qarsnda geri kilir. ALTINCI FSL. Marius hyata o drc qaydr ki, Kozettaya z nvann verir. nsan surtind meydana xan hyt iti nvlrindn biri barmaqln keiyini knd, alt qarti d bu qzn qarsndan kilib gednd Marius Kozettann yannda oturmudu. Hl indiy qdr gylr bel ulduzlu, aaclar bel titrk, otlar bel tirli, yarpaqlar arasnda yatan qularn hnirtisi bel zrif, kainatn sakit ahngdarl sevginin daxili musiqisi il bel hmahng olmamd. Marius hl indiy qdr bel sevmmidi, bel xobxt, bel mftun olmamd. Lakin o glib Kozettan qmgin grd, Kozetta alayrd. Onun gzlri qzarmd. Bu, fsunkar xyal zrind grln ilk bulud idi. Mariusun ilk sz bu oldu: Sn n olub? Kozetta: Bu saat, deyrk sz balad v artrmann yanndak oturacaqda oturdu, Marius hycandan s-s onun yannda yln kimi, szn davam etdi: Bu gn shr atam mn dedi ki, hazr ol, mnim iim var, blk, biz buradan xb getdik. Marius tpdn drnaa kimi titrdi. mrn sonunda lmk ayrlmaq demkdir, mrn balancnda ayrlmaq lmk demkdir. Bu ay yarmn iind Marius Kozettan yava-yava, tdricl hr gn daha artq l alrd. Bu, tamamil mnvi, lakin mkmml bir l almaqdr. vvllr dediyimiz kimi, ilk sevgi dvrnd bdndn ox vvl ruhu, sonralar ruhdan ox vvl bdni l alrlar, bzn d ruhu tamam unudurlar. Foblazlar v Prudomlar is nki ruh yoxdur dey lav edirlr, xobxtlikdn, bu ac istehza adi bir lamzhblikdir. Bu qayda il Marius Kozettan ruhu l alan kimi l almd, Kozettan z ruhuna daxil etmidi, btn qlbi il ona sahib olmudu v buna haqq olduuna tamamil mindi. O, Kozettann tbssmn, nfsin, trin, mavi gzlrinin tmiz ina, li toxunarkn hiss etdiyi drisinin zrifliyin, boynundak fsunkar xala, btn

fikirlrin malik olmudu. Onlar rtlmidilr ki, hr gec bir-birini yuxuda grsnlr verdiklri sz yerin yetirirdilr. Bu qayda il Marius Kozettann btn yuxularna da malik olmudu. O, tez-tez Kozettann nssindki qsa sa burmalarna baxrd, bzn z nfsi il onlara toxunurdu, z-zn deyirdi ki, bu sa burmalarnn hams mnimdir. Kozettann stnd olan hr ey bant klind balanm lentin, lcklrin, paltarnn qoluna, kmlrin sahibi olduu btn bu mqdds eylr mftuniyytl baxrd. O, el znn edirdi ki, Kozettann sandak tsbaa smyndn olan qng daran da yiysi odur, htta dn-dn z-zn deyirdi: Onun paltarnda el bir rait, corablarnda el bir ilgk, korsajnda el bir qat yoxdur ki, mnim olmasn. Bu, zn yol aan hissiyyatn tutqun v qarq szlri idi. Kozettann yannda oturanda o, zn z mlknn, z malnn, z aasnn v z qulunun yannda hiss edirdi. Sanki, onlarn ruhu bir-birin el qarmd ki, hr z ruhunu geri gtrmk istsydi, bunu ayrd ed bilmzdi. Bu, mnimdir. Xeyr, bu, mnimdir. Shv edirsn. Bu, lbtt, mnm O eyi ki, sn zn hesab edirsn o, mnm. Marius Kozettann bir hisssi, Kozetta da Mariusun bir hisssi idi. Marius hiss edirdi ki, Kozetta onun varlnda yaayr. Kozettan ld etmk, Kozettaya sahib olmaq onun n nfs almaq kimi bir eydi. Lakin bu qidy, bu mstliy, bu eidilmmi, grnmmi, bu blnmz msumluq mlkn, bu hkmdarla birdn Biz grk gedk szlri soxulmudu, hyatn srt ssi raraq, ona demidi: Kozetta snin deyil! Marius yuxudan ayld. Yuxarda dediyimiz kimi, o, ay yarm hyatn xaricind yaamd, gedk sz onu kobud bir kild bu hyata qaytarmd. O bilmdi ki, n desin. Kozetta, ancaq onun linin buz kimi soyuduunu hiss etdi. ndi d o, Mariusdan sorudu: Sn n oldu? Marius el astadan cavab verdi ki, Kozetta onun ssini gcl eitdi. Mn baa dmrm, sn n deyirsn. Kozetta szn tkrar etdi: Bu gn shr atam mn dedi ki, btn eylrini ydr, hazr ol, bunu da dedi ki, mnim d alt paltarm yol sandma qoy, mn grk gedm, biz grk gedk, biz yol sandqlar lazmdr: byy snin n, kiiyi d mnim n, bunun hams bir hfty kimi hazr olmaldr, blk d, biz ngiltry getdik. Marius hycanla: Bel dhtli ey olar?! He bhsiz, bu anda Mariusun tsvvrnd hakimiyytdn ediln he bir sui-istifad, he bir zoraklq, n qddar zlmkarlarn he bir iyrnc hrkti, Bzirisin, Tiberinin, VIII Henrixin he bir zalml z amanszl il cnab Folevann tutduu il mqayis edil bilmzdi: cnab Folevan z qzn ngiltry ancaq ona gr aparmaq istyirdi ki, orada znn ii vard!.. Marius hycandan ziflyn ssl dedi: Bs sn n vaxt gedcksn? O n vaxt gedcyimizi demdi. Bs sn n vaxt qaydacaqsan? O n vaxt qaydacamz demdi. Marius yerindn qalxb rsmi bir ifad il sorudu: Kozetta, siz gedcksinizmi? Kozetta iztirab v kdr dolu mavi gzlri il Mariusa baxaraq, aqn halda dedi: Hara? ngiltry? Siz gedcksinizmi? Niy sn mn siz deyirsn? Mn sizdn soruuram: siz gedcksinizmi? Kozetta llrini yazq-yazq dizlri st qoyaraq dedi: Ax mn n elyim, de grm? Demli, siz gedirsiniz? Atam gets, mn n edim?

 Demli, siz gedirsiniz? Kozetta Mariusun lini lin alb brk-brk sxd. Marius dedi: Yax da, onda mn d bir yana gedrm. Kozetta bu szlrin mnasn baa dmkdn daha artq hiss etdi. Onun rngi el aard ki, htta qaranlqda da z tamamil a grnd. O, dili dolaa-dolaa dedi; Sn n demk istyirsn? Marius Kozettaya baxd, sonra yava-yava gzlrini gy sar qaldraraq: He bir ey, dey cavab verdi. Gzlrini endirnd grd ki, Kozetta ona baxa-baxa glmsyir. Seviln qzn tbssm qaranlqda da iq sar. Biz gr n axmaq! Marius, mn yol tapdm. N cr yol? Biz getsk, sn d gedrsn! Mn hara gedcyimizi sn deyrm. O yerd ki mn olacaam, orada biz grrik. ndi Marius kii olmudu; o tamam aylmd. O yer qaytmd. O raraq dedi: Sizinl getmk! Sn dli olmusan, ndi? Bunun n pul lazmdr, mnim pulum hardand?! ngiltry getmk. Mnim Kurfeyrak adl bir dostuma, ona, deysn, on luidordan ox borcum var, sn onu tanmrsan. Bamda khn bir lyapa, srtkmn qabaq dymlri tklb, kynyim btn dalb, dirsyim yrtlb, kmlrim su buraxr... Ay yarmdr mn bu bard fikirlmirm, sn d bir sz demirdim. Kozetta, mn dilniym. Sn mni ancaq geclr grrsn, z sevgini mn balayrsan, sn mni gndz grsydin, mn bir su pul verrdin. ngiltry getmk! He pasporta vermy pulum yoxdur! O gcl ayaq st dururdu, llrini bana qoyaraq, aaca sar getdi, zn aacn gvdsin qoydu: o n gvdnin srt qabn, n d bdnindki hrarti duyurdu. Aac qab onun zn didir, hrartdn qan onun gicgahlarna vururdu; bu vziyytd donub qald, bu halnda o, midsizlik heyklini xatrladrd. O xeyli bel durdu. Bel kdr uurumdur, hmi orada qalmaq arzusunu douran bir uurum! Nhayt, o dnb baxd. O, bouq, zrif, qmli, xfif bir ss eitmidi. Kozetta alayrd. O, iki saatdan ox idi ki kdrli fikirlr dalm Mariusun yannda alayrd. Marius Kozettaya yaxnlab dizlri st dd, onun qarsnda yava-yava yilrk, paltarndan bayra xan ayann ucunu pd. Kozetta dinib-danmadan buna yol verdi. El dqiqlr olur ki, qadn, qaqabaql v duyusuz bir ilah kimi sevginin prstiini qbul edir. Marius: Alama, dedi. Kozetta pldad: Mn, blk d, getmli oldum, amma sn mnim yanma gl bilmycksn! Marius sorudu: Sn mni sevirsnmi? Kozetta alaya-alaya el gzl szlrl cavab verdi ki, bu szlr gz ya tk-tk pldayanda hr eydn fsunkar olur: Mn sn prsti edirm! Marius byk bir mehribanlq duyulan ssl szn davam etdi: Alama. Mnim xatirim n alama! Kozetta sorudu. Bs sn nec? Sn mni sevirsn? Marius onun lini lin ald.

 Kozetta, mn hl he ks he vaxt sz vermmim, nki sz vermy qorxuram. Mn atam z yanmda hiss edirm. Amma bir ey n sn sz verirm, bunu mn pozmayacaam: sn getsn, mn lcym. Bu szlrin sylniind el zmtli, el sakit bir kdr ifad olunurdu ki, Kozetta bunu duyanda diksindi. O, qrib bir soyuqluq hiss etdi. Tale kimi dyimz v kdrli bir ey adamn yanndan tnd adam bel bir ey hiss edir. O, qorxduu n daha alamad. Marius: ndi qulaq as, dedi, sabah mni gzlm. Niy? Mni ancaq sabah yox, o birisi gn gzl. Niy ax? Sonra baa drsn. Bir gn sni grmmk?! Bu mmkn olan ey deyil! Blk d, btn bir mr udmaq n bir gn fda edk. Sonra o, z-z il danrm kimi astadan lav etdi. O adam z vrdilrini he vaxt dyimir, o ancaq axamlar qbul edir. Kozetta sorudu: Sn kimi deyirsn? Mn? Mn he bir ey demdim. Snin midin nydir? Sabah yox, o birisi gn kimi gzl. Sn bunu istyirsn? Bli. Kozetta Mariusun ban llri il tutaraq, hndr olmaq n barmaqlar stnd qalxd, onun ny mid etdiyini gzlrindn oxumaq istdi. Marius yen d sz balad: Mnim fikirldiyim bax budur: sn grk mnim nvanm bilsn, demk olmaz, blk, bir ey olub eldi. Mn dostum Kurfeyrakn yannda oluram, ksi, nmr on alt. Cib ban cibindn xartd, ban burnu il divarn suvana bu szlri qazd: ksi, 16. Kozetta yen d onun gzlrin baxd: Marius, de grm, snin alna n glib? Sn ns fikirlirsn? De grm, n fikirlirsn? Ah, fikirldiyini de mn, yoxsa mn gec pis yatacaam! Mn n fikirlirm? Mn, bax, bu bard fikirlirm: mmkn deyil ki, Allah bizi birbirimizdn ayrmaq istsin. Mni sabah yox, o birisi gn gzl. Kozetta: Mn o vaxta kimi n edcym? dey sorudu. Sn haralarasa gedirsn, glirsn. Kiilr n xobxtdir! Mn burada lap tk qalacaam. Mn yaman darxacaam! Sn sabah axam n elycksn? De. Mn alacaam bir tdbir grm. Mn d dua elcym, hmi snin barnd fikirlcym, sn mvffqiyytlr arzu edcym. Daha sndn bir ey sorumayacaam, nki sn bunu istmirsn. Sn mnim hkmdarmsan. Mn sabah btn axam Evriantadan snin xoladn eyi oxuyacaam, yadndadrm, bir axam mn bunu oxuyanda sn pncrmin qabanda durub qulaq asrsanm... Ancaq sabah yox, o birisi gn erkn gl. Mn sni axam dz saat doqquzda gzlycym, bunu yaddan xartma. lahi, gnlrin bel uzun olmas adam n yaman darxdrr! Bax, eidirsn d, dz saat doqquzda mn bada olacaam. Mn d. Onlar he bir eyi nzr almadan, eyni fikirl hrkt glrk, aiql muqu daimi nsiyytd saxlayan elektrik cryan il czb olunaraq, z kdrlri iind ehtirasla mst olaraq bir-birinin auuna atldlar, he zlri d hiss etmdn dodaqlar birldi, bu zaman onlarn sevinc v yala dolu gzlri ulduzlar seyr edirdi.

Marius badan xanda kd he ks yox idi. Eponina quldurlarn ardnca gedrk, onlar bulvara qdr trd. Marius zn aacn gvdsin qoyaraq dnnd alna bir ey glmidi, lakin heyhat! z d bunu ba tutmayan bo bir ey hesab edirdi. O, midsiz bir qrara glmidi.

YEDDNC FSL. Qoca qlb il cavan qlbin bir-birin qar durmas. Jilnorman babann ya doxsan biri tmd. Yen o z qz il Ehtiraslar ksind, alt nmrli khn evind yaayrd. Oxucularn tand bu qoca lm ax duraraq gzlyn, n illrin yk, n kdr belini y bilmyn khnfikirli qocalardand. Bununla bel, onun qz xeyli vaxtd deyirdi ki, atam tslim olmaa balamdr. O daha xidmtilri apalaqlamrd, Bask qapn gec aanda pillkn banda l aacn acql-acql yer vurmurdu. Alt ay idi ki, yul inqilab haqqnda daha deyinmirdi. O: Cnab Qmblo-Konte, Fransa peri sz birlmsini Moniterd ox sakitlikl oxudu. Qoca, he bhsiz, myuslua uramd. O, gzt getmirdi, tslim olmurdu bu, onun n cismani, n d mnvi tbitin xas olan bir ey deyildi, lakin o, ar ruhi yorunluq hiss edirdi. Drd il, birc addm da geri kilmdn bunu baqa szl ifad etmk mmkn deyil Mariusu gzlyirdi. O mindi ki, bu pis uaq gec-tez glib onun qapsn dyck. Bzn brk darxanda onun alna bel bir ey glirdi: gr Marius yen d glms, onda... lm onun n dhtli deyildi, blk d, mn bir daha Mariusu grmycym fikri onun n dhtli idi. ndiy qdr bu fikir bir an da olsa onun alna glmirdi, lakin indi bu, onu narahat elmy balayr, onu dht salrd. Hmi smimi v tbii hisslr olan yerd ayrlq mhbbti daha da artrr: burada da ayrlq onun mhbbtini, babann bu qayda il yoxa xan nankor nvsin olan mhbbtini ancaq artrrd. Baba z nvsinin hsrtini kirdi: bu cr dekabr geclrind, iddtli axtada gnin hsrtini kirlr. Eyni zamanda, cnab Jilnorman hiss edirdi, ya zn inandrrd ki, o z nvsi il grmk n qtiyyn ilk addm ata bilmz. O, z-zn deyirdi: Bunu etmkdns, gbrsm yaxdr! O, zn he bir eyd mqssir hesab etmyrk, zlmt gedn bir qoca kimi drin riqqt, ifad olunmayan myusluqla Marius haqqnda dnrd. Onun dilri tklmy balamd bu, onun kdrini daha da artrrd. Cnab Jilnorman he bir muqsini nvsi Marius qdr istmmidi: bunu o, z-zn etiraf etmirdi, nki bunu etiraf etmk onu son drc hiddtlndirr v utandrard. O, z otanda, arpaysnn ba trfind kiik qz mrhum xanm Ponmersinin khn klini qoydurmudu, sanki, o istyirdi ki, yuxudan aylanda birinci grdy ey o olsun, rssam bu kli knd qzn on skkiz ya vard. Cnab Jilnorman hmi ona baxrd. Bir gn kl baxanda, sanki, tsadfn dedi: Mnc, o, buna oxayr. Jilnormann byk qz sorudu: Bacma? lbtt. Qoca lav etdi: Ona da. Bir gn cnab Jilnorman y-y qlarn bir-birin sxm, gzlrini yumaraq, byk bir myusluq iind oturmudu, qz csart edib ondan sorudu: Ata, sizin hl d acnz tutur?.. Qzn dili dolad, szn davam etdir bilmdi. Cnab Jilnorman sorudu: Kim? Yazq Mariusa. Qoca ban qaldrd, arq, qrm lini sxaraq, yumruunu masaya vurdu, son drc qzblnrk, titrk ssl rd:

 Siz deyirsiniz: Yazq Marius?! O cnab avarann biridir, pisdir, qlbsiz, insafsz, lova, acql, zn yn nankor adamdr! O zn evirdi ki, qz gzlrinin yala dolduunu grmsin. Bunun stndn gn kedi, o, drd saat susduqdan sonra birdn qzna dedi: Mn rz edib mamzel Jilnormandan rica etmidim ki, onun barsind he vaxt mn bir sz demsin. Jilnormann qz atasn yumaltmaq tbbsndn tamamil l krk, bel bir drin mnal nticy gldi: Bacm el sarsaq i tutduqdan sonra atam ondan soyumudu. Grnr, onun Mariusdan zhlsi gedir. el sarsaq i tutduqdan sonra demkl polkovnik r gedndn bri szlrini sylmk istyirdi. Jilnormann qz Mariusu, z sevimlisi olan ulan zabiti il vz etmk istmidi, lakin onun bu tbbs boa xmd bunun boa xacan vvldn d gman etmk olard. Teodl Mariusu vz etmk mslsind he bir mvffqiyyt qazana bilmdi, Cnab Jilnorman knll surtd aldanmaa raz olmad. Knl boluunu txacla qapamaq olmaz. Teodl z d burada miras olacan hiss ets d baqasnn xouna glmk kimi ar bir mukllfiyyt nifrt edirdi: Qoca ulan darxdrmd, ulan da qocann zhlsini tkmd. Leytenant Teodl, he bhsiz, n, lakin heyvr, ynglmcaz, baya, yax yaama xolayan, pis trbiy olunmu bir oland; onun muqlri vard, bu, dorudur, bu muqlri haqqnda ox danrd bu da dorudur, ancaq onlarn barsind pis danrd. Onun btn keyfiyytlri nqsanl idi. O, qlann yaxnlnda, Babil ksindki mvffqiyytl nticlnn srgzt il gop elrdi, cnab Jilnorman da bu goplar dinlmkdn cana glmidi. Bundan baqa, leytenant bzn rngli nian olan mundirini geyib glrdi, cnab Jilnorman daha buna he dz bilmzdi. Axrda qoca z qzna dedi: Bu Teodl mni boaza yd. Dava olmayan vaxtlarda mnim hrbi adamlara ox da el meyilim olmur. styirsns, onu zn qbul el. slin qalanda, mn htta qlnc qoaq bir adamn lind grmyi yyan belind grmkdn stn tuturam. Hr halda, vuruma meydannda qlnc tiylrinin cingiltisi qlnc qnnn da yola dyrk tqqldamas qdr iyrnc deyil. Bir d ki, tkbbr satmaq, zn qhrman gstrmk, arvad kimi belini kib nazikldirmk, zireh altndan korset balamaq lap glncdr. sl kii grk n lovalq elsin, n zn naza qoysun. N yalan phlvanlq, n nazl qz! z Teodln apar z yanna! Nahaq yer qz ona dn-dn deyirdi: Bu ax sizin qardanzn nvsidir! Lakin cnab Jilnorman zn tpdn-drnaa kimi baba hiss etdiyi halda, qarda nvsinin misi olmaq istmirdi. Cnab Jilnorman all bir adamd, insanlar bir-biri il mqayis etmyi bacarrd. slind, Teodl grmkl, Mariusun evdn getmsin o daha artq tssf edirdi. Bir gn axam o, yan otaqda oturub tiki tikn qzn z otana gndrdi; iyunun drd idi, lakin buxar brk yanrd. O, divarlarna oban hyatndan killr kilmi, koromandel aacndan dzldilmi, doqquztayl, enli irma qoyulmu yataq otanda, xalal, drin kresloda tkbana oturmudu, ayaqlarn buxarnn barmaql stn qoyub masaya dirsklnmidi, lind d bir kitab tutmudu, ancaq kitab oxumurdu; masa stnd yal abajur altnda iki am yanrd. Cnab Jilnorman adti zr, onun cavanlq dvrnd q geyimli adamlar nec geyinirdis, elc geyinmidi, z d Qarann khn klin oxayrd. Evdn xanda qz onun iynin srnm yepiskop mantiyasna bnzr bir ey atard ki, paltar grnmsin; o, ynindki paltarla ky xsayd, camaat tamaa n onun bana yard. z otanda is ancaq shrlr, ya da yatmaa gedndn qabaq xlt geyrdi. Deyirdi ki, xlt adam ox qoca gstrir. Jilnorman baba Marius haqqnda hm mhbbtl, hm d kdrl dnrd, hmi d kdr stn glirdi. Onun Mariusa ac tutsa da, qlbind ona qar mehribanlq duyurdu, bununla bel, get-ged hiddtlnmy balayr, bu mehribanlq nifrt evrilirdi. El olur ki, adam z taleyin boyun ymk, ona zab vern vziyytl barmaq drcsin glib atr: cnab Jilnorman da indi bel bir vziyyt glib atmd. ndi o, z-zn sbut edirdi ki, Mariusu daha gzlmk lazm deyil, o qaytmaq istsydi, indiy kimi qaydard, buna daha mid etmk

lazm deyil. O bel bir fikr almaq istyirdi: msl bitmidir, o hmin cnab grmdn lckdir... Lakin onun btn varl bu fikr syan edirdi, onun inadkar atalq hissi bununla razlamaq istmirdi. O, z-zn deyirdi: Yoxsa o bir daha qaytmayacaq? Bu, onun hr gn drdli-drdli syldyi szlrdi. Cnab Jilnormann dazlam ba sinsin endi, kdr v hiddt dolu gzlrini buxarnn kln zilldi, fikr dald. Bu zaman onun qoca qulluqusu Bask iri girib sorudu: Aa, iltifat buyurub cnab Mariusu qbul ed bilrsinizmi? Qoca kresloda dikldi: onun bnizi, l bnizi kimi aappaqd, o, qalvanik cryann tsiri il qalxan meyit oxayrd. Qan birdn onun ryin axmd. O kkly-kkly dedi: Nec? Cnab Marius? Bask aasnn haln grb qorxmu, zn itirmidi. Bilmirm, dedi, mn zm onu grmmim. Nikoletta mn dedi: Cavan bir olan glib, get de ki, cnab Mariusdur. Jilnorman baba gcl eidilck bir ssl: ar bura, dedi. Vziyytini dyimdi: nec oturmudusa, el d oturub qald; onun ba sirdi, gzlri qapya zillnmidi. Qap ald. Cavan bir olan iri girdi. O, Marius idi. Marius qap aznda dayand, o, el bil ki, iri dvt edilcyini gzlyirdi. Onun dilni paltarna oxayan geyimi abajurdan dn klgd grnmrd. Onun ancaq sakit, ciddi v qrib bir qmginlik km zn grmk olard. Qoca Jilnorman heyrt v sevincdn ktlmidi; o bir ne dqiq parlaq iqdan baqa bir ey grmdi; gzn xyal grnn adam bel bir vziyyt dr. O az qald ki, huunu itirsin; o, sanki, Mariusu gz qamadran parlaq bir prd ardnda grrd. Bli, bu, dorudan da, o idi, bu, Marius idi! Nhayt, gldi! Drd ildn sonra! Jilnorman baba tk el birc bax il Mariusu, gr bel demk mmkns, soraraq z iin kdi. O grd ki, Marius qng, ncib, zrif, fsunkar, mriftli bir olan, yetimi bir kii olmudur. O istyirdi ki, qollarn ab onu arsn, qalxb onu barna bassn. O, frhindn mst olurdu, odlu szlr qlbini doldururdu, bu szlr onun sinsindn basmaq istyirdi; nhayt, bu mehribanlq ifad olunmaq n zn yol tapd: onun xasiyytinin sasn tkil edn ziddiyyt gr, amansz bir kil ald; o, srt sorudu: Siz burada n lazmdr? Marius karxm halda dedi: Cnab... Cnab Jilnorman istrdi ki, Marius yyrb onu qucaqlasn. O hm Mariusdan, hm d zzndn naraz idi. O, z srtliyini, Mariusun da soyuqluunu hiss edirdi. Qlbind o, duyduu mehribanlqdan v mrhmtdn inlyirdi, lakin yalnz amanszlq gstrirdi; bunu o get-ged artan bir zabla hiss edirdi, zavall qoca n bu, dzlmz bir eydi. Ac bir hiss yen d onu brd. O, qa-qaban tkrk Mariusun szn ksdi: Siz ax, hr halda, niy gldiniz? Bu hr halda siz gr mni qucaqlamaq n glmmisinizs mnasnda sylnmidi. Marius babasnn zn baxd: solunluq onun zn mrmr oxadrd. Cnab... Qoca yen d srt bir ssl onun szn ksdi: Siz glmisiniz mndn zr istysiniz? Siz z shvinizi etiraf edirsiniz? O el gman edirdi ki, Mariusu bununla doru yola svq edir, uaq yumalacaqdr. Lakin Marius bu szdn diksindi: ondan tlb olunurdu ki, atasndan z dndrsin... O gzlrini yer dikrk dedi: Xeyr, cnab! Qoca iztirab iind, hiddt v kdrl rd: El is siz mndn n istyirsiniz? Marius llrini sxd, bir addm irli glrk zif, titrk ssl cavab verdi: Cnab, mn yaznz glsin.

Bu szlr cnab Jilnorman zndn xartd; Marius bunu vvl desydi, qoca bundan mtssir olard, lakin indi ox gecdi. Qoca ayaa qalxd; o hr iki li il laacna syknmidi; onun ba sirdi, dodaqlarnn qan qamd, onun uca boyu, ban yrk duran Mariusa gr daha uca grnrd. Siz yazm glsin?! Cavan bir olan doxsan yal qocadan mrhmt istyir! Siz hyata qdm qoyursunuz, mn onu trk edirm; siz teatrlara, ballara, kafelr, bilyard salonlarna gedirsiniz, siz allsnz, qadnlarn xouna glirsiniz, siz qng bir cavan olansnz, amma mn yayda da yanan buxar qabanda yrm; siz el bir dvlt sahibisiniz ki, bu dvlt dnyada yegan hqiqi bir dvltdir, amma mn qocaln btn taqtsizliyi il, xstlikl, tklikl dvltliym! Sizin btn dilriniz yerinddir, mdniz yaxdr, baxnz canldr, siz qvvtlisiniz, salamsnz, nsiniz, sizin itahanz var, banzda qara, gur sanz var, amma mnim he a sam da yoxdur, dilrim tklb, qlarm girdn db, hafizm ziflyib, mn hmi arlo, am, Sen-Klod klrinin adn dolaq salram gr mn n hala dmm! Sizin qarnzda gn ina qrq olmu bir glck var, amma mn bdi gecy o qdr yaxnlamam ki, qarda he bir ey grmrm, siz qza vurulmusunuz, bu aydn msldir, amma mni bu dnyada he ks istmir, hl bir siz mndn mrhmt d tlb edirsiniz! Bel ey olar?! Molyer gzl bir mvzunu gzdn qarb! Cnab advokatlar, gr biz dalt saraynda da bel glmli zarafatlar edirsinizs, onda mn sizi rkdn tbrik edirm! Mn bel grrm ki, siz dcl adamlarsnz! Sonra qoca yen d acql-acql v ciddi sorudu: Yax, siz ax mndn n istyirsiniz? Marius ona bel cavab verdi: Cnab, mn bilirm ki, mnim burada olmam sizin xounuza glmir, ancaq mn bura sizdn bir eyi xahi elmk n glmim, bunu deyn kimi xb gedcym. Qoca hycanla: Siz axmaqsnz! dedi. Kim siz deyir ki, gedin? Bu, onun qlbinin drinliyind mehribanca sslnn: Yax da, mndn zr ist! Gl mni barna bas! szlrinin trcmsi idi. Cnab Jilnorman hiss edirdi ki, Marius bu saat onun yanndan ged bilr, onun bu davti Mariusu incidir, bu amansz hrkti Mariusu buradan qovur; qoca bunlar baa ddy n drdi daha da artrd, lakin onun drdi el o saat hiddt evrildiyindn srtliyi daha da iddtlnirdi. Qoca istyirdi ki, Marius onu baa dsn, Marius da onu baa dmrd, bu, onu son drc qzblndirirdi. Cnab Jilnorman szn davam edrk dedi: Nec! Siz mn, z babanza etinaszlq etdiniz, mnim evimi atb harasa getdiniz, siz z xalanz iztirab iind qoydunuz; siz bu eylri ona gr etdiniz ki bunu baa dmk tin deyil subay hyat srmk, zn q geyimli gstrmk, istdiyiniz vaxt ev glmk, ylnmk n bu daha lverilidir! Siz z dolanacanz haqqnda qtiyyn mlumat vermdiniz, borc eldiniz, htta bu borclar vermyi mndn xahi d etmdiniz, siz qalmaqal v davakar oldunuz, sonra da drd ildn sonra bura glmisiniz, demy daha sznz yoxdur? Qoca bu srt sulla istyirdi ki, z nvsini mehribanlq gstrmy meyil etdirsin, lakin bu, onu ancaq susdurdu. Cnab Jilnorman llrini dnd arpazlad onun bu hrkti daha amiran idi sonra da drdli-drdli Mariusa dedi: Daha bsdir. Siz, deysn, dediniz ki, mndn bir eyin xahiin glmisiniz. Yax, nyin xahiin? Bu ndir? Deyin grm. Marius indic uuruma dcyini hiss edn bir adam nzri il babasna baxaraq: Cnab, dedi, mn evlnmk n sizdn icaz almaa glmim. Cnab Jilnorman zng eldi. Bask qapn ad!.. Xahi elyin mnim qzm bura glsin. Bir az sonra qap yen ald, m-l Jilnorman astanada grnd, ancaq otaa girmdi. Marius cinayt ilmi adam vziyyti il llrini yanna salaraq sakitc durmudu, dinib-danmrd. Cnab Jilnorman otaqda var-gl edirdi. O, qzna sar dnrk dedi: El bir ey olmayb. Bu cnab Mariusdur. Onunla salamlan. Bu cnab evlnmk istyir. Vssalam. Gedin.

Qocann qrq-qrq, srt v xrltl ssl danmas onun son drc hiddtli olduunu gstrirdi. Cnab Jilnormann qz karxm halda Mariusa baxd, sanki, onu gcl tanyrd, sonra da atasnn l iarsini grb, he qmldanmadan, ssini xarmadan, qasra il sovrulan saman pndn d tez yox oldu. Jilnorman baba is yen d buxarya syknrk, hycanla danmaa balad: Evlnmk? yirmi bir yanda! Hr ey d dzlib! Birc el mndn icaz almaq qalb! Xrdaca bir rsmiyyt! ylin, cnab! Sizi grmk rfindn mhrum olandan bri sizd inqilab ml glmidir. Yakobinilr stnlk qazanmdr. Siz bundan raz qalmalsnz. Baron olduunuz vaxtdan el blk, dnb respublika olmusunuz? Siz ax ayr-ayr eylri bir-biri il uzladrma bacarrsnz. Respublika baronluq n pis dviyyat deyil. Cnab, blk d, siz yul ordeni almsnz? Luvr alnanda, blk d, siz bir az kmk etmisiniz? Burada, lap yaxnda, SentAntuan ksind, Nonendyer ksi qarsnda bir evin nc mrtbsind, divara girmi bir top gllsi grnr, gllnin d yannda 28 iyul 1830-cu il szlri yazlmdr. Gedin baxn. Bu ox byk tsir balayr. Ah, sizin o dostlarnz yaman da ilr tutublar! Blk, onlar cnab Berri hersoqunun abidsi yerind fantan qoymaq fikrinddirlr? Demli, siz evlnmk istyirsiniz? Ayb olmasa, sorumaq olarm, bu qz kimdir? Cnab Jilnorman szn ksdi, lakin Marius cavab vern kimi o, qzbl lav etdi: H, demli, sizin myyn mvqeyiniz var! Siz varlanmsnz! Siz advokatlq pesi il n qdr qazanrsnz? Marius sarslmaz v amansz bir qtiyytl cavab verdi: He bir ey! He bir ey? Demli, siz ancaq mnim verdiyim min iki yz livrl yaayrsnz? Marius cavab vermdi. Cnab Jilnorman: H, baa drm, dedi. Demli, qz varldr? Mndn varl deyil. Nec? Cehizsizdir? Bli. Sonralqla cehizi alacana mid varm? Znn etmirm. Lap yoxsuldur? Bs atas nidir? Bilmirm. Qzn ad ndir? Madmazel Folevan. Fo... nec? Folevan. Qoca fnxrd: Pfff! Marius hycanla dedi: Cnab! Cnab Jilnorman ona qulaq asmayaraq, z-z il danrm kimi szn davam etdi: Bel. yirmi bir ya var, dvlti yox, ild min iki yz livr... Baron arvad xanm Ponmersi grk z xsn gysatann yanna gedib iki sua cfri alsn... Marius son midinin d mhv olduunu grb byk bir hycanla: Cnab, dedi, yalvarram siz, Allah xatirin yalvarram, sizi deyib glmim, cnab, ayaqlarnza drm, mn icaz verin o qzla evlnim! Qoca skr-skr, kskin bir ssl pis-pis gld. Ha-ha-ha! Siz, yqin, z-znz demisiniz: Qoy gedim, blk, bir ey xd, gedim o qoca kaftarn, o gic sarsan yanna! Heyif ki, mnim hl iyirmi be yam yoxdur! Mn onda z hrmtimi ona gstrrdim! Onda mn onsuz da keinrdim! Hr halda, mn gedib ona deycym: Qoa ek, snin xobxtliyindir ki, sn hl mni grrsn; mn evlnmk istyirm, mn istyirm bir madmazeli alam frqi yoxdur, nec bir madmazel olur olsun, qoy kimin qz olur olsun, dzdr, mnim ayamda kmm yoxdur, onun da kynyi yoxdur, eybi

yoxdur, bel d keib gedr; mn myyn mvqe tutacama, z glcyim, z gncliyim, z hyatma tprrm; mn istyirm ki, arvad alb zm i salam, yoxsulluq iind itib-batam, bax, mn bunun arzusundayam, sn mn mane olma! Bu Nuh yyamndan qalan qoca da mane olmayacaq. Deyck ki, zizim, var get, n elyirsn el, get boynundan da as, get o paklevand, Peklevand ndi, get bununla evln... Yox, cnab, bu qtiyyn ola bilmz, qtiyyn! Ata! Qtiyyn! Bu qtiyyn sz el bir ifad il sylnmidi ki, Marius daha he bir mid yeri qalmadn baa dd. Ban aa salaraq, sndirly-sndirly, ar-ar qapya sar getdi, o, sanki, z qarsnda otaq qapsn deyil, lm qapsn grrd. Cnab Jilnorman onun ardnca baxrd: Marius qapn ab bayra xmaq istynd qoca birdn tnd v rkyn qocalara xas olan bir cldlikl onun stn yyrd, Mariusun yaxasndan tutub srt geri kdi, gtirib kresloya itlyrk dedi: Dan grk! Marius azndan xan birc el ata sz qocada bu dyiikliyi ml gtirmidi. Marius aqn halda ona baxrd. Cnab Jilnormann zndki ifad tez-tez dyiirdi; onun siftind fvqlad, kobud bir mehribanlq ifad olunurdu. Qocann cdad z yerini ona trk etmidi. Yax da, baxarq, dan grk, sevgi ilrindn dan, gizlin ilrini a tk, hamsn mn de! i, bel ey olar, bu cavanlar n axmaqdr! Marius: Ata, deyrk yen d sz balad. Qocann znd vsf glmyn byk bir frh grnd. Bax, bel! Mn ata de, onda i d yax gedr! Qocann kobudluunda indi el bir mehribanlq, el fqt, el smimiyyt, el bir atalq hissi ifad olunurdu ki, Mariusun midsiz qlbind birdn mid dodu, o, sanki, urunu itirdi, mst oldu. O, masann yannda oturmudu; onun khn paltar yanan amlarn inda el aydn gz arprd ki, Jilnorman baba ona heyrtl baxrd. Marius: Bli, ata, deyrk sz balad. Jilnorman onun szn ksdi: Sn gr n kkdsn! Snin, dorudan da, birc quruun da yoxdur? Sn oru kimi geyinmisn. Qoa siyirtmni ad, pul kissini gtrb masann stn qoydu. Al, burada yz luidor pul var, zn lyapa al. Marius szn davam edrk dedi: Ata, ziz ata, siz mnim vziyytimi bilsydiniz! Mn onu sevirm. He tsvvr ed bilrsinizmi, mn onu birinci df Lksemburq banda grdm, o baa glmidi. vvl mn ona el bir hmiyyt vermdim, sonra ona vuruldum, he zm d bilmdim bu nec oldu. Ah, mn el bdbxt idim! Szn qsas, indi mn hr gn onlarn evind onunla grrm, atasnn bundan xbri yoxdur, indi bir tsvvr edin: onlar buradan getmk istyirlr, biz hr axam bada grrk; atas onu ngiltry aparmaq istyir, mn d bel fikirldim: Babamn yanna gedim, bunlarn hamsn ona danm. Mn ax dli olaram, lrm, xstlnrm, zm suya ataram. Mn mtlq onunla evlnmliym, yoxsa dli olaram. Budur, n olubsa hamsn siz dedim, mn el glir ki, he bir ey yadmdan xmayb. O qz dmir barmaql olan bir bada, Plme, ksind yaayr, lillr evin yaxn bir yerd. Jilnorman baba duyduu hzdn glmsyirdi: o, Mariusun yannda oturdu. O hm Mariusa qulaq asr, onun ssindn lzzt alrd, hm d mmnuniyytl burnuna yava-yava burunotu kirdi. Plme ksi szn eidnd nfsini saxlad, lind qalan burunotunu dizlri stn tkd. Plme ksi? Sn deyirsn Plme ksi? Dayan grm! Orada qla varm? H d, el zd ki var. Snin miolun Teodl mn bzi eylr danb. O ulan, zabit! Qz barsind, zizim, qz

barsind! Bir i baxrsan da, h, Plme ksind haman o kd ki, vvllr ora Blome deyrdilr. ndi yadma dd. Plme ksind, barmaqlq ardnda, bada yaayan o tifildn mn shbt ablar. Xalis Pameladr. Zvqn pis deyil. Deyirlr ki, ox qng qzdr. Sz z aramzda qalsn, mn el gman edirm ki, o sarsaq ulan bir ynglvar ona nvazi gstrmidir. Bu msld onlar oxmu drin getmilr bunu bilmirm. Ancaq bunun he eybi yoxdur. Bir d ki, ulana inanmaq lazm deyil. O gopunun biridir. Marius, mn cavan bir olann sevmsini tqdirlayiq ey hesab edirm! Snin yanda olan olan grk sevsin. Yakobini olmaqdan sevmk yaxdr, mn sevmyi stn tuturam. Hr halda, cnab Robespyer balanmaqdansa, bir deyil, lap el iyirmi arvada balanmaq yaxdr. Mn qalrsa, mn bu bard zm haqq verirm: btn bu sanklotlardan mn hmi ancaq qadnlar stn tutmuam. Qng qzlar qng qz olub qalrlar ay onlar grm sasaan aparsn! Bu msld mbahis edilsi bir ey yoxdur. H, demli, o tifil sni atasndan gizlin qbul elyir. Bu el bel d olmaldr. Mn d bel eylr elmim. z d bir olmayb, iki olmayb, ox olub. Bilirsn, bel hallarda n elyirlr? Hycana glib qzblnmirlr, faci yaratmrlar, bu ii evlnmkl, rfli bldiyy risinin yanna getmkl qurtarmrlar. Bu msld grk all bir olan olasan. Dncli olasan. Ey bni-adm, n oyun xarrsnz xarn, ancaq evlnmyin. Deyir ki, gedib grk babam axtarb tapam, o mehribandr, ryiyumaq adamdr, onun hmi khn masasnn siyirtmsind ii qzlla dolu bir ne dynsi ola bilr. Ona deyrm: Baba msl, bax, beldir. Baba da ona el cavab verr: Bu ox asan bir eydir. Adam cavanlnda qzr, qocalanda sakitlir. Mn d cavan olmuam, sn d qocalacaqsan. Al, mnim balam, sn d bir gn bu borcu z nvn qaytararsan. Burada iki yz qol var. Get yln, kefini k! Dnyada bundan yax ey yoxdur! i bax bel grrlr. Evlnmirlr, bu, i mane olmur. Sn mnim dediyimi baa drsn? Marius donub qalmd, birc klm d sz sylmk iqtidarnda deyildi, o ancaq ban yelldi. Qoca qhqh il gld, gzlrini qyaraq, lini applt il onun dizin vurdu, glmsyglmsy, sirli bir nzrl onun gzn baxd, ox hiylgr bir da il iyinlrini sxaraq dedi: Ay sfeh! Onu zn muq el! Mariusun rngi aard. Qocann dediklrindn o he bir ey baa dmmidi. Plme ksindki o qarmaqarq eylr, o Pamela, o qla, o ulan bir xyal kimi onun qarsndan tb kemidi. Bunlar zanbaq kimi tmiz Kozettaya aid ola bilmzdi. Qoca sayqlayrd. Lakin bu sayqlama el bir szl qurtard ki, Marius bu sz baa dd: bu Kozetta n n dhtli bir thqir idi. Onu zn muq el szlri bu bakir gncin qlbini bir ox kimi demidi. O yerindn qalxd, lyapasn yerdn gtrd, qti, mhkm addmlarla qapya sar getdi, orada dayanb dnd, babasna tzim etdi, sonra ban qaldrb dedi: Be il bundan vvl siz mnim atam thqir etdiniz; bu gn d mnim arvadm thqir etdiniz. Mn daha sizdn he bir ey istmirm, cnab. Salqla qaln. Jilnorman baba heyrtdn donub qald, azn aaraq llrini qabaa uzatd, ayaa qalxmaq istdi, lakin o birc klm sz deyn kimi qap rtld, Marius yox oldu. Qoca, ildrm vurmu adam kimi bir ne an yerindn trpnmdi; o n danr, n d nfs ala bilirdi, sanki, qvvtli bir l onun boazn sxrd. Birdn o kreslodan qalxd, doxsan bir yal adam srti il qapya sar yyrd, qapn ab rd: Ay haray! Ay haray! Qz, sonra da xidmtilr ss gldi, o yen d xrltl bir ssl yazq-yazq rd: Yyrn onun dalnca! znz ona yetirin! Mn ona n eldim? O, dlidir! O getdi! lahi, ilahi! O daha qaytmayacaq! Qoca ky alan pncry cumdu, titrk llri il pncrni ad quraa kimi bayra uzanaraq rd Bask il Nikoletta onu daldan tutmudu: Marius! Marius! Marius! Marius! Lakin Marius onun ssini eid bilmzdi: bu anda o, Sen-Lui ksinin tinindn dnrd. Doxsan yal qoca ar zab iind llrini iki- df gicgahna qaldrd, sndirly-sndirly geri qaytd, ar-ar z kreslosunda oturdu: onun nbzi vurmurdu, ssi xmrd. Gzlrind ya

yox idi; o ancaq mnasz-mnasz ban yellyir, dodaqlarn trpdirdi; onun baxlar bo, qlbi bo idi, onun bo qlbind, ancaq gec kimi qaranlq, drdli matmli bir ey qalmd.

BRNC FSL. Jan Valjan. El o gn saat drdd Jan Valjan Mars lnn n issz yamaclarndan birind oturmudu. O, ehtiyat etdiyindnmi, fikri bir yer toplamaq istdiyindnmi, ya hr adamn vrdilrind hiss edilmdn, yava-yava ml gln dyiiklik nticsindmi indi ox az-az Kozetta il evdn bayra xrd. O, i kurtkas, boz, ktan alvar geymidi; uzun gnlkl kartuzu zn rtmd. Hal-hazrda o, Kozetta haqqnda dnrkn zn sakit v xobxt hiss edirdi; hl bu yaxnlara kimi onu hycanlandran v qorxudan eylr indi fikrindn dalb getmidi. Lakin iki hft vvl onu baqa bir ey narahat elmy balamd: bir gn o bulvarda gzrkn Tenardyeni grmd; Jan Valjan paltarn dyidiyindn Tenardye onu tanmamd. O vaxtdan bri Jan Valjan bir ne df onu grmd v indi min olmudu ki, Tenardye bu mhlld havay yer hrlnmir. Mhm bir qrara glmk n bu z kifaytdi. Tenardye burada idi, demli, onun n hmi thlk vard. Bir d ki, hyatnda bir eyi gizltmy sas olan adamlar Parisd zn narahat hiss edirlr; siyasi itialar o chtdn lverili deyildi ki, polis iilri indi adamlardan ox bhlnirdi, onlara ox az etibar edirdi, buna gr d Pepenin, ya Morenin tqib olunmas nticsind Jan Valjan kimi adamlar da ox asanlqla ifa oluna bilrdi. Jan Valjan Parisi, htta Fransan trk etmk, ngiltry getmk qrarna gldi. Bunu Kozettaya demidi. O istyirdi ki, el bu hft yola dsn. ndi o, Mars lnn yamaclarndan birind oturub drin fikr dalmd: Tenardye, polis, yol mslsi, pasport almaqla laqdar olan tinliklr onu son drc hycanlandrrd. Bu eylr onu ox narahat edirdi. rhedilmz v onu heyrt salan bir msl xsusil onun tviini artrrd, o, el indi d bunun tsiri altnda idi: bu gn shr o hamdan tez durub bada gzirdi, Kozettann pncrlri hl bal idi, birdn divara yazlm bu szlr onun gzn satad: ksi, 16. Szlr, yqin, mismarla divara czlmd; z d bu lap yaxn vaxtda edilmidi, czqlar qaralm khn suvaq zrind a grnrd, divar dibindki gicitkn kolu stn narn hng tozu tklmd. Bu szlr, yqin ki, gec yazlmd. Bu n demkdir? Bu kimins nvan idimi? Ya bir adam n yazlm rti iar idi? Ona ediln xbrdarlqdm? Hr halda, aydn olurdu ki, bu baa l atan var, bura namlum adamlar glmidir. Evdkilri tvi salan bir ne qrib hadis Jan Valjann yadna dd. Bu, onun daha artq dnmsin sbb oldu. O divara czlm szlri Kozettaya demkdn kindi, qorxdu ki, Kozetta bundan tvi dsn. O bel ar dnclr dald halda, birdn yanna bir klg ddyn grd, bundan bildi ki, kim is glib yamacn stnd dayanmdr. Dnb baxmaq istdi, el o saat dizlri st drd qatl bir kaz dd, kaz el bil onun ba stndn atmdlar. Jan Valjan kaz gtrb ad, kazda karandala, iri hrflrl bir sz yazlmd: Kn. O cld qalxd, lakin yamacn stnd he ks yox idi. trafna gz gzdirdi, sar qhvyi plis alvar, boz bluz geymi, uaqdan byk, kiidn kiik bir adam grd: o, hasardan ab Mars lnn xndyin endi. Jan Valjan drin fikirlr irisind el o saat evin getdi.

KNC FSL. Marius. Marius cnab Jilnormann yanndan ox qmgin qaytd. Babasnn yanna gednd onun qlbind mid vard, lakin oradan hdsiz bir midsizlik iind xb getdi. Buras da var ki, o ulan, o ynglbeyin zabit, o Teodl Mariusun urunda he bir iz buraxmamd insan qlbinin qanunlarn yrnn bir adam bunun sbbini baa dr. Zrr qdr d tsir buraxmamd! Bir dramaturq hadisnin zahiri chtini nzr alaraq, qocann z nvsin ad sirl iin bir qdr mrkkblcyini gzly bilr. Lakin o yerd ki dram sri uda bilr, hqiqt uduza bilr. Marius el bir yada idi ki, bu yada adam he bir pis ey inanmr; sonralar el bir ya glir ki, adam hr ey inanr. bh d z qr kimi eydir. lk cavanlq dvrnd adamda olmur. O ey ki, Otellonu sarsdr Kandid he tsir elmir. Kozettadan bhlnmk! Marius n hr cr cinayt ilmk Kozettaya bh etmkdn asan olard. O klri avara-avara dolamaa balad bu, zab kn adamlarn l atd adi bir vasitdir. O, n bard dnrd bunu xatrlaya bilmirdi. Gec saat ikid Kurfeyrakn otana qaytd, paltarn soyunmadan dyin stn yxld. Onun gzn yuxu gednd shr oxdan almd; yuxusunda, o ta aylana kimi, qatma-qarq eylr grr, bu eylr ona zab verirdi. Gzn aanda Kurfeyrak, Anjolras, Feyi v Kombeferi grd. Onlar lyapalarn balarna qoyub durmudular, zlrind igzar bir ifad vard, getmy hazrlardlar. Kurfeyrak ondan sorudu: Sn general Lamarkn dfnin gedcksn? Ona el gldi ki, Kurfeyrak in dilind danr. Marius da onlardan bir az sonra getdi. Gednd cibin iki tapana qoydu; bunlar fevraln nd ba vern hadis zaman Javer ona vermidi. Tapanalar hl d dolu idi. Bunlar o niy gtrmd, onun alna n glmidi bunu demk tindi. Btn gn avara-avara gzdi, z d he bilmirdi harada gzir; hrdn ya yard, lakin Marius bunu hiss etmirdi. Nahar n rki dkanndan bir su qiymtind rk alb cibin qoydu, sonra da cibind rk olduunu unutdu. Deysn, o lap Sena aynda da imdi, ancaq bunu drk etmdi. Bzn el dqiqlr olur ki, adamn beynind el bil son drc isti bir soba yanr. Marius da indi bel bir vziyytd idi. ndi o daha he bir ey mid etmirdi, he bir eydn qorxmurdu; dnndn bri o bunlarn stndn ab kemidi. Byk sbirsizlikl axam gzlyirdi. Onun ancaq myyn bir fikri vard. Axam saat doqquzda Kozettan grckdi. Onun btn glcyi indi bu son xobxtlikd idi; bundan sonra zlmtdi. O lap adamsz, bo bulvarlarla gedirdi. Hrdn o, sanki, hrdn gln qrib sslr eidirdi. Bu sslri eidnd dncsindn ayrlr, z-zn bel bir sual verirdi: Blk, orada dalarlar? Marius hava qaralandan sonra, dz vd etdiyi vaxtda saat doqquzda Plme ksin gldi. Barmaqla yaxnlaanda hr eyi unutdu. O iki gn idi ki Kozettan grmrd, indi yen d onu grckdi. Btn baqa fikirlr onun zehnindn silindi; o, ancaq vsf glmyn byk bir sevinc duyurdu. El anlar olur ki, insan bu zaman sir hyat keirir. Bel anlarda hmi amiran v fsunkar eylr olur, bunlar insann qlbini tamamil doldurur. Marius barmaqln dmir ubuunu knara kib baa girdi. Kozetta hmi onu gzldiyi yerd yox idi. Marius kollarn arasndan keib artrmann yanndak bucaa sar getdi, dnrk z-zn dedi: O, mni burada gzlyir. Kozetta orada da yox idi. Ban qaldrb ev baxd: evin btn pncr qaplar bal idi. Ba dolad: bada he ks yox idi. Ev qaytd. Sevgidn o, dli-divan olurdu, ba dumanlanr, vziyyt onu qorxudurdu, pis bir vaxtda evin qaydan adam kimi drddn v duyduu tvidn zl-zl pncr qapsn dyd. Bir dyd, iki dyd, yen dyd, o daha qorxmurdu ki, pncr ala bilr, qzn atasnn acql sifti grnr, ondan sorua bilr: Siz n lazmdr? Bunlar onun hiss etdiyi msl qarsnda hmiyytsiz bir eydi. Pncr qapsn dy-dy Kozettan brkdn ard: Kozetta! Sonra

amiran bir ssl yen ard: Kozetta Cavab vern olmad. Hr ey bitmidi. N bada adam vard, n evd. Marius gzlrini midsiz halda srdab kimi qaranlq v sssiz, lakin ii bo olan ev zillmidi. Sonra da oturacaa baxd: burada o, Kozettann yannda gzl vaxtlar keirmidi. Sonra da artrmann pillsind oturdu. Onun qlbi fqt v qtiyytl dolu idi. O, qlbinin drinliklrind bu sevgini tqdis edrk, z-zn dedi: Madam ki, Kozetta getmidir, mn lmkdn baqa bir ey qalmr. El bu anda bir ss eitdi: ss, el bil ki, kdn, aaclarn arxasndan glirdi: Cnab Marius! Marius ayaa qalxd. Ndi? Cnab Marius, siz buradasnz? Bli. Ss yen d eidildi: Cnab Marius, dostlarnz sizi anvreri ksindki barrikadalarn yannda gzlyir. Bu ss onun tamamil tanmad ss deyildi. Bu ss Eponinann xrltl v kobud ssin oxayrd. Marius barmaqla sar yyrd, barmaqln laxlayan dmir ubuunu knara kib, ban ky xartd, zahirn cavan olana oxayan bir adam grd: o yyr-yyr alaqaranlq iind gzdn itirdi. NC FSL. Cnab Mabef. Jan Valjann pul kissindn cnab Mabef bir xeyir olmad. O ox ncib, hm d sadlvh bir adam olduundan ulduzlarn hdiyysini qbul etmdi; ulduzlarn qzl pul gndrmy qadir olduuna o, qtiyyn inana bilmzdi. O he gman etmirdi ki, gydn dn bu ey Qavroun hdiyysidir, buna gr d kisni taplm bir ey kimi aparb z mhllsinin polis pristavna verdi; taplan eyi orada z sahibin qaytarardlar. ndi pul kissi, dorudan da, itdi. Mlum eydir ki, he ks glib onu tlb etmdi, cnab Mabef d onun he bir kmyi olmad. Cnab Mabefin gzran get-ged arlard. ndiqo sahsind Nbatat banda aparlan tcrblr d Austerlits banda aparlan tcrblr kimi bir ntic vermdi. Ken il o, z xidmtisin borclu qalmd. ndi d, oxucularn bildiyi kimi, ev sahibin borclu idi. Lombard on nc ayn sonunda onun Florasnn mis klilrini satd. Bir misgr onlardan qazan dzltdi. Klilr satldqdan sonra o htta florann onda qalan danq nsxlrini d daha tamamlaya bilmdi, qravrlri v ap olunmu mtni, tam dyri olmayan bir ey kimi, ucuz qiymt bukinistlr satd. Btn mr boyu kdiyi myin smrsindn daha he bir ey qalmamd. Satlm nsxlrin pulunu xrclmy balad. Lakin bu az mblin d tkndiyini grb badan l kdi, onu daha becrmdi. O oxdand vvllr arabir yediyi iki yumurtan, bir para ti d daha yemirdi. Nahar, ancaq rk v kartofdan ibartdi. O axrnc mebelini d satd, sonra yataq yasn, pal-paltar, adyal o eysiz ki dolana bilrdi n vardsa hamsn, daha sonra herbarilrini, estamplarn satd. Lakin onun hl n qiymtli kitablar qalrd. Bunlarn iind, msln, Tarixi Tvrat rbailrinin 1560-c il ap, Pyer de Bessin Tvrat kitablarnn mcmusu, Jan de Laenin Navvar kraliasna ithaf olunmu Marqaritann mirvarilri, Seyer de Vilye-Hotmann Sfirin vzifsi v lyaqti sri, 1644-c ild xm Ravvin mnzumsi, Tiblln 1567-ci ild nr edilmi v zrind gzl surtd Venetsiya Manutsiyann evind szlri yazlm kitab, Diogen Laersinin Lionda 1644-c ild ap olunmu, irisin on nc srin, Vatikandak 411 nmrli lyazmasnn mhur variantlar, hm d Anri Etyen trfindn ox smrli surtd tdqiq edilmi 393, 394 nmrli iki Venetsiya lyazmas, yalnz Neapol kitabxanasnda olan on ikinci srin lyazmasnda doria lhcsind olan btn paralar daxil edilmidir. Cnab Mabef yataq otanda olan buxarn he yandrmazd, hm d am yandrmamaq n hava qaralan kimi yatard. El bil ki, onun

daha qonular yox idi, evdn xanda ham ondan yaynard, cnab Mabef bunu grrd. Sfaltd olan uaa hr anann yaz glir, sfaltd olan cavan olana cavan qzlarn yaz glir, sfaltd olan qocaya he ksin yaz glmir. Btn msibtlrdn n ar budur. Lakin Mabef baba uaqla xas olan fikir aydnln tamam itirmmidi. Kitablar grnd onun gzlri parldayrd. Diogen Laersinin n nadir nsxsin baxanda glmsyirdi. Btn ev yasndan, n zruri olanlardan baqa, ancaq qapal bir kitab kaf qalmd. Bir gn Plutarx xala ona dedi: Nahar hazrlamaa mnim pulum yoxdur. Onun nahar dediyi bir para rkdn, drd-be kartofdan ibartdi. Mabef sorudu: Bs nisy? Siz ox gzl bilirsiniz ki, mn nisy ey vermirlr. Cnab Mabef kitab kafn ad, olanlarndan birini qurban vermy mcbur olan, bunu tyin etmmidn vvl onlar yb gzdn keirn ata kimi kitablara bir-bir xeyli baxd, sonra cld birini gtrb qoltuuna vurdu, otaqdan xb getdi. ki saat sonra kitabsz qaytd, masann stn otuz su qoyub dedi: Aln, bu da nahar n! Bu andan qocann aydn zn, sanki, qara klg endi v bu klg bir daha onun zndn silinmdi Plutarx xala bunu grrd. Lakin bunu sabah da, o birisi gn d hr gn tkrar etmk lazmd. Cnab Mabef kitabla evdn gedir, az pulla geri qaydrd. Bukinistlr onun z kitablarn satmaa mcbur olduunu grnd qocann iyirmi frank verdiyi v bzn d onlarn zndn ald kitaba iyirmi sudan artq pul vermirdilr. Qocann btn kitabxanas, cild-cild bukinistlrin lin kedi. Bzn z-zn deyirdi: Mnim, hr halda, sksn yam var, sanki, o, kitablarn axrna xana kimi z mrnn axrna ataca midind idi. Bir gn d o, Rober Etyenl evdn getdi, Aldla geri qaytd. Rober Etyeni o, Malake sahil ksind otuz be suya satmd. Ald is Qre ksind qrx suya almd. O sevin-sevin Plutarx xalaya dedi: Mn be su borc eldim. Bu gn o he nahar elmdi. O, Balq cmiyytinin zv idi. Bu cmiyytd onun yoxsul bir hyat keirtdiyini bilirdilr. Cmiyytin sdri onun yanna gldi, kinilik v ticart naziri il onun haqqnda danacan vd etdi, vdini yerin yetirdi. Nazir hycanla dedi: Buna he sz ola bilmz! lbtt, kmk etmk lazmdr! Qoca alimdir! Nbatat alimidir! Zrrsiz, dinc adamdr! Onun n bir ey elmk lazmdr! Ertsi gn cnab Mabef bir kaz ald: nazir onu nahara dvt edirdi, qoca sevincindn s-s kaz Plutarx xalaya gstrib dedi: Biz xilas olduq! Cnab Mabef arlan gn nazirin evin getdi. Onun zilmi qalstuku, dztkli khn frak, yax tmizlnmmi khn ayaqqabs qaplar heyrt sald, qoca bunu hiss etdi. He ks, htta nazir z d ona mracit etmdi. Axam saat on olurdu, o hl gzlyirdi ki, onunla danacaqlar. Bu zaman dekolte paltar geymi gzl bir xanmn ssini eitdi: o, nazirin arvad idi. Qoca ona yaxnlamaa crt etmirdi. Xanm kimdns soruurdu: Bu qoca cnab kimdir? Cnab Mabef gecyars iddtli ya yaa-yaa piyada evin qaytd. Nazirin evin o, fiakrla getmidi, shr Elzevirin kitabn satb fiakrn pulunu verdi. O hr axam yatandan vvl Diogen Laersidn bir ne shif oxumaa adt etmidi. Yunan dilini lazmnca bilir, Diogeni slindn oxuyur, onun gzlliklrindn hzz ala bilirdi. ndi onun daha.ayr sevinci qalmamd. Bir ne hft kedi. Plutarx xala qfildn xstlndi. Pul yoxluundan rkiy rk pulunu ver bilmmk adam kdrlndirn haldr, lakin adam bundan daha artq kdrlndirn bir ey varsa, o da czaya drman pulunu ver bilmmkdir. Axam hkim glib ox bahal bir im drman yazd. Hm d Plutarx xalann xstliyi get-ged artrd, onun yannda bir adam oturmal idi. Cnab Mabef kafn ad: kaf bom-bo idi, sonuncu kitab da satlmd. Birc Diogen Laersi qalmd. Qoca ox nadir taplan bu yegan nsxni d qoltuuna vurub, otaqdan xd. 1832-ci il iyulun 4 idi. O, Sen-Jak qaplarna, Ruayolun iini davam etdirn adamn yanna getdi, yz frank pulla geri qaytd. Bir-birinin st ylm be franklqlar qoca xidmtinin gec masas stn qoydu v he bir sz demdn z otana getdi.

Ertsi gn shr alanda z bana gedib byr st dm tumbada oturdu; prdn baxan bir adam onun btn shri ban aa dikrk, artq becrilmyn lklrin snk nzrl baxa-baxa sakitc oturduunu gr bilrdi. Arabir ya yard. Qoca, sanki, bunu hiss etmirdi. Gnortadan sonra Parisd qrib bir hay-ky baland. Bu hay-ky tfng ssin, camaatn bartsna oxayrd. Mabef baba ban qaldrd. Bir baban beli iynin qoyub oradan keirdi. Qoca ondan sorudu: Bu hay-ky ndir? Baban lap sakitc cavab verdi: Qiyamdr. N qiyam? Bel d. Dalarlar. Niy dalarlar? Allah bilir! Cnab Mabef yen d sorudu: Bu hardadr? Arsenaln yannda. Mabef baba z otana gedib lyapasn gtrd, adti zr bir kitab axtard ki, qoltuuna vurub aparsn, ancaq bel bir kitab tapmad: Ah, lap yadmdan xb! deyrk aqn halda evdn xd.

BRNC FSL. Mslnin zahiri chti. Qiyam ndn ml glir? He eydn v hr eydn. Yava-yava toplaan elektrikdn, qfildn qalxan alovdan, azn dn qvvdn, tb ken namlum yeldn... Bu yel yolda nitq qabiliyytin malik olan balar, xyal etmyi bacaran qillr, zab kmyi bacaran qlblr, alovlanan ehtiraslar, nrildyn yoxsulluq rast glir, bunlar z ardnca kib aparr. Hara? Tsadflr almin. ctimai quruluun leyhin, qanunlar leyhin, baqalarnn rifah v hyaszl leyhin... Qiyamn trkibindki nsrlr ndir? Thqir olunmu qidlr, acqlanm ruh ykskliyi, hrkt glmi qzb, tzyiq altna alnm davakar instinktlr, vcd glmi gnclik coqunluu, alicnablq korluu, maraqlanma, dyiikliy olan meyil, gzlnilmz hadislr arzusu el bir arzu ki, adam tz bir tamaa haqqnda yazlan elan mmnuniyytl oxumaa, teatrda shn mainistinin qfildn verdiyi fiti xolamaa vadar edir aydn olmayan nifrt, davt, aldanlm midlr, tale trfindn yaddan xarldn hesab edn hr cr hrtprstlik, narazlq, ba tutmayan xyallar, dfedilmz manelrl hat olunmu xudpsndlik, flaktdn xacana mid edn hr adam, nhayt, n aada duran hla, alovlana biln bu irkab qiyamn trkibindki nsrlr bunlardr. Qiyama mnsub olan kimlrdir? n byk v n hmiyytsiz insanlar o insanlar ki, cmiyytin hdudu xaricind sfil-srgrdn dolaaraq mvffqiyyt gzlyirlr avaralar, bhli xsiyytlr, hr civarnn srsrilri, ba stnd laqeyd buludlardan baqa ayr bir ey olmayan, tz evlr salnm ld geclyn, hr gn ryi zhmtdn deyil, tsadfdn gzlyn adamlar, yoxsulluun, miskinliyin lpaq, ayaqyaln oullar qiyama mnsub olanlar bunlardr. O adamn ki qlbind dvlt sul-idarsin, hyata, ya taley qar gizli qiyam var o da cmiyytd ba vern qiyamla laqdardr qiyam balanan kimi o adam canlanmaa balayr, qasrann onu alb apardn hiss edir. Qiyam myyn hrart daxilind ictimai mhitd qfildn ml gln bir nv qasradr. Bu qasra burula-burula srtl havaya qalxr, yksk v miskin tbitli adamlar, qvvtli v zif

xslri, aac gvdlrini v saman pn yerindn qoparr, yer zndn silir, mhv edir, dadr, kkndn xarr, z il srklyib aparr. Vay o adamn halna ki, bu qasra onu srklyib aparr, vay o adamn halna ki, onu itlyib yolundan xarr! Bunlarn hr ikisini bir-birin vurub zir. O srklyib apard adamlara mchul bir zmt verir. O, tsadfn rast gldiyi adamn qlbini hadislr qvvsi il doldurur. O, hr eyi atlan mrmiy, da top gllsin, hambal generala dndrir. Glckdn xbr vern bzi mxfi siyast kahinlrinin fikrinc, hakimiyyt nqteyi-nzrindn qiyam, htta, zrr qdr d i mane olmur. Onlarn qidsi beldir: qiyam yxa bilmdiyi hkumti mhkmlndirir, ordunu snaqdan keirir, burjuaziyan birldirir, polis idarsinin gcn artrr, ictimai zln mhkmliyini gstrir. Qiyam gimnastikadr, hifzshh kimi bir eydir. Adam ovxalandqdan sonra zn yax hiss edn kimi, hkumt d qiyamdan sonra zn yax hiss edir. Otuz il bundan vvl qiyama baqa bir nqteyi-nzrdn d baxrdlar. Hr eyi hat edn bir nzriyy var, bu nzriyy z-zn salam dnc elan edir; Filint Alsestin leyhindir, doru il yalan arasnda knll bir mnsifdir. Bu nzriyynin z izahat, yd-nsihti, bir az mrurca yumaql var; bdguluqla fv etmnin qarmasndan ibart olan bu yumaqlq zn insanhikmti tsvvr edir, lakin o, ox vaxt pedantlqdan baqa bir ey olmur. Orta mvqe deyiln btn bir siyasi mktb buradan xmdr. Bu qaynar su il soyuq su arasnda olan ilq su partiyasdr. Drin olmad halda zn drin gstrn bu sthi siyasi mktb nticni yrnir, sbb l atmr, yarmq bilikl xalq itialarn pislyir. Bu mktbin dediklrin qulaq aslsa, bel xr ki, qiyamlar 1830-cu il evriliini mrkkbldirmkl bu byk hadisni malik olduu tmizlikdn myyn drcd mhrum edir. yul inqilab xalq qzbi frtnasndan doan v sman qfildn buluddan tmizlyn gzl bir hrkt idi. Qiyamlar yen d sman buludlandrd. Bu inqilabda vvl gzl bir hmrylik olduu halda, qiyamlar onun irisin mnaqi sald. Sraylarla irliy doru olan hr bir hrktd zdlnmi gizli yerlr olduu kimi, yul inqilabnda da bel yerlr vard, qiyam bu yeri z xartd. H! Burada snan yer var! demk mmkn oldu. yul inqilabndan sonra insanlar, ancaq azadlq, qiyamdan sonra flakt hiss etdi. Hr bir qiyam dkanlar balayr, qiymtli kazlarn qiymtini endirir, birjada aqnlq ml gtirir, ticarti dayandrr, i mane olur, iflas srtlndirir; daha pul olmur, byk var-dvlt sahiblri narahat olur, ictimai kredit sarslr, snaye pozulur, srvt gizldilir, mk qiymtdn dr, hr trfi qorxu bryr, hr hrd bu zrbnin ks-sdas eidilir. Alan girdabn sbbi bax, budur. Hesab edilmidir ki, qiyamn birinci gn Fransaya iyirmi milyona, ikinci gn qrx milyona, nc gn altm milyona oturur. gnlk qiyam yz otuz milyona baa glir, baqa szl, iin yalnz maliyy chti nzr alnarsa, bu, byk bir flakt, gminin qzaya uramasna, ya mlubiyytl nticlnn vurumaya brabrdir, el bir vuruma ki, onda altm hrb gmisindn ibart bir donanma mhv olmudur. lbtt, tarixi nqteyi-nzrdn qiyamn zn, mxsus gzlliyi vardr; k vurumasnda olan zmt v pafos he d partizan vurumasnda olan zmt v pafosdan az deyil. Bunlardan birind me ruhu, o birisind hr qlbi hiss olunur; birind Jan uandr, o birisind Jann. Qiyamlar lap el qrmz da olsa, gzl iql Paris xarakterinin n xsusi chtlrini alicnabl, fdakarl, coqun nliyi iqlandrd. Burada dnlmdn gstriln csart ziyallarn xsusiyytidir, fikrini isbat edn tlblr d, yenilmz milli qvardiya da, dkanlarn keiki mntqlri d, k uaqlarnn qalaalar da, yoldan kenlrin lmdn qorxmamas da vardr. Mktblr qounla arprd. Bunu da qeyd etmk lazmdr ki, vuruanlar arasnda ancaq yaca frq vard bunlar hams eyni irqdndir. Bunlar iyirmi yanda z ideyalar urunda, qrx yanda z aillri urunda ln sbatl insanlardr. Hmi vtnda mharibsind kdrlnn ordu qilli hrkti cat qar qoyurdu. Qiyamlar xalq igidliyinin ahidi olmaqla brabr, burjuaziyan da trbiy edrk csartlndirirdi.

Yax. Lakin bu eylr tkln qana dyrmi? Bu tkln qana kdrlnmi glcyi, lklnmi trqqini, n yax insanlar arasnda ml gln tvii, vicdanl, dz liberallarn myusluunu, inqilabn z-znd ad yaralara sevinn cnbi mtlqiyyti, 1830-cu ild mlub olan v dn-dn N olsun ki, biz bunun hamsn qabaqcadan grrdk! deyn adamlarn tntnsini lav edin! Buna, blk d, hddindn artq trif olunmu Parisi, lakin, he bhsiz, ziflmi Fransan lav edin! Buna nki hr eyi demk lazmdr qzblnmi sulidarnin lnlam azadlq zrind qazand qlbni ox tez-tez lklyn qrn lav edin! mumiyytl, qiyamlar flaktli olmudur. Bu yalan hkimanlik bel deyir, burjuaziya da, bu yalan xalq da bununla lap mmnuniyytl kifaytlnir. Biz glinc, biz hddindn artq geni, buna gr d hddindn artq lverili olan qiyam szn atrq. Biz bir xalq hrkatn baqa bir xalq hrkatndan ayrrq. Biz Vuruma n qiymt baa glirs, qiyam da o qiymt baa glirmi szn z-zmzdn sorumuruq. Hr eydn vvl, niy ax vuruma?! Burada mharib mslsi meydana xr. Mgr mharib flakti qiyamdan azm flaktdir! Bir d ki, hr qiyam flaktdirmi? Qoy lap el 14 iyul yz iyirmi milyona baa glmi olsun! V Filippi spaniya taxtna qoymaq Fransaya iki milyarda baa gldi. Biz bu rqmlri knara atrq bunlar dlil kimi grns d, slind, ancaq szdr. Bizim fikrimizi mul edn msl qiyamdr, buna gr d qiyamn mahiyytini tdqiq edirik. Yuxarda qeyd etdiyimiz doktrinrcsin etirazda shbt ancaq ntic haqqnda gedir, lakin biz sbb axtarrq. Biz mslni aydnladrrq. KNC FSL. Mslnin mahiyyti. Bir qiyam var, bir d syan. Bu, biri haqsz, biri haql olaraq iki nv qzbin tzahrdr. dalt saslanan demokratik dvltlrd bzn bir dst adam hakimiyyti l almaa mvffq olur. Onda btn xalq ayaa qalxr, z haqqn mdafi etmk zrurti xalq silaha sarlmaa mcbur ed bilr. Kollektiv hakimiyytdn meydana gln btn msllrd klln ayr-ayr hisslr qar mharibsi syandr, lakin ayr-ayr hisslrin kll hcum etmsi qiyamdr; Tilrini kim tutur Kralm, ya Konventmi bundan asl olaraq, Tilriy olan hcum daltli, ya daltsiz hcum ola bilr. Eyni bir topun camaata qar at amas avqustun 10-da haqsz, vandemyerin 14-d haql bir hrktdir. Bunlar zahirn bir-birin oxasa da, slind, ayr-ayr eylrdir; isverlilr yanl bir eyi, Bonapart is doru bir eyi mdafi edirdi. O eyi ki mumi ssverm z azadln v rhbrliyini drk edrk yaratmdr onu k dada bilmz. Mdniyyt aid olan hr ey d el; ktlnin instinkti dnn irlini duya bildiyi halda, bu gn ona xyant ed bilr. Eyni bir qzb coqunluu Terrey qar qanunidir, lakin Trqoya qar mnaszdr. Manlarn sndrlmas, anbarlarn dadlmas, dmir yollarnn, doklarn xarab edilmsi, ktllrin yanlmas, xalq mhkmlrinin trqqini pislmsi, Ramysn mktblilr trfindn ldrlmsi, Russonun daa baslaraq sverdn qovulmas qiyamdr. srailin Musaya qar, Afinann Fokiona qar, Romann Stsipiona qar x qiyamdr; Parisin Bastiliyaya qar x syandr. sgrlrin skndr qar, matroslarn Xristofor Kolumba qar x qiyamdr, z d mqdds bir eyi thqir edn qiyamdr. Niy? Ona gr ki, Xristofor Kolumb kompas vasitsi il Amerika n etdiyini skndr qlnc vasitsi il Asiya n etmidir; skndr d Kolumb kimi btn bir alm tapmdr. Bu iki almi mdniyyt qomaq in el qvvtlndirilmsidir ki, buna qar olan hr hrkt cinaytkarcasna hrktdir. Bzn xalq z-zn olan sdaqtini pozur. Bir dst camaat xalqa xyant edir. Msln, duz kontrabandalarnn hkumt qar uzun zaman vurua-vurua mqavimt gstrmsi bu aras ksilmyn qanuni etiraz hlledici anda, qurtulu gnnd, xalqn qalib gldiyi bir vaxtda uanla evrilir, kontrabandlar taxt-tac il birlir, bu qayda il hkumt leyhin qaldrlan syan hkumt lehin qiyam olur. Bundan da qrib bir ey olarm?!

Nadanln mnhus nmunsi! Duz kontrabandas Kraln dar aacndan cann qurtarr, z d, kndir qr hl boynunda yelln-yelln apkasna a kokarda keirir. Duz gmryn lm! arndan Yaasn Kral! ar meydana glir. Varfolomey gecsi cinaytkarlar, 1792ci il sentyabrlar, Avinyon canilri, Kolinyi qatillri, xanm de Lambal qatillri, Brn qatillri, Napoleonun spaniyadak trfdarlarnn quldur dstlri, yal me qardalar, termidorular, Jeqnn quldur dstsi, Qol sars kavalerlri qiyam, bax, bunlardr! Vandeya nhng bir katolik qiyamdr. Qzblnmi hququn ssini tanmaq tin deyil, lakin, o hmi sarslm, yerindn oynam, hrkt glmi ktllrin ssi olmur; mnasz qzb d vardr, atlam zng d vardr, hr imdad rnda tunc ssi sslnmir. Ehtiraslarn, nadanln trpnii trqqi tkan deyil, baqa eydir. syan edin, eybi yoxdur, ancaq bymk, qabaa getmk n syan edin! Gstrin mn, grm, hara gedirsiniz! syan ancaq irliy doru hrktdir. Baqa hr cr itia zrrlidir. Geriy doru atlan hr bir qzbli addm qiyamdr. Geriy doru hrkt insan vladna qar ediln zoraklqdr. syan hqiqti hat edn qzb partlaydr. syanla qazlm dm klr hquq qlcmlar sar: hmin bu dm klr qiyama ancaq z paln verir. Dantonun XVI Ldovik qar xmas syandr; Heberin Dantona qar xmas qiyamdr. Bundan mlum olur ki, yuxarda qeyd etdiyimiz v buna bnzr syanlar, Lafayetin dediyi kimi, n mqdds vzif ola bilrs, qiyam n fcian, n cinaytkar sui-qsd ola bilr. Onlarn kzrm drcsind d bir qdr frq vardr; syan ox vaxt vulkandr, qiyam yanan blim. vvl dediyimiz kimi, qiyam bzn hkumtin daxilind ba verir. Polinyak qiyamdr; Kamill Demulen hkmdardr. syan bzn intihabdr. Btn msllri mumi ssverm il hll etmk tamamil yeni bir hadisdir, nki bizdn vvl drd min il mddtind ancaq xalqlar hququnun tapdalanmasndan, xalqlarn kdiyi zabdan bhs edn dvrlrin zn gr mmkn ed bildiyi etiraz sullar olmudur. Sezarlar vaxtnda syan olmamdr, lakin Yuvenad olmudur. Facit indignatio1 yerini Qrakx qardalar tutur. Sezarlar vaxtnda Siyen srgn ediln adam olmudur. Bundan baqa, Salnamni yazan da olmudur. Biz hl Patmosa srgn edilmi o byk insan demirik. O da ideal dnya namin real dnyan z hiddti il qamlam, z xyallarndan byk bir satira yaratm, Roma Nineviya, Roma Babil, Roma Sodom zrin Apokalipsisin alovlu in samdr. oann z qayasnda pyedestal zrindki sfinksdir; onu baa dmmk olar, o, yhudidir, onun dili ox tindir, lakin Salnamni yazan latndr, daha dzgn desk, romaldr. Neronlarn padahl mesoo-tinto sulu il ap olunmu qara qravrlri xatrladr, buna gr onlarn zn d bu sulla tsvir etmk lazmdr. Bu ancaq ksici qravr alti il edils, ox solun xar, bu altl ksiln yer aclayan, qat nsr tkmk lazmdr. Mstbidlr mtfkkirlr bir qdr tsir edirlr. Zncirlnmi sz dhtli szdr. Hkmdar xalq susmaa mcbur ednd yaz z qlminin gcn ikiqat, qat artrr. Xalqn bu cr susmasndan sirli bir dolunluq meydana glir, bu fikr szr. Fikir d tunc kimi donub qalr. Tarixd olan tzyiq tarixilrd ycamlq ml gtirir. Tarixilrin hrt qazanm nsrinin qranitcsin mhkmliyi bu nsrin ancaq zalm hkmdarlar trfindn sxdrlmasnn nticsidir. stibdad yazn yazd srin hcmini kiiltmy mcbur edir. Bu da srin gcn artrr. Sitseron dvrnn itiliyi Verres n gcl hiss edildiyi halda, Kaliqulada tamam ktl bilrdi. Cml quruluunda geniliy az yol vermli zrbnin gcn artrmal. Tatsit btn zmti il dnr. Byk qlbin hqiqt v dalt cvhrin evriln dzly ildrm kimi yarb keir. Szaras bunu da deyk ki, Tatsit tarixn Sezara qar durmamdr bu, diqqtlayiq bir hadisdir. Onun n Tiberilr hazrlatmd. Sezar v Tatsit bir-birinin ardnca gln iki

hadisdir; srlrin shnd tamaaya qoyulmasnda shny girnlr v shndn xanlara rhbrlik edn Allah bu hadislrin bir-birin rast glmsin srarngiz kild yol vermmidir. Sezar bykdr, Tatsit d bykdr; Allah bu iki zmtli insana aman vermi, onlar bir-biri il z-z glmy qoymamdr. dalt keikisi Sezara zrb endirnd bu zrbni hddindn artq ar endir bilrdi, bununla da daltsizlik etmi olard. Allah bunun bel olmasn istmmidir. Afrikada v spaniyadak byk mhariblr, Siciliya dniz quldurlarnn mhv edilmsi, Qalliyada, Britaniyada, Almaniyada yaylan mdniyyt btn bu an-hrt Rubikon mslsindki gnah yuyub aparr. Burada Tanr hqqaniyytinin bir nv hssasl grnr: bu hqqaniyyt amansz tarixini qsbkar zrin saldrmaqda trddd etmi, dhann vziyyti yumaldacan nzr alaraq, Sezar Tatsitdn xilas etmidir. lbtt, dahi mstbidin hkmranl vaxtnda da istibdad istibdad olaraq qalr. hrt qazanm mstbidlr dvrnd d xlaq pozunluu ox artr, lakin xlaq pozunluu taunu vicdansz mstbidlr vaxtnda daha artq iyrnc olur. Bu mstbidlrin hkmranl dvrnd he bir ey ba vern biabrln stn prdlmir, Tatsit v Yuvenal kimi sz ustalar, he bir ey etiraz ed bilmyn bu biabrl briyytin gz nnd daha faydal kild qamlayr. Roma Vitelinin vaxtnda Sullann vaxtndan daha iyrnc funt verir. Klavdinin v Domitsiann dvrnd n iyrnc yaltaqlq bu mstbidlrin rzaltin uyun glir. Qullarn alaql mstbidlrin iidir; onlarn pozulmu vicdanndan trafa zhrli funt yaylr, onlarn hkmdar bu funtd ks olunur. Hkmdarlar iyrncdir, onlarn qlbi dardr, vicdan xstdir, ruhu funtlidir, Karakalla vaxtnda da bel olmudur. Kommod vaxtnda da, Heliohabal vaxtnda da. Lakin Sezar dvrnd Roma senatndan qartal yuvasna xas olan zil qoxusu glirdi. Bunun da nticsind, zahirn gec d olsa, Tatsitlr v Yuvenallar meydana xmdr, gz nndki eylr qti v mbahissiz olanda bu eylrin trihisi glir. Lakin Yuvenal da, Tatsit d Tvrat dvrnn shaq, orta srlr dvrnn Dantesi kimi insandr. Qiyam v syan bzn haqsz, bzn d haql olan xalqdr. Qiyama ox vaxt maddi vziyyt sbb olur, syan is hmi mnvi vziyytdn dour. Qiyam Mazanyellodur, syan Spartakdr. syan idrakla dostdur, qiyam md il. Qarn acqlanr, lakin qarn hmi tqsirkar olmur. Aclq olanda qiyamn ba vermsin (msln, Bizansda) real, hycanlandrc, daltli sbblr olur. Bununla bel, bu, bir qiyam olaraq qalr. Niy? Ona gr ki, qiyam, slind, haql hrkt olsa da, formaca haqsz hrktdir. Bizansdak qiyam haql da olsa, amanszd, qvvtli d olsa, lnd, o, ana-bozuna baxmadan vurub yxrd, o, kor fil kimi yolda rast gldiyi hr eyi dada-dada irlilyirdi; onun kediyi yerd qocalarn, qadnlarn, uaqlarn meyiti qalrd; o, he z d sbbini bilmdn, gnahsz, baqalarna zrr yetirmyn insanlarn qann tkrd; xalqa yemk vermk yax mqsddir, lakin xalq qrmaq bundan tr pis suldur. Hr bir msllh xalq etiraz, n qanuni olanlar da, htta 10 avqust, htta 14 iyul etirazlar da itiadan balanr. Haqq z buxovlarn qrmazdan vvl frtna qalxr. aylarn balanc da sellri olan kimi, syanlarn da balanc ox vaxt qiyam olur, bu syanlar da adtn nqilab deyiln okeana tklr. xlaq fqlrind yksln da tplrind, dalt, hikmt, ql v hquq zirvlrind tmiz, saf ideal qarda ml gln syan axn bzn xeyli vaxt qayalardanqayalara tkl-tkl, ffaf sularnda gylri ks etdir-etdir, z zmtli, qalibiyytli axnnda yzlrl sellrdn kkryib qalxaraq birdn Reyn bataqlqda itn kimi, burjuaziya bataqlnda itib-batr. Bunlar hams kemid idi, glckd baqa cr olacaq. mumi ssverm ona gr yaxdr ki, o, qiyamn prinsiplrini mhv edir, qiyama ss hququ vermkl onu trk-silah elyir. Trqqinin mtlq ba vercyi hm klrd, hm d dvlt srhdlrind olan mhariblrin lv edilmsind zn gstrck. Bizim Bu gnmz hr nec olsa da, Sabahmz slhdr. syan v qiyam bir-birindn n qdr frqlns d, sl burjuann nzrind bunlar eyni eydir, syanla qiyam arasnda olan frqdn onun ox az ba xr. Bunlar hams onun n hrcmrclikdir, sui-qsddir, itlrin z sahibinin stn cummasdr, it hrdr, kk zingiltisidir, itin z sahibini qapmaq meyilidir, bunun n d onlar zncirlyib it damna salmaq lazmdr.

Burjua myyn vaxta qdr bel dnr: o vaxta qdr ki, itin ba birdn byyrk, aslan siftini alr, alaqaranlq iind tutqun bir kild nzr arpr. Onda burjua raraq deyir: Yaasn xalq! Yax, bu izahatdan sonra tarix n 1832-ci il iyun hrkat n olur? Bu qiyamdr, ya syandr? syandr! Byk bir hadisni tsvir ednd biz bzn qiyam szn iltmli oluruq, lakin biz bunu ancaq onun zahiri chtini myynldirmk n edirik, eyni zamanda, biz onun formas il (qiyam), mahiyyti (syan) arasnda olan frqi qtiyyn yaddan xartmrq. Srtl inkiaf edrk partlayan v kdrli bir halda snn 1832-ci il hrkat el zmtli hrkat idi ki, onun ancaq qiyam olduunu dnnlr d ondan hrmtl bhs edirlr. Onlar n bu, el bil ki, 1830-cu ilin ks-sdas idi. Onlar deyir ki, hycana glmi tsvvr bir gnd sakitldirmk olmaz. nqilab birdn qurtarmr. nqilab, dry enn da silsilsi kimi, ta sakit bir vziyyt alana kimi, hmi mtlq bir ne df ykslir. Yur sra dalar olmadan Alp olmaz, Asturiyasz Pireney olmaz. Parislilrin qiyam dvr kimi yad etdiklri masir tarixin bu ehtiras dolu bhran, he bhsiz, indiki srin coqun saatlar irisind n sciyyvi bir saatdr. Hekayy girimzdn vvl bir ne sz d demk istrdik. rh edilck hadisni yer v vaxt yoxluundan tarixinin bzn etina etmdiyi canl v fcian raitdn ayrmaq olmaz. Lakin hyat, titryi, insan qlbinin rpnts mhz el buradadr biz bunun zrind tkid edirik. Xrda tfsilatlar biz, deysn, bunu vvllr d demidik byk hadislrin, sanki, yarpadr; bunlar tarixin uzaq fqlrind itib-batr. Qiyaml deyiln dvrlr bu cr tfsilatlarla doludur. Mhkm istintaqlar da, tarix kimi deyil, baqa saslara gr btn bu eylri meydana xarmamdr v blk d, bunlarn hamsn drindn yrnmmidir. Buna gr d biz, hamya mlum olan v mtbuata dn msllrdn baqa, he ks mlum olmayan msllri d aydnladrmaq istyirik. Bu msllri bzilri unutmu, bzilri d onlar bils d, lb getmidir. Bu nhng hadislrd itirak ednlrin oxu yox olmudur, onlar el ertsi gn susmudur. Lakin biz bir ey qti surtd sz ver bilrik! Aada bhs ediln hadislri biz zmz grmk. Adlardan bzilrini dyicyik, nki tarix rvayt edir, adamlar l vermir; biz, dorudan da, olmu hadislri tsvir edcyik. Yazdmz bu kitabn rivsi dairsind ancaq hadislrin bir chtini, yqin ki, n az mhur olan bir vrqsini 1832-ci ilin 5-ci v 6-c iyun gnlrini gstrcyik; ancaq bunu el bir kild edcyik ki, oxucu bizim qaldrdmz qara rtyn altnda bu dhtli, bu ictimai qhrmanln sl simasn gr bilsin. NC FSL. Dfn trqqiy sbb olur. Vba xstliyi hycana glmi adamlar ay mddtind sstldirmi, qmginlik iind sakitldirmidi, bununla bel, Parisd oxdan bri yetimkd olan narazlq 1832-ci ilin yaznda itia klini almaq drcsin atmd. Biz vvllr d demidik ki, byk hr artilleriya topuna oxayr - doldurulandan sonra ondan at amaq n birc qlcm da kifaytdir. 1832-ci ilin iyun aynda bel bir qlcm general Lamarkn lm oldu. Lamark faliyyt gstrn, hm d yax ad xarm bir adamd. O, hm mperiya, hm d Tcddd dvrnd bu iki dvr n zruri olan ikiqat cat gstrdi: bu, hm hrbi adam, hm d natiq cati idi. O, igid olduu kimi d gzl natiq idi: onun szlri qlnc kimi idi. O, slfi fua kimi komandanlq bayran, indi is azadlq bayran yksk tuturdu. Lamark sollarla ifrat sollar arasnda bir mvqe tuturdu; glcy csartl baxd n xalq, imperiyaya yax qulluq etdiyi n camaat onu sevirdi. Qraf Jerar v qraf Drue il brabr, o, zn in petto1 Napoleonun marallarndan biri hesab edirdi. 1815-ci il mahidlri xsi bir thqir kimi ona toxundu. O, Vellinqtona aqca nifrt edirdi, bununla da xalqn hsn-tvcchn qazanmd; on yeddi il mddtind - bu zaman ba vern hadislr ox az diqqt yetirrk - Vaterloo

kdrini z qlbind zmtl mhafiz edirdi. Yz gnn zabitlri ona rfli bir hdiyy kimi tqdim etdiklri qlnc o lnd barna basmd. Napoleon dilind ordu sz il, Lamark vtn sz il ld. Onun lmnn yaxnlamas xalq byk bir itki kimi, hkumti is itiaa sbb ola bilck hadis kimi qorxudurdu. Bu lm bir matm oldu. Matm is, hr bir kdr kimi qiyama evril bilr. Bu, el bel d oldu. General Lamarkn dfni iyunun beind olacaqd; iyunun drdnd v beind shra SentAntuan civar thdidedici vziyyt ald dfn mrasimi bunun yanndan keib gedckdi. Dolaq klr camaatn bouq ssl ifad etdiyi narazlqla dolu adi. Adamlar nec bacarrdsa, el d silahlanrd. Dlgrlr qaplar sndrmaq n dzgah aaclarn xarb gtrrd. Onlardan biri uzunboaz km geymk n ildiln karastn sndrb itilmi, xncr dzltmidi, qarmaq deyiln bu karastan o, kmidn almd. Bir baqas hcum etmk hvsi il alb yanaraq, gn soyunmadan yatmd. Lombye adl bir xarrat yoldana rast glnd yolda ondan soruur: Hara gedirsn? Mnim ax yaram yoxdur! ndi bs fikrin ndir? Gedirm tikiln evdn z prgarm gtirm. Prgar snin nyin grkdir? Mn n bilim?! Jaklin adl tbbskar, bacarql bir adam yoldan ken fhllri arb deyirdi: Bura gl! Sonra onlara axr imk n on su verib soruurdu: - Sn ilyirsn? Yox. Onda Fispyerin yanna get, o Monreyl qarovulxanas il aron qarovulxanas arasnda yaayr, orada i taparsan. Onlar da Fispyerin yanna gedir, Fispyer onlara patron v silah verirdi. Bzi tannm dstbalar z adamlarn ymaq n pot arabas kimi hr yer qard. Taxt qarovulxanas yannda, Bartelemid, Kapeld, Kiik qalpaqda adamlar ciddi halda bir-birin yaxnlard. Onlarn bir-biri il dand szlri eitmk olurdu - Sn tapanan harana qoymusan? Bluzumun altna. Bs, sn? Mn kynyimin altna qoymuam. Rolandn emalatxanas yannda, kndln kd, bir d ki, Mezon-Brlenin hytindi, alti Bernonn emalatxanas qabanda bir dst adam pldard. Mavo adl birisi iddtli lnl il nzr arprd, o, he bir emalatxanada bir hftdn artq ilmirdi: emalatxana sahiblri onu idn xarrd, nki hmi onunla mbariz etmk lazm glirdi. Mavo Menilmontan ksindki barrikadada ldrlmd. Sonralar vurumada ln Preto da Mavonun szlrini tkrar edir v Sn ax n istyirsn? sualna bel cavab verirdi: syan! Bersi ksi tinind yan fhllr Sen-Marso civarnn inqilab mvkkilini gzlyirdilr, onun ad Lemarben idi. Adamlar parolu bir-birin az qalrd ki, lap aqca sylsinlr. Bu qayda il iyunun 5-d, gah ya yaa-yaa, gah gn xa-xa, Parisin klrind rsmi v hrbi dbdb il general Lamarkn dfn mrasimi gedirdi; ehtiyatkarlq edrk bu dbdb bir qdr bydlmd. Tabutun ardnca tbillrin qara krep kilmi, tfnglrini baaa tutmu kimi batalyon sgr, on min nfr beli qlncl milli qvardiya v milli qvardiyann topu batareyas gedirdik. Cnaz arabasn cavanlar kib aparrd. Onlarn ardnca istefaya xm, llrind dfn aac budaqlar tutmu zabitlr, zabitlrin d dalnca hycanlanm, qeyri-adi vziyyt alm saysz-hesabsz camaat gedirdi, bunlar Xalq dostlar cmiyytinin zvlri, hquq fakltsi, tibb fakltsi tlblri, z lklrindn srgn edilmi mxtlif milltlrdn olan adamlard. Havada ispan, italyan, polyak, alman bayraqlar, rngli uzun bayraqlar, hr cr xrda bayraqlar grnrd, sonra llrindki yal budaqlar yelly-yelly uaqlar, xarratlar, el bu zaman ttil edn dayonanlar, kaz qalpaql mtb iilri glirdi; bu adamlar ra-ra, bir oxlar llrindki aac, bzilri d qlnc havada oynada-oynada nizamsz halda, lakin dostcasna, ikibir, bir, bzn hay-kyl dst klind, bzn d sra il irlilyirdi. Ayr-ayr dstlr zn ba seirdi; birisi sx sralarla qarsndan ken adamlar, sanki, gzdn keirirdi: onun iki tapanas olduu paltar altndan aydnca grnrd. Bulvarlarn yan xiyabanlarnda, aac budaqlarnda, eyvanlarda, pncrlrd, taxtapularda, hr yerd kii ba, arvad ba, uaq ba grnrd; btn gzlrd tvi v hycan ifad olunurdu. Silahl camaat keib gedir, hycanl camaat is baxrd. Hkumt d baxrd. O, lini qlncnn dstsin qoyub mahid edirdi. XV Ldovik meydannda, bada boruular olmaqla, drd karabinr eskadronunu, patrondalar, tfnglri, muketonlar dolu halda dy hazr vziyytd durduunu, Latn mhllsind v Nbatat

banda, bir kdn o biri ky qdr dst-dst sraya dzlm bldiyy qvardiyasn, rab bazarnda draqun eskadronunu, Qrev meydannda 12-ci yngl svari polkunun yarsn, o biri yarsn da Bastiliya meydannda, 6-c draqun polkunu Tselestinlr yannda grmk olard; Luvrun hyti top il dolu idi. Paris civarnn polklarndan baqa, qalan qoun hisslri qlaqlarda durub, mr gzlyirdi. Tvi dm hkumt hrd iyirmi drd min, hr trafnda otuz min sgri bu qorxunc camaatn stn saldrmaq n hazr vziyytd saxlamd. Dfn mrasimind crbcr ayilr sslnirdi; legitimlrin hiyllrindn, Reyxtad hersoqundan danrdlar, camaat bu hersoqun imperator olacan dnrkn Allah onu lm mhkum etmidi. Namlum bir adam deyirdi ki, qiyamlar trfin clb edilmi iki usta tyin ediln vaxtda silah zavodunun qaplarn xalqn qarsnda aacaqdr. Adamlarn oxu baaq gedirdi, onlarn znd hm hycan, hm d kdr ifad olunurdu. Qzbli, lakin ncib hisslr tutulan bu insan yn irisind arabir xalis cinaytkarlar, sanki, Qart edk! szlrini ran iyrnc azlar da gz arprd. El itialar var ki, sanki, onlar bataqln dibini qardrrlar; onda bataqln dibindki lil suyun zn xr. Bu hadisd yax tkil edilmi polis idarsinin d li olur. ln adamn evindn ta Bastiliyaya qdr uzanan dfn mrasimi bulvarlarn yan il ar-ar irlilyirdi. Arabir ya yard, lakin camaat bunu hiss etmirdi. Bir ne hadis Vandom stunun bana dolandrlan tabut, eyvana xan, mrasimi grb ban amayan Hersoq Fitsjama atlan dalar, camaatn lind olan bayraqlardan birindn qoparlb pala atlan, ayaq altnda tapdanan qall xoruzu, Sen-Marten qaps qabanda qlnc zrbsi il yaralanan polis nfri, 12-ci yngl svari polkunun Mn respublikayam! dey aran zabiti, mcburiyyt qarsnda, sanki, mhbus vziyytini keirn v he gzlnilmdiyi halda bura gln Politexnik mktbi, Yaasn Politexnik mktbi! Yaasn Respublika! rtlar bu mrasimin istiqamtini tyin etdi. Sent-Antuan civarndan gln, bu hadis il maraqlanan bir yn qorxunc siftli adam Bastiliya yannda dfn tntnsin qouldu, bu zaman dhtli bir hycan camaat sarstd. Bir adamn baqa bir adama dediyi szlri eitdilr: Bax, o krn saqqalln grrsn, o deyck haan at amaq lazmdr. O krn saqqall adam, deysn, sonra da haman rolda, ancaq baqa bir x zaman Keniss mslsind grnmd. Cnaz arabas Bastiliyann yanndan tdi, kanal boyu irlildi, kiik bir krpdn kerk, glib Austerlits krps qabanda dayand. Bu zaman dfn mrasimin yuxardan baxlsayd, o, quyruqlu ulduza bnzrdi: bu ulduzun ba krp qabanda, quyruu is Zng qllsi adlanan sahil ksindn, Bastiliya meydanndan kerk, bulvarla Sen-Marten qaplarna qdr uzanrd. Cnaz arabasnn trafnda bir dair ml gldi. Camaat susdu. Lafayet danrd; o, Lamarkla vidalard. Bu, ryi riqqt gtirn tntnli bir and. Ham ban amd, hamnn ryi rpnrd. Birdn camaatn arasnda qara geyimli bir atl grnd, onun lind qrmz bayraq vard; bzilri deyirdi ki, onun lindki ucuna qrmz qalpaq keirilmi nizdir. Lafayet zn yana evirdi. Ekselmans mrasimi buraxb getdi. Qrmz bayraq frtna qaldrd, z d o, frtna iind yox oldu. Zng qllsi bulvarndan ta Austerlits krpsn qdr camaat irisind uultu qopdu; bu, sahil arpan dalalar uultusuna bnzyirdi. Adamlar ra-ra dedi: Lamark Panteona! Lafayeti ratua! Cavan olanlar camaatn tsvibedici sslri altnda, Lamarkn cnaz arabasndan, Lafayetin fiakrndan yapdlar, araban v fiakr k-k Lamark Austerlits krpsndn, Lafayeti Morland sahil ksindn apardlar. Adamlar, Lafayeti haly alan v tbrik edn camaat irisind Ldviq neyder adl bir alman grb bir-birin gstrirdilr. Sonralar yz yanda ln bu adam da 1776-c il mharibsind itirak etmidi; Vainqtonun komandas altnda Trentonda, Lafayetin komandas altnda Brendivayn sahilind vurumudu. Bu zaman bldiyy qvardiyas ayn sol sahili il irlilyrk, krpnn qaban ksdi, draqunlar ayn sa sahili il Tselestinlrdn hrkt glib, Morland sahil ksind sralanaraq mvqe tutdular. Lamarkn fiakr ardnca gedn camaat birdn onlar sahil ksinin tinind

grb Draqunlar! dey rdlar. Draqunlar tapanalar qoburunda, qlnclar qnnda, yhrdn aslm muketlri z kfrmind tutqun bir halda nyis gzly-gzly, sslrini xarmadan addm-addm irlilyirdilr. Onlar kiik krpy iki yz addm qalm dayandlar. Lafayetin fiakr onlara atd; draqunlar knara kilib yol adlar, fiakr buraxdlar, sonra yen d yolu baladlar. Bu zaman camaatla draqunlar z-z gldi. Qadnlar dht iind qamaa baladlar. Bu mum anda n oldu? Bu suala he ks cavab ver bilmzdi. Bu, iki bulud ynnn birbirin qard hycanl and. Kimi deyirdi ki, Cbbxana trfindn boru ssi eidilmi, bununla da hcum mri verilmidi, kimi d deyirdi ki, bir uaq draqunu xncrl vurmu, hadis d bununla balamd. Lakin bir ey qti idi: birdn gll atlmd, birinci gll il eskadron komandiri ole, ikinci gll il Kontreskarp ksind pncrni balayan kar bir qar ldrlmd, nc gll d bir zabitin epoletin dymidi. Bir qadn raraq dedi: ox tez baladnz!.. El bu zaman Morland sahil ksi il z-z olan yerdn, hl indiy qdr qlada saxlanlan draqunlar eskadronu grnd; onlar qlnclarn syraraq, Bassompyer ksi v Zng qllsi bulvar il atlarn drdnala apa-ala glir, qarlarna xan basb zirdilr. ndi daha i bitmidi: tufan qopmudu, dalar havada uur, tfnglr gur-gur guruldayrd; bir oxlar ay yoxuu il balovlu aa qar, Senann indi doldurulmu olan kiik qolundan keirdilr; Luvye adasnn bu geni tbii qalasnn dar hytlri bir-biri il vuruan adamlarla dolmudu; burada prlrin payalar yerindn xarlr, tapanalardan gll atlr, barrikada qurulurdu; geriy sxdrlm cavan olanlar yyr-yyr cnaz arabas il Austerlits krpsndn keir, bldiyy qvardiyasna hcum edirdi; karabinrlr qaa-qaa zlrini yetirir, draqunlar qlncla adamlar dorayrd; camaat trafa splnirdi; vuruma gurultusu Parisin hr trfin yaylrd; adamlar Silah bana! dey rrdlar; adamlar yyrrdlr, yxlrdlar, geri kilirdilr, mqavimt gstrirdilr. Klk odu alovlandran kimi, qzb d qiyam alovlandrrd. DRDNC FSL. Kemi zamanlarn itia. Qzmaqda olan qiyamn ilk saatlarndan qrib bir ey yoxdur. Hr ey hr yerd birdn alovlanr. Bel bir qiyamn olaca vvlcdn nzr alnrm? Bli, alnr. Bu bard vvlcdn hazrlq grlrm? Yox. Bu, haradan meydana glir? K dmlrindn. Bu, haradan dr? Buludlardan. syan bir yerd sui-qsd, baqa bir yerd qfildn coan qzb klini alr. Yoldan ken ilk adam camaat axnn l alr, onu istdiyi trf aparr. in balanc dhtl dolu olur, mum bir nlik bu dht qarr. vvl rt qopur, maazalar balanr, mal srgilri bir anda yox olur; sonra orada-burada tfng ssi eidilir; adamlar yyrr, tfng qunda darvazalar sarsdr; hytlrd xidmti qadnlar ndi glmli eylr olacaq! dey qh-qh il glrlr. He on be dqiq kemdi ki, Parisin iyirmi yerind, az qala lap eyni vaxtda aadak hadislr ba verdi. Sent-Krua-de-la Bretonneri ksind iyirmiy qdr uzunsal, saqqall cavan olan kiik bir meyxanaya girdi, bir dqiqdn sonra krep sarnm rngli uzun bayraqla, nfr d silahl adamla oradan xdlar - qabaqda gedn bu adamdan birinin lind qlnc, birinin tfng, o birinin d niz vard. Nonendyer ksind yax geyinmi, dazbal, yekqarnl, genialnl, qarasaqqall, qalxaq, codbl, aydn, gurssli bir burjua yoldan kenlr patron tklif edirdi. Sen-Pyer-Monmartr ksind qoluirmli adamlar qara bayraq aparrd; bayran stnd a hrflrl Respublikaya lm! szlri yazlmd. Phrizilr, Keikilr, Montorgeyl, Mandar ksind dst-dst libayraql adam grnd; onlarn bayranda zrli hrflrl yazlm seksiya sz v nmr par-par parldayrd. Bu bayraqlardan biri gy v azolaql qrmz bayraqd; bayran orta hisssind olan bu a zolaq gcl nzr arprd.

Sen-Marten bulvarnda silah emalatxanasn, biri Bobur, biri Miel-le-Kont, biri d Tampl ksind silah dkann datdlar. Minlli camaat bir ne dqiqd oxusu iki llli olan iki yz otuz tfng, altm drd qlnc, sksn tapana aparmd. Daha ox adamn silahl olmas n birisi tfng, bir baqas sng gtrrd. Karabinl silahlanm cavan olanlar at amaq n Qrev sahil ksinin qar trfindki evlrd yerlmidilr, bu evlrd ancaq qadnlar qalmd. Onlardan birind axmaqdal tfng vard. Bu adamlar qaplarn zngini vurur, iri girir, patron dzldirdilr. Qadnlardan biri deyirdi: Mn he bilmirdim bu patron deyiln ey ndir, sonra rim mn dand. Bir dst adam Vyey-Odriyet ksind nadir eylr satlan dkann qapsn sndrb, orada olan yataanlar v trk silahlarn aparmdlar. Tfngl ldrlm bir bnnann meyiti Mirvarid ksind srilib qalmd. Hr yerd sol sahild, sa sahild, btn sahil klrind, bulvarlarda, Latn mhllsind, bazar mhllsind kiilr, fhllr, tlblr, seksiya zvlri tvy-tvy proklamasiyalar oxuyub rrdlar: Silah bana! Fnrlri qrrdlar, arabalarn atn ardlar, dm yollarn skrdlr, evlrin qapsn sndrrdlar, aaclar kkndn xarrdlar, rzaq zirzmilrin girirdilr, qapaqlar diyirld-diyirld bayra xarrdlar, dm dalarn, zl dalarn, mebellri, taxtalar bir-birinin st yr, barrikada dzldirdilr. Burjuan onlara kmk etmy mcbur elyirdilr. Qadnlarn yanna gedir, onlardan rlrinin qlncn, tfngini tlb edirdilr, sonra da ispan kiran il qapya yazrdlar: Silahn vermidir. Bzilri tfnglri v qlnclar alarkn verdiklri qbzd z adlarnyazaraq deyirdilr: Sabah onlarn dalnca bldiyy idarsin adam gndrin. hr bldiyy idarsin tk-tk gedn keikilrin, milli qvardiya sgrlrinin silahn kd lindn alrdlar. Zabitlrin epoletlrini dartb qoparrdlar. Sen-Nikola Qbiristanl ksind aac v tlim qlnc il silahlanm camaat trfindn tqib ediln bir nfr milli qvardiya zabiti ox tinlikl bir ev girib gizlnmi, oradan da ancaq gec, hm d paltarn dyirk xa bilmidi. Sen-Jak mhllsind tlblr kiray etdiklri otaqlarndan yn-yn xaraq Sen-asent ksi il Trqqi kafesin qalxr, ya da Matrinlr ksindki Yeddi bilyard kafesin enirdilr. Orada cavan olanlar qap qabandak da tumbalar stnd duraraq, silah paylayrdlar. Barrikada qurmaq n Transnonen ksindki taxta anbarn datdlar. Ancaq bir yerd Sent-Avua ksi il Simon-de-Fran ksi tinind hali mqavimt gstrdi, barrikadan zlri datd. Ancaq bir yerd syanlar geri kildilr: onlar milli qvardiya dstsin at aaraq, Tampl ksind qurmaa baladqlar barrikadan buraxb Kndir ksi il qadlar. Qvardiya dstsi barrikadada bir qrmz bayraq, patron dolu bir paket, yz d tapana gllsi tapd; bayra crdlar, onun paralarn snglrin taxdlar. Bizim burada yava-yava v ardcl surtd nql etdiyimiz hadislr btn hrd, alasmaz qarqlq iind birdn ba vermidi. Bu, bir gy gurultusu il bir ox ildrmn axmasna bnzyirdi. Bir saatdan da az vaxtda tkc bazar mhllsind, yer altndan xm kimi iyirmi yeddi barrikada qurulmudu. Bu barrikadalarn cmldiyi yer Janna v onun yz alt silahda n qala vzifsini grn mhur 50 nmrli ev idi. Bir trfdn Sen-Merri barrikadas, o biri trfdn Mobe ksindki barrikada il mdafi ediln bu ev Arsi, Sen-Marten v Obri-leBue ksi zrind ykslirdi; Obri-le-Bue onun qar trfind idi. ki barrikada z tini il biri Montorheyl ksindn Byk Srsri ksin, biri d Jofrua-Lanjeven ksindn SentAvua ksin xrd. Bundan baqa, Parisin baqa iyirmi mhllsind, Mared, Sent-Jenevyev tpsind saysz-hesabsz barrikada qurulmudu; bir d ki hncmasndan qoparlm bir darvaza grnn Menilmontan ksind v kiik Otel-Dye krps yannda, polis prefekturasnn yz addmlnda barrikada nzr arprd; krp yanndak barrikada arxas st evrilmi ikiarxl arabadan dzlmidi. Fitilr ksind, barrikadann yannda yax geyimli bir adam barrikadan quranlara pul paylayrd. Qrenet ksind bir atl glib, barrikada risi hesab ediln adama pul dynsin oxayan bir dyn verdi: Aln, dedi, raba v baqa eylr xrclyin!Qalstuksuz,

sarn cavan bir olan barrikadadan-barrikadaya kerk, parolu xbr verirdi. Gy polis furajkas qoymu baqa bir adam syrlm qlncn lind tutaraq, keikilr qoyurdu. Barrikadalarn ardnda olan meyxanalar, dalandarlarn damlar qarovul mntqlrin evrilmidi. Bundan baqa, qiyam ox mhartli hrbi taktika qanunlarna uyun olaraq davam etdirilirdi. Saysz-hesabsz knc-buca, dngsi olan yri-yr, kl-ktr, dar klr syan n ox mhartl seilmidi, xsusil, bazar trafndak klr medn d dolaq v nizamsz idi. Deyirlrdi ki, Xalq dostlar cmiyyti Sent-Avua mhllsindki syana rhbrlik etmyi z zrin gtrmd. Ponso ksind ldrln adamn st-ban axtaranda onun cibindn Parisin plan xmd. slind, qiyam havada srtl hrkt edn namlum qvv idar edirdi. syan bir li il bir anda barrikadalar qurmaqla o biri li il qarnizonun keiki mntqlrindn oxunu zbt etmidi. syanlar, alovlanan bart yolu kimi saatdan da az bir mddtd dmni df edrk, sa sahild Cbbxanan, Kral meydannda bldiyy idarsini, btn Mareni, Popengur silah zavodunu Qaliotu, ato-dO-nu, bazar yanndak btn klri sol sahild is Veteranlar qlasn, Sent-Pelaji, Mober meydann, ki dyirman bart anbarn, btn qarovulxanalar tutmudular. Axam saat be radlrind onlar Bastiliyan, Lenjeri, A mantiya mhllsini tamamil l keirmidilr. syanlarn kfiyyatlar Zfr meydanna qdm qoymu, fransz bankn, Pti-Per qlasn, potamt qorxu altna almdlar. Parisin d biri syanlarn lind idi. Vuruma hr yerd ox geni hcmd balanmd, silahlarn alnmas, evlrd aparlan axtarlar, silah dkanlarnn az vaxtda tutulmas gstrirdi ki, dolu kimi yaan da il balanan vuruma ya kimi yaan tfng gllsi il davam edir. Axam saat altya yaxn Somon pasaj vuruma meydan oldu. syanlar pasajn bir ban, qoun is o biri ban tutmudu. Bir-birinin qarsnda olan iki barmaqlq arxasnda durub atrdlar. Bu kitabn hadislri mahid edn xyalprst mllifi vulkana yaxndan baxmaq istdi, gedib pasajda iki at arasna dd. Glllrdn o,zn ancaq dkanlar bir-birindn ayran stunlarn arxasnda gizlnmkl oruya bildi; yarm saata qdr bu tin vziyytd qald. Bu zaman tbil vurulurdu, milli qvardiya sgrlri cld geyinirdi, silahlanrd, hrbi dstlr bldiyy idarsindn, polklar qlaqlardan xrd. Lvbr pasajnn qar trfind bir tbilini xncrl vurdular. Baqa bir tbilini Qu quu ksind otuza qdr cavan olan ortaya alb tbilini crdlar, qlncn lindn aldlar. Birini d Qrenye-Sen-Lazar ksind ldrdlr. Miel-le-Kont ksind zabitin bir-birinin ardnca meyiti dd. Lombard ksind yaralanan bldiyy idarsi qvardiyalarndan oxu geri kildilr. Milli qvardiya dstsi Batavya karvansaras qabanda bir qrmz bayraq tapd. Bayran stnd bu szlr yazlmd: Respublika inqilab, 127. Bu, dorudan da, inqilabdm? syan Parisin mrkzini, onun yri-yr klrini alnmaz, nhng bir qalaya evirmidi. syann mrkzi orada idi; grnr, btn ilr orada ba verirdi. Qalan yerlrd ancaq xrda toqqumalar olurdu. Mrkzd hl vurumurdular, bu z sbut edirdi ki, msl orada hll olunurdu. Bzi polklarda sgrlr trddd edirdi; bu trddd namlum vziyytin dhtini daha da artrrd. Bu vziyyt 1830-cu ild, iyun aynda 53-c dy polkunun bitrfliliyi il laqdar olaraq xalq adyanaln xatrladrd. Byk mhariblrd snaqdan xm iki csartli adam maral Lobo il general Byujo (Byujo Lobonun bal altnda) qounlara komandanlq edirdi. Piyada batalyonlardan dzlmi byk patrul dstlri syanlarn tutduu klrd kfiyyat aparrd; milli qvardiya rotalar bu dstlri hat edrk qoruyur, rfli polis pristavlar onlarn nnd gedirdi. syanlar da yolayrcnda keikilr qoyur, z patrullarn csartl barrikadadan knara gndrirdilr. Hr iki trf bir-birini mahid edirdi. Hkumt btn bir orduya malik olsa da, trddd edirdi. Axam olurdu; Sen-Merrinin haraya aran znglri alnd. Austerlits vurumasn grn, o zamank hrbiyy naziri maral Sult bu vziyyt kdrl baxrd.

Dzgn hrbi sullara yrn, qvvt v rhbrlik mnbyi olaraq, ancaq taktika biliyin, bu vuruma kompasna yiylnn bu qoca dniz canavarlar, xalq qzbi adlanan nhng frtnan grdkd zlrini itirdilr. nqilab klyini idar etmk olmaz. Paris civarnn milli qvardiyalar tls-tls, nizamsz halda yyrb gldilr; 12-ci yngl polkun batalyonu Sen-Denidn yorta-yorta, 14-c dy polku Kurbpuadan zlrini yetirdilr: hrbi mktb batareyas Karusel meydannda dy mvqeyi tutdu, Vensen mesindn toplar gtirdilr. Tilri boalrd, lakin Lui-Filipp sakitliyini tamamil mhafiz edirdi. BENC FSL. Parisin xsusiyyti. Paris iki il mddtind bir ne syan grmd, bunu biz vvllrd qeyd etmidik. Adtn, syan olarkn syan qaldran mhlllrdn baqa, he bir yer Paris qdr sakit grnmr. Paris hr ey ox tez alr; bu ax vur-tut bir syan idi, amma Parisin o qdr ii vard ki, o, hr bo eydn tr narahat ola bilmzdi. Ancaq bel nhng hrlrd bel bir vziyyt ola bilr. Ancaq onun ucsuz-bucaqsz hdudu daxilind vtnda mharibsi bel qrib sakitlikl bir araya sna bilr. Parisd hr df syan balananda, tbil v boru ssi eidilnd dkan ancaq bu szlri sylmkl kifaytlnir: Deysn, Sen-Marten ksind axnama balanb. Yaxud: Sent-Antuan ksind vur-atlasndr. ox vaxt da laqeydcsin lav edrdi: Hr ns o trflrddir. Sonra atma v tfnglrdn alan yaylm atinin rkparalayan, mnhus gurultusu aydn eidilnd dkan deyrdi: Orada dalarlar, ndi?! Eldi ki var, dalarlar. Bir az sonra, syan dkan olan yer yaxnlasa, stn gls, dkan tez dkann balayr, mundiri tls-tls ynin keirir, baqa szl, maln xilas edir, zn thlk qarsnda qoyur. Yolayrcnda, pasajda, dalanda atma gedir. Barrikadalar tuturlar, ldn verirlr, sonra yen geri alrlar: qan axr; top samas evlrin n trfini dlik-deik edir; gll adamlar z yatanda ldrr; insan csdlri dm yollara srilib qalr. Lakin bu yerdn bir ne k kedikdn sonra qhvxanalarda bilyard arlarnn ssi glir. Teatrlar aqdr, orada vodevil tamaas verilir; vuruma il maraqlanan adamlar dava gedn klrdn bir ne addm knarda glb danrlar. Fiakrlar yolla tb keir, adamlar yemkxanalara, bzn d lap vuruma gedn mhlly nahar elmy gedirlr. 1831-ci ild toy mrasimin yol vermk n atman dayandrmdlar. 1839-cu ilin 12 may syannda Sen-Marten ksind balacaboy ssqa bir qoca rngli ski aslm, maye dolu qrafinlr qoyulmu l arabasn k-k barrikadadan bu barrikadan hat edn qoun hisssin, qoun hisssindn d barrikadaya keir, gah hkumt, gah da anarxiyaya iki tklif edirdi. Daha bundan qrib ey ola bilmz, lakin Paris syanlarnn sciyyvi chti bel idi: baqa he bir hkumt paytaxtnda bel bir ey rast glmk olmaz. Bunun n iki ey lazmdr: Parisin zmti, bir d adl. Bunun n Volterin v Napoleonun hri olmaq lazmdr. Lakin bu df, 1832-ci ild, iyulun 5-d olan silahl syanda bu byk hr, blk d, zndn qvvtli bir ey hiss etdi. O qorxdu. Hr yerd, hrin n uzaq v syanda itirak etmyn mhlllrind, gnn gnorta anda bal qap, pncr, pncr qaplar grnd. Qoaqlar silahlanr, qorxaqlar gizlnirdi. Klrd daha n avara-avara gzn, n d igzar adamlar nzr arprd. Bir ox klr bombodu, el bil ki, shr saat drd idi. Ayr-ayr hadis

haqqnda tvi dolu tfsilatlar sylnilir, qorxunc ayilr yaylrd. Deyirdilr ki, onlar Fransz bankn tutmular; yalnz el Sen-Merri monastrnda alt yz adam kilsd istehkam qurmu, divarlarda alm mazallarda yerlrini brkidib hazr durmular; piyada qouna etibar yoxdur, Arman Karel maral Klozeli grm, maral ona demidi: vvl polk tapn. Lafayet xstdir, bununla bel Lafayet onlara demidir: Mn sizinm. Xry yer ola bilck hr yerd mn sizinl olacaam; gzd-qulaqda olmaq lazmdr; gec adamlar glck, gedib Parisin ucqar yerlrind, tklikd olan evlri qart edcklr (burada polis iilrinin, hkumtin xidmtind olan Anna Ratklifin hddindn artq coan tsvvr nzr arpr); btn bir batareya Obri-leBue ksind dy mvqeyi tutmudur: Lobo v Bujo z hrktlrini bir-birin uyunladrmlar, gec yars, ya da uzaq ba shr alanda drd qoun hisssi birincisi Bastiliyadan, ikincisi Sen-Morten qaplarndan, ncs Qrev meydanndan, drdncs Bazar meydanndan eyni vaxtda syann mrkzin gircklr; ya blk, qoun Parisi trk edib Mars ln kilckdir, mumiyytl, n olaca mlum deyil, ancaq he bhsiz, qarda duran msl ciddi msldir. Hamn maral Sultun gstrdiyi trddd tvi salrd. Niy o, drhal hcum elmir? Aydn grnrd ki, vziyyt onu ox dndrr. El bil ki, qoca aslan bu zlmtd namlum bir jdahann varln hiss etmidir. Axam oldu; teatrlar almad. Patrullar acql-acql traf dolar, yoldan kenlrin st-ban yoxlayr, bhli adamlar tuturdular. Saat on radlrind skkiz yz adam tutulmudu. Polis prefekturas, Konsyerjeri hbsxanas, Fors hbsxanas azna kimi dolmudu. Konsyerjeri hbsxanasnn Paris ksi adlanan uzun zirzmisin badan-baa blim tklmd, bir ox dustaq bu blimin stnd uzanmd; Laqranj adl bir lionlu z gzl dan il onlara csartl rk-dirk verirdi; dustaqlarn altnda blimin xlts leysan yan uultusunu xatrladrd. Tutulan adamlar baqa yerlrd, hbsxana hytlrind, bir-birinin yannda yatrdlar, hr yerd tvi v Paris az xas olan bir qorxu hiss olunurdu. Evlrd daldalanacaq yer dzldirdilr. rli arvadlar, analar narahat idilr, el ancaq bu szlr eidilirdi: Aman allah, o, hl qaytmayb! Hrdn araba ssi glirdi. Adamlar astanada durub insan ssi uultusuna, rt-bartya, axnamaya, tutqun v qarq hay-ky, boru, tbil, tfng ssin, n ox da Sen-Merri znglrinin haraya aran gurultusuna qulaq asrdlar, bouq v qarq gurultu eidnd deyirdilr: Bu atl qoundur gedir v ya Bu, srtl gedn top arabalarnn ssidir. lk top atini gzlyirdilr. Birdn klrin tinind adamlar grnr, Gedin eviniz! deyrk rr, gzdn itirdilr. Ham z qapsnn cftsini vurmaa tlsirdi. Adamlar bir-birindn soruurdu: Grsn, bunun axr n olacaq? Hava qaraldqca, el bil ki, qorxunc syan fqinin Paris zrin kn mum rnglri qatlard.

BRNC FSL. Qavro poeziyasnn kklri haqqnda bzi izahat. Bir nfr akademikin bu poeziyaya tsiri. Cbbxana qabanda xalq il qounun toqqumasndan alovlanan syan n sralarda cnaz arabas ardnca gednlri camaatn irisin, btn bulvar boyu uzanan mrasimin ba hisssin doru geri kdi, dhtli bir axnama baland. Btn bu insan yn yerindn sarsld, sralar pozuldu, ham qamaa, getmy z qoydu; ham qab cann qurtarmaq istyirdi: bzilri mqavimt gstrmy arrd, bzilrinin qorxudan rngi aarmd. Bulvarlar dolduran bu nhng insan nhri bir anda paraland, ab-dad, sahillrindn knara xd, iki yz k il daa-daa sel kimi axd, sanki, byk bir bnd umudu. Bu zaman cndr paltarl bir uaq lind Belvil civar tplrindn qopard sar ikli nazkolu buda Menilmontan ksi il aa enirdi; khn ey-y satan xrdavat bir alveri qadnn qutusunda khn yhr tapanas grd, lindki buda yola atb rd: Ana can, snin adn ndir, mn snin mann gtrrm! deyrk, tapanan qapb qad.

Qorxuya dm burjua Amelo Aa k il yn-yn qard; uaq bir-iki dqiq sonra onlara rast gldi; o, tapanan lind yelly-yelly oxuyurdu: Gndz aydnlqdr, gec drkn. He n semyirik n sn, n d mn! Hr ac eir ki, xr azdan Burjuylar byrn yabadr insan. Papaqlar! ahiddir o prvrdigar. Deyn yaddanz yoxdur, aalar. Bu uaq davaya gedn balaca Qavro idi. Bulvarda grd ki, tapanann axma yoxdur. Qavroun oxuya-oxuya ahngin uyaraq getdiyi bu nmni, frst ddkc hvsl oxuduu baqa nmlri kim qomudu? Bunu Allah bilir. Blk d, bunlar o, z qomudu. Bundan baqa, Qavro ox oxunan xalq nmlrini d yax bilir, z civiltilrini onlara lav edirdi. Bu dcl crtdan, bu k ua tbitin v Parisin sslrindn popuri yaradrd. Qu repertuarna btn fhl emalatxanalar nmlrini d lav edirdi. O, rssam agirdlri il, ona yaxn olan bu tayfa il laqd idi. O, deysn, ay mtbd agird olmudu. O, htta qrx bdidn biri olan cnab Baur-Lormian n d bir taprq yerin yetirmidi. Qavro dbiyyatla laqdar olan qamen idi. Yeri glmikn, bunu da demliym ki, Qavro o yal gecd, o pis havada iki krp uaa filinin qonaqprvrliyindn istifad etmyi tklif edrkn, z qardalar n qza-qdrin hkmn yerin yetirdiyini he gman etmirdi. Axam qardalar, shr atas onun gecsi bel kedi. O, shr alanda Balet ksini buraxb tls-tls filin yanna qaytd, uaqlar ustalqla oradan xartd, bir thr ld etdiyi yemyi onlarla bld, onlar mehriban anaknin ixtiyarna buraxb getdi; onun zn d bu k trbiy etmidi. Ayrlarkn axam yen burada grcklrini deyib, bel bir nitq syldi: ndi srmk, baqa szl, cn yanna r qoyuram, ya da ki, nec sarayda deyirlr, kilirm. Uaqlar, ata-ananz tapmasanz axam bura qaydn. Mn siz axam yemyi verrm, sonra da yatrdaram. Lakin ya onlar polis serjant kd grb nahiy polis idarsin aparmd, ya bir gzbalayc ourlamd, ya da onlar Parisin mmmal, nhng, in oyuncana oxar klrind azmd, bel ki, axam filin yanna qaytmadlar. Bizim cmiyytin aa tbqlri bel itmi izlrl doludur. Qavro bir daha onlar grmdi. Hmin gecdn iki ay yarm, ya u ay keirdi. Qavro dflrl peysrini qayaraq, z-zn demidi: Mnim bu uaqlarm hans chnnm itib getdi?! Xlas, o, lind tapana, Klm krpsn glib xd. Grd ki, bu kd birc dkan, z d pirojna dkan aqdr, bu, onun diqqtini clb etdi. Bu, mchuliyyt almin atlmazdan vvl yen bir alma pirojnas yemk n qza-qdrin gndrdiyi tsadf idi. Qavro dayand, bykkiik n qdr cibi vardsa, hamsn axtard, evirdi, he bir ey, htta birc su da tapmayaraq rd: Ay haray, kmy glin!Hyatda son pirojnadan mhrum olmaq ox ar eydir! Lakin bu vziyyt Qavrou yolundan qoymad. O, iki dqiqdn sonra Sen-Lui ksin atd. Kral park ksini kend, mhrum olduu alma pirojnasnn vzini xmaq ehtiyacn duydu: gnn gnorta anda teatr elanlarn crmaa balad, bu, ona ox lzzt verdi. Sonra bir az knarda, yoldan ken v z-gzndn salamlq yaan bir dst adam grd, ona el gldi ki, bunlar ev sahibidir; iyinlrini sxaraq, filosofan hiddtl onlarn ardnca dedi: Bu rantyelr gr n yaman yaldr! Yeyirlr d, z indanlarn basa-basa doldururlar! ndi sn onlardan soru gr, onlar z pullarn neynirlr?! Bunu he zlri d bilmirlr. Onlar bu pullar arrlar! Boaza qdr txrlar! KNC FSL. Qavro sfrd.

axmaqsz tapanan knin ortasnda yellmk ox mhm ictimai hmiyyti olan bir muliyytdir: bu zaman Qavro hr addmda coqunluunun artdn hiss edirdi. Oxuduu Marselyoza havasnn paralar arasnda o, ra-ra deyirdi: Btn ilr lap la gedir! Mnim sol pncm yaman aryr, mnim revmatizmim daa dyib, zilib, amma ki, vtndalar, mn naraz deyilm. Burjua, znz gzlyin, siz mnim yandrc nmlrimdn hl asqracaqsnz da! Casus n demkdir? t cinsi demkdir. Yox, yox, itlri thqir etmk olmaz! t sdaqtli heyvandr. Dostlar, mn bulvarla glirdim, orada hr ey biir, dar, qaynayr. Kpnin kfini ymaq vaxt atb! Kiilr, irli! Qoy dmn qan llri brsn! Mn vtn n lcym! Mn z dostumu grmycym. lbtt, Nini, i bitdi, nini! Frqi yoxdur, yaasn nlik! Vuruacaq, chnnm ki, n olur olsun! stibdad mni cana gtirdi. El bu anda oradan ken milli qvardiya ulannn at yxld. Qavro tapanan dm yola qoyub atln qaldrd, sonra atn qalxmasna kmk eldi. Bundan sonra tapanasn gtrb yola dzldi. Torinyi ksind tamamil sakitlikdi. Marey xas olan bu laqeydlik traf bryn hycanla tam ziddiyyt tkil edirdi. Drd cici-bac bir evin qabanda durub shbt edirdi. otlandiyada ifritlr triosu mhursa Parisd cici-baclarn kvarteti mhurdur: vaxt il Maqbet Armir ardc aac yannda deyiln Sn kral olacaqsan szlri eyni bir mnhusluqla Boduay yolayrcnda Bonaparta deyil bilrdi. Bu zu d ona oxar mum szlr olard. Lakin Torinyi ksindki dalandar arvad, bir d li sbtli, qarmaql arvad bu drd cicibac ancaq z ilri il muldu. Bel baxanda, sanki, onlar qocaln taqtsizlik, ziflik, ehtiyac v kdr deyiln drd kncnd durmudular. Cndryan dinc bir arvadd. Bayrda yaayan bu cmiyytd cndryan arvad tzim edir, dalandar arvad himay edir. Bunun sbbi k tumbas arxasna ylan zir-zibilddir, dalandar arvadlar bu zibili nec yaradrsa, zibil d el olur: o, ya phriz pozan, ya da phrizan olur, bu, zibili sprb yan adamn kefindn asldr. Bzn grrsn ki, sprg d adamn drdin qalr. Cndryan arvad onun znbili n mal hazrlayanlara minntdard, onlara baxb glmsyirdi, z d nec glmsyirdi! Onlar txminn bel shbt edirdi: Sizin piiyiniz yen vvlki kimi bdxasiyytdir? Pah, znz bilirsiniz ki, piiklr itlrin anadanglm dmnidir. Piiklrdn ancaq itlr ikaytln bilr. Adamlar da ikaytln bilr. Buras da var ki, piiklrin birsi adama kemir. Bu ndi ki?! Bax, bitlr qorxulu olur. Mnim yadmdadr: el bir il oldu, it o qdr artd ki, axrda bu bard qzet yazdlar. Bu, o vaxtlar idi ki, Tilrid Roma kralnn xrdaca arabasna iri qolar qourdular. Roma kral sizin yadnzdadr? Mnim daha ox Bordo hersoqu xouma glir. Mn on yeddinci Ldoviki tanyrdm. On yeddinci Ldovik mnim daha ox xouma glir. Mal ti yaman bahalanb, ay Pataqon ana! Ah, daha demyin, qssablar yaman haramzad eylrdir! z d lap murdarndan! Adama tin ancaq tr-tkntsn verirlr. Burada cndryan arvad sz qard. Bli, xanmlar, bazar yaman kasadlab. Zir-zibilin iindn daha he bir ey tapmaq olmur. Adamlar daha he bir ey atmrlar. Hamsn yeyirlr. Varqulem xala, sizdn d kasblar var. Cndryan arvad onunla yaltaqcasna razlad: Dz sz n demk olar. Hr halda, mnim bir pem var - Cndryan arvad bir az susduqdan sonra, insan tbitin xas olan bir eyi lovalanmaq ehtiyacn duyaraq lav etdi: Shr ev qaydan kimi, o saat sbti boaldram, balayram gtirdiyim eyi adlamaa (grnr o, eidlmk demk istyirdi). eylrin hamsn topa-topa otama qoyuram. Sonra

hamsn yerbyer elyirm: sgilri znbil, gmirilmi meyv qrntlarn tkny, itgl kafa, yun paralar komoda, kaz-kuuzu pncr qabana, yeyinti eylrini kasaya, stkan snqlarn buxarya, khn ayaqqablar qap azna, sr-smy arpaynn altna... Qavro onlarn dal trfind dayanb, qulaq asrd: Qarlar, siz n mnasibtl siyastdn shbt amsnz? Birdn onun stn drd boazdan drd qat qvvtlnn sy yad: Bu vldzzina haradan xd? O z topalnda n tutub? Tapana! Bu haramzadnin boy-buxununa baxn, lindki tapanasna baxn! Bellri hkumti yxmaynca dinclmyck! Qavroun qlbi nifrtl doldu: bu hqartin hayfn xmaq n o ancaq lini ad, be barmann bei il onlara ox sxavtl burun gstrdi. Cndryan arvad rd: Ay avarann biri avara! Pataqon qar deyiln arvad llrini qzbl bir-birin rpd: Bir bdbxtlik olacaq, bu, lap yqindir. Bizim qonuluqda xrdaca saqqall bir lotu olan var, o, hr shr mn rast glrdi: qolunda da qrmz lkli qngc bir qz olard; bu gn grrm ki, onun qolunda qz yoxdur, lind tfng var. Bae qar mn deyirdi ki, orada... inqilab olub... orada ey, o buzov olan yerd! Pontuazda. ndi sn bu li tapanal uaa bax, bu dlduza bax! Deysn, Tselestinlr topla doludur. Ax hkumt bu dlduzlarla neylsin; bunlar he zlri d bilmirlr n elsinlr, ancaq onu bilirlr ki, camaat dolanmaa qoymasnlar; ax camaat btn bu blalardan tz-tz cann qurtarmd, tz-tz sakit olmaa balamd! Ah, prvrdigara, mn bizim yazq kralian arabada aparanda grdm! Yen d btn bu hngamlrdn ttn bahalanr. Bu, rzaltdir! Ax, quldurun biri quldur, mn, yqin ki, sni gilyotind grcym! Sn fsldayrsan, qarcq, o xortumunu bir yaxca silsn! Qavro bunu deyib yoluna dzldi. Dm ksin atanda cndryan qar yadna dd, o ucadan bel bir monoloq syldi: Sn nahaq yer inqilablar syrsn, ay zir-zibil yn! Bu tapana ax snin n ilyck! Snin n ilyck ki, sn daha ox yemli ey tapasan, znbilin yasan! Birdn o, dal trfdn ss eitdi: Pataqon qar onun ardnca glirdi, uzaqdan yumruu il onu hdlyrk ra-ra deyirdi: Bic, haramzad! Qavro ona bel cavab verdi: Tprrm mn sn hndr aac bandan! Bir az sonra o, Lamuanyonun evi qabandan gedirdi. Burada o raraq dedi: Dy, irli! El o saat da onu qm-qss basd. Mzmmtl z tapanasna baxd, sanki, onu riqqt gtirmk istyirdi: Mn vurumaa gedirm, amma sn vura bilmirsn! Xrdaca bir it d adamn diqqtini baqa eydn ayra bilr. Qavroun yanndan balaca, arq bir tula keirdi. Qavroun ona yaz gldi, ona bel dedi: Ay yazq ham-ham, el bil, sn bir llk udmusan, llyin btn quraqlar grnr... Sonra Orm-Sen-Jerv trf yol ald. NC FSL. Dllyin haql yer qzblnmsi. Biz mlumdur ki, bir dllk iki ua z qapsndan qovmudu, Qavro da onlar n filin qonaqprst qarnn genic amd, indi o abrl dllk z dkannda, mperiya dvrnd qulluq edn qoca bir legioner sgrin saqqaln qrxmaqla mul idi. Onlar shbt edirdilr. Mlum

eydir ki, dllk bu qoca sgrl qiyamdan sonra general Lamarkdan dand; Lamarkdan da shbt imperatora kedi. Prudom bu dllkl sgrin shbtini eitsydi, bunu bzyr, ona lgcl qlncn shbti deyrdi. Dllk sorudu: Cnab, imperator atn stnd nec zn saxlaya bilirdi. Yax saxlaya bilmirdi. O, atn stndn yxlma bacarmrd. nki o, he yxlmamd. Onun atlar yax idi? Yqin, onun atlar ox gzlmi? O gn ki, iltifat buyurub mn xa verdi onda mn onun atna baxdm. Bu badan-baa a, yora bir madyand. Bu atn qulaqlar bir-birindn ox aral idi; beli ox batqd; zrif, qara ulduzlu ba vard; boynu ox uzundu, qlar mhkmdi, byrlri ikindi, iyinlri yuvarlaqd, sars iri idi, hndrly d on be qardan bir az ox olard. Dllk dedi: ox yax at imi! Bli, bu lahzrtin minik at idi. Dllk hiss etdi ki, sylniln bel mhm szdn sonra bir az susmaq lazmdr; bunu alna vurduqdan sonra yen sz balad: mperator birc df yaralanmd, el deyilmi, cnab? mperator yaralananda bu qoca sgr onun yannda imi, buna gr d o, lova-lova v sakitc dedi: Dabanndan yaralanmd. Ratisbon trafnda. O gn o, ox qng geyinmidi, mn onu he bel qng geyinn grmmidim. O, tz pul kimi trtmizdi. Cnab qocaman sgr, el gman etmk olar ki, siz bir ne df yaralanmsnz, el deyilmi? sgr sorudu: Mn? Bu, hmiyytsiz eydir! Marenqo trafnda peysrim iki qlnc zrbsi dydi, Austerlits trafnda sa qoluma, yena trafnda sol buduma gll dydi, Fridland trafnda, bax, burama sng soxdular, Moskva trafnda yeddi-skkiz yerdn nizlndim, Lsen trafnda bomba qlpsi barmam qrq-qrq eldi... H, Vaterloo vurumasnda da ombam top samas yaralad. El bu, vssalam. Dllk tmtraql bir ifad il ucadan dedi: Vuruma meydannda lmk n gzldir! Mn qalrsa, vallah, mn khn bir yataqda drmanla, dava il, tpitm il, rnqa il, iltm, habel yava-yava, ar-ar, gnd bir az lmkdns, qarnma top gllsi dymyi daha stn tuturam! sgr: Siz aznzn dadn bilirsiniz, dedi. sgr bu sz tzc demidi ki, qulaqbatrc bir gurultudan dkan tir-tir sdi. Vitrinin si birdn ulduzaoxar bir deikl bzndi. Dllk ktan kimi aard. Aman Allah, bu odur! N? Top gllsi. Top gllsi n edir, budur, bax! sgr yilib yerd diyirlnn eyi gtrd. Bu, dm da idi. Dllk snan y sar cumanda grd ki, Qavro var gc il Sen-Jan bazarna qar. Dllyin hrkti Qavroun yadndan xmamd: uaqlarn hayfn xmaq n, onu zn xas olan bir yolla tbrik etmk istyirdi, bu arzu il da da atb onun pncrsini sndrmd. Dllyin aarm bnizi gyrdi; o, xrltl bir ssl dedi: Bilirsinizmi, onlar ancaq pislik etmk n pislik edirlr! O uaa ax n pislik elyiblr? DRDNC FSL. Uaq qocaya tccb edir.

Bu zaman, keiki mntqsinin trk-silah edildiyi Sen-Jan bazarnda, Qavrola bir dst adamn strateji birlmsi ba verdi; bu dstni Anjolras, Kurfeyrak, Kombefer v Feyi idar edirdi. Ham silahl idi. Baorel il Jan Prver glib onlar tapd, dstdki adamlarn say artd. Anjolrasn tfngi qoall idi, Kombeferinki legion nmrli milli qvardiya tfngi idi; toqqasna iki tapana da taxmd; tapanalar yaxas aq srtknn altndan grnrd. Jan Prver khn svari muketonla, Baorel karabinl silahlanmd. Kurfeyrak lindki san hrlyirdi: sonra bu sann iindki nizni xartd. Feyi qlncn syraraq dstnin qabanda gedir, Yaasn Pola! dey rrd. Onlar Morland ksi il tvy-tvy gedirdilr: n balarnda lyapa, n boyunlarnda qalstuk vard; gzlri od kimi parldayrd; ya onlar islatmd. Qavro sakitc onlara yaxnlad: Biz hara gedirik? Kurfeyrak: Gedk, dedi. Feyi hamdan dalda glirdi, daha dorusu, tullanrd; balq zn suda nec hiss edirs, Baorel d zn qiyamlar arasnda el hiss edirdi. Onun ynind moruq rngli jaket vard, sinsi d szl dolu idi: bu sz ehtiyat il o, hr eyi mhv ed bilrdi. Yoldan ken bir adam onun jiletini grb, zndn xd, qorxudan zn itirrk rd: Qrmzlar gldi! Baorel onun ssin ss verrk dedi: Qrmzlar, qrmzlar! Burjua, bu n mnasz qorxudur! Msln, mn al laldn he qorxmuram, qrmz papaq da mni dht salmr. nann mn, burjua, qrmzdan ancaq malqara qorxur! Divarda bir vrq kaz grd, kazda davakarlqla he laqsi olmayan adi szlr yazlmd: Yumurta yemy icaz verilirdi. Bu, Paris arxiyepiskopunun z mridlrin gndrdiyi phriz namsi idi. Baorel ucadan dedi: Mridlr! Bu, nzaktli bir sulla sr demkdir. Namni divardan dartb qopartd, bununla da Qavroun ryini l ald. ndi Qavroun gz Baoreld idi. Anjolras: Baorel, dedi, sn dzgn i tutmadn. Sn grk bu icaznamni qopartmayaydn, msl onda deyil, qzbini sn bo yer srf edirsn. Dy sursatn qoru. Tkbana n tfngdn, n rkdn at ama! Baorel ona etiraz etdi: Hr ksin z sulu var. Yepiskopun nsr sahsind etdiyi bu mq mni thqir edir, mn yumurtan icazsiz yemk istyirm. Snin sulun buz altnda qaynamaqdr, amma mn ylnirm. Bir d ki, mn he d z-zm srf etmirm, mn hazrlaram. And olsun Herkules, namni d ona gr crdm ki, bir balaca lzzt alm! Herkules sz Qavrou ox tccblndirdi. O, bir ey yrnmk n hmi frstdn istifad edirdi, bayaq elan cran adama o, byk hrmt bslyirdi. Qavro ondan sorudu: Herkules n demkdir? Baorel ona bel cavab verdi: Latnca bu, bel d ey olar demkdir. Bu arada Baorel, pncrdn onlara baxan solun rngli, qarasaqqall cavan bir olan grd, grnr, o, lifba dostlarndan biri idi; Baorel rb ona dedi: Patronlar tez gtir! Para bellum1 Qng kii! Bu, dorudur. Qavro indi latn dilini baa drd. Onlarn ardnca hay-ky sala-sala, bir yn adam glirdi; bunlar da: tlb idi, rssamd, Eks Kuqurda cmiyytinin zv olan cavan olanlard, li dynkli, li sngl fhllrdi, iskl hamballar idi, bunlardan bzisinin toqqasnda Kombefer kimi tapana vard. Bu izdihamn

iind bir qoca vard; zdn o, ox qoa grnrd. Onun silah yox idi; o, fikr dalm kimi grns d, dstdn geri qalmamaa alrd. Qoa Qavroun gzn satad. Qavro sorudu: Bun! Bir qocadr. O cnab Mabef idi. BENC FSL. Qoca. Ba vern hadisni nql edk. Draqunlar hcuma kend Anjolras v onun dostlar Zng Qllsi bulvarndan, hkumtin taxl anbarlar qabandan keib gedirdi. Anjolras, Kurfeyrak, Kombefer, Bassompyer ksi il Barrikadalara! - dey ra-ra irlilyn dstnin irisind idi. Onlar Ledigr ksind ar-ar gedn bir qocaya rast gldilr. Qoca srxo kimi sndly-sndly gedirdi onlarn diqqtini d clb edn bu oldu. Bir d ki, shrdn bri ya islyirdi, indi d brk ya yard, amma qoca lyapasn lind tutmudu. Kurfeyrak Mabef baban tand. Qoca il o, vvldn tand, nki Mariusu bir ne df onun evin qdr trmd. O bilirdi ki, vvllr kils asaqqal, kitab hvskar olan bu qoca dinc v ox kingn adamdr, bel bir adamn bu qaraalq iind, hcum edn svarilrdn bir ne addm knarda, ba aq ya altnda, atmann mrkzind, gll altnda grnmsi onu heyrt sald; qocaya yaxnlad, iyirmi be yal qiyam il sksn yal qoca arasnda bel bir shbt oldu: Cnab Mabef, gedin eviniz. Niy? Vuruma balanr. ox gzl. Cnab Mabef, qlnclar i salacaqlar, tfnglrdn gll atacaqlar. ox gzl. Toplardan at aacaqlar. ox gzl. Bs siz hara gedirsiniz? Biz hkumti yxmaa gedirik. ox gzl. O da qiyamlara qouldu. Bundan sonra birc klm d sz danmad; addmlarn mhkm atmaa balad; fhllr onun qolundan tutmaq istdilr, o, ban yellyrk buna raz olmad. O, dstnin n srasnda gedirdi, onun btn hrkti oyaq adam hrkti, z is yatan adam z kimi idi. Tlblr plt il bir-birin deyirdi: N qrib qocadr. Dstdki adamlar arasnda bel bir sz yayld - bu qoca vaxt il Konventin zv olmudur, padah ldrmdr. Btn bu izdiham ksin qdm qoydu. Balaca Qavro qabaqda gedir, ssi yetdikc nm oxuyurdu, o, el bil ki, eypurunun canl eypuru idi. Qavro bu szlri oxuyurdu: Nurlu ay diklir, gy kilir. Vd atmadm? bnm tklr. Qaraqabaq Jannadan sual etdi Jan. Dru, dru, dru. atuya doru! Kral, xaliq, khn-crq km, bir d. zik quru var-dvltim. Mn dimdiyiniz, dost, dymsin, bax!

ki sr durdu olmam sabah. Qaranlq yuvaya eh szld, qalx. Dru, dru, dru. Passiy doru! Kral, xaliq, khn-crq km, bir d. zik quru var-dvltim. Balaca srlr, sanki, srxodu. ki xoruz kimi yaman dyd. Talada glmkdn plng tir dd. Dru, dru, dru. Medona doru! Kral, xaliq, khn-crq km, bir d. zik quru var-dvltim. Onlar cikkildib sald vur-hir. Vd atmadm? Artq eh dr. Qaraqabaq Jannadan Jan cld soruur. Dru, dru, dru. Pantsne doru! Kral, xaliq, khn-crq km, bir d. zik quru var-dvltim. Onlar Sen-Merriy trf gedirdilr. ALTINCI FSL. Tz glnlr. Dstdki adamlarn say hr an artrd. Talaa ksin atanda ucaboylu, alsal, alsaqqall bir adam dsty qouldu; Anjolrasla Kombefer onun mrur, kobud siftini grd; onlar bu adam tanmrd. Qavro nm oxuya-oxuya, fit ala-ala, hay-ky sala-sala snq tapanasnn dstyini dkanlarn pncr qaplarna vura-vura gedirdi, onun ba z hay-kyn, z yeriin qarmd, buna gr d alsal adama qtiyyn fikir vermirdi. El oldu ki, dst ksin dnnd Kurfeyrakn qaps qabandan kedi. Kurfeyrak dedi: Bu, lap yerin dd: pul kissi yadmdan xb evd qalb, lyapam da itib, dstdn ayrld, yyr-yyr pilllri drd-drd qalxaraq, z otana girdi. Khn lyapasn, pul kissini, bir d iri, argl bir qutunu gtrb, otaqdan xd: qutu irkli tuman-kynk iind gizldilmidi. Yyr-yyr aa ennd dalandar arvad onu ssldi: Cnab de Kurfeyrak! Kurfeyrak ondan sorudu: Dalandar, sizin adnz ndir? Dalandar buna tccb etdi: Siz yax bilirsiniz ki, mnim adm Veven xaladr. Yadnzda saxlayn, siz bir d mn cnab de Kurfeyrak desniz, mn d siz de Veven xala deycym. ndi deyin grm, n var? N olub? Burada bir adam var, sizi grmk istyir. Kimdir? Bilmirm. Haradadr? Mnim daxmamda.

Kurfeyrak rd: Qoy chnnm olsun! Ax bir saatdan oxdur o, sizi gzlyir. Bu zaman dalandarn xrdaca daxmasndan solun bnizli, balacaboylu, z illi, arq bir olan xd, zahirn o, cavan fhly oxayrd; o, yrtq bluz, plis paradan yamaql alvar geymidi. kiidn ox, paltarn dyimi qza bnzyirdi. O, Kurfeyraka mracit edrk dedi: caz verin sizdn bir ey soruum, mn cnab Mariusu gr bilrmmi? Lakin onun ssi he d qz ssin oxamrd. O burada yoxdur. Bu axam qaydacaqm? Mn he bir ey bilmirm. Sonra lav etdi: Mni desniz, mn qaytmayacaam. Cavan olan ona diqqtl baxaraq sorudu: Niy? Ona gr. Siz hara gedirsiniz? Sn n? O qutunu mn apara bilrmmi? Mn barrikadaya gedirm. Mn d sizinl ged bilrmmi? Kurfeyrak: zn bil, dedi. K srbstdir, dm yollar da ham ndr. Kurfeyrak yyr-yyr dostlarnn ardnca getdi. Dsty atanda qutunu yoldalarndan birin verdi. O, ancaq on be dqiqdn sonra grd ki, cavan olan, dorudan da, onun ardnca glir. nsan yn he vaxt istdiyi yer getmir. Onu, sanki, iddtli klk srklyib aparr bunu biz yuxarda demidik. Dst Sen-Merridn kerk, Sen-Deni ksin glib xd - bunun nec olduunu onlar he zlri d yax bilmirdi.

BRNC FSL. Korinfin tarixi. ndiki parislilr Mrkzi bazar trfdn Rambto ksin qdm qoyduqda, sa trfd, Mondetur ksi qabanda sbti dkann grrlr; dkann lvhsi imperator Birinci Napoleonun tsviri veriln bir sbtdir; sbtin altnda bu szlr yazlmdr: NAPOLEON BURADA SYD UBUUNDAN TOXUNMUDUR. Lakin onlarn cmisi otuz il bundan vvl bu mhllnin ahidi olduu dhtli hadislrdn he d xbrlri yoxdur. Burada anvrer adl bir k v Korinf adl mhur bir meyxana vard; kemid bu anvreri sz anvereri yazlard. Bu yerd dzln barrikada haqqnda nlr sylnildiyini yadmza salaq; lakin Sen-Merri barrikadas bu barrikadan klgd buraxd. anvreri ksind olan v indi artq unudulan, zrin kemiin drin zlmti kn bu mhur barrikada haqqnda biz bir az mlumat vermk istyirik.

Oxucularn icazsi il biz hadisni daha aydn tsvir etmk n adi bir suldan istifad etmk istyirik; bu suldan Vaterloonun tsvirind d istifad etmidik. Bir adam, indi Rambto ksi balanan yerd, lakin o zaman Sent-Estam kilssi yaxnlnda, Mrkzi bazarn imal-rq tinind olan evlri dzgn tsvvr etmk n grk z fikrind N hrfini yazsn; bu hrfin st trfind Sen-Deni ksini, alt trfind bazar gtrsn; onda bu hrfin aqul xtlri Byk Srsri v anvreri klrinin orta xtti is Kiik Srsri ksini gstrmi olard. Khn Mondetur ksi N hrfinin btn xtlrini ksib keir, he gzlnilmyn yerd tinlr ml gtirirdi. Bu qayda il bu drd dolaq k, yz kvadrat tuaz sahd, Mrkzi bazar v Sen-Deni ksi il Qu quu v Vaizlr ksi arasnda yeddi kiik, qrib grnl mhll ml gtirirdi; bu mhlllrin bzisi byk, bzisi kiikdi; bunlar hm yri-yr vziyytd idi, el bil ki, tsadfi olaraq burada yerldirilmidi, hm d tikinti yerind olan iri da paralar kimi dar yarqlarla bir-birindn ayrlrd. Biz dar yarq deyirik, nki skkizmrtbli khn evlrl hat olunan bu kiik, qaranlq, dar, yri-yr klr haqqnda bundan daha aydn tsvvr yarada bilmirik. Bu evlrin ya o qdr ox idi ki, anvreri v Kiik Srsri ksind onlara n trfdn, tirdn sra il dayaq vurulmudu, bu tirlr evdn ev uzanb gedirdi. K dar, irkab qanovu enli idi, adamlar hmi ya kdn, zirzmiy oxayan xrdaca dkanlarn, dmir quraql youn da tumbalarn, funtli zibil ynlarnn, iri, khn dmir barmaqlql darvazalarn qabandan keib gedirdi. Rambto ksi bunlarn hamsn mhv eldi. Mondetur1 sz btn bu klrin yri-yr olduunu ox gzl ifad edir. Mondetur ksin bitin Piret ksinin ad bunu daha aydn gstrir. Yolla gedn bir adam Sen-Deni ksindn anvreri ksin dnnd bu knin get-ged daraldn grrd, sanki, o, uzun bir qfa girmidi. Bu balaca knin sonuna atanda qarda, Mrkzi bazar trfdn onun yolunu bir sra hndr evlr ksirdi, bu zaman o, sada v solda iki qaranlq, dar yolu grmsydi, el znn edrdi ki, dalana dmdr. Bu iki qaranlq, dar yol Mondetur ksi idi: bu k uzanaraq bir trfdn Vaizlr ksi il, o biri trfdn Qu quu v Balaca Sfil ksi il birldi. Dalana oxayan bu knin sonunda, sa trfdki dar yolun tinind burun kimi qabaa xan, o biri evlr nisbtn alaq bir ev vard. Hmin bu ikimrtbli evd yz il idi ki, mhur bir meyxana yerlirdi. Bu meyxana qoca Teofilin aadak beytl tsvir etdiyi yeri hay-kyl nlikl doldurmudu. Orda ya qorxulu skelet gzir. Asmdr zn ya da bir aiq. Bura meyxana n lverili yerdi. Meyxana nsildn-nsl keir, atadan oula qalrd. Matren Renyenin vaxtnda meyxanaya Qzlgl dibyi deyilirdi; o zaman rebus dbd olduundan, meyxanann lvhsini hray rngl rnglnmi1 bir dirk vz edirdi. Ken srd gzl rssamlardan biri olan, indi is kobud bir cryan trfindn hqartl yad ediln hrmtli Natuar hmin bu meyxanada, vaxt il Renyenin rab idiyi masada dflrl rab imidi v z tkkrn bildirmk n hray dirkd bir salxm Korinf zmnn klini kmidi. Meyxana sahibi bundan son drc sevinrk z lvhsini dyimidi -zm salxm altndan qzl xtl Korinf zm szlrini yazdrmd. Korinf sz d buradan meydana glmidi. Srxo n sz buraxmaqdan tbii ey yoxdur. Sz buraxmaq cmlnin yriyrlydr. Korinf sz Qzlgl dibyi szn yava-yava sxdrb, aradan xartd. Bu meyxanalar slalsinin son nmayndsi olan Hlnn rvaytdn qtiyyn xbri yox idi, buna gr d mr etdi, diryi gy rngl rngldilr. Bu meyxana bel idi - aadak zalda pitaxta, ikinci mrtbdki zalda bilyard vard; ensiz bir pillkn burula-burula birinci mrtbnin tavanndan keirdi; masalarn stn rab qoyulmudu; divarlar his basmd; gnn gnorta anda burada am yanrd. Pillkn aadak zaldan zirzmiy enirdi. nc mrtbd Hl z yaayrd. Ora ikinci mrtbdki byk zala alan kiik qapnn arxasndan xrdaca pillknl qalxrdlar. Taxtapuun altnda, ardaqda iki balaca otaq vard ki, burada qulluqular yaayrd. Birinci mrtbd hm mtbx, hm d pitaxtal zal yerlirdi.

Hl day, yqin ki, bir kimyagr kimi anadan olmudu, amma ondan apaz xmd; onun meyxanasnda ninki iirdilr, yemk d yeyirdilr. O, ox gzl xrk icad etmidi, bu xryi ancaq onun meyxanasnda yemk olard, bu, i qoyulmu sazan bal idi, buna o carpes au gras2 deyirdi. Bu balqlar Hlnn meyxanasnda XVI Ldovik vaxtnda am ya kenget inda yeyrdilr; masalarn da stn sfr yerin mmb salnard, mmb d masaya mismarlanard. Bura uzaq yerlrdn d glrdilr. Bir gn Hl yoldan kenlri z ixtisas il tan etmyi lazm bildi; onun z xrklri olduu kimi, z imlas da vard. Fran qara boyal kpy batrb bu diqqtlayiq szlri divara yazd: Carpes ho gras. Q aylar, yaan nisan yalar, dolu ilk szn son hrfini (s) son szn ilk hrfini (g) silmyi mnasib bildiyindn nticd aadak szlr qalmd: Carpe ho gas. Pis havalarn, yalarn tsiri nticsind adi bir meyxana elan drin mnal bir mslht olmudu. Bu qayda il, he dem, Hl franszcan bilmdiyi halda latncan bilirmi, mtbx ona flsfi bir klam yaratmaa kmk etmidi, o ancaq Karemi klgd buraxmaq istrkn Horatsi1 il bir sviyyy qalxmd. Qrib burasdr ki, bu klam hm d Mnim meyxanama girin mnasn verirdi. ndi bu eylrin he izi d qalmamd. 1847-ci ild bu yri-yr Mondetur ksinin ora-buras sklm, genilndirilmidi, indi, yqin ki, bu k daha yoxdur. anvreri ksi il Korinf meyxanas Rambto ksinin da dmsi altnda itib getdi. Biz vvl d demidik ki, Korinf meyxanas Kurfeyrakla dostlarnn gr yeri idi. Korinfi Qranter kf etmidi. Onu divarda yazlan carpe ho raz szlri clb edrk meyxanaya salmd, sonra da o, carpes au gras xatirin oraya getmidi. Onlar burada yeyirdilr, iirdilr, rrdlar; az da pul verirdilr, ox da verirdilr, he vermirdilr d bununla bel, hamn aq rkl qarlayrdlar. Hl day xotbitli adamd. Bli, Hl xotbitli adamd, eyni zamanda, dalaqan bir meyxana idi meyxanalarn glmli nvndn idi. El bil ki, onun hmi ovqat tlx idi. O, sanki, z mtrilrini qorxutmaa alrd, meyxanaya glnlri grb deyinirdi, zn baxanda deyirdi ki, adamlara axam yemyi vermk vzin, onlarla dalamaq istyir. Bununla bel, ham burada aqrkl qarlanrd. Hlnn bu qribliyi adamlar onun meyxanasna clb edirdi, cavanlarn da ylnmsin sbb olurdu: onlar bir-birini dvt edrk deyirdi: Gedk Hl daynn deyinmsin qulaq asaq! O, bir zamanlar qlnc idman mllimi olmudu. Bzn o, he gzlnilmdn, qulaqbatrc ssl glrd. Kimin ki, gur ssi var o, xotbitli adamdr. zdn o, qaraqabaq da olsa, slind, zarafat bir adamd, ona he bir ey, adam qorxutmaq kimi lzzt vermirdi, o, tapanakilli burunotu qabn xatrladrd: bel bir tapana atlanda adam ancaq asqrdr. Onun arvad Hl xala saqqall v ox eybcr arvadd. Hl 1830-cu ild ld. Yal sazan baln biirmk sirri d onunla yox olub getdi. Onun bu drddn ovunmayan arvad rinin iini davam etdirirdi. Ancaq biiriln xrklrin keyfiyyti ox pisldi; veriln rab hmi pis olard, indi daha da xarablad. Kurfeyrakla dostlar, Bossenin dediyin gr, Hl xalaya yazqlar gldiyi n yen d Korinf glirdilr. Tngnfslik v eybcrlik Hl xalaya knd hyat xatirlrini sylmy mane olmurdu. Bu xatirlri o, el danrd ki, adam darxdrmrd. Hlu xalann xsusi danq das vard, bu, onun knd v qzlq hyatna aid olan shbtlrini maraql edirdi. Deyirdi: Qzlq gnlrind grrdn ki, yemian kolunda ch-ch vuran birbitdn quuna qulaq asrdm, daha mn bu dnyada he bir ey lazm deyildi. kinci mrtbdki zal byk, uzun bir otaqd, Restoran da burada yerlirdi; burada oxlu krs, oturacaq, stul, uzun taxt v masa vard; khn, bir q snq bilyard da burada idi. Bura

burma-burma pillknl qalxrdlar; pillkn zaln kncnd, gmi trapas kimi argl bir deik klind qurtarrd. ardaa oxayan zaln birc dn ensiz pncrsi vard, hmi d orada kenket yanrd. Drd aya olan hr mebel bu zalda zn el aparrd ki, el bil, aya var. hngl aardlm divarlarn birc bzyi vard - o da xanm Hlnn rfin yazlm drdmisral qit idi: On addmdan heyrt verir, iki addmdan dht. Burnunda da tkl, iri ziyil vardr bdheybt. Qorxarsan ki, yaxn dursan z-gzn asqrar. Burnununsa z azna, sanki, dmk qsdi var. eir kmrl divara yazlmd. Xanm Hl eird tsvir ediln adama ox oxayrd; o, haln pozmadan, shrdn axama kimi bu eirin qabandan o yan-bu yana keirdi. Xanm Hlnn Matlota v Jiblota adl iki qulluqusu vard ki, onlar ancaq bu adla mhur idi1. Onlar xanm Hly masa stn qrmz, pis rab dolu xrdaca shnglr qoymaa, saxs qablarda ac mtrilr crbcr horra vermy kmk edirdi. Matlota kk, gird, krn, qqrq bir arvadd; vaxt il o, mrhum Hlnn sevimli qulluqusu idi; dnyada hr nec bdheybt fsanvi mxluq varsa, o, bunlarn hamsndan eybcr idi. Lakin qulluqu grk hr id birinci yeri z sahibin versin; buna gr d Matlota z xanmndan az eybcr idi. Jiblota is uzundraz, arq, ssqa, dgn, solunzl bir arvadd, el bil ki, yorunluq xstliyin tutulmudu; gzlrinin alt qara olard, hmi d yer baxard; shr hamdan tez durar, axam da hamdan gec yatard; o, hamya, htta Matlotaya da qulluq edrdi; z d dinmz-sylmz, yorun, mlayim, yuxulu tbssml glmsrdi. Meyxanann zalna girnd mtrilrin nzrini qapya yazlm iki misra eir clb edirdi - eiri Kurfeyrak tbairl yazmd: Bacarrsan qonaq el. Hnrin var zn ye. KNC FSL. n iki mclisi n il qurtard. Molu Leql n ox Jolinin yannda olurdu. O, qu kimi hr budaqda zn mskn tapa bilirdi. Bu iki dost bir yerd yaayrd, bir yerd yeyirdi, bir yerd yatrd. Onlarn hr eyi, htta qismn Mziketta da, mumi idi. Onlar, sanki, kizdi, bir-birindn he ayrlmrdlar. yunun beind shra onlar Korinf yemk yemy getdilr. Joliy soyuq dymidi, brk zkmdi, burnu tutulmudu. Leql d zkm olmaa balayrd. Leqlin srtk khn idi; Joli yax geyinmidi. Onlar Korinfin qapsna atanda shr saat doqquz olard. kinci mrtby qalxdlar. Matlota il Jiblota onlar qarlad. Leql: stridy, pendir, donuz qaxac ver, dedi. Sonra onlar masann yannda oturdular. Meyxanada ayr he ks yox idi. Jiblota Joli il Leqli tand, masaya bir rab qoydu. Onlar istridiy yemy balamdlar ki, pillkndn bir ba grnd, kimins ssi eidildi: Buradan keirdim. Kd bri pendirinin gzl qoxusunu duydum. ri girdim. Bu, Qranter idi. O, ktili gtrb, Joli il Leqlin yannda oturdu. Jiblota Qranteri grb, masann stn iki rab qoydu. Cmisi oldu.

Leql Qranterdn sorudu: Sn iki imk istyirsn? Qranter: Burada hamnn al bandadr, dedi, birc sn sarsaqsan. ki rab da kiini tccblndirr, bu, harada grnb? Dostlar yemkdn, Qranter rabdan balad. nin yars bir anda boald. Leql sorudu: Snin mdnd deik var, ndi? Qranter: Deik snin dirsyinddir, dey cavab verdi. Stkandak rab irk, lav etdi: Ay meyit st nitq deynlr qartal Leql, snin srtkn khndir. Leql ona bel cavab verdi: Bli, khndir. Mniml mnim srtkmn arasnda ev dolanacana aid bir razlq var. O, z mnim bdnimin klin dd: he bir yerimi sxmr, eybcr bdnim uyur, mnim hrktlrim gztl yanar, mn onu ancaq ona gr hiss edirm ki, o, mni isti saxlayr. Khn paltar khn dost kimidir. Joli shbt qararaq, ucadan dedi: Bax, bu, dorudur! Khn srtk khn dost, he frqi yoxdur. Qranter onunla razlad: Xsusil, zkm olmu bir adamn dilind. Leql sorudu: Qranter, sn bulvardan glirsn? Yox. Biz - mn d, Joli d tntnli yrn balancn grdk. Joli: ox gzl bir yrd! dedi. Leql ucadan: Amma bu k n sakitdir! dedi. Kim burada inana bilr ki, Parisd hr ey alt-st olur? Vaxt il burada ancaq monastrlarn olduu indi d hiss edilir. D Brell Soval onlarn siyahsn verir, abbat Lebef d el. Burann hr yerind monastr varm. Bura assizli Fransiskin, Fransisk de Polun triqtini tutan ayaqqabl, ayaqqabsz, z qrxq, z saqqall, boz, qara, a monaxlarla, hm d kapusinlrl, karmelitlrl, kiik avqustularla, byk avqustularla, qoca avqustularla dolu imi... Onlar hdsiz drcd tryib artbm. Qranter onun szn ksdi: Glin monaxlardan danmayaq, monax sz eidnd adam qanmaq istyir. Sonra ehtirasla dedi: Eh! Mn indic pis bir istiridiy uddum. Yen d para svda mni ulalayr! stridiylr pis, qulluqular eybcr! Mn insan vladna nifrt edirm. ndic mn Rielye ksind byk bir kitab dkan qabandan keirdim. Kitabxana adlanan bu istridiy qab ym mni dnmk hvsindn salr. Gr n qdr kaz, n qdr mrkkb ilnilib! N qdr czma-qara edilib! Bunun da hamsn yazan insanlardr! nsan iki ayaql, tksz heyvandr bunu hans lotu deyib? Sonra mn tan bir qza rast gldim; o, bahar kimi, gzldir, o, Floreal adlandrlmaa layiq bir qzdr; o, byk sevinc, frh, vcd iind idi, xobxtlikdn gyn yeddinci qatnda uurdu, amma ondan zhlm getdi, nki dnn iyrnc, opur bir bankir onu l albm, o, bununla fxr edirdi! fsus! Qadn qoca bir mhtkir d, q geyimli cavan olana da hvs gstrir! Piik sian ovuna da xr, qu ovuna da! He iki ay olmaz ki, bu mamzel mansardda abrl hyat keirirdi: korset ilgklrin, n bilim, daha n adlandrrlar, xrdaca mis halqalar qoyard. Paltar tikrdi, qatlama arpayda yatard; onun gl dibklri vard; o, xobxtdi. ndi o, bankir mhbubsi olub. Bu dyiiklik bu gec ba verib. Mn ona bu gn shr rast gldim, kefi yaman duru idi, utanmaz bu gn d dnnki kimi gzldi iin n iyrnc chti d bu idi. Bankirl ara dzltmk onun znd ks olunmamd. Qzlgl bir chtdn qadndan yaxdr, ya pisdir:

qurdun buraxd iz onun stnd grnr. Ah, yer zrind daha xlaq deyiln ey yoxdur! Mn, sevgi simvolu olan mrsin aacn, mharib simvolu olan dfn aacn, slh simvolu olan o sarsaq zeytun aacn, mvffqiyytsizliy urayaraq z toxumu il Admi boa bilmyn alma aacn cins-ltifin ulu nnsi olan ncir aacn buna ahid olmaa arram! Siz haqq deyirsiniz? Haqq ndir, siz bunu bilmk istyirsinizmi? Qallar Kluziuma hcum edir, Roma Kluziumu z himaysi altna alr, qallardan soruur ki, Kluzium sizin qarnzda n gnah i tutmudur? Brenn ona bel cavab verir: Alba, Fiden, ekvlr, volsklr, sabinlr sizin qarnzda nec gnah i tutmudusa, Kluzium da bizim qarmzda el gnah i tutmudur. Onlar sizin qonunuz idi. Kluziumun da halisi bizim qonumuzdur. Siz Alban tutdunuz, biz d Kluziumu tuturuq. Roma onlara bel deyir: Siz Kluziumu tuta bilmycksiniz. Bu szdn sonra Brenn Roman tutur. Roman tutandan sonra raraq deyir: vae victis!1 haqq deyiln ey, bax, budur! Ah, bu dnyada n qdr yrtc heyvan var! N qdr qartal var! Bunu dnnd adamn bdnin tm dolur! Qranter stkann Joliy sar uzatd. Joli onun stkann doldurdu, Qranter rab irk, ara vermdn yen d szn davam etdi: bu bir stkan rabn iildiyini, sanki, he kim, he o z d grmdi. Roman alan Brenn qartaldr; o, ynglxlaql qadn l alan bankir d qartaldr. Buradak hyaszlq oradak hyaszlqdan az deyil. Buna gr d glin, he ey inanmayaq! Hqiqt ancaq rabdadr. Siz n fikird olursunuz olun ya Uri kantonu il brabr arq xoruzun, ya da Qlaris kantonu il brabr kk xoruzun trfdar olun bunun hmiyyti yoxdur, iin! Siz mndn bulvar, tntnli yr v sairni soruursunuz. Gr ha! Demli, yen d inqilab ml glir? Allah-taala imkan chtdn ox kasbdr, bu, mni tccblndirir! Hadislrin oxunu o tez-tez yalamal olur. Bu ox gah bir ey iliir, gah da he hrkt elmir. Cld ol, inqilab! Allah-taalann li hmi bu pis, srtm yan iinddir. Mn onun yerin olsaydm, ayr cr hrkt edrdim: mn hr dqiq z mexanizmimin tmiri il mul olmazdm, mn insan vladn sliq il idar edrdim, mn hadislri bir-birinin ardnca ip dzrdim, ipi qrmazdm, mn ehtiyat vasitlri lazm olmazd, mnim tcili tamaalarm olmazd. O eyi ki bzilri trqqi adlandrr, bu, iki mhrrikin kmyi il baa glir: insanlarla v hadislrl! Lakin hrdnbir adi qaydadan knara xan bir ey lazm olur, bu n qdr kdrli bir hal olsa da, bunsuz i kemir. Hm hadislr, hm d insanlar n adi vziyytd olmaq kifayt deyil: insanlar arasnda dahi, hadislr arasnda inqilab olmaldr. Fvqlad hadislr qanundur; kainat bunsuz yaaya bilmz; buna gr d gyd quyruqlu ulduz grnnd adam bel bir eyi dnmy bilmir: gyn znn teatr tamaalar qoymaq n aktyorlara ehtiyac var. Allah hr eydn az gzlnildiyi bir vaxtda gy qbbsi divarnda syyar ulduzunu asr. Birdn iriquyruqlu qrib bir ulduz meydana xr. Bu da Sezarn lmn sabb olur. Brut ona xncrl, Allah da quyruqlu ulduzla zrb endirir. Tarak! bu imal fcri, bu, inqilab, bu da byk insan; doxsan nc il iri hrflrl yazlr; Napoleon yeni stirdn, elann yuxar trfind min skkiz yz on birinci ilin quyruqlu ulduzu. Ah, hr yeri, he gzlnilmdn meydana xan parlaq ulduzlarla dolu olan gzl, mavi elan! Bum! Bum! Nadir bir tamaa! Ay maymaqlar, yuxarya baxn! Orada hr ey nizamsz haldadr: ulduzlar da, pyes d. Prvrdigara, bu daha hddindn artqdr, eyni zamanda, bu, kifayt deyil. Mstsna hallarda ttbiq ediln bu sullar bara-bara cah-claldan dm vurur, lakin yoxsulluu gstrir. Dostlar, Tanr burada son vasitlr l atr. nqilabla n isbat olunur? sbat olunur ki, Allah gcdn dmdr. O, evrili edir, hkumtlri yxr, nki hal-hazrda glck arasndak laq qrlmdr, bir d ona gr ki, Allah iin hdsindn gl bilmmidir. Bli, bu, mnim Yeqovann maddi vziyyti haqqnda olan mlahizlrimi sbuta yetirir. Mn grnd ki, yuxarda v aada bu qdr uursuzluq, gyd v yerd bu qdr xrdalq, xsislik, simiclik var, lap el qudan balayaq, mniml qurtaraq: quun birc dn dars, mnim d ild yz min livr glirim yoxdur; mn grnd ki, insanlarn, htta krallarn taleyi ox pisdir. bunu ahzad Kondenin zn asmas sbut edir; mn grnd ki, q smtrrsd ml gln yarqdan baqa bir ey deyil, oradan da klk sir; mn grnd ki, tplrin bana paltar geydirn shrin travtli, al-qrmz fqind d oxlu cr-cndr var; mn bunlar grnd, eyni zamanda, eh damlasn bu saxta

incini, qrovu bu muncuu, insanlar arasnda olan nifaq, hadislr zrindki yamaqlar, gndki lklri, aydak atlaqlar, hr yerd gz arpan yoxsulluu grnd bu nticy glirm ki, Allah varl deyil. Hrnd, o, zahirn varl grnr, lakin mn onun pulsuz olduunu hiss edirm. Gyn zri altnda kainatn kasb olduunu duyuram. Bankir daxl bo olanda, ziyaft vern kimi, o da inqilab verir. Allahlar haqqnda yann ancaq zahiri chtini nzr alb hkm vermk olmaz. Allahlarn yaratm olduu hr ey onlarn mflis olduunu gstrir. Buna gr d mn narazyam. Baxn, bu gn iyunun beidir, amma hava qaranlqdr. Shr alandan bri mn havann iqlanmasn gzlyirm, iqlanmr ki, iqlanmr, mn lap mrc glrm ki, bu gn he iqlanmayacaq. Bu, yax maa verilmyn xidmtinin sliqsizliyidir. Dnya lap ldn db, beli yilib, mn mxalift cbhsin keirm. Bli, btn eylr pis qurulub, birbirin uyunladrlmayb, qoca, hr ey trsmyllaq gedir; kainat, uaq l salan kimi, insanlar ancaq l salr: o adam ki, bir ey istyir ona he bir ey vermir, o adam ki, istmir ona verir. Szn qsas, mn acqlanmam. Bir d ki, bu kel Leqlin sir-sifti mni kdrlndirir. Mn d bu dazba adamla bir yadayam, bunu dnmk mnim n hqartdir. Nzr aln ki, mn tnqid edirm, thqir elmirm. Dnya nec varsa, el d var. Mn pis mqsd n deyil, ancaq vicdanm tmizlmk n danram. Ey bdi v zli ata, sn byk hrmt bsldiyimi yqin bil! Ah, and olsun Olimpin btn mqdds allahlarna, cnntin btn btlrin, mn parisli olmaq n yaranmamam, yni ona gr yaranmamam ki, hmi bir top kimi iki fing arasnda, avaralar ynndan uluqular yn stn sraym! Mn grk anadan trk olaydm, btn gn oturub, bakir bir adamn ryas kimi hvt dolu gzl Misir rqslrini ifa edn sarsaq rq qzlarna tamaa edydim; mn grk anadan Boseron kndlisi, ya qng sinyor arvadlar il hat olunan Venesiya velmojas, ya da svarilrinin yarsn alman ittifaqna tqdim edn, bo vaxtlarn z corabn hasar stnd, yni z malikansinin srhddind qurutmaa hsr edn alman knyazl olaydm! Bax, mn bunun n yaranmdm!!! Bli, mn dedim ki, anadan trk olaydm, mn bu szdn donmrm. Baa dmrm, niy trklr haqqnda bel pis fikirddirlr? Mhmmdin yax chtlri d vardr. Huri dolu hrmxanalar, kniz dolu cnnti icad edn adama eq olsun! Mslmanl thqir etmyk: bu, yegan dindir ki, xoruzun hind rolunu yksltmidir! Bunun n ik! Yer krsi tsvvr smayan axmaqlqla doludur. Deysn, hqiqt oxayr: btn bu axmaqlar birbirinin az-burnunu zmy, bir-birini ldrmy gedir; z d n vaxt?! Yayn crhacrnda, iyun aynda, el bir vaxtda ki, qng bir qzla qol-qola l getmk olar, dniz kimi ucsuzbucaqsz ld alnm otun ay trini bol-bol tnffs etmk olar! Dorudan da, insanlar ox axmaq i tuturlar. Mn indic, khn paltar satan alverinin dkan qabanda sndrlm khn bir fnr grdm, bu, mnd bel bir fikir dourdu: insan vladn maariflndirmk vaxt atmdr! fsus, mni yen d qm-qss basr! Bel bir istridiyni udman, bel bir inqilab grmyin nticsi bel olar! Mni yen d drd ulayr. Ah, ey dhtli qoca dnya! Bu dnyada insanlar var gcn i salr, burada adam idn xarrlar, burada adam alaldrlar, burada adam ldrrlr, burada hr ey adt edirlr! Qranter bel bir natiqlik blati lnlndan sonra iddtli skrk qurban oldu, buna o, tamamil layiq idi. Joli dedi: Shbt inqilabdan db. O, zkm olduundan, burnu tutulduundan, bzi hrflri dzgn tlffz ed bilmirdi. Grnr, Marius mlli-bal vurulub. Leql sorudu: Kim, bilmirsn? Yox. Yox? Mn sn deyirm ki, yox! Qranter ucadan dedi: Mariusun sevgi macralar! Mn qabaqdan hr eyi bilirm. Marius dumandr, yqin o, z buludunu tapmdr. Marius airlr cinsindndir. air dli demkdir. Timbroeus Apollo1.

Marius v onun Marisi, ya onun Mariyas, ya onun Mariettas, ya onun Marionu, yqin ki, onlar glmli aiqlrdir... Onlarn sevgi macrasn ox gzl tsvvr edirm. Burada el hycan, el sevinc olur ki, pmyi d unudurlar. Onlar bakirliyi bu dnyada mhafiz edirlr, lakin namtnahilikd birlirlr. Onlar bu dnyann adam deyil, lakin bu dnyann hisslri il yaayrlar. Onlar ulduzlar arasnda zlrin yer dzltmilr. Qranter ikinci y l atmaq v blk d, ikinci nitq balamaq istyirdi ki, birdn pillknin drdbucaq deiyindn bir adam qalxd. O, arq, uzunsiftli, on yal, diribaxl, qvrmsal, cndrpaltarl, sar, ox balaca bir uaqd; ya onu islatmd, lakin zdn he d naraz grnmrd. Bu adamlardan o, he birini tanmrd, lakin trddd etmdn el o saat Molu Leql yaxnlab sorudu: Cnab Bosse sizsiniz? Leql: Bu, mnim kiildilmi admdr, dedi. Sn n istyirsn? Msl beldir. Ucaboylu, sarn bir adam bulvarda mndn sorudu: Sn Hl xalan tanyrsan? Dedim: Bli, tanyram, anvreri ksind yaayr, dul arvaddr. Sonra o dedi: Get ora. Sn orada cnab Bosseni taparsan, mnim admdan ona deyrsn: lifba. O, sizi l salb ndi? O, mn on su pul verdi. Leql: Joli, dedi, mn on su borc ver. Sonra Qranter dnd: Qranter mn on su borc ver. Bu qayda il iyirmi su pul oldu; Leql pulu uaa verdi. Uaq dedi: Tkkr edirm, cnab. Leql sorudu: Snin adn ndir? Nave. Mn Qavroun dostuyam. Leql ona: Qal bizim yanmzda, dedi. Qranter d lav etdi: Biziml rk ye. Uaq: Qala bilmrm, dedi. Mn kdki o dst il gedirm: Rdd olsun Polinyak! szn ran mnm. O, bir ayan yerdn ayrmadan ox geriy uzadaraq, otaqdan xb getdi (geriy ayaq uzatmaq n hrmtli tzim hesab olunurdu). Uaq gedndn sonra Qranter sz balad: Bax, bu, xalis qamendir. Qamenlr crbcrdr. Qamen-natariusa nadinc deyirlr, qamenapaza qazan, qamen-rkiy papaq, qamen-lakey mehtr, qamen-dniziy yunqa, qamen-sgr tbili, qamen-rssama rngsaz, qamen-dkanya gd, qamen-saray mmuruna paj, qamen-krala dofin, qamen-allaha aa... Bu vaxt Leql dnrd; sonra o, astadan dedi: lifba, yni Lamarkn dfni. Qranter: Sn xbr gndrn ucaboylu sarn adam da Anjolrasdr, dedi. Bosse sorudu: Gedkmi? Joli: Ya yar, dedi. Mn and imim, zm oda ataram, suya yox. Mn naxolamaq istmirm. Mn burada qalram, dedi. Mn nahar cnaz arabasndan stn tuturam. Leql bu szlr bel xitam verdi: Szn qsas, biz getmirik. ox gzl! Onda ik. Bel olanda dfni buraxmaq olar, qiyam yox.

Joli ucadan dedi: H, qiyam! Mn qiyamn trfdaryam. Leql llrini ovuduraraq dedi: Budur, onlar min skkiz yz otuzuncu il inqilabnn ora-burasn dzltmy giriiblr. Dorudan da, o inqilab xalq qoltuu altna alb sxr. Qranter: Sizin inqilabnza mn laqeyd baxram, dedi. Mn indiki hkumt nifrt bslmirm. Bu, gec qalpa il bzdilmi tacdr. Bu, banda ya tiri olan hkmdar sasdr. Mn el gman edirm ki, bu gn Lui-Filipp hava pis olduuna gr z krallq yasndan iki cr istifad ed bilr: hkmdarlq sasn xalqn leyhin, tiri yadan qorunmaa qaldra bilr. Zala qaranlq kd, gy zn qara bulud brd. N axanada adam vard, n kd: ham hadisy baxmaa getmidi. Bosse rd: ndi gnorta vaxtdr, ya gecyarsdr? He bir ey grmk olmur. Jiblota, iq gtir! Qranter yen d iirdi; o, ox qaqabaql idi. Mzldaya-mzldaya deyirdi: Anjolrasn mndn zhlsi gedir. Anjolras deyirdi: Joli xstdir. Qranter srxo. Naveni Bossenin yanna gndrdi, mnim yanma gndrmdi. O, mnim dalmca glsydi, mn gedrdim. Bu onun, n pis olacaq! Mn bu dfn getmycym. Bosse, Joli, Qranter bel bir qrara glrk axanada qaldlar. Saat ikiy az qalmd, onlarn masas bo il dolmudu. Masann stnd iki am yanrd: amlardan biri tamam cng atm mis amdana, biri d atlaq bir qrafinin azna qoyulmudu. Qranter Jolid v Bossed raba hvs oyatd. Bosse va Joli yen d Qranterin kefini durultdu. Qranter xyaln sadc bir mnbyi olan rab gnortadan sonra daha imdi. sl yyalar rab ancaq raba hrmt n iirlr. O ki qald keflnmk mslsin burada sehr v cadu deyiln iki fsun var, rab yalnz sehrdir. Qranter irin xyallar zhrinin yaman hvskar idi. Onun gzlri nnd canlanan thlkli srxoluq zlmti onu dayandrmaq vzin zn czb edirdi. O, qdhi qoyub tayqulpu gturd. Tayqulp uurumdur. O, urunu dumanlandrmaq istyirdi, lakin onun qabanda n tiryk vard, n n; buna gr d ara, pivni, yovan aran bir-birin qardrmaq kimi n dhtli bir ey l atd: bunu ind adamn btn bdni sstlir. cr buxar-piv, araq v yovan ara qlb quruun kimi tzyiq edir. Bu qat zlmtdir; ruh bu smavi kpnk bu zlmtin iind qrq olur; get-ged qatlaaraq uzaqdanuzaa yarasa qanad klini alan bu tst duman irisind Dht, Ke v lm kabusu meydana glir, yatm Psixeyann zrind uur. Qranter hl indiy qdr bel bir acnacaql vziyyt dmmidi. O, iyrnccsin ndi. Bosse il Joli d onunla qdh-qdh vuraraq, onun nliyind itirak edirdi. Qranter srbst hrktlrl z fikirlrini v szlrini qrib kild nzr arpdrrd. O, qalstuku alm halda krsd oturmu, sol yumruunu dizin qoyaraq, dirsyini qabaa vermidi, sa lind rab dolu stkan tutmudu, bu vziyytl d kk Matlotaya aadak tntnli szlrl mracit etdi: Qoy sarayn qaplar alsn! Qoy ham akademik olsun, madam Hln qucaqlamaq haqqn qazansn! k! Sonra Hl xalaya sar dnrk lav etdi: Ey qoca kemilrl tqdis ediln qdim yunan qadn, yaxn gl, qoy sn tamaa ed bilim! Joli d raraq deyirdi: Batlota v Jiblota, Qranter daha iki vermyin! O hddindn artq pul xrclmidir. O, dhtli bdxrclikl bir oturuma iki frank doxsan be santim pul sovurmudur! Qranter yen d bard: Kim mndn icaz almam gy qbbsindn ulduzlar qoparm, onlar am ad il masa stn qoymudur? Bosse n qdr ox is d vvlki sakitliyini pozmurdu. O, aq pncrnin qranda oturaraq z dostlarna baxrd; ya onun kryin vururdu. Birdn o, arxa trfd qatma-qarq ss-ky, srtl atlan ayaq ssi v Silah bana! rtsn eitdi. Dnb baxd: Sen-Deni ksind, anvreri ksi qurtaran yerd Anjolrasn, Qavroun, Feyin, Kurfeyrakn, Jan Prverin, Kombeferin, Baorelin kediyini grd; Anjolrasn lind

karabin, Qavroun lind tapana, Feyin lind qlnc, Jan Prverin lind muketon, Kombeferin v Baorelin lind tfng vard; onlarn da ardnca hay-ky sala-sala, li silahl oxlu adam glirdi. anvreri ksi tfng gllsi msafsindn uzun deyildi. Bosse hr iki lini aznn yanna tutaraq rd. Kurfeyrak! Kurfeyrak! E-e-y! Kurfeyrak ssi eitdi, Bosseni grd, anvreri ksi il bir ne addm qabaa gldi: N var? Bosse d, eyni zamanda, ondan sorudu: Hara gedirsn? Kurfeyrak: Barrikada qurmaa, dey cavab verdi. ox gzl, bura gl! Bura yaxdr! Barrikadan burada qur! Kurfeyrak da ona dedi: Dorudur, Qartal! Kurfeyrakn iarsi il btn izdiham anvreri ksin dnd. NC FSL. Qranterin zrin qaranlq kr. Barrikada qurmaq n, dorudan da, ox yax yer gstrilmidi: k balanan yerind geni idi, sonra getdikc darlaaraq, dalana oxayrd. Korinf meyxanas da burada idi; Mondetur ksini sadan v soldan ksmk tin deyildi; o, hr iki trfdn ksilndn sonra dmn ancaq Sen-Deki ksindn, yni n trfdn, aq bir sahdn hcum ed bilrdi. Srxo Bossenin ayq Annibal kimi iti gzlri vard. Bu insan yn ky dolanda btn k qorxuya dd. Yolla gedn adamlar qab gizlnmy tlsirdi. Knin sanda v solunda olan dkanlar, emalatxanalar, qaplar, pncrlri, mansardalar, birinci mrtbdn ta taxtapua qdr olan btn pncr qaplarn bir anda baladlar, jalzlri saldlar. Vahimy dm bir qar tfng ssini eitmmk n dyini pncry basd, paltar qurutmaq n iltdiyi iki payan da arxasna dayaq verdi. Ancaq axana aq qald; bunun da sbbi vard: camaat birdn onun iin dolmudu. Hl xala ah k-k deyirdi: Aman allah! Aman allah! Bosse aa enib Kurfeyrakn yanna getdi. Joli ban pncrdn xarb rrd: Kurfeyrak, niy snin tirin yoxdur, sn soyuq dyr. Bu arada, bir ne dqiqnin iind, meyxanann aa pncrlrinin dmir barmaqlqlarndan iyirmi dmir ubuq xarlm, knin on tuaz da dmsi sklmd. Qavrola Baorel oradan ken bir araban saxlayaraq, byr st evirdi; araba Anso all hng alverisinin idi; arabada hngl dolu llk vard; dmdn qoparlm qnbr dalar el o saat llklrin stn tkdlr. Anjolras zirzminin qapan qaldrd. Hl xalann btn bo llklrini xartdlar, hng llklrinin sana v soluna dzdlr. Feyin barmaqlar zrif yelpik lvhlrin kil kmy adt etmidi, lakin indi o, li il llklrin v arabann arxasna iki yn talaa basd; bu talaa da o biri eylr kimi qfildn gtirilmidi, haradan gtirildiyi d he mlum deyildi. Qonu evin qabaq trfin dayaq verilmi tirlr gtrlb, llklrin stn qoyuldu. Bosse il Kurfeyrak dnb baxanda grdlr ki, knin yars adam boyundan hndr bir sdd il rtlmdr. Dadaraq qurmaq zrurti meydana glnd xalqn li il he bir ey mqayis edil bilmz. Matlota il Jiblota da ilynlr qouldu. Jiblota o, ba-bu baa gedir, barrikada quranlara nql dayrd. Onun yorunluu v laqeydliyi burada da i yarad. O, da da rab kimi verirdi, el bil ki, yuxuda idi. Knin sonunda iki a at qoulmu bir omnibus grnd.

Bosse da yn stndn atld, omnibusun dalnca yyrd, omnibusu saxlatdrd, miniklri drtd, xanmlarn dmsin kmk eldi, konduktoru yola sald, atlarn cilovundan yapb ekipaj barrikadaya gtirdi. Dedi ki: Omnibuslar Korinfin qabandan kemirlr. Non licet omnibus adire Corinthum1. El o saat atlar ab buraxdlar; atlar Mondetur ksi il z bana xb getdi. Omnibusu byr st evirdilr, bununla da k tamamil tutuldu. Hl xala dht glrk, gedib ikinci mrtbd gizlndi O, zn itirmidi; o he bir ey grmrd, astadan alayrd. Qorxu fryad, sanki, onun boazndan xmaa crt etmirdi. O, mzldana-mzldana dedi: Qiyamt qopur... Joli onun dolu, qrmz, qrq boynundan prk, Qranter dedi: Bilirsnmi, zizim, qadn boynu hmi mnim n n lzztli bir ey olmudur. Lakin Qranter mdhiyy blaqtinin zirvsin qalxd. O, ikinci mrtby qalxan Matlotann belindn yaparaq, aq pncr qabanda qhqh il gld, ra-ra dedi: Matlota eybcrdir! Matlota eybcrlik idealdr. Matlota jdahadr. Onun doulma sirri beldir: Piqmalion adl bir qot heykltra kils damlarnda su novlar n dadan vhi heyvan siftlri dzldirmi; bir gn bunlardan n dhtlisin vurulur. Mhbbt yalvarr ki, buna can versin, mhbbt d ona can verir, o da olur Matlota! Vtndalar, bir buna baxn! Bunun sa krndir. Tsisiann da muqsinin sa krndi; bu, ox yax qzdr. Mn sz verirm ki, bu lap yax vuruacaqdr. Btn yax qzlarn qlbi qhrman qlbidir. O ki qald Hl xala o, lap khn dydr. Bir baxn, onun nec b var! Bu b Hulu xalaya rindn miras qalmdr. Hl xala kimdir qusar qadndr! O da vuruacaqdr. Bunlar ikisi btn civar qorxuya salacaqdr. Yoldalar, biz hkumti yxacaq, qarqa turusu il marqarin turusu arasnda on be turu olduu nec doursa, bu da el dorudur. i, bu, mnim nyim lazmdr. Hzrat, riyaziyyat baa dmdiyim n atamn hmi mndn zhlsi gedrdi. Mn ancaq sevgini, bir d azadl baa drm. Mn Qranterm, yax olanam! Mnim he pulum olmur, mn pula yrnmmim, buna gr d pula he ehtiyacm olmur; amma mn dvltli olsaydm daha kasb olmazd! Siz onda grrdiniz, mn nec adamam! Ah, yax adamlarn kissi dolu olsayd, onda ilr ox yax gedrdi! Hzrt san Rotild kimi dvltli tsvvr edirm! Bel olsayd, o n qdr yaxlqlar elrdi! Matlota, p mni! Sn hvtprstsn, qorxaqsan! Snin yanaqlarn bac pnn, dodaqlarn oyna pnn hsrtini kir! Kurfeyrak: Ks ssini, dedi, Piv llyi! Qranter lova-lova: Mn Tuluzun bldiyy urasnn zvym, hm d orada Flora rfin oynanlan oyunlarn magistriym! dedi. Anjolras lind tfng barrikadann stnd durmudu; o, ban qaldrd; onun znd gzl, hm d ciddi bir ifad vard; o, mlum olduu kimi, spartan v puritan cinsli adamlardand. O, Fermonil trafnda Leonidl bir yerd lr, Kromvell bir yerd Droxedan yandrard. O raraq dedi: Qranter, get bir yerd yat. Bura keflnm yeridir, srxoluq yeri deyil. Barrikadan biabr elm! Bu acql szlr Qranter ox byk tsir balad. El bil ki, onun zn bir stkan soyuq su atdlar. caz ver, mn burada yatm. Anjolras yen d rd: Get ayr yerd yat! Qranter mehriban v dumanl baxn ondan ayrmadan dedi: caz ver, mn ln kimi burada yatm. Anjolras nifrtl ona baxd.

 Qranter, sn n inanmaa qabilsn, n dnmy, n istmy, n yaamaa, n d lmy. Qranter ciddiyytl: Grrsn, dedi. O, yen d bir ne anlalmaz sz dedi, sonra ba masann stn dd, el o saat da yuxulad: bu hal srxoluun ikinci mrhlsi n ox adi bir eydir. Anjolras onu birdn v srt bir ifad il buna vadar etmidi. DRDNC FSL. Hl xalaya tslli vermk tbbs. Baorel barrikadaya baxaraq, iftixarla rd: Budur, k dokolte edilmidir. Baxanda adamn xou glir! Kurfeyrak meyxanann eylrini yen d az-az dayb aparr, eyni zamanda, meyxana sahibinin dul qalm arvadna tslli vermy alrd. Hl xala, Jiblota yataq xalasn pncrd rpd n polis iisi sizdn protokol yazmd, deysn, siz bundan ikaytlnirdiniz? H, h, ziz, cnab Kurfeyrak! Ah, ilahi, yoxsa siz bu dhtli iiniz n masan da xarb aparmaq istyirsiniz? Bir xala n, bir d ki, ardaqdak otaqdan ky dn gl dibyi n hkumt mndn yz frank crim ald. Bel d rzalt olar?! Grrsnz, Hl xala, biz sizin qisasnz alrq. Lakin Hl xala, zrrin bu qayda il vzini xmaq n ona ediln yaxl, deysn, ox da el baa dmrdu. Bu yaxlq bir rb arvadna ediln yaxla bnzyirdi: bir rb z arvadna bir ill vurur, arvad da gedib atasna ikayt elyir. Bunun qsasn alma tlb edir: Ata, mnim rim mni thqir elyib, sn grk bu thqir thqirl cavab versn. Atas ondan soruur: rin snin znn hans trfin vurub? Arvad deyir: Sol trfin. Atas onun znn sa trfin d bir ill vurub deyir: ndi sn raz qala bilrsn. Get rin de ki, gr o, mnim qzma ill vurubsa, mn d onun arvadna ill vurdum. Ya dayand. Vurumaq istynlrin say artrd. Fhllr bluzlar altnda bart llyi, bir znbil kuporos dolu , iki-u karnaval mli, bir sbt raq gtirdilr; mllr v am camlar lap bu yaxnda, mayn birind ediln kraln ad gn nliyindn qalmd. Deyirlr ki, bu sursat onlara Sent-Antuan civarnda Pepen adl bir dkan vermidi. anvreri ksind birc fnr vard onu, sonra Sen-Deni ksind, onunla zbz olan baqa bir fnri, traf klrd Mondetur, Qu quu, Vaizlr, Byk v Kiik Srsri klrind olan btn fnrlri vurub sndrdlar. Btn ilr Anjolras, Kombefer, Kurfeyrak rhbrlik edirdi. Bir vaxtda iki barrikada qururdular; barrikadalar Korinf meyxanasnda birlir, dzbucaq kil alrd. Bunlardan byy anvreri ksini, o biri d, Qu quu ksi trfdn Mondetur ksini ksirdi. Barrikadalardan kiiyi ox ensizdi, z d ancaq llkdn v qnbr dandan qurulmudu. Burada lliy qdr fhl toplamd: onlardan otuzunun tfngi vard, bu tfnglri onlar yolda silah dkanna girrk, zhmli bir tsirl borc almdlar. Bu cur mxtlif geyimli, mxtlif silahl insan ynn tsvvr etmk tindir. Birisi iki svari qlnc, iki yhr tapanas il silahlanmd, ynin d kurtka geymidi. Bir baqas jilet geymidi, bana lyapa qoymudu, byrnd d bart qab vard; bir ayrs doqquz para boz kazdan dlk taxmd, lind d srrac bizi tutmudu bu, onun silah idi. Birisi ra-ra deyirdi: Hamsn qracaq, zmz d z sngmzdn lcyik! Bunun he sngs d yox idi. Bzilrinin srtuku stnd portupeya v milli qvardiya patronda grnrd; patrondan qapa stnd qrmz yun ipl bu szlr tikilmidi: ctimai intizam. Burada legion nmrli oxlu tfng vard, lyapa azd, qalstuk he yox idi, bir ne niz gz arprd, oxlarnn qolu rmal idi. Buna mxtlif yal, mxtlif simal adamlar, solunbnizli yeniyetmlri, gnd yanm iskl fhllrini d lav edin. Ham tlsirdi, ham bir-birin kmk edrk, mvffqiyyt qazanacaqlarna mid edirdilr; deyirdilr ki, gec saat radlrind biz

kmy glcklr; polklardan birinin kmy glcyini nzr almaq olar; btn Paris ayaa qalxacaqdr. Bu szlr dhtli szlrdi, bu szlrd knl nliyi d vard. Bu adamlar, el bil ki, bir-birinin qarda idi, lakin onlar bir-birinin he adn da bilmirdi. Byk thlk ona gr gzldir ki, yad adamlar arasnda qardalq ml gtirir. Mtbxd ocaq yandrdlar: gll tkmk n btn dolalar, qaqlar, ngllri, meyxanann qalaydan dzldiln btn gm eylrini ridib gll tkmy baladlar. El burada da iirdilr. Masann stnd, rab stkanlar arasnda piston v iri qrma tklmd. Bilyard otanda Hl xala, Matlota v Jiblota khn dsmallar crb didirdilr, tiftik hazrlayrdlar, qorxudan onlarn hrsi bir cr dyimidi: Hl xala keylrk, he bir ey baa dmrd. Matlota prtlmd, Jiblota, el bil, yuxudan aylmd. Onlara sa-saqqal basm plbl qoaq qiyam kmk edirdi; bu adam, alt paltar maazasnda ilyn xidmti kimi ox cld trpnir, ktan didib-dadrdlar. Talaa ksinin tinind dsty qoulanda Kurfeyrakn, Kombeferin v Anjolrasn grdy ucaboylu adam balaca barrikadada ilyirdi; i onun ox kmyi dydi; Qavro byk barrikadada alrd. Kurfeyrak evind gzlyn v Mariusu soruan cavan olan, omnibus evrilndn bir az vvl xb getmidi. Qavro byk hvsl, glrzl i girimidi; o, btn i tkan vermk vzifsini z zrin gtrmd. Oyan-bu yana qar, yuxar qalxr, aa enir, sonra yen yuxar qalxrd, ss-ky salr, byk bir frh duyurdu. Sanki, o, bura hamya rk vermy glmidi. Buna onu vadar edn bir sbb vardm? lbtt, vard: bu sbb onun yoxsulluu idi. Onun qanad vardm? lbtt, vard: bu qanad onun frhi idi. O, sanki, bir qasra idi. Onu hmi grrdlr, onun hmi ssini eidirdilr. O, eyni zamanda, hr yerd olurdu, bununla da, el bil, havan z il doldurmudu. O, el bil, hr yerd mvcud olan mxluqdu, bu vziyyti il d adamlar az qalrd acqlandrsn: o, he ksi nfsini drmy qoymurdu. Bu byk barrikada onu z zirvsind hiss edirdi. O, bekar duranlar rahat qoymurdu, tnbllri hrkt gtirirdi, yorunlar hvslndirirdi, ar trpnnlri mzmmt edirdi, bzilrini gldrrd, bzilrin ilham verirdi, bzilrini hirslndirirdi. Hamn yerindn trpdirdi, tlbni sancrd, fhlni aclayrd; dayanrd, otururdu, sonra yen qalxb o yan-bu yana qard, sanki, btn bu qatma-qarqlq v i zrind uurdu; birinin yanndan o birinin yanna atlrd, ar kimi vzldayrd, sslnirdi, btn qoqunu cana gtirirdi, o, nhng nqilab arabas yannda o yan-bu yana uan xalisc bir milk idi. Onun balaca llri ilmkdn yorulmurdu, balaca boaz ara vermdn rrd: Cld olun! Yen da ver! Yen llk ver! Yen bir ey ver! Haradan tapasnz? nql dolu sbti bri el, bu deiyi tutaq! Sizin bu barrikada lap balacadr. O, grk, bysn. Hr n var at ora, hr n var tulla ora, hr n var sox ora! Evi dadn! Barrikada hr xrm-xrdadan dzln doramacdr. Ora bax, orada li qap var! lynlrdn biri ucadan dedi: li qap! Ay qovuq, o ny lazmdr ax? Qavro onu oddad: Bir buna bax, z, el bil, phlvandr! li qap barrikada n n gzl eydir! O, hcuma mane olmaz, barrikadan tutmaa mane olar. Yoxsa siz he alma ourluuna getmmisiniz, qr sanclan mhrdn amamsnz? li qap da el, Milli qvardiya barrikadann stn qalxanda bu lr onlarn ayandak btn dynklri ksck! Bilirsn, il zarafat olmaz! Eh, dostlar, siz ox eyi baa dmrsnz! Bunu da demk lazmdr ki, bir ey onu lap dli elmidi: tapanasnn axma yox idi! O gah bunun, gah da onun yanna gedir, silah tlb edirdi: Tfng verin mn, tfng! Niy mn tfng vermirlr? Kombefer tccbl ona baxd: Sn tfng? Qavro cinlndi: Bli, mn! Niy mn tfng verilmsin? Min skkiz yz otuzuncu ild Onuncu Karlla dalaanda tfngim vard.

Anjolras iyinlrini dartd: Kiilrin hamsnn tfngi olanda uaqlara da tfng verilr. Qavro tkbbrl ona sar dnd: Sni mndn tez ldrslr, tfngini mn gtrcym. Anjolras rd: Sn uaqsan! Qavro onun szn cavabsz qoymad: Sn d bbsn! q geyimli bir adam yolunu azaraq knin sonunda dolard; o, Qavroun diqqtini clb etdi. Qavro raraq dedi: Cavan olan, glin bizim yanmza! Bizim ana vtnimizl necsiniz? Yoxsa ona kmk etmk istmirsiniz? q geyimli adam tez gzdn itdi. BENC FSL. Hazrlq. O zaman qzetlr yazrd ki, anvreri ksind olan barrikada zbtedilmz bir istehkamdr, z d ikimrtbli ev hndrlynddir; lbtt, onlar shv edirdi. slind, onun hndrly alt-yeddi fut olard. Barrikadan el qurmudular ki, vuruan adamlar istdiklri vaxt onun arxasnda gizlnr, ya da qalxaraq zlrini barrikadadan gstrrdilr, htta lazm gls, onun stn qalxa bilrdilr: bunun n bir-biri st drd sra da qoyulmudu, bu da iri trfdn bir ne pill tkil edirdi. Barrikada da ynndan, llkdn qurulmu, tirl, taxta il brkidilmidi; bu tirlrin, taxtalarn bir ucu Anso arabasnn, byr st evrilmi omnibusun arxlarna keirilmidi; baxanda deyrdin ki, onu n trfdn zbt etmk mmkn deyil. Evin divar il barrikadann meyxanadan n uzaq nqtsi arasnda, adam ke biln bir deik qoyulmudu, bu qayda il barrikadadan xmaa yer vard. Omnibusun dilrini dik qoyub kndirl balamdlar; bu dilr balanm qrmz bayraq barrikadann stnd dalalanrd. Mondetur ksindki balaca barrikada meyxanann dal trfind olduundan nzr arpmrd. Bir-biri il birln bu iki barrikada xalis istehkam ml gtirirdi. Anjolras v Kurfeyrak Mondetur ksinin o biri banda barrikada dzltmyi lazm grmdilr; buradan Vaizlr ksi vasitsi il Mrkzi bazara yol vard; onlar knin o biri ban aq qoymaqla, he bhsiz, xarici alml laq saxlama nzrd tutmudular, hm d Vaizlr ksi thlkli v tin keiln k idi, oradan hcum edilcyindn ox da qorxmurdular. Folar z hrbi dilind bu yola sngr dirsyi deyrdi. Meyxana barrikadalarn i trfind bir dirsk kimi qabaa xrd. Bu yol, hm d anvreri ksindki dar deik nzr alnmasayd, barrikadann i trfi, hr trfdn bal, yri bir argl klini alrd. Byk barrikada il knin dib trfindki hndr evlr arasnda iyirmi addmlq bir msaf vard; barrikadan arxa trfdn bu evlr mhafiz edirdi. Bu evlrd adam yaasa da, onlarn btn qap-pncrsi bal idi. Btn ilr bir saatdan az bir vaxtda, ngl-azarsz baa glmidi; bu bir ovuc csartli adam hl n qvardiyann xz papana, n d sngy rast glmidi. Bzn grrdn ki, bir burjua qoaqlq edib hl d Sen-Deni ksi il gedirdi, lakin o, anvreri ksin baxaraq orada barrikadan grnd addmlarn yeyinldirdi. Barrikadalar hazr olandan v bayraq vurulandan sonra meyxanadan bir masa gtirdilr, Kurfeyrak el o saat masann stn xd. Anjolras argl bir qutu gtirdi, Kurfeyrak qutunu ad. Qutu patronla dolu idi. Patronu grnd qiyamlarn n igidlri arasnda titrm ml gldi v bir anla sakitlik oldu. Kurfeyrak glmsy-glmsy patronlar paylad.

Hr adama otuz patron dd. Qiyamlardan oxunun bart vard; onlar zlri tkdy glldn istifad edrk, yen d patron dzltmy baladlar. Bir llk bart qapnn yannda, masann stnd idi, ona l vurmadlar, ehtiyat n saxladlar. Btn Paris yaylan dy hycan sslri hl yatmamd, axrda bu yeknsq bir ss evrilrk, adamlarn diqqtini daha clb etmdi. Bu ss gah uzaqlar, gah da yaxnlard, qmgin bir uultu il gah ykslir, gah da enirdi. Qiyamlarn hams birdn, tlsmdn, byk qrurla tfnglrini, karabinlrini doldurdu. Anjolras barrikadalarn qabanda birini anvreri, birini Vaizlr, birini d Kiik Srsri ksind keiki qoydu. Barrikadalar qurulub qurtarandan, yerlr tyin edilndn, tfnglr doldurulandan, keikilr qoyulandan sonra qiyamlar btn dnyadan ayr drk bu qorxunc, adamsz klrd, he bir insan lamti duyulmayan, sanki, lm evlr arasnda, get-ged artan qaranlqda, facili v dhtli bir eyin yaxnlad hiss olunan zlmtd, bu skut iind qtiyytl, sakit v msllh bir halda hcumu gzlmy baladlar.

ALTINCI FSL. ntizar iind. Bu intizar iind ken vaxtda onlar n edirdilr? Bunu sylmk lazmdr, nki bu, tarixd qalacaq. N qdr ki, kiilr patron, arvadlar da tiftik hazrlayrd, n qdr ki, ii rimi qalay v quruunla dolu olan, gll tkmk n ayrlan iri qazan, odlu manqal stnd tstlyirdi, n qdr ki, keikilr, llrind tfng, barrikadalarn keiyini kirdi, he bir eyl diqqti sl msldn yaynmayan Anjolras da keikilri mahid edirdi Kombefer, Kurfeyrak, Jan Prver, Feyi, Bosse, Joli, Baorel v bir ne baqa adam bir-birini axtarb tapdlar, n dinc tlblik dostluu gnlrind olduu kimi, bir yer ydlar. Bu gzl cavan olanlar meyxanann istehkama evriln bir bucanda, qurduqlar barrikadadan bir ne addm knarda, doldurulmu, dy hazrlanm karabinlrini stullarnn arxasna sykyrk, lm ayanda aiqan eirlr oxuyurdular. Hans eiri? O eir budur: Snin yadndadr o gzl yyam. Onda ki, bamz, beynimiz qand. mr dadan enmir, daa xrd. Paltar khnls d sevgi cavand. Yam yann st d glsk. Qrx haqlamazd yen sinnimiz. Nec mehriband, xodu o gu. Orada srt qa bahar dedik biz! Yksklikd idi onda Manyuel. Parisd bayramd anl, mqdds. Fua gurlayard, o gndn bri. Bu korsaj sancan limdn dmz. Ham sirindi. Mn isiz vkil. Pradoya nahara apardm sni. Sni grn kimi xcaltindn.

Gllr d qeyb etdi z grkmini. iklr inldi: Gzldir, aman. Daladr salar, pnbdir z. Gylr prisimi, olubdur yan. Yoxsa qz klind baharn z?. Bzn d qol-qola verib gzrdik. Biz tbssml baxard ham. Qrib olsa da iyunla, mayla. Ct gedrdi gln aprel yyam. Hr ey tz idi, irindi biz. srarl eq il etdik hsbhal. Azmdan xmam bir klm bzn. Snin qlbin cavab verrdi drhal. Kiik bir mnzilim vard Sarbonda. Bir dm xyalmdan xmaz idin sn. Snin hsrtini vurun knlmd. Tlb evin alb getdim mn. tir-nbr saan yeni gud. Hr gn oyzdard fqlr bizi. Ayaq oynadardn corab geynd. Yoxsul ardamn ey eq ulduzu! Platona prsti edrdim onda. Malbran, Lamenni hkmdarmd. ikl glnd sn Mrym kimi. Deyrdim husni-eq havadarmd. Ey ardaq! Qoynunda biz kahin kimi. Bilirdik ryi etmyi qurban. Shr bir kynkd qalxb yerindn. Aynaya baxardn, glrk hr an. He unudarmyam dan sklnd. Hmau dmlri, and, aman. Gllri, lentlri, a tl paltar. Eqin o sehrikar pozuq lisan... Olard baamz gl dibklri. Nimda tumann da pncr toru. Mn sad fincana qane olaraq. Sn gtirrdim yapon ffuru. Nhayt, gll bitdi faci. tdi ya brnck, yand ya qolaq. Satdq ekspirin klini bir gn. Nahar etmk n pulsuz qalaraq. Hr gn bir sadt mst etdi bizi. Yeni hesab adm p yz oldu.

Gl-gl abald yedik. Nhng Dante bizim krsmz oldu. lk df frsti fot vermyib. Bus gtrnd snin zndn. Qadn qzararaq hycanndan. Aardm, gylrdn pnah dedim mn. Snin yadndadr o n, o qm. Crlm lk d xatrnda var. irin istyimiz, mllrimiz. Kemi eq almi yadndam, yar? Vaxt, yer, tsvvrd canlanan gnclik xatirlri, gyd xan tk-tk ulduz, bo klrin qbir skutu, ba verck hadisnin labdly, alaqaranlqda, astadan oxunan bu eir qlbi hycana gtirn bir fsunkarlq verirdi; eiri Jan Prver oxuyurdu; o, inc bir airdi, biz bunu vvllr d demidik. Bu arada kiik barrikadada raq, byk barrikadada ya mli yandrdlar; bu, phriz bayramnda, maskarad paltar geymi adamlar Kurtil aparan arabalarn qabanda yandrlan ya mllrindn biri idi. Biz bilirik ki, bu mllr Sent-Antuan civarndan gtirilmidi. Dalar st-st qoyaraq qfs kimi bir yer dzldilmidi; mli, klkdn qorumaq n, trfdn rtl olan bu qfsin iin qoymudular; el d qoymudular ki, onun btn i bayran stn drd. K v barrikada qaranlqda qalrd, ancaq qrmz bayraq grnrd; o, el bil ki, i ancaq yuxardan grnn iri bir fnrl qorxunc kild iqlandrlrd. q tnd-qrmz bayra mum bir qan rngin boyayrd. YEDDNC FSL. Talaa ksindn gndriln adam. Hava lap qaralmd, amma he bir ey dyimmidi. Yalnz bouq bir uultu, bzn d tfng ssi eidilirdi: tfng ox az-az, hm d ox uzaqda atlrd. Vurumann bu qdr ara vermsi gstrirdi ki, hkumt z qvvsini toplayr. Barrikadada lli adam altm min adam gzlyirdi. Anjolrasn sbri tknmidi: thlkli hadislr qarsnda qvi ruhlu adamlar bel bir sbirsizlik hiss edirlr. O, Qavroun dalnca getdi. Qavro aa zalda, iki am inda patron hazrlamaqla muldu: amlarn i yax dmrd, nki ehtiyat edrk onlar pitaxtann stn qoymudular, masalarn stn bart tklmd. Bu iki amdan ky zrr qdr d iq dmrd. Qiyamlar hm d yuxar mrtbd iq yandrlmasna yol vermirdilr. Anjolras Qavroun dalnca gednd Qavro ancaq z patronlar il deyil, baqa eyl d muldu. Bu zaman Talaa ksindn aa mrtby bir adam girib, n az q dn masann yannda oturdu. Onun silah iri kalibrli sgr tfngi idi; tfngi o, qlarnn arasna qoymudu. Qavroun ba bir ox maraql eylr qarmd, bu adama vvl bir o qdr fikir vermdi. O adam iri girnd Qavro frhl onun tfngin baxd v qeyri-ixtiyari olaraq ona gz qoydu; o, oturandan sonra Qavro yen d z yerindn cld qalxd. Talaa ksindn gln adama zala girmmidn vvl baxan olsayd, grrdi ki, o, barrikadada v qiyamlar dstsind gedn btn ilr diqqtl fikir verir; lakin o, zala girn kimi fikr dald, el bil ki, daha he bir ey grmrd. Qavro bu fikr dalan adamn yanna getdi, pncsi st onun trafnda hrlnmy balad, yatan bir adam oyatmamaq n bel sssizc gzirlr. Onun hm csart v dnc, hm ynglmcazlq v ciddiyyt, hm sevinc v kdr ifada olunan znd mxtlif mnal qrqlar grnrd, o, qoca kimi z-gzn turudurdu, bu z turutmann mnas bu idi: Bo eydir! Ola bilmz! Mnim gzm grnd! Bu o deyilmi... Yox, o deyil!

lbtt, odur! Yox, i! Yox! v sair... Qavro pncsi st sndirlyirdi, llrini cibind sxrd, qu kimi boynunu uzadrd, alt dodan qabardrd: bu, onun btn biliyini i saldn gstrirdi. O, hm fikirli idi, hm mtrddiddi, hm z-zn inanmrd, hm inanrd, hm d heyrt edirdi. Onun z-gzn qrdrmas qullar bazarnda yekpr, kk arvadlar irisind Mhbbt ilahsini axtaran hrm aasn, ya da bir sra pis killr iind Rafaelin klini tanyan snt ustasn xatrladrd. Onun varlnda hr ey hrkt glmidi. Aydn grnrd ki, mhm bir ey kf etmidir. Dncsinin lap iddtli vaxtnda Anjolras ona yaxnlad: Sn balacasan, sni grmzlr. Barrikadadan knara x, evlrin hndvrind dola, bir az klrd gz, sonra glib grdklrini mn de. Qavro ax dayand. Demli, balacalar da bir ey yarayr! ox gzl, gedim. Hllik balacalara inann, byklr inanmayn... Sonra o, ban qaldrd, Talaa ksindn gln adam gstrrk, astadan dedi: Siz bu zrpn yax grrsnz? Nec? O, casusdur. Sn dqiq bilirsn? ki hft olmaz ki, o, mnim qulamdan yapb Kral krps karnizindn xartd: orada mn tmiz havada oturmudum. Anjolras tez knara kildi, bura gln liman fhlsin pldayaraq bir ne sz dedi. Fhl tez zaldan xd, tez d qaytd, z il d adam gtirdi. Talaa ksindn gln adam masaya dirsklnrk oturmudu. Drd nfr enlikrkli fhl yavaca glib onun arxasnda durdu, onlar bu adamn stn atlmaa hazrd. Anjolras yaxnlab ondan sorudu: Siz kimsiniz? O adam he gzlnilmdiyi halda veriln sual eidnd diksindi, Anjolrasn aydn gzlrin diqqtl baxd, sanki, bu gzlrin drinliyind onun fikrini oxuyaraq glmsdi: bu tbssmd el bir hqart, csart v qtiyyt ifad olunurdu ki, bundan daha artq hqart, csart v qtiyyt tsvvr etmk mmkn deyildi; o, txxsl v lova-lova dedi: Mn grrm ki... Eldir ki, var! Siz casussunuz! Mn hkumt nmayndsiym. Adnz ndir? Javer. Anjolras drd fhly iar eldi. Javer zn evirn kimi, onu bir anda yaxalayb yer yxdlar, l-qolunu baladlar, st-ban axtardlar. Onun cibindn iki arasna qoyulmu, stnd Fransa gerbi olan balaca, gird, qaln bir kaz tapdlar; kazn bir znd, gerbin trafnda Nzart v Sayqlq, o biri znd Javer, polis nzartisi, lli iki ya szlri yazlmd, altndan da o zamann polis prefekti Jiskenin imzas vard. Bundan baqa, onun cibindn bir saat, bir d pul kissi tapdlar; pul kissind bir ne qzl vard. Pul kissini, saat onun zn qaytardlar. Saatn altnda, jilet cibinin lap dibind bir ey llrin toxundu, xarb baxdlar: bu, konvert qoyulmu bir kaz idi. Kaz adlar; Anjolras kazda drd xtt sz oxudu; bu szlr d hmin polis prefektinin li il yazlmd: Polis nzartisi Javer z siyasi vzifsini yerin yetirdikdn sonra Senann sa sahili yamacnda, yen krps yannda bdfkarlarn, dorudan da, izinin grnb-grnmmsini xsusi bir axtarla myynldirmlidir. Javeri, st-ban axtardqdan sonra, ayaa qaldrdlar, qollarn arxasnda burub, aa zaln ortasnda duran, stnd axanann ad yazlan, hamnn tand diry baladlar. Qavro da durub, Javerin st-bann axtarlmasna, diry balanlmasna baxrd; o dinibdanmadan, ban trpdrk bu eylrl raz olduunu bildirdi, sonra Javer yaxnlab dedi:

 Budur, sian piiyi tutdu. Bu i el tez yerin yetirildi ki, meyxana qabana toplaan adamlar bundan xbr tutanda msl artq bitmidi. Javer birc df d rmad. Kurfeyrak, Bosse, Joli, Kombefer, byk v kiik barrikadada olan qiyamlar Javerin diry sarndn eidrk, tez aa zala gldilr. Javeri diry el sarmdlar ki, he qmldana da bilmirdi; o, he mrnd yalan demyn bir adam sakitliyi il qorxmadan ban qaldrd. Anjolras: Bu, casusdur, dedi. Sonra Javer dnrk lav etdi: Barrikada alnandan on dqiq qabaq sizi glllycklr. Javer tkbbrl sorudu: Bs indi niy glllmirlr? Biz barta qnat edirik. Onda baqla mni ldrn. Anjolras, bu qng olan, ona bel cavab verdi: Casus, biz hakimik, qatil deyilik. Sonra o, Qavrou ard: ndi sn z iinin dalnca get! Sn dediyimi yerin yetir. Qavro ucadan: Gedirm! dedi. Qap aznda bir anla dayand: Qoy bu badan deyim, onun tfngini siz mn vercksiniz, sonra da lav etdi: Mn musiqiini siz verirm, amma onun klarneti mnim olacaq. Qavro hrbi qayda il tzim edrk, n bir halda byk bar rikadann deiyindn siviib getdi. SKKZNC FSL. Blk d, ad he Kabk olmayan bir adam haqqnda bir ne sual iarsi. Qavro gedn kimi ba vern epik, hm d dhtli bir hadisni qeyd etmsydik, bhs etdiyimiz facian tsvir tamam olmazd, oxucu da inqilabn doulduu bu byk dqiqlrin, zab v iztirab dolu yksk ictimai sylrin btn ciddiyytini v hyati ifadsini gr bilmzdi. nsan yn da qar yn kimi bir eydir: yuvarlanan qar topas nec byyrs, bu da irlildikc hay-kyl insan ktlsi klind byyr; bu ktl irisind kimin haradan gldiyini sorumurlar. Anjolrasn, Kombeferin, Kurfeyrakn balq etdiyi insan ynna yolda ox adam qoulurdu, bunlarn irisind hambal kurtkas geymi bir adam vard; kurtkann kryi yrtlmd. O, llrini yellyirdi, barrd, z d davakar yyaa oxayrd. zn Kabk adlandran, ya zn bel bir ad vern bu adam brk srxodu, ya da zn srxolua qoymudu: o bir ne qiyam il masann arxasnda oturmudu; masan onlar meyxanadan xartmdlar; onu tanyrq deynlr d, slind, onu he tanmrd. Kim imk istmirdis, bu Kabk deyiln adam onu zorla iirtmy alrd, eyni zamanda, o, el bil ki, barrikadalarn sonunda olan bemrtbli byk bir ev diqqtl baxrd; bu ev btn kdn grnrd, z d Sen-Deni ksin trf idi. Birdn o rd: Yoldalar, bilirsiniz n var? Bax, biz grk o evdn gll ataq. Biz orada pncrlrin yannda gizlnib tfng atsaq, grm kdn kim ke bilr! He ks ke bilmz. Onunla rab inlrdn biri dedi: O evin qaps ax baldr. Deyrik, aarlar. Amazlar. Qapn sndrarq!

Kabk bunu deyib qapya sar yyrd, qapnn yanndan iri bir kic aslmd, qapn dymy balad. Qap almad. Bir d dyd. Cavab vern olmad. Yen dyd. ridn ss xmad. O rd: Burada adam varm? He bir hyat lamti grnmdi. Kabk tfnginin qunda il qapn dymy balad. Bu, btn palddan dzldilmi tal, alaq, ensiz, mhkm, dmir quraql, i trfdn dmir tbqy tutulmu qdim bir qap idi, bu, xalis bir gizlin qala qaps idi. Ev zrbdn titrdi, qap almad. Grnr, evd yaayanlar bundan tvi dmdlr; nhayt, nc mrtbd iq grnd, balaca argl taxtapu pncrsi ald. Pncrd bir am v asal, qoca qapnn z grnd: onun nurani znd qorxu lamti vard. Kabk daha qapn dymdi. Qap sorudu: Aalar, siz n lazmdr? Kabk: A qapn, dey tlb etdi. Aalar bu, mmkn deyil. Bu saat a. Aalar, olmaz. Kabk qapn nian ald; o aada idi, hava da brk qaranlqd, buna gr d qap onu grmdi. Qapn arsanm? Ya h de, ya yox! Yox, aalar! Deyirsn, yox? Mn deyirm yox, hrmtli... Qap szn qurtara bilmdi. Tfng ald. Gll onun nsinin altndan dyib tpsindn xd. Qoca el o saat yer srildi, he ssi d xmad. am yer db snd; pncr qranda hrktsiz qalan badan, taxtapua qalxan amtl tstdn baqa daha he bir ey grnmdi. Kabk: Bel!deyrk, tfngin qundan yer qoydu. Bu sz o tzc demidi ki, bir lin iynin toxunduunu hiss etdi: bu l qartal qvvsi il onun iynindn yapd: o, bir ss eitdi: Diz k! Qatil dnb baxd, Anjolrasn rngi qam srt zn grd. Anjolrasn lind tapana vard. O, tfng ssin glmidi. Anjolras sol li il Kabkn bluzasnn v kynyinin yaxasndan, armasndan yapd. Bir d dedi: Diz k!| yirmi yal, zrif bir olan amiran bir hrktl ortaboylu, salambdnli, qvvtli bir iskl hambaln nazik bir qar kimi yrk paln iind diz kdrd. Kabk mqavimt gstrmk istdi, lakin bundan bir ey xmad: sanki, onu fvqlad qvvt malik olan bir l yaxalamd. Anjolrasn rngi qam, sa dalm, yaxas almd, onun z qz zn oxayrd, bu anda o qdim yunan Femidasn xatrladrd; genilnn burun prlri, yer baxan gzlri onun yandan yunan siftin oxayan ciddi zn yenilmz bir qzb v saflq ifadsi verirdi - qdim zamanda dalt bel bir ifad il tsvvr edilirdi. Barrikadalardan yyrb gln adamlar knarda durmudu; onlar indic grcklri hadisdn qabaq birc klm d sz sylmyin mmkn olmadn hiss edirdilr. Mlub olmu Kabk daha mqavimt gstrmirdi, onun btn bdni sirdi. Anjolras onun yaxasn buraxb saatn xartd: Btn qvvni topla, dedi. Dua el, ya fikirl. Bir dqiq vaxtn qalmdr. Qatil dili tutula-tutula dedi:

 Aman verin! Sonra o, ban aa sald, donquldana-donquldana bir ne sy syd, onun szlrini baa dmk olmurdu. Anjolras saatn qrbindn gzn kmirdi, bir dqiq kendn sonra saat cibin qoydu. Sonra Kabkn sandan yapb tapanann llsini onun qulana yaxnladrd. Kabk qovrula-qovrula zarldayr, Anjolrasn qlarna sxlrd. n thlkli, n qorxulu ilr sakitc gedn bu csartli adamlardan oxu zn yana evirdi. Tapana ald, qatil zst da yola srildi, Anjolras da gldi, hamya qti v ciddi bir nzrl baxd. Sonra meyiti aya il itlyrk dedi: Atn bunu bayra! adam, hl d can ver-ver apalayan claf yerdn qaldrd, onu kiik barrikadann stndn Mondetur ksin atd. Anjolras durub dnrd. Onun qzb v sakitlik ifad olunan zn yava-yava qmginlik v zmt krd. Birdn o danmaa balad. Ham susdu: Vtndalar, bu adamn tutduu i alaq idi, mnim tutduum i d dhtli idir. O, adam ldrd, buna gr d mn onu ldrdm. Mn grk bel elyydim, nki syann da z nizam-intizam olmaldr. Burada adam ldrmk baqa yerd adam ldrmkdn daha byk bir cinaytdir: inqilab biz baxr, biz Respublikann kahiniyik, biz vzifnin mqdds qurbanyq, biz baqalarna yol vermmliyik ki, bizim mbarizy bhtan atsn. Buna gr d mn bu adam haqqnda hkm xartdm, onu lm mhkum etdim. Grdym i nifrt etsm d, mn bunu elmy mcbur idim, bunu elmkl mn z haqqmda da hkm xartdm. Bu hkmn ndn ibart olduunu siz tez bir vaxtda grcksiniz. Anjolrasa qulaq asanlar sarsld. Kombefer raraq dedi: Biz d snin kimi edcyik. Anjolras. Qoy el olsun, dedi. Bir sz d demk istyirm. Bu adam edam etmkl mn zrurt tabe oldum, lakin zrurt khn dnyann jdahasdr. Khn dnyada zrurt Qza-Qdr deyirlr, Trqqinin qanunu bundan ibartdir ki, jdaha mlklrin qarsnda pamal olur, QzaQdr is Qardalq qarsnda mhv olur. ndi sevgi szn sylmyin vaxt deyil. Amma mn bu sz sylyirm, mn bu sz mdh edirm. Sevgi, glck snindir! lm, mn sn mracit etdim, amma mn sn nifrt edirm! Vtndalar, glckd n zlmt olacaq, n gzlnilmz sarsntlar, n amansz chalt, n qanl qisaslar! Daha n blis olacaq, n ba mlk Mikayl! Glckd he ks he ksi ldrmyck, yer z iq saacaq, insan vlad bir-birini sevck! Vtndalar, o gn glck, el bir gn ki, hr eyd razlq, ahng, iq, sevinc v hyat olacaq, o gn glck! O gnn glmsi n biz lm gedirik! Anjolras susdu. Onun gzl szlr sylyn az yumuldu, o, qan tkdy yerd mrmr heykl kimi hrktsiz durmudu. Onun donuq baxlar orada olanlar astadan danmaa mcbur edirdi. Jan Prverl Kombefer dinmz-sylmz bir-birinin lini sxr, barrikadann kncnd bir-birin syknrk, hm cllad, hm d kahin, hm bllur kimi parlaq, hm d qaya kimi mhkm olan bu gncin ciddi zn iftixarla baxr, hm d ona hayflar glirdi. Bir eyi d el burada demliym: vurumadan sonra llri meyitxanaya aparb st-balarn axtaranda Kabkn cibindn polis agenti vsiqsi taplmd. Bu kitabn mllifi 1848-ci ild xsusi bir kaz grmd: bu, 1832-ci ild Kabk haqqnda polis prefektin veriln mlumatd. Bunu da lav etmliyik: polis idarsind qrib, amma, grnr, sasl bir mlumat da vard. Bu mlumata gr, Kabk Gecquu imi. Hr halda, Kabk lndn sonra Gecquu haqqnda he ks he bir ey eitmdi. Gecquu he bir iz buraxmadan yox olub getdi, sanki, o, qeyb oldu. Onun hyat qaranlqd, sonu da zlmt oldu. Btn qiyamlar hl d bel tez tdqiq ediln, tez d qurtaran facian bir mhkm hkmnn tsiri altnda idi ki, Kurfeyrak barrikadann stnd yen d ortaboylu cavan bir olan grd: bu adam shr ondan Mariusu sorumudu.

zdn csartli v qaysz adama oxayan bu gnc hava qaralandan sonra yen d qiyamlara qoulmaa glmidi.

BRNC FSL. Plme ksindn Sen-Deni mhllsin kimi. Qa qaralanda Mariusu anvreri ksindki barrikadaya aran ss ona taleyin ssi kimi grnd. O lmk istyirdi; indi bunun n ona imkan verilirdi; o, srdabnin qapsn dyrd, bir l qaranlqda uzanaraq ona srdabnin aarn verirdi. midsizlik zlmtind alan mnhus yol hmi adam zn czb edir. Marius hasarn dmir ubuunu yen d knara kdi, bunu o dflrl etmidi badan xb dedi: Gedk! O, drddn aln itirmidi, qti bir qrar qbul etmk iqtidarnda deyildi; iki aylq gnclik v sevgi mstliyindn sonra ta-leyin ona verdiyi tkliflrin he biri il daha razlaa bilmirdi; midsizliyin dourduu n ar fikirlr onu ulamd, bel bir vziyytd o, ancaq bir ey istyirdi - hyatn tez bitirsin. O, yeyin-yeyin gedirdi. Javerin tapanalar onda idi, o, silahl idi. Onun tri grdy cavan olan knin tinind gzdn itdi. Marius bulvarla gedrk, Plme ksindn xd, Esplanadan, lillr krpsn, Yelisey ln, XV Ldovik meydann kedi, glib Rivoli ksin atd. Burada maazalar aqd, kmrta sras altnda qaz yanrd, qadnlar dkanlardan ey alrd, Leter kafesind dondurma, ingilis qnnad dkannda qutab yeyirdilr. Bir ne pot karetas Prens v Meris mehmanxanas hytindn xaraq, srtl tb kedi. Marius Delori pasajndan kerk Sent-Onore ksin xd. Burada dkanlar bal idi, alverilr yaralm qap qabanda shbt edirdilr, adamlar ski il o yan-bu yana gedirdi. Fnrlr yanrd, ikinci mrtbdn balayaraq, hmiki kimi, btn pncrlrdn iq glirdi. Pale-Royal meydannda svari hisssi dururdu. Marius Sent-Onore ksi il getdi. O, Pale-Royal meydanndan uzaqladqca iql pncrlr azalrd; dkan qaplar kip balanmd, evlrin qabanda he ks shbt etmirdi, klr getdikc qaranlqlard, insan yn daha izdihaml olurdu, nki yolla gedn adamlar indi bir yer toplard. Bu insan yn irisind, el bil ki, he ks birc klm d sz sylmirdi, amma oradan bouq, asta bir uultu glirdi. Arbr-Sek fvvarsin gedn yolda qaqabaql adam ynna rast glmk olurdu. Yolla gedn camaat irisind bu hrktsiz ynlar axar su irisind olan dalar xatrladrd. Pruver ksin girn yerd izdiham daha hrkt etmirdi; bu, bir yer yan adamlardan ml gln sarslmaz, nfuzedilmz, zhmli, mhkm bir qayaya oxayrd; burada adamlar bir-biri il yavaca shbt edirdi. Burada srtuk ya gird lyapa ox az-az nzr arprd, hr yerd ancaq fhl uxas, fhl bluzas, fhl furajkas, prpzlam sa, torpaq rngli siftlr grnrd. Btn bu insan yn axam qaranl iind tutqun bir halda trpirdi. Onlarn bouq dannda coqun ehtiraslarn xrltl ks-sdas duyulurdu. He ks yerindn trpnmirdi, lakin onlar ayaqlarn palq iind gtrb qoyur v bunun ssi eidilirdi. Bu insan ktlsinin o trfind, Rul v Pruver ksind, Sent-Onore ksinin sonunda am i gln birc pncr d yox idi. Yalnz k boyu zncir kimi uzanb gedn fnrlr grnrd, onlarn i get-ged lap azalrd. O, zamann fnrlri kndirdn aslan iri, qrmz ulduza oxayrd: bu fnrlrdn da yola iri hrmybnzr klg drd. Klr bo deyildi: bu klrd ba-baa qoyulmu tfng trpnn sng v qoun hisslri nzr arprd. Bu hadis il maraqlanan adamlardan he ks bu srhdi kemirdi. Burada hrkt dayanrd. Burada insan yn qurtarr, ordu balanrd. Marius ora midini itirn bir adam inad il gedirdi. Onu arblar, o grk gedydi. O, insan yn v qoun hisslri arasndan bir thr ke bildi, patrullarn v keikilrin gzndn

yaynd. Dolamac yolla glib Betizi ksin xd, oradan da bazara sar ynldi. Burdone ksi tinind daha fnr yox idi. O, insan yn olan yerdn, qoun srhdindn kedi, dhtli bir vziyytl qarlad: burada n bir adam, n bir sgr, n bir iq parlts vard: he ks yox idi; he bir ss eidilmirdi; qaranlqd, soyuq adamn iliyin ilyirdi. Bel bir ky girmk zirzmiy girmk kimi bir eydi. O, yoluna davam etdi. Bir ne addm atd. Kim is yyr-yyr onun yanndan kedi. Bu kim idi? Kii idimi? Qadndm? Onlar bir ne nfr idimi? O bunu dey bilmzdi. Klg tb yox oldu. O, dvrlm yolla glib bir dalana xd, el znn etdi ki, bu, Dulusxana ksidir; knin ortasnda bir ey toxundu. lini qabaa uzadb yoxlad: bu, byr st evrilmi balaca bir araba idi; aya altnda glm, uxur, ora-bura atlm, bir yer ylm qnbr da olduunu hiss etdi. Burada barrikada qurulmaa balanmd, lakin qurulub qurtarmamd. O, bir yn da stndn o biri trf kedi, lap k tumbalarnn yan il getmy balad; yolu evlrin divarna gr tyin edirdi. Ona el gldi ki, barrikadadan bir az knarda bir ey aarr, o yaxnladqca bu a ey myyn bir kil ald. Bu shr Bossenin omnibusdan ad iki a at idi. Onlar btn gn klri dolam, axrda glib, heyvanlara xas olan ursuz bir sbirl burada dayanmd: insan qza-qdrin grdiini n qdr baa drs, heyvan da insann iini bir o qdr baa dr. Marius atlarn yanndan kedi. ctimai mqavil ksi znn etdiyi ky yaxnlaanda haradansa tfng atld, gll onun lap yanndan vyldayb kedi, ba stnd, dllk dkan qabandan aslm mis tasa dydi. Hl 1846-c ild ctimai mqavil ksind, bazar stunlar tinind gll demi bu dllk tasn grmk olard. Tfngin atlmas, hr halda, hyat lamti idi. Ancaq bundan sonra daha he bir ey olmad. Mariusun gldiyi yol qaranlq pilllrl enmy bnzyirdi. Bununla bel, o, yen d irliy doru gedirdi. KNC FSL. Paris bayqu gz il. Yarasa ya bayqu kimi qanadl bir mxluq bu zaman Parisin stnd usayd, qorxunc bir mnzr grrdi. Mrkzi bazarn btn khn mhllsi bu qanadl mxluqun nzrind Parisin lap mrkzind qazlan nhng qara bir uxur kimi canlanard; Mrkzi bazar hr iind hr kimi bir yerdi: Sen-Deni v Sen-Marten klri, hdsiz-hesabsz dalanlar, xrda klr burada bir-birini ksibkeirdi; qiyamlar buran istinad nqtsin v istehkama evirmidi. O bayqu qanadl mxluqun gzlri burada girdaba qrq olard. Fnrlr sndrlm, pncrlr balanmd: n iq vard, n hyat, n ss, n hrkt... Qiyamn gz grnmyn keikilri yatmrd, nizamintizam, yni zlmti qoruyurdu. syann zruri taktikas bir ne adam hr eyi hat edn qaranla qrq etmkdn, bu qaranln ixtiyarnda olan btn imkanlarndan istifad edrk dylrin sayn artrmaqdan ibartdir. Hava qaralanda am yandrlan pncrlri gll il vurub sndrrdlar: iq snrd, bzn ev sahibi d hyatdan mhrum olurdu. Buna gr d orada he bir hyat lamti grnmrd. Evlrd ancaq qorxu, kdr v sstlk, klrd is fvqlad bir dht hkm srrd. N evlrin mrtblri, sra il uzanan pncrlrin, n bacalarn, taxtapularn di-di xqlar, n palql, nm dm yolun ks etdirdiyi tutqun iqlar grnrd. Bu qat zlmt yuxardan baxan qanadl mxluq, blk d, bzi yerd, xarabalqda titryn iq kimi, snk iqlar grrdi, bu iqlar zlmtd yri-yr caib xtlri, qrib istehkam killrini akara xarrd: bu yerd barrikadalar vard. Qalan eylr qlb qsvt gtirn, qmli-matmli, dumanl zlmt gl kimi nzr arprd. Bu zlmt glnd Sen-Jak qllsinin, Sen-Merri kilssinin, -drd nhng binann mum qaralts ykslirdi: insan bunlar nhng bir ey kimi yaradr, qaranlq onlar kabusa evirir.

nsan tvi salan bu bo, bu dolaq kli mhllnin trafnda Parisin qaraal hl tamam ksilmmidi; bzi yerd tk-tk fnr yanrd; yuxardan baxan o qanadl mxluq burada qlnclarn, snglrin iltsn, hr anda artan batalyonlarn sssizc hrkt etdiyini, syanlar trafnda qorxunc bir quran ml gldiyini, bu quran get-ged daraldn grr, hrkt edn toplarn bouq gurultusunu eidrdi. Qounla hat olunmu mhll dhtli bir maaraya oxayrd, orada, el bil ki, ham yatmd, ya, el bil, he trpnmirdi; hr k adam ancaq zlmtl qarlayrd. Bu zlmt ibtidai hyat zlmti idi; burada hr addmda thlky rast glmk olard, adama hr addmda hcum ed bilrdilr; bu zlmtin iin girmk, orada qalmaq dhtli idi, ora qdm qoyan, orada gizlnn adamdan, orada gizlnn adam yaxnlaan adamdan qorxurdu, hr ikisi d tir-tir sirdi. Hr k tinind pusquda duran, qaranlqda gizlnn, gz grnmyn dy vard, lm thlksi vard. Bura hr eyin sonu adi. Bura qdm qoyan atlan tfng indan baqa ayr bir iq grcyin, lml olan qfil v qsa tanlqdan baqa ayr bir ey rast glcyin mid ed bilmzdi. Bu lm harada olacaqd? Nec olacaqd? N vaxt olacaqd? Bunu he ks bilmirdi. Lakin bir ey qti idi, bu lm mtlq olacaqd. Hkumt v syan, milli qvardiya v xalq, burjuaziya v qiyamlar burada, mbariz n seiln bu yerd, nticsi hr nec olsa da, lbyaxa vurumaq n ymdlar. Hr iki trf n bu, eyni drcd zruri idi. ndi birc yol qalmd, ya burada qalib glmk, ya qbr getmk! Vziyyt o qdr grgin, qaranlq, o qdr ksif idi ki, n qorxaqlar qtiyyt ksb edirdi, n csartlilri dht alrd. Buras da var ki, trflrdn he biri n qzbd, n amanszlqda, n qtiyytd bir-birindn geri qalmrd. Bzilri n qabaa getmk lmk demkdi, amma he ks geri kilmk fikrind deyildi, bzilri n orada qalmaq yen lmk demkdi, lakin he ks qamaq fikrind deyildi. Zrurt tlb edirdi: sabah grk hr ey qurtarsn, trflrdn biri grk qalib glsin, syan ya inqilab olsun, ya da ba tutmayan csartli bir tdbir olub qalsn. Hkumt d qiyamlar kimi bunu baa drd; n hmiyytsiz bir ey olan burjua da bunu hiss edirdi. Bu mhllnin zlmti il artan iztirab dolu narahatlq da, bu skut trafnda get-ged artan tvi d bunun nticsi idi: hr ey mhlld hll olunmal idi, bu skut flakt evrilmli idi. Burada xrlt kimi qlbi paralayan, lnt kimi thdid edn birc ss vard: o da Sen-Merri kilssinin haray sala zng ssi idi. Qaranlqda yazq-yazq nal kn bu znglrin tvi v midsizlikl dolu olan fryad kimi insan qlbini donduran baqa he bir ey tsvvr etmk mmkn deyil. Tbit d, el bil ki, insanlarn etmk istdiyi ey z razln vermidi, ox vaxt bu bel olur. Kllun kdrli ahngini he bir ey pozmurdu. Qaln, qara buludlar gy zn brmd, ulduzlar grnmrd. Qara gy nhng bir qbrin stn atlan nhng kfn kimi l klrin stn almd. N qdr ki, hl tamamil siyasi vuruma olan bir vurumaya oxlu inqilabi hadislr grm yerd hazrlardlar, n qdr ki, gnclr, gizlin cmiyytlr, mktblr prinsip namin, orta sinif z xeyri n bir-birini yxmaq, bir-birini mhv etmkdn tr bir-birin yaxnlardlar, n qdr ki, adamlar bir-birini son v qti dy tlsdirirdilr, arrdlar, o mum mhlldn knarda, bolluq iind yaayan xobxt Parisin dbdbsind itib-batan khn, sfil Parisin n aa tbqlrd xalqn srt ssinin bouq uultusu eidilirdi. Bu hm qorxunc, hm d mqdds bir ssdi; el bir ss ki, hm yrtc heyvan nriltisindn, hm d Tanr klamndan ml glir; el bir ss ki, ziflri dht salr, aqillr xbrdarlq edir; el bir ss ki, hm aslan nriltisi kimi aadan, hm d gy-gurultusu kimi yuxardan glir. NC FSL. Son hdud. Marius glib Mrkzi bazara atd.

Bura yan klrdn d sakit v qaranlqd, he bir hrkt yox idi. Sanki, qan donduran mqbr skutu yerdn qalxm, gy zn brmd. Lakin anvreri ksini Sent-Esta kilssi trfdn ksn hndr evlrin taxtapuu bu qaranlq gyd bir balaca qzarrd. Bu qzart Korinfdki barrikadada yanan mlin i idi. Marius bu qzartya sar getdi. Bu, onu gtirib uundur bazarna xartd; Vaizlr ksinin balanc onun gzn satad. Marius buradan kedi. Qiyamlarn o biri bada keik kn qarovulusu onu grmdi. Marius axtard eyin yaxnda olduunu hiss edir, yngl addmlarla sssizc irlilyirdi. Bu qayda il o, Mondetur ksinin dngsin atd; bu knin dar bir yeri vard, xarici alml laq ancaq bu yolla saxlanlrd, oran Anjolras qoruyurdu. Marius sol trfd olan axrnc evin tinind durub, Mondetur ksinin bu dar yerini gzdn keirtdi. Marius duran yer anvreri ksindn enli klg dmd. Marius Mondetur ksinin qaranlq tinindn v anvreri ksindn bir az knarda, da yolda bir para snk iq grd, meyxanan tutqun bir kild se bildi, bundan da o trfd, skk divaraoxayan bir yerd qndil titry-titry yanrd, bir ne adam tfnglrini dizlri st qoyub mltm oturmudu. Marius bu adamlardan on tuaz knarda olard. Bura barrikadann i trfi idi. Knin sa trfindki evlr, meyxanann qalan hisssinin, byk barrikadann, bayran qaban tutmudu, Marius bunlar grmrd. O, birc addm da atmal idi. Lakin bu bdbxt gnc tumbann stnd oturdu, qollarn arpazlayaraq atas haqqnda dnmy balad. O, qhrman polkovnik Ponmersi haqqnda, igid bir sgr haqqnda dnrd: bu sgr Respublika dvrnd Fransann srhdini qorudu, imperatorun taxtnda Asiyann srhdin yetidi, Genuyan, skndriyyni, Milan, Turini, Madridi, Vyanan, Drezdeni, Berlini, Moskvan grd: o z qann Avropann btn dy meydanlarnda tkd, bu hmin qand ki, indi Mariusun damarlarnda axrd; onun sa vaxtndan vvl aard; o, amansz bir nizamintizama tabe oldu, zglrini d buna tabe etdi; o, mrn mundird, qlnc qaynda, saaqlar dn tklm epoletd, bart tstsndn qaralm kokardada, alna arlq elyn dbilqd, l baraklarnda, ordugahlarda, aq drglrd, hrbi xstxanalarda keirtdi; iyirmi il davam edn byk mhariblrdn sonra, siftind apq yeri, glr zl, uaq kimi sad, sakit, tmiz, saf geri qaytd; o Fransa n hr ey etdi, Fransann leyhin he bir ey etmdi. Marius z-zn deyirdi: mnim d vaxtm atmdr, mn d atam kimi csartli, qoaq olmalyam, he bir eydn qorxmamalyam, gllnin qabana getmliym, dm sngnn qabana vermliym, qanm tkmliym, dmni axtarmalyam, lm axtarmalyam, mn d vurumalyam, dy meydanna girmliym; bu dy meydan k, bu mharib vtnda mharibsidir. O, bir uurum kimi qarsnda canlanan vtnda mharibsini grrd, o bu uuruma atlmal idi. Bunu dnnd Mariusun btn bdni sarsld. Atasnn qlnc onun yadna dd: babas bu qlnc khn ey alverisin satmd, Marius da buna ox tssf etmidi. ndi o, z-zn deyirdi: bu anl, bu lksiz qlnc ox dzgn hrkt etmidir: ondan uzaqlam, qzbl zlmt getmidir, o qlnc ki, bel qamdr, demli, ona dnmk qabiliyyti verilibmi, o glcyi grrm, o qiyam olacan, irkab qanovlarnda, klrd vuruma olacan, zirzmilrin nfsliyindn tfng atlacan, arxadan qlnc zrbsi endirilcyini hiss edirmi; o qlnc Marenqo v Fridland meydanndan qaydandan sonra anvreri ksin getmk istmmidir, Mariusun atas il etdiyi qhrmanlqdan sonra, onun olu il baqa bir qhrmanlq etmk arzusunda olmamdr! Marius z-zn deyirdi: bu qlnc mnim yanmda olsayd, bu qlnc ln atamn ba altndan csart edib gtrsydim, onu zml k tinind franszlarn franszlarla olan gec vurumasna gtirsydim bu qlnc, yqin ki, mnim limi yandrard, ba mlkin qlnc kimi mnim qarmda od tutub yanard! Onun ldn xmas n byk xobxtlikdir! Bu n yax oldu, n daltli bir i oldu! He dem mnim babam atamn, hqiqtn, hrtini qorumudur, bu n byk sadtdir! Polkovnikin

qlnc bu gn vtnin barn paralamaqdansa, onun hrrac bazarnda satlmas, khn dmir qrntlar iin atlmas, khn eylr alverisin qismt olmas daha yaxdr! Marius drdli-drdli alad. Bu, byk msibtdi! ndi o n etsin? O, Kozettasz yaaya bilmzdi. Madam ki, o getmidir, lmkdn baqa ayr bir yol qalmr. Ax o, Kozettaya and imidi ki, lcym! Kozetta bunu bil-bil getmidir, demli, o, Mariusun lmyini istyir. Msl aydndr: Kozetta daha onu istmir; istsydi, getmsi haqqnda xbr verrdi, birc klm d olsa sz deyrdi, mktub gndrrdi, ax o, Mariusun nvann bilirdi! ndi daha Marius sizdn tr, n n yaasn? Bir d ax bu nec olar? Bura glndn sonra bir da geri dnmk?! Thlky yaxnlamaq, sonra da qab getmk?! Barrikadan grmk, sonra da kilmk?! Qorxudan tir-tir smk, z-zn bu szlri deyib kilmk: Bsdir daha, mnim kdiyim msibt bsdir, mn glib grdm, bu kifaytdir; bu vtnda mharibsidir, mn gedirm! Dostlar atb getmk?! Ax onlar Mariusu gzlyirlr, blk d, onlarn Mariusa ehtiyac var?! Btn bir orduya qar duran bu bir ovuc adam atb getmk?! Hr ey birdn xyant etmk: sevgiy d, dostlua da, sz d?! z qorxaqlna vtnprvrlik ad il brat qazandrmaq?! Yox, bu mmkn olan ey deyil! Atasnn xyal indi burada, bu zlmtd peyda olsayd, grsydi ki, onun olu kilib gedir, onu qlncnn qn il dyrdi, onun stn raraq deyrdi: Get, qorxaq!. Marius bir-birin zidd fikirlrin tsiri il xrpalanaraq ban endirdi. Birdn yen d ban qaldrd. Onun fikrind byk bir aydnlq ml glmidi. Qbrin yaxnl fikrin fqlrini genilndirir; adam lmn qarsnda duranda hqiqti grr. Marius zn dy girimy hazr hiss edirdi: bu dy indi onun gzlri qarsnda miskin bir halda deyil, zmtli bir kild canlanrd. Ruhun daxili bir faliyyti nticsind k mharibsi birdn onun fikrind baqa bir mna ald. Bayaq fikr dalarkn onu hr trfdn hll olunmaz msllr brmd, indi yen d bu fikirlr danq bir halda qaydb glmidi, ancaq bunlar daha onu narahat etmirdi. ndi o, bunlardan hr birin cavab ver bilrdi. Bir dnk grk, onun atas niy acqlana bilrdi? syann icra ediln vzif drcsin yksldiyi hallar olmamm? Polkovnik Ponmersinin olu n ba vern vuruma n drc hqartli bir ey ola bilrdi? Bu n Monmirayl, n d ampober idi, bu baqa bir eydi. Mbariz vtnin mqdds torpa urunda deyil, mqdds ideya urunda gedirdi. Vtn ziyyt kir, qoy ksin, briyyt syan tbrik edir. Dorudanm, vtn ziyyt kir? Fransann qan axr, amma azadlq sevinir, madam ki, azadlq sevinir, onda Fransa z yarasn unudur. Bir d ki, msly geni baxlsa onda vtnda mharibsi haqqnda n demk olar? Vtnda mharibsi! Bu n demkdir? Xaricilrl d mharib varm? Mgr insanlar arasnda olan hr cr mharib qardala qarda arasnda olan mharib deyilmi? Mharib ancaq z mqsdin gr myyn edilir. N xaricilrl mharib var, n vtnda mharibsi! Ancaq daltli v daltsiz mharib var. Byk bri mqavil balanana qdr, lng trpnn kemi qar tlsmkd olan glcyin hcumu ancaq bel bir mharib zruri ola bilr. Bel bir mharibni nd thmtlndirmk olar? Mharib o zaman biabr bir ey, xncr d o zaman qatil xncri olur ki, bunlar haqqa, trqqiy, idraka, mdniyyt, hqiqt ldrc zrb endirir. Bel bir mharib, istr vtnda mharibsi, istrs xaricilr qar mharib olsun, eyni drcd daltsiz mharibdir v bunun ad cinaytdir. daltli dediyimiz bu mqdds rtdn baqa, hans sasa gr mhariblrdn bir cru baqa cr mhariby nifrt edckdir? Hans sasa gr Vainqtonun qlnc Kamili Demulenin nizsini inkar etmy xidmt ed bilr? Leonid xaricilr leyhin, Timoleon zalm hkmdarlar leyhin olmu, bunlardan hans daha bykdr? Leonid mdafi etmi, Timoleon azad etmidir. Dvlt daxilind hr bir silahl x, bu xn n mqsdl edildiyini nzr almadan, pislmk olarm? El olduqda Brut, Marsel, Arn de Blankenheym, Kolin grk pislnsin. Partizan mharibsi? K mharibsi? Niy olmasn? Ambioriksin, Arteveldenin, Marniksin, Pelagiyin apard mharib bel mharib idi. Amma Ambioriks Romaya qar, Artevelde Fransaya qar, Marniks spaniyaya qar, Pelagi mavrlara qar mbariz edirdi, hams da xarici dmn qar vuruurdu. Mtlqiyyt d xarici dmndir, zlm d xarici dmndir; Mqdds haqq da xarici dmndir. Bir lky soxulan dmn o lknin corafi srhdini

pozduu kimi, istibdad da xlaq srhdini pozur. Zalm hkmdar ya da ingilisi qovmaq hr iki halda z torpan azad etmk demkdir. El bir vaxt glib atr ki, ancaq etiraz etmk kifayt etmir; flsfnin ardnca i olmaldr; ideyann nzrd tutduunu canl qvv bitirmlidir. Zncirlnmi Prometey balayr, Aristokiton bitirir. Ensiklopediya qlblri maariflndirir; 10-cu avqust alovlandrr. Esxildn sonra Frazibul Didrodan sonra Danton glir. Xalq rhbr tapmaq istyir. Xalq ktl klind talti z zrindn atr. nsan ynn itat altna alb birldirmk asandr. nsanlar hrkt gtirmk, yerindn trptmk, z xeyirlri, azad olmalar namin onlara dinclik vermmk, hqiqtl onlar aclamaq amansz i bol-bol onlarn stn atmaq lazmdr. El etmk lazmdr ki, onlarn xilas olmalar zlrini bir az heyrt salsn; bu gz qamadran parlaq iq onlar ayldr. Buna gr d haray sslri v vuruma zruridir. Byk dylr ayaa qalxmal, xalqa csart i samal, zrin mqdds haqq, Sezar hrti, kobud qvv, fanatizm, msuliyytsiz hakimiyyt v mtlqiyyt zlmti kn bu bdbxt briyyti silklmlidir; gecnin ry kdr vern tntnsin, onun solun cah-clalna itatkar bir nzrl baxan insan ynn silklmlidir. Rdd olsun zalm hkmdarlar! Nec? Siz kimi deyirsiniz? Siz Lui-Filippi zalm hkmdar adlandrrsnz? Xeyr, onu XVI Ldovikdn artq zalm hkmdar adlandrmram. Onlarn ikisi d, tarixin adtn xotbitli kral adlandrd krallardandr. Lakin prinsiplr paralanmaz, hqiqtin mntiqi z istiqamtindn dnmz, hqiqt gzt getmz; demli, he bir gzt ola bilmz; insan haqqnn pozulmasna yol verilmmlidir. XVI Ldovik mqdds haqq tcssm etdirir, Lui-Filipp d el, nki LuiFilipp d Burbondur; bunlarn hr ikisi haqqn qsb edilmsini myyn drcd tcssm etdirir; haqqn qsb edilmsi btn dnyaya yaylmdr, bunu aradan qaldrmaq n onlarla vurumaq lazmdr; bel etmk lazmdr, nki hmi i Fransa balamdr. Fransada hkmdar taxtdan endirilnd o hr yerd taxtdan endirilir. Szn qsas, ictimai hqiqti yenidn saslandrmal, azadln taxtn zn qaytarmal, xalq xalqa qaytarmal, ba hakimiyyti insanlara qaytarmal, Fransann bana yen qrmz papaq qoymal, idrak v dalti btn dolunluu il brpa etmli, dmniliyin hr cr reymini zmkl hr ksi z-zn qaytarmal, mumi v zmtli razla qar kral hakimiyytinin qoyduu maneni mhv etmli, briyyti yen d haqqn sviyysin qaldrmal, bundan da daltli bir i, bu yolda ba vern mharibdn d byk mharib olarm? Bel mhariblr slh yaradr. Hl d yanl fikirlrin, imtiyazlarn, mvhumatn, yalann, rvtxorluun, sui-istifadnin, zorakln, daltsizliyin, zlmtin nhng qalas kin v davt qlllri il dnya zrind ykslir. Bu qalan yxmaq, bu dhtli qayan datmaq lazmdr. Austerlits trafnda qalib glmk byk qhrmanlqdr; Bastiliyan almaq daha byk qhrmanlqdr. Ruh qrib bir qabiliyyt malikdir, el bir adam yoxdur ki, bunu z tcrbsind grmmi olsun ruhun vhdtinin ecazkarl da bundadr, bu vhdt ruhun hr yerd olmas il baldr: ruh n ar vziyytlrd soyuqqanllqla dn bilir; ox vaxt byk bir sevgi prianl keirn, n ar midsizlik iind olan bir adam n iztirabl, n drdli halnda bu ya baqa bir mslni mzakir edir v ona etiraz edir. Hisslr qasrasna mntiq qarr, sillogizmin mntiqi qrlmadan fikrin kdrli lnlnda hrlnir. Marius da bel bir vziyytd idi. Marius bu qayda il dn-dn, daln bir nzrl barrikadann i trfini tezdn keirirdi: o yorulub ldn dmd; o gah qti qrara glir, gah da trddd edirdi: etmk istdiyi ii tsvvrnd canlandrr, ar hycan keirirdi. Qiyamlar barrikadada z yerlrini trk etmdn astadan danrdlar: onlarn arasnda intizarn son mrhlsini gstrn aldadc bir sakitlik olduu duyulurdu. Marius onlarn ba stnd, taxtapu pncrsindn qiyamlara baxan, ya onlar mahid edn bir adam grd; Mariusa el gldi ki, qiyamlara o xsusi diqqt yetirir. Bu adam Kabkn ldrdy qap idi. Aadan yuxar baxanda, qnbr dalar arasnda gizldiln mlin inda onun ba gcl grnrd. Mlin tutqun, titrk i dn bu badan da qrib bir ey olmazd: onun aarm z gy alrd, siftind tccbl, donuq bir ifad vard, sa biz-biz durmudu, aq gzlri qrplmrd, az ala qalmd, o, sanki, yilrk maraqla ky baxrd. Bel znn etmk olard ki, bu ln adam lmli olan adamlar gzdn keirir. Qan pncrdn aa axaraq qrmz, uzun bir iz salmd, bu iz ikinci mrtbd qrlrd.

BRNC FSL. Bayraq. Birinci mliyyat. Hl he ks glmirdi. Sen-Merrid saat onu vurdu. Anjolrasla Kombefer, llrind karabin, byk barrikadada qoyulmu, yolun knarnda oturmudu. Onlar kirimic qulaq asr, n uzaqdan, lap tutqun bir kild gln ayaq ssini d eitmk istyirdilr. Birdn bu mum skut iind gnclik ehtiras duyulan n bir ss eidildi; ss, el bil ki, SenDeni ksindn glirdi: kim is khn xalq nmsi olan Ay i havasnda oxuyurdu, eirin axn xoruz ban kimi sslnirdi: Dostum Byuqo, yatmrsan ki? Gz yandan imim mn. Damam durultmaqn. Gndr glsin jandarma, sn. Mavi inel arasnda. Byr st xodur yuxu. Fit alrlar bax, glllr. Quq-quluqu, quq-quluqu! Onlar bir-birinin lini sxd. Anjolras: Bu, Qavrodur dedi. Kombefer lav etdi: O, biz xbrdarlq edir. Kim is brk-brk yyrrk bo knin skutunu pozdu: gln Qavro idi; o, kloundan da cld bir hrktl, tvy-tvy omnibusun stndn aaraq barrikadann i trfin atld, ucadan dedi: Han mnim tfngim? Onlar glir! Btn barrikadadan, sanki, elektrik cryan kedi, tfnglr srtln llrin xlts eidildi. Anjolras Qavrodan sorudu: Mnim karabinimi gtrmk istyirsnmi? Qavro: Mn byk tfng istyirm, dedi. ki keiki z yerini buraxb Qavroun ardnca gldi. Onlardan biri knin sonunda, o birisi Kiik Srsri ksind keik kmirdi. Vaizlr ksind olan keiki z yerind qalmd, grnr, krp v bazar trfdn he ks glmirdi. Bayraq zrin dn iqdan anvreri ksind qoyulan ara yolun bzi yerind qnbr dalarn gcl sezmk olurdu, bu yol qiyamlara duman iind tutqun bir kild nzr arpan iri, qara bir darvaza kimi grnrd. Hr ks z yerini tutdu. Qrx qiyam Anjolras, Kombefer, Kurfeyrak, Bosse, Joli v Qavro da onlarn irisind idi, byk barrikadann i trfind, llrind tfng v karabin, at amaa hazr bir vziyytd dinmz-sylmz dizi st durmudular; onlarn ba barrikadadan yuxar qalxmrd; onlar, sanki, qala mazqalndan da yolu nian almd. Alt qiyam da Feyin komandas altnda,

tfnglrini st ayaa krk, Korinf meyxanasnn ikinci v nc mrtbsind, pncrlrd durmudular. Bir az da kedi, sonra Sen-Le trfdn nizamla, ar-ar atlan addmlarn uultusu aydnca eidilmy balad. Bu uultu vvl lap astadan, sonra bir az aydn, daha sonra ar v dolun bir halda eidilir, ara vermdn, dayanmadan, get-ged artaraq, qorxunc bir kild, tmkinl, yavayava yaxnlard. Bu uultudan baqa he bir ey eidilmirdi. Bu, hrkt edn Komandor heyklinin skutu v uultusu idi; lakin bu da addmda nhng v oxlu bir eyin varl hiss olunurdu, bu adamda insan yn, eyni zamanda bir kabus tsvvr oyadrd. El gman etmk olard ki, bu Legion deyiln qorxunc heyklin addmdr. Ayaq ssi yaxnlard; ss daha da yaxnlab dayand. El bil ki, knin sonunda byk bir izdiham vard, bu izdihamn nfs almas eidilirdi. Orada he bir ey grmk olmurdu, ancaq qat qaranln lap irisind iyn kimi nazik, oxlu metal saplar, bir d, yuxunun ilk dmind, yumulan kirpiklr arasnda duman kimi ml gln, tsviri mmkn olmayan, fosfora bnzr tor kimi bir ey nzr arprd. Bunlar mlin uzaqdan-uzaa i dn, tutqun bir kild ildayan tfng lllri v tfng snglri idi. Yen sakitlik oldu, sanki, hr iki trf n is gzlyirdi. Birdn zlmtin lap irisindn bir ss eidildi; bu ss xsusil ona gr mum grnrd ki, orada he ks nzr arpmrd, el bil ki, qaranlq z danrd: bir adam raraq sorudu: Gln kimdir? Eyni zamanda, aa endiriln tfnglrin ssi eidildi. Anjolras hycan v qrurla dedi: Fransa inqilab! O ss mr etdi: At! Tnd-qrmz iq evlrin qabaq trfini ildrm kimi iqlandrd, el bil ki, yanan sobann qaps birdn alb yen rtld. Barrikadann stndn dhtli bir gurultu kedi. Qrmz bayraq yer dd. Yaylm ati o qdr amansz v sx idi ki, glllr bayran aacn, yni omnibusun dik qoyulan dilsini ksmidi. Evlrin karnizin dyrk geri srayan glllr barrikadann i trfin db bir ne adam yaralad. Birinci yaylm ati ox ar tsir balad. Hcumun bel amansz olmas n csartli qiyamlar bel dndrd. Aydn grnrd ki, qiyamlara hcum edn az bir polk sgrdir. Kurfeyrak ucadan sslndi: Yoldalar, bart nahaq yer iltmyk. Dayanb gzlyk, qoy onlar daha da yaxna glsin. Anjolras dedi: Grk, hr eydn vvl bayra qaldraq! O lap ayaqlar altna dn bayra yerdn qaldrd. Barrikadadan knarda tfng lllrin dyn snblrin ssi eidildi: sgrlr yen d tfngini doldururdu. Anjolras szn davam etdi: Kim csart edib bayra barrikadann stn sancar? He ks cavab vermdi. ndi barrikada, he bhsiz, badan-baa niana alnmd: barrikadann stn xmaq lmk demkdi. n csartli adam da z haqqnda lm hkm xarma ox tinlikl qt ed bilr. Htta Anjolrasn da bdni rprdi. O, bir d dedi: He kim? KNC FSL. Bayraq. kinci mliyyat. Qiyamlar Korinf meyxanasna ataraq, barrikada qurmaa baladqdan sonra daha he ks Mabef babaya fikir vermdi. Lakin cnab Mabef qiyamlar dstsini atb getmdi. O, meyxanann birinci mrtbsin gedib, pitaxtann dal trfind tkbana oturdu. O, el bil ki, he ksi grmrd, he bir ey dnmrd. Kurfeyrak v baqa qiyamlar bir ne df onun yanna glib vziyytin thlkli olduunu syldilr, onun buradan xb getmsini tklif

etdilr, amma el bil ki, qoca onlarn dediyini eitmirdi. Onlar gednd qocann dodaqlar trpnirdi, o, sanki, bir adamla shbt edirdi; lakin bir adam onunla danan kimi dodaqlar birbirin sxlr, gzlri snrd. Barrikadaya hcum edilndn bir ne saat vvl o ald vziyytini dyimdi. O, yumruqlanm llrini dizlri st qoymudu, ban qabaa ymidi, el bil ki, uuruma baxrd. Onu he ks bu vziyytdn xara bilmdi; sanki, onun fikri barrikadadan uzaqlarda uurdu. Hr ks z dy mvqeyin gedndn sonra aa zalda diry sarnan Javerdn, syrma qlncla onun keiyini kn qiyamdan, bir d Mabefdn baqa he ks qalmad. Hcum vaxt, yaylm ati alanda Mabef havann sarsldn hiss etdi, bu onu, sanki, yuxudan ayltd; o birdn ayaa qalxd, zaln iindn keib getdi. Anjolras: He kim? deyrk z sualn tkrar ednd qoca axanann astanasnda grnd. Onun burada grnmsi qiyamlar yaman hycanlandrd. Kim is raraq dedi: Bu hmin adamdr ki, kraln edamna ss vermidir! Konventin zvdr! Xalqn nmayndsidir! Blk d, cnab Mabef bu szlri eitmdi. O, dz Anjolrasn stn gedirdi, qiyamlar byk hrmtl, hm d qorxu hissi il ona yol verirdi; Mabef Anjolrasa yaxnlab bayra onun lindn ald. Anjolras geri kilrk, heyrtdn donub qald; sonra sksn yal bu qoca, ba s-s, mhkm addmlarla, barrikadada qnbr dalarndan dzln pilllrl yava-yava yuxar qalxmaa balad; he ks csart edib onu dayandrmad, z kmyini ona tklif etmdi. Bu, el kdrli, hm d el zmtli hadis idi ki, ham raraq dedi: Papaqlarnz gtrn! Bu dhtli bir tamaa idi! Qoca pilldn-pilly qalxdqca, onun a sa, qocalm z, qr-qr olmu geni aln, uxura dm gzlri, heyrtdn azca alan az, qrmz bayra qaldran qrq llri qaranlqdan xr, mlin qan rngli inda daha aydn grnrd, el bil ki, doxsan nc ilin kabusu, lind terror bayra, yer altndan xmd. Qoca son pilly qalxanda, bu tir-tir sn qorxunc kabus gz grnmyn min iki yz tfngin qabanda qrntlar yn stnd duranda, sanki, lmn zndn d qvvtli olan bu insan lmn qarsnda diklnd btn barrikada zlmt iind xariqlad, zmtli bir kil ald. Ham susdu: ancaq mcz qarsnda insan bel susa bilr. Qoca bu skut iind qrmz bayra yelldrk rd: Yaasn nqilab! Yaasn Respublika! Yaasn Qardalq! Brabrlik! V lm! Qiyamlar astadan v tez-tez sylniln bir danq ssi eitdi: bu ss, duasn qurtarmaa tlsn keiin pltsna oxayrd. Yqin, bu, polis pristav idi, knin o banda durub qanun namin qiyamlarn dalmasn tlb edirdi. Yen d Gln kimdir? dey soruan adam rd: Gedin oradan! Cnab Mabefin rngi meyit kimi aarmd, o, lnlq drcsin glmidi, onun gzlrind divanliyin mum odu parldayrd, o, bayra ba st qaldraraq, bir d dedi: Yaasn Respublika! O ss mr etdi: At! kinci yaylm ati sama qasras kimi barrikadan brd. Qocann dizlri bkld, sonra o, yen d dikldi, bayraq lindn dd, qoca bir taxta kimi arxas st da yola yxld, l-qolunu uzadaraq yerd srilib qald. Qan onun altndan axb getdi. Onun solun v kdrli z gy baxrd. nsann hkmnd olmayan hisslr d var, bu hisslr htta thlkni d insana unutdurur; bel hisslrdn biri qiyamlar brd, onlar hrmtl, hm d qorxa-qorxa meyit yaxnlad. Anjolras hycanla dedi: Bu padah ldrnlr n qrib insandr! Kurfeyrak pldayaraq, onun qulana dedi:

 Ancaq sn deyirm, mn bu adamlarn duyduu mftuniyyti azaltmaq istmirm; o he padah-zad ldrmyib. Mn onu tanyrdm. Ona Mabef baba deyirdilr. He bilmirm, bu gn ona n olmudu; hr halda, bu divan hamdan qoaq xd. Sn bir onun zn bax! Anjolras dedi: Onun ba divan ba olsa da, ryi Brut ryidir. Sonra ucadan dedi: Vtndalar! Qocalar cavanlara bel nmun gstrir! Biz trddd edirdik, o qt etdi! Biz thlk qarsnda geri kildik, o, thlknin stn getdi! Grn, qocalqdan titryn bir adam qorxudan titryn adama n yrdir! Bu qoca vtn qarsnda zmtl canlanr. O, ox yaad, anl bir lml d ld. ndi biz bu meyiti evimizd saxlayaq, qoy hr ks bu l qocan z diri atasn qoruyan kimi qorusun, qoy onun burada olmas barrikadaya qalibiyyt qazandrsn! Qiyamlarn srt v qtiyyt dolu sslri uuldad; bu uultu onlarn Anjolrasla raz olduunu bildirirdi. Anjolras yilib qocann ban qaldrd, onun vvlki kimi ciddiyyt ifad olunan alnndan pd, sonra qollarn geri kdi v sanki, onu incidcyindn qorxaraq, fqtl v sulluca srtuku onun ynindn xartd, bu dlik-deik olmu qanl srtuku hamya gstrib dedi: Bizim bayramz indi budur! NC FSL. Qavro Anjolrasn karabinini gtrsydi, daha yax olard. Hlu xalann qara aln Mabef babann stn saldlar. Alt adam z tfngindn xrk dzltdi, meyiti xry qoydular, papaqlarn gtrb, onu ar-ar, tntnli bir skutla aa zala apardlar, masann stn qoydular. Bu adamlar tamamil z mqdds v mhm ilri il mul olduundan, ba verck thlk haqqnda daha dnmrdlr. Meyiti Javerin yanndan keirib aparanda Javer he tvrn pozmad; Anjolras ona dedi: Snin d vaxtna az qalb! Bu zaman ancaq Qavro z mvqeyini trk etmyib keikd durmudu; birdn ona el gldi ki, bir ne adam sin-sin barrikadaya yaxnlar. O saat rd: znz gzlyin! Kurfeyrak, Anjolras, Jan Prver, Kombefer, Joli, Baorel, Bosse yyr-yyr qarmaqarq bir halda, dst il meyxanadan xdlar. Gzlmy vaxt qalmamd. Onlar barrikadann stnd, trpn-trpn ildayan oxlu sng grdlr. Bldiyy qvardiyasnn ucaboylu sgrlrindn bzilri omnibusun stndn ar, bzilri d, xarici alml laq n qoyulan yoldan kerk barrikadann iin doluurdular; Qavro onlarn qabandan qamasa da geri kilirdi. Qti hrkt etmk lazmd. Bu daqnn ml gtirdiyi ilk thlk idi: ayn suyu sddin qrana qalxr, su bndin dlik-deiyindn szmaa balayr. Birc saniy d kesydi barrikada zbt edilckdi. Baorel ilk rast gldiyi qvardiyaya hcum etdi, tfngl onu vurub ldrd; baqa bir qvardiya Baoreli sngldi; bir baqas da Kurfeyrak yer yxd, Kurfeyrak raraq deyirdi: Bura glin! n uca boylu, nhng bir qvardiya sng il Qavroun stn gedirdi. Uaq balaca llri il Javerin iri tfngini qaldrd, nhng qvardiyan nian alb axma basd: tfng atlmad. Javer tfngi doldurmaybm. Qvardiya sgr qhqh il glb sngn Qavroun stn endirdi. Sng Qavroa hl toxunmamd ki, tfng qvardiyann lindn dd: kimins gllsi dz onun alnndan dymidi; sgr arxas st yer srildi. kinci gll d Kurfeyrakla lln qvardiyann lap dndn dydi, o, da yola yxld. Qvardiyalar vuran Marius idi: o, indic barrikadaya glmidi.

DRDNC FSL. Bart llyi. Marius Mondetur ksinin tinind gizlnrk, bh v trddd iind, vurumann balanmasna baxrd. Lakin o sirli v amansz divanliy qar ox dura bilmdi, bu el bir divanlikdi ki, ona girdabn ar demk olar. Thlknin bykly, cnab Mabefin lm bu qrib v kdrli hadis, Baorelin snglnmsi, Kurfeyrakn Bura glin! dey rmas, Qavroun lm ayanda olmas, dostlar kmy ya qisas almaa armas Mariusu drhal trddddn qurtard, o, lind iki tapana vuruma meydanna atld. Birinci gll il Qavrou, ikinci gll il Kurfeyrak xilas etdi. Tfnglr guruldayr, yaral qvardiyalar rr, hcum ednlr barrikadann stn qalxrd; indi bir-birin qarm bldiyy qvardiyalar, sgrlr, Paris civarndan gln milli qvardiyalar, llrind tfng, istehkamn stnd quraa qdr grnrdlr. Onlar istehkamn d iki hisssindn oxunu tutmudular, ancaq barrikadann i trfin atlmrdlar, sanki, trddd edir, tora dcklrindn qorxurdular. Onlar aaya el baxrdlar, el bil, aslan yuvasna baxrdlar. Mlin i onlarn ancaq snglrini, xz papaqlarn, tvi dolu acql zlrini iqlandrrd. Mariusun ayr bir silah yox idi; o, boalm tapanalar yer atd; lakin bu zaman aa zalda qapnn yannda balaca bir bart llyi grd. O, yanprt durub bart llyin baxanda sgrlrdn biri onu nian ald; sgr tfnginin tityini knd birdn kim is tfngin ucundan yapb llnin azn li il rtd. Bu qabaa atlan plis alvarl cavan bir fhl idi. Tfng atld, gll fhlnin lini v yqin ki, sinsini deib kedi, nki fhl o saat yer yxld, gll Mariusa dymdi. Bu hadis hqiqtdn artq, tst iind gz grnn bir xyala bnzyirdi. Marius aa zala girnd bu eylr onun gzn tri satamd. O, ona sar dikln tfng llsini, bu llnin azn rtn li ala-taran grmd, atlan tfng ssini d, sanki, uzaqdan eitmidi. Adam bel bir vaxtda n grrs bu eylr onun gz nndn klg kimi, hm d srtl tb keir; o ancaq tutqun bir kild hiss edir ki, bu qasra onu daha qat bir qaranla kib aparr, onun trafnda olan hr ey duman iinddir. Dmn qiyamlarn stn qfildn alsa da, onlar qorxmad; yen d z qvvlrini toplad. Anjolras raraq dedi: Dayann! Gzyar tfng atmayn! Dorudan da, onlar ilk tvi anlarnda bir-birini yaralaya bilrdi. Qiyamlarn oxu ikinci mrtby v ardaqdak otaqlara qalxd: onlar barrikadan almaq istyn sgrlri pncrlrdn vura bilrdilr. Qiyamlardan n srtlisi Anjolras, Kurfeyrak, Jan Prver v Kombefer meyxanann dal trfind ucalan evlr sar getdilr, barrikadann st trfini tutan sgrlrl, qvardiyalarla kinmdn, qrurla zz durdular. Onlar bunu tlsmdn, lbyaxa vurumadan qabaq olan zhmli bir ciddiyytl etdilr. Qiyamlarla sgrlr bir-birini nian almdlar; onlar bir-birin el yaxndlar ki, dana bilrdilr. Yann ml glmk n birc qlcm da kifaytdir. Dnd metal sinbnd, iyinlrind sx saaql epolet olan bir zabit qlncn qabaa uzadaraq rd: Tslim olun! Anjolrasn ssi eidildi: At! Hr iki trf eyni vaxtda yaylm ati ad. Hr ey tst iind yox oldu. Tst ac v boucu idi: yaralananlar v lmk zr olan adamlar bu tst iind bouq-bouq inildyir, srnrdlr. Tst dalandan sonra, barrikadann hr iki trfind sralarn seyrkldiyi grnd, lakin bu seyrklmi sralar yerindn trpnmirdi, onlar dinmz-sylmz tfnglrini doldururdu. Birdn uca bir ss eidildi: Rdd olun buradan. yoxsa barrikadan partladacaam. Ham ss gln trf dnd. Marius aa zala girib bart llyini gtrm, traf bryn tstdn v ndn istifad edrk, qaa-qaa barrikadaya, mlin qoyulduu da qfsin yanna glmidi; mli dartb

yerindn xarm, bart llyini onun yerin qoymudu, llyin altna xeyli da itlmi, el o saat da llyin alt ox asanlqla snmd; bir adamn yilib-qalxmasna n qdr vaxt lazmsa Mariusun da bu ii grmsin o qdr vaxt lazm olmudu. ndi barrikadann o trfin yan milli qvardiyalar, bldiyy qvardiyalar, zabitlr, sgrlr Mariusa baxaraq, dhtdn donub qalmdlar: Marius, z faian qrarndan ruhlanaraq, lind ml, qrurla dalarn stn qalxd, mli, snm bart llyi grnn o qorxunc da ynna sar yrk, zhmli bir ssl ucadan dedi: Rdd olun buradan, yoxsa barrikadan partladacaam! Barrikadada sksn yal qocann yerini tutan Marius, sanki, khn inqilabn kabusundan sonra gnc inqilabn xyal idi. Bir serjant hycanla sorudu: Barrikadan partladacaqsan? Demli, zn d onunla bir yerd. Marius: zm d onunla bir yerd, dey cavab verdi. Mli bart llyin yaxnladrd. Barrikadann stnd he ks qalmamd. Hcum edn dmn, yarallarn v lnlrini ataraq, nizamsz halda tez geri kildi, knin o biri bana getdi, gecnin qaranlnda yox oldu. Bu vahim iind qamaqdan baqa bir ey deyildi. Barrikada dmn hcumundan xilas oldu. BENC FSL Jan Prverin eiri susdu Ham Mariusun bana yd. Kurfeyrak yyrb onu qucaqlad: Sn buradasan? Kurfeyrak hycanla dedi: N byk xobxtlik oldu! Bossenin ssi eildi: Sn lap yerind gldin! Kurfeyrak lav etdi: Sn glmsydin, indi mn bu dnyada yox idim! Bu arada Qavroun ssi gldi: Siz olmasaydnz, mnim iimi bitirckdilr. Marius sorudu: Burann risi kimdir? Anjolras: Burann risi snsn, dey cavab verdi. Btn gn Mariusun beyni dmiri oca kimi alovlanb yanrd, indi onun fikirlri qasraya evrilmidi. Bu qasra onun daxilind idi, lakin ona el glirdi ki, qasra hr trfi brm, onun zn d srklyib aparr. O, sanki, hyatdan uzaqlamd, bunun he ucu-buca yox idi. ki ay davam edn gzl sevinc v mhbbt anlar, bu mhbbt v sevincin birdn dhtli uurum qarsnda susmas, Kozettann ldn xmas, bu barrikada, Respublika urunda cnab Mabefin zn lm vermsi, onun znn qiyamlara balq etmsi ona qorxunc bir yuxu kimi grnrd. O, grk btn ur v idrakn, btn hafizsini toplayayd ki, trafnda ba vern hadislr onun n hqiqt olayd. Marius hl ox az yaamd, o, hl drk etmirdi ki, imkan xaricind olan eyin qaban almaq olmaz v gzlnilmyn eyi qabaqcadan nzr almaq lazmdr. Onun z hyatnn facisi onun qarsnda tamaalarn baa dmdiyi bir pyes kimi canlanrd. Mariusun fikrini duman brdyndn, diry sarnan Javeri tanmad. Barrikadaya hcum edilnd Javer he zn d evirmmidi. O, trafnda alovlanan syana hm lm mhkum ediln bir adam itatkarl il, hm d bir hakim zmti il baxrd. Marius ona he hmiyyt d vermdi.

Dmn daha grnmdi; knin bandan onlarn ancaq ayaq ssi v hnirtisi glirdi; onlar daha csart edib istehkama hcum etmirdi; blk d, mr, ya kmk gzlyirdilr. Qiyamlar lazmi yerlr keiki qoydular; tibb fakltsinin tlblri yarallarn yarasn balamaa balad. Meyxanadan btn masalar xartdlar; ancaq ikic masa qald; bunlardan birini tiftik v patron dzltmk n saxladlar, o birisind Mabef babann meyiti qoyulmudu. Masalar aparb barrikadaya lav etdilr; aa zalda bu masalarn yerini Hl xala il qulluqularn dyi tutdu. Yarallar da bu dklrin stn qoydular. Korinfd yaayan arvadlara glinc o yazqlarn bana nlr gldiyi mlum deyildi. Sonralar bu arvad tapdlar: he dem zirzmid gizlniblrmi. Lakin bir hadis barrikadann azad olmasna sevinn qiyamlar kdrlndirdi. Yoxlama vaxt mlum oldu ki, qiyamlardan biri yoxdur. z d kim? Hamnn n ox sevdiyi, n csartli, mrd adamlardan biri Jan Prver! Yarallara baxdlar orada yox idi. llr baxdlar orada da yox idi. Grnr, onu sir aparmdlar. Kombefer Anjolrasa dedi: Onlar bizim yoldamz sir tutmular; onlarn agenti bizddir. Bu casusun lmsi sn ox lazmdr? Anjolras: Bli, dedi. ox lazmdr, ancaq Jan Prverin hyat qdr yox. Bu shbt aa zalda, Javerin sarnd diryin yannda gedirdi. Kombefer: ox gzl, dedi. Mn yaylm l aacma balayb bir nmaynd kimi ora gedrm, sirlri dyimyi onlara tklif edrm. Anjolras lini Kombeferin iynin qoyub dedi: Qulaq as. Knin sonunda tfnglrin at amaa hazrland eidildi. Bir adamn csartli ssi eidildi: o raraq dedi: Yaasn Fransa! Yaasn glck! Bu, Prverin ssi idi. sanki, ildrm axd, yaylm ati guruldad. Sonra yen sakitlik oldu. Kombefer hycanla dedi: Onu ldrdlr! Anjolras Javer baxb dedi: Snin dostlarn sni gllldilr. ALTINCI FSL. Hyat iztirabndan sonra lm iztirab. Bu cr mharibnin xsusiyyti ondadr ki, barrikadaya ox vaxt n trfdn hcum edirlr; dmn, bir qayda olaraq, barrikadann stn cinahlardan, ya arxadan hrlnib glmir; blk d, qiyamlarn pusquda durmasndan, ya da knarda olan yri-yr klr daxil olmaqdan qorxurlar. Buna gr d qiyamlar ancaq byk barrikadaya fikir verirdilr, grnr bura n thlkli yer idi: vuruma mtlq yen burada balanacaqd. Bununla bel Marius kiik barrikadan dnrk ora getdi. Orada he ks yox idi: barrikadan qnbr dalar arasnda titryn bir raq qoruyurdu. Burasn da demk lazmdr ki, Mondetur ksind, hm d Kiik Sfil v Qu quu klri tinind tam sakitlikdi. Marius barrikadan gzdn keirib geri qaydanda kimins onu qaranlqda: Cnab Marius! dey astadan ardn eitdi. Marius diksindi: bu, iki saat vvl onu Plme ksind, dmir barmaqlq arasndan aran adamn ssi idi. Lakin indi bu ss iniltiy oxayrd. O dnb trafna baxd, he ksi grmdi.

O bel bir qrara gldi: grnr qulana ss glmidir, bu ancaq, trafnda ba vern fvqlad hadislr tsvvrn lav etdiyi aldadc hisslrdir. O, barrikadann olduu dalandan getmk n bir addm da atd. Ss tkrar eidildi: Cnab Marius! ndi daha bh qalmrd: Marius ssi aydnca eitdi, o yen d trafna baxd, yen he ksi grmdi. O adam dedi: Mn buradayam, sizin ayanzn yannda. Marius yildi, zlmt iind canl bir mxluqun qaraltsn grd. O qaralt Mariusa sar can atrd. O da yolla srnrd. Mariusu aran da o idi. Marius qndilin inda onun kobud plisdn tikilmi yrtq alvarn, yaln ayan, bir d qan glmsin oxar bir ey grd, ona sar evriln solun z sezdi: Siz mni tanmrsnz? Xeyr. Eponinayam. Marius cld aa yildi. Dorudan da, onun qarsndak o bdbxt qz idi. O kii paltar geymidi. Siz nec olub bura glmisiniz? Siz burada n edirsiniz? Eponina: Mn lrm, dedi: El sz, el hadis var ki, msibt iind boulan adam ayldr, ona z drdini unutdurur. Marius da, sanki, birdn aylaraq hycanla dedi: Siz yaralanmsnz?! Dayann, mn bu saat sizi ev aparm. Orada sizin yaranz balarlar. Siz brk yaralanmsnz? Mn sizi nec qaldrm ki, yaranz armasn! Sizin haranz aryr? Aman allah! Kmk edin! Siz ax bura niy glmisiniz? Marius onu yerdn qaldrmaq n lini onun altna uzatmaq istdi. Bunu edrkn li onun bilyin toxundu. Eponina zif bir halda rd. Marius sorudu: Sizi incitdim? Azca. Mn sizin ancaq liniz toxundum. Eponina lini qaldrd: Marius onun ovcunun ortasnda qara bir deik grd. liniz n olub? Deilib! Deilib? H. N deib? Gll. Bu nec olub? Siz tulanan tfngi grdnzm? Grdm; llsinin deiyini rtn li d grdm. O, mnim limdi. Mariusun bdni sarsld. Bel d alszlq olar! Zavall qz! gr bels, yen drd yardr; bu el ey deyil. Qoyun sizi aparm yataa qoyum. Sizin yaranz balarlar. l gll dymkl adam lmz. Eponina pldayaraq dedi: Gll limi deib, kryimdn xb. Mni buradan aparman mnas yoxdur! Mn bu saat siz deyrm mn nec kmk etmk lazmdr: bu kmk hkimin kmyindn ox-ox yax olar. Oturun mnim yanmda, bax, bu dan stnd. Marius oturdu; Eponina ban onun dizlri st qoydu, Mariusa baxmadan dedi: Ah, n yaxdr! N xodur! Yaram da armr.

Bir az susduqdan sonra ban gcl qaldrb Mariusa baxd. Bilirsinizmi, cnab Marius? Sizin baa getmyiniz mni acqlandrrd, ancaq mnim acqlanmam axmaqlqd, nki o evi siz mn zm gstrmidim; bir d ki, mn grk bir eyi baa dydim: sizin kimi cavan bir olan... Eponina susdu, grnr o, yadna dn ar bir fikri zndn rdd etmk istyirdi; sonra rk paralayan bir tbssml glmsyrk szn davam etdi: Mn siz eybcr grndm, elmi? Bilirsiniz n var: siz mhv olacaqsnz! ndi barrikadadan he ks ged bilmyck. Sizin ax bura gtirn mn oldum. Siz bu yaxnda lcksiniz, mn d el bunu nzrd tutmudum. Amma sizi nian alb vurmaq istynd mn yen d zm saxlaya bilmdim, liml tfngin llsini rtdm. ox qribdir! Mn sizdn qabaq lmk istyirdim, ona gr d bel eldim. Gll mn dyndn sonra mn srn-srn bura gldim, mni grmdilr, gtrb aparmadlar. Mn sizi gzlyirdim, fikirlirdim ki: O yoxsa bura glmz?.Ah, siz bilsydiniz!.. Ardan mn bluzam diiml didirdim, el zab kirdim!.. ndi mn zm yax hiss edirm. Yadnzdadrm o gn: mn sizin otanza gldim, sizin gzgd zm baxdm; o gn d yadnzdadrm: siz bulvarda, paltaryuyan arvadlarn yannda rast gldim?.. Orada qular n yax oxuyurdu! Bundan lap az keib. Siz mn yz su pul verdiniz, mn siz dedim: Sizin pulunuz mn lazm deyil. Siz o pulu yerdn qaldrdnzm? Siz ax varl adam deyilsiniz. Mnim he alma glmdi ki, siz deym, onu yerdn gtrsiniz. Gn par-par parldayrd. Hava isti idi. Yadnzdadrm, cnab Marius! Ah, mn n xobxtm! Ham, ham bu yaxnda lck. Onun znd dlicsin, hm d ciddi bir ifad vard; bu, rk paralayan bir ifad idi. Bluzunun crndan onun sinsi grnrd. O dandqca, gll demi lini sinsind olan ikinci bir deiy basrd: oradan, txac xarlm llkdn rab xan kimi, arabir qan xrd. Marius byk bir rk szlts il bu bdbxt qza baxrd. Birdn qz inilddi. Ah, yen d! Mn bouluram! Eponina bluzasn dii il tutub sxd, qlarn da yola uzatd. Bu anda barrikadada balaca Qavroun xoruz ssi kimi nazik ssi eidildi. O, tfngini doldurmaq n masann stn xb, o zaman ox yaylm olan bir nmni hvsl oxuyurdu: Lafayet rast glnd. Jandarm iq samayaraq. Pldad: daban alaq! Eponina bir az qalxaraq qulaq asd, sonra pldad: Odur. Sonra Mariusa sar dnrk lav etdi: Mnim qardam oradadr. Qoy o, mni grmsin. Grs danlayacaq. Marius byk bir kdr v rk szlts il Tenardyenin ailsi qarsnda olan borcunu dnd: bunu ax atas ona vsiyyt edib getmidi. Sizin qardanz? Sizin qardanz kimdir? O uaq. Oxuyan uaq? H. Marius qalxmaq istdi. Eponina: Getmyin, dedi. Daha az qalb! Eponina oturmaa yaxn bir vziyytd idi, lakin onun ssi gcl eidilirdi, hqrq onun ssini qrrd. Arabir d xrlt onu bourdu. Eponina zn bacard qdr Mariusun zn yaxnladrd v qrib bir ifad il lav etdi:

 Qulaq asn, mn sizinl komediya oynamaq istmirm. Mnim cibimd siz mktub var. Dnndn bri mnddir. Mn taprmdlar ki, onu pot il siz gndrim. Mn gndrmdim, zmd saxladm. Mn istyirdim ki, o mktub siz atmasn. O yerd ki, biz yen tezlikl grcyik, blk, orada bunun n sizin mn acnz tutacaq. Biz orada grcyik, el deyilmi? Mktubu gtrn. Eponina sbi halda, gll dymi li il Mariusun lini tutdu, el bil ki, onun li daha armrd. Onun lini bluzasnn cibin sald. Dorudan da, bluzann cibind Mariusun lin bir kaz toxundu. Eponina: Gtrn, dedi. Marius mktubu gtrd. Eponina bundan raz qaldn ba il bildirdi. ndi mnim bu myimin qabanda mn sz verin... Eponinann dili dolad. Nyi sz verim? Sz verin! Sz verirm. Sz verin ki, mn lndn sonra mnim alnmdan pcksiniz. Mn bunu hiss edrm. Eponina gcdn drk ban Mariusun dizin qoydu; onun gzlri yumuldu. Marius el znn etdi ki, bu zavall qzn ruhu bdnindn udu. O trpnmirdi. Marius onun bdi olaraq yatdn dnrkn, birdn o yava-yava gzlrini ad: bu gzlr lmn qaranlq klgsi enirdi; Eponina, sanki, o biri dnyadan gln bir ssl mehribanca dedi: Bilirsinizmi, cnab Marius, mn el gman edirm ki, siz bir balaca vurulmudum. O istdi bir d glmssin, glmsy bilmdi, ld. YEDDNC FSL. Qavro drin dnc il msafni lr. Marius verdiyi sz yerin yetirdi: Eponinann soyuq tr basm alnndan pd. Bu, Kozettaya xyant deyildi, bu bdbxt bir qzn ruhu il, daln bir halda, mehribanca vidalamaq idi. Marius Eponinann verdiyi mktubu ryi s-s gtrmd. O drhal hiss etmidi ki, mktubda mhm bir msldn bhs olunur. Onun sbri atmrd: mktubu ab oxumaq istyirdi. Kii qlbi bel yaranmdr: yazq qz gzn yuman kimi Marius mktubu dnd. Eponinann ban yavaca yer qoyub knara kildi. Bir hiss ona deyirdi: lnn yannda sn grk bu mktubu oxumayasan. Marius aa zaldak amn yayna getdi. Kozettann gndrdiyi balaca bir mktubdu; mktub bir qadn qays il zrifc bklm v mhrlnmidi. stndki nvan da qadn li il yazlmd: Cnab Marius Ponmersiy, c-b Kurfeyrakn mnzili, ksi, 16. Marius mhr sndrb mktubu oxudu: Mnim sevgilim! fsus, atam tlb edir, biz grk tezlikl gedk. Bu axam biz Silahl adam ksind, 7 nmrli evd qalacayq. Bir hftdn sonra ngiltrd olacayq. Kozetta, 4 iyun. Onlarn sevgisi o qdr tmizdi ki, Marius Kozettann xttini he tanmrd da. Ba vern hadisni bir ne szl danmaq olar. Bunun hamsn Eponina elmidi. yunun 3-d, axam o, bel bir qrara glmidi: hm atasnn v quldurlarn Plme ksindki ev basqn etmlrin mane olsun, hm d Mariusu Kozettadan ayrsn! Eponina tsadfn rast gldiyi avara bir olanla z cr-cndr paltarn dyidi: o adama qadn paltar geymk glmli grnmd. Mars lnd Jan Valjana ox mnal bir trzd: Kn buradan deyn d o idi. Jan Valjan

ev qaytdqdan sonra, dorudan da, Kozettaya dedi: Bu axam biz Tusenl bir yerd Silahl adam ksin gedirik. Bir hftdn sonra da Londonda olacayq. Kozetta bu gzlnilmz zrbdn sonra Mariusa bir ne stir sz yazd. Lakin mktubu pota nec aparmaq lazmdr? O z evdn bayra xmrd, Tusen d bel taprqlar yerin yetirmy adt elmmidi: el o saat mktubu aparb Jan Valjana gstrckdi. Kozetta iztirab iind boulurdu; birdn o dmir barmaqlq arasndan cavan bir fhl grd; bu adam kii paltar geymi Eponina idi, bayaqdan bri ban trafnda hrlnirdi. Kozetta bu cavan fhlni ard, ona be frank pul, bir d mktub verib dedi: Bu mktubu bu saat aparb sahibin yetirin. Eponina mktubu cibin qoydu. yunun beind shr a o, Mariusu tapmaq n Kurfeyrakn evin getdi; ancaq o mktubu Mariusa vermk n deyil, onu grmk n getmidi: hr bir qsqanan v sevn adam bunu baa d bilr. Eponina orada Mariusu ya he olmasa Kurfeyrak dayanb gzldi, mqsdi d bu idi ki, onu grsn. Kurfeyrak ona: Biz barrikadaya gedirik deynd birdn Eponinann alna bel bir ey gldi: zn. baqa eylrin auuna atan kimi lmn auuna atsn, Mariusu da ora clb etsin! Eponina Kurfeyrakn ardnca gedrk barrikadann harada qurulduunu grd. Mariusun he eydn xbri yox idi, mktubu Eponina znd saxlamd. Eponina dqiq bilirdi ki, hava qaralandan sonra, Marius, hmiki kimi, Kozettann yanna gedck, buna gr d onu Plme ksind gzldi; Marius glnd onu z dostlar adndan barrikadaya dvt etdi; Eponina mid edirdi ki, bu ar onu barrikadaya aparacaqdr. O, Mariusun Kozettan itirmkl midsizliy urayacan nzrd tutmudu, shv d etmidi. Eponina oradan anvreri ksin qaytmd. Biz onun barrikadada nlr etdiyini grdk. Eponina qsqanc adamlara xas olan mum bir sevincl ld; bel adamlar sevdiyi xsi: Qoy he ks qismt olmasn! dey-dey z il qbr aparr. Marius Kozettann mktubunda pmdiyi yer qoymad. Demli, Kozetta onu sevir! Onun alna bir anla bel bir fikir gldi: onda o grk daha lmsin! Sonra o, z-zn dedi: Kozetta buradan gedir. Atas onu ngiltry aparr. Mnim d babam istmir ki, mn onunla evlnim. Mnim mum taleyimd he bir ey dyimmidir. El dqiqlr olur ki, Marius kimi xyalprstlr tamamil ruhdan drlr, onlarn n ar qrarlar da bundan meydana glir. Hyat dzlmz bir ykdr, lm n yax x yoludur. Marius bel bir qrara glndn sonra dnd: indi iki i qalmdr ki, mn grk onlar yerin yetirm, bu, mnim borcumdur: Kozettaya son lvida mktubu gndrmkl ona z lmm xbr verm, bir d ki, Qavrou, Eponinann qarda, Tenardyenin olu olan bu yazq ua z n hazrlad lmdn xilas edm. O, Kozetta n sevgi haqqnda olan fikirlrini balaca bir dftry yazmd, bu dftr onun bumajnikind idi; dftrdn bir a vrq qoparb, karandala aadak szlri yazd: Bizim evlnmyimiz mmkn deyil. Mn bunun n babamdan icaz istdim, babam icaz vermdi; mnim pulum yoxdur, sninki d el. Mn tls-tls snin yanna getdim, sni gr bilmdim. Mon sn sz vermim, sn bunu bilirsn, mn szmn stnd dururam. Mn lrm. Sn bu kaz oxuyanda mnim ruhum snin yannda olacaq, sn baxb glmsyck. Mktubu mhrlmy ey yox idi; kaz drd yer bkb stn bu nvan yazd: Madmazel Kozetta Folevan, c-b Folevann mnzili, Silahl adam ksi, 7. Mktubu bkndn sonra o bir az fikirldi, yen bumajniki gtrb ad, el hmin karandala dftrnin birinci shifsin stir sz yazd: Mnim adm Marius Ponmersidir. Xahi edirm mnim meyitimi mnim babam c-b Jilnormana yetirsiniz, Mmin baclar ksi, 6, Mare. Marius bumajniki srtukunun cibin qoyub Qavrou ard. Ss el o saat bir uaq gldi: onun znd sevinc v sdaqt ifad olunurdu. Mnim n bir i elmk istrsnmi? Qavro:

 N istsniz elrm, dedi. Prvrdigara! Siz olmasaydnz, vallah mni oxdan: bir thr elmidilr. Bu mktubu grrsnmi? Grrm. Bunu al. El bu saat barrikadadan get (Qavro narahatlqla qulann daln qamaa balad), sabah shr onu Silahl adam ksind, yeddi nmrli evd, cnab Folevann yannda yaayan madmazel Kozettaya atdr. Balaca qhrman dedi: Yax, ancaq... bu vaxta qdr barrikadan tuta bilrlr, mn d orada olmayacaam! Bel grnr ki, barrikadaya shr almamdan hcum etmycklr, sabah gnortadan qabaq da onu tutmayacaqlar. Dmn z hcumuna xeyli ara vermidi, gec vurumasnda bundan tez-tez istifad edilir: dmn bu qayda il ara verndn sonra daha iddtl hcuma keir. Qavro sorudu: Qulaq asn, sizin mktubunuzu sabah shr aparsam nec olar? Bu ox gec olar. Yqin ki, barrikadan mhasiry alarlar, btn klrd keiki qoyarlar, onda sn buradan xa bilmzsn. Bu saat get. Qavro demy sz tapmad: o mtrddid halda dayanb durmudu, qmgin-qmgin qulann daln qayrd. Birdn o, adti zr, qu kimi rpnaraq mktubu Mariusdan ald: Yax, dedi. Mondetur ksi il qaa-qaa getdi. Onun alna bir ey glmidi, ancaq bunu demdi, qorxdu ki, Marius buna da etiraz edr. Onun alna gln bu idi: Hl he saat on iki olmayb, Silahl adam ksi d uzaqda deyil, mn mktubu aparb verrm, vaxtnda da qaydb glrm.

BRNC FSL. Boboaz sngr kaz. Btn bir hrin keirdiyi coqun hycan qlbin keirdiyi hycan qarsnda ndir ki?! nsann daxili drinliyi xalqn daxili drinliyindn d drindir. Jan Valjan byk bir hycan iind idi. Onun daxilind yen btn girdablar almd. O da, Paris kimi qorxunc v anlalmaz bir evrili qarsnda sarslmd. Bunun n bir ne saat kifayt etmidi. Onun hyatna, vicdanna qfildn qaranlq kmd. Paris haqqnda deyiln sz onun haqqnda da demk olard: Budur, iki qvv bir-birin rast glmi. q ruhu il qaranlq ruhu uurum stnd, krpd bir-biri il lbyaxa olmudur. Onlardan hans o birisini uuruma atacaqdr? Kim kim stn glckdir? Jan Valjan iyunun 4-d, axam, Kozetta v Tusenl Silahl adam ksin kd. Orada, onun taleyind qfildn bir dyiiklik ba verdi. Kozetta Plme ksindn z knl il getmmidi. Onlarn arzusu, bir yerd yaadqlar gndn bri, ilk df olaraq, bir-birin uymamd: bu arzular bir-biri il mbarizy girims d, hr halda, bir-birin qar durmudu. Bir trfin etiraz o biri trfin mqavimtin rast glmidi. Namlum bir adamn, he gzlnilmdiyi halda, Jan Valjana: Kn buradan demsi onu el tvi sald ki, o, Kozettadan qti surtd tabe olmasn tlb etdi. Jan Valjan min idi ki, onu izlyib yerini tapmlar, onu tqib edirlr: Kozetta lacsz qalb onun tklifini qbul etdi. Onlar Silahl adam ksin knd, yolda bir-birin birc klm d sz demdilr: hrsi z fikri il muldu. Jan Valjan el tvi iind idi ki, Kozettann kdrini duymurdu; Kozetta da el drdli idi ki, Jan Valjann tviini duymurdu.

Jan Valjan Tuseni d z il apard: vvllr bir yer gednd Tusen hmi evd qalard. O hiss edirdi ki, blk, bir daha Plme ksin qaytmayacaq, buna gr d Tuseni orada qoymad, lakin sirrini d ab ona dey bilmdi. Bir d ki, Tuseni sdaqtli v etibarl bir adam hesab edirdi. Qulluqunun z sahibin xyanti maraqdan balanr. Lakin Tusen he bir eyl maraqlanmazd, sanki, Jan Valjana hmi qulluqu olmaq onun qismti imi. O, Barnevil kndlisi ivsind dana-dana buna da adam glmy bilmirdi, kkly-kkly deyrdi: Anam mni nec doubsa el d varam; z iimi grrm; ayr eylrl iim yoxdur. Onlarn Plume ksindn getmsi kmkdn artq qamaa bnzyirdi. Gednd Jan Valjan tkc Kozettann ayrlmaz dost adlandrd xo qoxulu balaca amadann gtrd. ri sandqlar aparmaq n hambal armaq lazmdr: hambal ahid demkdi. Babil ksin alan hyt qapsna fiakr ardlar, ona minib getdilr. Tusen bir az alt paltar, st geyimi, bzi tualet eylri gtrmk n gcl icaz ala bildi. Kozetta da ancaq balaca bir mcr v bvar gtrd; mcry kaz yazmaq n lazmi eylr qoymudu. Onlarn getmsi mmkn qdr nzr arpmasn v sakit kesin dey Jan Valjan axam yola dmyi lazm bildi, bu da Kozettaya imkan verdi ki, Mariusa kaz yazsn. Onlar hava lap qaralanda Silahl adam ksin glib atdlar. Yatanda da dinmz-sylmz yatdlar. Silahl adam ksindki mnzilin pncrlri dal hyt baxrd, z d nc mrtbd idi. Mnzil iki yataq, bir d yemk otandan ibartdi; mtbx v antresol yemk otann byrnd idi; antresolda bir yma arpay vard; Tusen bu arpayda yatacaqd. Yemk ota iki yataq otann arasnda idi, o hm d dhliz idi. Ev lazm olan btn avadanlq mnzild vard. nsanlar alszcasna tvi ddklri kimi, alszcasna da tskinlik taprlar: insan tbiti beldir! Silahl adam ksin gln kimi Jan Valjann tvii azald v yava-yava yox oldu. El yer var ki, bizim qlbimiz sakitlik gtirir. Silahl adam ksi dinc camaatl, gz arpmayan bir k idi; khn Parisin bu xrdaca, dar ksinin sakitliyi, el bil, Jan Valjana yoluxurdu; bu k el dard ki, iki dirk stn kndlnin bir tir qoymaqla ora araba gediglii n balanmd; o hay-kyl hrin ortasnda olsa da, drin bir skuta dalmd; gnn gnorta anda ora alaqaranlq olurdu; gr bel demk mmkns, qoca adam kimi susub duran iki sra yzillik, hndr evlr onu trafn tviindn mhafiz edirdi. Bu kd unutqanlq donub qalmd. Jan Valjan rahat nfs ald. Onu indi nec tanya bilrdilr?! Onun ilk qays ayrlmaz dostunu z yatann yannda qoymaq oldu. Yax yatd. Axamn xeyrindn sabahn ri yaxdr, deyiblr; buna axamn sevincindn shrin sevinci oxdur, szlrini d lav etmk olar. Jan Valjan yuxudan aylanda kefi kk idi. Yemk ota ox pis otaqd, lakin bu ona ox gzl grnd; otaqda khn, gird bir masa, alaq bir bufet, qaltaq bir kreslo, bir ne d stul, divarda bufet sar yilmi bir gzg vard; Tusenin balamalar stullarn stnd idi; balamalarn birindn Jan Valjann milli qvardiya mundiri grnrd. Kozettaya glinc, Tusen o, bulyon gtirmsini taprd v axama kimi z otandan xmad. Tusen yeni mnzili sliqy salmaqla muldu. Axam o, saat be radlrind yemk otana soyuq olpa qzartmas gtirdi: Kozetta atasnn ovqatn tlx etmmk n olpadan bir az yemy raz oldu. Sonra, bann brk ardn sylyrk, Jan Valjana gecn xeyr qalsn deyib, z otana getdi. Jan Valjan olpann qanadn itahla yeyrk masaya dirsklndi; o yava-yava sakitlrk yen d zn thlksiz bir vziyytd hiss edirdi. Onlar bel ynglc nahar edrkn, Jan Valjan iki- df, tutqun bir kild, Tusenin ssini eitdi; Tusen kklyrk deyirdi: Cnab, trafda hay-ky var, Parisd vuruurlar. Lakin Jan Valjann fikri bir ox msllrl mul olduundan Tusenin szlrin hmiyyt vermdi. Dzn desk, bu szlri yax baa dmdi. Yerindn qalxd, get-ged daha artq bir tskinlik duyaraq, pncrdn qapya, qapdan pncry sar var-gl etmy balad.

O sakit olan kimi, yegan drdi-sri olan Kozetta yen onun fikrini mul etdi. Ona gr yox ki, Kozettann ba ars, bu xrdaca sb sarsnts, bu qz lta, bu tc bulud klgsi onu narahat edirdi, bunlar bir-iki gn keib gedckdi; o z glcklri haqqnda v adti zr, bu bard xo bir duyu il dnrd. Hr halda, Jan Valjan, keirdiklri xobxt hyatn yen d z qaydasna dcyin mane olan bir ey grmrd. Bzn adama el glir ki, onun istdiyi eylri ld etmsi mmkn deyil, bzn d, hr eyi ld etmk ona asan grnr. ndi Jan Valjan bel xobxt dqiqlr keirirdi: hr ey ona asan grnrd. Bel xobxt dqiqlr, adtn, gecdn sonra gndz gln kimi, pis dqiqlrdn sonra glir, bu da bir-birin zidd trflrin bir-birini vz etmsi qanunu sasnda olur; bu qanun tbitin mahiyytini tkil edir; dayaz fikirli adamlar buna antiteza deyirlr. Bu sakit kd Jan Valjan hm z n, hm d Kozetta n daldalanacaq bir yer tapmd, xeyli vaxtdan bri onu narahat edn vziyytdn xilas olmudu. O uzun zaman z qarsnda zlmt grdy n indi bu kd onun gzn balaca bir iq arprd. Plme ksindn tinliy rast glmdn v he bir hadis z vermdn xilas olmaq z yax bir balancd. slind, bir ne ayla da olsa, Fransan trk edib ngiltry getmk z n all bir tdbir olard. Bli, getmk lazmdr. Kozetta onun yannda olandan sonra Fransada ya ngiltrd yaaman n frqi vard?! Kozetta onun vtni idi, Kozetta onun xobxtliyi n kifaytdi. Blk d, onun varl Kozetta n kifayt deyildi, bu fikir vvllr onun bdnin tm salar, onu yatmaa qoymazd, lakin indi bu, onun alna da glmirdi. Onun btn vvlki drdi, qmi snb getmidi, onun qlbi midl dolu idi. Madam ki, Kozetta onun yanndadr, demli, onundur, Jan Valjan bel gman edirdi; bu optik bir aldan idi, bunun n demk olduu hamya mlumdur. O, Kozetta il ngiltry getmsini mmkn ola biln btn rahatlqlar il tsvvrnd canlandrr, xyalnn uzaq-uzaq nginlrind xobxtliyinin ihya olunduunu grrd. Otaqda yava-yava gzirkn birdn onun gzn qrib bir ey satad. O, dz qabanda, alaq bufetin zrind, divara maili vurulan gzgd drd stir yaz grd v bunu lap aydnca oxudu: Mnim sevgilim! fsus, atam bizim drhal getmyimizi tlb edir. Bu gn axam biz Silahl adam ksin, 7 nmrli ev krk. Bir hftdn sonra ngiltrd olacayq. Kozetta 4 iyun. Jan Valjan dayand, o he bir ey baa dmrd. Kozetta bura glndn sonra z bvarn bufetin stn, gzgnn alt trfin qoymudu, ar bir tvi v iztirab iind olduundan bvar yadndan xb orada qalmd. O htta bvar aq qoyduunu da duymamd: yazd drd stirli mktubu bvarn bu shifsind qurutmudu, sonra da Plme ksindn ken cavan bir fhly vermidi; bu drd stir yaz bvarn hopdurucu kaznda ks olunub qalmd. Gzg d bu yazn ks etdirirdi. Hndsd simmetrik ks deyiln ey burada meydana glmidi. Hopdurucu kazda trsin ks olunan stirlr gzgd sl vziyytini almd, szlr d olduu kimi oxunurdu; Kozettann dnn Mariusa yazd mktub Jan Valjann gzlri qarsnda canlanb dururdu. Bu hm sad, hm d sarsdc bir eydi. Jan Valjan gzgy yaxnlad, stirlri oxudu, gzlrin inanmad. Ona el gldi ki, bu stirlr ildrm parltsnda meydana glmidir. Bu hallsinasiya idi. Bu mmkn olan ey deyildi. Bu yox idi. Onun drketm qabiliyyti yava-yava dqiqldi; o, Kozettann bvarna baxd, sl hqiqt gz qarsnda canland. Bvar gtrb dedi: O yaz buradandr. Bvarda ks olunan yazya byk bir hycanla baxd. Trsin ks olunan hrflr qrib bir naxa bnzyirdi, sanki, onlarn he bir mnas yox idi. Jan Valjan fikirldi: Bunlar he bir eyi ifad elmir, burada he bir ey yazlmamdr. O byk bir yngllk hiss edrk drindn kksn trd. Dhtli dqiqlrd bel axmaqcasna sevinci kim duymamdr?! Qlb btn xyallarn srf etmyinc midsizliy uramr.

Jan Valjan bvar lind tutub, mnaszca bir heyrtl ona baxrd: o az qalmd ki, onu l salan hallsinasiyaya glsn. Birdn yen d gzgy baxd, bayaqk hadis yen tkrar olundu: drd stir yaz orada lap aydn grnrd. ndi bu daha gz grnn xyal deyildi. Tkrar olunan hadis hqiqtdir. Bu aydn idi, gzg o mktubu dzgn ks etdirirdi. Jan Valjan mslni baa dd. O sndirldi, bvar lindn dd, bufetin yannda olan khn kresloda ar-ar oturdu; ba aa yildi, gzlri donuqland, fikri dumanland. O, z-zn dedi: bu doru imi, dnya i mnim n hmilik snd, bunu Kozetta kims yazmdr. O yen d qzblnmi ruhunun zlmt iind bouq-bouq nrilddiyini eitdi. Gtrn grn aslann qfsindn ti nec gtrrsnz! Marius hl d Kozettann mktubunu almamd, bu hm qrib, hm d kdrli bir hald; Marius mktubu alana kimi tsadf xaincsin onu Jan Valjana yetirmidi. Bu gn qdr taleyin snaqlar Jan Valjan mlub ed bilmmidi. Ona ar-ar zrblr endirilmidi; insana kinli taleyi trfindn edil biln zorakln hams onun haqqnda edilmidi; amansz qza-qdr cmiyytin btn cza tdbirlri, btn yanl fikirlri il silahlanaraq onu zn hdf semidi, onu amanszca tqib edirdi. Lakin o he bir eyin qarsnda geri kilmmidi, he bir eyin qarsnda yilmmidi. Lazm olan vaxtda n csartli qrarlar qbul etmidi. Yenidn ld etdiyi xsiyyt azadlndan knll olaraq vaz kemidi, z srbstliyini vermidi, z hyatn thlk qarsnda qoymudu, hr eydn mhrum olmudu. Hr zaba tab gtirmidi, he bir eyd z xeyrini gdmmidi, hr ey dzmd, bu da o drcy varrd ki, bzn onu din yolunda zab kn adam kimi zzndn l zm bir adam hesab etmk olard. Onun crbcr msibtlrl mbarizd brkiyn vicdan, el bil ki, he sarslmayacaqd. Lakin indi bir adam onun ruhunun drinliyin baxsayd bir eyi etiraf etmy mcbur olard: onun ruhu ziflyirdi. Tale trfindn z vern v uzun illr boyu davam edn ar ignclr nticsind o ox zab kmidi, lakin bu cr dhtli zab duymamd. Hl bu cr odlu klbtinin azna dmmidi. O, z daxilind yatan btn hisslrin sirli bir kild canlandn duyurdu. He zn d mlum olmayan bir sbin iyn batrldn hiss edirdi. fsus! n byk snaq, daha dorusu, yegan snaq seviln bir adamn ldn xmasdr! Zavall, qoca Jan Valjan Kozettan ancaq bir ata kimi sevirdi, lakin biz yuxarda qeyd etmidik ki, o yetimcsin bir hyat keirdiyindn, onun bu atalq hissin btn baqa sevgilr d daxil olmudu: Kozettan o hm qz kimi, hm ana kimi, hm d bac kimi sevirdi. Btn mr boyu onun n muqsi, n d arvad olmudu; tbit etibardan dm adamn vekselini qbul etmyn kreditordur, buna gr d btn sevgilrin n dyantlisi qadna olan mhbbt hissi, dumanl, tmiz, saf, z tmizliyi il adam valeh edn, idraka smayan, ilahi, smavi, mlkcsin hiss btn o biri hisslr qarmd. Htta bu, hissdn artq instinkt idi, instinktdn artq mczubiyytdi, hiss olunmayan, gz grnmyn, lakin real bir mczubiyytdi. Jan Valjann byk bir mehribanlq iind yaayan sevgisi slind da irisind olan, yeri bilinmyn, l dymyn qzl damar kimi bir eydi. Qoy indi oxucu Jan Valjann qlbinin n il dolu olduunu yadna salsn: biz yuxarda bunu demidik. Onlarn arasnda nikah, htta mnvi nikah da ola bilmzdi; bununla bel onlarn taleyi bir-birin mhkmc balanmd. Jan Valjan btn mr boyu Kozettadan, yni o uaqdan baqa el bir ey bilmirdi ki, onu sevmk olsun. Bir-birini vz edn ehtiras v sevgi mczubiyyti onun qlbind iz buraxmamd, el bir iz ki, bir-birini vz edn aq v tndyallqda qdan ken yarpaqda, ya llidn tn adamda grmk olar. Ntic etibaril, yuxarda dflrl dediyimiz kimi, hisslrin bu daxili birlmsi, yksk bir xeyirxahlq klind tzahr edn bu eylrin hams o yer gtirib xartd ki, Jan Valjan Kozettann atas oldu. O qrib bir ata idi: o hm baba, hm oul, hm qarda, hm d r olan bir ata idi; o el bir ata idi ki, onun varlnda ana da hiss olunurdu; o, Kozettan sevn, ona prsti edn bir ata idi; nki Kozetta onun n hm iq, hm snacaq yeri, hm ail, hm vtn, hm d cnnt olmudu.

O zaman ki, Jan Valjan bunlarn hmilik qurtardn, Kozettann ondan uzaqladn, onun lindn xdn, onun bulud kimi, su kimi lglmz olduunu baa dd; o zaman ki, bu ldrc hqiqt onun qarsnda canland, o da dnrk dedi: Kozettann qlbi baqa bir adama uyub, o btn hyatn baqa bir adama verib, onun sevgilisi var, amma mn ancaq atayam, mn daha mvcud deyilm; o zaman ki, onun daha he bir bhsi qalmad z-zn dedi: Kozetta mnim limdn gedir! Jan Valjann duyduu kdr imkan dairsindn xd. lindn gln hr ey edsn axr da bu? Bu nec olur? He dem o hemi? Bunu dnnd, yuxarda dediyimiz kimi, Jan Valjan acndan titrdi. Btn varlnda, varlnn hr zrrsind xudbinliyin coqun bir kild hrkt gldiyini hiss etdi, mnlik onun mnviyyatnn girdabnda nrilddi. Daxili flakt d olur. midsizliy gtirib xaran etimad insan mnviyyatnn n drin saslarn qrmadan, datmadan insan qlbin daxil ola bilmz, bu saslar ox vaxt insann btn varln tkil edir. Bu drcy glib atan kdr vicdann imkannda olan btn qvvlrin mlubiyyti v qamas demkdir. Bu dqiqlr thlkli, mnhus dqiqlrdir. nsanlardan ox az z-zn sdaqtli qalanda, z vzifsini yerin yetirmk zmindn dnmynd bu dqiqlri keirir. Lakin sbir kasas dolanda, zab v iztirab hddindn aanda n mtantli xeyirxah adamlar da sarslr. Jan Valjan yen d bvar gtrb baxd, bir daha bunun dhtli bir hqiqt olduuna inand, gzlrini bvardan kmdn yilib qalxd v sanki, bu drd stir baxa-baxa daa dnd; el znn etmk olard ki, bu insan mnviyyatn dolduran hr ey uub dalr, onu, el bil, ar kdr brmd. Jan Valjan kf etdiyi bu yazya diqqtl baxr, xst tsvvrnd bunun hcmini bydrd; eyni zamanda onun zahiri sakitliyi adam qorxudurdu: insan sakitliyinin cansz heykl sakitliyin evrilmsi dhtli olur. Jan Valjan he xbri olmadan taleyinin atd qorxunc addm lrd, ken yayda olan qorxusunu xatrlayrd, o, lazmnca dnmdn bu qorxunun stndn kemidi; o yen d onda grdy uurumu grrd; ancaq indi o, bu uurumun knarnda deyil, lap dibind idi. He eidilmyn bir msibt ba vermidi: Jan Valjan uurumu grmdn ora yxlmd. Hyatnn i snmd; amma o el tsvvr edirdi ki, gni hmi grckdir. nstinkt ona doru yol gstrdi. O bzi hallar, bzi gnlri fikrind canlandrd, Kozettann hans bir vziyytd qzardn, hans bir vziyytd aardn xatrlayb z-zn dedi: Bu odur. midsizliyin gzaql oxu hmi hdf dyn srarngiz yay kimi bir eydir. Jan Valjan ilk znnind Mariusun izin dd: bu adamn adn o bilmirdi, amma el o saat bu adn sahibini tapd. Amansz bir kild meydana gln xtirlrin drinliyind Lksemburq banda bobo gzn, sevgi macralar axtaran bu namlum, bu miskin adamn, sentimental romanlarn bu avara qhrmann, bu axma, bu claf o lap aydn grrd: z vladn ox-ox sevn bir atann yannda onun qzna qa-gz elmk claflq deyilmi?! Jan Valjan qti surtd tyin etdi ki, bu hadisnin ba vermsin o cavan olan mqssirdir, btn bu eylr o sbb olmudur; z qlbind r il bu qdr mbariz aparan, btn hyatnn, btn flakt v bdbxtliyinin mhbbt evrilmsin alan, mnvi chtdn dyin bu adam z-zn diqqtl baxaraq nifrt kabusunu grd. Byk kdr insan mnviyyatn zir, hyat insann gzndn salr. Drd kn adam nyins ondan uzaqladn hiss edir. Gnclik illrind onun tmas ar, sonralar mum olur. fsus! Htta o zaman ki, qan qzn, sa qara olur, adam ban ml alovu kimi dik tutur; o zaman ki, taleyin dynsi hl almamdr; o zaman ki, tmiz sevgi il dolu olan qlbin rpntsna baqa bir qlb cavab verir; o zaman ki, shvi dzltmy hl vaxt vardr; o zaman ki, btn qadnlar, btn tbssmlr, btn glck, btn nginlr hl qabaqdadr, o zaman ki, insann varl hyat qvvsi il doludur htta onda da midsizlik dhtli olur. Lakin midsizlik qocalq illrind nec olur, o zaman ki, illr sn-sn, surtini artra-artra qaranla doru gedir, bu qaranla atanda insan z qarsnda qbir zlmtinin ulduzlarn grmy balayr!.. Jan Valjan dnrd. Tusen otaa girdi. O ayaa qalxb sorudu: Bu hvalat haradadr? Siz bilirsinizmi? Tusen sual baa dmyrk ancaq bunu dey bildi:

 Siz n lazmdr? Jan Valjan bir d sorudu: Ax siz, deysn, mn deyirdiniz ki, haradasa dalarlar... H, cnab, dalarlar! Sen-Merri trfd. nsanlarda qeyri-uru hrktlr olur. Bu hrktlr bizim xbrimiz olmadan, n gizli bir fikrin thriki il meydana glir. Jan Valjan da, yqin ki, he z drk etmdn, bel bir fikrin thriki il, be dqiqdn sonra ky xd. O, evinin qabanda, tumbada, ba aq oturdu, el bil ki, ny is qulaq asrd. Hava qaralrd. KNC FSL. Qavro k inn dmnidir. Jan Valjan n qdr bel oturdu? Onun ar dncsinin mdd v czri ndn ibartdi? O, zn glmidimi? Ya el pamal olub qalmd? O yenilmk drcsin qdr ruhdan dmdm? O yen d zn glib qlbind mhkm bir dayaq nqtsi tapa bilckdimi? Yqin ki, o z d bu suallara cavab ver bilmzdi. K bombo idi. Bir ne adam tls-tls, tvi iind evin qaydrd. Jan Valjan onlar tin gr bilrdi. Thlkli vaxtlarda hr ks z cannn hayna qalr. Fnri hmiki kimi glib, 7 nmrli evin darvazas qabanda, aslan fnri yandrb getdi. Birisi Jan Valjan bu qaranlqda grsydi, onun canl bir adam olduunu gman etmzdi. O darvazann qabanda tumbann stnd sakitc oturmudu, trpnmirdi, el bil ki, buzlu heykl evrilmi kabusdu. midsizliyin bir xsusiyyti d dondurmaqdr. Kils znglrinin haray ssi, uzaqdan insan ynnn qzbli hay-ky eidirdi. Sen Pol qllsinin saat tlm-tlsik v qarmaqarq vurulan znglrin uultusunu, qiyamn zng ssin qaran hay-kyn batraraq, tntn il, ar-ar saat on biri vurdu; nki znglrin haray ssi insan iidir, vaxt Allah iidir. Saatn vurmas Jan Valjana he tsir etmdi; o he qmldanmad da. El bu zaman Mrkzi bazar trfd tfnglrin yaylm ati eidildi, sonra bu yaylm ati bir d daha brkdn guruldad; yqin anvreri ksind barrikadaya hcum edirdilr, bundan biz yuxarda bhs etmidik, Marius bu hcumun qaban almd. Jan Valjan bu iki yaylm atini eidnd sksndi, bu gurultu gecnin skutu irisind sanki, daha iddtl sslnirdi. Jan Valjan yerindn qalxb, gurultu gln trf dnd, sonra yen d tumbann stnd oturub qollarn dnd arpazlad, ba yen da yava-yava aa endi. O yen d qmgin bir halda z-z il shbt etmy balad. Birdn ban qaldrd: kim is k il gedirdi; yaxndan ayaq ssi glirdi; Jan Valjan fnr inda, Arxiv binas qabanda, knin qurtaracanda lap cavanca, solun, n bir z grd. Qavro Silahl adam ksin glmidi. O yuxarya baxr, el bil ki, ns axtarrd. Jan Valjan lap yax grrd, ancaq ona hmiyyt vermirdi. Qavro yuxarya baxdqdan sonra aaya baxmaa balad; pncsi st qalxaraq, evlrin birinci mrtbsinin qaplarna, pncrlrin nzr sald; hr yer bal idi; qaplar qfllanmd, bel dmiri vurulmudu. Hmin evlrin bu qayda il barrikadalanm qaplarndan be-altsn yoxlayb iyinlrini kdi, vziyyti bu szlrl tyin etdi: Lnt eytana! Sonra yen d yuxarya baxmaa balad. Jan Valjan bir az vvlki ruhi vziyytind he ks mracit etmzdi, htta he ksin sualna cavab da vermzdi, lakin indi bu uaqla danmaq n byk bir arzu hiss etdi. A bala, n axtarrsan? Qavro aqca dedi: Mn yemk axtarram, sonra lav etdi: Bala siz znzsnz!

Jan Valjan cibini qurdalayb be franklq bir pul xartd. Lakin Qavro yndquu cinsin mnsub olduundan, tez-tez bir eydn o biri ey atldndan shbt ed-ed yerdn da gtrmd. O fnr grmd. Bir baxn, dedi, burada hl fnr var! Dostlar siz qayda-qanuna tabe olmursunuz. Bu intizamszlqdr. Glin bunu sndraq! Da fnr atd. Fnrin si el artlt il snb tkld ki, qar evd z istehkamnn arxasnda gizlnn camaat raraq dedi: Budur, doxsan nc il balanr! Fnr brk yellnrk snd. Ky o saat qaranlq kd. Qavro tutduu ii byndi: Bax, bel, ay qar k, gec tsyini qoy bana! Sonra Jan Valjana sar dnb sorudu: Sizin bu knin axrnda dikln o byk daxmann ad ndir? Arxivdir, ndir? Bu sarsaq yorun stunlar qrb tksn, barrikada dzldsn bax onda lap ntiq olar! Jan Valjan Qavroa yaxnlaaraq z-zn mzldand: Yazq uaq acb, yemk istyir. Qavroun lin be franklq pul qoydu. Qavro sunun iriliyin tccb edrk, ban lova-lova dikltdi; qaranlqda pula baxd, bu yek pulun parlts onun gzn qamadrd. Qavro bel bir be franklq pulun olduunu eitmidi; bu pulun hrti onun xouna glirdi; indi bunu yaxndan grrk valeh olmudu: Bu plng bir baxaq grk! Pula bir qdr heyran-heyran baxd, sonra Jan Valjana sar dnd, pulu ona uzadaraq zmtl dedi: Burjua, mn fnrlri qrma daha stn tuturam. Bu vhi heyvan aln, qoy qalsn znzd. Mni pulla l almaq olmaz. Onun be cayna var, amma mni crmaqlaya bilmz. Jan Valjan ondan sorudu: Snin anan varm? Qavro dnmdn dedi: lbtt, var. Jan Valjan szn davam etdi: Onda bu pulu anana apar. Bu sz Qavroun xouna gldi. Bir d ki, onunla danan adamn lyapas yox idi, bu ona Jan Valjann etibarn qazandrd. Dorudanm? Ona gr yox ki, fnrlri qrmaym? N qdr istyirsn qr! Siz ntiq olansnz! Qavro pulu cibin qoydu. Onun Jan Valjana olan etibar artmd: Siz bu kd olursunuz? Bu kd oluram, nec? Siz mn yeddi nmrli evi gstr bilrsinizmi? Yeddi nmrli evi neynirsn? Qavro karxd: artq ey syldiyindn qorxdu, be barmann beini d qzbl sana soxaraq bu szlri sylmkl kifaytlndi: El bel! Jan Valjann alna bir ey gldi, tvi dn adamlarda bel fikir aydnl olur. Jan Valjan sorudu: Blk, sn mn mktub gtirmisn: mn o mktubu gzlyirm. Siz? Siz arvad deyilsiniz. Mktub madmazel Kozettann stn gndrilib, el deyilmi? Qavro donquldand: Kozettann? Deysn, orada el bel d yazlb. Glmli addr! Bilirsn n var: mn mktubu grk ona yetirm, ver bura. Onda siz dqiq bilirsiniz ki, mni barrikadadan gndriblr?

 lbtt bilirm. Qavro lini o biri cibin salb, drd qat bklm mktubu xartd. Sonra tzim edrk dedi: Mktuba hrmt! Bu, mvqqti hkumtdndir. Ver bura. Qavro kaz bann stnd tutub durmudu. El gman elmyin ki, bu sevgi mktubudur. Bu qadna yazlmdr, ancaq xalq adndan yazlmdr. Biz kiilr vuruuruq, amma znn xeylana hrmt edirik. Bizd ali cmiyytd olan kimi deyil: orada q geyimli gd-gd sarsaq-sarsaq qzlara gizlin kaz yazrlar. Ver bura. Qavro szn davam etdi: Dorudan da, siz, deysn, ntiq olansnz! Tez ol, ver. Aln. Qavro kaz Jan Valjana verdi. Cnab ks, tez olun gedin, mamzel ksetann gz yoldadr. Qavro z mzliyindn ox raz qald. Jan Valjan sorudu: Mktubun cavabn hara aparm? Sen-Merriy? Qavro ucadan: Bir az shv edirsiniz, dedi. Nec deyirlr: vsli qutab deyil. Bu mktub anvreri ksindki barrikadadandr, mn ora qaydram. Gecniz xeyr qalsn, vtnda! Qavro bu szlri deyib getdi, daha dorusu, spqnb ldn xan qu kimi qanadland, gldiyi yer udu. O, sanki, zlmti de-de, manla atlan da kimi srtini azaltmadan, yen d qaranla dald. Silahl adam ksin yen d sssizlik kd. Hm klgy, hm ryaya oxayan bu qrib uaq bir anda, zlmt irisind tst kimi itib-batan evlrin arxasnda qaranla qrq oldu. El znn etmk olard ki, Qavro qaranlq iind riyrk itdi. Lakin bir ne dqiq sonra atrt el bir snd, bir fnr gurultu il da yola dd; bu yen d camaat yuxudan ayltd, onlarn nifrtin sbb oldu. Bunu om ksil qaa-qaa gedn Qavro edirdi. NC FSL. Kozetta il Tusen yatarkn... Jan Valjan Mariusun mktubu il z otana qaytd. O, yuvasna ikar aparan bayqu kimi qaranlqdan raz idi: Jan Valjan pillknl asta-asta yuxar qalxd, z otann qapsn yavaca ab iri girdi, sonra yen d yavaca rtd, dayanb qulaq asd, ss-smir yox idi, bu nticy gldi ki, yqin, Kozetta da, Tusen d yatmdr. Onun li el sirdi ki, bir kibrit yandrmaq n -drd kibrit pn Fmada xlitsi olan y batrd; indi onun etdiyi i ourlua oxayrd. Nhayt, am yandrd, masaya dirsklnib kaz ad, oxumaa balad. nsan ox hycanl olanda oxumur, blk, kazn stn cumur, onu z siri kimi sxr, zir, nifrt ya adyanalq caynan ona ilidirir; gah kazn sonuna, gah da vvlin baxr. Onun diqqti son drc hycanl olur; kazda yazlan, mumiyytl, txminn onun n md chtini qavrayr, bir yerd dayanb durur, o birilr itib gedir. Jan Valjan Mariusun kaznda ancaq bu szlri grd: ... Mn lrm. Sn bu kaz oxuyanda mnim ruhum snin yannda olacaq. Jan Valjan bu iki stir baxanda byk bir sevinc duydu; el dqiqlr olurdu ki, hisslrin srtl dyimsi, sanki, onu basb zirdi; indi o Mariusun kazna srxo bir adam heyrtil baxrd; onun tsvvrnd gzl bir mnzr canlanrd: bu mnzr onun nifrt etdiyi adamn lm idi.

Onun qlbind frhin vhi fryad qopdu. Demk, hr ey bitdi! Msl onun mid ed bilcyindn d tez hll olundu. Onun yolunu ksn adam mhv olur. Bu Marius z, mcbur edilmdn, z knl il hyatdan gedir. Jan Valjan itirak etmdn, bu id he bir tqsiri olmadan bu adam tezlikl lck. Blk d, el lb. Jan Valjan iddtli hycan iind dnmy, gtr-qoy elmy balad. Yox, o hl lmyib. Grnr mktub el gndrilib ki, Kozetta sabah shr onu oxusun; saat on birl gec yars arasnda sslnn iki yaylm atindn baqa he bir hadis olmayb; barrikadaya sl hcum ancaq shr alanda olur; bunun frqi yoxdur: bu adam syana clb edildiyi gndn lm hesab etmk olar. O, dii arxlar arasna dmdr. Jan Valjan azadlq gnnn glib atdn hiss etdi. O yen d Kozetta il bir yerd olacaq. Onun daha rqibi olmayacaq. Glck yen d z auunu onlarn qarsnda ard. Bunun n birc ey lazmdr, kaz cibin qoyub gizltsin! Kozetta bu adamn bana n gldiyini he vaxt bilmyck. Birc ey qalb; o ey ki olacaq onun ba vermsin mane olmamaq lazmdr. Bu adam xilas ola bilmyck. O hl lmyibs he bhsiz, lck. Bel d xobxtlik olar! Jan Valjan bu eylri z-zn deyib tutuldu. Sonra aa enib qapn oyatd. Txminn bir saat sonra Jan Valjan lind silah, tam milli qvardiya paltarnda evdn xd. Qap onun atmayan eylrini ox asanlqla qonulardan tapb, gtirdi. Jan Valjann doldurulmu bir tfngi, bir d patron dolu antas vard. O, Mrkzi bazar trf ynldi. DRDNC FSL. Qavroun yersiz coqunluu. Bu zaman Qavroun bana bel bir hvalat gldi. O, om ksindki fnri kamal-dbl vurub sndrdqdan sonra glib Vyeyl-Odriyet ksin xd; orada he it d rast glmdiyindn, bildiyi nmlrdn birini oxumaq n lin frst dd. Nm onun yeriini yavatmrd, ksin, daha da yeyinldirdi. Onun odlu kupletlri yatan, ya qorxuya dn evlrin stn yamaa balad: Qaratoyuq dedi birdn: Bu yaxnda bir qzla mn. Rus qzyla melikdn.... Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Dostum Perro, bu n xislt. Gnd bir qz edirsn bnd. Bu durbin de, n hact? Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Hrcay eq ddr, inan! Tutub zrif boazndan. Mcnun, bidar oldum, aman. Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Nec oldu o xo anlar! Lizon mnl kdi qumar. Bir... iki... yandm, zhrimar... Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz?

Onda ki, Suzetta dilbr. Sald mn xo bir nzr. Aldm, yandm srbsr! Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Fsil adm ne-ne. Bir mn, bir Madlen, bir gec... eytan, iblis yer ke! Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Gzl fndgir olur yaman! Yeriiyl an alr, can. Gah ram olur... Adel dayan! Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Stellayla gec dansdan. Qoa ev gln zaman. Snmd gyd khkan. Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Qavro nmni oxuduqca l-qolunu brk-brk oynadrd. l-qol hrkti nqratn dayaq nqtsidir. O z-gzn ox qrib killr salrd; onun sifti az-burun ymnin tknmz xzinsi idi; onun z brk klkd qurudulan yrtq alt paltarn dlik-deiyi kimi kildn-kl drd. ox tssf ki, o tk idi, gec idi, onun siftini he ks grmrd, gr d bilmzdi. stedadl adamlar bu qayda il pu olub gedirlr. Birdn o dayand. Romans ksk, dedi. Onun piik gz kimi iti gzlri qaranlqda, darvazann iind, incsntd ansambl deyiln bir ey grd, bu, baqa szl desk, bir adam v bir ey idi: ey l arabas idi, adam da arabada yatan bir overnli idi. Arabann qollar da yolun, overnlinin ba arabann qabaq trfind idi. O bu maili yerd bzb yatmd, ayaqlar yer dyirdi. Qavro dnya grm adam olduundan drhal onun srxo olduunu bildi. Bu adam k arabas idi; brk imidi, brk d yatmd. Qavro z-zn dedi: Yay geclri, bax, bel eylr yarayr: overnli z arabasnda yatr, sonra glib bu araban Respublika n aparrlar, overnlini mtlqiyyt n qoyurlar qalr! Onun alna indic ox gzl bir fikir glmidi: Bu araba bizim barrikadaya lap yax yarar. Overnli xoruldayrd. Qavro araban qabaq trfindn yavaca zn sar kdi, sonra overnlini aa hisssindn, yni qlarndan tutub dartd, srxo araba, he bir ey olmam kimi, da yolda rahatca srilib qald. l arabas boald. Qavro, qfil ortaya xan hadislri hazr bir vziyytd qarlamaa adt etmidi, buna gr d onun btn mlak z yannda olard. Ciblrini axtard, bir para kaz, bir qrq qrmz karanda xartd; karanda bir dlgrdn rpdrmd. Kaza bu szlri yazd:

Fransa respublikas. l arabas thvil alnd. Sonra da altdan qol qoydu: Qavro Kaz, hl d xoruldamaqda olan overnlinin plis jiletinin cibin qoydu, l arabasnn qollarndan yapd; onu qabaa basa-basa, da yolda gurultu sala-sala, var gc il Mrkzi bazara sar yyrmy balad: o z qalibiyytinin tntnsini keirirdi. Lakin bu thlkli bir i idi. Kral mtbsi yannda keiki mntqsi vard. Qavro bunu nzr almamd. Paris civarnn milli qvardiya hisssi bu mntqd dururdu. Hiss tvi drk qmldanmaa balad: sfr arpaysnda yatan qvardiyalar balarn qaldraraq qulaq asrd. ki fnrin bir-birinin ardnca sndrlmas, lap ucadan oxunan bir nm bu qorxaq klr n kifaytdi, htta kifaytdn d ox-ox artqd: bu klrd lap gn batanda yatmaa balayrlar, amlarn da bana bel tezdn sndrc qapaq keirirlr. ndi bir saatd ki, bir k ua butulkaya dn milk kimi bu dinc mhlld hay-ky salmd. Mhll serjant bu ss qulaq asrd. O durub gzlyirdi. O, ehtiyatl adamd. l arabasnn gurultusu serjant sbirdn xartd, onu yoxlama aparmaa vadar etdi. O hycanla dedi: Onlar buradadr, z d btn bir quldur dstsidir. Gedk astaca baxaq. Aydn grnrd ki, anarxiya jdahas zaasndan xm, mhlld uluqluq salr. Serjant sssizc yeriyrk, keiki mntqsindn xmaa csart etdi. Birdn Vyeyl-Odriyet ksinin lap qurtaracanda Qavro v onun l arabas bir mundirl, kiverl, plmajla, tfngl lap z-z gldi. O birdn dayanb tccbl dedi: Bir baxrsanm: o, burada el hazrm ki! Axamnz xeyir, cnab ictimai qayda-qanun! Qavroun tccb hmi ox az davam edirdi. Serjant rd: Sn hara gedirsn, sfilin biri sfil? Qavro ona bel cavab verdi: Vtnda, mn hl siz burjua demmim. Bs siz niy mni thqir edirsiniz? Sn hara gedirsn, avarann biri avara? Qavro dedi: Cnab, blk d, dnn siz all adamdnz, amma bu gn shr bu rtbni sizin linizdn alblar. Mn sndn soruuram, sn hara gedirsn, haramzadnin biri haramzad! Siz ox nzaktl danrsnz. Dorudan da, siz yanza gr cavan grnrsnz. Niy siz sanzn hr tkn yz franka satmayasnz? Siz onda dz be yz frank qazanardnz. Sn hara gedirsn? Hara gedirsn? Hara? De, quldurun biri quldur! Siz n pis-pis sz deyirsiniz! Yen siz mmk n d vernd qoy vvlc aznz bir yaxca silsinlr. Serjant sngn ona sar uzatd. Hara getdiyini sn deycksn ya yox, clafn biri claf? Qavro dedi: Cnab general, mn hkim axtarram: mnim arvadm dour. Serjant rd: Silah bana! O ey ki, sizi mhv etmk thlksi qarsnda qoymudu onun vasitsil xilas olmaq qvvtli adamlarn n yksk mhartidir; Qavro el o saat iin n yerd olduunu baa dd. Madam ki, l arabas onu bel pis vziyyt salmd l arabas da onu bu vziyytdn qurtarmal idi.

Serjant Qavroun stn cummaq istynd l arabas manla atlan daa evrilrk, srtl gedib serjantn dz qarnna dydi, serjant kllmayallaq qanova yumbaland, tfng d el o saat havaya atld. Serjantn rtsna sgrlr dst il bayra tkld; tfngin atlmas mumi v nizamsz bir yaylm atin sbb oldu; sgrlr yen tfnglrini doldurdular, yen atmaa baladlar. Bu gzyar atma dz on be dqiq davam etdi; glllr bir ne pncr sini lmcl halda yaralad. Qavro var gc il geri qad, o yerdn be-alt k uzaqda dayand, tvy-tvy, Qrmz yetimlr ksinin tinini gstrn tumbada oturdu. Diqqtl qulaq asmaa balad. Nfsini drdikdn sonra, iddtli atma ssi gln trf dnd, sa lini peysrin vura-vura, sol li il df dalbadal onlara burun gstrdi. Paris qamenlri bu son drc tsirli hrktl btn fransz istehzasn ifad edirlr, grnr bu itib-batmayan bir hrktir, nki yarm srdir ki, bu hrkt ortadan xmamdr. Lakin kdrli bir fikir birdn Qavroun sevincini pozdu, ovqatn tlx eldi. O dnrk z-zn dedi: Mn burada hrldayram, glmkdn uunuram, o ki var qhqh kirm, amma yolu itirmim. stsm d, istmsm d grk dolanbac yolla gedm. Hr nec olsa vaxtnda zm barrikadaya yetirmliym! Qavro yoluna davam etdi. Mn ax harda qalmdm? deyrk, bayaqk nmni yyr-yyr yadna salmaa balad. O srtl bir kdn o biri ky girir, yen d z nmsini oxuyurdu; onun ssi qaranlqda get-ged yavayaraq trafa yaylrd: Zaman sizi bidi ot tk. Zindanlar ox deyildir brk. stibdad mhv olsun grk! Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Kefn keqli vuraq, glin! ar han? Vursan zrbli. Uar burbonlar tmli. Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Tir-tir sir qorxudan Luvr. Mtlqiyyt mhv olsun, vur! Dmir sprgyl spr! Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Dzmz lava barmaqlqlar. Onuncu Karl ar olsun, ar. Qar st-ba qubar! Gzllrim, haraya siz. Cilvlnib kildiniz? Keiki mntqsi sgrlrinin silahl hcumu nticsiz qalmad. l arabas zbt edildi, srxo sir alnd. l arabas keiki mntqsin gndrildi, hbsd saxlanld, srxo da sonralar, hrbi mhkm trfindn, basqnda itirak etdiyi n, ynglc czaland. Bu hadis o zamank

prokurorluun ictimai qayda-qanunu qorumaq mslsind byk qeyrt gstrmsin bir sbutdur. Qavroun srgzti Tampl mhllsi rvaytlrind mhafiz edilir; bu, qoca Maren burjualarnn n qorxunc xatirlrindn biridir; bu hadis onlarn hafizsind: Kral mtbsi keiki mntqsin gec hcumu klind nq olunaraq qalmdr. SFLLR. V HSS.

JAN VALJAN.

DRD DVAR ARASINDA MHARB.

BRNC FSL. Sent-Antuan civarndak Xaribda Tampl civarndak Stsilla barrikadas. ctimai xstliklr tdqiqatsnn qeyd ed bilcyi iki n ox yadda qalan barrikada bu kitabda tsvir olunan hadislrin ba verdiyi dvr aid deyil. Qorxunc dvrn bir nv simvolu olan bu barrikadalar 1848-ci ilin facili iyun syannda, sanki, yer altndan xmd, bu syan tarixin ahid olduu btn k vurumalarnn n byy idi. Bzn el olur ki, qara camaat, bu byk qiyam, htta yksk prinsiplr leyhin, azadlq, brabrlik, qardalq leyhin, seki hququ leyhin, ali xalq hakimiyyti leyhin xr, myusluq, kdr, boa xm midlr, tvi, mhrumiyyt, funt, chalt, nadanlq girdabndan qalxaraq syan edir; el d olur ki, avam camaat xalqa mharib elan edir. Srsrilr ictimai hquqa hcum edir; oxlokratiya demosun zrin qalxr. Bu gnlr msibtli gnlrdi; bu cr alszln znd d hmi bir qdr dalt olur; bel bir duel adamn z-zn ldrmsin bnzyir; srsrilr, qara camaat, oxlokratiya, avam camaat kimi, sanki, thqiredici szlr, fsus ki, zab knlrin deyil, hkmranlq ednlrin, bdbxt edilmi mzlumlarn deyil, imtiyazllarn mqssir olduunu sbut edir. Mn glinc, mn bu szlri rk ars il v hrmtl sylyirm, nki flsf bu szlr uyun olan hadislrin drinliyin varsa, orada ox vaxt hmiyytsiz eylrl brabr byk eylr d grr. Afinada oxlokratiya vard, gezlr Hollandiyan yaratd; plebeylr dflrl Roman xilas etmilr, qara camaat sann ardnca getmidir. Hans mtfkkir, cmiyytin sfalt iind yaayan tbqlrinin zmti haqqnda bzn dnmmidir?! Bu qara camaat, btn bu yoxsullar, srsrilr, sfillr irisindn hvvarilr, din yolunda zab kn mqdds adamlar xmdr; Mqdds yeronim bu sirli Fex urbis, lex orbis1 klamn sylynd, yqin ki, bu qara camaat, btn bu yoxsullar, srsrilri, sfillri dnmdr. zab kn, qan tkln bu qara camaatn hycan, onun z hyat n zruri olan prinsiplr leyhin mnasz qiyam, onun qanunsuz hrkti dvlti yxmaq tbbsdr, buna gr d bu qiyam yatrlmaldr. Vicdanl adam bu i giriir, qara camaat istdiyi n onunla

mbarizy balayr. O, qara camaata qar dursa da, ona byk rbt gstrir! Onu df ets d, ona byk hrmt bslyir! Burada da biz nadir hallardan biri il z-z glirik: biz haql hrkt etdiyimiz halda, tvi duyuruq v sanki, ii sona yetirmy qrarmz atmr; biz inad edirik, nki bu, zruridir, lakin tmin olunmu vicdanmz kdrlnir; biz z vzifmizi yerin yetiririk, lakin qlbimiz szldayr. Bir eyi qabaqcadan qeyd etmliyik: 1848-ci ilin iyun hadissi mstsna bir hadis idi, bu hadis tarix flsfsinin tsnifin ox az uyun glir. O yerd ki, bu eidilmmi, grnmmi qiyamdan shbt gedir, onda yuxarda dediyimiz btn szlri geri gtrmliyik, nki bu qiyamda z hququnu tlb edn myin mqdds qzbi zn gstrirdi. Qiyam yatrtmaq lazm gldi, bunu vzif tlb edirdi, nki qiyam respublikan thlk altna alrd. 1848-ci ilin iyun qiyam slind n idi? Bu, xalqn z-zn qar syan idi. O ey ki, sas mzmuna aiddir, ondan bhs etmk mtlbdn uzaqlamaq deyil; buna gr d qoy biz icaz verilsin, oxucularn diqqtini az da olsa, z mahiyyti etibaril yegan olan iki barrikadaya clb edk, biz indic bu barrikadalarn adn kmidik, hm d onlar bu silahl syan n ox sciyyvidir. Bu barrikadalardan biri Sent-Antuan civar qarovulxanasnn qaban ksirdi, o birisi Tampl civarna gln yolu qoruyurdu. Kim ki iyunun aydn, mavi smas altnda qurulan vtnda mharibsinin yaratd bu qorxunc barrikadalar grbs, onlar he vaxt unutmayacaqdr. Sent-Antuan barrikadas ox nhng barrikada olub mrtbli ev hndrlynd idi, eni d yeddi yz futa atrd. O, Sent-Antuan civarnn qaban, yni knin azn badan-baa tuturdu; bu barrikada kl-ktrd, dlik-deikdi, di-didi, ksik-ksikdi, onun mazala oxayan byk deiklri vard, o, da ynlarna saslanrd, bu, onu istehkama evirirdi; onun bzi yeri yri kild qabaa xrd. Sent-Antuan civar evlrinin iki hndr tini onu arxa trfdn mhkm qoruyurdu; o, vaxtil 14 iyulu grn dhtli meydann bir trfind nhng sdd kimi ykslirdi. Barrikadalarn, sanki, ulu babas olan bu barrikadann dal trfind on doqquz barrikada bir-birinin ardnca klrin irisin doru uzanrd. hr trafnda yaayan camaatn kdiyi dhtli zab hiss etmk n hmin barrikadan uzaqdan grmk kifaytdi, onlarn kdiyi zab el bir drcy glib atmd ki, bu zaman ehtiyac flakt evrilir. Bu barrikada ndn qurulmudu? Bzilri deyirdi ki, bu barrikada ancaq bu mqsd n viran edilmi altmrtbli evin skntlrindn qurulmudur. Bzilri d deyirdi ki, onu xalq qzbinin mczsi yaratmdr. Skntlrdn qurulmu bu barrikada, nifrtdn ml gln bir ey kimi, adam qsslndirirdi. Sorua bilrlr ki, bunu kim qurmudur? Sorua da bilrlr ki, bunu kim datmdr? Bu barrikadan iddtli qzbin coqun ilham yaratmd. Dayan! Bax, bu qap! Bu dmir barmaqlq! Bu talvar! Bu riv! Bu snm manqal! Bu atlam kp! Hamsn ver glsin, tulla glsin! Hamsn itl bri, dart bri, alt-st el, sndr, yx, dat! Qnbr dan, nql, diryi, dmir tiri, sgi-sgn, snm pncr sini, z soyulmu stullar, klm ktyn, cndr paltarlar, zirzibili lntl, qarla st-st tkrdlr. Bu, hm zmtli, hm d hmiyytsiz bir ey idi. Bu, zli xaosun tqlidi idi, onu yoxsulluq bir anda yaratmd. Ktl il atom bir-birin qarmd; bir para divarn yannda dlik-deik olmu qab grnrd bu, mxtlif qrntlarn qorxunc qardal idi; Sizif z qayasn, yyub z saxs qabn bura atmd. Bu eylrin hams bir yerd adam dht gtirirdi. Bu, ltlr Akropolu idi. Onun dnd arlm arabalar grnrd; dal st evrilmi yek bir araba bu qiyam simada apq yerin oxayrd; qiyamlar, atlar alm bir omnibusu gl-gl barrikadann lap tpsin qaldrmdlar, sanki, bu vhicsin istehkam quran adamlar faci il ylncni birldirmk istmidilr; omnibusun dilsi yuxar qalxmd, el bil ki, smadan bir ct atn enib ona qoulacan gzlyirdi. Qiyam dalalarnn qurduu bu nhng tp, Ossann Pelion zrin qalaqland kimi, btn inqilablarda 93-c ilin 89-cu il zrin, 9 termidorun 10 avqust zrin, 18 brmerin 21 yanvar zrin, vandemyerin prerial zrin, 1848-ci ilin 1830cu il zrin qalaqlandn xatrladrd. Meydan buna layiq idi, barrikadann da Bastiliyann mhv olduu yerd meydana glmy haqq vard. Okean sdd qurmu olsayd, mtlq bel bir sdd qurard. Mddin qzbi bu biimsiz bnd z tsirini gstrmidi. Hans mddin? Qara camaatn, el bil ki, siz daa dnm fryad grrsnz, el bil ki, siz coqun trqqinin gz

grnmyn nhng bal arlarnn vzltsn eidirsiniz, bu, ar ptsi zrind arlarn vzltsn xatrladr. Bu keilmz sx me idimi? Ya yyalar ey-irtinin izi idimi? Ya qala idimi? Adama el glirdi ki, divanlik bunu qala rpnts il yaratmdr. Bu istehkamda bir iyrnclik, bu xaosda Olimp zmti vard. Orda-burda, bu qorxunc qatma-qarqlq irisind taxtapu atlar, divar kaz yapdrlm mansarda bucaqlar, si snmam, nql arasna atlm, top atini gzlyn pncr rivlri, ev damlarndan qoparlm novalar, oxlu kaf, stol, oturacaq, dilnilrin bel rdd etdiyi, zrind qzb v dant izlri grnn mxtlif khn ev avadanl gz arprd. Demk olard ki, aacdan, dmirdn, misdn, dadan dzldilmi bu khn-kr eylr xalqn tr-tkntsdr. Sent-Antuan civar bunlar nhng bir sprg il evdn bayra artm, z yoxsulluundan bu barrikadan yaratmd. Edam ktklrini xatrladan tir balar, qrlm zncirlr, dar aacna bnzr atq tirlri, nql arasna atlm arxlar anarxiyann bu mnzilini qdim zamanda xalqlarn mruz qald btn ignclrin dhtli kabusu il doldururdu. Sent-Antuan barrikadas hr eyi silaha evirmidi: vtnda mharibsinin cmiyytin bana yadra bilcyi hr ey oradan xrd; bu vuruma deyil, qzb lnl idi. Bu istehkam mdafi ednlr karabinlr, o cmldn bir ne muket qlplri, smk qrntlar, dym, htta gec stollar ayaqlarndak xrda arxlar doldurub atrdlar; bu arxlar ox thlkli idi, nki misdn dzldilmidi. Barrikada hirslnrk zndn xmd. Gylr iddtli fryad yadrrd. Bzn onun stn camaat coqun sel kimi bryr, zrind saysz-hesabsz qzn insan balar ykslirdi, sanki, o, onu mhasir ednlri l salrd; insanlar onun hr yerind qarqa kimi qaynard; o, sanki, qabarmd, tfng, qlnc, aac, balta, niz, sng onun belind tikan kimi biz-biz dururdu; byk qrmz bayraq havada dalalanrd. Barrikadadan komanda bartlar, dy nmlri, tbil sslri, qadn alay, acndan lnlrin dhtli gllri eidilirdi. Bu barrikadann ucu-buca yox idi; o, hyatla dolu idi, o, skat balnn beli kimi qlcm sard. nqilabn ruhu bu zirvnin zrind bulud kimi ykslirdi; orada xalq ssi tanr ssi kimi guruldayrd; bu nhng zibil ynnda sanki, qrib bir zmt vard. Bu hm zir-zibil yn idi, hm d Sinay idi. Yuxarda dediyimiz kimi, barrikada inqilab namin vuruurdu. Kim il vuruurdu? nqilabn z il. Qarqlqdan, tladan, tsadfdn, anlalmazlqdan, bilmmzlikdn trnn bu barrikada Mssislr mclisi il, xalqn ba hakimiyyti il, mumi seki hququ il, milltl, Respublika il z-z durmudu; Karmanyola Marselyozan dy arrd. Bu, alsz, lakin qhrmancasna ard, nki bu khn hr civarnn z qhrman idi. hr civar v istehkam bir-birini saxlayrd. hr civar istehkama istinad edirdi, istehkam civarna arxalanrd. Bu nhng barrikada bir qaya kimi ykslirdi. Afrika yrlrind hrt qazanan generallarn strategiyas bu qayaya dyib paralanrd. Barrikadann btn kklri, xqlar, ilri, donqarlar tst duman irisind onun z-gzn turutmas, dclliyi, istehzas kimi grnrd. Top samas onun biimsiz ktlsi irisind iliib qalrd, top gllsi itib batrd, mrmilr ancaq deiklri deirdi; xaosu topa tutman n mnas vard? Mharibnin n dhtli shnlrin adt edn qoun da bu qaban kimi qll, da kimi iri, jdahaya oxayan istehkama tvil baxrd. Kim csart edib Daleman maazas vitrininin ml gtirdiyi xntnn o trfin, ato-dO yaxnlnda bulvara xan Tampl ksi tinin baxsayd, o, buradan iki yz addm uzaqda, kanaln o taynda, Belvil civar il qalxan knin yuxar banda ikimrtb ev hndrlynd qrib bir divar grrdi. Divar dz xtl knin sa trfindki evlri sol trfindki evlrl birldirirdi, el bil ki, k z etibarl bir sipr yaratmaq n n hndr divarn geri kmidi. Bu, yonma dadan hrlm bir divar idi. Bu dz, hamar, dik divar hrlnd dalar ipl diqqtl dzldilmi, gny il llmd, aqulla yoxlanlmd. O, sementlnmmidi, lakin bzi Roma divarlar kimi bu, onun dzgn memarlq quruluuna xll gtirmirdi. Onun qalnln hndrlyn gr tsvvr etmk olard. Divarn karnizi bnvrsil tamamil uyyn idi. Onun boz sthind, myyn aralqla, qara xtt kimi gcl nzr arpan mazallar grnrd; mazallar bir-birindn eyni drcd aral idi. K badan-baa bombodur, btn pncrlr, qaplar bal idi, knin lap irilrind is kni dalana dndrn bu sakit, lal

divar ykslirdi. Divarn stnd he ks grnmrd, ss d eidilmirdi: n rt vard, n hay-ky, n d hnirti. O, sanki, mqbr idi. yunun parlaq gni bu qorxunc istehkama iq sard. Bu, Tampl civarnn barrikadas idi. n csartli adamlar da bu yer yaxnlaanda, srarngiz bir xyal kimi yksln bu barrikadan grnd mat qalr, fikr gedirdi. Burada hr ey dz xtt zr, diqqtl, ox mhkm, simmetrik qurulmudu, hm d mum idi. Burada elm sehrl birlmidi. Adama el glirdi ki, bu barrikadan yaradan ya hnds alimidir, ya da kabusdur. Adam ona baxanda ixtiyarsz olaraq ssini yavadrd. Arabir ya sgr, ya zabit, ya da hkumt adam bu bo kni kend nazik bir ss, bir vylt eidilrdi, kni ken adam da ya yaral, ya da lm halda yer yxlard. Bu adam kni ke bilsydi, atlan gll bal pncr qapsn deib ker, divarn krpiclri, ya suva arasnda iliib qalard. Bzn top samas da atlard. Barrikada dylri iki para uqun qaz borusunun bir trfin kilk v gil tutaraq, iki balaca top dzltmidilr. Bart bo yer srf etmirdilr, atlan glllr hdf dyirdi. Orda-burda meyit srilib qalmd, da yolda qan glmsi grnrd. Knin ortasnda bir a kpnk uurdu, bu indi d mnim yadmdadr. Yay idi, yayn da z dvran var. trafdak evlrin darvazalarnn alt yarallarla dolu idi. Hr adam zn gz grnmyn dmnin hdfi hiss edirdi, bilirdi ki, btn kni badanbaa gll tutur. Kanaln donqar krps arxasnda, Tampl qarovulxanasnn yannda hcum n sraya dzlm sgrlr qaqabaq tkrk, lm saan bu sakit, duyusuz, qorxunc istehkama diqqtl baxrdlar. Onlardan bzisi srn-srn, kiverlrini gstrmmy alaraq, krp qvsnn yarsna qdr glirdilr. Monteynar adl qoaq bir polkovnik, daxiln qorxu hiss ets d, frhl barrikadaya baxrd. O, deputatlardan birin dedi: Gr n gzl qurulmudur! He bir da o biri dalardan qabaa xmamdr. El bil ki, farfordandr! El bu anda gll onun dndki ordeni dedi, o yer yxld. sgrlr rrdlar: Qorxaqlar! Hnriniz var, znz gstrin! Qoyun bir siz baxaq! H, csart elmirlr! Gizlnirlr! Tampl barrikadasn sksn adam on min adamdan mdafi edirdi, bu barrikada gn davam gtirdi. Drdnc gn, Zaa v Konstantin trafnda gedn vuruma kimi, hcum edn dmn evlr soxuldu, evlrin damna qalxd, barrikadan tutdu. Bu sksn qorxaqdan biri d qamad, he qamaq fikrin dmdi, barrikadann risi Bartelemidn baqa, hams ldrld; bu Bartelemidn sonra bhs olunacaqdr. Sen-Antuan barrikadas adam gy gurultusu kimi nriltilril, Tampl barrikadas z skutu il heyrt salrd. Dhtl uursuzluq arasnda nec frq varsa, bu iki istehkam arasnda da el frq vard. Onlardan biri, el bil, vhi heyvan sifti, o birisi vhi heyvan maskas idi. gr mhtm v qorxunc iyun syannda hiddtl sirr birlirdis, birinci barrikada jdaha, ikinci barrikada sfinks kimi tsvvrd canlanrd. Bu iki qalan Kurne v Bartelemi adl iki adam yaratmd. Kurne Sent-Antuan barrikadasn, Bartelemi Tampl barrikadasn qurmudu. Bu barrikadalardan hr biri onu yaradan adamn xsusiyytlrini ks etdirirdi. Kurne uca boylu, enli krkli, salam bdnli, iri yumruqlu, tmiz rkli, csartli bir adamd; onun zhmli baxlarnda mqsd aydnl ifad olunurdu. O, qoaq, qti hrktli, tez acqlanan, davakar bir adamd, eyni zamanda onun kimi xo tbitli adam olmazd, dylrin d n thlklisi o idi. Mharib, mbariz, vuruma onun ryindndi, onu sevindirirdi. O, bir zamanlar donanma zabiti olmudu. Kurnenin hrktlrindn, ssindn hiss olunurdu ki, o, okeanlar vlad, frtnalar yavrusudur. Dy o, qasra kimi girirdi. Dantonun Herkules oxar chtlri olsa da, ilahi mnyi yox idi. Kurnenin v Dantona oxar chtlri olsa da, dahiliyi yox idi.

Bartelemi is solun bnizli, arq, grkmsiz, qaradinmz bir adamd; o, facian taleyi olan qameni xatrladrd. Bir gn polis nfri ona bir sill vurur, o da polis nfrini izlyir, gdr, ldrr, on yeddi yanda ikn katorqaya gndrilir. Oradan qaydanda barrikada qurur. Xeyli sonra, onlar Londonda srgnd ikn, qza-qdrin ii bel gtirir ki, Bartelemi ehtirasla laqdar olan qrib bir i drk edam edilir, onu boazndan asrlar; bu, el bir msibtdi ki, fransz mhkmsi bunda tqsiri ynglldirn bir hal, ingilis mhkmsi is ancaq adam ldrmk grrd. Bartelemi, he bhsiz, istedadl adamd, blk d, o, byk ql malik idi, lakin bizim ictimai qurulu el nqsanldr ki, bu bdbxt maddi mhrumiyytlr nticsind v xlaq chtdn aa sviyyd durduundan, hyatn Fransada katorqa il balad, ngiltrd dar aac il qurtard. O, hmi bir bayraq qaldrrd o da qara bayraq idi. KNC FSL. Uurumda shbtdn baqa ayr n etmk olar? nqilaba gizli hazrlamaq n on alt il az vaxt deyildi. 1848-ci ilin iyunu 1832-ci ilin iyununa nisbtn ox ey yrnmidi. anvreri ksindki barrikada, yuxarda tsvir etdiyimiz iki nhng barrikadaya gr, onun ancaq ilk kli, ancaq reymi idi, lakin anvreri ksindki barrikada z vaxtna gr dhtli idi. Qiyamlar Anjolrasn nzarti altnda gecdn z faydalar n istifad etdilr. Marius daha he bir ey hmiyyt vermirdi. Barrikada ninki brpa edilmi, htta bydlmd d. Onun hndrlyn iki fut qaldrmdlar. Da yola sanclm dmir ubuqlar l alnm nizni xatrladrd. Ordan-burdan gtirilmi v barrikadann bayr trfin tklm khn-kr eylr ona daha artq qatma-qarq bir kil verirdi. Ustalqla qurulmu bu istehkam i trfdn dz bir divar, bayr trfdn keilmz, qaln me kimi idi. Qnbr dandan dzldilmi pillkni tmir etdilr; indi bu pillknl qala divarn stn xan kimi, istehkamn stn xmaq olurdu. Barrikadan qaydaya saldlar: aa zaln zir-zibilini tmizldilr, mtbxi sar mntqsi eldilr, yarallarn yarasn baladlar, yer, stollarn stn tkln bart ydlar, gll tkdlr, patronlar doldurdular, kilk diddilr, yerd atlb qalan silahlar payladlar, istehkamn i trfini sliqy saldlar, xrm-xrdan xarb atdlar, meyitlri bayra xartdlar. lnlri Mondetur ksind bir yer ydlar: k hl qiyamlarn lind idi. Qan rngi uzun zaman knin bu yerind qald. lnlrin irisind hr civar qounlarnn drd nfr milli qvardiyas vard. Anjolras taprq verdi ki, onlarn mundirini xarb saxlasnlar. Anjolras hamnn iki saat yatmasn mslht grd. Onun mslhti mr kimi idi. Lakin onun mslhtini -drd adam yerin yetirdi. Feyi hmin iki saat qardak evin divarna bu szlri yazmaa srf etdi: Yaasn xalqlar! Mismarla daa hkk olunmu bu szlri 1848-ci ild d oxumaq olurdu. arvad gec vurumasnn ksilmsindn istifad edrk, yox oldu: yqin, onlar qab qonu evd gizlnmidilr. Qiyamlar onlarn qadn bilib, rahat nfs aldlar. Yarallarn oxu vurumada itirak ed bilrdi, itirak etmk d istyirdi. Sar mntqsin evrilmi mtbxd be nfr ar yaral vard, onlardan iki nfri bldiyy qvardiyas sgri idi. Onlarn yarasn hamdan vvl sardlar. Aa zalda ancaq Mabef, bir d Javer qald: Mabefin stn qara rtk atmdlar, Javeri diry sarmdlar. Anjolras dedi: Bura meyit dam olacaq. am i zal azca iqlandrrd; zaln dib trfind, Javerin baland atq tirin oxayan diryin dalnda stol vard, Mabefin meyiti qoyulmu bu stolla, diry sarnm Javer uzaqdan byk bir xa kimi nzr arprd.

Omnibusun dilsi atma zaman snsa da, hl mhkm dururdu, ona yen d bayraq keirmk olard. sil komandir verdiyi sz hmi yerin yetirir, onu baqalarndan frqlndirn cht d budur; Anjolras da bel bir komandir olduundan, qoca Mabefin gll il dlik-deik olmu, qana bulam paltarn bayraq kimi bu dily balad. Yemy daha bir ey yox idi. N rk qalmd, n t. lli adam barrikadada keirdiyi on alt saatn iind meyxanada az-ox n vardsa, hamsn yeyib qurtarmd. Hr bir vuruan barrikada gec-tez mtlq Meduzann sal olur. Acla dzmkdn baqa ayr lac yox idi. yunun altnc gnnn spartacasna amansz saatlar baland: Sen-Merri barrikadasnda Jann hat edn v rk! Yemy bir ey verin! dey ran qiyamlara o, bel cavab verdi: ryi neynirsiniz? ndi saat dr. Saat drdd bizi ldrcklr! Yemy bir ey olmadndan, Anjolras imy d icaz vermdi. rab qadaan eldi, ara da qiyamlar arasnda bldrd. Zirzmid az mhkm balanm on be tapdlar. Anjolrasla Kombefer lri yoxlad. Kombefer dedi: Bu Hlu minin khn ehtiyatlarndandr, o, faliyyt baqqalldan balamd. Bosse lav etdi: Grnr, ox la rabdr, yax ki, Qranter yatb. O, ayaq st olsayd, bu lri ondan yayndrmaq olmazd. Anjolras qiyamlarn narazlna baxmayaraq, rabn iilmsini qadaan eldi, mr etdi ki, lri aparb qoca Mabefin meyiti olan stolun altna qoysunlar, onlara l vurmasnlar. Gec saat iki radlrind adlar arld. Barrikadada hl otuz yeddi adam vard. Shr alrd. Qnbr dalar arasna, vvlki yerin sanclm mli tzc sndrmdlr. Barrikada i trfdn, knin ortasnda hasarlanm baqa bir hyt oxayrd; ml snndn sonra o, qaranla qrq oldu: yuxardan bura, dan yerinin ala-qaranlnda, paralanm gmi gyrtsini xatrladrd. Barrikadann iind gzin dylr klg kimi nzr glirdi. Zlmtin bu mum yuvas zrind skuta qrq olmu evlrin qaralts grnrd, daha yuxarlarda bacalarn tutqun klgsi nzr arprd. Sma qeyri-myyn, fsunkar bir kil almd: o, sanki, gah a, gah da mavi rng alrd. Qular havada frhl ch-ch vuraraq uuurdular. z rq baxan v barrikadann daya olan hndr evin taxtapuuna bir para hray iq dmd. nc mrtbnin dam pncrsind, gll dymi adamn a san shr mehi trpdirdi. Kurmfeyrak Feyiy dedi: Mn mli sndrdym sevinirm; onun i mni sbildirirdi, o, el bil, qorxudan havada titryirdi. Mlin i qorxaqlarn hikmti kimidir: titrdiyi n pis iq sar. Shr fqi qular oyadan kimi fikirlri d oyadr: ham danmaa balad. Joli dam novas stnd bir piik grd, bu, onun flsfi mhakimlr yrtmsin sbb oldu! O hycanla dedi: Piik ndir? Piik tshihdir. Allah-taala sian yaradb dedi: Dayan, mn shv eldim. Sonra piiyi yaratd. Piik sian shvinin dzliidir. Sian, sonra da piik bunlar mxluqun yoxlanlm v tshih edilmi ilk ap vrqidir. Tlblr v fhllr Kombeferin bana ymdlar. Kombefer vurumada lnlrdn, Jan Pruverdn, Baoreldn, Mabefdn, htta Kabkdn, hm d Anjolrasn amansz kdrindn danrd. O dedi: Harmodi, Aristogiton, Brut, Hereas, Stefanus, Kromvel, arlotta Korde v Zand zrb endirrkn byk bir zab duymular. Bizim qlbimiz ox hssasdr, insan hyat is byk bir sirdir, buna gr d, htta siyast v ya azadlq nqteyi-nzrindn adam ldrdkd insann dyd pemanlq briyyt xidmt etmk frhindn daha byk olur. Shbt zaman fikirlr dn-dn qrib killr alr: bir az sonra Kombefer Jan Pruverin eirlrindn Georgikann trcmilrinin mqayissin kedi. Rou Kurnanla, Kurnan Delill mqayis etdi; Malfilartn trcmsindn ayr-ayr paralar misal gtirdi, xsusil Sezarn lm haqqnda olan gzl stirlri syldi. Sezarn ad kildiyi n shbt yen d Brutun st gldi. Kombefer dedi:

 Sezarn ldrlmsi daltli idir. Siseron Sezara qar amansz olmaqda haql idi. Bel amanszlq kinli bdguluq deyil, Zoil Homeri, Mevi Vergilini, Vize Molyeri, Pop ekspiri, Freron Volteri thqir ednd, burda hsd v kinin khn qanunu zn gstrir: dahilr hmi tqib edilir, byk adamlar hmi gzmxdya salrlar. Lakin Zoill Siseron baqa-baqa adamlardr. Brut qlncla zrb endirn kimi, Siseron da fikirl zrb endirir. Mn xsn daltin Brut kimi yerin yetirilmsinin leyhinym, lakin qdimd buna yol verilirdi. Sezar Rubikonu kemkl, ayr-ayr xslr z adndan yksk vziflr vermkl, yksk vziflri ancaq xalq ver bilrdi, senat glnd ayaa durmamaqla, Yevtropin dediyin gr, bir padah kimi, htta padahdan da artq zalm bir hkmdar kimi hrkt etmidi: redia ac pene turannica1 Sezar byk adamd; bu daha pis, daha dorusu, bu daha yax: nki bu daha inandrc misal olur. Onun bdnindki iyirmi qlnc yaras mni sann zndki tprckdn daha az mtssir edir. Sezar senatorlar qlncla ldrdlr. san kllr illldilr. Allah thqirin drcsin gr tanyrlar. Bosse, lind karabin, da yn stnd durmudu, hamdan da yuxarda grnrd; o, hycanla dedi: Ey Kidateney, ey Mirrin, ey Probalinf, ey gzl Eantid! Lavrl ya edapteonlu yunan kimi Homerin eirlrini sylmk xobxtliyini kim mn bx edr?! NC FSL. Hava iqlandqca zlmt artr. Anjolras Mondetur ksindn kerk, divar dibi il yavaca siviib kfiyyata getdi. He ks onun getdiyini grmdi. Demk lazmdr ki, qiyamlar byk midl yaayrdlar. Axamk hcumu mvffqiyytl df etdiklrindn, shr tezdn edilck yeni hcuma indidn etinaszlq gstrirdilr. Onlar bu hcumu gl-gl gzlyirdilr. Onlar z ilrind haql olduqlarna inandqlar kimi, mvffqiyyt qazanacaqlarna da inanrdlar. Bir d ki, he bhsiz, onlara kmk glmli idi. Buna onlar qti min idilr. Fransz sgri qlb qazanacana ox asanlqla inanr, bu, onun stn chtlrindn biridir; qiyamlar da bel asanlqla qalib glcklrin inanaraq, yeni balanan gn myyn hissy blmdlr. Shr saat altda mvafiq qayda il hazrlanm polk onlarn trfin keck, gnorta vaxt btn Paris syan qaldracaq, gn batanda inqilab olacaqdr. Onlar dnndn bri thlk olduunu xbr vern Sen-Merri kilssi znglrinin bir an da olsa ksilmyn ssini eidirdilr; bu onu sbut edirdi ki, o biri barrikada, byk Janna barrikadas hl dayanb durur. Btn bu arzular, midlri, ayilri qiyamlar ptkd arlarn davakar vzltsn xatrladan n v qorxunc plt il bir-birin sylyirdilr. Anjolras gldi. O, trafa kn mnhus qaranlq iind csartl apard kfiyyatdan qaytmd. O, qollarn dnd arpazlayaraq, qiyamlar arasnda gedn qzn shbt bir anla dinmz qulaq asd. O, shr fqinin inda salam v travtli grnrd: Parisin btn ordusu dy hazrdr, dedi. Bu ordunun d biri bizim barrikadann stn glmk istyir. Bundan baqa, milli qvardiya da oradadr. Mn beinci hissnin kiverlrini, altnc legionun nianlarn gr bildim. Bir saatdan sonra biz hcum edcklr. Xalqa glinc, o, dnn qiyam etmidi, bu gn shr yerindn trpnmyckdir. He bir ey mid etmmliyik, he bir ey gzlmmliyik. Parisin he bir civar, he bir polku biz kmy glmyck. Ham bizi trk etmidir. Tufan balarkn ilk ya damclar ar ynna nec tsir gstrirs, bu szlr d qiyamlara el tsir balad. Ham ssini ksdi. Barrikadan bir anla ar skut brd, bu skut irisind, sanki, lmn uuu eidilirdi.

Lakin bu vziyyt ox az davam etdi. Lap uzaqda, n qaranlq bucaqda duran bir dst adamn iindn kim is ra-ra Anjolrasa dedi: Qoy n olur-olsun! Barrikadann hndrlyn iyirmi fut qaldrarq, hammz da burada qalarq. Vtndalar, glin llr andn ik! Sbut edk ki, gr xalq respublikalara xyant edirs, respublikalar xalqa xyant etmyckdir! Bu szlr btn qiyamlarn urunu xsi tvi v qorxunun zabverici dumanndan xilas etdi, onlar bu szlri vcd il ra-ra qarladlar. He ks bilmdi ki, bu szlri sylyn fhlnin ad ndir. O, he ksin tanmad, bilmdiyi, unudulmu, namlum bir qhrman idi; el byk bir qhrman ki, tarixin bhranl dqiqlrind, yeni ictimai qurulu yarananda o, hmi meydana glir: ona gr meydana glir ki, lazmi anda amiran ssl qti szn sylsin, qsa bir an irisind ildrm parltsnda xalq v tanr ruhunu znd tcssm etdirrk, yen d zlmt iind yox olub getsin. Bu yenilmz qtiyyt 1832-ci il 6 iyun il o qdr hmahng idi ki, Sen-Merri barrikadasnda eyni vaxtda bel bir ss yksldi: Biz kmy glcklr, ya glmycklr, bunun n frqi var! Biz hammz burada mhv olacaq! Bu szlr tarix yazld, mhkmd yad edildi. Grnr, bu iki barrikada ayr-ayr yerd olsa da, ruhn bir idi. DRDNC FSL. Bei azald, biri oxald. llr andn sylyn namlum adam bu dsturla hamnn ruhi vziyytini ifad etdikdn sonra btn qiyamlar bir azdan sevinc v hiddtl rd: Yaasn lm! Hammz burada qalacaq! Bu szlr mnaca mum olsa da, tntn il sslndi. Anjolras sorudu: Ham niy? Ham! Ham! Anjolras etiraz etdi: Bizim mvqeyimiz yaxdr, lverilidir, barrikadamz ox gzl barrikadadr. Otuz adam kifaytdir. Qrx adam niy qurban verk? Ona bel cavab verdilr: nki he ks getmk istmyck. Anjolras: Vtndalar! dey rd; onun ssind sbi bir titryi duyulurdu. Respublikann adam o qdr ox deyil ki, onlar havay yer tlf elsin. Bel bir hrtprstlik israflqdr. gr sizlrdn bzilrinin qarsnda duran vzif getmyi mr edirs, onlar bu mri, baqa mr kimi, yerin yetirmlidirlr. Anjolras prinsip tcssm idi; o, z yoldalar arasnda byk hakimiyyt qvvsin malikdi; bel qvv, ancaq gnah ilmyn adamlarda olur. Lakin onun tsir qvvsi n qdr byk olsa da, narazlq baland. Anjolras lap iliyin, qanna kimi komandir idi; o, qiyamlarn narazln grb z sznd tkid etdi, amiran ssl dedi: Bizim otuz nfr qalmamz kimi qorxudursa, qoy bunu desin. Narazlq daha da artd. Bir dst adamn irisindn kims dedi: Msl ki bel oldu, onda gedin demk asandr, ax barrikada hr trfdn mhasir iinddir. Anjolras etiraz etdi.

 Yox, bazar trfdn mhasir olunmayb. Mondetur ksind he ks yoxdur, Vaizlr ksil nnosan bazarna qdr getmk olar. Baqa bir adamn ssi eidildi. El orada da tutarlar! Dz gedib milli qvardiyaya, ya da Paris civar qvardiyalarnn keiki dstsi stn xarsan. Onlar bluza geymi, furajka qoymu adam o saat grrlr: Ey, haradan bel? Olmaya barrikadadan glirsn? O saat da lin baxarlar. H, sndn bart iyi glir. Glllyin! Anjolras ona cavab vermk vzin, lini Kombeferin iynin toxundurdu, onlar aa zala getdilr. Bir dqiq sonra qaytdlar. Anjolras lind drd mundir tutmudu: mundirlri onun mril saxlamdlar. Kombefer d onun dalnca glir, baqa tchizat v kiverlri gtirirdi. Anjolras dedi: Bel mundir geyndn sonra sralara qarb gzdn itmk olar. Bu paltar, hr halda, drd adama atar. Mundirlri yer atd. Bu da adamlarn qtiyytini sarsda bilmdi. Kombefer sz balad: Yax da, he olmasa baqasnn drdin qaln. Bilirsiniz msl n barddir? Qadnlar barsinddir. Deyin grm, sizin arvadnz varm? Var, ya yox? Uaqlarnz varm? Var, ya yox? Beik yellyn, bana bir yn xrda uaq yan ananz varm? Sizin hansnz ana dn grmyib, lini qaldrsn. Ah, siz istyirsiniz ki, burada lsiniz?! nann ki, mn zm d bunu istyirm. Ancaq mn z trafmda drd iind boulan qadnlarn klgsini grmk istmirm. lmk istyirsinizs ln, ancaq baqalarn mhv etmyin. Burada bizim zmz ldrmyimiz yksk bir mqsd ndr, lakin adamn zn ldrmsi ciddi surtd mhdudladrlm, myyn riv irisindn knara xmayan bir hrktdir. Adamn zn ldrmsi onun yaxn adamlarna toxunsa, buna adam ldrmk deyilir. Sarn, xrdaca uaq balarn, qocalarn a san yadnza saln! Anjolras bu saat mn dedi ki, Qu quu ksinin tinind, beinci mrtbd am i grnn ensiz pncrd bir qarnn titrk klgsini grmdr, yqin ki, o qar btn gecni yatmamdr, kimis gzlyir. Blk d, o, buradaklardan kimins anasdr. gr el is, qoy getsin, tez gedib anasna desin: Ana can, mn gldim! Qoy bu adam narahat olmasn, biz onsuz da ii baa atdracaq. Kim ki z zhmtil ailsini dolandrr, onun zn fda etmy ixtiyar yoxdur. Onun zn fda etmsi ailsini bal-bana buraxmaq demkdir. O adamlarn ki evd qz qalmdr, bacs qalmdr, onlar bu bard he dnmm? Siz lm gedirsiniz, sizi ldrcklr, ox gzl! Bs sabah n olacaq? Qz evd ac qalrsa, bu, dhtdir, kii dilnir, qadn zn satr. Ey salarn ikl bzyn msum, mehriban, gzl qzlar! Onlar sizin evinizd nm oxuyurlar, danb glrlr, sizin evinizi ismt i il iqlandrrlar, travtli tirl doldururlar; onlar yer zndki saf bakirliyi il gyd mlklrin olduunu sbut edirlr! Siz o Jannalar, Mimilri, o, fsunkar, ncib insanlar dnn: onlar sizin ailnin fxri v rfidir; onlar ah, prvrdigara! ac qalacaqlar! Mn siz n dey bilrm? El bir bazar var ki, orada insan bdnil alver edirlr; onlar ora getslr, sizin trafda uan klglriniz qandan, candan mhrum olan llri il onlar tutub saxlaya bilrmi? Klri, adamla dolu skilri, maazalar, bu maazalar qabanda palq iind dolaan yarlpaq qadnlar yadnza saln! Bu qadnlar da bir zaman ismtli idilr. ndi siz z baclarnz yadnza saln, ax sizin d oxunuzun bacs vardr. May yasmni kimi travtli olan bu gzllri, bu zrif, utancaq, inc, ux, fsunkar insanlar n gzlyir. Dilnilik, fahilik, polis idarsi, Sen-Lazar xstxanas! Onlarn aqibti budur! H, demli, siz znz lm vermisiniz? Siz daha bu dnyada yoxsunuz?! ox gzl, buna daha n sz ola bilr! Siz xalq kral hakimiyytindn xilas etmk istyirsiniz, amma qzlarnz polis idarsin atrsnz. Ala glin, dostlar, bel ey olmaz, mrhmtli olun! Zavall, yazq qadnlar, ah, biz onlar haqqnda n az dnrk! Biz ona arxaynq ki, qadnlar bizim kimi oxumu deyillr, onlara oxuyub-yazmaa, dnmy mane olurlar, siyastl mul olma qadaan edirlr; lakin siz onlara bu axam gedib meyit damnda sizin meyitinizi tapma qadaan ed bilrsinizmi? Qulaq asn; kimin ki ailsi var, qoy inad elmsin, bizim limizi sxb getsin, biz sizsiz d bu iin

hdsindn glrik. Mn bir eyi ox gzl baa drm: buradan getmk n mrdlik lazmdr; bu, tin idir. Ancaq bu, n qdr tin olsa da, xidmti bir o qdr bykdr. Siz deyirsiniz: mnim limd tfngim var, mn barrikadayam, n olur-olsun, mn burada qalacaam. Bu n olur-olsun sz, blk d, qzn hissl sylnmidir? Dostlar, sabahk gn olacaq; siz sabaha kimi yaamayacaqsnz, amma sizin ailniz yaayacaq, indi grn siz onlar nec zaba salacaqsnz! Siz yanaqlar alma kimi qrmz salam bir uaq tsvvr edin: O, dildil tr, civildyir, yorulmadan danr, glr, pnd ondan xo bir iy glir. Bilirsinizmi o, basz qalanda n hala dr? Mn lap xrdaca, bax, bu boyda bir uaq grdm. Onun atas lmd. Yoxsul adamlarn ona yaz glmidi, onu aparb z yanlarnda saxlayrdlar, onlarn he zn rk atmrd. Uaq hmi ac idi. Q girmidi. Uaq alamrd. O, hmi sobann trafnda hrlnirdi, sobada he od olmurdu; sobann bacas sar gill suvanmd. Uaq xrdaca barmaqlar il gildn qoparb yeyirdi. Onun d xrldayrd, z solundu, qlar zifdi, qarn kpmd. O, he danmrd, suala cavab vermirdi. O ld. Onu lmy Neker xstxanasna gtirdilr, mn onu orada grdm. Mn orada bir intern kimi hkimlik tcrbsi keirdim. Bli, sizin irinizd ata olan varsa, o, byk v qvvtli li il uann xrdaca lindn tutub bazar gnlri gzmy xma xolayrsa, bu, ona frh verirs, qoy, o, bu ln uan onun ua olduunu tsvvr etsin. O bdbxt tifil indi d mnim yadmdadr, onun trih stolu stn qoyulan balaca bdni indi d gzmn qabandadr, onun qabralar dri altndan qbiristanlqda ot basm xrdaca qbir kimi xmd. Onun mdsindn bir qrq palq tapdlar, dilri arasnda kl vard. Glin, biz z qlbimiz baxaq, vicdanmzdan soruaq, grk o, n mslht grr. Statistika gstrir ki, yetim qalan uaqlarn lli be faizi lr. Bir d deyirm: shbt qadnlardan, analardan, qzlardan gedir, xrda uaqlardan gedir! El bilmyin ki, shbt sizdn gedir! Biz bilirik siz kimsiniz, sizin igid olduunuzu bilirik, buna sz ola bilmz! Biz ox gzl bilirik ki, siz bu byk i n frhl, iftixarla z cannzdan kemy hazrsnz! Biz bilirik ki, bu iin xeyri n siz rfli lmyi lazm bilirsiniz! Biz bilirik ki, sizin hr biriniz bu iin qalibiyytl nticlnmsind z vzifsini yksk tutur! Bu, ox gzl, uur olsun! Ancaq siz bu dnyada tk deyilsiniz, baqa adamlar da var ki, siz onlarn haln nzr almalsnz. Xudbin olmayn. Ham qaqaban sallad. Bel tntnli anda insan qlbind n qrib ziddiyytlr ml glir! Bu szlri sylyn Kombefer he d yetim deyildi. O, baqa analar dnrd, z anasn yaddan xarmd. O, lm gedirdi. Xudbin el onun z idi. Aclq v qzdrma Mariusu ldn salmd, o, bir-birinin ardnca btn midlrini itirmi, btn flaktlrin n dhtlisi olan ruh dknlyn mruz qalmd, coqun hycanlar qlbini paralamd, O, son gnlrinin yaxnladn hiss edirdi, bunun da nticsind get-ged qrib bir vziyyt drd: daha artq keylirdi; bu hal knll lmyin mnhus dqiqlrindn vvl meydana glir. Fizioloq onun varlnda adamn z daxili almi il daha artq mul olmasn, elm trfindn yrniln v tsnif ediln bu xst haln get-ged artan lamtlrini tdqiq ed bilr: ehtiras kef v ny aid olan kimi, bu hal da iztiraba aiddir. midsizliyin d zn mxsus vcdl dolu dqiqlri var. Marius bel bir hal keirirdi. Ona el glirdi ki, o, ba vern btn hadislrin xaricinddir; o, hr eyi, sanki, uzaqdan grrd, hadislr onun tsvvrnd btnlkl canlanrd, o, hadislrin tfrratn semirdi, biz bunu vvl d demidik. Sanki, insanlarla onun arasnda odlu bir prd vard, adamlar bu prdnin o znd hrkt edirdilr, sslr el bil ki, quyu dibindn glirdi. Lakin Kombeferin nitqi hamn mtssir eldi. Bu vziyytd kskin v zabverici bir ey vard, bu, Mariusun qlbin nfuz etdi, onu ddy unutqanlqdan ayltd. Onun ancaq bir fikri vard, o da lmkdi, buna gr d he bir eyin onu bu fikirdn yayndrmasn istmirdi; lakin bu mum unutqanlq vziyytind o bel dnd: zn mhv etmk he d baqalarn xilas etmyi qadaan elmir. O, ucadan dedi:

 Anjolrasla Kombefer haqldrlar: bo yer qurban vermk lazm deyil. Mn onlarn fikri il razyam. Ancaq tlsmk lazmdr. Kimin ki ailsi var, anas var, bacs var, arvad var, ua var, qabaa xsn! He ks yerindn trpnmdi. Marius bir d dedi: Kim evlidirs, ail basdrsa, qabaa xsn! Mariusun oradak adamlar zrind byk tsiri vard. Dorudur, barrikadann rhbri Anjolras idi, lakin Marius onun xilaskar idi. Anjolras rd: Mn mr edirm! Marius dedi: Mn sizdn xahi edirm. Kombeferin nitqil sarslan, Anjolrasn mri il hrkt gln, Mariusun xahii il yumalan igidlr bir-birini gstrmy baladlar. Cavan bir olan yal bir qiyamya dedi: Bu dorudur, sn ail bassan, sn get! Yaxs budur, sn get, snin iki xrda bacn var. Grnmmi qzn bir mbahis baland. Hr ks qbirdn xarlmasna mqavimt gstrirdi. Kombefer: Tlsin, dedi, on be dqiqdn sonra gec olacaq. Anjolras z sznd israr etdi: Vtndalar, biz burada respublika dzltmiik, hr ey ss qoymaqla hll olunur. Kim getmlidirs znz sein. Onun szn yerin yetirdilr. Bir ne dqiqnin iind be adam seildi; ham onlarn getmsin ss vermidi; onlar sradan xdlar. Marius hycanla dedi: Bunlar be adamdr! Mundir drd dn idi. Be adam cavab verdi: N olsun ki, birimiz qalarq. Yen d onlardan hr biri qalmaa alrd, o birilrini inandrrd ki, sn getmlisn. Alicnablq mbarizsi yenidn baland. Snin sevimli arvadn var. Snin qoca anan var. Snin n atan var, n anan, bs xrdaca qardan nec olacaq? Snin be uan var. Sn grk yaayasan, on yeddi yanda lmk ox tezdir. Byk inqilabi barrikadalarda qhrmanlq yar gedirdi. Alasmayan eylr orada adi bir ey olurdu. Bu adamlardan he biri o birin tccb etmirdi. Kurfeyrak onlar tlsdirirdi. Tez olun, tez olun! Adamlarn iindn rb Mariusa dedilr: Kim qalmaldr siz tyin edin! Be adamn bei d dedi: Dorudur, siz sein tabe olarq. Marius bu cr hycan keirmy hl d qabil olduunu gman etmirdi. Be adamdan birini seib lm gndrcyini dnnd ryi qanla doldu. O, aappaq aard, bundan artq aarmaq daha mmkn deyildi. Be adama yaxnlad: onlar Mariusa baxb glmsyirdilr, onlarn gz, ox qdim zamanlarda Fermopili mdafi ednlrin gz kimi, mqdds bir alovla alb yanrd; onlardan hr biri rrd. Mni, mni, mni! Marius aqn halda onlar sayd; onlar yen d be nfr idi. Sonra drd mundir baxd. El bu anda o drd mundirin stn, sanki, gydn bir mundir dd. Beinci adam da lmdn xilas edildi. Marius dnb baxd. Mundiri atan cnab Folevan idi.

Jan Valjan barrikadaya indic glmidi. O, soraqlaa-soraqlaam, ya daxili bir hiss ilmi, ya tsadfi olaraqm, mlum deyil, ancaq o bura Mondetur ksi trfdn glib xmd. ynind milli qvardiya paltar olduundan, ona dyib-dolaan olmamd. Qiyamlarn Mondetur ksind qoyduu keiki bir nfr milli qvardiyadan tr hay-ky qaldrmamd. Onu barrikadya kmy gln bir adam, ya blk d, bir sir hesab edib buraxmd. ox thlkli bir an idi, keikilr z vziflrindn yaynb, mahid mntqsini buraxa bilmzdilr. Jan Valjan istehkamn iind he ks grmmidi, nki hamnn gz be adamda v drd mundird idi. Lakin Jan Valjan hr eyi grr, hr eyi eidirdi; O, mundirini dinmz-sylmz ynindn xarb, o biri mundirlrin stn atd. Hamn el bir hycan brd ki, bunu tsvir etmk tindir. Bosse sorudu: Bu adam kimdir? Kombefer ona cavab verdi: Baqalarn xilas edn! Marius ciddi bir ifad il lav etdi: Mn onu tanyram. Onun zmanti kifaytdi. Anjolras Jan Valjana dedi: Xo glmisiniz, vtnda. Sonra da lav etdi: Siz bilirsinizmi ki, biz burada lcyik? Jan Valjan cavab vermk vzin, xilas etdiyi qiyamya z mundirini geymkd kmk etdi. BENC FSL. Barrikada ykskliyindn grnn fq. Bu mum saatda, he bir nicat yolu olmayan bu yerd hamnn ruhi vziyyti Anjolrasn byk kdrind yksk bir ifad il ks olundu. Anjolras inqilab znd tcssm etdirirdi, lakin onda hr hakim adam n mmkn ola biln bir az mhdudluq vard: o Sen-Jst hddindn artq bnzs d, Anaxarsis Klotsa kifayt qdr oxamrd. Lakin lifba dostlar cmiyytind onun uru, nhayt, Kombeferin ideyalarn myyn drcd qbul etmidi; bir qdr vard ki, o, ehkamln dar rivsindn yava-yava azad olaraq, trqqinin fikri genilndirn tsiri altna dm v nticy glmidi ki, Byk Fransa respublikasnn nhng dnya respublikasna evrilmsi tkamln mvffqiyytl baa atdrlmas demk olacaqdr. Hrkt etmk suluna gldikd, o, hal-hazrda zorakla qar zoraklq iltmyin trfdar idi. Bu msld o dyimdi v Doxsan nc il szlri myyn ediln o amansz, zmtli cryana sadiq qald. Anjolras z karabininin llsin syknrk da pilllrin stnd durmudu. O, fikr getmidi v hrdn sndirlyirdi, sanki, onu iddtli klk rprd. lm uan yerd bzn peymbrlik ruhu da uur. Onun byk bir dalnlq ifad olunan gzlrindn titrk iq salrd. Birdn o, ban qaldrd, onun sarn qvrm sa geriy atld, ban parlaq bir hal kimi brd, sanki, bu, gecnin ulduzlar arabasnda uan mlyin sa idi, sanki, bu, dalm aslan yal idi; o ucadan dedi: Vtndalar, siz glcyi tsvvr edirsinizmi? hrlrin iq dolu klri, evlrin astanasnda sallanan yal budaqlar, xalqlar qardal! Orada insanlar daltli olacaq, qocalar uaqlarna xeyir-dua verck, kemil hal-hazr arasnda narazlq olmayacaq; mtfkkirlr tam azadlq, Allaha inananlara tam brabrlik verilck, din yerin gylr olacaq. Dnyada daha n nifrt, n davt olacaq, mktblrd, emalatxanalarda qardalq olacaq, mkafat v cza

cmiyytin ryil verilck, mk ham n, hquq ham n olacaq, ham slh iind yaayacaq, daha qan tklmyck, daha mharib olmayacaq, analar xobxt olacaq! Maddni fth etmk birinci addm, ideal yerin yetirmk ikinci addm olacaq. Trqqi indi ox ey ld etmidir! Vaxtil ibtidai qbillr okeann sularn havaya sovuran doqquzbal jdahaya, od pskrn jdahaya, havada hkmranlq edn aslan caynaql, qartal qanadl jdahaya dhtl baxard. Lakin insan aln mqdds tlsini qurdu v nhayt, bu jdahalar tutdu. Biz doqquzbal jdahan hlildirdik, indi ona paroxod deyilir; biz od pskrn jdahan hlildirdik, indi ona lokomotiv deyilir; biz qartal qanadl jdahan az qalb ki, hlildirk, biz onu tutmuuq, ona hava ar deyilir. O gn ki bu Prometey qhrmanl baa atdrlacaq, o gn ki insan iradsi qartal qanadl jdahalar tamamil zn tabe edck, onda insan odun, suyun, havann hkmdar olacaq, qdim allahlar vaxtil insan n n idis, insan da btn canl mxluqat n el bir ey olacaq! Bli, dayanmaq vaxt deyil, csartl irli! Vtndalar, biz hara gedirik? Biz el bir dvlt doru gedirik ki, orada dvlti elm idar edck, biz el bir real qvvy doru gedirik ki, bu qvv yegan ictimai qvv olacaq, biz el bir tbii qanuna doru gedirik ki, bu qanun znd hm etiraf v tqdir hququnu tcssm etdirck, hm d z yqinliyi il zn tsdiq edck, biz el bir hqiqt tuluna doru gedirik ki, bu tulu gnin domasna brabr olacaq! Biz xalqlar birliyin, briyyt birliyin doru gedirik. Orada saxta hqiqtlr olmayacaq, tfeylilr olmayacaq. Bizim mqsdimiz hqiqtl ibar olunan gerklikdir. Mdniyyt Avropann qlbind, sonralar qitnin mrkzind, idrakn byk parlamentind iclas quracaq. vvllr d buna bnzr ey olmudur. Amfiktonlarn iclas ild iki df olard: bir df Delfada, allahlar msknind, bir df d Fermopild, qhrmanlar srdabsind. Avropann da amfiktionlar olacaq, yer krsinin d amfiktionlar olacaq. Bu zmtli glck Fransann btnind yaayr. On doqquzuncu sr buna hamildir; o eyin ki balancn Yunanstan qoymudur, Fransa onu baa atdrmaa layiqdir. Xalq olu, xalqlar olu, namuslu fhl Feyi, qulaq as, gr n deyirm! Mn snin xatirini istyirm! Sn glcyi grrsn, lbtt, sn haqlsan! Feyi, snin n atan var, n anan, sn ana yerin briyyti, ata yerin haqq seib qbul etmisn. Snin qismtin burada lmkdir, yni qalib glmkdir. Vtndalar, biz bu gn mlubmu olacaq, ya qalibmi glcyik, bizim bamza n gls d, frqi yoxdur, biz inqilab yaradrq. Yann btn hri iqlandran kimi, inqilab da btn briyyti iqlandrr. Siz sorua bilrsiniz ki, biz nyin namin inqilab yaradrq? Mn indic dedim: hqiqt namin! Siyasi nqteyi-nzrdn yalnz bir prinsip var: O da, insann z zrind olan ali hakimiyytidir. Mnim mnliyim zrind olan hakimiyytim Azadlq deyilir. O yerd ki bu cr iki, ya ikidn ox ali hakimiyyt birlir, orada dvlt meydana glir. Lakin bu birlm he d adamn z xeyrindn l kmsi deyil. Burada ali hakimiyyt, ictimai hquq yaratmaq n myyn bir hisssini knll olaraq gzt gedir. Gzt gediln bu hissnin miqdar ham n birdir. Hr adamn cmiyyt n etdiyi gztin eyni miqdarda olmasna Brabrlik deyilir. ctimai hquq hr adamn ayrlqda hququnun ham trfindn mdafi edilmsindn baqa bir ey deyil, hr adamn hququnun ham trfindn bel mdafi edilmsin Qardalq deyilir. Ali hakimiyytin bir yer toplanlan btn bu nvlrinin bir-birini ksib kediyi nqty Cmiyyt deyilir. Bir-birini ksib kem z birlm olduundan, bel bir nqt dyn olur. Buradan da ictimai laq deyiln ey meydana xr. Bzilri bunu ictimai mqavil adlandrr, slind bu eyni eydir: mqavil sz z mnyini laq mfhumundan almdr. Brabrliyi nec anlamaq lazmdr, bunu myyn edk. Azadlq gr zirv is, brabrlik bnvrdir. Lakin, vtndalar, brabrlik he d bymy v inkiaf etmy qabil olan btn eylri bir sviyyd saxlamaq, hndr otlarla alacq pald aaclarn bir yer toplamaq deyil, bir-birini smrsizldirn hsdl bdxahln he d qonu olmas deyil; vtndalq chtdn bu, btn qabiliyytli xslr n aq yoldur, siyasi chtdn ss vermk mslsind hamnn eyni hquqa malik olmasdr, dini chtdn ham n eyni drcd vicdan azadldr. Brabrliyin qdrtli bir silah vardr, o da pulsuz v icbari thsildir. Savadl olmaq hququ bax, buradan balamaq lazmdr. btidai mktb ham n mcburidir, orta mktb ham gir bilr, bax, sas qanun budur. Thsil brabrliyinin nticsi ictimai brabrlikdir. Bli, maarif! q! q! Hr ey iqdan yaranr, ia da qaydr. Vtndalar, on

doqquzuncu sr byk srdir, lakin iyirminci sr xobxt sr olacaq. yirminci srd vvlki tarix oxar he bir ey olmayacaq. Onda indiki kimi, fthlrdn, istilalardan, hcumlardan, silahlanm milltlrin bir-biril rqabtindn, mdniyytin inkiafnda padah ailsindki nikahdan, mstbid hkmdarlar slalsindn bir varisin doulmasndan asl olan manelrdnqorxmaq lazm glmyckdir; onda konqres trfindn xalqlarn bldrlmsi, slallrin dalmas il lknin paralanmas, namtnahilik krps zrind iki chnnm keisi kimi kll-klly gln dinlrin mbarizsi olmayacaqdr. Onda daha n aclq olacaq, n zlm, n ehtiyac zndn fahilik, n isizlik zndn yoxsulluq, n ba ksiln edam krss, n xncr, n vuruma, n hadislr cnglliyind tsadfi quldurluq! Mn lap dey bilrm ki: he hadislrin z olmayacaq. mumi xobxtlik dvr balanacaq. Yer krsi z vzifsini yerin yetirn kimi, briyyt z vzifsini yerin yetirckdir; qlb v gy cisimlri arasnda bir ahngdarlq ml glckdir; planetlr hrlndikc gn sar czb olunduqlar kimi, ruh da hqiqt doru czb olunacaqdr. Dostlar, biz qorxunc bir dvrd yaayrq, mn sizinl qorxunc bir zamanda danram; lakin biz bu byk qurban glck n veririk. Bunun qarsnda bizim aldmz bir ey inqilabdr! Briyyt azad olacaq, ykslck, tslli tapacaq! Biz bu barrikadadan briyyti buna min edirik! Mhbbtin ssi fdailik zirvlrindn deyil d, bs harada ykslck? Qardalar, dnn insanlarla zab kn insanlar, bax, burada, bu yerd birlir. Bizim barrikada dadan, dirkdn, dmir paralarndan qurulmam, byk ideyalardan, byk zab v iztirabdan qurulmudur. Burada bdbxtlik idealla birlir. Gndz gecy qararaq, gecy deyir: Mn sninl lcym, amma sn mniml yenidn dirilcksn. Btn qm-qssnin birlmsindn inam meydana glir. zab bura canverm zabn, ideyalar is z bdiliyini gtirir. Bu canverm, bu bdilik birlrk bizim lmmz olacaqdr. Qardalar, kim burada lcks, o glcyin inda lck, biz shr fqinin i il dolu olan qbr gedcyik. Anjolras z nitqini qurtard, daha dorusu, onu ksdi; onun dodaqlar sssizc trpnirdi, sanki, o, szn davam edir, z-z il danrd. Ham nfsini qsaraq ona baxrd, sanki, onun bu szlrini d eitmk istyirdi. Sz klk kimdir; szn fikird yaratd hycan klyin yarpaqlarda ml gtirdiyi titryi bnzyir.

ALTINCI FSL. Marius qaqabaqldr. Javer qsa danandr. ndi d Mariusun fikrind nlr olduundan bhs edk. Onun ruhi vziyytini xatrlayaq. Bir az vvl demidik ki, hr ey ona xyal kimi grnrd. O, trafnda ba vern hadislri tutqun bir kild drk edirdi. Sanki, onun zrin ln adamn zrin griln nhng, mum qanadn klgsi dmd. O, el bil, qbird idi, zn o biri dnyada hiss edirdi, o, canl adamlar l adamn gzlril grrd. Cnab Folevan bura haradan glib xmd? O, niy glmidi. Onun burada n ii vard? Marius he d zn bel suallar vermirdi. Bir d ki, midsizlik biz baqalarnn da midsizliy tutulduu qtiyytini verir, bu, ona xas olan bir eydir. Buna gr d hamnn lm getmsi Mariusa tbii grnrd. Yalnz Kozettan dnnd iztirab kirdi. Cnab Folevan onunla danmrd, ona baxmrd, el bil ki, Mariusun: Mn onu tanyram szlrini eitmirdi. Lakin Folevann bu hrkti Mariusu sakitldirirdi, htta bel bir sz onun dnclrin uyun glsydi, dey bilrdik ki, onu sevindirirdi. Ona hmi el glirdi ki, bu qrib adamla danmaq mmkn olan ey deyil; bu adam ona hm bhli, hm d hrmt edilmli xs kimi grnrd. Bir d, ona oxdan rast glmirdi, bu is Marius kimi kingn v sirvermz adam n ii daha da mrkkbldirirdi.

Be adam barrikadan trk edrk Mondetur ksindn keib getdi. Zahirn onlar milli qvardiyalardan he d seilmirdilr. Onlardan biri gednd alad; hams barrikadada qalanlarla qucaqlab ayrld. Hyata qaytarlan bu be adam gedndn sonra lm mhkum ediln adam Anjolrasn yadna dd. O, aaya, zala endi. Diry sarnm Javer fikr dalmd. Anjolras ondan sorudu: Sn bir ey lazmdrm? Javer d ondan sorudu: Siz mni haan ldrcksiniz? Hl dayan, indi bizim hr patronumuz hesaba alnmdr. Onda mn su verin. Anjolras z ona bir stkan su verdi; Javerin l-qolu bal olduundan, suyu ona z iirtdi. Anjolras bir d sorudu: El bu? Javer dedi: Mn ayaq st durmaqdan yoruldum. Btn gecni mni bu vziyytd saxlamaq sizin trfinizdn ox da nzaktli hrkt deyil. Mni nec istyirsiniz, el d saryn, ancaq niy mni, bax, o adam kimi stol stn qoymayasnz? Javer ba il cnab Mabefin meyitini gstrdi. Yadmza salaq ki, zaln dib trfind uzun bir stol vard; qiyamlar onun stnd gll tkr, patron hazrlayrdlar. Lakin indi patronlar doldurulmu, bartn da hams ilnib qurtarmd, stolun st bo idi. Anjolrasn mri il drd qiyam Javeri dirkdn ad. Onlar Javeri aanda bir qiyam da sngn onun sinsin tutub durmudu. Onun l-qolunu dalda bal saxladlar, ayaqlarn is nazik, lakin mhkm qayla el baladlar ki, o, on be dymdn artq addm ata bilmzdi: edam krssn aparlan adamla bel rftar edirlr. Sonra Javeri zaln dib trfindki stolun yanna apardlar, stolun stn uzatdlar, kndirl onu stola brk-brk sardlar. Bu cr idarlanm adam he qaa bilmzdi, lakin ehtiyat n onu, hbsxanalarda martinqal deyiln qayda il d sardlar: yni kndiri boynuna baladlar, bu kndir onun peysrindn aa enrk belind ikilir, qlarnn arasndan kerk, bilklrini bururdu. Javeri stola saryanda bir adam qap aznda durub ox diqqtl ona baxrd. Javer bu adamn klgsini grb bana evirdi, baxd, Jan Valjan tand. Javer he diksinmdi d, ancaq gzlrini yumaraq tkbbrl dedi: Bu, bel d olacaqd. YEDDNC FSL. Vziyyt arlar. Hava tez iqlanrd. Ancaq n bir pncr alr, n bir qap aralanrd: bu, shr idi, ancaq camaatn oyanmas deyildi. anvreri ksinin sonunda, barrikadann qar trfind dayanan sgrlri geri kdilr; k bo grnr, yoldan ken adamlar mum bir sakitlik bryrd. Sen-Den ksi, Fivdki sfinkslr xiyaban kimi, skut iind idi. Dan yeri inda aaran k ayrclarnda birc canl mxluq da grnmrd. Bo klri bryn shr ffaflndan kdrli ey yoxdur. He bir ey grnmrd, lakin haradansa qulaa ss glirdi: grnr, yaxnda gizli bir hrkt vard. Hr ey o dhtli ann yaxnladn gstrirdi. Keikilri dnn axamk kimi geri ardlar, ancaq bu df hamsn ardlar. Barrikada indi vvlkindn daha yax mhkmlndirilmidi. Be nfr qiyam gedndn sonra onun stn ey-y yaraq, daha da yksltmidilr. Dmn arxa trfdn hcum ed bilrdi, buna gr Anjolras, bazar rayonunu yoxlayan keikilrin mslhti il, mhm bir qrar qbul etdi; o, Mondetur ksindki dar yolu

balamaq mrini verdi, bu yol indiy qdr aqd. Bunun n bir ne evin qabandak da yolu da skdlr. Bu qayda il qabaq trfdn anvreri, sol trfdn Qu quu v Kiik Sfil, sa trfdn Mondetur ksini da stunla ksn barrikada hcuma qar daha da mhkmlnmi oldu; eyni zamanda onu mdafi ednlrin yolu hr trfdn ksildi. Onun yolu vard, indi he biri d qalmad. Kurfeyrak glrk dedi: Bu, qalaya da oxayr, sian tlsin d! Anjolras qalan otuza qdr qnbr dan meyxana qaps qabana ydrd; lakin Bossenin fikrinc, bu dalar yoldan nahaq yer qoparlmd. O trfdn ki, hcum balanacaqd, ora drin skut iind idi, buna gr Anjolras hamya z yerini tutma mr etdi. Hr adama bir iim araq verdilr. Barrikada hcumun qarsn almaa hazrlaarkn ox qrib vziyyt alr, bundan da qrib bir vziyyt ola bilmz. Hr ks zn, eynn tamaada olduu kimi, lverili yer tutur. Kimisi divara syknir, kimisi dirsklnir, kimisi iynini yer verir. Bzilri qnbr dandan zn oturacaq dzldir. Divarn tini mane olursa, oradan uzaqlarlar; xntl yer lverilidirs, orada daldalanrlar. Solaxaylar qiymt minirlr; onlar baqalar n lverili olmayan yeri tuturlar. Bzilri el mvqe tuturlar ki, oturduqlar yerd tfng ata bilsinlr, ham el vziyyt almaq istyir ki, hm dmni asanlqla ldr bilsin, hm d z rahatca lsn. 1848-ci ilin facili iyun vurumasnda son drc srrast gll atma bacaran bir qiyam evin damna Volter kreslosu gtirtmi, bu kresloda oturub at abm; el hmin kresloda da top samas atindn lbm. Komandir dy hazrlamaq mrini vern kimi, barrikadada nizamsz hrktlr ksildi: qiyamlar daha dst-dst ymadlar, knc-bucaqda pldamadlar, bir-biril danmadlar. Btn fikirlr bir msl trafnda toplad, ham hcumu gzlmy balad. Barrikada dmn hcumundan qabaq sil xaosdur, thlkli anda sil intizamdr. Thlk qayda-qanun yaradr. Anjolras qoall karabinini gtrb vvldn sediyi yerd mazalaoxar bir deiyin qabanda duran kimi ham susdu. Qnbr dalarndan qurulmu divar boyunca zif crlt eidildi: qiyamlar tfnglrini doldururdular. Thlky baxmayaraq, burada ham zn hmikindn daha mrur tutur, daha inaml gstrirdi: n yksk fdailik adamn z varln tsdiq etmsidir; he ksd mid qalmamd, lakin fdakarlq qalmd. Fdakarlq bzn qalibiyyt gtirib xaran son silahdr. Vergili bel demidir. frat qtiyyt ifrat vasity l atr. Bzn lm girdabna atlmaq flaktdn qurtarmaq yoludur, onda tabutun da qapa xilasedici bir taxta olur. Hamnn diqqti, dnn axamk kimi, k ayrcna sar evrilmi, ora clb olunmudu: indi oran shr fqi iqlandrmd, hr ey aydn grnrd. ox gzlmk lazm glmdi. San-Le trfdn bir ss lap aydnca eidilmy balad, ancaq bu ss dnnki hcumun hay-kyn oxamrd. Zncir cingiltisi, nhng bir eyin sarsla-sarsla silklnmsi, da yoldan gln mis ssi, ar gurultu dhtli, dmir bir mann yaxnladn bildirirdi. nsan mnafeyi v ideyalarnn dinc, smrli laqsi n salnm, abad edilmi khn, sakit klr badan-baa tir-tir sdi: onlar mharib arxlarnn dhtli gurultularna davam gtirmyckdi. Dylr yol ayrcna daha diqqtl baxmaa baladlar. Bir top grnd. Topular, at amaa hazr edilmi v torpaqlqdan alm topu k-k, itly-itly gtirirdilr; iki adam top qundandan yapmd,drd adam arxlar itlyirdi, bir ne adam da daldan ksi qutusunu gtirirdi. Yandrlm fitilin tsts grnrd. Anjolras rd: At! Barrikadadan yaylm ati ald, dhtli bir gurultu qopdu: tst duman topu v topun yanndak adamlar brd, onlar gzdn itdi. Bir ne saniydn sonra tst duman dald, top da, adamlar da yen grnd. Topular tlsmdn, ar-ar sliq il topu barrikadaya qar ynldirdilr. Onlardan he biri yaralanmamd. Sonra nian, mahid borusuna istiqamt vern bir astronom ciddiyytil nian almaa balad.

Bosse rd: Afrin, topular! Btn barrikada onun szn l ald. Topu knin dz ortasnda mhkm yerldirdilr; indi top at amaa hazr idi. O, z dhtli azn barrikadann stn amd. Kurfeyrak dedi: H, bala grk! Yamanca yrtc heyvandr! vvl rtma, sonra yumruq! Ordu nhng pncsini biz sar uzadr. Barrikadan yaman silklyck. Tfngl yoxlayrlar, top il vururlar. Kombefer lav etdi: Bu yeni modelin skkiz dymli topdur, z d tuncdan dzldilmidir. Bu toplarn yz hisssi misdir, on hisssi qalay, bu tnasb azca pozulsa, top at aanda partlar. Qalayn qdrindn artq olmas onu davamsz elyir. Topun llsind boluq v kou ml gl bilr. Bu thlknin qaban almaq, hm d ksini artrmaq n, on drdnc srd olduu kimi, topun llsin, bart tkln yerdn ta sapfaya kimi, bir ne polad halqa vurmaq lazmdr. Hllik iin iindn bel xrlar: crcra deyiln cihazla top llsinin harasnda atlaq v kou olduunu myyn edirlr. Lakin daha yax bir sul vardr ki, o da hrkt edn Qriboval qlcmdr. Bosse dedi: On altnc srd toplar yivli idi. Kombefer onun szn tsdiq etdi. Dorudur. Bu, zrb qvvsini artrr, ancaq srrastln azaldr. Bir d ki, yaxn msafy at aanda trayektoriyann lazmi buca olmur, onun parabolas hddindn artq byyr, mrmi lazmnca dz xtt zr getmir, yolda rast gldiyi eylr zrb endirmk iqtidarnda olmur. Vurumada is bu zruridir; dmn n qdr yaxnda olsa, top n qdr tez-tez at asa, bunun hmiyyti bir o qdr artr. On altnc srin yivli toplarndan atlan mrmilrin uuunda olan bu nqsan ksinin zifliyindn asl idi, ksinin zifliyi is bel toplarda ballistikann tlblrin gr idi, hm d top qundann saxlanmasna imkan yaradrd. Xlas, top kimi bir mstbid istdiyini ely bilmir; onun qvvsi, slind, byk ziflikdir. Top mrmisinin srti saatda ancaq alt yz mildir, amma in srti saniyd yetmi min mildir. sann Napoleon zrind stnly d beldir. Anjolras mr etdi: Tfnglri doldurun! stehkam top mrmisin davam gtirckmi? Onu de bilckdimi? Msl bunda idi. Qiyamlar tfnglrini dolduranda topular da topu doldururdular. Barrikadan mdafi ednlr hycan iind dayanb durdular. Top atld, gurultu qopdu. Bu zaman kim is frhl rd: Bel ha! Mrmi barrikadaya dynd Qavro da zn barrikadann iin sald. O, Qu quu ksindn, Kiik Sfil ksinin dolaq dalanlarn hasarlayan lav barrikadann arasndan asanlqla keib bura glmidi. Qavroun glmsi barrikadaya mrmidn ox-ox artq tsir balad. Mrmi khn-kr eylrin irisind iliib qald, ancaq omnibusun arxlarndan birini sndrd, Ansonun da khn snq arabasnn lap axrna xd. Btn barrikada qh-qh kdi. Bosse topulara rd: Verin glsin! SKKZNC FSL. Topular hiss etdirirlr ki, onlarla zarafat etmk olmaz. Qavrou dvry aldlar.

O, macal tapb bir sz dey bilmdi. Marius titry-titry onu knara kdi. Sn niy gldin? Qavro ucadan dedi: cb szdr! Bs siz znz? Mariusu o, diqqtl, sakit, lakin dikbalq ifad olunan bir nzrl badan-ayaa szd. Onun gzlrind parldayan qrur, bu gzlri daha iri gstrirdi. Marius ciddi ifad il szn davam etdi: Kim sn demidi ki, qayt? He olmasa mktubu sahibin yetirdinmi? Dzn desk, Qavro bir az vicdan zab kirdi. Barrikadaya tez qaytmaq n mktubu sahibin vermk vzin, bandan elmidi. O, bir eyi z-zn etiraf etmy mcbur idi: tanmad adama bir az alszlq elyib etibar etmidi, qaranlqda he onun zn d gr bilmmidi. Birc buras var ki, o adam lyapasz idi, lakin bu, mslni dyimirdi. Szn qsas, ryind z-zn syrd, hm d Mariusun onu danlaya bilcyindn qorxurdu. Vziyytdn xmaq n n adi bir yol sedi; lap a yalan demy balad: Vtnda, mktubu qapya verdim. Xanm qz yatrd. Oyanan kimi mktubu ona yetirckdir. Mariusun mktubu gndrmkd iki mqsdi vard: o hm Kozetta il vidalamaq, hm d Qavrou lmdn xilas etmk istyirdi. O, ancaq dndy mslnin yars il kifaytlnmli oldu. O, birdn gndriln mktubla cnab Folevann barrikadaya glmsi arasnda bir laq olduunu hiss etdi. Cnab Folevan Qavroa gstrib sorudu: O adam tanyrsanm? Qavro: Yox, dey cavab verdi. Qavro Jan Valjan, dorudan da, ancaq o gec grmd, bunu biz vvllr demidik. Mariusun beynind doan zabverici, dumanl bhlr dald. Cnab Folevann n qidd olduunu o bilirdimi? Blk d, o, respublikadr? Bel olsa, onda bu dyd onun itirak etmsinin sbbi tamamil aydndr. Bu zaman Qavro barrikadann o biri bana yyrb, rd: Han mnim tfngim? Kurfeyrak mr etdi ki, ona tfng verilsin. Qavro yoldalarna xbrdarlq etdi ki, barrikada hr trfdn hat olunmudur (qiyamlara o, yolda deyirdi). Bura, o ox tinlikl glib xdn, dy batalyonunun z tfnglrini Kiik Sfil ksind ba-baa ataraq, yolu Qu quu ksi trfdn nzart altna aldn, qar trfdn bldiyy qvardiyasnn Vaizlr ksini tutduunu, sas qvvlrin barrikadann dz qabaq trfind topladn syldi. Qavro bu mlumat verdikdn sonra lav etdi: Siz icaz verirm: onlar bir yax zidirin! Anjolras z mazalnn qabanda duraraq, dmni ox diqqtl izlyirdi. Barrikadan mhasiry alanlar, grnr, top atinin nticsindn ox da raz qalmamdlar, buna gr ati davam etdirmirdilr. Bir dst piyada sgr glib topun dal trfind knin qurtaracan tutdu. Onlar da yolu skdlr, qnbr dalarndan barrikadann lap nnd, on skkiz dym hndrlynd, mdafi sipri kimi, alaq bir divar dzltdilr. Siprin sol tini arxasndan, Sen-Deni ksind toplaan hr civar batalyonunun ba hisssi grnrd. Anjolrasn, pusquda durduu yerd, qulana bir ss gldi: ksi qutularndan top samas olan tnk qablarn xaranda bel ss eidilir. Sonra o grd ki, nian sgr nian alaraq topun llsini bir balaca sola ydi. Sonra da topular topu doldurmaa baladlar. Nian sgr z fitili gtrb, azodu yerin apard. Anjolras rd: Banz yin, divara sxln! Barrikada boyunca dizi st kn!

Meyxanann qabanda toplaan, Qavro glnd dy yerlrini buraxan qiyamlar barrikadaya sar cumdular; lakin onlar Anjolrasn mrini yerin yetirn kimi top atld, top samasnn dhtli flts eidildi. Bu, qulaqbatrc bir yaylm ati idi. Mrmi barrikadann aralna atlmd. Qlplr divara dyrk geri sramaqla iki adam ldrd, n yaralad. Aydn grnrd ki, i bel gets, barrikada davam gtir bilmyck: gll onu deirdi. Tvi dolu sslr eidildi. Anjolras dedi: Glin topun ikinci at amasna mane olaq! O, lindki karabinin llsini aa yib, nian sgri nian ald: nian sgr bu zaman topun stn yilrk, niann dzlyn yoxlayr, hdfi qti tyin edirdi. Nian topu serjant idi; O, sarn, qng, cavan bir oland; zrif znd al ifad olunurdu, bel ifad bu qorxunc silah qoununa xas olan bir eydir, hm d bu silahn vzifsi odur ki, insan qrmaqda tkmillrk axrda mharibnin zn mhv elsin. Kombefer Anjolrasn yannda durub cavan olana baxrd: Adamn heyfi glir! Bu mharib n murdar eydir! Krallar olmayanda mharib d olmayacaq! Anjolras, sn o serjant nian almsan, amma he ona baxmrsan. Bir tsvvr el: o, blk d, gzl tbitli, igid, all bir gncdir, ax gnc topular oxumu olurlar; blk d, onun atas, anas var; ailsi var; o, yqin, bir qz sevir, onun n oxu iyirmi be ya olar; o, snin qardan ola bilr. Anjolras dedi: O, dorudan da, mnim qardamdr. Kombefer szn davam etdi: O, mnim da qardamdr. Mn bax, gl onu ldrmyk. l k, ldrmk lazmdr. Anjolrasn mrmr kimi solun zndn bir damla gz ya ar-ar szlrk, yer dd. El o anda ttiyi basd. Tfngin azndan od xd. Cavan topu, sinsin hava kirmi kimi, qollarn qabaa uzadaraq ban geri atd, yerind iki df dnd, sonra byr st topun stn yxld, daha trpnmdi. Onun kryinin ortasndan qan szldy grnrd. Gll onun sinsini dlib kemidi. O lmd. Onu gtrb apardlar, baqa bir adamla vz etdilr. Barrikada bundan bir ne dqiq qazand. DOQQUZUNCU FSL. cazsiz ov edn qoca adamn bacar v 1796-c il ittihamnamsin tsir edn srrast at nec kara glrmi. Barrikadada mslhtlmy baladlar. Bir az sonra topdan yen at aacaqlar. Top samasna onlar on be dqiq d davam gtir bilmzdilr. Bu zrbnin tsirini zifltmk lazmd. Anjolras mr etdi: Ora dk qoymaq lazmdr. Kombefer: Bizim indi dyimiz yoxdur, dedi. Dklrin stnd yarallar yatr. Jan Valjan bir az knarda, meyxanann tinind, tfngi dizlrinin arasna qoyaraq, tumbann stnd oturmudu, ba vern hadisd indiy kimi itirak etmmidi. El bil ki, dylrin onun trafnda deyindiklrini eitmirdi: Eh, heyf o tfngdn, bo-bouna qalb orada! Anjolrasn mrini eidnd o, ayaa qalxd. Bir eyi yadmza salaq: qiyamlar anvreri ksin gln kimi, atma olacan hiss edn bir qar pncrnin qabana dk tutmudu. Bu, barrikadadan bir az knardak altmrtbli evin ardaq pncrsi idi. Dk pncrnin qaban enin tutmudu; aadan ona, paltar

qurulayanda ip altna qoyulan iki aac dayaq vurulmudu, yuxarda onu iki ip saxlayrd; iplrin ucu pncr qrana vurulan iki mismara balanmd. plr uzaqdan qaytana oxayrd v havada tk kimi aydn grnrd. Jan Valjan sorudu: Bir adam mn qoallli karabin ver bilrmi? Anjolras indic doldurduu tfngini ona uzatd. Jan Valjan mansardan nian ald. Tfng atld. Dy balanan iplrdn biri qrld. ndi dyi birc ip saxlayrd. Jan Valjan tfngin o biri gzn d boaltd. O biri ip d qrlb mansardann pncrsin dydi. Dk, altdan qoyulan aac dayaqlarn arasndan srrk da yola dd. Btn barrikada l alaraq Jan Valjan alqlad. Ham birazdan rd: Bu da dk! Kombefer dedi: Dk olmana var, amma kim gedib onu gtrck? Dk barrikadann qabana, hcum ednlrl barrikadan mdafi ednlrin arasna dmd. Bir d ki, nian serjantn vurulmasndan qzblnn sgrlr bir ne dqiq vvl qnbr dandan qurduqlar siprin dalnda uzanaraq barrikadaya at amaa balamdlar; onlar nian serjantn yerin adam gln kimi susmaa mcbur olan topu vz edirdilr. Qiyamlar dy sursatn bo yer srf etmmk n alan at cavab vermirdilr. Barrikada n tfng qorxulu bir ey deyildi, lakin ky yadrlan gll qorxulu idi: orada adama gll dy bilrdi. Jan Valjan barrikadada saxlanlan yoldan keib dyi gtrd, dalna alb barrikadaya qaytd. O, z thlkli yeri dkl tutdu, dyi divara el vurdu ki, topular onu gr bilmzdilr. Bu ii qurtarandan sonra top atini gzlmy baladlar. At ald. Top nrilti il top samas ksisini pskrd. Lakin qlplr divara dyib qaytmad. Top samas dkd iliib qald. Nzrd tutulan effekt nticsiz qalmad. Barrikada yax qorunurdu. Anjolras Jan Valjana dedi: Vtnda, Respublika siz tkkr edir! Bosse frhindn qhqh kdi. O, hycanla dedi: Dyin bel qdrt malik olmas adama bir thr glir. Dyrsiz bir lp ildrmlar allahna qalib gldi! Hr nec olsa, topa qalib gln dy eq olsun! ONUNCU FSL. Shr fqi. El bu anda Kozetta yuxudan ayld. Onun hndr pncrli, ensiz, tmiz, sad bir ota vard; pncr rq trfdi, dal hyt baxrd. Parisd nlr olduundan Kozettann xbri yox idi. Dnn o, he yer getmmidi; o, z otana gednd Tusen ona dedi: Mn el glir ki, hrd uluqluq var. Kozetta ox yatmasa da, brk yatmd. O, irin yuxular grrd; blk d, ona gr irin yuxular grrd ki, onun yata dma idi. Hal il iqlanm Mariusa oxar bir adam onun yuxusuna girmidi. Aylanda baxd ki, gn dz onun gzn dr. vvl ona el gldi ki, yen d yuxu grr.

lk anda onun qlbi yuxunun tsiri altnda sevincl dolu idi. O, zn tamamil rahat hiss edirdi. O da, bir az vvl Jan Valjan etdiyi kimi, btn tvilri zndn uzaqladrmd, bdbxtliy inanmaq istmirdi. O, sbbini z d bilmdn, btn varl il mid etmy balamd. Sonra birdn onun qlbi sxld. O, gn idi ki, Mariusu grmrd, lakin z-zn inandrd ki, Marius mtlq onun mktubunu almdr, indi onun harada olduunu bilir, ax Marius ox all olandr, o, Kozetta il grmk n bir yol tapacaqdr. O mtlq bu gn, blk d, lap el shr glck. Hava lap iqlanmd, ancaq gnn as hl fqi drd; grnr, hl tezdir, amma Mariusu qarlamaq n, hr halda, durmaq lazmdr. Kozetta hiss edirdi ki, Mariussuz yaaya bilmir, Mariusun glmsi n el bu z kifaytdi. Buna he bir etiraz ola bilmzdi. Bu, bhsizdi. O, dz gn idi ki, zab kirdi, bu z dzlmz bir eydi. gn Mariusu grmmk ax Allah buna nec yol ver bilir! Taleyin bu amansz zarafat, bu snaq indi arxada qalmdr. Marius glck, gzl xbrlr gtirck. Gnclik beldir: gz yan tez qurudur, zab kmyi yersiz grr, onu qbul etmir. Gnclik glcyin tbssmdr, o namlum bir ey yni z-zn evrilmidir. Xobxt olmaq gnclik n tbii eydir, onun nfsinin z, sanki, midl suvarlmdr. Bir d ki, Marius ona, blk, lap el birc gn d olsa, glmycyini haan syldi, bunu n il izah etdi, bu he Kozettann yadnda deyildi. Biz hammz grmk ki, bir sikk pul limizdn yer dnd ox mhartl gzdn itir, gizlnir. Bzn fikir d biziml bel oyun oynayr: beynin kncn sxlb qalr, el bil ki, itir, onu da yada salmaq mmkn olmur. Kozetta da hafizsinin nticsiz syindn bir az naraz qald, z-zn dedi: Mariusun dediyi szlri unutmaq mnim n he yax deyil, ox byk insafszlqdr. Yatandan qalxd, iki cr yuyundy: hm ruhca, hm bdnc hm dua eldi, hm d l-zn yudu. n zruri hallarda oxucunu tz evlnnlrin yataq otana aparmaq olar, lakin qzn yataq otana qtiyyn aparmaq olmaz. Htta eir d buna az csart gstrir, nsr ora girmk lap qadaandr.Bu, bir qndir, zlmtd byazlqdr, hl almam zanbaqdr, bura gn nzr salmaynca, insan grk baxmasn. Qz n qdr ki, gl kimi almayb, mqddsdir. Ancaq alm qz yatandan, z-zndn qorxan fsunkar lpaqlqdan, ayaqqabda gizlnn a ayaqdan, gzg qabanda gzgnn gz varm kimi st rtln sindn, stul crlts v ya bayrda kolyaska gets, tez-tlsik lpaq ndama geyiln kynkdn, balanan lentdn, qarmaqdan, qaytandan, zn itirmkdn, soyuqdan v utancaqlqdan ba vern xfif titryidn, hrktin zrif kingnliyindn, qorxmaq lazm glmdiyi halda, qorxub tir-tir smkdn, dan yeri buludlar kimi fsunkar paltarlar bir-birinin ardnca dyimkdn, bax, bu eylrdn grk danmayasan, bunlarn adn kmk z qbahtdir. Adam ulduzlarn xmasna byk bir prstil baxr, lakin cavan qzn oyanmasna is daha artq prstil baxmaldr. Acizlik adamda xsusi bir hrmt hissi oyatmaldr. aftalnn stndki zrif tklr, gavalnn qabndak kl rngli prd, xrdaca ulduza oxayan qar dnlri, kpnyin mxmr kimi qanadlar bakirlikl mqayisd kobuddur, el bir bakirlik ki, bakir olduunu he z d bilmir. Cavan qz akar olmayan xyaldr, lakin hl sevgi mcssmsi deyil. Onun yata idealn qaranlq drinliyind gizlnir. Srtq bir nzr bu dumanl ala-qaranlq n kobud hqartdir. Burada dayanb seyr etmyin z d thqir etmk demkdir. Buna gr d biz Kozettann shr grdy sevimli ilrini tsvir etmycyik. rq nallarnn birind bel deyilir: Allah qzlgl a yaradbm, lakin qzlgl alanda Adm ona baxr, gl utanr, qrmz rng alr. Biz cavan qzlarn, iklrin qarsnda utanan adamlardanq, biz onlarn qarsnda hrmtl ba yirik. Kozetta tez geyindi, ban darad, san dzltdi; o zamanlar sa dzltmk ox asan idi: onda qadnlar, qzlar san altna balcqlar, dklr qoymaqla, salarn qabartmrdlar, bukle elmirdilr. Sonra o, pncrni ad, bayra baxd: o istyirdi ki, he olmasa knin bir hisssini, bir evin tinini, da yolun bir parasn grsn, Mariusun glmsini gzdn qarmasn. Lakin pncrdn he n grmk mmkn deyildi. ri hyt hr trfdn hndr divarla hat olunmudu. Divarlarn dlik-deiyindn ba grnrd. Kozettaya el gldi ki, bu ba ox pis

badr; hyatnda ilk df olaraq iklr ona irkin grnrd. Kanaln bir hisssi knin tinind onun nzrin arpsayd, bu, onun daha ox xouna glrdi. Sonra gy baxmaa balad, sanki, Mariusun gydn d en bilcyini dnrd. Birdn o alad. Bu, onun dyikn hvali-ruhiyyli olmasndan deyil, midlrinin boa xmas nticsind ml gln, ruh dknlyndn ba vern hal idi. Onun ryin qorxu dd. Xbrlr, dorudan da, bzn havada dolar. O z-zn deyirdi: Mn he bir ey min deyilm, bizim bir-birimizi gzdn itirmyimiz mhv olmamz demkdir. Sonra Mariusun gydn enmsi fikri ona fsunkar deyil, qmli-matmli bir fikir kimi grnd. Sonra onun qlbin kn buludlar dald, o yen d sakitldi, knlnd yen mid dodu, o yen d qeyri-ixtiyari olaraq glmsdi: dodaqlarnda grnn bu tbssm Allaha inanmaq duyusu il dolu idi. Evdki adamlar hl yatrd. Evi drin bir skut brmd. Pncr qaplarndan bircsi d almamd. Qapnn da xrdaca ota bal idi. Tusen hl yuxudan aylmamd, Kozetta da ox tbii olaraq: Atam da yatmdr, qrarna gldi. O, fikrind atasnn amansz adam olduunu yqin etmidi, bu onu gstrir ki, indiy qdr ox zab v iztirab kmidir. Lakin Mariusa arxayn idi. Ona el glirdi ki, bel parlaq ulduzun snmsi qtiyyn mmkn deyil. Arabir uzaqdan onun qulana bouq sslr glirdi; o z-zn deyirdi: Bel tezdn darvazalar parlt il ab-rtrlr, ox qribdir! bu sslr barrikadaya atlan toplarn gurultusu idi. Kozettann pncrsi altnda, bir ne fut aada, qaralm khn divarn karnizind yal quu yuva tikmidi; yuvann qra karnizdn azca knar xmd; yuxardan baxanda bu xrdaca cnntin ii grnrd. Ana qu balalarn qanadlar altna alaraq, yuvada oturmudu, ata qu da o yan-bu yana uur, dimdiyind balalarna yem v p gtirirdi. xan gn qzl alarn bu xobxt ailnin zrin samd; byk ryb-artma qanunu burada sevinc v tntn iind hkmfrma idi, burada fqtli sirr shr inda ik ard. Kozetta, salarnda gn, qlbind irin xyallar, shr fqi halsind, z d mhbbt fqi saa-saa qeyri-ixtiyari olaraq aa yildi, bu erkk qula dii quu, bu ana il balalar seyr dald. Onu byk bir hycan brmd, bu hycan qu yuvasnn tmiz qz qlbind yaratd hycan idi; bu zaman o, Mariusu dndyn gcl z-zn etiraf edirdi. ON BRNC FSL. Srrast vuran, lakin he ksi ldrmyn tfng. Barrikadan mhasir ednlr gah tfngdn at ar, gah top samas atrdlar, ancaq bunun el bir ziyan olmurdu. Yalnz Korinfin n trfi xeyli zdlnmidi; ikinci mrtbnin pncrlri, taxtapu altndak mansarda glldn v top samasndan yava-yava uub dalrd. Buradan at aan dylr bu yeri trk etmli oldular. Barrikadaya hcum ednlrin taktikas mmkn qdr ox at amaqdan ibartdir: bununla da, qiyamlar ehtiyatszlq edrk at cavab verslr, onlarn dy sursatn azaltmaq istyirlr. El ki, qiyamlarn cavab ati zifldi, bundan aydn olur ki, onlarn gllsi v bart qurtarmaq zrdir, onda barrikadann stn hcum mri verilir. Anjolras onlarn bu klyini bilirdi: barrikada cavab vermirdi. Hr df top atlanda Qavro, byk bir nifrt lamti olaraq, dili il ovurdunu qabardrd, deyirdi: Yax da, cn-cndr paralayn, biz d el kilk lazmdr. Kurfeyrak ra-ra topdan izahat tlb edir, top samasnn n n hdf dymdiyini soruurdu: Ay xala, sn n olub bel ba-ayaq vurursan?! Dy vaxt trflr, balda olduu kimi, bir-birin qar maraq oyatmaa alrlar. Barrikadann susmas, grnr, mhasir ednlri narahat etmy balamd, onlar gzlnilmz bir hadisnin ba vercyindn qorxurdular; mtlq bu qnbr da ynnn arxasna baxmaq, at altnda dayanan, atlan glllr cavab vermyn bu qorxunc stunun dal trfind nlr olduunu

bilmk lazmd. Birdn qiyamlar qonu evin damnda gn inda parldayan bir dbilq grdlr: orada bir nfr yannsndrn hndr soba bacasna syknrk sakitc durmudu, el bil ki, keik kirdi. O, dz barrikadann i trfin baxrd. Anjolras dedi: Bu casusdan biz xeyir glmz! Jan Valjan karabini Anjolrasa qaytard, onun z tfngi vard. O, birc klm d sz sylmdn yannsndrni nian ald, el o saat da tfng atld, yannsndrnin bandak dbilq cingilti il da yola dd. sgr qorxaraq drhal gzdn itdi, onun yerini baqa adam tutdu. Bu adam zabit idi. Jan Valjan tfngini doldurub yeni gln adam nian ald, zabitin d dbilqsi sgrin dbilqsinin ardnca getdi. Zabit d inad etmdi, drhal gtrld. Qiyamlarn iarsi bu df nzr alnmd: damda daha he n grnmdi; barrikadan mahid edn olmad. Bosse Jan Valjandan sorudu: Siz niy onu ldrmdiniz? Jan Valjan cavab vermdi. ON KNC FSL. Nizamszlq nizam-intizamn xidmtind. Bosse Kombeferin qulana pldad: O mnim sualma cavab vermdi. Kombefer dedi: Bu adam tfng ati il bo yer xeyirxahlq elyir. Bu oxdank hadis kimin yadndadrsa, o, hr civar milli qvardiyasnn igidcsin mbariz etdiyini bilir. Bu qvardiya, xsusil 1832ci ilin iyun gnlrind ox iddt v sabat gstrmidi. Qiyam olduu n ttil edn Oynayan, Xeyirxahv ya Kiik qanov meyxanalarn he ks dyib-toxunmayan sahiblri rqs zallarnn boaldn grb aslan kimi vuruurdular, nizam-intizam n lm gedirdilr, onlar z meyxanalarn nizam-intizam mcssmsi hesab edirdilr. Hm burjua, hm qhrmanlq dvr olan o dvrd ideya rtsarlar qazanc paldinlri il z-z gldilr. Vurumaya svq edn sbblrin adiliyi iin qhrmanlna he d xll gtirmirdi. Qzl ehtiyatnn azalmas bank sahiblrin marselyoza oxutdururdu. Burjua dkan pitaxtas n vcdl qan tkr, sparta ehtiras il z dkannn vtnin bu mikrokosmunu mdafi edirdi. slind bunlar ox ciddi eydi. Yeni ictimai qvvlr mbarizy girirk, mvazintin n vaxt dzlcyini gzlyirdilr. O dvrn baqa bir sciyyvi chti anarxiyann hkumtilikl (xeyirxah dncli adamlar firqsin veriln vhicsin ad) birlmsi idi. Adamlar nizam-intizam olmasn istyirdilr, amma zlri nizam-intizam gzlmirdilr. Gah grrdn ki, milli qvardiya polkovniklrindn birinin lta il toplamaq n birdn tbil vurulurdu, gah da bir kapitan vcd glrk, atlan glllrin stn yeriyirdi; ya bir nfr milli qvardiya, he bir eydn qorxmayaraq ideya urunda vuruurdu. Thlkli anlarda, hlledici gnlrd adamlar komandirlrin mrindn daha ox z daxili instinktlri il hrkt edirdilr. Nizam-intizam qoruyan orduda Fanniko kimi qlnc alan, Anri Fonfred kimi qlml od yadran sil qoaq adamlara rast glmk olurdu. Bdbxtlikdn, o dvrd zn prinsiplr ittifaq deyil, mnftlr birlmsi kimi gstrn mdniyyt thlk qarsnda idi, ya da zn thlk qarsnda hesab edirdi; bu mdniyyt zn imdad dilyirdi; hr yerindn qalxan onu znn daya hesab edrk, onu bacard kimi qoruyurdu, mdafi edirdi, ona yardm gstrirdi; hr yetn, cmiyyti xilas etmk vzifsini z zrin gtrrd. Canfanlq bzn pis ntic verirdi. Bir d baxrdn ki, milli qvardiyalarn bir tam z ixtiyar il hrbi ura dzldirdi, sir dm qiyamlar haqqnda, be dqiqnin iind, hkm xarrd v hkm yerin yetirirdi. Jan Pruver bel bir mhkmnin qurban oldu. Bu, amansz

Lin qanunu idi, bu bard he bir partiyann baqa bir partiyan thmtlndirmy ixtiyar yoxdur, nki o eyni drcd hm respublika sul-idarsi olan Amerikada, hm d mtlqiyyt sul-idarsi olan Avropada ttbiq edilir. Lin mhkmsind ox asanlqla shv etmk olard. syan gnlrind milli qvardiyalar sngl tfnglrini l alaraq, Kral meydannda Pol-Eme Harnye adl cavan bir airi tutmaq n ardnca yyrrlr; Harnye qvardiyalarn lindn ancaq ona gr xilas ola bilir ki, qab 6-li evin darvazas altnda gizlnir. Qvardiyalar onun ardnca rrmlar, Bu da bir sensimonist! Onu az qala ldrckmilr. Dorudan da, onun qoltuunda hersoq Sen-Simonun xatirlr kitab varm. Milli qvardiyalardan birisi kitabn cildi stnd Sen-Simon szn grb barmd: ldrn onu! 1832-ci il iyunun 6-da hr cavanlarnn milli qvardiyalar dstsi, yuxarda adn kdiyimiz kapitan Fanniko bada olmaqla, zbanalq v ltaqlq edrk, anvreri ksind mhv olmudu. Bu hadis n qdr qrib olsa da, 1832-ci il syanndan sonra aparlan mhkm istintaqnda myyn edilmidi. Kapitan Fanniko nizam-intizamn bir nv kondotyeri, indic xarakteriz etdiyimiz sbirsiz, dikba bir burjua idi, hkumtiliyin fanatik v inadcl trfdarlarndan idi; o, tyin edilmi vaxtdan vvl at amaq hvsin dr, tkbana, yni z dstsi il barrikadan zbt etmk rfini qazanmaq istyir; barrikadada qrmz, sonra da qara bayraq hesab etdiyi khn srtuku grb zndn xr, generallar, korpus komandirlrini syr, guya, onlar haradasa iltifat buyurub mavir keirirlr, qti hcum vaxtn grmrlr v onlardan birinin mhur ifadsinc, syan bal-bana buraxrlar. O, z el hesab edirdi ki, barrikada hcum n tamamil yetimidir, hr yetin meyv budaqdan dn kimi, o da sbut etmlidir; buna gr d crt edib barrikadaya hcum etmidi. Kapitan Fannikonun adamlar da z kimi qoaqd, ahidlrdn birinin dediyi kimi, dlisov idi. Onun rotas knin tinind duran batalyonun n hisssini tkil edirdi, air Jan Pruveri d hmin bu rota glllmidi. O, he gzlnilmdiyi halda, z sgrlri il barrikadann stn hcum etdi. Bu hcumda hrbi mhartdn ox coqunluq vard; hcum Fannikonun dstsin ox baha oturdu. Barrikadann stn cuman bu adamlar yolun he d ikisini getmmidilr ki, qiyamlar onlar nizamla atlan yaylm ati il qarladlar. Qabaqda yyrn drd adam istehkamn lap nnd gll il yer srildi; bu bir dst qoaq milli qvardiya, bu igid, lakin hrbi dzm olmayan adamlar bir az trddd etdikdn sonra geri kilmy mcbur oldular; da yol stnd on be meyit qald. Qiyamlar Fannikonun dstsind ba vern ani aqnlqdan istifad edrk, tfnglrini doldurdular, qvardiyalar knin tinin qorunduqlar yer atan kimi onlar yen yaylm atin tutdular. Qvardiyalar dstsi bir anla iki at arasnda qald: onlar hm qiyamlarn, hm d zlrinin top samas ati altna dmdlr; topular mr almadqlar n ati davam etdirirdilr. Top samasndan bir ne adam ld; csartli, lakin ehtiyatsz hrkt edn Fanniko da bunun qurban oldu. Onu top, yni hquq-qanuna saslanan nizam-intizamn z ldrd. Bu, thlkli deyil, alsz bir hcum olduu n Anjolras yaman sbildirmidi. O, hycanla dedi: Axmaqlar! Onlar z adamlarn gdaza verirlr, biz d lap nahaq yer gllmizi srf edirik. Anjolras syann sil general kimi danrd, o el, dorudan da, syann general idi. Qiyamlar dstsi il cza dstsinin gc bir brabrd deyildi,onlar eyni qvv il vurumurdular. Qiyamlarn ehtiyat tez tknir, onlar n artq bir gll ata bilir, n d artq bir adam qurban ver bilrlr. Boalm patron antasn, ldrlm adam vz etmy onlarn he bir eyi yoxdur. Amma cza dstsi z adamlarnn qdr-qiymtini bilmir; patrona heyfi glmir onlarn Vensen cbbxanas var. Barrikadada n qdr dy varsa, cza dstsinin bir o qdr polku, barrikadann n qdr patronda varsa, onlarn bir o qdr cbbxanas var. Buna gr d, qfildn inqilab ba verms, bu inqilab z odlu qlncn trzinin gzn atmasa, bir adamn yz adama qar durduu bu mbariz hmi barrikadann tar-mar edilmsi il qurtarr. Lakin inqilabn ba verdiyi hallar da olur. Onda hr ey hrkt glir, klr dniz kimi dalalanr, srtl xalq barrikadalar qurulur. Paris btn varl il sarslr, quid divinum1 hiss olunur, 10 avqustun, 29 iyulun ruhu duyulur, fsunkar bir fq alovlanr, kobud qvv, azn am yrtc

heyvan kimi geri kilir, qounun qarsnda, bu aslan qarsnda Fransa aramla, bir peymbr zmti il ayaa qalxr. ON NC FSL. midin son i da snr. Barrikadan mdafi ednlrin hiss v ehtiraslar xaosunda hr eydn bir az vard: burada hm csart, hm gnclik, hm qrur, hm ruh ykskliyi, hm ideal, hm etiqad, hm coqunluq, hm qznlq, hm d, xsusil midin sayran alar vard. midin bel alarndan, bel parltsndan biri, he gzlnilmdiyi anda, qfildn anvreri barrikadasn iqlandrd. Mahid mntqsindn kilmyn Anjolras birdn rd: Bir qulaq asn! Paris, deysn, aylr! Dorudan da, iyunun altsnda, shra bir-iki saat el oldu ki, el bil, qiyam get-ged artd. Sen-Merri kilssinin thlk olduunu xbr vern znglri aramsz alnr, bzi yerd kzrn odu alovlanrd. Puarye, Qravilye klrind barrikadalar quruldu. Sen-Marten qaplar qabanda cavan bir olan karabinl btv bir svari eskadronuna hcum etdi. O, bulvarn dz ortasnda dizi st krk nian ald, bir gll il eskadron komandirini ldrd, sonra da dnb camaata ucadan dedi: Budur, dmnin biri d azald! Onu qlncla doradlar. Sen-Deni ksind bir qadn jalzn dalnda gizlnrk bldiyy qvardiyalarna at ard: tfng atldqca jalzn titrdiyi grnrd. zm tnyi ksind on drd yal bir olan tutdular: onun ciblri patronla dolu idi. Dmnin bir ox mntqlrin basqn edildi. Berten-Puare ksinin tinind bir zirehli sgr polkuna qfildn at adlar, polkun banda general Kavenyek de Baran dururdu. Plan-Mibre ksind evlrin damndan qounun stn snq qabqacaq v mtbx avadanl atrdlar: bu, pis lamt idi. Maral Sulta bunu deynd, qoca Napoleon general fikr getdi, Suenin Saraqoss trafnda syldiyi szlr yadna dd: Qarlar gec qaroklarn bizim bamza tkmy balayanda biz mhv olduq. El hesab edilirdi ki, itian yaylmasna son qoyulmu, bunun qars alnmdr; lakin bel bir vaxtda yuxarda gstriln lamtlrin ortaya xmas, xalqn qzb v hycannn get-ged artmas, Paris civar deyiln yanacaq yataqlarnn drinliyind ml gln qlcmlar hrbi komandanl brk tvi salmd. Onlar balanan yannlar sndrmy tlsirdilr. Onlar xrda qiyamlar lv edn qdr Mobe, anvreri, Sen-Merri barrikadalarna hcumu dayandrmdlar, istyirdilr ki, xrda qiyamlar lv etdikdn sonra btn qvvlri bu barrikadalarn stn yeritsinlr, bir zrb il onlarn iini bitirsinlr. syan edn klr qoun dstsi gndrilmidi; onlar geni klrd izdiham dadr, sada, solda olan xrda klri, dalanlar gah ehtiyatla v yava-yava, gah da srtli yrl yoxlayrdlar. Piyada qoun dstlri gll atlan evlrin qaplarn sndrrdlar; eyni zamanda kiik svari hisslri bulvarlara yan camaat dadrdlar. Bu zaman camaat ucadan z narazln bildirir, qatmaqarq hay-ky qaldrrd, bu is qounla xalq arasnda ba vern toqqumalarda hmi olur. Anjolrasn top v tfng ati arasnda eitdiyi ss-ky d bu idi. Bir d ki, o, knin sonunda xrklrd yaral aparldn grr, Kurfeyraka deyirdi; Bunlar biz yaralamq. Lakin onlarn qlbind doan mid ox yaamad, onun as tez snd. Havay yaylan ss-ky yarm saat kemmi dalb getdi; el bil, ildrm axd, lakin tufan qopmad; qiyamlar yen d bir eyi hiss etmy baladlar; gy qbbsi qurun kimi yen onlarn zrin enirdi; bu gy qbbsi bu inadcl adamlar kmksiz buraxan xalqn laqeydliyi idi ki, onlar zirdi. Sanki, dumanl bir kild ehtimal olunan mumi hrkt tamamil yatmd; indi hrbiyy naziri z diqqtini, generallar z strategiyasn hl d dayanb duran -drd barrikada trafnda toplaya bilrdi. Gn fqdn get-ged qalxrd. Qiyamlardan biri Anjolrasa dedi: Biz acq. Yoxsa, biz he bir ey yeymi lcyik.

Anjolras hl d z mazalnn qabanda durub knin sonuna baxrd, o, qiyamnn sualna ba il cavab verdi. ON DRDNC FSL. Oxucu bu fsild Anjolrasn sevgilisinin adn bilckdir. Kurfeyrak Anjolrasn yannda, dan stnd oturub yen d topu l salrd: hr df top amas deyiln glllrin iyrnc bir flt il qara bulud kimi havaya qalxdn grnd onlar istehza il qarlayrd: Zavall qar, snin ssin lap batb, mnim sn yazm glir. Nahaq yer zn gc salrsan. Bu he gy gurultusudur? Bu ancaq skrkdir. Qiyamlar onun szn qhqh il glrdlr. Thlk artdqca Kurfeyrakla Bossenin cati v sevinci d artrd, onlar xanm Skarron kimi, yemyi zarafatla, rab adlqla vz edirdilr. Bosse deyirdi: Mn Anjolrasa mftunam. Onun tmkini, cati mni valeh edir. O tk yaayr, yqin, buna gr d hmi bir az kdrli olur; o z byklyn heyfsilnir, bu byklk onu arvadsz qalmaa mhkum etmidir. Bizim hammzn muqmiz var, onlar bizi dli-divan edrk igidldirirlr. Adam plng kimi vurulursa, aslan kimi vuruur. Bu, biz klk gln xanm muqlrimizdn n yax intiqam yoludur. Roland, Anjelikaya pislik etmk n mhv oldu. Biz gstrdiyimiz btn qhrmanlqlar n qadnlara minntdarq. Arvadsz kii axmaqsz tapana kimidir; ancaq qadn onu hrkt gtirir. Amma Anjolrasn muqsi yoxdur. O, he ks vurulmamdr, amma he eydn qorxmur, igiddir. Buz kimi soyuq olasan, od kimi qzn bu he eidilmmi eydir. Anjolras, el bil, Bossenin dediklrini eitmirdi, lakin bir adam onun yannda olsayd, Anjolrasn astadan syldiyi bir sz eidrdi: Patria1. Bosse hl d zarafat edirdi, birdn Kurfeyrak ucadan dedi: Bu da biri! Sonra da qonaq gldiyini xbr vern ba lakeyi yamslayaraq lav etdi: Zati-alilri Doqquzdym trif buyurub! Dorudan da, shnd yeni bir ey ikinci top llsi grnd. Topular topu cld toparlaqdan ab birinci topun yanna kdilr. Bu, iin sonunu yaxnladrrd. Toplar tez doldurdular; bir ne dqiqdn sonra hr iki topdan dzn nian almaqla barrikadaya at amaa baladlar; piyada hiss v hr civar qvardiya blmlri tfngdn at ardlar. Baqa bir yerd d top ssi glirdi: bu toplar yaxndan atlrd. ki top anvreri ksindki barrikadan iddtli at tutmudu, el bu zaman iki baqa top da, biri Sen-Deni, biri d Obri-leBue ksindn nian alaraq, Sen-Merri barrikadasn dlik-deik edirdi. Drd top mum bir ks-sda kimi, ss-ss vermidi. Mharibnin bu srt kpklri az-aza verrk hrrd. anvreri ksindki barrikadaya toplardan biri mrmi il, biri d top samas il at ard. Mrmi atan topun az bir qdr yuxar qaldrlmd, bununla da topular el nian alrdlar ki, mrmi barrikadann dz yuxarsna dysin, onu datsn, qiyamlarn stn da qlplrini top samas kimi yadrsn. Bu cr at amaqdan mqsd qiyamlar divardan uzaqladrmaq, barrikadann i trfind daldalanmaa mcbur etmk idi, baqa szl, bu, hcuma hazrlamaq demkdi. Dmn qiyamlar mrmi il barrikadann stndn, top samas il d meyxanann pncrlrindn qova bils, drhal ky doluacaq, daha qorxmayacaq ki, onu grb at tuta

bilrlr, dnn axamk kimi onlar birba barrikadann stn cumacaqlar, kim bilir, blk d, qiyamlarn stn qfil xb barrikadan tutacaqlar. Anjolras: Bu toplar mtlq sradan xarmaq lazmdr, deyrk ucadan komanda verdi: Topulara at! Hr ey hazr idi. Bayaqdan bri susan barrikada iddtli at ad: bir-birinin ardnca alt-yeddi yaylm ati eidildi: at hm qzb, hm d qalibiyytl sslnirdi. Kni qat tst brd. Bir ne dqiqdn sonra da od salan tst duman irisind topularn d-iki hisssinin arxlarn dibind srilib qaldn semk olurdu. Sa qalanlar yen d vvlki arxaynlq v amanszlqla toplar doldururdular, ancaq indi tez-tez at amrdlar. Bosse Anjolrasa dedi: Yaman zrb oldu! Bax bu, mvffqiyytdir. Anjolras ban yralaya-yralaya ona cavab verdi: On be dqiq d bu cr mvffqiyyt olsa, barrikadada he onca patron da qalmaz. Grnr, Qavro bu szlri eidirmi. ON BENC FSL. Qavroun barrikadadan xmas. Birdn Kurfeyrak barrikadann aa trfind, kd, atlan glllrin altnda bir klg grd. Qavro meyxanadan rab si qoyulan sbti gtrb deikdn ky xmd, he bir ey hmiyyt vermyrk, barrikadann qabanda ldrln milli qvardiyalarn patron dolu antalarn boaltmaa balamd. Kurfeyrak rd: Sn orada n edirsn? Qavro lova-lova dedi: z sbtimi doldururam, vtnda. Top samasn grmrsn, ndir? ox byk i olub! Ya yar. Sonra? Kurfeyrak rd: Qayt geri! Bu saat. O, bir srayla knin ortasna dd. Biz bilirik ki, Fannikonun dstsi geri kilrkn oxlu meyit qoyub getmidi. Btn k boyu da yol zrind iyirmiy qdr meyit srilib qalmd. Bu, Qavro n iyirmi patronda, barrikada n d xeyli patron ehtiyat demkdi. Bart tsts kni duman kimi brmd. Kim dalarda iki sldrm qaya arasnda bulud kimi sx duman grms, o, iki sra tutqun, hndr evlr arasnda, sanki, sxlaraq qatlaan bu ksif bart tstsn tsvvr ed bilr. Bu tst yava-yava yuxar qalxrd, lakin onun yerind ara vermdn yen tst ml glirdi; tst yava-yava hr eyi bryrd, hr ey boz-bulanq grnr, htta gnn d i tutqunlard. Vuruan trflr knin bu bandan o bana birbirini ox tinlikl se bilirdi, buras da var idi ki, onlarn arasnda olan msaf ox qsa idi. Bel tst duman istehkam mhasiry alanlar n lverili idi, grnr, onlarn komandirlri d bunu nzr almdlar, hmin komandirlr barrikadaya olan hcuma rhbrlik etmli idilr. Tst Qavro n d lverili oldu. O, tst prdsi altnda, hm d boyunun balacalna gr, kd xeyli qabaa ged bildi, qar trfdn he ks onu grmdi. He bir thlky rast glmdn, o yeddi-skkiz antan boaltd. O, sbti dii il tutaraq qarn st srnrd, imklyirdi, hrlnib-frlanrd, srrd, qvrlrd, bir meyitin yannda o birisinin yanna srnrd, tez-tez fndq sndran meymun cldliyi il antalar, patrondalar boaldrd.

Barrikadadan ox da uzaa getmmidi, ancaq dmnin diqqtini clb etmkdn qorxduqlar n onu brkdn ssly bilmirdilr. lnlrdn biri onba idi; Qavro onun mundirinin cibindn bart qab tapd. Qab cibin qoyaraq dedi: axr imy grk olar. Qavro qabaa ged-ged, bart tsts seyrk olan bir yer atd; qnbr sipri dalnda gizlnn cbh polku nianlar v k tinind sraya dzln milli qvardiyalar el o saat tst duman iind elnn eyi bir-birin gstrdilr. Qavro tumbann yannda srilib qalan serjantn patronlarn gtrnd meyit bir gll dydi. Qavro fnxrd: Bel ey olar! Onlar mnim llrimi ldrrlr. kinci gll da yola dyrk od xard. nc gll onun sbtini byr st yxd. Qavro dnb baxd, grd ki, gll atan hr civar qvardiyasdr. Dik ayaa qalxd, lini elin qoydu, ona gll atan milli qvardiyalarn ax zn baxaraq oxudu: Hamnz, ey Nanter sakinlri. Eybcr olmusuz duyub Volteri. Khn sakinlri d Palessonun. Axmaqlab tqsirindn Russonun. Sonra sbti qaldrd, yer dalan patronlar yd, birc dnsini d yerd qoymad sonra da atlan glllrin stn yeriyrk, o biri patron antasn boaltmaa getdi. Drdnc gll lap onun yanndan tb kedi. Qavro yen oxudu: Sahibi olmadm qazancl yerin. Bu da gnahndan oldu Volterin. Mnim taleyimin snd tkri. Russonun gnahkar oldu szlri. Beinci gll ona ancaq aadak bndi oxumaq ilhamn verdi: Srtqlardan mn deyilm drs alan. Bu da olub Volterin tqsirindn. Russo tqsirindn oynadr mni. Kasblq, ehtiyac bir serso kimi. Bu vziyyt xeyli davam etdi. Bu hm dhtli, hm d ryi riqqt gtirn bir mnzr idi. Qavro gll altnda, sanki, at aanlar l salrd. Sanki, onun kefi ox kk idi. Sr ovularla cirdi. Hr yaylm atin o yeni bir eir bndi il cavab verirdi. Onu, ara vermdn, nian alr, vurmaq istyirdilr, hmi d glllri boa xrd. sgrlr, milli qvardiyalar onu nian alanda glrdlr. O, gah yer yatrd, gah qalxrd, gah qapnn yan taxtas dalnda gizlnirdi, yen birdn qaydrd, gah da top samasn l salrd, ona burun gstrrk, eyni zamanda patron axtarrd, patrondalar boaldrd, z sbtini doldururdu. Qiyamlar tvil ona baxr, hycandan nfslri tutulurdu. Barrikadada ondan tr sirdilr, amma, o, nm oxuyurdu. El bil ki, bu uaq deyil, insan deyil, xrdaca bir sehrbazd, vurumada gll batmayan, qlnc ksmyn fsanvi crtdan idi. Glllr onu tqib edirdi, lakin o, glllrdn cld idi. O, el bil ki, lml dhtli gizlnpa oyunu oynayrd; yastburun lmn kabusu hr df ona yaxnlaanda, Qavro onu hqartl qarlayrd. Lakin baqalarndan daha srrast, daha xainc atlan bir gll, nhayt, bu sayran ia dydi: Qavro sntirldi, sonra yer yxld, bunu ham grd. Barrikadada ham bir azdan rd. Bu crtdanda Antey gc vard; qamen n da yola toxunmaq phlvan Antey n yer toxunmaq kimi bir eydi; Qavroun yxlmas il qalxmas bir oldu. O qalxb yer

oturdu, qan onun zndn szlb tklrd; llrini yuxar qaldrd, gll atlan trf dnrk oxudu: Kiik qucuazam, lap xrdayam mn. Tqsiri zndn Volterin hkmn. Lakin kmnd ata bilrlr mn. Tqsiri ucundan... Lakin o, nmni oxuyub qurtara bilmdi. Niannn ikinci gllsi bu nmni bdi olaraq yarmq qoydu. Bu df o, z st da yola yxld, bir daha trpnmdi. Onun hm uaq, hm d zmtli ruhu uub getdi. ON ALTINCI FSL. Qarda nec ata ola bilr. Bu facid biz he bir eyi nzrdn qarmamalyq. El bu zaman Lksemburq banda iki uaq l-l tutaraq gedirdi. Onlardan birin yeddi, o birisin be ya vermk olard. Ya onlar islatmd; onlar xiyabann gney trfil gedirdilr, byk uaq balacan k-k aparrd. Crcndr paltar geymi bu solun zl uaqlar boz qular xatrladrdlar. Balaca byy deyirdi: Mn yaman acmam. Byk uaq sol li kiik qardann lindn tutaraq, onu himay edn bir adam kimi aparrd, sa lind balaca ubuq tutmudu. Onlar bada tk idilr, he ks yox idi; syan olduuna gr polis idarsinin srncam il ban qaplar kilidlnmidi. Orada duran qoun hisslri dy getmidi. Bu iki uaq bura nec glib xmd? Blk, onlar balanmam keiki mntqsindn qamdlar, ya blk, Chnnm qarovulxanasnn yaxnlnda olan Rsdxana qarsndak meydandan, ya da n trfind Jnvenerunt parvulum pannis iuvolutum szlri yazlan k ayrcndak k frontunundan kilmidilr; ya blk d, dnn axam park balananda onlar gztinin gzndn yaynaraq qzet oxunan kklrdn birind gizlnmidilr. Hr halda, onlar istdiklri yerd gzirdilr, el bil, tamam srbstdilr. Uaq ki istdiyi yerd gzir, hm d zn tamamil srbst hiss edir, bu o demkdir ki, o azmdr. Bu zavall krplr, dorudan da, azmlar. Oxucularn yadndadr: bunlar hmin uaqlard ki, Qavro onlarn qaysna qalrd. Bunlar cnab Jilnormann ayana yazlan, Manyonun yannda yaayan Tenardyenin uaqlar idi. ndi, onlar yarpaq kimi, btn bu qrlm budaqlardan qopub yer dmdlr, klk d onlar sprb aparrd. Manyonun vaxtnda onlarn paltar ox tmiz v sliqli idi, buna gr cnab Jilnorman Manyondan raz qalrd; amma indi uaqlarn paltar cndra dnmd. ndi onlar sahibsiz uaqlar zmrsin daxil olmudular, statistika onlar hesablayr, polis idarsi klrdn yr, itirir, sonra yen d Paris klrind tapr. Bu zavall uaqlar ancaq bel qorxulu gnd baa gir bilmidilr; gztilr grm olsaydlar, onlar badan qovardlar. Kiik dilnilri ictimai parklara buraxmrlar; amma dnmk lazmdr ki, onlarn da, baqa uaqlar kimi, iy baxmaa haqq vardr. Dmir barmaql qaplar bal olduu n bu iki uaq baa gir bilmidi. Onlar qayda-qanunu pozmudular. Onlar gizlinc baa girib orada qalmdlar. Qaplarn balanmas gztilr buradan getmy haqq vermir; nzart, guya, davam edir, ancaq bir az ziflyir. Gztilrin z mumi hycana tutulmudu, onlar badan ox, kd ba vern hadislr maraqlandrrd, buna gr d ba gzlmirdilr, iki balaca cinaytkarn ora girmsini grmmidilr. Dnn ya yamd, shr a da az-az ilyirdi. Lakin iyun leysan hesaba alnmr. Tufandan bir saat sonra, bu gzl gnli gnn zrin gz ya tkldyn gcl grmk olur. Yayda yerd d, krpnin yanaqlar kimi, gz ya tez quruyur.

Yayn gn dnmnd parlaq gn i, gr bel demk mmkns, adamn btn varlna nfuz edir. O, hr eyi bryr. O, yer yaylr, yeri qucaqlayr, el bil ki, yeri mir. El gman etmk olar ki, susuzluqdan yanr. O, leysan bir stkan su kimi qurudur, bir qurtuma iir. Hl shr a hr yerd xrdaca aylar kimi sular axrd, gnortadan sonra is hr yeri toz basrd. Yan yuduu, gn alarnn qurutduu yallqdan fsunkar ey yoxdur; bu istilik nfuz etmi travtdir. Kklri su iind, iklri gn inda qrq olan balar, mnlr glab kimi buxarlanr, yerin trini trafa sar, hr ey siz doru can atr. Adam xo bir duyudan mst olur. Bahar cnntin astanasdr; gn adama sbir etmkd, gzlmkd kmk edir. El adamlar var ki, onlar ox ey tlb elmirlr; el adamlar var ki, lacivrd gylr baxaraq, deyirlr: Biz lazm olan ancaq budur! Mczlr almin dalan, kainat seyr edn, tbit prsti etmkd xeyr v r etinaszlq gstrn, insanlara qar tamamil laqeyd qalan el xyalprstlr var ki, onlar bel deyirlr: aclq knlri ehtiyac iind olanlar, qn iddtli soyuunda lpaq qalan far-fqran, xstlikdn fqr stunu yiln ua, lm yatana dn xstni, ev ardan, hbsxana kamerasn, soyuqdan cn-cndr iind tir-tir sn qz dnmk, bundan tr narahat olmaq ny lazmdr, aac altnda uzanb xyala dalmaq mmkn is, bel eylrl niy kefini pozasan. Adam dht salan bu sakit tbitli adamlar rhm etmyin n olduunu bilmirlr, hr eydn razdrlar. Qrib eydir, onlar namtnahilikl kifaytlnirlr. nsann, ld etmsi mmkn olan mtnahiliy can atmasndan, insann bu byk syindn onlar xbrsizdirlr. Trqqini nzrd tutan mtnahilik, yksk mk onlarn fikrini mul etmir. Bri v ilahi chtlrin, namtnahiliyin v mtnahiliyin birlmsindn meydana gln eylr onlarn nzrindn qar. Onlar ancaq bunu istyirlr ki, namtnahilikl qar-qarya dursunlar, bundan onlar hzz alrlar, zlrini xobxt hesab edirlr. Onlar sevincin n olduunu bilmirlr, onlar ancaq heyrt etmyi bacarrlar. Onlarn hyat seyr etmkdn ibartdir. Briyyt tarixi onlar n ancaq kainat kitabnn shiflrindn biridir. Bu shif Kll znd yerldirmir; byk Kll knarda qalr insan kimi hmiyytsiz bir eyl mul olmana dyrmi? nsan ziyyt kir, ksin d, n olar? Amma siz bir baxn, grn Aldebaran nec xr! Anann daha sd yoxdur, yni doulmu uaq lr, lsn d, mn n! Yaxs budur, siz baxn grn, am aacnn qab il gvdsi arasndak layn xrdaca bir dairciyi mikroskop altnda nec gzl grnr! n zrif krujeva buna tay ola bilrmi? Bel mtfkkirlr sevgini unudurlar. Zodiak onlarn fikrini o qdr mul edir ki, onlar alayan ua grmrlr. Tanr onlarn ruhunu dumanlandrr. Onlar eyni zamanda hm byk, hm d kiik olan mcrrd fikirli adamlardr. Horatsi bel bir adamd; Gete d, htta, blk, Lafonten d bel adamd; bunlar namtnahiliyin la xudbinlri, zab kn insanlarn laqeyd tamaalardr. Hava yax olsa, onlar Neronu grmrlr; gn onlarn nzrind tonqal klgd buraxr, htta edam czasnda da onlar iqlarn tsirini axtarrlar; onlar n rt, n hnkrt ssini, n canverm xrltsn, n thlk znglrinin imdadn eidirlr; gr maydrsa, ay xbsa, onlar hr eyi gzl grrlr, balar stnd tnd-qrmz, qzl rngli buludlar szrs, onlar hr eydn raz qalrlar; ulduzlarn i snmyinc, qularn ssi ksilmyinc, onlar xobxt olma qti qrara almlar. Bunlar bdbxt xobxtlrdir. Onlar zavall olduqlarn hiss etmirlr, lakin onlar zavalldrlar. Kim ki alamr, o, he bir eyi grmr. Gec il gndz znd birldirn, gzsz, lakin alnnn ortasnda ulduz olan bir mxluq adam hm tccblndirr, hm d zn qar mrhmt hissi oyadarsa, bu adamlar da baqalarn bel tccblndirir, zlrin qar bel mrhmt hissi oyadrlar. Bzi mfkkirlrin ryinc, n yksk flsf d laqeydlikddir. Qoy bel olsun, ancaq onlarn stnlynd ar bir xstlik vardr. Hm bdi, hm d topal olmaq mmkndr. Vulkan bunu tsdiq edir. nsandan yksy qalxmaq, hm d insandan aa enmk olar. Hdsiz-hesabsz natamamlq tbit xasdr. Kim bilir, blk, gn z d kordur?! Bs onda n etmli, kim inanmal? Solem quis dicere Dalsum audeat?1 Dorudanm bzi dahilr, tanr brabrind duran bzi adamlar, bzi mhur simalar yanla bilr? Demli, o ey ki, ykskddir, hr eyin fvqnddir, ykskliyin son zirvsinddir, zenitddir, o ey ki, yer bu qdr iq sar o pis gr bilr, az gr bilr, he grmy bilr?

Mgr bu, midsizliy gtirib xarmazm? Yox, bu, grk midsizliy gtirib xarmasn. Bs ax Gndn ykskd n var? Tanr. Bo v tnha qalm Lksemburq ba 1832-ci il iyunun 6-da, shr saat on bird ox gzldi. ahmat qaydas il kilmi, stn parlaq iq dm aaclar mstedici gzl qoxusu, fsunkar rnglril, sanki, iklrl bhs girmidi. Gnorta gninin istisindn mst olmu budaqlar bir-birin sar uzanr, sanki, bir-biri il qucaqlamaq istyirdi. sfndan aacnn yarpaqlar arasnda al quu oxuyurdu, srlr nlik edirdi, aacdlnlr abald aacnn gvdsi il yuxar qalxa-qalxa dimdiklrini aac qabnn atdana vururdular. Gl lklrind mrur zanbaqlar haql olaraq hkmranlq edirdi; byazlq trindn fsunkar tir yoxdur. Qrnfillrin tnd qoxusu trafa yaylrd. Mariya Medii dvrndn qalm qoca qaralar sx aaclarn banda dilxoluq edirdilr. Lallr, iy evrilmi bu alov paralar gnin qzl alar altnda tnd-qrmz rngl alb yanrd. Lal lklri trafnda bal arlar uuurdu, onlar, sanki, bu odlu iklrin qlcm idi. Hr ey, htta gydn sallanan buludlar da sevinc v frhl dolu idi; yen ya yamaq thlksi olsa da, bunun he bir qorxusu yox idi: inciiyi il xanmli iyi bu ya ox-ox arzu edirdi; lap alaqdan uan qaranqular bu yan sevimli carlar idi. Bada olanlar srbst nfs alrdlar; hyatdan gzl qoxu yaylrd; btn tbitdn msumluq, fqt, atalq qays, nvazi, shr fqinin travti, hamya kmk etmk duyusu salrd. Gylrin tlqin etdiyi fikirlr pln krp li kimi zrifdi. lpaq, a heykllr aaclarn altnda in paralad klgdn paltar geymidi; gn, sanki, bu ilahlrin paltarn crb paralam, alarn qrq-qrq onlarn gvdsin salmd. Byk hovuz trafndak torpaq el qurumudu ki, el bil, istidn yanmd. Zif klk bzi yerd azca toz qaldrrd. Ken payzdan qalm bir ne sar yarpaq hvsl qar, sanki, bir-biri il oynayrd. trafa yaylan bu bol iqda ryi sakitldirn bir ey vard. Hr ey hyatla, gzl qoxu il, hrartl dolu idi, hr eydn buxar qalxrd; tbitin rty altnda sonsuz bir hyat emsi duyulurdu; sevgi il, mhbbtl dolu olan btn bu xfif klklrd, bu brq vuran iqlarda, parltlarda, alarn hdsiz-hesabsz sxavtind, ard-aras ksilmyn bu yldzl axnnda bitib-tknmyn bir eyin israfl hiss olunurdu, adam bu cah-claln ardnda, sanki, odlu bir prd dalnda ulduzlar milyoneri Tanrn grrd. Qum btn pal zn hopdurmudu, ya zrr qdr d toz qoymamd. iklr l-zn tzc yumudu. Yerdn ik klind xan, crbcr rng alan mxmrd, ipkd, mavi rngd, qzlda he bir qsur yox idi. Btn bu zint v ehtiam trtmizdi. Dinclik v minamanlq gtirn tbitin zmtli skutu btn ba brmd. Bu min-min nmlrl, qularn ch-chil, yn-yn bal arlarnn vzlts il, sn xfif klkl hmahng olan smavi bir skutdu. Yaz fslinin btn ahngi fsunkar bir xorda birlmidi; yazn v yayn ssi mntzm bir halda ykslirdi, susurdu. Yasmn qurtaranda jasmin ik ard, hratdan bzisi ox tez meydana glirdi; iyunun qrmz kpnklrinin n dstsi mayn a kpnklrinin arxa dstsil z-z glib dostlard. inar aac qabn tzlyirdi. abald aaclarnn sx yarpaql qng balar xfif klkdn dalalanrd. Bu, ox gzl bir mnzr idi. Ban qonuluundak kazarmada qocaman bir sgr dmir barmaqlq arasndan ba seyr edrk deyirdi: Budur, yaz da ld silah, z d tam rsmi keid paltarnda sraya durmudur. Btn tbit nahar edirdi, btn canl mxluqat sfry dvt olunmudu; myyn edilmi vaxtda gy nhng mavi sfr, yer d byk yal sfr salnmd; gn a giorno1 iq sard. Tanr btn kainat qonaq elyirdi. Hr mxluq z yemini, z yemyini alrd: lgyrinin kndir toxumu, alachry dar, payz blbln siovulqula, birbitdn quuna soxulcan, bal arsna ik, mily infuzoriya, ardc quuna milk verilirdi. Hrnd onlar bir-birini yeyirdi, xeyir v rin d byk sirri el bundadr, ancaq he bir mxluq ac qalmrd. Bal-bana buraxlm iki uaq glib byk hovuzun yanna atd; onlar bu dbdbni grb bir az qorxdular; zif, far adamlarda el bir duyu olur ki, onlar bu duyuya sasn hr dbdbli eydn bu ey lap cansz da olsa kinirlr, uaqlar da bel bir hiss qaplaraq tez qab, qu qularnn taxta dam dalnda gizlndilr.

Klk qalxanda trafdan arabir bouq rd, uultu ssi, tfng aqqlts, toplarn gurultusu eidilirdi. Bazar trfd damlarn stndn tst qalxrd. Uzaqdan zng ssi glirdi, o, el bil, adam imdada arrd. Uaqlar, sanki, bu ss-ky eitmirdilr. Balacas tez-tez astadan deyirdi: Mn acmam. El bu zaman hovuza iki baqa adam da yaxnlad. lli yal kk bir adam alt yal kk bir uan lindn tutub glirdi. Yqin bunlar ata il oul idi. Alt yal kk uan lind iri, koppu bir bulka vard. Bir-birin yaxn olan ahzad qz v Chnnm ksind yaayan ev sahiblrinin oxunda o zaman Lksemburq bann aar olard: ban qaps bal olanda onlar bu imtiyazdan istifad edrdilr, bu imtiyaz sonralar lv edildi. Ata il oul, grnr, bu evlrdn birind yaayrdlar. Cndr paltarl uaqlar bu byk aann gldiyini grb, daha brk gizlndilr. Bu, bir nfr burjua idi. Bir gn Marius burada, sevgi lnl iind bir adamn ssini eitmidi; o adam bu byk hovuzun yannda z oluna israflq etmmyi mslht grrd, blk d, hmin o adamd. Onun mtbr, lova grn, yumulmayan, yumulmad n d, sanki, hmi glmsyn yek az vard. Bu donub qalm tbssm nnin ox yek olmasnn nticsi idi, el bil ki, nsinin drisi atmrd; bel tbssm qlbi deyil, ancaq dilri ab gstrir. Uaq dilnmi bulkan lind brk-brk sxmd. O yax bslnmi bir uaq idi. Qiyam mnasibtil uaa milli qvardiya paltar geydirmidilr, atas is ehtiyat edrk, mlki paltarn dyimmidi. Onlar glib hovuzun yannda dayandlar; iki qu quu qanadlarn rpa-rpa suda zrd. Burjuann, el bil, qu quundan ox xou glirdi. O, bir chtdn qu quuna oxayrd: o da yann basa-basa, ar-ar yeriyirdi. Qu qular zrd, onlarn da mharti bunda idi. Qular ox gzldi. O iki balaca dilni qulaq assayd, bel bir hqiqti baa dsydi, bir drrakli adamn z oluna verdiyi nsihti yadda saxlard. Ata oluna deyirdi: All adam azla kifaytlnr. Oul, mndn nmun gtr. Mnim dbdbdn, bzkdzkdn xoum glmir. Mn he vaxt paltarm n qzlla, n d baqa bahal, amma mnasz eylrl bzmmim. Alca aa sviyyd duran adamlar bel saxta bzk-dzkl mul olurlar. Bazar trfdn gln qatma-qarq rt sslri birdn artd; znglrin ssi, camaatn uultusu da onlara qard. Uaq atasndan sorudu: Bu ndir? Atas ona bel cavab verdi: Bu Saturn bayramdr. Bu zaman o, qu qularnn dam altnda gizlnn cndr paltarl uaqlar grb donquldand: Bli, balanr. Bir az susduqdan sonra lav etdi: Anarxiya, htta baa da yol tapb. Onun olu lindki bulkan dildi, el o saat da azndan yer salb alamaa balad. Atas sorudu: Niy alayrsan? Mn daha yemk istmirm. Ata dilrini daha ox aartd: Bir bulkan yemk n he d ac olmaq lazm deyil. Bulka mnim zhlmi tkb. z d brkdir. Daha yemk istmirsn? stmirm. Atas ona qu qularn gstrdi. At o ayaprdlilr. Uaq trddd etdi. O, bulkan yemk istmirs, bu he d o demk deyil ki, onu baqasna vermlidir.

 nsafl ol. Heyvanlara yazn glsin. Bulkan uan lindn alb hovuza atd. Bulka suyun lap qrana dd. Qu qular xeyli uzaqda, hovuzun ortasnda z-z yem axtarrd. Onlarn ba yem qard n n burjuan, n d bulkan grrdlr. Bulka az qalrd batsn; burjua bulkann havay yer zay olacan grb tvi dd, l-qolunu brk-brk oynatmaa balad, bununla da, nhayt, qularn diqqtini clb ed bildi. Qular grd ki, suyun znd ns var, lap gmi kimi o biri yana dndlr, el qar kimi a qulara yaraan zmtli bir vqarla yava-yava bulkaya sar zdlr. Burjua z hrktindn ox raz qald: Dniz iarlrini grb, srtl zmy baladlar. Bu anda uzaqdan gln hay-ky birdn artd. Ss bu df thlkli grnd. El olur ki, klk birdn snd uzaqdan gln ss daha aydn eidilir. ndi sn klk tbil ssini, insan fryadn, tfnglrin yaylm atindn qopan gurultunu kib gtirdi; znglrin thlk olduunu xbr vern ss toplarn uultusu buna qarr, ar bir tsir balayrd. Bu arada qara bir bulud gnn qaban tutdu. Qu qular hl bulkaya atmamdlar. Burjua oluna dedi: Gedk ev. Tilriy hcum edirlr. O yen d olunun lindn tutdu. Sonra lav etdi: Tilridn Lksemburqa qdr olan msaf, kraldan per qdr olan msafdn ox deyil; bu, yaxndadr. Bir azdan gll dolu kimi yaacaq. Sonra gy baxd. Blk, el o buluddan dolu yaacaq; gy z mbarizy qarr, Burbonlar nslinin kiik buda lm mhkum edilmidir. Tez gedk. Uaq zarldad: Mn istyirm grm qular bulkan nec yeycklr? Atas etiraz etdi: Yox, bu, alszlq olard. O, balaca burjuan kib apard. Uan ryi qularn yannda qalmd; xiyabandan xana kimi o tez-tez dnb hovuza baxrd. Bu zaman iki sfil uaq qu qular il bir vaxtda bulkaya yaxnlad: su lplnir, bulka suyun znd trpnirdi. Kiik uaq bulkaya, byk uaq uzaqlamaqda olan burjuaya baxrd. Ata il oul xiyabanlarn dolanbac yoluna qdm qoydu; bu yol ahzad qz ksi yannda olan qoruqluqdak byk pillkn sar aparrd. Onlar gzdn itn kimi, byk uaq cld qarn st hovuzun dyirmi qrana yatd, sol li il hovuzun knarndan tutub, suya yildi, sa lindki ubuu bulkaya uzatd, bu vziyytd suya d bilrdi. Qular dmni grb suyu dlri il yara-yara daha tez-tez zmy baladlar. Qularn bel zmsi uan xeyrin oldu; su lplndi, dairvi lplrdn biri bulkan dz ubuun stn itldi. Qular zn yetirn kimi ubuq bulkaya atd. Uaq ubuu tez yeltdi, qular rkdb qovdu, ubuu bulkaya batrb zn sar kdi, gtrd, ayaa qalxd. Bulka tamam islanmd; uaqlar hm ac idilr, hm d susamdlar. Byk uaq bulkan iki yer bld: bir paras byk dd, o birisi balaca, z balacan gtrd, byy qardana verib dedi: Al, tx. ON YEDDNC FSL. Mortuus pater filium noriturum expectat.

Marius fikirlmdn barrikadadan ky atld. Kombefer d onun ardnca cumdu. Ancaq daha gec idi. Qavro lmd. Kombefer iind patron olan sbti, Marius da ua barrikadaya gtirdi. Marius dnrk z-zn dedi: Bunun atas mnim atam n n elmidirs, mn d onun olu n bunu eldim; ona olan borcumu yerin yetirdim. Ancaq Tenardye mnim atam dy meydanndan diri xarmd, ox tssf ki, mn onun olunun meyitini gtirirm. Marius Qavrou qucanda istehkama gtirnd, onun z Qavroun z kimi qana bulamd. O yilib Qavrou qaldranda gll onun ban ynglc yaralamd, o bunu he duymamd da. Kurfeyrak qalstukunu ab Mariusun alnn sard. Qavrou Mabefin yanna, stolun stn qoydular, hr ikisinin stn qara alla rtdlr. al qocaya da atd, uaa da. Kombefer sbtd gtirdiyi patronlar bldrd. Hr adama on be gll dd. Jan Valjan el bayaqk kimi tumbann stnd sakitc oturmudu. Kombefer ona da on be patron vermk istdi, o, ban yellyrk, patronlar almad. Kombefer plt il Anjolrasa dedi: N qrib adamdr! Barrikadada olasan, zn d vurumayasan! Anjolras etiraz etdi: Amma, bu, onun barrikadan mdafi etmsin mane olmur. Kombefer: Qhrmanlar iind d qrib adamlar olur, dedi. Kurfeyrak onlarn dann eidrk lav etdi: Bunun qribliyi qoca Mabefin qribliyi kimi deyil, tamam ayr qriblikdir. Qeyd etmk lazmdr ki, barrikadann at tutulmas qiyamlar ox da hycana salmad. K vurumas burulannda sakitlikl frtna anlar ox qrib surtd bir-birini vz edir Bu burulana dmynlr onu tsvvr ed bilmz. Adamlar barrikadann iind gziirlr, danrlar, zarafat edirlr. Mnim dostlarmdan biri top samas atinin lap qzn vaxtnda bir dydn bu szlri eitmidi: Biz burada lap el bil, subaylar qonaqlndayq. Tkrar edirik: anvreri ksindki istehkamn i trfi ox sakit grnrd. Snan btn gzlnilmyn dyiikliklri, btn mrhllri arxada qalmd, ya da tezlikl arxada qalacaqd. Onlarn vziyyti bhranl haldan thdidedici hala, thdidedici haldan is, yqin ki, midsiz hala dmd. Vziyyt arladqca, fqlr qaraldqca, qhrmanlq halsi barrikadan daha artq iqlandrrd. Amansz Anjolras, z qlncn Epidotun kdrli dhasna ithaf edn gnc spartal kimi barrikadann stnd ykslirdi. Kombefer dlyn taxb yarallarn yarasn balayrd. Bosse il Feyi bart qab il patronlar doldururdu; bart qabn Qavro onbann meyitindn tapmd. Bosse Feyiy deyirdi: Az qalb: dilicans tutub baqa bir planet gedcyik. Kurfeyrak, z xrda-xuru eylrini sahmana salan sliqli cavan qz kimi btn cbbxanasn: l aacn, qlncn, tfngini, bir cib, iki d yhr tapanasn Anjolrasn yannda bynib sediyi qnbr dalarnn stn qoydu. Jan Valjan dz nn baxrd. Fhllrdn biri Hulu xalann byk hsir lyapasn bana qoyur, qaytanla balayrd, deyirdi ki: Bunu ona gr elyirm mni gn vurmasn. Eks hrinin kuqurdal gnclri gl-gl shbt edirdilr. Sanki, onlar tlsir, axrnc df olaraq z ana ivlrind doyunca danmaq istyirdilr. Joli Hulu xalann gzgsn divardan gtrb dilin baxrd. Bir ne qiyam kafdan tapd kif basm rk qabn acgzlkl gmirirdi. Marius da: Grsn, o dnyada atam mn rast glnd n deyck fikril muldu. ON SKKZNC FSL. Yrtc z ovlanr. Barrikadalarda ba vern psixoloji bir hadisdn bhs edk. Bu fvqlad k mharibsi n sciyyvi olan he bir eyi nzrdn qarmaq olmaz.

ndic biz qiyamlarn ox sakit olduunu demidik, buna baxmayaraq, barrikada, onun iind olanlara xyali bir ey kimi grnr. Vtnda mharibsinin axrzamana bnzyii var: mchulluun sx duman alovun iddtli parltlarn bryr; xalq syanlar sfinks kimi sirlidir, kim ki barrikadada vurumudur, barrikadan bir yuxu kimi xatrlayr. Adamlarn bel bir vaxtda duyduqlarn, dndklrini biz Mariusun xsiyytind tsvir etmidik; biz sonralar da bel vziyyti grcyik; bu, real hyatdan parlaqdr, eyni zamanda snkdr. Barrikadadan gedn adam orada nlr grdyn xatrlamr. Barrikadada o, dhtli idi, lakin bunu z drk etmirdi. Onun trafnda insan klini alm ideyalar vuruurdu, onun ban glcyin parlaq i iqlandrrd. Orada meyitlr yer srilib qalmd, xyallar ayaq st durmudu. Dqiqlr hdsiz drcd uzanrd, sanki, onlar bdiyyt dqiqlri idi. Barrikadadan gedn adam, el bil ki, lb, dirilmidi. Klglr onun yanndan tyb keirdi. Bu, n idi? Barrikadada o, qana bulam llr grrd; orada qulaqbatrc bir gurultu, hm d dhtli bir skut vard, orada ns ran aq azlar, hm d hmilik susan aq azlar vard; onu duman kimi tst, ya da, blk, gec qaranl brmd. Ona el glirdi ki, mchul bir drinlikdn szb gln mum bir rtubt toxunmudur; barmaqlarnda qrmz lklr grrd. Ayr he bir ey onun yadnda deyildi. anvreri ksin qaydaq. Birdn, iki yaylm ati arasnda, uzaqda vuran saatn ssi eidildi. Kombefer: Gnortadr, dedi. Saat on ikini vurub qurtarmamd ki, Anjolras barrikadann stnd ax duraraq ox ucadan rd: Qnbr dalarn ev dayn. Aadak pncrlrin, bir d ardaqdak pncrnin qabana tkn. Adamlarn yars vurumaya hazrlasn, qalanlar da dasn. Birc dqiqni d bo keirmk olmaz. Knin banda, dy hazr vziyytd, iyinlrind balta, yannsndrn sapyorlar tam grnd. Bu, qoun dstsinin ancaq ba hisssi ola bilrdi. Hans qoun dstsinin? He bhsiz, hcum dstsinin; nki barrikadan datmaq n gndriln sapyorlarn ardnca adtn sgr gndrilir, bu sgrlr hcumla barrikadan tutmaldrlar. 1822-ci ild cnab Klermon Tonnerin dediyi kimi, grnr, onlarn boynuna keiriln ilgyi dartmaq vaxt yaxnlard. Anjolrasn mri gmi v barrikada dylrin xas olan bir srt v dqiqlikl yerin yetirildi, gmidn v barrikadadan, bu iki vuruma meydanndan geri kilmk mmkn deyil. Anjolrasn srncam il Korinfin qaps qabana ylan dan d iki hisssini bir dqiqdn d az vaxtda ikinci mrtby v ardaa dadlar, sonra he bir dqiq d kemdi ki, dalar ox mhartl st-st yaraq, ikinci mrtbnin pncrlrini, bir d ardan xrdaca pncrsini yarya qdr tutdular. Bu i balq edn Feyinin gstrii il dalarn arasnda tfng llsi n deiklr qoydular. Daha top samasnn atlmamas pncrlrin dala brkidilmsi iini xeyli ynglldirdi. ndi toplarn hr ikisindn mrmi il istehkamn zn vururdular, bununla da hcum n onda deik amaq, ya da, mmkn olsa, onun bir trfini datmaq istyirdilr. Son istinadgahn mdafisi n grln ii qurtardqdan pncrlrin iind qnbr dandan sipr dzltdikdn sonra Anjolras Mabefin qoyulduu stolun altnda olan lrin ikinci mrtby aparlmasn mr etdi. Bosse sorudu: rab kim ick? Onlar. Sonra da qiyamlar aa pncrnin iin ey-y yb oran brkitdilr, geclr meyxanann qaps dalna qoyulan dmirlri llrin alb, hazr durdular. ndi bura sil qala idi. Barrikada onun sddi, meyxana ba qllsi idi.

Barrikadada birc yol qalmd, onu da qalan qnbr dalar il tutdular. Barrikadan mdafi ednlr hmi hrbi sursata qnat etmlidirlr, dmn d bunu bilir; buna gr d dmn hcuma ox yava hazrlar, vaxtndan vvl qiyamlarn at xttindn knar bir yer qvv gtirir, bunu da hcum etmkdn daha ox zn gstrmk n edir; eyni zamanda z hisslrini daha mnasib mvqed yerldirir. Hazrlq ilri hmi nizam v qayda il tlsmdn grlr, sonra birdn tufan qopur. Dmnin bel ar hrkt etmsi Anjolrasa btn ilri yoxlamaq, mmkn olan yerd ii yaxladrmaq imkann verdi. O bel qrara gldi: bu adamlarn nsibi lmkdirs, onlarn lm mrdlik v catin n yksk nmunsi olmaldr. Sonra Mariusa dedi: Biz ikimiz d burada komandirik. Mn ev gedib son srncam verim, sn d bayrda qal, dmni mahid el. Marius barrikadann stnd mahid yerini tutdu. Anjolrasn mri il mtbxin yarallar otana alan qapsn mxladlar: Qoy yarallara mrmi qlpsi dymsin. O, son srncamn aa zalda qrq-qrq, lakin ox sakit halda verdi. Feyi onun dediklrini dinlyir, hamnn adndan ona cavab verirdi. Pillkni sndrmaq n baltalar ikinci mrtbd hazr tutun. Balta varm? Feyi: Var, dedi. Ne dndir? dn. Yax. Srada iyirmi alt dymz var. Tfng nedir? Otuz drd. Demli, skkizi artqdr. Onlar da doldurun, yannzda qoyun. Qlnclar balayn, tapanalar toqqanza keirin. yirmi adam barrikadaya, alts ardaa v ikinci mrtbnin pncrsin getsin. Dmn dalar arasndak mazallardan gll atlsn. He ks bekar oturmasn. Hcum tbili vurulan kimi hamnz, iyirmi adamn iyirmisi d, barrikadaya yyrn. Kim vvl glib atsa, yax yer tutacaq. Hamn myyn etdiyi dy yerind qoyub Javer sar dnd: Mn sni unutmamam. Tapanan stolun stn qoyub lav etdi: Kim buradan axrnc xsa, casusun beynini dadacaq. Kims sorudu: Burada? Yox. Onun meyiti bizim meyitlrin yannda olmaa layiq deyil. Kiik barrikadadan keib Mondetur ksin getmk olar. Bu barrikadann drd fut hndrly var. Casusun l-qolu brk balanb. Ora aparn, glllyin. Bir adam bu zaman Anneolrasdan da sakit grnrd; bu Javer idi. Bu anda Jan Valjan grnd. O, qiyamlarn iind idi. zn qabaa verib Anjolrasa dedi: Ris sizsiniz? Bli. Siz bayaq mn tkkr etdiniz. Bli, respublika adndan. Barrikadan iki adam xilas etdi: Marius Ponmersi v siz. Siz nec bilirsiniz, mn mkafat almaa layiqmmi? lbtt. Onda xahi edirm mn mkafat verilsin. Nec mkafat istyirsiniz? styirm ki, bu adamn alnna gllni zm axam. Javer ban qaldrd. Jan Valjan grd, gcl seziln bir hrkt edrk, dedi: Bu haql tlbdir.

Anjolras karabini doldurub hamn gzdn keirdi: Etiraz yoxdur ki? Sonra Jan Valjana sar dnd: Aparn casusu. Jan Valjan Javer sarnd stolun qranda oturdu, bununla, el bil ki, Javerin onun ixtiyarna kediyini bildirmi oldu. Tapanan gtrb doldurdu: eidiln aqqltdan bel bir ntic xarmaq olard. El bu anda eypurunun eypuru sslndi. Marius barrikadann stndn rd: Silah bana! Javer sssizc gld, bu, ona xas olan bir gld, sonra qiyamlara diqqtl baxb dedi: Sizin halnz mnimkindn yax olmayacaq. Anjolras komanda verdi: Ham barrikadaya! Qiyamlar nizamsz halda qapya cumdular, onlar yyr-yyr gednd Javer dz onlarn dalnca, qoy bu ifad n bizi balasnlar, bel bir xeyir-dua verdi: Bu yaxnda grrik! ON DOQQUZUNCU FSL. Jan Valjan intiqam alr. Jan Valjan tk qalandan sonra Javerin bdnin balanan kndiri ad, kndirin ucu stolun altnda dynlnmidi. Sonra Javer iar il dur dedi. Javer, tsviri mmkn olmayan bir tbssml ayaa qalxd. Bu tbssmd, buxovlanm da olsa, hakimiyyt qruru v stnly ifad olunurdu. Jan Valjan yk heyvannn cilovundan tutan kimi, Javerin martinqalndan tutdu, onu yava-yava z arxasnca k-k meyxanadan xd: Javerin qlar kndirl baland n addmlarn xrda-xrda atrd. Jan Valjan tapanan lind sxa-sxa gedirdi. Bu qayda il onlar barrikadann iindki trapesiya killi meydan kedilr. Mtlq hcum olacan gzlyn qiyamlarn z o biri trf idi. Ancaq Marius, barrikadann sol trfind durduundan, onlarn keib getdiyini grd. Onun qlbin dolan snk iq clladla lm mhkum ediln bu iki adam da brmd. Jan Valjan bir an da Javeri buraxmrd; o, tin d olsa, Javeri Mondetur ksindki alaq sddin stndn kemy mcbur etdi. Onlar sddi kendn sonra bo bir ky xdlar; burada he ks yox idi, onlar grn olmazd. Tindki ev qiyamlar onlarn arasn ksirdi. Bir ne addm knarda meyit yn vard; barrikadadan xarlan bu meyitlr baxanda adam dht alrd. Onlarn iind bir qadn meyiti diqqti clb edirdi; onun danq sa gyrmi zn tklmd; lin gll dymidi, sinsi yarya qdr aqd. Bu, Eponina idi. Javer qadn meyitin gzucu baxaraq, polis iisi tmkinliyi il astadan dedi: Deysn, mn bu qz tanyram. Sonra Jan Valjana sar dnd. Jan Valjan tapanan qoltuuna vurdu, gzlrini zillyrk diqqtl Javer baxd; bu bax il o deyirdi: Javer, qabanda duran mnm! Javer cavab verdi: Sn stn gldin. Jan Valjan jiletinin cibindn ba xardb ad. Javer hycanla dedi: H, qlm! Dz elyirsn! Bu sn daha ox yarar. Jan Valjan Javerin boynundak martinqal, bilklrin balanan kndiri, sonra yilrk, ayana vurulan idar ksdi, sonra da qalxb dedi:

 Siz azadsnz. Javeri tccblndirmk tindi. O ox tmkinli bir adamd, lakin bu hadis onu qeyri-ixtiyari olaraq sarstd. O donub qald. Jan Valjan szn davam etdi: Buradan diri xmama gmanm yoxdur; gr idir, lmsm, xilas ola bilsm, yadnzda saxlayn: mn Folevan ad altnda Silahl adam ksind, yeddi nmrli evd yaayram. Javer dilrini plng kimi aartd, dodaqlarn bzrk davtl dedi: zn gzl. Jan Valjan: Gedin, dedi. Javer sorudu: Sn Folevan dedin? Silahl adam ksi? Yeddi nmrli ev. Javer astadan tkrar etdi: Yeddi nmrli ev. O yen srtukunu dymldi, iyinlrini hrbi qayda il dzltdi, yana dnd, llrini dnd arpazlad, nsini bir lin dayayaraq, bazar trf ynldi. Jan Valjan durub ona baxrd. Javer bir ne addm gedndn sonra dnd, raraq Jan Valjana dedi: Siz mni tng gtirmisiniz! Yaxs budur mni ldrn! Javer he z d hiss etmdn Jan Valjana daha sn demirdi. Jan Valjan da raraq ona dedi: xn gedin! Javer ar-ar yeriyirdi. Bir dqiqdn sonra o, Vaizlr ksinin tinini dnd. Javer gzdn itn kimi Jan Valjan tapanasn havaya boaltd. Sonra da barrikadaya glib dedi: ini bitirdim. Jan Valjan Javeri aparandan sonra barrikadada bel bir hadis oldu. Marius daha ox evd deyil, bayrda ba vern ilrl muldu, buna gr d macal tapb aa mrtbd, qaranlq bucaqda kndirl sarnm casusa baxa bilmmidi. Jan Valjan Javeri barrikadann stndn keirib glllmy aparanda Marius onu grb tand. Birdn onun xyalndan bel bir ey kedi. Pontuaz ksind polis nzartisin rast glmsi, nzartinin on iki tapana vermsi yadna dd: bu tapanalar barrikadada onun iin yarad; nzartinin hm sifti onun xyalnda canland, hm d onun adn xatrlad. Lakin bu xatirlr d onun fikirlri kimi dumanl idi, aydn deyildi. Bunlar qti bir ey deyildi, blk, onun z-zn verdiyi bir suald: Bu hmin polis nzartisi deyilmi ki, adn Javer demidi? Blk d, n qdr gec deyil, o imkan tapb bu adam mdafi ed bilr? Lakin vvlc onun hmin Javer olduunu qti bilmk lazmdr. Marius, barrikadann o biri banda, z dy mvqeyind duran Anjolras ssldi. Anjolras! N var? O adamn ad ndir? Polis agentinin. Sn onun adn bilirsn? lbtt bilirm. O, z dedi. Onun ad ndir? Javer. Marius diksindi. El bu anda tapana ssi eidildi. Jan Valjan glib ucadan dedi: ini bitirdim. Mariusun qlbini lm vahimsi brd.

YRMNC FSL. llr haqldr, dirilr d mqssir deyil. Barrikadann son dqiqlri balanrd. Havada dolaan sslr, hr hrkt edn, gz grnmyn silahl dstlrin nfsi, atl hisslrin ara ver-ver drdnala apmas, toplarn gurultusu, dolaq Paris klrind alnarpaz atlan tfng v top ati, taxta-pularn stndn burula-burula yuxar qalxan, gn inda brq vuran bart tsts, uzaqlardan gln bouq v qzbli rtlar, hr trfd imk kimi parldayan qorxunc iqlar, Sen-Merri znginlrinin thlk olduunu xbr vern hnkrty bnzr qmgin sslri, yayn xo gnlri, gn i il iqlanan buludlarla dolu gylrin cah-clal, gzl hava, evlrin vahimli skutu birlrk barrikadann bu son, bu facili dqiqlrinin zmtini daha da artrrd, evlrin ona gr vahimli skutu deyirik ki, dnndn bri anvreri ksinin iki sra evlri, sanki, iki sal divara evrilmidi: qaplar qapanm, pncrlr rtlm, pncr qaplar balanmd. O zamanlar bizim zmanmizdn ox-ox frqli idi: o el bir zamand ki, xalq z dvrn srm, khnlmi qaydalar, bx edilmi frmanlar v ya qvvd olan qanunlar lv etmk istyirdi; o el bir zamand ki, hava qzbl dolu idi, hr z da yollarn dadrd; o el bir zamand ki, syan ltfkarlqla glmsyn burjuaziyann qulana z parolunu pldayrd, bel bir zamanda qiyamlq ruhuna qaplan dinc hali syanlarn, sanki, mttfiqi olurdu, evlr, sanki, yer altndan xan barrikadalarla qardalq edirdi, onun daya olurdu. Lakin gr vaxt hl yetimmidis, syan xalq trfindn bynilmmidis, xalq syandan z dndrirdis, onda syanlar mhv olurdu. hr onlarn trafnda shraya evrilirdi, hamnn qlbi daa dnrd, btn qaplar onlarn zn balanrd, klr qounlara yol ard, barrikadalar tutmaqda onlara kmk edirdi. Xalq zor il istdiyindn tez yerimy mcbur etmk olmaz! Vay o adamn halna ki, xalq zorla tlsdirmk istyir! Xalq mcburiyyt dzmr. Mcburiyyt olanda xalq syanlar balbana buraxr, onlara kmk etmir. syanlar taun xstliyin tutulmu adam vziyytin dr. Evlr sldrm qayaya, qaplar hasara, evlrin z sal divara evrilir. Bu divar hr eyi grr, hr eyi eidir, ancaq kmy glmk istmir. Bu divar alb onlar xilas ed bilrdi. Amma almr! Bu divar taledir. Bu divar syanlara baxr, z hkmn verir. Qaps balanm evlrin n qmgin grn olur! Sanki, onlar sahibsizdir, lakin orada yaayrlar. Sanki, hyat orada dayanmdr, slind bel deyil: hyat orada z qaydas il davam edir, he ks oradan gnlrl bayra xmr, amma istslr, xa bilrlr. Bel qaydalarn iind gzirlr, danrlar, yatrlar, dururlar, aillikl bir yerd otururlar, yeyirlr, iirlr, qorxudan tir-tir sirlr dht, bax, burasdr! Qorxu bu iddtli amanszlq n zr, qorxunun yaratd aqnlq bu amanszl yumaldan bir sbb ola bilr. Bzn el hallar da olur ki, qorxu cnunlua varr, ehtiyatkarlq lnla evriln kimi, qorxu da qzb evril bilr; drin mnal Mtdillr irisindn xan aznlar ifadsi d buradan gtrlmdr. El olur ki, vahimli v dhtli hallar, qara tst duman kimi, davt trdir. Bu uluqluq salanlara daha n lazmdr? Onlar hmi narazdrlar. Dinc camaat ancaq yolundan azdrrlar. Btn bu inqilablar, el bil ki, azlq elyir! Onlar hardan bura gliblr? Qoy chnnm olsunlar! Onlara el bel d lazmdr! zlri tqsirkardr. Qoy tutduqlar idn czasn ksinlr! Biz n?! Onlar bizim yazq kmizi gll il dlik-deik elyiblr. Onlar claf adamlardr. Qaplar amayn sas msl budur! Evlr mqbry evrilir. Qiyamlar bal qaplarn qabanda dhtli zab kirlr; budur, top samas onun stn alr; budur, syrlm qlnc onun tpsin endirilir. O bilir ki, n qdr rsa da, he ks onun kmyin glmyck, o eyni zamanda bilir ki, onun rtsn eidirlr. Orada oxlu divar var, bu divarlar onu gizld bilr, orada oxlu adam var, bu adamlar onu xilas ed bilr, bu divarlarn qula var, lakin adamlarn ryi dadandr. Burada mqssir kimdir? He ks, hm d bizim hammz. Mqssir bizim mkmml olmayan dvrmzdr.

Utopiya, hmi ba ver bilck btn uyunsuz hallarn msuliyytini z zrin alaraq, i giriir: syanlar klini alr, flsfi mbarizdn silahl mbarizy, Minervadan Palladaya evrilir. Sbri tknmi utopiya qiyam klini alrsa, bana n glcyini bilir, utopiya ox zaman vaxtndan vvl glir. Bel olanda sakitlir, zfr vzin flakti byk bir sbatla qbul edir. Kim utopiyan rdd edirs, utopiya ikaytlnmdn ona xidmt edir, htta onu rdd ednlri haql grr; onun ncibliyi bundadr ki, o hr ks trfindn trk edilmy d razdr. O, manelr qarsnda yilmir, eyni zamanda nankorlara gzt gedir. Yax, bu nankorluqmu? nsanlq nqteyi-nzrindn nankorluqdur. Ayr-ayr xsiyytlr nqteyi-nzrindn nankorluq deyil. Trqqi insan varlnn formasdr. Briyytin btn hyatna bir yerd trqqi deyilir; briyytin irliy doru hrktin trqqi deyilir. Trqqi irliy addm atr; bu, insann yerd smaviliy, ilahiy doru olan byk syahtdir. El olur ki, trqqi yolda dayanr, burada o gerid qalanlar toplayr; el olur ki, o dayanb dinclir, bu zaman dnr, birdn gzlri qarsnda btn znginliyi il canlanan fsunkar Knan torpan seyr dalr; el geclr olur ki, o yatr; mtfkkir n briyytin qaranlq km qlbini grmkdn, zlmt iind yatm trqqini kor kimi llril axtarmaqdan, onu oyatmaa gc atmaqdan zabl bir tvi yoxdur. Bir gn Jerar de Nerval mn dedi: Blk, Allah lb? Nerval trqqini Allahla qardrr, hrktdki fasilni Allahn lmsi hesab edirdi. Myus olanlar haql deyillr. Trqqi hmi oyanr, slind lap yuxuda da z yoluna davam edir, nki bu zaman o byyb boy atr. Siz bir d onu grsniz, onun boy atdna inanarsnz. Sel bir yerd sakit dura bilmdiyi kimi, trqqi d sakit dura bilmz; onun qaban ksmyin, onun mcrasna qaya paralar atmayn: manelr suyu kpklndirir, briyyti is dalalandrr. tialarn da, qiyamlarn da sbbi budur. Lakin bir itiada mlum olur ki, biz qabaa getmiik. Nizam-intizam dzlmyinc, nizam-intizam is mumi slhdn baqa bir ey deyil, bli, nizam-intizam dzlmyinc, yer znd ahng v birlik ml glmyinc, trqqinin mrhllri inqilablar olacaqdr. Trqqi ndir? Biz bunu dedik. Trqqi fasilsiz hrktdir, xalqlarn hyatdr. Ancaq bzn el olur ki, ayr-ayr xsiyytlrin keici hyat insan vladnn bdi hyatna mqavimt gstrir. Bir eyi kdrlnmdn etiraf edk: hr ksin z xsi mnafeyi vardr, bunu qorumaq, mdafi etmk he d cinayt deyil. Hal-hazrda tamamil qanuni olaraq myyn drcd xudbinlik verilmidir. Keici hyatn z hququ vardr, bu hyat glck n zn hmi qurban vermy he d borclu deyil. Yer znd yaayan indiki nsil glck n z yolunu qsaltmaa borclu deyil; slind, glck nsil d onun kimi bir nsildir; onun da yaamaq dvr glckdir. Hr ey adl birisi pldayaraq deyir: Mn mvcudam, mn cavanam, sevirm, mn qocayam, dinclmk istyirm, mn ail basyam, mn zhmt kirm, mn z iimd mvffq oluram, mnim iim ox yax gedir, mnim arvadm var, uaqlarm var, mn onlar sevirm, mn yaamaq istyirm, mni rahat buraxn. Buna gr d briyytin qabaqcl ncib dstlri myyn vaxtlarda bel byk bir laqeydliy rast glir. Bunu da etiraf etmk lazmdr ki, utopiya mhariby balamaqda z parlaq zirvsindn enir. Utopiya, glck gnlrin bu hqiqti, mhariby girimkl dnnki yalann sullarndan istifad edir. Utopiya, bizim glcyimiz, kemidn yax hrkt etmir. Saf ideya zoraklq olur. Bu zoraklqla qhrmanl lklyir, slin qalanda bunun n o cavab vermlidir; onun bu zorakl kobud zoraklqdr, o hr vasitdn istifad edir, bu vasitlr xlaq qaydalarna ziddir, bunun n d o facili surtd czalanr. syan etmi utopiya, lind qdim hrbi kodeks, vuruur; o, casuslar glllyir, xainlri boazlayr, canl insanlar mhv edir, onlar mchul qaranla atr. Utopiya lmdn kmk alr, bu, ox byk qbahtdir. El dnmk olar ki, utopiya, guya, hqiqtin ina, onun sarslmaz, bdi qvvsin inanmr. O, z qlncn i salr. Lakin qlnc ox da el adi bir ey deyil. Qlnc ikiazl silahdr. Baqasn yaralayan z d yaralanacaqdr.

Biz bu qeyd-rti sylmkl, hm d lazmi kskinlikl sylmkl, glck urunda vuruan bu anl insanlara, utopiyann bu kahinlrin, onlarn z mqsdin atb-atmamasndan asl olmayaraq, valeh olmaya bilmrik. Onlar, ilri ba tutmasa da, prsti layiq insanlardr; blk d, onlarn zmti ilrinin ba tutmasnda zn daha artq gstrir. Qalibiyyt gr trqqiy kmk edirs, o btn xalqn alqna layiqdir, lakin qhrmancasna mlubiyyt rklri mtssir etmlidir. Qalibiyyt ehtiaml, mlubiyyt zmtlidir. Biz zabkeliyi mvffqiyytdn stn tuturuq, bizim n Con Braun Vainqtondan, Pizakane Haribaldidn ykskdir. He olmasa, bir adam mlub olanlarn trfini saxlamaldr. Glcyin byk kfiyyatlar flakt urayanda, biz onlara qar haqszlq edirik. nqilablar dhtli ilr grmkd tqsirlndirirlr. Hr barrikada cmiyyt qar bir sui-qsd hesab olunur. nqilablar nzriyylri stnd mqssir edirlr, onlarn mqsdin inanmrlar, baqa fikird olmalarndan qorxurlar, dzlklrini bh altna alrlar. Onlar mvcud ictimai qurulua qar ehtiyac, kdri, daltsizliyi, ikayti, myusluu irli srmkd, ortaya atmaqda, da kimi bir-birinin st qalaqlamaqda, insan cmiyytinin lap drinliyindn zlmtin qara qayalarn dartb xarmaqda, sonra da bu qayalarn stn xb dy girimkd tqsirlndirirlr. raraq onlara deyirlr: Siz chnnmin da yolunu alt-st etdiniz. nqilablar da onlara dey bilrdilr: Buna gr d bizim barrikada xo niyytlrl dnmidir. bhsiz, n yax yol msllri slh il hll etmkdir. Xlas, hr nec olsa, qnbr dalarna baxanda ay fsansi yada dr, bel xo bir niyyt cmiyyti hr eydn ox tvi salr. Cmiyytin nicat onun z linddir, qoy bu xo niyyti o z gstrsin. Onda bel amansz, qti tdbirlr l atmaq lazm glmz. ri, bdxahl bitrfcsin yrnmli, onun mvcud olduunu yqin bilmli, sonra da malicsin balanmaldr. Cmiyyti biz buna dvt edirik! Hr nec olursa-olsun, kim ki gzn Fransaya dikrk, idealn yenilmz mntiqin dayanaraq, dnyann hr yerind byk i n vuruur, byk zmt sahibidirlr, onlar z mnftini gdmdn zlrini trqqi yolunda fda edirlr, onlar qza-qdrin hkmn yerin yetirirlr, onlar mqdds i grrlr. Onlar ilahi dramnn gediind, myyn ediln vaxtda z szn sylyn bir aktyor sakitliyi il qbr enirlr. Onlar 14 iyul 1789-cu ild balanan byk xalq hrkatnn btn dnyada qarsalnmaz bir qvv il yaylmas, byk bir ehtiamla inkiaf etmsi urunda zlrini midsiz bir mbarizy, byk bir sbatla mhv olmaa mhkum edirlr. Bunlar ruhani sgrlrdir. Fransa inqilab tanrnn hkmdr. Lakin mhm bir frq vardr, bunu vvlki fsillrd qeyd etdiyimiz baqa frqlr mtlq lav etmk lazmdr: el silahl syan olur ki, xalq bunu bynir, buna kmk edir, bel syana inqilab deyilir; elsi d olur ki, xalq bunu rdd edir, bel syana qiyam deyilir. Ba vern syan xalq qarsnda imtahan vern ideyadr. Xalq qara da salrsa1, bu gstrir ki, ideya smrsizdir, syan mvffqiyyt qazanmayacaq. Utopiya hr df istynd, xalqlar onun ilk ar il mbarizy girimirlr. Milltlr hmi ara vermdn, qhrmanlarn v zabkelrin mnvi qvvsini izhar ed bilmirlr. Xalq drraklidir. syan a priori olaraq onun n lverili deyil; vvla, ona gr ki, syan ox vaxt flakt gtirib xarr, ikincisi d ona gr ki, hmi mcrrd nzriyydn meydana glir. Mslnin gzlliyi d el bundadr ki, ideal, ancaq ideal urunda zn fda etmy qabil olan adamlar hmi zlrini fda edirlr. syan yaradan ruh ykskliyidir. Ruh ykskliyi qzb evril bilr, onda o, silaha l atr. Bir d ki, syan hkumti, ya dvlt quruluunu hdf gtrnd daha yksyi nian alr. Msln, 1832-ci il syannn balar, qismn d anvreri ksinin hvsl i girin gnclri Lui-Filippin leyhin vurumurdular, biz bunun zrind israr edirik. Dostcasna shbtd onlardan oxu mtlqiyytimi, yoxsa inqilabm tmsil edn bu mlayim kraln mziyytlrini etiraf edirdi. He ks ona davt bslmirdi. vvllr X Karln simasnda Allah trfindn tqdis edilmi slalnin byk cr xttin qar syan edildiyi kimi, onlar da Lui-Filippin simasnda bu crnin kiik xttin qar syan edirdilr. Onlar Fransada mtlqiyyti yxmaqla, yuxarda dediyimiz kimi, btn dnyada insann insan zrind

olan qeyri-qanuni hakimiyytini, hquq imtiyazlarn mhv etmy alrdlar. Bu gn Paris kralszdr, sabah btn dnya hkmdarsz olacaqdr. Onlar txminn bel dnrdlr. lbtt, onlarn mqsdi uzaq bir mqsddi, aydn deyildi, blk d, onlarn ata bilmycyi bir mqsddi, lakin byk mqsddi. Bli, msl beldir. nsanlar zlrini xyali bir arzu n fda edirlr; bu arzu, zn ona hsr ednlr n ox vaxt bir xlya olub qalr, lakin bu xlya insan n mmkn olan n mhkm bir inamla saslandrlm xlyadr. Qiyam qiyam airan bir fq iind grr. O, glcyin xyal il mst olaraq, z facili aqibtin doru gedir. Kim bilir, blk d, onlar arzusuna atacaqlar. Hrnd onlar ox azdr, onlarn qarsnda btv bir ordu durur, lakin onlar haqq, tbii qanun, hr ksin z zrind olan v knll surtd l k bilmdiyi adi hakimiyyti, dalti, hqiqti mdafi edirlr, lazm gls, yz qdim spartal kimi, bunun urunda lmy hazrdlar. Onlar Don-Kixotu deyil, Leonidi xatrlayrlar. Onlar qabaa gedirlr, bu yola qdm qoyduqdan sonra geri kilmirlr, irliy doru dlicsin can atrlar, qarda eidilmmi bir qalibiyyt, baa atdrlm inqilab, azadlqla tamamlanm bir trqqi, briyytin zmtli yksliini, mumi azadl, bd ayaqda Fermopili grrlr. Trqqi urunda olan bel vurumalar ox vaxt mlubiyytl nticlnir, bunun sbbini biz yuxarda izah etmiik. Palandin n inadcl qara camaat z ardnca aparmaq tindir. Bu saysz-hesabsz camaat ar hrkt edir, ar trpndiyin gr d etibarszdr, onlar csart edib zlrini thlky atmaqdan qorxurlar, ideala atmaq is hmi thlk il laqdardr. Bir eyi d yaddan xarmaq lazm deyil: bu id xsi mnft mslsi vardr; xsi mnft is ideal v hisslrl ox pis uyuur. Md bzn ryi faliyytdn qoyur. Fransann bykly v gzlliyi d baqa xalqlardan frqli olaraq qarndan daha da az asl olmasndadr. Fransa acla ox hvsl dzr. Fransa hamdan vvl oyanr, hamdan da sonra yatr. Fransa irliy doru can atr. Fransa yeni yollar axtarr. Bu, onun airan bir tbit malik olmas il izah edilir. Gzllik hqiqtin zirvsindn baqa bir ey olmad kimi, ideal da mntiqin n yksk drcsindn baqa bir ey deyil. Sntkar xalqlar eyni zamanda varis xalqlardr. Gzlliyi sevmk ia doru can atmaq demkdir. El buna gr d Avropann mli, yni mdniyyti vvl Yunanstann lind olmudur, bunu o taliyaya vermi, taliya da Fransaya vermidir. Byk maarifi xalqlar! Vitai Lampada fradunt1. Qribdir! bir xalqn poeziyas onun inkiafnn zruri hisssidir. Mdniyytin drcsi tsvvrn gc il llr. Lakin maarifi xalq mtlq catli xalq olub qalmaldr. Sibaris yox, Korinf! Kim naz-nemt uyursa, ziflyrk mhv olur. N yarmq olmaq lazmdr, n d mahir usta; sntkar olmaq lazmdr; qribliy, ox incliy deyil, kamilliy meyl edilmlidir. Bu raitd siz briyyt idealn nmunsini bx etmi olarsnz. Masir idealn incsntd z tipi, elmd is z sulu vardr. Ancaq elmin kmyi il airlrin yksk arzularn ictimai quruluun gzlliyini tcssm etdirmk olar. A + B kmyi il cnnt brpa olunacaq. Mdniyytin atd bu pilld dqiqlik gzlliyin zruri nsrdr, elmi fikir bdii duyuya hm kmk edir, hm d onu tamamlayr; xyal hesablama bacarmaldr. Elm, dy at kimi, fateh incsntin daya olmaldr. Bu dayan etibarl olmas ox vacibdir. Masir idrak Yunanstann dhasdr; bu dhann ikitkrli arabas Hindistann dhasdr, fil minn skndrdir. Cansz ehkamlar iind donub qalan v ya yngl qazancdan pozunlaan milltlr mdniyyti irli apara bilmz. Qzl btn v ya baqa btlr prsti etmk canl zllri, iradni gcdn salr, zifldir. Dini msllr v rilik mnafeyin uymaq xalqn an-hrtini lklyir, onun fikir dairsini mhdudladrmaqla mnvi sviyysini aa salr, missioner xalqlara xas olan hm ilahi, hm d insani qabiliyytdn btn br vlad n mumi olan mqsdi baa dmk qabiliyytindn mhrum edir. Babilin ideal yox idi; Karfagenin d ideal olmamdr. Afina v Roma mdniyyt in qoruyub saxlamdr, onu srlrin qat zlmti irisindn keirib gtirmidir. Yunanstan v taliya xalqlarnn malik olduqlar xsusiyytlr Fransa xalq da malikdir. Fransa gzllikd afinal, zmtd romal qadndr. Bundan baqa, Fransa mrhmtli bir qlb

malikdir. O, hr eyini vermy hazrdr. O, baqa xalqlardan daha ox sdaqt, fdakarlq gstrmy qabildir. Buras da var ki, Fransa dyikn v sbatszdr; o adamlar ki Fransa yerimk istynd yyrr v ya dayanmaq fikrin dnd yeriyir onlar n sas thlk d bu dyiknlik v sbatszlqdr. Fransann qaba materializm xstliklri d olur. Fransann yksk idrakn onun zmtin layiq olmayan, Missuri tatna, ya Cnubi Karolinaya yarayan ideallarla zibillyirlr. N etmk olar! Azman zn crtdan yerin qoymaq istyir; byk Fransann xrda ltaqlar da olur. Vssalam. Burada etiraza yer yoxdur. Xalqlarn da gn kimi tutulma var. Bu, el bir qorxulu ey deyil, qoy ancaq iq geri qaytsn, bu tutulma bdi gecy evrilmsin! fq v intibah eyni mnal szlrdir. Gnin yenidn xmas insan mnliyinin hmi yenilmsin uyun glir. Faktlar bitrfcsin myyn edk. Barrikadada lmk v ya srgnd dfn olunmaq, fdakarlq n qbul olunan, hm d qabaqcadan nzr alnan bir eydir. Fdakarln sil ad tmnnaszlqdr. Qoy ham trfindn trk olunmu adamlar trk olunsunlar, qoy srgn gndrilnlr srgn getsinlr, biz ancaq byk xalqlara yalvarb deyirik: geri kilnd hddindn artq geri kilmyin. Salam dncy qaytmaq bhansil hddindn artq aa enmk lazm deyil. He bhsiz, madd d var, gndlik ehtiyac da var, xsi mnft d var. Md var; lakin mdnin tlbinin yegan qanun olmasna yol vermk olmaz. Mvqqti hyatn z haqq var, biz bunu etiraf edirik, lakin bdi hyatn da z haqq var. Heyhat, ox yksklr qalxmaq, sonra da birdn yxlmaq olar. Biz bel hallar tarixd istdiyimizdn da artq grrk. anhrt qazanan, ideala yaxnlaan bir millt birdn irkab iind qurdalanmaa balayr, bundan zvq alr. Ondan sorusan ki, sn n sbb Falstafn xatirin Sokrat atrsan, o sn bel cavab verr: Ona gr ki, mnim dvlt xadimlrindn xoum glir. Barrikadadak vurumaya qaytmazdan vvl bir sz d demk istyirik. Burada tsvir etdiyimiz kimi, vurumalar ideala doru lnca can atmaqdan baqa, bir ey deyil. Buxovlanm trqqi crbcr xstliklr tutulur; facili rkkem xstliyin d mruz qalr. Biz trqqinin lap qdim xstliyi olan vtnda mharibsin mtlq rast glmli idik. Bu, facili dvrlrdn biridir, bu, bizim dramn eyni zamanda hm akt, hm d antraktdr; bu dramda ba rolda x edn cmiyyt trfindn lntlnmi insandr, dramn sil ad Trqqidir Trqqi! Bizim btn arzularmz bizim tez-tez, hm d byk bir hycanla syldiyimiz bu szd tcssm etmidir; bu arzularda ifad olunan ideya dramn inkiafnda hl ox-ox snaqlardan kecyin gr, qoy biz icaz verilsin, onun stndki rty qaldrmasaq da, he olmasa rtyn arasndan onun parlaq in gstrk. Oxucularn qarsnda olan bu kitab vvldn axra kimi, hm btnlkl, hm d hisslril, orada n qdr uyunsuzluqlar, istisnalar, ayr-ayr mvffqiyytsizliklr olsa da, rdn xeyr doru, haqszlqdan haqqa doru, nfsdn vicdana doru, rmkdn hyata doru, heyvani hisslrdn adamn z vzifsini anlamasna doru, chnnmdn gylr doru, helikdn Allaha doru bir yoldur. x nqtsi madddir, son nqtsi ruhdur. vvli jdaha, sonu mlkdir. YRM BRNC FSL. Qhrmanlar. Birdn hcum tbili vuruldu. Hcum bir qasra kimi baland. Dnn dmn axam qaranlnda fi ilan kimi sssizc barrikadaya trf srnrd. ndi is, iqda, aq bir sahd qfildn hcum etmk mmkn deyildi, nki hcum ednlrin canl qvvsi grnrd. Toplar guruldad, qoun hcuma kedi. Qvvtli nizami piyada dstlrin myyn sralar arasnda olan milli v bldiyy

qvardiyalarnn piyada hisslri kmk edirdi. Hl he grnmyn, ancaq hay-ky eidiln camaata arxalanan bu qoun hisssi, bada snayperlr olmaqla, tbil v eypur sslri altnda, sngl tfngi llrind hazr tutaraq, ya kimi yaan gllnin qabanda yilmdn, srtli addmlarla, byk bir hcum coqunluu il ky xd, divara vurulan mis taran qvvsi il dz barrikadann stn yeridi. Divar sarslmad. Qiyamlar iddtli at adlar. Barrikadann yuxar hisssind tfng atinin alovu parldad. Hcum o qdr iddtli idi ki, barrikada bir anla hcum seli altnda qald; lakin aslan silklnrk itlri z stndn tkn kimi, o da sgrlri zndn rdd etdi; onun st, dniz kpy qaya stn alan kimi, hcum ednlrl bir anla rtld, lakin dala geri kildi, o yen d qara, qorxunc sldrm bir qaya kimi canland. Hcum ednlr dstsi geri kilmy mcbur oldu, sraya dzlrk kd qald, barrikadadan atlan at iddtli tfng atil cavab verdi; o aq mvqed d dhtli idi. Kim feyerverk grbs, ik dstsi adlanan, ildrm kimi bir-birini ksrk parldayan od ynn, yqin ki, xatrlayr. Qoy onlar bel bir ik dstsini aquli deyil, fqi kild tsvvr etsinlr: bu ik dstsi odlu oxlar il, gll, qrma, top samas yadrr, dhtli ildrmlarla lm sar. Barrikada bu at yamurunun altna dd. Hr iki trf eyni qtiyyt qznl iind idi. gidlik vhi bir cnunlua varrd, yrtc qhrmanlq klini alrd, bu is, hr eydn vvl, qhrmann zn mhv edirdi. O zaman milli qvardiya sgrlri zuaf kimi vuruurdular. Qoun istyirdi ki, vuruman qurtarsn, qiyamlar onu davam etdirmk istyirdilr. Gncliyin v salamln n gzl anda cankimni uzatmaq igidlik deyil, divanlikdir. Bu vurumada itirak ednlrin hr biri n lm saat bdiyyt qdr uzanrd. Btn k meyitl dolmudu. Anjolras barrikadann bir banda, Marius da o biri banda idi. Btn mdafi plan Anjolrasn beynind idi, buna gr o zn qoruyurdu, daldada durmudu. O, z mazal qabanda sgri bir-birinin ardnca vurub yer srdi, sgrlr he onu grmdilr d. Marius aqda durub vuruurdu. O, canl bir hdf kimi durmudu, istehkamn stndn quraqdan yuxar grnrd. Xsis yyala balasa, ondan qzn israf ola bilmz; vurumada da he ks xyalprst kimi qorxunc olmaz. Marius hm qorxunc, hm d fikirli idi. Dyd o zn el hiss edirdi ki, el bil, yuxuda idi. O, li tfngli xyala oxayrd. Qiyamlarn gllsi qurtarrd, lakin onlarn zarafat qurtarmrd. Qiyamlar azna alan bu lm qasrasnda da onlar glrdlr. Kurfeyrak baaq durmudu. Bosse ondan sorudu: Sn lyapan neylmisn? Kurfeyrak bel cavab verdi: Onlar axrda bir fndgirlikl lyapan top gllsi il vurub sala bildilr. Onlar dmni hm l salr, hm d ona nifrt edirdilr. Feyi adl-sanl, htta mhur adamlarn, o cmldn khn orduda olan bzi xslrin adn krk kdr v hycanla deyirdi: Bu adamlar kim baa d bilr? Onlar biz qoulacaqlarn vd etmidilr, biz kmk edcklrin sz vermidilr, bunun n z namuslarna and imidilr, onlar bizim komandirlrimizdi, lakin onlar biz xain xdlar! Kombefer ac istehza il dedi: Mnccim ulduzlarla nec tandrsa, bzi adamlar da namusun qayda-qanunu il el tandrlar: uzaqdan-uzaa... Barrikadaya el ox patron gilizi tklmd ki, el bil, qar yamd. Hcum ednlrin stnly sayca ox olmasnda idi, qiyamlarn is mvqe chtdn stnly vard. Qiyamlar barrikadann st trfind yerlmidilr, hcum edn sgrlri gll il vururdular; sgrlr yarallara v meyitlr dolar, barrikadann dik yoxuu qarsnda lngiyirdilr. Barrikadaya i trfdn mhkm dayaqlar vurulmudu; dorudan da, bu el bir dy mvqeyi idi ki, buradan bir ne adam qounu qorxu altnda saxlaya bilrdi. Lakin hcum

edn hissy el bir ucdan kmk glirdi, ya kimi yaan gll altnda onlarn say artrd, onlar get-ged barrikadaya yaxnlardlar; qoun yava-yava, addm-addm, ar-ar irlilyir, barrikadan, sanki, mngn arasna alrd. Hcumun aras ksilmirdi. Thlk artrd. Bu zaman bu da ym stnd, anvreri ksind Troya qalas divarlarna layiq iddtli bir vuruma baland. Qiyamlar yorulmudu, ldn dmd, onlarn st-ba crlmd, onlar bir gndn ox idi ki, he bir ey yemmidilr, yatmamdlar; onlar ancaq bir ne gll ata bilmidilr v nahaq yer patron n bo ciblrini axtarrdlar; onlarn oxu yaral idi; kimi bandan, kimi qolundan yaralanmd; onlarn yaras irklnmi, saralm cndrla balanmd, crlm pal-paltarlar qana bulamd; onlar pis tfngl, khn, kt qlncla silahlanmdlar, lakin bu vuruma anda onlar Titana evrildilr. Dmn, blk, on df hcum etdi. Barrikadann yuxar hisssin qalxd, iin girdi, ancaq onu tuta bilmdi. Bu mbarizni gz nnd canlandrmaq n qzb tutulmu rklrdn qurulan bir tonqal, bu tonqala vurulan odu, tonqaldan qalxan iddtli alovu tsvvr edin. Bu, vuruma deyildi, pul kimi qzarm bir soba idi. Adamlarn azndan alov xrd, zlrin ifadsi dyimidi. El ki, bunlar daha insan deyildi. Dylrdn qzb alovu qalxrd. Adam, qara-qrmz tst iind o yan-bu yana qaan bu mharib smndrlrin baxmaa qorxurdu. Biz bu nhng vuruman hm btnlkl, hm d ardcl surtd btn tfsilat il tsvir etmkdn boyun qarrq. Yalnz birc dastana on iki min misra il vuruman tsvir etmy icaz verilmidir. Bu, on yeddi chnnmdn n dhtlisi olan, Vedd Qlnclar mesi adlanan brahmanizm chnnmini xatrladrd. Hm lbyaxa, d-d, hm d tapana il, qlncla, yumruqla vuruurdular; uzaqdan, yaxndan, yuxardan, aadan, hr trfdn, evlrin damndan, qiyamlardan bzisinin girdiyi meyxana pncrlrindn, zirzminin havakeindn at ardlar. Bir qiyam altm sgrl vuruurdu. Korinfin qabaq trfi xeyli umudu, adam baxanda qorxurdu, top samas il naxlanm, lri, rivsi snm bir pncr biimsiz deiy oxayrd, onun iin qnbr da tklmd. Bosse lmd, Feyi lmd, Kurfeyrak lmd, Joli lmd, Kombefer yaral bir sgri qaldrmaq istynd sinsin sng zrbsi dymidi, o ancaq gy baxa bilmidi, el o saat can xmd. Marius hl d vuruurdu, ancaq o qdr yaralanmd ki, qandan z grnmrd, el bil ki, zn qrmz yaylq rtlmd: o, n ox bandan yaralanmd. Birc Anjolras salamat qalmd. O, silah atmayanda trafna baxmadan lini saa v ya sola uzadrd, qiyamlardan birisi lin ken qlnc tiysini ona verirdi. ndi onun lind drd qlncn paras qalmd; Marinyan trafnda gedn vurumada I Fransiskin qlnc dn idi. Homer deyir: Diomed, xobxt Arizbada yaayan Aksili, Tevfrann olunu ldrd: Mekisteyin olu Evrial Dresi, Ofeltini Esepi v Pedas hyatdan mhrum etdi, Pedas su prisi Abarbariya eybsiz Bukoliondan mayalanaraq meydana gtirmidi; Ullis perkoslu Piditi, Antilox Ableri, Polipet Astial, Polidamant killeneyli Otu, Tevkr Aretaonu tlf etdi; Meqanti Evripilin nizsindn mhv oldu. Qhrmanlar padah Aqamemnon Elat yer srdi; Elat, ykskd duran bir hrdndi, Santion ay gurultu il bu hrin yanndan axb gedirdi. Bizim qdim epik poemalarda odlu naaqla silahlanan Esplandian azman markiz Svantibora hcum edir; Svantibor zn mdafi etmk n yerdn qopard qlllri Esplandiann stn tolazlayr. Bizim qdim divar freskalarnda dava paltar geymi, dbilq qoymu, at stnd qalxanlarnda gerb olan iki hersoq Breton v Burbon hersoqu tsvir edilmidir; onlar, llrind tbrzin, dmir lck, ayaqlarnda uzunboaz dmir km, birinin ynind kakum xzi mantiyas, o birinin ynind lacivrd pla, dmir zly siftlrin endirrk, atlarn apa-apa bir-birinin stn cumurlar; Breton hersoqu tacnn iki xnts arasnda aslan kli vardr. Lakin dbdbli grnmk n he d von kimi ucu i hersoq dbilqsi qoymaq, ya Esplandian kimi ld canl alov tutmaq, ya da Polidamantn atas Files kimi, rlr hkmdar Yapetin hdiyysi olan gzl dava geyimini Epirdn gtirmk lazm deyil, adamn z qidsi urunda, ya da andna sdaqtli qalaraq cann fda etmsi kifaytdir. Budur, dnn kimi Bosda, ya Lksemburq banda, uaq daylri yannda hrlnn beli qlncl sadlvh bir sgr! Bu da, ban yrk

anatomik preparata baxan, ya kitab oxuyan, saqqaln qay il qrxan, solun bnizli, sarn gnc bir tlb! Onlarn hr ikisini aln, onlarn qlbind vzif hissini oyadn, onlar Bura yol ayrcnda ya da Plan Mibra dalannda bir-birinin qarsna qoyun, birini z bayra, o birisini is z ideyas urunda vurumaa mcbur edin, qoy onlar el tsvvr etsinlr ki, vtn urunda vuruurlar. Byk bir dy balanacaq, bu piyada sgrl bu tibb tlbsinin tkbtk vurumasndan briyytin mbariz etmyi byk epik meydana dn klg plnglr lksi Likinin padah Meqarionun klgsi il brabrlck, bu hmin Meqariondur ki, Allah brabrind olan qdrtli Ayaqs dmir auunda sxb zmidir. YRM KNC FSL. Addm-addm. Anjolras barrikadann bir banda, Marius o biri banda durmudu, qalan btn balar tlf olmudu; barrikadann mrkz hisssi Kurfeyrakn, Jolinin, Bossenin, Feyinin v Kobeferin kmyi il davam gtirmidi, lakin onlar sradan xandan sonra qiyamlar hcuma tab gtir bilmdilr. Top glllri barrikadada adam ke biln bir deik aa bilms d, onun orta hisssini yarmdair klind ovub tkmd; uub tkln bu qrnt ynndan istehkamn hm bayr, hm d i trfin iki yamac kimi ey ml gldi. Bayr trfd olan yamac yast olduundan hcum n lverili idi. Dmn qti hcuma kedi, onun bu hcumu boa xmad. Piyada sgrlr, llrind sngl tfng, mhkm sralarla yeyin irlildilr, istehkamn yuxar hisssind bart tsts iind hcum edn hissnin n sras grnd. Bu df hr ey bitdi. Barrikadann mrkz hisssini mdafi edn qiyamlar nizamsz halda geri kildilr. Bu zaman onlardan bzisinin qlbind yaamaq arzusu oyand. Saysz-hesabsz tfng onlarn stn diklmidi, lakin onlar lmk istmirdilr. El bir vaxt olur ki, insanda zn mdafi duyusu bouq-bouq nrildmy, yrtc heyvani hisslr oyanmaa balayr, indi hmin vaxt glib atmd. Qiyamlar barrikadann arxas olan altmrtbli hndr ev trf sxdrdlar. Onlar bu ev girib xilas ola bilrdilr. Lakin evin btn qap-pncrlri balanmd, sanki, onu badan-baa divar iin almdlar. Piyada hiss barrikadann iin girn kimi evin qaps bir anda alb rtl bilrdi; bu birdn alan, el o saat da rtln qap hr eydn midini ksn adamlar n hyat demkdi. Evin dal trfindn ky, aqla xmaq, qamaq olard. Onlar tfng qunda il, tpikl qapn dyrdlr, imdada arrdlar, arrdlar, llrini uzadaraq yalvarrdlar. Lakin he ks qapn amrd, lnn ba nc mrtbnin taxtapu pncrsindn onlara baxrd. Anjolrasla Marius yeddi-skkiz adamla yyr-yyr onlarn kmyin getdi. Anjolras sgrlr rd: Dayann! Bir zabit onun szn qulaq asmad, o, zabiti ldrd. Anjolras barrikadann hytind Korinfin divar qabanda, bir lind qlnc, o biri lind karabin, meyxanann qapsn ab durmudu, qapn hcum ednlrdn qoruyurdu. Ruhdan dnlr rb deyirdi: Azadla birc qap qalb, o da budur! O z bdni il btv bir batalyonun qaban ksrk, qiyamlarn geri kilmsin kmk etdi. Qiyamlar qapya sar yyrdlr. Anjolras qlnc tlimind dyirman deyiln sulu ttbiq edrk lindki karabindn bir aac kimi istifad edirdi, hr trfdn ona sar ynln snglrdn qorunurdu; hamn iri saldqdan sonra z d iri girdi; bu zaman dhtli bir an baland: sgrlr zorla iri soxulmaq istyirdilr, qiyamlar da qapn balamaa alrdlar. Axrda qiyamlar qapn el brk rtdlr ki, qapnn azndan tutan sgrin barmaqlar qapnn arasnda qalb snd, zildi, qapnn haiysin yapd. Marius bayrda qald. Atlan gll onun cinaq smyn sndrd. O zndn getdiyini v yxldn hiss etdi; gzlri yumuldu, el o anda bir ey d duydu: kimins qvvtli llri onu tutdu; onun snn urundan Kozetta haqqnda olan son xatirlrl brabr ani bir fikir d kedi: Mn sir ddm, mni glllycklr.

Anjolras da meyxanaya girn dylr arasnda Mariusu grmyrk bel dnd. Lakin bel anda hr ks ancaq z lm haqqnda dnmy macal tapr. Anjolras qapnn cftsini vurdu, srgsn keirtdi, aar iki df burub qapn balad; bu zaman sgrlr, sapyorlar tfng qunda il, balta il qapn brk-brk dyrdlr. Hcum ednlr indi qapnn dalna toplamdlar. ndi meyxanaya hcum etmk istyirdilr. Bunu da qeyd etmk lazmdr ki, sgrlr yaman acqlanmdlar. Onlar qzblndirn hm topu serjantn ldrlmsi, hm d bundan daha mum bir hadis idi: hcumdan vvl sgrlrin arasnda sz yaymdlar ki, guya, qiyamlar sirlr zab verirlr, meyxanada ba ksilmi bir sgr meyiti vardr. Vtnda mharibsind hmi bel thlkli uydurmalar olur; sonralar bel bir bhtan Trasnonen ksind flakt sbb oldu. Qiyamlar qapnn dalna oxlu ey-y yb onu mhkmlndirdilr; Anjolras yoldalarna dedi: Glin hyatmz baha sataq! O, Mabefin v Qavroun meyiti qoyulan stola yaxnlad. Qara rtk altnda quruyub qaxaca dnm iki insan bdninin varl hiss olunurdu, bunlardan biri byk, biri balaca idi; hm d bu soyuq kfnin qrqlar altnda iki insan sifti gcl nzr arprd. Bir qol rtyn altndan xm, stolun knarndan aa sallanmd. Bu, qocann qolu idi. Anjolras dnn byk bir hrmtl onun alnndan pmd, indi d yilrk eyni hrmtl onun lindn pd. Anjolras mrnd ancaq iki df adam pmd: o da bu plr idi. Hadisnin tsvirini qsaldaq. Barrikada qdim Fiv qaplar kimi zn mdafi edirdi. Meyxana eynn Saraqosdak ev kimi vurua-vurua zn qoruyurdu. Qiyamlar amansz bir inadla vuruurdular. He ks aman yox idi. Dmnl he bir dana girimk olmazd. Qiyamlar lmy raz idilr, ancaq ldrb lmk istyirdilr. Se deynd ki: Tslim olun!, Palafoks ona bel cavab verdi: Yox, tslim olmarq! Topdan at ardq, indi baa kecyik! Meyxanaya hcum edilnd ox eyi grmk olurdu: pncrlrdn, damdan hcum ednlrin bana qnbr da ya kimi yard, sgrlrin ba-gzn zirdi, onlar son drc qzblndirirdi, ardaqdan, zirzmidn tfng atlrd; sgrlr amanszcasna hcum edir, qiyamlar da amanszcasna mqavimt gstrirdilr; sgrlr qapn sndrandan sonra dhtli bir qrn baland. Hcum ednlr meyxanaya girib, sndrlm qapnn yer tkln taxtalarna ili-ili ora-buran gzdilr, birc nfr d olsa qiyam tapmadlar. Aa zaln ortasnda balta il qrlm vintkilli pillkn, bir ne d can vern yaral vard. Sa qalan qiyamlar ikinci mrtby qalxmdlar, oradan, tavandak bacadan iddtli at ardlar. Qalan patronlar da buna srf olundu. lm mhkum edilmi, lakin hl d thlkli olan bu adamlarn indi n gllsi vard, n bart; onlardan hr biri lin iki ald, oxucularn yadndadr, bu llri Anjolras saxlatdrmd, zlrini bu qorxunc, hm d kvrk toppuzla mdafi etmy baladlar. lrd azot turusu vard. Biz he bir ey gizltmdn bu qrnn bel dhtli chtlrini d sylyirik. Mhasiry dnlr llrin ken hr eyl vuruurlar! Yunan odu Arimedi, qaynar qatran Bayard bdnam elmdi. Mharibd hr ey dhtlidir, burada yax ya pis dey semli bir ey yoxdur. Aadan yuxar nian almaq tin d olsa, hcum ednlrin gllsi qiyamlar ldrrd. ox kmdi ki, tavanda olan deiyin qraqlar meyit ba il doldu; onlardan bulana-bulana qrmz qan axb tklrd; Meyxanan ala smayan bir gurultu brmd; yandrc qat bir tst bu qanl vuruman duman kimi ulalamd. Bu ann btn dhtlrini tsvir etmy sz atmr. Bu iddtli vurumada itirak ednlr insanlq simasn itirmidilr. ndi artq azmanlar nhnglrl vurumurdu. Vziyyt Homerdn ox Miltonu v Danteni xatrladrd. blislr hcum edir, xyallar zn mdafi edirdi. Bu, dhtli bir kil alm qhrmanlqd. YRM NC FSL. Ac Orest, kefli Pilad.

Nhayt, iyirmiy qdr sgr bir-birinin iynin qalxa-qalxa divardan, tavann taxtalarndan tuta-tuta, zlrini qoruya-qoruya, hl d mqavimt gstrn qiyamlar tavandak bacann aznda qlncla doraya-doraya pillknin qalan hisssil ikinci mrtbnin zalna qalxdlar: bunlar milli v bldiyy qvardiyalar idi, bu thlkli hcumda onlar zdn yaralanmdlar, qan onlarn gzn tutmudu, onlar vhilmidilr. Zalda birc adam ayaq st durmudu, o da Anjolras idi. Onun daha n patronu var idi, n qlnc, lind ancaq karabinin llsi qalmd, karabinin qundan sgrlrin tpsin vuraraq sndrmd. O, hcum ednlrdn bilyard stolu il qoruna-qoruna zaln bir bana kildi, ban vqarla tutmudu, gzlrind qrur ifad olunurdu, tfng parasn lind brk-brk sxrd, bu vziyyti il o indi d sgrlri qorxuya salrd: onun trafnda bir boluq ml glmidi, he ks ona yaxnlaa bilmirdi. sgrlr rdlar: Onlarn bas budur! Topunu da ldrn budur! O, zn knc verib, bizim n daha yax. Qoy el orada qalsn. Onu el orada glllmk lazmdr. Anjolras dedi: Glllyin, dedi. Karabinin parasn atd, qollarn arpazlayaraq, dn gllnin qabana verdi. lm qarsnda gstriln cat insan hmi valeh edir. Anjolras qollarn dnd arpazlayaraq lmy hazr olduunu gstrn kimi qulaqbatrc uultu, qatma-qarq hrktlr ksildi, zala zmtli bir lm skutu kd. Sanki, bu sakit duran silahsz adamn qorxunc zmti ss-ky yatrtd, sanki, bu gec, hl indiy kimi yaralanmayan bu mrur, bu gzl, bu qana bulam, he eydn qorxmayan bu gnc lmycyin mindi, o yalnz el amiran, sakit bax il onu ldrmy hazrlaan bu vhi, amansz adamlarda zn qar hrmt oyadrd. Anjolrasn mrur duruu onun gzlliyini qat-qat artrrd. Bu ar gnlr onu soldurmamd: onun yanaqlar yen d qrmz, z yen d travtli idi, sanki, n gll ona tsir edirdi, n yorunluq. Sonralar ahidlrin biri mhkm qarsnda, yqin ki, onun haqqnda bu szlri demidi: Orada bir qiyam vard, mn eitdim, ona Apollon deyirdilr. Anjolras nian alan milli qvardiyalardan biri tfngi endirrk demidir: El bil ki, iy gll atram. Zaln o biri banda, Anjolrasn qarsnda on iki sgri sraya dzdlr; onlar dinmz-sylmz tfnglrini qaldrdlar. Serjantn komandas eidildi: Nian al! Birdn zabit i qard: Dayann. Dnb Anjolrasdan sorudu: Gzlrinizi balayaqm? Xeyr. Topu serjantn siz ldrmsnz? Bli. Bu zaman Qranter yuxudan ayld. Qranter dnn axamdan bri meyxanann yuxar zalnda stulda oturub ban stola qoyaraq yatmd. O, llqnbr deyiln ifadni tam mnas il tcssm etdirirdi. O, yovan arann, porterin v spirtin qardrlmasndan ml gln dhtli bir ikini irk ar yuxuya getmidi. Onun stolu el balaca idi ki, barrikadaya yaramazd, buna gr d ona dymdilr. O, nec oturmudusa, el d qalmd: zn stolun stn srmi, ban da qollarnn stn qoymudu, traf stkan, qab, iki lri il dolu idi. O, q yuxusuna gedn ay, qandan doyan zli kimi drin yuxuya getmidi. N atma, n mrmi, n zaln pncrsindn iri dn top samas, n hcumun qulaqbatrc gurultusu ona tsir edirdi. Ancaq hrdnbir z xorultusu il top atin dm tuturdu. Sanki, ovumu bir gllnin onu oyanmaq ehtiyacndan hmilik xilas edcyini gzlyirdi. Onun trafnda ox meyit vard, ilk baxda yatan bu adamlardan he bir eyl frqlnmirdi.

Ss-ky srxou oyatmr, onu sssizlik oyadr. Bu qrib vziyyt dflrl diqqti clb etmidir. trafda hr ey uub dalrd, amma o daha brk yatrd, gurultu ona lay-lay alrd. Lakin Anjolrasn trafnda birdn ml gln skut Qranteri bu ar yuxudan oyatmaq n bir tkan oldu. Drdnala apan atlar birdn dayananda bel olur. Kolyaskada yatanlar o saat yuxudan aylr. Qranter, he bir ey olmam kimi, birdn ban qaldrd, grndi, gzlrini sildi, sndi, trafna baxd, nlr olduunu baa dd. Srxoluqdan qfil aylma birdn crlan prdni xatrladr. Adam o saat, ilk baxda, prdnin dalnda nlr olduunu grr. Hr ey o saat hafizd canlanr. Ken gn nlr olduunu bilmyn srxo d gzn aan kimi mslni baa dr. Onun eyni alr, fikri son drc aydnlar, srxoluq uyuqanl uru bryn duman kimi dalr, srxoluqdan aylan adam trafnda ba vern hadislri ox aydn v dzgn baa dr. sgrlrin fikri Anjolrasda olduundan, kncd oturan Qranteri grmmidilr, bilyard stolu onun qaban ksmidi. Serjant Nian al! mrini tkrar etmk istyirdi ki, birdn kim is lap yaxndan zmtli ssl dedi: Yaasn Respublika, mn d onlarn trfindym! Qranter ayaa qalxd. Bu vurumada o itirak etmmidi, onu trmd: indi yyan ildayan gzlrind bu vurumann parlaq fqi alb yanrd, o sanki, dyimidi. O bir d: Yaasn Respublika! deyib rd, qti addmlarla zal kedi, gedib Anjolrasn yannda, tfng lllrinin qabanda durdu. kimizi birlikd ldrn, dedi. Sonra Anjolrasa sar dnb, yavaca sorudu: caz verrsn? Anjolras glmsyrk onun lini sxd. Tbssm hl onun zndn silinmmidi ki, yaylm ati guruldad. Skkiz gll Anjolras dlib kedi; lakin o divara syknrk hl d ayaq st durmudu, sanki, glllr onu divara mxlamd. Ancaq ba sinsin yilmidi. Qranter bir anda lrk onun ayaqlar altna srildi. Bir ne dqiqdn sonra sgrlr yuxar mrtbd gizlnn qiyamlarla mbarizy giridilr. Qiyamlar ardaq qapsnn taxta barmaql arasndan gll atrdlar. Vuruma taxtapuun lap altnda gedirdi. Csdlri pncrlrdn dz da yola atrdlar; onlardan bzisinin hl can xmamd. Snm omnibusu qaldrmaq istyn iki piyada hiss sgrini ardaqdan karabinl vurub ldrdlr. ardaqdan da qarnna sng soxulmu bir fhlni yer atdlar; o, da yolun stnd qvrla-qvrla xrldayrd. Bir sgrl bir qiyam bir-birini yaxalayaraq kirmit damn stndn aa srr, bir-birini z amansz auundan buraxmayaraq, yer enirdilr. Zirzmid d bel mharib gedirdi. Tfng atlr, ayaq tapplts, dhtli fryad eidilirdi. Sonra sakitlik oldu. Barrikada alnmd. sgrlr rafdak evlri axtarmaa, qaanlar tutmaa baladlar. YRM DRDNC FSL. sir. Marius, dorudan da, sir dmd. Onu Jan Valjan sir etmidi. Marius urunu itirrk yxlanda daldan onu bir l tutmudu, bu, Jan Valjann li idi, Marius onda bu lin qvvsini hiss etmidi. Jan Valjan vurumada itirak etmirdi, lakin thlkdn d yaynmrd. O olmasayd, bu son dqiqlrd yarallarn qaysna qalan olmazd. Bu vurumada barrikadann harasnda adam yaralansayd, o, hr yerd mvcud olan tanr kimi mvcud olur, yaraln qaldrb aa zala aparr, yarasn balayrd, yaralanan olmayanda barrikadada ml gln dlik-deiyi tuturdu.

Lakin onun li vurmaq, hcum etmk, ya da zn qorumaq kimi hrktlri xatrladan he bir ey n qalxmrd. O dinib-danmadan baqalarn xilas edirdi. Bu ilri grrkn onun ancaq bir ne yerdn z-gz syrlmd. Gll, sanki, ondan qard. Frz edils ki, zn ldrmk arzusu onu bu srdaby gtirmidir, onda Jan Valjan z mqsdin atmamd. Lakin onun zn ldrmk fikrin dmsi az ehtimal olunan bir eydir, nki adamn zn ldrmsi dini ehkama ziddir. Jan Valjan, el bil ki, Mariusu vurumann qat tsts irisind grmrd; slind, o, Mariusdan he gzn kmirdi. Gll Mariusu yxanda, Jan Valjan ildrm srtil onun stn cumdu, plng z ovunu yaxalayan kimi, o da Mariusu alb getdi. Bu anda, bu hcum qasrasnda hamnn diqqti Anjolrasa v meyxanann qapsna ynlmidi, ona gr d Jan Valjann bihu olmu Mariusu qollar stnd apardn, barrikadann alt-st olmu hytindn kediyini, Korinfin tutduu evin tinind gzdn itdiyini he ks grmdi. Bu tin oxucunun yadndadr; knin dngsind o, bir xnt kimi nzr arprd, btn bir ne kvadrat metr sahsi olan meydanan glldn, top samasndan, bura il maraqlanan adamlarn nzrindn qoruyurdu. Bzn el olur ki, yanan bir evin iind bir otaq salamat qalr, htta n coqun dnizlrd suya uzanan bir para hndr quru dalnda, ya limanda, qayalar arasnda sakit, kiik bir krfz tapmaq olur. Eponina barrikadann bu trapesiyakilli balaca hytind lmd. Jan Valjan burada dayand, Mariusu yer qoydu, divara syknrk trafa baxd. Vziyyt ox pis idi. Divar, iki- dqiqy onun n bir daldalanacaq ola bilrdi; lakin bu qanl dy meydanndan nec xilas olmal? Skkiz il bundan vvl Polonso ksind bana gln thlkli bir hadis v oradan nec qab qurtard yadna dd. Onda qab qurtarmaq tindi, indi he mmkn deyil. Onun qarsna qap-pncrsi balanm bemrtbli bir ev ucalrd, orada da, el bil, ba pncrnin qabana yiln meyitdn baqa, he ks yaamrd. Onun sa trfind Kiik Sfil ksini qapayan alacq barrikada vard; bu barrikadann stndn amaq ox asand, lakin onun stnd tfng snglri grnrd. Orada, istehkamn o trfind bir piyada hiss pusquda durmudu. Aydn grnrd ki, barrikadann stndn amaq btn bir blmnin ati altna dmk, divarn knarndan ban xarmaq is altm tfngin yaylm atin hdf olmaq demkdi. Ondan sol trfd vuruma gedirdi. Tinin dalnda da lm onun yolunu gzlyirdi. N etmk lazmd? Buradan ancaq qu xilas ola bilrdi. Tez bir qrara glmk, bu vziyytdn xmaq n bir yol, nicat yolu tapmaq lazmd. Ondan bir ne addm knarda vuruma davam edirdi; xobxtlikdn, hcum ednlrin btn qzbi bir mqsd doru ynlmidi: o da meyxana idi. Lakin sgrlrdn bircciyi tin sar glmk fikrin dsydi v ya cinahdan hcum etmk istsydi, i bitrdi. Jan Valjan qarsndak hndr ev, sa trfindki barrikadaya baxd, sonra btn midini itirmi adam kimi gzlrini yer zilldi, sanki, yeri bax il dlmk istyirdi. Daha diqqtl baxdqca lm zab duman iind gcl seziln bir ey daha aydn grnmy balad, sanki, insana, arzu etdiyini z baxnda tcssm etdirmk iqtidar verilmidir. Bir ne addm knarda, alacq barrikadann dibind, yerl brabr yast, dmir bir barmaqlq grd, barmaqln yars qnbr yn il rtlmd; amansz dmn d o biri trfd barrikadan mhasiry alb hazr durmudu. Barmaqlq enin-uzununa vurulmu youn dmir ubuqlardan ibartdi ki, z d iki kvadrat futa qdr yer tuturdu. Barmaqln rivsini tutan qnbr dalar qoparlmd, barmaqlq da, el bil ki, da yoldan ayrlmd. Barmaqln dmir ubuqlar arasndan buxar bacas, gird hovuz kimi qaranlq bir yer grnrd. Jan Valjan barmaqla sar cumdu. Hbsxanadan qamaq n mhartl dzltdiyi ilri xatrlad, bu xatirlr ildrm kimi onun beynini iqlandrd. Dalar atd, barmaql qaldrd, meyit kimi hrktsiz Mariusu iynin ald, dirsklri v dizlri il dirn-dirn quyuya endi, quyu, xobxtlikdn drin deyildi, sonra ar dmir barmaql rtd, geri atd dalar yen barmaqln stn tkld; nhayt, o ayaqlarn quyunun dibin qoydu; metr drinliyind olan quyunun dibin sal dalar

dnmidi, bu ilri bir azman qvvsi, qartal cldliyi il, sanki, yuxuda elmidi, bunun da hamsna bir ne dqiq vaxt srf olunmudu. Jan Valjann endiyi yer uzun yeralt koridor idi, nfsi ksilmi Marius da onun qollar stnd idi. Burada asayi, qbir skutu, zlmt hkm srrd. Vaxtil o, kdn birbaa monastr hasarnn iin drkn nlr hiss etmidis, indi d eyni eylri hiss etdi. Ancaq indi qollar stnd Kozettan deyil, Mariusu aparrd. ndi o, ba stnd, meyxanaya olan hcumun dhtli gurultusunu uzaqdan gln bouq bir uultu kimi eidirdi.

LEVAFANIN BTN.

BRNC FSL. Dnizin gcdn sald torpaq. Paris hr il suya iyirmi be milyon frank pul atr. Bu he d mcaz deyil. Bunu n vaxt atr? Gndz d, gec d. N mqsdl atr? He bir mqsdl. N sbb atr? Bunun sbbi yoxdur. N n atr? El-bel. Nyin vasitsil atr? z barsaqlar vasitsil. Parisin barsaqlar deyiln ey ndir? Bu, onun irkab kanal borulardr. yirmi be milyon bu, mtxssislrin hesablamas il ld ediln n orta bir rqmdir. Uzun zaman kor kimi hrkt edn elm indi myyn etmidir ki, n yax, n faydal gbr insan ncisidir. Bizdn ox-ox vvl inlilr bunu bilirmi, eyib olsun biz! Ekeberq deyir ki, hr bir in kndlisi hrdn qaydanda mtlq z bambuq aacnda iki vedr insan ncisi gtirir. ind torpaq insan ncisi il gbrlndiyi n indi d, brahim dvrnd olduu kimi mhsuldardr. in qardals bir yz iyirmi mhsul verir. He bir qu peyini torpa mnbitldirmk chtdn paytaxt ncisi il mqayis edil bilmz. Byk hr gzl peyin yndr. kin yerlrinin hrdn istifad etmsi, he bhsiz, byk fayda gtir bilr. Qoy bizim qzlmz peyin olsun, bunun qabanda bizim peyinimiz xalis qzldr. Bizd bu peyini n edirlr? Dniz tkrlr. Bir trfdn byk vsait srf edrk, pinqvin v frtna quunun peyini n cnub qtbn gmi karvanlar gndrilir, bir trfdn d el buradaca, limizin altnda olan bitmz-tknmz srvti dniz tkrlr. nsann v heyvann meydana gtirdiyi gbr suya tklmyib torpaa qaytarlsayd, btn dnyan yedirib bslmk olard. Sizi bilirsinizmi tumba dalnda, knc-bucaqda olan sprntlr, geclr k il arabalarda silkln-silkln aparlan zir-zibil ncissatanlarn murdar llklri, dm yollarnn dalar altnda axan, gz grnmyn funtli lehm ndir? Bu, gzl, iklnmi, am mndir, travtli, yal otluqdur, yaban kkrotudur, kklikotudur, adaaydr, l quudur, l heyvandr, mal-qaradr, axamlar iri, tox kzlrin byrmsidir, tirli quru otdur, sar snbll zmilrdir, sfry qoyulan rkdir, damarlarmzda axan isti qandr, salamlqdr, sevincdir, hyatdr. Bu sirrin yaradclq ii yann yerd dyimsi, gyd baqa kl dmsi beldir. Siz bunu bu nhng ritm sobasna qaytarn, bunun vzind o siz xobxtlik gtirr. nsann yemyi zmilrin qidalanmasndan asldr. lbtt, srvti l atmaq, hl stlik mni qrib adam hesab etmk sizin z ixtiyarnzdr. Ancaq bu, sizin trfinizdn byk nadanlq olard.

Statistika myyn etmidir ki, yalnz Fransa z aylar il hr il Atlantik okeana yarm milyard frank pul atr. Bir eyi nzr aln: bu be yz milyonla dvlt xrcinin drdd birini dmk olard. Lakin insan o qdr ktdr ki, bu be yz milyondan cann qurtarma daha stn tutur, onu qanovlara tolazlayr. Ax bu xalq mal gah damla-damla szaraq, gah sel kimi axaraq, gah novlarn ii il szlrk aylara, aylarn da qvvtli cryan il okeana axb gedir. Bizim kloakalarn hr df gyirmsi biz min franka oturur. Bunun da nticsind iki ey olur: torpaq qvvdn dr, sular irkablar. Zmilr bizi aclqla, aylar xstlikl thdid edir. Msln, myyn edilmidir ki, Temza hal-hazrda Londonu zhrlyir. Parisd is son illrd kloakalarn oxunu ayaa aparb, son krpdn o trfd xarmlar. Bizim hrlr llrin tmiz suyunu gtirmk, bizim llr d gbr dolu hr suyunu aparmaq n iki boru qurmaq tamamil kifayt edrdi; bu quruda susoran v subasan klapanlar, suxaran lzlr olmaldr, bu ibtidai drenaj sistemidir, insann a ciyri kimi sad bir eydir; ngiltrnin bir ox mahalnda bu sistem geni yaylmdr. Dnyada bu, n sad mbadil suludur, bu sulla biz l atdmz be yz milyon frank limizd saxlaya bilrdik... Lakin biz bu bard he dnmrk d. ndiki sulla xeyir vermk istrkn ziyan verirlr. Niyyt yax niyytdir, ancaq nticsi pisdir. hri tmizlmk istyirlr, amma camaat ziflyir. irkab kanallarnn quruluu shv bir mlahizy saslanr. Aldn qaytarmaq kimi iki vzifni yerin yetirn drenaj hr yerd torpa hm yuyub aparan, hm d candan salan irkab kanallarn vz ets, onda yeni ictimai iqtisadiyyat sasnda mhsul on qat artar, yoxsulluqla mbariz etmk xeyli asanlaar. Alaq otunu tlf etmyi d buna lav edin, onda msl hll edilmi olacaqdr. Bel bir vaxt glib atana kimi xalqn srvti axb aya tklr. Axnt hmi davam edir. Axnt n uyun sz budur! Avropa ziflmkl var-yoxdan xr. Fransaya glinc, biz indic bu bard rqm gstrdik. Btn Fransa halisinin drdd-biri Parisd yaayr, hm d Paris ncisi n qiymtli ncisdir, bunu nzr aldqda, hr il Fransann ldn verdiyi yarm milyarddan Parisin hesabna iyirmi be milyon ddyn dedikd, biz htta rqmi azaltm oluruq. Yoxsullara v hrin zintin xrclnn bu iyirmi be milyon frank Parisin an-hrtini, claln qat-qat artrard. Amma Paris bu pulu irkab qanovlarna tkr. Buna gr d, demk olar ki, Parisin alasmayan israfl, gzl nliklri, Bajon bt, yyalq ey-irti, ay kimi axan qzl, tntnsi, dbdbsi, cah-clal onun kloakasdr. Bu qayda il iqtisadi siyastin ktlyndn xalqn mal suya atlr, su da onu aparb girdablara tkr. Cmiyytin xeyri n Sen-Klu toru bu msld i yarayard. qtisadiyyat nqteyi-nzrindn bel bir ntic xarmaq olar ki, Paris yrtq xlbirdir. Paris nmunvi hrdir, abad paytaxtlarn badr, btn xalqlarn tqlid etmsi n bir rnkdir, ideyalarn metropolidir, csartli fikirlrin, qti hrktlrin, tcrblrin mqdds vtnidir, byk mtfkkirlrin mrkzi v msknidir, millt brabrind bir hrdir, glcyin ptyidir, Babill Korinfin gzl birlmsidir; biz ki Parisi bel gstrdik, bu nqteyinzrdn Paris hr bir Fo-Kyan kndlisini tccblndir bilr. Siz Parisi tqlid etmk istsniz, mflis olarsnz. ox qdim zamanlardan bri davam edn bu alsz israflqda Paris z baqalarn tqlid edir. Bu alasmayan sarsaqlq yeni bir ey deyil, he d gnclik shvi deyil. Qdim xalqlar da bizim kimi edirmi. Libixa deyir ki: Romann kloakas btn Roma kndlilrinin var-yoxunu lindn ald, Romann irkab kanallar Roma trafnda yaayan kndlilri mflis etdikdn sonra taliyan mhsuldarlqdan sald; Roma taliyan z kloakasna atdqdan sonra Siciliyan, Sardiniyan, daha sonra Afrikan ora atd. Romann irkab kanallar dnyan yeyirdi. Kloaka z nhng azn hrin, kainatn stn amd. Urbi et orbi: bdi hr, doymaq bilmyn kloaka! Roma, baqa sahlrd olduu kimi, bu bard d bir nmun oldu. Paris bo bir inadcllqla onun ardnca gedir: bu inadcllq mnvi hyatn mrkzi olan hrlr xasdr. Yuxarda gstrdiyimiz ii yerin yetirmk n Parisin altnda ikinci bir Paris vardr: bu, klri, dalanlar, yol ayrclar, meydanalar, geni yollar olan irkab kanallar Parisidir;

bunun, htta znmxsus k hrktlri d var, ancaq burada insan seli vzin irkab seli axr. He ks, htta byk xalqa da yaltaqlanmaq lazm deyil. O yerd ki hr ey var, orada zmtl brabr rsvaylq da olur. gr Paris maarif hri olan Afinan, qdrt v zmt hri olan Tiri, mrdlik v igidlik hri olan Spartan, mczlr hri olan Nineviyan znd canlandrrsa, bataqlq hri olan Ltesiyan da znd canlandrr. Htta bunda da Parisin qdrti nzr arpr; onun baqa abidlri kimi, mrkkb, nhng yeralt quruluunda da briyyt tarixind Makkiavelli, Bekon, Mirabo kimi adamlarn tcssm etdirdiyi qrib bir ideal iyrnclik zmti tcssm edir. Parisin zirzmilri stndki torpaq tbqsindn baxmaq mmkn olsayd, bu zirzmilr biz ulduzkilli nhng bir mrcan aac kimi grnrdi. Dniz sngrind olan dlik-deik, qolbudaq alt mil dairsi olan bu torpaq iindki dlik-deikdn, qol-budaqdan ox azdr; bu qdim, byk hr d hmin sahd yerlmidir. Xsusi bir yeralt maara tkil edn katakombalar, dolaq heyvan torunu xatrladan qaz xtlri, fontanlara imli su gtirn oxlu su borular nzr alnmasa da, bu irkab kanallar Senann hr iki sahilind zlmt qrq olmu qrib bir tora oxayr; bu dolambaclqda yol gstrn ey torpan eniliyidir. Burada, bu qaranlq v rtubt iind oxlu siovul olur: onlar, el bil, bu ikinci Paris trtmidir. KNC FSL. Kloakann qdim tarixi. Bel bir ey tsvvr edin: Paris qapaq kimi qaldrlsa, onda ayn hr iki trfind yeralt irkab kanallar bksi biz, ox yuxardan, aya calaqlanm yorun bir buraq kimi grnr. ayn sa sahilindki dairvi kanal bu budan gvdsi, yan xtlr budaqlar, dalanlar is phrlrin yerini tutar. Bu mqayis ancaq mumi mlumat verir, eyni zamanda ox da dzgn olmayan bir mlumat, nki bu cr yeralt qol-budaq n adi bir ey olan dz bucaqlara bitkilr almind ox az-az tsadf edilir. Siz bir rq lifbasnn qrib yaz iarlri il qara lvh zrind yazlm dolaq, sx bir yazn tsvvr etsniz, bu caib hndsi plan haqqnda daha dzgn tsvvr ld ed bilrsiniz: bu yaz iarlri, sanki, gah uclar, gah quyruqlar il nec gldi, nizamsz halda bir-birin balanmdr, slind, he d bel deyil; yeralt kanallar da buna oxayr. Yeralt kanallar v irkab alalar Bizansda, qdim rqd orta srlrd byk rol oynamdr. Orada taun xstliyi meydana glrdi, orada zalm hkmdarlar lrdi. Xalqlar bu rnt yatana, lmn bu qorxunc beiyin fvqlad, mistik bir dhtl baxard. Banaresin qurdlar qaynaan alas Babilin aslanlar xndyi kimi adamn ban gicllndirirdi. Xaxamlar kitabnda deyilir ki, Teqlat Falassar Nineviyann zibilxanasnda and irmi. Leydenli ohan z saxta ayn Mnster kloakasndan, rqd is eynn ona oxar bir adam caib Xorasan peymbri Mokanna Kekbd irkab alasndan saxta gni xarmdr. Briyytin tarixi kloakalar tarixindn yaranr. Hemoniyalar Romann sirlrini adlar. Parisin irkab kanallar qdimd dhtli idi. Bu kanallar hm qbir, hm d snacaq yeri idi. nsan qanunlarnn indi v ya vvllr tqib etdiyi hr ey: cinayt, azad fikir, ictimai qiyam, vicdan azadl, fikir, talan, on drdnc srd mayoten quldur dstlri, on beinci srd k soyunular, on altnc srd hgenotlar, on yeddinci srd Morenin illminatlar, on doqquzuncu srd yandrclar bandas bu deikd gizlnrdi. Yz il bundan vvl gec adam ldrnlr buradan xard, tqib ediln oru bura girrdi. Med maaralar, Parisd irkab kanallar vard. Dilnilr, amansz v hiylgr picareria1 oxar qall klkbazlar irkab kanallarn Mczlr hytinin filial hesab edirdilr, axamlar, Mobus ksind yeralt kanallara alan irkab alalarndan aa enrdilr, sanki, bu, onlarn yataq ota idi. Cibgirlr dalannda v ya Baksnlr ksind i grn orular, ox tbiidir ki, geclr Yal yolun krps altnda, ya Krpua dngsind zlrin snacaq axtarrdlar. Orada bir ox

eylr adamn yadna dr. Bu ucsuz-bucaqsz yeralt koridorlarda crbcr teyflr meydana glir; orada hara baxsan lehmdir, hr yer funtl doludur; bzi yerd hava xan deiklr grnr, vaxtil Viyon bu yeralt kanaln dibind dayanaraq, bayrda duran Rable il shbt etmidir. Khn Parisin kloakas btn uursuz v btn csartli ilrin yeri idi. Siyasi iqtisadiyyat orada zir-zibil yn, ictimai flsf xltdan ml gln bir tbq grr. Kloaka hrin vicdandr. Hr ey bura axb glir, hr ey burada zldirilir. Bu caib yerd zlmt oxdur, lakin sirr daha yoxdur. Hr ey burada sil klini, ya da he olmasa son klini alr. Zir-zibil ynnn mziyyti ondadr ki, yalan demir. Hr eyi tamamil aq sylmk burada zn mskn tapmdr. Bazili, onun maskas burada atlb qalmdr, ancaq siz onun kartonunu v qaytann, zn v astarn grrsnz, o irkaba bulanmdr. Skapenin qondarma burnu da bu maskann yanndadr. Mdniyytin, lazm olmad n atlan btn iyrnc zir-zibili hqiqtin bu girdabna dr, nhng bir ictimai tbq uaraq sr-sr bura enir. Bura hr eyi udur, hr eyi aq gstrir. Bu zir-zibil tkln yer etiraf ota olur. Burada aldadc maska ola bilmz, burada btn bzk-dzk silinir, burada alaqlq z rtyn atr, burada hr ey tamamil lpaqdr, btn xam xyallar burada ifa olunur, burada dalmann v sonun mum grn olan sil eydn baqa, ayr he n yoxdur. Varlq v lm. Burada rab sinin dibi srxoluu gstrir, sbtin qulpu qulluqu qzdan bhs edir; vaxtil dbi zvq il lovalanan, sonralar snaraq buraya atlan bir laacnn ba yen adi bir laac ba olur; bir su sikkd hkk olunan kraln sifti cng atr; Kayafn haxtf Falstafn qusuntusuna qarr; qumarxanadan xan qzl sikk bir mxa rast glir; bu mxda zn asan adamn boazna sald kndirin paras grnr; vaxtndan vvl doulmu v gyrmi bir aa parldayan tumana bklb oraya atlmdr, hmin bu tumanda ken phriz Operadak balda oynayrdlar; mhkm hakiminin bereti bir fahinin rm tyil yan-yana irkaba batb qalmdr. Bu, qardalqdan da artqdr, bu, ox yaxn, tklifsiz bir laqdir. Rnglnn hr ey burada irkabla l-zn yuyur. Burada hr eyin st alr. Kloaka hyaszdr. O, hr eyi ab deyir: yrncliyin bu sadlvhly bizim xoumuza glir, o, ryi sakitldirir. Biz, dvlt mlahizsini, andn pozulmasn, siyasi hikmti, insan daltini, professional dzly, yksk mvqey aid ediln rsmiyytiliyi, mmurlarn satqn olmamasnn zn mhm bir ey kimi nzr arpdrmasn yer znd uzun zamandan bri sbir il mahid etmiik, bunlar z gzmzl grmk, bu eylri mahid etdikdn sonra kloakaya enmk, orada adi irkab grmk biz tslli verir, bu irkabn orada olmas da tamamil yerinddir. Bir d ki, bu, ibrtamizdir. Biz yuxarda demidik: btn tarix kloakadan keir. Varfolomey gecsi dm yolun dalar arasndan damc-damc ora szr. Btn byk ktlvi qtllr, btn siyasi v dini qrnlar mdniyytin bu yeralt maaralarndan keir, z meyitlrini ora atr. Xyalprstin tsvvrnd, tarixd mhur olan btn qatillr orada iyrnc bir ala-qaranlq iind, kfnlrinin cndrn dlk yerin balayaraq dizlri st kmlr, grdklri iin izini qmgin-qmgin yuyurlar. XI Ldovik Tristianla, I Fransisk Dpra il, IX Karl z anas il, Rielye XIII Ldovikl oradadr, bundan baqa Luvua da, Letelye d, Heber d, Mayyar da oradadr onlarn hams z cinaytlrinin lksini dalardan qazmaa, bu cinaytlrin ahidi olan hr eyi mhv etmy alrlar. Adam bu qbblr altnda bu teyflrin sprgsinin ssini eidir, ictimai flaktlrin tsvirglmz funti il nfs alr, knc-bucaqda tnd-qrmz parltlar grr. Orada qanl llr yuyulan dhtli sular axr. ctimai hadislri tdqiq ednlr mtlq bu qaranlq qbblrin altna girmlidirlr. Bu qbblr onlarn laboratoriyasnn bir hisssidir. Flsf fikirlr mikroskopudur. Hr ey onun diqqtindn yaynmaa alr, lakin he bir ey onun nzrindn qamr. Burada hiyl ildrk yaxa qurtarmaq faydaszdr. Siz ondan yaxa qurtarmaqla n grrsnz? z eybinizi grrsnz! Flsf, satqnlq bilmdn, ri, bdxahl tqib edir, onlarn itib getmsin yol vermir. Flsf, rdy n simasn itirn, dald n, sanki, riyn eylr baxaraq btn mslni baa dr. Flsf tnd-qrmz geyimi cndr paltarn bir parasndan, qadn da

onun khn-kr paltarndan brpa edir. Kloakaya baxaraq hr haqqnda, irkaba baxaraq hr haqqnda, irkaba baxaraq rf-adt haqqnda mhakim yrdr. Saxs qrndan kpni v ya shngi tsvvrnd yenidn yaradr. Perqamentd qalan drnan yeri il Yudenhasse yhudilril ketto yhudilri arasndak frqi myyn edir. Olub kemi eylri xeyri, ri, yalan, hqiqti, sarayda grnn qan lksini, cinaytkarlar yuvasndak mrkkb lksini, lpanardak1 bir damla am yan, df edilmi snaqlar, adam yoldan xaran hallar, iyrnc ey-irt mclislrini, mnviyyat pozulmu adamlarn xasiyytini, kobud hvaniliy meyl edn qlblrin namussuzluq damasn bu qalan eylrl myyn edir, Roma hambalnn paltarnda Messalinann dirsyinin izini grr. NC FSL. Brnzo. Orta srlrd Parisin irkab kanallar haqqnda fsanlr sylnirdi. On altnc srd II Henrix bu kanallarn tdqiq olunmas n srncam vermidi, lakin bunun he bir nticsi olmad. Marsyenin dediyin gr, kloaka hl yz il bundan vvl bal-bana buraxlmd, irkab zbana axrd. tialar, bhlr, trdddlr iind boulan qoca Paris bel idi. O, zn uzun zaman ox axmaqcasna apard. Sonralar 89-cu il gstrdi ki, hr birdn nec ala gl bilr. Lakin kemi zamanlarda Parisin dncsi az idi; o hm maddi, hm d mnvi chtdn z iini yax qura bilmirdi, z zibilini cinayt dolu sui-istifadlrdn he d yax sprb atmrd. Hr ey mane olurdu, hr ey hlledilmz bir msl kimi tsvvr edilirdi. Msln, kloaka he bir bldilik kitabna tabe olmurdu. hrin dolaq klrindn, dalanlarndan ba xarmaq tin olduu kimi, bu zir-zibil, irkab tkln kloakada da istiqamt tapmaq tin idi, yerin stnd alasmaz bir vziyyt, yerin altnda keilmsi mmkn olmayan bir dolanbaclq; yuxarda dillr qatma-qarql, aada maaralar dolaql; Babil hrc-mrcliyi altnda Dedal labirinti! Hrdnbir Parisin yeralt kanallarndan axan irkab csart edib z sahilindn knara xrd, he ksin tanmad bu Nil, sanki, qzblnirdi. Onda iyrnc bir vziyyt ml glirdi: hri irkab basrd. Mdniyytin mdsi hrdn yemyi pis hzm edir, kloakada olan irkab Parisin boazna qalxrd, hr z zir-zibilini geri qaytaranda zab kirdi. Bunda vicdan zab kmy bnzr bir ey duyulurdu, bu da faydasz deyildi; bu, byk bir narazlqla qarlanan narazlq idi. hr z irkab alalarnn hyaszlndan brk acqlanrd, irkabn yeralt kanallarndan bayra xmasna yol vermk istmirdi. irkab amanszlqla qovmaq lazmdr! 1802-ci il daqn sksn yana atm parislilrin hyatnda unudulmaz xatirlrdn biridir. irkab aln-arpaz axaraq XIV Ldovikin heykli olan Qalibiyyt meydann basd; kloakann Yelisey lndki iki deiyindn qalxaraq Sent-Onore ksini, Sen-Florantendki deiyindn qalxaraq Sen-Floranten ksini, Zng ssi ksindki deiyindn qalxaraq Pyer-a-Puasson ksini, Yal yol krps altndak deiyindn qalxaraq Popenkur ksini, Lapp ksindki deiyindn qalxaraq Xardal ksini basd; bu irkab Yelisey l ksindki novlar dolduraraq, otuz be santimetr yuxar qalxd. Cnub mhlllrd Senaya tkln irkab kanallara geri basd, irkab glib Mazarini, Eode, Mare klrind yeralt kanallardan bayra xd, Mars ksind yz doqquz metr axb yayld, glib Rasinin yaad evin bir ne addmlnda dayand, bu qayda il hl XVIII srd kraldan artq air hrmt gstrdi. Daqnn sthi n ox Sen-Pyer ksind hndr idi: irkab, kanallar rtn sal dalardan fut yuxar qalxmd; n ox da Sen-Saben ksin yaylmd: burada onun uzunluu iki yz otuz skkiz metr idi. Bu srin balancna kimi Parisin kloakas hl d sirli bir yer olub qalrd. irkab he vaxt trif elyn olmamdr, lakin Parisd onun haqqnda danlan szlr adamlar dht salrd: Paris, altnda olan qaranlq maaralar haqqnda bzi eylr bilirdi. Bu maaralar qdim Fivin

qorxunc bataqlqlar il mqayis edirdilr: o bataqlqda on be fut uzunluunda skolopendrlar qarqa kimi qaynarm, ora ancaq begemot gir bilrmi. Yeralt kanallar tmizlyn adamlar csart edib tandqlar yerdn o trf ged bilmzmilr. Zibililr zibil dolu arabalarn gtirib birba bu kanallara boaldrlarm v Sent-Fua il Markiz de Kreki d bu zibil arabalar stndn salamlarlarm. Bu da oxdan deyilmi. O ki qald kanallarn tmizlnmsi, bu vzifni leysan yann hdsin buraxarlarm: iddtli yalar kanallar yuyub tmizlmkdn daha ox xarab edrmi. Vaxt il Roma z kloakasn airan szlrl tsvir edr, ona Homoniya deyrmi, lakin Paris z kloakasn biabr edr, ona funtli dlik deyrmi. Kloaka elmi d, mvhumat da eyni drcd dht gtirirdi.Gigiyena da, xalq rvaytlri kimi, funtli dliy nifrtl baxrd. Qara Rahibin teyfi ilk df funtli Muftar qbbsi altnda grnmd. Marmuzetlrin meyitini yeralt kanallarn llki ksindki alasna atarlarm. Faqon 1685ci ild yaylan ox thlkli v yoluxucu qzdrma xstliyinin Mare alasndan meydana gldiyini yazrd; bu geni ala 1833-c il kimi Sen-Lui ksind, Nzaktli xbri lvhsinin qar trfind gz arprd. Yeralt irkab kanalnn Daxrdalayan ksindki nfsliyi haqqnda deyirdilr ki, guya, taun xstliyi buradan yaylmdr; bu nfslik ucu i dmir barmaqlqla hasarlanmd, dmirlr yrtc heyvan diin oxayrd, sanki, jdaha bu mnhus kd azn ayrb, insanlarn stn dhtli funt pskrrd. Xalq fantaziyas Paris kloakasnn bu qorxunc da uxurlar haqqnda olan fsanlr namtnahiliy aid mnfur, dolaq tsvvrlr lav etmidi. Kloakann dibi yoxdur. Kloaka drin chnnm quyusudur. Czam xstliyin tutulmu bu yeri tdqiq etmk polis idarsinin he alna glmmidi. Kim csart edib mchul bir almi lr, zlmtin drinliyini yoxlar, girdabn iin kfiyyata gedrdi? Bu, adam dht gtirirdi. Lakin bel adam tapld, bu ii boynuna gtrd. Kloakann z Xristofor Kolumbu meydana xd. 1805-ci ild, imperatorun nadir hallarda Paris gldiyi gnlrin birind, daxili ilr naziri Dekremi, ya Kretemi hkmdarn shr qbuluna gedir. Karusel meydannda byk Respublikann v byk mperiyann fsanvi sgrlrinin yerl srnn qlnclarnn ssi eidilirdi. Reynin, Eskonun, Adicin, Nilin qhrmanlar, Juberin, Desin, Marsonun, Qoun, Kleberin silahdalar; Flersn havada uanlar; Mansin qranederlri, Henuyann pantonerlri; ehramlarn baxd qsurlar, stlrin Jnonun top mrmilrinin qlplri yaan topular, Zderze krfzin lvbr salb duran donanman hcumla zbt edn kirasirlr Napoleonun qapsna toplamdlar. Onlardan bzisi Lodi krpsnd Napoleonu mayit etmidi, bzisi Mratn ardnca Montua sngrlrin getmidi, bzisi d Montebellaya gedn yolda zn Lanndan qabaa vermidi. O zamann btn ordusu bzi yerd dst, bzi yerd blm klind burada, Tilri saraynda toplamd, imperatorun istirahtini mhafiz edirdi: bu hadis byk ordunun dbdbli dvrnd ba vermidi; bu el bir dvr idi ki, Marenqo arxada qalmd, Austerlis hl qarda idi. Daxili ilr naziri Napoleona deyir: Hkmdar, dnn mn Siz lahzrtin mlknd n csartli bir adam grdm. mperator srt soruur: O kimdir? N elyib? Hkmdar, onun alna bir ey glib. N glib? Parisin irkab kanallarn yoxlamaq. DRDNC FSL. ndiy qdr mlum olmayan tfsilatlar. Yoxlama baland. Bu, ox ar bir sfr idi, yoluxucu xstliklrl, boucu buxarla gec vurumas idi. Eyni zamanda bu, kflrl dolu bir syahtdi. Yoxlamada itirak ednlrdn biri ox all, o zaman hl ox cavan bir fhl imi; bir ne il bundan vvl o ox maraql eylr

danmd. Brnzo polis prefektin yazd mlumatda bu tfsilat, inzibati sluba layiq grmdiyi n, qeyd etmmidi. O zaman yoluxucu xstliklrdn qorunmaq sullar ox ibtidai bir kild idi. Brnzo yeralt kanallarn ilk qolunu ken kimi, z il gtrdy iyirmi fhldn skkizi qabaa getmkdn boyun qarmd. Bu, ox mrkkb bir i idi; kanallar hm yoxlanlmal, hm d tmizlnmli idi; buna gr d kanallar tmizlmkl brabr, lmk, kanala alan deiklri qeyd etmk, dmir barmaqlqlar v nzart quyularn saymaq, kanallardan ayrlan qollarn yerini bilmk, yeni kanallarn birldiyi nqtni gstrmk, planda mxtlif yeralt hovuzlar qeyd etmk, ba kanala tkln xrda qollarn drinliyini lmk, hr bir yan kanaln qbbnin tavanna qdr olan hndrlyn v enini hm qbbnin dairvi balancndan, hm d divarn dibindn lb hesablamaq, bir d ki, ba kanallara yan kanallardan, ya yerin stndn axb gln btn sularn sthini myyn etmk lazmd. Qabaa getmk ox tindi. ox vaxt el olurdu ki, aa endiriln nrdivan fut drinliyind lil batrd. Fnrlr zhrli buxar iind gcl yanrd. Fhllr tez-tez zndn gedir, onlar bayra xarmaq lazm glirdi. Bzi yerd birdn girdaba rast glirdilr, torpaq orada batm, kanaln dibin dnn dalar umu, drin bir ala ml glmidi, ayaq qoymaa he yer yox idi; Brnzonun yoldalarndan biri oraya dmd, onu gcl dartb xarmdlar. Thlksiz yerlrd kimya Furkruann mslhtil qatran tklm kilk ym yandrrdlar. Bzi yerd divarlar eybcr gblklrl rtlmd, gblklr bdnd ml gln i oxayrd; bu yerd dalar z, el bil xst idi; burada nfs almaq mmkn deyildi. Brnzo btn kloakan badan ayaa yoxlayr. O, Byk Deyingnin iki irkab kanalna blndy yerd da stnd 1550 rqmini oxuya bilir: bu da Filiber Delormun dayand yeri gstrirdi: II Henrix Parisin irkab kanallarn yoxlama ona taprmd. Bu, kloakada on altnc srin mhr idi. Brnzo on yeddinci srd grlm ii Ponso kanalnn quruluundan v Khn Tampl ksinin irkab kanalndan bilmidi; bu kanallarn qbbsi 1600-c ill 1650-ci illr arasnda tikilmidi; on skkizinci srin iini is o qrb trfdki kollektor kanalndan tyin etmidi: kanal 1740-c ild qazlm, st d qbb il rtlmd. Qbblrin hr ikisi, xsusil 1740-c ild tikiln, o birisindn az qdim olan qbb, 1412-ci ild qazlan dairvi kanaln da divarndan daha ox atlam v umudu. Bu el bir il idi ki, Menilmontandan axan bulaq sular Parisin Ba kloakasn hrmt mindirdi: adi bir kndli, kraln qap nkri olmaqla v ya, tutaq ki, Axmaq Jan Level evrilmkl rtbc bel yksl bilrdi. Kloakann bir ne yerind, xsusil dalt saray altnda qdim yeralt zindanlara oxar hcrlr grnd; hcrlr kanallarn lap iind qazlmd. Bunlar dhtli in pace idi! Hcrlrin birind boyuna taxlan dmir xalta sallanrd. El o saat da onlarn qabana divar kirlr. Bundan baqa, ox qrib eylr d taplrd; bu qrib eylrdn biri 1800-c ild heyvanat bandan qaan oranqutan meymununun skeleti idi; on doqquzuncu srin son ilind Bernardlar ksind ox adam bir eytan grmd, yqin ki, bu meymunun itmsi hmin eytan mslsil laqdar idi. Yazq eytan kloakada boulub lmkl cann qurtarr. Ar-Mariona bitin qbbli uzun koridorda bir cndryan sbti taplmd; sbt el yax qalmd ki, idn ba xan adamlar buna ox tccb etmidilr. Fhllr irkab lehmsini csartl qardrr, lehmnin iindn oxlu qiymtli eylr, qzldan, gmdn dzldilmi bzk eylri, da-qa v pul taprdlar. Bir azman adam kloakan lkdn keirsydi, bir ox srlrin xzinsi bu lkd qalm olard. Tampl ksil Sent-Avua ksi kanalnn birldiyi yerd hgenotlarn maraql bir mis medal taplmd: medaln bir znd kardinal apkal donuz, o biri znd papa tac qoymu canavar kli vard. n qrib ey Ba kloakaya giriln yerd taplmd. Kemi vaxtlarda kloakaya giriln yer dmir barmaqlqla rtlrmi. ndi ancaq bu barmaqln keirildiyi qarmaqlar qalmdr. Qarmaqlardan birindn qana bulam, tamam rm, iyrnc bir para sallanrd ki, onu, yqin su axn bura gtirmidi. Brnzo fnri yaxnladrb cndra baxr. Bu, bir para ox zrif bir batist idi. Cndrn bir ucu o biri uclarndan daha az rmd; onun bu az ryn ucunda, LOBESP hrflri stnd herald tac kli tikilmidi... Tac markiz tac idi, alt hrf il Lobespin demkdi. He dem onlarn gzlri nnd bu cndr Maratn kfnin bir paras imi. Maratn cavanlqda sevgi macralar olurmu. Bunlar onun qraf dArtyann mlknd at hkimi

ildiyi vaxtlara aiddir. Maratn bir zadgan xanmla sevgi laqsi varm; bu, sbut olunmu bir hadisdir, hmin mlf d ondan qalbm, blk d, tsadfn qadnn yadndan xbm, yad da, blk, onu yadigar olaraq Marata balaybm. Marat lndn sonra onun evind taplan yegan nazik ey bu imi, Marat ona bkb basdrblarm. Qarlar amansz xalq dostunu hvt rtyn bkrk onu dfn rty etmidilr. Brnzo tb qabaa getdi. Khn ski parasna dymdilr, z yerind qald. Marata, nifrt, ya hrmt etdiklri nm ona dymdilr? Marat bunun hr ikisin layiqdi. Tarixin damas burada ox aydn grnrd, ona qsd etmk olmazd. Bir d ki, qbir bqiyylri zlrin nec yer semis, onlar el o yerd qoymaq lazmdr. Hr halda, bu, fvqlad bir bqiyy idi. Markiza onun stnd yatmd, Marat onun iind rmd. O, kloaka siovullarnn yemi olmaq n Panteondan kemidi. Bu yataq rtynn bir paras axrda Dantenin diqqt yetirmsin layiq bir ey oldu, lakin vaxtil Vatto onun btn qrqlarn rkaan bir inclikl tsvir ed bilrdi. Parisin btn yeralt irkab kanallar dz yeddi il 1805-ci ildn 1812-ci il qdr diqqtl yoxlanld. Brnzo qabaa getdikc, mhm yeralt ilrini d qeyd edrk yerin yetirir, baa atdrrd: o, 1808-ci ild Panso kanalnn dibini drinldirdi, 1809-cu ild yeni kanallar qazaqaza Sen-Deni ksi altndak kanal nnosan fontanna atdrd; 1810-cu ild Fruamanto v Salpetriyer klri, 1811-ci yeni Kiik Avqustina ksi, Mayl ksi, Erap ksi, Krad meydan, 1812-ci ild Slh v ose dAnten klri altnda kanal qazdrd. Eyni zamanda dezinfeksiya ilrin v btn bknin tmizlnmsin rhbrlik etdi. Brnzo balad iin ikinci ilind yeznsi Narqonu zn kmki gtrd. Bu qayda il cmiyyt bu srin balancnda z altn tmizlmi, z kloakasn sliqy salmd. Hr halda, irkab tmizlnmidi. Kemi nzr salnsa, Parisin qdim kloakas yri-yr idi; onun ora-buras atlam, qopub tklmd, onda uxurlar ml glmidi; onun qrib qol-buda, dnglri, nizamsz enilri, yoxular, dibin dnn sel dalarda qazqlar, divarlarnda apqlar vard, o qaranla qrq olmudu, o funtli idi, qorxunc v dhtli idi. Onun hr yerind xarabalq grnrd. Koridorlarn ayrclar, qol-budaqlar ya qaz pncsi, ya da ulduz klind idi, sanki, yer altnda lam atlmd; onun kor barsaa oxayan dalanlar, funtli alalar vard; qbblrin tavanna, el bil, ora vurulmudu; tavanndan su damclayrd; gz-gz grmrd. Bu qdim irkabtmizlyn srdabnin, Babilin hzm cihaznn, maaralarn, uxurlarn, aln-arpaz klri olan bu girdabn, bu ucsuz-bucaqsz porsuq dlm-deiyinin dhtil he bir dht mqayis oluna bilmzdi; el bil ki, bu porsuq dlm-deiyi iind, bu zlmt iind, kemi dbdblrin iyrnc zir-zibili iind nhng bir kor porsuq olan kemi gzib-dolard. Tkrar edirik, kemi zamanlarn kloakas bel idi. BENC FSL. Hal-hazrn trqqisi. Bizim dvrmzd kloaka tmizdir, sliqlidir, abrldr, qaydaya salnmdr. O, ngiltrd respektabel sz il ifad olunan ideal tcssm etdirmy ox yaxndr. Onun xo grn var, rngi bozdur, gr bel demk mmkns, sim kimi tarmdr, tz tikilmi paltar geymidir. O birdn-bir tacirlikdn mxfi mavir drcsin yksln adama oxayr. Ora iqdr. Orada irkab da zn dbli tutur. lk baxda kloakan ox asanlqla yeralt yollardan biri hesab etmk olar; bel yeralt yollar qdimd ox olard, bu yollar xalq z padahn ox istdiyi vaxtlarda, o gzl vaxtlarda mxtlif hkmdarlarn, ahzadlrin qamas n ox lverili idi. ndiki kloaka ondan da gzldir: burada slub tmizliyi sas yer tutur. Poeziyadan qovulan v sanki, memarlqda zn snacaq tapan klassik skndriyy slubu burada uzun, tutqun, amtl qbbnin hr danda hiss olunur. Hr irkab kanal, el bil, talar srasdr Rivoli ksinin memarl kloakaya da z tsirini gstrmidir. Bir d, hndsi xtlr bir yerd vacibdirs, o yer d byk hrin zir-zibilini kib aparan kanallardr. Orada hr ey msafnin

qsa olmas fikrin tabe edilmlidir. Bu gnn kloakas rsmi bir kil almdr. Htta tez-tez ad kiln polis idarsi hesabatnda da ondan hrmtl bhs olunur. nzibati dil ona aid olan szlr nciblik v lyaqt hissi vermidir. Vaxtil barsaq deyiln ey indi qallereya, deik deyiln ey nzart quyusu deyilir. Viyon indi olsayd, geclr daldaland yeri tanmazd. Dorudur, bu dolaq yeralt maaralarda indi vvlkindn daha ox ksyn vardr, bu ksynlr ta qdim zamandan burada yaayr; hl indi d grrsn ki, bl iri bir siovul ban nfslikdn xarb parislilr baxr; htta bu hratlar z yeralt saraylarndan o qdr razdrlar ki, yava-yava hlilirlr. Kloakann kemi zamanlarda olan ibtidai, vhi simas tamamil dyimidir. Ya vaxtil irkab kanallarn ancaq zibillyirdis, indi onlar yuyub tmizlyir. Lakin bu kanallara ox da inanmayn. Zrrli buxarlanman yaddan xarmayn. Kloaka zahid deyil, riyakardr. Polis perefekturas v shiyy komissiyalar nahaq yer llirlr. Tmizliy n qdr fikir verils d, Tartf gnahnn etiraf edndn sonra nec iy verirdis, kloaka da el bhli iy verir. Bu sylniln szlrdn bel ntic xarmaq lazmdr; kloaka zir-zibili kib aparmaqla mdniyyt xidmt edir; bu nqteyi-nzrdn Tartfn vicdan Avginin tvlsin nisbtn byk bir trqqidir, ona gr d Paris kloakasnn he bhsiz tkmilldirildiyini etiraf etmk olmaz. Bu, trqqidn d byk eydir, bu, qdim kloakan dvrmzdki kloaka klin salmaqdr. Kloakann tarixind evrili ml gldi. Bu evrilii kim eldi? Hamnn yaddan xard v bizim indic adn kdiyimiz bir adam: Brnzo.

ALTINCI FSL. Glcyin trqqisi. Parisin irkab kanallarn qazmaq asan i deyildi. On srdn bri Parisi tikib qurtarmaq mmkn olmad kimi, bu ii d bitirmk mmkn olmamdr. Parisin tikilib bymsi kloakaya da tsirini gstrir. Kloaka min bir hiss zv olan yeralt polip kimidir: hr yuxarda bydkc, o da aada byyr. hrd yeni bir k salnan kimi kloakada yeni bir yol uzanr. Khn slal dvrnd ancaq iyirmi min yz metr kanal kilmidir 1806-c il yanvarn birin kimi Parisd iin vziyyti bel idi. Bu dvrdn yen i balanld, byk sy v mvffqiyytl davam etdirildi: biz bu dvrdn yen bhs edcyik. Napoleon drd min skkiz yz drd metr, XVIII Ldovik be min yeddi yz doqquz metr, X Karl on min skkiz yz otuz alt metr, Lui-Filipp sksn doqquz min iyirmi metr, 1848-ci il respublikas iyirmi min yz sksn bir metr, indiki hkumt d yetmi min be yz metr irkab kanal kdirmidir; bu rqmlr diqqti clb etmy bilmir. Ntic etibaril bu vaxta qdr iki yz iyirmi alt min yz on metr, baqa szl desk, altm min irkab kanal kilmidir, Parisin btni bel bykdr. Bu, gz grnmyn, daima byyn, qollu-budaql bir phrlik, he ksin bld olmad nhng bir tikinti idi. Bu qeydlrdn aydn grnr ki, Parisin yeralt labirinti srin balancnda olduundan ox-ox artq bymdr. Kloakan tkmilldirib indiki kl salmaq n n qdr zm v sbat, n qdr sy lazm olduunu tsvvr etmyin z tindir. Kral dvrnn hr idarsi, on skkizinci srin son on ilind inqilabi bldiyy idarsi 1806-c il qdr olan be mil uzunluunda irkab kanalnn qazlmasn ox tinlikl baa atdrmd. Mxtlif tinliklr bu iin gediini arladrrd: bu tinliklrdn bzisi torpan xsusiyytil, bzisi d Paris fhllrinin fikrind kk salan khn mvhumatla laqdardr. Paris el bir torpaq zrind qurulmudur ki, bu torpaqda bel v klng, torpaq burusu, insan li ox tinlikl i gr bilir. Paris deyiln gzl tarixi formasiyann yerldiyi geoloji formasiyan qazmaqdan, dlibkemkdn tin ey yoxdur. nsan bu torpaq tbqlrin yol amaq istrkn drhal onun qarsna torpaqda gizlnn hdsiz-hesabsz manelr xr. Bu, ya yumaq giltorpaq, ya yeralt emlrdir, ya brk da sxurudur, ya da pekarlar dilind xardal deyiln yapqan kimi

bataq lilidir. Klng ox tinlikl hng dalarna, ist laylarna batr; bu hng dalar arasnda ox nazik gil tbqlri, ist laylar arasnda is tarixdn vvlki okeanlarla bir dvrd yaayan ilbizlrin daa dnm qabqlar nzr arpr. Bzn hl tikilib qurtarmayan tadan birdn su alr, fhllri basr, bzn d lhrm torpaq zn yol ar, bir lal qvvsil uulub-tklr, iri dayaq tirlrini kimi qrb tkr. Lap bu yaxnda gmi hrktini saxlamadan, kanal qurutmadan Vilyetd, Sen-Malten kanal altnda irkab kanal qazmaq lazm glmidi, birdn kanaln dibind atdaq ml gldi, su yeralt axtalara el iddtl axmaa balad ki, sukn manlar bunun qarsnda aciz qald; su axan yeri tapmaq n dalc gndrildi, o, kanaln dibind ml gln atda tapd v ox tinlikl onu tuta bildi. Bundan baqa, hm Senann sahillrind, hm d aydan xeyli knarda, msln, Belvild Byk knin v Lnyer pasajnn altnda bataan quma rast glmk olur, bu qumda batb mhv olmaq thlksi var. Boucu zrrli buxarlanman, adam diri-diri z altnda basdran torpaq kntlrini, qfildn ba vern uqunlar, yeralt irkab kanallarnda ilyn adamlarn hamsn gec-tez tutan qzdrman da bunlara lav edin. Lap bu yaxnlarda bu i Monno rhbrlik edirdi. O, ba rk su kmrinin suyunu qbul etmk n on metr drinlikd xndkd i apararaq, Klii yeralt yolunu qazd, ox vaxt rntl torpaq iind kfiyyat ilrini davam etdirmkl v dayaq stunlar hrmkl torpaq kntlrinin qaban alaraq, Hospital bulvarndan Senaya qdr Byevrann mcrasna ta vurdu. Monmartrdan gln su axnn Parisdn uzaqladrmaq, zabkelr qarovulxanas yanndak doqquz hektar sahd glm suyunu axtmaq n drd ay, on bir metr drinlikd, gec-gndz ilyrk, tkrar edirik, A qarovulxanadan tutmu Obervil stndki yola qdr uzun irkab kanallar ad, yerin altnda, alt metr drinlikd BardBek ksinin irkab kanaln qurdu, bu vaxta qdr bir i xndksiz grlmmidi; Monn bu ilri qurtardqdan sonra ld. Ondan sonra mhndis Dlo, hrin btn rayonlarnda, Traversyer-Sent-Antuan ksindn Ursin ksin kimi, min metr uzunluqda irkab kanal stn ta vurdu; Topu ksil Muftar ksi ayrcn basan ya sularnn axb getmsi n Arbalet ksi altnda yan kanala yol ad; bataan qumda, su altnda dadan v betondan bnvr qoyaraq, Sen-Jorj irkab kanaln kdi, Nazaret Mrymi ksi altndak kanallar drinldirmkl laqdar olan thlkli bir ii qurtard. Dlo da bu ilri grdkdn sonra ld. Bizd bu cr qhrmanlqlar haqqnda mtbuatda mlumat verilmir, slin qalanda, bu qhrmanlqlar dy meydannda olan mnasz qrnlardan qat-qat yaxdr. 1832-ci ild Paris kloakas he d indiki kimi deyildi. Bu i birinci tkan vern Brnzo oldu, lakin hr idarlrinin irkab kanallarn tamamil yenidn qurmas n vba xstliyi ba vermli idi; o vaxtdan ta indiy qdr bu i davam etdirilir. ox tccbl olsa da, 1821-ci ild, msln, Byk kanal deyiln dairvi kanaln irkabla dolu olan bir hisssi hl d Qurd ksind, Venetsiyada olduu kimi aqda idi. Ancaq 1823-c ild Paris hri bu biabrln stn rtmk n iki yz altm alt min sksn frank alt santim pul xrclmli oldu. Dy, Kvet, Sen-Mande klrind irkab axan novlarla, sorucu borularla, tmizlyici hovuzlarla, hovuzlarn tmizlyici qollar il tchiz edilmi zibil quyusu ancaq 1836-c ild qazld. Parisin hzm cihaz yenidn quruldu, yuxarda dediyimiz kimi, iyirmi be il rzind on qatdan da artq genilndi. Otuz il bundan vvl, silahl syan gnlrind iyunun 5-d v 6-da kloakann bir ox yeri hl d vvlki vziyytind idi. Onda, indiki qabarq dm klrin oxu qnbr da dnmi kk klr idi. Klrin v k ayrclarnn n kk yerind youn, dmir ubuqlu iri argl barmaqla tez-tez rast glmk olard. Bu dmir barmaqlqlar yoldan kenlrin aya altnda srtnmkdn parldard, onlar srkndi, ekipajlar n thlkli idi, nki ekipaja qoulan atlar bunlarn stndn kend bdryib yxlard. Yollar idarsinin rsmi dilind klrin bu n kk yerin v dmir barmaqla casis1 kimi mnal bir ad verilmidi. 1832-ci ild klrin oxunda, msln, Ulduz, Sen-Lui, Tampl, Khn Tampl, Nazaret Mrymi, FoliMerikur, ikli Sahil, Kiik Kabarqa, Normadiya, Maral krps, Mare, Qalib Mrym, QranjBatelyer, Yelisey l, Jakob, Trnon klrind, Sen-Marten v Monmartr civarnda khn orta sr kloakas z azn hyaszcasna amd. Bunlar iri, aq deiklrdi; deiklrin trafnda

yonulmam da qoyulmudu, bzi yerd d onlar byk bir hyaszlqla tumbalarla hasarlanmd. Parisin irkab kanallarnn uzunluu 1663-c ilin may aynda n qdr idis, 1806-c ild d o qdr idi: be min yz iyirmi skkiz tuzdan artq deyildi. 1832-ci il yanvarn birind, Brnzodan sonra onun uzunluu qrx min yz metr atdrld. 1806-c ildn 1831-ci il kimi hr il orta hesabla yeddi yz lli metr irkab kanal kilmidi. O vaxtdan bri hr il beton bnvr sasnda xrda nqlla hng hidravlik mhlulundan skkiz mindn on min metr qdr yeralt tunel qazlmd. ndiki Parisin altm mil irkab kanal, bunun hr metri iki yz frankdan gtrldkd, qrx skkiz milyona baa glmidir. Biz lap vvld iqtisadi trqqi mslsini qeyd etmidik, bundan baqa, ictimai gigiyenann mhm msllri d Paris kloakasnn ciddi msllri il laqdardr. Paris su prdsil hava prdsi arasnda yerlmidir. Su prdsi yerin altnda, xeyli drinlikd olsa da, iki df buruqla tdqiq edilmidir: bu prd yal qumda tbqsi stnddir, tbq is tabair laylar il yura dvr hngda arasndadr. Qumda tbqsini iyirmi be mil radiusu olan bir dair klind tsvir etmk mmkndr. Bir ox aylarn suyu oraya szlb tklr. Siz Qrenel quyusundan gtrlm bir stkan suda Senann, Marnann, onnann, Uazann, Enann, erann, Vyenann v Luarann suyunu iirsiniz. Bu su malic suyudur, o vvl, havada, sonra da yerin tkind ml glir. Hava prdsi zrrlidir, o irkab sularna toxunur. Kloakann zhrli buxar havaya qarr, hr bu hava il nfs alr, buna gr d onun tnffs salam deyil. Peyin yn stndn gtrln hava yoxlanlmdr, bu hava Parisin stndki havadan, ox-ox tmizdir, elm bunu isbat etmidir. El bir vaxt glck ki, trqqinin ld etdiyi mvffqiyytlr, texnikann tkmillmsi, bilik ziyas su prdsin hava prdsini tmizlmy, baqa szl desk, irkab kanallarnn yuyulmasna kmk edckdir. Mlumdur ki, biz irkab kanallarnn yuyulmas deynd ncisin torpaa verilmsini, torpan peyinlnmsini, zmilrin gbrlnmsini nzrd tuturuq. Bu adic tdbirin nticsind hr camaatnn ehtiyac azalr, salaml yaxlar. ndi Parisin xstliyi, Luvr bu taun arxnn tkr topu kimi gtrls, lli mil trafa yaylr. Biz dey bilrik: kloaka on srdir ki, Parisin yarasna evrilib. irkab sular hrin qanna kn zhrdir. Xalqn duyusu bu bard he vaxt yanlmamdr. Kemi zamanlarda xalq ncisatanlar pesini, drisoyanlarn pesi kimi, thlkli v iyrnc pe hesab etmidir; drisoyanlar pesi is uzun zaman nifrtl qarlanmdr v bu ii clladn hdsin buraxmlar. Bnna ox byk muzd xatirin bu funtli xndy enmy raz olmudur; yerqazan ox tinlikl z nrdivann ora endirmk qrarna glmidir. Bel bir msl vard, deyrdilr: irkab quyusuna enmk qbr enmk demkdir. Biz yuxarda demidik: hm geoloji, hm tarixi evrililrin tsirini znd ks etdirn, Nuh tufan zamanndan balayaraq Maratn kfnindn qalan bir para cndra qdr btn kataklizmlrin izini mhafiz edn bu drin kanallar, bu thlkli yeralt maaralar haqqnda adam dht gtirn crbcr iyrnc fsanlr sylnilirdi.

QLBN QDRTL MLUB OLMU RKAB.

BRNC FSL. Kloaka v orada ba vern gzlnilmz hadislr.

Jan Valjan bu Paris kloakasna dmd. Parisl dniz arasnda bir oxay da var: Parisd d adam okean girdabnda batan zg kimi yox ola bilr. ml gln dyiiklik sarsdc bir dyiiklikdi. Jan Valjan hrin lap mrkzind hrdn yox oldu, bir anda ancaq dmir qapa ab rtmkl gn indan zlmt, gnorta andan gec yarsna, hay-kydn sssizliy, qasra v gy gurultusundan mqbr sakitliyin, taleyin Polonso ksind olan mczsindn daha qrib bir mcz nticsind mhv olmaqdan qurtararaq tamam thlksiz bir yer dd. Birdn yeralt maarada itib-batmaq, Parisin dadan hrlm gizlin bir gsind gzdn itmk, lmn cvlan etdiyi kdn hyat izi duyulan srdabaya enmk! Bu, fvqlad bir an idi! O, aqn halda bir qdr dayanb durdu, heyrtl trafa qulaq asmaa balad. Qfildn onun ayaqlar altnda, sanki, yer ayrlmd, sanki, bu yer xilasedici bir tl idi. Gylrin mrhmt i onu baqa bir yolla gizltmidi. Bu, Tanrnn hazrlad mqdds bir tl idi! Yaral trpnmirdi, Jan Valjan z il bu qbr apard adamn l, ya diri olduunu bilmirdi. Jan Valjann ilk duyduu ey tam korluq idi. O, birdn he n grmdi. Hm d, el bil ki, birdn kar olmudu: he n eitmirdi. Onun ba stnd, bir ne fut yuxarda coan dhtli vuruma qasras torpaq tbqsi arasndan bir uultu kimi eidilirdi. O, ancaq z ayaqlar altnda mhkm zmin hiss edirdi, bu z d kifaytdi. O, vvl bir lini, sonra o birini uzatd, hr iki trfd li divara dydi, dar bir koridorda olduunu baa dd; aya srd, baa dd ki, aya altndak sal da su iinddir. Bir ayan ehtiyatla qabaa qoydu, irlid uqun, quyu, drin bir uxur olacandan qorxurdu, min oldu ki, da dm uzanb gedir. Pis qoxu duydu, harada olduunu anlad. Bir ne saniydn sonra o daha kor deyildi. Onun endiyi nzart quyusunun nfsliyindn azca iq drd, ox kemdi ki, onun gzlri bu ala-qaranla yrdi. trafndak bzi eylri grmy balad. zn dfn etdiyi yeralt yol, onun vziyytini baqa szl bundan yax izah etmk olmazd, arxa trfdn hrlmd, professional dild dalan buda deyiln dalanlardan biri idi. Onun yolunu n trfd baqa bir divar ksirdi bu divar gec zlmti idi. Nfslikdn dn iq Jan Valjandan on-on iki addm irlid snrd; o ancaq tutqun, amtl iqla bir ne metr irkab kanalnn nm divarn iqlandrrd. Ondan sonra tam zlmtdi; bu zlmt qdm qoymaq adam qorxudurdu, o, el bil, adam hmilik udacaqd. Lakin divar kimi dayanan bu qat zlmtin iin girmk mmknd, htta zruri idi. Hl bir tlsmk d lazmd. Jan Valjann alna bel bir ey gldi: Dmir barmaql da yn altnda mn grmms, bunu sgrlr d gr bilr, bu eylr tsadfdn asldr. sgrlr d quyuya enib, oran yoxlaya bilrdilr. Birc dqiq d gecikmk olmazd. Mariusu yer qoyduqdan sonra yen qaldrd, iynin arb yola dzldi. Csartl zlmtin iin girdi. Jan Valjan tezlikl xilas olacaqlarn znn edirdi, slind, he d bel deyildi. ndi onlarn qarsnda baqa thlklr dururdu, bunlar, blk d, vvlki thlklr nisbtn az thlk hesab etmk olmazd. ndi o, vuruma alovu qasrasnda deyil, zhrli buxar, thlkli vziyytlr dolu maarada idi; indi o, hrc-mrclik iindn xb kloakaya dmd. O, bir chnnmdn xb, baqa chnnm dmd. Jan Valjan lli addma qdr yol getdikdn sonra dayanmaa mcbur oldu. O, bir sual qarsnda qald. Yeralt koridoru baqa bir koridor ksib keirdi. Yol ayrlrd. Bu yollardan hansn sesin? Saam dnsn, solam? Bu qaranlq maarada bunu nec tyin etsin? Biz yuxarda demidik ki, dolaq yeralt kanallarda yol gstrn birc ey vard: o da yerin tbii enii idi. Bu enil getmk aya enmk demkdi. Jan Valjan bunu drhal baa dd. O bel nticy gldi ki, yqin bura bazar altndak irkab kanaldr. Soldak yolla yerin eniini tutub getsydi, on be dqiqdn d tez Srraf krps il Yeni krp arasnda Senaya atard, baqa szl desk, gnn gnorta anda Parisin n izdihaml rayonuna glib xard. Blk d, bu yol onu aparb k ayrclarnda olan nzart quyularndan birin xaracaqd. Camaat, stba qana bulam iki adamn yerin iindn, onlarn lap aya altndan xdn grb qorxuya dckdi, Jan Valjan onlarn qorxusunu tsvvrnd canlandrrd. Sonra polis iilri, yaxndak qarovulxanadan silahl keikilr yyrb glckdi. Onlar quyudan xan kimi tutub

aparacaqdlar. El yaxs budur ki, bu dolaq yollardan xmasn, qabaa getsin, qaranla etibar etsin, qalan eylri d qza-qdrin ixtiyarna buraxsn. Jan Valjan bir az yuxar qalxaraq, sa trf getdi. Qalereyann tinindn dnn kimi nfslikdn dn zif iq gzdn itdi, onlarn stn zlmt prdsi endi. Jan Valjan yen he bir ey grmdi. Lakin bu, onun irli getmsin mane olmad; o bacard qdr yeyin gedirdi. Mariusun qollar onun boynunun hr iki trfindn sallanrd, ayaqlar kryin enirdi. Jan Valjan bir li il Mariusun qollarndan tutmudu, o biri li il divar yoxlayrd. Mariusun z Jan Valjann zn toxunurdu, qana bulad n onun zn yaprd. Mariusun yarasndan axan isti qan onun bdnin szlr, paltarn isladrd, Jan Valjan bunu hiss edirdi. O lap qulann dibind Mariusun nmli nfsini duyurdu, bu da onun nfs aldn, hl diri olduunu gstrirdi. Jan Valjann dndy koridor vvlki koridordan enli idi. Yerimk getdikc tinlirdi. Dnnki leysan yann suyu hl d kanaln ortas il axrd, buna gr d Jan Valjan suya girmmk n divarn dibi il gedirdi. O, ar dnclr iind ar-ar irlilyir, qaranlqda meydana gln, yeralt axtalar zlmtind he bir ey grmdn hrkt edn mxluqa oxayrd. Uzaq bir nfslikdn qat qaranla dn zif iqdanm, ya Jan Valjann gzlrinin qaranla yrmsindnmi, o trafnda olan eylri semyi, iyni toxunan divar, altnda getdiyi ta yen d tutqun kild grmy balad. Ruh zab iind byyb, zab iind Allah drk etdiyi kimi, bbk d qaranlqda byyr v nhayt, qaranlqda iq grr. Yol semk getdikc tinlirdi. irkab kanallarnn istiqamti, el bil, bu kanallarn stndki klrin istiqamtini ks etdirir. O zaman Parisin iki min iki yz ksi vard. Bu klrin altnda kloaka adlanan qollu-budaql, dolaq, qaranlq kanallar tsvvrnz gtirin. Kanallar uc-uca qoyulsayd, on bir mil olard. Biz son otuz ild srtl yeni kanallar qazldn demidik, indi onlarn uzunluu altm mildn az deyildi. Jan Valjan bura enndn sonra harada olduunu shv baa dmd. O el bilirdi ki, Sen-Deni ksi altndadr, ancaq tssf ki, bel deyildi. Sen-Deni ksi altndak kanal XIII Ldovik dvrndn qalan, dadan hrlm qdim irkab kanal idi v Byk kloaka deyiln kollektor kanal il birlirdi, znn d kemidki Mczlr saray sviyysind, sa trf birc dngsi vard, hm d Sen-Marten ksi altnda qollara ayrlrd, bu yerd irkab kanallarnn drd xtti bir-birini aln-arpaz ksirdi. Lakin Korinf meyxanas yannda deiyi olan Kiik Srsri kanal Sen-Deni ksi altndak kanalla birlmirdi, o ancaq Monmartr kloakasna tklrd. Jan Valjan da glib bura xmd. Burada ox tez azmaq olard: Monmartr kloakas khn kanallar bksinin n mrkkb qol-budaql bklrindn biri idi. Xobxtlikdn, Jan Valjan bazar altndak kanallarn yanndan tb kemidi; bu kanallar plan zrind me kimi bir-birin qarm dor aaclarn xatrladrd. Lakin Jan Valjan hl ox ar tsadflrl qarlaacaqd, bir ox k ayrclarna rast glckdi; nki bura da qaranlq iind onun qarsnda sual klind xan hmin klrdi. Birinci budur ki, sol trfd geni Platriyer kloakas vard; o xalis in mmmas idi; onun qatma-qarq, dolaq irkab kanallar Pot idarsil Taxl bazarnn dyirmi, qbbli binas altnda T v Z klind Senaya qdr uzanr, orada klind qurtarrd. kincisi, sa trfd dalanl Keiki ksinin yri tuneli vard, dalanlar arx diin oxayrd. ncs, yen sol trfd, Mayl ksi altnda bir kanal vard, bu el balancnda haalanr, yri-yr kild uzanaraq Luvr altnda kaha kimi byk bir gl tklrd. Bir d, sa trfdki sol dngnin dalnda Phrizilr ksinin altnda bir qol v bir ox baqa xrda qollar vard; dairvi kanalla gedn yolda bunlara tez-tez rast glmk olard; ancaq bu dairvi kanal Jan Valjan knar, yni thlksiz bir yer gtirib xara bilrdi. Jan Valjan bu bard az da olsa, bir ey bilsydi, lini divara srtn kimi Sen-Deni ksi altndak qalereyada olmadn baa drdi. Bu, burjuann pula qnat edrk, opur-opur hng dandan, qsaca desk, rntdn hidravlik mhlulla beton bnvr zrind tikdirdiyi, ucuz baa gln masir qalereya idi, qdim qalereyalar yonma, saf dadan, qdim memarlq slubu il tikilrdi; bu memarlq snti kloakada da z mrur zmtini hifz edirdi, onun dmsin qranit dnr, divarlar da qranitdn hrlrdi, dalar hng mhlulu il bir-

birin brkidilrdi; bu tikintinin hr tuaz skkiz yz livr baa glirdi. Lakin Jan Valjan bunu bilmirdi. O, he bir ey grmdn, he bir ey bilmdn, tsadflr axnna drk, baqa szl desk, z taleyini qza-qdrin ixtiyarna buraxaraq tvi iind, lakin qti bir inamla qabaa gedirdi. Etiraf etmk lazmdr ki, onu yava-yava dht alrd. Onu bryn zlmt beynin nfuz edirdi. O, namlum bir alm iind ar-ar irlilyirdi. Kloaka hiylgrdir, xaindir; o sarsdc dolaqlarla doludur. Vay o adamn halna ki, Parisin bu chnnmin dm olsun! Jan Valjan qaranlq iind yol axtarrd, yol kf edirdi. Onun csart edib endiyi bu mchuliyyt almind atd hr addm son addm ola bilrdi. O, burdan nec xilas ola bilrdi? O, yol tapb buradan vaxtnda xa bilckdimi? Badan-baa da hcrlrdn ibart olan bu yeralt sngr onun irli getmsin, buradan xmasna imkan verckdimi? Bu zlmt iind, blk d, o he gzlnilmyn thlky, df edilmsi mmkn olmayan bir maney rast glckdi? Yoxsa, Marius qan getmdn, o da acndan lckdi? Yoxsa burada lmk onlarn nsibidir, onlardan bu bdi zlmt iind, bir bucaqda ancaq iki skelet qalacaqd? Kim bilir! O, z-zn bu suallar verir, lakin cavab tapa bilmirdi. Parisin btni dibi grnmyn drin girdabdr. O, qdim peymbr kimi, jdahann qarnndadr. Birdn qrib bir ey onu heyrt sald. O, birdn hiss etdi ki, dz qabaa gedir, daha yuxar qalxmr. Axan sular qabaq trfdn onun kmsin dolmaq vzin, dal trfdn ayana dyirdi. irkab kanal indi zaa gedirdi. Niy? Yoxsa bu saat o, Senann sahilin xacaqdr? Bu, byk thlk olard, lakin geri qaytmaq bundan da thlkli idi. O, dayanmadan yen qabaa getdi. Lakin kanal onu he d Senaya gtirib xarmad. irkab sular sa sahild olan Parisin iki enili dikdirinin hr iki d il hm Senaya, hm d Ba kloakaya axr. irkab sularn iki yer ayran bu dikdirin yuxar hisssi ox qrib bir kild yana yilir. Onun irkab sular axmaa balayan n yksk nqtsi hm Miel-le-Kont ksi dalndak Sent-Avua kloakasnda, hm d bulvar yanndak Luvr kloakasnda, hm d Mrkzi bazar yaxnlndak Monmartr kloakasndadr. Jan Valjan dikdirin bu yksk nqtsindn keirdi. ndi o, dairvi kanala sar enirdi. Onun tutduu istiqamt dz idi. Lakin bel ey he onun alna glmirdi. O hmi dngy atanda li il tini yoxlayrd: tz koridor vvlkindn dar olsayd, bura dnmrd, yen vvlki yolu il gedirdi. O haql olaraq bel dnrd: hr bir dar kanal onu mtlq aparb dalana xaracaqd, bu da onu mqsdindn uzaq salacaqd, yni kloakadan xmasna mane olacaqd. Bu qayda il o, qaranlqda drd dolaq yolda qarsna xan thlkdn drd df uzaqlaa bilmidi. Birdn o, hiss etdi ki, Parisin hay-kyl mhlllrini tb kemidir: o yerlrd ham syan qarsnda qorxudan donub qalmdr, barrikadalar k hrktinin qaban ksmidir; indi o, Parisin adi, canl klri altndadr. O, ba stnd susmaq bilmyn bir uultu eidirdi, el bil ki, uzaqda gy guruldayrd. Bu, ekipaj arxlarnn ssi idi. Onun hesabna gr o, yarm saata qdr yol getmidi, amma dinclmk he onun yadna da dmrd. O ancaq Mariusu tutduu lini dyidi. Qaranlq get-ged artrd, ona tslli vern d bu idi. Birdn o, qarsnda z klgsini grd. Klg dmnin sal dalar stn dmd. Gcl seiln tnd-qrmz zif iq onun aya altndak da, ba stndki ta iqlandrr, tunelin srkn divarlarnda titryirdi. O, heyrtl dnb baxd. Arxa trfd, koridorun sonunda mum bir ulduz qat qaranl dlrk hrkt edirdi, bu, sanki, ona zillnn bir gz idi. Jan Valjana el gldi ki, iq ox-ox uzaqdadr. Bu, polis iilrinin gz idi, bu, yeralt almin snk mli idi. Bu ulduzun dalnda skkiz, ya on uzun, qara, qorxunc klg tutqun halda titryirdi. KNC FSL. zahat.

mr edilmidi ki, iyunun altsnda gndz irkab kanallar badan-baa yoxlanlsn. Bu kanallarn mlub olmu syanlar n snacaq yeri olacandan qorxurdular, buna gr d polis prefektin taprlmd ki, general Bjo Parisi syanlardan tmizldiyi zaman, o da yeralt Parisi syanlardan tmizlsin. Bir-biril uzladrlm bu iki mliyyat dvlt balarndan ikiqat tdbir tlb edirdi: yuxar qounun, aa polis idarsinin ixtiyarna verilmidi. dst agent v kloaka fhlsi Parisin yeralt irkab kanallarn enin-uzununa axtarrd: dstlrdn biri Senann sa sahillrindki, o birisi, Senann sol sahilindki, ncs d, hrin mrkz hisssindki irkab kanallarn yoxlayrd. Polis agentlri karabinl, dynkl, qlncla, xncrl, silahlanmdlar. Bu anda Jan Valjana sar ynldiln iq sa sahili yoxlayan polis keikisinin fnrindn dmd. Keikilr dalanl yri qalereyan indic yoxlamdlar: bu qalereya keiki ksi altnda idi. Onlar fnrl bu dalanlarn knc-bucan yoxlarkn, Jan Valjan glib qalereyaya atmd, lakin onun ba koridordan dar olduunu myyn etdikdn sonra, oraya girmdi, onun yanndan tb kedi. Polis agentlri Keiki ksi altndak qalereyadan geri qaydanda ayaq ssi eitdilr: ss dairvi kanala sar uzaqlard. Bu, Jan Valjann ayaq ssi idi. Keikilrin bas, serjant, fnri qaldrd, dstdki agentlrin hams diqqtl qaranla, ss gln trf baxd. Jan Valjan n bu, ox dhtli bir an idi. Xobxtlikdn, fnri o, yax grs d, fnr onu yax iqlandrmrd. Fnr iqd, Jan Valjan klg. O ox uzaqda idi, qaranlq onu brmd. Divara sxlb sakitc durdu. Jan Valjan arxa trfd hrkt edn klglr ox da fikir vermdi. Yuxusuzluqdan, aclqdan, hycandan, sanki, srmst idi. q, iqdan grnn klglr ona bir xyal kimi grnrd. Bunun n olduunu o baa dmrd. Jan Valjan dayananda ss ksilirdi. Keikilr diqqtl qulaq asrdlar, ancaq he bir ey eitmirdilr, diqqtl baxrdlar, he bir ey grmrdlr. Onlar mslht etmy baladlar. O zaman Monmartr irkab kanalnda, yol ayrc deyiln bir yer vard; ml gln glm sonralar bu yol ayrcn datmd; glm z iddtli ya sular axnndan meydana glmidi. Polis dstsi bu meydanada yerl bilrdi. Jan Valjan btn o klglrin bir yer halaylama yldn grd. Onlarn buldoq iti bana oxayan balar bir-birin yaxnlad: pldamaa baladlar. Bu keiki kpklr bel qrara gldilr ki, yanlblar, onlarn qulana ss glir, orada he ks yoxdur, gedib dairvi kanal yoxlamaq mnasz idir, bu, ancaq bo yer vaxt itirmk demkdir; grk onlar tez Sen-Merri trf getsinlr; nki bir i taplsa, ancaq orada taplacaq, bir uluqu tuta bilslr, ancaq o mhlld tutacaqlar. Partiyalarn z dmnlrin verdiyi pis-pis adlar khnldikd, bu adlara bzn tz libas geydirirlr. 1832-ci ild uluqu sz onda khnlmi olan yakobini szn vz etdi, hm d sonralar demoqoq szn yol ad; demaqoq sz o zaman hl ilnmirdi, ilns d, az ilnirdi, lakin sonralar bu sz ox gzl qulluq gstrdi. Serjant sola dnmyi, Senaya trf getmyi mr etdi. Onlar iki dsty blnsydi, hr dst d ayr-ayr bir istiqamtl getsydi, bu, onlarn alna glsydi, Jan Valjan mtlq l keckdi. Onun taleyi tkdn asl idi. Polis perefekturas, yqin ki, toqquma ba ver bilcyini, qiyamlarn sayca ox olduunu nzr alaraq, z tlimatlarnda dstlr blnmyi keikilr qadaan etmidi. Bu qayda il keikilr Jan Valjan z arxalarnda qoyub yola dzldilr. Btn bu eylrdn Jan Valjann bildiyi ancaq o oldu ki, fnri birdn yana dartdlar, fnr snd. Serjant z polis vicdann tmizlmk n yola dzlnd karabinindn yoxlanlmayan trf, yni Jan Valjann olduu yer bir gll atd. Tfngin gurultusundan qopan ks-sda maaralara yayld, el bil ki, kloakann nhng qarn quruldad. Bir para suvaq qopub axar suya dd, Jan Valjandan bir ne addm o yanda suyu lplndirdi. Jan Valjan bildi ki, gll onun ba stnd taa dymidir.

Polis agentlri yava-yava, nizamla yeriyrk uzaqlardlar, onlarn aya sal dalara dydikc uultulu ss eidilirdi, onlar uzaqladqca ss d yavayrd: nhayt, ss ksildi, qara klglr qaranlqda gzdn itdi, fnrin talara yarmdair klind dn qrmzmtl, titrk, solun i get-ged azalaraq snd. Yen trafa drin bir skut kd, yen hr yeri zlmt brd, yen gz-gz grmyn sakit bir gec baland. Jan Valjan divara syknrk xeyli durdu, trpnmdi, uzaqlaan v nhayt, gzdn itn klglr ox diqqtl baxd. NC FSL. zlnn adam. O zamann polis idarsin haqq vermk lazmdr: n mrkkb siyasi vziyytd d o z vzifsini yerin yetirrk, adamlar izlyirdi, gzdn qoymurdu. Onlarn fikrinc, syan he d o demk deyil ki, hkumt thlkddir dey, canilr srbst hrkt etmy, cmiyyti balbana buraxmaa yol verilsin. Polis idarsinin gndlik ii, xsusi taprqlarla brabr, z qaydas il gedirdi, burada he bir dyiiklik yox idi. Ba vern siyasi hadislrin nec qurtaracan qabaqcadan tyin etmk tindi, bu hadislr inqilabla da nticln bilrdi; lakin hadislrin lap qzn vaxtnda n syan, n d barrikadalar polis agentlrini z iindn yayndra bilmzdi, onlar yen d adamlar izlmkd davam edirdilr. Buna oxar bir hal iyunun 6-da, gnortadan sonra, Senann sa sahilind, sahil yoxuunun yannda, lillr krpsnn o trfind ba verdi. ndi bu sahil yoxuu orada yoxdur. O yerlr ox dyimidir. ki adam bir-birindn aral bu yoxu uzunu gedirdi, onlar, sanki, hm bir-birindn kinir, hm d bir-birini gizlinc mahid edirdi. Qabaqda gedn adam gzdn itmy, daldan gln zn ona yetirmy alrd. Bu, oynayanlar arasnda byk msaf olan v dinib danmadan oynanlan ahmat oyununu xatrladrd. Sanki, onlardan he biri tlsmirdi, ikisi d yava gedirdi; el bil, onlar bir eydn qorxurdular: biri addmn yeyinlts, o birisi d yeyinldckdi. El gman etmk olard ki, yrtc heyvan z ovunu tqib edir, ancaq z niyytini ox mhartl gizldir. Ov da aldanmaq istmir, qula ssddir. Qovularaq ldn dm samurla taz arasndak qvvtd nec nisbt varsa, burada da el bir nisbt riayt edilirdi. Qaan adam zdn zif, miskin grnrd, onu tqib edn ucaboylu, salam adam ox qvvtli idi v yqin ki, vuruma zaman amanszd. Birinci adam zn zif hiss etdiyindn, grnr, alrd ki, o birinin gzndn yaynsn, lakin o qzbli idi; bu adam mahid edn olsayd, onun baxlarnda qovulan bir heyvan davti, hm thdid, hm d qorxu grrdi. Sahil bombodu: n bir yoldan tn vard, n bir qayq, n d diry balanan barjlarda bir hambal. Bu iki adam, ancaq sahil ksinin zndn yax grmk olard; kim onlar bel bir msafdn mahid etsydi, birinci adam ona cndr paltarl, bhli sfil kimi grnrdi; onun siftind qorxu ifad olunurdu, o soyuqdan titryirdi, ynind khn yrtq bir bluza vard; lakin o birisini qulluq sahibi olan mtbr adam znn edrdi; bu adam boaznadk dymlnmi rsmi srtuk geymidi Oxucu onlar yaxndan grsydi, blk d, tanyard. kinci adam n etmk istyirdi? Grnr, birinci adama isti paltar vermk istyirdi. Rsmi mundir geymi adam cndr geyimli adam tqib edirs, adtn o alr ki, o biri adama da rsmi paltar geydirsin. Msl ancaq bu paltarn rnginddir. Gy paltar geymk rfdir, qrmz paltar geymk xoa glmyn eydir. Cmiyytd sfalt urayanlarn da tnd-qrmz geyimi olur.

Yqin ki, birinci adam bel xoa glmyn eydn, bel tnd-qrmz geyimdn qab qurtarmaq istyirdi. kinci adam birinci adamn irli getmsin mane olmurdu, onu tutmurdu; bu onu gstrirdi ki, yqin o, mhm bir grn izin dmk, ya da bir dst cinaytkar l keirmk midinddir. ox ehtiyatl olma tlb edn bel tin i adam izlmk deyilir. Bir vziyyt bel bir gmann dzgn olduunu tsdiq etdi. Srtuk geymi adam yuxarda sahil ksil gedn bo bir ekipaj grb l eldi; src, grnr, bu adamn kim olduunu drhal baa dd, el o saat ekipaj dndrdi, iki adamn izini tutaraq, sahil ksil atlar addmaddm srmy balad. Qabaqda gedn bhli sfil bunu grmdi. Fiakr Yelisey l il, aaclarn alt il gedirdi. lind qrmanc tutan srcnn ba v iyni sahil srahisi stndn grnrd. Polis agentlrin veriln mxfi mrnamd bel bir madd vardr: Hr ehtimala qar hmi yannda pulla tutulmu bir ekipaj olmaldr. Yolla gln iki adam, strategiyann btn qayda-qanununa riayt edrk, manevr ed-ed sahil ksinin yoxuuna yaxnlard; o zaman Passidn gln arabalar bu yoxudan aya enib atlarn suvarrdlar. Sonralar bu lverili yoxu simmetriya xatirin lv edilmidi; qoy atlar susuzluqdan yansn, lakin ml gln mnzr adamn ryini ard. El bil ki, bluzal adam sahil yoxuu il yuxar qalxb Yelisey lnd gzdn itmk istyirdi; orada aac ox olsa da, polis agentlri d az deyildi; srtuklu adama kmy gl bilrdilr. Sahil ksinin bu yeri polkovnik Brakn 1824-c ild Moredn Paris gtirdiyi, I Frasiskin evi adlanan mhur evin lap yaxnlnda idi. Qarovulxana da onun yannda idi. Lakin srtuklu adam bir ey ox tccb etdi: onun gddy adam eni sar he getmk fikrind deyildi, yen sahil ksil z yoluna davam edirdi. Onun xlmaz vziyyt ddy aydn grnrd. ndi onun n birc yol qalrd: zn Senaya atsn. O, sahil ksin qalxmamaq n son imkan da ldn verdi: buradan o yana n eni vard, n pillkn. Senann yen krps yannda burularaq ml gtirdiyi dng lap yaxnda grnrd; burada sahil get-ged ensizlir, nazik bir torpaq zola klini alr, suyun altnda itirdi. Bluzal adam orada ox pis vziyyt dckdi; sa trfdn sahil ksinin divar, sol v n trfdn ay, arxa trfdn hkumt nmayndsi onun yolunu ksckdi. Lakin torpaq zolann sonu grnmrd: alt-yeddi arn hndrlkd olan nql yn onun qaban tutmudu: bu nql uurulmu bir binadan tklb qalmd. Yoxsa, o zavall el znn edirdi ki, bu nql ynnn dalnda gizlnmkl cann qurtara bilr? Lakin hrlnib bu ynn dalna kemk ox asan idi. O, bunu etsydi, bu, uaqcasna bir hrkt olard. Yqin ki, o, baqa fikird idi. Canilr bu qdr d sadlvh olmur. Sahild tp klini alan nql yn hndr bir tp kimi sahil ksinin divarna qdr uzanrd. Bluzal adam bu tpy atd, onun dalna keib gzdn itdi. kinci adam tqib etdiyi adamn gzdn itdiyini grb, znn d grnmdiyini znn edrk, aqca hrkt etmyi qrara ald: addmlarn yeyinltdi. Bir dqiqd zn nql ynna yetirdi, hrlnrk onun rafna baxd, heyrt iind donub qald: ardnca gldiyi adam orada yox idi. Sfil yox olmudu. Sahil, nql ynndan o trf otuz addma qdr uzanrd, sonra suyun altnda qalrd; ayn suyu sahil ksinin divarna dyrk lplnirdi. Bluzal adam zn aya atsayd sahil divarnn stndn asayd, daldan gln adam onu grrdi. Demli, o zn n aya atmd, n d divardan amd. Bs nec olmudu? Srtuklu adam sahil yaxn glib dayand, yumruqlarn sxaraq, diqqtl trafna baxa-baxa bir anla fikr getdi. Birdn o, lini applt il alnna vurdu: o, torpaq zolann qurtard v suyun baland yerd, dadan tikilmi ta altnda iri hncamal, iri qfll, enli, alaq bir dmir barmaqlq grd. Qapya oxayan, sahil ksi divarnn aasnda olan bu barmaqln bir hisssi ayda, bir hisssi d sahild idi. Onun altndan bulanq su axrd. Bu su Senaya tklrd.

Barmaqln youn, pasl dmir ubuqlar arasndan baxanda koridor kimi qaranlq bir yer grnrd. Srtuklu adam llrini dnd arpazlayaraq, barmaqla naraz halda baxd. Baxlar il bir ey ld etmdiyindn, barmaqlqdan tutub itldi, onu silkldi; barmaqlq ox mhkm idi. ox gman ki, onu indic amdlar, ancaq bel pasl dmirin crldamamas ox qrib idi. Hr halda, bir ey he bh yox idi: onu yen d balamdlar. Bu, sbut edir ki, barmaql aan adamn lindki qflaan deyil, xalis aar imi. Barmaql silklyrk amaq istyn adam bunu drhal baa dd, acql-acql, hycanla dedi: Bel ey olar! Onun lindki hkumt aar imi. El o saat da sakit oldu, bana dolan fikirlri bir az da glnc sslnn qsa szlrl, hycanla dalbadal ifad etdi: Bel, bel, bel! Sonra da nql yn dalnda gizlnib, bir polis xfiyysi sbril gzlmy balad; o nyi nzrd tutmudu: o adamn qaydb l xacanm, ya baqalarnn oraya gircyinimi grmk istyirdi, bu mlum deyildi. Src d polis agentinin hrktini nzr alaraq fiakrn srrd; onun dayandn grb fiakr yuxarda, sahil ksi srahisi yannda saxlad. Burada ox dayanacan hiss edrk fiakrdan yer dd, hr atn bana alt azca islanm olan balaca yulaf torbas keirtdi. Parislilr bel torbalara ox yax blddirlr: mtriz iind qeyd edk ki, hkumt d bu qayda il adamlarn azn ox tez-tez yumurdu. yen krpsndn ken tk-tk adam bir anla dnr, mnzrnin bu iki tfsilatna, bu iki hrktsiz ey sahildki adama v sahil ksind dayanan fiakra baxrd. DRDNC FSL. O da z zabn kir. Jan Valjan yen yoluna davam etdi, bir daha dayanmad. Yerimk get-ged tinlirdi. Ta hr yerd yeni hndrlkd deyildi, orta hesabla onun hndrly txminn be fut alt dym idi v orta boylu adam n nzrd tutulmudu. Jan Valjan yil-yil gedirdi ki, Marius tan dana toxunmasn; o hr dqiq gah yilir, gah diklirdi, hmi d lini divara srt-srt gedirdi; ya divar, srkn, sal dalar onun hm llri, hm d ayaqlar n yax istinad deyildi. O, hrin murdar irkab iind bdrybdry, ar-ar gedirdi. Nfsliklrdn dn iq o qdr solun idi ki, gn i ay i kimi grnrd, hm d bu nfsliklr ox az idi. q dmyn yerlr, sanki, duman iind idi, qaranlqd, gec idi, zhrli buxar hr trfi brmd. Aclq, susuzluq, xsusil susuzluq Jan Valjana zab verirdi: o, sanki, dniz iind idi; hr trf su olsa da, bu suyu imk olmazd. Biz bilirik ki, o, uzun illr ziyanl eylr yaxn durmadndan z qvvsini saxlaya bilmidi, bununla bel, onun bu fvqlad qvvsi ziflmy balayrd. O, get-ged yorulurdu; gc azaldqca zrindki ykn arl artrd. Mariusun, blk d, cansz bdni meyit kimi onu yorub ldn salrd. Jan Valjan Mariusu iynind el tutmaq istyirdi ki, onun sinsin arlq dmsin, nfs almasna mane olmasn. O, aya altnda siovullarn o yan-bu yana qadn hiss edirdi. Siovullardan biri qorxudan az qalmd onun ayan dilsin. Kanala alan deiklrdn arabir tmiz hava glirdi, Jan Valjan bu havan tnffs etdikc yngllk duyurdu. O glib dairvi kanala atanda, yqin ki, saat olard. Hr eydn vvl, onu birdn-bir gzlri nnd alan geni sah tccblndirdi. O, byk bir qalereyaya glib xmd: burada hr iki qolunu aa bilrdi qollar divar toxunmazd, dikl bilrdi ba taa dymzdi. Bu ba kanaln eni skkiz fut, hndrly yeddi fut idi. Ba kanala Monmartr kanalnn tkldy yerd Provan sal v Sallaqxana klrinin d iki yeralt qalereyas bir-birini ksib keirdi. Bir az frsiz adam burada, bu drd yolun ayrcnda

zn itir bilrdi. Jan Valjan n geni yolla, yni dairvi kanalla getmyi qt etdi. Lakin burada da qarya bir sual xrd; aam enmk, yuxarm qalxmaq lazmdr? Vziyyt onu tlsmy mcbur edirdi, indi o zn hr nec olsa, Senaya yetirmli idi, baqa szl, o, aaya enmli idi. Jan Valjan sola dnd. Yax da eldi. Dairvi kanaln biri Bersiy, biri d Passiy iki xacaq yeri olduunu, veriln adn gstrdiyi mfhuma gr ayn sa sahilind yeralt Parisi hat etdiyini dnmk shv olard. Ba kanal Menilmontan aynn kanala alnmasndan baqa bir ey deyil bu, grk bizim yadmzda olsun, adam bu suyun axar il bayuxar qalxsa, glib xlmaz bir yer, yni suyun mnbyin, Menilmontan tpsinin dibindki emy atacaqdr. Ba kanal yan kanalla bilavasit laqdar deyil; Popenkur mhllsindn balayaraq Parisin irkab sular bu yan kanala tklr, yan kanal z is qdim Luvye adasndan bir az yuxarda Amlo borusu vasitsil Senaya tklr. Kollektor, kanala lav ediln bu yan kanal Menilmontan ksi altnda da sdd il ba kanaldan ayrlr. Jan Valjan qalereya il bayuxar getsydi, bir ox tinliklrdn sonra yorulub ldn drk, lmcl halda zlmt iind sal divarla qarlaacaqd. Bu is onun sonu olacaqd. Bundan yax vziyyt dsydi, yni bir az geri dnrk,Ehtiraslar ksi tunelin girsydi, Bura yol ayrc altnda yeralt dantlar qarsnda dayanmasayd, Sen-Lui koridoru il qabaa getsydi, sonra Sen-Jil keidi il sola dnsydi, sonra da saa dnsydi v Sen-Sebastyan qalereyasndan kesydi, Bastiliya altnda olan v F hrfini xatrladan kanallar bksi irisind azmasayd, glib Amlo kanalna atard, oradan da, Bastiliya altnda, Cbbxana yannda Sena ayna xard. Lakin bel bir yolu glmk n mtlq Paris kloakasnn ulduzkilli nhng quruluunu, onun btn qol-budan, girinti-xntsn yax bilmk lazmd. Jan Valjan is, tkrar edirik, bu dhtli yollar bksin qtiyyn bld deyildi; ondan sorusaydlar ki, sn hardasan, o, bel cavab verrdi: Mn zlmtin qlbindym. Daxili duyu onu aldatmad. Aa enmk, dorudan da, qurtulu imkan demkdi. Onun sa trfind, Lafit v Sen-Jorj klri altnda yri caynaq kimi bir-birindn ayrlan iki koridor, bir d ose dAnten altnda haalanan uzun kanal qalmd. Jan Valjan balaca bir yan kanaldan kerk dinclmk n dayand; bu kanal yqin Madlen ksi altndak axlrdn biri idi. O, yaman yorulmudu. Geni bir nfslikdn iri iq drd, bu nfslik yqin Anju ksinin nzart quyusu idi. Jan Valjan sulluca v mehribanlqla Mariusu divarn xntsna qoydu, sanki, bu, onun yaral qarda idi. Nfslikdn Mariusun qanl zn dm solun iq onun zn qbr qoyulmu meyit zrin oxadrd. Gzlri yumulu idi, qana bulam sa ng-ng gicgahlarna yapmd, cansz qollar qam kimi sallanrd, gicgahnda qan quruyub qalmd; qalstukunun ilgk vurulan yerind laxtalanm qan grnrd, kynyinin qrnlar aq yarasna yapmd, mahud srtuku bdnindki tz yaralara toxunurdu. Jan Valjan barmaqlarnn ucu il yavaca onun yaxasn ad, lini sinsin qoydu; ryi hl dynrd. O, z kynyini paralad, Mariusun yarasn bacard qdr yax balad, bununla da axan qan ksdi: sonra ala-qaranlqda, huunu itirmi, sanki, nfsi ksilmi Mariusun zrin yildi, hdsiz bir nifrtl ona baxd. O, Mariusun yarasn balarkn onun ciblrindn iki ey tapmd: dnndn bri yaddan xm bir para rk, bir d qeyd dftrsi. Jan Valjan ryi yedi, sonra dftrni ad. Dftrnin ilk shifsind Marius z li il stir sz yazmd, bu szlr oxucunun yadndadr: Mnim adm Marius Ponmersidir. Xahi edirm, mnim meyidimi mnim babama cnab Jilnormana atdrn, Ehtiraslar ksi, 6, Mared. Jan Valjan nfslikdn dn iqda bu stir yazn oxudu, fikrini toplayaraq: Ehtiraslar ksi, 6, cnab Jilnorman szlrini astadan tkrar ed-ed bir anla donub qald. Sonra qeyd dftrsini yen d Mariusun cibin qoydu. ryi yeyndn sonra qvvt gldi, yen Mariusu dalna ald, onun ban sulluca sa iynin qoydu, irkab kanal il zaa getmy balad. Ba kanal Menilmontan ay axan drnin altnda yerlir, znn d txminn iki mil uzunluu vardr. Kanaln xeyli hisssinin dibin da dnmidir.

ndi bizim limizd el bir ml vardr ki, bununla biz oxucularn yeralt syahtini iqlandra bilirik. Jan Valjann is bel bir mli yox idi, o, klrin adn bilmirdi. He bir ey ona hrin hans rayonundan kediyini v ya n qdr yol getdiyini gstrmirdi. Ancaq yolda arabir rast gldiyi iq lklrin sasn, klr daha gn i dmdiyini, axam olduunu tyin ed bilirdi; iq lklri getdikc solunlard; vvllr onun ba stnd ara vermdn arx sslri eidilirdi, bu sslr d get-ged azald, axrda lap ksiln kimi oldu; Jan Valjan bundan bel ntic xartd ki, o, mrkzi mhlllr dairsindn xmdr, bayr bulvarlar yanndak bo sahy v knarda olan ay sahili klrin yaxnlar. Ev v k az olan yerd kloakada da nfslik azdr. Jan Valjann trafnda qaranlq artrd. Bu qaranlq ona qabaa getmy mane olmurdu: o, llri il yan-yrsini yoxlaya-yoxlaya irlilyirdi. Bu zlmt birdn daha dhtli oldu.

BENC FSL. Qum, qadn kimi hiylgrdir: o n qdr czb edirs, bir o qdr d thlklidir. Jan Valjan suya girdiyini, ayaqlar altnda daha sal da deyil, lil olduunu hiss etdi. Bretan, ya otlandiya sahillrind bzn el olur ki, su geri kilnd bir yolu, ya balq sahildn qumun st il xeyli qabaa gedir v bir ne dqiqdn bri bir az tin yeridiyini qfildn hiss edir. Yer onun aya altnda, sanki, qatrana evrilir, aya yer yapr; bu, artq qum deyil, yapqandr. Qum, el bil ki, qurudur, lakin hr addmdan sonra, ayan yerdn gtrn kimi, lpiri su il dolur. Gz he bir dyiiklik grmr: sahilin ucu-buca yoxdur, o dmdzdr, onun yeknsq grn var, qum hr yerd bir cr nzr arpr, he bir ey brk yeri bo yerdn frqlndirmir, su birlri yen d yolunun aya altnda atlb-dr. Qumun st il gedn adam yoluna davam edir, sahil yaxn olmaa alr. O he d narahat deyil. Niy d narahat olsun? Ancaq ona el glir ki, ayan atdqca yerii ndns arlar. Birdn o batdn hiss edir. O, iki- dym batmdr. Yqin ki, yolunu azmdr, dayanr, istiqamtini tyin etmk istyir. Ayana baxr. Aya grnmr. Qum ayan rtmdr. Ayaqlarn qumdan xarr, qaytmaq istyir, geri dnr, lakin quma daha ox batr. Qum onun topuuna qalxr. O dartnb zn sola atr, qum baldrna xr. Yen d dartnaraq zn saa atr, qum dizin atr. Bu zaman o, dht iind baa dr ki, bo qum sahsin dmdr, onun ayaqlar altnda el qorxunc thlk vardr ki, burada balq z bilmdiyi kimi, insan da gz bilmz. Onun dalnda yk varsa, ykn yer atr, flakt urayan gmi ykdn azad olur. Lakin daha gecdir: qum dizindn yuxar qalxmdr. Kmy adam arr, apkasn ya yayln ba stnd yellyir, lakin qum onu daha artq zn kir. Sahild he ks yoxsa, yaay yeri uzaqdrsa, bu qum sahsi nhs bir ad xarmsa, oraya yaxn yerd bir qhrman taplmazsa, onda adamn ii bitmi olur: qum onu udur. O, yava-yava lr; bu dhtli lmdn can qurtarmaq olmur, bu, amansz bir lmdr, bunun n vaxtn uzatmaq, n d onu srtlndirmk mmkndr; bu lm saatlarla davam edir; o, sanki, he qurtarmayacaq. Siz salamsnz, srbstsiniz, sizd tknmz bir qvv var, lm sizi bu vziyytd yaxalayr, ayaqlarnz qamarlayr, siz rdqca, dartndqca, o, siz daha artq zab vermk istyir. Bu lm adam yava-yava yerin iin kir, onu fqlr, aaclara, yal llr drdki daxmalardan qalxan tsty, dnizd zn gmilrin yelknin, hr trfd uuan, nm oxuyan qulara, gn, gylr knl istdiyi qdr tamaa etmy vaxt verir. Bo qumsallq mdd il evriln, canl ov n yerin tkindn qalxan qbirdir. Hr an amansz bir qbirqazandr. Bu bdbxt adam istyir ki, otursun, uzansn, srnsn, lakin onun hr hrkti onu daha drin quylayr; o diklir, lakin daha artq drin gedir; o batdn duyur, rr, yalvarr, gylri kmy arr, drd iind boulur, midini itirir. Budur, qum onun qurana atm, ancaq d il ba bayrda qalmdr. O, qollarn ar, dhtli fryad qoparr,

drnaqlarn quma batrr, bu bo qumu qamarlayb zn saxlamaq istyir, hnkr-hnkr, drdli-drdli alayr, qum daha da yuxar qalxr. Qum glib iynin, nsin atr, indi onun ancaq z grnr. Az hl rr, qum azna dolur; ssi ksilir. Gzlri hl baxr, qum gzlrini rtr: trafa zlmt kr. Aln da yava-yava yox olur, ancaq san klk qum stnd trpdir, li qumun sthini dlrk sbi halda titryir, sxlr, yox olur. N mum lm! Bzn atl at il brabr, bzn araba arabas il brabr quma batr; qum hr eyi udur. Qumda batmaq he d dnizd batmaq deyil. Burada adam torpaa batr. risin okean hopmu torpaq tl olur. O bizim qarmzda bir dznlik kimi uzanb gedir, ayamzn altnda dala kimi yarlr. Bel hiylgrlik girdaba xas olan bir haldr. Bzi dniz sahillrind hmi bel mum hadislr ba verir, lakin otuz il bundan vvl bel bir hadis Paris kloakasnda ba verdi. 1883-c il kimi Parisin yeralt irkab kanallarnda, he gzlnilmdiyi halda, tez-tez uqunlar olurdu; lakin 1883-c ildn sonra bu kanallarda mhm tkmilldirm ii aparld. Bzi yerd, xsusil bo sxurlarda torpaa su szr; onda kanaln dibi, qdimdki kimi da dnmi olsa da, ya yeni qalereyalardak kimi hng mhlulu il betonladrlsa da, dayaq nqtsini itirir, kmy balayrd. Bel knt atdaq, atdaq is uqun ml gtirir. Bu uqun kanaln xeyli hisssind ba verir. Palq girdabnn stn aan bu yarana mtxssislr knt, pala is bataq deyirdilr. Bataq ndir? Bataq he gzlnilmdiyi halda yerin altnda meydana gln dniz sahilinin bo qumsalldr; bu, Sen-Miel dann kloakaya ken qumsal sxurudur. Lehmlnmi sxur, el bil, ridilmi torpaqdr; lehmnin btn hissciklri myyn bir lddir; o daha n torpaqdr, n sudur. Bu lehmlik bzn ox drin olur. Ona rast glmkdn thlkli ey yoxdur. Lehmd su oxsa, adam drhal lr suda boulur, torpaq oxsa adam yava-yava lr torpaq onu z iin kir. Bel bir lm tsvvr edirsinizmi? Bu lm dniz sahilind bel dhtlidis, kloakada gr nec olar! Burada tmiz havan, parlaq i, aydn gn buludsuz fqlri, dalalar uultusunu, brkt yalar tkn azad buludlar, uzaqda aaran qayqlar, son dqiqy kimi snmyn midi, tsadfn bir adamn glmsini, xilas olmaq midini drin skut, qat zlmt, qaranlq talar, hazr qbir, girdab iind, da tavan altnda lm vz edir! Burada adam hava yoxluundan funtli irkab iind yava-yava lr, burada, bu da alada, murdar lehm iind tngnfslik z caynaqlarn aaraq adam boazlayr; burada adam funt iind xrldayaxrldaya can verir; burada qumu lehm, klyi kkrdl hidrogen, okean ncis irkab vz edir! Siz kmy adam arrsnz, dilrinizi bir-birin sxrsnz, qovrulursunuz, apalayrsnz, mhv olursunuz, amma sizin banzn stnd byk bir hr gur-gur guruldayr, sizdn he ksin xbri yoxdur! Bu cr lmk son drc dhtlidir! lm bzn qorxunc bir zmtl z amanszlna brat qazandrr. Tonqalda, ya gmi qzaya urarkn qhrmanlq gstrmk olar; adam alov iind, hm d dniz kpklri arasnda lyaqtini mhafiz ed bilr; bel lm insan yksldir. Lakin burada el ey yoxdur. Buradak lm murdar lmdr. Burada can taprmaq insan alaldr. Htta can verrkn grnn, tb ken xyallar da nifrt oyadr. irkab rsvayln sinonimidir. Burada hr ey hmiyytsizdir, iyrncdir, nifrt layiqdir. Klarens kimi Malvaziya rab llyind batmaq abrl eydir, lakin dEskublo kimi irkab quyusunda boulmaq dhtlidir. Orada apalamaq rzaltdir; Ora el qaranlqdr ki, onu chnnm hesab etmk olar, ln adam sonra bir xyalm, ya bir qurbaam olacan bilmir. Qbir hr yerd zlmtdir, lakin burada rzaltdir. Torpan vziyytindn asl olaraq bataqln drinliyi dyidiyi kimi, uzunluu v sxl da dyiirdi. Bzn uqunun drinliyi -drd fut, bzn skkiz, ya doqquz fut olurdu, bzn d onun he dibin atmaq mmkn deyildi. Lil bzi yerd brk, bzi yerd bo olurdu. Adam Lnyer bataqlnda btn gn bata bilrdi, lakin Felipo lqqasnda bec dqiqd mhv olard. Adam bataqln ksifliyindn asl olaraq gec, ya tez bata bilir. Byk adam batan yerd uaq batmaya bilr. Xilas olman birinci rti budur ki, adam grk stndki yk zndn rdd elsin: alt qoyulmu torban, ya sbti, ya hng qabn yer atsn; fhl kloakada hiss ednd ki, torpaq aya altnda kmy balayr o bel edir.

Mxtlif sbblr, yni sxurun boluu, tdqiqi mmkn olmayan bir drinlikd torpan tsadfn kmsi, iddtli yay ya, qda ara vermdn yaan qar, payzn iskin ya uqunun ba vermsin sbb olurdu. Bzn mergel, ya qumsal torpaq stnd tikiln evlrin arl altnda yeralt qalereyalarn ta yatrd, yilirdi, bzn d davam gtirmyrk atlayrd, bnvrsi paralanrd. Yz il bundan vvl Panteon binas bu qayda il krk Sent-Jenevyev tpsindki yeralt qalereyann bir hisssini uurmudu. Evlrin arl altnda kloakada ba vern uqunlar bzn yerin stnd zn bruz verirdi: yola dnn qnbr dalar, miar da kimi, bir-birindn aralanrd; qalereyada ta n qdr atlamsa, bu dalar da bir o qdr aralanm olurdu; onda qalereyann zdlndiyi bilinir, tcili surtd tdbir grlrd. Bzn d el olurdu ki, qalereyann zdlnmsi yerin stnd he bir dyiiklik ml gtirmirdi. Vay onda kloaka fhllrinin halna! Onlar xbrdarlq edilmdn umu kanala endikd ox asanlqla mhv olurdular. Bu qayda il tlf olmu bir ox fhlnin ad qdim siyahda gstrilir. Onlarn irisind Phriz ksi altndak uqunda batan Blez Putren adl bir nfrin d ad qeyd edilmidir. Blez Putren, nnosan Smk anbar deyiln qbiristanda qbir qazan Nikola Putrenin qarda imi: Nikola Putren 1785-ci il kimi, yni bu qbiristanlq lv ediln kimi orada ilmidir. Bu siyahya yuxarda adn kdiyimiz gzl bir gncin, vikont dEskublonun da ad dmdr; dEskublo gec misi qz hersoginya de Surdinin evind imi, glib onu orada grrlr; o, hersoqun lindn xilas olmaq n qab Botrelyi kanalnda gizlnir, orada da uqunda batr. Onun lmn xanm de Surdiy xbr vernd, o, duz dolu balaca ni tlb edir, bu duzu o qdr iylyir ki, gz ya tkmyi yadndan xarr. He bir sevgi bu vziyyt tab gtir bilmz, kloaka onu sndrr. Gero Leandrn meyidini yumaqdan imtina edr, Fisba Piram grnd burnunu tutaraq deyr: N pis iy glir! ALTINCI FSL. Uuq. Jan Valjann qarsndak uuq idi. O zamanlar Yelisey lnd yeralt sxurlarda bel uuqlar tez-tez olard; burada torpaq hidravlik ilr n yaramr, yeralt qurular n lazmi mhkmliy malik deyil. Bu sxur, htta Sen-Jorj mhllsinin bo qumsallndan, zabkelr mhllsinin qazl gil tbqlrindn d bodur; Ancaq beton bnvrlr vasitsil Sen Jorj mhllsi qumsallnn hdsindn gl bilmilr; zabkelr mhllsi altndak gil tbqlri o qdr bodur ki, bu knin yeralt qalereyasna uqun borular qoymular. 1836-c ild, indi Jan Valjann endiyi Sent-Onore civar altndak qdim da kanal skb yenidn quranda Yelisey lnn Senaya qdr olan sas yeralt torpa, bu bo qumsallq el ciddi tinlik trtdi ki, i alt ay uzand; iin uzanmas Sahil ksi halisini, xsusil villa v gzl kareta sahiblrini yaman dilxor eldi. Torpaq ilri orada hm tin, hm d thlkli idi. Lakin nzr almaq lazmdr ki, o il ara vermdn drd ay yarm ya yamd, Sena df sahildn xmd. Jan Valjann kanalda rast gldiyi uuq dnnki leysan ya nticsind ml glmidi. Da dm, qumsal torpaq stnd yax mhkmlnmdiyindn, aa km, oraya oxlu ya suyu ylmd. Su dmnin altna szmd, knt d bunun nticsind ba vermidi. yilmi bnvr uxura enmidi. Buran el zlmt brmd ki, gz-gz grmrd. Bura zlmt maarasnda irkab girdab idi. Jan Valjan hiss etdi ki, da dm onun ayaqlar altndan qar. Ayan uxura qoydu. uxurun yuxars su, alt lehm idi. Hr nec olsa, o buradan kemlidir. Geri qaytman mnas yox idi. Marius, el bil, can stnd idi; o z d ldn dmd. Bir d ax qaytsa da, hara gedckdi? Jan Valjan irli getdi. Hm d uxur vvl ona drin grnmdi. Lakin irli getdikc uxur drinlirdi. ox kmdi, palq onun baldrna, su dizin qalxd. O, Mariusu llri il mmkn qdr sudan yuxar qaldrb, irlilyirdi. ndi lil onun dizin, su qurana qalxmd. O daha geri dn bilmirdi. O get-ged lil batrd. Lil, grnr, iki adam deyil, ancaq bir adam z zrind

saxlaya bilrdi. Mariusla Jan Valjan, ancaq ayrlqda buradan xardlar. Lakin Jan Valjan qabaa gedir, can vern, ya blk d kim bilir! lm bir adam iynind aparrd. Su onun qoltuuna xmd; o, hiss edirdi ki, batr: ayaqlarn bu drin bataqlqda gcl trpdirdi. Qaln palq tbqsi onun n hm dayanacaq nqtsi idi, hm onun yerimsin mane olurdu. O yen d Mariusu yuxar qaldrr, var qvvsini toplayaraq irlilyirdi; irlildikc daha artq suya batrd. Sudan bayrda onun ancaq ba, bir d Mariusu tutduu llri qalmd. Nuh tufan tsvir ediln qdim bir kild bir ana kli kilmidir, o da bu cr z uan ba stnd qaldrmdr. Jan Valjan daha artq drin getdi, ban geri atd ki, su azna dolmasn; onun zn bu qaranlqda grn olsayd, onu zlmt iind zn bir maska znn edrdi. Jan Valjan Mariusun yiln ban, gyrmi zn gcl se bilirdi. O, bir daha var qvvsini toplayaraq axrnc df bir addm da atd: qfildn aya brk bir ey toxundu, o, zn istinad nqtsi tapa bildi. Bu, bir an da gec olsayd, onun ii bitrdi. Jan Valjan dikldi, qrib bir lnlq iind irli atld, o istinad nqtsi stnd, sanki, donub qald. Bu ona, hyata doru aparan pillknin ilk pillsi kimi grnd. Bu son dqiqd bataqlq iind onun tapd istinad nqtsi, he dem, suyun altnda da dmnin balanc imi; dm umaybm, suyun altnda btnlkl krk, taxta kimi yilibmi. Yax da dm bel hallarda yils d, mhkm durur. irkab kanal dmsinin yarya qdr su basm olan, lakin mhkm duran bu hisssi pillkn kimi bir eydi, adam bu pillkn qdm qoyanda lmdn xilas olurdu. Jan Valjan dmnin sthi il yuxar qalxaraq kntnn o biri bana atd. Sudan xanda aya daa toxundu o, dizlri st yxld. Bunu o lap yerind hesab edrk ayaa qalxmad, bu ziyytd dinmz-sylmz, btn qlbil Allaha tkkr etdi. Sonra dalna alb apard yaralnn arl altnda yil-yil, btn bdni s-s, funtdn boula-boula, soyuqdan dona-dona ayaa qalxd, irkab onun stndn szlb tklrd, lakin onun qlbi izah mmkn olmayan bir iqla dolu idi.

YEDDNC FSL. Bzn sahil yan almaq midind ikn qzaya urayrlar. O, yen z yoluna davam etdi. uxurda o, hyatdan mhrum olmasa da, sanki, btn qvvsindn mhrum olmudu. Son dqiqlrin grginliyi onu lap ldn salmd. O, el yorulmudu ki, hr -drd addmdan bir dayanb dinclir, divara syknirdi. Mariusu daha yax dalna almaq n bir d divarn xntsnda oturanda el hiss etdi ki, daha yerindn qalxmayacaq, el orada qalacaqdr. Lakin onun qvvsi tkns d, iradsi qrlmamd. O, ayaa qalxd. Ban qaldrmadan, nfsini drmdn, az qala lap yyr-yyr yz addma qdr yol getdi v birdn divara toxundu. O, irkab kanalnn yana dnn yerin atmd; ban aa salaraq getdiyindn, kanaln tinini grmmidi. Ban qaldrd, birdn kanaln sonunda, ox-ox uzaqda iq grd. q bu df qorxulu ia oxamrd, aydn, xo bir iqd. Orada gndz idi. Jan Valjan irlid azadlq qapsn grrd. Gnahkar bir adamn ruhu chnnm ati iind birdn qurtulu yolu grsydi, o da Jan Valjann duyduunu duyard; o ruh yanm, ikst olmu qanadlar il dlicsin bir lnlqla iq saan xobxtlik qapsna cumard. Jan Valjan indi daha yorunluq hiss etmirdi, Mariusun arln duymurdu, onun polad zllri yen d grginlmidi. O indi getmirdi, yyrrd. q gln yer get-ged daha aydn grnrd. Bu, qalereyann tdricl alalan tavannda, aada yarmdairvi bir ta idi, hm d tavan alaldqca darlaan qalereyadan dar idi. Tunelin sonu qfn

iini xatrladrd, islah evinin hyt qaps kimi dar v yndmsizdi v kloakaya deyil, hbsxanaya yarar bir qap idi. Sonralar bu uyunsuzluu dzltmidilr. Jan Valjan qapya yaxnlad. Orada da dayand. Bu, dorudan da, qap idi, ancaq buradan xmaq olmazd. Ta youn dmir barmaqlqla hasarlanmd; grnr, barmaqlq paslanm hncamalar stnd ox nadir hallarda hrlnirdi; o, da mhccr kip dayanmd, hm d onun pasdan qzarm, iri krpic oxayan yek bir kilidi vard. Kilidin aar yeri, dmir bnd girmi iri dili grnrd. Aar onun iind, yqin, iki df burmudular. Bu, o zaman qoca Parisin xsislik etmyrk hazrlad hbsxana kilidin oxayrd. Barmaqln o znd tmiz hava vard, ay vard, gn i vard, ayn qra il uzanb gedn ensiz torpaq vard, Paris deyiln girdabn sahil klri vard, geni fq vard, azadlq vard; ay qrandak torpaq ox da ensiz deyildi, oradan keib getmk mmkn idi; Paris girdabnda da gizlnmk ox asan idi. Sa trfd, ay aa yen krps, sol trfd, ay yuxar lillr krps grnrd; bu krp ox lverili yerdi: hava qaralana kimi orada gzlmk, sonra da gz grnmdn kilmk olard. Bura Parisin n az adam olan yeri, Byk dan qar trfindki sahil ksi idi. Milklr barmaqln dmir ubuqlar arasndan hm iri, hm d bayra uurdu. Yqin ki, axam saat doqquzun yars olard. Qa qaralrd. Jan Valjan Mariusu divarn dibin, da dmnin quru yerin qoydu; sonra barmaqla yaxnlad, hr iki li il dmir ubuqlardan brk-brk tutub, qapn brk itldi; bu sarsdc tkann he bir nticsi olmad. Barmaqlq he trpnmdi d. Jan Valjan dmir ubuqlar bir-bir dartd: o istyirdi ki, ubuqlardan mhkm olmayann dartb qopartsn, onunla, bir ling kimi, ya qapn qaldrsn, ya da kilidi sndrsn. ubuqlardan he biri qopmad. Plngin d dilri z prsind bel mhkm olmazd! N ling vard, n ar bir ey. Bu rddedilmz bir mane idi. Qapn amaq mmkn deyildi. lm onlar buradam gzlyirdi? N etmli? ndi nec olsun? Geri qaytmaa, bir df gedilmi bu dhtli yolu bir d getmy onun gc yox idi. Bir d ki, o lilli-lehimli aladan yen nec kerdi? Onun bayaq oradan kemsi bir mcz idi. Bu aladan baqa orada polis keikilri d vard, lbtt, ikinci df onlarn gzndn yaynmaq mmkn olmayacaqd! Bir d ax hara getmli idi. Hans istiqamti semli idi? zaa getmkl he d mqsd atmaq olmazd. Baqa bir nicat yolu taplsa, o da dala hrlm, ya da barmaqlqla hasarlanm olacaq! Grnr, btn yeralt kanallarn sonu bel balanr. Jan Valjan kloakaya endiyi barmaqlq, grnr, snqm, bu, tsadfi bir eydi. Kloakann baqa deiklri, yqin ki, bal idi. Onlar zindana dmk n xilas olmudular. Bu, daha axr idi. Jan Valjann grdy btn ilr faydasz oldu. Gc bitmi, midlr snmd. Onlar lmn ucu-buca grnmyn qara toruna iliib qalmdlar; Jan Valjan zlmt iind dhtli, nhng bir hrmyin qara toru titrd-titrd onlara sar gldiyini hiss edirdi. O daln barmaqla trf evirrk Mariusun yannda, yer dnmi sal dalarn stn kd, daha dorusu, yxld. Onun ba dizlri st yildi. Qurtulu yolu yox idi, bu, midsizlik camnn son damlas idi. Bu ar msibt iind o n dnrd? O n zn, n d Mariusu dnrd. O, ancaq Kozettan dnrd. SKKZNC FSL. Crlm srtukun bir paras. Birdn kimins li onun iynin toxundu, onu ar dnclrdn ayrd, sonra da kim is plt il dedi: Qnimt yarlna!

Bu ndir? Burada kim is var. midsizlik kimi he bir ey sayqlaman xatrlatmr. Jan Valjana el gldi ki, sayqlayr. O, ayaq ssi eitmmidi. Bu, mmkn olan eydimi? Jan Valjan ban qaldrd. Onun qabanda bir adam durmudu. O bluza geymidi, ayaqlar yalnd, ayaqqabsn sol lind tutmudu; grnr, ayaqqabsn xartmd ki, Jan Valjana sssizc yaxnlasn. Bu, n qdr gzlnilmz bir tsadf olsa da, Jan Valjan bir an da trddd etmdi: drhal adam tand. Bu, Tenardye idi. Jan Valjan thlky yrnmidi, qfil hcumu tez df etmyi bacarrd; htta birdn stn alsalar da, o zn itirmirdi. Bir d ki, onun vziyyti indiki halndan pis ola bilmzdi: son drcy atm midsizliyi he bir eyl drinldirmk olmaz, Tenardye z d bu zlmti qatladra bilmzdi. Onlar bir anla susdular. Tenardye sa lini gznn stn qoyaraq, qalarn dynldi, baqasn tanmaq istyn bir adam kimi dodaqlarn azca bzrk, gzlrini qyb diqqtl Jan Valjana baxd. Lakin tanya bilmdi. Yuxarda dediyimiz kimi, Jan Valjan dal ia sar oturmudu, hm d onun z-gz, yin-ba qana, irkaba el bulamd ki, o el sift dmd ki, onu he gn inda da tanmaq olmazd. Lakin Tenardyenin stn qabaqdan, barmaqlq trfdn maarann amtl i dmd; iq solun olsa da, aydn iqd, Tenardye, eynnmi, lakin tutarl bir ifady gr, drhal gz arprd. Onlarn tutduu mvqe baqa-baqa idi: mxtlif vziyytd duran bu iki adam arasndak bu sirli dueld Jan Valjann mvqeyi bir az yax idi. Jan Valjan duel rtl zl, Tenardye maskasz xmd. Jan Valjan o saat baa dd ki, Tenardye onu tanmad. Onlar bu snk iqda bir ne an diqqtl bir-birin baxdlar, sanki, bir-birini lb-biirdilr. lk danan Tenardye oldu: Sn buradan nec xmaq fikrindsn? Jan Valjan cavab vermdi. Tenardye szn davam etdi: Karast burada l vermz. Amma sn grk buradan xasan. Jan Valjan dedi: Dorudur, dedi. Bel olanda, qnimt yarlna. Sn n demk istyirsn? Sn adam ldrmsn. Bu, snin z iindir. Amma aar mnddir. Tenardye barma il Mariusu gstrdi. Sonra szn davam edrk dedi: Mn sni tanmram, amma sn kmk elmk istyirm. Grrm ki, z adammzsan. Jan Valjan mslni baa dd: Tenardye onu qatil hesab edirdi. Tenardye szn davam etdi: Qulaq as, dost. Sn ki bu olann iini bitirmisn, yqin, onun ciblrini d lldirmisn. Bunun yars mn atr. Mnim paym ver, mn d qapn am. Yrtq bluzasnn cibindn iri bir aar yarya qdr xarb lav etdi: Azadlq aarnn nec aar olduunu grmk istyirsn? Bax, tamaa el! Jan Valjan el heyrtlnmidi ki, qoy qoca Kornelin bu szndn biz d istifad edk! z gzn inanmrd. Yoxsa tanr z bel murdar bir simada onun yanna glmidi, ya gzl bir mlk Tenardye siftind yer altndan xmd? Tenardye lini qoynuna soxdu, iri alt cibindn bir kndir xarb Jan Valjana uzatd: Al, stlik sn kndir d verirm. Kndir mnim nyim grkdir? Sn bir da da lazmdr, da zn bayrda taparsan. Orada bir yn nql var. Da mnim nyim grkdir?

 Sn n sarsaqsan! Sn grk bu cmdyi aya atasan, buna gr sn kndir d lazmdr, da da. Yoxsa cmdk qalxb suyun zn xar. Jan Valjan kndiri ald. Bzn insan qeyri-uru olaraq hr ey raz olur. Tenardye rtq ald, sanki, onun alna qrib bir ey glmidi: De grm, dost, sn o lehmdn nec xa bildin? Mn buna crt elmzdim... Pf, demk olmaz ki sndn yax iy glir. Bir az susduqdan sonra lav etdi: Mn sn sual verirm, sn d yax elyirsn ki, cavab vermirsn. Mstntiqin soru-sualna hazrlarsan? Bu, ox murdar eydir! lbtt, he danmasan, onda artq sz sylmk qorxusu da olmaz. Amma hrnd mn snin zn grmrm, adn da bilmirm, sn nahaq el fikirlirsn ki, guya, mn snin kim olduunu, n elmk istdiyini bilmirm! Belsini ox grmm. Sn bu cavan olan bir balaca vurub zmisn, indi onu kmk istyirsn. Sn ay lazmdr ki, ii suda itirib-batrasan. Yax da, mn sn bu klkdn qurtarmaqda kmk elrm. Bd ayaqda yax olana l uzatmaq mnim iimdir. Tenardye Jan Valjan susduu n trifls d, aydn grnrd ki, onu dandrmaa alr. O, Jan Valjann iynindn yaparaq, yandan onun zn baxmaq istdi, ssini ox da qaldrmadan hycanla dedi: O lehmni deyirm ey! Sn n axmaq adamsan! Onu niy lehmy atmadn? Jan Valjan susurdu. Tenardye msbt v mtbr bir adam kimi qalstukunu vz edn bir para sgini lap xirtdyin qdr krk szn davam etdi: slin qalanda, sn dzgn i tutmusan. Sabah fhllr o deiyi tutmaa glckdilr, yqin ki, bu atlm ua orada tapacaqdlar; onda balayacaqdlar axtarmaa: axtara-axtara, addmaddm, yava-yava glib snin izin dckdilr, sonra da snin zn tapacaqdlar. Deyckdilr ki, h, kim is kloakada gzrmi! Bu kimdir? O haradan xb? xanda onu grn olubmu? Tazlarn bel eydn ba xr. irkab kanal uuldur, mtlq xbr verck. Bel eylr burada ox az-az olur, o saat diqqti clb elyir. Kloakaya ox az adam i n girir, amma ay ham ndr. ay qbirdir. Qoy bir aydan sonra batan adam Sen-Klunun torundan xarsnlar. O, ny lazmdr? Cmdkdn baqa bir ey deyil. Onu kim ldrb? Paris. Mhkm he istintaqa da balamayacaq. Sn yax elmisn. Tenardye n qdr gvzlik ets, Jan Valjan bir o qdr susurdu. Tenardye yen onun iynindn tutub silkldi. ndi ver lini! Gl blk. Mn sn aar gstrdim, sn d pulunu gstr. Tenardyenin simasnda hm tvili, hm bhli, hm azca thdidedici, hm dostcasna, hm d vhicsin bir ifad vard. ox qribdir: Tenardyenin hrktlrind qeyri-tbii bir ey hiss olunurdu, sanki, onun fikri znd deyildi, o zn sirli bir adam kimi gstrms d, astadan, arabir d barman dodaqlarna qoyaraq: Yava dey pldayrd. O niy bel edirdi, bunu tyin etmk tindi. Jan Valjan dnd ki, yqin, yaxnlqda, knc-bucaqda baqa sfillr d gizlnir. Tenardye l keirdiyi qnimti onlarla bldrmk istmir. Tenardye yen: Gl ii qurtaraq, dedi. Sn bu mayman st-bandan n qdr qopartmsan? Jan Valjan ciblrini axtard. Jan Valjann bir vrdii vard, bu, bizim yadmzdadr: o hmi z il pul gtrrdi, O, thlk dolu ar bir hyat keirmy mhkum edilmidi, buna gr z il pul gtrmk onun n qanun klini almd. Lakin bu df o qfildn yaxalanmd. Dnn axam ar iztirab iind olanda, paltarn dyirk milli qvardiya mundirini geynd pul kissi yadndan xmd. Ancaq jiletinin cibindn bir az pul tapd. O, irkab hopmu btn ciblrini evirdi, divarn xnts stn bir qzl, iki be franklq pul, be-alt da iki suluq qara pul qoydu. Tenardye alt dodan sallayaraq ban mnal-mnal yralad: Sn ki onu lap havay yer ldrmsn.

O, tklifsiz-filansz Jan Valjann v Mariusun ciblrini axtarmaa balad. Jan Valjan ona mane olmurdu, ancaq alrd ki, zn ia evirmsin. Tenardye Mariusun st-ban yoxlarkn tcrbli cibgir kimi srtukunun bir parasn gizlinc ksib qoynuna qoydu; yqin, o, sonralar ln tanmaq, ya qatili izlmk n bu bir para eyin lazm olacan nzr almd. Lakin o, yuxarda gstrdiyimiz otuz frankdan artq pul tapmad. Mzldanaraq dedi: Bu ndir ax! Biri o birinin dalna minib, he birind bir zibil yoxdur. Qnimt yarlna rtini unudaraq pulun hamsn gtrd. Qara pullara baxaraq bir az trddd etdi, sonra onlar da ovcuna yaraq donquldand: N frqi var! Bel xr ki, adam havay yer zmisn. Aar bluzasnn altndan yen xartd. ndi, dost, x get. Bazarda necs, burada da eldir: pulu xanda alrlar. Pulu verdin, ged bilrsn. Tenardye aar vasitsil tanmad bir adamn kmyin atm, zn kloakada saxlayaraq, onu bayra buraxmd: bununla demk olarm ki, qatili o, tmiz niyytl, tmnnasz xilas etmidi? Bu bard biz bhlnmk n zmz izn ver bilrik. Tenardye, Mariusu yen d dalna almaq n Jan Valjana kmk eldi, sonra pncsi st orun-orun barmaqla yaxnlad, Jan Valjana ardnca glmsini iar il bildirdi, bayra baxd, barman dodaqlar st qoyub bir anla donub qald; o, sanki, n is gzlyirdi; nhayt, trafa diqqtl baxaraq aar kilid sald. Kilidin dili yana srd, qap ald. N bir crlt, n bir tqqlt eidildi. Hr ey tam sssizlik iind ba verdi. Aydn grnrd ki, hm kilid, hm d qapnn hncamalar ox diqqtl yalanm, dmir barmaqlq tsvvr edildiyindn daha tez-tez alrm. Bu skut mum bir skuta oxayrd; bu skut iind nyins gizlin surtd ortaya xd v yox olduu, gec quldurlarnn dinmz-sylmz gldiyi v getdiyi, cinaytin, canavar yerii kimi, eidilmz ssi hiss olunurdu. Grnr, kloaka bir quldur dstsil lbirdi. Dinibdanmayan barmaqlq is onlarn cinayt yolda idi. Tenardye qapn Jan Valjann xa bilcyi qdr ad, sonra rtd, aar iki df kilidin iind burub, zn alaqaranla verdi. El bil, plng mxmr pnclri st xb getdi. Bir az sonra bu murdar siftli xyal zlmt iind yox oldu. Jan Valjan azadla xd. DOQQUZUNCU FSL. Bel ilrdn ba xan bir adam Mariusu l hesab elyir. Jan Valjan Mariusu sahil qoydu. Onlar azadla xmdlar. Zhrli buxar, qaranlq, dht arxada qalmd. Tmiz hava hyatverici bir axnla onu brd: indi o, srbst halda tmiz, saf hava tnffs edirdi. Hr trf aydn, buludsuz axamn rkaan xo skutu kmd. Hr kim zabverici qorxu v tvidn qurtarmaq n zlmt rty lazmsa, qaranlq onun n xilasedici byk bir qvv, sdaqtli bir dostdur. Ucsuz-bucaqsz smadan Jan Valjann stn sonsuz bir tskinlik szlrd. Onun ayaqlar yannda lplnn ayn xfif rlts p ssini xatrladrd. Yelisey lnn hndr qaraaclarndan qu aillrinin yatmaqdan qabaq olan shbti eidilirdi. Aq mavi smada tk-tk ulduz grnrd: sanki, xyala dalan bu solun ulduzlar gylrin nginliyind sayrr, gcl seziln qlcm kimi parldayrd. Axam bdiyytin btn fsunkar gzlliyini Jan Valjann zrin sard. Tbitin el qeyri-myyn, el gzl an idi ki, buna n gndz, n d gec demk olard. Hava el qaranlqd ki, bir az uzaqda olan eyi grmk olmurdu, hm d el iqd ki, adamlar yaxndan bir-birini tanya bilrdi.

Jan Valjan bir ne saniy bu mehriban, bu zmtli sakitliyin xo tsirin qaplb qald; el dqiqlr olur ki, adam zn unudur, iztirab v tvi bdbxt insann qlbini didib paralamr; fikir dumanlanr, bu brktli dnya xyalprsti bir gec kimi bryr, qlb d, alar salan bu ala-qaranlqda, iqlanan gy kimi, ulduzlarla iqlanr. Jan Valjan ba stnd iq saan bu fzan qeyri-ixtiyari olaraq seyr dald. O, fikr gedrk, unutqanln v duann pakedici kupelin ba vurmu kimi, bu bdi gyn zmtli skutun qrq oldu. Sonra birdn vzifsi yadna dm kimi Mariusa sar yildi, sudan ovcu il gtrrk onun zn ildi. Mariusun kirpiklri aralanmad, lakin o, azca alm az il hl nfs alrd. Jan Valjan ovcu il yen d su gtrmk istyirdi ki, birdn anlalmaz bir narahatlq hiss etdi, birisi gizlinc adamn arxa trfind duranda adam bel narahatlq duyur. Hr ks mlum olan bu cr duyunu biz baqa yerd tsvir etmiik. Jan Valjan dnb baxd. Dorudan da, indi d, ondak kimi, birisi onun dalnda durmudu. Uca boylu, uzun srtuklu bir adam qollarn dnd arpazlayaraq, quruun bal dynyi sa lind sxaraq Mariusa sar yiln Jan Valjandan bir ne addm knarda dayanmd. Axam qaranl onu bir xyal kimi gstrirdi. Mvhumata inanan adam ondan qaranla gr, all adam lindki dyny gr qorxard. Jan Valjan Javeri tand. Oxucu, yqin ki, Tenardyeni tqib edn adamn Javer olduunu baa dmdr. Javer he gzlnilmdiyi halda barrikadadan sa-salamat xaraq birba polis idarsin, xsn polis mdirinin yanna, onunla qsa rsmi gr gedir; btn grdy eylri polis mdirin syldikdn sonra el o saat z vzifsini yerin yetirmy balayr. Senann Yelisey l boyunca sa sahilin xsusi olaraq nzart etmk Javer taprlmd, biz bunu onun cibindn taplan vrqdn bilirik: Senann sa sahili xeyli vaxt idi ki, polis idarsinin diqqtini clb edirdi. Javer orada Tenardyeni grrk onun izi il getmidi. Qalan eylr biz mlumdur. Bir ey d biz aydn oldu: Jan Valjann qarsnda qapnn bel iltifatla almas Tenardyenin iltdiyi bir hiyl idi. Tenardye hiss edirdi ki, Javer hl buradadr; izlnn adamn duyusu onu aldatmr; bu xfiyynin qabana mtlq bir para smk atmaq lazmd. Qatil n gzl vasit idi. Bu el bir qurband ki, hr ks buna tamahslana bilrdi. Tenardye z yerin Jan Valjan bayra buraxmaqla polis iisini yeni bir ovun stn qsqrdrd, onu tutduu izdn yayndrr, onun diqqtini daha byk bir yrtc heyvana clb edirdi, Javeri, xeyli vaxt durub gzldiyi n mkafatlandrrd, bu is casusun hmi xouna glir; amma z, stlik otuz frank da pul qazanaraq, bu klkl oradan mtlq kil bilcyini yqin etmidi. Jan Valjan yadan xb yamura dmd. Bir-birinin ardnca iki bel adama rast glmk, Tenardyedn sonra Javerin lin dmk ox ar zrb idi. Javer Jan Valjan tanmad, yuxarda demidik ki, Jan Valjan tannmaz halda idi. Javer durduu vziyyti dyimdn, sezilmz bir hrktl ancaq lindki dynyi brk-brk sxaraq, qrqqrq v sakitc dedi: Siz kimsiniz? Mnm. Bu mnm deyn kimdir? Jan Valjan. Javer dynyi diin ald, mblrk yildi, iri, qvvtli llrini Jan Valjann iyinlrin qoydu, onlar, el bil, mngn il sxd; diqqtl baxd, Jan Valjan tand. Onlarn z az qalrd bir-birin toxunsun. Javerin bax dhtli idi. Jan Valjan el bildi ki, Javerin llrini hiss etmdi: aslan bbirin caynana hmiyyt vermz. Nzarti Javer, dedi, mn ixtiyarnzdayam. Bir d ki, bu gn shrdn mn zm sizin siriniz hesab edirm. Mn z nvanm siz onun n vermdim ki, indi sizdn qab gizlnim. Aparn mni. Ancaq sizdn bir xahiim var. Javer, sanki, onun szlrini eitmirdi. Onun nfuzedici bax Jan Valjana zillnmidi. nsi brk yumulmudu, bir-birin sxlan dodaqlar az qalrd burnuna dysin, bu, onun amansz

dncy daldn gstrirdi. Nhayt, o, Jan Valjan buraxd, dikldi dynyi yen lin alaraq mzldand: Siz burada n edirsiniz? Bu adam kimdir? bu szlri, sanki, husuz halda dedi. O yen d Valjana siz dey mracit edirdi. Jan Valjan Javerin suallarna cavab verdi, onun ssi, sanki, Javeri ayltd: Mn el onun haqqnda sizinl danmaq istyirdim. Mniml nec istyirsiniz rftar edin, ancaq vvl mn kmk edin onu evlrin aparm. Mn sizdn ancaq bunu xahi edirm. Javerin znd sbi bir ifad grnd; o hmi qorxurdu ki, onu gzt gedn bir adam hesab ed bilrlr, hmi d el hallarda onun znd bel bir ifad grnrd. Lakin o, Jan Valjann xahiini rdd etmdi. O yen yildi, cibindn yayln xarb suda islatd, Mariusun qana bulam alnn sildi. Sonra z-zn sylyirmi kimi astadan dedi: Bu adam barrikadada idi. Marius deyiln budur. lmn gzlyn bu la casus hr ey baxm, hr ey qulaq asmd, hr eyi eitmidi, hr ey onun yadnda qalmd; o, htta lm ayanda da, bir aya qbird ola-ola, hr eyi qeyd alrd. O, Mariusun bilyindn tutub nbzini yoxlad. Jan Valjan dedi: Yaralanb. Javer: lb, dedi. Jan Valjan etiraz etdi: Yox. O hl diridir. Demli, siz bunu barrikadadan gtirmisiniz? O, Jan Valjann kloaka kanallar il qadn, bu bhli hadisni aydnladrmaq istmdi, htta Jan Valjann suala cavab vermdiyini d duymad, grnr, ox fikirli idi. Jan Valjan da, el bil ki, tk birc fikir mul edirdi. Javer yen dand: O, Mared, Ehtiraslar ksind, z babasnn yannda olur... Ad yadmdan xb. Jan Valjan Mariusun ciblrini axtard, onun qeyd dftrsini xartd, karandala yazlm shifni ad, onu Javer verdi. Axam smasnda hl kifayt qdr iq vard, dftrni oxumaq olard. Bir d ki, Javerin gz, yrtc gec quunun gz tk, qaranlqda fosfor kimi iq sard. O, Mariusun yazd stirlri oxuyub acql-acql donquldand: Jilnorman, Ehtiraslar ksi, nmr alt. Sonra rd: Araba! Oxucularn yadndadr: hr ehtimala qar bir fiakr durub Javeri gzlyirdi. Javer Mariusun qeyd dftrsini znd saxlad. Bir azdan sonra kareta, atlarn sulanmaa aparld yol il sahil endi. Mariusu fiakrn dal oturacana qoydular, Javer qabaq trfd, Jan Valjann yannda oturdu. Qapn rtdlr, src fiakr sahil ksil srtl Bastiliyaya sar srd. Onlar sahil ksindn dnb, baqa klrdn kedilr. Src qozlada qara klg kimi oturaraq arq atlar qamlayrd. Karetaya lm skutu kmd. Mariusun knc qoyulan bdni trpnmirdi, onun ba sinsin enmidi, qollar cansz halda sallanrd, qlar uzanmd, bu vziyytd, el bil ki, qbr qoyulacan gzlyirdi: Jan Valjan, sanki, qaranlqdan toxunmudu, Javer d dadan yonulub dzldilmidi. Karetann iin arabir, ildrm axrm kimi, k fnrinin lgn, bozumtul i drd; tsadf bu qaranlq karetada facian hrktsizliyin mcssmsini meyidi, xyal, heykli mum bir kild bir araya gtirmi, onlar qarladrmd. ONUNCU FSL. tatdn xm oulun qaytmas.

Kareta hr df brk silklnnd Mariusun sandan qan damclayrd. Fiakr Ehtiraslar ksindki alt nmrli ev atanda hava lap qaralmd. vvl karetadan Javer dd; darvaza stndki nmry tri baxaraq iri qap kici il darvazan brk-brk dyd, kicin stnd khn qaydada, kei il satirin kll-klly dymsi tsvir edilmidi. Qap azca araland. Javer qapn tamam ad. Qap iridn, lind am, sny-sny, yuxulu-yuxulu ona baxrd. Btn ev yatrd. Mared, xsusil k itialar olanda tez yatrlar; bu khn, dinc mhll inqilabdan qorxaraq vziyytdn xilas olma yuxuda axtarrd: uaqlar da qulyabandan qorxanda balarn tez yorann altna soxurlar. Jan Valjan src il brabr Mariusu karetadan xartd. Jan Valjan onun qoltuundan, src d qlarndan tutmudu. Mariusu bu qayda il apararkn Jan Valjan lini onun crlm paltar altna soxdu v yqin etdi ki, Mariusun ryi hl vurur. O, htta vvlkindn bir az brk vururdu, sanki, ekipajn hrkti yaraln qvvt gtirmidi. Javer qapdan srt bir ifad il sorudu (hkumt adam qiyamnn xidmtisi il el bel d danmal idi): Burada Jilnorman adl adam yaayrm? Yaayr. Siz n lazmdr? Biz onun olunu gtirmiik. Qap key kimi sorudu: Olunu? O lb. Jan Valjan Javerin arxasndan boyland; qap bu st-ba crlm, irkli adama dhtl baxd; Jan Valjan iar il bildirdi ki, bu, doru deyil. Qap, el bil, n Javerin szn, n d Jan Valjann iarsini baa dd. Javer szn davam etdi: O, barrikadaya gedibmi, axr da bu! Qap rd. Barrikadaya? Orada onu ldrblr. Get, atasn oyat. Qap yerindn trpnmdi. Javer bir d dedi: Get d! Sonra lav etdi: Sabah burada dfn mrasimi olacaq. ctimai hyatn btn hadislri Javer n drclr blnmd; hamilik v nzart d buradan balanrd; hr hadisy myyn bir yer ayrlmd, ba ver bilck hadislr, el bil ki, xsusi qutularda saxlanlrd; bu hadislr qutulardan, vziyyt gr, ya bir yerd, ya ayrlqda meydana xrd; msln, klrd sakitlik pozular, qiyam, karnaval v dfn mrasimi ola bilrdi. Qap gedib Bask oyatd, bununla da iini qurtard. Bask Nikolettan, Nikoletta da madmuazel Jilnorman oyatd. Lakin qocan oyatmadlar, bu qrara gldilr ki, tz xbri o n qdr gec eits, bir o qdr yaxdr. Mariusu ikinci mrtby qaldrdlar, z d el yava apardlar ki, evin o biri hisssind he ks bunu bilmdi; aparb cnab Jilnormann dhlizindki khn divann stn qoydular. Bask hkim dalnca getdi, Nikoletta alt paltar olan kaflar elmy balad, bu zaman Jan Valjan hiss etdi ki, kim is onun iynin toxunur. Jan Valjan bunun n demk olduunu baa dd, aa enmy balad; o, z arxasnda Javerin ayaq ssini eidirdi: Javer onun ardnca glirdi. Qap onlar yuxulu-yuxulu v qorxmu halda qarlad kimi, indi d el qorxmu halda v yuxulu-yuxulu onlarn ardnca baxrd. Onlar yen d fiakra mindilr, src d qozlaya qalxd.

Jan Valjan dedi: Nzarti Javer, mn bir mrhmt d gstrin. Javer srt bir ifad il sorudu: N mrhmt? caz verin bir dqiqliy evimiz dyim. Sonra mn n elmk istyirsinizs, elyin. Javer nsini srtukunun yaxas iin soxaraq bir az susdu, sonra karetann qabaq pncrsini ab dedi: Src, Silahl adam ksin, yeddi nmrli ev. ON BRNC FSL. Mhkm bnvrnin sarslmas. Btn yol uzunu onlar daha azlarn amadlar. Jan Valjan n etmk istyirdi? O istyirdi ki, balad ii axra yetirsin: Kozettaya xbrdarlq elsin, Mariusun olduu yeri ona desin, mmkn olsa, baqa faydal gstrilr d versin, vaxt atsa, sonuncu srncamn da sylsin. O ki qald z, onun taleyi onun ii artq bitmidi, o Javerin lin dmd, mqavimt d gstrmirdi. Baqa bir adam bel vziyyt dsydi, yqin ki, Tenardye verdiyi kndiri, ilk hbsxana kameras barmaqlnn kndln tirini dnrdi; lakin yepiskopa rast gldikdn sonra hr bir sui-qsd, htta adamn z canna qsd etmsi, biz bunu xsusil qeyd edirik, Jan Valjann qlbind byk dini etiraza sbb olurdu. Adamn z-zn ldrmsi, blk d, myyn drcd ruhu ldrn, mchul bir varlq zrind olan bu sirli zoraklq Jan Valjana mmkn olmayan bir ey kimi grnrd. Fiakr Silahl adam ksinin lap balancnda dayand, k dar olduundan, qabaa getmk mmkn deyildi. Javerl Jan Valjan ekipajdan dd. Src cnab nzartidn acizan xahi etdi ki, bir ey diqqt yetirsin: karetann iindki utrex mxmri lnn qanndan, bir d qatilin irkli paltarndan badan-baa lklnmidir, bu, indic onun gzn dydi. Sonra da lav etdi ki, zrri dmk lazmdr. El o saat da cibindn yoxlama dftrsini xartd, cnab nzartidn xahi etdi ki, iltifat buyurub bura, lap el bo ey d olsa, bir tvsiy yazsn. Javer srcnn ona sar uzatd dftrni geri itlyib sorudu: ndi sn yol pulu, bo dayandqlarmz da stlik, n qdr atmaldr? Src dedi: ndi skkiz on be dqiq ilyib: ax mxmr d tz idi. Sksn frank, cnab nzarti. Javer cibindn drd napoleondor xarb srcy verdi, fiakr yola sald. Jan Valjan el znn etdi ki, Javer onu lap yaxnda olan A mantiya v ya Arxiv ksindki qarovulxanaya piyada aparacaqdr. Onlar k il getdilr. Kd, hmiki kimi, adam yox idi. Javer Jan Valjann ardnca gedirdi. Onlar yeddi nmrli ev atdlar. Jan Valjan qapn dyd. Qap ald. Javer: Yax, dedi, girin iri. O, z-zn mcbur edirmi kimi, qrib bir ifad il lav etdi: Mn sizi burada gzlycym. Jan Valjan Javer baxd. Bel bir hrkt Javerin vrdilrin smayan hrktdi. Lakin Javerin gstrdiyi bu nifrt dolu etibar piiyin siana olan etibar kimi idi: piik d sian o qdr uzaa buraxr ki, sonra z caynaqlarn ona keir bilsin; Javerin gstrdiyi etibar Jan Valjan o qdr d tccblndirmdi, nki o z-zn mhkmy tslim etmk, bununla da mslni qurtarmaq istyirdi. Jan Valjan qapn itlyib iri girdi, yatm qapn ssldi, qap yatandan qalxmadan ipi dartmd, sonra pillknl yuxar qalxd. kinci mrtby atanda dayand. Hr zabl yolun istirahti var. Pillkn bandak pncr aqd. Bir ox qdim evlrd olduu kimi, pillkn iqd, pncr ky baxrd. Evin lap

qabanda olan k fnrindn pillknin pilllrin iq drd, burada iq yandrmaq n daha xrc kmk lazm glmirdi. Jan Valjan ya tmiz hava tnffs etmk n, ya da el qeyri-uri olaraq, ban pncrdn bayra xartd. Ky baxd. K ox balaca idi, fnr onu badan-baa iqlandrrd. Jan Valjan heyrtdn donub qald: kd he ks yox idi. Javer getmidi. ON KNC FSL. Baba. Bask il qap, Marius qoyulan divan qonaq otana gtirdilr; Marius yen d trpnmirdi. El o saat hkim dalnca adam gndrdilr, hkim d drhal gldi. Madmuazel Jilnorman da yerindn qalxd. O, otaqda gzinir, yaman drdlnirdi, mzldana-mzldana ancaq bu szlri deyirdi: Prvrdigara, bel ey olar? Arabir lav edirdi: Hr ey qana bulanacaq! lk sarsnt kendn sonra onun beyni ml glmi vziyyti bir nv filosofcasna drk etmy balad, bu da aadak cml il ifad olunurdu: El bel d olmal idi! Lakin o: Mn bunu oxdan deyirdim! dsturuna glib atmad, bel hallarda o, hmi bu klam sylrdi. Hkimin tklifi il divann yanna qatlama arpay qoydular. Hkim Mariusun bdnini yoxlad, nbzinin vurulduunu, sinsind birc dn d drin yara olmadn, ngind laxtalanan qann burnundan gldiyini yqin etdikdn sonra onu arpayda arxas st uzatd, bann altna bal qoymad, ba bdni il bir sviyyd, htta bir az da aada qald, rahat nfs almaq n sinsini adrd. Qarm qz Jilnorman grd ki, Mariusu soyundururlar, tez z otana getdi, tsbeh evir-evir rkdn dua elmy balad. Mariusun bdnind ciddi daxili zdlnm yox idi; gll qeyd dftri zrindn srrk yana dnm, qabralarn stndn kerk drini crmd: yara zdn dhtli grns d, drin deyildi, buna gr d qorxusu yox idi. Onun bdnind canaq smynn snmas ox ciddi bir zdlnm idi, Jan Valjan Mariusu yeralt kanallarla dalnda gtirnd bu snq daha da xarablamd. Mariusun qollarnda qlnc yaras vard, amma znd czq da yox idi, ba is apq-apqd. Bu yaralar ancaq bann drisind idimi, ya onun ba smy zdlnmidimi, indi bunu tyin etmk mmkn deyildi. Thlkli bu idi ki, bana vurulan qlnc zrblri nticsind o, bihu olmudu, bel bihuluqdan sonra ox vaxt he aylmrlar. Bir d ki, o, qan itirmkdn ziflmidi. Bdninin aa hisssin he bir ey olmamd, nki barrikada Mariusu quraa kimi mhafiz etmidi. Baskla Nikoletta dkalarn crb, sar hazrlayrd; Nikoletta bunlar bir-birin tikir, Bask brmlyirdi. Orada tiftik yox idi, hkim yaraya pambq tamponu qoymaqla axan qan ksirdi. arpay yanndak stolun stnd oxlu crrahiyy alti vard, d am yanrd. Hkim Mariusun zn v san soyuq su il yudu. Qap lind am tutmudu. Bir vedr su bir anda qpqrmz oldu. Hkim, el bil ki, fikr dalmd, qmgin grnrd. Arabir ban yox deyirmi kimi yralayr, sanki, z-zn verdiyi suala cavab verirdi. Hkimin z-zn ryind danmas xstnin pis vziyytd olduunu gstrir. Hkim yaralnn hl d yumulu olan gz qapaqlarna sulluca toxuna-toxuna zn silnd, qonaq otann o biri banda qap ald, a geyimli uzun bir adam grnd. Bu, Mariusun babas idi. ki gn idi ki, qiyam cnab Jilnorman brk hycanlandrr, hirslndirir, tvi salrd. Ken gec o he gzn yummamd, btn gn titrtmidi. Axam btn qap-bacann brk-brk balanmasn mr edib, ox erkn yerin girdi v nhayt, yorulduu n, gzn yuxu getdi.

Qocalar ayq yatrlar; cnab Jilnormann yataq ota qonaq ota il yan-yana idi; qonaq otanda n qdr sullu trpnslr d, ss onu yuxudan ayltd. Qapnn deiyindn iq dmd, bu, onu tccblndirdi, o, yatandan qalxd, li il trafn yoxlaya-yoxlaya zn qapya yetirdi. Qoca bir li il yarya qdr alm qapnn dstyindn tutaraq sn ban azca qabaa yib, heyrt iind astanada dayand. Onun ynind, btn bdni rtn kfn kimi, dz, hamar, a xalat vard, o el durmudu ki, el bil, kabus qbr baxrd. O, parlaq iq dm arpayda quraa qdr lpaq, qana bulam cavan bir olan grd; bu adam arpayda uzanb qalmd, trpnmirdi; onun bdni qara-qrmz yaralarla dolu idi, bnizi kaz kimi aarmd, gzlri yumulu idi, az azca aq, dodaqlarnn qan qamd. Qocann tpdn-drnaa kimi btn bdni tir-tir sdi; qocalqdan saralm gzlri dumanland, he bir ey grmdi; z yprand, boz lklr basm klly oxad; qollar cansz halda salland, sanki, onlarn yay qrlmd; barmaqlar sbi halda trpndi, dizlri bkld, xalatnn yaxas ald, onu a tk basm arq, lpaq qlar grnd; o pldad: Marius! Bask: Aa, dedi, cnab Mariusu indic gtirdilr. Barrikadaya gedibmi, orada da... Qoca dhtli ssl rd: O lb! Ah, quldur! Birdn bu yz yal qoca, sanki, dirilib qbirdn qalxaraq cavan olan kimi dmdz dayand: Cnab, dedi, siz hkimsiniz. Hr eydn vvl, mn bir ey deyin: o lb, el deyilmi? Hkim byk bir tvi iind idi, dinib-danmrd. Cnab Jilnorman dhtli qhqh il gld: O lb! O lb! O gedib barrikadada zn lm verdi! Mn nifrt eldiyi n! O, mnim acma bunu eldi! Ah, zalm! Gr o mnim yanma nec qaytd! Msibt bax, o lb! Gedib pncrni taybatay ad, el bil ki, ona hava atmrd; qaranlqla z-z duraraq, yatan kni z fryad il doldurdu, qaranla dedi: Dorayblar, ksiblr, qrblar, ziblr, ldrblr, para-para elyiblr! Bir buna baxn, grn nec yaramazdr! O ox yax bilirdi ki, mn onu gzlyirm, mn ona otaq hazrlamam, mn onun uaqlq klini yatamn stndn, bamn stndn asmam! O ox gzl bilirdi ki, onun ancaq qaytmas kifaytdir; mn onu uzun illr boyu armam, axamlar buxarnn qabanda, llrimi axmaq-axmaq dizlrimin stn qoyub oturmuam, n edcyimi bilmmim! Sn ancaq qaytsaydn, qaydb desydi ki: Budur, glmim! onda hr eyin sahibi olacaqdn, mn d sn tabe olacaqdm, sn bu qoca sarsaq babanla n istsydin edckdin, sn bunu yax bilirdin! Sn bunu bilirdin, amma sn bel qrara gldin, dedin ki: O, royalistdir, mn onun yanna getmycym! Qab barrikadaya getdin, sarsaqlndan qsdn, hmtli Berriya hersoqu haqqnda dediyim szn qisasn almaq n zn lm verdin! Bu, alaqlqdr. Bundan sonra yatanza girin, yatn grm nec sakit yatrsnz! O lb! Bax, bu da mnim qflt yuxusundan aylmam! Hkim indi onlarn hr ikisi n qorxu v tvi keirirdi; o bir anla Mariusu buraxb cnab Jilnormann yanna getdi, onun lindn tutdu. Qoca dnd, brlmi, qan dolmu gzlril hkim baxb, ar-ar dedi: Tkkr edirm, cnab! Mn sakitm, mn kiiym, mn On altnc Ldovikin lmn grmm, mn msibt tab gtir bilirm. Ancaq bir ey xsusil dhtlidir: o da budur ki, btn pis ilri sizin qzetlriniz eitmidir. Qoy sizin czma-qaralarnz olsun, boboazlarnz olsun, trqqiniz, maarifiniz, insan hququnuz, mtbuat azadlnz olsun, amma sizin uaqlarnz sizin eviniz, bax, bu halda gtirmsinlr! Ah, Marius, bu, dhtdir! ldrblr! Mndn qabaq lb! Barrikadada! Ah, quldur! Doktor, siz, deysn, bizim mhlld yaayrsnz! Mn sizi yax tanyram. Mn tez-tez pncrdn grrm: siz kabrioletd bizim evimizin qabandan keib gedirsiniz. Mn siz hr eyi ab deycym. Siz nahaq yer el gman edirsiniz ki, mn acqlanram. ly acqlanmazlar. ly acqlanmaq sarsaqlq olard. Ax bu ua mn bytmm. O hl krp olanda mn qoca idim. O, Tilri parknda xrdaca bel il, araba il oynard; lindki bell qumda qazd xrdaca alalar mn l aacmla sbirl

hamarlayrdm ki, park keikisi grb deyinmsin. Lakin bir gn o arb dedi: Rdd olsun On skkizinci Ldovik! bunu deyib evdn getdi. Bu, mnim tqsirim deyil. Onun el gzl hray z, el sarn sa vard... Onun anas lb. Balaca uaqlarn hams sarn olurlar, siz buna fikir vermisinizmi? Bu, niy bel olur? O, hmin bu Luara quldurlarndan birinin oludur, amma uaqlar atalarnn cinayti n cavab vermirlr ax?! Onun, bax, bu boyda olduu mnim yadmdadr. O, d hrfini dey bilmirdi. O da xrdaca qu kimi mehribanca civildyirdi, onun da civiltisini qu civiltisi kimi baa dmk olmurdu. Yadmdadr, bir gn Farnez Harkulesinin heykli qarsnda ham onun bana yd, ham sev-sev, iftixarla ona baxrd o el qng uaqd! Ancaq killrd bel fsunkar uaq ba grmk olar! Mn nahaq yer onunla acql-acql danrdm, onu l aacmla hdlyirdim, o ox yax bilirdi ki, mn bunu ciddi elmirm. Shrlr yyr-yyr mnim yataq otama glnd deyinirdim, amma mn el glirdi ki, otamdan gn xr. Bel uaqlar sevmmk mmkn deyil. Onlar bizim qlbimiz hakim olur, qlbimiz onlarn hkmndn xa bilmir. slin qalanda, dnyada bu uaqdan gzl ey yox idi. Bu eylrdn sonra siz mn sizin btn o Lafayetlriniz, Benjamen Konstanlarnz, Tirki de Korsellriniz haqqnda, onu mnim limdn alan btn o adamlar haqqnda n dey bilrsiniz? Siz bunun cavabn vercksiniz! Cnab Jilnorman solun bnizli, meyit kimi uzanb qalan Mariusa yaxnlad, yen d ah-vay elmy balad; hkim hl d yaral il llirdi. Cnab Jilnormann dodaqlar, sanki, qeyriixtiyari olaraq trpnirdi, onun azndan, can vern zaman zif xrltlar kimi, gcl eidiln, rabitli szlr xrd: Ah, qlbsiz! Ah, yakobini! Ah, zalm! Ah, quldur! ln bir adam gcl eidiln ssl ln mzmmt edirdi. Daxili sarsnt, nhayt, adamn zahirind d zn hiss etdirir; qocann dannda yen d rabit yarand, lakin sz sylmy onun daha gc yox idi; onun ssi el bouq, el zif xrd ki, el bil, uurumun o biri trfindn glirdi. Mnim n frqi yoxdur, mn zm bu yaxnda lcym. baxrsanm: Parisd el bir sfeh qz taplardm ki, bu yaramazla xobxt olacana sevinmsin! Vicdansz, kef elmk, hyatdan zvq almaq vzin, dalamaa gedir, gedib zn gic kimi gll qabana verir! z d n n? Respublika n! Gedib omyerd balda oynamaq vzin cavan olana bu lazmdr! Onun ax, ancaq iyirmi ya vard! Respublika, bu n sarsaq eydir! Yazq analar, bel olandan sonra siz qng uaqlar doun! Siz deyrlr, o lb! Demli, bizim darvazadan bir-birinin ardnca iki meyit xacaq. Bli, sn general Lamarkn qng gzlri n bu oyunu xartdn! Bu general Lamarka snin borcun n idi? Bu yax qlnc vuran adama, bu heyvry?! lnn xatiri n lm gedir! Bel d axmaqlq olar! Baa dn! Anadan olduu iyirmi ildir! Arxada nlr qaldna he qaydb baxmad da! ndi bu yazq qoca tnhalq iind lmlidir. l, gbr z bucanda, qoca bayqu! Qoy olsun, bu yaxdr, el mn bunu istyirdim, bu mni drhal ldrr. Mn ox qocayam, mnim yz yam var, mnim yz min yam var, mnim lap oxdandr lmy haqqm var. Bu zrb mnim iimi bitirr. Demli, i bitib. Bel d xobxtlik olar! Niy ona naatr iyldirsiniz, hr cr zir-zibil iirirsiniz, ay sarsaq hkim! Bsdir d, o ki lb, dorudan, lb. Mnim bel eydn bam xr, mn zm d lym. Mn ii axra yetirdim. claf, claf, claf zman! Bax, mn sizin barnizd, sizin ideyalarnz, sizin sistemlriniz, sizin balarnz, kahinlriniz, hkimlriniz, alaq yazlarnz, dlduz filosoflarnz, sizin btn bu inqilablarnz haqqnda, o inqilablar ki altm ildir Tilrid ancaq qaralar qorxudur, bax, bunlar haqqnda mn bel dnrm!.. Sn d el insafsz oldun ki, gedib bu qayda il zn mhv eldin, onda el lap yax olub, mn sn gr he drd d kmycym, eidirsnmi, qatil! El bu anda Mariusun gz qapaqlar yava-yava ald, onun hl d letargiya yuxusundan dumanlanan bax tccbl cnab Jilnormana zillndi. Qoca rd. Marius! Marius, mnim balam! Mnim vladm! Mnim ziz olum! Sn gzlrini adn, sn mn baxrsan, sn dirisn, sn tkkr edirm! Qoca zndn gedib yer yxld.

JAVER YOLUNDAN AZDI. Javer ar-ar Silahl adam ksindn uzaqlad. O, mrnd birinci df idi ki, ban aa dikrk, hm d birinci df idi ki, llrini dalnda tutaraq gedirdi. Bu gn qdr, o, Napoleonun iki duruundan ancaq qtiyyt ifad edn duruunu, yni lini dnd arpazlama qbul etmidi, trddd ifad edn, yni lini dalnda tutmaq duruu ona mlum deyildi. ndi onun hyatnda dn ml glmidi; onun ar-ar getmsi, fikr dalmas mnvi tvii ks etdirirdi. Yatm klrin qaranl onu brd. Lakin o myyn bir istiqamtd gedirdi. Ksm yolla Senaya trf burularaq, Qaraac sahil ksin xd, sahil boyu getdi, Qrev meydanndan td, atle meydanndak qarovulxanaya atmam Ana Mrym krpsnn tinind dayand. Sena bu yerd, bir trfdn Ana Mrym v Alveri krplri, yan trfdn d Xamgen v ik sahil klri arasnda drdbucaq gl oxayr, bu gln ortasnda su iti axr. Qayqlar bu yer yaxn glmirlr. Senann bu iti axan yerindn thlkli ey oxdur: o zamanlar bura yan trflrdn sxdrlmd, dyirmanlarn suya vurulan tirlri arasnda hiddtl uuldayrd; krp stnd tikilmi bu dyirmanlar sonralar uurulmudu. Bir-birin xeyli yaxn olan iki krp bu thlkni daha da artrrd, nki su byk bir qvv il krplrin ta altndan srtl axrd. Su coqun sel kimi ora cumur, nrildyrk aha qalxrd; dalalar iddtl krplrin tirlrin hcum edir, sanki, mhkm su kndirlri il onlar kkndn xarmaq istyirdi. Ora dn adam bir daha suyun zn xa bilmir, n yax zglr d orada batr. Javer krpnn srahisin dirsklnrk llrini nsin dayad, qeyri-uri olaraq barmaqlarn sx tkl bakenbardlar iin soxdu. Onun qlbind bhran, evrili, flakt ml glmidi, o dnmy bilmzdi. Bir ne saatd ki, o z-zn baa d bilmirdi. O ab qalmd; korazehin olsa da, onun ox aydn qli z ffafln itirmidi; tmiz kristal bulanmd. Javer hiss edirdi ki, vzif anlay onun urunda iki yer blnmdr, bunu zndn gizld bilmirdi. Sena sahilind he gzlnilmdiyi halda, Jan Valjana rast glnd onun qlbind, nhayt, ovunu l keirn bir canavar duyusu, hm d z sahibini tapan bir it duyusu oyanmd. O, z qarsnda eyni drcd dz olan iki yol grrd, ancaq bu yol iki idi; bu, onu dht gtirirdi, nki btn mr boyu o ancaq bir yol il, dz bir xtt il getmidi. in xsusil zab vern chti d o idi ki, bu yollar bir-birini rdd edirdi. Bu iki yoldan hans doru idi? O son drc tin vziyyt dmd. Sa qalman n caniy borclu olasan, hm d bu borcu etiraf edsn, qaytarasan, z-znn ksin gedrk islahedilmz cinaytkarla bir srada durasan, gstriln xidmt xidmtl cavab versn, o yer glib atasan ki, z-zn Get!, ona da: Sn azadsan! deysn, hamdan tr bir vzif olan borcunu xsi msl n fda edsn, eyni zamanda bu xsi msl arxasnda eyni drcd mumun vzifsi olan bir ey, blk d, yksk bir qanun duyasan, z vicdanna sdaqtli qalmaq n cmiyyt xyant edsn! Btn bu mnasz eylr grk el, dorudan da, olayd, z d onun payna dydi! Javeri zn bu idi. He eidilmmi, onu tccblndirn bir ey olmudu: Jan Valjan ona aman vermidi, lakin baqa bir ey d olmudu ki, bu onu tamam mhv etmidi: o z Jan Valjana aman vermidi. Gr o, n gn qalb?! O, z-zn anlamaq istyirdi, anlaya bilmirdi, o z-zn tanmrd.

ndi n etsin? Jan Valjan l vermk yax deyildi; Jan Valjan srbst buraxmaq da yax olmazd. l versydi, hkumt nmayndsi n pis katorqa dustandan da alalm olacaqd. Srbst buraxsayd, katorqa dusta qanun zrind ykslck, qanunu ayaqlar altnda tapdalayacaqd. Hr iki halda Javer z rsvay olacaqd. Mslni o, n cr hll etsydi, birc x yolu vard: o da son idi. El olur ki, tale insan sldrm uuruma rast gtirir; bu uurumdan xilas olmaq mmkn deyil; oradan btn hyat drin bir girdab kimi grnr. Javer bel bir uurum qarsnda dayanmd. Dnmk onu xsusil narahat edirdi. Bir-birin zidd hisslrin amansz mbarizsi onu dnmy mcbur edirdi. Dnmy o, adt etmmidi, dnmk ona son drc ox zab verirdi. Fikird hmi myyn drc gizli bir qiyam olur; Javer zn bundan qoruya bilmdiyi n, bu, onu acqlandrrd. Hans raitd olursa-olsun, vzifsinin dar rivsindn knara xan hr fikir ona faydasz v yorucu grnrd; lakin bugnk hadis haqqnda dnmk onun n, el bil ki, bir ignc idi. Bu qdr sarsntdan sonra o mtlq z vicdanna nzr salmal, z haqqnda zn haqqhesab vermli idi. O, tutduu iin qarsnda tir-tir sirdi. O, btn polis qaydalarnn, btn siyasi qanunlarn, hquq qanunlarnn, btn qanun mcllsinin ksin olaraq, canini azad etmyi mmkn hesab etmidi; onun kefi bel istmidi, o, z mnafeyini cmiyytin mnafeyindn stn tutmudu. Bel d ey olar!! O, bel bir hrkt ad tapa bilmirdi, hr df bu mslnin stn qaydanda tpdn-drnaa kimi sarslrd: vaxt itirmdn Silahl adam ksin qaytsn, Jan Valjan tutub aparsn. lbtt, ancaq bel etmk lazmd. Lakin o, bunu ed bilmirdi. Onun o trf olan yolunu n is balayrd. N balayrd? Bu ax n idi? Dnyada mhkmdn, mhkm pristavndan, polis idarsindn, hkumtdn baqa da bir ey varm? Javerin btn varl sarslmd. Bir katorqa dustann xsiyytin toxunmaq olmazd! Bir mhbus polis idarsinin lin kemirdi! Bu da ancaq Javer gr bel olmudu! Qanuna btnlkl mnsub olan iki adam Javer v Jan Valjan, biri cza vermk, biri d czalanmaq n yaranan iki adam birdn o drcy glib atmd ki, qanunu tapdalamd, bel dht olar? Bu n demkdir? Bel d dhtli ey olarm? Bu iki adamdan he biri czalanmayacaqm? Yoxsa, Jan Valjan btn ictimai qayda-qanundan qvvtlimi xd? O tutulmayacaqm, Javer d hmiki kimi hkumtdn maa alacaqm? O get-ged daha ar dnclr dalrd. Bu dnclr iind o zn Ehtiraslar ksin gtirdiyi qiyam stnd d mzmmt ed bilrdi; lakin Javer bu qiyam haqqnda he dnmrd d. Daha ar bir cinayt xrda bir qbahti klgd buraxrd. Bir d ki, qiyam, he bhsiz, lmd; qanuna gr, adam ldkdn sonra daha tqib olunmurdu. Onun beynini ar yk kimi zn Jan Valjand. Jan Valjan onu adrmd. Onun btn mr boyu sasland qayda-qanun bu adam qarsnda uub dalrd. Jan Valjann gstrdiyi alicnablq onu zirdi. vvllr o, Jan Valjann hrktlrini saxta v alsz hesab edirdi, indi bu hrktlr sil mnasnda onun gz qarsnda canlanrd. Jan Valjann arxasnda cnab Madlenin surti grnrd, bu iki adam birbirin qararaq, gzl v ncib insan klind birlirdi. Javer mnfur bir hissin orun-orun qlbin soxulduunu duyurdu: bu katorqa dusta qarsnda ba ymkdi! Mhbusa hrmt etmk, he alasan eydimi? O, hycandan titryirdi, lakin z il bacara bilmirdi. Buna n qdr qar dursa da, qlbinin drinliyind o sfil adamn ncibliyini, mnvi chtdn yksk olduunu etiraf etmy bilmirdi. Buna dzmk olmazd! Mrhmtli cinaytkar, baqalarnn drdin qalan katorqa dusta, hlim, alicnab insan! El bir insan ki, dara dn kmk edir, mrhmti qisasdan stn tutur; el bir insan ki, dmni mhv etmkdns, z mhv olmaa hazrdr, onu thqir ednlri xilas edir, el bir cani ki,

xeyirxahln zirvsind diz kr, insandan daha ox mly oxayr! Javer bel bir mcznin dnyada mvcud olduunu etiraf etmy mcbur idi! Vziyyt bu cr davam ed bilmzdi. Dorudur, bunu biz d etiraf edirik, Javer bu jdahaya, bu iblis siftli mly, bu mnfur qhrmana zn mbarizsiz tslim etmmidi; o el bir qhrmand ki, Javer eyni drcd ona hm nifrt edir, hm d onunla fxr edirdi. Jan Valjanla tk-tkin karetada gednd qanun plngi bir ne df onun qlbind qzblnmi, nrildmidi! O bir ne df vcd glrk Jan Valjann stn atlmaq, onu qamarlamaq, paralamaq, baqa szl, hbs etmk istmidi! Dorudan da, bundan asan ey vardm! lk qarovulxanaya atan kimi rb deysn: Budur katorqadan qaan, mhkmdn gizlnn dustaq! Jandarmlara rb sylysn: O sizindir! Bu mlun canini onlarn ixtiyarna verib gedsn, daha he bir ey bilmysn, he bir ey qarmayasan. Ax bu adam qanunun bdi siridir; qoy qanun onunla istdiyi kimi rftar elsin. Bundan da daltli ey olarm? Javer bunlar z-zn deyirdi, demk azdr, o istyirdi bunlar elsin, istyirdi z li il bu adam tutsun, lakin n onda, n d indi bunu elmk iqtidarnda deyildi, onun li hr df sbi halda Jan Valjann yaxasna sar qalxdqca aa drd, el bil, quruundan tklmd, bu zaman urunun drinliyind qrib bir ss ona deyirdi: Yax. Sni xilas edn adam l ver. Sonra da Ponti Pilat kimi, mr el qabda su gtirsinlr, caynaqlarn yu. Sonra z haqqnda dnd, Jan Valjann zmtli surti qarsnda o zn miskin v rzil grd. Ona yaxlq edn katorqa dusta idi! Ax o n n bu adama icaz verdi ki, onu ldrmsin, onun hyatn ona balasn? Onun barrikadada ldrlmy haqq vard. O grk bu lmk haqqndan istifad edydi. O grk o biri qiyamlar kmy arayd, onlar zorla mcbur edydi ki, onu ldrsnlr. Ona hr eydn ox zab vern zn inamn itirmkdi. O, aya altndak zmini itirmidi. Qanun hkmndn onun lind ancaq tr-tknt qalmd. vvllr tanmad, bilmdiyi bhlr indi onu hr trfdn brmd. Onun daxilind mnvi bir dn ml glmidi, sanki, ona vhy glmidi, bu vhy bu vaxta qdr tutduu ilrin yegan ls olan hquq idrakndan ox-ox frqlnirdi. vvlki dzlyn rivsind qalmaq indi ona az grnrd. Bir yn he gzlnilmyn hadislr onu hat etmidi, onu zirdi. Onun qlbind yeni bir alm almd, bu alm qbul ediln v vzi veriln xeyirxahlqd, fdakarlqd, fqtdi, sbir idi, mrhmtin amanszla qalib glmsi idi, xo niyyti olmaqd, cza hkmnn balanmas idi, mqssir aman vermkdi, haqq divannn gzlrindki yad, insan daltinin ksini tkil edn alasmaz tanr dalti idi. Javer zlmt iind mchul mnvi bir gnin qorxunc kild xdn grrd; bu gn onu dht salr, gzlrini qamadrrd. Bayqu, qartal gz il baxmaa mcbur olmudu. O, z-zn deyirdi: demli, doru deyirlr ki, istisna var, hkumt d yanla bilir, bzi hadislr qarsnda qayda-qanun xlmaz vziyyt dr, btn msllr qanun mcllsin smr, nzr alnmayan eylr d tabe olmaq lazm glir, katorqa dustann xeyirxahl mmur xeyirxahlna klk gl bilir, dhtli ey ilahi ey evrilir, bli, hyatda bel gzlnilmz klklr olur; Javer midsiz halda dnr, znn d qfildn yaxalandn grrd. Dnyada xeyirxahlq vardr, o, bunu etiraf etmy mcbur oldu. Katorqa dusta xeyirxah adamm. O z d indic xeyirxahlq eldi bu, he mmkn olan eydimi!? Demli, o, zn rsvay etmidir. Javer zn alaq bir adam hesab edirdi. O, z-zn dht gtirirdi. deal Javer n daltli, alicnab, yksk qlbli olmaqda deyil, qsursuz olmaqda idi. ndi o, qbahtli bir i tutmudu. Nec oldu ki, o, bel vziyyt dd? Bu, ax nec oldu? O, z d bunun sbbini dey bilmzdi. O, ban llril sxr, n qdr dnrds, bunu aydnladra bilmirdi. He bhsiz, o hmi Jan Valjan haqq divannn lin vermk fikrind olmudu, el bir haqq divan ki, Jan Valjan onun siri, Javer qulu idi. N qdr ki Jan Valjan onun ixtiyarnda idi, o,

Jan Valjan buraxacan qt etdiyini bir an da olsa etiraf etmirdi, sanki, onun li ondan xbrsiz Jan Valjan buraxmd. Bir ox zabverici, anlalmaz, mmmal msl onun yolunu ksmidi. O, z-zn sual verir, bu suallara cavab alrd, lakin cavablar onu qorxudurdu. O, zndn soruurdu: Mn, amanszca tqib etdiyim bu katorqa dustann pncsin dnd, o, ancaq el kin saxlad n deyil, z thlksizliyi n d mndn qisas ala bilrdi, htta lap qisas almal idi, bs o mn aman vermkl, mni ldrmmkl n eldi? z vzifsini yerin yetirdi? Yox. Daha byk bir ey eldi! Bs mn ona aman vernd n eldim? z vzifmi yerin yetirdim? Yox, daha byk bir ey eldim. Demli, vzifni yerin yetirmkdn daha byk bir ey vardr? Bu zaman o zn itirirdi, onun daxili mvazinti pozulurdu, trzinin bir gz uuruma enirdi, o biri gz gy qalxrd; Javeri trzinin yuxardak gz aadak gzndn az qorxutmurdu. O n volteri, n d filosof idi, dinsiz d deyildi, ksin, rsmi din svq-tbii il bir hrmt duyurdu; bununla bel, din yksk bir ey kimi baxsa da, onu ictimai hyatn mhm nsr hesab etmirdi, qoyulmu qayda-qanun onun yegan ehkam idi v onu tamamil tmin edirdi, o, yetkin bir adam v mmur olduqdan sonra btn dini hisslrini polis iin svq edrk, casus olmudu, bizim bu szmzd zrr qdr d istehza yoxdur, biz bunu tamamil ciddi deyirik, tkrar edirik, baqalar kei olan kimi, o da casus olmudu. O, z risi cnab Jiskeni tanyrd, bu vaxta qdr o biri risi haqqnda, yni Allah-taala haqqnda birc df d dnmmidi. Bu yeni aasn Allah qfildn drk edn kimi ab qald. He gzlnilmdiyi halda Allahn qarsnda duran kimi zn itirmidi; bel bir risl nec rftar edcyini bilmirdi; o bilirdi ki, adam grk hmi z risin kor-korana tabe olsun, n onun szndn xsn, n onu pislsin, n ona etiraz elsin. ndi, gr risin verdiyi mr ox qrib mr olsa, onda tabelikd olan adam n birc yol qalr o da istefa vermkdir. Lakin bu istefan Allahdan nec xahi elsin? Hr n olur olsun, o, hmi bir mslnin stn qaydrd: btn baqa msllri klgd buraxan bu msl onun indic byk bir cinayt ilmsi idi. O, khn cinaytkar, qaqn katorqa dustan tutmad. Mhbusu azad eldi. Qanun nmayndlrinin adamn ourlad, bu adam, slind onlarn idi. O, dorudan da, bunu eldi. O, indi z-zn anlaya bilmirdi. O, zzn tanmrd. Bel bir hrktin sbbini baa dmrd, el birc bunu fikirlnd onun ba hrlnirdi. Bu vaxta qdr o, kor-korana bir inamla yaayrd: bu inamdan amanszca bir dzgnlk meydana glmidi. ndi o inamn, inam il brabr dzgnlyn d itirmidi. Onun prsti etdiyi eylr uub dalmd. Mnfur hqiqtlr onu tqib edirdi, ondan l kmirdi. Bu gndn o, baqa bir adam olmal idi. O, qrib bir zab duyurdu, sanki, qfildn onun urundan kataraktan grmdlr. Onun gz almd, grmk istmdiyi eyi grmd. O zn faydasz, kemidn qoparlm, qulluqdan xarlm, mhv olmu adam kimi hiss edirdi. Onun varlnda hkumt nmayndsi lmd. Onun hyat btn mnasn itirmidi. Mtssir olmaq n dhtli eymi! Qranit olasan, zn d bh edsn! Qanunla myyn edilmi kild bir para tuncdan tklm cza heykli olasan v birdn tunc sinnd qlb oxar alsz, itatdn xan bir ey hiss edsn! O yer glib atasan ki, yaxla qar yaxlq edsn, amma btn mr boyu z-zn tlqin etmisn ki, bel yaxlq yamanlqdr! Qap kpyi olasan, hm d yad bir adama mehribanlq edsn! Buz olasan riysn. Klbtin olasan sonra da dnb canl l evrilsn! Birdn hiss edsn ki, barmaqlarn alr! Sonra da l kemi ovu buraxasan n dhtli squt! Ad insan olan mrmi birdn yolundan azaraq geriy qaydr! Gnahszlq da gnahdan xali deyil, ehkamn znd shv ola bilr, qanun mcllsind hr ey nzr alnmam, ictimai qurulu mkmml deyil, hakimiyytin znd d trddd olar, dalmayan ey dala bilr, hakimlr d baqalar kimi adamdr, qanun aldana bilr, tribunallar yanla bilr, btn bunlar etiraf etmk lazm glirdi! Gy qbbsinin zmtli mavi sind atlaq grnrd. Javerin qlbind v dzn hrkt edn vicdannda ba vern hadisni Fampdak flaktl mqayis etmk olard: onun qlbi, sanki, relsdn xmd, dz yolla srtl hrkt edn

dzgnly Allahla toqquaraq darmadan olmudu. ctimai qayda-qanun mainistinin ancaq myyn bir istiqamtl hrkt edn kor dmir at yhrlyib minn hakimiyyt ocaqsn iq asnn vurub atdan yer salmas ala smayan bir ey kimi grnr! Yolunu dyimyn, dz xtt il dqiq hrkt edn, hndsi drstly malik olan, itatkar, qsursuz bir eyin z-zn xyant etmsi d ala smayan eydir! Yoxsa, lokomotiv n d Dmq yol vard? nsan varlnda olan Allah onun hqiqi vicdandr, bu vicdan saxta vicdan rdd edir, qlcma snmyi qadaan edir, gni unutmama aya mr edir, qlb mr edir ki, sil hqiqti bu hqiqtl z-z gln yalan hqiqtdn ayrsn; bu, insanlq emsidir, qlbin susmayan ssidir, bu, qrib bir mczdir, bizim daxilimizd olan srvtin, blk d, n yaxsdr. Javer bunu baa drdm? Javer bunu duyurdumu? Bu bard dnrdm? Grnr, baa dmrd, duymurdu, dnmrd. Lakin ala smayan bu mslnin tzyiqi altnda bann partlatmaq drcsin vardn hiss edirdi. Bu mcz onun fikrini dyimkdn lav, o, bu mcznin qurban olmudu. O, ox ziyytl tabe olurdu. Bu eylrd o, ancaq hyatn dzlmz arln grrd. Javer el glirdi ki, onun nfs almas bu gndn etibarn hmilik mhdudladrlr. O mchul bir eyin varln z zrind duymaa adt etmmidi. Bu vaxta qdr ondan ykskd duran eylr ona sad, dz, ffaf v hamar grnrd; burada anlalmaz, qaranlq bir ey yox idi, hr ey dqiqdi, hr ey nizama salnmd, razladrlmd, aydnd, barizdi, myyndi, mhduddu, tamamlanmd; hr ey vvlcdn nzr alnmd: hakimiyyt onun qarsnda hamar bir sah kimi uzanb gedirdi, burada n sldrm yoxular, n uurum vard; o adamn ban gicllndirmirdi. Javer anlalmaz eylri ancaq aada, cmiyytin alt tbqlrind grmd. Qanunsuz hrktlr, gzlnilmz ilr, inamszlq, hrcmrcliy yuvarlanmaq, uuruma dmk imkan aa tbqlrin qiyamlarn, cinaytkarlarn, sfillrin nsibi idi. Lakin indi Javer arxas st drk, grdy eydn dht gldi; onun stnd, ykskd drin bir uurum almd. Bu ndir? Hr ey alt-st olmudur. O, tamam ab qalmd. ndi ny arxalanmaq lazmdr? Onun inand eylr uub-dalrd! Ax n olmudu? Alicnab bir sfil ictimai quruluun zif damarn tapmd? Bel ey olar? Qanuna namusla xidmt edn adam birdn iki cinaytdn birini semk mcburiyytind qalmd: canini buraxmaq cinaytdi, onu tutmaq da cinaytdi! Demli, hkumt trfindn mmura veriln nizamnamd btn msllr nzr alnmamdr? Demli, vzifnin qarsnda xlmaz vziyyt d ola bilrmi? Bu, n olan eydir? Yoxsa bu, dorudan da, beldir? Dorudanm, vvllr quldur olan, ittihamn arl altnda beli bkln bir adam diklib zn ax tuta bilr? Dorudanm, hqiqt onun trfinddir? Buna inanmaq olarm? Dorudanm, el hallar olur ki, qanun mzldana-mzldana zr istyrk daxiln dyimi bir cani qarsnda geri kilir? Bli, bel bir mcz ba verdi! Javer z d bunu grd! Javer z d bunu hiss etdi! O ninki bunu inkar ed bilmdi, o z bunda itirak etdi! Bu, bir hqiqtdi. Hqiqi hadislrin glib bel eybcr kl dmsi dhtdir! Hadislr z vzifsini yerin yetirsydi, bunlar ancaq qanunu sbut etmy xidmt edrdi; ax hadislri Allah gndrir. Yoxsa, bizim dvrmzd hrc-mrclik d gydn nazil olur? Bu qayda il onun vziyytini ynglldirn v yaxladra biln hr ey qlbin, sanki, anlalmaz tvi v kdri iind snrd; indi cmiyyt, briyyt, kainat ona sad v qorxunc kild grnrd. Demli, cza sistemi, xarlm qrarlar, qanunun sarslmaz qvvsi, ali mhkmnin hkm, mhkmlr, hkumt, istintaq, cza tdbirlri, dvlt hkumti, qanunun shv etmmsi, hakimiyytin saslar, siyasi v mlki thlksizliyin sasland ehkamlar, ali hakimiyyt, haqq-dalt, qanunun mntiqi, cmiyytin bnvrsi, hamnn qbul etdiyi hqiqtlr ancaq zir-zibil imi! Qayda-qanun gzlyn, polis idarsinin sdaqtli xidmtisi olan, casus simasnda tanr olub, cmiyytin keiyind duran Javer is zilmi, yer il yeksan edilmidi. Lakin bu xarabalq zrind dustaq papaql, ba halli bir adam ykslirdi. Gr, Javer cmiyyt saslarnn nec sarsldnn ahidi olur! Onun qlbini paralayan da bu kabus idi. Buna dzmk olardm? Yox.

Msl gr bel idis, o, midsiz bir vziyyt dmd. Ancaq iki qurtulu yolu qalrd. Bunlardan biri el bu saat Jan Valjann yanna qaytmaq, bu qaqn katorqa dustan hbsxanaya salmaqd. O birisi d... Javer qti addmlarla, bu df ban lap dik tutaraq, krpdn endi, qabandan fnr aslan atle meydan tinindki polis qarovulxanasna getdi. Qarovulxanaya yaxnlaanda pncrdn nvbti serjant grb iri girdi. Polis iilri, lap el qarovulxana qapsnn almasndan bir-birini tanyrlar. Javer adn dedi, biletini serjanta gstrib, am yanan stolun arxasnda oturdu. Stolun stnd qurun mrkkbqab, qlm v kaz vard, bunlar, lazm olsa, protokol yazmaq, ya gec qarovullarna yazl srncam vermk n qoyulmudu. Bel bir stol, yannda da hsir stul, adtn btn polis qarovulxanalarnda vardr; bu stollarn stnd mtlq im-am aacndan dzldilmi, iin taxta ovuntusu tklm bir boqab, balaca karton qutu, qutuda da mktub yapdrmaq n yapqanl qrmz kaz olard; bu stol mhkm istintaqnn n aa pillsidir. Mhkm dbiyyatnn sas da burada qoyulur. Javer qlm, bir vrq d kaz gtrb, yazmaa balad. Onun yazd bu idi: Polis xidmtinin faydas n bir ne qeyd. Birincisi: mn cnab prefektdn xahi edirm ki, aadak szlri oxusun. kincisi: dustaqlar istintaq edildikdn sonra ayaqqablarn xarrlar, st-balar yoxlanlana qdr dmd ayaqyaln dururlar. Onlardan oxu hbsxanaya qaydandan sonra skrmy balayr. Bunun nticsind xstxanada artq pul xrclnir. ncs: myyn nahiylrd agentlrin dyimsi il laqdar olan mahid yax tkil edilmidir; lakin ox mhm hallarda grk he olmasa, iki agent bir-birini gzdn itirmsin; bu agentlrdn biri, bzi sbblr gr, sayqln ziflts, o birisi ona gz qoyar, onun yerini tutar. Drdncs: anlalmr ki, niy Madlonet hbsxanasnda dustaqlarn kamerada stul saxlamas, htta pulla da olsa, xsusi mr il qadaan edilmidir? Beincisi: Madlonet hbsxanasnda bufet ancaq iki tir il hasarlanmdr, bu da dustaqlarn linin bufeti qadnn lin toxunmasna imkan verir. Altncs: arc adlanan v baqa dustaqlar qbul otana aran dustaqlar, onlarn adn aydn sylmk n hr dustaqdan iki su pul tlb edirlr. Bu, ourluqdur. Yeddincisi: toxucu emalatxanasnda hr sapn qamasna dustaqdan on su pul xrlar; bu, icarinin z iindn sui-istifad etmsidir, nki ktann keyfiyyti bundan he d pis olmur. Skkizincisi: Fors hbsxanasna gr glnlr mqdds Misirli Mrym snacann qbul otana gednd az yal canilr hytindn keirlr, buna yol vermk olmaz. Doqquzuncusu: nzr arpmdr ki, jandarmlar mqssirlrin istintaqnda eitdiklri eylri hr gn prefekturann hytind danrlar. Jandarm olmaldr mstntiqin kabinetind eitdiyi szlri baqa yerd danmaq ona yaramaz bu, ox ciddi qbahtdir. Onuncusu: Xanm Anri namuslu qadndr, z bufetini d ox tmiz saxlayr; lakin tk dustaql kameralarn yaxnlnda qap olmaq qadna yaramaz. Bu, nmunvi bir mssis olan Konsyerjer hbsxanasna layiq deyil. Javer bu stirlri zn xas olan bir sliq il, aydn xtl yazd, birc vergl d buraxmad; o yazdqca qlm kazn stnd brkdn sslnirdi. Aada, sonuncu strin altnda qol qoydu: Javer. 1-ci drcli nzarti. Jatle meydannda polis qarovulxanas. 7 iyun 1832-ci il, gec saat bir radlrind. Javer yaznn mrkkbini qurutdu, kaz mktub kimi bkb yapdrd, o biri zn idar n mlumat szlrini yazd, stolun stn qoyub, otaqdan xd. li, dmir barmaqlql qap onun ardnca rtld.

O yen d atle meydann pin kedi, sahil ksin atd, on be dqiq vvl trk etdiyi yer avtomat dqiqliyi il qaydaraq, yen vvlki vziyytd srahiy dirsklndi. El znn etmk olard ki, o, he yerindn trpnmmidir. Hava lap qaralmd. trafa el bir qbir, lm skutu kmd ki, bel skut gec yarsndan sonra olur. Bulud prdsi ulduzlarn qaban tutmudu. Gy zn ksif, mum bir n brmd. Site mhllsi evlrind birc iq da yanmrd. Yol il glib-gedn yox idi, btn yaxn klr v sahil ksi bo grnrd. Notrdam kilssi v dalt saray qllsi gecnin z klgsi kimi nzr arprd. Fnr srahinin knarn qrmzya alan bir iqla iqlandrrd. Uzaqda bir-birinin ardnca qaralan krplr, sanki, duman iind riyirdi. Yaan yadan ayn suyu qalxmd. Oxucunun yadndadr. Javerin srahiy dirsklndiyi yer Senann n iti axan yeri, burulann dhtli spiral stnd idi; burulan burada ucu-buca grnmyn bir vint kimi gah alr, gah ylrld. Javer ban yib aa baxd. Qaranlq hr eyi brmd. He n grmk olmurdu. Suyun dalaland eidilirdi, ancaq ay grnmrd. Arabir ox-ox drinlikd bir para a iq qvrla-qvrla parldayrd: suda el bir xsusiyyt var ki, n qaranlq geclrd d haradansa bir para iq tutur, bu i qlcmlar saan xrdaca ilan kimi ks etdirir. Lakin iq snr, hr ey yen zlmt iin qrq olurdu. El bil ki, orada namtnahilik z alb meydana glmidi. Aadak su deyildi, girdab idi. Sahil ksinin qara, dik divar dumana qararaq, zlmt iind riyrk, bu namtnahliyin sldrm yoxuu kimi canlanrd. He bir ey grnmrd, ancaq suyun dondurucu soyuqluu, ya dalarn qoxusu hiss olunurdu. Aada girdabn qorxunc tnffs eidilirdi. Suyun qalxdn, grmk yox, duymaq olurdu. Suyun qalxmas, dalalarn mum uultusu, nhng krp talarnn cansxc grn, qara boluun czbedici drinliyi btn bu zlmt adam dht gtirirdi. Javer gzn gecnin bu alm qapsna zillyrk, bir ne an sakit durdu; bu grnmyn ey o diqqtl baxrd. Su uuldayrd. Birdn o, lyapasn xarb srahinin stn qoydu. Bir az sonra hndr, qara bir klg srahinin stn qalxaraq dikldi, sonra aya sar yildi, yoldan ken bir adam uzaqdan onu xyala oxadard, sonra yen diklrk birba zlmtin iin dd, bouq bir applt eidildi, bu qara klgnin suya bata-bata rpndn ancaq zlmt grd.

BABA V NV.

BRNC FSL. Oxucu yen sink halqal aac grr. Tsvir etdiyimiz hadislrdn bir qdr sonra, lyaqtli adam olan Kll ar hycan keirmli oldu. Kll, bu lyaqtli adam, bu romann n ar fsillrind biz rast gln monfermeylli, da yolu fhlsi idi. Oxucularn yadndadr: Kll mxtlif ilrl, o cmldn, ourluqla da mul olurdu. O, hm da qrr, hm d ba yolda adam soyurdu. Bir arzu bu daqran fhly v oruya rahatlq vermirdi: o, Monfermeyl mesind basdrlan dfinnin dlisi idi. O, bir gn bir aacn altnda bu dfinni tapacana mindi; buna mid etmkl brabr, yoldan ken adamlarn cibini d axtarmaqdan kinmirdi.

Ancaq o, indi ehtiyatla trpnirdi. Bu yaxnda bir cncl idn gcl cann qurtarmd. Biz bilirik ki, o, da, baqa quldurlarla brabr, Jondretin daxmasnda l kemidi. Bzn qbaht d adama lazm olur. Kllni onda yyalq xilas etmidi. O, soyunu idimi, ya soyulan adamdm he ks bundan ba xara bilmmidi. Axam talannda onun itirak etmmsi tamamil sbut edildikdn sonra istintaq dayandrb, onu hbsxanadan buraxdlar. O yen d srbst oldu. Yolun vvl ildiyi Hanyi v Lanyi arasndak sahsin qaytd, yen d nzart altnda hkumt n nql qrmaa balad; o, ban aa dikrk fikirli-fikirli ilyirdi; lakin onu flaktdn xilas edn raba daha artq meyl gstrirdi. Kllni, st torpaql qazmasna qaydandan sonra, bel brk hycanlandran n idi? Onu hycanlandran aada qeyd etdiyimiz hadis idi. Bir gn o, shr yaxn adti zr i yerin gednd kollarn arasnda, blk d, onun eyni zamanda pusquda durduu yerd bir adam grd; bu adamn ala-qaranlqda, hm d xeyli uzaqdan ancaq kryi grnrd, bununla bel, o, Klly tan kimi grnd. Kll araq is d, aydn v iti hafizy malikdi; hafiz qayda-qanunla ox da yola getmynlrin zruri mdafi silahdr. Kll z-zndn sorudu: Mn bu adam ax harada grmm? Suala cavab ver bilmdi; ancaq bu qaralt kimi is xatrladrd, bu adam onun hafizsind zif bir iz buraxmd. Kll onun kim olduunu v kim oxadn myyn ed bilmdikd, bzi eylri dnmy v mqayis etmy balad. Bu adam, yqin, bural deyildi. O, haradansa glmidi. z d, grnr, piyada glmidi. Bel bir vaxtda hr dilican Monfermeyldn kemir. Demli, o btn gecni yol glmidir. O, haradan glmidir? Uzaqdan glmmidir, nki onun n yol antas, n d dynsi var. Grnr, Parisdn glmidir. O, niy mey girmidir? z d bel tezdn? Burada ona n lazmm? Kll yer basdrlm pulu dnd; hafizsini aradrd, onun yadna mbhm bir ey dd: o bir ne il bundan vvl bir adam grmd, onda da indiki kimi narahat olmudu. Blk, bu, el hmin adamdr?! Bu qayda il dnrd, dncnin tzyiqi altnda ban endirmidi, bu, tbii eydi, ancaq ehtiyatkarlq deyildi. O, yen ban qaldranda he ksi grmdi. Namlum adam med alaqaranlq iind yox olmudu. Kll hycanla z-zn dedi: Onun klyinin stn amasam, he kii deyilm. Mn bu riyakarn ibadtgahn axtarb taparam. O, havay yer bel vaxtda gzintiy xmayb n iqdr, n qaranlq, mn bunun sbbini bilrm. Mnim memd hl el sirr olmayb ki, onun stn aa bilmyim. Klngn gtrb donquldand: Lazm olar. Yer d ersn, adam da dersn... O, namlum adamn tutduu yolu mmkn qdr dzgn tyin etmy alaraq, sanki, sap sapa balaya-balaya kollarn aras il irlilmy balad. He yz addm getmmidi ki, fqin qzarts onun kmyin atd. Qum stnd arabir km izi, yer yatm ot, tapdanm ardc kolu, kollarn yilmi cavan budaqlar grnrd; budaqlar, yuxudan aylanda grnn gzl qz kimi naz il, yava-yava zn dzldirdi; bu eylr o adamn buradan kediyini aydn gstrirdi. Kll izi tutaraq ox getdi, sonra izi itirdi. Vaxt keirdi. O, menin lap irilrin girdi, kiik bir tpy atd. Shr-shr uzaq bir crda Gilyeri nmsini fitl ala-ala bir ovu gedirdi, Klld o, aaca drmamaq meyli oyatd. Kll yana gr ox cld idi. Bir az knarda Titir v Klly layiq hndr qayn aac vard. Kll aaca drmad v bacard qdr yuxar qalxd. Bu, ox gzl fikir idi. Kll menin n sx yerin baxarkn birdn yen o adam grd. El grn kimi d yen gzdn itirdi. Namlum adam xeyli uzaqda olan bir talaya atd; tala sx aaclarla hat olunmudu, Kll bu yer ox yax blddi: orada, bir yn hngdann yannda qurumaqda olan abald aac vard, aacn gvdsin mismarla bir sink halqa vurulmudu. Kemid bura Blar talas

deyrdilr. Dalar otuz il vvl bura tklmd, n n tkldy d mlum deyildi: he bir ey, taxta hasardan baqa, da ynnn khnliyi il mqayis oluna bilmz. Onlar mvqqti olaraq meydana glir bu da onlarn uzun zaman qalmas n n yax bhandir! Kll sevin-sevin, tls-tls aacdan dd, daha dorusu, srd. Zaa aqd, indi heyvan tutmaq lazmd. oxdan bri arzu etdiyi o mum dfin d, yqin, orada idi. Talaya getmk he d asan deyildi. O, tapdanm crla, bu zhltkn yolla, min df ora-bura dn-dn, burula-burula getsydi, on be dqiq, sx kollar aras il ksm getsydi, dz yarm saat vaxt itirckdi, nki kollar bu yerd hm tikanl idi, hm d budaqlar bir-birin dolamd. Kll bunu baa dmdi. O, gzn aldanaraq, ksm yolla getmk qrarna gldi; bu aldan is oxlarn mhv etmidi. Kolluq, n qdr sx olsa da, ona yax yol kimi grnd. z-zn dedi: zmz vuraq bu Rivoli canavarlar ksin! Kll dvrlm yol il getmy adt elmidi, bu df ksm yolla getmkd yanlmd. zn qabaa verib, kollarla mlli-bal dy giridi. O, aqqal gavals, yaban gl, acql byrtkn kollar il, gicitknl, yemianla, qanqalla lldi. l-aya, z-gz crmaq-crmaq oldu. Drnin dibind su grd, suyu kedi. Nhayt, qrx dqiqdn sonra Blar talasna atd; onun btn bdni tr iind idi, paltar islanmd, kollar onu didib datmd, o yaman hirslnmidi, tvyrd. Talada he ks yox idi. Kll da ynnn stn cumdu. Dalar z yerind idi. He ks onlar aparmamd. Adam med yox olmudu. O qamd. Hara? Hans trf? Harada gizlnmidi? Bunu bilmk mmkn deyildi. O, da yn dalnda, sink halqal aacn dibind tz qazlm yer, yaddan xm, ya da atlm bir klng, bir d drin bir uxur grd, bu, onun btn varln sarstd. uxur bo idi. Kll yumruunu havada silklyib, o adam hdly-hdly rd: Oru haramzad! Lakin o z d bilmirdi ki, kimi hdlyir. KNC FSL. Marius vtnda mharibsindn sonra ev mharibsin hazrlar. Marius xeyli vaxt lml hyat arasnda qald. Bir ne hft titrdib qzdrd, sayqlad; onda beyinl laqdar olan ox ciddi lamtlr grnd; bu da bandak yaralardan ox, bana vurulan zrblrin, beyin sarsntsnn nticsi idi. O, gec sabaha kimi, qzdrmal xst inad il, ln bir adamn mumcasna tkidi il Kozettann adn kirdi. Bzi yaralarn bykly ox ciddi thlk trdirdi, nki drin yarann irk elmsi ox asanlqla artr v myyn atmosfer raitinin tsiri altnda lml nticln bilir. Buna gr havann bir balaca dyimsi, gy guruldamas, ildrm axmas hkimi ox narahat edirdi. O dn-dn deyirdi: sas msl budur ki, yaral grk qtiyyn hycanlanmasn. Yaralar ab-balamaq mrkkb v tin idi: o zaman hl sarlar v bintlri mlhml yapdrmaq sulu icad olunmamd. Nikoletta, znn dediyi kimi, tavana qdr eni olan bir dkan crb tiftik hazrlayrd. Xlorlu mhlul v chnnmda il qanqrenann qaban almaq ox tinlikl mmkn oldu. N qdr ki, Marius lm thlksi qarsnda idi, drddn zln cnab Jilnorman nvsinin ba stndn ayrlmrd, o da Marius kimi n diri idi, n l. Hr gn, bzn d gnd iki df, qapnn dediyin gr, a sal, yax geyimli, hrmtli bir cnab glib yaralnn haln soruur, z il bir paketd yara n tiftik gtirirdi.

Nhayt, sentyabrn yeddisind, Mariusun lmcl halda babasnn evin gtirildiyi o dhtli gecdn dz drd ay sonra hkim elan etdi ki, indi yaralnn sa qalacana sz verir. Mariusun yaralar saalrd. Lakin snan cnaq smy brk ardndan, o iki ay da yan st yatmal oldu. Bel hallarda adtn bir yara qalr, saalmaq istmir, yaran xeyli vaxt ab-balayrlar, bu da xstni yaman dilxor elyir. Buras var ki, yaralarn gec saalmas Mariusu tqib olunmaqdan xilas etdi. Fransada hr qzb, htta xalq qzbi d alt aya kimi soyuyub gedir. O zaman qiyamda itirak etmk hallar el ox yaylmd ki, buna istr-istmz gz yummaq lazm glirdi. Bir eyi d lav etmk lazmdr ki, prefekt Jiske, yarallar polis idarsin vermyi hkimlr mr etmidi: hl indiy qdr bel ey grnmmidi; bu mr yalnz fkar-mumiyyni deyil, birinci nvbd kraln zn qzblndirdi; bu mumi qzb yarallar mdafi etmk v qorumaq n n yax vasit oldu. Buna gr d hrbi tribunal vuruma meydannda l ken yarallardan baqa, he bir yaraln msuliyyt clb ed bilmdi. Cnab Jilnorman kdr v midsizliyin, sonra da frh v sevincin btn mrhllrindn kedi. Hr gec yaralnn yannda qalmaqdan onu gcl saxlaya bildilr; o mr etdi ki, byk kreslosunu Mariusun arpays yanna qoysunlar; o tlb edirdi ki, qz kompres v sarya evd olan n yax alar iltsin. Madmuazel Jilnorman hr eyi lb-bin, uzun illr nticsind byk tcrb sahibi olan bir qadnd, o, nazik alar gizltmk n bir yol tapd, qocan da inandrd ki, mri yerin yetirilmidir. Cnab Jilnorman bir eyi he eitmk istmirdi ki, guya, tiftik n qaba ktan batistdn, ilnmi ktan tz ktandan yaxdr. Hkim Mariusun yarasn ab balayanda, o, mtlq orada olard, amma qz utana-utana otaqdan xard. Cnab Jilnormann yannda yarann rm tini qay il ksnd o: Ah, ah deyib rrd. O, titrk li il Mariusa fincanda drman vernd adamn ryi riqqt glirdi. O, hkim ard-aras ksilmdn sual verirdi, hmi d eyni suallar verdiyini hiss etmirdi. Hkim Mariusun thlkdn xilas olduunu sylynd qoca sevincindn lap aln itirdi. Sevinc lnl iind qapya luidor pul balad. Axam yataq otanda arpara vzin rtq ala-ala, qovot oynaya-oynaya bel nm oxudu: obanlarn yurdu olan. Bordoda Janna anadan. Olmu, Jannan grsn sn. Sevcksn... Sevgi yurd salm qlbind. Gizlnrk gzlrind. Klkbaz qurubdur tl. rklr... Diana tk sevib qlbn. Mdh edirm Jannam mn. Janna il mr srmk. Xodur gerk! Sonra oturacaqda diz kd; Bask qap arasndan baxrd, o, cnab Jilnormann, el bil ki, dua etdiyini aydn eidirdi. Cnab Jilnorman indiy qdr Allaha inanmamd. Hr df Mariusda saalmaq lamti grnnd, onun mtlq saalacana bh qalmayanda qoca lap srsmlyirdi. O, bo yer bir ox ilr tuturdu, sevinc coqunluuna qaplaraq pillknl aa-yuxar qard, niy qadn he z d bilmirdi. Bir gn shr a qonu qadnlardan birin, hm d ox qng qadna byk bir gl dstsi verirlr, qadn buna son drc tccb edir: gl dstsini gndrn cnab Jilnorman imi; htta Nikolettan qucanda oturtmaa da almd. Mariusa cnab baron demidi. Yaasn respublika! dey rmd.

O, hkimdn l kmirdi, hr dqiq sorudu: Thlk tmdr, el deyilmi? Mariusa bir nn fqtil baxrd. Mariusa yemk verilnd nfs almaa qorxurdu. zn yaddan xartmd, z el hesablamrd. Evin sahibi Marius idi. Qocann sevinci fdakarla oxayrd. O, z nvsinin nvsi olmudu. O n qdr qsqanc olsa da, dnyada n yax uaqd. Saalmaqda olan Mariusu yormaqdan, ya darxdrmaqdan qorxaraq onun arxasnda dururdu, ona baxb dinmz-sylmz glmsyirdi. O, vziyytdn raz idi, ndi, xobxtdi, fsunkard. O, cavanlamd. A sa onun glr zn mlayim bir ifad, zmt verirdi. Qrm z iqlandran sevinc prsti layiqdir. Qocaln tbssmnd shr fqinin i vardr. Marius yaralarnn alb-sarnmasna etiraz etmirdi. Gstriln qayya da laqeyddi, onu ancaq bir fikir mul edirdi: o da Kozettann fikri idi. Sayqlama v titrm-qzdrma kendn sonra o daha Kozettann adn kmirdi, el znn etmk olard ki, o daha Kozettan dnmr. Lakin Mariusun ryi Kozettann bana n i glmidir; anvreri ksindki hadis ona duman kimi grnrd; Eponina, Qavro, Mabef, Tenardyenin ailsi, barrikadann mum tsts iind vuruan yoldalar onun hafizsind seyrk klglr kimi titryirdi; cnab Folevann bu qanl dy glmsi tufan iind bir anla seziln qrib mmmaya oxayrd. O, nec oldu ki, sa qald, onu kim xilas etdi, nec xilas etdi, Marius bunu baa d bilmirdi, trafndak adamlardan da bu bard bir ey yrn bilmdi, ancaq bunu dedilr ki, gec onu karetada Ehtiraslar ksin gtirdilr; kemi, hal-hazr, glck tutqun, dumanl bir xatiry evrilmidi; bu duman irisind sarslmaz bir nqt, aydn v myyn bir plan, qranit kimi mhkm bir ey, bir qrar, bir arzu vard o da Kozettan tapmaqd. Onun urunda hyat fikri il Kozettann fikri bir-birindn ayrlmrd. O, z ryind tutmudu ki, bunlar bir-birindn ayr qbul etmyck, kim onu yaamaa mcbur etmk ists qoy lap onun babas, ya tale, ya da chnnm z olsun o mtlq itirdiyi cnntin ona qaytarlmasn qti tlb edckdir. Qarsnda duran manelri d zndn gizltmirdi. Bir eyi d qeyd etmk lazmdr: babasnn qays v nvazii Mariusu qtiyyn yumaltmad, htta ona ox az tsir etdi. Birincisi budur ki, o, ox eyi bilmirdi, bundan baqa, xst, blk d, hl qzdrmal olduundan, bu nvazi inanmrd, bu qrib, yeni eylr onu l almaq n bir vasit kimi baxrd. O zn ox soyuq tuturdu. Qoca nahaq yer ona baxb yazq-yazq glmsyirdi qocalq tbssmnn ona he tsiri olmurdu. Marius z-zn deyirdi: n qdr ki, mn susuram, tabe oluram, bu mehribanlq da bir o qdr davam edckdir; lakin Kozettadan sz aan kimi babam sil simasn gstrck, zndki maskan atacaq. Onda amansz bir tufan qopacaq, onda yen d Kozettann mnsub olduu ail mslsi, bu iki ailnin ictimai vziyytc brabr olmamas shbti meydana xacaqdr, istehza v mzmmt dolu kimi yaacaqdr, Folevan, Kalevan, dvlt, kasblq, yoxsulluq, boyundan aslan da, glck szlri ortaya atlacaqdr. Qoca amansz mqavimt gstrck, axrda da razlq vermyck. Marius indidn zn mdafi etmy hazrlard. Bir d ki, Marius saaldqca, vvlki incikliklr onun hafizsind canlanr, khn yaralarn st alrd, kemilr yada drd, yen d polkovnik Ponmersi glib nv il babann arasnda dururdu. Marius z-zn deyirdi ki, mnim atama qar bu qdr amansz olan, onun barsind bel haqszlq edn bir adamdan yaxlq gzlmk olmaz. O, saaldqca babasna qar davti artrd. Qoca hlim bir itatkarlqla buna dzrd. Mariusu babasnn evin gtirndn bri, hm d o, hua glndn sonra birc df d babasna ata demmidi, cnab Jilnorman bunu zlynd nzr almd. Dorudur, babasna o, cnab da demmidi, ancaq cmlni el biclikl qururdu ki, bunlarn he birini demy ehtiyac olmurdu. He bhsiz, bhran yetiirdi. Marius dy girimdn vvl zn xrda vurumalarda yoxlayrd, bel hallarda hmi bu cr hrkt edirlr. Mharibd buna kfiyyat deyirlr. Bir gn shr a cnab Jilnormann lin bir qzet kedi; bu qzetl laqdar olaraq Konvent haqqnda etinaszlq gstrdi, Danton, Sen-Jst v Robespyer haqqnda royalistcsin bir sz syldi:

Marius onun szn ksdi: Doxsan nc ilin adamlar titan idi. Qoca susdu, axama kimi birc klm d sz demdi. Marius uaq vaxtndan babasnn inadkar olduunu bilirdi, buna gr d onun susmasn ifad olunmam byk bir qzb hesab etdi, amansz mbariz olacan duyaraq z fikrind bu dy daha inadla hazrlamaa balad. O, bel bir qti qrara gldi: babas onun tklifini rdd ets, o, yaralarnn btn sarlarn ab tkck, bununla da snm canaq smyn zrr yetirck, hl tamam saalmam yaralarnn stn aacaq, qanadacaq, he bir ey d yemyck. Onun yaralar onun silah idi. Ya Kozettaya sahib olacaq, ya lck! O, xstlr xas olan dilxorluqla v sbirl lverili vaxt gzlmy balad. Nhayt, bu vaxt glib atd. NC FSL. Marius hcuma keir. Bir gn cnab Jilnormann qz kamodun mrmr rfind drman lrini sliqy salarkn Jilnorman Mariusa sar yilrk ox nvazil dedi: Bilirsnmi, mnim vladm, n var, snin yerin olsaydm, mn indi balqdan ox t hvs gstrrdim. Adam saalmaa balayanda qzardlm kambala la yemkdir, amma xstni ayaa qaldrmaq n yax kotlet lazmdr. Marius zn yax hiss edirdi; o var qvvsini toplad, qalxb yatanda oturdu, sxlm yumruqlarn yatana dayad, babasnn dz gznn iin baxaraq thdidedici bir ifad il dedi: Bu bard mn siz bzi eylr demliym. N bard? Msl burasndadr ki, mn evlnmk fikrindym. Qoca qhqh il gld: Bu, nzr alnmdr. Nec yni nzr alnmdr? Alnmdr da. Qz snin olacaq. Marius sevincindn titrdi. Cnab Jilnorman szn davam etdi: H d, snin istdiyin o gzl, o mlahtli qz gtr, qoy snin olsun. O hr gn qoca bir adam simasnda glib snin haln soruur. O vaxtdan ki sni yaralayblar, onun ii ancaq alamaqdr, bir d tiftik hazrlamaq. Mn onun yerini yrnmim. O, Silahl adam ksind, yeddi nmrli evd yaayr. H-, razla gldik ki! Sn ona evlnmk istyirsn? ox gzl, evln! zizim, sirrin st ald! Sn byk bir sui-qsd hazrlamdn, z-zn deyirdin: mn babamn, bu Regentlik v Direktoriya dvr mumiyasnn, kemid gzl olan bu adamn, Jeronta evrilmi bu Dorantn dz zn deycym; onun da vaxt il sevgi macralar, ehtiraslar, muqlri, Kozettalar olmudur; o da z vaxtnda qng geyinib lovalanmdr, o da gylr umudur, o da baharn meyvsindn dadmdr, ists d, istms d, bunlar xatrlamaldr, onda baxarq. Vuruarq! H, sn istyirdin vaxt itirmdn qti i girisn! Yax da. Mn sn kotlet tklif edirm, sn d mn bel cavab verirsn: H, yeri glmikn deyim, mn evlnmk istyirm. O sz hara, bu sz hara! H-, sn gzlyirdin ki, dalaacaq? Amma sn bilmirdin ki, mn khn hrifm! ndi snin szn ndir? Sn qzblnmisn. Snin baban sndn d ynglmcazdr, sn bunu he gzlmirdin. Snin qabaqcadan hazrladn o gzl nitqin, cnab vkil, havay yer batd, getdi, ox tssf! Bu, daha yax, knln istyn qdr qzbln. Mn hr eyi snin istdiyin kimi elyirm, bu da, ay axmaq, snin azn yumar. Qulaq as. Mn yrnmim, ax mnim d alm bamdadr. O, fsunkar qzdr, tmiz qzdr, ulan haqqnda olan sz-shbt tamam cfngiyatdr. O qz bir yn tiftik hazrlayb, bu, byk srvtdir. O qz sn prsti edir. Sn lsydin, bizim mz d basdrardlar: onun tabutunu mnim tabutumun ardnca gtirrdilr. Snin haln yaxlaandan sonra mnim alma, htta bel bir ey

gldi: onu snin yatann yannda oturtmaq! Ancaq bel ey romanlarda olur: yaralanm qng olann yata yanna onu istyn qz gtirirlr. Hyatda is bel ey olmur... Snin xalacn buna n deyrdi? Dost, ax sn ox vaxt yerind lpaq uzanrsan. Nikolettadan soru, o birc dqiq d snin yanndan ayrlmrd, soru gr bura qadn buraxmaq olardm? Buna hkim n deyrdi? Gzl qz titrtm-qzdrma n he d drman deyil. Yax da, bu bard daha danmayacaq: btn szlr deyilib, ilr grlb, hr ey qurtarb gedib, qz snindir, gtr. Grrsn mn nec zalmam! Mn hiss edirdim ki, snin mndn xoun glmir, z-zm dedim: Mn n elyim ki, bu heyvann yen mndn xou glsin? Sonra bel fikirldim: Dayan, ax, mnim limin altnda Kozetta deyiln krpc bir qz var, onu Mariusa balayram, onda, blk, onun mndn xou gldi, ya da he olmasa deyr ki, mnim tqsirim ndir. Ah, sn bu qrara glmidin ki, qoca sib-coacaq, zndn xacaq, ayaqlarn yer dyck, bu al fqin stn aac qaldracaq? Bel ey olmaz! Kozettam? Mn raz; sevgimi? Buyurun! Bundan yax ey mn lazm deyil. Evlnin, cnab, iltifat buyurun! Xobxt ol, mnim ziz balam! Qoca bu szlri deyib alad. Mariusun ban qucaqlayb hr iki li il qoca sinsin sxd, ikisi d, hnkr-hnkr alad. n byk xobxtlik bzn bunda ifad olunur. Marius hycanla dedi: Ata! Qoca pldad: Aha, demli, sn mni istyirsn? Bu anlar unudulmaz anlard. Alamaqdan onlarn nfsi txanrd, dana bilmirdilr. Nhayt, qoca dili dolaa-dolaa dedi: Axr ki, inadndan dndn! Mn ata dedin. Marius ban babasnn sinsindn gtrb yavaca sorudu: Ata, indi mn lap saalmam, fikirlirm ki, onunla gr bilrmmi? Bu da nzr alnmdr, sn onu sabah grcksn. Ata! N deyirsn? Bu gn olmazm? Yax da, etiraz elmirm. Qoy bu gn olsun! Sn bir-birinin ardnca mn df ata dedin, bunun da ax bir qiymti var! Bu saat srncam verrm. Onu snin yanna gtirrlr. Sn deyilir ki, hr ey nzr alnmdr. Btn bu hvalat bir zamanlar eird trnnm edilmidir. Xst gnc elegiyasnn sonunda Andre enye trnnm etmidir, hmin Andre enye ki, onun ban bu qul..., yni doxsan nc ilin o titanlar ksmilr... Cnab Jilnormana el gldi ki, Marius, deysn, bir balaca qaqaban tkd; slin qalanda, Marius gylrd uurdu. Onun dediyini he eitmirdi, doxsan nc ili deyil, Kozettan dnrd. Qoca he yeri olmaya-olmaya Andre enyenin adn kdiyini baa dd, qorxudan tir-tir srk shbti drhal baqa kl sald: Ksmilr sz yerind deyilmdi. Msl burasndadr ki, inqilabn byk dahilri, he bhsiz, cinaytkar deyillr, and olsun namusuma, hqiqi qhrmandrlar... Onlar bel hesab etdilr ki, Andre enye onlara bir az mane olur, bu qrara gldilr ki, onu gilyotin... Daha dorusu, byk insanlar ictimai rifahn xeyrin olaraq, termidorun yeddisind Andre enyey tklif etdilr ki, vasil ol c... Sz cnab Jilnormann boaznda iliib qald, o n cmlni qurtarmaa sz tapd, n szn geri gtr bildi; zn itirdi, hycanland, qz Mariusun dalndak ballar dzldn kimi, yann imkan verdiyi cldlikl yataq otandan xd, qapn aqqlt il rtd; o, qpqrmz qzarmd, zndn xmd, tvyrd, gzlri kllsin xmd, birba Baskn stn cumdu; Bask dhlizd dinmz-sylmz km tmizlyirdi; Baskn yaxasndan yapb qzbl stn rd: El deyilmi, o quldurlar onun iini bitirmdilrmi? Kimin, aa?

 Andre enyenin? Bask qorxmu halda dedi: Eldir ki, var, aa. DRDNC FSL. Madmuazel Jilnorman Folevann qoltuunda paket iri girmsindn raz qalr. Nhayt, Kozetta il Marius grdlr. Biz bunun nec gr olduunu tsvir etmkdn acizik. ox ey var ki, onu tsvir etmy he almaq lazm deyil, gn d o cmldn. Kozetta Mariusun yataq otana girnd btn ail ora ymd, Bask il Nikoletta da orada idi. Kozetta qap aznda grnd; sanki, ondan iq sard. El bu anda qoca burnunu silmy hazrlard: burnu yaylqda, altdan-altdan Kozettaya baxaraq donub qald. Ucadan dedi: Fsunkar qzdr! Sonra da qulaqbatrc bir ssl burnunu sildi. Kozettann qlbi frhl, n il, hycanla, sadtl dolu idi. Xobxtlikdn nec qorxurlarsa, o da el qorxurdu. z gah aarr, gah da qzarrd, yavaca ns deyirdi, Mariusun qoynuna atlmaq istyirdi, ancaq trddd edirdi. Hamnn yannda sevgisini ifad etmy utanrd. Biz xobxt aiqlr qar amansz oluruq; onlarn yannda dayanb dururuq, amma onlar hr eydn ox tk qalmaq istyirlr. slind, onlara he ks lazm deyil. Kozetta il brabr, otaa a sal, ciddi bir cnab girdi; onun znd qrib, drdli bir tbssm vard. O, cnab Folevan Jan Valjan idi. O, qapnn dediyi kimi, ox abrl geyinmidi, ynindki paltar hm qara, hm d tz idi, boynuna a qalstuk balamd. Qapnn he alna da glmzdi ki, yqin, notarius olan bu hrmtli burjua iyunun yeddisind qapya gln o qorxunc siftli meyitdayandr, nfsi ksilmi Mariusu dalnda gtirn o crq paltarl, dhtli, vhi, qara, z qana, irkaba bulanm adamdr. Qap onu tanmasa da, pesi ona ns bir ey hiss etdirdi. O, Folevanla Kozettan grnd yavaca arvadna dedi: Bilmirm niy mn el glir ki, bu adamn zn haradasa grmm. Cnab Folevan Mariusun yataq otanda knarda, qapnn yannda durmudu. O, qoltuunda kaza bklm bir paket tutmudu, paket mtb vrqinin skkizd bir hisssind ap olunmu kitaba oxayrd. Paketin bkldy kaz yala alrd, el bil ki, onu kif basmd. Jilnormann qz plt il Nikolettadan sorudu: Bu cnabn hmi qoltuunda kitab olur? Onun kitabdan zhlsi gedirdi. Cnab Jilnorman da plt il ona etiraz etdi: Olanda n olar? Bunda n var ki? O, alimdir. Yax da, n olsun ki? Onun tqsiri ndir? Cnab Bular da, mn onu tanyrdm, evdn kitabsz xmazd, hmi ryin bir foliant sxm olard. Sonra qona salamlayaraq, brkdn dedi: Cnab Kalevan... Qoca Jilnorman qsdn bel demdi: onda da, baqa aristokratlar kimi, familiyalar dzgn sylmmk das vard. Cnab Kalevan, mn sizin madmuazeli mnim nvm baron Marius Ponmersi n istmyi zm rf bilirm. Cnab Kalevan tzim etdi. Qoca szn bel ntic verdi:

 Razladq. Sonra Mariusla Kozettaya sar dnd, xeyir-dua vermk n llrini qaldraraq ucadan dedi: Bu gndn bir-birinizi sev bilrsiniz. Bu sz tkrar etmy ehtiyac olmad. ndi daha znz bilin! Shbt baladlar. Onlar astadan danrdlar. Marius z kuetkasnda bala dirsklnib uzanmd, Kozetta onun yannda durmudu. Kozetta pldayrd. Ah, ilahi! Nhayt, sizi grdm. Bu snsn?! Bu sizsiniz?! He alagln eydir ki, ora vurumaa gedsn?! Niy ax? Bu, dhtdir. Dz drd ay mn qorxudan lrdm. Sizin vurumaya getmyiniz n amansz hrktdir! Mn siz n elmidim? Bunu mn siz balayram, ancaq bir d bel i tutmayn. Bizi bura armaa glnd mn az qalmd lm, ancaq bu df sevincdn lckdim. Mn el darxrdm! Mn he paltarm dyi d bilmdim, yqin, st-bam ox pisdir. Sizin adamlarnz yaxamn zilmi olduunu grslr, n deycklr? Dann da! El tkc mn danram. Biz yen d Silahl adam ksind yaayrq. Sizin snnz, deysn, ox pis idi. Mn deyirdilr ki, yaraya btv bir yumruq gir bilrdi. Sonra, deysn, sizin bdninizi qay il ksirdilr. Dht bax! Mn el alayrdm, he ovunmurdum. Bu qdr drd kmyin z d glmlidir. Sizin babanzn ox xo sifti var. El trpnmyin, dirsklnmyin, sullu olun, bdniniz aryar. Ah, mn xobxtm! Nhayt, bizim kdiyimiz zab qurtard. Mn lap sfeh olmuam. Siz o qdr sz deyckdim, hams yadmdan xb. Siz mni sevirsinizmi? vvlki kimi? Biz Silahl adam ksind yaayrq. Orada ba yoxdur. Mn hmi tiftik hazrlayrdm. Bir baxn, cnab, barmam dynk olub, bu, sizin tqsirinizdir. Marius yavaca dedi: Sn mlksn! Solmayan, travtini itirmyn yegan sz mlk szdr. Aiqlrin amanszcasna tkrar etdiyi szlrin qabanda he bir sz tab gtir bilmzdi. Sonra onlar otaqda baqa adam olduundan utanaraq susdular, daha birc klm sz demdilr, ancaq bir-birinin lini sulluca sxrdlar. Cnab Jilnorman otaqda onlara sar dnb rd: Brkdn dann, ay camaat! Hay-ky saln, shn dalnda gy guruldayan kimi guruldayn! Bir az brkdn shbt edin, bel olmaz ax, qoy bu uaqlar doyunca dansnlar! O, Mariusla Kozettaya yanab yavaca dedi: Bir-biriniz sn deyin. Utanmayn. Madmuazel Jilnorman birdn-bir onun snk qocalq almin dn bu ia aqn-aqn baxrd. Onun baxnda davt yox idi, bu iki gyrin o, bayqu kimi, nifrt v hsdl baxmrd. Bu ancaq lli yeddi yal zavall qarm qzn axmaqcasna bax idi: uursuz bir hyat qalib glmi sevginin baharn seyr edirdi. Atas ona dedi: Jilnormann byk qz, mn oxdan sn demidim ki, sn bu gn grcksn. Bir az susduqdan sonra lav etdi: ndi baqasnn xobxtliyin bax, frhln. Sonra Kozettaya sar dnd: Bu n gzl qzdr! N gzl qzdr! Xalis Qrzdr! Bunun da hams snin olacaq, ay klkbaz! Ax, dlduz, limdn yax qurtardn, bxtin gtirdi. Mn indikindn on be ya cavan olsaydm, sninl qlnc dyn xardm, onda baxardq bu qz kimin olard. Qulaq asn, madmuazel, mn siz vurulmuam! Bunda tccbl bir ey yoxdur. rklri sir etmk sizin haqqnzdr. Ax, biz el gzl, qrib, el rk aan toy edcyik! Bizim mhll kilssi SenDenidir, amma mn sizin kbininizin Sen-Pol kilssind ksilmsi n alb icaz alacaam. O kils bizimkindn yaxdr. Onu yezuitlr tikiblr. O, bizimkindn ox-ox bzklidir. Bu kils kardinal Biraqn fontan qabandadr. Yezuitlr memarlnn n yax nmunsi Namrddir, zn d Sen-Lu deyirlr. Kbin ksilndn sonra siz mtlq ora getmlisiniz. Mn tamamil sizin trfinizdym, madmuazel, mn istyirm ki, qzlar r getsin, onlar bunun n d yaranmlar. Qoy cavan qzlar Hvva nnnin yolu il getsinlr mnim arzum budur. Qz almaq da triflayiqdir, ancaq bel yaamaq adam isitmir! Tvratda deyilib: ryb artn.

Xalq xilas etmk n Janna dArk lazmdr, lakin xalq artrmaq n Jiqon ana lazmdr. Gzllr, r gedin! Niy ax evd qz qalasan, mn bunun sbbini anlaya bilmirm. Mn bilirm ki, bel qzlarn kilsd ayr ibadt yeri var, onlar mqdds Mrymin cmiyytin mnsub olmalar il tslli taprlar. Amma mnim almimd gzl r, yax bir olan, bir ildn sonra totuq, sarn bir uaq, qlarnda da zrif qrqlar, el uaq ki, sevin-sevin anasnn dn mir, xrdaca hray llril anasnn dn dartdrr, z d shr fqi kimi glmsyir, bax, bu, kils amn lind tuta-tuta dua elmkdn, Turris elurnea oxumaq oxox yaxdr. Bu doxsan yal qoca bir aya st dnd v alan yay kimi tez-tez oxudu: Sonsuz arzularn bel tamamlayram: Evlncksn, Alkipp, tezlikl, inanram. Bir ey yadma dd! N, ata? Snin, deysn, yaxn bir dostun vard? Vard. Kurfeyrak. Ona n oldu? ld. Yax oldu. O, bir-birin sevn bu iki gncin yannda oturdu, Kozettan da oturtdu, onlarn lini arq, qrq llrin alaraq, birldirdi. Bu qz fsunkardr, gzldir. Hmin bu Kozetta gzllr gzlidir! Hm uaqdr, hm d adlsanl xanm. ox tssf ki, o ancaq baronessa olacaq, bu ad ona layiq deyil: o, markiza olmaq n doulmudur. Birc el kirpiklri ny desn dyr! Balalarm, yadnzda saxlayn: sizin tutduunuz yol doru yoldur! Bir-birinizi sevin. Sevgidn alnz itirin. Sevgi insan axmaql, tanr hikmtidir. Bir-biriniz prsti edin. Birdn o, qaqaban tkrk lav etdi: Bel d bdbxtlik olar?! Mn bir ey fikirlirm. Ax mnim mlkmn ox hisssi rentadadr: n qdr ki, mn saam, siz atar, amma mn lndn sonra txminn iyirmi ildn sonra sizin birc quruunuz da olmayacaq, mnim zavall balalarm. Xanm baronessa, sizin o gzl, a dilriniz quru rk qabna iltifat gstrmli olacaq. El bu anda kimins sakit, ciddi ssi eidildi: Madmuazel Efrazi Folevann alt yz min frank var. Bu ss Jan Valjann ssi idi. Bu vaxta qdr o, birc klm d sz demmidi; el bil ki, he ks onun burada olduunu grmrd; o, btn bu xobxt adamlardan knarda sakitc durmudu. Qoca naraz halda sorudu: Bu madmuazel Efrazi deyiln kimdir? Kozetta: Mnm, dedi. Cnab Jilnorman cnab Folevann dediyi sz tkrar etdi: Alt yz min frank? Jan Valjan: Blk, on drd, ya on be min az ola. O, madmuazel Jilnormann kitab hesab etdiyi paketi stolun stn qoydu. Sonra z li il paketi ad. Bu, bir dst bank bileti idi. Biletlri gzdn keirdilr, saydlar. Burada be yz dn min franklq, yz altm skkiz d be yz franklq bilet vard. Hams be yz sksn drd min frank idi. Cnab Jilnorman ucadan dedi: cb kitabm! Mariusun xalas pldad: Be yz sksn drd min frank! Qoca dedi:

 Bu, bir ox tinliklri hll edck, el deyilmi, madmuazel Jilnorman? Bu bic-haramzada Marius xyal aacnda milyoner bir qu tutmudur! Siz indi glin cavanlarn sevgi macrasna inann! Tlblr alt yz min frank cehizi olan qz taprlar! Kerubino Rotilddn yax ilyir. Madmuazel Jilnorman astadan mzldand: Be yz sksn drd min frank! Be yz sksn drd! De ki, el alt yz min; pula bax! Bu zaman Mariusla Kozetta bir-birin baxr, bel xrda bir ey he hmiyyt vermirdilr. BENC FSL. Pulu notariusa saxlamaa vermkdns, med gizltmk yaxdr. Oxucu, yqin ki, mslnin n yerd olduunu baa dr, daha bunu btn tfsilat il izah etmy ehtiyac yoxdur: Jan Valjan anmatye mslsindn sonra qaaraq bir ne gn zn Paris yetir bilmi, Lafit bankndan pulu gtrmy mvffq olmudu; bu hmin pul idi ki, o, onu cnub Madlen ad altnda Sahil Monreylind qazanmd, sonra da, znn l kecyindn qorxaraq, dorudan da, o, sonra l kemidi, pulu aparb Monfermeyl mesind, Blar talas deyiln yerd basdrmd. Bank biletlrindn ibart olan bu alt yz otuz min frank kiik olduundan, ox asanlqla bir mcry smd; lakin mcrn rtubtdn qorumaq n onu, ii yonqarla dolu, balaca bir pald sanda qoymudu. Bu sandqda, o baqa qiymtli ey d gizltmidi, bu, keiin amdanlar idi. O, Sahil Monreylindn qaanda amdanlar da z il aparmd, bu da bizim yadmzdadr. Bir axam Kllnin ilk df grdy adam da Jan Valyan idi. Sonralar, Jan Valyan pul lazm olanda, o, Blar talasna gedirdi. Onun bzn evdn getmsi d bununla izah olunurdu, bunu biz vvllrd qeyd etmidik. Talada onun ardc kollar arasnda gizltdiyi, yerini ancaq z bildiyi bir klng d vard. Jan Valjan Mariusun saaldn grb, pulun lazm olaca vaxtn yaxnladn hiss edrk talaya getdi. Med Kll yen onu grd, ancaq bu df axam yox, shr alana yaxn grd. Klly miras qalan ancaq klng oldu. slind bu pul be yz sksn min be yz frank idi. Jan Valjan bunun be yz frankn z n saxlad. Sonra grk n olur dey dnd. Bu mbll Lafit bankndan gtrln alt yz otuz min frank arasnda xeyli frq vard: bu pul on il rzind 1823-c ildn 1833-c il qdr xrclnmidi. Be il monastrda qalarkn ancaq be min frank srf olunmudu. Jan Valjan gm amdanlar buxarnn stn qoydu, amdanlar par-par parldayr, Tusen d onlara byk bir frhl baxrd. Yeri glmikn bir eyi qeyd etmk lazmdr: Jan Valjan o zaman Javerin lindn hmilik xilas olduunu bilirdi. Javerin ldyn kim is onun yannda danmd. Jan Valjan Moniton qzetind bu hadisni tsdiq edn bir mlumat da oxumudu. Qzetd yazrdlar ki, Javer adl polis nzartisinin meyiti Alveri krps il Yeni krp arasnda camarlar sal altnda taplmdr; bu vaxta qdr he bir qsuru olmayan, rislrin ox hrmt etdiyi bu tcrbli, i rk yandran adamn qoyub getdiyi kaza sasn gman etmk olar ki, o dli olmu, zn ldrmdr. Jan Valjan dnrk z-zn dedi: Dorudan da, o ki mni tutandan sonra buraxd, bu, onu gstrir ki, onun al banda deyilmi. ALTINCI FSL. Qocalarn hr ikisi, hrsi zn gr, var qvvsil alr ki, Kozetta xobxt olsun.

Toy n hr ey hazrlanmd. Hkiml mslhtldilr, hkimin fikrinc, toy fevral aynda ola bilrdi. Dekabr ay idi. Xobxtliyin fsunkar gnlri glib keirdi. Hamdan ox qoca zn xobxt hiss edirdi. O, saatlarla Kozettaya iftixarla tamaa edir, hycanla deyirdi. Fsunkar qz! Gzl qz! Gr nec zrifdir, nec msumdur! And olsun namusuma, bu, btn mrmd grdym qzlarn n gzlidir! Qadnln btn nemtlri bu xo tirli bnvd vardr. O, zrifliyin zdr, buna he sz ola bilmz! Bel qzla knyaz kimi yaamaq lazmdr. Marius, mnim balam, sn baronsan, sn varlsan, yalvarram sn, davakarlq elm! Kozetta il Marius qbirdn birba cnnt dmdlr. Bu, hddindn artq gzlnilmz bir hadis idi, xobxtlikdn mst olmasaydlar, bu, onlar sarsdard. Marius Kozettadan soruurdu: Sn bu ilrdn bir ey baa drsnmi? Kozetta cavab verirdi? Yox, mn el glir ki, Allah z gydn biz baxr. Jan Valjan hr eyi dzltdi, hr eyi yoluna qoydu, btn msllri danb hll eldi, btn manelri aradan qaldrd. El bil ki, o da Kozettann xobxt olmasna Kozetta kimi tlsirdi, o da Kozetta kimi sevinirdi. Kemid bldiyy risi olduu n o ox ciddi, sirri ancaq ona mlum olan bir mslni hll ed bildi, bu da Kozettann vtndalq mslsi idi. Onun kim olduunu ab sylmkmi? Kim bilir, bu, blk d, toyun ba tutmasna mane olard. Kozettan o, btn tinliklrdn qurtarmd. ndi d llrdn ona ata-ana dzltdi onun ifa olunmamas n n doru yol bu idi. Guya, Kozetta onun deyil, baqa Folevan Kiik Pikpus monastrnda baban imi. Monastra getdilr, oradan n yax mlumat v n trifli tvsiylr aldlar. Mrhmtli rahiblr atalq mslsindn ox az ey baa drdlr, bu msl il az maraqlanrdlar, burada saxtakarlq olduunu gman etmirdilr. Onlar he bilmirdilr ki, balaca Kozetta bu iki Folevandan hansnn qzdr. Onlar tlb olunan mlumat mmnuniyytl tsdiq etdilr. Notarius qdnamsi trtib olundu. Kozettaya qanuni olaraq madmuazel Efrazi Folevan deyildi. Qeyd olundu ki, onun ata-anas lm, o tamam yetim qalmdr. Jan Valjan mslni el dzltdi ki, o tamam yetim qalmdr. Jan Valjan mslni el dzltdi ki, Folevan ad altnda Kozettann qyyumu oldu, cnab Jilnorman da Kozettaya ikinci qyyum tyin edildi. Be yz sksn drd min frank da, guya, bir adamn vsiyytin gr, Kozettaya atmaldr, bu adam adnn gizlin saxlanlmasn arzu etmidir. lk vvl bu miras pul be yz doxsan drd min frank imi; bunun on min frank madmuazel Efrazinin tlim v trbiysin xrclnmidir, hmin mblin d be mini monastra verilmidir. Baqa bir xs taprlan bu miras, Kozetta hddibulua atandan sonra, ya r gednd zn verilmlidir. Hr ey, xsusil yarm milyondan ox pulun lav edilmsi nzr alnarsa, tam mqbul bir kild dzlmidi. Dorudur, bu id qrib hallar d var idi, ancaq buna he ks hmiyyt vermdi; bu il maraqlanan adamlardan birinin gzn sevgi, o birilrinkini d alt yz min frank prdlmidi. Kozetta uzun zamandan bri ata dediyi qocann qz olmadn bildi. Ayr vaxtda bu mslnin st alsayd, onun n byk bir drd olard, lakin vsf glmyn xobxtlik dqiqlrind bu msl tri bir klg kimi onun qlbin dd, onu bir balaca kdrlndirdi; trafda o qdr sevinc vard ki, bu xrdaca bulud paras ox tez dalb getdi. ndi onun Mariusu vard. Gnc glir, qoca unudulur, hyat beldir. Bir d ki, Kozetta trafnda ba vern qrib hadislr oxdan almd; bir adamn ki uaql sirlr iind ke, o hmi myyn drcd myus olacan gzlyir. Lakin Kozetta yen d Jan Valjana ata deyirdi. O, xobxtliyin ri-lasnda idi; qoca Jilnorman onu valeh etmidi. Dorudan da, qoca ona oxlu hdiyylr verir, ltfkarlq gstrirdi. Jan Valjan Kozettaya mhkm ictimai vziyyt yaratmaqla, ona veriln pulu rsmi kl salmaqla mul ikn, cnab Jilnorman da toy n alrd. Qocan, Kozettaya bol-bol hdiyy vermk qdr he bir ey ylndirmirdi. Kozettaya o, Belika giprndn tikilmi paltar balad, bu paltar qocaya onun z nnsindn qalmd. Deyirdi ki: Khn dblr yenidn ortaya xr, indi

ham qdim eylrin dlisidir; mn bu qoca yamda grrm ki, cavan xanmlar mnim uaqlq dvrmd qarlar nec geyinirdis, el geyinirlr. O, koromandel aacndan dzldilmi, hrmtli, yekqarn, lakl komodlar talan edirdi, ne illrdi ki, bu komodlarn siyirtmlri almrd. Deyirdi ki: Glin bu dul arvadlarn sirrin bld olaq, grk bunlar n il doludur. O, yekqarn siyirtmlri aqqlt il kib ard, bu siyirtmlr onun btn arvadlarnn, btn muqlrinin, nnlrinin pal-paltar, bzk-dzyi il dolu idi. Bunlar in ipyi, crbcr tof, kamka, gll muar idi, parlaq, ar tur ipyindn tikilmi paltard, zr tikmli, yuyulanda solmayan hind yayl idi, z il astar bir olan yun paralardan Genuya v Alanson krujevas idi, qdim, zrli geyimlrdi, fil diindn hazrlanm, zrind ox inc bir kild mharib shnlri tsvir edilmi bombonyerlrdi, bzk-dzkdi, lentlrdi, hamsn o, Kozettaya balayrd. Kozettann sevinci yer-gy smrd, o hm Mariusa olan sevgisindn mst olur, hm d qoca Jilnormann sxavtindn riqqt glir, utanrd; onun xyalnda mxmr v atlaz iind byk bir xobxtlik canlanrd. Onun ruhu zrif krujeva qanadlarla gylr uurdu. Biz yuxarda demidik: bir-birin vurulan Mariusla Kozettann xobxtliyi ancaq qocann sevinci il mqayis edil bilrdi. El bil ki, Ehtiraslar ksind ara vermdn nlik borular alnrd. Qoca hr shr Kozettaya qdim bir bzk eyi balayrd. Crbcr bzk yalar onun zrin ya kimi yard. Marius bu xobxt gnlrd ox hvsl ciddi shbtlr d edirdi; bir gn o n bard is dedi: nqilab xadimlri o qdr bykdr ki, onlarda el indi d Katon v ya Fokion kimi, qdim dvrn fsunkarl vardr; onlar antik dvrn memuarlarn yada salr. Qoca hycanla dedi: Antik memuar... Antik muar! Sa ol, Marius, yax yadma saldn. Mn el bu lazmd. Shr Kozettann toy hdiyylrin qzlgl rngind gzl bir muar paltar da lav olundu. Qoca bu pal-paltardan btv bir flsf yaratd. Sevgi z yerind, ancaq baqa eylr d lazmdr. Xobxtlik n faydasz eylr d grkdir. Adic xobxtlik, ancaq n zruri eydir. Xsislik etmdn ona artq eylr d qatn. Sevdiyin qz il saray da cnntdir. Mn onun ryi lazmdr, stlik d Luvr. Onun ryi, bir d Versaln fontanlar. Sevdiyim o oban qz mn verin, ancaq gr mmkns, onu hersoginya edin. Filidan, banda peymbriyi lngi, stlik d yz min frank renta il mnim yanma gtirin! Mn, fqlr qdr mrmr stunlar olan oban daxmasn tklif edin. Mn daxmaya razyam, lakin mrmrdn v qzldan tikilmi sehirli saraylarn da hvskaryam. Quruca xobxtlik quru ry oxayr. Quru ryi el bel yemk olar, ancaq bu, nahar deyil. Mn artq, faydasz, mnasz, ifrat, he ny grk olmayan eylrin hrisiym. Yadmdadr, mn Strasburq kilssind mrtbli ev hndrlynd qll saat grmdm; bu saat vaxt xbr verirdi, daha dorusu, vaxt gstrirdi, ancaq adama el glirdi ki, onu he d bunun n dzltmmilr; saat gnortan ya gec yarsn, gndz a olan gnortan, sevgi a olan gec yarsn, zng vura-vura xbr vermkl, eyni zamanda siz ay, ulduzlar, dnizi, qurunu, balqlar, qular, Feban, Febi v bir ox baqa eylri d gstrirdi; bu eylr divar hcrlrindn xaraq grnrd, burada on iki hvvari d, imperator Beinci Karl da, Elonina da, Sabin d, qzla tutulmu, boru alan bir dst xrdaca adam da vard; saatn znglri da arabir vurur, havan z gzl ssi il doldururdu, znglrin d n mnasibtl vurduu he mlum deyildi. Bel bir saat, ancaq dqiqlri sayan adic, lpaq siferblatla he mqayis etmk olarm? Mn nhng Strasburq saatn xolayram, mn onu sver saatlarndan stn tuturam. Cnab Jilnorman xsusil toy haqqnda uzun-uzad danma, boboazlq etmyi xolayrd; onun triflrind on skkizinci srin btn klglri, qarq halda, sanki, aynada ks olunurdu. O hycanla deyirdi: nlik dzltmk sntindn sizin he banz xmr! ndi tntnli gnlrd nlik etmyi d bacarmrlar. Sizin on doqquzuncu sr lvay srdir. Bu srd csart v tbbs yoxdur. Bu sr dbdbnin, ncibliyin n olduunu bilmir, hamn bir arnla lr. Sizin sevimli nc tbqnizin n zvq var, n tri, orijinallqdan mhrumdur, irkindir. Sizin o burjuacqlarnz ki var, zlrinin dediyi kimi, ilrini yoluna qoyan, arzuladqlar n olur: yaxca bir buduar, tz

alnm palisandr mebeli, bir d kolenkor! Onlara yol verin! Mhtrm Skared Skvalqa adl qzla evlnir. Ehtiam v dbdb! ama xalisc bir qzl pul yapdrdlar! Dvr bax! Mn bu dvrn lindn mmnuniyytl sarmatlarn yanna qaardm. Ax mn min yeddi yz sksn yeddinci ild demidim ki, hr ey mhv olmudur: hersoq Roqann, Leonlu ahzadnin, hersoq abonun, hersoq Monbazonun, markiz Subizin, quarl vikontun, Fransa perinin ikiarxl arabada Lopana cdra getdiyi vaxt demidim! Bu da z smrsini verdi. ndiki srd adamlar byk ilrl mul olurlar. Birjada ox-ox idn xrlar, pul qazanrlar hams da xsisdir. Onlar z-zlrinin nazn kirlr, z-zlrini zizlyirlr, zlrin bzk-dzk verirlr; tzc paltar geyirlr, yin-balar trtmiz, zlri qrxlm, salar daranm, hamarlanm, tmizlnmi, dzlmi olur, zlrin tumar verirlr, par-par parldayrlar, onlar pardaqlanm, xrdaca da kimi cilalanmlar, st-balarnda zrr qdr qsur yoxdur, lakin bu all, bu hdsiz drcd tmizkar adamlarn vicdannda, vallah v billah, el bir peyin, el bir kloaka var ki, burnunu lin siln, iny baxan arvadlar da onlardan uzaq qaar. Mn sizin dvr bel ad verirm: Tmizkar pinti! Acqlanma, Marius, icaz ver ryimi boaldm. zn grrsn ki, xalq haqqnda birc klm d pis sz demdim, slind, bu xalqdan mn boaza ymam; icaz ver burjuaziyan apalaqlaym. Mn zm d o cinsdnm. Kimdn xoum glirs, onu dyrm. Lap aq deyk: indi evlnirlrs d, evlnmyi bacarmrlar. Ah, dorudan da, mn o xo, o khn adt-nnnin hsrtini kirm! Hamsnn hsrtini kirm. Ah, han o vvlki inclik, o mrdlik, cngavrlik, ham n olan o xo rftar, o db, o nzakt, knl frh vern o zint, o dbdb, hr toyda mtlq alnan musiqi: kbar toyunda orkestr, xalq toyunda tbil gurultular, sfr bandak glr zlr, inc madriqallar, nmlr, ylncli atlr tmiz rkdn gln gllr, hay-ky, nizamszlq, lentdn dzlmi byk bantlar han? Mn tz r gedn qzn corab basnn hsrtini kirm. Tz r gedn qzn corabbas Zhr ulduzu qurann misi qzdr. Troya mharibsi ndn baland? Yelenann corabbasndan, bu, qtidir! N n vuruma gedir? N n Allah brabrind olan Diomed Merioneyin banda on sivrili, iri, mis dbilqni paralayr, n n Axill il Hektor sarsdc niz zrblri il bir-birini qarlayr? Ona gr ki, Yelena z corabbasn Paris vermidi. Homer Kozettann corabbasndan byk bir liada yaradrd. O, z poemasnda mnim kimi bir boboaz trnnm edrdi, ona Nester deyrdi. Dostlar, kemid, o gzl kemid adamlar evlnmyin yolunu bilrdi: vvl qayda-qanunla mqavil balardlar, sonra da yer-gy smayan toy bsat qurardlar. Kjas gedn kimi shny Kamao xard. Bilirsiniz n hngam olard! Md yax heyvandr, o da z istdiyini tlb edir, o da toyda kef kmk istyir. Yaxca kef elrdik, yeyib-irdik, sfr qranda hrnin qngc bir qonusu olard, emizetsiz filansz, sinsi d lap azca rtlm olard! Ah, nec brkdn glrdik, ah, kemid nec kef krdik! Cavanlar deyrdin ki, bir dst gldr; gnclr zn yasmn buda il, ya bir dst qzlgll zint verrdi; onlar qoaq dy olsalar da, zlrini oban kimi gstrrdilr; tutaq ki, birisi draqun zabitidir, o bir klkl zn Floriana ad verrdi. Ham qng olmaq istrdi. Parlaq paralardan naxl paltar geyrdilr. Burjua gl, markiz qiymtli daa oxard. Onda n zngili alvar, n d uzunboaz km geyrdilr. Cavan olanlar q, qng, gzl, cazibdar, zrif geyinrdilr, z geyimlril baqalarnn xouna glmy alardlar, baxanda adamn gz qamard, lakin bu onlara qlnc taxmaqda mane olmazd. Deyrdin ki, caynaql, dimdikli xalisc milk quudurlar. O dvr Nzaktli Hindistan dvr idi. Bizim dvrn xsusiyytlrindn biri inclik, biri d ehtiam idi. He bilirsiniz nec ylnrdik, qiyamtdi, qiyamt! Amma indi siz hdsiz drcd tkbbrlsnz. Burjua xsisdir, burjua zn naza qoyur. Bel d bdbxt sr olar! ndi Gzllik ilahsinin zn ox d aq paltar geydiyi n qovardlar. Heyhat! ndi gzlliyi bir eybcrlik kimi gizldirlr. nqilabdan sonra ham, htta rqqaslr d pantalon geyirlr; hr yetn k rqqassi zn dymdr gstrir; sizin rqslriniz moiz kimi adam darxdrr. Siz zmtli olmaq istyirsiniz. Sizin nniz qalstuk iind batmasa, yaman dilxor olursunuz. Hl azndan sd iyi gln iyirmi yal hr olan evlnnd arzu edir ki, cnab Ruaye Kollara oxasn. Bel bir zmt bilirsinizmi sizi hara aparb xarr? Helik drcsin! Yadnzda saxlayn: sevinc yalnz sevinc deyil, o hm d byk bir hissdir. Bir-biriniz aiq olmusunuz, onda n durmusunuz, adlq edin! Ax, siz n

deyim! Adam evlnnd hay-kyl, cah-clalla, xobxtlikdn mst olaraq, dlicsin evlnmlidir! Kilsd ciddi olun mn buna razyam. El ki dini ayin qurtard, qoy hr ey chnnm olsun! Tz evlnnlri sehrli qasra iind frlandrmaq lazmdr. Toy ecazkar v ahan olmaldr. Toy mrasimi qoy Reym kilssindn antlu mbdin kimi uzansn. Adi toylardan mnim zhlm gedir. And olsun iblis, birc gnly d Olimp qalxn! Allahlar kimi olun. Ah, siz Oyunun v Gln prisi, dhas, arkiraspidlri ola bilrdiniz, amma siz ancaq burnu frtql uaqsnz. Dostlar, hr bir tz evlnn adam ahzad Aldobrandini olmaldr. Qu qular il, qartallarla gyn yeddinci qatna umaq n hyatda birc df l dn bu dqiqdn istifad edin, hrnd siz onun shrisi applt il meanln qurbaal bataqlna dcksiniz. Himeney bayramnda xsislik elmyin, onun gzl qanadlarn ksmyin, bu raftli gnd xrdalq elmyin, Toy xrci tsrrfat xrci deyil. Ah, bunu mn z zvqml dzld bilsydim, n gzl olard!.. Aaclar arasnda skripkalar sslnrdi. Mavi v gm bax, mnim mramnamm budur! Mn knd allahlarn arardm, me prilrini, dniz prilrini sslrdim. Amfitrita toyu dzldrdim, trafa hray fq salard, burada salar qng daranm tamam lpaq prilr, dniz ilahsin eir tqdim edn alim akademik, ikiarxl arabaya qoulmu dniz jdahas itirak edrdi. Balqqula st Triton trombon ald. Hamnn ryin sevgi toxumu sald. nlik mramnamsi bel olar! Mramnam bel olar, ya mn he bir ey anlamram, el buradaca yer ayrlsn, yer girim! Qoca ab-daan lirik ilhamna uyaraq, z-zn mftunluqla qulaq asrd, lakin Kozetta il Marius xobxtlikdn mst olmudular, bir-birin baxb frhlnirdilr, he ks onlara mane olmurdu. Madmuazel Jilnorman haln pozmadan trafndak hadislri seyr edirdi. Son be-alt ay irisind o xeyli hycan keirmidi. Marius qaydb gldi, Mariusu qana bulam halda gtirdilr, Mariusu barrikadadan gtirdilr. Marius ld, yox, lmdi, Marius babas il bard, Marius milyoner qzla evlnir! Alt yz min frank lap onun axrna xd. Bu hadisdn sonra o yen sst v laqeyd oldu, ilk dualanma ayini vaxt da o bel olmudu. O vaxtl-vaxtnda ibadt gedirdi, tsbeh evirirdi. Ave1 duasn astadan oxuyurdu; o, evin bucanda Ave duasn pldarkn, o biri bucanda J love you2 szlrini pldayrdlar; Mariusla Kozetta ona tutqun klg kimi grnrd. slind klg o z idi. Faliyyt gstrmyn zahidliyin xsusi bir nv var: bu zaman adam, sanki, donmu v qurumu vziyytd olur, hyat faliyyti deyiln hr ey bigan olur, zlzldn v baqa flaktlrdn ayr he bir ey, he bir frhli, ya kdrli hadis ona tsir etmir. Jilnorman z qzna dn-dn deyirdi. Bel mminlik zkm kimi eydir. Bu zaman adam hyatn qoxusunu duymur: n funtini, n trini. Lakin alt yz min frank qarm qzn oxdan bri davam edn trdddn son qoydu. Atas onunla hesablamaa ox az adt etmidi, buna gr d Mariusun Kozetta il evlnmsin razlq vernd qz il he mslhtlmdi. ndi o, adti zr, coqun bir hycan keirirdi; o zalm idi, qul oldu; onun ancaq bir mqsdi vard, o da Mariusu raz salmaqd. Mariusun xalas vard, onun da z ryi ola bilrdi, bu he qocann yadna da dmrd. Mariusun xalas qoyun kimi mti olsa da, bundan incimidi. zdn o zn laqeyd gstrirdi lakin ryi qzbl dolu idi; o zzn deyrdi: Atam evlnmk mslsini mnsiz hll edir; qoy elsin; mn d miras mslsini onsuz hll edrm. Dorudan da, o, varl idi, amma atas varl deyildi. O z qrarn ryind saxlad, he ks he n sylmdi. ox ola bilsin ki, Mariusla Kozetta kasb olsayd, o z qrarn yerin yetirckdi. Mnim ziz bacolum iltifat buyurub dilni qzla evlnir; qoy evlnsin, z iini korlayacaq! Qoy dilni olub qalsn. Lakin Kozettaya atan yarm milyon onun xouna gldi, sevinlr haqqnda z fikrini dyidi. Alt yz min frank, he bhsiz, bhsiz, hrmt layiqdir; indi bir ey ona aydn oldu: o, z dvltini bu cavanlar n qoyub getmy bilmz, mhz ona gr ki, onlarn buna ehtiyac yoxdur.

Bel qrara alnd ki, tz evlnn cavanlar qocann evind yaasnlar. Cnab Jilnorman yataq otan mtlq onlara vermk istyirdi, evd n yax otaq bu idi. O deyirdi ki: Mn bundan cavanlaacaam. Bu, mnim oxdank fikrimdir. Mn hmi arzu edirdim ki, toy mnim otamda olsun. O, yataq otan bir ox qdim zrif eylrl bzdi. Buyuruq verdi ki, tavana nax ksinlr, divarlar oxdan bri saxlad v utrext adlandrd paraya tutsunlar; bu zrli atlaz parann stn mrmrdn novruzgl vard. O deyirdi ki: Hmin paradan Laro-Hiyon saraynda Anvil hersoginyasnn arpaysna prd kilmidir. Buxarnn stn balaca heykl qoydu: bu, mufta il z lpaqln rtn qadn heykli idi. Cnab Jilnormann kitabxanas oldu qbul ota: bu, Mariusa lazmd: bir ey bizim yadmzdadr: vkillr silkin daxil olmaq n qbul ota tlb olunurdu. YEDDNC FSL. Qorxunc yuxularla xobxt gnlr bir-birini tqib edir. Sevinlr hr gn grrdlr. Kozettan cnab Folevan gtirirdi. Jilnormann qarm qz donquldanrd: Harada grnb ki, adaxlanm qz z adaxlsnn evin glsin; z istsin ki, olan ona nvazi gstrsin? Bu adt Mariusun yava-yava saalmas il meydana glmidi v ona gr mhkmlnmidi ki, z-z oturub shbt elmk n Ehtiraslar ksindki kreslo Silahl adam ksindki hsir stuldan daha lverili idi. Mariusla Folevan bir-birini grrd, ancaq bir-biril danmrd. Sanki, onlar z aralarnda bel rtlmidilr. Hr qz bir adam trmlidir, buna qzn ehtiyac var. Kozetta cnab Folevansz gl bilmirdi. Mariusun Kozetta il grmsi n cnab Folevann orada olmas zruri bir rt idi. Buna o, etiraz etmirdi. Onlar btn insanlarn hyatn yaxladrmaq haqqnda danarkn v bu zaman siyasi msllr sthi v mumi kild toxunarkn, adtn syldiklri bli v xeyrdn baqa bir ne sz d lav edirdilr. Xalq maarifi haqqnda Mariusun fikri bel idi: o deyirdi ki, oxumaq pulsuz v mcburi olmal, geni yaylmaldr, bu, hamya hava kimi, gn kimi lazmdr, btn xalq bundan istifad etmlidir. Bu gn onlar bu bard az da olsa dandlar, fikirlri bir-biril dz gldi. Marius grd ki, cnab Folevan z fikrini hm yax, hm d bir az yksk slubla ifad edir. Ancaq onun dannda n is atmr. Cnab Folevan nd is kbar cmiyyti adamndan aada, nd is yuxarda dururdu. Marius qlbind cnab Folevana oxlu sualla mracit edirdi; cnab Folevan ona ox xeyirxahlq ets d, laqeyd olmudu. Bzn z xatirlrindn d bhlnirdi. Onun hafizsind bir pozunluq, qara bir lk, drd ay davam edn bhranl vziyyt nticsind drin bir uurum ml glmidi. Bir ox eylr bu uurumda hmilik mhv olmudu. o yer glib atmd ki, o z-zndn soruurdu: Dorudanm, mn cnab Folevan, bel ciddi, bel sakit bir adam barrikadada grmm? Kemiin grnb yox olan xyallarndan onun hafizsind ml gln mmma ancaq bu deyildi. O, xobxtlik v xo gzran irisind d bizi kdrl geriy baxmaa vadar edn xyallardan cann qurtara bilmmidi. Kemiin gzdn itn fqlrin mrnd he nzr salmayan adamlar n dnmy, n d sevmy qabildirlr. Marius arabir llril zn rtr, kemi gnlrin tvi v hycan dolu qarq xyallar onun beynini bryn tutqun duman irisindn keib gedirdi. O yen d Mabefin ldyn grr, Qavroun ya kimi yaan top samas altnda nm oxuduunu eidirdi. Eponinann alnndak lm soyuunu z dodaqlarnda hiss edirdi. Anjolras, Kurfeyrak, Jan Pruver, Kombefer, Bosse, Qranter, onun btn dostlar gz qarsnda canlanrd, sanki, onlar lmmidilr, sonra yen d yox olurdular. Qlbi riqqt gtirn, facili gnlr grn, zab kn, onun n ziz olan bu mrd insanlar, blk d, he yox idilr. Onlar bir yuxu idi? Ya, blk, dorudan da, mvcuddurlar? Kemii qiyam tsts brmd. Dhtli sarsntlar dhtli yuxular dourur. O z-zn sual verirdi,

z-zn yoxlayrd; bu insanlarn hmilik mhv olmas fikri onun ban gicllndirirdi. ndi onlar haradadr? Dorudanm, onlar lmlr? Uqun onlarn hamsn z ardnca zlmt aparm, tkc o qalmd. Hr ey, sanki, teatr prdsi ardnda yox olmudu. Bzn hyat zrind bel prdlr enir, Allah tamaann o biri hisssin keir. Marius z d vvlki Marius idimi? O, kasb idi, indi dvltli olmudu, o tk idi, indi ailli olmudu, o hr eydn midini ksmidi, indi Kozetta il evlnirdi. Ona el glirdi ki, qbirdn keib glmidir: oraya mhkum kimi enmi, oradan brat qazanm halda xmdr. O birilri xmam, qbrin iind qalmdr. Bzn kemiin btn bu klglri qaydaraq canlanr, onu hr trfdn bryrd, onun qlbini kdrlndirirdi; onda Kozettan dnr, yen d sakitlirdi; yalnz bu byk xobxtlik flaktin izlrini sil bilirdi. Cnab Folevan bu mhv olan insanlar irisind myyn bir yer tuturdu. Marius inana bilmirdi ki, barrikadada olan Folevan indi Kozettann yannda sakitc oturan Folevandr. Onlar eyni qandan, eyni candan olan bir adamdr. Barrikadadak Folevan, yqin, bhranl dqiqlrd onu qara basarkn gzn grnn qorxunc surtlrdn biri idi. Bir d ki, onlarn hr ikisi z tbiti etibaril adamayovumazd; buna gr d Marius cnab Folevandan bu bard bir ey soruma he fikrin d gtirmirdi. Bu, onun he alna da glmirdi. Onun xasiyytind bel bir cht olduunu biz vvllr qeyd etmidik. mumi bir sirr il bal olan iki adam, danmadan razla glmi kimi, bu bard birc klm d danmrd, bu, he d bzilrinin dndy kimi, nadir tsadf ediln ey deyildi. Ancaq Marius bir gn mslni aydnladrmaq n tbbs gstrdi. Shbti anvreri ksin gtirib xartd v cnab Folevana sar dnrk sorudu: Siz ki, bu kni yax tanyrsnz? Hans kni? anvreri ksini. Folevan ox tbii bir ifad il dedi: Bel bir k ad he xyalma da glmir. Folevann cavab, slind, knin zn deyil, knin adna aiddi, bu cavab Mariusa daha inandrc grnd. Dnrk z-zn dedi: Lap yqin ki, bu, mnim gzm grnbm. Mni qara basbm. Kims cnab Folevana oxayrm. Cnab Folevan orada yox imi. SKKZNC FSL. Taplmayan iki adam. Sevgi ovsunu n qdr gcl olsa da, Mariusun fikrindn btn qaylar sil bilmdi. N qdr ki, toya hazrlq gedirdi, o hm toy gnn gzlyirdi, hm d kemi aid olan tin bir msly ox ciddiyytl girimidi. O, hr eydn vvl, atasna, sonra da zn minntdard. Haradasa Tenardye deyiln bir adam vard, haradasa. Mariusu cnab Jilnormann evin gtirn namlum bir xs vard. Marius, hr nec olsa, bu iki adam tapmal idi. O, xobxt yaayarkn bu iki adam unutma he xyalna da gtirmirdi, hm d qorxurdu ki, qarl verilmyn bu yaxlq onun gzl hyatna klg sala bilr. oxdank borclarn vermyi o daha gecikdir bilmzdi, o, n bir glcy qdm qoymazdan vvl kemil haqq-hesab rtmli idi. Qoy Tenardye alaq bir adam olsun, bu, onun polkovnik Ponmersini xilas etmsini zrr qdr gzdn salmrd. Tenardye btn dnyann nzrind quldur ola bilrdi, lakin Mariusun nzrind quldur deyildi. Marius Vaterloo trafndak vurumada, hqiqtn, nlr olduunu bilmdiyi kimi, Tenardye il atas arasnda n kimi laq olduunu bilmirdi; lakin onun atas lmdn xilas edildiyi n, bu talanya z hyatna gr borclu idi, baqa bir ey n minntdar deyildi.

Marius Tenardyenin ardnca ox adam salsa da, onu tapa bilmmidi. Bir chtdn adama el glirdi ki, bu sahd daha he bir ey etmk olmaz. Tenardyenin arvad hbsxanada istintaq zaman lmd. Bu bdbxt aildn qalan Tenardye il qz Azelma yen d itib batmd. ctimai mchuliyytin girdab bu adamlar sssizc z irisin almd. Girdabn zrind n bir dala, n xrdaca bir lp, n tutqun bir dair ml glmidi: bunlar he olmasa, oraya bir ey ddyn gstrr, oraya lot salmaq mmkn olard. Tenardyenin arvad lmd, Kll brat qazanmd, Gecquu yox olmudu, sas mtthimlr hbsxanadan qamd. Qorbo daxmas il laqdar olaraq balanan byk mhkm ii ox az ntic vermidi. in st lazmnca almamd. Mhkm ikinci drcli iki hkml kifaytlnmy mcbur olmudu: onlardan biri qarmaq ya Bahari, ya da Hrat, biri d Yarm-Liard, ya da ki-Milyard haqqnda idi; Qarmaqla ki-Milyarda on il katorqa czas ksmidilr. Onlarn qab gizlnn yoldalar, qiyabi olaraq, mrlk katorqa czasna mhkum edilmidilr. i tkil edn v i balq edn Tenardye haqqnda, yen d qiyabi olaraq, lm hkm verilmidi. Tenardyedn qalan yegan ey ancaq bu hkm idi; hkm, tabut yannda yanan am kimi, yoxa xan Tenardyenin zrin mum iq salrd. Lakin hkm Tenardyeni, l keirmk qorxusu qarsnda, daha artq geri kilmy, gzdn uzaq olmaa mcbur etdi, onu bryn zlmti daha da ksifldirdi. Mariusu xilas edn ikinci namlum adam haqqndak axtarlar vvl bzi nticlr verdi, lakin sonra he bir ey ld etmk mmkn olmad. yunun 6-da axam Mariusu Ehtiraslar ksin gtirn fiakr tapdlar. Src bel bir mlumat verdi: mn iyunun 6-da polis agentinin mri il, gndz saat dn hava qaralana kimi Yelisey lnn sahil ksind, Ba kanala giriln yerdn bir qdr knarda dayanb durdum, saat doqquz radlrind kloakann aya xan dmir barmaql ald; oradan bir adam xd, onun iynind baqa bir adam vard, z d, yqin ki, lmd; burada pusquda duran polis nfri diri adam hbs etdi, ln tutdu; mn d agentin mri il btn bu camaat fiakra ykldim; onlar vvl Ehtiraslar ksin getdilr, orada ln fiakrdan drtdlr, bu l cnab Marius idi; mn onu lap yax tandm, hrndi indi aa, sz yox ki, sadr, sonra o birilr yen d karetaya mindilr, mn d yola ddm. Arxiv qaplarna atmaa azca qalm mr olundu, fiakr saxladm; orada, lap el knin ortasnda mnim pulumu verib getdilr, polis agenti o biri adam z il apard; mn bundan baqa he n bilmirm, bir d ki, o gec ox qaranlq gec idi. Mariusun yadna he bir ey glmirdi, biz bunu yuxarda da demiik. Onun fikrind birc ey qalmd: barrikadada arxas st dnd qvvtli bir l onu daldan tutmudu; bundan sonra onun urunda hr ey snmd. Ancaq cnab Jilnormann evind huu zn glmidi. O, n qdr fikirls d, mslni aydnladra bilmirdi. O, znn eyni adam olduuna bh ed bilmzdi. Bs ax nec oldu ki, O, anvreri ksind huunu itirrk yer yxld halda, polis iisi onu Sena sahilind, lillr krps yannda tapd? Grnr, kim is onu Mrkzi bazar mhllsindn Yelisey ln aparmd. Hans yol il? irkab kanal il. Bu ki eidilmmi bir fdailik idi! Bu nec olmudu? O adam kimdi? O, Mariusun axtard adamd. Bu adamdan, onun xilaskarndan he bir iz, sr-lamt qalmamd. Marius bu msld ox ehtiyatla hrkt etmli olsa da, z axtarlarnda gedib polis prefekturasna qdr xmd. Lakin orada da mslni aydnladra bilmdi. Prefekturann ld etdiyi mlumat srcnn bildiyindn d az idi. yunun 6-da Ba kanaln dmir barmaql qabanda kim tutulmudu, bu bard he bir xbr yox idi, he bir polis iisi mlumat vermmidi; profekturada bunu fsan hesab etmk meylind idilr. Src araq pulu almaq n hr ey edr, htta alna glni uydura bilrdi. slind, hadis ba vermidi, bunu inkar etmk olmazd, tkrar edirik, Marius buna bh ed bilmzdi, onda grk znn eyni adam olduuna bh ed idi. Bu qrib mmman, sanki, aydnladrmaq mmkn deyildi.

Srcnn dediyin gr, bir adam Byk kanaln barmaqln am, oradan z dalnda nfsi ksilmi baqa bir adam xarmd, onu gdn polis nfri d, qiyamn xilas edn bu adam cinayt ildiyi yerd tutmudu; xilas ediln adam da, he dem, Marius imi; bs ax o namlum, o mchul adam nec oldu? Polis nfrinin bana n gldi? O, niy susurdu? Blk o, namlum adam qamd? Ya polis nfrini pul il l almd? Niy o namlum adam z haqqnda Mariusa he bir mlumat vermirdi, ax Marius hyat n ona minntdard. O adamn tmnnaszl z canndan kemsi kimi tccbl grnrd. O, niy glmirdi? Blk d, onun mkafata ehtiyac yox idi, lakin minntdarl kim qbul etmz? Blk, o lb? O, nec adamm? Sir-siftdn nec imi? Bunu he ks dzgn dey bilmirdi. Src deyir ki, qaranlq gec idi, he bir ey grmk olmurdu. Qorxuya dm Bask il Nikoletta is ancaq z aalarna, qana bulam Mariusa baxrmlar, baqa ey fikir vermmilr. Marius bel facian halda gtirilnd tkc qap z fnri il iq salaraq, o adam grmd; o da ancaq bunu deyirdi: Adam ona baxanda qorxurdu. Marius taprmd ki, ev gtirilnd onun ynind olan qanl paltarn saxlasnlar: o adamn taplmasnda, blk, bu paltarn kmyi oldu. Srtuka baxanda kim is onun tyinin qrib bir kild crldn grd. Srtukun tyinin bir paras atmrd. Bir gn axam Marius Kozetta il Jan Valjann yannda bu qrib hadisdn v bir ox baqa axtarlarndan, bu axtarlarn he bir ntic vermmsindn danrd. Cnab Folevann da kimi hrktsiz z onun sbrini tkndirdi. Marius kdr v hycanla danmaa balad: onun kdrind gizli bir hiddt duyulurdu: Bli, o, kim olsa da, ox ncib adamdr! Bilirsiniz, cnab, o n etmidir? O, gydn enn mlk kimi, mnim kmyim glmidir. O, zn vurumann lap qzn yerin yatm, mni gtrb aparm, irkab kanalna giriln yeri am, oraya girmi, mni dalna alb aparm! Cnab, o, bir meyiti dalna alaraq, dhtli yeralt koridorlarla, zlmt iind, kloakann lehmsi iind yilyil bir ly yarmdan artq yol getmidir! Bunu o n mqsdl etmidir? Ancaq bir mqsdl: ln xilas etsin! l d mn olmuam. O, z-zn bel demidir: Bu meyitd, blk, hl hyat qlcm var: bu snk qlcm n mn z hyatm thlky atram. O, z hyatn bir df deyil, iyirmi df thlky atmdr! O, hr addmda mhv ola bilrdi. Buna da sbut odur ki, kloakadan xanda onu hbs etmilr. Bilirsinizmi, hrmtli cnab, bunun hamsn, dorudan da, o etmidir! z d he bir mkafat gzlmdn etmidir! Mn kim idim? Qiyam. Mn kim idim? Mlub olmu bir adam. Ah, Kozettann alt yz min frank mnim olsayd... Jan Valjan onun szn ksdi: O sizindir. Marius szn davam etdi: Onda mn o adam tapmaq n bu pulun hamsn verrdim! Jan Valjan birc klm d sz demdi.

YUXUSUZ GEC.

BRNC FSL. 16 fevral 1833-c il. 1833-c ilin 16 fevral gecsi mqdds bir gec idi. Onun zlmti stnd cnnt smas iq sard. Bu gec Mariusla Kozettann evlndiyi gec idi.

Gn ox gzl kedi. Bu, n Jilnorman babann arzu etdiyi tntnli bayram, n evlnnlrin ba stnd bir-birinin ardnca uan ba mlkl eq allahnn sehrli tamaas, n d qap stnd nq olunmaa layiq toy ziyafti idi; bu, hr halda, frhli v fsunkar bir gn idi. 1833-c ilin toy adtlri indikindn frqlnirdi. O zaman hl olan kbin ksilndn sonra kilsdn xan kimi z arvadn gtrb qamrd, z xobxtliyindn utanrm kimi baqa bir yerd gizlnmirdi, mflis olmu gizlnn adamn klyini Nmlr nmsi mftunluu il birldirmirdi; franszlar hl bel bir inc, son drc inc dbi ngiltrdn gtrmmidilr. Bizim zmanmizd, ndns, adamn z xobxtliyini pot karetasnda kl-ktr yollarda silklmsini, kils ayininin qam aqqlts il ksmsini, evlnnlr n mehmanxanada arpay tutulmasn, hr gecsi filan qiymt kiray ediln bu bayra yataqda insan hyatnda ba vern n mqdds bir xatirni mehmanxana qulluqusu il dilicans srcsnn eqbazlq xatirsi il brabr qoyub getmyi ismtli, lyaqtli bir ey hesab edirlr. Bizim yaadmz on doqquzuncu srin ikinci yarsnda daha rfli bldiyy risi, yepitraxilli kei, qanun v Allah kifayt deyil; biz bura grk Lonjmo srcsn d lav edk, el src ki, onun qrmz yaxalql gy kurtkas, kurtkasndan znqrovabnzr dymlri, qolunun aznda nmrli dmir lvhsi, yal meindn alvar, saxta zr baftas ildayan lyapas, tozlu, qarq sa-biryi, iri qams v botfortu olsun, grk quyruu dynlnmi Normandiya atlarnn stn rsn. Fransa hl el bir nzakt drcsin atmamdr ki, ingilis aristokratlar kimi, rillin sonralar hersoq Malboronun xatirsini yad edrk, yeni evlnnlrin karetasna khn, yrtq ayaqqablarn dolu kimi yadrsnlar; Malbrukda evlnrkn acqlanm bibisinin hcumuna mruz qalmd, guya, bu hcum da ona xobxtlik gtirmidi. Yrtq ayaqqablar hl bizd toy nliyi n mtlq lazm olan rtlrdn deyil: sbir edin, kbar cmiyytinin adtlri get-ged yaylr, biz d yaxn vaxtda buna glib atacaq. Yz il bundan vvlki kimi, 1833-c ild d drdnala apa-apa nikahlanmaq dbd deyildi. ox qribdir: o zaman adamlar el znn edirdilr ki, nikahlanmaq mrasimi hm ail, hm d ictimai bayramdr, khn db il dzlmi qonaqlq he d toy mclisini xarab elmir, smimi nlik, lap hdsiz drcd d olsa, xobxtliy ziyan gtirmir, iki insan taleyinin birlrk yeni ail qurmas v toyun evd olmas, evlnnlrin hyatna bundan sonra yataq otandan baqa ayr he ksin bld olmamas rbtli bir idir. Szn qsas, adamlar utanmayb evdc evlnirlr. Bli, bu khn adt zr d toyu cnab Jilnormann evind eldilr. Evlnmk n qdr tbii v adi bir hadis olsa da, evlnnlrin adn kilsd elan etmk, nikahlanmaq, kbin ksmk mrasimi, bldiyy idarsi v kils il laqdar olan bir ox msllr meydana xr. Bunlar ancaq fevraln 16-na kimi yoluna qoymaq mmkn oldu. Lakin el oldu ki, ayn 16-s phriz bayramnn son gnn dd, bunu biz, ancaq mslnin dqiqliyi n qeyd edirik. Bu vziyyt bzi bhlr v trdddlr sbb oldu, xsusil madmuazel Jilnorman ox bh v trddd gstrirdi. Qoca Jilnorman hycanla dedi: Toyun bu gn dmsi daha yax! Bel bir msl d var: ox uan olar, sn. Maslennitsada evln. Khn fikirlr uymayaq. Ayn on altsna tyin edk! Marius, de grm, sn gzlmy razsanm? Marius: lbtt, yox, dedi. Qoca qt etdi: Demli, msl bitdi.

Ayn 16-da k gzintisi olsa da, toyu hmin gn qoydular. Ayn on altsnda ya yad. Lakin gyn hmi trtmiz bir paras grn bilr ki, bu da aiqlrin xobxtliyi n kifaytdir: baqalar tir altnda gizlns d, ancaq onlar gyn bu lacivrd parasn gr bilr. Ayn 15-d Jan Valjan, cnab Jilnormann yannda, be yz sksn drd min frank Mariusa verdi. Kbin kaznda mlakn mumiliyi nzrd tutulurdu, buna gr d baqa he bir rsmiyyt tlb olunmad. Tusen o gndn daha Jan Valjana lazm deyildi; Kozetta Tuseni irsn qbul edrk, ona otaq qulluqusu rtbsini verdi. Jan Valjana glinc, Jilnormann evind onun n ox gzl bir otaq ayrlmd. Kozetta ona dedi: Ata, mn sizdn xahi edirm, glin burada yaayn. Bu szlri o el fsunkarlqla syldi ki, Jan Valjan onun xahiini rdd ed bilmdi. Toy gnn bir az qalm Jan Valjan i grnd sa linin ba barman ksmidi. Bu, ciddi bir ey deyildi. O, he ks, htta Kozettaya da icaz vermirdi ki, yarasna baxsn, onu abbalasn. Bununla bel btn lini sarmd, hmi d bal saxlayrd, bu, ona qol kmy d mane olurdu. Cnab Jilnorman, ikinci qyyum siftil, onun bu vzifsini yerin yetirdi. Biz oxucular n bldiyy idarsin, n d kilsy aparacaq. Sevinlri uzaa yola salmaq indi dbd deyil; adtn yeni evlnnlrin gl dstsi shnd grnn kimi, sevgi dramasna arxa evirirlr. Biz bir hadisni qeyd etmkl kifaytlncyik; yeri glmikn demk lazmdr ki, bu hadis Ehtiraslar ksindn Sen-Pol kilssin gedrkn toy mrasimind ba vermidi, lakin mrasimd itirak ednlrdn he biri bunu grmmidi. O gnlrd Sen-Lui ksinin imal hisssin yenidn da dyirdilr; bu k Kral park ksindn balayaraq gedi-gli n balanmd. Buna gr toy karetalar Sen-Pol kilssin dz yolla ged bilmdi. Yolu dyimli oldular. Dvrlm getmk n n yaxn yol bulvardand. Toya arlanlardan biri dedi ki, bayram rfsi olduu n orada, he bhsiz, oxlu ekipaja rast glcklr. Cnab Jilnorman sorudu: Niy? Maskal adamlara gr. Qoca: ox gzl, dedi, bulvarla gedcyik! Bizim cavanlar evlnirlr, onlar hyatn n ciddi dvrn qdm qoyurlar. Qoy he olmasa maskarada tamaa elsinlr. Bulvara getdilr. Birinci karetada Kozetta madmuazel Jilnormanla, cnab Jan Valjanla oturmudu. Marius, adtin gr, o biri karetada tk gedirdi. Toy karetalar Ehtiraslar ksindn dnrk, Madlen ksindn Bastiliyaya, Bastiliyadan Madlen ksin uzanb ucsuz-bucaqsz ekipajlar srasna qouldu. Bulvar maskarad paltar geymi adamlarla dolmudu. Arabir ya ilyirdi, lakin tlxklr, ndimlr, oyunbazlar sakit durmurdular. Bu q fslind hamnn kefi duru idi, Paris geyimini dyimi, Venetsiya paltar geymidi. ndi daha bel phriz bayramlar olmur. Btn hyat karnavala evrilmidir, ona gr daha sil karnaval yoxdur. Yan xiyabanlar v pncrlr adamla dolu idi. Camaat teatrlarn stunlu meydanalarna doluaraq tamaa edirdi.Maskarad paltar geymi adamlardan baqa, mxtlif ekipajlarn tntnli yr diqqti clb edirdi, bel tntnli yrlr hmi phriz rfsind, hm d Lonanda tkil ediln cdr gnnd olard. Burada hm kolyaska, hm kareta, hm ikitkrli ekipajlar, kabrioletlr vard; onlarn hams polis idarsinin mri il ciddi bir nizam-intizama tabe olaraq bir-birinin ardnca gedirdi, sanki, rqs zr hrkt edirdi. Bel ekipajda gedn adam hm z tamaa edir, hm d ona tamaa edirlr. Polis iilri, bir-birin mvazi olaraq hrkt edn, z-z gln bu iki ucsuz-bucaqsz ekipaj srasnn bulvarn hr iki trfi il getmsin istiqamt verir, biri yuxardan aa, o birisi aadan yuxar biri dAnten osesin, o birisi Sent-Antuan civarna doru irlilyn bu qoa axnn, bu iki ekipaj axnnn pozulmamasna nzart edirdilr. Fransa perlrinin v xarici sfirlrin gerbi vurulmu ekipajlar yolun ortas il srbstc o trf-bu trf hrkt edirdi. Bzi cah-clall, hay-kyl, tntnli yrlr d, xsusil Phriz kz yr bu stnlkdn istifad edirdi. Parisin mumxalq nliyi irisind ngiltr d qamsn aqqldada-aqqldada zn gstrdi: lord Seymurun pot karetas qulaqbatrc gurultu il tb kedi; camaatn istehzal atmacalar onun zrin ya kimi yard.

Atl polis nfrlri atlarn apa-apa ekipajlarn yan il oban iti kimi gedirdilr; bibilrl, xalalarla, nnlrl azna kimi dolu olan iri ail karetalarnn qapsndan maskarad paltar geymi fsunkar uaqlarn, yeddi yal Pyerrolarn, alt yal Pyeretlrin travtli z grnrd; onlar mumi nlikd itirak etmlri il lovalanr, bu tlxk oyununun ciddi bir ey olduuna inanr, zlrini mmur kimi tox tuturdular. Arabir ekipaj yrnn bir yerind ngl ml glirdi; ngli aradan qaldrana kimi mvazi gedn ekipajlar srasndan biri dayanrd. Btn sran saxlamaq n kolyaskalardan birinin lngimsi kifaytdi. Sonra ekipaj axn yen hrkt glirdi. Toy karetalar bulvarn sa trfi il Bastiliyaya sar gedn axnda idi. Klm krps ksinin qar trfind hrkt bir az lngidi. El bu zaman bulvarn sol trfi il Madlen ksin sar gedn o biri axn da dayand. Toy karetalar qarsnda dayanan kolyaska maskarad paltar geymi adamla dolu idi. Bel kolyaskalara, daha dorusu, bel arabalara parislilr yax blddir. Phriz bayramnda rnb axam v ya phrizin ortalarnda cm axam bel arabalar grnmsydi, buna pis mna verrdilr, deyrdilr ki: Burda ns var. Yqin, nazirlri dyicklr. Maskarad paltarl adamla dolu olan araba n demkdi? Bu yoldan kenlrin ba stnd atlb dn Kassandrlar, Arlekinlr, Kolombinlr yn idi, trkdn tutmu vhi adama kimi mxtlif glnc simalard. Herkuleslrl qol-boyun olan markizalard, vaxtil menadlar Aristofan ban aa dikmy mcbur etdiyi kimi, Rableni qulaqlarn txamaa mcbur ed biln alveri bazar arvadlar idi, kilkdn dzldilmi pariklrdi, hray triko idi, q geyimli adamn lyapas idi, tlxk gzly idi, kpnk kili sanclm ndim qalpa idi, yoldan kenlrl qzn symkdi, llri bel qoymaqd, nalayiq durulard, lpaq iyinlrdi, maskal zlrdi, dbsizlikdi, ba lngli srcs olan arabada azncasna hyaszlqd! Yunanstana Fespidin arabas lazmd, Fransaya Vadenin furqonu lazmdr. Hr eyi, htta yamslaman zn d yamslamaq olar. Saturn bayram, qdim yunan gzlliyinin bu dclcsin az-burun ymsi get-ged thrif olunaraq, kobudlaaraq Phriz nliyin evrildi; vaxtil sapsar zm salxmlar il bzdiln Vakx bayram, lpaq mlklr kimi mrmr sinsini csartl aan Vakx prisi bizd, imaln srt nfsi altnda, ya cr-cndr iind ban aa salaraq, nhayt, karnaval maskas adlandrld. Maskarad paltar geymi adamlarn hrd, arabada gzdirmk adti mtlqiyytin n qdim dvrndn balanmdr. XI Ldovikin mdaxil-mxaric dftrlrind gstrilir ki, saray xzindarlarna avam xalqdan tr makarad arabas n iyirmi su Tur sikksi buraxlmd. Bizim dvrmzd maskarad paltar geymi bu hay-kyl insan yn, ya khn bir dilcansa minir, ya bir qonkann, omnibusun tyerli ekipaja iyirmisi birdn dolur. Hr yerd, lap dilrd d, ekipajn fnri stnd d otururlar. Bzilri ayaq st durur, bzilri uzanr, bzilri ikiqat yilrk ayaqlarn saxlayr. Arvadlar kiilrin dizi st oturur. lnlam adamlardan ibart bu canl ehramlar lap uzaqdan, dalalanan insan dnizi stndn grnr. Adamla azna kimi dolu olan arabalar izdiham iind nlik saan da kimi ykslir. Oradan Kolenin, Panarn, Pironun k jarqonu il znginlmi szlri dolu kimi yar. Oradan camaatn stn k katexizisi pskrrlr. Hddindn artq adam minn, adamla dolu olan bu arabann mlubedilmz bir grn var. Hr yerd qapda da, arxada da ss-ky, gurultu!.. Orada rrlar, oxuyurlar, barrlar, qhqh il glrlr, glmkdn uunurlar; orada nlik gur-gur guruldayr, istehza qlcm sar, qayszlq ba alb gedir; iki yab, bu kobud, it, tlxk zarafat il dolu olan araban tntnli bir clalla kib aparr; bu, gln zfr arabasdr. Lakin bu, ox hyaszca bir gl idi, buna gr d smimi ola bilmzdi. Dorudan da, gl burada bhli grnrd. Onun z mqsdi vard; onlar filosoflar dndrrd. Bu arabalarn ardnda lkni idar edn hkumt gizlnirdi. K agentlri il k qzlar arasnda gizli bir laq olduu drhal hiss olunurdu. lbtt, ox tssf ki, camaat qarsnda gstriln rzalt hdsiz sevinc dourur, st-st qalaqlanm abrszlq v rsvaylq camaatn xouna glir, fahilik n pyedestal xidmtini grn polis axtar kni thqir ed-ed ylndirir; dhtli, canl bdn ynnn saxta bzk v cr-cndr, irk v zahiri cah-clal iind bara-bara, nm oxuya-oxuya arabada

getmsin k sevin-sevin maraqla baxr; avaralar btn qbahtlr yn olan bu tntnni alqlayr, nliyin polis trfindn buraxlan bu yeddibal jdahas camaat iind gzmyinc, avam xalq bayrama bayram demir. N etmk olar?! Arabalara doluan bu lentli, brli-bzkli insan tr-tknts mmxalq gl il hm mzmmt edilir, hm balanr. mumi gl mumxalq xlaqnn squtunda itirak edir. Bzi zrrli, ylncli tamaalar xalqn mnviyyatn pozur, onu qara camaata evirir; qara camaata is, zalm hkmdarlar kimi, tlxk lazmdr. Kraln Rokloru, xalqn hoqqabaz var. Paris byk ideyalar paytaxt olmayanda byk alszlqlar hri olur. Orada karnaval siyastl baldr. Etiraf etmk lazmdr ki, Paris rzaltin oynad komediyaya hvsl baxr. Hkmdarlar olanda, onlardan ancaq bir ey tlb edir. irkab mnim n boyayn. Roma da bel bir xlaqla frqlnirdi. Roma Neronu sevirdi. Neron da byk oyunbazd. Yuxarda demidik ki, bir yn maskalanm biabr arvad v kii minmi bel yek arabalardan biri, bulvarn sa trfind toy arabalar dayananda, bulvarn sol trfind dayand. Arabadak maskarad paltar geymi adamlar bulvarn o taynda, dz onlarn qarsnda dayanan karetada glini grrdlr. Maskal adamlardan biri ucadan dedi: Ora bax! Toydur! Baqa bir maskal etiraz etdi: Toy deyil, l basdrmaa gedirlr. sil toy bizimkidir! Bu iki maskal adam, toy karetalar xeyli uzaqda olduu n onlar l salmaq zvqndn mhrum olduundan, hm d polis nfrinin rtsndan qorxduundan, o biri trf dnd. Arabaya qoulan maskal adamlarn ii bir dqiqdn sonra lap balarndan ad: camaat onlar l salmaa, laa qoymaa balad, bununla da onlara olan rbtini bildirdi karnaval zaman buna yol verilirdi. Bayaq shbt balayan o iki maskal adam da yoldalar il brabr, btn k il sz dyn girimy mcbur oldu; qara camaatn dolu kimi yadrd dbsiz zarafatlara cavab vermk n onlarn k repertuarndan olan dy mrmilri gcl atrd. Bu qayda il maskal adamlarla qara camaat arasnda ox biabr sym baland. Bu zaman hmin arabada olan, maskarad paltar geymi iki baqa adam da toy karetasn grd, yoldalar k camaat il syrkn onlar z aralarnda astadan danmaa baladlar; bu maskal adamlardan biri qoca ispaniyalya oxayan, hddindn artq uzun burunlu, plb bir kii idi, birisi is kiik maskal, arq, cavanca bir alveri arvadd. Onlarn plts mumi hay-ky iind itib batrd. Maskarad paltar geymi adamlar staq arabada, ya altnda tamam islanmdlar, fevral klyi amanszd; dekolte paltar geymi alveri qz soyuqdan s-s, skr-skr, qma-qma ispaniyalya cavab verirdi. Onlar bel danrdlar: Bir qulaq as! N var, atacan? O qocan grbsn? Hans qocan? Bax, orada, qabaqdak toy arabasnda bizim trfd oturub. Qolu qara cndrdan aslan qocan? H. Grrm, n olsun ki? Mn, deysn, onu tanyram. N olsun ax? gr mn o Paris oyunbazn tanmramsa, qoy mni lap dar aacndan assnlar, qoy mnim lap dilim qurusun ndi btn Paris oyunbazdr. yilsn, glini gr bilrsnmi? Yox. Olan nec? Bu arabada olan yoxdur.

 Ola bilmz! Ancaq ikinci bir qoca var. Yax yil, blk, glini gr bildin. Bundan artq yil bilmrm. Yax da, onsuz da mn o qolunu balayan qocan tanyram, tanmramsa qoy mni lap qzb glim! O, snin nyin grkdir? Nec nyin grkdir? Yeri glnd lazm olar. Qocalardan mnim zhlm gedir. Mn onu tanyram! Tan da, mn n. O, nec olub toya glib? Biz nec olub glmiik? Bu toy arabas haradan glir? Mn n bilim haradan glir? Bir qulaq as! Yen n var? Sn bir i grmlisn. N i. Aa atl, bu toy arabasn gd. Niy? Gr o hara gedir, onun iindkilr kimdir. H, atl grk, cld ol, yyr, qzm, sn diriba qzsan. Mn arabadan d bilmrm. Niy? Mni bura qoyan var. Tfu, bir i bax! Bu gn mn axama kimi bu paltarda polis idarsi n ilmliym. Dz sz n deysn! Arabadan dsm, rast gldiyim birinci it tutacaq. zn bilirsn. lbtt bilirm! Fironlar bu gn mni pulla alblar. Mnim n frqi yoxdur kim sni pulla alb. Bu qoca mnim lap zhlmi tkb. Qocalar snin zhlni tkb? Bu n szdr, sn ki qz deyilsn! O, birinci arabadadr. N olsun ki? Glinin arabasnda. Sonra? Demli, bu, onun atasdr. Ax mn n? Sn deyirlr ki, atasdr. Olsun da, guya, grnmmi bir eydir! Qulaq as. N var Mn ancaq maskada hr xa bilrm. Maska mni el yax gizldib ki. He ks mnim burada olduumu bilmir. Sabah ax maska olmayacaq. Sabah tvb gndr, rnbdir. l ke bilrm. Grk gedib z zaama soxulam. Amma sn srbstsn. ox da yox. Hr halda, mndn ox srbstsn. Yax da, sonra? Bu toy arabalarnn hara getdiyini al yrn. Hara getdiyini?

 H. Mn onsuz da bilirm. Hara gedir? Gy siferblat ksin. vvla, o k he d bu trfd deyil. Onda rab isklsin trf gedir. Blk, daha baqa bir yer gedir? Bu, onlarn z iidir. Toy arabalar hara ists ged bilir. Msl onda deyil. Sn deyirlr, al yrn gr bu n toydur ki, qoca da ona qoulub, onlar harada yaayrlar. Bura bax! cb glmli sz danrsan! Phriz bayram axam Parisin iindn keib gedn toy arabalarnn bir hftdn sonra tap grm nec taprsan. Ot tayas iind iyn axtarmaq kimi bir eydir! Bu, mmkn olan eydir? Hr nec olsa, alb tapmaq lazmdr. Eidirsn, Azelma? El bu anda bulvarn hr iki trfil maskal adamlarn gzndn itdi. KNC FSL. Jan Valjann li hl d sarqldr. Xyal hqiqt evirmk! Bu xobxtlik kim verilmidir? Grnr, lyaqtli adamlar gylrd qeyd edirlr, seirlr; biz hammz, bizim xbrimiz olmadan xobxtliy namizdik; mlklr ss verdilr. Kozetta il Marius seilnlr srasna ddlr. Kozetta bldiyy idarsind, kilsd son drc gzl v fsunkar idi. Onu Tusen, Nikolettann kmyil bzndirmidi. Onun ynind a tafta stndn Belika giprndn tikilmi paltar, ingilis krujevasndan fata, boynunda mirvari boyunba, banda narnc ikdn lng vard; ynindki hr ey a idi, bu alq iind o, fq kimi parldayrd. Onun zrif gzlliyi iq saaraq hala klini alrd, el bil ki, yer znn qz gz nnd gylr prisi olurdu. Mariusun qng sana pomada srtlm, tir vurulmudu; sx salar arasndan tk-tk apq yerlri grnrd, bunlar barrikadada vurulan qlnc zrblrinin yeri idi. Qoca z geyimi v das il Barras dvrnn incliyini, iqln vvlki vaxtlardan daha ox tcssm etdirir, ban qrurla qaldraraq Kozettan zmtl nikaha aparrd; Jan Valjan, li sarql olduundan, Kozettan nikaha apar bilmdi, onu qoca vz edirdi. Jan Valjan qara paltar geymidi, glmsy-glmsy onlarn ardnca gedirdi. Qoca deyirdi: Ah, cnab Folevan, n gzl gndr, el deyilmi? Mn qm-qssnin btnlkl lv olunmasna ss verirm. Bu gndn sonra he bir yerd drd olmamaldr. Mn srncam verirm, qoy ham adlq elsin! Pisliyin yaamaa haqq yoxdur. Grsn, dnyada hl d bdbxt adam varm? And olsun namusuma, mavi gylr n bu, rsvaylqdr. Pislik insan tbitindn meydana glmir, insan z mahiyyti etibaril xeyirxahdr. Btn insan msibtlrini idar edn ba mrkz chnnmdir, baqa szl, iblisin Tilri iqamtgahndadr. Grn ha, mn lap xalis demaqoq kimi dandm! Yax da, mnim daha siyasi qidm yoxdur; qoy btn insanlar dvltli olsun, qoy ham sevinc iind yaasn mnim istdiyim, bax, budur. Mariusla Kozetta btn qayda-qanuna riayt edrk bldiyy risinin v keiin qarsnda lazm olan blilri dedikdn sonra bldiyy idarsind, hm d kils mxllfat saxlanan otaqda nikah kazlarna qol qoydular, zklrini bir-birin verrk dyidirdilr. Buxurdandan qalxan tst duman iind, a muar ipk rtk altnda dizlri st yan-yana durdular, sonra l-l tutaraq, tbrzinin kilsnin sal dalarna brk-brk vuraraq irlilyn polkovnik epoletli qapnn ardnca, riqqt glmi iki sra adam arasndan, hamn heyrt salaraq, hamda qibt oyadaraq, taybatay alm kils qapsna, oradan da karetaya sar getdilr, htta bu zaman da Kozetta btn

nikah ayininin qurtardna inanmrd. O, Mariusa, adamlara, gy baxrd; o, sanki, yuxudan aylacandan qorxurdu. Onun znd ifad olunan heyrt v trddd ona baqa bir cazibdarlq verirdi. Karetaya minib geri qaydanda Marius Kozettann, cnab Jilnorman is Jan Valjann yannda, z-z oturdular. Madmuazel Jilnorman ikinci plana kerk, o biri karetaya mindi. Qoca deyirdi: Budur, mnim balalarm, indi siz cnab baron v xanm baronnesasnz, sizin otuz min frank rentanz var. Kozetta ban yrk z gzl ssi il Mariusun qulana mehribanca pldad: demli, bu hqiqtdir? Mn snin adn dayram. Mn xanm Snm. Bu iki gnc byk sevinc iind idi. Bir daha tkrar olunmayan, geri qaytmayan an onlar n hqiqt olmudu: onlar zirvy atmdlar; onlarn iklnn gncliyi bu zirvd tam xobxtliy qovumudu. Jan Prverin eirind deyildiyi kimi, onlarn bir yerd he qrx ya da yox idi. Bu, tmiz, saf bir ittifaq idi: bu iki gnc iki zanba xatrladrd. Onlar bir-birini grmrdlr, seyr edirdilr. Marius Kozettann gzn hal iind, Kozetta Mariusa pyedestal st grnrd. irin xyallarn v plrin vsala irdiyi yer izdivac yata bu pyedestal zrind, bu hald, sanki, iki tntnli ayind, latmaz uzaqlarda, Kozetta n tutqun duman, Marius n parlt v alov iind, hm real bir ey, hm d ideal kimi iq sard. Onlar kdiklri zab knl riqqti il xatrlayrdlar. Onlara el glirdi ki, o yuxusuz geclr, o gz ya, o hycan, qorxu, dht, iztirab, midsizlik ia v nvazi evrilrk xobxt dqiqlrin cazibdarln artrr, o qm-qss ancaq onlarn fq dolu sevincini nikah n bzyn xidmtilrdi. Bu qdr drd kmk n yax imi! kdiklri msibt onlarn xobxtliyinin halsi idi. Eqin bu uzun igncsi onlar gylr yksltmidi. Bu iki gncin qlbi eyni drcd mst olmudu, lakin Mariusun duyduu nd ehtiras, Kozettannknda utancaqlq vard. Onlar plt il deyirdilr: Biz yen d Plme ksindki bamza dyrik. Kozettann paltarnn qrnlar Mariusun dizi stn dmd. Bu gn xyalla hqiqtin, nail olmaqla irin arzularn bir-birin sarld gn idi. Glcyi duymaq n hl vaxt var idi. Gnn gnorta anda gecyarsn arzu etmk vsf glmyn bir hissdir. Camaat da bu iki qlbin xobxtliyini duyaraq sevinirdi. Adamlar Sent-Antuan ksind, Sen-Pol kilssi qarsnda dayanaraq ekipajn sin baxr, nin o biri znd, Kozettann gzl banda titryn narnc iklri seyr edirdi. Nhayt, onlar glib yaadqlar ky atdlar. Mariusla Kozetta l-l tutaraq frh v iftixarla pillknl yuxar qalxdlar; bu hmin pillkndi ki, bir ne ay vvl Mariusu buradan lmcl halda yuxar qaldrmdlar. Qapya toplaan far-fqra bol-bol veriln sdqni z aralarnda bldrr, cavanlara dua edirdilr. Hr yer gl-ikl dolu idi. Evdn d, kils kimi, gzl qoxu salrd. Buxurdan sonra qzlgl tri duyulurdu. Aiqlrin qulana latmaz yksklikd oxunan nm ssi glirdi, Tanr onlarn qlbind idi, glck onlarn tsvvrnd ulduz dolu gy qbbsi kimi canlanrd, onlar doan gnin in balar stnd grrdlr. Birdn saatn vaxt bildirn ssi eidildi. Marius Kozettann gzl, lpaq qoluna, korsajn krujevas arasndan grnn hray iynin baxd. Kozetta onun baxdn duyaraq qpqrmz qzard. Toya Jilnorman ailsinin oxlu khn dostlar arlmd; ham Kozettann trafna toplaaraq bir-birin macal vermdn ona nvazi gstrirdi; ham birinci olaraq ona xanm baronessa demk rfin nail olmaq istyirdi. ndi kapitan rtbsind olan Teodl Jilnorman, misi nvsi Ponmersinin toyunda itirak etmk n, eskadronu dayanan atrdan glmidi. Kozetta onu tanmad. O da qadnlar arasndak mvffqiyytindn rkynldiyi n Kozettan tanmad, Kozetta da o biri qzlar kimi unudulmudu. Qoca Jilnorman z-zn dedi: Mn bu ulan barsind olan dedi-qoduya inanmrdm, inanmamaa haqqm varm! Hl indiy qdr Kozetta Jan Valjana bel mehriban olmamd. Kozetta qoca Jilnorman bir ks-sda kimi tkrar edirdi: Jilnorman z sevincini aforizmlr v hikmtli szlrl ifad etdiyi halda, Kozetta z mhbbt v nvaziini tir kimi sard. Xobxt adam btn dnyaya xobxtlik dilyir. Jan Valjan Kozettann ssind onun uaqlq ssini duyurdu. Kozettann tbssm onun knln oxayrd.

Toy mclisi yemk otanda qurulmudu. Parlaq iq byk nliyin zruri aqaldr. Tutqunluq, alaqaranlq xobxt adamlarn qlbin frh vermz. Onlar qara rngi istmzlr. Gec onlar czb edr, qaranlq yox. Gn yoxsa, gni yaratmaq lazmdr. qlar yemk otanda brq vururdu. Otan ortasnda, a sfr salnm stolun zrindn gm asql bnvyi, gy, qrmz, yal rngli qu fiqurlar, stolun stnd byk v zintli amdanlar, divarlarda aml, be aml divar amdanlar vard; lr, bllur qablar, qdhlr, mxtlif ffur, ini, minal, qzl, gm qab-qaq par-par parldayr, adamn ryini ard. ri amdanlar arasnda gl dstlri qoyulmudu, iq olmayan yerd lvan iklr grnrd. Dhlizd skripka il bir fleytada Qaydnn kvartetini alrdlar. Jan Valjan qonaq otanda, lap qapnn yannda oturmudu, qapnn bir tay onun qaban ksmidi. Kozetta sfrnin yanna gedndn bir ne dqiq vvl, vhy glmi kimi, Jan Valjann yanna yyrd, nikah paltarn dzld-dzld reverans edrk dcllikl v mehribanca dedi: Ata, siz sevinirsinizmi? Jan Valjan: Bli, sevinirm, dedi. El is glmsyin. Jan Valjan glmsdi. Bir ne saniydn sonra Bask xbr verdi ki, sfry xrk gtirilmidir. Cnab Jilnorman Kozettann qoluna girib, onu yemk otana apard; toya arlan adamlar da onlarn ardnca gedib myyn edilmi qayda il stolun trafnda oturdular. Kozettann sanda v solunda iki byk kreslo qoyulmudu: bunun biri cnab Jilnorman, biri d Jan Valjan n idi. Cnab Jilnorman z yerind oturdu. O biri kreslo bo qald. Ham gz il cnab Folevan axard. Cnab Folevan yox idi. Cnab Jilnorman Baskdan sorudu: Sn bilirsnmi cnab Folevan haradadr? Bask: Bli, bilirm, cnab, dedi, cnab Folevan buyurdu ki, siz cnablarna onun szlrini yetirim; o buyurdu ki, li ard n cnab baron v xanm baronessa il yemk yey bilmyckdir. Xahi etdi ki, onu fv etsinlr. O, sabah shr glck. Lap indic qapdan xd. Bo kreslo toy nliyind bir anla ovqattlxlik ml gtirdi. Lakin cnab Folevan gets d, cnab Jilnorman burada idi, o, cnab Folevan vz edirdi. O dedi ki, cnab Folevann kefi yoxdur, o gedib tez yatmaqla all i tutur, ancaq yaras el ciddi deyil. Bel izahat hamn sakitldirdi. Bir d ki, qaranlq bir bucaq bel nlik dnizin klg sala bilrdimi? Kozetta il Marius el xobxt dqiqlr keirirdi ki, insan bu vziyytd xobxtlikdn baqa he nyi, he ksi duya bilmz. Bu zaman cnab Jilnormann da alna gzl bir fikir gldi: Ax bu kreslo niy bo qalsn? Marius, gl otur burada. Snin xaltan buna icaz verr. Bu kreslo el snin ndr. Bu, tamamil qanunidir, rkaan eydir. Xobxt olan xobxt qzn yannda oturur... Btn mclis bu szlri alqlad. Marius Jan Valjann yerind, Kozettann yannda oturdu. Jan Valjann getmsi Kozettann kefini pozmudu, lakin i el gtirdi ki, o da bundan raz qald. Marius Allahn da yerini tutsayd, Kozetta bundan naraz qalmazd. Marius kresloda oturan kimi cnab Folevan hamnn yadndan xd; onun yoxluunu daha he ks hiss etmirdi. He be dqiq d kemdi ki, btn mclis hr eyi unudaraq, glb danmaa balad. rzdn sonra cnab Jilnorman ayaa durdu, qdhi qaldraraq cavanlar n salq dedi; qocalqdan llri sdiyi n qdh yarya qdr ampan rab tkmd. O ucadan dedi: Bu gn siz iki moizy qulaq asmaqdan boyun qara bilmycksiniz. Shr siz keiin moizsini eitdiniz, axam da qoca baban dinlmli olacaqsnz. Diqqt! Mn siz mslht vermk istyirm: bir-biriniz prsti edin. Mn sz o yan-bu yana atmayacaam, birba

mqsd kecym: xobxt olun. Tbitd bir-birini sevn gyrinlrin sevgisindn mnal ey yoxdur. Filosoflar deyir ki: Zvq-sfa mslsind mtdil olun. Amma mn deyirm: Ba alb gedin, cilovu buraxn. Dlicsin vurulun. Divan olun. Filosoflar bo-bo danrlar. Mn onlarn flsfsini qaytarb boazlarna txardm. Hyatda da hddindn artq tir, hddindn artq qzlgl, blbl nmsi, yal yarpaq, al fqlr olarm? Hddindn artq da sevmk olarm? Adam da hddindn artq bir-birinin xouna glrmi? Ayq ol, Estella, sn hddindn artq gzlsn; ayq ol, Nemorin, sn hddindn artq qngsn! Bu n axmaq szdr?! Mftunluun da, cazibdarln da, nvaziin d lsn bilmk olarm? Hddindn artq da diri olmaq olarm? Hddindn artq da xobxt olmaq olarm? Zvq-sfa mslsind mtdil olun. Tkkr edirm, iltifatnz artq olsun! Rdd olsun filosoflar! Filosofluq nlik etmkddir. nlik edk, vcd glk! Biz yax olduumuz nm xobxtik, ya xobxt olduumuz nm yaxyq? Mhur bir brilyant var, niy ona Sansi deyirlr? Ona grmi ki, o Arle d Sansinin idi, ya ona grmi ki, arl yz alt karatdr?1 Mn haradan bilirm! Hyat bel msllrl doludur; n sas msl Sansiy sahib olmaqdr, xobxtlikdn istifad etmkdir. Xobxt olaq, llamlik elmyk! Kor-korana gn tabe olaq! Gn ndir? Gn sevgidir. Kim sevgi deyirs, qadn deyir. H-, siz bilmk istyirsiniz ki, hr ey qadir olmaq n demkdir? Buyurun qadn demkdir. Bizim bu demaqoq Mariusdan soruun. O, Kozetta adl bu balaca, zalm qzn siri ola bilmz, amma qadn dnya yaranandan bri hkmranlq edir. Mn royalistm, amma b gndn sonra ancaq bu kralian tanyram. Adm ndir? Adm Hvvann idar etdiyi padahlqdr! Hvva n he bir sksn doqquzuncu il yoxdur! Zanbaqkilli kral sas vard, imperator hkmdarl vard, Byk Karln dmir sas, Byk Ldovikin qzl sas vard; inqilab bunlarn hamsn, ox ucuz bir zint yas kimi, z barmaqlar arasnda zib atd; bu eylr sndrlm, yer atlmdr, daha hkmdar sas yoxdur. ndi siz glin patuli il tirlnmi xrdaca bir krujeval yaylq leyhin inqilab edin grm nec edirsiniz! H, giriin grm! Bu yaylq niy bel mhkmdir? nki, bu, adic bir qadn zintidir. Ah, siz on doqquzuncu srdsiniz? N olsun ki, biz d on skkizinci srdnik! Biz he d sizdn axmaq deyilik. Siz bizim yoluxucu xstliyimiz vba, burra rqsimiz kaua demkl el znn etmyin ki, kainat alt-st elmisiniz. N olur olsun, hr zaman qadn sevilckdir. Lap mrc glrm ki, siz d onlardan yaxanz qurtara bilmycksiniz. Bu cinnlr bizim n mlkdilr. Bli, sevgi, qadn, p bu el sehrli dairdir ki, lap mrc glrm, siz d oradan xa bilmycksiniz; mni desniz, mn lap mmnuniyytl yen ora qaydardm. Zhr ulduzunun, gylrin bu byk ivli qznn, bu okean Selimenasnn, frtnalar sakitldirrk, qadn kimi dalalara baxa-baxa ucsuz-bucaqsz fzaya qalxdn sizlrdn grn varm? Okean amansz Alsestdir. Qoy o istdiyi qdr donquldansn, Zhr ulduzu xanda o glmsyir. O kobud heyvan tabe olur. Biz hammz belyik. Qzblnirik, tufan qoparrq, gy kimi guruldayrq, dalalarmz buludlara qalxr. Bu z yerind. Qadn grn kimi, ulduz xan kimi z st dn! Alt ay vvl Mariusu vuruurdu, indi evlnir. Yax da elyir. Bli, Marius, bli, Kozetta, siz haqlsnz. Bir-birinizi zizlyin, bir-biriniz prsti edin, qoy biz hammz siz baxb paxllmzdan partlayaq. Yer znd olan btn sadt plrini dimdiyinizl yn, znz hmilik yuva tikin. Sevmk, sevilmk, bu caib bir ey deyil. El znn etmyin ki, o ilk df sizin alnza glib. Mn d irin xyallara dalmam, mn d intizar kmim; mnim d qlbim ay i dolmudur. Sevgi aadr, onun alt min ya var. Sevginin uzun, a saqqala tamamil haqq var. Mafusail Kupidona gr sdmr uaqdr. Altm srdir ki, kii il qadn bir-birini sev-sev girdabdan xmaa alr. blis hiylgrdir, o, insana nifrt etdi; insan ondan da hiylgrdir, o, qadn sevdi. Bu, ona iblisin etdiyi pislikdn daha ox xeyir gtirdi. Bel hiylgrlik cnnt hl yer znd olanda dnlmdr. Dostlar, bu khn uydurmadr, lakin hmi yenidir. Bundan istifad edin. Filemon v Bavkida olmaq vaxt gln kimi Dafnis v Xloya olun. El yaayn ki, ikilikd siz he bir ey lazm olmasn, Kozetta Marius n kainat olsun. Kozetta, qoy rinin tbssm sizin n aydn gn olsun; Marius, qoy arvadnn gz ya snin n yamurlu gn olsun. Qoy sizin hyatnzda pis hava olmasn. Siz bacarb hyat lotereyasnda n yax bileti ovlaya bilmisiniz: bu da evlnmkl nticlnn sevgidir; ba udu siz dmdr, bunu gz bbyi kimi qoruyun, onu az qfll

sandqda saxlayn, bo yer srf etmyin, bir-biriniz prsti edin, qalan eylr qoy chnnm olsun! nann mnim szm! Bunu salam dncnin z deyir. Salam dnc yalan dey bilmz. Bir-biriniz scd edin. Hr ks zn gr Allaha ibadt edir. Allaha n yax prsti kiinin z arvadn sevmsidir! Mn sni sevirm bax, mnim dini qidm budur! Kim sevirs, o mmindir. Drdnc Henrix n ox xolad synd mqddslikl ey-irti v yyal birldirir. Mqdds srxo qarn deyir. Mn bel bir dinin prstikar deyilm. Burda qadn yaddan xmdr. Mn baqalarndan bel eyi gzlsm d, Drdnc Henrixdn gzlmzdim. Dostlar, yaasn qadn! Adamlarn dediyin inansaq, mn qocayam; ancaq qrib burasdr ki, mn cavanlaram, mn bunu hiss edirm. Mn mmnuniyytl med gzrdim, oban ttyin qulaq asardm. Bu uaqlarn gzlliyi v xobxtliyi mni mst edir. Birisi mn glsydi, mn zm d evlnmkdn boyun qarmazdm. Allahn bizi ayr bir ey n yaratdn tsvvr etmk mmkn deyil; prsti etmk, bznmk, gyrin kimi quruldamaq, xoruz kimi banlamaq; shrdn axama kimi pmk, qucaqlamaq, arvadnn qabanda zn tumar vermk, lovalanmaq, nlik etmk, tkbbr satmaq yaamaqda mqsd bax budur! Bu sizin xounuza glirmi, ya glmirmi, frqi yoxdur, biz cavan olanda, z zmanmizd bel dnrdk. Ax, kemid n qdr fsunkar, n qdr gzl, n qdr cazibdar qadn vard! Mn onlarn qlbin az hcum etmdim! Bli, bir-birinizi sevin. Sevgi olmasa, onda, mn bilmirm, bahar grk niy glsin?! Mn qalrsa, mn qadir Allahdan xahi edrdim ki, yaratd, bundan da bizi narahat etdiyi btn gzl eylrini iklri, qular, qng qzlar z anbarna yb azn balasn. Balalarm, qocann xeyir-duasn qbul edin. Mclis canl, n v gzl kedi. Qocann kefi ox duru idi, onun gadl btn nliy rvnq verirdi; ham istr-istmz bu yz illik qlbin xo hislri il yaayrd. Bir az oynadlar, gldlr; bu, ox abrl toy idi. Bura Gzl qdim zaman lap csartl qonaq armaq olard. slind bu qdim zaman cnab Jilnormann xsiyytind toyda itirak edirdi. Ss-kydn sonra sakitlik oldu. Tz evlnnlr gzdn itdilr. Gec yarsndan sonra Jilnormann evi mbd evrildi. Biz burada dayanacaq. Mlk toy gecsinin astanasnda durur, barman dodaqlarna qoyub glmsyir. Ruh, tntnli sevgi ayini ba vern mbdgah qarsnda fikr dalr. Bel evlrin stnd hal grnmlidir. Bu evlrin iindki xobxtlik divarlarn dalarndan zif iq kimi kemli, gecnin zlmtin yaylmaldr. Ola bilmz ki, taleyin vvlcdn myyn etdiyi bu mqdds nlik namtnahiliy gzl iq samasn. Sevgi ilahi bir dmiri ocadr, kii il qadnn birlmsi burada ba verir; vahid, chtli, kamil mxluq, insan lk vhdti bu ocaqdan xr. ki ruhdan bir ruhun meydana glmsi mchuliyyt almind hycan yaratmaldr. Aiq kahindir; qsursuz qz xo bir qorxu bryr. Bu sevincin bir hisssi Allaha ykslir. O yerd ki hqiqi nikah v sevgi var, ideal i ordadr. Yeni evlnnlrin qaranlqdak toy yata fqin qzarts kimidir. nsanlara yksk almlrin caib v qorxunc xyallarn grmk imkan verilsydi, onda, yqin ki, gz grnmyn almlrdn uub gln gec ruhlarnn, qanadl mavi mxluqlarn bu iq saan evin zrind topladn, riqqtl xeyir-dua ver-ver, dnya sadti ilahi zlrind ks oluna-oluna zn itirmi, csartsiz, msum aiqlri bir-birin gstr-gstr bu ev sar yildiklrini grrdilr. Tz evlnn, ehtirasdan mst olan, tk olduqlarn yqin edn aiqlr bu gzl anda qulaq assaydlar, z yataqlarnda qanad xlts eidrdilr. Hqiqi sadtd mlklr d itirak edirlr. Ucsuz-bucaqsz sma bu kiik qaranlq yatan qbbsi olur. Sevgi il tqdis ediln dodaqlar can vern pl qovuanda, bu p ykskliklrd, srarngiz ulduzlar almind titry-titry ks olunmaya bilmz! Ancaq bel sadt hqiqi sadtdir. Bundan baqa ayr he bir sevinc yoxdur. Sevgi yer znd yegan sadtdir. Qalan hr ey gz ya vadisidir. Sevmk, sevgini hiss etmk kifaytdir. Bundan artq bir ey tlb etmyin. Siz hyatn qaranlq, gizlin yerlrind bundan ayr he bir inci tapa bilmycksiniz. Sevgi hyatn zdr.

NC FSL. Ayrlmaz dost. Jan Valjan hara getdi? Jan Valjan Kozettann mehribanca tkidi il glmsdikdn az sonra yerindn qalxd, he ksin ona fikir vermdiyindn istifad edrk dhliz xd. O, skkiz ay bundan vvl Mariusu hmin bu otaa, babasnn yanna gtirmidi, onda Jan Valjann st-ba pala, qana, bart hisin bulamd, qapqara idi. Qdim divarlarn panelindn indi ik v yarpaq hrglri aslmd. O zaman Mariusun qoyulduu divann stnd allar oturmudu. Bask bznmidi; o, frak, qsa alvar, a corab geymi, a lck taxmd, o hr df xryi sfry aparanda onu vvlc qzlgl lngi il bzyirdi. Jan Valjan sarl lini ona gstrdi, getmsinin sbbini izah etmyi ona taprb otaqdan xd. Jan Valjan yemk otann ky alan parlaq iql pncrlri qabanda, qaranlqda bir ne dqiq hrktsiz dayand. O dayanb qulaq asrd. Toy mclisindn qarq sslr glirdi. O, qocann ucadan inamla syldiyi szlrini, skripkann, boqablarn, qdhlrin ssini, arabir yksln qhqhlri, bu uultu irisind d Kozettann mehriban, n, zrif ssi eidirdi. Jan Valjan oradan z evin, Silahl adam ksin qaytd. O z evin dolanbac yolla Sen-Lui, Mqdds Yekaterina Zmisi v A mantiya ksi il gldi; o, irkli-palql, izdihaml khn Tampl ksindn kemmk n ay idi ki, hr gn Kozettan bu yolla Silahl adam ksindn Ehtiraslar ksin gtirirdi. Kozetta bu yolla gedirdi, o da baqa yol il getmk istmirdi. Jan Valjan evin gldi. am yandrb z otana qalxd. Mnzil bombo idi. Tusen d burada yox idi. Jan Valjann addmlar bo otaqlarda bouq-bouq sslnirdi. Btn kaflarn qaps taybatay aqd. Jan Valjan Kozettann yan otana kedi. arpaynn stnd dka yox idi. Baln z xarlmd, krujevas yox idi. Bal dyin aa trfind, bklm adyal yn stnd idi; burada daha he ks yatmayacaqd. Kozettann ox xolad xrda-para bzk eylri d aparlmd; ancaq ar mebel, bir d lpaq divarlar qalmd.Tusenin d arpaysndan dka, bal z gtrlmd. Birc arpay vard ki, ona l dymmidi, sanki, o, kimi is gzlyirdi; bu, Jan Valjann arpays idi. Jan Valjan divarlara gz gzdirdi, kaflarn qapsn rtd, bo otaqlar gzdi. Nhayt, z yataq otana gldi, am stolun stn qoydu. Qolundak sarn bayaqdan ab atmd, qolunu ox srbst trpdirdi, sanki, ona he bir ey olmamd. arpaysna yaxnlad, Kozettann da oxdan bri qibt etdiyi v ayrlmaz dost adlandrd xrdaca sandqaya tsadfi olaraqm, ya qsdnmi baxd; bu sandqan o, hara gets z il aparrd. Jan Valjan iyunun drdnd Silahl adam ksin kdkdn sonra sandqan arpaynn ba trfin, balaca stolun stn qoymudu. O, qrib bir halda tls-tls sandqaya yaxnlad, cibindn aar xarb, onu ad. Kozettann uaqlq paltarlarn oradan yava-yava xarmaa balad: Kozetta on il vvl Monfermeyldn bu paltarda getmidi. vvl kiicik qara donunu, sonra qara lyini, sonra da qng uaq ayaqqabsn, mhkm pamazdan tikilmi lifiyini, toxunma tumann, xrdaca ciblri olan dlyn, yun corabn xartd; Kozettann ayaqlar el balaca idi ki, bu ayaqqablar indi d gey bilrdi. Corablarda hl qng uaq ayaqlarnn izi qalmd, onlar Jan Valjann lindn uzun deyildi. Hams da qara idi. Jan Valjan z bu eylri Kozetta n Monfermeyl gtirmidi. Bunlar sandqadan xartdqca yatan stn, bir-birinin yanna qoyurdu. Jan Valjan dnrd, o gn yadna salrd. Onda q idi, dekabr ay idi, hava brk soyuqdu. Kozetta soyuqdan tir-tir sirdi; o, cndr paltar geymidi, ayanda taxta ayaqqab vard, xrdaca ayaqlar soyuqdan qzarmd. Jan Valjan onu mcbur etdi ki, ynindki cn-cndr xartsn, bu yas paltarn geysin. Onun anas, yqin, qbird sevinckdi ki, qz onun n qara geymidir, xsusil ona gr sevinckdi ki, qznn ynind isti paltar vardr, o daha mr. Jan Valjan Monfermeyl mesini xatrlad; medn onlar ikisi bir yerd keib getmidi; o,

ovunlu q gnn, lpaq aaclar, qusuz meni, gnsiz gy xatrlad, hr nec olsa, bunlar gzl xatirlrdi. Jan Valjan bu uaq paltarn arpaynn stn qoydu: lyi tumann yanna, corab ayaqqabnn yanna, lifiyi donun yanna... Bir-bir onlara baxmaa balad. Kozetta onda balaca idi, lindki byk kuklan barna basmd. Jan Valjann balad qzl pulu hmin bu dlynn cibin qoymudu, z d glrd; onlar l-l tutaraq gedirdilr; ondan baqa Kozettann dnyada he ksi yox idi. Birdn onun a sal ba yataa sar yildi, qoca mrd qlbi sarsld, o, zn Kozettann paltar stn qoydu; bu zaman pillknl bir adam qalxsayd, rk paralayan hnkrt ssi eidrdi.

DRDNC FSL. Jmmortale jecur. vvlki amansz mbariz yen d balanmd; bu mbarizni biz mxtlif vaxtlarda mahid etmidik. akov mlkl ancaq birc gec vurumudu. Heyhat, Jan Valjan biz bir ne df zlmtd, z vicdan il tkbtk ar mbarizd ldn dn grmk! Bu, misli-brabri grlmmi bir vuruma idi! Bzn onun aya bdryr, bzn d yer ayaqlar altnda paralanb dalard. O dflrl xeyr rkdn can atm, amma vicdan onu bomu, yer rpmd! Dflrl amansz hqiqt dizini onun sinsin qoymudu! Dflrl idrakn i onu mlub etmidi, o yalvara-yalvara aman dilmidi! O, kor olmaq istynd, keiin onun qlbind v trafnda yandrd amansz iq dflrl, onun iradsi xilafna olaraq, gzn amd! O dflrl bu dyd qayadan tutaraq, sofizm l ataraq, z vicdann tapdalayaraq ayaa qalxmd, dflrl vicdan z onu yer yxmd, o, yerd srnmd! Dflrl o, bic-bic klklrdn, xudbinliyin thriki il meydana gln xaincsin v riyakarcasna dlillrdn sonra ba stnd qzblnmi vicdann ssini eitmidi: Bu, alaq hrktdir, claf! Dflrl onun tabe olmaq istmyn dnclri mbahis qbul etmyn vzifnin tpiyi altnda rpna-rpna xrldamd! Bu, Allaha mqavimt gstrmkdi! Bu, lm tri idi! Onun qlbind, ancaq onun zn blli olan, hl d qan szan n qdr gizlin yaralar vard! Onun mqqtli hyatnda n qdr apq yara vard! O tez-tez badan-ayaa qan iind, taqtdn dm, yorulmu halda, qlbind midsizlik, lakin aydn fikirl, bsirt gz alm halda ayaa qalxmd! Mlub olduu halda, zn qalib hiss etmidi. Vicdan onu yer yxdqdan sonra onun ba stnd duraraq hm qorxunc, hm tmin olunmu, hm xobxt halda deyrdi: ndi x get! Lakin, heyhat! Bel ar mbarizdn sonra myusluq v ruh dknly balard. Jan Valjan hiss edirdi ki, bu gec o, son dy girmlidir. Onun qarsnda ziyytli bir msl dururdu. Tale hmi adam dz yolla aparmr, hr ks n bir yol tyin edir: bu yolda dalanlara, kncbucaa, qaranlq dnglr, mnhus yol ayrclarna rast glmk olur; bu yol ayrclarndan da oxlu crlar uzanr. Jan Valjan indi n thlkli bir yol ayrcnda idi. O, indi son hdudda, xeyirl rin bir-birini qt etdiyi yolda idi. Onun gzlri nnd mum bir yol ayrc dururdu. Yen d onun qarsnda, baqa tin vziyytlrd olduu kimi, iki yol vard; bunlardan biri onu aldadr, o birisi qorxudurdu. Bu yollardan hansn semk lazmd? Sirli bir barmaq ona ikinci yolu gstrirdi: biz hr df gzmz mchul bir yer diknd bu barmaq peyda olur. Jan Valjan yen d ya qorxunc liman, ya da czbedici tlni semli idi. Demli, bu, dorudur: qlbi saaltmaq olar, taleyi dyimk olmaz. Taleyin hkm dhtli eydir! Jan Valjann qarsnda duran msl bundan ibartdi:

Kozetta il Mariusun xobxtliyin o nec mnasibt bslyckdir? O z onlarn xobxt olmasn istyirdi, o, z buna alrd, o z knll olaraq bu xobxtlikl qlbini yaralamd, indi is z mlin baxaraq, bir silahdzldn kimi, z iindn bir nv raz qala bilrdi; bu ona bnzyir ki, silahdzldn qanl xncri z sinsindn xararkn, onun stnd z damasn grr. Kozettann Mariusu vard, Marius Kozettaya sahib olmudu. Onlarn hr eyi, htta srvti d vard. Bunun da hamsn ancaq Jan Valjan yaratmd. ndi o n etmli idi, ax bu xobxtlik ld edilmidi, bu xobxtlik meydanda idi. Bu xobxtliyi mhv etsinmi? Onunla z xobxtliyi kimi rftar etsinmi? lbtt, Kozetta indi zgsinin idi, lakin Jan Valjan mmkn ola biln eylri ld saxlaya bilckdimi? O, arabir ba kiln, lakin indiy qdr hrmt edildiyi kimi hrmt ediln bir ata olub qalacaqdm? Ya o, Kozettann evin kb orada rahat yaayacaqdm? O z kemiini dinmz-sylmz onlarn glcyinin ayaqlar altna atacaqdm? Bu ev o, buna haqq olan bir adam kimi girckdimi, onlarn parlaq oca yannda, maskasn xartmadan, oturmaa csart edckdimi? Mhkum olunmu adam olduu halda, bu msum gnclrin llrini glmsy-glmsy sxacaqdm? O, Jilnormann qonaq otanda, buxarnn odu qabanda ayaqlarn barmaqln stn qoya bilckdimi, ax bu ayaqlarn ardnca qandallarn biabr klgsi srnrd?! Mariusla Kozettann xobxtliyin o da rik olacaqdm? Onun ba stnd zlmt artmayacaqdm, onlarn zrin klg enmyckdimi? O z kskn taleyini onlarn bxtvrliyin qatacaqdm? Yen vvlki kimi susacaqdm? mumiyytl, bu xobxt adamlarn qarsnda taleyin dilsiz, mum rolunu oynayacaqdm? Bzi msllr btn lpaql, btn dhti il qarmza xanda, gzmz yer dikmmk n, zalm qza-qdr, onun dnklyn almaq lazmdr. Amansz sual iarsinin arxasnda xeyirmi gizlnir, rmi? Sfinks soruur: Sn nec hrkt edcksn? Jan Valjan bel snaqlara almd. O, sfinksin dz gznn iin baxrd. Bu hlledilmz mmman o, hr chtdn yrnmidi. Kozetta, bu gzl mxluq qzaya urayan adam n nicat dairsi idi. N etmk lazmd? Ondan tutmaqm, ya onu buraxmaqm? Ondan tutsayd, mhv olmazd, girdabn iindn zb xard, gni grrdi, onun paltarndan, sandan ac dniz suyu szlb tklrdi. O, xilas olard, o yaayard. ldn buraxsayd? Onda girdabn dibin gedrdi. Bu qayda il Jan Valjan zab v iztirab iind z vicdan il mslhtlirdi. Daha dorusu, zz il mbariz edirdi: o gah hyatna, gah da z qidlrin amansz hcum edirdi. Jan Valjan n alaya bilmk xobxtlikdi. Bu, blk d, onun ryini sakitldirirdi. Ancaq balanc son drc tindi. Onun qlbind qopan frtna vaxtil onu Arrasa qovan frtnadan da amanszd. Kemi onun qarsnda hal-hazrla yana canlanrd; o bunlar mqayis edrk acac alayrd. Gz yalar sel kimi axrd, o, midsizlik iind boulurdu, hnkrt onu ldn salrd. O, son hdd yetdiyini hiss edirdi. Heyhat, xudbinlikl vzif arasnda gedn lm-dirim mbarizsind, o zaman ki, biz aqn v qzbli halda, dlicsin z mvqeyimizi ldn ver-ver, hr qar torpa qoruya-qoruya, qamaq imkanna mid ed-ed, x yolu axtara-axtara sarslmaz idealmz qarsnda addmaddm geri kilirik, onda bizim arxamzda qfildn mum bir divar ykslir! Mqdds bir klg, gz grnmyn, lakin amansz bir ey sizin yolunuzu ksir, sizi geri kilmy qoymur, bunu hiss etmk n byk vsvsdir! Bli, vicdan zn tabe etmk olmaz. Qrara gl, Brut! Qrara gl, Katon! Vicdan drin fzadr, nki o Allahdr. Biz bu quyuya btn bir mrn myini atrq, karyeran atrq, srvti, hrti atrq, azadl, ya vtni atrq, salaml atrq, istirahti atrq, xobxtliyi atrq! Daha, daha bir ox eylri atrq! lri d boaldn! Qablar da yin! Nhayt, biz ora z qlbimizi atrq! Qdim bir zirzminin zlmti iind bel drin llk vardr.

Nhayt, qurban vermkdn boyun qarmaq balanmaz eydirmi? Mgr tknmzlik d haqq tlb ed bilrmi? Mgr son drc ar yk insan qvvsindn artq deyilmi? Sizifl Jan Valjan: Bsdir! des, kim onlar mzmmt ed bilr? Maddnin mtiliyi srtnm il mhdudlamdr; mgr qlbin mtiliyinin hdudu yoxdurmu? Hmilik hrkt mmkn deyils, bs onda adamdan hmi fdakarlq tlb etmk olarm? lk addm atmaq ndir ki; ancaq son addm atmaq tindir. anmatye hadissi Kozettann r getmsi v bundan meydana gln vziyyt qarsnda n idi ki?! Katorqaya getmk qorxusu indiki heliy getmk qorxusu qarsnda n idi ki?! Ah, aaya enn birinci pill, sn d dumanlsan! Ah, aaya enn ikinci pill, sn n qaranlqsan! Burada nec geri sramayasan? Mzlumluq ruhu z-z yksldir. Bu, igncdir, bu, padah olmaq n veriln xeyir-duadr. nsan ilk dqiqd buna raz ola bilr; insan pul kimi qzarm hkmdar sasn lin alr, lakin o hl odlu mantiya da geymlidir, bel anda zif bdn qiyam edib, mzlumluq lngindn l kmzmi? Nhayt, Jan Valjan lap ldn drk sakitldi. O, mvazintin btn imkanlarn iqla klgnin sirli trzisind kdi, thlil etdi, trafl dnd. Katorqa dustann ar ykn bu iki xobxt gncin zrin qoysunmu, ya znn mhv olmasn nhayt yetirsinmi? Birinci halda o, Kozettan qurban verckdi, ikinci halda zn. Onun qrar n oldu? O, hans nticy gldi? Taleyin daltli istintaqnda onun qti daxili cavab n oldu? Hans qapn ama qt etdi? O, hyatnn hans yarsn rdd etmli, qfl altnda saxlamal idi? Onu hat edn drin uurumlardan hansn sedi? Hans ifrat qrara gldi? Bu girdablardan hansnn qarsnda ba ydi? zabl dnclr btn gec onu trk etmdi. O, shr kimi dizi st duraraq, taleyin hddindn artq ar yk altnda zilrk, heyhat, blk d, pamal olaraq! yumruqlarn brk-brk sxaraq, z st arpayya yxlb qald; o, armxa kilmi adam kimi l-qolunu amd, el bil, onu xadan gtrb z st yer atmdlar. O, uzun q gecsind on iki saat ban qaldrmadan, birc klm d sz sylmdn, soyuqdan dona-dona bu vziyytd qald. O trpnmirdi, sanki, lmd, bu zaman onun fikri gah ilan kimi yer srnr, gah qartal kimi gylr ykslirdi. Lakin birdn onun bdni titryir, o el z st dm halda, Kozettann paltarn pmy balayrd, onda bilmk olurdu ki, o lmmidir, diridir. Bunu kim gr bilrdi? Kim? Jan Valjan ki otaqda tk idi, onun yannda he ks yox idi? Bunu qaranlq geclrd yatmayan adam gr bilrdi.

ZABIN N AIR DQQLR.

BRNC FSL. Yeddinci dair v gyn skkizinci qat. Toyun ertsi gn sakitlik olur. Adamlar, eqdn mst olmu gnclrin istirahtini pozmaq istmirlr, hm d onlarn yuxudan gec durmalarna mane olmurlar. Hay-kyl tbriklr v grlr gec balanr. Fevraln 17-si idi, gnortadan xeyli kemidi, Bask, lind cndr, qoltuunda sprg, dhlizini tmizlmkl muldu, birdn qap yavaca dyld. Grnr,

gln adam zngdn istifad etmk istmyibmi, bel gnd bu cr tvazkarlq lap yerin drd. Bask qapn aanda cnab Folevan grd. Onu qonaq otana apard; qonaq otanda alm bir-birin qarmd, he bir ey z yerind deyildi, otaq, dnnki sevinc v nliyin dy meydanna oxayrd. Bask dedi: znz baa drsnz ki, cnab, biz bu gn yuxudan gec durmuuq. Jan Valjan sorudu: Aanz durubmu? Bask cavab vermk vzin sorudu: Qolunuz necdir, cnab? Yaxdr. Aanz durubmu? Hans aam: qoca, ya cavan? Cnab baron? Baron rtbsi xidmtilrin nzrind xsusi hmiyyt ksb edir; sanki, bu rtbdn onlara da bir ey dr, filosof buna zati-alilrin qr-qrnts deyrdi; bu, onlarn xouna glir. Szaras bir eyi d qeyd etmk lazmdr: Marius dykn bir respublika idi, o bunu z ii il sbut etmidi, lakin indi he z istmdiyi halda baron olmudu. Bu rtb evd kiik bir inqilaba sbb oldu. ndi cnab norman Mariusun bu rtbni damasn tkidl tlb edirdi, Marius istmirdi. Lakin podpolkovnik Ponmersi yazmd: Mnim olum mnim rtbmin varisi olmaldr. Marius tabe oldu. Bir d Kozettada qadnlq hissi oynamaa baladndan, o, baronessa olmasndan son drc sevinirdi. Bask: Cnab baron? dey tkrar etdi, Bu saat baxaram. Deyrm ki, cnab Folevan sizi grmk istyir. Yox, mnim kim olduumu demyin. Deyin ki, bir adam sizinl danmaq istyir, ancaq adm sylmyin. Bask uzada-uzada dedi: E-l! Mn ona tz xbr vermk istyirm. Bask yen d: El! dey tkrar etdi; bu ikinci el!ni el syldi ki, sanki, bununla birinci elni zzn izah edirdi. Sonra da otaqdan xd. Jan Valjan tk qald. ndic demidik ki, qonaq otanda alm bir-birin qarmd. Sanki, diqqtl qulaq aslsayd, hl d toy nliyinin qarq ss-kyn eitmk olard. ik hrglrindn, qadnlarn sandan parket crbcr gllr tklmd. Yanb qurtaran amlarn rintisi aa szlrk, ilran asqlarn stalaktit kimi bzmidi. Stullarn he biri z yerind deyildi. Knc-bucaqda dair klind qoyulan kreslolar, sanki, axamk shbti davam etdirirdi. Hr eyd toy nliyi duyulurdu. Ss-kyl ken nlik yerind yen d cazibdarlq qalr. Burada xobxtlik qonaq qalmd. Sliqsiz halda ora-bura qoyulan stullar st, solan gllr, snn iqlar arasnda, ancaq adlqdan danmlar. Gn ilra vz edrk, qonaq otana rk aan iq sard. Bir ne dqiq kedi. Jan Valjan Baskn qoyub getdiyi yerd hrktsiz durmudu. Onun bnizi ox solundu. Snk gzlri yuxusuzluqdan el uxura dmd ki, gz ananda gcl grnrd. zilmi qara srtukunun qrqlar gstrirdi ki, Jan Valjan gec onu ynindn xartmamdr. Dirsklri aarmd: mahud ktana srtnnd onun stnd a iz qalr. Gn i pncrnin klini yer srmidi, Jan Valjan aya altna dn bu kl baxrd. Qapnn dalndan ss gldi; Jan Valjan ban qaldrd. Marius, znd v gzlrind frhli, tntnli bir ifad, glmsy-glmsy, qrurla iri girdi. Jan Valjan grb ucadan dedi:

 Ah, sizsiniz, ata! Bu sarsaq Bask el sift gstrdi ki, guya, sizi tanmr. Ancaq siz ox tez glmisiniz. ndi hl birin yarsdr. Kozetta yatr. Mariusun cnab Jan Valjana syldiyi ata sz onun n byk xobxtlik idi. Bu vaxta qdr onlarn arasnda soyuqluq, qeyri-tbii mnasibt vard; bu buzu ya sndrmaq, ya da ritmk lazmd. Xobxtlik Mariusu el mst etmidi ki, onlarn arasnda bir divar kimi yksln bu vziyyt z-zn uub dald, buz ridi, cnab Folevan Kozettann atas olduu kimi, onun da atas oldu. Marius yen sz balad; o tinlik kmdn ox srbst danrd: bu sevincin ilahi coqunluuna tutulan adamlara xas olan bir haldr. Sizi grmyim ox adam. Sizin dnn burada olmamanz biz ox tsir eldi. Xo grdk, ata! liniz necdir? Yaxdr, el deyilmi? z sualna verdiyi cavabla kifaytlnrk szn davam etdi. Sizin haqqnzda Kozetta il ox danmq! Kozetta sizi ox sevir! Yadnzdan xarmayn ki, sizin n otaq hazrlanmdr. Biz Silahl adam ksini daha tanmaq istmirik. Onun adn he eitmk istmirik. Nec olub ki, siz ora kmsnz? O yaman pis kdir, yaraql deyil, soyuqdur, shht n zrrlidir, hr yeri hasarla rtldr, he ora getmk olmur. Kn biz. El bu gn. Yoxsa siz Kozettaya cavab vermli olacaqsnz. O, bizim hammza byklk etmk fikrinddir, siz xbrdarlq elyirm. Siz z otanz grmsnz, o bizim otan yanndadr. Onun da pncrlri baa baxr. Qapsnn kilidini dzldiblr, yataq hazrlayblar, birc kmk qalb. Kozetta sizin arpaynzn yanna utrext mahuduna tutulmu byk, qdim bir kreslo qoyub, zn d mr edib ki, onun qabanda auunu aarsan! Pncrlrinizin qabandak yasmn aaclarna hr il yazda bir blbl qonur. ki aydan sonra siz onun ssini eidcksiniz. Onun yuvas sizin sol trfinizd, bizim sa trfimizd olacaq. Sizin otanz dz cnuba baxr. Kozetta sizin kitablarnz, kapitan Kukun syahtini, Vankuverin syahtini, btn eylrinizi ora qoyacaq. Deysn, sizin balaca bir sandqanz var, sizin nzrinizd o ox qiymtlidir, otaqda mn onun n lap yax bir yer semim. Siz mnim babamn ox xouna glmisiniz, siz bir-biriniz layiq adamlarsnz. Biz hammz bir yerd yaayacaq. Siz vist oynaya bilirsinizmi? Oynaya bilirsinizs, babam bundan mmnun qalacaq. Mnim mhkm iclaslarm olanda siz Kozetta il gzmy gedcksiniz, onun qoluna girib gzdircksiniz, vvllr Lksemburq banda olduu kimi, yadnzdadrm? Biz qt etmiik ki, ox xobxt yaayaq. Siz d, ata, bizim xobxtliyimizl xobxt olacaqsnz. Siz bu gn biziml nahar edcksiniz, el deyilmi? Jan Valjan dedi: Cnab, mn siz bzi eylr demliym. Mn vvllr katorqa dusta olmuam. Ssin kskinliyi n bir hdud var, bu hdud xaricind ssi he qulaq deyil, idrak da qavramr. Cnab Folevann azndan xan v Mariusun qulana toxunan bu mn vvllr katorqa dusta olmuam szlri qavramaq hdudundan xaricd idi. Marius bu szlri eitmdi. El bil ki, ona ns dedilr, ancaq n deyildiyini o bilmdi. O, byk aqnlq iind idi. Marius onunla danan adamn qorxunc olduunu ancaq indi grd. O, z xobxtliyi il mst olduundan cnab Folevann qan qam solun bnizi bu vaxta qdr onun gzndn yaynmamd. Jan Valjan sa qolundan qara sarn gtrd, lin sarnm ktan paran ad, ba barman Mariusa gstrib dedi: Mnim lim he bir ey olmayb. Marius onun barmana baxd. Jan Valjan lav etdi: He vvllr d bir ey olmayb. Dorudan da, onun barma he czlmamd da. Jan Valjan szn davam etdi Mn grk sizin evd olmayaydm. Mn bacardm qdr bunu elmy aldm. Barmamn yaralandn zmdn uydurdum, ona gr uydurdum ki, saxta i grmy mcbur olmaym, kbin dzgn ksilmyib deyilmsin yol vermyim, kbin kazna qol qoymaym.

Marius dili dolaa-dolaa sorudu: Bu n demkdir? Jan Valjan: Bu o demkdir ki, mn katorqada olmuam, dey cavab verdi. Marius qorxmu halda rd: Siz mni dli edirsiniz! Jan Valjan dedi: Cnab Ponmersi, mn on iki il katorqada olmuam. Ourluq stnd. Sonra mn mrlk katorqa czas ksiblr. Yen ourluq stnd. Hal-hazrda mn polis idarsindn gizlin yaayram. Marius nahaq yer bu hqiqt qarsnda geri kilmk, buna inanmaq, bu aydn msly mqavimt gstrmk istyirdi; nhayt, o tslim olmaq mcburiyytind qald. Mslni anlamaa balad v hmi bel hallarda olduu kimi, deyilmyn eylri d baa dd. O, birdn-bir aydnlaan dhtli msldn diksindi; beynini dlib ken bir fikir onu sarstd. O, sanki, uursuz glcyini, frhsiz hyatn grd. Hamsn dann! Hamsn dann! dey rd. Siz Kozettann atassnz? Bunu deyib, byk bir dht iind geri kildi. Jan Valjan el zmtli tvrl dikldi ki, el bil, boyu bir qar uzand. Mhkm mnim kimilrin andn qbul etms d, siz mtlq mn inanmalsnz, cnab. Susdu; sonra hr hecan qeyd ed-ed, amiran, qaqabaql halda ar-ar lav etdi: ...Siz mn inann! Mn Kozettann atas deyilm! Allah z ahiddir ki, atas deyilm! Cnab Ponmersi, mn Faverol kndlisiym. Mn aac ksmkl dolanrdm. Adm Folevan deyil, Jan Valjandr. Mn Kozettann he nyiym. Sakit olun. Marius mzldand: Kim bunu mn sbut elr? Mn. Mnim szm. Marius bu adama baxd. O, qaqabaql v sakitdi. Bel sakitlik yalanla bir araya smaz. O ey ki buza dnmdr hqiqtdir. Bu qbir soyuunda hqiqtin varl hiss olunurdu. Marius: Mn siz inanram, dedi. Jan Valjan bu sz nzr alrm kimi ban ydi: Mn Kozetta n kimm? Yoldan ken bir adam. On il bundan vvl mn onun he dnyada yaadn bilmirdim. Mn onu sevirm, bu dorudur. Mn onu nec sevmy bilrm: mn onu lap uaqlq vaxtndan tanyram, o zaman ki, mn zm qoca idim! Adam qoca olanda zn btn uaqlarn babas hesab edir. Mn bel gman edirm ki, siz mnd d qlb oxar bir ey olduunu tsvvr ed bilrsiniz. O yetim idi. N atas vard, n anas. Onun mn ehtiyac vard. Buna gr d mn onu sevdim. Balaca uaqlar el aciz olurlar ki, rast gldiklri bir adam, htta mnim kimi bir adam onlar z himaysi altna ala bilr. Mn d Kozettaya hamilik etmk vzifsini z zrim gtrdm. Mn el znn edirm ki, bel kiik tbbs xeyirxah i demk byk xard, gr bu, dorudan da, xeyirxah bir i is, qoy el olsun, el hesab edin ki, mn bel bir i tutmuam. Bunu, hkm ynglldirn bir ey kimi nzr aln. Bu gn Kozetta mnim hyatmdan gedir, bizim yolumuz ayrld. Bundan sonra mn onun n daha he bir ey ed bilmrm. O, baronessa Ponmersidir. ndi onun baqa bir hamisi var. Bu dyiiklik Kozettann xeyrin oldu. Hr ey yaxla doru gedir. Bu alt yz min frank is, siz bu bard bir ey demsniz d, bel bir sual vercyinizi hiss edirm, mn saxlanlmaa verilmidi. Sorua bilrsiniz bu pul nec olub ki, mnim lim keib. Sizin n bunun n frqi var? O ey ki mn saxlanlmaa verilmidi, mn onu verirm. Mndn daha he n sorumayn. Mn sil adm ab siz sylmkl z vzifmi tamam yerin yetirdim. Bu eylri siz niy dedim, bu ancaq mn aid olan msldir. Mn kimm, bunu sizin bilmyiniz mnim n ox vacibdir. Jan Valjan szn qurtarb Mariusun dz zn baxd. Mariusu tutqun v qarq hisslr brmd. Taleyin zrbsi yksk dalalar qaldran iddtli kly bnzr. Bu zrb bizim qlbimizd coqun hycan dourur.

aqnlq bizi tamamil brynd biz ar, tvili dqiqlr keiririk; almza ilk vvl n gls, onu deyirik, ox vaxt da deyilsi sz deyil, baqa bir sz deyirik. Qfildn sylniln v sirraan xbrlr d olur ki, insan buna dz bilmir, o, adam zhrli rab kimi srsmldirir. Marius zn el itirmidi ki, Jan Valjanla onun etirafndan naraz qalm kimi danmaa balad. Hycanla dedi: Mn baa d bilmirm: siz bu eylri mn niy deyirsiniz? Kim sizi mcbur edir? Siz bu sirri amaya da bilrdiniz. Sizi he ks l vermir, he ks sizi tqib etmir, gzmxdya salmr. Bu eylri knll olaraq etiraf etmk n, yqin, bir sasnz var. Hamsn sylyin. Burada n is ayr bir msl var. Siz n mqsdl z-znz ifa edirsiniz? N sbb? Jan Valjan el astadan v el bouq ssl dand ki, el bil, Mariusla deyil, z-z il danrd. N sbb? Dorudan da, katorqa dusta n n birdn durub deyir ki: Mn katorqa dustayam? Qoy onda cavab verim. Bli, bunun sbbi var, z d qrib bir sbbi var. Mn bunu dzlk chtdn dedim. Qulaq asn, bdbxtlik burasndadr ki, qlbim mni brk-brk yedklmidir. Adam qocalanda bu yedk daha da mhkm olur. trafda hr ey uub-dalr, amma ona he bir ey olmur. Mn o yedyi qra bilsydim, mhv ed bilsydim, o dyn aa bilsydim, ya ks bilsydim, ox-ox uzaqlara ged bilsydim, onda xilas olardm, onda mn Blua ksind istdiyim dilicansa minib gedrdim; siz xobxtsiniz, mn daha buradan ged bilrdim. Mn bu buxovu qrmaq istdim, bacardm qdr onu dartdm; buxov ox mhkmdi, qrlmrd, ox dartsaydm, qlbimi d onunla brabr yerindn qoparardm. Onda mn z-zm dedim: mn baqa yerd yaaya bilmrm. Mn grk burada qalam. lbtt, siz haqlsnz. Bli, mn axmaam. Mn izahat vermdn, el-bel qala bilmzdimmi? Siz z evinizd mn otaq tklif edirsiniz, xanm Ponmersi mni ox istyir, o, htta kresloya deyib ki: Onun qabanda auunu aarsan, sizin babanz mni mmnuniyytl qbul edr, o mndn raz qalar, biz hammz bir yerd yaayarq, bir yerd nahar edrik, mn Kozettann... xanm Ponmersinin, balayn, vrdi etdiyim n yanldm, qoluna girib onu gzmy apararam, biz bir damn altnda yaarq, bir sfrd oturarq, bir ran bana yarq, qda bir buxarnn yannda oturub qzarq, yayda bir yerd seyr xarq... Bu el bir sevinc, el bir xobxtlikdir ki, hr eydn ykskdir! Biz bir ail kimi yaardq. Bir ail kimi! Jan Valjan bu szlri sylrkn qorxunc bir grkm ald. Qollarn sinsin arpazlayaraq gzlrini yer el dikdi ki, el bil, ayaqlar altnda uurum amaq istyirdi; birdn nrilddi; Bir ail kimi! Yox! Mnim he bir ailm yoxdur! Mn sizin d aily mnsub deyilm. He bir insan ailsin mnsub deyilm! O evlrd ki bir-birin yaxn olan insanlar yaayr, mn orada artam. Dnyada oxlu ail var, ancaq bu aillr mnim n deyil. Mn bdbxtm, mni insan ailsindn knara atblar. Mnim atam, anam olmumu? Mn az qalr ki, buna bh elym. O gn ki mn bu qz r verdim, mnim n hr ey bitdi. Mn grdm ki, bu qz xobxtdir, sevdiyi adamla yaayr, onlarn xo tbitli bir babas var, sevinc dolu evi var, bu ev iki mlyin yurdudur, onlarn vziyyti hr bard yaxdr. Onda mn z-zm dedim: Ora getm! Mn yalan dey bilrdim, bu dorudur; mn sizin hamnz aldada bilrdim, cnab Folevan olub qalardm. N qdr ki o qz n yalan demk lazmd, mn dedim; lakin indi zm n mn bunu grk elmym. Dorudur, mnim n susmaq kifaytdi, onda hr ey vvlki qayda il gedrdi. Siz soruursunuz ki, mnim danmaa mcbur edn ndir? ox hmiyytsiz bir ey mnim vicdanm. Susa bilrdim, bu ox asandr. Mn btn gecni aldm ki, zm buna inandrm, danmaym, olmad; siz mndn aq danma tlb edirsiniz, sizin buna haqqnz var, nki mnim siz syldiklrim alasan ey deyil. Bli, mn btn gecni z-zm crbcr dlillr, ox mhkm dlillr gtirdim; dorudan da, mn z qvvm daxilind olan hr eyi eldim. Ancaq bir eyi ely bilmdim: mnim qlbimi bu yer balayan, buxovlayan, bnd elyn ipi qra bilmdim, tk olanda mniml shbt elyn ipi qra bilmdim, tk olanda mniml shbt elyn adam susdura bilmdim. Buna gr d sizin yannza gldim ki, hr eyi ab siz deyim. Hr eyi, ya blk d, hr eyi! O ey ki, ancaq mn aiddir, o bard he danmaq lazm deyil; bunu mn z ryimd saxlayram sas eylri siz indi bilirsiniz. Bu qayda il mn z sirrimi gtrb, siz gtirdim. Mn onu sizin gznzn

qabanda adm. Bel bir qrara glmk asan deyildi. Mn btn gecni z-zml mbariz etmim. Ah, mn z-zm inandrmaa alrdm ki, burada vziyyt bir baqadr. anmatye mslsind olduu kimi deyil, indi mn z adm gizltmkl he ks yamanlq etmrm, Folevan ad mn etdiyim xidmt gr bir minntdarlq kimi cnab Folevann z trfindn verilmidir, mn bu ad yen d saxlaya bilrm, sizin tklif etdiyiniz otaqda xobxt hyat keir bilrm, he ksi zhmt salmaram, z gumd yaaram, Kozetta sizin olsa da, onunla bir evd yaamaq, hr halda, mnim n bir tslli olar siz el bilirsiniz mn bunlar dnmrdm? Bizim hr birimiz xobxt olard. Mn vvlki kimi cnab Folevan deyrdilr, hr ey z qaydas il gedrdi. Hr ey, ancaq mnim qlbim narahat olard. Hr trfdn stm sevinc yaard, lakin mnim qlbimd qaranlq gec hkmranlq edrdi. Xobxt olmaq kifayt deyil, adam grk z-z il slh iind yaasn. ndi bel bir ey tsvvr edin: mn cnab Folevan olub qalaydm, demli ki, sil simam gizldydim, demli ki, sizin iklnn xobxtliyiniz qarsnda sirrimin stn rtydim, qlbimdki zlmtl bu iql dnyada gzydim, demli ki, siz xbrdarlq etmdn katorqan sizin ev gtirydim, sfrnizin banda oturaydm, fikrimd d bu olayd ki, siz mnim kim olduumu bilsniz, mni buradan qovarsnz; sizin adamlara mn qulluq etmy imkan verydim, Bel d dht olar! Birdn el olayd ki, dirsyim siz toxunayd, slind, bu grk sizi iyrndirydi; sizin linizi sxmaq mnim n bir ourluq olard! Sizin evinizd hrmt v ehtiram a sal, mhtrm bir adamla rsvay olmu a sal baqa adam arasnda bldrmk lazm glrdi. O zaman ki btn rklr bir-birinin qarsnda, guya, aq olacaqd, o zaman ki bizim drdmz d sizin babanz da, siz d Kozetta da, mn d bir yerd smimi shbt edckdik, burada namlum bir adam da itirak edckdi! Sizinl bir yerd keirdiyim bu hyatda mnim yegan qaym bu olacaqd ki, bu dhtli quyunun qapan yerindn trptmy yol vermyim. Bu qayda il mn l olduum halda, sizin kimi dirilr balanm olardm. Kozettan hmilik zm buxovlardm. Siz, o v mn katorqa dustann yal qalpa altnda badan ibart bir ey olardq! Bu, sizi sarstmrm? ndi mn n bdbxt insanam, amma onda n rzil bir adam olardm. Bu cinayti mn hr gn elrdim! Bu qara maskada z siftimi hr gn gizldrdim! Mn sizi hr gn z rsvaylma rik elrdim! Hr gn! Sizi, mnim zizlrimi, sizi, mnim balalarm, mnim msum mlklrimi! Susmaq asandrm? Qlbindkini gizltmk asan eydirmi? Yox, asan deyil! susmaq var ki, yalan deyir. Mn z yalanm, riyakarlm, alaqlm, qorxaqlm, xyantimi, cinaytkarlm damla-damla irdim, sonra onlar qusardm, sonra yen d irdim, mn bunu gec yars qurtarardm, sonra gnorta vaxt balardm, Sabahnz xeyir, ya Gecniz xeyr qalsn demkl yalan sylrdim, yatanda yoran vzin bu yalanla stm rtrdim, bu yalanda rk yeyrdim, Kozettann zn baxardm, onun mlk tbssmn baxardm, onun mlk tbssmn iblis tbssm il cavab verrdim, bununla da n rzil bir adam olardm! Niy ax? Xobxt olmaq n. Mn xobxt olum? Mnim xobxt olmaa haqqm var? Mni hyatdan knara atblar, cnab! Jan Valjan dayand. Marius susurdu. Bel hallarda o zaman ki sylnn fikirlrd qlbin iztirab rpnr, adamn szn ksmk mmkn deyil. Jan Valjan yen d ssini alaltd, lakin indi onun ssi bouq deyildi, bu ssd mumluq duyulurdu. Siz soruursunuz ki, mn bunlar niy deyirm? Sizi ki he ks l vermir, he ks tqib etmir, he ks sizi gzmxdya salmr... Bu he d bel deyil! Mni l verirlr, mni tqib elyirlr, mni gzmxdya salrlar! Mni l vern kimdir, tqib edn kimdir, gzmxdya salan kimdir? Mn zm! Mn zm z yolumu ksirm, mn zm zm dartb aparram, srklyirm, hbs edirm, edam edirm; o zaman ki adam z z lin dr, bundan xilas olmaq asan deyil! Jan Valjan z yaxasndan brk-brk yapd, Mariusa sar dnrk, szn davam etdi: Bu yumrua bir baxn! Bu, mnim yaxamdan el tutmudur ki, sanki, onu he buraxmayacaqdr, el deyilmi? Bax, vicdan da adam bel yaxalayr. Cnab, xobxt olmaq istyirsns, vzifnin n olduunu drk etmy almayn, nki bunu baa dn kimi vicdan amansz bir ey olur. Onu drk etdiyiniz n o, sanki, siz cza verir. Lakin o hm d bunun

vzind siz yaxlq edir: o sizi chnnm atr, lakin bu chnnmd siz Allah z yannzda hiss edirsiniz. Adam btn qlbini paralamaynca, z-z il dinc yaaya bilmz. Sonra o, iztirabl, drdli bir ifad il lav etdi: Cnab Ponmersi, amma mn salam dncy zidd grns d dz adamam. Mhz sizin nzrinizd alaldm n, z nzrimd ykslirm. Bu, bir df mnim bama glib, ancaq mn onda bel zab kmmim; bunun qabanda o, yngl bir ey idi. Bli, mn dz adamam. Mnim tqsirim zndn siz yen d mn hrmt etmi olsaydnz, onda mn dz adam olmazdm; indi siz mn nifrt edirsiniz mn dz adam olub qalram. Mn taleyin hkm altndayam, mn ancaq qeyri-qanuni olaraq mnimsdiyim hrmtdn istifad ed bilrm, bu hrmt d mni alaldr, zir. Lakin mnim z-zm hrmt etmyim n grk baqalar mn nifrt elsin. Onda mn zmdn raz qalram. Mn katorqa dustayam, lakin mn z vicdanma tabe oluram. Mn ox gzl bilirm ki, bu, hqiqt o qdr d uyun deyil. Lakin bu, beldir, n etmk olar?! Mn z-zml mqavil balamam, onu yerin yetirirm. Adam bzn el eylr rast glir ki, bunlar onun qarsnda ox-ox vziflr qoyur, el tsadflr d olur ki, bunlar adam z nfsini yerin yetirmy arr. Bilirsinizmi, cnab Ponmersi, hyatda mnim bama ox msibtlr glib. Jan Valjan yen susdu. Tprcyini gcl udaraq, syldiyi szlrin acs, sanki, tprcyind qalmd, szn davam etdi: Adama rsvaylq damas vurublarsa, onun ixtiyar yoxdur ki, xbrdarlq etmdn bu rsvayln bir hisssini z zrin gtrmy baqalarn mcbur elsin; onun ixtiyar yoxdur ki, z vbasn baqalarna yoluxdursun; onun ixtiyar yoxdur ki, ddy uuruma baqalarn da gizlinc kib aparsn; onun ixtiyar yoxdur ki, dustaq kurtkasn baqalarnn iynin atsn; onun ixtiyar yoxdur ki, z bdbxtliyi il yaxn adamlarnn xobxtliyin klg salsn! Adamn pis yaras olduu halda, salam adamlara yaxnlamas, zlmt iind z gizlin yarasn onlara toxundurmas rzaltdir. Qoy Folevan z adn mn vermi olsun, bu addan istifad etmy mnim ixtiyarm yoxdur; bu ad o mn ver bilr, lakin mn grk onu damayam. Ad insann mnliyidir. Grrsnzm, cnab, mn kndli olsam da, bzi msllr haqqnda dn bilirm, bzi eylr oxumuam. znz grrsnz ki, mn lyaqtl z fikrimi ifad ed bilirm. Mn hr eyi baa drm. Mn z-zm trbiy elmim. Bli, baqasnn adn ourlamaq, bu ad altnda gizlnmk vicdanszlqdr. lifbann da hriflri pul kissi, ya saat kimi dlduzluqla mnimsnil bilr. Canl bir saxta imza olmaq, namuslu adamlarn qapsnn kilidaan olmaq, yalanla onlarn hyatna qdm qoymaq, onlarn ax zn baxa bilmmk, hmi zn yana evirmk, alaq adam olduunu hiss etmk yox, yox, yox, yox, mn bunu ed bilmrm! Yaxs budur ki, adam zab ksin, z qan iind boulsun, hnkr-hnkr alasn, z-gzn drnaqlar il crsn, geclr ar kdr iind yanb-qovrulsun, z bdnini, ruhunu didib paralasn!.. Bax buna gr d mn bu eylri siz dandm, z d siz dediyiniz kimi, knll surtd dandm. Jan Valjan drindn ah kib szn qurtard: Bir zamanlar yaamaq n rk ourlamdm, indi is yaamaq n ad ourlamaq istmirm. Marius onun szn ksdi: Yaamaq n siz bu ad lazm deyil. Jan Valjan yava-yava ban yralad: Ah, mn bilirm n deyirm! Onlar ar dncy dalaraq susdular. Marius ban lin dayayaraq stolun yannda oturmudu, qatlanm barman nsin dirmidi. Jan Valjan otaqda gziirdi. O, aynann qabanda ayaq saxlad, gzlrini aynaya zillyrk dedi: He olmasa ryimi boaltdm! O, aynaya baxsa da, he bir ey grmrd. Yen d gzimy balayaraq otan o biri bana getdi. Geri dnnd Mariusun ona gz qoyduunu grd. Onda Jan Valjan baqa bir ifad il dedi: Mn ayam bir az sryrm. ndi siz aydndr niy sryrm.

zn Mariusa sar evirrk szn davam etdi: ndi, cnab, siz bel bir eyi tsvvr edin: mn siz he n demmim, mn cnab Folevan olub qalmam, sizin irinizdym, bu ailnin zvym, mn veriln otaqda yaayram, ev ayaqqabsn geyib shr naharn elmk n yemk otana glirm, axam mz d teatra gedirik, mn xanm Ponmersini Tilriy, ya da Kral meydanndak baaya aparram, biz hmi bir yerdyik, siz mni z ailnizin adama hesab edirsiniz, bir gn d, bax, mn burada, siz orada oturub shbt ednd, glb dananda, birdn siz ucadan Jan Valjan! dey bir ss eidirsiniz. Zlmtdn qorxunc bir l uzanr, bu, polis lidir, bu l mnim maskam qoparb atr. O yen d susdu. Marius duyduu dhtdn diksinrk yerindn qalxd. Jan Valjan ondan sorudu: Siz buna nec baxrsnz? Mariusun susmas buna cavab oldu. Jan Valjan dedi: Siz ox yax grrsnz ki, mn bunlar sylmkd haqlyam. Qulaq asn, siz xobxt olun, gylr ykslin, baqa bir mlyin hamisi olun, gn alar iind zn, bununla da kifaytlnin. Sizin nyiniz grkdir ki, zavall, gnahkar bir adam z vzifsini yerin yetirmk n hans yolla ryini ab tkr... Sizin qarnzdak bdbxt bir adamdr, cnab. Marius yava-yava otan o bandan gldi, Jan Valjann yanna atb, lini ona uzatd. Lakin Marius z onun lini qaldrmal oldu, Jan Valjann li qalxmad. Jan Valjan etiraz etmdi; Mariusa el gldi ki, o, dadan dzldilmi bir li sxd. Marius: Mnim babamn dostlar var, dedi, mn sizin n fv dilyirm. Jan Valjan: Gecdir, dedi. Mni lm bilirlr, bu, kifaytdir. llr polis nzartindn xilas olurlar. Onlara qbird rahat rmy imkan verilir. lm z d fv edilmkdir. Jan Valjan lini Mariusun lindn krk yenilmz bir lyaqtl bu szlri lav etdi: Bir d ki, mnim bir dostum var, lazm olanda mn ona mracit edirm: bu dost vzifni yerin yetirmkdir; el bir fv edilmk var ki, mn ancaq ona ehtiyac duyuram. O da vicdanmn fvidir. El bu anda otan o biri bandak qap yavaca ald; qapnn azca alm taylar arasndan Kozettann sevimli z grnd; onun sa fsunkar bir halda dalmd, gzlri yuxudan azca imidi. O, ban yuvadan xaran qua oxayrd; Kozetta vvl rin, sonra da Jan Valjana baxaraq gld, o glrkn, el bil ki, qzlgl ald; raraq dedi: Lap mrc glrm ki, siz siyastdn danrsnz! Mniml bir yerd oturmaq vzin, siyastdn danmaq mnasz bir eydir! Jan Valjan diksindi. Marius dili dolaa-dolaa: Kozetta!.. deyrk susdu. Onlar, el bil, nd is mqssirdilr. Kozetta frhindn glmsyrk onlara baxrd. Sanki, onun gzlrind cnnt iqlar brq vururdu. Kozetta: Mn sizi cinayt etdiyiniz yerd tutmuam, dedi. Mn indic qap dalndan eitdim, atam Folevan deyirdi: Vicdan... z vzifsini yerin yetirmk, bu, siyast aiddir, el deyilmi? Mn bunu istmirm. El ertsi gn... Siyastdn danmaq olmaz. Bu, daltsizlikdir. Marius: Sn yanlrsan, Kozetta, dedi. Biz idn danrdq. Biz ondan danrdq ki, snin alt yz min frankndan nec lverili bir kild istifad edk... Kozetta onun szn ksdi: Msl bunda deyil. Mn glmim. Mni burada grmk istyirlrmi? O, qti bir addm ataraq otaa girdi. Onun ynind boynundan ta ayaqlarna qdr enn uzun qollu, qrnl, enli a penar vard. Mlklrin brndy bel gzl xlamidalar orta sr killrinin yldzl gylrind grmk olard.

Kozetta bdnnma aynann qabanda durub, zn badan-ayaa szd, byk frh v coqunluqla ucadan dedi: Biri varm, bir yoxmu, bir kral, bir kralia varm! Ah, mnim sevincimin hddi-hdudu yoxdur! Sonra da Mariusla Jan Valjann qarsnda reverans etdi: ndi mn sizin yannzda, kresloda oturacaam; shr yemyi yarm saatdan sonra olacaq; siz ndn istsniz shbt ely bilrsiniz; mn bilirm, kiilr grk dansn; mn d sakitc oturacaam. Marius Kozettann lini lin alb mftunluqla dedi: Bizim shbtimiz i barsinddir. Bilirsiniz n var, mn pncrni adm, indic bizim baa oxlu glmli hay-kylr uub gldi. Bunlar karnaval hay-kylri deyil, gnahlarn etiraf edildiyi gndr, amma onlarn hl d phriz bayramdr. Kozetta, zizim, sn deyirm ki, biz i barsind shbt elyirik, bizi bir az tk burax. Biz rqmlrdn danrq. Bu, sni darxdrar. Marius, sn bu gn ox gzl qalstuk taxmsan. Hrmtli cnab, siz yamanca modabazsnz. Yox, bu, mni darxdrmaz. Sni min edirm ki, darxdrar. Yox, darxmaram. nki danan sizsiniz. Mn sizin dediyinizi baa dmycym, ancaq siz qulaq asacaam. Adam sevimli sslri eidnd, szlrin mnasn baa dmy ehtiyac duymur. Mn ancaq burada, sizin yannzda olmaq istyirm, mn ayr bir ey lazm deyil. Mn burada qalram, vssalam! Kozetta, mnim sevgilim, bu, mmkn deyil. Mmkn deyil? Bli. Yax da. Mn siz demk istyirdim ki, baba hl yatb, xala ibadt gedib, mnim atam Folevann buxars tst verir, Nikoletta gedib bacatmizlyn arb, Tusenl Nikoletta sarsaqlamaa balayblar, Nikoletta Tusenin kklmsin glr. Qoy bel olsun; siz he bir ey bilmycksiniz. H, bu, mmkn deyil? Yax, dayann, lbt mnim d lim frst dr, grrsiniz, cnab, mn d onda deycym: Bu, mmkn deyil! Grk onda kim peman olacaq. Marius, zizim, sndn rica edirm, icaz ver sizin yannzda oturum. And iirm ki, biz grk ikilikd danaq, burada grk knar adam olmasn. Mn knar adamam? Jan Valjan birc klm d sz demmidi. Kozetta ona sar dnd: Ata, bs siz? Hr eydn vvl, mn istyirm ki, siz mni psiniz. Sonra da, ax bu n olan eydir, siz birc klm d sz demirsiniz, ax siz grk mnim trfimi saxlayasnz! Bilmirm mn bel atan kim balayb! Siz ox yax grrsnz ki, aild mn yaman bdbxtm. rim mni dyr. Siz deyirm, bu saat mni pn! Jan Valjan ona yaxnlad. Kozetta Mariusa sar dnrk az-burnunu ydi: Al, bu da sizin paynz! Sonra alnn Jan Valjana trf tutdu. Jan Valjan ona trf bir addm atd. Kozetta birdn geri kildi: Ata, sizin rnginiz n yaman qab! liniz brk aryr? Jan Valjan: Yox, dedi, daha armr. Gec pis yatmsnz? Yox. Qmginsiniz? Yox.

 Onda mni pn. gr siz salamatsnzsa, gr gec yax yatmsnzsa, gr mmnunsunuzsa, onda sizi danlamayacaam. Alnn yen d Jan Valjana tutdu. Jan Valjan onun sma kimi aydn, tmiz alnndan pd. Glmsyin. Jan Valjan glmsdi. Bu, kabus tbssm idi. ndi mni z rimdn xilas edin. Marius dedi: Kozetta!.. Ata, onu danlayn. Ona deyin ki, mn grk burada qalam. Mnim yanmda da lap yax danmaq olar. Grnr, siz mni lap axmaq bir qz hesab edirsiniz. Yoxsa, sizin dandnz sz ox qrib szdr? imiz var, pulu banka qoyacaq, n byk msl imi! Kiilr hmi bo ey stnd zlrini tox tuturlar. Mn qalmaq istyirm. Mn bu gn ox qngm! Marius, bir mn bax! Kozetta iyinlrini trptdi, zrif dodaqlarn qn kimi bzrk, Mariusa baxd. Bu iki mxluq arasnda, sanki, ildrm axd. Burada nc adam olsa da, bunun hmiyyti yox idi. Marius: Sni sevirm, dedi. Kozetta: Sn mftunam, dedi. Onlar yenilmz bir qvvy tabe olaraq, bir-birini qucaqlad. Kozetta penarnn qrnlarn glmli bir kild, qalibiyytl dzld-dzld yen sz balad: Mn qalram. Marius yalvarc ssl: Yox, qalmaq olmaz, dedi. Bir msl var, biz onu qurtarmalyq. Yen yox? Marius z ssin srt ifad vermy ald: Kozetta, inan ki, bu, mmkn deyil. Cnab, siz hkmdar ssi il dandnz! Yax da. Mn gedirm. Ata, bax, siz mnim trfimi saxlamadnz, ha! Mnim cnab rim, mnim cnab atam, siz zalm hkmdarsnz. ndi bu saat mn bunun hamsn babama sylycym. gr siz el znn edirsiniz ki, mn yen qaydb glcym, sizdn xahi edcym, alalacaam, shv edirsiniz. Grrsiniz, mnsiz darxacaqsnz. Mn gedirm, siz el-bel d lazmdr. Kozetta bunu deyib otaqdan xd. Bir saniydn sonra qap yen ald, qap taylar arasndan yen d onun qrmz yanaql, travtli, zrif z grnd; o raraq dedi: Mn yaman acqlanmam! Qap rtld, yen d otaa qaranlq kd. Sanki, yolunu azm gn as, he z d bilmdn, qfildn zlmti yarb, yen gizlndi. Marius qapnn kip rtlb, rtlmdiyini yoxlad. Plt il dedi: Zavall Kozetta! bunlar bilnd... Bu szlri eidnd Jan Valjann btn bdni titrdi. Daln baxlarn Mariusa dikrk dedi: Kozetta! Bli, dorudur, siz bunun hamsn Kozettaya deycksiniz. Bu, dzgn olard. Ah, bu, mnim he fikrim glmirdi. Adamn gc bir ey atr, baqa bir ey atmr. Cnab, sizi and verirm, siz yalvarram, cnab, btn vliyalara and iin ki, Kozettaya he n demycksiniz! Bu eylri sizin bilmyiniz kifayt deyilmi? Mn he ks trfindn mcbur edilmdn, z xouma bunlar hr ks deyrdim, btn kainata deyrdim, mnim n frqi yoxdur. Lakin Kozetta bunu bilmmlidir! Bu, onu dht gtirr. Katorqa dusta, bir fikirlin! Onda bu sz ona izah etmk lazmdr ki: Krk czas gmilrind olan adama katorqa dusta deyirlr. O bir df katorqa dustaqlarnn aparldn grb... Aman Allah!

Jan Valjan ar-ar kresloya oturub, llri il zn rtd. Ondan ss xmrd, lakin iyinlri, trpnirdi, hiss olunurdu ki, o alayr. Sssiz-sssiz tkln gz ya n dhtli gz yadr... iddtli hqrqlar adam bour. Jan Valjann bdni, el bil ki, qc oldu. O, sanki, nfsini drmk n diklib zn geri verdi, kreslonun arxasna sykndi; qollar aa salland; bu zaman Marius onun gz yandan islanm zn grd, pltsn eitdi, el bil ki, bu ss drin quyudan glirdi: Ah, mn lsydim... Marius: Sakit olun, dedi, mn sizin sirrinizi he ks amayacaam. Blk d, Marius lazm olduu qdr deyil, bundan az mtssir olmudu. Onun n bu vaxt irisind bu dhtli yeniliy yrmk, bu hqiqt tdricl inanmaq, katorqa dustann cnab Folevan yava-yava klgd buraxdn grmk v nhayt, bu adamla onun arasnda birdnbir ml gln uurumu drk etmk tin idi. Lakin o dedi: Mn siz taprlan mant haqqnda bir ne klm sz demk istyirm, bu manti siz vicdanla saxlayb, olduu kimi sahibin qaytarmsnz. Bu, sizin ox alicnab bir adam olduunuzu gstrir. ox daltli bir i olard ki, siz bunun mkafatn alaydnz. Mkafatn qdrini siz znz tyin edin, bu mbl siz verilckdir. Bunun hddindn artq ox grn bilmsindn qorxmayn. Jan Valjan mlayim ssl: Tkkr edirm, cnab, dedi. Jan Valjan hadt barma il ba barmann drnan qeyri-uri olaraq sallaya-sallaya bir anla fikr getdi, sonra ssini ucaldaraq dedi: Hr ey deyilib qurtard. ndi axrnc bir ey qalmdr... O ndir? Jan Valjan, el bil ki, drin trddd iind qald, o nfsini qsaraq lap astadan dedi, daha dorusu, kkldi: ndi hr ey siz mlumdur, bel olandan sonra cnab, siz, Kozettann ri, nec hesab edirsiniz: mn bundan sonra Kozettan grmmliymmi? Marius laqeyd halda dedi: Mn bel hesab edirm ki, grmsniz yax olar. Jan Valjan pldad: Mn bir daha onu grmycym. O, qapya sar getdi. Qapnn dstyin toxundu, dstk evrildi, qap bir az ald. Jan Valjan kemk n qapn daha geni ad, bir anla dayand, sonra yen d qapn rtb Mariusa sar dnd. Onun bnizi aarmd, quruun rngi almd. Gzlri quru idi, lakin bu gzlrd kdrli bir od parldayrd. ndi o, son drc sakit danrd, bu sakitlik z ox qrib grnrd: Qulaq asn, cnab, icaz versniz, mn onu glib grrm. nann ki, bu, mnim n zruridir. Kozettan grmk mnim n zruri olmasayd, mn bu eylri ab siz demzdim, baqa bir lky gedrdim. Lakin, mn Kozetta olan yerd qalmaq istdim, onu grmk istdim, buna gr d bu eylri siz sylmli idim. Siz mnim dediklrim fikir verirsinizmi? Bu, ox aydn msldir. Doqquz ildir ki, o mniml olur: vvl biz o bulvardak daxmada, sonra monastrda, sonra da Lksemburq bana yaxn yerd yaayrdq. Siz d onu ilk df bu bada grdnz. Onun gy, mxmr lyapas yadnzdadrm? Sonra biz Plme ksin, lillr mhllsin kdk; bizim orada dmir barmaqlql bamz da vard. Mn dal hytd yaayrdm, oradan Kozettann fortepiano aldn eidirdim. Bax, mnim btn hyatm bundan ibartdir. Biz birbirimizdn he ayrlmamq. Bizim bu hyatmz doqquz il v bir ne ay davam etdi. Mn ona ata oldum, o mnim balam idi. Cnab Ponmersi, bilmirm, siz mnim dediklrimi baa drsnzm? Ancaq buradan getmk, onu bir daha grmmk, onunla bir daha danmamaq, hr eydn mhrum olmaq bu mnim n ox ar olard. Kozettann yanna glmyim siz pis baxmasaydnz, mn arabir glrdim. Tez-tez glmzdim. Onun yannda ox qalmazdm. Siz srncam verrdiniz ki, mni aadak kiik zalda qbul etsinlr: birinci mrtbd. Mn sizin xidmtilriniz kimi dal eyvandan iri girrdim; bu, blk d, sz-shbt sbb olard. Ba

qapdan glsm yax olar. Cnab, mn ox istyirm ki, hrdnbir Kozetta il grm. Qoy lap az grm, siz nec istyirsinizs, el olsun. Siz znz mnim yerimd tsvvr edin: ondan baqa mnim he ksim yoxdur. Bir d ki, ehtiyatl olmaq lazmdr. Mn he glmsm, bu, pis tsir balar, qrib grnr. Glin bel elyk: mn, msln, axamlar, hava lap qaralandan sonra gl bilrm. Marius: Siz hr axam glcksiniz, dedi, Kozetta da sizi gzlyck. Jan Valjan: Siz ox mrhmtlisiniz, cnab, dedi. Marius Jan Valjana tzim etdi; xobxt adam bdbxt adam qapya qdr trd; onlar ayrldlar. KNC FSL. fada aydn olmayan chtlr. Marius sarslmd. Kozettann yannda grdy bu adama qar o, hmi qrib bir soyuqluq hiss edirdi, indi bunun sbbi aydn oldu. Bu adamda anlalmaz bir ey vard, Mariusun duyusu onu aldatmamd. Bu anlalmaz ey rsvayln son pillsi olan katorqa imi. Cnab Folevan, he dem, katorqa dusta Jan Valjan imi. Xobxtliyin n gzl anda bel bir sirr qfildn bld olmaq, qumru quu yuvasnda qrb rast glmk kimi bir eydir. Mariusla Kozettann xobxtliyi bundan sonra bel bir qrbl yan-yanam yaayacaqd? Bunu ba vermi bir hadismi hesab etmk lazmd? Marius evlndikdn sonra bu adam qbul etmy borclu idimi? Baqa bir yol tapmaq mmkn deyildimi? Marius katorqa dusta il bir evdmi yaayacaqd? Qoy iqdan v nlikdn toxunan lng xobxt adamn ban bzsin, qoy, o hyatnn n xobxt andan mhbbt dqiqlrindn zvq alsn, bel bir zrb ninki onu, htta vcd glmi ba mlyi d, hrtin n yksk pillsind olan qhrman da sarsda bilr. O adamn ki gzlri nnd bel dyiikliklr olur, o dnmy balayr. Marius da dnmy balad: bu bard, blk, o zn mzmmt etmlidir? Blk, daxili duyu onu aldatmdr? Blk, o, qeyri-ixtiyari olaraq alszlq etmidir? Bir chtdn bu beldir? Blk d, o, evlnmkl nticlnn sevgi macrasnda lazmnca dnmdn hrkt etmidir, Kozettann he ata-anas haqqnda da mlumat toplamamdr. Hyat bu qayda il bizi, tutduumuz ilri ardcl surtd aydnladrmaa mcbur edir, shvlrimizi yava-yava dzldir. O indi z xasiyytind, gzdn yaynan bulud kimi, xyalprstliy, fantaziyaya olan meyli grrd; bu bulud bir ox adamda, ehtiras v iztirabn iddtlndiyi vaxtda ruhun hrartini dyidirir, urunu dumanlandrr. Biz Mariusun xsiyytind olan bu sciyyvi chti dflrl qeyd etmiik. O, Plme ksind, sevgidn mst olduu n dolu be-alt hft irisind Qorbonun daxmasnda ba vern facini, bana msibt gln adamn qrib hrktini, mbariz zaman inadla susman, mbariz qurtaran kimi qamasn Kozettaya hl danmamd, indi bu, onun yadna dd. Nec olmudu ki, Kozettaya he n demmidi? Hadis ax bu yaxnlarda ba vermidi, z d ox dhtli hadis idi! Nec olmudu ki, Tenardyenin ailsindn, xsusil Eponinaya rast glmsindn ona bir ey danmamd? Onda Marius susmasnn sbbini indi zn gcl izah ed bilrdi. Lakin bunun n n bel olunduunu o, baa drd. O, zn, z divanliyini, Kozettann eqindn mst olduunu, aiql muqun idealn zirvsin ykslmsindn baqa bir ey olmayan, adamn btn varln bryn sevgisini xatrlayrd; blk d, o, qlbinin coqun, o fsunkar rpntlar irisind idrakn nzr arpmayan xrdaca bir zrrsi kimi, bu thlkli hadisni gizltmk, onu z hafizsindn silib atmaq fikrini d dumanl kild xatrlayrd, bu hadisd he bir rol oynamaq

istmirdi, bundan qard, bu msld o, n hadisni nql edn bir adam, n d ahid ola bilrdi, ittiham da ola bilmzdi. Bir d ki, bu bir ne hft ildrm srtil tb kemidi; onlar ancaq bir-birini sevmkl mul idilr, ayr he ny vaxt qalmrd. O, hr eyi lb-birk, hr ey nzrdn keirrk, hr eyi dnrk Qorbonun daxmasnda ba vern hadisni Kozettaya sylsydi d, Tenardyenin adn ksydi d, bunun n hmiyyti ola bilrdi? O, htta bilsydi ki, Jan Valjan katorqa dustadr, bu, onun fikrind bir dyiiklik ml gtirrdimi! Ya bunu Kozetta bilsydi, onun fikrind bir dyiiklik ml glrdimi? O, Kozettadan l krdimi? Ona prsti etmy bilrdimi? Onunla evlnmy bilrdimi? Yox. Ba vern hadisd bu, bir ey dyi bilrdimi? Yox. Demli, he bir ey tssf etmk, he bir eyd z-zn mzmmt etmk lazm deyil. Hr ey yax gedirdi. Aiq-muq adlanan bu yyalar n d hl gyd Allah vardr. Kor Marius da gz grn adamn sediyi yolla gedrdi. Sevgi onun gzlrini niy balamd? Onu cnnt aparmaq n! Lakin bu cnnti indi qonuluqda olan chnnm korlayrd. Mariusun oxdan bri bu adama, Jan Valjana evriln Folevana olan soyuqluunu indi dht vz etmidi. Qeyd edk ki, bu dhtd bir az mrhmt, htta bir az frh d vard. Bu islaholunmaz oru ona taprlan manti sahibin vermidir. z d n qdr? Alt yz min frank! Bu pulun varln yalnz o bilirdi. Bunu o vermy d bilrdi, lakin o, pulun hamsn sahibin qaytard. Bundan baqa, o z ictimai vziyytini d ab syldi. Bunu sylmy he ks onu mcbur etmirdi. Onun kim olduu, ancaq onun vasitsil aydn oldu. Onun etiraf zn alaltmaq deyil, bundan ox-ox byk bir eydi, zn thlky atmaq demkdi. Mhkum edilmi adam n maska maska deyil, snacaqdr. Bu snaca o rdd etdi. Baqa bir adamn ad onun n thlksizlikdi, bu ad istmdi... O, katorqa dustadr, o, abrl bir aild hmilik gizln bilrdi, lakin o bel tamahdan zn saxlad. Niy? Onun vicdan bunu tlb edirdi. O z bunu inkar edilmsi mmkn olmayan bir hqiqt kimi izah etdi. Szn qsas, bu Jan Valjan nec adam olsa da, bir ey bhsizdi: onun qlbind vicdan oyanmd. Onun qlbind sirli bir dyiikliyin baland hiss olunurdu; grnr, bu adam uzun illrdn bri ruhi narahatlq duyurmu. Yaxla v dalt olan bel bir meyl adi adamlarda ola bilmz. Vicdann oyanmas qlbin zmtini gstrir. Jan Valjan smimi danrd. Gzl grnn, duyulan, inkar edilmyn bu smimiyytin onun zn verdiyi zab gstrirdi ki, Jan Valjann smimi olduuna baqa bir sbut lazm deyil; hm d bu smimiyyt onun szlrin byk mna verirdi. Vziyyt Marius n qrib bir kild dyimidi. Cnab Folevan Mariusda nec hiss oyatmd? Etimadszlq hissi! Jan Valjan onda nec hiss oyatmd? Etimad hissi! Marius z fikrind Jan Valjann hrktin qiymt verir, iin aktiv v passiv chtini myyn edrk, mizanladrmaa alrd. Lakin Mariusun trafnda v onun daxilind, sanki, frtna qopmudu. O, Jan Valjan haqqnda aydn tsvvr ld etmk n onun surtini hafizsinin lap drinliklrind canlandrr, onu gah itirir, gah da mum bir duman iind taprd. Jan Valjann manti vicdanla qaytarmas, syldiyi szlrin dzgnly yax ey idi. Bu, bulud arasndan dn i xatrladrd, lakin bulud sonra yen d qaralrd. Mariusun xatirlrin qdr aydn olmasa da, sirrin mvcud olduunu gstrirdi. Jondretin daxmasnda ax n olmudu? Polis iilri glnd bu adam onlardan kmk istmk vzin niy gzdn itmidi? ndi bu sualn cavab Marius n aydn oldu. nki bu adam dustaqxanadan qamd, polis nzartindn gizlnirdi. kinci sual: niy bu adam barrikadaya glmidi? Bu hadis, odun tsiri il grnn simpatik mrkkb kimi, yen d Mariusun qarsnda, onun hycanl qlbind aydn kild canland. Bu adam barrikadada idi. Ancaq vurumurdu. O niy barrikadaya glmidi? Bu sualn qarsnda bir kabus canlanaraq suala cavab verdi: bu kabus Javer idi. ndi Marius Jan Valjann barrikadaya gldiyini, l-qolu balanm Javeri barrikadadan apardn aydnca xatrlayrd; o indi d Mondetur ksinin tinindn gln qorxunc tapana ssini eidirdi. Bel gman etmk lazmd ki, casusla katorqa dusta arasnda oxdan bri davam edn dmnilik varm. Onlar bir-

birin mane olurmu, Jan Valjan ondan qisas almaq n barrikadaya glibmi. Grnr, o, Javerin sir alndn bilirmi. Korsika qan qisas cmiyytin aa tbqlrin daxil olaraq, orada qanun olmudu; bu qan qisas el adt klini almd ki, qismn xeyr sar dnn adam da tccblndirmirdi; bunlar el adamdr ki, onlar, z hrktindn peman olan cinaytkarn intiqam fikri deyil, ourluq fikri tvi sala bilr. Jan Valjan Javeri ldrmdr. Hr halda, Marius buna inanrd. Sonuncu sual. Bu sualn cavab yox idi. Bu sual Mariusu odlu bir klbtin kimi sxrd. Nec olmudu ki, Jan Valjan uzun illr boyu Kozetta il yan-yana yaamd? Qza-qdrin bu anlalmaz oyunu bel bir tifili bu adama rast gtirmsi n demkdi? Demli, gyd d buxov varm, demli, Allah da mlkl iblisi eyni zncirl bir-birin balaya bilrmi? Demli, gnahla msumluq flaktin sirli katorqas kamerasnda yolda ola bilrmi? Mhkum edilmi adamlarn insan taleyi adlanan bu yrnd bir-birin bnzmyn iki sima yan-yana dura bilrmi: bunlardan biri aydn v tmizdir, biri qorxuncdur, birinin zrin shr fqinin i dmdr, o birini Tanr qzbinin ildrm qarsalamdr. Bel anlalmaz ittifaq kim vvlcdn myyn ed bilrdi? Nec olmudu ki, smavi, gnc bir mxluqun taleyi islahedilmz bir gnahkarn taleyi il birlmidi, bu nec mcz idi?! Quzu il canavar kim birldir bilmidi? Bundan da artq alasmaz bir ey: kim canavar quzuya balamd? nki canavar quzunu sevirmi, nki yrtc bir mxluq zif bir mxluqa prsti edirmi, nki iblis on il mly arxa olubmu! Kozettann uaql, gncliyi, onun ismti, qzlq inkiaf hyata v idraka can atan coqunluu bir jdaha trfindn sdaqtl qorunurmu! Burada suallar, sanki, saysz-hesabsz mmmalara blnrd, bir girdabn dibind baqa bir girdab alrd. Mariusun Jan Valjan haqqnda dn-dn, ba giclirdi. Ax girdab olan bu insan kim idi? Hyat kitabnn qdim simvollar bdidir: daha yksk hqiqtlr insan cmiyytini dyims, bu vziyytind o hmi iki cr insan yetidirmi v yetidirckdir; bunlardan biri yksk mnviyyatl, birisi alaq tbitli adamdr; biri xeyir tbli edn Habildir, biri r tbli edn Qabil. Bu Jan Valjan, bu inc qlbli Qabil kim idi? Msumluq qarsnda mqdds bir ey kimi ba yn, onu qoruyan, bslyib bydn, mdafi edn, xlaq chtdn mhkmlndirn, z qbahtli olduu halda onu qbahtsizlik halsi il bryn bu quldur kim idi? Bu nec gnahkar adamdr ki, ismt qarsnda prsti etmi, onu he bir eyl lklmmidir? Kozettan trbiy edn bu Jan Valjan ax kim idi? Ulduzun xmasn n kiicik klgdn, n kiicik buluddan bel qoruyan, yalnz bir mqsdl yaayan, zlmt iindn xan bu adam kim idi? Bu, Jan Valjann sirri idi; bu, hm d, Allahn sirri idi. Marius bu iki sirrin qarsnda geri kildi. Bu sirlrdn biri myyn drcd o biri sirr barsind ona tskinlik verirdi. Bunlarn hamsnda lap aqca Jan Valjan kimi Allah da itirak edirdi. Allahn z tdbiri var. O, hans vasitni lazm bils, ondan istifad edir. O, insanlara haqq-hesab vermy borclu deyil. Allah z tdbirini nec yerin yetirir bu, biz mlumdurmu? Jan Valjan ox byk zhmt nticsind Kozettan trbiy ed bilmidi. Kozettann ruhunu yaradan myyn drcd o idi. Bu, qti idi. N olar ki? i son drc eybcr olsa da, iinin nticsi ox gzl idi. Allah istdiyi kimi mcz yarada bilr. O, fsunkar Kozettan yaratm, Jan Valjan is ona trbiyi qoymudur. O, zn bel qrib bir kmki semk istmidir. Biz ona n dey bilrik? Qzlgln amas n peyinin yaza kmk etdiyi birinci df deyil ki! Marius z z suallarna cavab verir, z-zn inandrrd ki, verdiyi cavablar dorudur. O, burada gstrdiyimiz bhlr haqqnda Jan Valjandan sz sorumaa csart etmirdi. O, Kozettan sevirdi. Kozetta onun idi. Kozettadan msumluq i salrd. Bu, onun n kifaytdi. Onun daha hans izaha ehtiyac vard? Onun sevdiyi qz iq idi. n da izahata ehtiyac varm? Onun hr eyi vard; o daha n isty bilrdi? Hr eyin olmas kifayt deyilmi? Jan Valjann xsusi ilri onun nyin lazmd?! O, z fikrind mum bir klg zrin yilrk, bu sfilin tntn il syldiyi szlrdn brk-brk yaprd: Mn Kozettann he nyiym. On il bundan vvl mn onun dnyada he yaayb-yaamdn bilmirdim.

Jan Valjan yoldan ken tsadfi bir adamd. Bunu o, z dedi. Budur, tb kedi. O, kim olsa da, z rolunu oynayb qurtarmdr. Kozettan qoruyan qza-qdrin yerini tutmaq n indi Marius qalmdr. Kozetta mavi gylrd zn tay olan bir mxluq tapmdr, bu, onun sevgilisidir, bunu ona Allah gndrmidir. Kozetta, baramadan xan kpnk kimi, qanadlanaraq, dyirk bo v iyrnc qabn, yni Jan Valjan yerd qoyub gylr ykslmidir. Mariusun banda n kimi fikirlr dolasa da, o yen Jan Valjann qarsnda dht duyurdu. Bu, blk d, fvqlad bir dhtdi, nki biz indic qeyd etdik, bu adamda o quid divinum1 hiss edirdi. Lakin o n ets d, vziyyti ynglldirn eylr axtarb tapsa da, yeni bir mslnin stn qaytmal olurdu: deyirdi ki, bu adam katorqa dustadr, baqa szl, cmiyytin he bir pillsind yeri olmayan, son pilldn d aa enn mxluqdur. n aada duran insanlardan sonra katorqa dusta glir. slin qalanda, katorqa dusta canllar srasndan xmdr. Qanun insandan almaa qvvsi yetn hr eydn btn insan hququndan, insan lyaqtindn onu mhrum etmidir. Marius demokrat olsa da, mhkm czas mslsind hl d amansz cza tdbirlrinin trfdar idi, qanunun czalandrd adamlara da bu qanun nqteyi-nzrindn baxrd. Qeyd etmk lazmdr ki, Mariusun mnvi inkiaf hl tamama yetmmidi. O hl insann myyn etdiyi eyi Allahn myyn etdiyi eydn, qanunu haqdan ayra bilmirdi. O hl insann, bir daha geri qaytarlmas v dzlmsi mmkn olmayan eylr hkm vermk haqqn mnimsmsini trafl surtd dnmmidi, gtr-qoy elmmidi. Onu vindiste1 sz qzblndirmirdi. O, yazl qanuna bzn l qatlmasnn mrlk cza tdbiri il nticlnmsini haql hesab edirdi, ictimai mdniyytin tapd tsvir vasitsi kimi qbul edirdi. O hl bu pilld dururdu, lakin ona gr dururdu ki, sonralar mtlq yuxar pilllr qalxsn, nki o z tbiti etibaril yax adamd, z d qeyri-uri olaraq trqqi yoluna qdm qoymudu. Bel ideyalar almind Jan Valjan ona iyrnc v mnfur bir mxluq kimi grnrd. Bu mxluq sfil idi. Bu mxluq katorqa dusta idi. Bu son sz onun qulaqlarnda haqq divann suri-srafili kimi sslndi; o, Jan Valjan haqqnda xeyli dndkdn sonra bel bir nticy gldi: Jan Valjandan z dndrdi. Vade retro2. Bir eyi d gstrmk, htta qeyd etmk lazmdr. Marius Jan Valjandan bzi eylri soruarkn (bu zaman Jan Valjan, htta ona: Siz mni soru-suala tutmusunuz demidi) ona hlledici iki sual da vermmidi; ona gr vermmidi ki, qarsnda bel suallar durmurdu, onun qarsnda bel suallar dururdu, lakin o bu suallardan qorxurdu. Jondretin daxmas? Barrikada? Javer? Kim bilir, bu ifa il nticln bilrdi?! Jan Valjan geri kiln adama oxamrd; blk d, Marius Jan Valjan bzi eylr sylmy vadar etsydi, z onun szn ksmk istrdi. Blk d, bizim hammz bel bir vziyyt qarsnda qalmq: ar bhlr iind iztirab kk sual veririk, lakin el o saat da qulaqlarmz txayrq ki, bunun cavabn eitmyk. Bel qorxaqlq, xsusil sevn adamlara xasdr. Bizim n thlkli olan vziyyti son nqtsin qdr tdqiq etmk alszlqdr, xsusil el bir vziyyti ki, bu, bizim hyatmzda facian, hm d ayrlmaz surtd baldr. Kim bilir, Jan Valjann alsz etiraf btn msllr nec dhtli iq sala bilrdi! Kim bilir, blk, bu iyrnc iq gedib Kozettaya da atard. Kim bilir, blk d, chnnm alovunun bu zif i mlyin alnnda qalard. n zif ildrm axmas da gy gurultusu il nticlnir. Qza-qdrin hkm beldir ki, htta msumluun z d, sirli ksolunma qanununun qurban olmaqla, gnahn damasn z zrind gzdirmlidir. Bzn el olur ki, n tmiz mxluqun zrind, onun qonuluunda olan iyrncliyin izi hmilik qalr. Marius haql olsa da, olmasa da, bundan qorxurdu. Bunsuz da o, hddindn artq ox ey bilirdi. O, btn bu eylri yadnda saxlamaqdan artq unutmaq istyirdi. O, tam tvi iind, Jan Valjandan z dndrrk, sanki, Kozettan z auuna alb aparmaa tlsirdi. Jan Valjan gecy, canl v qorxunc bir gecy bnzyirdi! Nec csart edib bu gecnin zlmti irisin girmk olard? Zlmti soru-sual etmkdn dhtli ey yoxdur. Kim bilir, o n cavab verckdir?! fq zrin hmilik qaranlq k bilrdi. Marius bel bir ruhi vziyytl Jan Valjann bundan sonra da Kozetta il laq saxlayaca n narahat olmaya, ar dnclr dalmaya bilmzdi. O, geri kildiyi n, amansz v qti

qrarla nticln bilck o mum suallar vermdiyi n az qala zn mzmmt edirdi. Hesab edirdi ki, hddindn artq rhmdil, hddindn artq yumaq, lap aq desk, hddindn artq zif olmudur. O, ehtiyatszlq edrk, bu ziflik nticsind gzt getmidi, ryinin yumalmasna yol vermidi. Nahaq da elmidi. O grk Jan Valjan rdd edydi. Jan Valjan gnah yuyan bir qurband; o grk bu qurban verib, evini ondan xilas edydi. O z hrktindn peman olmudu, qlbind birdn-bir qalxan iddtli qasraya qar acqlanmd, bu qasra onun qulaqlarn kar, gzlrini kor etmidi, onu, arzusu leyhin olaraq, baqa smt kib aparmd. O z-zndn naraz idi. ndi n etmk lazmd? Jan Valjan Kozettann yanna glckdi, bu fikir onda drin nifrt hissi oyadrd. Bu adam onun nyin grkdi? Bs o n etsin? Burada dayanb dururdu, mslnin sonuna kimi getmk, z qlbinin drinliyin varmaq, z-zn aradrmaq istmirdi. O, vd etmidi, bu adamn xahiin uyaraq gzt getmidi, ona sz vermidi. Jan Valjan istdiyi vdi almd; veriln sz, htta katorqa dustana, xsusil katorqa dustana veriln sz yerin yetirmk lazmd. Bununla bel, o, hr eydn vvl Kozettann vziyytini dnmli idi. Xlas, qvvtli bir nifrt hissi onun qlbind olan baqa hisslri sxdrb xarrd. Marius bu dolaq fikir ynn zehnind yoxlayr, bir fikirdn o birisin keir, ar iztirab iind rpnrd. O, drin tvi iind idi. Bu tvii Kozettadan gizltmk asan deyildi; lakin sevgi byk qvvdir: Marius bu iin hdsindn gl bildi. Marius, sil mqsdini bildirmdn, Kozettaya bir ne sual verdi; he bir eydn xbri olmayan Kozetta a gyrin kimi msum idi. Marius Kozettann z uaql v gncliyi haqqnda syldiyi szlri dinlyrkn get-ged daha artq min olurdu ki, bu katorqa dusta Kozettaya byk mehribanlq, atalq qays gstrmi, sil insana xas olan bir lyaqtl onu bytmdr. Mariusun hiss etdiyi v gman etdiyi ey doru xd. O mum qanqal bu zanba sevirmi v qoruyurmu.

QARANLIQ ARTIR.

BRNC FSL. Aa mrtbdki otaq. Ertsi gn hava qaralanda Jan Valjan Jilnormann darvazasn dyd. Bask onun qabana xd. O, myyn ediln vaxtda hytd idi, sanki, kimins srncamn yerin yetirirdi. Bzn el olur ki, xidmtiy deyirlr: Gz-qulaq ol, filan aa glck. Bask Jan Valjann yaxna glmsini gzlmyrk dedi: Cnab baron mn taprb ki, siz cnablarndan soruum: siz yuxar qalxmaq istyirsiniz, ya aada dayanmaq? Jan Valjan: Mn aada dayanacaam, dey cavab verdi. Bask, byk hrmt ifad edn tvrn pozmadan, aa mrtbdki zaln qapsn ab dedi: Gedim cavan ev sahibsin xbr verim. Jan Valjan tal, rtubtli, qrmz ka dmli, lazm olanda rzaq dam kimi istifad ediln bir otaa girdi. Otan qaps ky alrd. Onun dmir barmaqlql bir pncrsi vard, pncrdn iri zif iq drd.

Bu otaq tez-tez iri, xrda sprg, otka grn otaqlardan deyildi. Toza he l dymmidi. Hrmklrl mbariz aparlmrd. l milklrl bznmi iri, qara hrmk toru yek bir yelpik kimi pncrni tutmudu. Bu balaca, alaq otan yegan zinti knc tkln bir yn bo dn ibartdi. Divarlarn sar oxra il rnglnmi suva para-para qopub tklmd. Otan dib trfind bir buxar vard; buxarnn ensiz taxtas qaraac rngind rnglnmidi. Buxarda odun yanrd. Bu onu gstrirdi ki, Jan Valjann mn aada qalacaam cavab qabaqcadan nzr alnmd. Buxarnn qabanda iki kreslo vard. Kreslolarn arasna yer xala vzin srtlm, yundan ox ipliklri qalm bir lp salnmd. Otaq yalnz buxardak od il, bir d pncrdn dn tutqun iqla iqlanmd. Jan Valjan yorun idi. Bir ne gnd ki, o he n yemirdi, yatmrd. O, ar-ar kresloya kd. Bask qaydb gldi, yandrlm am buxarnn stn qoyub, otaqdan xd. Jan Valjan ban sinsi st yrk fikr dalmd, o n Baskn gldiyini, n d amn buxar stn qoyulduunu bildi. Birdn o dikldi, sanki, onu yuxudan oyatdlar. Kozetta onun arxasnda durmudu. Jan Valjan Kozettann iri girdiyini grmmidi, hiss etmidi. Dnb Kozettaya baxd. Kozetta fsunkard, gzldi. Lakin Jan Valjann daln baxlar onun gzlliyini deyil, qlbini axtarrd. Kozetta ucadan dedi: Ata, mn bilirdim ki, siz qrib adamsnz, ancaq bel bir qribliyi sizdn he gzlmirdim! Bu n caib fantaziyadr! Marius dedi ki, guya, siz znz istmisiniz ki, mn sizi burada qbul edim. Bli, mn zm istmim. Mn el-bel d bilirdim. ndi znz gzlyin! Xbrdarlq edirm, bu saat sizinl dalaacaam. Lap el badan balayaq. Ata, mni pn. Kozetta zn ona yaxnladrd. Jan Valjan yerindn trpnmdi. Siz he qmldanmadnz da. Bunu yadda saxlarq. Siz znz mqssir adam kimi tutursunuz. Frqi yoxdur, mn sizi fv edirm. Hzrt sa demidir: znzn o biri trfini evirin. Bu da zmn o biri trfi. Jan Valjan yen d trpnmdi. Sanki, onun ayaqlar yer mxlanmd. Kozetta: Msl ciddilir, dedi. Mnim tqsirim ndir? Bax, xbrdarlq elyirm: mn sizdn ksmm. Siz grk el bir i tutasnz ki, mn sizinl baram. Siz grk biziml nahar edsiniz. Mn nahar elmim. Dz demirsiniz. Mn cnab Jilnormandan xahi edcym ki, sizi yaxca danlasn. Babalar ona gr yaranb ki, atalar danlasn. Yax da! Gedk qonaq otana! Bu saat gedk! Bu, mmkn deyil. Kozetta bu sz eidnd bir az zn itirdi. O daha mr etmyib soru-suala kedi. Niy ax? Bir d ki bizim grmz n siz niy bu boyda evd n pis ota semisiniz? Bura ox pisdir. Sn ax bilirsn ki... Jan Valjan shvini dzltdi: Siz ax bilirsiniz ki, baronessa, mn, qrib adamam, mnim z ltaqlqlarm var. Kozetta xrdaca llrini heyrtl bir-birin rpd? Baronessa?.. Siz?.. Tz xbr! Bu n demkdir? Jan Valjan rk paralayan iztirabl bir tbssml Kozettaya baxd, bzn onun dodaqlarnda bu cr tbssm grnrdi. Siz znz baronessa olmaq istdiniz. Baronessa da oldunuz. Ata, ax sizin n yox.

 Daha mn ata demyin. N? Mn cnab Jan deyin. stsniz el Jan deyin. Siz daha mnim atam deyilsiniz? Mn daha Kozetta deyilm? Cnab Jan? Ax bu n olan eydir? Bu, xalis bir evrilidir! Ax n olub? Bir mnim zm baxn! Siz mniml yaamaq istmirsiniz? Siz z otanz istmirsiniz? Mn siz n elmim? Mn siz n elmim? Grnr, ns bir ey olub? He bir ey olmayb. Bs onda bel niy? Hr ey vvlki kimi qalr. Siz adnz niy dyiirsiniz? Ax siz d z adnz dyidiniz. Jan Valjan yen bayaqk kimi glmsyrk lav etdi: Siz xanm Ponmersi olandan sonra mn niy cnab Jan olmaym?! Mn he bir ey baa dmrm. Bunlarn hams mnasz eydir. Mn hl rimdn soruacaam, grm o siz cnab Jan demy icaz verirmi? minm ki, o razlq vermyck. Siz mni yaman kdrlndirirsiniz. Adamda qrib hrktlr ola bilr, ancaq adam z xrdaca Kozettasn incitmz. Bu he yax i deyil. Siz grk kinli olmayasnz, siz ax ox gzl insansnz. Jan Valjan dinmdi: Kozetta cld Jan Valjann llrindn yapb zn sar qaldrd, byk bir coqunluq v mehribanlqla nsinin altna sxd. Ah, vvlki kimi mrhmtli olun! dedi. Sonra lav etdi: Mn mrhmtli olmaq ny deyirm? Ona deyirm ki, sevimli olun, kn biz glin burada da, Plme ksindki kimi, qular var biziml bir yerd yaayn. Silahl adam ksindki o mnfur daxman atn getsin, bizi mmmalar iind qoymayn, ham necs, siz d el olun, biziml nahar elyin, shr yemyini yeyin, szn qsas, mnim ziz atam olun. Jan Valjan llrini onun llrindn azad eldi. Siz ata lazm deyil, indi sizin riniz var. Kozetta hirslndi: Mn ata lazm deyil? Bel mnasz sz eidnd, vallah adam he bilmir ki, n desin. Jan Valjan nfuzlu xslrdn kmk gzlyn, zn saxlamaq n hr xrdaca budaa l atan bir adam kimi szn davam etdi: Tusen burada olsayd, o mnim bel xasiyytd olduumu hamdan vvl tsdiq edrdi. Bu msld tz bir ey yoxdur. Mn hmi z qaranlq gumi xolamam. Ax bura soyuqdur. Adam yax grmr. Bir d ki, znz cnab Jan adlandrrsnz bu ox pis uydurmadr! Mn istmirm ki, siz mn siz deysiniz. Jan Valjan shbti dyidi: Bu gn bura glnd Sen-Lui ksind, qiymtli mebel dzldn dlgrd bir ey grdm. Mn qng bir qadn olsaydm, onu alardm. Masir zvq sasn hazrlanm ox gzl bir tualet idi. Deysn, sizd buna hray aac deyirlr. ox qiymtli naxlar, byk aynas, xrdaca siyirtmlri vard. ox qng eydi. Kozetta rk il dedi: Ah, yaramaz ay! z-gzn fsunkar halda qrdraraq, bir-birin sxd dilri arasndan Jan Valjann stn fnxrd. Bu vziyytil o, balaca, acql piiyi tqlid edn Qratsiyann z idi. Mn lap dli oluram, dedi. Dnndn bri siz hamnz mni brk acqlandrrsnz. Mn yaman hirslnmim. Mn he bir ey baa dmrm. Siz mni Mariusdan qorumursunuz. Marius mnim trfimi saxlamaq istmir. Mn lap tk qalmam. Mn sizin otanz el yax bzmim ki! Ay gydn gtir bilsydim, onu da sizin otanzdan asardm. Bs indi ax n olsun? mriniz ndir? ndi mn bu ota neylyim? Mnim hmxanam mni ox pis vziyytd

qoyur. Nikolettaya taprmam ki, nahara ox lzztli bir ey hazrlasn. O da mn deyir ki, Xanm, sizin naharnz he ks lazm deyil! Atam Folevan da, he bilmirm niy, tlb edir ki, mn ona cnab Jan deyim, onu khn, pis, irkin, funtli zirzmid qbul edim; el zirzmi ki, divarlar saqqal xarb, iin bllur qablar yerin bo lr qoyulub, pncrsindn prd yerin hrmk toru aslb! Siz qrib adamsnz, buna mnim szm yox, bunlar hams sizin xasiyytiniz uyun eylrdir, ancaq evlnn adamlara da nfslrini drmy imkan vermk lazmdr! El o saat vvlki xasiyytiniz l atmaa sizin ixtiyarnz yoxdur! Dorudanm bu murdar Silahl adam ksind yaamaq sizin ox xounuza glir? Amma mn orada yamanca bdbxt idim. Mn ax siz n eldim? Siz mni yaman kdrlndirirsiniz? Fi! Birdn o, Jan Valjana diqqtl baxaraq ciddi bir ifad il lav etdi: Xobxt olduum n sizin mn acnz tutur? Msumluq, he z d bilmdn, bzn ox hssas olur. Bu sual Kozetta n ox adi sual olsa da, Jan Valjan n onun byk mnas vard; Kozetta onu bir balaca crmaqlamaq istdi, lakin ox brk yaralad. Jan Valjann rngi aard. vvl o he n demdi, sonra izah mmkn olmayan bir ifad il, zzn sylyirmi kimi, pldad. Onun xobxtliyi mnim yaamaqda mqsdim, bax, bu idi. ndi Allah mni azad ely bilr. Sn xobxtsn, Kozetta, mnim vaxtm qurtarmdr. Kozetta hycanla dedi: Ah! Siz mn sn dediniz! Jan Valjann boynunu qucaqlad. Jan Valjan n vziyytd olduunu unudaraq byk hycan iind Kozettan sinsin basd. O az qalrd ki, Kozettan yen d geri qaytardna inansn. Kozetta pldad: Sa ol, ata! Jan Valjan bu hycana qaplaraq ar iztirab duyurdu. O zn sulluca Kozettann auundan azad edrk, lyapasn gtrd. Kozetta sorudu: N olub? Jan Valjan: Mn gedirm, xanm, sizi gzlyirlr. Sonra qapnn qabanda dayanaraq lav etdi: Mn siz sn dedim. riniz deyin ki, bu daha tkrar olunmayacaq. Mni balayn. Bu qrib vidalamaq Kozettan lap artd; Jan Valjan onu bu vziyytd qoyub otaqdan xd. KNC FSL. Yen d bir ne addm geriy. Jan Valjan ertsi gn el hmin vaxtda Kozettann yanna gldi. Kozetta daha ona sual vermirdi, onun hrktlrin tccb etmirdi, soyuqdan ikaytlnmirdi, daha onu qonaq otana armrd; ona ata, ya cnab Jan demkdn eyni drcd kinirdi. zn siz demy, xanm demy yol verirdi. Onun sevinci bir az azalmd. O, drd kmyi bacarsayd, onu qmgin hesab etmk olard. Yqin, Mariusla onun arasnda el bir shbt olmudu ki, bu shbtd seviln adam alna glni deyir, he bir eyi izah elmir, bununla bel, sevdiyi qadn sakitldir bilir. Sevnlrin mara onlarn sevgisi hdudundan xaric xmr. Aa zal bir az sliqy saldlar. Bask lri ydrb apard, Nikoletta hrmk torunu tmizldi. Jan Valjan hr gn eyni vaxtda glirdi. Mariusun szn hrfi mnada deyil, baqa bir mnada baa dmk n zn mcbur ed bilmirdi, buna gc atmrd. Marius iini el qurmudu ki, Jan Valjan glnd o, evdn gedirdi. Evdkilr cnab Folevann qoyduu qayda-qanuna az

vaxtda aldlar. Tusen bu msld onlara kmk etdi. O dn-dn deyirdi: Cnab Folevan hmi bel olmudur. Qoca Jilnorman bel bir hkm xartd: O, qrib adamdr. Bu szl hr ey sylnmidi. Dzn desk, doxsan yal adam yeni qohumluq laqlri usandrr, hr ey ona artq yk kimi grnr, yeni tan olduu adam onu ancaq darxdrr, adt edilmi hyat trzind bu adam n daha yer yoxdur. Bu yeni adamn ad Folevandm, ya paklevandm, qoca Jilnorman n bunun frqi yox idi, bu cnabdan yaxa qurtarmaq n bir yngllk idi. O, z fikrini izah edrk deyirdi: Bel qrib adamlardan da adi ey yoxdur. Onlar zlrindn crbcr hoqqalar xarrlar. El-bel, sbbi olmadan. Markiz de Kanapl bundan da pis idi. O zn saray almd, amma ardaqda yaayrd. Bu adamlar bel-bel sarsaqlqlar elyirlr. Lakin bu sarsaqln altnda gizlnn dhti he ks grmrd. Bunun sbbini kim baa d bilrdi? Hindistanda el bataqlqlar var ki, onlarn suyu qeyri-adi v caib grnr: bu su he klk olmad halda lplnir, o yerd ki sakit olmaldr, orada qaynamaa balayr. Biz suyun znd sbbsiz yer ml gln lplri grrk, amma suyun altnda zn ilanlar grmrk. Bir ox adamn daxilind d onlarn yedirdib bsldiyi gizlin ilanlar, gizlin iztirablar var, onlar didib paralayan jdahalar var, geclr onlar yatmaa qoymayan midsizliklr var. Bel adamlar zdn o biri adamlardan seilmirlr, onlar da yeriyirlr, hrkt edirlr. He ks onlarn daxilind dhtli, dadc bir mrz olduunu bilmir: mrz bu bdbxt adamlarn daxilind yaayr, bir qurd kimi onlar iridn gmirir, onlara min bir zab verir. He ks bel adamlarn girdab olduunu bilmir. Durun, lakin drin bir girdab! Arabir girdabn z trpnir, lakin bunun n demk olduunu he ks baa dmr. Girdabn znd qrib lplr grnr, sonra yox olur, sonra yen d grnr; kpk qalxr, partlayr. Bel baxanda bu, he ndir, lakin dhtli eydir. Bu, gz grnmyn yrtc heyvann nfs almasdr. Bzi adamlarda qrib vrdilr olur: baqalar gednd onlar glirlr, baqalar zn gz soxanda onlar knarda dururlar, hmi xaki rngli pla geyirlr, bo xiyabanlarda gzirlr, adamsz klrdn getmyi, shbt qarmama, camaatdan, izdihaml nliklrdn uzaq olma, zlrini varl bir adam kimi gstrmyi, lakin kasblq iind yaama stn tuturlar, dvltli olduqlar halda, z evlrinin aarn ciblrind gzdirirlr, qapdan am istmirlr, dal eyvandan iri girirlr, qaranlq pillknl yuxar qalxrlar, btn bu qribliklr, dalalar, kpklr, su sthind grnn ani lplr ox vaxt dhtli drinliklrdn qalxr. Bu qayda il bir ne hft kedi. Yeni hyat Kozettan yava-yava clb etdi; r getdikdn sonra meydana gln yeni laqlr, rsmi grlr, ail qaylar, ylnclr mhm ilr srasna kedi. Kozettann ylncsi ucuz baa glirdi: bu ylnc bir eydn Mariusla bir yerd olmaqdan ibartdi. Onun hyatnn balca mndricsi Mariusla bir yerd evdn xmaq, onunla evd oturmaqd. Gnn gnorta anda izdihaml klrd, he ksdn kinmdn, btn camaat qarsnda, adamlarn iind qol-qola gzmk hmi onlara yeni sevinc gtirirdi. Kozettan kdrlndirn eylr d vard. Tusen Nikoletta il dz glmirdi. Bu iki qarm qz yola getmdiyindn, Tusen evdn xmal oldu. Qoca Jilnorman zn ox gzl hiss edirdi. Marius arabir mhkmd bir adamn iini mdafi edirdi. Madmuazel Jilnorman yeni evlnn cavanlarla bir evd z kdrli hyatn baa vururdu, bu yaay onu tamamil tmin edirdi, Jan Valjan hr gn glirdi. Snin rsmi sizl vz edilmsi, xanm, cnab Jan szlri Jan Valjan Kozettann nzrind dyidirdi. Jan Valjann Kozettan zndn uzaqladrmaq n gstrdiyi syi mvffqiyytl nticlndi. Kozetta get-ged daha artq n grns d, Jan Valjana daha az mehribanlq edirdi. Lakin o hl d Jan Valjan ox istyirdi, Jan Valjan da bunu hiss edirdi. Bir gn Kozetta birdn Jan Valjana dedi: Siz mnim atam idiniz, indi daha atam deyilsiniz, siz mnim mim idiniz, indi daha mim deyilsiniz, siz cnab Folevan idiniz, indi ancaq Jansnz. Bs siz kimsiniz? Bu eylr mnim he xouma glmir. Mn sizin xeyirxah adam olduunuzu bilmsydim, sizdn qorxardm. Jan Valjan yen d Silahl adam ksind yaayrd. Bir vaxtlar Kozettann yaad mhlldn ged bilmirdi. Jan Valjan ilk gnlr Kozettann yannda ancaq bir ne dqiq qalr, sonra gedirdi.

Lakin sonralar get-ged gr vaxtn uzadaraq bunu bir adt klin sald. Sanki, o, Kozettann yannda ox qalmasn gnn uzanmas il saslandrrd: tez glir, gec gedirdi. Bir gn Kozetta shvn ona ata dedi. Jan Valjann tutqun z sevincdn iqland. O, Kozettann shvini dzltdi: Jan deyin. Kozetta glrk dedi: H, dorudan da, eldir cnab Jan. Bax bel. Bunu deyib zn evirdi; Jan Valjan istmirdi ki, Kozetta onun gz yan sildiyini grsn. NC FSL. Onlar Plume ksindki ba xatrlayrlar. Bu daha tkrar olunmad. O, in son as idi. Hr ey tamam snd. vvlki yaxnlq daha yox idi, Jan Valjan Kozettann yanna glnd daha onu pmrd, fqt v mehribanlq duyulan ata szn daha eitmirdi. Jan Valjan z israr, z kmyi il yava-yava btn sevincindn mhrum oldu. Ona bel bir bdbxtlik d z verdi: Kozettan bir gnd itirdiyi halda, sonra onu bir daha yava-yava itirdi. Adamn gz tdricl maarann zlmtin d alr. slin qalanda, Kozettan gnd birc df grmk Jan Valjan, el bil, kifaytlndirirdi. Onun hyatnn btn mnas bu gr dqiqlrindn ibartdi. O, Kozettann yannda oturur, ona dinmz-sylmz baxrd, ya da onunla kemi illrdn, onun uaqlndan, monastrdan, kemi rfiqlrindn shbt edirdi. Bir df gnortadan sonra, aprelin ilk gnlrindn birind, o zaman ki, yaz girs d, hava hl srindi, gn i adama frh verirdi, Mariusla Kozettann pncrsindn grnn balar titryrk yuxudan ayrlrd, yemian yarpaq amaq zr idi, bbu khn divarlar bzkli naxlarla bryrd, hray aslanaz iklri dalarn arasndan grnrd, gzl dyniyi, qziyi otlarn iindn qalxrd, yazn ilk cars olan a kpnklr havada umaa balayrd, klk tbitin toy tntnsinin bu bdi musiqiisi aaclarn budanda zmtli shr simfoniyasnn ilk notlarn alrd, el bir simfoniya ki, qdim airlr bunu yazn oyanmas adlandrmlar, bel bir gnd Marius Kozettaya dedi: Yadndadrm, biz sz qoymuduq ki, Plme ksindki bamza dyk. Gedk ora. Adam nankor olmaz. Onlar, iki qaranqu kimi, byk bir frhl yaz qarlamaa getdilr. Plme ksindki ba onlara shr fqi kimi grnd. ndi onlarn hyatnn zn gr kemii, yaadqlar sevgi baharnn tb kemi ilk gnlri vard. Plme ksind icary gtrlm ba hl d Kozettann ixtiyarnda idi. Onlar bu baa, bada olan ev gldilr. Onlar hal-hazr unudaraq, zlrini kemi hsr etdilr. Jan Valjan myyn ediln vaxtda Ehtiraslar ksin gldi. Bask ona dedi ki: xanm baronessa cnab baronla evdn xblar, hl d qaytmayblar. Jan Valjan dinmz-sylmz oturdu, bir saat gzldi. Kozetta qaytmad. Jan Valjan ban aa dikrk, xb getdi. Kozetta z balarndak gzintidn el mst olmudu, btn gn kemil yaamasndan el sevinmidi ki, ertsi gn axam ayr he bir eydn danmad. Ken axam Jan Valjan grmdiyi he yadna da dmdi. Jan Valjan ondan sorudu: Siz ora nec getdiniz? Piyada. Nec qaytdnz? Kareta tutduq. Bir qdr vard ki, Jan Valjan onlarn ox qnatl yaadn grrd. Bu, onun kefini pozurdu. Marius ox az pul xrclyirdi. Jan Valjan bunda gizli bir mna olduunu hiss edirdi. O csart edib Kozettaya bel bir sual verdi: Niy sizin z ekipajnz yoxdur? Qng, iki yerli bir kareta siz ayda cmisi be yz franka baa glr. Siz ax dvltlisiniz. Kozetta:

 Bilmirm, dey cavab verdi. Jan Valjan szn davam etdi: O cmldn Tusen. O xb getdi. Siz onun yerin he ksi tutmadnz. Niy? Biz Nikoletta da kifaytdir. Baronessa, siz ax xidmti qadn lazmdr. Mnim Mariusum yoxdurmu? Sizin grk z eviniz, z qulluqunuz olsun, karetanz olsun, teatrda lojanz olsun. El bir ey yoxdur ki, sizin n hddindn artq yax grnsn. Siz niy z srvtinizdn istifad etmirsiniz? Srvt xobxtliyi ox-ox artrr. Kozetta dinmdi. Jan Valjan Kozettann yanna glnd he d vvlkindn az oturmurdu. ksin, onun yannda daha da ox qalrd. Qlb aa enmy balayanda, enid dayanmaq tin olur. Jan Valjan gr uzatmaq, vaxt Kozettann yadndan xartmaq istynd Mariusu triflmy balayrd. Mariusun qng, ncib, csartli, all, mrhmtli cavan, yax natiq olmasndan sz ard. Kozetta onun szn qvvt verirdi. Jan Valjan z trifini yenidn balayrd. Onlarn sz qurtarmrd. Marius mvzusu, el bil ki, tknmz bir mvzu idi. Onun adndak bu alt hrfdn cildlr balamaq olard. Bu qayda il Jan Valjan Kozettann yannda ox qala bilirdi. Kozettan grmk, onun yannda hr eyi unutmaq n qdr xo idi! Bu, sanki, onun yarasn saaldrd, ox vaxt el olurdu ki, Bask bir-iki df glib onlara deyirdi: Cnab Jilnorman buyurdu ki, baronessann yadna salm, sfry yemk qoyulmudur. Jan Valjan bel gnlrd ox daln halda evin qaydrd. Marius z tsvvrnd Jan Valjan kpnyin baramas il mqayis etmidi bu mqayisd bir hqiqt vardm? Jan Valjan, blk, dorudan da, iindn kpnk xan bir barama idi ki, bu uub gedn kpnyin yanna o yen d inad edib gedirdi? Bir gn o, Kozettann yannda daha ox qald. Ertsi gn glnd grd ki, buxarn yandrmayblar. Grrsnmi! Buxarn yandrmayblar! dey dnd. O, z-zn bel bir izahatla tskinlik verdi: Msl aydndr. Aprel ay girib. Daha soyuq deyil. Kozetta iri girnd hycanla dedi: Aman allah, bura n soyuqdur! Jan Valjan ona etiraz etdi: Qtiyyn soyuq deyil. Demli, siz Baska demisiniz buxarn yandrmasn? Mn demim. Sobalar iyun ayna kimi yandrrlar. Bu zirzminin buxarsn btn il boyu yandrmaq lazmdr. Mn el fikirlirdim ki, buxarn yandrman daha mnas yoxdur. Kozetta acqland: Bu da sizin uydurmalarnzdan biridir! Ertsi gn buxarn yandrmdlar. Lakin kreslolarn ikisini d zaln o biri bana, qapnn lap qabana qoymudular. Jan Valjan dnd: Bu n demkdir? Gedib kreslolar gtirdi, vvlki yerin qoydu. Lakin buxarnn yandrlmas onu sakitldirdi. O, Kozetta il vvlkindn d ox shbt eldi. Ayaa qalxb getmk istynd Kozetta dedi: Dnn rim mn qrib bir ey dedi. N dedi? Dedi ki: Kozetta, bizim otuz min rentamz var. Bunun iyirmi yeddisi snindir, minini d mn babam verir. Mn ona dedim ki: Bu elyir otuz min. Sonra o mn bel dedi: Sn ancaq minl yaamaa dzrdinmi? Mn d dedim ki: lbtt, dzrdim, qoy he renta da olmasn sninl bir yerd olmam kifaytdir. Sonra ondan sorudum ki: Sn niy bunu mn deyirsn? O, mn bel cavab verdi: Hr ehtimala qar.

Jan Valjan birc klm d sz demdi. Grnr, Kozetta ondan izahat gzlyirdi, lakin Jan Valjan qaqaban tkrk susdu. O, Silahl adam ksin el daln halda gldi ki, yaad evin qapsn shv sald, z hytin girmk vzin qonu hyt girdi. Ancaq nc mrtby qalxanda shv eldiyini baa db aa endi. Ar dnclr onu brd. Aydn grnrd ki, Marius alt yz min frankn dz yolla qazanlmadndan bhlnir, qorxur. Kim bilir, blk d, bu pulun Jan Valjann z pulu olduunu bilmidir, bu bhli srvti qbul etmkd trddd edir, buna sahib olmaqdan kinir, bu bhli miras qbul etmkdns, Kozetta il kasb yaama stn tutur. Bundan baqa, Jan Valjan hiss edirdi ki, onu Mariusgilin evindn uzaqladrmaq istyirlr. Ertsi gn aa mrtbdki zala girnd he gzlmdiyi bir vziyyt onu sarstd: kreslolar yox olmudu. Otaqda he stul da grnmrd. Kozetta iri girnd hycanla dedi: Gr ha! Kreslolar yoxdur! Kreslolar nec olub? Jan Valjan: Kreslolar daha yoxdur, dey cavab verdi. Bu lap a oldu! Jan Valjan mzldand: Baska mn demim onlar gtrsn. Niy ax? Bu gn mn burada bir ne dqiq qalacaam. Az vaxta glmk hmi ayaq st qalmaq demk deyil ki! Baska, deysn, qonaq ota n kreslo lazmd? Niy lazmd? Grnr, axam qonanz glck. Qonaq-zad glmyck. Jan Valjan daha birc klm d sz dey bilmdi. Kozetta iyinlrini kdi: Taprmaq ki, kreslolar aparsn?! Ken hft taprmdnz ki, buxarn yandrmasnlar. Siz n qrib adamsnz! Jan Valjan pldad. Salqla qaln! O: Salqla qal, Kozetta! demdi, lakin Salqla qaln, xanm! demy d onun iqtidar olmad. Jan Valjan qmgin halda otaqdan xd. Bu df o, mslni baa dd. Ertsi gn glmdi. O, ancaq axam Kozettann yadna dd. Dedi ki: Bu n olan eydir? Cnab Jan bu gn glmyib?! Onun ryi sxld, lakin el o saat da tb kedi: Marius z p il onu bu fikirdn uzaqladrmd. Jan Valjan o birisi gn d glmdi. Kozetta buna hmiyyt vermdi, axam adi qayda il keirtdi, yax yatd, ancaq yuxudan aylanda Jan Valjan yadna dd. Kozetta son drc xobxtdi! El o saat Nikolettan cnab Jann yanna gndrdi ki, xbr bilsin grk, o xstlnmyib ki; xstlnmyibs, niy glmyib? Nikoletta cnab Jandan xbr gtirdi. O xstlnmyib. Ba qarq olduundan gl bilmyib. Bu yaxnda glck. Frst dn kimi. Bir d ki, o, kiik bir sfr xmaq istyir. Xanm Ponmersinin, yqin ki, yadndadr: O arabir harasa gedirdi, bu da ox srmrd. Qoy onun n narahat olmasnlar. Qoy onun haqqnda dnmsinlr. Nikoletta cnab Jann yanna gednd z xanmnn szn eynn ona syldi: Xanm mni gndrib ki, bilim grk cnab Jan dnn niy glmmidi. Jan Valjan onun shvini qsa bir ifad il dzltdi: Mn dz iki gndr ki, glmmim. Lakin Nikoletta Jan Valjann bu szn hmiyyt vermdi, Kozettaya da he bir ey demdi.

DRDNC FSL. Czb edn v rdd edn nqt. 1833-c ild, yazn sonunda, yayn vvlind, Mare mhllsind tk-tk yoldan kenlr, dkanlar, darvaza qabanda bo-bo duran maymaqlar qara paltarl, tmiz geyimli bir qoca grrdlr; bu qoca hr gn eyni vaxtda, hava qaralmaa balayanda Silahl adam ksindn, Sent-Krua-de-la-Bretonri trfindn xaraq A mantiya ksi il gedir, Mqdds Yekaterina zmisi ksini kerk Erap ksin xr, sonra da sola, Sen-Lui ksin dnrd. Burada o, addmlarn yavadr, ban qabaa uzadaraq he bir ey grmdn, he bir ey eitmdn, gzlrini hmi bir nqty dikrk, ar-ar gedirdi; hmin nqt ona yol gstrn bir ulduz kimi grnrd; slind bu, Ehtiraslar ksin olan dngdn baqa bir ey deyildi. Dngy yaxnladqca onun baxlar canlanr, gz bbklri, daxili bir iqla iqlanm kimi, sevincl parldayrd, znd frh v knl riqqtinin ifadsi grnrd, dodaqlar sssizc trpnirdi, sanki, bu qoca gz grnmyn bir adamla danrd; o, yazq-yazq glmsyir, bacard qdr yava yeriyirdi. El znn etmk olard ki, o, bir mqsd doru gedir, eyni zamanda bu mqsd daha ox yaxnlaaca dqiqdn qorxurdu. Onu czb edn ky bir ne ev qalanda o qdr yava yeriyirdi ki, knardan baxan onun bir yerd durduunu znn edirdi. Onun yralanan ba bir nqty zillnn bax kompasn qtb axtaran qrbini xatrladrd. O n qdr yava gets d, istdiyi yer atmasn n qdr uzatsa da, axrda yen ora Ehtiraslar ksin atrd; O burada dayanr, ban qorxa-qorxa sonuncu evin tinindn xarr, s-s bu ky baxrd; onun iztirabl baxnda vsal mmkn olmayan bir mxluq qarsnda prsti v ldn xm cnntin ina bnzr bir ifad vard. Yava-yava gzlrin yan ya damla-damla onun yanaqlarndan aa szlrd, bzn d glib dodaqlarnda dayanrd. Qoca onda gz yann talx dadn duyurdu. Bu qayda il o, daa dnm kimi bir ne dqiq orada durur, sonra eyni yol il, eyni yeril evin qaydrd; o getdikc gzndki iq snrd. Sonra el oldu ki, qoca Ehtiraslar ksinin tinin d glib ata bilmdi; o, yaryolda, Sen-Lui ksind dayanrd, bzn bu kdn bir az qabaa, bzn d lap azca qabaa gedirdi. Bir gn o, Mqdds Yekaterina zmisi ksinin tinind qald, qabaa ged bilmdi, buradan Ehtiraslar ksinin tinin baxmaa balad, sonra, ndns imtina edirmi kimi, ban dinmz-sylmz sadan-soldan yellyrk, geri dnd. ox kemdi ki, o zn he Sen-Lui ksin d yetir bilmdi. Dm ksi tinind dayanb ban trpdir, geri qaydrd; bir qdr sonra o, bayraq ksindn knara xa bilmdi. O, oxdan qurulmu, dayanmaa yaxnladqca hrkti azalan bir saatn kfgirini xatrladrd. O, hr gn eyni vaxtda evdn xr, eyni yol il gedirdi, lakin istdiyi yer daha gedib ata bilmirdi v blk, z d drk etmdn yolunu get-ged qsaldrd. Onun znd yalnz bir fikir ifad olunurdu: Niy ax? Onun bbklri snmd, bu bbklrd daha parlt grnmrd. Gz ya tknmidi, daln-daln baxan gzlri quru idi. Onun ba hl d qabaa uzanrd, nsi hrdn sirdi, arq, qrm boynuna baxanda adamn ona yaz glirdi. Ya yaanda bzn onun qoltuunda tir olard, lakin bu tiri he amazd. traf mhlllrin cici-baclar deyirdilr ki, onun ba xarab olub. Uaqlar onun ardnca yyrr, ona glrdlr.

QATI ZLMT, PARLAQ FQ.

BRNC FSL. Bdbxtlr rhminiz glsin, xobxtlr gzt gedin! Xobxt olmaq n dhtli eydir! nsan mmnuniyytl z xobxtliyi il kifaytlnir! Xobxt adam mindir ki, daha ona he bir ey lazm deyil! nsan xobxt olduqdan, hyatn bu yanl yoluna xdqdan sonra ox asanlqla sil mqsdini, yni z vzifsini unudur! Onu da deyk ki, Mariusu mzmmt etmk haqszlq olard. Biz yuxarda demidik ki, Marius evlnn kimi cnab Folevana sual vermirdi, evlnndn sonra da ondan sz sorumaa qorxurdu. O, Jan Valjana dnmdn, birdn-bir sz verdiyin tssf edirdi. Jan Valjann ar vziyytini nzr alaraq nahaq yer gzt getdiyini dflrl zzn demidi. Lakin o, Jan Valjan yava-yava evdn uzaqladrmaq, mmkn qdr Kozettann zehnindn silmk tdbiril kifaytlndi. Marius, el bil ki, Kozetta il Jan Valjann arasnda durmudu: o mindi ki, Kozetta Jan Valjan grms, onu unudacaq, onun haqqnda dnmyckdir. Lakin bu, Jan Valjan Kozettann zehnindn silmkdn d byk eydi: bu, Jan Valjan tamamil unutmaq demkdi. Marius bunu zruri v daltli bir hrkt hesab edirdi. O dnrd ki, hdsiz amanszlq, hm d ziflik gstrmdn Jan Valjan evdn uzaqladrmaq lazmdr; bunun n onun lind sasl dlillr vard, oxucular bu dlillrin ndn ibart olduunu bilirlr; bundan baqa el dlillr vardr ki, oxucular bunu sonra bilcklr. Marius bu mhkm iind tsadfn Lafit banknn khn bir qulluqusuna rast gldi, ondan bzi sirli mlumatlar ald; slind, o bel bir mlumat almaq fikrind deyildi. Dzn desk, bu sirr haqqnda o lav mlumat toplamad, hm ona gr ki, sirri gizli saxlayacana sz vermidi, hm d Jan Valjann thlkli vziyyti onu dndrrd, ona yaz glirdi. Hal-hazrda o, ox mhm bir vzifni yerin yetirmk, yni alt yz min frank namlum sahibin qaytarmaq fikrind idi: bu adam mmkn qdr ehtiyatla axtarrd. Hl ki, o pula l vurmurdu. Kozettann bu sirlrdn he xbri yox idi. Lakin Jan Valjan mslsind onu da mqssir hesab etmk amanszlq olard. Kozetta il Marius arasnda ox qvvtli bir maqnit cryan vard; bu cryan Kozettan qeyriiradi, blk d, qeyri-uri olaraq Mariusun btn arzularn yerin yetirmy mcbur edirdi. Cnab Jana aid olan msllrd bu Mariusun iradsini hiss edir, buna tabe olurdu. ri ona he n demirdi, Kozetta z onun gizlin niyytlrini tutqun, lakin baa dlck bir kild duyur, bunu kor-koran yerin yetirirdi. O eyi ki Marius Kozettann zehnindn silirdi, Kozetta onu bir daha yada salmamal idi, Kozettann tabeliyi d indi bundan ibartdi. Bu bard o tinlik kmirdi. Onun ruhu, he znn xbri olmadan, he tqsiri olmadan, rinin ruhu il birlmidi, o eyin stn ki, Marius z fkirind unutqanlq rtyn atrd, bunlar Kozettann da hafizsind snrd. Lakin bir eyi mbalisiz deyk: Kozettann Jan Valjana olan bu laqeydliyi, hafizsindn silinmsi, ancaq zahirn idi. Kozetta hadislr bir az tri baxsa da, olan eylri unutmurdu. slind o, uzun zaman ata dediyi adam indi d ox sevirdi. Lakin rini bundan artq bir mehribanlqla sevirdi. Kozettann daxili mvazintini pozan, onu bir trf yn d bu idi. Bzn el olurdu ki, Kozetta Jan Valjandan shbt ar, onun glmmsin tccb edirdi. Marius onu sakitldirrk deyirdi: Mn el gman edirm ki, o, Parisd yoxdur. O ax deyirdi ki, harasa gedckdir. Kozetta: Dorudur dey dnrd. Onun bel bir adti vard: birdn harasa gedrdi. Ancaq onun gedii bel uzun kmzdi. O, cnab Jann glibglmmsini bilmk n Nikolettan iki- df Silahl adam ksin gndrdi, Jan Valjan hr df ondan xahi edirdi ki, desin glmyib. Kozetta da sakitlirdi, nki bu dnyada, o ancaq Mariussuz yaaya bilmzdi.

Buras da vard ki, Mariusla Kozetta bir ne gnd Parisdn getmidilr. Onlar Verona getmidilr. Marius Kozettan atasnn qbri stn aparmd. Marius yava-yava Kozettann fikrini Jan Valjandan yayndrrd. Kozetta buna mqavimt gstrmirdi. Myyn hallarda uaqlarn bzi hrktlrin ox amanszcasna qiymt verir, onu nankorluq adlandrrlar, lakin onlarn bu nankorluu hmi bel amansz mzmmt layiq grlmmlidir. Bu, tbitin nankorluudur. Tbit, biz bunu baqa bir yerd d demidik, qabaa baxr. Tbit canl mxluqat glnlr v gednlr ad altnda iki yer blr. Gednlr zlmt, yeni glnlr ia doru z evirir. Qoca il cavan arasndak soyuqluq da buradan ml glir: bu, qocalar n facian, cavanlar n zruri bir haldr. Bu soyuqluq vvl hiss olunmasa da, yava-yava artr v aac budann bymsin bnzyir. Budaqlar aac gvdsinin stnd qalsa da, ondan get-ged uzaqlar. Bu, budaqlarn tqsiri deyil. Cavanlq sevinc, nliy, ia, sevgiy doru can atr. Qocalq hyatn sonuna doru irlilyir. Qocalqla cavanlq bir-birini gzdn itirmir, lakin onlar daha bir-birindn ayrlmdr. Cavanlarda hyat laqeydliyi, qocalarda qbir laqeydliyi vardr. Glin bu yazq uaqlar mqssir hesab etmyk. KNC FSL. Ya qurtaran ran son i. Br gn Jan Valjan pillkndn aa dd, kd bir ne addm atd, sonra tumbann stnd oturdu; bu hmin tumba idi ki, Qavro iyunun 5-d axam onu burada oturmu, fikr dalm grmd. Jan Valjan tumbann stnd bir az oturduqdan sonra yen z otana getdi. Bu, kfgirin son hrkti idi. Shr o, otaqdan xmad. Ertsi gn yataqdan qalxmad. Dalandar arvad ona shr yemyi n bir az klm, ya bir-iki kartof hazrlayr, stnd d ya verirdi. Bir shr o glib Jan Valjann saxs boqabna baxaraq hycanla dedi: zizim, siz he dnn qoyulan yemyi yemmisiniz! Jan Valjan: Yemim, dey etiraz etdi. Boqab el dolu qalb ki! Su qabna baxn. Bombodur. Bu o demkdir ki, siz suyu imisiniz, amma yemyi yemmisiniz. N elyim ax, mn ancaq imk istyirdim. Buna susmaq deyirlr, gr bu zaman bir ey yemk istmirsinizs, buna isitm deyirlr. Sabah yeyrm. Blk, troitsa gn yediniz? Bu gn niy yemirsiniz? He deyrlr ki, Sabah yeyrm? He el ey olar ki, mnim biirdiyim xry l vurmayasnz?! z d nec lzztli xrkdir! Jan Valjan qarnn lindn tutub mehribanlqla dedi: Sz verirm ki, yeyrm. Dalandar arvad: Mn sizdn narazyam, dedi. Jan Valjan bu rhmdil qadndan baqa he ksi grmrd. Parisd el k var ki, oradan he ks kemir, el ev var ki, ora he ks ayaq basmr. Jan Valjan bel klrdn v bel evlrdn birind yaayrd. Jan Valjan, hl gzn vaxtlar, mis satan alveridn bir ne sua sann armxa kilmi xrdaca klini alb, arpaysnn qabaq trfind mxdan asmd. Adam bu xa z qarsnda grnd hmi tslli tapr. Bir hft kedi, Jan Valjan otaqda birc addm da atmrd. O, hl yata trk etmmidi. Dalandar arvad rin deyirdi:

 Yuxardak qoca daha yataqdan dura bilmir, he n yemir, o ox qala bilmyck. Grnr, onun bir drdi var. Onun qz yax adama r getmyib he ks bu fikri mnim bamdan xara bilmz. Kii olduu n z stnlyn tamamil drk edn dalandar dedi: gr o, dvltlidirs, qoy hkim arsn. gr kasbdrsa, qoy el bel keinsin. gr hkim armasa, onda lck. arsa nec? Onda da lck. Dalandar arvad, mnim skim dediyi sal dalar arasndan xan otu pasl baqla qoparmaa balad. O, otlar qopara-qopara mzldanrd: Adamn yaz glir. El sliqli qocadr! Cc kimi aappaqdr. Birdn knin o banda hkimi grd, bu qrara gldi ki, xsty ba kmyi z ondan xahi elsin. Mhll camaatn bu hkim malic edirdi. Hkim: nc mrtbddir, dedi. Birbaa yanna ged bilrsiniz. Aar hmi qapnn stnd olur. Yazq daha yataqdan qalxa bilmir. Hkim Jan Valjann yanna getdi, onunla dand. Aa dnd dalandar arvad soru-suala balad: Hkim, necdi? Sizin xstnin hal ox pisdir. Ona n olub? Hr ey v he ey. Aydn grnr ki, onun n ox istdiyi bir adam lindn xb. Adam bundan lr. O z sn dedi? Dedi ki, zm yax hiss elyirm. Hkim, siz yen d glcksiniz? Hkim: Bli, glcym, dedi. Ancaq onun yanna mn yox, baqa bir adam glmlidir. NC FSL. Folevann arabasn qaldran adama qlm arlq elyir. Axam Jan Valjan hiss etdi ki, dirsyi st qalxmaa tinlik kir; bilyin toxundu, nbzini hiss etmdi. O, tez-tez qrq-qrq nfs alrd, bdnind vvlkindn daha artq ziflik duyurdu. Ndns brk narahat olaraq ayaqlarn arpaydan gcl aa sald, geyinmy balad. Evdn bayra xmadndan khn i paltarn btn baqa paltarlarndan stn tuturdu. Geyinrkn bir ne df dayanb nfsini drdi. Gdkcsinin qollarn geyrkn o qdr ziyyt kdi ki, alnn tr basd. Jan Valjan tk qalandan sonra boalm otaqlara mmkn qdr az girmk n arpaysn dhliz qoymudu. O, sandqan ab Kozettann uaqlq paltarlarn xartd. Bir-bir ab yatan stn srdi. Keiin amdanlar buxarnn stnd, vvlki yerind idi. Qutudan iki am xarb, amdanlara qoydu. Yay olduundan, hava hl iq idi, lakin o, amlar yandrd. Hava iqkn yandrlan amlar bzn l olan evd grmk olar. Otaqda yeriyrkn atd hr addm onu ldn salrd, buna gr o tez-tez dayanb dinclirdi. Bu, qvv srf olunduqdan sonra ml gln adi yorunluq deyildi, adi halda srf olunan qvv sonra yerin glir. Bunlar onun son hrktlri idi; onun hyat damla-damla axaraq snr, qvvsi hmilik olaraq tknirdi.

O, ar-ar ayna qabanda stulun stn kd; bu ayna Jan Valjann hyat n facili, Mariusun hyat n xilasedici rol oynamd. Bu aynada o, Kozettann sngr kaznda ksi qalan mktubunu oxumudu. O zn aynada grb tanmad. Onun sksn ya vard; Marius evlnn qdr ona gcl lli ya verirdilr. Bir il onu otuz il qocaltmd. Alnndak qrlar indi qocalq lamti deyil, lmn sirli damas idi. Qrlarda lmn amansz caynaqlarnn izi grnrd. znn drisi sallanrd v el rngd idi ki, sanki, indidn onu torpaq rtrd; nsi qdim zamanlarda mqbr stnd hkk olunan maskalarn nsi kimi sallanrd, dilsiz, mzmmtli baxlar boluqlara zillnmidi. Onu daltsiz qza-qdrin qurban olan bir faci qhrman hesab etmk olard. O, el vziyyt, yorunluun el pillsin glib atmd ki, burada kdr sann qlbindn xmaq n daha zn yol axtarmr, o, sanki, donub qalr, rkd, el bil, midsizlik laxtas ml glir. Hava qarald. O ox tinlikl stolu, khn kreslonu buxarnn yanna kdi. Stolun stn mrkkbqab, qlm v kaz qoydu. Bunu edndn sonra huunu itirdi. zn glnd susadn hiss etdi. O ox ziflmidi, dolan qaldra bilmdiyindn, ox tinlikl onu azna sar ydi, bir qurtum su idi. O daha ayaa dura bilmdi, kresloda oturub qald, yatana sar evrildi. Kozettann xrdaca, qara donuna, onun n son drc ziz olan btn bu eylr baxmaa balad. Bu cr baxmaq saatlarla davam ed bilr, amma adama el glr ki, bir ne dqiq kemidir. Birdn o dyn hiss edrk diksindi; stola dirsklnib qlmi lin ald. Keiin amdanlar stolun stnd yanrd. Qlmdn v mrkkbdn oxdand he ks istifad etmirdi; qlmin ucu yilmidi, mrkkb qurumudu. Mrkkbqabna bir ne damc su tkmk n o, yerindn qalxmaa mcbur oldu; bu zaman iki- df dayanb oturdu; yazn da qlmi evirrk yazd. O, arabir alnnn trini silirdi. Onun li sirdi. O yava-yava bir ne stir sz yazd: Kozetta, sn xeyir-dua verirm. Hr eyi sn izah edim. Snin rin mni buradan uzaqladrmaqda v bunu hiss etdirmkd haql idi; o, z mlahizlrind bir qdr yanlsa da, hr halda, haql idi. O ox yax adamdr. Mn lndn sonra da sn onu btn qlbinl sev. Cnab Ponmersi, mnim istkli balam hmi sevin... Kozetta, bu mktubu burada tapacaqlar, indi gr sn n demk istyirm: mnim gcm atsa, yadma sala bilsm, sn btn rqmlri bilcksn, diqqtl qulaq as: bu pullar, dorudan da, snindir. Msl beldir: a qaqat Norvedn, qara qaqat ngiltrdn gtirirlr, qara muncuu Almaniyadan gtirirlr, qaqat daha yngldr, daha qiymtlidir, daha bahadr. Fransada da Almaniyada olduu kimi, ox asanlqla sni qaqat hazrlamaq olar. Bunun n iki kvadrat dym hcmind balaca bir sindan, mum ritmk n d spirt lampas lazmdr. Bir zamanlar mumu qatrandan v qurumdan hazrlardlar, girvnksi d drd franka olard. Mn onu kitrdn v skipidardan hazrlamaq sulunu kf etdim. Bu mum o birisindn ox-ox yaxdr, z d otuz sua baa glir. Sra bnvyi dn dzldilir, bu mum il qara, nazik metal saanaa brkidilir. Metal bzk n bnvyi, qzl bzk n qara olmaldr. spaniyada bunlar ox alrlar. Orada qaqat xolayrlar... Jan Valjan dayand, qlm lindn dd, qlbinin lap drinliyind midsizlikl dolu fryad qopdu. Bu bdbxt adam llri il ban qamarlayb fikr getdi. O z qlbind raraq dedi: Ah, hr ey bitdi! (Bu onun ancaq Allah trfindn eidiln ikayti idi). Mn bir daha onu grmycym. O, sanki, bir anla mnim hyatm iqlandran bir tbssm idi. Mn Kozettaya axrnc df baxmadan bdi zlmt gedcym. Ah, he olmasa birc dqiq, birc an onun ssini eidydim, onun paltarna toxunaydm, ona, mnim mlyim baxaydm, sonra lydim! lmk asandr, lakin onu grmyib lmk dhtdir! O mn baxb glmsrdi, birc klm d olsa sz deyrdi. Mgr bu, bir adama zrr yetir bilrdimi? Yox, bu mmkn deyil, hr ey bitdi, hmilik bitdi! Mn tkm. Aman allah, mn bir d onu grmycym!

El bu anda qap dyld. DRDNC FSL. Ancaq tmizly biln bir llk irkab. El hmin gn, daha dorusu, el hmin axam Marius, bir mhkm ii il mul olmaq n stolun dalndan durub z kabinetin gednd Bask ona bir mktub verib dedi: Mktubu gtirn cnab qbul otanda gzlyir. Kozetta bu zaman qoca Jilnormanla qol-qola bada gzirdi. Mktubun da, insan kimi, pis grn ola bilr. Adam kobud kaza, sliqsiz bklm shiflr baxan kimi ikrah hissi duyur. Baskn da gtirdiyi mktub bel idi. Marius mktubu ald. Mktubdan ttn iyi glirdi. He bir ey qoxu kimi hafizni canlandra bilmz. Marius bu qoxunu xatrlad. Zrfin stnd yazlm nvan oxudu: Cnab baron Ponmersiy. xsn ev sahibin. O, ttnn qoxusunu xatrlamaqla brabr xtti da xatrlad. El olur ki, adam ny is tccb ednd qfildn yadna oxdan axtard bir ey dr. Mariusun da gman onu aldatmad. Hafiznin gizli kmkisi olan qoxu duyusu Mariusun tsvvrnd btv bir alm canlandrd. lbtt, bu da hmin gy alan mrkkbdi, hmin xtdi, xsusil bu, hmin ttn qoxusu idi. Birdn Jondretin zaas onun gzlri nn gldi. Bli, taleyin qrib ltaqlqlar var! ki izdn biri, bunu o oxdan axtarrd, onu tamam itirmidi, tapacana mid etmirdi, bir izi tapmaq n hl bu yaxnlarda o n qdr almd, indi iz z onun lin kemidi. Marius zrfi sbirsizlikl ab mktubu oxudu. Cnab baron, gr Allah-taala mn istedad bx etsydi, mn baron Tenar, nstitutun zv ola bilrdim (elmlr akademiyas), lakin mn baron deyilm. Bizim ancaq familiyamz birdir, mn zm xobxt hiss edrdim, gr onu xatrlamaq sizin yksk diqqtinizi mn tf ed bilsydi. Sizin mn iltifat buyuracanz xidmt qarlql olacaqdr. Mnim limd bir adam haqqnda sirr vardr. Bu adam sizinl laqdardr. Bu sirri mn sizin srncamnza verirm, zira siz cnablarna faydal bir adam olmaq rfin nail olmaq istyirm. Mn siz hrmtli ailnizdn bu adam qovmaq n adi bir vasit vercym; bu adam he bir haqq olmadan zn sizin aily soxmudur, nki xanm baronessa z yksk aildndir. Mqddslr mqddsi xeyirxahlq uzun zaman cinaytl bir yerd yaaya bilmz, yaasa mhv olar. Mn qbul otanda cnab baronun mrini gzlyirm. Hrmtl. Mktub Tenar ad il imzalanmd. Ay uydurma deyildi, ancaq bir az qsaldlmd. Bir d ki, bu qatma-qarq boboazlq, hm d yaznn imlas mktubu yazan ifa edirdi. Mllifin kim olduu aydn idi. Buna bh ola bilmzdi. Marius brk hycanlanmd. Onun tccbn sevinc hissi vz etdi. ndi o ancaq bir ey istyirdi: axtard adamlardan ikincisini, yni onu, Mariusu xilas edn adam tapsn, o ayr he n arzu etmirdi. Yaz stolunun siyirtmsini kdi, oradan bir ne bank bileti gtrb cibin qoydu, stolun gzn balayb zngi basd. Bask qapn ad. Marius: Xahi elyin glsin. Bask qaydb mlumat verdi: Cnab Tenar. Otaa bir adam girdi.

Marius he gzlmdiyi yeni bir ey: iri girn adam o qtiyyn tanmrd. Bu da ahl bir adamd; iri burnu, qalstukuna batb qalan nsi, yal gzly, ingilis aristokrat aillri srclrinin pariki kimi, ta qalarna qdr alnn rtn, dn dm, tumar verilmi dz sa, ox geyilmi, lakin sliqli, tmiz, qara kostyumu vard. Jiletinin cibindn sallanan bir ba brelok orada saat olduunu gstrirdi. lind khn lyapa tutmudu. O, donqar idi, tzim etmk n yildikc, kryi daha da donqarlard. Xsusil bir ey daha artq gz arprd; onun ynindki kostyum ox diqqtl dymlns d, zg adamn kostyumu olduu aydnca bilinirdi; o ox gen idi. Burada mtlbdn bir az knara xmaq lazm glckdir. O zaman Parisd, Botrelyi ksind, Cbbxanann yannda, khn bir evd bir nfr fndgir, zirk yhudi yaayrd, snti d dlduzlara abrl adam simas vermkdi; mlum eydir ki, mvqqti, ks halda bu dlduzlarn hrktlrini mhdudladrm olard. Bu dyiiklik el buradaca, kostyum vasitsil, bir-iki gnly, hr gn otuz su qiymtil edilrdi; kostyum cmiyytin tlbin uyun, mmkn qdr abrl kil olard. Birovuz paltar vern bu adama Srraf deyrdilr. Bu ad ona Paris orular vermidi, orular onu ayr adla tanmrdlar. Srrafn ixtiyarnda oxlu paltar vard; bu paltar ymnda mmkn qdr btn zvqlr nzr alnmd; mxtlif pelrin v ictimai tbqlrin zvq burada ks olunurdu. Hr mxda kimins ictimai vziyyti khn, zilmi bir paltar klind aslmd. Bax, bu mhkm hakimi mantiyas, bu, kei bas, o yandak bankir srtuku, bucaqdak istefaya xm hrbi mundiri, o trfdki d yaz, ya grkmli bir dvlt xadiminin kostyumu idi. Bu khn eylr alverisi Parisd orular cmiyytinin adamlar il oynanlan, bitib-tknmyn facinin kostyumusu idi. Onun xrdaca ota shnnin arxa trfind idi: orular oradan shny xr, dlduzlar orada gizldilirdi. Cndr paltarl bu haramzada bu paltar yn otana girnd otuz su pul verir, o gn oynayaca rol n zn kostyum seirdi, pillkndn ev yaran kimi deyil, dinc bir burjua kimi aa enirdi. Ertsi gn bu khn paltar olduu kimi srrafa qaytarrd. Srraf orulara tamamil inanrd, orular da onun evin ourlua glmzdilr. Bu paltarlarn birc pis chti vard: Adamn ynind yax durmurdu, nki onlar baqalar n tikilmidi. Bzisin dar, bzisin gen olurdu, bzisinin ynindn torba kimi sallanrd, he ks dz glmirdi. Ortaboy adamdan ya hndr, ya alaq olan hr bir oru zn Srrafn kostyumunda narahat hiss edirdi. Bu kostyumlar n ox kk, n d ox arq adama yarayrd. Srraf ancaq ortaboylu, ortahcmli adamlar nzr almd. O, tsadfn yanna gln cndr paltarl bir adamn lsn gtrrdi, o da n kk olard, n arq, n uzun olard, n gdk. Buna gr d Srrafn mtrilri zlrini bu kostyumlara uyunladrardlar, bzn i ox tin drdi, onlar bacardqlar qdr iin hdsindn glrdilr. Bu llr smayanlarn ii lap pis olard! Msln, dvlt xadiminin badan-baa qara, buna gr d ox abrl hesab ediln paltar Pitt ox gen, Kastelsikala ox dar olard! Dvlt xadiminin kostyumu Srrafn kataloqunda bel tsvir edilmidi, bu yeri qeyd edirik: Qara mahud srtk, qara yun alvar, ipk jilet, uzunboaz km, alt paltar. Kataloqun haiylrind Kemid sfir olmu szlri yazlmd, bir d bel bir qeyd vard: Ayr bir karton qutuda sliq il daranm parik, yal gzlk, brelok, qu llyindn dzldilmi, pamba bklm, bir dym uzunluqda iki borucuq vardr. Bu eylr dvlt xadimin, kemid sfir olan adama aiddi. Kostyum, tbiri caizs, mant bnd idi: tiki yerlri aarmd, dirsyind kiik yrtq grnrd, stlik, srtukun bir dymsi d atmrd, ancaq bunun el bir hmiyyti yox idi, nki dvlt xadiminin bir li grk srtukunun yaxas altnda olsun, hmin bu l atmayan dymnin yerini gizld bilrdi. Marius Parisin mxfi idarlri il tan olsayd, o drhal bilrdi ki, gln adamn ynindki paltar Srrafn orular yuvasndan birovuz gtrlmdr. Marius bu adamn gzldiyi adam olmadn grdkd ovqat tlx oldu, ona qar bir davt duydu. Gln adam hddindn artq yilib ona tzim edrkn Marius onu badan-ayaa diqqtl gzdn keirdi v qsaca sorudu: Siz n lazmdr? Gln adam z-gzn qrdra-qrdra ltfkarlqla glmsdi; ancaq timsahn mehriban tbssm bu mimika haqqnda tsvvr yarada bilr.

 Mn el glir ki, cnab baronu bu vaxta qdr ali cmiyytd grmk rfin layiq olmama he alasan ey deyil. Mn minm ki, bir ne il bundan vvl sizi knyaginya Baqrationun evind v Fransa peri vikont Dombrenin salonunda grmm. zn, qtiyyn tanmad bir adam tanyrsanm kimi gstrmk dlduzlarn n ox xolad suldur. Marius bu adamn danna diqqtl qulaq asr, onun ifad trzin, mimikasna fikir verirdi. Lakin getdikc daha artq inanrd ki, bu onun gzldiyi adam deyil: gln adam tn-tn danrd, onun ssi he d Jondretin daxmasnda eitdiyi kskin, srt ss oxamrd. Marius tamam ab qalmd. Mn n xanm Baqrationla, n cnab Dombre il tanam. Mn mrmd he onlarn evin getmmim. Marius kobud cavab vermidi, lakin namlum adam bayaqk kimi yaltaqlqla dedi: Cnab, bel olan surtd, yqin, mn sizi atobriann evind grmm. Mn onun lap yaxn tanyam. O, ox mehriban adamdr, tez-tez d mn deyir: Tenar, dost... bir stkan vuraqm? Mariusun znd daha srt ifad grnd. Mn cnab atobrian trfindn qbul olunmaq rfin nail olmamam. Mtlb yaxnlan. Siz n lazmdr? Mariusun ssinin kskin ahngin cavab olaraq namlum adam daha artq yilrk tzim etdi. Cnab baron, iltifat buyurub mni dinlyin. Amerikada, Panamann yaxnlnda Juaya adl bir knd var. Bu knd tk birc dn evdn ibartdir. Bu, mrtbli, byk, argl bir evdir, krpiclri gndn yanb bozarmdr. argln hr trfinin uzunluu lli futdur, hr mrtb aa mrtbdn iyirmi fut iriddir, bu qayda il z qabanda bir meydana ml gtirir, bu meydana btn binann trafn bryr; binann mrkzind daxili hyt vardr, rzaq v hrbi sursat burada saxlanlr. Pncr yoxdur, ancaq mazallar var, qap yoxdur, ancaq nrdivanlar var; birinci meydanaya qalxmaq n nrdivan qoyulur, birincidn ikinciy, ikincidn ncy d el; iri hyt enmk n nrdivan var; otaqlarda qap yerin iri deik, adi pillkn yerin qoyma nrdivan var. Geclr deiklr balanr, nrdivanlar gtrlr, mazallara azdan dolma tfng v muket qoyulur. Binann irisin girmk he mmkn deyil. Bu bina gndz evdir, gec qaladr. Onun cmisi skkiz yz halisi var. Bax, bura bel bir knddir. Bs bu qdr ehtiyatkarlq niy? nki ora qorxulu yerdir: ora adamyeynlrl doludur. Bel olan surtd ora niy getmk lazmdr? Ona gr ki, ora gzl diyardr: orada oxlu qzl var... Marius adamn szn ksdi; onun sbri tknmidi: Siz n demk istyirsiniz? Onu demk istyirm ki, cnab baron, mn vvllr diplomat olmuam, hyatdan yorulmuam. Khn mdniyyt mnim zhlmi tkb. Mn vhi adamlar arasnda yaamaq istyirm. Sonra? Cnab baron, dnyan xudbinlik idar edir. zg adamn kin yerind ilyn muzdur arvad dnb yoldan ken dilicansa baxr, amma z kin yerind ilyn kndli arvad dnb baxmr. Kasbn iti dvltliy, dvltlinin iti kasba hrr. Hr ks z n alr. z xeyrini gdmk insanlarn son mqsdidir. Maqnit deyiln ey qzldr. Sonra? Sznz qurtarn. Mn istrdim ki, gedib Juayada yaaym. Biz nfrik. Arvadmla qzm da mnimldir. Qzm ox gzl qzdr. Bu, baha baa gln, hm d uzun bir syahtdir. Mn bir az pul lazmdr. Marius sorudu: Bu eylrin mn n dxli var? Namlum adam boynunu alaan kimi qalstukdan uzadaraq, daha artq ltfkarlqla dedi: Yoxsa cnab baron mnim mktubumu oxumayb? Bu sz hqiqtdn ox da uzaq deyildi. Dorudan da, mktubun mnasn Marius bir o qdr d drk etmmidi. O, mktubu oxumaqdan artq, onun xtin fikir vermidi. Mktubda ndn bhs edildiyi he onun yadnda qalmamd. Bir az vvl onun alna yeni bir ey glmidi. Namlum adamn dannda o bel bir sz eitdi: Mnim arvadmla qzm. Marius ona ox diqqtl

baxd, bu nfuzedici baxa mhkm mstntiqinin z qibt ed bilrdi. O, sanki, bu namlum adam yoxlayrd. Marius ona cavab olaraq ancaq bunu dedi: Aydn dann. Namlum adam barmaqlarn jiletinin cibin qoyaraq, belini dzltmdn, ban qaldrd, o da yal gzlyn ardndan Mariusa diqqtl baxaraq dedi: Qoy siz deyn olsun, cnab baron. Fikrimi aydn deyim. Mn siz bir sirr satmaq istyirm. Sirr? Bli. Bu sirr mn aiddir? Bli, qismn. N sirdir? Marius bu adama qulaq asdqca get-ged ona daha diqqtl baxrd. Namlum adam: Mqddimni pulsuz sylycym, dedi. Bu, sizi maraqlandracaq, grrsiniz. Sylyin. Cnab baron, sizin evinizd bir nfr oru v qatil yaayr. Marius diksindi: Mnim evimd? Yox, yaamr. Namlum adam dirsyi il lyapasn azca tmizlyrk haln pozmadan dedi: Qatil v oru. Cnab baron, Xahi edirm nzr aln ki, mn qanun qarsnda uzun illrdn bri cza kmkl tmizlnn, Allah qarsnda tvb etmkl balanan khn, unudulmu, kemi gnahlar demirm. Mn lap bu yaxnlarda ediln cinayti, hl mhkmy mlum olmayan ilri deyirm. Szm davam edirm. Bu adam hiylgrlikl sizin etibarnz qazanm, baqa ad altnda ailniz soxulmudur. Mn bu saat o adamn sil adn deyrm. z d lap pulsuz deyrm. Mn qulaq asram. Onun ad Jan Valjandr. Mn bunu bilirm. Mn onun kim olduunu da siz deyrm, bunu da pulsuz deyrm. Deyin. Kemid o, katorqa dusta olmudur. Mn bunu bilirm. Mn bunu siz sylmk rfin nail olduqdan sonra, yni indic bildiniz. Xeyr. Mn bunu vvl bilirdim. Mariusun ssindki etinaszlq, iki df mn bunu bilirm demsi, verdiyi cavabnn qsa v qti olmas namlum adamn qlbind qzb hissi oyatd. O, Mariusa qeyzli bir nzr sald, el o saat da qzbini bodu. Bu bax n qdr ani olsa da, Mariusun nzrindn qamad; bel bax bir df grdkdn sonra daha unutmaq olmaz. Bel bir alov, ancaq alaq adamlarn qlbind doa bilr, onu fikrin pncrsi olan gz bbyi ks etdirir: gzlk dalnda he bir ey gizltmk olmaz, il chnnmi hasarlamaq olarm?! Namlum adam glmsdi: Cnab baron, etiraza csart etmirm. Hr halda, siz aydn olmaldr ki, mnim limd bu adam haqqnda yax mlumat var. O eyi ki, mn indi siz demk istyirm, bu, ancaq mn mlumdur. Bu, xanm baronessann srvti haqqndadr. Bu, dhtli bir sirdir. Bu sirr satlr. Mn onu hamdan vvl siz tklif edirm. ox ucuz qiymt, iyirmi min franka. Marius: Bu sirr d mn o biri sirlr kimi mlumdur, dedi. Namlum adam hiss etdi ki, qiymti bir az endirmk lazmdr. Cnab baron, on min verin, mn onu siz am. Tkrar edirm: siz mn yeni bir ey dey bilmycksiniz. Mn sizin demk istdiyinizi bilirm. Namlum adamn gzlrind yen alov parldad. O, ssini ucaltd:

 Ax mn grk bu gn nahar elym! Sizi min edirm ki, bu, dhtli sirdir. Cnab baron, mn bunu deycym. Budur deyirm. Mn iyirmi frank pul verin. Marius diqqtl ona baxd: Mn sizin dhtli sirrinizi d, Jan Valjann ad kimi, hm d sizin adnz kimi bilirm. Mnim adm? Bli. Cnab baron, mnim adm bilmk tin deyil. Mn z familiyam siz bildirmk rfin nail olmuam, mktubda imzam var. Mnim adm budur: Tenar. ...dye. Nec? Tenardye. Bu kimdir? Thlk z vernd oxlu kirpi z iynlrini dikldir, peyinqurdu zn lly qoyur, khn qvardiya drdbucaq klind dzlr, amma bu adam qhqh il gld. Sonra srtukunun qolundak tozu rpb tmizldi. Marius szn davam etdi: Siz hm d fhl Jondretsiniz, mzhk artisti Fabantusunuz, air Janflosunuz, ispaniyal don Alvaressiniz v nhayt, Balizar xalasnz. Xala? Nec? Sizin Monfermeyld yemkxananz vard. Yemkxana? He vaxt. Bir d deyirm: siz Tenardyesiniz. Mn bunu inkar edirm. Siz clafsnz. Aln! Marius cibindn xard bank biletini namlum adamn siftin rpd. Tkkr edirm! Balayn, be yz frank! Cnab baron! O, heyrt iind tzim ed-ed bileti qamarlayb baxd. Be yz frank! O z-zn inanmrd; sonra dili dolaa-dolaa mzldand: Byk qnimtdir! Birdn o ucadan dedi: Yax da, olan olub, ken keib! ndi glin srbst nfs alaq! O, meymun cldliyi il san alnndan atd, gzlyn gtrd, toyuq llyindn dzldilmi borucuqlar burnundan xarb el bu saat haradasa gizltdi (oxucular kitabmzn baqa bir shifsind bu borucuqlarla tan olmular), adam lyapasn bandan nec asanlqla gtrrs, o da z maskasn el asanlqla gtrd. Onun gzlri parldad, qabarq alnndak iyrnc qrqlar dzldi, burnu dimdik kimi sivrildi, yrtc, vhi heyvan siftini xatrladan hiylgr sifti yandan grnd. O, vvlki tn-tnlqdan zrr qdr d sr qalmayan kskin bir ssl dedi: Cnab baron ox arif adamm! Mn Tenardyeym. Bu szdn sonra donqarladrlm belini d dzltdi. lbtt, o, Tenardye idi; o heyrtdn hl d zn gl bilmirdi; o, htta karxa bilsydi, karxard da. O, Mariusu tccblndirmy glmidi, lakin z tccb iind qald. zn alaltd n ona be yz frank verdilr, o da mmnuniyytl ald, lakin bu he d onun aqnln azaltmad. O, mrnd birinci df idi ki, baron Ponmersini grrd, geyimini, sir-siftini dyis d, baron Ponpersi onu tand: baron Ponmersi onun btn sirrin blddi. O, ancaq Tenardyeni deyil, Jan Valjan da yax tanyrd. Bu cavan, bu srt, bu alicnab adam kim idi ki, baqalarnn adn, htta btn lqblrini bils d, pul kissini onlarn qarsnda bel sxavtl ard, dlduzlar bir hakim kimi ifa edirdi, sarsaq bir adam kimi d onlara pul verirdi? Oxucularn yadndadr: bir zamanlar Tenardye Mariusun qonusu olsa da, onu he grmmidi, Parisd bel hallar az olmur. O, ancaq bu evd Marius adl cavan, hm d ox kasb bir adamn yaadn qzlarndan tri eitmidi. Bu adamn he zn d grmdn ona mktub yazmd,

 oxucular bunu bilirlr. Hmin Mariusla bu cnab Ponmersi arasnda bir laq olduu Tenardyenin he alna da glmzdi. Ponmersi adna glinc, Vaterloo trafndak vurumada o ancaq bu szn son iki hecas olan mersini eitmidi; buna o, he hmiyyti olmayan bir tkkr kimi hmi qanuni bir nifrt duyurdu. Tenardyenin qz Azelma, atasnn mri il, yeni evlnnlri toy gnndn balayaraq izlyirdi; Tenardye hm qznn vasitsil, hm d znn apard axtar nticsind bzi eylr yrn bilmidi. O zn nzr arpdrmadan, bir ox sirli dynlri amaa mvffq olmudu. O z zirkliyi nticsind, bir df Ba kanalda rast gldiyi adamn kim olduunu kf etmidi, ya da bir ox vziyytlri nzrdn keirmkl baa dmd. Adam tanmaqla, ox asanlqla onun adn bilmidi. Bilmidi ki, baronessa Ponmersi Kozetta zdr. Lakin bu msld ehtiyatl hrkt etmyi qrara almd. Kozetta kim idi? Kozettann kim olduunu o he z d bilmirdi. O bel gman edirdi ki, Kozetta qeyri-qanuni doulmu qzdr, Fantinann macras hmi ona bhli grnrd. Lakin bunu sylmkdn ona n xeyir? Susmaq n ona pul verckdilrmi? O, znn edirdi ki, bundan da yax sirlr var, onlar sata bilr. Bir d ax ld dlil olmadan baron Ponmersinin yanna gedib: snin arvadn qeyri-qanuni doulmu qzdr demkdn n xacaqd? Bu ancaq sirrin stn aan adamn beli il baronun tpiyi arasnda ox laq yaranmasna sbb ola bilrdi. Tenardyenin fikrinc, Mariusla shbt hl he balanmamd. Hrnd o geri d kilmidi, strategiyan da dyimidi, tutduu mvqedn d kilmidi, bir cbhni buraxb o biri cbhd d durmudu, lakin mhm sirrin he stn amamd, amma be yz frank cibind yatrd. Bir d ki, o tamamil doru olan bir mslni sylmk fikrind idi; bu msld, htta baron Ponmersi kimi lind yax mlumat olan, yax silahlanm bir adamn qarsnda zn gcl hiss edirdi. Tenardye tbitli adamlar n hr bir danq vurumadr. Balamaq istdiyi bu vurumada hans mvqed durmaq lazmd? O, kiminl dandn bilmirdi, lakin n bard danacan bilirdi. O, ildrm srtil z daxili qvvsini nzrdn keirdi v mn Tenardyeym szn syldikdn sonra susub gzlmy balad. Marius fikr dalmd. Bli, o, nhayt, Tenardyeni tapmd. O ox istyirdi ki, bu adam tapsn, hmin adam indi burada idi. Demli, o, polkovnik Ponmersinin taprn yerin yetir bilr. Bu fikir onu alaldrd: o qhrman bu quldura borclu idi, Mariusa atasnn qbirdn verdiyi vaksel hl dnilmmidi! Onun Tenardyey olan mnasibti hm mrkkb, hm d ziddiyytli idi, bununla bel o, grk atasna ediln yaxln vzini verydi; onun atasnn bdbxtliyi burasnda idi ki, bel bir alaq trfindn xilas edilmidi. Hr nec olsa, Marius daxiln tmin olunduunu hiss edirdi. Nhayt, o, polkovnikin xyaln bel bir yaramaz adamn lindn azad ed bilrdi; ona el glirdi ki, atasnn xatirsini borc hbsxanasndan xarar. Bundan lav onun qarsnda baqa bir vzif dururdu: o istyirdi ki, mmkn ely bils, Kozettaya veriln srvtin mnbyini yrnsin. Sanki, bel bir imkan vard. Blk d, Tenardye bu bard bir ey bilirdi. Onun ryindkini bilmk faydal olard. Marius da bundan balad. Tenardye bu byk qnimti jiletinin cibin qoyub, mehribanlq, htta nzakt ifad olunan baxlarn Mariusa zilldi. Tenardye, mn siz adanz dedim. ndi sizin mn demk istdiyiniz sirrin st glk. styirsiniz mn bu sirri siz deyim? Mnim d limd mlumat var. Siz bu saat min olacaqsnz ki, mn siz bilndn ox bilirm. Siz dediniz ki, Jan Valjan qatil v orudur. Ona gr orudur ki, o, dvltli bir fabrik sahibi olan cnab Madleni soymudur. Ona gr qatildir ki, polis agenti Javeri ldrmdr. Tenardye: Cnab baron, mn sizin dediyinizi baa d bilmirm. Bu saat baa drsiniz. Qulaq asn. Pa-de-Kale vilaytind min skkiz yz iyirmi ikinci ild bir adam yaayrm; o vvllr mhkm il dz glmmi, lakin sonra cnab Madlen ad altnda islah olunmu, yen d yax ad xarmdr. O tam mnasnda daltli bir adam olmudur. O, qara dn xrda eylr dzldiln fabrik am, bununla da btn bir hrin

vziyytini yaxladrmdr. O, z d varlanmdr, lakin bu ikinci nvbd, hm d tsadfi olmudur. O, yoxsullarn drdin qalm, onlara atalq etmidir. O, xstxana, mktb amdr. z xstlr ba krmi, qzlara cehiz verrmi, dul arvadlara kmk edrmi, yetimlri vladla gtrrmi; o, el bil ki, bu hrin qyyumu olmudu. O, Fxri legion ordeni il tltif edilmi, lakin bunu almamdr. Onu hrin bldiyy risi semilr. Bir nfr cza mddtini kib glmi katorqa dusta varm, bu adam onun vaxtil cinayt etdiyini, hm d z cinaytinin czasn kmdiyni bilirmi. Gedib bunu xbr vermi, bu adam tutdurmudur; onun tutulmasndan istifad edrk Paris getmi, Lifit bankndan mn bunu kassirin szndn bilirm saxta imzal bir ekl yarm milyon frankdan artq pul almdr; bu pul cnab Madlenin imi. Cnab Madlenin bu qayda il pulunu ourlayan da katorqa dusta Jan Valjan imi. ndi kek ikinci msly. Bu bard d siz mn yeni he bir ey sylmycksiniz. Jan Valjan polis agenti Javeri ldrmdr; z d tapana il ldrmdr. Mn zm bunu grmm. Tenardye bayaqk shbtd mlub edilmidi, lakin indi Mariusa qalib glmi adam nzril baxd: vurumann taleyi yen d onun lind idi; o, ldn verdiyi mvqelri birc anda geri qaytara bilrdi. Ancaq o, yaltaqcasna glmsdi; alaq tbitli adam qalib d glnd z mtiliyini mhafiz etmlidir; Tenardye Mariusa dediyi bu szl kifaytlndi: Cnab baron, siz dzgn yolda deyilsiniz. O, berloq dstsini mnal-mnal sslndirrk, cmlni xsusil qeyd etdi. Marius etiraz etdi: Nec? Siz bunu inkar edcksiniz? Bu ki, hqiqtdir! Bu, xalis fantaziyadr. Cnab baronun mn iltifat buyurduu etimad bunu sylmy mni borclu edir. Hqiqt v dalt hr eydn vvldir. Adamlar haqsz yer tqsirlndirmkdn mnim xoum glmir. Cnab baron. Jan Valjan he d cnab Madlenin pulunu ourlamamdr, bir d ki, Jan Valjan he d Javeri ldrmmidir. Bax, bu yeni szdr! Nec ax? Bunun iki sbbi var. Hanslardr? Deyin! Birinci budur: Jan Valjan cnab Madlenin pulunu ourlamamdr, nki Jan Valjan z cnab Madlendir. Bu n cfngiyatdr siz danrsnz? Bax, bu da ikincisi: Jan Valjan Javeri ldrmmidir. Javeri Javer z ldrmdr. Siz n demk istyirsiniz? Mn onu demk istyirm ki, Javer zn ldrmdr. Marius zndn xd: Sbut edin! Sbut edin! Tenardye syldiyi cmlni qdim altblgl vznl ifad etdi: Polis agenti Javer Alveri krps yannda suda boulmu halda gmi altndan taplmdr. Sbut edin! Tenardye yan cibindn boz rngli zrf xartd; zrfin iind mxtlif biimli qatlanm vrqlr vard. Sakitc dedi: Bu mnim sndlrim. Sonra lav etdi: Cnab baron, mn sizin xeyriniz n Jan Valjan haqqnda btn mlumat sasl surtd yrnmy almam. Mn qti deyirm ki, Jan Valjanla Madlen eyni adamdr. Mn ki bunu qti deyirm, demli, limd sbut vardr. Sbut da lyazmas il deyil; lyazmas adam inandrmaya bilr, nki ox asanlqla onun saxtasn dzltmk mmkndr; mnim gtirdiyim sbut ap olunmudur. Tenardye bunu deyib zrfin iindn iki qzet xartd; qzetlrin rngi saralmd; onlardan ttn iyi glirdi.

Qzetlrdn birini tamam qat ksmidi, drdknc kaz paralar klini almd v o biri qzetdn daha khn grnrd. Tenardye: ki msl, iki dlil, deyrk qzetlri Mariusa verdi. Oxucular bu qzetlrl tandr. Bunlardan biri 25 iyul 1823-c il tarixli A bayraq qzeti daha khndir; romann ikinci hisssind bu qzetdn gtrlm mlumat oxumaq olar; qzetlr cnab Madlenl Jan Valjann eyni adam olduunu sbut edirdi. O birisi 15 iyun 1832ci il tarixli Meniter qzetidir; bu, Javerin zn ldrdyn aydnladrrd: qzetd yazlmd: Javerin prefekt ifahi surtd verdiyi mlumatdan aydn olur ki, o, anvreri ksind, barrikadada sir alndqdan sonra, qiyamlardan birinin gstrdiyi alicnablq nticsind xilas olmudur: qiyam onu nian alm, lakin gllni onun alnna sxmaq vzin havaya atmdr. Marius qzetlri oxudu. Onun qarsnda dzgn tarix, bh v inkar edilmyn dlillr vard. Ax bu qzetlr Tenardyenin syldiklrini sbut etmk n ap oluna bilmzdi. Moniterd ap olunan mqal polis prefekturasnn rsmi mlumat idi. Mariusun daha bhsi qalmad. Kassirin verdiyi mlumat dz deyilmi, onu aldadblarm. Jan Valjann birdn-bir yksln surti, sanki, zlmtdn xrd. Marius z sevincini saxlaya bilmyrk rd: Demli, bu bdbxt adam gzl bir insanm! Demli, btn bu srvt, dorudan da, onun imi! Bu Madlen btn bir lknin tanrs imi! Bu Jan Valjan Javerin xilaskar imi! O ki qhrmandr! Mqddsdir! Tenardye: O, n mqddsdir, n qhrmandr, dedi. O qatildir v orudur. z nfuzunu hiss etmy balayan bir adam ifadsi il lav etdi: Sakit! Marius yen d oru v qatil szn eitdi, bu msl, sanki, hll olunub qurtarmd. Onun stn, el bil, soyuq su atdlar. O hycanla dedi: Yen d?! Tenardye: Bli, yen d, deyrk cavab verdi. Jan Valjan Madlenin pulunu ourlamamdr, amma o orudur, Javeri ldrmmidir, amma o qatildir. Siz qrx il bundan vvl olan o xrda ourluu deyirsiniz, lakin bu i, sizin qzetlrdn aydn olduu kimi, pemanlqla, fdakarlqla, xeyirxahlqla dolu bir hyatla tmiz xarlmdr. Cnab baron, mn adam ldrmkdn, ourluqdan danram. z d, tkrar edirm, lap bu yaxnlarda olan hadisdn! O eyi ki siz demk istyirm, onu hl he ks bilmir. Bu, he yerd ap olunmamdr. Jan Valjann ox ustalqla xanm baronessaya trdy srvtin d mnbyini, blk, burada tapm oldunuz. Mn ustalqla deyirm, nki bel bir hdiyy il hrmtli bir aily soxulmaq, onlarla bir yerd gzl hyat keirmk, bununla da etdiyi cinaytin stn basdrmaq, ourlad eyin bhrsindn istifad etmk, z adn gizltmk, zn qohum-qrba qazanmaq, hr halda, ustalqdr. Marius: Mn sizin sznz ks bilrdim, dedi. Ancaq ksmirm, dann. Cnab baron, mn hamsn ab deyrm, bunun vzind mni mkafatlandrma sizin ixtiyarnza buraxram, sizin alicnablnz nec deyrs, el elrsiniz. Bu sirr qzla brabrdir. Sorua bilrsiniz ki: Bs sn Jan Valjann yanna niy getmdin? ox sadc bir sbb gr: mn bilirm ki, o, btn srvtdn l kmidir, z d sizin xeyriniz l kmidir. Mn bel hesab edirm ki, Jan Valjan burada bic trpnmidir. ndi onun birc quruu da yoxdur, mn onun yanna getsm, o, bo ciblrini mn gstrck. Ax mn Juayaya getmkin pul lazmdr, buna gr d sizin yannza gldim: sizin hr eyiniz var, onun he bir eyi yoxdur. Mn bir az yoruldum, icaz verin oturum. Marius z oturdu, ona da oturma tklif etdi.

Tenardye yumaq stulda oturub qzetlri gtrd, yen d zrf qoydu, barman A bayraa vura-vura mzldand: Bu bir para kaz l keirmk o qdr d asan deyildi. Sonra qn qnn stn arb, stolun arxasna sykndi, zn arxayn olan adamlar bel otururlar, hr klmni ayrca qeyd ed-ed tkbbrl danmaa balad: Cnab baron, iyunun altsnda, min skkiz yz otuz ikinci ild, txminn bir il bundan qabaq, qiyam gnnd bir adam Paris kloakasnn Ba kanalnda, kanaln lillr krps il yen krps arasnda Senaya tkln smtind idi. Marius birdn stulunu Tenardyey sar kdi. Tenardye bunu grb, qarsndak adam l alan, syldiyi szlrin zrbsi altnda rqibinin rk rpntsn hiss edn bir natiq kimi ar-ar szn davam etdi: Bu adam siyasi sbb gr deyil, tamam baqa sbb gr qab gizlnmk n bu kloakan zn mskn semidi, burann aar onun cibind idi. Bir d deyirm, bu hadis iyunun altsnda, axam saat skkiz radlrind olmudu. Bu adam irkab kanalndan ss gldiyini eitdi. O, buna ox tccb etdi, divara sxlaraq qulaq asmaa balad. Bu, addm ssi idi, kim is qaranlqda yeriyirdi, kim is ona sar glirdi. Qrib buras idi ki, kloakada ondan baqa da adam vard. Kloakann dmir barmaqlql qaps ox da uzaqda deyildi. Barmaqlqdan zif iq ddyndn, bu adam o biri adam grd; o adam yil-yil dalnda ns gtirirdi. yil-yil gln adam katorqadan qam dustaq idi, onun dalndak da meyit idi. gr o, dorudan da, bu adam ldrmds, onda cinayt etdiyi yerd l kemidi. z d o adam soymudu. Katorqa dusta meyiti aya atmaa aparrd. Bir eyi d qeyd etmk lazmdr; katorqa dusta irkab kanalnn dmir barmaqlql qapsn amaq n btn kloakadan keib glnd, yolda dhtli bir lehmli alaya rast glckdi, meyiti bura ata bilrdi. Lakin kloakan tmizlyn adamlar ertsi gn bu meyiti tapacaqdlar, amma qatil onun taplmasn istmirmi. O, dalndak yk il lehmli aladan kemidir; bu vaxt o, yqin ki, ox tinlik kmidir, adamn hyat n bundan byk bir thlkni tsvvr etmk mmkn deyil. Mn baa d bilmirm: bu adam oradan nec diri xmdr?! Marius stulunu bir az da qabaa kdi. Tenardye bundan istifad edrk, nfsini drdi. Sonra yen sz balad: Cnab baron, kloaka Mars l deyil. Kloaka darsqal bir yerdir. Ora iki adam ds, mtlq bir-birin rast glckdir. El bel d oldu. Bu yerd oxdan yaayan bir adam oradan ken bir adamla, o adam bundan ox-ox naraz qalsa da, z-z glmli idi. Oradan ken adam orada oxdan yaayan adama dedi: Sn grrsn mnim dalmda n var, mn grk buradan xam; snd aar var, onu ver mn. Bu katorqa adam yaman gcl adamdr. Aar ona vermmk olmazd. Bir d ki, aar olan adam onunla danmaa balad, fikri d ancaq bu idi ki, vaxt uzatsn. O, meyit baxd, ancaq bunu myyn ely bildi ki, ln adam cavandr, ynind yax paltar var, sir-siftindn dvltliy oxayr, z d badan-ayaa qana bulamdr. O adam shbt elynd, qatilin gzn ourlayb, bir klkl meyitin paltarnn dalndan bir para ksdi. Bilirsinizmi, yani dlil cinaytin izin dmk, qatili etdiyi cinayti boynuna almaa mcbur etmk n bir vasitdir. Hmin adam bu yani dlili cibin qoyub gizltdi. Sonra dmir barmaql ad, gln adam dalndak yk il bayra buraxd, yen d barmaql balayb gzdn itdi: o istmirdi ki, bu hadis stnd onu da i salsnlar, qatil meyiti suya atanda bunun ahidi olmaq istmirdi. ndi msl siz aydndrm? Meyiti aparan adam Jan Valjan idi; aar sahibi d bu saat sizinl shbt edir, paltardan ksiln bir para... Tenardye cmlni qurtarmad: stnd qurumu qan lklri olan bir para qara, crq mahudu cibindn xarb, babarma il hadt barma arasnda tutaraq yuxar qaldrd. Marius gzlrini bu bir para mahuda zillyrk gcl nfs ala-ala yerindn qalxd: onun rngi aappaq aarmd; birc klm d sz sylmdn, gzn o cndrdan kmyrk, divara sar geri kildi; sa qolunu geriy uzadaraq li il divar yoxlaya-yoxlaya buxarnn yannda, divar kafnn aar yerind olan aar tapd. kaf ad, dnb baxmadan lini kafa soxdu; onun aqn baxlar Tenardyenin lindki mahud parasndan ayrlmrd. Bu zaman Tenardye dedi:

 Cnab baron, mnim bel bir eyi gman etmy mhkm sasm vardr: ldrln o cavan adam dvltli bir xarici imi, znn d oxlu pulu varm; Jan Valjan onu tovlayb ldrmdr. Marius khn, qanl, qara srtuku yer atb rd: O cavan adam mn idim, bu da srtuk! Sonra mahud paran Tenardyenin lindn qapb ald, yilib srtukun crlm yerin qoydu, bu lap o yer il dz glirdi, srtukun crlm tyi dzldi... Tenardye donub qald. Bu anda onun fikrindn ancaq bir ey kedi: Eh, uduzdum! Marius dikldi; o hm acndan, hm d sevincindn tir-tir sirdi. lini cibin soxub qzbl Tenardyenin stn yeridi, lind sxd be yz franklq v min franklq biletlri onu lap siftin uzatd: Siz alaqsnz! Siz yalansnz, iftirasnz, xbissiniz! Siz o adam mqssir etmk istyirdiniz, amma onu tmiz xartdnz! Onu mhv etmk istyirdiniz, ancaq bir ey mvffq oldunuz: onu yksltdiniz! Qatil sizsiniz! Tenardye jondret, mn sizi xstxana bulvarndak o yrtclar zaasnda grmm! Sizi katorqaya, istsm lap ondan o yana gndrmy mnim limd sas var. Aln bu bir mini, clafn biri claf! O, min franklq bileti Tenardyenin stn tulazlad. H, Jondret Tenardye, alaq frldaq, baqalarnn sirrini satan, sirlr alverisi, zlmt tdqiqats, mnfur claf, qoy bu siz drs olsun! Be yz frank da aln, itilin buradan! Sizi Vaterloo xilas etdi. Tenardye mat qalmd; o, be yz v min franklq biletlri ciblrin drt-drt mzldand: Vaterloo? Bli, quldur! Siz orada bir polkovniki lmdn xilas etmisiniz... Tenardye ban qaldraraq Mariusun dediyini dzltmk istdi: General. Marius acql-acql qqrd. Polkovniki! General n mn siz he bir quru da vermzdim. Siz hl baqalarn bdnam elmk n csart edib bura da glmisiniz! Deyirm siz: el bir cinayt yoxdur ki, siz onu etmmi olasnz! Rdd olun buradan! Bir d gzm grnmyin! Xobxt olun, mnim siz arzu etdiyim budur. Ah, yrtc! Bu da min frank! Aln! Sabah siz z qznzla Amerikaya getmlisiniz, z qznzla, nki sizin qznz lb, yalan hrif! Mn sizin getmyinizi izlycym, quldur, getmmidn vvl siz iyirmi min frank da vercym. xn gedin, qoy baqa yerd sizi boaznzdan assnlar! Jondret ikiqat olub tzim etdi: Cnab baron, btn mrm boyu siz minntdar olacaam. Tenardye heyrt v tccb iind, stn uan bu dvltin xo yk, gzlnilmdn qopan bu tufann yadrd bank biletlri altnda zil-zil otaqdan xd; o he bir ey baa dmrd. Hrnd o yerl yeksan olmudu, lakin ox sevinirdi; bel bir tufana qar onun zrind ildrm sipri olsayd, o bundan naraz qalard. Bu adamla el buradaca qurtaraq. Tenardye burada tsvir ediln hadisdn iki gn sonra, Mariusun kmyil, qz Azelma il brabr, baqa ad altnda Amerikaya getdi, o z il, NyuYorkdak bank mssissi stn yazlm iyirmi min franklq krm bir veksel d apard. Tenardyenin, bu alaq tbitli adamn mnviyyat dzln ey deyildi: Amerikada da o, Avropada olduu kimi, xbis bir adam olub qald. Pis adamn lin yax ey d dnd, bu yax eyi o pis kl salb mhv edir. Tenardye Mariusun pulu il qul alverisi oldu. Tenardye evdn xan kimi Marius baa yyrd. Kozetta hl d bada gzirdi. Kozetta! Kozetta! dey rd. Gedk, tez ol gedk! Gedk! Bask, fiakr! Gedk, Kozetta! Ah, ilahi! Mni o xilas edib! Birc dqiq d lngimk olmaz! aln iynin at! Kozetta el bildi ki, Marius dli olub, lakin onun szndn xmad. Mariusun nfsi tutulurdu; o llrini sinsin sxaraq ryinin rpntsn sakitldirmk istyirdi. Addmlarn iri-iri ataraq, otaqda o ba-bu baa gziir, Kozettan qucaqlayrd. Dndn deyirdi: Ah, Kozetta! Mn n claf adamam!

Marius zn lap itirmidi. O, Jan Valjann yksk mnviyyatl insan olduunu anlamaa balayrd. Onun qarsnda misli-brabri olmayan xeyirxah, yksk v mlayim, sakit, eyni zamanda zmtli bir insan surti canlanrd. Katorqa dusta mqdds adama evrilmidi. Bu ecazkar dyim Mariusu valeh etmidi. O nlr grdyn tamamil drk etmirdi, ancaq onu bilirdi ki, zmtli bir ey grmdr. Bir dqiqdn sonra fiakr qapda dayand. Marius Kozettan fiakra mindirdi, sonra da z mindi. Srcy: Cld ol, dedi. Silahl adam ksi, yeddi nmrli ev! Fiakr yola dd. Kozetta hycanla dedi: Ah, n byk sadt! Silahl adam ksi! Mn crt edib o k haqqnda sn bir sz dey bilmirdim. Biz cnab Jann yanna gedirik. Bli, snin atann yanna! O indi hmikindn daha artq snin atandr, Kozetta! Kozetta, mn indi baa drm. Sn deyirdin ki, Qavrola gndrdiyin mktubu mn almamam. Yqin, mktub onun lin dmdr. Kozetta, o da mni xilas etmk n barrikadaya glmidir. Onun nsibi hami olmaqdr; buna gr d mni xilas edrkn baqalarn da xilas etmidir; Javeri d o xilas etmidir. O mni girdabdan xartmdr ki, sn versin. O, mni dalna alb, bu dhtlisi irkab kanalndan keirib gtirmidir. Ah, mn n nankor adamam! Kozetta o snin tanrn idi, sonra da mnim tanrm oldu. Bir tsvvr el: o irkab kanalnda bir ala vard, o alada batmaq olard, eidirsnmi, Kozetta, lehm iind batmaq olard! O, mni bu aladan keirib aparmdr. Mn bihu olmuam, he bir ey grmmim, he bir ey eitmmim, bama nlr gldiyini bilmmim. Biz bu saat onu apararq, ists d, istms d, daha bizdn ayr yaamayacaq. Ancaq evd olayd! Ancaq biz onu evd grydik! Mn btn mrm boyu ona dua edcym. Kozetta, yqin ki, el-bel d olmudur. Qavro mnim kazm ona vermidir. ndi hr ey aydn oldu. Baa drsnmi? Kozetta he bir ey baa dmrd. O ancaq bunu dedi: Sn haqlsan. Ekipaj srtl gedirdi. BENC FSL. Hr gecnin bir gndz var. Jan Valjan qapnn dyldyn eidib ban evirdi. Zif ssl dedi: Glin. Qar ald Kozetta il Marius astanada grnd. Kozetta otaga cumdu. Marius qapnn rivsin syknrk astanada qald. Jan Valjan: Kozetta! deyrk titrk llrini ona sar uzadb kresloda dikldi: o hycanl idi, bnizi meyit kimi aarmd, lakin gzlrind byk sevinc vard, Kozetta hycandan nfsi tutula-tutula Jan Valjann sinsin sxld. Jan Valjan sarslm halda, gcl eidiln ssl dedi: Kozettadr! Odur! Sizsiniz,xanm!? Snsn!? Ah, ilahi! Kozettann onu barna basdn hiss edrk ssini ucaltd: Snsn?! Sn buradasan?! Demli, sn mni balayrsan?! Marius gz yan saxlamaq n gzlrini qyaraq bir addm qabaa yeridi, hnkrtsn boaraq pldad: Mnim atam! Jan Valjan dedi: Siz d, siz d mni balayrsnzm?! Marius bir klm d sz dey bilmdi; Jan Valjan lav etdi:

 Tkkr edirm. Kozetta al iynindn gtrd, lyapasn arpaynn stn atd: Bunlar mn mane olur, dedi. Qocann dizi st oturaraq cazibdar bir hrktl onun a san geri atb, alnndan pd. zn tamam itirmi Jan Valjan Kozettaya mane olmurdu. Kozetta nlr olduunu ox tutqun kild baa dr, Mariusun borcunu vermk istyirmi kimi, nvaziini daha da artrrd. Jan Valjan asta-asta deyirdi. nsan n axmaq olur! Mn el bilirdim ki, onu bir d grmycym. Cnab Ponmersi, bir tsvvr edin, siz iri girnd mn z-zm deyirdim: Hr ey bitdi. Bu da onun uaqlq paltar; mn bdbxtm, mn bir daha Kozettan grmycym. Mn bunu deynd siz pillknl yuxar qalxrsnzm. Mn axmaq deyilmmi? nsanlar gr nec kor olurlar! Onlar Allahn mrhmtini nzr almrlar. Mrhmtli Allah deyir: Zavall, sn el bilirsn ki, ham sndn z dndrmidir? Yox. Sndn z dndrmycklr! Mn bilirm ki, burada zavall bir qoca var, ona tslli verk mlk lazmdr. Bu mlk glir, o adam da z Kozettasnn vsalna atr. O yen d balaca Kozettasn grr! Ah, mn nec bdbxt idim! O, bir anla susdu; danmaa gc atmrd; sonra szn davam etdi: Dorudan da, mn grk lap bir anla da olsa, Kozettan hrdn grydim, bu, mnim n zruri idi. Bilirsinizmi, qlb d xrdaca bir smk gmirmlidir. Bununla bel hiss edirdim ki, mn artam. Mn z-zm inandrrdm ki: Sn onlara lazm deyilsn, z otanda otur qal, onlarn el hmi zhlsini tkmy snin ixtiyarn yoxdur. Ah, kr allaha, mn yen d Kozettan grrm. Kozetta, he bilirsnmi snin n gzl rin vardr? Snin n qng naxl yayln var, salna qismt olsun! Bu naxlar mnim xouma glir. Bunu snin rin seib alb, elmi? Ancaq sn Kmir al lazmdr. Cnab Ponmersi, icaz verin ona sn deyim. Bu ox davam etmyck. Kozetta yngl mzmmtl deyirdi. Sizin bizi atb getmyiniz he yax i deyildi! Siz ax hara getmidiniz? Niy bel gec gldiniz? vvllr sizin sfriniz gndn, ya drd gndn artq kmzdi. Mn Nikolettan gndrirdim, ona el hmi deyirdilr ki, Burada yoxdur. Siz n vaxt qaytmsnz? Niy bunu biz bildirmmisiniz? Bilirsinizmi, siz ox dyimisiniz. Siz ayb olsun, ata! Siz xst olmusunuz, biz bunu bilmmiik. Bura bax, Marius, lini onun lin toxundur, gr nec soyuqdur! Jan Valjan tkrar edirdi: Siz d buradasnz?! Demli, siz mni balayrsnz, cnab Ponmersi? Mariusun ryi dolu idi; Jan Valjan bu sz ikinci df sylynd o zn saxlaya bilmyib hycanla dedi: Eidirsn, Kozetta? O yen hmin sz deyir, yen mndn zr istyir! Kozetta, he bilirsn o mn nec pislik elyib? Mni lmdn qurtarb! O, bundan daha artq bir ey elyib: mni snin vsalna yetirib. O, mni lmdn qurtarandan, snin vsalna yetirndn sonra he bilirsn n elyib? zn fda elyib! Bax, bu el adamdr! ndi mnim kimi nankor, mnim kimi unutqan, mnim kimi qlbsiz, mnim kimi mqssir bir adama deyir ki: Siz tkkr edirm. Kozetta, btn mrm bu adamn ayaqlar altnda keirsydim, yen az olard. Kozetta, hr eydn barrikadadan da, irkab kanalndan da, odlu sobadan da, kloakadan da ancaq mnim xatirim, ancaq snin xatirin kemidir! O, min-min lm mndn knar edrk, z sinsini lmn qabana verrk, mni lm tufan irisindn keirib gtirmidir. Dnyada n qdr mrdlik, xeyirxahlq, qhrmanlq, n qdr mqdds ey varsa, hams ondadr! Kozetta, o mlkdir! Jan Valjan pldad: Sakit! Sakit! Bunlar demyin n mnas? Marius hm acql-acql, hm d hrmtl ucadan dedi: Bs siz?! Niy siz znz bir ey sylmdiniz? Bu msld sizin d tqsiriniz vardr. Siz adamlar lmdn xilas edirsiniz, eyni zamanda bunu onlardan gizldirsiniz. Bu hl harasdr; siz ifa olunacanz bhan edrk, zznz bhtan atrsnz. Bu, dhtdir!

Jan Valjan ona bel cavab verdi: Mn olan eyi dedim. Hqiqt budur. Marius etiraz etdi: Yox, yarmq hqiqt hqiqt deyil; siz btn hqiqti sylmmisiniz. Siz cnab Madlen olmusunuz, niy bunu sylmmisiniz? Siz Javeri xilas etmisiniz, niy bunu sylmmisiniz? Siz mni lmdn qurtarmsnz, niy bunu sylmmisiniz? nki mn d sizin kimi dnrdm. Mn el hesab edirdim ki, siz haqlsnz. Mn grk gedydim. Siz kloaka mslsini bilsydiniz, mni z yannzda qalmaa mcbur edrdiniz. Demli, mn grk susaydm. Mn bunu desydim, bu hamn narahat edrdi. Marius brk acqland: Niy narahat edrdi? Kimi narahat edrdi? Yoxsa, siz el znn edirsiniz ki, burada qalacaqsnz? Biz sizi aparacaq. Ah, ilahi! Bu eylri mn tsadfn bildim! Biz sizi aparacaq. Siz v biz blnmyn bir vhdtik. Siz onun atassnz, hm d mnim atamsnz. Siz daha birc gn d burada olacanz he alnza gtirmyin. Jan Valjan: Sabah mn burada olmayacaam. dedi, amma sizd d olmayacaam. Marius sorudu: Siz bununla n demk istyirsiniz? Yox, biz siz baqa yer getmy icaz vermycyik. Siz bir daha bizdn ayrlmayacaqsnz. Siz bizimsiniz. Biz sizi buraxmayacaq. Kozetta da lav etdi: ndi biz daha sizinl zarafat elmirik! Ekipaj aada gzlyir. Mn sizi gtrb qaacaam. Lazm gls, zor da ildcym. O, gl-gl el bir hrkt etdi ki, guya, qocan yerindn qaldrr. Sonra yen szn davam etdi: Sizin otanz hl d sizi gzlyir. He bilirsiniz bamz indi n gzldir! Xanmli iyi el qng gllr amdr ki! Btn xiyabanlara ay qumu tklmdr, bu qumun iind arabir bnvyi balqqula grnr. Siz mnim ydm iylkdn yeyrsiniz. Mn zm onu sulayram. Bir d ki, bundan sonra daha n xanm, n d cnab Jan szlri deyilsin, biz respublikada yaayrq, ham bir-birin sn deyir, el deyilmi, Marius? Siyasi proqram dyiib. Ata, he bilirsiniz mn nec msibt z verib? Ktan quu divarn attanda zn yuva tikmidi, mrdimazar piik onu tutub yedi. Zavall, qng qucuaz! Xrdaca ban yuvasndan xarb mn baxard. Mn o qdr aladm ki... O piik lim kesydi, onu lap ldrrdim! ndi daha he ks alamr. Ham glr, ham xobxtdir. Siz biziml gedcksiniz. Babam bundan ox raz qalacaq. Biz bada siz ayrca bir lk verrik, siz onu kib becrrsiniz, sonra baxarq, grk sizin iylk lzztli olacaq, ya mnimki. Mn sz verirm ki, siz n istsniz, mn onu elycym, ancaq siz d grk mnim szm baxasnz. Jan Valjan Kozettaya qulaq asrd, ancaq bir ey eitmirdi. Bu dann musiqisini eidirdi, amma szlrin mnasn baa dmrd. Onun gzlri yava-yava qlbin sirli incisi olan gz ya il doldu. O pldad: Kozettann burada olmas Allahn mrhmtli olduuna bir daha sbutdur. Kozetta: Ata, dedi. Jan Valjan szn davam etdi: Dorudan da, bizim bir yerd yaamamz n yax olard! Orada aaclarn st qula doludur. Mn Kozetta il gzrdim. Adamn canllar srasnda olmasndan, bir-birini salamlamasndan, bada bir-birinin ssin ss vermsindn, shr alandan bir yerd olmasndan da rkaan ey varm! Hr ks bada z payna dn yeri becrrdi. Kozetta mn z iylyindn verrdi, mn d ona alan qzlgldn drmy icaz verrdim. Bu, ox gzl olard. Ancaq... O susub yavaca dedi: ox tssf... Jan Valjan gz yan saxlayaraq glmsdi.

Kozetta Jan Valjann llrini llri iin alb sxd, hycanla dedi: Aman Allah! Sizin llriniz daha da soyumudur! Siz kefsizsiniz? Aryan yeriniz var? Jan Valjan: Mnim? Yox, mn zm ox yax hiss edirm, dedi. Ancaq... O susdu. Ancaq n? Mn bu saat lcym. Kozetta il Marius diksindi. Marius rd: lcksiniz? Jan Valjan: Bli, dedi, ancaq bunun he bir mnas yoxdur. O ah kdi, glmsdi, yen danmaa balad: Kozetta, sn indi danrdn, yen dan. Demli, o xrdaca qucuaz ld, dan, snin ssini eitmk istyirm. Marius, sanki, daa dnm halda qocaya baxrd. Kozettann qlbindn rk paralayan bir fryad qopdu: Ata! Mnim atam! Siz yaayacaqsnz! Siz grk yaayasnz! Mn istyirm ki, siz yaayasnz, eidirsinizmi? Jan Valjan ban qaldrb prstikarlqla Kozettaya baxd: Ah, lmyi qadaan el. Kim bilir, blk d, snin szn qulaq asdm. Siz glnd mn lrdm. Sizin glmyiniz bunun qaban ald, mn el gldi ki, dirilirm. Marius hycanla dedi: Siz salam v qvvtlisiniz! Yoxsa siz el bilirsiniz ki, insanlar bel lrlr, birdn? Sizin byk drdiniz vard, bu drd keib getdi v daha qaytmayacaq. Mn grk sizdn zr istym, budur, diz kb sizdn zr istyirm! Siz yaayacaqsnz, biziml yaayacaqsnz, uzun zaman yaayacaqsnz. Biz sizi zmzl aparacaq. Mnim d, Kozettann da bu gndn ancaq bir fikrimiz olacaq sizin xobxtliyiniz! Kozetta gz yan axda-axda dedi: Budur, znz grrsnz. Marius da deyir ki, siz lmycksiniz. Jan Valjan glmsyirdi. Cnab Ponmersi, siz mni z yannza aparsanz da, mn yen vvlki adam olub qalmayacaamm? Biz dnn kimi Allah da dnmdr, o z qrarn dyimir; mn grk gedm. lm vziyytdn xmaq n n yax yoldur. Biz n lazm olduunu Allah bizdn yax bilir. Qoy cnab Ponmersi Kozetta il xobxt olsun, qoy gnclik aydn shrl birlsin, qoy yasmnl blbllr, mnim balalarm, siz frh versin, qoy sizin hyatnz, ik am mn kimi, gnl dolu olsun, mn daha he bir ey grk deyilm, mn lmliym; bel lazmdr, bu yaxdr. Baa dn, yax fikirlin, daha he bir ey elmk olmaz, mn hiss edirm ki, hr ey bitmidir. Bir saat bundan vvl mn zmdn getmidim. Bu gec doladak suyun hamsn imim. Snin n xo tbitli rin var, Kozetta! Onunla bir yerd olmaq, mniml bir yerd olmaqdan snin daha artq xouna glir. Qapnn dalndan ss gldi. Hkim iri girdi. Jan Valjan dedi: Xo grdk, doktor. Budur mnim zavall balalarm! Marius hkim yaxnlad. Ona ancaq birc klm sz dedi: Cnab... Lakin bu sz deyiliind ifad olunmam bir sual vard. Hkim bu suala ancaq mnal baxla cavab verdi. Jan Valjan: Bir ey bizim ryimizc deyils, bu he d Allahdan narazlq elmy biz haqq vermir, dedi. Ham susdu. Hamnn qlbind bir iztirab vard.

Jan Valjan Kozettaya sar dnd. Ona el diqqtl baxd ki, sanki, Kozettann surtini bdiyyt aparmaq istyirdi. Jan Valjan enmy balad zlmtin el bir drinliyind idi ki, hl Kozettan grrkn ona valeh ola bilirdi. Sanki, Kozettann iq saan zrif znn ksi onun solun hrsin dmd. Qbirin d z sevinci var. Hkim onun nbzini yoxlad. Sonra Kozetta il Mariusa baxd: H, o sizin fikrinizi kirdi! Mariusun qulana sar yilrk lap astadan dedi: ox gec glmisiniz. Jan Valjan gzn bir anla Kozettadan krk aydn nzrl Mariusa v hkim baxd. Gcl eidiln ssl pldad: lmyin eybi yoxdur, yaamamaq dhtdir. Birdn o yerindn qalxd. Bdn bel bir qvvnin axb glmsi ox vaxt canvermnin balandn gstrir. O, qti addmlarla divara sar getdi, ona kmk etmk istyn Mariusla hkimi knar edrk sann armxa kilmi, misdn dzldilmi xrdaca klini divardan gtrd, salam adam kimi srbst yeriyrk, glib yen kresloda oturdu, sann klini stolun stn qoyub aydn ssl dedi: Byk msibtke, bax, budur! Sonra onun iyinlri aa salland, lm rabndan mst olmu kimi ba sinsin yildi, o, llrini dizlri st qoyaraq, drnaqlar il paltarn crmaqlamaa balad. Kozetta Jan Valjann iyinlrindn tutaraq alayr, onlar danmaq istyirdi, lakin dana bilmirdi. Onun drdli hnkrtlri irisindn ancaq bu szlri eitmk olurdu: Ata! Bizi qoyub getm! Biz sizi ona gr tapmadq ki, yen d itirk! Canverm, el bil ki, ln adam dolanbac crlarla gah qabaa, gah geriy, gah qbir yaxn, gah da hyata doru aparr. O, sanki, kor kimi lm doru hrkt edir. Jan Valjan bu baynlqdan sonra bir az zn gldi, ban silkldi, bununla, sanki, zrin enn klglri rdd etmk istyirdi; onun uru yen d aydnlad. Kozettann qolunun azn azca qaldrb pd. Marius rd: O cana glir! Doktor, o cana glir! Jan Valjan: Siz ikiniz d ox mrhmtlisiniz, dedi. Mni myus elyn n idi bunu siz deyim. Cnab Ponmersi, mni myus elyn o idi ki, siz o pula toxunmaq istmirdiniz. O pul, dorudan da, sizin arvadnzdr. Mnim balalarm, bu saat mn btn mslni ab siz deyrm, ancaq buna gr sizi grmyim mn bel sevinirm. Qara qaqat ngiltrdn, a qaqat Norvedn gtirirlr. Bu bard, bax, o kazda yazmam, onu oxuyarsnz. Mn qolbaqlarn dym qarmaqlarn tkm qarmaqlarla vz eldim. Bu daha qng, daha yax ucuz olur. Siz bilirsiniz bununla nec ox pul qazanmaq olar? demli, Kozettann srvti, dorudan da, Kozettann znndr. Mn bu tfsilat siz deyirm ki, siz sakit olasnz. Qap arvad yuxar qalxaraq yaralm qapdan iri baxd. Hkim ona xb getmsini syls d, bu, drd qalan qarya gedrkn, ln adama ra-ra bu szlri demsin mane ola bilmdi: Keii armm? Jan Valjan: Burada kei var, deyib barman yuxar qaldrd; o, sanki, ba stnd kimi is gstrir v onu ancaq z grrd. Hyatla bu ayrlq anda, blk, kei, dorudan da, burada idi. Kozetta sulluca onun dalna bal qoydu. Jan Valjan yen danmaa balad: Cnab Ponmersi, sizi and verirm, narahat olmayn. Bu alt yz min frank, dorudan da, Kozettanndr. Siz o pulu gtrmsydiniz, mnim btn hyatm he olub gedrdi! Biz dn bzk eylri dzltmkd byk mhart qazanmdq. Bunlar Berlin qa-da deyiln bzk eylri il rqabt ed bilirdi. He onlar almanlarn muncuqlar il yan-yana qoymaq

olarm? Bizimkinin bir qrosunun qiymti cmi frankdr, bir qrosda is on iki djn tra edilmi la muncuq vardr. ziz bir adammz lnd biz ona baxrq, sanki, onu baxmzla zmz bnd etmk, tutub saxlamaq istyirik. Kozetta il Marius bir-birinin lindn tutaraq Jan Valjann qabanda durmudu: drddn onlarn nitqi qurumudu, midsizlik iind tir-tir sir, lml nec mbariz edcklrini bilmirdilr. Jan Valjan get-ged ziflyirdi. Onun gznd hyat i snr, o get-ged qruba enirdi. Bir qayda il nfs ala bilmirdi, nfsi bzn xrldayaraq ksilirdi. lini trptmy tinlik kirdi, qlar taqtdn drd; lakin o zifldikc, gcdn ddkc, qlbinin bykly znd daha aydn, daha bariz grnrd. Axirt dnyasnn lgn i gzlrind ks olunurdu. Onun gln z daha da solurdu. Hyat onun varlnda snmd, lakin simasnda baqa bir iq parldayrd. Nfsi daha da ziflyirdi, baxlar daha artq durunlard. O indi, arxasnda gzgrnmz qanad olan bir l idi. Jan Valjan iar il Kozettan, sonra da Mariusu ard. Grnr, onun hyatnn son dqiqlri atmd. O, zif ssl danmaa balad; bu ss, sanki, uzaqdan glirdi, el bil ki, onlarn arasnda bir divar ykslirdi. Yaxn gl, ikiniz d yaxn glin. Mn sizi ox sevirm. Bel lmk n yaxdr! Sn d mni sevirsn, mnim Kozettam. Mn bilirdim ki, snin knln hmi mn baldr. Sn n mehribansan, kryimin altna bal qoydun! Sn mnim n alayacaqsan, elmi? Ancaq ox alama. Mn istmirm ki, sn mnim n rkdn drd ksn. Siz grk ox ylnsiniz, mnim balalarm. Bir ey yadmdan xb, siz demmim: mxasz toqqalar dzldib satmaqla o biri eylrdn daha ox pul qazanmaq olar. Qros, on iki djn toqqa on franka baa glirdi, amma altm franka satlrd. Bu, dorudan da, faydal bir i idi. Buna gr d, cnab Ponmersi, o alt yz min frank qoy sizi tccblndirmsin. Bu, dz yolla qazanlm puldur. Siz tmiz vicdanla dvltli ola bilrsiniz. Sizin grk karetanz olsun, siz grk teatrda hrdnbir loja tutasnz, sn qng ziyaft paltar lazmdr, mnim Kozettam, siz grk z dostlarnz lzztli nahara qonaq elysiniz, xobxt yaayasnz. Mn indic bu bard Kozettaya yazmdm. O, mnim mktubumu tapar. Buxarnn stnd iki amdan var, onlar da Kozettaya verirm. Onlar gmdndir, amma mnim n saf qzldandr, brilyantdandr; onlara adi am qoyulanda onlar mehram amna evrilir. Bilmirm, onlar mn vern adam orada mndn razdrm. Mn limdn glnin hamsn elmim. Mnim balalarm, mn yoxsulam, bunu yaddan xartmayn, mni knar yerd basdrn, qbrimin d stn bir da qoyun ki, yerim mlum olsun. Mn bel istyirm. Dan stn ad yazdrmayn. Kozetta hrdn mnim stm glmk ists, mn bundan xohal olaram. Bu siz d aiddir, cnab Ponmersi. Mn bir eyi etiraf etmliym: el vaxtlar olub ki, mnim sizdn xoum glmyib, bunun n balayn. ndi Kozetta il siz mnim n birsiniz. Mn siz ox minntdaram. Hiss edirm ki, siz bilsydiniz ki, onun zrif, al yanaqlar mni nec sevindirirdi. Bu yanaqlar azca solsayd, hvalm pozulard. Kamodun siyirtmsind be yz franklq bir bilet var. Mn ona dymmim. Bu, yoxsullar ndr. Kozetta, sn z xrdaca donunu orada, yatan stnd grrsnmi? Onu tanyrsanm? O vaxtdan ancaq on il kemidir. Vaxt n tez glib keir! Biz nec xobxt idik! Hr ey qurtard, Alamayn, uaqlar, mn ox da uzaa getmirm, mn oradan sizi grcym. Geclr siz qaranla baxsanz, grcksiniz ki, mn siz baxb glmsyirm. Kozetta, Monfermeyl snin yadndadrm? Sn med idin, zn d ox qorxurdun. Yadndadrm, mn vedrnin qulpundan qaldrdm, onda mnim lim ilk df snin o msibtlr grm xrdaca lin toxundu. Snin lin el soyuqdu! Ah, xanm, onda sizin o xrdaca llriniz nec qrmz idi, amma indi gr nec adr! O iri kukla da yadndadrm? Sn ona Katerina deyirdin. Sn onu monastra apara bilmdiyin ox tssf eldin. Sn mni nec tez-tez gldrrdin, mnim ziz mlyim! Yadan sonra suya p atardn, sonra da onun zb getdiyin baxardn. Bir gn sn syd ubuundan bir fing, bir d sar, gy, yal llkli bir volan baladm. Bu, yqin, snin yadndan xb. Sn xrdaca, oynaq, ux bir qz idin! Oynamaqdan xoun glrdi. Qulaqlarndan albal asardn. Bunlarn hams keib getdi. Xrdaca qzmla kediyim me d, altnda gzdiyim aaclar da, gizlndiyimiz monastr da, oyunlar da, n v uaq gllri d bir xyal oldu. Amma

mn el bilirdim ki, bunlar hams mnimdir. Mnim sfehliyim d bunda imi! Tenardyegil pis adamlard. Onlar fv etmk lazmdr. Kozetta, anann adn sn demk vaxt glib atmdr. Onun ad Fantina idi. Bu ad yadnda saxla! Fantina! N vaxt onun adn ksn, diz k. O, ox zab kmidir. O, sni ox istyirdi. Sn xobxt olduun qdr o bdbxt idi. Allahn tqdiri bel imi. Allah gyddir, ulduzlar arasndadr, o bizim hammz grr, n etdiyimizi bilir. Bli, mnim balalarm, mn gedirm. Hmi bir-birinizi sevin. Bir-birinizi sevin dnyada bundan lvi ey yoxdur. Burada ln zavall qocan da arabir xatrlayn. Ah, mnim Kozettam, alama, bu qdr vaxt sni gr bilmdiyim mn mqssir deyilm; bu, mnim qlbimi paralayrd; mn ancaq knin tinin qdr ged bilirdim; adamlar, yqin, mni sfeh hesab elyirdilr; mn dliy oxayrdm; htta bir gn evdn apkasz xmdm. Mnim balalarm, mn yava-yava pis grrm. Mn grk siz daha ox eylr sylyydim, ancaq n frqi var. Hrdn mni yada saln. Allah sizi z pnahnda saxlasn. Bilmirm mn n oldu, mn iq grrm. Yaxn glin. Mn xobxt lrm. zizlrim, mnim istkli balalarm, glin llrimi sizin banza qoyum. Kozetta il Marius byk msibt iind, gz yandan boula-boula dizlri st db, onun llrindn pdlr. Lakin bu mqdds llr daha trpnmirdi. Jan Valjan kreslonun arxasna syknmidi, iki amdan onun zn iq sard, onun solun z gy baxrd. Kozetta il Marius onun llrini dn-dn prd, o buna mane olmurdu; o lmd. Ulduzsuz, qaranlq bir gec idi, gz-gz grmrd. Yqin ki, bu zlmt iind bir mlk qanadlarn aaraq uan ruhu qbul etmy hazr durmudu. ALTINCI FSL. Ot basr, ya yuyur. Pyer-Laev qbiristanlnda, mumi qbirlrdn bir az knarda, bu srdablr hrinin bzkli mhllsindn qraqda, lmn pis dblrini bdiyyt qarsnda gstrn caib qbir abidlrindn uzaqda, tnha bir yerd, khn divar dibind, hndr qarahr aacnn altnda sarmaq sarnm, trafnda alaq v mamr bitmir bir da vardr. Zaman bu daa da, o biri dalar kimi, z tsirini gstrmidi: onun stn yosun v qu peyini basmdr. O, yadan gyrmidir, hava onu qaraltmdr. Onun yan-yrsind birc cr da yoxdur; he ks bu trf glmk istmir, nki burada ot hndrdr, adamn ayan islada bilr. Ancaq gn xanda bura krtnkllr yr. trafda yaban yulaf xldayr. Yaz glnd aacda birbittn qular oxuyur. Bu, lpaq bir dadr. Onu qbir gr yonub dzlmilr; ancaq bir ey almlar ki, dan lazmi qdr uzunluu v eni olsun, qbirdki adamn stn rt bilsin. Onun stnd ad yoxdur. Ancaq bir ox illr bundan vvl kim is dan stnd drd misra eir yazmdr; yaan yalar, toz-torpaq bu eir parasn grnmz etmi, yqin ki, indi o tamam silinib getmidir: O yatr... Qovmusa da, tale qddarcasna. Yaam... Atmsa da, mlk qm dryasna. ld. Vaxt atanda cl apard onu. Nec ki axam kr, yetir gndzn sonu.