ANKARA NVERSTES

LAHYAT ------------------

FAKLTES LXXXIV

YAYINLARI

----------------------

SLM

TARH

EMEVLER - ABBASLER

Do. Dr. Bahriye OK

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
SEVN MATBAASI 1968

Tarihi ok seven kzm Kumru Hatun'a.

lim tahsil etmek her Mslman kadn ve erkee farzdr

Br an bilgi ile uramak, bir an kitaba yazya bakmak, altm yl bdet etmekten hayrldr.

Kimsecikler bir bilgiyi yaymaktan daha stn bir sadaka veremez

HZ. MUHAMMED

 N S Z Bu kitapta btn slm devletlerinin tarihi geliimi deil sdece Emeviler ve Abbasler a ele alnm ve bu iki ynetici so~ yun abalaryla kta zerindeki geni lkelerde Mslmanln nasl yayld; ayrlklarn nasl doduu, Cahiliye andan beri mevcut olan kabile rekabetlerinin zaman zaman nasl canland, fakat tedbirli, dil halfeler zamannda kuku uyandrc olaylarn nasl nlendii, seilmi olan baz rneklerle, haftada iki saatlik ders progoramtna uygun decek kadar zetlenerek aklanmtr. Bu arada spanya'nn fethi ve Mlsmanlartn Fransa ilerine yaptklar aknlar incelenmise de, bal bana bir kitap kapstyacak kadar geni bir konu olan Endls Emev devleti burada ele alnmamtr. Gerek Emevilerin, gerek Abbaslerin fetihler sonucu karlatklar eski imparatorluklarn etkisiyle ok byk bir uygarln temsilcileri durumuna nasl gemi olduklar da kitapta belirtilmitir. Ayrca tarih kiiler ve onlarn grdkleri iler hakknda bilgi verirken slm tarihi iin en salam, en deerli kaynaklar brakm olan bni Him, Belzur, Taber, Mes'ud, bn l-Estr, Makriz, Ebu'l Ferec sfehan, Ebu'l - Ferec Bar Hebraeus, bni Haldun gibi deerli bilginlerin eitli eserleri esas alnmtr. Dilerim ki, rencilerim bu kitab bir hikye okur gibi okuyup gemesinler; tarihteki olaylarn temellerinde yatan ve devletleri kntye gtren nedenleri iyi grsnler ve kitap kendilerine baarlarnda yardmc olsun.

Ankara 19. Mays. 1968 Bahriye OK

I.

HALFELN EMEV SOYUNA GEN HAZIRLAYAN SEBEBLER

I. Snf slm tarihi derslerinde slm'dan nce Arap yarmadasnda kurulmu, sonra dalm baz devletler, Cahiliye devrinde yaayan Araplar'm det ve inanlar, slmiyetin douu ve drt Halife devri grlmektedir. Tarihin ak bizi imdi seimle deil hile ve bask ile i bana gelen Emev soyunun baarlarn gzden geirmee yneltiyor. Emevler'in ve onlar izliyen Abbasoullar'nn zamanlarnda bu imparatorluklar temellerinden sarsan din ve siyas olaylarn niteliklerini anhyabilmek iin nc Halife Haz-ret-i Osman devrine kadar geriye gitmek ve islm tarihilerinin aFitne adn verdikleri problemleri bir kez daha gzden geirmek zorunluluunu duymaktayz. Bu nedenle, asl konuya girmeden nce, Hazret-i Osman devrine bu adan bakmak yerinde olur. 1. Hazret-i Osman'n Halife Seilmesi: Mugre bin ube'nin bir klesi tarafndan hanerlenen ve hayatnn son saatlerini yaayan Hazret-i mer, Peygamber'in amcazadesi ve damad Hazret-i Ali lehinde bir vasiyette bulunmamt. O, kendisini izliyecek Halifenin tayinini 6 kiilik bir heyete havale etmiti. Bu heyet btn Mslman'lar bir araya toplamaktan ok uzakt. Sdece Medine bu seime katlyordu. nce bu alt kii bir isim zerinde birleecekler, dier Medineliler, seilene biat edeceklerdi. Heyetin yeleri : Ali, Osman, Talha, Ziibeyir, Abdurrahman ibni Avf, Sa'd ibni Mlik (Ebi Vakkas) dir. Bunlardan Talha seim srasnda Medine' de olmadndan onun yerine Sa'd ibni Mlik oy kulland ve Hazret-i Osman zerinde anlatlar. Kimi orientalistler Hazret-i Osman'n seilmesini, onun ok yal bulunmasna, ok yumuak huylu olmasna yorarlar; bu bir gerektir. Zira Osman'm devlet, ynetimini sk bir disiplin altna alamayacan ve bu durumda da rakipleri, Osman'a kendi arzularn kabul ettireceklerini hesaba katmlard. Ama hesaplarnda son derece yanlm olduklarn ok gemeden grdler. 2. Hazreti Osman Devri: Hz. Osman devrini iki ksma ayrmak doru olur. Birincisi. Hz. mer devrinin deta bir devamdr, 'kincisi ise karklklar devridir, ymi sonunda Osman'n ehadeti ile kanl bir nitelik kazanan ve slu toplumunda ayrlklara sebep olan devirdir. A) Hazret-i Osman'n baarlar: a) ran'daki fetihlerin tamamlanmas : Hz. mer zamannda Kisra'nn ordular slm ordular tarafndan ar darbeler yemiti. Gl kumandanlarn ynetiminde hareket eden slm ordular, trl ynlerden fetihlere devam ederek eski Asur topraklarnda zaferler kazanmlar, Musul kprsnden Dicle'yi gemiler, Babil'e ve Ninive'yc varmlard. Dier bir ksm Mslmanlar ise ran'da gney ve dou illerinde Yezdecerd'i adm adm izliyorlard; nk Hz. mer onun kou-turu!n:as emretmiti. Yezdecerd, Rey dolaylarn boalttktan sonra, ba

bo bir hlde dolamaya, bir ehirden dierine komaya balad. yleki onu sfehan gibi muhteem bir ehirde iken, az sonra ranl fatihlerin beii olan Fars dalarnda grmek mmknd Tarihin garip bir cilvesidir ki, Kisra (yni ran hkmdar) III. Yezdecerd'in ok eski selefi Kros (Kuru veya Kura da denir) hasna toplad eteleri bu dalardan yneterek dnyann en byk imparatorluklarndan birini kurmutu; imdi ise son Kisra ayn dalarda son gnlerini yayordu. III. Yezdecerd, Fars'tan Kirman'a oradan Horasan'a, Merv'e snd. Medain'den kaan deersiz bir sr adamlar ona refakat ediyor ve hal eski ihtiaml devirde imiler gibi altnlar, srmala iinde grlyorlard. Yezdecerd, Merv'e vard zaman bende-vn'ndan 4CC0 kii de beraberinde idi. Bunlar alar, hizmetiler ve cariyelerden ibaretti. Yezdecerd, Merv'de bir ategede yaptrmaya balyarak henz istilya uramam lkeler halklarna mektuplar yazp onlar ran top aklarnn geri kalm ksmlarn kar kar savunmaya ard. Nihavend savandan kurtulabilenler ran' n en nemli ehirlerinden biri olan sfehan'a snmlard; ancak buras da Mslmanlar'n hamlesine kar koyamad, teslim oldu, Mslmanlar sfehan'dan sonra Stahr'a (= Persepolls) saldrdlar. Stahr ran gururunu tahrik eden bir yer olduundan, ahruh kumandasnda 120.000 asker toplanmt. Stahr' savunma yolundaki abalar da bouna oldu ve sonunda Stabr vergi demei kabule mecbur oldu. Mslmanlar Horasan'a ulatlar, oralar da yer yer istil ettiler. Yczdecerd Ceyhun rman ve onun tesindeki lleri ajp kuzeye doru ekildi. 651 ylnda 31 yanda iken kendisini izliyenler tarafndan ldrld, bylece Ssn saltanat sona ermi, btn ran slm egemenlii altna girmi oluyordu (1). Bu arada Rey halk Mslmanlarla yapm olduu bar koullarna uymam olduklarndan Sa'd ibni Ebi Vakkas emrine verilen bir kuvvet Rey'de baarlar elde etmi ve bar yeniden salamt. Ayn yllarda Azerbaycan ahlisi bar bozmu olduundan Kfe valisi Velid ibnl Ukbe bunlara kar hareket ederek, onlar bar hkmlerine uymaya zorlamt. Daha sonra Selman ibnl Rebia'y Hz. Osman Ermenistan'a gndermi, o da bu havalide skneti salamtr. Bylece Hz. mer zamanndaki fetihlere daha birok yenileri eklenmi, slm bayraklar Kabil'e kadar

ulamt.

b) Afrika'da savalar ; Hz. Osman devrinde Afrika'dak i baarlarn bir ksm, eski Tetholunmu lkelerde ba gsteren ayaklanmalarn bastrlmas, bir ksm da yeni fetihler eklinde grlmektedir. Hicretin 25. ylnda Bizans imparatorunun emriyle Manuel adndaki bir kumandann ynettii bir ordu skenderiye'den de yardmlar alarak isyan etmiti. Ar ib I-As bu ayaklaurnay bastrp Manuel'i sava meydannda katletmei baarmt. Bu srada skenderiye'de ve dolaylarnda oturduklar hlde ayaklanmaya katlmam olan, ama siler tarafndan mallar yama edilmi bulunanlar Amr ibn l-As'a ba vurarak mallarnn geri verilmesini dilediler. Yaplan soruturmadan sonra Amr ibn l-As onlarn zararlarn detti (2).

Hz. Osman Mekke fethinden sonra Hz. Muhammed'in ldrtmek istedii, fakat son [fedan afeyledigi (3) Abdullah ibni Sa'd (ibni Ebi Serh) Msr valiliine tyin etmiti (muhtemelen 646). Abdullah 40000 miicahid ile Afrika'nn Fethine balad. Msr'dan kalkp Libya ln byk zahmetler, meakkatlar sonunda at ve Trablus surlar nnde mevzie girdi. Bizansllarn valisi Gregorius 120.000 askerle Trablus'u korumaya kotu. Abdullah ibni Ebi Serh kuatmay brakp Gregorius'un zerine yrd; onu slm' kabule, yoksa cizye vermee ard. Abdullah'n nermeleri nefretle redolunduundan iki ordu Trablus'un duvarlar nnde iddetli bir savaa tututu. Mslmanlar ereflerini korumak iin canla bala savayorlard. Kuzey Afrika'nn geleceini tyin edecek olan bu sava kazanmak iin Gregorius'un kendisine refakat eden ve gzellii derecesinde de cesur olan kz askerleri teci etmekteydi. Hergn afakla savaa balanyor, gnn en kzgn saatlerinde iki tarafn ordusu adrlarna ekiliyorlard. Uzayp giden savan bitmesini istiyen Gregorius bir gn Abdullah ibni Ebi Serh'i ldrecek askere 100 000 altn ile kzn vereceini vdetti. Bu vd Rum genlerini rekabete evketti. Haber islm ordusunda da duyuldu. Kk bir birliin banda bulunan Abdullah ibni Zbeyr, Abdullah bni Ebi Serh'e: Sen de ayn mkfat, Gregorius'un ban getirene 100 000 altn ve onun gzel kzn vereceini vdet dedi. nerme kabul edildi; bunun zerine Abdullah ibni Ebi Serh ancak dman durduracak bir kuvvetle savaa girip scak saatlerde her iki taraf askerleri adrlarna dndkleri srada yeni taze bir kuvvetle dman zerine yrd. Bu savata Abdullah ibni Zbeyr kendisi, Gregorius'u hedef tutarak zerine atdm ve onu ldrmt. Kz babasnn cn almak istemi idiyse de Abdullah ibni Zbeyr'e esir dmt. Sava zaferle son bulmu, herkes ganimetten hissesini alm, ama vdolunan byk mkfat Abdullah ibni Zbeyr, bunun iin savamadn, Allah yolunda savatn ileri srerek reddetmiti. Onu Halife Osman'a mjdeci olarak yolladlar. Abdullah ibni Zbeyr, Mescid-i Nebev'de cemaat nnde zaferi mjdelemi, savan ayrntlarn anlatm, yalnz kendi kahramanln sz konusu etmemiti. Abdullah ibni Ebi Serh Afrika'da onbe ay kadar megul olduktan sonra Msr'a dnm oradan Nubya'ya hareket etmi, bu lkenin hristiyan hkmdarm da cizyeye balamt. c) Mslmanlarn ilk deniz savalar ve Akdeniz'de fetihler: Hz, Osman devrim, Hz. mer devrinden ayran cn belli bal nitelik, Hz. Osman devrinde Mslmanlarn denizcilie verdikleri nem, bunun sonucu olarak da kazanlan zaferlerdir.

Hz, mer zamannda Amr ibn l-As, Msr valisi iken, mer'in bn l-As'dan deniz yoluyla fetihler meselesini sormas zerine, onun u yolda cevap verdii kaynaklarda yer almtr: Bir takm byk tekneler ki, iinde kk adamlar var, sular sakinken, bunlarn kalbleri endie ile titrer, sular kabarnca akllar oynar. Denizde insann yakni azalr, kukusu oalr. Tekneler eilirse batar, kurtulurca talihli saylr. Hz, mer bu mektubu okuduktan sonra, bunca tehlikeli ve korkulu bir ie girmek istememi ve Mua-viye'nin Kbrs' feth iin istedii izni vermemiti. Esasen bu srada Bizans imparatoru Mslmanlarla dostluk kurmak yolunda harekete gemiti (4). Hz. Osman hilafet makamna geince, Muaviye ona ba vurarak Suriye'de egemenlii savunabilmek amacyla mutlaka bir donanmaya ihtiya olduunu bildirip, bunun yapm iin kendisinin iznini istemiti, Hz. Osman bu izni verir vermez Muaviye donanmay yaptrp Kbrs'a bir sefer at. Muaviye bu sefer iin gereken askerleri Halifenin emrine uyarak yalnz gnlller arasndan semitir (5). ca) Kbrs'n fethi: 649'da Abdullah ibni Kays'm kumandasnda islm denizcileri Suriye'den Kbrs' fethetmek zere denize almlard. te yandan, Msr valisi Abdullah ibni Ebi Serh, Msr'dan Kbrs'a doru denizden ilerlemi ve bu iki kuvvetin birlemesi ile ada oka direnme gsteremeden islamlarn eline dmt. Bar koullar arasnda bata, ylda 7000 dinar demek, Bizans'dan deniz yoluyla gelecek tehlikeleri Mslmanlara habet vermek, Bizans'a verdikleri vergiyi gene eskisi gibi demee devam etmek vard. Bu son koulu kbrsldar istemilerdi (6). ff) Zat l-Savr deniz sava: slmlar'm denizar lkelerde de egemenlik kurmaya baladklarm gren Bizans mparatoru Konstans (641-668) (7) hakl bir korkuya kapld ve Afrika'daki Bizans topraklarma girmi olan Mslmanlar nce bu topraklardan karmak iin bir donanma hazrlad. mparator kendisi emrindeki 500 para gemi ile sava ynetiyordu. Bizans donanmasnn yelken direkleri bir orman andrd iin bu savaa Zat l-Savr ad verilmitir. 31/65]-2'de Likya kylarnda vuku bulan bu savata Bizans gemileri grld zaman deniz ok sertti, Mslmanlar ve Bizansllar sknetlerini muhafaza ederek gemilerini kyya yanatrdlar. O geceyi Mslmanlar Kuran okuyarak, namaz klarak, Hristiyanlar an alarak, ha kartarak geirdiler. Ertesi gn gemiler birbirine yaklatrlp savaa baland. Mslmanlarn bu savata gsterdikleri abay bn l-Esr, baka bir savata gstermemi olduklarm ileri srmektedir. Sava Bizansllarn yenilgisi ile bitmi, mparator Konstans yaralanarak Sicilya'ya kam, askerleri perian olmu, donanmas imha edilmiti. gg) Rodos'un fethi: Bu byk zaferden sonra Mslmanlar her tarafta serbeste harekete baladlar. Girid vc Malta adalarna kar birok aknlarda bulundular. Bu arada Cunde Ibni Ebi meyye Rodos'a gnderildi (653) (8). O, Rodos adasn fethedip dnyann 7 hrikasndan biri olan tun heykeli ganimet mallan

arasna katt. Rodoslular tarafndan yaplan ve M.. 225 sralarnda vuku bulan depremde paralanp devrilen bu heykel limana giri noktasnda bulunmaktayd. Mslmanlar onu bir Yahudi tccara sattlar (9). hh) cd) slm donanmasnn stanbul'a varmas : Mslmanlar renike halicinde Bizans imparatorunun donanmasn perian ettikten sonra, Anadolu kylarnda yol alp anakkale boazn geerek Kadky'e kadar ilerledilerse de iddetli bir frtna sebebiyle yeni bir baar elde edemediler. Bylece Hz. Osman devri deni2 savalar bakmndan da erefle dolu yeni sahifelerin yazlmasna vesile oldu. ii) d) Kur'an'n resm eklini almas: Kuran lk kez Hz. Ebu Bekir tarafndan mushaf hline getirilmitir diye bilinmektedir. Ama phe edilmemeliki, daha Hz. Peygamber zamannda, belki bugn elimizde olduu gibi tam deilse de, onun baz blmleri mushaf hlinde uzak blgelerde elden ele dolamakta idi. Bunun bir delilini bize, ana kaynaklardan biri olan Taber vermektedir (Bk. Kadir Z. Oan evrisi, II., S. 872, I. bask). Kuran Hz. Mu-hammed zamannda hafzas kuvvetli kimselerce ezberlenmiti. Hz, Ebu Bekir'in abalaryla mushaf hline getirilmi olan Kuran Peygamber tarafndan ezberletilen, tertip edilen kurann aynyd. Bu nsha, Hz. Ebu Bekir'in hayat boyunca onun yannda kalm, lm zerine Hz. mer'e gemiti, mer'den sonra bu nsha mer'm kz Hafsa'ya emanet braklm, bylece Hz. Osman zamanna kadar ulamt. Gerektike bu nshadan kopyalar karlm olmas muhtemeldir. Hz. Osman nem verdii baz olaylardan dolay Kur'an-i Kerimi resmen istinsah ettirip kontrol ettikten sonra her yana gndertmi, zel olarak yazlm nshalarn ortadan kaldrlmasn (yaklmasn) emretmitir (10). Halife Osman'a hu fikri verenin Huzeyfe bin el-Yemn olduu Enes bin Mlik tarafndan rivayet edilmitir. Gya 25/645-6'da Kfeli askerler Azerbaycan'a sefere ktklar srada Huzeyfe de yardmc kuvvetlerin banda bunlarla birlikte bulunmaktayd. am'dan gelen ordularla Irak birlikleri birletikleri zaman bu her iki taraf Kur'an' kendine gre okumaya ve kar tarafn okuyuunun doru olmadn iddiaya koyuldular. Huzeyfe ite bu anlamazln slmiyet iin ileride bir tehlike yaratacandan korkup slm mmetini hep ayn ekilde Kur'an okumaya yneltecek bir are arad. Hazret-i Osman'a durumu syledi, Hazret-i Osman, Hazret-i Ali bata olmak zere ashabn byklerini davet ederek, onlarn dncelerini rendi, sonra Hazret-i mer'in kz, Peygamberin dul ei Hafsa'ya haber gnderip yarmdaki Kur'an nshasn emanet olarak kendisine yollamasn rica etti ve. Zeyd ibni Sabit, Abdullah ibni Zbeyr, Said ibn I-s, Abdurrahman ibni Haris, Haris ibni Hiam gibi ashabn en nl kiilerinden kurduu bir komisyonu Kur'an'n dikkatli ve emin bir ekilde kopye edilmesine memur etti; fakat Medi-ne'li olan Zeyd ile bir anlamazla derlerse Kur'an' Kurey lehesine sdk kalarak kopye etmelerini emretti. Verilen emre uyularak Kur'an Kurey arapas ile yazld. Bununla birlikle Kur'an' okuyan yabanclarn baz kelimeleri Kurey arapas ile telffuz edememeleri karsnda

Hazret-i Muhammed'in bunlara hogr ile muamele ettii rivayet edilir. ok muhtemeldir ki, bu msaade slmiyet'in geniledii, Peygamberin hayatnn son zamanlarnda verilmitir. Bahis konusu ettiimiz bu lehe fark Kur'an'n mnasnda hibir deiiklie meydan vermemekle bcrabe fonetik ynden ayrla vesile olmaktayd. Bir iki rnekle aklamak gerekirse: Kurey lehesinde Hatta dendii hlde, Huzeyl Araplar bunu Atla diye okur ve sylerler; Kureyliler t'nin fet-hiyle ta'lemn dedikleri hlde, Esed'li Araplar t'nin kesri ile Ti'-lemn okurlard. Birinin sn okuduunu teki Yasin okurdu. jj) Hazret-i Peygamber'in bu msaadeyi vermekteki maksad, Mslmanlara kolaylk temin etmek idi; nk trl Arap kabileleri Kur'an okumakta ve namaz klmakta idiler. Bunu zorlatrmak slm dininin yararna deil zararna olurdu (11). kk) Bir rivayete gre Kur'an' istinsah edenlerin says ona kadar ykselir. Ubey ibni K'b, Enes ibni Mlik, Abdullah ibni Abbas bunlarn arasndadr. Ebu bekir zamannda olsun, mer zamannda olsun Zeyd bu mutlu ie daima yardmc olmutur;. Hazret-i Osman ihtilafl olan nshalar toplatp yaktrmak hususundaki arzusunu beyn etii zaman, hibir muhalefetle karlamamtr. Bugn en derin sayg ile muhafaza ettiimiz ve okuduumuz Kur'an Hazret-i Osman'n hazrlatt Kur'an'dr. slm'n en byk hasmlar da bunu kabul etmekte tereddt etmemektedirler. Boylere Kur'an'm tam ve mkemmel mevsukyeti meydana km oluyor. ll) Kur'an'n nshalarnn hakikilii ve tahrife uramad hususunda en mkilpesent orientalistlerde Nldeke bile Encyclopedia Britannica'da Muhammedlik hakknda yazd maddede bu yoldaki olumlu savunmalarm esirgememitir. Yine Nldeke bugn elimizde bulunan Halife Osman nshalarnn Ubey ibn K'b ile bnl Mes'ud nshalarnn ayn olduu inancndadr. Bu iki sahabinin nshalar ise Zeyd'in nshasndan kopya edilmi olmaldr. Ancak bni Mes'ud kendi nshasnda Fatiha ile Muavvazateyn'E bulundurmamakta, Ubey ise Kur'an'a Hazret-i Muhammed tarafn dan sylenilen fakat ayet olmayan iki dua eklemektedir. Bunlardan biri Mslmanlarn Vitir namazlarnda okuduklar Kutut duas, teki Allahummc ihdena femen hediyet kelimeleri ile balayan dualardr. Bunlarn Kur'an ile bir alkas yoktur. Hazret-i Muhammed bu dualar ashabna rettiinden, o gnden sonra sadece dua olarak okunmas det hlinde devam edegelmitir. B) Hazreti Osman Devrinde Fitnenin Sebebleri: Hz. Osman'n alt yl sren basan ve ereflerle dolu devrini alt yl da hakszlk, huzursuzluk ve kayrma devri izler. Bunun trl nedenleri vardr: lkelerden ayrlma: Hz. Osman zamanndaki yeni kuak, esld kuak gibi zht ve takva sahibi deildi; ilkelere sk skya balanmyordu. Peygamber

zamanndaki kuaktan pez az insan kalmt. Onlar da ok yal bulunmalar sebebi ile bir ksm inzivay tercih etmilerdi. a) Kureylilerin Kabile Asabiyeti: Gene yeni kuak mmetin bana geecek efin, ancak Kuery'den olabilecei inancm tamaktaydlar. Gerekten de Peygamber'in adalar bu amala hareket etmilerdi, ama asla bunu belli etmemilerdi. Yeni kuak Ku-rey'in btn teki kabilelerden stn olduu iddiasu aktan aa savunmaktan ekinmiyordu. Kurey kabilesi dnda kalanlar bu anlaya kar idiler. lkeler fethetmekle onlarn kllar parlam, onlarn kam dklmt; Peygamber nasl herkese eit muamele yaptysa imdi de ayn olmalyd. Bu tr tartmalar doudan, batya, tm slm topraklarnda dalgalanan slm bayran tehdit etmeyteydi. b) Mecus ve Musevilerin gizli mcadeleleri: Eski Mecusle-rin amac da ynetimi ranllarn eline geirmekti, Musevlerinki ise dorudan doruya slm' ykmakt. Bunun iin bir takm din mezhepler yaratmak ve slm' iinden paralamak gerekiyordu. Nitekim yahudi dnmesi bn l-Sevda adyla tannm olan Abdullah ibni Sebe, slm kabileleri arasnda Basra'dan am'a kadar dolam ve Sebeiye adl batl bir mezhep kurmu, Ali yandalarn Hz. Osman'a kar kkrtmtr. (Bk. Cl. Huart, I., S. 246247) O, Hz. sa'nn yeniden dnyaya geleceine nasl inanlmakta ise, Hz. Muhammed'in de ayn ekilde dnyaya geleceine iman edil nesini, onun yokluunda da hayatta iken kendisine en ok yardm eden Hz, Ali'nin hilfete gemesi gerektiini, Osman'n haksz yere bu makam elinde bulundurduunu iddia etmekteydi. Bunun zerine Basra'dan karld, Kfe'de de tutunamad; am'da Ebu Zer ile Muviyc'nin arasn amaya alt. Orada da baar salayamaynca Msr'a gitti. Msr valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in deniz seferleri mminlcrce ho karlanmadndan A. ibni Sebe'nin vazlan bulada elverili bir ortam buldu (12). c) Hz. Osmann yumuak huylu olmas: Hz. Osman akrabalarn ve Emev soyundan olanlar valiliklere ve yksek memurluklar kayrd ve ayrca sulular abuk affettii iin devlet otoritesine byk apta zarar vermi, zellikle bu husus onun aleyhine alanlar oaltmt, rnein: Hz. Osman, Hz. mer'in tyin ettii baz valileri deitirip yerlerine akrabasndan, ehliyet ve iktidardan mahrum bir takm kimseleri getirdi; Msr fatihi Amr ibn I-s' Msr'da refah arttrd hlde, devletin gelirlerini arttr-mam olmakla sulayarak azledip yerine Abdullah ibni Ebi Serh't tyin etti. Bu, bir ara Hz. Peygamber zamannda dinden dnm ve bu sebeble de onun tarafndan idam emredilmi olduu hlde, sonradan affedilmiti. Bu durum Peygamber soyundan gelenlerin Halife Osman'a gcenmelerine sebep oldu. Mugre bin ube ile Sa'd ibni Ebi Vakkas'm azil sebebi ise beytlmalden bir miktar para aldklar iddias idi.

Buna karlk Hz. Osman'n yaknlarndan olan Muviye ile bn libi Serh eyletlerinde adeta birer bamsz hkmdar gibi idiler. Emevler'in savalar sonunda ummadklar zenginliklere sahip olmalar bundan da pek ok gurur duymalar ve Kurey'ten olmayanlar aa grmeleri, slm'n unutturduu eski kabilecilik duygularn yeniden alevlendirdi. Bunlara eklenen Ammr bin Ysir gibi sekin bir sahabinin mescitte baylthncaya kadar dvlmesi, bir Kureyli gelirken Savulun yoldan diye barlmas, Medine etrafndaki genel otlaklarn Hz. Osman tarafndan yalnz miri hayvanlara ayrlmas ve bunun gibi daha pek ok sebep, Hz. Osman'a kar duyulan sayg ve ball iyice gevetmiti. C) Hz. Osman'n ehid Edilmesi: Hz. Osman'n dmanlar srasna girenlerden bir gurup da bni Mes'ud'un gzden dmesine kzm olanlar ile Kur'an'n eski nshalarnn yaklp resm nshalarnn oaltlmasna tahamml ederrJyenlerdi (13). bni Mes' ud, Hz. Osman'n Kfe'ye yollad resm nshay okumay reddedip kendi nshasn okumakta srar etmi; bu husus onun yaad mddete kendi yandalarnca da izlenmiti. Esasen Kutsal Metnin okuyucu ve tefsir edicileri, yni Kurra, resm nshalarn eyletlere datlmasndan honut kalmamlard; nk bylece Kurra ktleler zerindeki merkez iktidardan mstekl sonsuz glerini yitirmiler, Halife ise Kutsal Metnin tek koruyucusu olarak meydana kp hkmet birliini kurmutu. Hz. Osman yieni Mervan'a Afrika'dan gelen ganimet mallarnn nemli bir blmn balad. Cuma gn Sel vermek detini kard, Mina'da snnetin hilfna namaz drt rekt kld ve Hz. Peygamber'in mhrn kuyuya drd diye de mminlerin sitemleri le karlat (14). Hz. Osman devrini bir kmaza srkliyen olaylardan biri, K-fe'de ba gsterdi; yleki: Kfe valisi Said bin cl-s bir gece K-feli emirleri davet ettii bir toplantda Irak Kurey'in bir bahesidir gibi bir sz sarfedince, orada bulunan Ester el-Neha bu sze kar gelmi, Irak biz kllarmzla fethettik diye cevap vermi-li. Valinin zabta memuru, valiyi koruyucu yolda iddet gstermise de, Ester ve arkadalar kendisini bayltncya kadar dvdler. Vali ile bu ileri gelenlerin aras artk alm, iddetli tenkitler balam olduundan, Said durumu Halife'ye bildirip bunlarn Kfe'den srlmesini rica etmiti. Halife'nin verdii izin zerin^ kendine taraftar olmyanlar topluca am'a, Muviye'ye islh etmesi temennisi ile yollad. Muviye, ilerinde Sabit bin Kays, Sa'-sa'a ve Urve bulunan kiileri uzun tartmalardan sonra, mantkla islh edemiyeceini anlayp am'dan uzaklatrd (15). Kfeliler bu sefer Hlid bin Velid'in olu Hums valisi Abdurrahman n yanna gnderildiler. Abdurrahman bunlar tehdit ile biraz sindirdi ise de kamuoyunda ayaklanma istekleri artk aka gryordu. Hz. Osman, Araplarn eflerinden, ou Kureyli olan kiileri davet edip ne yapmak gerektiini onlarla grt. Bu srada Kfe'den Emev eflerin uzaklatn gren Hz. Osman'n muhaliflerinden Yezid bin

Kays, Hz. Osman' hilfetten indirmek maksadyla harekete geti. Abdullah ibni Sebe ile mektuplaanlar ona katldlar. Eter'in de kkrtmasyla ayaklananlarn szle yola gelmeleri artk imkn snrlarn amt. Valiyi Kfe'ye sokmadlar, durumu haber alan Hz. Osman Kfelilerin isteine uyarak Ebu Musa el-A'ar'yi Kfe valiliine tyin etti. Bylece Irakllarn ayaklanmas nlenmi oldu. Ama teki eyletler ihtille hazrlanmlard. Medine'd ekilerin de armalar zerine Msrllardan bazlar Medine'ye gelip valileri Abdullah bin Sa'd bin Ebi Serh'den ikyette bulundular. Hz. Osman valiye bir tehdit mektubu gnderdi. Abdullah bin Ebi Serh ise bundan hiddetlenip ikyetilerden birini dverek ldrd. Bu olay mevcut heyecan ateini bir miktar daha krkledi. Msr'da, Kfe ve Basra gibi ehirlerde ayaklananlardan yedi il sekizyzer kii birleerek gya Kabe'yi ziyaret edecekmi gibi 35/655-6'da yola girip Medine zerine yrdler. Kinne bin Bir gibi kabile efleri, Ester el-\'chai gibi nl kiiler de bunlarn aralarnda idi. Medine'ye ilk ulaanlar Msrllar oldu. Basrallar Talha'ya, Kfeliler Zbeyr'e, Msrllar Hz. Ali'ye eilimli olduklar hlde, hepsi de Hz. Osman'n hal'ini istemekte idiler. Bunlar Medine'ye konak uzaklkta durdular. Medine'de kendilerine kar asker topland haberini ttmilerdi. Aralanndan iki eli seip Medine'ye yolladlar. Bunlar Ali, Talha, Zbeyir ve Hz. Aye ile grtler. Hz. Ali ayaklananlarn bar yoluyla da olsa Medine'ye girmelerine izin vermedi; hatta bunlara kar silhl kuvvetler tedrik etti. Msrllar Hz. Ali ile grp Halife sfatyla kendisine biat etmek istedikleri zaman da Hz. Ali onlarn askerlerinin melun olduuna dair bir hadis-i erif bulunduunu syledi. Bu arada Bas-rallar Talha'ya. Kfe temsilcileri de Zbeyr'e biat etmek istemi ama Hz. Ali gibi bunlar da teklifleri reddetmilerdi. Her birlik uzaklarda birleip anlatktan sonra silhlara davranmayanlara mn diye baran tellallar kartarak Medine zerine yrdler. Herkes evine ekildi. Bu srada dnyann o devir iin hi phesiz en kudretli devletine hkmeden Hz. Osman hkmet merkezinde, dayanaca kk bir kuvvete dahi sahip olmad iin Dr'da kuatld ve doudan, batdan gelen bu eteler ile grmelere katlanmak zorunda kald. Bu arada Talha bh Ubeydullah (Cennetle mjdelenmi olanlardandr) Hz. Osman'la iddetli tartmalara girmi ve mminlerin anas Hz. Aye de Msr valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in azlini islemi Sen ekimser davranmsn, hlbuki o bunlardan birini ldrm, sen de kendi memurundan onlarn hakkn al diye haber yollamt. Hz. Ali de srekli olarak Halifeyi uyarmaya almt; ama Hz. Osman'n ald iyi kararlan yeeni ve ktibi Mervan her zaman tersine evirmekte hnerli idi. Hz. Osman 30 gn kadar Medine mescidinde imamete devam etmi ve isyanclar da onun arkasnda namaz klmlard; yalnz hac zaman geldiinde kendi yerine hac emiri olarak Abdullah ib Abbas' tyin etmek zorunda kalmtr. Eski sahabeden ve Hz. Osman'dan yana olanlardan biroklannn Medine'lilerin yardmna

hazrlandklann duyan Msrllar ve Irakllar bir an nce sonuca varabilmek amac ile daha sk bir kuatma tedbiri almaya ve Hz. Osman'n hal'ine karar verdiler. Medine halk da artk camiye gitmekten vazgeti; evlerinde, darda silhl bir hlde bulunmaa itina gsterdi. Bu gergin havay srdrmenin douraca kt sonulardan Mslmanlar korumak amac ile Hz. Ali, aralarnda cennetle mjdelenmi olanlann da bulunduu Muhacirin ve Ensr'-dan 30 kii ile birlikte anlamak zere isyanclarn yanna gitti, Ayaklananlarn Hz. Osman hakkndaki szleri son derece sert oldu Ama onlarn hemen hemen btn istekleri kabul edildi; zlimlerin cezalandrlacaklar, daha nce alnm sert tedbirlerin kaldrlaca , valilerin deitirilecei kendilerine vdedildi. Halife'nin bar sever tutumu karsnda Msrllar silhlarn braktlar ve memleketlerine doru yola girdiler. Abdullah ibni Ebi Serh azledildi yerine Ebu Bekir'in olu Muhammed vali olarak Msra yolland. Yolda el-Ari konak yerinde durumu phe uyandran bir siyah kle yakalanp sorguya ekildi. zeri aranp kuru bir mataranm iine saklanm, Halifenin mhr ile de mhrlenmi bir mektup bulundu, bunda Muhammed bin Ebi Bekir vc yanndakiler Msr'a gelince onlar idam etmek iin imkn ara, ellerindeki ferman yok et ve yeni bir emir gelinceye kadar eski vazifende kal deniliyordu Muhammed bin Ebi Bekir bu mektubu yanmdakerin mhrleriylc de mhrlettikten sonra ilerinden birine emanet etti (16), Msrllar hmla ve alma karan ile geri, Medine'ye, dndler. Hz. Osman'a kefil olup ba kaldranlara teminat veren Hz. Ali derin bir utan iinde kald. Medine'de arlk Hz. Osman' koruyacak kimse kalmamt. Kuleliler, Basrahlar bu olay daha yolda iken duyup geri dnmlerdi. Hz. Osman mhrn ve klenin kendisine ait olduunu, fakat byle bir mektup yazmadn yeminle teyid etli. Ayaklananlar, hatta Medine'deki Umeyyelilcr Mervan'n cezalandrlmasn ondan istediler. Hz. Osman buna yanamad. O zaman Medine'liler Mademki senin isteklerinin tersine byle iler yaplabiliyor, o hlde SCT hkmdar deilsin, istifa et dediler. Hz. Osman Tanrnn kendisine uygun grd iktidar kisvesini brakmayacan sylemek suretiyle istifa teklifini gururla reddetti. ite bundan sonra onu ok sk bir ekilde evinde (Dar) ku altlar; yleki oraya gerekli suyun tanmasna bile izin verilmedi. Hz. Ali oullann onun kapsn korusunlar diye nbete soktu. Ebu Hureyre gibi sahbiler yattrc, arabulucu olarak aba gsterdiler ama, faidesi olmad. Bu heyecanl kalabaln ortasnda Hz. Osman odasna ekilmi sessizce Kuran okumaya dalmt Yannda sdece ei Naile vard. Daha ok zaman yitirmenin doru olmyacan hesaplyan Muhammed bin Ebi Bekir (17) ve yanna ald birka kii H. 35 ylnn son gnlerinde (656 Haziran) Hz. Osman'n evine bitiik bir evden duvar aarak onun odasna girdiler ve onu ehid ettiler (18). Engel olmak iin gayret eden Naile'nin parmaklan kesildi. eri girenler Muhammed bin Ebi Bekir'den baka, kesin olmamakla birlikte, Kuteyre, Sudan bin Hamran, (19) Kinne bin Bisr ve Gaf/iki idiler. Hz. Osman'n kan Kur'an-i Kerim

zerine aktktan sonra fitne kaps arlk alm deil, bundan byle kapanmamak zere krlmtr. Ayaklananlar ieriye girdiler, eyalar yama ettiler. Hz. Osman'n na hemen o gn kaldrlamad; gn ortada kald. Naile'-nin srarl ricalar sonunda iki yakn arkada onu hazrlamak iin, Hz. Ali'den izin aldlar. Cenazeyi talamak iin yollara toplanm bulunan halk da Hz. Ali'nin emri ile datld: ar.a Hz. Osman ancak geceleyin Medine'de Bak' adl mezarln yaknlarnda duvarla evrili bir yere defnedildi (20). Hz. Osman'n katli slm tarihinde, hemen hibir olayn yaratamad sonular dourdu. Artk bundan sonra din devletinde iktidarn kimin hakk olduu sorunu klla halloludu. Bandaki imamla temsil edilen mmetin ireti birlii ancak zorla kounabildi. Gerekte ise cemaat zld ve her zaman siyas bakmdan tutunmaya alan ve kendi imamlar iin, resmen hkm sren halifeye kar silha davranan bir takm partilere blnd. Bu yzden i savaa fitne denildi. Bu durum gerek dindarlar iin ok zcyd. Bunlar bireye kanmyacak olsalar slmn hak yolundan gitme emrine uymam olacaklar, bir yan tuttuklar takdirde ise mminlerin ancak kfirlere kar savaabilecekleri ve birbirlerinin kann dkmemeleri gerektii yolundaki temel ilkeye aykr hareket etmi olacaklard. 3. Hz. Ali'nin halifelii ve siyas partilerin domas: Pey-gamber'in Mslmanlar arasnda byk bir nfuza sahip olan damad ve amcas olu Hz. Ali, Hz. Osman'n ehit edildii gn camide Halife olarak biati kabul etti. Ancak biat merasiminde Talha ile Zbeyr bulunmamlard. Bunlar sonradan, bir rivayete gre, bask yaplarak Hz. Ali'ye biat ettirilmilerdir (21). Hz. Ali'nin hilfeti kabul Msrllar memnun etmi ise de Kfe ve Basrahlar kzdrmt. Talha ve Zbeyr, Hz. Ali'ye biran nce Hz. Osman'n katillerini bulmay ve cezalarn vermeyi telkin ettiler. Hz. Ali heyecann yatmasn beklemei gerekli gryordu. Hz. Osman zamannda idaredeki bozukluklar iyi karlanyan Hz. Aye, onun lm haberini alr almaz Mekke'ye gidip kardei Muhammed'in katillere yol gstermi olmasna ramen, Hz. Osman'n kann dva etmee koyulmutu. Hayatta iken Hz. Osman' iddetle lenkt edenlerden Talha ve Zbey de Hz. Aye'nin yanna kotular. Gerdanlk meselesinden (yni fk olayndan) Hz. Ali'ye kzgn olan Hz, Aye'nin etrafnda trl zihniyetlere sahip insanlar toplanmaa balad. Bunlar kendilerinden daha ok gl olan Medinelilere kar du-ramyacaklanm bildiklerinden, Arap yarmadasn brakp ilikilerinin bulunduu Basra'ya gittiler. Orada kendilerine yandalar aradlar. Bir souk ve karanlk gecede Basra mescidinde krk kiiyi ldrp valiyi hapsettikten sonra

Basra'ya sahip oldular (22). Abdullah ibni Zbeyr Biz Osman'n kan iin kan dkyoruz diyerek kendini hakl gstermee alyordu. Bu srada hapsettikleri Basra valisi Osman bin Hanlf de kalar ve sakal yolunmu olarak brakld (Taberi II, S. 639-640). Gene bu srada onlardan nce Basra'ya ulamak niyetiyle harekete geen Hz. Ali've Medine'de bulunan Basral ve Kfelerden 900 gnll katlmt. Medine'yi terketmesini salk veren Abdullah bin Selm, Hz. Ali'nin adamlarnn hcumundan kendisini zor kurtard. Hz. Aye, Talha ve Zbeyr'in kendinden nce Basra'ya ulatklarn haber alan Hz. Ali'ye yol boyunca Tayy ve baka kabilelerden birok sava katld. Kendisinin yanna oullan Hasan ve Hseyin, eshbdan Ammr bin Ysir ve piyade kuvvetlerine komutan tyin ettii Mhammed bin Ebi Bekir (yni Hz. Aye'nin kardei) bulunmaktaydlar. Zikar denilen yerde yz yolunmu olan Basra valisi Osman bin Hanif onlan karlad. Hz. Ali bir yandan da Kfe'de oturan Ebu Musa el-E'ar'yi kandrmak iin eliler gnderdi. Ebu Musa ise yansz kalmakta direndi. Hz. Aye de Kfe'lilere mektup yazp yardm istedi, ama Hz. Ali'nin olu Hasan ve Ammr bin Yasr, Kulelilerden 900 kii bularak Emir l-Mmininin yanna geldiler. Abdlkays'lar ile Bekir bin Valiler de bunlara katldlar. Uzun grmeler, tartmalar, hatta arpmalar sonunda Irak' siyas bakmdan e ayrlm gryoruz: 1) Tarafsz kalanlar: 2) Hz. Aye, Talha ve Zbeyr'den yana olanlar; 3) Hz. Ali'yi tutanlar. Kfe'de oturanlar Mudar ve Rebia kabileleri Hz. Ali'ye, Basra'da oturanlar Hz. Aye'ye yardmc oldular. Hz. Aye'nin bir kardei kendi yannda, teki Hz. Ali'nin yannda idi. Bu dununu gren eshabdan bazlarnn tavsiyeleri zerine Ali, Ka'ka'a'y Basrallara zel bir mesaj ile yollad. Ka'ka'a midin stnde bir kolaylkla basan salam grnd. A) Cemel olay: Btn snn rvilerin birlemi grndkleri bir rivayete gre Abdullah ibni Sebe bu anlamann gelecekte kendisi iin douraca zararlar gz nnde tutarak bir gece askerleri ile Talha ve Zbeyr'inklere baskn yapm ve bunu Ali'nin askerleri tarafndan yaplm bir baskn gibi gstermitir. 9 Aralk 656'da yeniden balayan arpma her iki yan iin ar yitiklere sebep olmutur (23). En gzde sahbiler bu arpmada karlkl birbirlerine ok yadrdlar. Savan banda Hz. Ali atn Zbeyr'e doru srp ona Pey-gamber'in bir hadisini (24) hatrlayp hatrlamadn sormu, Z-beyr de hadisi hatrlad iin zlm ve savatan vazgemi ise de olu Abdullah onu korkaklk ile sulayarak bir kez daha savaa sokmu, sonunda Zbeyr sava meydannda kalmtr. Talha ise Zbeyr'den az nce Mervn bin Hakem'in att bir okla lmt. Ba bo kalan askerler Hz. Aye'yi alp iyice zrhlanm mahlasna oturtmular, mahray da bir devrinin zerine yerletirmilerdi. Altk kaan savalar devenin etrafnda toplanyorlar ve alacak bir fedakrlkla Hz. Aye'yi koruyorlard. Devenin

yularn tutan biri yere dtke bir bakas hemen onun yerini alyordu. Bylece Hz. Aye'yi koruyanlardan bir rivayete gre 70, bir baka rivayete gre de 40 kii lmtr. Sonunda Hz. Ali'nin bir iareti zerine devenin arka ayaklarna vuruldu, deve yere dt, Hz. Aye de bu suretle esir edildi (25). Kardei Muhammed onun muhafazas ile grevlendirildi. Hz. Ali ganimet mallarna dokundurmad, Krk kadnn eliinde Hz. Aye Medine'ye yolcu edildi. Aye nce Kabe'yi ziyaret ettikten sonra btn hayat boyunca Medine'de bir keye ekilip pimanlk aclan ekti. B) Muviye ile atma ve Sffn sava : Ali. Cemel vakasndan sonra Kfeye gitti; buradan btn imparatorluu egemenlii altna almaya alt. Msr, Arabistan ve ran'a bir zaman iin gnderdii valileri ile bunda baarya ulat. Ama kuvvetli hasm geriye brakmaya mecbur oldu. Eer onu da yenebilseydi ayrlklar kalkacak ve slm imparatorluunun tarihi bambaka bir yol izli-yecekti. Bu hasm am valisi Muviye idi. Muviye'ye gelince zengin bir hazineye sahipti. Son derece mahir bir siyas olduundan para ile satn alabilecei kimseleri ve fikirlerinden yararlanmas mmkin olanlar kendine balard. Hz. Osman, Emev, Muviye de Emevi idi. Hz. Osman'n ehadeti Emev-ler'in sonu olmak gerekirdi ama Muviye'nin siyas dehas sayesinde aksi oldu. Osman'n katlini o, Hz. Ali'ye ykledi. Osman'n kanl gmlei ile Mailenin parmaklarn gsterip halk heyecanlandrd. Suriyeliler eski Gassan idaresinde yaam ve Grek- Roma nfuzunu tanm, dzen ve disipline, itaat etmee olduka alk bir toplum idiler. Bunun iin Ebu Sufyn'n olu Muviye yirmi yl boyunca Suriye valiliini, halk memnun ederek, elinde bulundura-bilmiti. imdi ise Hz. Ali'nin am'a yeni bir tyin yapmasna boyun emei ve ona biati aklndan geirmiyordu. Geri hilfet zerinde bir iddias da yoklu, ama Osman'n ldrlmesi ile kendi iktidarnn bitmi olmasn kabul etmiyor, ihtille ramen mevkiini muhafazaya devam ediyordu. ehit ediien Halifenin yieni olmasndan tr onun intikamn almay sahyabilirdi. Hz. Ali ile emir Muviye savaa balamadan nce bir kez daha bar yolunu aradlar. Bunun iin Hz. Ali, Cerir bin Abdullah' Muviye'ye gndererek onu biala dvel elti. Yazd mektupta Ensar ve Muhacirin'in ittifakla kendisine biat ettiini, ayet kendisi biat etmiyecek olursa, bunun savala elde edileceini ona hatrlatyor ve Hz. Osman hakkndaki iddialarnn birer hile ve hud'a olduunu bildiriyordu. Muviye arad frsat bylece bulmu oldu. Haim olan Ali' ye kar eskiden beri mevcut olup da unutulan Haim-Emev rekabetini yeniden canlandrarak Emevleri kkrtt; yannda deha sahibi kimseler vard : Anr ibn l-s, Mugre bin ube, Ziyad ibni Ebihi gibi. Ayrca airler, hatipler, vaizler hep Muviye'nin dvasn savunuyorlard.

Hz. Ali nce Abdullah bin Abbas' Yemen'e, Yla bin Umey-ye'nin yerine yollad. Basra valiliini Osman bin Huneyf'e, Kfe valiliini ise Ebu Musa elA'ari'den alp bni ihab'a verdi, (daha bakalar iin Bak. Belzri, II, 141). te yandan Msr' kendine balyabilmek amac ile Kays bin Sa'd' oraya tyin ederek birliklerle Nil lkesine gitmesini emret-1i. Kays bin Sa'd bu emre ramen yanna sedece yedi kii alarak gitti; orada bir hutbe okudu, Bunda Peygamberden sonra en hayrl kii olarak tandklar Ali'ye biat etmelerini tavsiye etti. Msr'da hemen herkes bu teklifi kabul edip Hz. Ali'yi halife tand. Tanmayanlardan meydana gelen bir gurup zerinde bask yaplmad. Kays onlar hediyelerle zararl olmaktan alakoyabildi. Muviye, Hz. Ali'nin birgn am'a hcum edeceini bildii iin nceden davranp ona kar kmann gerekli olduu kansndayd; ama arkasnda Kays bin Sa'd' brakmann tehlikeli olabileceini dnm, onunla dost olma arelerini aramt. Bunda basan salayamaynca Muviye hileye ba vurmu, Kays bin Sa'd'n kendisine, am halk ile beraber olduuna dair. mektuplar yazdn iln ettirmiti. Hz. Ali buna inanmak istemedi ise de yanndaki adamlar onu Kays' azle kkrtmlar, yerine Hz. Aye'nin kardei Muhammed bin Ebi Bekir'i Msr'a v tyin ettirmilerdi (26). Muhammed bin Ebi Bekir, Msr' Kays bin Sa'd kadar ehliyetle ynetememi, Hz. Ail'ye biatten ekinmi olanlara bask yapm, bu davran ise Muviye'ye yandalar kazandrmt. Amr ibn I-s da iki olunu zorla kandrarak yanna alp am'a gelmi ve Hz. Ali aleyhine Muviye ile bir anlamaya varma karlnda mstakbel Msr valiliini garanti etmiti (27). Bu arada Hz. mer'in byk olu Ubeydullah da Hz. Ali'ye biat etmeyip am'a gitmiti (28). Bu durum karsnda Ali sava kanlmaz grd. Frat boylarna geldii zaman Suriye ordusuyla karlat. Muviye de Irak snrnda Sffn denilen yerde ordusunu mevzi-Icndirdi. Hz. Ali savamadan nce bar yollarn arad. Eliler yollad. Muviye cevabnda Osman'n katillerinin teslimini stedi. Hz. Ali, Muviye'nin elisine, birgn sonra gelmesini syledi. Ertesi gn 10000 askerle elinin karsna kt. Askerler, eliye biz hepimiz Osman'n katilleriyiz diye bardlar. Hz. Ali katilleri bulup teslim etmenin imknsz olduunu grdn, Muviye'nin haksz inadndan vazgemesi gerektiini, kendisinin Hz. Osman'n katlinde zerre kadar ilgisi bulunmadn eliye syledi (29). Sffn yaknnda yerleen Muviye, Hz. Ali ordusunu sudan yoksun brakacak bir tedbir uygulamak istedi. Bunu farkeden Hz. Ali daha nce davranarak Muviye ve askerlerini susuz brakt. J-akat Hz. Ali. Muviye askerlerinin kullanmalanna engel olunma-

masn emretti. ki taraf askerleri su almaya ktka karlayor, konuuyor, hatta birbirlerini ziyaret ediyorlard. Bu durum barn yakn olduu kansn uyandryordu. Hz. Ali bir kere daha bar teebbsnde bulundu; ama baaramad. Rivayete gre bu bar teebbsleri her iki taraf hafzlar, bilginleri, erdemlilerince seksenbe kez tekrarlanmtr. Gene de btn bu uramalar bouna olmutu. Bu yzden sava ay kadar geri kalmt. Sonunda Hz. Ali, Kfe'Ii svarilere komutan tyin ettii Ester ile teki komutanlarndan Atmar bin Ysir, Kays bin Sa'd, Haim bin Ut-be'yi sava alanna kard. Bunlar birer gn sabahtan akama kadar savatlar. Sonra, topluca bu silere saldrmak gerekli olduu yolunda Hz. Ali bir hutbe okudu. Sonunda, 36 yl (656M.) Zilhiccesinde arpma balayp bir ay srd. Muharrem ay gelince sava durduruldu. Ali'nin ordusu gene hep birlikte Osman'n katilleri olduklarn ne srdler. Mu-viye ise katiller teslim edilirse biat edeceini syledi. Sava yeniden balad, iki yan birbirlerine yle merhametsizce iler yaptlar ki, Hz. Ali Mslmanlar'm kanlarnn akmamas iin, Muviye'yi kendisiyle delloya davet etmiti. Amr ibn l-s, Hz. Ali'nin bu teklifinin doru olduunu Muviye'ye hatrlatm ise de Muviye ona sen iyi bilirsin ki, bu iin sonu ya mahvolmak ya hapsolmaklr cevabn vermiti. Amr, erefini kurtarmas gerektiini syleyince de, onu kendi iktidarna gz dikmekle itham etti. Bir bakma bu doru idi de. Baka bir rivayet Muviye hin Amr' kendi yerine Hz. Ali ile arpmaya zorlad, Amr'n bunu kabul etmek zorunda kald, fakat Ali'min Amr' tand ve Muviye iin kltc szler syledii yolundadr (30). Hz. Ali'nin ordusunun sln gelmek zere olduunu anlayan Muviye, hezimeti kabul etmek zereydi ki, eytan gibi kurnaz olan Amr ibn l-s bir hiyleye ba vurdu. Hiyle u idi: Kur'an czlerini ve sayfalarn mzraklar zerine takmak. yle yaptlar ve be aske nce, mushaflar mzraklarn ucunda, iki taraf arasnda Kur'an hakem olsun diye bardlar. Ali ve baz akll ahsiyetler bunun bir hiyle olduunu anladlar ve gene de hcum edilmesini fikrini ileri srdler. n safta bulunan mutaassp dindarlar Kur'an karsnda silhlarn braktlar; onlar taklit edenler oldu, bunlar halifelie kimin lyk olduunu klla deil Kuran hkmleri ile tyin etmeyi salk verdiler. Hz. Ali buna itiraz edince, onu da Hz. Osman'n akbetine uratmakla tehdit ettiler (31). Dvann hakem yoluyla halline karar verildikten sonra amllar, Amr ibn I-s', Irakllar ise E'as bin Kays' hakem yaptlar. E'as hakemlii Ebu Musa el-E'ar'ye devretti. Bu srada Ebu Musa el-A'ari, am dolaylannda bir kyde inzivaya ekilmi bulunuyordu. Irakllar ona bir eli gndererek artmlard. Irakllarn uzun tartmalardan sonra verdikleri karara gre Hz. Ali ve Muviye kendi dilek ve gnl rzalar ile Ebu Musa'y ve Amr' hakem tyin etmi oldular. Onlarn kitap ve snnet zre verecekleri karan kabul edeceklerini aklyan bir anlama yapld. Anlama 13 Sefer 37/31 Temmuz 657'de resmen imza edilmiti. E'as bin Kays baz kabilelere, yaplan andlamay tnlatrken bunlardan birka ona kar ayaklanm sonra da am

askerlerine hcuma kalkmlard (32). Allah'dan baka kimse hakem olamaz diyerek Murd, Dabbe, Temim kabileleri de bunlar gibi itirazlarda bulunmulard. Ayrca birok kimse de Ali'ye ba vurarak hakem uslnden vazgeilmesini tavsiye etmilerdi. ki hakem Dmet l-Cendel (veya Azrul)'de 400 tamk ile birlikte buluacaklard. ktidar mcadelesinin dourduu gerginlikten zlerek bir mddetten beri inzivaya ekilmi olan Abdullah bin mer, Sa'd ibni Ebi Vakkas, Mugre bin ube, hakemlerin verecekleri karan merak ettikleri iin Dmet l-Cendel'e gelmilerdi. ki hakem bir araya gelince grmelere baladlar. Ebu Musa el-E'ar'nin fikri Hz. Ali'yi de Muviye'yi de imametten yni hilfetten uzaklatrp, Hz. mer'in olu Abdullah' hilfet makamna geirmekti. Ama Amr ibn l-s, Muviye'den ne ktlk grdk? diye Muviye tarafn tutmakta idi. Ebu Musa ise Hz. mer'in dedikodulu mcadelelere girmemi, adn lekelememi olan olunu baa geirip, babasnn devrini yeniden canlandrmak istiyordu. Sonunda her ikisi de yle bir karara vardlar. Hz. Ali ve Muviye' yi halledip yeni Halifeyi semeyi bir uraya devretmek. Bu srada Amr'n hilekr olduunu bilenlerden bir iki kii Ebu Musa'y, hal' iinde Amr'dan nce birey sylememesi yolunda uyar-mlarsa da Ebu Musa, birlikte karar aldklarn, bu kararn dnda birey yaplmyacan bildirerek drst hareket etmitir. ki taraf kar karya gelip hkm tebli etmek istediklerinde, Amr, Ebu Musa'nn yan ileri srerek, nce onun konumasn salad. Ebu Musa, Tanrya kredip sonra Hz. Ali'yi hal' etmiti. Arkasndan sz alan Amr da Hz. Ali'yi hal' ettiini, buna karlk Muvi-ye'yi halife naspettiini, (33) nk onun Hz. Osman'n vrisi bulunduunu, yni Osman'n kann onun dva edebileceini iln etti. Buraya kadar anlattmz tarih olaylara bakarak Ebu Musa el-E' ar'in ok saf bir insan olduu inancna varlabilir; ama Ebu Musa, gerektii gibi, tam bir drstlk iinde hareket etmitir. Kar tarafn hiylesini dnmek, onlardan phe etmek aklna gelemezdi. Amr ibn l-s'n hareketi ise bir politik zafer saylamaz; onun yapt hareket gayeye ve alnan kararlara tamamiyle aykrdr. C) ,a) Haricilerin sebep olduu fitne : Sffn savandan sonra meselenin hakeme intikalinden Hz. Ali'ye kzan ve Kfe'ye dnerken onun ordusundan ayrlan 12000 kii Kfe yaknndaki Harura' da oturmulard (34). Hz. Ali bunlara bni Abbas' gnderdi ise de gnllerini alamadndan bizzat kendisi kalkp gitmi ve bunlar birlikte Kfe'ye gelmee raz etmiti. Bundan sonra hakemi kabul etmenin kfr saylaca ortala yayld. Hz. Ali bunu tekzib ederek nce harpten vazgemek istiycnlerin kendileri, daha sonra bunun aksine harekete geenlerin yine kendileri olduklann syledi. Bunlara mensup olan birisi "La hakeme iI'Allah diye bard (35), bir bakas da Allah'a erik kotuun takdirde say ve amelini akamete

uratacan sana da senden ncekilere de vahyetmitik yetini okudu. Hz. Ali de buna gene bir yetle cevap verdi. Demek oluyor ki, bunlar Hz. Ali'nin hakemi kabul etmesini irk sayyorlard. Onlara gre hakem yalnz Allahtr. Says gittike artan ve Hz. Ali'den yz evirmee bahyan bu parti mensuplarna Haricler (Bk. Mass, l'slm, S. 44; Lammens, tude sur le sicle, S. 154) denildi. Bunlar aralannda toplanp Abdullah bin Vehb bin Rsib'ye biat ve Basra, Kfe, Anbar ve Medain'deki yandalar ile birleerek Nehrevn'da toplanmlar hem Ali hem Muviye'ye ba kaldrmlard. Hak uruna ortaya atlan Irakllardan bir parti nce Osman'a sonra Aye'ye ve imdi de Suriyelilere kar mcadelelere girmilerdi. Bylece Hz. Peygamber'in mmeti paralanmt. Ancak gene de Hz. Ali'ye bah kalan bir ktle vard. Bu da ia'yd. b) Nehrevn savas: Hariclere gre hakem tyin etmek kfrd. O hlde Ali ve Muviye'nin hakem tyin etmeleri bu hakemlerin hkm vermeleri de kfr saylrd. Bu akideyi kabul etmeyenlerin de katledilmeleri gerekirdi. Bu yzden kendi inanlarna ymyan mslmanlan trl ikencelerle ldryorlard. Hz. Ali bunlara nasihat etsinler diye Kays bin Sa'd ile Hz. Eyyub el-Ensari' yi gnderdi. Fakat bu tedbir fayda vermedi. Bunun zerine Hz. Ali bunlar tedip yoluna gitti. nce gene de bir anlamaya varmaya alt, onlara ayaklanmalarnn sebebini sordu. Onlar Allah'n iradesini yetkili olmayan iki adama tanmakla Ali'nin dinden sapm olduunu ifade ettiler, Ali onlarn kendisini hakem yoluyla uzlamay kabule zorladklarn aklaynca, Haricler kendilerinin, o /aman imansz olduklarn ama u anda slmiyet'i kabul ettiklerini sylediler ve eer kendilerinden olmay reddetmezse ona hemen biat etmeyi nerdiler. Hz. Ali savatan baka kar yol olmadkn grerek, zerlerine yrd 37/657 ylnda Nehrevn'da uradklar yenilgi ile Haricler'in karmak istedikleri fesat bir sre iin nlenmi oldu (36). O zaman bir ksm tvbe edip Hz. Ali'ye katldlar; drtbin kadar Abdullah bin Vehb'den ayrlmadlar. D) Hz. Ali le Muviye'nin mcadeleye devam etmesi ve Hz. Ali'nin ehit edilmesi: Bundan sonra Hz. Ali Kfe'ye dnd. Orada Msr valisi Kays bin Sa'd' haksz yere azlederek yerine Muham-ned bin Eb Bekr' tyin etti. Muhammed, Msr'da Hz. Osman'n yandalar ile uramak zorunda kald; Kays gibi dhiyane bir usulle bunlar ynetemedi. Bu arada Muviye, Amr ibn l-As'a bir kuvvet verip onu Msr'a yollamt. Muhammed bu kuvvetleri yenilgiye uratt idiyse de Muviye, Amr'm imdadna yetiip Muham-med'in btn kuvvetlerini mahvetmiti. Bir harebeye saklanm bulunan Muhammed bin Ebi Bekr, ldrld ve bir at derisine sarlarak yakld (37). Bylece Hz. Ali Msr' da 38/658-9 ylnda kaybetmiti. Nehrevn sava ile kuvvetleri knlan ve damk bir hlde kalan Haricler, Mecusleri, nrtedleri ve Mslmanla yeni girenleri kendilerine celbediyorlar ve bunlar hkmet aleyhine kkrtyorlard. Hz. Ali bunlarn zerine bir kuvvet gndererek tvbe edenlere efkat gstermiti. 39/659-60 ylnda Muviye her yanda Hz. Ali'ye kar hcuma geti.

Hicaz ve Irak, Muviye'nin gnderdii askerlerden dolay perian oldu. Hz. Ali ise g bir dununa dt. Bununla birlikte bo durmayp Muviye askerlerim bu havaliden kovmu, btn ran'a hkim olduktan baka Bombay'a kadar asker yollamay baarmt. Hicretin 40. ylnda (M. 660-1) yni bu olaydan bir yl sonra Muviye gene Hicaz zerine saldrd. Gnderdii kuvvetler, Yemene ulanca Hz, Ali tela dp buna kar hazrlk yaparken bni MJcem admda bir Haric'nin zehirli haneri ile ehit edildi. Hz. Ali'nin ldrlmesi tamamiyle siyas bir mahiyet gsterir. yleki Haricler Hz. Ali, Muviye ve Amr ibn l-s' ldrmee karar vermilerdi. nk bunlarn ikisi hakem usuln hiyle ile, ilki ise safiyetle kabul ve tatbik etmilerdi. bni Mlcem 40/660-1 'de Kfeye gelip camide uyumu, sabahleyin Hz. Ali namaz iin onu uyandrd srada frsattan faydalanarak onu yaralamtr. Haner zehirli olduundan Hz. Ali .kurtulamad. Ayn gn Amr ibn l-s hastalndan tr evinden kp camiye gitmedii iin onun yerine imamalk eden Harice bin Ebi Habbe kurban gitmitir. Muviye ise hafif bir yara ile kurtulmutur, 4, Hasan'u Hilfeti: Hz. Ali'nin byk olu Hz. Hasan, Kfe ehri ile ona bal olan yerlerin halk tarafndan oy birlii ile hilfet makamna tyin edildi. Fakat babasnn hilfetine kar olan byk bir Arap topluluu ok gemeden bu yeni halifeyi istifaya davet ediyordu. Hz. Hasan halife olur olmaz Muviye Irak' istilya koyuldu. Bylece halife, mevkiini salamlatnnaya frsat bulamadan sava meydanna gitmee mecbur oldu. Kays adnda bir komutan Su-riye'liler zerine gndererek nemli bir asker kuvvetle de kendisi Medain'e doru yola koyuldu. Ancak bu srada Kays ldrld, diye bir rivayetin askerler arasna yaylmas ki bu yalan bir haberdi halife Hasan'n emrindeki askerler arasnda fitnenin ve isyann ortaya kmasna vesile oldu. Sonunda bu askerler, onun adrna kadar gidip eyalarn yama ettiler. Hatta bir aralk onu yakalay ip dmana teslim etmei bile dndler. Bu durum karsnda kuvvet ve cesareti krlan Hz. Hasan, hilfetten istifaya kesin olarak karar vermi olduu hlde Kfeye geldi. Ykub'nin rivayetine gre, askerler arasnda Hasan, Muviye ile bara raz oldu eklindeki yalan haberlerden dolaydr ki onun adr yama edilmitir, Irakllarn daima deien mereblerne gvenemeyen Hasan, Muviye'nin nermelerine uyarak halifelikten ekilmitir. Hasan ile Maviye arasnda yaplan bir anlamaya gre, halifelik yaad srece Muviye'ye geecek, ama ondan sonra Hz. Ali'nin kk olu Hseyin halife olacakt. Buna karlk Hasan, Kale'deki hazineye sahip olacakt. Bylece Muviye 41/661 ylnn yaz aylarnda Hz. Muhammed'in mmetini yeniden bir bayrak altnda toplamay ba-rrmt. Bundan tr buna

Cemaat Yl ad verilmitir. Fakat bu tarih eitli rvilerce baka baka aylarda gsterilmitir (38). Hicr 49 ylnda Muviye, E'as bin Kays'n kz ve Hz, Hasan'n elerinden Esma'y oluna almak 10 000 dirhem ve 10 iftlik hediye etmei vdederek zehirlemee tevik etti. Hz. Hasan 46 yandayken Taber'nin rivayetine gre byle bir tertiple ld. Vasiyeti zerine-Hz. Peygamberin yannda hazrlanan yere gmlecekti, ama Hz, Aye hemen devesine binip yanna adamlarm alarak Hz. Hasan'n vasiyetinin gereklemesine izni vermedi. Medineliler bunda ok znt duydular. Ona : Sen bir gn deve zerinde savaa girer, bir baka gn peygamberin torununu kendi yanna gmlmee brakmazsn dedilerse de, onu kararndan caydramadlar. Hz. Aye'nin adamlan kar tarafa ok atmaya baladlar. Atlan oklardan Hasan bin Ali'nin tabutu delik deik oldu. Bunun zerine, onu Bak mezarlna defnetmee mecbur kaldlar (Taber, Tarih, IV., S. 8; Cevdet Paa, VIII., S. 271) (39).

II. EMEV DEVLET 1. Emev Devletinin Kuruluu ve Gelimesi: A) Emev devletinin kurucusu Muviye'nin kimlii: Muviye'nin doduu yl bilinmemektedir. 680 ylma kadar yaamtr. Kurey bakanlarndan Utbe bin Rebia'nn kz Hind'in oludur. VII. Yzyln ilk on senesi iinde domu olmas muhtemeldir. Babas Ebu Sufyan'm nfuzu ve idarecilii ona bakanlk hususunda rnek olmutur. Mekke'nin fethi ylnda (630) Mslman olmutur. Bundan sonra Peygamber'in yanma ktip olarak girmi, bylece devletin messeselerini, ilerde birlikte alaca veya mcadele edecei kimseleri yakndan tanma frsatn bulmutu: Hz. mer, Hz. Ali, Talha, Zbeyr, Hz. Aye, Amr ibni l-s ve Mugre bin ube gibi. Bu iki yanl yetime tarz, gen ve olaanst kabiliyetli Muviye yi ok erkenden olgunlatrm, onu gelecek iin iyice hazrlamt, Baha Hz. Ebu Bekir zamannda .kardei Yezid ile birlikte Suriye fethine gnderi-lince hayret uyandrc bir basan gsterdikten baka, Hz. mer zamannda Caesarea (= Kayseri, Filistin)'nin ve Fenike kylarnn alnmasnda stn asker kabiliyetini ispat etmiti. Yezid'in lm zerine am valisi olarak, onun yerine geti. Hz. mer zamannda sdece am valisi olan Muviye, Hz. Osman halife olur olmaz Suriye'de fethet t iti btn illeri kendi eli altnda toplad. 20 yl sresince Suriye'yi yeni devletin en iyi rgtlenmi askeri birliklerine sahip rnek bir eyleti hline getirdi. Bununla birlikte Hz. Osman'n ldrlmesine engel olamad ise de, onun katillerini aramak ve cezalandrmak bahanesi ile kendisini hilfet makamna ulatracak yollan bulmay bildi. Sffn sonusuz sava ve Dmet l-Cendel'de verilen hakem karan ile Muviye bsbtn hareket serbestisine kavumu oldu. B) Muviye'nn dhi yardmclar: Yukanda Hz. Ali bahsinde anlatld zere, Muivye Amr ibn l-As' kendi dvasna kazandktan sonra daha da glendi. Esasen Muviye iin halifelik yirmi yldan beri sarfettii abalarn ve Suriyeli sdk yandalarnn resm bir onaylamasndan baka bir ey deildi. Hz. Ali'nin olu Hz. Hasan'n halifelikten vazgemesi ile Irak' da tehlikesiz bir hle getiren Muviye, am' hkmet merkezi yaparak ran ve Bizans hkmdarlar gibi debdebe iinde yaamaya balad. Bu arada ran'n Stahr ehrinde hla Hz. Ali'nin bayrana ballk gsteren ZIyad ibni Ebihi'yi kendisinin baba bir ana ayr kardei iln ediverdi. a) Ziyad ibni Eblhl : Gerekten de Ziyad, Ebu Sufyan'n Smeyye'den evlilik d domu bir olu idi. Smeyye nce Ebu Bekre ile, sonra da Ubeyd adnda bir Rum kle ile evlenmiti. Basra ordusunda ktiplik ile ie balayan Ziyad 662 ylma kadar Muviye'ye biat etmeden kald. Hemehrisi olan Mugre'nin aracl ile am'a davet edildi. Bylece Amr ibn l-s, Mugre bin ube ve Ziyad ibni Ebihi ile

Muviye yle drt ba mamur bir ynetim kurdu ki, Emev aleyhtarlarnn btn kuvvetleri yklmaya mahkm bir hle geldi. Muviye nce Ziyad' Kfe'de Mugre'nin yannda bulundurdu. Mugre ona babaca bir efkat ile muamele etli, Sonradan, yni Hicretin 45. ylnda am'dan gelen bir emirle Ziyad, Basra'ya tyin edildi. Rebilahir sonunda Ziyad oraya vard. Basra'da giri yapmadan, dorudan doruya, maksada giren bir hutbe okudu. Bunun iin bu hutbeye Girisiz hutbe denilmektedir. Bu srada Basrallar birbirlerinin evlerini yakmakta, dmanlarn su kanallarna atp bomakta ve mezarlar ap llere musallat olmakta idiler. Onun iin Ziyad Hutbesinde yle konutu: Ca-hiliye devri detlerini savunanlarn dilleri kesilecektir. Sizler bilin-miyen sular icad etliniz. Ben de her ktlk iin zel bir ceza icad edeceim. Hemehrilerinden birisini suda boan, ben de suya atacam. Birisinin duvarn delen veya evini yakan ben de tutup ya kalbini deleceim ya diri diri yakacam. Mezarlara musalllat olanlar ise diri diri gmleceklerdir! Sizden itaat bekliyorum ve ynetimimde adalet istemek hakkn size tanyorum. Her hususta muktedir olmasam bile hususla hibir zaman amyacam: her ikyeti olan bana, gece veya gndz istedii saatte gelip yaknabilir, maa ve cretleriniz muntazaman denecektir, ve sizleri snr garnizonlarnda rmee terketmiyeceim. Allah'tan herbirimize vazifemizi yapmakta yardmc ulmasn dilerim. inizden bir oklarna cidd hesaplar sorabilirim. Omuzlann zerinde birden fazla ban sallandn gryorum; her kes kendi ban korumaya dikkat etsin (40). O, Balangta uygulad bir ka sert ecza ile kendisini saydrmay baard; Sdece Basra'da deil, ran eyletlerinde ve Arabistan lnde bile mucizev hikyeler anlatlmasna vesile olan ve o zamana kadar grlmemi bir gvenlik ve asayi havas getirdi. Basra'daki Hariciler de onun nnde gevemilerdi. Ziyad salam iradesi ile kabileler arasndaki atmalardan tr zayf den devlet otoritesini yeniden glendirdi. Kendisinden nceki valinin hogrrl yznden marm olan iler, Ziyad'a kar ba kaldrnca o bundan yararland ve onlar iyice sindirdi. Ayaklanan Ku lelilerden 50 000 kii Horasan bedevilerinin yanna gnderildiler. Ziyad' Irak ve ran'daki geni topraklar 675 ylnda Kfe'de vebadan lnceye kadar liykalla ynetti. tslmda arpalklara, maalara devlet mlklerine bakan, Zi-mam dairesi ve mhrdarhk, ilk nce Ziyad b. Eb Sfyan tara* Tndan Farslar rnek tutularak kurulmutur. b) Mugre bin ube : Muviye'nin, nce adndan bahsetmi olduumuz Kfe valisi Mugre bin ube ise genliinde uyuyan bir arkadan baklam ve 8. Hicret ylnda Medine'ye kamt (41). Orada Hz. Muhammed'e sokuldu, o da onu 9. ylda

kendi memleketindeki Tif putlarn krmakla vazifelendirdi. Bu frsattan yararlanarak tapnan hazinesini de Mugre yanna ald. Bir rivayete gre Hz. Mumammed'in defni srasnda yzn kasten kabre drd. Bundan da ileride bir takn menfaatler salamay dnmt. Farsay ok iyi bildii iin ou zaman eli olarak kullanlyordu (42). Hz. Ali'ye Muviye'yi yerinde brakmay tavsiye etmi, fakat tavsiyesini dinletemeyince Muviye'nin tarafn tutmutu. Hicr 17. ylda bir zina suundan tr Hz. mer tarafndan muhakeme edilip sonunda da valilikten uzaklatrlan Mugre bin ube, Kfe valisi olduktan sonra, Muviye zamannda, Azerbeycan ve Medyay felhetmiti(43). Hz. Osman zamannda ikinci plna den Mugre, bu halifeye kar kan ayaklanmaya katlmad iin yeniden ykseldi. 40/660-1 ylnda Muviye adna Hac emirlii vazifesine tyin edilmi grnen sahte bir belge dzenledi. Bundan sonradr ki, Muviye bu kurnaz ve becerikli adamn yardmna muhta olduunu dnerek onu Kfe valiliine getirdi. Kfe'deki Hariclerin bozguncu hareketlerini, Ali yandaln grmezden geldi ve onlarla uramad. Kendi rahat hayatm yaamaya bakt. Hariclerin ileride meydana getirecekleri kargaalklarla baa kma iini yerini alacak olan vlfye brakmakta deta bir zevk duydu. Mugre, kesinlikle bil inmemekTe birlikte, 668 veya 67| ylnda ld ve yine Taifli olan Ziya.! onun eyaletinin ynetimini de ele ald (44). C) Muviye'nin Halifelii : Muviye henz halife olmadan nce 649 ylnda Kbrs'a saldrp bu aday slm egemenlii altna sokmutu (45). Bundan alt yl sonra, yni 655'te stanbul'da kar bir donanma yollamt. Bu donanmay imparator Konstans Likya kylarnda karlam fakat yenilmiti. Muviye'nin bu baarlarna ramen Araplar hen? amalarna ulaamamlard. nk bir yandan kara yoluyla yryen Muviye, Kapadokya'daki Kayseri'yi geememiti. Bu seferin sonuna doru Muviye, Hz. Ali ile mcadele edecei iin bar Bizansllardan para ile satn almaya mecbur olmutu. Fakat bundan sonra her yaz Bizans'a bir sefer am, kn geri dnmt. Bu seferlerden ikisinde Muviye ordular Bizans bakentini kuatt, ama bu ehir kuvvetli ve yksek surlar ve grek atei svesinde dmekten kurtuldu. 676 ylnda Muviye Bizans'ta bulunan bir Ermeni as ete bakannn (Soborius) daveti zerine harekete geti; Malatya'ya geldiinde ayaklanmann bastrlm olduunu grd. Olu Yezid'i stanbul zerine yollad. Yezid rahatn ve elenceyi pek sevdiinden ar davranmsa da, babas Muviye'nin tehditleri karsnda, orduya katlmt. Bu seferde askerlerin arasnda bni Abbas, bnJ mer, bni Zbeyr, Ebu Ey yub el-Ensr Hlid ve Abdlaziz bin Zrrre gibi slmn deerli kiileri de vard. Bu savata slmlar bir hayli kayplar vermitir. Ebu Eyyub e!-Ensr bunlardan biridir. Trbesi hla stanbul'da kendi adn tayan semt ve camiide bulunmaktadr. Araplar k Kadky'de geirip ilkbaharda saldrya getilerse de baaramadlar. Muviye 674'te enerjik bir hamle yapt ve bir donanma yollad. Bu donanma Marmara'nn

gneyinde tutundu; 7 yl Bizans' sktrd. Sonunda bir anlama yapmakla bu sonusuz savatan vaz geildi. Araplar kendileri iin daha baarl olacak seferleri, ikinci bir sava alam olan Afrika'ya yaptar. Hz. Osman zamannda, 652'de bni Hudeyc'in sefer ettii Sicilya'ya bu kez Muviye zamannda 668'Ierde Abdullah ibni Kays'n kumandasnda yeni bir akn yaplarak zengin ganimetler ele geirildi (46). Kuzey Afrika'da Arap egemenliinin asl kurucusu Msr fatihi Amr ibn l-s'n teyzesi olu Ukbe bin Nf'dir. Bu zat Msr'dan yola karak Berka'y zaptetti. 670'de de Berberiler'le bir anlama yaparak Afrika'da Hristiyan egemenliini tamamiyle krd; ilerde gelecek tehlikeleri nlemek maksadyla da ordugh olarak Tunus'ta Kayravan askeri kolonisini kurdu (670) (47). Bundan sonra Atlas dalar gneyinden yryp Atlas Okyanusu kylarna geldi. O yzyla gre bu kylar karalarn sonu sanlrd. Bunun iin Ukbe bin Nf atn denize doru srp yle demiti: Ya Rab bu byk derya yrmee engel olmasayd byk adn daha ileriye gtrrdm. Bylece Ukbe bin Nf, Dou Roma mparatorluunun elinde bulunan Magrib-i Aksa ( Mavritanya)'y istil etmi oldu. Mu-viye'nin halifelii zamannda zgrlklerine sk skya bal bulunan bu Berberler ok gemeden Araplara kar ayaklandlar, Ukbe'yi geri ekilmek zorunda braktlar. Ukbe Kayravan'a snd, ama orada kendisini ve askerlerini mahvettiler; Kayravan da ele geirdiler. Bu ayaklanmann banda Kmran olu Kueyle vard. 683'te ldrlm olan Ukbe'nin trbesi Biskra'nn gneyinde bugn hla Sid-i Ukba adn tamakta ve Afrika'da slm mimarsinin ok basit ve eski bir ant olarak durmaktadr. Muviyenin Suriye'deki nfuzunu ei, Kelb kabilesinden, Mey-su'un yaknlaryla kurduu sk ilikilere balyanlar vardr. Muviye ve ardgelenleri iktidarlar boyunca bu Yemenli zmrelerde kendilerine bir dayanak bulmulardr. Muviyenin Hristiyanlar'a kar gtt siyaset son derece msamahal idi. Bu hususta onu etkiliyen belki de danmanlarndan hristiyan Sercn bin Mansr olmutur (C. Huart, a.g.e. I. 261). Erimek istedii her eye olduka kolay sahip olan Muviye imdi de arap ve elenceye dkn, gzel tambur alan olu Yezid'i daha ciddi davranmaya, kendi ynetim usullerine altrmaya alt (48). Halifeliinin sonuna doru onu nce Suriye'de, sonra teki eyletlerde veliaht olarak tantt. Bu nzik i onun son siyas zaferi olmutur. Muviye, Hasan bin Ali'nin halifelikten vazgemesinden sonra slm kuvvetlerinin eline geen topraklardan hibirini yitirmeden hkm srmeyi baarmtr. Ne Abdlmelk, Ne Mansr, ne Harunrreid slm tarihinde bu esiz vgye hak kazanmtr. Snn tarihiler Muviye'nin hatrasna olu Yezid'in hatrasndan ok daha fazla saygl davranmaktadrlar. Suriyelilere gelince, onun an

ve eref dolu ynetimini uzun yllar sayg ile anmlardr. Soukkanll, yumuak bal grn, gler yzl oluu, ayrca cmerte datt zengin hediyeler ve balad maalar en inat ve uzlamaz dmanlarn bile zararsz hle getiriyordu. Muviye nemli mevkilere tyin ettii yakn akrabalarna kendi emirlerini kr krne yerine getirme duygusunu alamt. Muviye lehindeki tutumu, baz Snniler, onun Peygamber'e veklet demek olan halifelii srf dnyev bir iktidar hline getirdiini iddia ederek yerdiler. Bu tutum onu ktlemei hedef tuttuu hlde byk meziyetlerini de belirtmi oluyordu. Tpk Floransa'daki Medici soyunun son zamanlarnda grld gibi Muviye de bir dmanndan ya da zorluk karan bir dostundan kurtulmak istediinde haner ve zehir kullanmaktan ekinmezdi. rnein, Suriyeliler'ce ok sayg gren Abdurrahman adnda biri halkn kendisine duyduu sevginin kurban olmutu. Baz tarihiler Muviye'yi duygusuz, merhametsiz ve hiylekr olarak tasvir ederler. Hz. Peygamber'in byk torununu zehirletmek ve Hz. Ali'nin kahramanlk ve hret arkada olan Mlik el-Eter'i ortadan kaldrmak onun cinayetleri arasnda saylr. Muviye'nin snnlere gre baz sular vardr. Bunlarn en nemlilerinden drdn belirtelim : 1. Hz. Ali'ye ve soyuna kfretmek (sebb); bu kt grenek nce am'da balamtr. Namazdan sonra Hz. Osman'a dua edilir, sonra Ebu Turb lakab ile anlan Hz. Ali ye kFredilirdi. Kfe'de vali bulunan Mugre bu yolu izlediyse de Hcr bin A'd bin Htem ve onunla birlikte cemaat bu bedduay hemen reddederdi. Mugre cemaatn tepkisine ses karmazd; ama Ziyad ibni Ebihi Kfe valisi olduktan sonra Hcr bin A'd'nin bu karln ho grayerek, onun ve baz arkadalarnn hapis ve idamna sebeb oldu (49). s, 2. 3. 4. Seime uymyarak kl kuvvetiyle ve hiyle ile hilfeti alma-

Ziyad' kendi nesebine balamas (50). Olu Yezide veliahd olarak halk zorla biat ettirtmesi (51),

Yalnz bir tarihi Muviye'yi temize karmakta olduka glk eker. Ancak Araplar gene onun ahsnda hkmdarlk kudretinin semboln grmektedirler. Mes'ud'nin inancna gre ardge-lenleri onun maharet derecesine ulaamazlar, olsa olsa ancak onu taklid edebilirlerdi. Sufyanler'e mensup bu dhi hkmdara kar duymu olduklar az yaknla ramen Mervan'ler ok kez onun ortaya koyduu ynetsel gelenek ve yntemlere dayanmlardr. Muviye hi phe yokki slm'n en ilerici hkmdarlarndan birisidir. Kamu oyu'nu asla kk grmezdi; insanlarn ynetilmesinde yalnzca gcn baar salyacana inanr, onlarn sevgisini kazanmaya alr, bylece uyruklarnn

kendisine balanmasn salar, dnyann klmtan daha iyi, dil ile ynetileceini savunurdu. O, kabilelerden gelen ve Vfd denilen temsilcileri sk sk kabul eder, yaknmalarn ekinmeden sylemelerine izin verirdi. Ayrca ynetim ilerine bu kiileri kanrmakla, eski bedevi bireyciliini kendi plnlan lehine kullanmay bilirdi. Muviye Suriye'deki danma kurulunun grmelerinde bir primus inter pares ( = eitler arasnda birinci) idi. Yava yava uyruklarnn siyasal terbiyelerini gelitirmei ve ba bo hareketlerinin nne gemei baard. Hibir zaman onla-nn eletirmelerinden ve airlerin saldrlarndan rkmezdi. Birer-eylem hline gelmedike kelimeler beni ilgilendirmez demek ah-kanlgndayd. Bu geni dn tarz, Merva'lerde gittike nadirleecek ve Abbasler'de mutlakyetin ortaya kmas ile bsbtn kaybolacaktr. Eer Muviye'de bir devlet kurucusunun keskin gr, abucak harekele geii, kouturna fikri, eskimi nyarglardan uzak bulunma, insanlar eit tutma ve onlarn nkanlarna kar anlay gsterme sabrszl olmasayd. Bedevileri bulunduklar durumdan kurtarp disiplin altna alamazd. Onun hakknda yansz bir yarg vermek isteyenlerin, hatalarna ramen alt evrenin, Bedevilerin iine ilemi bireyciliin direncini hesaba katmalar gerekir. Muviye onlar yksek kltrl ok eski uygarlklarn vrisi olan milletlere hkmedecek fatihler hline getirebilmitir. Bu milletler, Bizanllar, ranllar, Moollar, Trkler ve bg, dir. Muviye slmiyet iin ok yararl olmutur. Kumandanlarndan Artr ibn is, Ziyad ibni Eb Sulyan (Ebihi), Mugre bin ube gibi ahsiyetler sayesinde Horasan ve ran'da cereyan eden kabile kavgalar uzayp gitmemi, tersine bunlar hemen nlenmitir. Muviye tahta getikten sonra o vakta kadar Suriye'de uygulad ve baar salad ynetim usulleri hilfetin teki blgelerinde de geni bir uygulama alan buldu. Bylece islm'n ekirdeini tekil eden Bedevileri merkez bir ynetime bal bir duruma soktu. Maliyeyi dc dzenledi. ok fazla maa alanlarn, aylklarn azaltt, dzensiz eylet gelirlerini dzenli hle getirdi. Devlet kasasn fatihlerin isledikleri biimde kullanabilecekleri bir kasa olmaktan kurtard. Ml l-Msliuh saylan devlet hazinesini Mlullah hline getirdi (52). slm lkelerinde disiplinli bir uzlatrma rgt de Muviye tarafndan kurulmutur (Cevdet Paa, KE., VII., S. 195). Muviye Receb 60/Nisan 680'de am'da ld (53). Son nefesinde olu Yezid'i yanna getirtip u tavsiyelerde bulundu: Olum bilesin ki, mparatorluu sana salamak iin ne gerektiyse yaptm. Halifeliin her ynnde, benim veliahd'm olarak tanndn. Yalnz drt kii biat etmei reddetti. te onlara kar nasl hareket edeceini sana syliyeyim: Ebu Bekir'in olu Abdurrahman zevk dkndr; ona bu yolda gerekeni ylesine ver ki, elencenin dnda baka birey dnemez olsun. mer'in

olu Abdullah kendini dine vermitir, iktidar peinde komyacaktr. Zbeyr'n olu Abdullah en tehlikelisidir. Onu biata zorhyacak btn areleri ara. AH'nin olu Hseyin'e gelince, onu da biata ar, eer reddederse dikkatli ol, fakat kabul ederse onunla anla ve ona iyi muamele et, zira biz onun ailesini zorla haklarndan ettik. D) I. Yezd'in halifelii a) Kerbela olay: Yezid babasnn yerine getii srada, Medine'de Velid bin Utbe, Mekke'de Amr bin Said bin As, Basra'da Ubeydullah bin Ziyd, Kfe'de ise Nu'man bin Bir vali idiler. Yezid babasnn tavsiyelerine uyarak hemen Medine'de yayan muhaliflerini biata zorlamas iin Velid bin Utbe'ye bir mektup yazd. Velid bin Utbe daha sonra Emev halifesi olarak tahta oturacak olan Mervan bin Hakem'in bu konudaki dncelerini renmek istedi. Mervan, biati redettikleri takdirde hibir mazeret dinlemeden onlarn hemen ldrlmelerini tavsiye etti. Velid bin Utbe bu kanl tavsiyeyi redetti; vakit geirmeden Hseyin'e haber yollad. Peygamberin torunu valinin konana gitti, elli kadar silhl adam da onu kapda bekledi; Muvi-ye'nin ldne ve Yezid'in ona halel olduuna dair mektubu okudu sonra Velid'e yukarda adlar bildirilen drt kiinin bir arada ak olarak biat etmelerinin daha iyi olacam syledi ve kp gitti. Abdullah ibni Zbeyr de Velid'i bir miktar oyladktan sonra, bir yolunu bulup Mekke'ye kat. Orada Kabe'ye snd. Arkasndan Hseyin bin Ali, kardei Muhammed bin Hanife hari btn ailesi ile Mekke'ye gt. Bu haberler halife Yezid'e ulanca, Medine valisini azletti ve yerine Amr bin Said bin s' geirdi. Amr, Abdullah ibni Zbeyr'i Yezid'i tanmaya zorlamak iin, kardei Amr bin Zbeyr'i onun zerine 2000 askerle gnderdi. Abdullah da salad birliklerle kardeini esir edip hapse atl (54). te bu alaylarla elde ettii nledir ki, Abdullah ibni Zbeyr ilerde slm mparatorluunun byk bir ksmmda Halife olarak kendisini tantma olanan elde etmitir. Bu srada Kfeliler Hz. Hseyin'i ynetimi ele almas iin ardlar. O, bunlarn srarlarna dayanam-yarak Irak'a gitti. Fakat orada umduu yardm bulamad; kendisine yardm edecek olan amcazadesi Mslim bin Akl de Yezid'in valisi Ubeydullah ibni Ziyad tarafndan yakalamp idam olundu. Kfe valisinin kuvvetleri, Hz. Hseyin'in yolunu kesip ona geri dnmesini salk verdiler. Hseyin bu teklifleri redettiinden, Badat'n aa yukar 100 km. gneybatsnaki Kerbela yerine kadar onu kouturdular. Burada kendisini susuzluktan teslime mecbur brakmak istediler. M. 680'de Yezid'in ordu kumandan ve Peygamberin nl sahbisi Sa'd ibn Ebi Vakkas'n olu mer ona teslim olmasn nerdi (55). Hz. Hseyin her nekadar akrabas Mslim'in idam ile desteksiz kalmsa da yine de bu nermeyi kabul etmedi. Hseyin her hlde basma gelecekleri bir nsezi ile anlam olmal ki, yanndakilere kendisini terketmelerini, onlara izin verdiini syledi. Onlar merte ve pervaszca Hseyin'in bu enrmesiri ledettiler. Ertesi gn, yni 10. Muharrem 61/10. Kasm 680'de, Hseyin adrlarn arkasnda ate yaktrp tek cepheden savaa hazrlanmt, 23 svarisi, 40 da yayas vard. Hseyin atn dmanlarna doru srd, maksad onlara son defa hitap etmekti. Feryad eden kz kardeini susturduktan sonra: Peygamberimizin kznn olu ben deil miyim? ehitlerin efendisi Hamza, babamn

amcas deil midir? ehid Ca'fer t-Tayyar amcam deil midir? Tanr E ii hin, benim ve kardeim iin, siz Ehl-i Beyt'in seyyidle-isiniz ve Snnet ehlinin gz bebeklerisiniz dediini duymadnz m? Braknz Peygamberin, dedemin mezarnn yannda mrmn sonuna kadar oturaym dedi ve onlar biraz sonra ileyecekleri cinayetten alakoymak istedi. Fakat Ubeydullah bin Ziyad'n adamlar bu szleri hi dinlemiyorlard. Karlkl ok almalarla, ok nispetsiz kuvvetler arasnda, sava balad. Bu arada Hz. Hseyin'in olu Abdullah ve henz ocuk olan Ali, kardei Hz. Hasan'n oullarndan Ebu Bekir, Kasm, amcasnn iki olu ve daha Peygamber soyundan bir oklar ehit edildiler. leden sonra Hz, Hseyin'in adamlar ok azald. Sa kalanlar onu savunmak iin can verdiler. Ancak drt kii kaldktan sonra bizzat Hseyin de savaa giriti. Onu daha nce ldrebilirlerdi. Fakat rivayete gre kimse kendisine bu darbeyi indirmee cesaret edemiyordu. Nihayet Sinan bin Enes Neha mzrakla vurup onu yere drd ve hemen ban vcudundan ayrd. tekiler Hz. Hseyin zerindekiler! yama ettiler. O zaman grld ki, vcudunda 33 mzrak ve ok 34 kln yaras vard. Bundan sonra adrlar ve kadnlarn zerindekiler yama edildi (56). adrlarn birinde Hz. Hseyin'in oullarndan Ali (57) de ldrlmek stendi, ama mer bin Sa'd buna engel oldu. Bu savata Hseyin tarafndan 72, kar taraftar da 58 kii ld kaydedilmitir. Hz. Hseyin'in ba Kfeye getirildii zaman Ubeydullah bin Ziyad elindeki asas ile Hseyin'in dudaklarna vurdu. Orada bulunan Yezd bin Arkam ve bakalar dayanamayp, Ubeydullah bin Ziyad'a asasn ekmesini, nk birok defalar Peygamber'in pmek zere onun yzne eildiini grdklerini sylediler (Taber, K. Z. Oan Ter, II., 370). Btn bu olaylar srasnda Yezd'in ald durum bizce tam olarak bilinmemektedir. Baz yazarlar Hseyin'in ldrlmesi emrinin Yezid tarafndan verildiini ileri srerler, ama bu iddia ilk i-ler'de mevcut deildir. En eski kaynaklarn hemen hepsi Hseyin' in ba am'a getirildii zaman Yezid'in ok zlm olduunu, gzlerinin yaardn ve onu getirenlere Hseyin'i ldrmemi olsaydnz, ballnzdan gene memnun kalrdk; onun yannda olsaydm, kendisini affederdim demi olduunu ve mkfat mit edenlere hibirey vermediini kaydederler. Ayrca Yezid, Hz. Hseyin'in perian bir hlde am'a getirilmi olan ailesi ile birlikte alam ve sonra onlarn btn ihtiyalarn sahyarak kendilerini Medine'ye yollamtr (58). Btn bu rivayetler Yezid'in bu fiillerinin samim olmadn gsterir. Eer sahiden Ubeydullah'a kzm olsayd onu Kfe valiliinden azlederdi. Sonra Kfe kuvvetleri bu kadar stn olduu hlde onu diri yakalamayp ehit etmeleri ve bo yere adamlarn katletmeleri de bu yolda bir emir alm olduklarn gstermektedir.

Bu tarihten itibaren birok eserlere konu olan Hseyin'in ehdeti, Mslmanlar'm kalbinde kapanmaz bir yara at. Az sonra kendisini gsterecek olan btn muhalefet hareketlerinde Hseyin'in intikam sebeb gsterilecek ve bu yzden yzyllar boyunca saysz Mslman kan aktlacaktr. iler 10 Muharrem'i matem gn iln edecekler, bu ackl olay i veya Snn pek ok aire atlar ilham edecektir. Hz. Hseyin'in Kerbela'daki trbesi bugn hala iiler iin kutsal bir yerdir. b) Harre sava: Emeviler iin daha ok tehlikeli olan adam, Mekke'de kutsal smanda Halife'ye kafa tutan Abdullah ibni Zbeyr'di. O, ehirlerinin eski canlln kaybettirmi olan hkmete kar nefret ve kin duygularn aa vurmak iin frsat kol-hyan Medinelileri kkrtt. Yezd 683 ylnda onlar kendisine kazanmak iin bo yere alt. Tecrbesiz yeni vali Osman bin Mu-iammcd el-Sufyan aklnca Medine halkn kazanmak amacyla, iinde Uhud gazas ehitlerinden Hanzala'nn olu Abdullah'n da bulunduu bir gurubu am'a gnderdi (Clement Huart bunu Ukbe bin Velid diye gsterir, I. S. 263). Yczid bunlara ok iltifat etti; Abdullah bin Hanzala'ya ve sekiz oluna 180 000 dirhem bata bulundu. Yezid'in bu fedekrhna karlk, temsilciler am saraynda grdklerini, sonradan gittikleri her yerde anlatmaktan geri kalmadlar. Halife'nin gece gndz sarho olduunu, mzik, dans ve av partilerinden baka birey ile uramadn, hatta namaz niyaz lerkeltiini yaydlar (59). Bunlardan Abdullah bin Hanzala da oullarmdan baka kimseyi bulmasam bile, ona kar savarm diye ayakland. Bylece Medine'liler Yezid'i hal'edip Abdullah bin Hanzala'y bakan setiler. Bu haberi duyan Yezid, Ensr'dan Numn bin Bir'i nasihat etsin diye Medine'ye gnderdi; bu bir sonu elde edemedi. Tersine Medineliler vali Osman bin Muham-med'i ehirlerinden kovdular ve Mervan bin Hakem'i aman alncaya kadar evinde hapsettiler. Btn bu kaynamalar, huzursuzluklar, Yezid'in mevkiinin adam olmamasndan ve Peygamber'in torunlarn ehit ettirmesinden domaktayd. Yezid hemen, Amr bin Sa'id'e Medine zerine gitmesini em-rettiyse de Amr bin Sa'id ikinci bir gnaha girmek istemedii iin zr diledi (Cevdet Paa, KE., VIII., S. 231). O zaman yezid ihtiyar Mslim bin Ukbe'yi askerle Medine zerine yollad. O, on-bin askeri Harre denilen yerde konaklatt. Burada Abdullah bin Hanzala, gz nnde oullarnn birer birer ldrldn grdkten sonra, Medine asillerinin pek ou ile birlikte ve btn kuvvetiyle savaa savaa can verdi (26. Austos 683) (60). Mslim ehri ele geirdi ve gn boyunca yamaya izin verdi. Suriye askerleri bu gn iinde hem Medinelileri katlettiler hem de ehri bir harabe hline getirdiler. Bu srada mescit ahr hline getirildi; trbeleri, sslerini alabilmek iin yaktlar (61); birok asil kimseler Yezid'in zulmnden kurtulmak iin uzaklara kamlard. Bu arada Hseyin'in olu Ali (II.) ve Abbas'n olu Ali kurtuldular. Hastahaneler, medreseler ykld veya kapatld.

c) Mekke'nin kuatlmas : Yezid'in kuvvetleri iin artk Mekke yolu akt. Ancak, hasta olan Mslim bin Ukbe ldnden yerine Htsayn bin Nmeyr geti. Mekkeliler ve Medine'den kap kurtulanlar, aynca Kfe'de daha sonra Emevler'c kar ayaklanacak olan Muhtar s-Sakaf ve bir ksm Haric Mekke'ye gelerek Abdullah ibni Zubeyr ile birlikte Suriye'li birliklere kar kahramanca arptlar (31. Ekim 683). fonunda ehrin surlar iinde savunmaya gemek zorunluluunu duydular. Harem'de yni Kabe de kan dkmek yasak olduu hlde, am askerleri mancnk getirip Kabe'yi ta yamuruna tuttular (62). Bu arada atlan ateli mzraklardan biri Kabe'nin rtsn ve tahta ksmlarn tamamiyle tututurdu; ksa zamanda Beytullah bir kl yn hline geldi. Tam bu srada Halife Yezid lmt (63). Abdullah ibni Zbeyr, Hu-sayn bin Nmeyr'e bir mektup yazp Halifenin ldn, bu durumda onun kimin adna savamakta olduunu sordu. Husayn bin Nmeyr bile haberin-doruluunu renince Emevi soyunun hilfette kalmasn artk istemediinden Abdullah ibni Zbeyr'in hali-Ieliini tanyacan bildirdi. Oltam buna ok elverili idi. nk Kcrbel olayndan tr iman sahipleri ok zgndler. Ayrca Mekke'nin kuatlmas sebebiyle islm alemi Emevlere kar yer yer ayaklanmak istidad gstermi, Irak, Yemen ve Msr da, daha nce Mekke'de halifeliini iln etmi olan Abdullah ibni Zbeyr'i tanmt. Ama bni Zbeyr siyas deha sahibi bir kii olmadndan Husayn ibni Nmeyr'in yapt teklifi reddetti; Mekke'de savaa devam etti. E) II, Muviye'nin halifelii : Bu arada, Yezidin geceden korkan ocuklara benzetildii iin kendisine Ebu Leyla ad verilen (64) gen yataki olu II. Muviye halifelie seildi. II. Muviye birgn halk camiye toplad. Onlara: Ey Nas! Ben sizin ilerinizin ykn tayacak kudrette deilim. Sizin iin Hz. mer gibi bir adam aradm bulamadm. Danmak iin Ehl-i ura gibi alt kii aradm; bulamadm. Siz hilfete beendiinizi seiniz deyip minberden indi ve doru evine gidip kapand. Hazr bulunanlardan Dalmak bin Kays halifeye vekil olarak namazda imamlk etti. meyye soyundan olanlar bu durum karsnda arm bir hlde kaldlar. ok gemeden, seildikten belki krk gn sonra, II. Muviye ld (65). F) Mervan bin Hakem'in halifelii: II. Muviye'nin lmnden sonra eski Irak valisi Ubeydullah bin Ziyd bile Irak'da halk kendine biata davet etti. Ama halk ayakland. Ubeydullah bin Ziyad ancak kaarak cann kurtard. Bu arada, yukarda sylediimiz gibi, Abdullah ibni Zbeyr'e balandklarn bildiren Irak, Yemen, Hicaz ve Msr'dan baka Kinnesrin Emiri ile Humus (Homs) Emiri, Abdullah ibni Zbeyr'e biat ediverdiler. O derecedeki Emevler'in byklerinden olan Dahhak bin Kays bile gizlice bni Z-

beyr'e biat etmiti. Tam Mervan bin Haken de ibni Zbeyr'e biat edecek iken Ubeydullah ibni Ziyd am'a geldi ve onun zihnini eldi: (bak. Taber IV., s. 60) Sen Kurey'in eyhi ve bir ulu kiisin; bni Zbeyr'e biat edersen ben senin iin utanrm dedi, meyyeliler onun etrafnda toplandlar. Baz Yemen kabileleri de Mervan' tandlar. Bu yzden Mervan'n etrafnda toplanp onu tanyanlara Yemeniyye denildi. Dahhak bin Kays bni Zbeyr'e tbi olduu iin bni Zbeyr'i tanyanlara da Kaysyye denildi. Bu iki parti birbirlerine .kar 684'te Merc Rhit denilen yerde ok kanl bir sava verdiler. Dahhak bin Kays savata ldrld, yandalar perian oldu. Mervn am'a girdi, amllar ona biat ettiler (66). Mervan, Amr bin Sa'id'i yanna alarak Msr'a gitti. bni Z-beyr'in adamlarn oradan kovup olu Abdlaziz'i Msr valisi nas-nett. bni Zbeyr ise kardei Ms'ab' am zerine gnderdi. Ms' nb'tn ordusu bozuldu, Mervan, Hicaz' dnmekten huzursuzdu Daha nce Kabe'ye hcum eden am askerlerine kar canla bala savaan Haricler, bni Zbeyr'tn Hz. Osman dostu olduunu re nince kendisini brakp Yemne ve Basra taraflarna doru gittiler. iler de Tevvbn adyla gizli dernek kurdular. Hz. Hseyin'in ehit edilmesinde kendilerini sulu grp onun kann talep etmek suretiyle temize kacaklarna inandklarndan ayaklandlar. Bu arada Mervan iki odu hazrlayp, birini Medine'ye tekini Ubeydullah bin Ziyd'm emrinde Irak'a yollad. Medine'ye giren ordu perian oldu. bni Ziyd, Irak'da komutanlar araclyla Tevvbn zerine sava at; byk kahramanlkla savaan Tevvbn yenilgiye urad ve Kfe'ye geri dndler. Abdullah ibni Zbeyr bu srada yklan Kabe duvarlarn bsbtn yktrp yeni batan ve tatan yaptrd. Hacer-i Esved'i de Hz. brahim zamannda olduu gibi Kabe'ye dahil etti. Emev saltanatn Sufyanler kolundan alp Mervnler koluna gemesine sebeb olan Mervan bin Hakem byk amcas Osman bin Affa halife olduu vakit onun ktipliini yapm, bu sfatla Osman adna devleti istedii gibi ynetmi, byk eyletlere kendi yakn akrabalarn tyin etmekten ekinmemiti. Bylece de Hz. Pey gamber'in en yakn dostlarn gcendirmiti. Bunun bir sonucu olarak Dr gn yahut Hz. Osman'n ehit edildii gn, ar surette yaralanm, sonra Cemel olayna katlarak orada da ar yaralar almt (67). Bu olaylarla kazand hret sayesindedir ki, hilfet makamna gemi ve olu Abdmelik'in veliahdligini kabul ettirmiti. 65/685 yl ramazannda Mervan ld zaman (bir rivayete gre onu evli bulunduu I. Yezid'in kars ve Sufynlerden H-id'in annesi, olunu veliahtlikten kartp stne de hakaret ettii iin bir gece uyurken yastkla bomutur) (68) olu Ab-dlmelik kolayca yerine geebildi.

G) Abdlmelik'in halifelii : Abdlmelik bin Mervan hilfet makamna getii zaman imparatorluu siyas bakmdan bir btn hlinde bulamad. O, hilfet mirasn glkle ve mcadele ederek elde etmee, tpk Muviye gibi bakalarnn bayra altnda bulunup kendini halife tanmyan lkeleri yeniden itaat altna almaya mecbur oldu. Onun karlat en nemli gaileler unlardr: Muhtar s-Saka-l'nin ayaklanmas; Abdullah ibni Zbeyr'in halifelik iddiasnda srar; eitli blgelerde isyanlar; Afrika'da ayaklanmalar. a) Muhtar s-Sakaf'nin ayaklanmas: 64/684 Ramazannda Hz. Ali'nin nc olu Muhammed'in murahhas olduunu ne srerek kendi propagandasn yapmaya balayan Muhtar Ebu Ubeyd s-Sakaf ateli ve garip bir belgete sahipti. ok gemeden Kur'-an' taklid ederek, secili fakat mphem bir ifade ile, Cebrail'den aldn iddia ettii ilhamlar sylemee ve Mehdi'nin geleceini, bylece gerek dinin yeniden kurulacan, btn hakszlklarn ortadan kalkacan, yer yznn yzyllarca adaletle ynetileceini vazetmee balad. Muhtar s-Sakaf, bni Zbeyr'e kar aktan aa cephe almam olmakla birlikte bni Zbeyr, Muhtar pheli adam telkki etmitir. Muhtar, Hz. Ali yandalarna nemli vazifeler bala-dysa da, onlarn itimadlarn kazanamad. Ali yanda olan kimseler, Muhtar'n ar fikirlerinden her zaman ylmakta idiler. O, slm' kabul etmi olmalarna ve kendisinin gerek kuvvetini tekil etmelerine ramen aknc Araplarla ayn haklara sahip olmyan ranl ve Araml unsurlara dayanmakta fayda grd. Kurduu ordunun bana Ali'nin kumandanlarndan birinin olu olan brahim bin Eter'i geirdi. Muhtar, Kfe Araplar'nn kendi sine kar olduklarn rendii zaman, dmanlarn yok edebilmek iin Hz. Ali'nin olu Hseyin'in ehid edilmesine katlan veya onu korumayan herkesi idam etti. Bu kanl hareketi Allah'n uygun bulduunu ileri srd; zira bu olaydan iki gn sonra Irak zerine yryen ve Kerbel olayna karm olan Ubeydullah bin Ziyd'n kumandasndaki Suriye ordusu Hazir kysnda tamamiyle yok edilmiti. Kumandanlar Ubeydullah bin Ziyd da kurtulamamt. Fakat Muhtar'n gya ulhiyetin makam diye adlandrd bo bir taht nnde kutlad bu byk baarsn ok gemeden kendi zevali izliyecektir. Nitekim 67/687 Ramazannda, Harra (Kfe yaknlarnda) da Basra valisi Ms'ab ibni Zbeyr (Abdullah ibni Zbeyr'in kardei) ve bunun kumandan Muhalleb, Muhtar ile arptlar. Kfe kalesine ekilmek zorunda kalan Muhtar Ms'ab burada drt ay kuatt. Hibir yandan bir yardm grmiyen Muhtar sonunda bir k hareketi srasnda Ms'ab tarafndan ldrld. Onun akidesine sdk kalanlar da ayn akbete uratldlar.

Bununla birlikte Ms'ab'n bu hususta gsterdii iddet hareketi, gene de bouna olmutur; nk Muhtar'n mezhebi, i es-katoloji (= kyamet gn inanlan)'sinde derin izler brakarak devam etmitir. Muhtar'n din propagandalar sonundadr ki, ia siyas bir hareket olmaktan karak din bir akde hline gelme istidadn gstermitir. Bylece, Muhtarn siyas basanlar ok ksa, fakat din telkinleri derin ve uzun sreli olmutur. (Brockelmann, islm Milletleri ve Devletleri Tarihi s. 82). Abdlmelik her ne kadar Muhtar'dan kurtulmu oluyor idiyse de, Irak bu defa da Hicaz halifesi Abdullah ibni Zbeyr'e, kardei Ms'ab ibni Zbeyr'in abalan ile balanm oluyordu. imdi Ms' ab ibni Zbeyr'e kar yrmek gerekiyordu. 6S9'da am'dan yola kt (69). Fakat derhal geri dnd, nk bakentte tehlikeli bir isyan kmt. siler'in banda bulunan Amr bin Sa'id el Edak' am surlan iinde kuatt. Eer teslim olursa, hrriyetini ona ba-lyacan vdetti. Halbuki Abdlmelik verdii sz tutmad, bir rivayete gre onu kendi elleriyle ldrd. El-Edak'n yandalan saray kuatnca o, onun ban kaleden aaya frlattrm ve arkasndan avu avu altnlar sam, bylece silerin dalmasn salamt. am'da sknetin geri gelmesi zerine Halife Ms'ab ibni Zbeyr'e kar yeniden sefere kt, ama baar elde edemeden geri dnd. Ertesi yl iki ordu Badat yaknnda Maskin'de yeniden karlatlar. nce Abdlmelik Musaba samim olarak kumandanlk teklif ve vdetti. Fakat o, kardeine ihanet etmedi, savat ve ld. Abdlmelik Irak halknn biatini kabul ettikten sonra, hkmet merkezi am'a dnd. Abdullah ibn-i Zbeyr'in halifelik iddialarna son verilmesi : imdi artk nfuzu Hicaz blgesini snrlarn amyan Abdullah ibni Zbeyr'i ortadan kaldrmak gerekiyordu. Bu i iin Halife son savalarda gsterdii baarlarn gz nnde tuttuu Taif'1 i Haccc bin Yusuf'u seti. Haccc doduu Taif ehrini s klarak Mekke zerine yrd. ehrin kutsalln gz nne almadan, Ebu Kubeys dandan Mekke'yi mancnk yamuruna tuttu. Gene de Abdullah ibni Zbeyr, Kabe ve dolaylarnda daha yedi ay tutundu ve kendi z oullar tarafndan bile (70) terkedildikten sonra, yapt bir k hareketi srasnda Ccmazlevvel 73/Ekim 692'de ldrld. Bylece Irak ve slm mparatorluunun kalbi saylan Hicaz, Haccc bin Yusuf'un abalaryla Emev soyuna kazanlm oldu.
b)

Abdullah ibni Zbeyr gecesini gndzn ibadetle geiren ok dindar ve emsalsiz bir kii idi. Hz. Ebu Bekir'in kz Esma'nn olu idi. Dvasnda hakl ise sonuna kadar savamasn kendisine annesi salk vermiti. 73 yanda iken ldrlm

olan Abdullah ibni Zbeyr 9 yl, hkmet nurkezi Mekke olmak zere halifelik etmi ve zaman zaman rak ve Msr da kendisine tbi olmutu. c) Trl blgelerde ayaklanmalar: Abdlmelik bu hizmetlerine karlk Haccc'a Hicaz, Yemen ve Yemme valiliklerini verdi, Irak'n ve Hicaz'n am hkmetine balanmas ile Abdlmelik'in artk bundan byle rahat bir saltanat srd belki hatra gelebilir. Ancak byle olmamtr. nk anlattmz bu mcadelelerden faydalanan Haricler glenmi, eski Akad blgesi ran'n gney blgesini ellerine geirmiler ve canlarn hie sayarak durmadan savamaya koyulmulard. Bunlardan zellikle Ezraki kolundan olanlar ok korkuntular. bni Zbeyr'in bir sre nce Abdlmelik'e tbi olmay kabul eden eski valisi Muhalleb bunlarla baa kamamt. Sonunda Halife, Haccc' vc Muhalleb'i daha nemli bir kuvvetle bunlarn zerine yollad. 78/697'de iran'da yaplan kanl bir arpma sonunda Haric-ler'in byk ksm kltan geirildi; geri kalanlar da el-Ahsa llerinde oturmaya mecbur edildiler. Kfe valiliine ek olarak kendisine bir de dou illeri verilmi olan Haccc, zellikle ran'da ok iddet gsterdi. Sustan valisi olan Abdurrahman bu zulmlerden bkt; nce ba kaldrd, sonra halifeliini iln etti. 701 ylnda kendisine kar yollanan ordular yendi. Sonunda Deyr l-Cemcim'de ve Maskin'de yaplan savalar sonunda yenildi ve kat. d) Kuzey Afrika'nn Enev halifeliine yeniden balanmas: Araplar'm ele geirdikleri lkeler halkna kar gururlu davranlar, zgrlklerine ok dkn olan Afrikal Berberler'i krd iin, onlar en kk frsatlardan yararlanarak slm mparatorluundan kopmak yollarn bulmakda gecikmiyorlard. VII. Yzyln sonlarna doru, yni Halife Abdlmelik'in Irak ve Hicaz olaylaryla youn bir ekilde urat yllarda durum gene byle olmu, Kuzey Afrika, Msr snrlarna kadar, slm egemenliinden kmt. 693 ylnda Abdlmelik, Afrika'y bir kez daha slm egemenlii altna almaya mecbur kald. Bunun iin bir ordu hazrlad. Bu ordunun kumandanlna tJkbe bin Nfi'nin adamlarndan Zheyr getirildi, Zheyr, Berberler'i ve bunlarn mtefkleri Bizansllar') yenerek slm topraklarndan kard. Ama Zheyr'in bir dalgnl yznden Bizansllar yeniden frsat bulup Berka'ya hcum ettiler ve slm ordusunu ar yitiklere urattlar. Abdlmelik Afrika'da yitirdii yerleri geri almak iin Hassan bin Nu'mn kumandasnda yeni bir ordu yollad. Bu ordu Kayra-vn' geri alp Rumlar'la Berberler'i byk bir yenilgiye uratt Araplar bir kez daha Atlas Okyanusuna vardlar. Ama ok gemeden Berberler ile teki airetler pek zeki bir kadn olan

Khine'nin emri altnda toplandlar ve ellerinden km olan btn yerleri yeniden zaptetmeyi baardlar. slm ordularnn bir ksm ehid dm, geri kalanlar da Berka'ya kamlard (.697) (71). Khine bu baarlarnn sayesinde be yl Afrika'da saltanat srebilmitir. Sonunda 702'de Abdlmelik Hassan bin Nu'man'n imdadna bir ordu daha yolhyabildi. Abdlmelik'in askerleri, byk bir denizi aan bir gemi gibi, Kuzey Afrika kabilelerini yararak ilerlemee balad zaman, Khine buna kar koyabilmek iin emrindeki lkeleri bir l hline getirmee karar verdi. Saraylar, klalar onun emriyle yklyor, deerli eyalar gtrlyor, gtr-lemiyenle paralanyordu. Bylece kasabalar ve beldeler yerle bir edildi; bahelerdeki aalar bile kesilip yakld. Bakml Berberi beldeleri, kasvet ve hzn dolu bir hl ald, Mslman kumandan Hassan bin Nu'man yklm olan bu yerleri birer birer ele geirdi. Kahine Atlas dalar eteklerinde verilen bir savata hla Bir el-Khine denilen yerde katledildi (703). Bundan sonra Berberi-ler 25 000 svari vermek suretiyle bar yaptlar. Bu olay Berbe-rler arasnda slmiyet'in akl ermiyecek kadar abuk yaylmasna vesile olmutur. Ne yazk ki, Haricler yava yava Afrika'ya g elmee baladlar ve tadklar nefret duygularm Berberlere de [ladlar. Zamanla bu Hariciler Afrika'da airet bakanlna kadar ykselebilmilerdir. Bu yzden de Berberler'in kanl sonular veren ayaklanmalarna sebeb olmulardr.

e) Ynetim ve maliye'de yenilikler : Btn bu baarlar elde etmek iin Abdlmelik, Bizansllara aa yukar 15 yldan beri hara vererek hi olmazsa Bizans snrlarnda bar korumaya almt (72). imdi arlk bu anlamay srdrmek gerekmiyordu. Abdlmelik, Bizans'la savaa girdi. Bu sava hemen hemen Traz ve para slhat ile ayn zamana rastlamaktadr. Traz, devlet bykleri iin zel olarak dokutulan srma veya ipek ilemeli elbise, boha veya mendiller zerindeki yazlara denir. Bu yazlar rumca idi ve baba-oul-ruhlkuds, yni teslis duasn tarlard. Birgn Abdlmelik, kendi meclisinde otururken bir boha grerek, zerinde yazl olan rumca bir ibareyi anlamak istedi. Yazlar kendisine tercme edildiinde bu slmiyet'e yakr m? Byle yazlar tayan bohalar nasl olur da slm lkelerinde kullanlr diyerek rumca traz yasak edip onun yerine la ilahe illahu yazlmasn emretti. Bundan byle slm lkelerinde trazlar arapa oldu (73). Arap mparatorluunda halifeler tarafndan darbedilen zerlerinde farsa veya yunanca yazl, hatta ategedeli veya hal paralar bulunmakla birlikte, bunlar tam anlamyla tedavl etmemi, devletin bat blgesinde Bizans, dou blgesinde ise ran paralar kullanlmt. Abdlmelik traz rumcadan arapaya evirmek isteyince, Bizans imparatoru II. Justinianusu (685-711) tahttan bir sre iin indirmi olup Krma srm bulunan

geici mparator Leontius (695-698) dinarlar zerine Peygamberi kltc ibareler bastracan bildirerek tehditte bulundu. Halife bunun zerine devletin ileri gelenleri ile grmeler yaparak, altn ve gmten dinar ve dirhemler darbettirdi (74). Bu paralarn bir yzne Hz. Peygam-ber'in adn koydu, sonra bunlar mparatorluun btn blgelerine yollayarak, bunlardan baka bir para ile al veri edecek kimseleri idam cezas ile tehdit etti. Ertesi yl Haccc bin Yusuf, halifenin yapt bu ii Kfc'de taklit ederek onu izledi(75). Abdlmelik zamanna kadar slm lkelerinde resm dairelerde defterler ve yazmalar, o memleketin halknn dili ile olur ve bu dile aina yerli memurlar aracl ile iler yrtlrd. rn. Msr divannn, yni hkmet dairesinin resm dili yerli halkn dili olan kptce idi; memurlar da kipti idiler. am'da resm dil rumca ve memurlar da bu dili bilen yerli hristiyanlar idi. Irak'ta ise resm dil farsa, ilere bakanlar da bu dili bilen yerli memurlar idi. Abdlmelik her tarafta resm dilin arapa olmasn ve ynetimin de Mslman memurlara verilmesini emretti (76). Bylece lkenin her ynne arapa yaylm, birok yerlerde yerli halk anadillerini unutarak kendilerini Arap saymaya balamlard. Abdlmelik mparatorluun birliini elinde bulundurmak iin zimm'lere tannm olan zgrlkleri hissedilir derecede azaltt. O kendi sarayna da o zamana kadar mevcut olmyan bir hava gelirdi. Selefleri, uyruklarna her zaman eski Arap kabile efleri gibi muamele etmilerdi. lk olarak o, bir hkmdar tavr ile ortaya kt. Teokrasinin br temsilcisi olarak din bilginlerine byk bir nluz bahetti. Din vazifelerini de byk bir dikkatle yerine getirdi. Bununla birlikte hibir zaman mutaassp deildi; hatta I. Yezid'e hizmet etmi hristiyan air el-Ahtal'i bile saraynda alakoymaktan ekinmemiti (77). Yukardan beri akladklarmzdan grld zere Abdl-melik .tpk I. Muviye gibi, paralanm olan slm devletini bir kez daha tek bayrak altnda toplamay baarm, bu yolda kendisine byk yardmlarda bulunan Haccc bin Yusuf elde ettii byk iktidar ve nfuza ramen hlifeye sadakatten ayrlmay bir an iin bile dnmemitir. Netekim giritii iddet hareketleriyle devletin siyas vahdetini takviye eden, imparatorluun belki yarsna hkim bulunan Haccc, kendisini Halifenin sadk bir hizmetkr saym, valileri de alelade bir memur durumuna getirmee almtr. Vst ehrinin kurulmas, Basra'nn bataklk alanlarna zencilerin yerletirilmesi (78) de kabilelerin mahall otoritelerini krmaya yneltilmi bir hareket olarak kabul edilebilir. Haccc'a zlim ad taklmtr. Gerekten de ok adam ldrmtr. Ama mparatorluun btnln sarsan Haricler'i yldrmak iin, o zamanlar baka trl hareket edemezdi. Haccc'n iddetli hareketleri sonundadr ki, Hariclik, propagandasn aktan aa deil, gizli yapan bir mezhep haline gelmitir. Btn tethi hareketlerini, Peygamber tarafndan kurulmu olan teokratik devlet geleneini srdrmek amacyla yapt sylenebilir.

703 ylna kadar saltanat ekime ve didinmeler iinde geen Abdlmelik, 705 ylnda ld. Babas Mervan tarafndan veliaht olarak gsterilmi bulunan Abdlaziz lm olduundan Velid bin \bdlme!ik hibir itirazla karlamadan hilfet tahtna oturdu. H) Mslmanlar'n Orta Asya'da savalar: Abdlmelik'in tahta kndan 4 yl nce Orta Asya'da Elteri Kaan ( = Kutluk Han) 681'de Gktrk devletini yeniden kurmutu. Yeni Gktrk devletinin ikinci hakan Kapagan Han (691-716) baz Trkleri, bu arada Trkeleri, Karluklan egemenlii altna ald srada, Kutluk Han'n olu Kl-Tigin'i Sudaklar bir dzene sokmak zere Mave-rannehr'e yollad (79). Bu srada Abdlmelik Horasan valiliini Haccc'a vermiti. Haccc kendi emrindeki en mehur kumandanlar Trk ellerine saldrtt. Bunlar kolay baar elde edemiyorlar-d. Ancak Trk beyleri arasndaki rekabet bunlarn iine yaryordu (80). Sonunda Haccc, Kuleybe bin Mslim'i Trk ellerinin fethine memur etti (705). ok kan dkc bir kumandan olan Kuteybe, Trk beylerinin uzakta bulunmasndan yararlanarak To-haristan'da baz ehirleri ald ve ticaret merkezlerinden Baykent'e yrd (707). iki ay uratktan sonra halk teslim olmaya mecbur etti. Araplar Baykent'e bar yaparak girdiler ama ehrin zenginliini grnce yamaya koyuldular, bu gzel ehri birka gn yama ettikten sonra yaktlar, yktlar. ehirde eli silh tutan ne kadar Trk varsa hepsini ldrdler; kadn ve ocuklar esir edip Horasan'a gnderdiler. Kuleybe, Baykent'ten sonra Talkan mamur ehrini harabeye evirtti; halk katledildi, bu iten yorulanlar Trkleri sra sra aalara asllar. Talkan yolunun 6 km. li>k bir ksm byle aslm insanlarla evrildi (81). Kuteybe 12 yl zengin ve mamur Trk ehirlerini ykmakla urat; iitilmedik vahetler iledi; getii yerlerde yank kokusundan baka birey brakmad, ama gene de kesin bir sonu alamad. O kadar ki, Semerkant Trkleri Kuteybe'ye vergi vermei kabul eden Hanlan Tarhun'u tahttan indirdiler (82); yerine Gurak Han geirdiler (709) ve savamaya devam ettiler. Kuteybe ancak alt yl uratktan sonra Semerkand'a girebildi (711). Harezm blgesinde de ayn facialar oldu. Kuteybe zengin ve bakml Harezm ehirlerini yama ettikten sonra kardei Abdurrahman'n esir ettii 4000 Trk gencini ldrtt. Emevlere yaranmak iin Kuteybe her getii yeri harabeye evirdi. Onun oynad bu dram kendi si askerleri tarafndan ba kesilinciyc kadar devam etti (717) (83). Kuteybe'den sonra Maverannehr'de Trk'ler birleip Araplar yurtlarndan srp kardlar; yalnz Buhara ve Semerkant gibi Araplar, ranllar ve Mslman olmu Trklerle meskn ehirlerde mterek bir ynetim kurulabildi. Emeviler'in Horasan valisi Eres hi olmazsa Buhara ve Semerkant blgelerinde tutunabilmek iin slm dinini kabul edecek olan Trkler'den cizye alnmamasn uygun grd ve bunu ilna mecbur oldu. Bu iln ayn zamanda, Mslman olacak Trklere, Araplarla eit haklar vcrilecehi de ihtiva ediyordu. Tahamml edijemiyecek kadar ar olan cizyeden kurtulabilmek iin Buhara ve Semerkant

Trklerinden birou slm dinini kabul ettiklerini bildirdiler. Ancak halkn ou slm dinini kabul edince, gelir birdenbire azald; Buhara blgesini Emeviler'in bir maliknesi sayan am saaym tela ald. Mslman olan Trklerden de Cizye alnmakta devam edilmesi yeniden emredildi (84). slmiyet'e aykr o'an bu emir yeni ayaklanmalara sebeb oldu. Bu tarihlerde Seyhu rma boylarnda da Trke devleti kurulmutu. Maverannehr'de Mslman olmu veya olmam btn Trkler toplanp Trkele- in Han Suluhan'dan yardm istediler. Suluhan yardma koup Araplar Maverannehr'den srp kard. Toharistan' da Araplar'dan kurtard. Fakat Suluhan'dan sonra Trkeler kara ve sar diye ikiye ayrlnca, bu iki grup arasnda savama bagsterdi. Bu savamalardan yararlanan Araplar yeniden karldklar yerlers girebildiler, ama teker teker her beylik gene de kendi topraklarn yllarca savundu. Yzyl kadar sren Trk-Arap anlamazlklar ve arpmalarna, hatta Araplarn Tibetlilerle yapm olduklar anlamaya ramen, Maverannehr ve Toharistan Trklerinin hemen hepsi de varlklarn koruyabiliyorlard. Araplar'n Trkler iin izledikleri siyaset zulm ve tenkil ile zetlenebilir. Araplk siyasetini izliyen Emeviler devrinde Araplar, Trklere Mslman olsalar bile yukardan bakyorlar, kendilerini Trklerden pek stn gryorlard. Trklerin ister mallar ister canlan olsun, kendileri iin hell saylyordu. Bu husus zellikle cizye toplarken aka grlmekte idi, Halifeler am saraylarnn israf giderlerini kar lyabilmek ve elencelerine gerekli mal kaynaklan salyabilmek iin komutanlarm yamacla tevik ederlerdi. Yz yla yakn bir zaman boyunca yaplan bu yama ve tahripiliin sonu u oldu ki, Trk topraklanndaki sanat eserleri mahvoldu. Emev halifelerinin bir ksm (mer ibni Abdl-aziz gibi bir iki hkmdar dnda) yksek tslm dinini yaymak amacndan ok, zengin lkeleri yama etmek, yeni gelir kaynaklar bulmak iin aknlar yaptryorlard. Trkler ise roevli mertebesinde yaamak istemedikleri iin. slm dinini kolayca kabul etmek yolunu tutmamlard. Ancak Etnevler aleyhinde uubiye hareketi olumaya baladktan sonradr ki, Trkler Mslman olmay ktle hlinde benimsemilerdir. ) uubiye hareketi : 'ab kknden gelen bu kelime Mslman Arapkir'in gitikleri yerlerde hukuk ve siyaset bakmndan kem dinden baka kavimler zerinde stnlk kurma abalarna kar kan sosyo-politik akm ve bunun mensuplarn ifade eder. uubi ye yandalar btn Mslmanlarn eitliini kabul ettikleri iin kendilerine Ehl t-tesviye yni eitletirme yandalar adn verirlerdi. Daha Hz. mer zamannda, onun nl adaletine ramen, Araplk taassubu aka grlmee balamt. Yabanc rk ve uluslardan olan dindalarna kar (bir iki halife dnda) Kitap ve (Snnete uymay akllarna getirmeyen Emevler zamannda, Araplar.n siyasal ve hukuki basks son haddine varmt. te birden bire.ok genileyen Emev mparatorluu zamannda Allah'n ve Peygamber'in eitlik emirlerine ramen (bk.

Crci Zeydan, Medeniyet-i slmiye, IV., S. 257-258), Arap'tan baka Mslmanlar asla Araplarla eit saylmyor, tersine onlarn klesi gibi kabul ediliyorlard. O derece Arap asabiyeti ile hareket ediliyordu ki, Arap olmayan bir anadan doan bir prens tahta geemiyor, bir Trk veya ranl'nn arkasnda bir Arap namaz klmyor araptan gayns ite bir arab evlenemiyor, (Zeydan IV, 167-168) ve Arap, Arap'tan gayri bir kimse ile dolaa-myordu (bk. kd l-Ferid, II., S. 73). te bu arap ovinizmi'dir ki, bir tepki yaratt ve o zamana kadar sregelen bu bedevi asabiyeti karsnda Araplar dnda kalan uluslarn kavim bilinleri uyand, Emevler zamannda balayarak, onlarn yklmasnda olumlu bir rol oynayan bu psikolojik tepki Abbasiler devrinde Araplar' pek sevmiyen Halife Mansur zamanndan itibaren trl sebeblerle yava yava glendi ve Halife Me'mun devrinde byk bir sosyo-politik akm niteliini kazanarak siyasal hayatta da etkisini gsterdi. yle ki az sonra Mu'tnsm zamannda Araplar'm deneklerinin kesildiini, valiliklerden uzaklatrldklarn bile grmekteyiz. Zira Abbas ordusu sdece Arap askerlerinden meydana gelmi bir kuvvet olmayp trl uluslardan, bu arada en ok Trkler'den olumaktayd. Ancak Halifeler nasl Araplar'dan, Kurey soyundan, iseler, devletin resm dili, saray dili, yni kltr dili de ylece Arapa olmakta devam etmitir. Abbasler'in siyasetlerinin temeli ise snn Mslmanlkt (85). te Araplar'n Abbasoullar zamannda Mslman uluslara tanm olduu zgrlk ile Arap siyasal ve sosyal basks geni apta kalknca, Arap'tan baka Mslmanlar, Araplara kar kendi kavm geleneklerini ve tarih ereflerini, dillerini aktan aa korumaya baladlar. Arap olmayan bir takm air ve yazarlar smf bu inanc savunmak amac ile iirler ve trl kitaplar yazdlar (86). Buna kar Araplar da harekete getiler; her iki yan birbirlerini kltc yaynlara bavurdular. Bu arada adnn yazlmas gerekli biri varsa, o da bni Kuteybe'dir. 0, Araplarn teki btn uluslardan stn olduunu savunan Tafdil l-Arab adl kitabn srf bu amala kaleme almtr. Bu iki zt partinin ortasnda olup hi bir yan tutmayanlar da vard. Bunlar slm mmetini iinde olan trl uluslann, hatta Mslman olmyanlarn bile, faziletlerine ve meziyetlerine dair eserler yazdlar, Abbas ordusunu oluturan trl uluslarn, ounlukla Trkler'in meziyetlerine dair Chiz tarafndan yazlar kaleme alnd gibi Ebu Hayyan-i Tevhid'nin Araplar'n, Yunanllar' n, ranllar'n, Hindliler'in zel meziyyetleri hakkndaki yazdklar rnek olarak gsterilebilir. Bir kere daha syyelim ki, uu-biye akm Arap olmayan Mslmanlar'm Araphk ideolojisi gden ve tahakkm etmee uraan snfa kar ulusal bilinlerinin uyanmas, onlarda eski ahlk edeb ve siyas geleneklerin yeniden canlanmas ve deerlenmesidir (87). Gerekten de ilk zamanlarda uubiye hareketi din-siyas bakmdan slm birliini zayf drmek gibi zararl bir sonu dourmu ise de buna karlk gene slm

evresine kuvvetli bi zgrlk havas da getirmi, Araplar'dan baka uluslarn dillerine, geleneklerine, tarihlerine deer verilmek gibi yararl sonulan domutur. Bylece slm kltrnn ykselmesine, bunun etkisi pek byk olmutur (88). J) I. Velid'in halifelii : a) Asya'da Fetihler: I. Velid bir kez daha slm silhlarn imparatorluunun her ynndeki snrlarnn tesine gtrd, Anadolu'da baz yerler kuatmalardan sonra Araplar'n eline geti. Mesleme bin Abdlmelik Anadolu'da Herak-lea (Ereli) ile Amoria (Ammuriye)'yi zaptetti, fakat stanbul zerindeki emellerini gerekletiremedi. Doudaki fetihleri Haccc valisi bulunduu Irak'tan ynetiyordu. Buhara, Semerkant, Fergana ve Kgar Araplar'n eline geiyordu, I. Velid'in valilerinden olan Muhammed bin Kasu, Snd ile Blcistan arasndaki blgelerde oturan airetleri yola getirmek im alan savalar sonunda Sd, Multan ve Pencab' Arap mparatorluuna katmt (96/715) (89). b) I. Velid'in imr ileri : I. Velid, mer ibn Abdlaziz'i Hicaz valiliine gctirmidi. mer ibni Abdlaziz metin, itidalli olduundan ve milletin refahndan baka birey dnmediinden ynettii lke halk huzur ve mutluluun tadn tatt. Haccc'n zulmnden kaan biroklan Irak' brakp Hicaz'da rahata kavuuyorlard. O, I. Velid'in emri ile Hz. Peygamber'in elerinin evlerini satn ald ve bu evlerin yerlerini camiye katt (90). I. Velid zamannda mescitlere minareler yaplmas emredildi. Ama Belzr'ye gre ilk minare I. Muviye zamannda Basra camini onaran vl Ubeydullah bin Ziyd tarafndan yaplmtr (91), mer ibni Abdlaziz, Yezid ve Abdlmelik zamanlarnda yklm olan yerleri, yni Mekke'nin yaklp yklmasndan tr meydana gelen harap yerleri yeniden onararak, zellikle Medine'de devlete ait pek byk binalar, su kemerleri, yollar ve geitler ina ettirmitir. Fakat btn bu abalarna ramen, Haccc'n evirdii entrikalarla, Hicaz valiliinden azledilmitir. I. Velid, Irak'ta su kanallarn onartp, sularn dzenli olarak tarmclara datlmas, uzunluk ve arlk llerinin ayarlanmas gibi devletin pek hayrl ileri ile uramtr. Ayrca am'da slm mimarisinin en stn zevk rneklerinden birisi olan ve bugn hla, Timur tarafndan uratld tahribata ve 1892'de geirdii yangna ramen (sonradan restore edilmitir) grenlerin hayranlkla seyrettikleri Byk Emev camiini de byk meblalar sarfyla I. Velid yaptrmtr. ca) Afrika ve spanya'da fetihler: I. Velid zamannda Afrika seferlerine devam edildi. 708 ylnda Afrika kumandan olan Hassan bin Nu'mn blgesini iyi ynetmesine ramen, azledildi onun yerine Musa bin Nusayr tyin edildi. Hassn'n Afrika valiliinden ayrlmas Berberiler'e ayaklanma frsat verdi. Fakat yeni vali Musa onlar abucak yola getirdi. Musa ve oullar btn Rum-lar' Afrika'dan kovdular. Bar ve dzen yeniden kuruldu; bylece airet bakanlar Musa'ya balandlar. Musa .saa sola birok din retmenleri yollayp Berberler arasnda Mslmanhk' iyice yayd. 710-715 arasnda Alideniz adalarnda bulunan Bizansllar zerine asker

gndererek Mayorka ve Minorka gibi yerler slm'a kazanlm oldu ve bu yerlerde birok gzel binalar yapld. Haccc'nki ile kyaslanrsa, Musa'nn ynetimindeki topraklar daha byk idi (Msr'dan Atlas okyanusuna kadar); ama Musa bu geni topraklara yeni bir lke daha katacaktr ki, bu da spanya'dr. spanya bu srada hibir zaman olmad kadar kmeye yz tutmutu. Romallar zamannda olduu gibi yksek snf vergiden muaf tutulmutu. Orta snf ar vergilerle ezilmi, zanaat ve ziraat hemen hemen yok olmu, ticaretten ise bir iz bile kalmamt. Toprak sahipleri saraylarnda zevk ve elence ile yaarlarken, kleler topra ilerlerdi ama, ne kadar ileyebilirlerse. spanya'da oka yayan Museviler hkmdarn, rahiplerin ve asillerin ikencelerinden inlemekteydiler. Bir aralk tedbirsizce ayaklandlar, bu yzden ok korkun bir katlima uradlar, ldrlmiyenler esir edildiler. htiyar esirlerin dinlerine karlmad ama, genler Hristiyan olmak zorunda brakldlar. te bu olaylarn getii srada, yni Musa bin Nusayr, Afrika'ya tyin edildiinde Rodrik spanya kiral Vlia'y tahttan indirip ldrterek iktidar eline almt. Ahlaken kt olan Rodrik, Susa valisi olan Jlien'in kzma tecvzde bulunmutu. Bundan tr Jlien, Rodrik'ten almak amacyla Musa'y spanya'y fethe ard. Musa, Halife I. Velid'in de iznini alp, erif adndaki bir subayn kefetsin diye Gney-spanya blgesine yollad. Ald elverili haberler zerine en deerli kumandan olan azatl klesi Trik bin Ziyd' 7000 kii ile spanya' ya geirdi (711) (92). Bu blgenin Got valisi toplad stn kuvvetlerle Tank ordusunu karadan kuatt. Yalnz ky ak kalmt. Tank ekilmek umudunu yitirmek iin limandaki gemileri yaktrd; ordusuna hi laben: Sabr ve sebat ederseniz zafere ularsnz, Endls' fethederiz. Aksi hlde dman hepimizi denize dker dedi ve sonra dmana saldrarak onu yendi. Geri kaanlar koulurarak Kadis dolaylarna geldi. Rodrik btn imknlarn toplam, 90 000 kiilik ordusuyla onul Kadis'in gneyinde karlamt. Sava, yni Kadis sava S gn srd. Tark'n ordusunda znt balamak zereydi; askerlerden kimisi kamaya yeltenmilerdi bile. Tank atna atlad ve kaanlara aadaki arda bulundu: Ey Maarip'li gaziler, ey Mslman kahramanlar nereye gidiyorsunuz? Gafilce hangi yere kamak istiyorsunuz? Dnnz ki, nnz dman arkanz deryadr. Sizin iin kar yol ftr ecaatinize dayanarak ve gvenerek sava meydannda durmak ve dayanmaktr. Ey svariler bana bakn ve benim gibi yapn. Bu arnn ardndan atn drt nala kaldnp dman ordusunun zerine yrd. Svarileri kendisini izlediler. Trik dman sancann olduu yere saldryordu. Orada banda tac olduu hlde bir araba iinde kral Rodrik'i sezdi, derhal ona ynelerek klc ile onu kalbinden vurdu. Kendisini izliyen askerleri de dman ordusunu kltan geirdiler. Kraln lm ve ordusunun tam yenilgisi Got devletinin yklmas ve tariht Kadis sava denilen bu savan da slm zaferiyle bitmesi sonucunu dourdu.

Bu baary renen Musa bin Nusayr 10 000 svari, 8000 piyade ile spanya'ya gemee karar verdi. Tark'a kendisini beklemesi haberini yollad. Trik yenilmi dman ordusunun ba bo kama gz yumarak, onlarn yeniden birlemesine frsat vermemek iin kouturmann yerinde olacan dnd; ordusunu kola ayrd, ortadaki kola kendisi kumanda etti. Yan kollan gvendii baka kumandanlara teslim etti. Her biri bir hedefe doru ilerlediler. Kurtuba'ya kadar olan ehirler bu kol tarafndan fethedildi. Dman ordusu kuzeye doru kamakta iken, Tuleytula (Toledo)'nn nne gelindi. Tank buray kuatt. 712'de ehir Talika teslim oldu. Bylece 350 yllk koca bir devleti ortadan kald p, ta ve taht ele geirdi. Trik Tuleytula'da hkmdar sarayna girdii zaman 25 Got kralnn deerli talarla ssl talann yan yana dizilmi buldu. Musa bin Nusayr, Vdi l-Kebir (Gadaluir) rmann denize dkld yer yaknnda spanya kysna kt. Trik ordusunun bat ynnden yryerek biliye (Sevilla)'ye geldi. Oradan Luzita-niya (aa yukan bugnk Portekiz) topraklan zerinden istilya balad. Bir aralk geri dnerek Merida'y kuatt. Birok Got bykleri, bu arada Got kralnn ei de burada bulunuyorlard, Musa bu kaleyi bir trl zaptedemedi. Sonunda Afrika'da yerine brakt olu Abdlaziz'den yardm kuvvetleri ald. Bu sayede ancak kaleyi leslime raz etti, Musa buradan rehine olarak Rodrik'in kansm ve birka asilzadeyi alp Tuleytula ehrine doru yola koyuldu ((93) Tark'a gelince bu srada Kastilya topraklarn tm ele geirmi-ti Musa kendi kumandanlarnn bunca zaferlerini ho karlayaca yerde, kskand. Trik bin Ziyd' kendisini beklememi olmakla sulad. Ganimet olarak ele geen ve Maide-i Sleyman denilen bir tepsiyi Halifeye gndermek iin istedi. Bu tepsi gayet bykt ve iri zmrtlerle ilenmiti ve 36 ayaklyd. Bir rivayete gre Hz. S leyman zamanndan kalm ve naslsa Kuds'ten spanya'ya gelmiti. Tank tepsiyi verdi ama, onu ele geirenin kendisi olduunu ge rektiinde ispatlayabilmek iin bir ayan koparp saklad. Musa, Tnk' bakumandanlktan azletti. Bu durum hkmet merkezi am'a aksetti. Halife tarafndan gelen bir ihtar ve takdirname yazs zerine Musa, Tnk'tan zr diledi ve bylece bantlar. Arap ve Berberi iki kumandan kuzeye doru fetihlere koyuldular. Abdl aziz bin Musa, dou ve gney blgelerde ilerlerken, Trik ise Tajo rma vadisine girdi buradan ber (Ebro) rma vadisine geerek Saragossa'y kuatt. Musa bm Nusayr da Tark'a destek olmak zere onunla bulutu. Saragossa zaptolundu. Oradan slm ordular iki kola ayrlp Pireneleri aarak Fransa'nn gneyinde bulunan Narbonne ehrine ulatklarnda Halifenin geri dn emrini alarak. Pireneler'in gneyine ekildiler' Aslnda koca bir yarmadadaki Got devleti bir avu Arap ve Berberi kuvvetleri nnde acz iinde kalmt. Tark'n bu baarlan karsnda Musa ona muhabbet yerine kin ve kskanlk beslemekteydi. Tank elde edilen ganimetin 1 /5'ini Halifeye gndermekte gerisini de

askerler arasnda letirmekteydi Bu ise Musa'y aynca kzdnyordu. Zira btn ganimeti kendisine saklamaktayd, Sonunda iki kumandan arasndaki geimsizlik am'da duyuldu ve her ikisi de muhakeme edilmek zere merkeze arldlar. Ancak bu srada I. Velid lm ve yerine Sleyman bin Abdlmelik (715) gemiti. nce gelen Trk'm ifadesiyle, sonradan gelen Musa'nn ifadesi alndktan sanra, Musa'nn birok hususlarda hreti kendisine mal etmek istedii, Maide'i Sleyma-n'nin aya ile de ispatlandndan kendisine kltc muamele Ierde bulunuldu (94); Musa bundan o kadar zld ki, ksa bir zaman sonra ld. Trik ve Musa, spanya'dan ayrldktan sonra Musa'nn orada kalan olu Abdlaziz, Magrib ve Endls'e Emir tyin edildi, Ab-dlaziz ynetim merkezini Tuleytule'den sbiliye'ye nakletti. Musa'nn ve Tark'n her ne sebeble olursa olsun spanya'dan am'a anlmalan hi de iyi olmamt. Hatta bu, slm din iin byk kayplarn balangc olmutur. Zira kumandanlanndan yoksun kalm olan spanya'daki Mslman garnizonlan, karlannda git gide glenen bir avu Hristiyanm ileride karacaklan byk yangnn ilk kvlcmlan olduklarn farketmemilerdir. cb) spanya'm! fethedilmesinin sonulan : spanya'nn Mslmanlar tarafndan fethedilmesi pek byk bir sosyal devrim meydana getirmitir. nk rahiplerin ve asillerin daha nce mevcut olan snrsz haklan slm egemenlii ile ortadan kaldrld. Zanaat erbabnn ve kyllerin dedikleri ar vergiler kaldrlarak yerlerine orantl ve dil vergiler konuldu. Gayrimslimler cizye veriyorlard ama, bu cizye mal durum gz nnde tutularak kademeletirilmi ve taksite de balanmt. spanya savalan srasnda beldeler ve kasabalar baz mal imtiyazlara sahip olmulard. Araplar bu imtiyazlar daha sonra kaldrmamlardr. Eer Mslman askerleri apulculuk veya yamaclk yaparlarsa iddetle cezalandrlmaktaydlar. Daha nce Gotlardan zulm grm olan Yahudiler dinlerini serbeste muhafaza edebildiler. Hristi-yanlarn da kendi inan ve kanunlarna dokunulmad, bunlar hris-tiyan papaz ve yarglara uyruk kaldlar. Bylece eski merhametsiz Got ynetiminin yerine hak ve adalet dzenine sayg gsteren yeni ve rahat bir ynetim kurulmutu. spanya'da slm ynetiminden, nceleri papazlar bile memnun olmulard. Avrupa henz cehalet iinde yzerken Endls Mslmanlar Kurtuba hkmetini kurarak btn bat Avrupa'ya k saan bir merkez meydana getirmilerdi. spanya Mslman fatihlerin zamannda olduu kadar adilne bir surette hi bir vakit ynetilmemidir denilebilir (95). cc) spanya'da gelime : spanya'y vatan edinen Msr, Suriye ve ran gibi lkelerden, yni tarm lkelerinden gelenler ile ticar bilgileri geni olan Museviler elbirlii ile altklarndan ksa zamanda spanya'da refah gzle grlr bir ekilde artmt. Tarm letleri yapm sayesinde ekilmemi tarlalar ekildi; ykk binalar ve ehirler yeniden onarld, sslendi. Derebeylerinin esaret penesinden kurtulan halk almaya ve zengin olmaya balad. Araplar spanya'y batan baa bir glistana evirdiler. Sadece tarm ve ticaret deil, bilim bakmndan da spanya ok ileri bir lke oldu. Ne yazk ki Araplar arasndaki es-kidenberi hkim olan aile geimsizlikleri yok olmuyordu. Bu yzden de,

daha sonralar, ayrlklar doacak ve bu gzel topraklar elden karmaya mecbur olacaklardr. Arap ordusunda olduka kabark sayda bulunan Beberiler, Arap subaylarnn emrinde almak istemiyorlard. Bu durum askerler arasnda serkelik kmasna sebeb oluyordu. Belediyn denilen spanya Mslmanlar ise, gururlandan tr Araplar', vahetlerinden tr de Berberler'i sevmiyorlard. slm esaslarna gre Mslmanlar arasnda rk ve dil fark gzetmemek gerektii hlde, zorla Yanmada'ya girmi Araplar'n rk gururlan alt edilemiyor; Anglosaksonlar gibi kendilerini stn ulus sayyorlard. Araplarla Belediyn arasndaki geimsizlik bir dereceye kadar, Lombardiyallar'la Avusturyallar, yahut Keltler ile Saksonlar birbirinden ayran nefreti andrr. Musa bin Nusayr'in spanya'da vali olan olu Abdlaziz'n kalna uyarak Hristiyanlarla anlatn ve onlara dayanarak yeni batan Got devletini kurmak ve kendisinin de bu devletin bana gemek niyetinde bulunduu sylenmeye balad. Bunun zerine gizli bir demek kuruldu. Bu dernek Abdlaziz'i saraynda ldrd. Bunun lm zerine Halite tarafndan bir vali gnderilmedii iin Abdlaziz'n akrabas Eyyb bin Habib, Halife'nin onaylamasna kadar, bakanlar ve eyhler tarafndan ynetime seildi. Bu kii ynetim merkezini biliye'den Kurtuba'ya tad. Ondan sonraki valiler zamannda Afrika'nn en nl airetlerinden 400 kii getirildi ki, bunlar daha sonra spanya'nn asillerini tekil edeceklerdir. Bu tarihten sonra spanya kh am Halifesi tarafndan, kh Kay-ravan'dan gnderilen valilerce ynetilecektir. Abdurrahman l-G-fik bunlarn en nlsdr. cd) Abdurrahman l-G fi k ve Fransa seferi : 729'da Abdurrahman l-Gfik spanya valiliine atannca, nce blge blge gezip, ynetimi dzenledi. Bu ilerle yl urat. Ondan sonra Pire-neleri geip Fransa'y istilya balad. nce batdan Bordeaux'} u ald, Garonne ve Charente rmaklarn geti, Loire rmann yaknndaki Poitiers ehrini ald. Bundan sonra Tours ehrine gidip, oray da zaptetti (96). Bu arada Lyon ehri de Fransa'nn dousunda ilerliyen Mslmanlar tarafndan alnm ve bunlar daha da kuzeye karak Autun (=Otn) ehrini de zaptetmilerdi. Bu son akn yneten kumandan Anbese ald yerlerin ynetiminin dzenlenmesi iin geri dnerken bir savata yaraland ve ld. Abdurrahman'n btn tedbirlerine ramen Mslman askerleri yamaya dalmlard. Bu yzden dzen bozuldu, bu hl byk baarlara ulam olan Abdurrahman'n bozguna uramasna se-beb oldu. nk tam bu srada Frank prenslerinden Charles Martel (arl Manel) stn kuvvetlerle gnmt. Abdurrahman kendi askerlerine dzen vermek amac ile Poitiers (Puatye)'nin kuzeyine ekildi. Orada Charles Martel ile 732'de sava kabul etti. O bu savata ehit oldu. Ordusundan arta kalanlar sava meydann brakarak Narbonne'a doru ekildiler. Kumandansz kalan bu ordu Narbonne'a kadar dman tarafndan kouturuldu. Ama Narbon-ne'u Mslmanlar Charles Martel'e teslim etmediler. 732 Poitiers sava slm ordularnn bat Avrupa'da ilerlemelerinin durdurulmas bakmndan tarihle byk bir yer tutar (97). Eer Abdurrahman Poitiers savan kazansayd. slamlarn nce

Almanya'ya, sonra Bizans mparatorluu zerine yryecekleri muhakkakt. Bu olaydan 280 yl nce Altil'mn askerleri de Abdurrahman l-G-lik'nin askerleri gibi yamaya daldklar iin Orleans'da Aetus'la karlatklar zaman yenilgiye uramlard. Srf bu yama yzndendir ki, Attil ve Abdurrahman, Avrupa'y tam olarak ele gei rmemilerdir. ce) spanya'da dzenin bozulmas: Poitiers bozgunundan sonra, Pireneler'in kuzeyindeki topraklar bire birer elden kt. spanya halk da am'dan gnderilen valilerin ynetiminden memnun kalmyordu. Yer yer karklklar kyordu. Kuzey Afrika'da skn tam deildi; birok yerlerde Emirler kendilerine gre, key fi olarak, memleketi ynetiyorlard. Asl nemli olan taraf, spanya'nn kuzey - batsnda, yni Asturya ve Galiya blgelerindeki balkn 745'te Alfons'u kral tanyarak, onun ynetimi altnda toplanm olmasyd. Halbuki Mslmanlar bu blgeyi, spanya'da deilmi gibi, ellerine geirmeyi dnmemilerdi bile. Saragossa, Kurtuba blgesinde ise Mslman Emirler, bamszlklarn iln ettiler. Bu durum karsnda spanya'nn ileri gelenleri toplanp Ukbe bin Nfi'nin torunianndan Yusuf bin Abdurrahman adnda birini spanya hkimi iln ettiler (742). Bu tarihe kadar spanya valileri am Halifesi tarafndan tyin olunurdu. Geri halkn setii bu hkimi, Halife onaylam ise de, artk spanya'nn ynetimi bamsz olmu. Halifeye uyruk olmak anlamsz bir szden ileriye gidememiti. Gerekten de bu tarihlerde artk Emev devleti yklm ve Abbas soyundan gelenler iktidara sahip olmulard. Abbasler'in yann tutan spanya'daki partililer her ne kadar kuvvet toplayarak vali Yusuf'un zerine yrdler ise de amalarna ulaamadlar. Zaten az bir zaman sonra Emev soyundan olup katlimdan kurtulan Abdurrabman'n spanya olaylarn burada brakp gzlerimizi gene, Emev bakenti am'a evirelim. K) Sleyman ibni Abdlmelik'in halifelii (96-98/715-717) : I, Velid'in 71S ylnda lm olduunu yukarda sylemitik. O, yerine kardei Sleyman' deil olu Abdlaziz'i geirmei tasarlamt. Bu tasarsn gerekletirmee alrken ld. Abdlaziz'e biat edilmemi olduundan I. Velid'in kardei Sleyman halifelie geirildi Sleyman ibni Abdhnelik ilk i olarak zindanlarn kapdarn at. Haksz yere zlim Haccc tarafndan hapsedilmi binlerce insan srrbest brakt. Gene Haccc'n atad maliye memurlarndan ounu aeitirdi ve iddetli baz hkmleri ilga etti. Eer Sleyman bu iyi hareketleri ile yetinmi olsayd, tarihte iyi bir ad brakm uacakt. Ancak, o kardei Velide yardm etmi olan Mud arllar' kar kt davranmaya balad. Halifenin bu yoldaki eylemlerinden cesaret alan Yemenliler yni Hmyerli kabileler zlim Hacca* tan grdkleri zulmn cn almak iin silha

sarldlar. O srada Irak'n yeni valisi Yemenli Yezd bin Muhalleb ise dman Haccc'n lm zeine ondan almak istedii c, onun yandalarndan almaya kalkt (98). Mudarhlarla Yemenliler arasndaki mcadele bylece btn mparatorlukta gzle grlr bir duruma geldi. te bu savadadr ki, Kuteybe bin Mslim kat!olunmutur. Gene Sleyman'n bu hain davranndan dolaydr ki, Musa bin Nusayr ve Tark bin Ziyd sefaletle ba baa braklmlardr. Hatta Musa'nn olu spanya valisi Abdlaziz'in biliyc'de ldrlmesine gene Sleyman'n sebeb olduu sylenebilir. Pencb ve Sind fatihi Muhammed bin Kasm da fethettii ilkeleri byk bir baar ile ynetmekle iken, Halife Sleyman tarafndan azlolunmutu. Yukarda da belirttiimiz zere bunun tek kusuru Haccc'n yeeni olmas idi. a) Bizans'm kuatlmas: 98/716-717 ylnda Sleyman Dabk denilen yerde bulunduu bir srada Kkasya'daki Bizans askerlerinin kumandan Leo onun ziyaretine gelip riyakrlk ile Sleyman'a stanbul'un kolayca zaptedilebileceini ve Araplar tarafndan bu ehrin ele gemesi ile bu yerlerin slmlaacam sylemesi, Sleyman' tpk spanya gibi bu yerlerin de sahibi olaca tatl hlyasna kaptrd. Kardei Mesleme bin Abdlmelik'i 12 000 kiilik bir kuvvetle stanbul zerine yollad (99). Donanma 716'da kolayca anakkale Boazn geip stanbul surlar nne geldi. Kuatmadan ok zarar gren Rumlar Mesleme bin Abdlmelik'e para teklif ederek, slm ordularnn hmndan kurtulmak istediler, ama bu yolda bir basan salyamadlar. Rumlar bu arada imparatorlar III. Teodosius (716-717)u tahttan indirip ldrdler ve Leo'yu tahta davet ettiler. III. Leo (717-741) adyla tahta kan bu komutan teklifi hemen kabul etti. Gizlice slm ordughndan kap stanbul'a gitti. Bu yeni imparator slm ordularnn srlarn ve zayf yanlarn bildii iin Araplara kar koymakta mahir davrand. Rum atei sayesinde Araplar'n mhimmatnn byk bir ksmn yaktrd. Bunun zerine Araplar arasnda ktlk ve veba ba gsterdi; hasar pek byk oldu. Araplar kuatmay gene de brakmadlar. Meseleme o k kardei Sleyman'dan yardm alamad; k da ok iddetli geti; alk ve sefalet o dereceye vard ki, Mslmanlar gemilerin ziftini bile yediler. Meseleme bunlar, sabredin Halife size byk hediyeler gnderiyor diye avutmaktayd (Ebu'I-Ferec, I., S. 193). O k kar 100 gn yerden kalkmad; Meseleme barakalar yaptrmak zorunda kald. lkbaharda Araplar merkezden de yardm alarak toparlandlar. Bu yardm skenderiye'den 400 ve Magrib'den 300 para gemi ile yapld. Ama bu gemiler de tekiler gibi bizanshlann su ile sndrlemiyen atei yznden yakld. Kurtulabilen ok az geri ekildi. Mslman askerlerin tahl lan kalmadndan, otlarn kklerini ve aalarn kabuklarn yemee baladlar. Meseleme gene de dayanacakt ama, bu srada Sleyman bni AbdTmelik lm yerine mer ibni Abdlaziz (II. mer) halife olmutu. Yeni halife onu geri ard. Meseleme: Hepimiz iyiyiz, stanbul fethedilmek zeredir diye halifeyi oyalamak ve ill da istedii sonuca ulamak istediyse de, II. mer, gnderdii memurundan gerei rendii iin Mesleme'ye

geri dn emrini tekrarlad. Bunlar stanbul'dan ekilmee balaynca Rumlar karada ve denizde biroklarn ldrdler. Bu olaydan sonradr ki, Emevler artk bir daha Bizans' kuatmay dnmediler (100). Bu srada Endls Mslmanlar daha nce sylediimiz gibi Avrupa ilerine ilerlemekteydiler. Yezid bi Muhalleb de Taberistan'da baarlar kazanyordu. Sleyman iki yd be ay saltanattan sonra 99/717 ylnda ld. L) II. mer'in halifelii (99-101/717-720) : Kardei gibi Sleyman da olunu tahta vris gstermiti. Ama byk olu Eyyb kendisi hayatta iken lmt. kinci olu Davud'un ise Bizans kuatmas srasnda ehit dt sanlmaktadr. aresiz kalan Sleyman amcas olu ve I. mer gibi adaleti ve dindarl ile tannm bulunan mer ibni Abdlaziz'i veliaht brakt, Snnler'in kendisini V. Halife diye tandklar II. mer'e Halifet s-Slih lkab da verilmitir. Gerekten de o, merhamet hissi dolu, derin bir adalet fikrine sahip, ok sde bir hayat yaayan, sorumluluk duyan bir insand. Onu tanmlamak iin u rnei vermek yerinde olur : Bir gn ei Ftime, mer ibni Abdlaziz'i ok zgn grmt. Bunun nedenini kendisinden sorduu zaman, mer, Abdhnelik'in kz olan eine yle cevap verdi. Ey Ftime, mslmanlarla gayrimslimlerin ynetiminin banda bulunduum iin, alktan len fakirleri, umutsuzluk iinde rpnan hastalan, felketin penesinde inleyen plak insanlar, zulm grenleri, hapse girenleri, saygya lyk ihtiyarlar, ok ocuklu esirleri dnyorum da kyamet gnnde Cenab-i Hakk'n onlar hakknda benden hesap isteyeceini dnerek korkuyor ve alyorum (101). Sana soyundan, kardeinden kalm olan mcevherlerin hepsini devlet hazinesine ter-ketmeni rica etsem, kabul eder misin? Bu teklif karsnda, ei Ftime hi tereddd etmeden btn mcevherlerini beyt l-ml'e teslim etmiti. Einin lmnden sonra yeni halife II. Yezid, kardei Ftime'ye bu mcevherleri geri vermek istediyse de, bu asil luhlu kadn, kocasndan sonra ona si olamayacan sylerek reddetti. Yezid de bunlan akrabalarna datt. mer ibni Abdlaziz kendinden nceki halifeler tarafndan gaspedilmi, hristiyan ve musevlere ait kilise ve sinagoglan eski sahiplerine geri verdi. Her valiye adalet ile i grmelerini emreden mektuplar yazd. Adaletsizlii ile tannan valileri, memurlan iten uzaklatrd. Hilfet makamna mahsus btn atlar hazineye geri verdi, kendi at ile gezdi. Emir l-Mminin nce nefsine ve evin-dekilere adaleti uyguladktan sonra selefleri olan Emev emirleri tarafndan ihdas edilmi olan bidatlarn kaldrlmasna alt. Bu arada Hz. Ali'nin olu Hasan'n hilfetten vazgemesinden beri, Emev emirlerinin Hz. Ali'yi hutbelerde sebb etme detini bir cuma hutbesi ile yasak etti. O gnden sonra Hz. Ali ve ailesine sebb yerine nnallahe

ye'mr'i bi'l-adli... diye balayan yeti koydu (102). Bunun zerine devrin airleri ona methiyeler yazdlar. Vaktiyle Hakem'in olu Mervan, Hz. Peygamber'in vakf olan Fedek topraklarn Arazi- emiiyeden sayarak mukataa ile tasarrufuna geirmiti. Kendisinden de ocuklarna kalmt, yni mer ibni Abdlaziz de miraslar arasndayd. Halife bunu, vezirinin yannda, eski hline getirip Hz. Ali ailesine geri vereceini syledi. Veziri ona, ama evldn ne yapacaksn? diye sorunca, onlar Allah'a smarladm diye cevap verdi. II. mer, Hz. mer gibi beyt l-ml'dan nafaka alyordu. Halifenin bu tevazu iinde geen hayat, teki eraf ve emirler tarafndan taklit edilmek gerekirdi. yle de oldu, ama Emev soyu ok lkse ve israfa alknd, Birgn toplanp Ftime bin ti Abdl-melik'in yanna geldiler. Durumdan ikyette bulundular. Ftime eine gidip meseleyi anlatt. II. mer ona: Hz. Huhammed, bize yce bir rmak brakt. Ebu Bekir ve mer gerektii gibi hareket ettiler, sonra Yezid, Mervan, Abdlmelik ve onun oullan Velid ve Sleyman bu rmaktan yararlandlar. Sra bana geldi, hlbuki rmak kurumutu. Eer bu rmak eski hline getirilmezse sahiplerini kandrmaz. Halifenin ne demek istediini ok iyi anlayan Ftime Ama Beni meyye birgn frsat bulur, sana bir zarar verir diye halifeyi uyarmak istedi ise de; O.hiddetle korktuum gn kyamet gnnden daha korkun deildir ya dedi. Ftime, Emev merasnn yanna gidip Bu duruma sebeb sizsiniz, nk mer ibni Hat-tb'n soyundan siz kz aldnz dedi (103). mer ibni Hattb'n doruluu, adaleti bilinmektedir. Bir gece kol gezerken, birden bir kadnn kzna, evinde, kalk ste su kartr dediini duymu. Kz <>Emir l-Mminin ste su katmay yasaklad diye cevap vermi. Anas Emir l-Mminin nereden duyacak deyince, kz Grnle ona uyup gizlide isyan m edelim, buyruundan ayrlalm m? diye karlk vermi. Hz, mer evin adresini belleyip Dar l-Hil-fe'ye geldiinde olu sm' arp evm adresini kendisine bildirdikten sonra Eer kimsenin nikhnda deilse, bu kz nikh etmesini, bylece belki Tann'nn hayrl bir evlt vereceini syle di. Bu evlenmeden mer ibni Abdlaziz'in annesi mm sim domutur. II. mer zamannda Haricler, Arabistan ve Afrika'dan ellerini ektikleri gibi, onun yanna eli gndererek kendisine biat ettiklerini, fakat kendisinden sonra yerine Abdlmelik'in olu Ye-zld'in gemesine raz olmadklarn haber verdiler. II. mer Hariclerle yapt nl tartmada, yalnz bu noktaya cevap verememi ve bundan da ok zlmt (104). Emevler grdler ki, mer ibni Abdlaziz'in hilfet sresi uzarsa, belki de Yezid'i veliahdlikten karacak; o zaman i btn btn onlarn elinden gidecek. Bunun iin onu zehirlemeyi dn-dle. Bir rivayete gre de bu dncelerini gerekletirdiler.

Oun valilerine yollad genelgelerde ok gerekli baz tavsiyelerden sonra : Her ne ad altnda olursa olsun, hediye kabul etme; halka datlan kutsal kitaplardan bedel kabul etme, seyyahlardan, nikhlardan, st ve deve zerinden vergi alma gibi emirleri merhametinin bir baka belgesidir (105). Onun zamannda snrlarda bar ve selmet yollan aranm, isyanlar bastnlm, fakat yeni ve byk fetihlere giriilmcmitir. Kaynaklar I. Velid'in byk binalar yaptrma merakn, Sleyman'n kadnlara dknln tasvir ederlerken, II. mer'in dindarln hep birlikte vmektedirler (Ta-beri, IV. S. 197). Her ne kadar Ebu'I-Ferec tarihinde, (I. S. 194) onun hakknda Bizans kuatmasnn kaldrlmas sonucunde Bizansllann karadan ve denizden ekilmekte olan Mslman askerlerini ldrmeleri zerine, onun da hristiyanlara kt muamele ettiini, kiliselerinde an almalarna, ibdetlerinde seslerini ykseltmelerine, hayvana bindikleri zaman eer kuilanmalanna engel olduunu yazarsa da, bunun doru olmad kansna dier kaynaklar bizi ulatrmaktadr. Netekim II, mer'in valilerinden Cerrah bin Abdullah'n Horasan'n ancak kl kuvvetiyle yola geleceini
kendisine bildirmesi zerine Halife onu valilikten azledip Horasan Mslman]arna paylar tahsis etti, hara vermekten onlar affetti ( 1 0 6 ) . Hz. mer 2 5 . Receb. 1 0 1 /1 2 . ubat 7 2 0 'de ld (1 0 7 ). M) II. Yezid'in halifelii (I0I-5/720-4) : II. mer'in ld gn Yezid bin Abdlilmcllk ( I I. Yezid) hilfet tahtna oturdu. Annesi I. Yezid'in kz tike idi.

I I. mer'in zamannda Mudarlar'Ia Yemenliler bar iinde yaarlarken, II. Yezid zamannda bu durum bozuldu, halifenin kans Haccc'n yeeni idi. Bundan tr II. Yezid Mudarlar'a kar her zaman dost ve yardmc oldu. II. Yezid, II. mer'in yapt ne kadar iyi i varsa onlar bozmakla grevine balad.. rnein, II. mer savaa gidenlere maa balamt; onlardan vergi almyordu; Mevli'yi de Araplarla eit dzeye getirmee alyordu. Hristiyanlara iyi muamele ediyordu. Bu muamele o dereceydi ki, vaktiyle kilise iken camiye evrilmi olan bir tapma eski sahiplerine verip gene kilise olarak kullanlmasna izin vermiti (1 0 8 ). II. Yezid'in clusunu haber alan Kfe valisi, ondan Haricler zerine bir kuvvet gndermesini istedi. Haricler ise Halifenin deitiinden habersizdiler. Bununla birlikte zerlerine gnderilen birlikleri yenilgiye uratmaktan geri kalmadlar. Halife Irak valisi eliyle onlarn zerine bir ka kez asker yollad. Ama Haricler her seferinde stn geldiler. Sonunda II. Yezid, kardei Mesleme bin Abdl-melik'i 1 0 000 kiilik bir kuvvetle Kfe'ye yollad ve Hariclerin bakan Bestam bu savata katledildi. Bylece ayaklanma bast-nlm oldu. II. Yezid'in saltanat dnemini sarsntya uratan ikinci bir olay da eski Irak valisi Yezid bin Muhalleb'in ayaklanmasdr. Yezid bin Muhalleb Horasan valisi iken Curcn'da elde ettii ganimeti teslim etmek istemediinden II. mer tarafndan azl ve Basra'da hapsedilmiti. Bu halifenin hastal srasnda hapisten kat ve II. Ye-zid'e kar (1 0 9 ) Kitap ve snnet adna etrafna toplad adamlarla Basra, Vst ve Kfe'de ayakland (1 0 2 /7 2 1 ). Halife kardeini 120 000 askerle ona kar yollad, bni Muhalleb maktul dt ve btn ailesinin erkekleri ldrld. Dou blgeleri bu biim ayaklanmalarla hanedann

kuvvetini sarsarken, batda da baz ayaklanmalar ba gstermiti. I. mer zamannda spanya'da kabile anlamazlklar grlmezken, imdi eski neseb kavgalan yeniden alevlenmiti, her ehir sava durumuna girmiti. I. Velid zamannda Haccc'n kardei tarafndan Yemenliler'den tahsil edilen ar vergi, II. mer taarfndan kaldrlmken, imdi yeniden bu vergi konulmu ve Yemen ahlisi sefaletin en aa derecesine dmt. mer ibni Abdlaziz'in kurduu dzenin, hepsi yok farzedilmiti. Yani, vergi slhat kaldrlm, Hristiyan-lara verilmi olan kiliseler geri alnm, hatta onlarn kilisedeki resimler nnde ibdet etmeleri yasak edilmiti. Gene II. Yezid'in emri ile tapnaklardaki duvarlar, talar, tahtalar zerindeki ve ki-laplar iindeki btn canllarn resimleri de kaldrtlmaya allmt. Halifenin bu hareketi Bizans mparatoru III Leo'nun kon'la-r (Aziz resimleri) yasak etmesiyle ayn zamana rastlamaktadr. (Ebu'l-Ferec, 1., S, 194; VVellhausen, Arap Devleti ve skutu, 154). Hariclerin zlim tandklar baz mirlerden intikam almalar gene II. Yezid'in tahta gemesi ile balamtr. Btn bu zorlama, isyan ve karklklar iinde II. Yezid hereye kar kaytsz bir du-mmda, nce gzel Sellmet l-Kas, sonra gzel sesi ile n yapm Habbe adndaki cariyeleri ile gnlerini geiriyordu. lkenin her ynnden gelen ikyetiler gnlerce, haftalarca saray kapsnda beklerlerken, o, gzel Habbe ile iir, musik ve arap alemleri tertiplemekten ekinmiyordu. Halifenin Habbe'ye olan eilimi o derecedeydi ki, devletin btn ilerim onun eline brakmakta bir saknca grmemiti; Habbe istediklerini istedii yere atayabiliyor, istediklerini azledebiliyordu. Bu durumdan sklan Halife'nin kardei Mesleme b Ablmelik onu bo yere uyarmaya alt. Habbe elindeki ut ve gzel sesiyle Halifeyi o kadar kendisine balamt ki, II Yezid cuma namazlarnda imamet vazifesini bile kardei Mesleme'ye brakmt (110). Gzel Habbe'nin bir nar tanesi yznden anszn lmesinden Halife o derece byk bir zntye kapld ki, on onbe gn sonra 25. evval 105/27. Mart. 724'de ld. N) Him bin Abdmelik'in halifelii (105425/724-743) : Him kardei II. Yezid gibi II. mer'in yaptklarm kendi menfaati iin bozmaya alt denilemez. II. Yezide oranla daha az zararl bir insand. O, pek halim, akidesi drst, ok dindar fakat o nispette hasis idi. meras onu memnun edebilmek iin pek ok mal, mlk hediye etmek gereim duymulard. Esasen Emev soyunun zelliklerinden birisi de mal ve mlk biriktirmek hevesiydi. Bu yzden de rvet kaplan ardna kadar almt. Hiam'n saltanat srasnda bir Trk hkmdar (Belzur'ye baklrsa bu Afin olmal) Fergana'da ayaklandndan (111) Horasan valisi Eres bunu bastrmakla uramaktayd. Fakat Emev Emirlerinden birinin ikyeti zerine vazifeden azledildi. Hlbuki Eres'in politikas, ok daha akllca ve insan idi. Onun yerine, Hiam'a ve eine ok beendikleri birer gerdanlk hediye eden Cneyd atand. Ancak Cneyd, Horasan'da yapt birok savalarda baar elde edemedi. Bu arada Trk hkmdar da Semerkant vc Buhara'y sktrmaya balad. Bir sre sonra Cneyd Halife Hiam'n nefret ettii Muhalleb ailesinden bir kzla evlendii iin

azledildi. Yerine sim Hilli geirildi. Ama Trklerle savamada sim da baarl olamad. O da azledilerek yerine Esed Kasri atand. Bunun kardei Hlid-i Kasr ise Irak'da vali idi. Hl id ok zulmettiinden Haricler parti, parti isyan ettiler. Geri Haricler yenildi ise de, Halife dayanamyarak Hlid'i azledip yerine Nasr bin Seyyr' getirdi (112). Him 717 yllarnda hkmet merkezine kar giriilmi olan sonusuz savatan sonra ok ihmal edilnni olan Bizans'a kar yeniden saldrya geti. Onun ordulan ounlukla yazm elde edilmi yerleri, kn yitirdiklerinden, saltanat srasnda Bizans snrlar iinde hibir devaml fetihte bulunamadlar. Hiam devrinde Araplar batda, doudakinden daha byk bir kudretle ilerlediler. Yukarda da iaret edildii zere Hiam spanya'ya Abdurrahman lGafik'yi yollam, o da Tours ve Poi-tiers'ye gemiti (732). Afrika Mslmanlan her nekadar hlis Mslman idiyseler de, gene de Araplara eit bir muamele grmemekteydiler. te bu durumdan Haricler yararlanmay bildiler ve iddetli bir ayaklanmann patlamasna sebeb oldular (741), Bylece Kayravan'a kadar olan yerler Emevler'in ellerinden kt. 125/743 yl balarnda len Hiam'n en byk kusuru servet biriktirmekti. 20 yla yakn saltanat sren bu Halife Kbrs'n verdii haracn arttrlmasn, skederiye'ninkinin de iki kata kartlmasn emretmiti. Onun politikas Berberleri olduu kadar Ma-verannehr'deki Trkleri ve ranllar da mitsizlie drm ve Abbas propagandaclarnn almalarna zemin hazrlamt. O) II. Velid'in halifelii (125-126/743-744): Hiam'a yeeni II. Yezid'in olu Velid halef oldu. Bu Halife babasndan elenceli bir hayat srme eilimi ve sanat istidad tevars etmiti. Halife olunca halk kendisini, nce ar vergilerden bir kurtarc olarak karlad. ok gemeden uyruklar yanlm olduklarn anladlar. Halifelik merkezinden uzak bulundurulmak amacyla Filistin'de bir l saraynda genliini geirmek mecburiyetinde braklm olan II. Velid iktidara getikten sonra am' terkedip gene l saraynda kendini spora, araba, iire, arkya verdi. slmiyet ounlukla Emev Araplarmn yaayna esasta nasl byk bir deiiklik getirmemise Arap iiri de kendi eski geleneklerine ylece bal kalmt. Ancak Suriye ve Irak'ta hayat eski anayurttakinden daha ok bir gelimeye uramt. Burada kabileler arasndaki kin ok daha ihtirasl ekiller alyor ve Kays kabilesi ile Kelb kabilesi arasndaki savama yllardanberi sregeliyordu. Bu kabile kavgalar Abdlmelik ve Haccc zamannda olduu gibi en parlak iirlerin sylenmesine vesile oluyordu. Saray airi el-Ahtal ve rakipleri Cerr ve Farazdak duyulmam derecede kstah bir ifade ile birbirlerine hcum ediyorlard. Bunlardan daha aa derecede olan bir airler ordusu ise, kendilerine bu nller sayesinde isim yapabilmek amac ile kavgalara karyorlard, Mekke ve Medine daha sakin ve kibar bir toplumun ehirleri hlinde kalmt. iirin yan sra arklar da nem kazand. Bu arada kadn ak iirlerde ve arklarda yer ald. Bunlarda istiraptan eser yoktu. Bu yeni tarz, Arabistan'da heyecan ve evk ile karland. II Velid yaama zevkinin methedilmcsine yeni bir alan at. Bu

da araba dair sylenen methedici arklardr (113). Cahiliye devrindeki araba dknlk, Arap iirinde de ylesine nemli bir yer tutmutu ki, slmiyet'in kesin yasana ramen Araplar ne arap imekten, ne de onu iirlerle methetmekten geri kalmamlard. imdi ilk defa bir Halife bunlar tevik ediyordu. Abbasler devrinde de bu arap stne iirler sadk okuyucular bulacaktr. II. Velide bu tr iirleri onun Hristiyan iki arkada el-Ksm bin Tufeyl retmitir. Halife II. Velid kadnlar, arkclar ve airler arasnda zevk ve elence iinde yaamaya devam etti: gzel sesli kleler ve cariyeler her taraf doldurdu. Btn lkede arklar besteleyip sylemek moda oldu. bni Surey, JVlbed, Gad, bn Aye vbg. arkclar sarayda ba stnde tutuldu. Halife tarafndan muazzam at yarlar dzenlendi. Kendisi gece gndz iiyordu. Hatta birgn kendisine gelip Ya Emir lMminn, sarayn etraf Arap ve Kurey temsilcileriyle doldu. inde bulunduunuz durum Halifelik erefi ile badamaz diyen bir mabeynciyi yere yatrp azna bir boru ile lnceye kadar arap akttrmt. Bu selih hayatn yan sra mukaddesata kar en kk bir sayg duygusuna sahip olmad da kaynaklardan anlalmaktadr: Bir gn XIV. Surenin 15. ve 16. yetlerini okurken Kuran' hedef olarak karsna diktirmi ve att oklarla kutsal kitab delik deik etmi ve u mealde de bir beyit okumutu: Marur ve si insan tehdit ediyorsun; ite marur ve si insan benim; rabbinin nnde kyamet gn grndnde ona de ki, beni byle paralayan Velid idi (114). Ayrca onun islmiyetten ktn ve Mani dinine girmi olduunu bildiren kaytlar da mevcuttur (115). Hatta birgn gzel bir cariyesine hilfet elbiselerini giydirerek camiye imamete gndermitir. II Velid'in bu her trl iz'an d hayat halk kendisine kar galeyana get"-dii gibi selefi Hlife Hiam'n biriktirdii hazineleri ksa zamanda bitirmesi ve valilerden para istemesi onlar kendisine kar ayaklanmaya yneltti. Henz ergin olmyan ikinci olunu veliah tyin etmek istemesi de akrabalarn darltt. Ayaklananlar ona kar 'bir direnmeyle karlamadan III. Yezid'i tahta kardlar. II. Velid kendisine kar gnderilen birlikleri umulmaz bir cesaretle karlad; daha sonra Palmir'n gneyindeki lde Bahra sarayma ekildi; kendisini orada kstran dmanlar ban keserek bir mzran ucunda am'a gtrdler ve yanna da bir anak arap koyarak gnlerce tehir ettiler (116). 2. Emev Devletinin k : A) III. Yezid (126-7/744)'e kar ayaklanmalar ve brahim'in tahttan vazgemesi: am'da resm biat srasnda III. Yezid, II. mer'i rnek tutmu olduu belli olan, dolgun bir hutbe okudu. Bunda zorla inaat yapmamay, kanal yaptrmamay, servet biriktirmemeyi, bir eylette elde edilen paray gene o eyletin ihtiyalar iin sarfetmei, askerleri uzun sre sava yerlerinde tutmamay, gayrimslim arazi sahiplerine fazla vergi yk-lememeyi ve her zaman iin zayflarn gllerden ikyetlerini dinleyeceini vdetti. Eer bunu yapmazsam, beni azledebilir, cezalandrabilirsiniz,.- benden daha lyik bir kimse varsa banza geirin; ona ilk biat edecek olan ben olacam; kaytsz artsz itaat, hibir insana deil sdece Allah'a dr dedi. III. Yezid ar vergileri indirdi, ehliyetsiz Emirleri deitirdi. Tam, anlamyla Kelb kabilesine dayand; etrafnda hibir Kays'l yoktu,

II. Velid'in katli zerine Humus halk ayakland; bunlar Yezide biat etmek istemediler. Filistinliler de ayaklanmaya katldlar. sava birok katlimlar gerektirdi. Fitne ve fesat pek byk glklerle bastrld. Fakat am'da ayaklanma knca, hkmet sarsld. Yemme ve Irak'da da ayaklanmalar kmt. Bu srada Horasan valisi bulunan Nasr bin Seyyar azledildi; Nasr bin Seyyar bu emri dinlemedi, halefini de tanmad. Hkmet aresiz onu gene Horasan valisi brakt. Ama bu kez de Horasan'da aka ayaklanma kt. Halkn bir frkas Nasr'a kar ayakland. O zaman Magrib'te de ayaklanmalar oldu. Ama iler daha ok kark olduundan batya kimsenin nem verdii yoktu. Alt aya yakn bir saltanattan sonra, III. Yezid, Ebu'lFerec'in bildirdiine gre lserden ld (I. S. 197). Cariyeden doma ilk halife olan III. Yezid lnce yerine gene bir cariyeden doma olan kardei brahim geti (117). Ancak am'n dnda hi kimse kendisine biat etmediinden iki ay on gn iktidarda kaldktan sonra kendisi tahttan feragat ederek bir kenara ekildi. Bunun zerine daha nce ayaklanm bulunan ve I. Mervan' m torunu olan Mervan bin Muhammed'e biat olundu. brahim de sonradan ona biat ettiinden arada bir anlamazlk kalmad. B) II. Mervan'n halifelii (127-132/744-749): Mtezil bir inanca sahip olan (Mes'udi, VI. S. 20) II. Mervan ok tedbirliydi meakkatlere mtehammildi, tarih incelemelerinden byk bir zevk duyard, ancak Emev soyunun ifls srasnda iktidara geldii iin faydal iler grmee frsat bulamad. II. Mervan'm clusundan az zaman sonra Humus ve Filistin halk t gene ayakland. Haricler ldeki snaklarndan karak Emevler'in meru saymadklar ynetimlerine kar harekete geip halk kendi inanlarna katlmaya ardlar. Haricler sayca ounlukta olmadklar hlde Yemen, Hicaz ve btn Irak dolaylarna akn ederek bir sre egemenliklerini buralarda tanttlar. II. Mervan bu kargaaln yattnlmas iinde ok ileri grl bir devlet adam olduunu gsterdi: nce Humus ve Filistin'deki ayaklanmay bastrp bakanlarn idam ettikten sonra, Irak'a giderek Haricler'i Dicle rmann tesine ekilmee mecbur eyledi. Hicaz'da Ebu Hamza'nn komutasnda bulunan Haricler Medine' yi kuatmlard. Meydana gelen savata ehri ele geirip halkna Emeviler'den grmedikleri bir biimde yumuak ve nzik davrandlar. Mervan tarafndan Hariciler zerine gnderilen bir komutan kanl savalardan sonra Haricler'i bozguna uratarak Hicaz ve Yemen'i yeniden am hkmetine balamay baard. Irak'tan ekilen Haricler'in bir ksm ran'a sndlar. Esasen ran'da mevcut olan karklklarn bsbtn artmasna sebeb oldular. II Mervan Suriye, Irak ve Arabistan blgelerinde bulunan Haricler' i sindirmei baarmsa da daha doudaki blgelerde Mudarlar, rnei grlmemi bir iddetle Emev tahtnn yklmasna alyorlard (118). C) Abbas hareketi: II. Yezid'in hilfeti srasnda Hz. gamber'in amcas Abbas'n torunlar lehinde dou illerinde Peypro-

pagandalar yaplmaya balanmt. Kkrtclar tccar kyafetinde Horasan'a gidip Abbasi ailesinin bakan olan Muhanmed hakknda telkinlerde bulunuyorlard. Durumu haber alan Emev valisi Said bunlarn tmn yanna getirtip sorguya cektiyse de halkn teminat vermesi zerine onlar serbest brakmt. Ama Said'in halefleri kolayca kandrlamadlar. Abbas yandalar kendilerini tehdit eden korkun tehlikeye ramen dvalarndan vazgemediler lerinden yakay ele verenler ar ikencelere uyruk tutuldular; ancak bu oranda da saylar oald. Ksa bir sre sonra Emevler den hilfet hakkn istemek amacyla gizli bir dernek de kurdular L Yezid'in kt ynetimi ve Yezid bin Muhalleb'e uygulad aklszca muamele Yemenlileri heyecanlandrd ve zd. Artk her yer de II. Yezid'in kt ynetiminden yaknlmaya baland. Emev saltanat yneticilerinin kt tutumlar kendilerine kar bir uubiye partisi yaratrken, Hz. Ali soyundan inenler arasnda ba gsteren yeni bir ayrlk, Abbasoullar'nn parlak geleceklerine elverili bir ortam meydana getiriyordu. yleki: Halife Hiam zamannda Hz. Hseyin'in torunlarndan Zcyd ikyet amacyla huzura kt zaman, Halife tarafndan tahkir edilerek kovulmutu, Zeyd Kfeye vard zaman, akrabalarnn kar koymalarna ramen ayakland; ama dmanlar tarafndan ldrld. Bu yetmiyormu gibi Emevler onun cesedini yerinden karp yakmlar ve kln Frat rmana atmlard (119), ile arasnda ilk ayrlk da bylece balam oldu. Zeyd'e uymayp daha itidal sahibi olan iilere mamye ad verilmitir ki, bunlar Zeyd'i ayaklanmasna katlmamlard. Zeyd'e uyanlara ise Zeydler ad verilmitir. (Zeyd sdece Hz. Hseyin'in torunlarndan olmakla n alm olmayp ayn zamanda bir takm telif kitaplara sahip olmak la da tannmtr. En bilinen eseri El-Mecmu' fi'l- Fildi drki, ilk fkh kitabnn bu eser olduu sylenmektedir). Abbasoullarndan Muhammed bin Ali kendi soyunun halifelii iin bir hayli propaganda da yaptktan sonra 125/742-3'de lm, lmeden nce de kendisine olunu srasyla veliaht tyin etmiti. Bunlar, brahim, Ebu'I-Abbas (Seffah) ve Ebu Cafer (Mansur) idiler. Zeyd'in 121 veya 122 hicr ylnda yukarda sylemi olduumuz gibi ldrlmesi, Abbasoullarn hem gl bir rakipten kurtarm, hem de iilerin mami ve Zeyd olarak ikiye ayrlmalar iktidar yolunun onlara daha kolay almasna sebeb olmutu. Ayrca bu srada Ebu Mslim de ortaya kmt: Ebu Ms-Jm Arap asll olmasna (bir rivayete gre ranldr) ramen Horasan'da doup bymt (120); sonradan, Abbas'n torununun olu, yukarda adn sylediimiz, Muhammed'in hizmetine girerek Horasan'a gitmiti. Ebu Mslim bu blgede Haimileri savunacak yandalar buldu; ksa bir sre sonra bu blge halkn Emevlere kar ayaklandrmakta gecikmedi. Bu ii ondan baka byle stn bir baaryla yrtecek bir kimse dnlemezdi. nk Ebu Mslim sebatkrd, hislerini saklyabilirdi, ve gerektii

zaman iddet kullanmaktan ekinmezdi. Eski bir tarihi onun iin En fec bir vaka bile onun yzndeki memnuniyet ifadesini silmeye yetmez, en byk mjdeler onun yznde ufak bir sevin izgisi izemez, fena rastlantlardan hibir zaman zlmez, en fkeli zamanlarnda bile metanet ve iradesini elden karmazd demektedir. Ebu Mslim sun nezaketi ile dost, dman birok kimseyi kendine kazanmay bildi. Makyavelli'ye lyk bir maharetle Mudar-ldar ile Himyerliler'i birbirlerine drp savatrd hlde ne Mu-darllar ne Himyerliler onu arabozuculukla sulamamlard. Esasen imparatorluun ran gibi uzak blgelerinde ayaklanma hissini harekete geirmek iin bir tek sz bile yeterliydi : Ehl-i Bcyt'in haklar!. Horasan'da yerleen Himyerliler ile Irak ve Hicaz Arap-lar' ayn his ve dncedeydiler. Yneten zmre, nfuz ve iktidar yalnz kendinde toplad iin, kskanlk, haset duygular en iddetli anlamazlklara sebebe olabiliyordu. ok gemeden Horasan, Abbas yandalarnn merkezi hline gelmiti. Horasan valisi Nasr bin Seyyar geri muktedir bir insand ama daha elverili bir frsatta ehliyetini gsterebilirdi. Halife Haricler ile savarken, o da douda Kirman adnda birinin emri altnda toplanm olan Yemenlilerle mcadele ediyordu. Bylece Araplar'n askerlerinin sk sk karargahlarndan uzaklatklarn gren Ebu Mslm oktanberi tasarlad ayaklanmay balatmann zaman geldii kansna vard. ihtillciler 25. Ramazan 129/10. Haziran. 747'de toplandlar. Bir halta iinde, daha nce ldrlm veya lm ne kadar bakan varsa onlarn matemini tutmak istiyormu gibi siyahlar giyinerek, siyah bayraklar tayarak ehirden ehire batya doru yol aldlar; nlerine kan engellen devirip ilerlediler. Mudarllar tarafndan Kirman'nin ldrlmesi zerine, onun oullar, Ebu Mslim'e katldklarndan bir kat daha glenen ihtillciler Nasr bin Sey-yar' Merv'e kadar geri ekilmee mecbur ettiler (1 2 1 ), Haimoullarnm siyah bayra, o vakta kadar blnm bir hlde bulunan Suriyelileri birbirlerine yaklatrd. Kendilerini tehdit eden tehlikeyi imdi anlam olduklarndan; Kendilerini uu-biye'ye kar savunabilmik iin, bir sre iin de olsa birlemeye yneldiler; Ama bu birlemenin bir faydas olamad, nk Hicaz ve Irak halk Araplarndan birou da ihtillcilere katlmlard. Bire Horasan valisi Nasr bin Seyyar yalnz bana Ebu Mslim'in bir gibi gitike byyen glerine kar koyamyacan anhyarak Mervan'dan yardm birlikleri gndermesini st ste istiyordu: Ah Umeyyeoullan! Uykuda m yoksa uyank m olduklarn bilsem... eer byle bir zamanda hla uykuda iseler, onlara kalkn vakit geldi diye haykrnz! diye mektuplar yazyordu (1 2 2 ). Bunun zerine Mervan, Irak valisine, Nasr'a yardm etmesini emretti. Fakat o, daha yardma komadan Fergana ve Horasan, Ebu Mslim'in eline gemi ve gc artmt. Ebu Mslim'in ne derece iktidarl bir adam olduu, onun ordusu iinde kulland komu-

tanlardan belli idi. rnein Kahtaba hin ebib adnda Hicazh bir Arap, Nasr bin Seyyar Serhas'a kadar kouturarak byk zararlara uratmt. Suriye askerlerinin maneviyatlar bundan tr ok krlmt. 85 yanda bulunan Nasr bin Seyyar nce Crcn'a, oradan Fars'a doru kamakta iken ld, Bu srada Halife Mervan bu ayaklanmann hangi Him iin yapldn aratrmakla meguld. Sonunda mam denilen brahim bin Muhammed bin Ali yznden ayaklanmann ktn anlaynca, onu Harran'a getirtti. brahim zindanda birok Emev ve Haim buldu. II. mer'in olu Abdullah ve I. Velid'in olu Abbas bunlar arasndayd. brahim'in tutuklu bulunmas, ayaklanma hareketine engel olmad. Kahtaba bin ebib Crcn'da Nasr bin Seyyr' yendikten sonra, hemen batya yrmt. Orada HHd bin Bermek adnda birisi de vard. (Bunun mensup olduu Bermek ailesinin Abbas devletine yapaca hizmetler ileride grlecektir). Kahtaba Rey ehrinde dzenin salanmas ile urarken, olu Hasan Haricleri tenkil ediyordu. Hasan Nihvend'i de kuatt. Babas Kahtaba ise Mervan tarafndan bu ehre gnderilen yardmc birliklerle savat ve onlar yendi. Kahtaba Irak'a geldi, Frat'a yakn bir noktada ordughn kurdu. Irak valisi Yezid'in ordusu ile Kahtaba'nm ordusu Hz. Ali'nin olu Hz. Hseyin'in ehit edildii yerde karlatlar. Er.e-vler burada byk bir yenilgiye uradlar, ama Kahtaba da savata ld. Olu Hasan ordu kumandanln eline ald ve Vst'a kadar, kaan Emevleri kovalad. Bylece Kfe onun eline geti. Baarszlk haberleri Mervan' deliye evirdiinden intikam atei iinde kvranyordu. brahim'in Ebu Mslm ile gizlice haberletiini kefeden Halife, hemen onun katlini emretti; dier tutuklular da onunla birlikte idam edildiler. Veliahtlk srasna gre brahim'in yerini alan Ebu'l-Abbas Abdullah kardeinin zc akbetinin cn almaya yemin etti. Bu yemini ylesine tutlu ki, kendisine Seffah (= Kan dkc) lka b verildi. Hasan bin Kahtaba Kfe'ye girdii zaman, Abbas dilerinden Ebu Seleme elHalll de kendisine ulat. Durum onu gstermekleydi ki, bu ahs Hz. Ali soyundan gelenlerin gayriresm temsilcisiydi. Ebu Meleme el-Hal, Abbasi ailesince byk bir sayg ile karland (123). Herkes onun ellerini pyor ve eref yerini kendisine brakyordu. Gdece Ebu Mslim'e itaat etmesi gerekli olduu ona hatrlatlmakta idi, Ebu Seleme ve Hasan bin Kahtaba, ehir halkn bir Halife semee davet ettiler. Belirtilen gnde Kfe byk bir heyecan iindeydi. Siyahlar giyinmi binlerce halk mescide doru gidiyordu. Ebu Seleme de siyahlar iinde ortaya kp toplantnn sebebini aklad; slmiyet'i ve Ehl-i Beyt'in haklarn savunan Ebu Mslim'in artk Emev soyunun kt ynetimine son verdiini ve bugn bir halife semek iin toplanm bulunduklarn, bu vazifeye en lyk olan Ebu'l-Abbas Abdullah' teklif ettiini bildirdi (124).

Bu arada Hz. Ali soyundan olanlarn haklarnn inendiini hatrlatan Kfeliler'in ayaklanmasndan korkulmakta idiysa de, gene renkten renge girmekten ekinmiyen Irakllar, Ebu'l-Abbas adn itir iitmez, hemen tekbir getirmee koyulmulard. Ebu'l-Abbas Abdullah gizlendii yerden camiye getirildi ve herkes ona biat etti (132/750). D) II. Mervan'n sonu : II, Mervan byk fedakrlklarla bir araya getirebildii 10 000 kiilik bir gle Zab suyu kenarnda Abdullah bin Ali kumandasndaki ordu ile savaa tututu ve bozuldu. Mervan kendisi kprden karya geti ve kurdurmu olduu kpry yktrd. Geri kalan askerleri bu yzden kltan geirildi. ou da sulara gmld. Ordusundan kalan silh ve eya komutan Abdullah bin Ali'nin eline geti. Bu bozgundan sonra II. Mervan Musul'a geldi. Musul halk onu kabul etmedi, Allah'a krolsun ki, devleti senin elinden ald ve bize Him soyundan bir Halife verdi dedi. Mervan bu szleri iitip Dicle'den Harran'a doru yolland. Abdullah bin Ali de onu izli-yerek Harran'a gitti. Mervan oradan Humus'a, buradan am'a amdan da Filistin'e snd. Burada da barnamayp sonunda Msr'a kat. Abdullah bin Ali'nin kardei Salih bin Ali, Ebu'l-Abbas Abdullah'n verdii bir emir zerine ok sayda askerle Msr'a yrd, nc svariler Mervan'] Busayr kilisesinde saklanm buldular. tJzerine hcum ettiler, o hayatn pahalya satmak istediinden arpa arpa can verdi. te 132/750 tarihinde II. Mervan'n lmyle Emev halifelii bylece son bulmu oldu.

III. ABBAS MPARATORLUU 1. Abbas mparatorluunun kuruluu ve gelimesi: A) Ebu'l Abbas'n Halifelii (132-136/750-954): Yukarda anlattmz ekilde Ebu'I-Abbas Abdullah'n Kfe'de halife seilmesi ve Mervan'n Msr'da ldrlmesi ile hilfet Emev soyundan Him soyunun Abbas koluna gemi ve am da slm mparatorluunun merkezi olmaktan artk kmt. a) Encvler'e kar iddet tedbirleri : Ebu Mslim Horasan' nin asker kudreti ve baarlar sayesinde iktidara gelen Abbasiler, Suriye'de yz yl aan bir zamandanberi Emev ailesinin hegemonyasna alk toplumun gelecekte bir tehlike yaratmasndan duyduklar kukudan olacak, korkun cinayetlerle bir yldrma politikasna giritiler. Bu hareketin banda komutan ve halifenin amcas Abdullah bin Ali vard. ledikleri cinayetleri meru gsterebilmek amacyla, yaptklar ileri gazab-i ilh olarak vasflan-drd lar. Hz. Ali soyuna reva grlen ktlklerin cezasn veriyor grndler. Aslnda amalar, iktidardan dm olan Emev soyunu tamamiyle zararsz bir hle getirmekti. Tarihte eine az rastlanan byk cinayetler daha ok Suriye'de ilendi. Mervan' kovalayan Abdullah bin Ali, am' 15 gn kuattktan sonra halkn kltan geirip ehrin surlarn yerle bir ettirdi. Sonra Emevlerc mn verdiini iln ettirip toplanan Emev ileri gelenlerinin hepsini ldrtt (125). Ayrca Abdullah bin Ali'nin bir emri zerine I. Muviye'nin, II. Yezid'in, Abdlmelik bin Mervan'n ve Hiam'n mezarlar ald. Onlarn kemikleri hakarete urad ve yakld. Duyulan kin zellikle Hiam'n rmemi olan cesedine kar aa vuruldu: nce krbaland sonra aslp yakld. Mesleme bin Abdlmelik'in cesedi ise dadncya kadar niangh olarak kullanld (126). Bu vahetlerden yalnz II. mer'in cesedi uzak kalabilmiti. Abdullah bin Al, Hiam'n ei Abde'ye yapt evlenme teklifi, bu prenses tarafndan reddedildii iin onun karnm demelerini, emretmiti. Ebu'l-Abbas Abdullah kardei olu brahim bin Yahya'y 133/ 750-1'de Musul'a vali tyin ettii zaman da buna benzer olaylar geti. brahim bin Yahya 12 000 kii ile Musul'a girdi. nce ehir halkn davet etti; onlardan oniki susuz insan ldrtt. Musullular geri ekildiler. Vali camiye gireceklerin emniyette olacaklar yolunda bir bildiri yaynlaynca halk abucak camide topland. Caminin nn kesen askerler bunlardan 11 000 kiiyi orada katlettiler (127). Bu korkun katliamdan kurtulabilen drtyz erkek de ayrca bir baskn sonunda ldrldler. Geceleyin alaan kadnlarn seslerinden sinirlenen brahim kadnlarn ve ocuklarn ldrlmesini de emretti. gn sre ile bu emrin yerine getirilmesine alld. Musul katlimn tasvir eden Makriz Bundan daha ktsn Ebu'l-Abbas'dan bakasnn yapt iitilmemitir demektir.

Btn bu ar cezalarn Musul halkna ne sebeble reva grld yeni Halife'den sorulduu zaman, O Vallahi bilmem ki! diye verecek bir cevap, bir sulama bulamamt. Btn bu cinayetler ilenirken kendisine Seffh diye ad verilen ilk Abbas halifesi gzel sesli arkclarn ortasnda Nebiz denilen hurma arabn ierek mcstolmaktayd. Yaknlar onun byle iki ierken grnmesinin doru olmyacam sylemeleri zerine kendim bir perde ile mtecessis gzlerden ayrmt (128). Abdullah bin Ali'nin dier bir kardei, Sleyman bin Ali, Basra'da bulduu Emev soyundan kimseleri ldrtp sokaklarda s-rkletti. Bu srada Ebu Mslim'in katlettirdii insanlarn says ise 600 000'e ulamt (129). urada burada kltan kurtulabilmi olan Emevler ise Endls'e gidip orada yandalar ile birleebildi-ler. Abbas devleti kudretini oralara kadar ulatramad iin Emeviler, Abbasolullar'na biat etmediler ve ispanya'da bamsz bir devlet kurabildiler. b) spanya'da Endls Emev devletinin kumlusu : Emevle-rin her yerde takip edildikleri bu srada Abdurrahman bin Muviye bin Hiam bin Abdlmelik .Suriye'den kap urada burada dolatktan sonra Magrib'e ulat. Abdurrahman o zaman henz yirmi yandayd. Adn Cafer l-Mansr diye bildirmi; ancak bylece Afrika'da 5-6 yl kalabilmiti. Bu srada spanya'ya Emirler arasnda anlamazlklar vard. Baz doru dnenler bu ekimelere bir son verebilmek amacyla aralarnda gizli bir dernek kurmulard. Abdurrahman bu dernek yeleri ile balant kurmaya, kendini spanya'ya artmaya muvaffak oldu. Sonunda Abdurrahman, Berberi Zenata kabilesinden ald birka yz svari ile spanya'ya kt. biliye ehri 20 000 askerle ona yardm, etti. O, spanya'ya hkim olmak isteyen birok Emirlerle savalar yapmaya mecbur oldu. Her seferinde stn geldi. Kendisine kar olan Emirlerden bir ksm Hristiyan krallara sndlar. Bylece elde ettii baarlardan sonra 138/755-756 ylnda ona biat edildi ve Endls'te bamsz bir Emev devleti kurulmu oldu. Ama kendisine Emir l-Mminin dedirtmedi. O sdece Emir unvan ile yetindi. c) Yezd bin Hubeyre'nin direnmesi: Hkmet merkezini am'dan Kfeye (daha ok Haimiye'ye) nakleden Ebu'l-Abbas zamannda Suriye artk nemini yitirdi. Buna karlk Irak, Hz. Ali' nin halifeliinde ksa bir zaman iin kazand stnl yeniden elde etti. Arap kabilelerinin arlk eski nemleri kalmad. Arap olmyanlarla Araplar arasndaki fark ortadan kalkt. Bu srada kuzey Afrika, Abbas hegemonyas altnda ise de hkmet merkezinden ayr, zerk bir duruma geme eilimini ksa zaman sonra gsterecektir. Ebu'I-Abbas'n glkle elde ettii ehirlerden birisi de V-Bit'tr. Burada IT. Mervan'm eski valisi Yezid bin Hubeyre, Hasan bin Kahtaba ile Halifeye kar onbir ay direndi. kar bir yol bulamaynca, kendisi ve ailesi iin mn aldktan sonra teslim oldu; ama Ebu Mslim Horasan, Yezid'in sa braklmamasn Halifeye srarla syleyince, onu ve yaknlarn ldrdler.

Bo arada Ebu Seleme cl-Halll da bir gece Halifenin sarayndan karken, kendisini ekemiyen Ebu Mslim'in adamlar tarafndan ldrlm ve bu su da Haricler'e yklenmiti. d) Ebu'l-Abbas'n lm: Halife, Ebu Mslim'e sormadan hibir ite karara yaramyordu. Askerin ou Halife'den ok Ebu Mslim'e balydlar. Ebu Mslim'in de Abbas soyuyla akrabal olduu sylentisi Abbasoullarn kuruntuya dryordu; hatta Seffah'm kardei Mansur, Ebu Mslim'in katlini bile teklif etmiti. Ama Ebu'l-Abbas effah, kendisini iktidara getiren byle bir valyenin idamna o zaman raz olmamt. Seffah'n Kfelilere gveni olmadndan bir zaman Kfe'de oturup soDra Hre'ye geti; 134/ 751-752'de de Anbar'a. Bu arada Maverannehr'de ayaklanmalar olmu, Ebu Mslim Horasan bunlar da nlemiti. Ebu Mslim'in bu baarsndan sonra, Halifenin ona kar gveni azald. 136/753-754 ylnda Seffah kardei Mansur'u hac Emiri nasbetmiti. Ebu Mslim ayn ylda Hicaz'a gidip Mansur ile birlikte hac farzn yerine getirdi. Yolda pek ok hayr ileyip kuyular atrm ve hediyeler datmt, Onun bu cmert davran veliahdi snk bir duruma drd. Mansur Hac'dan dnerken Ebu'l-Abbas Seffah 29 veya 33 yandayken ld. Hayattayken birinci veliahd olarak kardei Ebu Cafer Mansur'a, ikinci veliaht olarak da yeeni sa bin Musa'ya biat ettirmiti. Bu ahitnameyi de sa'ya vermiti. Ebu'l-Abbas lnce sa bin Musa durumu Mansur'a yazd. Hac dn mektubu alan Mansur'a Ebu Mslim ve orada bulunanlar biat ettiler (130). B) Mansur'un halifelii (136-158/754-775): Mansur halife ol duktan sonra, baz rakiplerle uramaya mecbur oldu. Bir yandan da halifenin amcas Abdullah bin Ali bu srada Bizansa kar sefere km olduundan elinde byk bir kuvvet bulundurmaktayd. Bu kuvvetle hilfet iddiasnda bulunmas muhtemeldi. Mansur bu korku ve kukusundan Ebu Mslim'e bahsettii zaman, o, Halifeye merak etmemesini, kendisinin Abdullah bin Ali'yi yenmeye yeterli olduunu, onun emrindeki askerlerin ounun Horasanllardan meydana geldiini, bu askerlerin Abdullah bin Ali'den ok kendi szn tutacaklarn syliyerek Halifc'yi teselli etti. a) Abdullah bin Ali'nin halifelik iddias: Halife Mansur Ebu Mslm ile Kfe'ye geldi. Bu srada Abdullah bin Ali, Mansur'a biat olunduunu duyunca gerekten de halifelik iddiasyla ayakland ve ordusuyla Harran'a geldi. Ebu Mslm onun zerine yrd. Abdullah'n ordusu daha byk olduundan, Ebu Mslm bir takm sava hiyleleri kullanmak zorunda kald ve ancak bu yoldan onu 137/754-755 ylnda yenebildi. Abdullah bin Ali Basra'ya kat. Mansur onu ele geirip hapsettirdi. b) Ebu Mslim'in sunda bulunan pek ok ti. Mansur bu mallarn ldrlmesi: Abdullah bin Ali'nin ordumal bylece Ebu Mslim'in eline gemideftere ilenmesi amacyla Ebu Mslim'in

yanna bir memur yollaymca, Ebu Mslm hiddetlendi ve bize can emniyet olunuyor da, mal iin emniyet olunmuyor mu? diyerek M ansur hakknda kt konutu. Neredeyse Mansur'un memurunu katledecekti. Mansur esasen Ebu Mslim'den kukulanmaktayd. Onun bu son hareketi kendisini vehme gtrd ve Ebu Mslim'e am ve Msr eyletlerinin valiliklerini verdi. Hkmet merkezine yakn olmak iin am'da oturup Msr da diledii gibi ynetmesini yollad emirnameye yazd. Ebu Mslm bundan memnun olarak Horasan da bizim deyip Horasan'a gitti, Mansur bundan ok rkt ve Anbar'dan Medain'e geldi; Ebu Mslim'i yanma davet etti, Ebu Mslm ekindii iin gitmedi. Bu kez Halife, Beni Hsim'in ihtiyarlarndan saygya deer kimseleri Ebu Mslim'e yollayp onu kendi yanna gelmeye ikna ettirdi. Bylece Ebu Mslm sdece 3 000 kii ile Medain ehrine geldi; huzura kt. Tatl tatl sohbet ettiler, ertesi gn gene hilfet makamna girdiinde, Mansur nceden gizlettii adamlar ile onu katlettirdi (131). te bylece Ebu Cafer Mansur, Abbas mparatorluunda bamsz bir hkmdar mertebesine ulaabildi. c) Badat'n kuruluu ve merkez oluu : Mansur ne Medine, ne am, ne de Kfeyi siyas dncelerle bakent yapmay uygun grmediinden, kendine basket yapabilecei bir yer aramaktayd. Suriye'ye kar kendini emniyete almak, Hz. Ali'nin yandalar ile dolu olan Kfe'den de uzak bulunmak amacyla Badat'n bulunduu yeri seti. Daha nce o Kfe yaknnda kendi adn tayan bir ehir kurduysa da, mutaassp iilere yakn olmaktan huzursuzluk duyduu iin buray brakmaktan ekinmemiti. Gerekten de Badat Dicle ile Frat'n birbirlerine en ok yaklatklar, su ve kara yollarnn dm noktasnda, tarma ok elverili bir yerdeydi. Mansur devletin yeni merkezinin temelini 145/762'de att. Irak' dan ve baka blgelerden toplanan mhendis, mimar ve iilerin saysnn 100 000 olduu sylenmektedir. Drt yl gibi ksa bir zamanda bunlar yeni bakenti ina ettiler. ehir bir merkez etrafnda daire biiminde genileyen bir plna gre yapld. Tam ortasnda Bab l-Zeheb veya Kubbet l-Hadra denilen Halife saray ve byk cami vard. Devlet bykleri iin tren alannn ortasnda binalar yaptrlmt. Askeri klalar Badat'n karsnda, yni Dicle'nin dou kysnda kurulmutu ve Mudar, Horasan ve Yemen askerlerine olmak zere e ayrlmt, ifte duvarla kuatlm olan Badat'n sokaklar ok dzenli bir biimde yaplmt. Mansur sonradan olu Mehdi iin ehrin kuzey blmnde, surlarn dnda Rusfe kkn yaptrd. Kendisi de, belki Badat'n umduundan ok kalabalk olmas yznden, Rusfe'ye ekilmiti. ehre nce Medinet s-Selm veya Dar s-Selm adm verdi ama, halk bunu bir sre kurucusunun adyla (Medinet l-Mansur) and (132).

ehir kurmaya merakl olduu anlalan Mansur kendisi henz hilfet makamna gemeden nce Bizans imparatoru V. Konstantin' in (741-775) saldrp bir anbardan baka bir yap brakmamacasna yktrd ve halkn srgn ettii Malatya'y 139/756-757'de Salih bin Ali'ye verdii bir emirle yeni batan ina ettirmiti. Bu i iin 70 000 asker ve her ehirden ii gnderdi (133). d) Hz. Ali soyundan gelenlerle mcadele : Mansur'un 144/761762 ylndan sonra Hz. Ali soyundan gelenleri yok etmek iin giri^ tii savalardaki tutumu, onun ne kadar merhamet duygusundan yoksun olduunu gsterir (134). Hz. Hasan'm iyice yldjrlm olan torunlar bu sralarda edebiyat, felsefe, sanat ve bilim ile urayorlar, politikadan uzak sde bir hayat sryorlard. Abbaslere gelinciye kadar hayatta kalan Ali evltlarna halifeler iyi davranmlard, ama Emevler'i ykmak ve yerine Haim soyundan halife geirmek bahis konusu olunca, Medine'de Mansur'un da iinde bulunduu Haimler'den meydana gelen bir toplant dzenlenmi ve erdemli bir kii olmasndan tr kendisine Nefs l-Zekiye diye ad taklan Muhammed Mehdiye biat edilmiti. Mansur da biat edenler arasndayd, ama halifelik Abbasi-lerc getikten ve kendisi halife olduktan sonra, bu biatm ans Mansur'un rahatn karr oldu. Gnn birinde Muhammed Mehdinin ayaklanmasndan korktuu iin Medine'de casuslar bulunduruyordu. Casuslarn verdii haberlere inanan Mansur, Muhammed Mehdi ile kardei brahim'in yakalanmas emrini verince, bunlar katlar. Mansur bu kez Hz. Ali soyundan ileri gelenleri yakalatp zincire vurdurtarak Kfe'de bir zindana yollad. Bunlara o kadar ikence edildi ki, Emev saltanat srasnda ok daha rahat bir hayatlar olduunu itiraftan ekinmediler (135). Mansur, mparatorluun topraklarm ky ky, adm adm aratrd. llerde onlar aramakla grevli cretli adamlar tutuldu. Onlar misafir etmeleri ihtimali bulunan kimseler hapse atldlar ve ikencelere uyruk tutuldular. Artk bu ekilmez takipten yorulan Muhammed Mehdi kardeini Basra'ya yollayp hazrlk yapt; Basra ve Medine'de ayn zamanda Mansur hal'edildi; Medine valisi hapse atld. Hicaz ve Yemen Muhammed Mehd'yi halife olarak tand, hatt imam Ebu Ha-nife ile imam Mlik bin Enes de bu seimi uygun bulduklarn bildirmilerdi. Durumu ok tehlikeli bulan Mansur gene hileye ba vurdu, Muhammed Mehd'nin mutlak olarak affedildiini bir mektupla kendisine bildirdi. Muhammed Mehdi halifelik kendisinde olduuna gre, Mansur'un yetkisinin bulunmayp bu yetkinin de kendisinde bulunduunu hatrlatm ve bu teklif edilen affn. Ebu Mslim'in, Abdullah bin Ali'nin ve Yezid bin Hbeyre'nin haklarnda esirgenmemi olan ltfn ei olup olmadn sormutu. Mansur ise bu kez, baka bir eda ile Hz. Peygamber'in erkek ocuu bulunmadna gre hilfet hakknn amcas soyuna gemesi gerektiini hatrlatyor ve kendi halifeliinin meruluunu savunuyordu (136). Mektubun arkasndan yeeni veliaht sa'nn komutasnda byk bir orduyu da

onun zerine yollad. sa ehri terkedenlere veya evlerine snanlara zarar gelmeyeceini iln etti; bunun zerine birok Medineli ehrin dna kt. sa saldrya geti. 145/862-763'te yannda yalnz 300 asker kald hlde bizzat arpt ve sa'nn askerlerini bozguna uratt, ama sonunda savaa savaa can verdi. Hz.Ali'nin zlfikar Muhammed Mehd'nin yannda olduundan sa bunu ganimet olarak ald. Muhammed Mehd'nin ba ile birlikte halife Mansur'a yollad (134). Muhammed Mehdinin kardei brahim ise byk bir yanda gurubu ile Badat yaknnda bulunan Vsl ve Fars blgelerini egemenlii altna ald ve Kfe zerine yrd. Bu haber, kuvvetlerini Afrika ve Rey'deki ayaklanmalar bastrmak iin yollam olan Mansur'un uykusunu karmaya yetti. Hatta kamaya hazrlanrken ordusunun zafere ulat haberi geldi. Sonunda sa, brahim'in de ban kardeininki gibi Halifeye teslim etti. Bundan halife o kadar memnun kald ki, deta yeniden domu gibi oldu ve brahim'le Muhammed Mehdi'ye uymu olanlan aratrmaya koyuldu. Mansur bunlardan kimini hapsetti, kimini krbalatt, kimini de ldrtt (138). Bu arada Muhammed bin brahim zerine bir at yaparak onu diri diri defnettii sylenir (Makriz cn-Niz, S. 57-58). Mekke imam ve Maliki mezhebinin kurucusu Mlik bin Enes de bu yzden kamlarm iti. Fakat bu olaydan sonra Mlik bin Enes'in hreti daha ok yaylm, Mansur'un iddeti ise mtehitlerin metanet ve sebatlarna ziyan verememitir. Bu imamlarn Mehd'ye hak tan ima lan, daha Abbasler'den nceye ait bir olaydr. Hz. Ali soyundan gelenlerle amansz mcadele ve onlara yaama hakk tanmama Abbasoullar devletinde Mansur'dan sonra da aralklarla devam etmitir, e) Mansur devrinin zellikleri : Mansur zamannda birok siyas gaileler hallolunmu, ve slm mparatorluu, spanya bir yana, heryerde asayie kavumutur. Bu Halife zamannda ranl bir aile olan Bermekoullan ileri gelenleri hapisten karlp Krtlerin ayaklanmalann bastrmakla grevlendirilmilerdi. Bermek Hlid ise Msr valiliine atanmt. Mansur hadis biliminde lim saylacak dereceye ykselmiti. Onun zamannda hadis, fkh ve tefsir kitaplar yazlm ve bunlarn tasnifine balanmtr. Emevlerin gzne diken gibi batan Medine'deki fkhlar Mansur tarafndan saraya davet olundular. Basra ve Kfe okullarnn abalanyla Mansur zamannda Arap grameri bir bilim hline getirildi. Ayn zamanda eski iirleri de aratrp incelemee byk bir heves uyand. Ancak, bu ile uraanlar zeki olduklar oranda drst olmadklarndan, zevklerine uymyan iirleri deitirmekden ekinmiyorlard. Hatta okadar byk bir intibak kabiliyetiyle bu ii yapyorlard ki, asl paradan bunlar ayrd etmek imknszd. Gene bu srada bn l-Mukaffa, ranllarn eski anl tarihlerinden byk bir an olarak sakladklar Hazaynme'yi ve Hindistan'dan gelmi olan nl Kelile ve

Dinmeyi arapaya evirdi; k-lit'in geometrisi de yunancadan evrildi. slm'da byk bir yer lutan eski eserlerin tercme devri balam oluyordu. Bylece ran dnce tarz Arap iirini nfuzu altna alabilme imknlarn elde etmi oldu (139). Yirmi yl saltanat sren Halife Mansur'un hayat tarznn rnek saylacak bir durum gsterdiini syleyenler vardr. Saraynda edebe aykr hibir olaya rastlanmamtr. Sabah erkenden kalkar ve ge vakte kadar hkmet ileri ile urar, snrlarn gvenlii iin tedbirler alr, devletin gelir ve giderlerini gzden geirirdi. Bir tek kadnla evlenmiti. Her gn akam st ocuklar ile sohbet eder, sonra istirahete ekilirdi. Askerlerine geit resimleri dzenletir, onlar denetler, ordusunu en iyi silhlarla donatrd. Mansur memurlarnn hesaplarn denetlerken, o kadar inceden inceye ve kk kusurlara kadar gzden geirirdi ki, ona Danik adn takmlard (140). Mansur halk adalete boyun emee al-trml. Bir deve meselesi iin daval olarak kad karsna arld zaman o, yalnz mabeynisinin eliinde, mahkemeye giderek ayakta durmu, kad da Halifeyi oturarak dinlemekten ekinmemitir. Karar davac olan devecilerin lehinde idi. Mansur bir uygun zamanda bu kadya byk bir kese dolusu para hediye etmekle yarglarn bamszlklarn halka gstermek istemitir. bni Tiktaka (S. 254) Mansur'un kaba saba elbiseler giydiini, hatta bunlarn bazan yamal olduunu, saraynda hibir elenceye izin vermediini, hatta bir gn bir ut sesi duyunca kzp bunu alan klenin banda krdrm olduunu bildirmekte ise de, Makrz (en-Niz, S. 55) Halife Mansur'un ran kisralar gibi elbiseler giydiini, Bermek ve Nevbaht ailesi gibi ranllar devletin bana getirdiini yazmaktadr. Gene Makriz, yer pme detini de Mansur'un slm sarayna soktuunu ve oturduu yeri de ykselttiini bildirir. Bu son husustan dolay da Akkal bin ebbe adndaki airin kendisini hicvettii yazldr. Hil'at hediye etme ii, bir sr saray memuru le halktan tecrid edilme deti onun zamannda ortaya kmtr. Gene onun zamanna kadar Araplar'ca bilinmiyen celld her zaman Halife' nin yannda bulunan bir grevli durumuna girmitir. Mansur 158/775'te Hacca giderken Mekke yolunda ld. Veziri Rebi' hemen halifelik nianlarn Mansur'un olu Mehd'ye yollad. C) Mehdinin halifelii (158-169/775-785) : Mansur'un errinden korkan sa bin Musa, halifenin imalarndan esinlenerek sonunda kendi kendisini birinci valiahtlikten ekmi ve Mansur'un olu Mehd'yi birinci veliaht tanmt. Bundan tr babas lnce Mehd kolaylkla hilfet tahtna oturdu. Mehd babasnn siyasetinden bsbtn baka bir yol tuttu. ok daha yumuak huylu olduu iin babasnn iddetini, cmertlik ve iyiliklerle gidermeye alt: Katil ve cinayet gibi sulat bir yana baka sulardan tr tutuklu bulunan herkese zgr-

ln balad; tahta kn bylece kutlad; Muhammed Mehd'-nin kardei brahim'in olu Hasan' zindandan kartp ona maa balad; babasnn Hz. Peygamber ailesinden gaspettii emlki pey-gamber'in torunlarna geri verdi; 160/777 ylnda hacca gittiinde, Hicaz'n fakir halkna 30 milyon dirhem ve Mekke halkna 150 000 elbise datt. Mehd airlere byk deer verdi; yol ebekesini ve posta (~ berid) ilerini dzenledi. Badat onun zamannda bir yk alma liman hline girdi; Hind ticareti bakmndan byk bir gelime kaydetti. Mescid-i Nebevi onun tarafndan yeniden ina ettirildi. Okullar yaptrd. lk olarak Medenil iler'den oluan bir hassa ordusu kurdu. Eer kendi ardgelenleri bu yolda yrm olsalard, sonradan Trklerden kurulmu olan hassa askerlerinin, zellikle bunlarn komutanlarnn, nfuzu altna girmezlerdi. Haccc zamannda balanm ola hac yolunu geniletti ve uzzatt. Bu yolun zerinde kuyular su depolar ve haclar korumak iin karakollar kurdurttu. II. Mervan'n oullarndan biri Suriye'de bu srada ayaklanmaya kalkmsa da yakalanp bir sre hapsedildikten sonra maa balanarak serbest brakld (141). Mervan'ra eini de Mehd kendi saraynda, yni halifelik saraynda oturttu. Mehd kk bir phe zerine veziri Ubeydulah'n olunu idam ettirmise de mezhep kavgalarnda dinden saptklar kansnda olduu kimselerden bakalarna kar pek iddetli muamele etmemitir. a) Mezhep kavgalar: Mehd zamannda, Horasanda bir takm mezhepler geliti. Bu, Horasan'da karklklara sebeb oldu. Bu kargaaln balca yaratcs ksa boylu, irkin bi adam olup yzn daima bir pere ile rten bundan tr Mukanna adn alan H-im bin Hkim idi, Mukanna' doktrininde uluhiyetin muhtelif vcutlar igal ettiini, nitekim Hz. Adem'den Nuh'a sonra Ebu Mslim'e en sonunda da kendisine getiini syleyen bir yalanc peygamberdi. Onun yaymak istedii mezhep baz gayriahlk ve ihtillci fikirler ihtiva etmekteydi. Mukanna bir ok yanda bularak bir aralk Halife'yi tehdide kalkm, fakat yakalanp idam edilmitir. (142) Mukanna'n yandalar beyaz renk tadklar iin, kendilerine Mbeyyize ad verildi. Bir sre sonra Hazar denizinin dou blmnde Crcn'da Muhammere (krmzllar) ad ile anlan ve ahlka aykrl grlen bir mezhep daha tredi. Bunlar da kolaylkla susturuldu. Ayrca Mezdek tarafndan vaktiyle (V. Yzyl) kurulmu olan eski bir mezhep de yeniden nfuz kazanarak birden bire geniledi. Hris-liyanhkla mccsiliin (Mazdeizm) karmasndan doan ve III. Yzylda Man adnda bir din kurucusu tarafndan randa ortaya atlan bir mezhep veya din Irak ve Suriye'de gizliden gizliye yaamaya devam etmiti. Bir yandan Dou Trkistan'da Uygurlar arasnda faaliyet gsteren Maniheistler te yandan, Mehd zamannda, Irak'ta ylesine oaldlar ki, Halife Zendka (= Zndklar) taifesi diye adlandrlan bu akm yandalarndan emgle adnda birini yanna arp kendisine Mslmanlar'dan kimlerin uymakta olduunu bildirmesini emretti fakat emgle'nin

cevab, Bunlar saymakla bitmez eklinde olunca, Man dinine girmi olanlar hakknda takibata nezaret etmek zere Shib z-Zendika adyla bir memuriyet kurdurdu ve Manicileri iddetle cezalandrd (143). b) Bizans'la mcdele: 162/778-779 ylnda Bizansllar slm topraklarna akn edip byk zararlar verdiler, Mara halkn katlettiler. Bunlarn zerine Hasan bin Kahtaba bir orduyla gidince ve bir iki ehri, karlk olarak yknca, Bizansllar katlar. Ama Rumlar yeniden saldrya gemekte gecikmediler. O zaman Halife Mehdi olu Musa'y yerine brakp Musul yoluyla kuzeye doru yrd, Haleb'de karargh kurdu ve olu Harun'u Krdistan ve Azerbaycan blgelerini ynetmekle grevlendirdi. 165/782'de Hrn slm ordularn stanbul Boazna kadar gtrd. 780'de lm olan imparator IV. Leo'nun zorba ve saltanat heveslisi ei rene henz ergin olmayan olu VI. Konstantin' (780-797)e nibe-lik ettii srada (144) Araplar'n Boazii kylarna ulatklarn grp tela dt. Sonunda byk bir yenilgiye urayan Bizans mparatoriesi ar vergiler demek kouluyla 3 yllk bir bar andlamasn imzalamak zorunda brakld. Mehdi 785'te Mazenderan'da bir av panisi srasnda at ile birlikte harap bir binann, kapma arpm bu yzden lmtr. Hkmdar olarak o, hi phe yok ki, Abbas soyunun en iyi halifelerinden birisi idi. Mehdinin zehirlenerek ld de rivayet edilmektedir (145). D) Hd'nin halifelii (i69-170/785-786) : Hnn babasnn lm zerine aabeyi henz yirmidrt yandaki Musa el-Hd'yi halife iln etti; herkesten nce kendisi ona biat edip, hilfete mahsus mhr, as ve hrkay ona teslim etti. Ayn yl alevilerden Hseyin bin Ali yakn akrabalannn yardnniyle hilfet iddia ederek ayakland. Bir sabah erkenden Mescid-i Nebev'de cemaatin biatini kabul edip valiyle kk bir savatan sonra beytlmldeki paralan ald ve Mekke'ye gitti. Kendisinden yana olacak btn klelerin azat edileceini iln etmesi zerine pek ok yanda toplayabildi. Abbas halifesi onunla 169 zilhiccesinde (Haziran-Temmuz 786) arpt. Hseyin bin Ali ldrld, askerleri dald. Sert yrekli, inat ama cesur, edebiyata dkn bir kii olan Hd kardei Harun'un kendisine kar gsterdii gzel niyetlere ramen onu veliahtlikten uzaklatnp olu Cafer'i veliaht tyin etmee alt. Baz Emirler bu yoldaki isteine uydular; ancak Bermekoullarndan Yahya bin Hlld'in bilgece tedbirleri sayesinde bu gerekleemedi. Zira Hd bir yl ay halifelik makamnda kalabilmitir. E) Hrn r-Red zamannda (170-193/786-809) Abbas mparatorluu : 766 ylnda tlayzuran adl bir cariyeden dnyaya gelmi olan Hrn 786 ylnda tahta knca Yahya bin Hlid Berme-k'yi snrsz yetkilerle vezir tyin etti. Yahya iki olu Fazl ve Cafer ile birlikte onyedi yl Abbas mparatorluunu ynetmitir. Hrn r-Reid devri Asya'da Arap saltanatnn en parlak bir dnemidir. Halifenin kyafet

deitirerek geceleri halkn toplumsal vve ahlki durumunu incelemesi, hakszla uram olanlara yardm etmesi, efkatli davranmas, ayrca debdebe ve ihtiama dkn olduu hlde dindarl elden brakmamas, Araplar'm toplumsal hayatm geni lde etkiledii gibi, nnn uzak lkelere kadar ulamasn salad. Doutan asker olduu iin, ok kez savalara kendisi kat lir, uyruklarnn geim durumu ile yakndan ilgilenir ve hakszlklar ortadan kaldrmak iin sk sk denetlemelerde bulunurdu. O kendi zamannda tccarlarn, haclarn ve rencilerin lke iinde rahata seyahat edebilmelerini salamt. Onun zamanndaki refahn derecesi, yaptrd camiler, okullar, hastahaneler, kervansaraylar, yollar, kprler ve kanallarla en iyi tanklarn bulmutur. a) Bermekoullarnn vezirlii: Ama unutulmamaldr ki, Ha rn r-Reid btn bu kalknmay ve iyi ynetimi, saltanatnn ilk on ylnda iktidarda bulunan Bermekoullar'ndan vezirlere borludur. Belh dolaylarndan asil bir aile olan Bermekoullar, daha Ab-dlmelik zamannda sarayla iliki kurmulard. Bunlardan Hlid, Ebu'l-Abbas Saffah'n merkez ynetiminde vazife alm ve ksa zamanda temayz etmiti. Bunun olu Yahya, Harun'un veliahtlk zamannda onun hizmetinde bulunmu ve kendisini ona o kadar sevdirmiti ki, Hrn Halife olunca Yahya'y yukarda da sylediimiz gibi snrsz yetkilerle vezir tyin ve kendisine sayg gstermek amacyla ok kez Baba (146) diye hitap etti. Eski hocas olan Yahya'nn nasihatlarm Hrn hi ihmal etmeden tutard. Yahya' nn oullan olan Fazl, Cafer, Musa ve Muhammed de babalan gibi ileri grl idil r. Yksek iktidarh kimselerdi. Bunlardan Fazl Horasan ve Msr valiliklerinde bulunmu, Deylem'de bamszlk ln etmi olan Yahya bin Abdullah'a boyun edirmiti,

Cafer de birok illerde hizmet etmi, Suriye'de Mtdarllar ile Himyerliler arasnda yeniden bahyan ekimeyi yattrma iini zerine almt.
Yahya yalamnca basan ile ynettii vezaret makamn olu Cafer'e brakt. Bermekoullarnn, Abbasoullan soyuna yapt byk hizmetler gene bu devirdeki entrika ve iftiralar yznden umulmadk bir biimde sonulanmtr. Bermekoullanmn stn niteliklerini kskananlar, Harun'a lkenin asl sahiplerinin onlar olduunu, Halife'nin imparatorluk zerindeki nfuzunun birgn hie ineceini ve belki de kendisini ortadan kaldrmak istiyeceklerini ilhan edip btn bu aileyi bir iki kii dnda ldrttler (187/803). te bu kudretli yneticilerin ortadan kalkmas sonucudur ki, Harun'un saadet devrine glge dm, Halife kan ayaklanmalar bastrmak ve savalara gitmek zorunda kalmtr. b) Kuzey Afrika'nn Abbas mparatorluundan zlmesi:

Harun r-Reid'in saltanat srasnda Afrika'da baz karklklar meydana kmt. Halife, Herseme adnda birini Afrika'ya vali olarak atad. Herseme orada karklklar bastrd, ama yl sonra istifa etti. Yerine giden yeni vali Afrika'da dzeni salyamad. Esasen Afrika eyleti o sralarda Abbas Devletine gelir salyam-yor, tersine ste para sarfna sebeb oluyordu. brahim bin Agleb adndaki Zb valisi bu durum karsnda Hrn r-Reid'e ba vurarak Afrika'daki slm topraklannn ynetimi veraset yoluyla kendi soyunda intikal etmek kouluysa verilirse, orada ban ve dzeni herzaman sahyacan ve hkmetin para yardmn da istemeyip ste kendisi her yl devlet hazinesine 40 000 dinar diyeceini bildirdi (147). Eski valisi Herseme bu teklifi duraksamadan kabul etmesini Halife'ye salk verdi. te bylece brahim bin Agleb frikye valiliine atanm ve ksa zamanda Abbas imparatorluu iinde ilk kez zerk bir devlet kurmu oldu. c) Asya'da durum: ca) Bizans'la mcadele: Asya'ya gelince orann ynetimi zararsz gitmekteydi. Snrlar Hinduku dalarndan Kkasya ilerine kadar uzanyordu. Anadolu'da Hrn r-Re-id, Avsm adyla bir boigc ayrd ve buralar asker bir v a li ni n emrine verdi (148). 171/787-788 ylnda Tarsus bylece berkitilmi bir snr ehri durumuna getirildi. 183/799'da Bizansllar'm kkrtmasyla Kuzeyde oturan Hazar Trkleri dmanca hareketlere giritiler, Krdistan'n kuzeyine aknlara baladlar, orada grlmemi vahetlerde bulundular. Harun r-Red bu kavimler zerine bir kuvvet gndererek onlar ar bir yenilgiye uratt. Onun valileri de Bizans snrlarnda aknlarda bulundular, hatta bir defasnda Halife kendisi sefere katld. Bir yl sonra Bizansllarla gene arpmalar balad. Bu srada rene, erginletii iin kendisini naibelikten uzaklatrm olan olu VI. Konstartin (780-797)'i tahtndan indirmi, gzlerine mil ektirmi ve kendisi Bizans imparatorluu tahtna oturmu idi (797802). lkesindeki karklklar gidermek amacyla Mslmanlara gene vergi demek koulu altnda bar nerdi. 802 ylnda irene babakan veya maliye bakan Nlkeforos (802-811) tarafndan tahtndan indirilip Midilli (= Lesbos) adasna srlncye kadar bu bar srebildi. Nikeforos tahta geer gemez, Halife'ye alayc bir mektup yazp nceki yllarda Bizansllar'm vermi olduklar vergileri geri istedi. Hrn r-Reid hemen sefere kt ve Nikeforos'u yeni batan vergi vermee mecbur etti. mparator anlamalara bal kalmad. 806'da Heraklea (Konya Erelisi)'yi alan Halife, Bizans mparatorunu yle bir yenilgiye uratt ki, Nikeforos kendisi ve ailesi iin bir eit kafa vergisi vermee mecbur oldu. cb) ran ve Ortaasya olaylar: Hrn r-Red'in valilerin' den Ali bin sa ar vergi toplamas yznden btn halkn nefretini kazanmt. Yaknmalarn oalmas

zerine Halife 805'te kendisi Rey'e gitti; ama Ali bin sa'nn szlerine katlarak, onun memuriyetini yeniden onaylad. Ayn ylda Semerkant'ta Rfi' bin Leys ayaklanm ve Ali bin sa ona kar gnderilmiti. Fakat Ali bin sa'dan yaknmalar o kadar artmt ki, sonunda Halife onun yerine Horasan v a l i l i i n e Herseme'yi atad. Ancak Rafi' bin Leys bu srada btn Maverannehr'e egemen olmutu. Durum gnden gne gletii iin Halife, olu Me'mun'u Merv'e yollad ve ayaklanmay bastrmak zere Tus ehri zerine kendisi de yrd. Orada hastaland, bir rivayete gre 3. Cemazilahir 193/21. Temmuz 809'da ld. d) Hrn r-Reid'in kiilii: Avrupal tarihiler Hrn r Reid ile Byk Karl (Charlemagne)'in dostluk ilikilerinden sz ederler. Bu iki hkmdar anlatldna gre birbirlerine elilik heyetleri gndermilerdir. Bu elilik heyeLleri baz hediyeler getirmilerdir. Hrn r-Reid'in hediyelerinden biri de o zamana kadar Avrupa'da hi grlmemi bir alar saatti. Bu, mparator saraynda olduka byk bir hayret uyandrmt. Ama btn bu aklamalar yalnz Avrupa kaynaklarna dayanr. slm kaynaklar byle bir elilikten asla sz etmemektedirler. Bu yzden de bu husustaki rivayetler daima phe ile karlanmaktadr (149). Hrn r-Reid adn dnya tarihinde byk hkmdarlar srasnda yazdrmay baarm bir imparatordur. lkesini istibdatla ynetmitir. Zaman zaman kindar olmutur ve zaaf gstennitir. Ancak mlik olduu snrsz iktidara ramen, o kadar hayr sever ve o kadar fedakrd ki, bu kusurlar gze arpmazd. Uyruklanna kar cmertti. 9 kez hac kafilelerine katld. Srf onlara bir zarar gelmesin diye gvenlik tedbirleri aldrtmt (150). Zira o zamanlar hac yollar bugnk gibi gven altnda deildi. Arap kabileleri hac kervanlarna saldnr, haclan ldrr ve mallan gaspederlerdi. Bu yzden hacca giden son halife Hrn r-Red olmutur. Harun'un saray zamannn en parlak ve en ihtiaml saraylarndan biri olmakla kalmam ayn zamanda bir bilim ve sanat merkezi olmutur. Mzisyenlii sayg deer bir meslek hline getiren, edebiyatta dereceler tesis eden gene Hrn rRed'tir. Onun zamannda Ebu Hanife'ye atfedilen fakat rencisi KadiT-Kudat libu Yusuf'un almalar ile gelien Hanef mezhebi iyice yayld. Hrn r-Red babas zamannda balanm olan bim, sanat ve fen kitaplarnn arapaya evrilmesi alann geniletti. Oullann byk bilginlere, eitim ve renimleri ile urasnlar diye, teslim etti, Bunlar arasnda Sofiyun'dan nl Esm ile afi mezhebinin kurucusu mam Muhammed bin dris l-afi, sa bin Yunus, Sufyan bin Sr, mzisiyen brahim bh Mavsuli gibi nl kiilere rastlamaktayz. Hibir halife retim ve eitimi onun kadar koruma-mtr. Kendisi de air olduundan airlere, byk yaknlk gstermi, yardmlarn esirgememitir.

F) Emin (193-198/809-813) ve Me'mun (198-218/813-833) devri : a) Emn'in Halifelii: Emin tahta getii vakit kardei Me' mun Horasan valisi idi. Babalan Hrn r-Reid lmeden nce oullar Emin, Me'mun, Mu'temin'i srasyla veliahtlie atamt. Emin ve Me'mun her, ikisi de, ada en byk bilginlerin yannda yetitirilmilerdi. Ancak Me'mun hadis fkh ve tarih bilimlerini ve ayrca ezel konuma sanatn iyice renirken, Emin renimden ok, elenceye dkn olduu iin vaktini hoa geirmenin arelerini aramt. Hrn r-Reid bunu farkettii iindir ki, Horasan'daki hazine ile ordunun komutanln Me'muna brakmt. Emin babas zamannda bavezir olan Fazl bin Rebi'i gene bu grevde brakt. Ordunun iki yllk cretini birden askere datt. Bu yoldaki hareket askeri tamam iyle Emin'e balam olduundan Me'mun askerin byk bir ksmndan yoksun kalmt. Buna karlk Me' mun da Horasan'da Fazl bin Sehl adl bir ranlnn yardmn grd. Aync Herseme ile Tahir bin Hseyin adndaki kiiler de ona yardmc olmulard. Me'mun halkn vergilerini indirmek gibi tedbirler sayesinde evresinde byk bir sempati toplad. Kardeine kar da sadk ve vazifesine bal bir durum taknd. F-rrin ise ynetiminde bulunan lkede yamacl kendine i edinmi olan askerlerini cezalandrmak yle dursun, onlan hediyelerle martyordu. Bylece hem hazine boalyor, hem de mneccimler ve asalaklar gn getike artyordu. Emin yz danszden oluan bir baleyi saraynda bulundurur, bunlar deerli talarla ssl elbiseler iinde olaanst gzel raks gsterileri ile Halifeyi elendirirlerdi. Ayrca Emin Dicle rma zerinde yaplacak enlikler iin aslan, fil, kartal, ylan ve at biiminde esiz derecede ssl be byk kayk yaptrmt. Bu kayklarda dzenlenen enlikler ve bale gsterileri arasnda vakit geiren Halife imparatorluun ynetimini tamamiyle ciz ve iktidarsz bir adam olan Fazl bin Rebi'e brakmt. Bu dummu farkeden Bizansllar, slm uurlarn gemenin zaman geldiine inandlar. Emin onlarla uraaca yerde, kardei Me'mun'u Horasan valiliinden azletti. Me'mun ile Emin'in arasj bu yzden ald. nc veliaht olan Mu'tenln'e (Kasm) babas tarafndan ynetimi verilmi olan iller de bunun elinden alnd. b) Emin-Me'mun mcadelesi : Fazl bin Rebi' Me'mun halife olduu takdirde kendisinden alr diye korktuu iin, Halife'ye durmadan Me'mun'u veliahtliklen kartmasn salk vermekteydi. Halife nceleri buna nem vermedii hlde, sonralar, srarlara dayanamam, saray erknndan olan Ali bin sa bin Mhn'n da kkrtmasyla Me'munu veliahtlikten azletmi ve henz ok kk olan olu Musa'y veliahtlie atamt (151). Me'mun btn bu olanlara kar valisi bulunduu yerlerin bat snrlarn sk bir kontrol altna ald. Bylece Emin ile Me'mun arasndaki ba tama-nyle kopmu oldu.

Emin, babas Hrn r-Reid tarafndan yazlp Kabe'de saklanmakta olan iki ahitnameyi getirtti ve yrtp att. te yandan 50 000 kiiden oluan bir ordu da Ali bin sa bin Mhn komutasnda Rey'e gnderildi. Me'mun'u, Tahir bin Hseyin'in komutasnda bulunan ordusu ile bu ordu karlatlar. Emin'in ordusu byk bir yenilgiye urad. Ah bin sa ldrld. Onun ordusundan bir ksm da Me'mun'u ordusuna katld. Thir bin Hseyin'in Me'mun'a gnderdii zafer bildirisi Caesar'n Roma senatosuna gnderdii zafer bildirisi kadar ksa ve zlyd: Ali bin sa'nn kesilmi ba nmde, yz parmamda, askerleri ise emrim-dedir (152). Bunun zerine Emin'in veziri Fazl bin Rebi'in Me' mm ve ocuklarnn baz mallarna el koymas halk Halife'den ve vezirden souttu. Bu srada Thir bin Hseyin Kazvln'e kadar ilerlemiti. Bir yandan da Herseme kuzey blgesinden batya doru ilerlemekteydi. Bu olaylar zerine Me'mun btn ran halk tarafndan Halife olarak lannd. Fazl bin Sehl tam yetkilerle He-medan, Hind Denizi, Hazar Denizi arasndaki blgeye vali tyin edildi, Maliye bakanl (Emir l-Harc) ile sava bakanl (Emir l-Harb) da kendisine verilmiti. Btn bunlardan baka Me'mun' un ordular Yenme, Bahreyn ynlerini ele geirdikten sonra V-!t' zaptetti; bu i o kadar abuk olmutu ki, Kfe'de Emin'in valisi bile Me'mun'a biat etmek zorunda kalmt. Daha sonra Basra valisi de onu izledi. Thir bin Hseyin'de Medain'i alarak Badat yresine geldi. Herseme ise kuzeyden inip Badat'a saldrmaya balad. Bu srada Emin hazineyi boaltp askerlerine datt Sonunda altn ve gm sahanlar da erittirdi. Bu kuatmadan Badat ehri ok zarar grd. Uzun arpmalardan sonra Emin, Me'mun'un iki emirine teslim oldu ve hilfet mhrn kardeine yollad. Emin'in oluk ocuu ile vedalamas ok hazin olmutu. Komutanlar ona ok sayg gsterdiler. Ancak bir kalede gzaltna alnd. O gece duygusuz baz ran askerleri, Emin'in yanna gidip ban kestiler ve Horasan'a gnderdiler; Emin'in basz vcudu ise Badat'ta gmld (153). c) Me'mun'un halifelii: Henz halifelie gemi olan Me' mun bu haberden o derece zld ki, katilleri yakalatp cezalandrd. Kardeinin ocuklarn kendi yanna ald. Onlar kendi kzlar ile evlendirdi. Kardeinin drt yl sekiz ay sren saltanatndan sonra 198/813'te tahta geen Me'mun hemen Badat'a gelmedi; baveziri Fazl bin Sehl'e snrsz yetkiler tanyp kendisi bilginler ve fkhlar ile bilimsel tartmalara dald. mparatorluun uzak snrlarnda olan bitenleri asla bilmiyordu. rnein Emev yandalarndan Nasr adnda birisi Elcezire'de ayaklanm ve Halife'nin askerleri ile be yl arpmt. Irak'ta ise Bedeviler ayaklanmlard. 199/814 ylnda ayrca bni Tabtab adnda bir alevi Kfe'de karak halk Resul soyuna biala armt. Sonunda Irak'taki isyann bastrlmas ile vezir Fazl bin Sehl, kskand hlde Herse-me'yi grevlendirdi. Irakta'ki karklklar Herseme tarafndan bastrlnca, Herseme'ye Msr'a dnmesi emri verildi. Ancak tedbirli komutan hal tehlikenin mevcut olduunu, bunun iin Halifenin dikkatini ekmek

gerektiini syledi ve Merv'e Halifenin yanna gitti. Halife ile aralarnda iddetli bir tartma geti. Herseme devletin nasl kntlere srklendiini askerce Me'mun'a anlatt ama o, hkmdar sarayndan evine giderken Fazl bin Sehl'in adamlar tarafndan ar ekilde yaraland. Bir iki gn sonra ald yaralardan ld. Halife onun ldrlm olduunu epeyi sonra renebildi. ca) Badat'ta kargaalk : Herseme'nin katli Badat'ta askerler arasnda kargaalklar domasna sebeb oldu. ehir halk Hasan bin Sehl ile kardei Fazl bin Sehl'e kar ayakland; 200/815'te Me'mun uzun zamandanberi mevcut, hilfeti Hz. Muhammed'in ailesine brakma yolundaki tasarlar gerekletirmek istedi. Bu amala da Hz. Ali soyundan Musa Kzm'n olu mam III. Ali'yi Medine'den getirtti. Bir yl sonra yni 201/817 ramazannda onu Riza min l-i Muhammed adyla veliaht iln edip Emirlerden biatlerini ald (154). Me'mun o zamana kadar Abbasler'in resm rengi siyah kaldrp yerine yeil rengi kabul etti. mam Riza'nn veliahtlii Badat'ta bulunan Abbas ailesi yeleri arasnda kaynamaya sebeb oldu. Ksa bir sre sonra Badat kiisel gvenliin kalmad bir anari blgesi hline geldi. Bir takm komiteler tredi. Bunlar sulu saydklar kimseleri yarglamaya lzum grmeden idam etmekteydiler. Abbasler'den brahim bin Mehd'yi halife iln ettiler (155). Bu anariye kar ne brahim bin Mehdi, ne de veziri Hasan bin Sehl birey yapabildiler; nk ayaklanmalar, apullar hemen btn rak'a yaylmt. cb) Veliaht Ali el-Riza'nm Halife'yi uyarmas: Bu kt durumdan znt duyan veliaht Ali cl-Riza, Me'mun'a ba vurarak lkenin gerek durumu hakknda ona baz srlan aklad. Bu cmleden olarak bavezir Fazl bin Sehl'in hereyi kendisinden sakladn, hatta kendisinin veliahtliine Badatllar'n ok kzp ayaklandklarn ve brahim bin Mehd'yi Halife iln ettiklerini bildirdi. Bu haberler Halife Me'mun'u dalm olduu bilimsel ara turnalardan ekip karmaya yetti. Me'mun Riza'nn bildirdii eylerin doruluunu daha bakalanndan da renmek istedi. Ali el-Riza, Emirlerden bazlannn adlann ona verdi. Onlar huzura arldlar ve Halife'den bavezirin gazabna kar kendilerini koruyacana dair sz aldktan sonra, mam Ali el-Riza'nn bildirdiklerini onayladlar. Herseme'nin nasl Fazl bin Sehl'in kurban olduunu, brahim bin Mehd'nin Abbasler'ce Halife-i Mslimn tyin edildiini aynntlanyla anlattlar. Bunlar renince Me'mun hemen hareket emrini verdi ve ertesi gn saray erkn ile birlikte Badat yoluna koyuldu. Hilelerinin ortaya ktn anlyan Fazl bin Sehl, mam Ali el-Riza'nn yandalarn ezmek sureliyle hncn teskin etmee kalkt; biroklarn ldrtp ocuklarn zindanlara attrd. Ancak vezirin dmanlan da kendisini birgn gizlice ldrdler.

cc) Veliaht Ali el-Riza'mn lm: 203/818 ylnda Me'mun'un gerek dostu, veliahd mam AH el-Riza ld. O zaman Me'mun babasnn mezarn ziyaret etmek iin Tus'da bulunuyordu. Bu habet onu o kadar etkiledi ki, mam Ali el-Riza iin bir trbe yaptrtt. Bu trbeye Mehed denir, Mehed Horasan'da Tus ehrine yakn bulunmaktadr ve iler'in halen en byk ziyaretghlarndan birisi saylmaktadr. mam Ali el-Riza'ya son vazifeler yerine getirildikten sonra, Me'mun batya doru yoluna devam etti. Nehrevan'da sekiz gn kalp Abbaslerle grt. Onlardan bazlarnn srarl isteklerine kaplarak renk yeilden gene siyaha evrildi. Me'mun debdebeli bir ekilde Badat ehrine girdi: Me'mun'un Badat'a girmesiyle b' tn karklklar son buldu (156). Komiteler dald, Badat surla-nndaki ykntlar onarld, Kutsal Yerler valilii alevlerden bir kimseye verildi. Kfe ve Basra valiliklerine ise Halife'nin iki kardei atand. cd) Thirler'in ortaya k : 825 ylnda baz gnlllerin de yardmyla Girid adas zaptedildi. Daha nce 823 ylnda brahim bin Agleb Sicilya'y dolaysyla Abbas mparatorluuna katmt. Bu srada Yemen'deki ayaklanma da kartlan bir genel af zerine vatmt. Ancak Horasan'da 821'de hariciler ayaklanmlard (157). Me'mun bunu bastrmakla komutanlarndan Tahir'i grevlendirmiti. Aslen ranl olan ve farsa konuan general Tahir bu uzak s eylete ksa zamanda ba edirdiinden 207/822 Ekim aynda cuma hutbesinden Halife'nin adn kaldracak kadar kendisini emniyette ve ortam elverili buldu. Bu olaydan bir gn sonra Tahir ld, ama harekete yn verilmiti. Halife Me'mun onun oullarnn bu eylette egemenliklerini tanmaktan baka kar yol gremedi ve bylece modern ran hanedanlarnn tarihte ilki olan Tahiri hanedan kurulmu oldu. O tarihten bu yana Horasan blgesinin kaderi, Badat'tan kopmu ve rannkine balanm bulunuyordu. Bylece Abbas halifesi Me'mun, babas zamannda kuzey-bat Afrika'da Agleb devletinin kurulmasna nasl ses karlmadysa, Tahir oullarnn Horasan'da merkeze bal bir devlet kurmasna gz yummak zorunda kalmtr. ce) Hurrem hareketi ve Bbek : Ebu Mslim'in 136/753-4'te dam edilmesi zerine Horasan'da Hurremiye adl bir mezhep gelimee balamt. slmiyet, Zerdtlk ve Maniheizm'in karmasndan meydana gelmi olan bu mezhep mensuplar ho olan ve bakasna zarar vermeyen hereyi yapmay mubah sayyorlard. Mensuplarndan bir ksm Ebu Mslim'in ldne inanmayp kendisi-

nin dnyada adaleti yaymak zere tekrar gelecei kamsndaydlar ki, bunlara Mslim iye ad verilmiti. Dier bir ksm ise Ebu Mslim'in btn yetkilerinin kz Fatima'ya getiini ve onun imam olduunu kabul ediyorlard ki, bunlara da Fatimiye denilmitir. (Mes'ud, Muru VI. 186). Halife Me'mun devrinde Hurremiye mezhebinin bana, Abbas imparatorluu iindeki disiplini bir hayli sarsan ve cidd bir tehlike yaratm olan Bbek gemi ve bu mezhebin yaygn olduu blgelerde merkeze kar ayaklanmt, Bizansllarca kkrtlan ve kendisine yardm edilen Bbek'in sindirilmesi Me'mun zamannda mmkn olamad. Birok kez zerine gnderilen asker yenildiinden onun batl mezhebi gittike yayld. Hemedan dolaylarnda berkitilmi bir rrevk kurduu zaman Halife Mu'tasm onun zerine byk bir ordu gnderdi, Bbek'in 60000 kadar yanda ldrl-dyse de, kendisi ele geirilemedi. Mu'tasm bir kez daha byk bir ordu gnderip Erdebil ile Zencan arasnda Bbek'in ykm olduu kaleleri onartp Erdebil yolunu gven altna ald; Afin ve Byk-boa gibi komutanlar da Bbek'in ele geirilmesi ile grevlendirdi. Sonunda Bykboa, Bbek'in hazinelerini ele geirdi, ama Bbek ancak daha birok savalardan sonradr ki, 222/837'de kendisini tanyan bir obann Ermeni prensi Sanpat olu Sehl'e haber vermesi zerine bu prens tarafndan tutukland ve Afin'e teslim edildi. Bbek 223/838'de Samara'da ikence e ldrld (Mes'ud, Mruc, VII. 123 v, t). cf) Bizans'la sava : Me'mun ayaklanm olan Bbek'e yardm eden Bizanshlar'la da arpt. Bizans mparatoru ayrca Arap snrndaki birok kalelere saldrm ve onlar yakp ykmt. 831. Mays aynda Me'mun Bizans'a sefer at ve Kapadokya'da drt, kaleyi zaptetti. Daha nce Bizanshlar'm vermi olduklar zararlan grerek onlar iddetlice cezalandrmaya yemin etti. mparator Teofios (829-842) bunu haber alnca, Me'mun'a bar yapmak ve vergi demek teklifinde bulundu. Me'mun verginin azlnn veya okluunun nemi olmadn, ancak Rumlar in kendisini Bizans mparatoru tandklar takdirde bar yapabileceini bildirdi. Teofios buna hibir cevap vermedi. Me'mun Kilikya'y gitti, orada Tarsus'a birka mil uzakta, bulunan Tiyana adl biryerde ok tahkim edilmi bir asker s kurdu ve bir sonbahar gn kardei Mu'ta-sm'la birlikte yar donmu bir ayda ayaklarn ykadktan sonra iddetli bir hummaya tutuldular; Me'mun bu ateten kurtulamya-rak 833 yl austos aynda ld (158). cg) Me'mun devrinde bilim, sanat ve rasyonalizm : Me'mun bu bitmek bilmiyen karklklar ve glkler ortasnda gene de bilimi korumaya zaman ve aralar buldu. Onun hilfeti srasnda snn mezheplerden ikisinin kurucusu, mam Muhammed ibni dris el- afi ve Ahmed ibni Hanbel gibi fakhler ve ilhiyatlar-

dan iki Sahih'den birinin yazar Buhari ve eserlerinin byk bir ksm kaybolmu, ama olduka nemli bir blm de paralar hlinde kendinden sonra gelenlerin eserlerinde bize kadar intikal etmi bulunan Vkd gibi kimseler yetimitir. Bu devirde msik, slm devrin en nl sanats musullu brahim'in olu shak ile temsil edilmekteydi. Me'mun enok Yunan felsefesine ve pozitif bilime verdii deerle dikkate deer. Bu cmleden olarak I. Hsrev Anuirvan'dan beri Suziyana'da Cnd-i pur'da bulunan bir tp okulu Me'mun devrinde almalarn srdrmtr. Me'mun Badat'ta astronomiden ok astrolojiye tahsis edilen bir gzlem evi bulunan, ancak zaman zaman astronomik aratrmalar iinde kullanlan Dar l-lmi kurdu. Gene bu halife zamannda Aristo'nun felsef yaklar ve yuran anatomisti Galien'in tp kitab arapaya evrildi (bk. CI. Huart, Histoire des Arabes, I. S. 302). Me'mun'un aklcla ve msbet bilimlere eilimi, onu daha son Emev halifesi II. Mervanin devrinde ortaya kan Mutezilelerin dncelerini kabule yneltti ve 827'de Kur'an'n yaratlm olduu akidesini iln eden bir ferman kartt. Bu ferman Kur'an' Tanrnn madd bir eseri yapyordu; ebed dncelerin ifadesi deil. lhiyatlar, bunlar arasnda Ahmed ibrl Hanbel bu dnceyi reddettiler. Kaderi reddeden Mutezile'nin yandalar Cenab- flakk' zulmden tenzih ve adl-i ilhiyi ispat ediyorlard. Mte-ziller balca u esaslar kabul etmekteydiler: 1) Kader yoktur; 2) Kullarn fiilleri Allah'n mahluku deildir; 3) Ebedden beri mevcut olan ve ezele kadar mevcut olacak olan yalnz Allah'tS^; 4) Allah ktlk sevmez onun iin gnhlar Allah'n isteiyle ilenmez; 5) man etmi olduklar hlde iyi iler yapmyanlar ebediyyen cehennemde kalrlar (159). E'arlik ise bu saylanlarn ta-mamiyle aksini kabul etmektedir. Me'mun ileri grll ile banda bulunduu devletin dininin gittike etki alann genilettiini, halbuki dinin ayn zamanda batd itikatlar, taassup ve hurafelerle dolduunu farkedip dini bunlardan kurtarmak iin son drt saltanat ylnda pek byk abalarda bulunmutur. Bu hususta kendisinden daha uygun ve daha mteebbis hibir kii dnlemezdi; nk o, fkh ve tarih ilimlerinde olduu gibi Kura'n-i Kermi de byk bir dikkat ve ihtimamla incelemi ve bu yolda yle bir aamaya ulamt ki, zamannn bilginlerinden renecek bireyi kalmamt. yleki Me' mun yaad devre kendi adn verebilmitir. G) Mu'tasm'n halifelii (218-227/833-843) : Me'mun'un lm zerine son derece kuvvetli ve sportmen kardei Mu'tasm halife oldu. ebib kz Mride adl Trk bir cariyeden dnyaya gelen (160) Mu'tasm'n ilk ii Basra ve Vst dolaylarna gelip yerlemi olan Zutlar'la uramak oldu. Bu Zutlar yardmc asker olarak halifeler tarafndan Hind'den getirtilmi fakat sonradan ba kaldrp bulunduklar yerleri ve

dolaylarn harap etmee koyulmulard. Mu'tasm yedi ay bunlarla uratktan sonra, Zutlar'a boyun edirdi. a) Samarra'mn kuruluu : Mu'tasm imparatorluu sk sk uratran i ve d huzursuzluklar kolayca nliyebilmek amacyla Trkler'den bir hassa ordusu kurmutu. Bunlar Badat'ta pek pervasz at kotururlarken, kk ocuklar istemiyerek ezer bu yzden de halk ile aralarnda arpmalar eksik olmazd. Mu'tasm'n Mutezile akidelerini kabul etmiyenlere reva grd iddetli muamele de buna eklenince 835'te hkmet merkezini Badat'tan uzak bir blgeye tamaya mecbur oldu. Bunun iin de Samarra (Surra man ra'a)'y asker bir ehir olarak kurdurdu; gzel yaplar ve bahelerle bu yeni merkezi ssledi. Getirdii askerleri boylara ve akrabalk derecelerine gre yakn mahallelere yerletirdi. O zamana gelinciyedek sdece savalarda kullanlan Trkler Mu'tasm'n uygun grmesiyle halife divanlarna kabul olundular ve Erkn-i Devlet srasna getiler. Bundan sonra en nemli ilerde Trk adlar iitilmee balad. Yukarda anlattmz Bbek'i yenip teslim alan da bir Trk komutam olan Afin'di. b) Bizansla sava: Mu'tasm 838 ylnda Tarsus kalesinden byk bir kuvvet alarak Bizans zerine gnderdi. nce znik (Ni-caea)'e geldi ehrin surlarn yktktan sonra Ankara'ya ulat. Ankara'nn da surlarn ykt ve Haymana yaknndaki Amorium'u kuatt. Bunun zerine Bizans mparatoru Tefilos, Abbas komutam Afin'e kar harekele geti. ki taraf arasnda iddetli savalar oldu. Sonunda Mu'tasm Amoium kalesini ele geirip ykt, halkn esir edip mallarna el koydu ve bu fetihle tarihte byk bir n kazand, Mu'tasm bir takm ayaklanma hareketlerini nledikten sonra 18. Rcbilevvel 227/5. Ocak 842'de Samarra'da ld. Mu'tasm, Me' mun'a bakarak bilim ve sanat ile pek uramamt.. Ancak Mutezile mezhebinin yni rasyonel dncenin egemen olmasn istiyen-ler gene de Mu'tasm'da kendilerine bir koruyucu buldular. Fakat Mtevekkil zamannda bu fikirler taassupla reddedildi. Yukarda Fc'de aklam olduumuz gibi Hurrem ayaklanmasnn bastrlmas ve bakanlar Bbek'in esir edilip idam edilmesi de Mu'tasm zamannda olmu ve bununla Abbas mparatorluu byk bir tehlikeyi nliyebilmitir. H) Vsk (227-232/842-847), Mtevekkil (232-247/847-861) ve Muntasr (247-248/861-862) devirleri1: a) Vsk'n halifelii ve Trk Emirlerinin iktidar ele geirmeleri: Mu'tasm'n yerine geen olu Vsk zamannda Trk komutanlar nfuzlarn o derece ileri gtrdler ki, Halife onlardan Enas'a saltanat sembol olan deerli talarla ssl bir ta giydirip Sultan unvann vermee mecbur oldu (161). Asker yetkilerin snrn aan bir iktidar bylece Trk beylerinin eline geerken, Halife sdece Enir l-Mminin, yni mnevi bir iktidara sahip kii hline geliyordu. Vsk Peygamber soyundan gelenlere ok derin sayg beslemekle birlikte kendisi mutaassp bir Mtezil olduu iin Kur'an'n mahlk olup olmad hususunda nne geleni imtihan ederdi. Hatla birgn Abbasoullarna mensup Mlik bin Heysem

Huz'nin torunu olan Ahmed bin Nasr bin Mlik'in Mutezile'ye dman olduu iin kendisi hakknda ar kfrler syleyip halk kkrttn renir. Vsk, Ahmed'i huzuruna arr, Kuran hakknda ne dersin, diye sorar. O, Kelmullah'tr cevabn verir; Rabbin hakknda reyin nedir? Kyamette onu grecek misin? dedikte, Re-sul-i Ekrem, kameri nasl grrseniz kyamette Rabbinizi de yle grecekseniz buyurmu biz buna inanrz diye karlk verince, mtezil fakihler onun hakknda Cenab-i Hakk' cisimlere benzetiyor diyerek katline fetva verirler. Vsk ise kendi eliyle onu katleder (162). Vsk'n bir hastalk sonunda 32 yanda 232/847'de lm zerine Trk Beylerden Davudolu Ahmed ile tan ve Vasf gibi kimseler toplanp Vsk'n henz reid olmam olu Muhammed'e biat ettirmek istemiler, ona siyah cbbe ve kalensve (= kavuk) giydirmiler, fakat henz boyu ok kk olduundan, bakmlar yakmyor, vazgeip Mu'tasm'n olu Mtevekkili halife yapmlardr. b) Mtevekkil'in halifelii: Bu yeni Halife kendisini tahta karanlarn nfuzundan bir sre iin kurtulmasn bildi. rnein nceleri tah'a ok cmert davrand hlde, sonradan onu hapse attrp orada lmesine sebeb oldu. Mtevekkil zamannda Kur'an in mahlk olduuna kar olan Ahmed ibni Hanbel ve onun gibi dnenler hapisten karldlar, tiz. Hseyin'in Kerbel'daki trbesi yktrld. Oray ziyaret yasak edildi. Kutsal tannan bu yerler tarla hline getirilip ekin ektirildi. Halifenin bu hareketi Mslmanlar ok incitti. Badat halk mescitlerin duvarlarna Mtevekkili knayan szler yazdlar. airler onu hicvettiler (163). Fakat bu yazlar ve airlerin talamalar Mtevekkili bu eit davranlardan alakoyaca yerde, Peygamber soyuna dmanlklar bilinen kiilerle ikili toplantlar dzenleyip Hz. Ali' nin hakknda kt szler syliyerek elenmesine vesile oluyordu (164). Bu elencelerden birinde ba sasz olan Ubbde adndaki kii gmleinin altna bir yastk sarar, bylece iri gbekli bir grn alr, gya da Hz. Ali'yi temsil eder, sonra halife meclisinde raks ederdi. arkclar ise Ba dazlak, karn byk Halifet l-Ms-limn geldi diyerek ark okurlard (165). Bir gn oullarndan birinci veliaht Muhammed Muntasr bu duruma tank olunca, tak taklitiyi tehdit etti. Babas: Sana ne oluyor? diye sordu. Muntasr: Ya Bmir l-Mminn bu ilin taklit ettii, bununla burada bulunanlar gldrd insan senin ancazadendir ve Peygamber soyunun en sayg deer olandr, sen onunla vnmelisin; dilersen sen onun etini ye, ama bu itlere yedirme diye cevap verdi. O zaman babas Mtevekkil oluna ar ve mstehcen bir manzum cevab arkclara terennm ettirmitir. Mtevekkil bu kadarla da kalmayp ikinci veliaht Mu'tez'i, T. Veliaht tyin edebilmek iin Muntasr'a veliahtlikten istifa etmesini teklif ediyordu. Bu teklifi Muntasr reddettii iin babas ona dayanlmaz hakaretlerde bulundu. Vsf, Boga ve baka Trk Emirler Mtevekkil'in aleyhine dndler. Bunu hisseden Mtevekkil hem

bu Emirleri hem de olu Muntasr' yok etmee kararl grnyordu. I. veliaht bunu zamannda haber ald. Daha nce davranp babasn ve veziri Feth bin Hakan' sarho bulunduklar bir srada katlettirdi (evval 247/Aralk 861) (166). Mtevekkil airlere ve bilginlere cmerte davranan msrif ve sefahate dkn bir halife idi. Samarra yaknlarnda yaptrd muazzam el-Ca'feri saray israfnn bir rnei idi. Zamannda birok ayaklanmalar km olan Mtevekkil, saltanat, tahtna oturduu ilk sralarda nfuzlarn krm olduu Trk beylerinin ok gemeden gene tabi hline gelmi ve onlarn entrikalaryla da ldrlmtr. c) Muntasr'n halifelii: Babasnn ldrlmesi zerine, Muntasr, onu vezir Fett bin Hakan'n ldrdn, kendismin de onu ldrterek cezasmt vermi olduunu yayarak, (167) Trk Emirlerinin de yardmyla kolayca tahta oturdu. ktidara gelen M untasr, babasnn tersine, Alevlere yardmc oldu, Kerbel ziyaretine izin verdii gibi, Fedek topraklarn gene Hasan ve Hseyin soyuna tahsis etti. 248/862 ylnda Muntasr 25 yanda iken alt aylk bir saltanattan sonra belki de zehirlenerek ld (168). 2. Abbas mparatorluunun dalmas : Abbasi devletinde KuzeyAfrika'da Agleb devletinin ve ran'da Tahir devletinin kurulmasyla ilk admlan atlm olan paralanmann artk nlenemez bir hle gelmi olduu bir devre girilmiti. Bir yandan da Mu'tasm'm iktidann en byk dayana hline getirdii Trk Emirleri ve onlann gene Trkler'den kumlu birlikleri imparatorlukta iktidann gerek temsilcisi olma yolunu tutmular, Halifeler ancak bu Emirlerin desteiyle tahta gelip gitmiler ve bunlar arasndaki sonu gelmez iktidar mcadeleleri, Haric ayaklanmalan, halk ayaklanmalar imparatorluu bir anari iine srklemitir. A) Musta'n (248-251/862-866), Mu'tez (251-255/866-869) ve Mhted (255256/869-870)'nin halifelikleri': a) Musta'n'in halifelii : Muntasr lnce Trk Emirleri Mtevekkil'in baka bir olunu, babalarnn katlinden dolay kendilerinden hesap sorar korkusuyla, tahta geirmek istemediler ve velinimetleri Mu'tasm'm torunu Musta'n'i hilfet tahtna daha uygun grp ona biat ettirdiler. Muntasr'n lm zerine artk Trk Emirler yava yava birer derebeyi durumuna gemeye balamlardr. Musta'n bu Trk Emirleri'nin zulmlerine kar koyamadndan Badat'a kamak ve ranl askerlerden yardm istemek zorunda kald. Samana'da Trk Emirler Musta'n'in hapsetmi olduu Mu'lez'i hapisten kartarak halife iln ettiler. Bunun zerine iki halife arasnda byk bir mcadele balad. Sonunda Musta'n yenilerek zilhicce 251/ Ocak 866' da halifelikten vazgetiini bildiren bir anlama (169) imza etti, Kendisi Medine'de oturacakt. Ancak Medine'ye giderken Vst'ta yolunu kesip kendisini evval 252/Ekim 866'da ldrdler. Bu olay Tiirkmenler'in birbirleriyle savamasna sebeb oldu.

b) Mu'tez'in halifelii: Musta'n ile yaplan anlama sonucu tahta kan Mu'tez kendisine rakip grd kardei Meyyed'i ve-liahtlikten kartt, hapse att, ancak bununla da yetinriyerek onu uyuz tilki derisinden yaplma krkten bir torba iine sokarak lmne sebeb oldu. Ayrca dier kardei Ebu Ahmed'i de hapsettirdi. Trk askerler 867'de ulufelerini almak iin ayaklanp sarayn kapsna geldiler, Mu'tez byk bir hazineye sahip olan annesinden yardm istediyse de, annesi ona en ufak bir yardmda bulunmad. Askerler ona ar hakaretlerde bulundular, kendisini zincire vurarak zindana attlar; Mu'tez orada 24 yanda iken alktan ld. Trk beylerinden Vasf bir ayaklanmada ayaklananlar yattrmaya alrken ldrlm, Boa ise halife Mu'tez tarafndan l-drtlmt. Onun zamannda Haricler Musul dolaylarn yama etmekte, Bizansllar Anadolu'da Mslmanlar bozgunlara uratmakta idiler. ba) Msr'da Tulunoullan devleti (254 292/868-905): 815 yv nda Buhara valisi Nuh, Tuln isimli bir Trk kleyi Abbas halifesi Me'muna hediye etmiti. Tuln zeks ve kabiliyeti sayesinde ksa zamanda merkezde en yksek grevlere kadar ykseldi. Bunun olu Ahmed de 240/854'te babasnn mevkiine gemi ve 254/868'te geni yetkilerle Msr valiliine atanmt. Ahmed ibni Tuln, Msr' da nce Abbas halifesine szde bal bir ynetim kurdu ve Suriye'yi de ele geirerek buralarda 292/905 ylma kadar srecek olan ve hemen hemen bamsz Tulunoullan sllesini tesis etmi oldu. Bakent olarak Fustat' seen Tulunoullan devrinde bu ehir ok zengin ve geni bir bakent hline geldii gibi el-Katayi' adyla yeniden kurulmu olan bir mahallesinde nl Tuluniye camii yapld. Aynca birok yksek mimari deeri olan ran'dan etkilenmi yapt Fustat' ve btn Tulunoullan lkesini ssledi. Tulunoulla devrinde lkenin zenginlii, bayndrlk alannda ilerleyip gelimesi, ulat refah seviyesi tarihte ayr bir yer tutmaktadr. c) Mhtedinin halifelii: Yukarda anlatm olduumuz gibi Mhted'ye daha babas Vsk ld zaman biat edilmek istenmi Takat henz ok kk olduu iin bundan vazgeilmiti. Mu'tezin zindana atlmasndan sonra 255/869'da Mhted'ye biat olundu. Emev halifeleri arasnda II. mer sde ve disiplinli hayat, dindarl, adaleti ile nasl ayr bir yer tutarsa, Mhted de parlak ilk Abbas halifelerinden sonra gelen ciz, sefih ve msrif halifeler arasnda ylece ayr bir yer almaktadr. Kendisi tam zir zhd ve takva iinde yaarken bir yandan da Trk beylerinin nfuz ve kudretleri n krmaya ve halifelere eski iktidarlarn geri vermee abalad. Ancak onun zamannda da yer yer ayaklanmalar eksik olmad, zel likle Hz, Ali soyundan geldiklerini iddia edenlerin ayaklanmalar srp gitmekteydi. Bu ayaklanmalar bastrmakla uraan Trk Emiri Musa bin Boga, Mhtedi'nin tahta getiini renince Sa-marra'ya geldi

ve Halfe'den, Mu'lez'in annesinin hazinesini zorla elinden alm olan gene Trk beylerinden Salih bin Vsf'ten hesap sormasn istedi. Musa ile Sa li h arasnda balayan mcadelede Mhted gevek davrand iin Trk birlikleri Samarra'y yama ettiler; Salih'i bulup ldrdler. Bunun zerine Musa bin Boga Haricler zerine sefere kt. Halife hem Musa'y hem de onun kardei Muhammed'i sulayarak halk onlarn aleyhine kkrtt. Muham-med ldrld ise de, Halifenin kendisini de ldrtmek iin plnlar hazrladn duyan Musa stn kuvvetlerle Muhted'nin zerine yrd, adamlar Halife'yi brakarak katlar. Mhted hilfetten feraget lmei kabul etmedii iin 256/870'te ikence ile ldrld. Artk mparatorlukta, grld gibi, Halifeler'in hibir nemi kalmam, btn iktidar merkezde Trk Emirlerinin eline getii gibi, tarada da merkezi tanmyan yeni bir lakm devletler tremeye balamt. B) ran'da Saffri devletinin kuruluu: Hicri III. yzyln ortalarnda IX. Mild yzyln ikinci yansnda ran'da zellikle Sustan blgesinde Yakub bin Leys adnda bir bakrc (=Saffr) ekyala balyarak dikkat nazarlann zerine ekmi bulunuyordu. 257/870 ylnda Yakub ran'n olduka byk bir blgesine egemen olmutu. 259/872'de Horasan da Tahiroullannn elinden alp Taberistan'a katm ve bylece hem Tahiroullan devletine son vermi hem de ran'da kendi lkab ile anlan yeni bir devlet kurmutu. Bundan sonra Irak blgesine bile gz dikmi ve Vst'a kadar ilerlemise de Halife Mu'temid (256-279/870-892)'in kardei Muvaffak'n ordusu karsnda byk yitiklere uratmt. Bu bozgun zerine lkesine geri ekildi, yeni bir hazrlk yaparak Halife ordularna saldrmay dnd srada ld (265/879). Yerine kardei Amr bin Leys geip Halife ile bir anlama yapt. Bu anlama gereince Saffr'lerin ele geirmi olduklar topraklarn egemenlii Halife tarafndan onlara resmen tannm ve bylece Tabaristan, Sustan, Horasan, Fars, Toharistan, Kirman ve Sind gibi Abbas mparatorluunun zengin blgeleri Halife hin elinden km oldu. C) Zencilerin ayaklanmas: Halife Mu'tez tahta geiini kendi! erine borlu olduu Trker'in nfuzunu krmak iin Afrika'dan zenciler getirtip bunlardan oluan yeni bir muhafz birlii ile Trklere kar bir denge kurmak istemiti. Bunlar ve Basra dolaylarna yerletirilmi olup zenginlerin tuzlalarnda alan dou Afrika' l zenciler, bir rivayete gre, Hz. Fatma soyundan gelen Ali bin Mu-hammed'in ynetiminde toplandlar ve ayaklandlar. Zira Ali bin Muhammed bu klelere zgrlk, hak ve zenginlik vdediyordu. Basra halk onun vah cesareti nnde yenilgiye urad. O, Muhtare adnda bir ehir kurdu. Bu ehir nce kerpiten yaplmt. Sonra zengin ganimetlerle donand. Ali bin Muhammed snrlarn denize kadar geniletip Dicle ahalisini tamamiyle egemenlii altna ald.

256/870 ylnda babasnn yerine Halife olan Mu'temid, kardei Muvaffak' mparatorluun ynetimiyle grevlendirdi; kendisi rahatna bakt. Bu tarihte baz Bedeviler'in ayaklanm Zencilere katlmas onlarn glerini daha da arttrmt. Bir cuma namaz srasnda Basra'ya yaptklar bir basknda ehri batan baa yama ettiler, yakp yktlar ve ehrin skinlerinin byk ksmn kltan geirdiler. Bu olaydan yedi ay sonra, Nisan 872'de Muvaffak da bunlara kar bir sefer dzenledi, ama yenilgiye urad (170). Muvaffak bunun zerine Zencileri bir sre kendi hallerine brakp ran'da belirmi olan Saffri tehlikesini nlemek zere o tarafa yneldi. Muvaf-lak'm Iraktan uzaklam olmasn frsat bilen Zenciler, Vst' ele geirdikleri gibi Huzistan'a da szdlar. Muvaffak yukarda zikrettiimiz anlamay Saffri'lerle imzala-drktan sonra yeniden Zenciler'le savamaya balad. Sonunda, zencler'in kurmu olduklar ikinci ehir Maniay zaptetti (171) ve 881 ylnda bakentleri Muhtare'yi kuatt, Buray kolayca ele geirebilmek iin de hemen karsnda Muvaffakyye ehrini kurdurttu (172). ki yllk bir kuatmadan sonra 883'te Muhtare, Muvaffak tarafndan zaptedildi ve bylece uzun sre Abbas Devletini uratrm olan ve zaman zaman bakenti bile tehdit etmi bulunan zenci ayaklanmas sona erdirilmi oldu. Ancak yedi sekiz yl gemeden devletin bana bundan ok daha tehlikeli ve srekli Karmat ayaklanmas kacakt. D) Samanoullan devleti (261-389/874-999) : Saffri'lerin ayaklanmas srasnda hilfet merkezinden ayrlm olan Mavera-iinnehr'de eski bir zerdti olup sonradan ihtida etmi olan Saman' m torunlar vali olarak bulunuyorlard. Bunlardan Semerkand v-Hsi Nuh 227/841'de lnce vilyeti, Fergana valisi kardei Ahmed'e kald. Bu srada henz bunlar Talir'Iere bal idiler. Tahir devlerinin son bulmas zerine Ahmed'in olu Nasr 261/874'te Halife tarafndan hkmdar olarak tannd. Ahmed'in ikinci olu smail ise 278/900'de Horasan' Saffri'lerden alp alevlerden Muhammed bin Zeydi de yenerek Tabarislan' eline geirdi ve bylece Maverannehr'den Basra krfezine, Hindistan snrlarndan Badat yaknlarna kadar Samanolu devletini geniletmi oldu. Bu hkmdar zamannda Semerkant ve Buhara slm dnyasnn bilim ve sanal merkezleri hline geldiler. Ancak smail'den sonra Samanoullan hkmdarlan Bveyhoullar devleti karsnda gerilemek zorunda kaldlar ve snrlan Maverannehr ile Horasan iine alacak ekilde darald. Bir yandan da iktidar burada da Abbas devletinde olduu gibi Trk klemenlerinin eline geti. Bu klemenlerden Alptekin Samanoullan topraklarnn bir ksm zerinde 351/962'de Gazneliler devletini kurdu. Ceyhun rmann kuzeyinde kalan Samanoullan topraklarn ise Trkistanl lek Hanlar 382/992'de ele geirerek bu devlete kesin olarak son vermi oldular. E) Karmat Hareketi: Zenc klelerin isyan srasnda Mezopotamya'da 877'den sonra gizli ve komnist ilkelere dayanan bir mezhep tremiti. Ayaklanm olan baz Arap ve Nabat topluluklar bu mezhebi benimsemi bulunuyorlard.

277/890 ylnda bunlarn bakan Hamdan Karmat Vst'ta byk bir ayaklanma kartt, Kfc'nin dousunda yandalar iin bir Dar l-Hicre (snlacak mstahkem bir yer) kurdu. Btn Suriye'de olduu gibi Arabistan'da da srekli baarlar elde eden Karmatler sonunda Ebu Said Hasan El-Ahsa'ya gnderdiler. Ebu Said Hasan el-Cennb burada 899'da Mmine'yi bakent yaparak bir devlet kurdu. 930 ylnda Bedeviler'in de yardmyla bunlar Mekke'yi zaptedip Kabe'deki Ha cer-i Esved'i el-Ahsa'ya gtrdler. Hacer-i Esved 30 yl orada kald. Karmatlarn cl-Ahsa'da kurduklar lik ve sosyalist cumhuriyet 150 yl boyunca varln koruyabildi ve buradan yaplan aknlarla gerek hac yollarnda, gerek Irak topraklarnda gvenlik diye brey brakmad. Ynetim alt kral ve alt vezir elinde idi. Bu on iki kii aralarnda ok iyi anlarlar, kararlar birlikte alrlard. Halk hibir din vergi demezdi; yalnz eflerden Hamdan Karmat 890'da sivil nitelikte iki vergi kabul etmiti. El-Ahsa'da halkn budayn bedava ten genel deirmenler vard. Kimin namaz klp oru tuttuu aranmad gibi, ehirde hibir cami de yoktu. Bununla birlikte ranl bir zengin olan tccar Ali ibni Muhanmed al veri eden yabanclar iin bir cami yaptrmt. Karmatlar snnler'in okuyamadklar gizli bir alfabeye sahiptiler. Karmatlar bilim bakmndan arapann, zellikle eski yunan dilindeki stlahlar kapsyacak bir ekle sokulmasn, siyas bakmdan hilfetin Hz. Ali ailesine ait olmas yolundaki gelenein, efinin ismi gizli tutulan bir gizli dernek iin istismar edilmesini, din bakmdan da gya Kurana dayanan fakat btn rklara, dinlere ve snflara uygulanabilecek remzi bir akidenin tespitini istemekteydiler. Bu akide de akl, hogr ve eitlie dayanyordu. Karmat hareketi bir yandan Abbas devletini baz slhat hareketlerine zorlarken, dier yandan da ta Avrupa'ya geip oralardaki esnaf rgtlerinin kurulmasn, niversitelerin gelimesini ve belki de gizli tekilt, mensuplarnn derecelerinin olmas ile Mason localarn etkilemitir. F) Msr'n Abbas halifeliinden kesin olarak ayrlmas: a) Msr'n Abbas mparatorluuna yeniden balanmas: Mhted nin yerine geen ve pasif bir halife olan Mu'ternid (256-279/870-892)'den soma. Zenci ayaklanmalarnda byk gayretlerini esirgemiyerek kardeinin tahtna glge drmemeye alan Muvaffak'n olu Mutezid (279-289/892-902) iktidara geti. Kendisine ikinci Seffh da denilen Mutezid cesur, alkan, metin ve merhametsiz bir kii olduundan zamanndaki karklklar bir sre iin ortadan kalkm, Bizansllarla yaplan savalarda stnlk elde edilmi, birok ehir ve kasabalar yeniden kazanlmtr (173). Bunlar arasnda en nemlisi Msr'n yeniden imparatorlua balanmas saylmak gerekir. yleki : Ahmed bin Tuln'un olu Humrevehy daha Mu'ternid zamannda Muvaffak'la bir anlama yapm ve Msr'dan baka Suriye ve Ermeni snr blgelerini de elde etmiti.

imdi kzn Mu'tezid e vererek Halife ile shriyet kurmu ve ylda bir milyon dinar demek zere Msr genel valiliini Muteztd'e onaylatrat. 902'de Mu'tezid'in lm zerine olu Mktefi (289-295/902905) halife olarak Badat'a gelirken Dicle'nin iki kysndaki halk onu alklyarak karlad. rak, Hicaz ve gney Suriye'de Kar-mathlarla arpmalarda bulunurken Bizansllarla da savat hatta Antalya'y zaptetti. 905 ylnda Tulunoullar inkraz ettiinden Msr ve Suriye yeniden bu sefer lan olarak Abbas devletine balanm ve buralar gene valilerle ynetilmeye balanmt. Eer saltanat be yl kadar ksa bir sreye inhisar etmemi olsayd, Abbas mparatorluu iin belki yeni bir dnem alm olabilirdi. Mu'tezid ve Mktefi'nin imparatorluu kurtarmak yolundaki abalar ne yazk ki henz on yandayken Halife olan Muktedir (295-320/908-932)'in aczi yznden boa gitti. b) Msr'da Akit (= hid) devletinin (323-358/935-969) kuruluu : Msr'n Abbas devletine yeniden bal olmas uzun zaman sremedi. 318/930'da am ve 321/933'de Msr valisi olarak atanan Muhammed bin Tou adl bir Trk bundan iki yl sonra 325/935'te bamszln iln ederek Halife Razi'den (322-329/934-940) Akit veya hid unvann ald. Muhammed bin Tou 330/941'de Suriye'yi ve bir yl sonra da Mekke ve Medine'yi lkesine katt. Bylece Msr ve Suriye Abbas devletinden artk kesin olarak ayrlm oluyordu. Yalnz Abbas devletinin bir kez egemen olduu blgelerde sonradan kurulan snn devletlerde, hkmdarlarn hkmdarlklarn Abbas halifesine onaylatmalar bir gelenek olarak yerleti. Muham-med bin Tou'un lmnden soma yerine srasyla iki olu getiler. Ama bunlar btn devlet ilerini habeli bir hadm olan K-fur'a brakmlard. Hatta Kfur bu kardelerin ikincisi olan Ali'den sonra yl bizzat hkmdar oldu. Onun lm zerine Msr tahtna geen Ahmed bin Ali zamannda Msr ve Suriye kuzey Afrika'dan gelen Fatimler'ce zaptolunarak buralarda Abbasi Halifeliine hi bir suretle bal olmyan i bir devlet kurulmu oldu. c) Msr'da Fatimi devletinin (358-567/969-1171) kuruluu: i lsmailiye mezhebinin byk disi Ubeydullah 297/910'da Mag-rib'e gitmi orada pek zayf dm olan Aglebiye devletine son vermi ve drisiye devleti topraklar dndaki btn Magrib topraklarn ele geirmiti. Ubeydullah kendisinin Hz, Ftrme soyundan geldiini iddia ettii iin kurmu olduu devlete Fatm devleti ad verildi. Ancak kurucusundan tr bu devlete Ubeydiye ad da verilmitir. Ubeydullah bakent olarak balangta Tunus yaknlarndaki Mehdiye 'yi semiti. Fatimler Sicilya ve Sardinya adalarn da ellerine geirdiler. Fatimler'in drdnc hkmdar Muizddn (341-465/953-975) zamannda nl bakomutan Cevher 358/969'da Msr' Akitlerden alp sonradan Msr'n bakenti hline gelecek olan el-Kahire kalesini yaptrd. Cami-i Ezber de Muizddn zamannda yaplmtr. Fatimler ayn zamanda Suriye'yi ele geirip 381/91 l'de Haleb'i de aldlar, Mekke ve Medine de Fatim egemenliini kabul etti. Bylece Suriye ilerinden ve As rmandan Mekke ve

Medine'ye, dier yandan da Cezayir ilerine kadar uzanan geni topraklara Fatim devleti egemen olmu bulunuyordu. Herne-kadar Magrib, Akdeniz'deki adalar ksa zamanda Fatimlerin elinden ktysa da, Msr ve Suriye'de, 1171'de Eyybi egemenlii ku-ruluncya kadar Fatimler hkm srdler. Bylece snn Abbas halifesinin yamnda, eskiden Abbaslere ait olan topraklar zerinde i Fatim halifelii yer alm oluyordu. Bu srada spanya'da da ayrca bir snn Emev halifesi hkm srmekte idi. G) Bveyhoullan (Buyler) devletinin kuruluu : Trk Emir-lern'in isteiyle baa geen Halife Mltek (329-333/940-944) ksa zaman sonra Tuzun adnda bir Trk komutan tarafndan gzne mil ektirilerek tahttan indirildi. Bundan daha nce kendi isteiyle hilfetten ekilmiyen Halife Kahir' (320-322/932-934)'in de aym e kilde kr edildii ve 17 yl sefalet iinde bakalarnn yardmyla yaad bilinmektedir (174). Mttek'nin tahttan indirilmesi zerine kardei Mstekf (333334/944-946) Tuzun tarafndan tahta geirildi. Ama Tuzun'un az sonra lm zerine Ebu ca' Bveyh'in oullan Irak ' tehdide baladlar. Halife Mstekf bunlar kazanabilmek amac ile kendilerine unvanlar tevcih etti : Ali'ye madddevle, Hasan'a Rknddevle, Ahmed'e Muizddevle. Abrred Muizddevle Badat' hkm altna almakla kalmayp Halifeyi de ynetir oldu. Kendisine Sultan denildi. Badat'a ylesine hkim oldu ki, paralar zerinde unun ad grlyor, hutbelerde ise Halifenin adnn yan sra Mui-ziddvvele ad syleniyordu. Muizddevle zlim bir yaradlta olduu hlde gzel sanatlar onun ahsnda bir koruyucu bulmutur. i mezhebinden olduu iin Kerbel'da sonradan det hline gelen 10. Muharrem matem gsterilerini ilk kez o balatt, 932 yllarnda Abbas imparatorluu snrlarna her ynden Bizanshlar'n saldrlar balamt. Halife bu dman aknlan ile uraaca yerde, Muizddevle aleyhinde baz tertiplere ba vurunca o, Halife'yi tahtndan ndirip gzlerini oydu ve Muktcdir'in oullarndan Ebu'l Kasm' Mut' (334-363/946-974) adyla Halife yapt (175). Mut'in yedi yl sren hkmdarl srasnda aslen ranl bir soydan gelmi olan Bveyhoullan mezhebinden olduklar hlde Badat halifesine kar ok saygl hareket etmilerdi. Gerek Mstekf, gerek Mut' zamannda bu halifelerin, saray duvarlann bile aamyan yetkilerine bakarak, sdece ad kalm olan Abbas mparatorluunun bu an kmsemek doru olmaz. nk Bveyhoullan'nn bilim ve fenne kar gsterdikleri kuvvetti ilgi bu devirde yetien byk kiilerde ak olarak grlmektedir. rnein, ok deerli bir tarihi olan Mes'ud, byk bilgin, filozof, tbib ve musik nazariyats olan Frb, air Mtenebb, ok zengin bir iir hazinesi olduu kadar, bir tarih kayna da tekil eden Kitab l -Agn'nin sahibi Ebu'l-Ferec sfehn ve daha birok air, bilge ve fakihler hep Bveyhoullan'nn koruyuculuunda ykselme olana bulmu kimselerdir

H) Abbas mparatorluunun Asya topraklarnda Trkler'in kurduklar ilk devletler: a) Gazneliler devleti: Hlife Kdir'in tahtta olduu bir da SmnoU devleti yklm (999), bu devletin topraklar da e lkesine katlp Sebktekin'in olu Mahmud, Yeminddevle \an ile Afganistan ve Pencab sultan olarak tannmt. Bylece ne sultanl sm halife Kdir'in onaylamas ile teyid edilmi yordu. sraGazunGazolu-

Asya tarihinin en anl devirlerinden birisi Gazneli Mahmud'un d.:vidir. Yeminddevle Mahmud sdece baarl savalar ile deil cym zamanda bilim, sanat ve onarm ilerine verdii nemle de tarihin nl devlet bakanlar arasnda kendisine yakan yeri almtr. El-Birn, ehname yazar Firdevs, Dakk gibi bilginler ve airler onun koruyuculuundaydlar. Ancak onun bir yanl tutumu, kurduu devletin olu Me'sud zamannda yklmasn hazrlad. b) Seluklu devletinin kuruluu : yleki Mahmut Krgzistan'dan gelen saysz Trkmen'lerin nceden kararlatrlm bir vergiyi demeleri kouluyla, Maverannehr'e yerlemelerine izin vermiti. Bunlar Setuk'un ynetiminde gn getike ellerindeki topraklar genilettiler. 1030'dan sonra, Gazne Sultan olan Mes'ut bunlarla eitli yerlerde arpt ve son sava Dandanakan'da (Mcrv yaknlarnda) oldu; ran, Maverannehr, Belh, Harezm ta tsfehan ve Rey ehirlerine kadar Seluklularn eline geti. Bylece buralarda Seluklu devleti kurulurken, Gazne hkmdarlar, Mahmud'un kurduu im paratorluu dou kesimiyle yetinmek zorunda kalmlard. 1040'da Seluklular'n kazandklar bu umumulmadk baar slm tarihi iin bir dnm noktas tekil eder. nk birok paralara ayrlm olan Abbas mparatorluunun grn 1040'dan sonra bir kez daha dzenli, eski baarl gnleri anstan durumunu alm, din Araplar arasnda olduundan daha byk bir gle Ouz Trkleri arasnda destek ve himaye grmtr. Nitekim Turul Bey byk bir hzla, Bveyhoullarnn anayurtlarna da girerek onlara boyun edirdi. Turul beyin her girdii yerde bir okul ve bir cam yaptrarak ilerledii srada Badat'ta hilfet makamm Kadir bl'l-Iah'n (381422/991-1031) olu Kim (422467/103111075) tutmakta idi. ok erdemli, ok dindar, sabrl ve merhametli bir kii olan Kim uzun yllardanberi Bveyhoullar'nn koruyuculuu altnda ve kudretsiz olarak hkm sryordu. Aslen bir trk olup Bvcyhoullanmn Badat komutanlnda bulunan, hatta Halife Kim'in vezirliini de yapan Arslan Bessir, Halifelii bsbtn yetkisiz klmak isteyince Kim, Seluklu sultan Turul Bey'den yardm istedi. (176) Turul

Bcy'in Badat'a girmesiyle Bessir ehri brakp kat. 1058'de Turul Bey'in ekildiini gren Arslan Bessir yeniden Badat'a girdii gibi Halifeyi hal'etti ve Badat camiinde Kahire'deki i halife Mustansr'n adna hutbe okuttu, ayrca hilfet mhr, asas ve hilat da oraya yolland (177). Turul Bey bir kez daha Badat'a gitti gene kam olan Bessir'yi yakalatp katlettirdi Kim'i de byk bir saygyla yeniden tahtna oturttu. Bessir nin ldrlmesinden az nce Bveyh-oullar'nn son hkmdar, Turul Bey tarafndan hapsettirilmi olduundan Bveymoullar devleti yklm, bunlarn lkeleri zerinde Turul Bey'in egemenlii tannm, Halife kendisine verdii Melik l-Mark ve'l-Magrib (Dounun ve batnn hkmdar) unvanyla bunu onaylamt. Halife, Turul Bey'in basma iki ta giydirerek onun hem ArapJar'a hem de ranhlar'a sultan olduunu gstermek istemiti (178). unu belirtmek gerekir ki, Abbas mparatorluu zlme ve paralanma devrine girdikten sonra artk madd kuvvetten yoksun kalm, fakat manev kuvveti zellikle Seluklu Trkleri yannda slm tarihinin hibir anda rastlanamyan bir sayg kazanmtr. Bunu Turul bey'in koruduu Halife Kim'e kar, zorunlu olmad hlde, gsterdii ar saygda grmek mmkndr (179). 1) Sicilya'nn Mslmanlarn elinden kmas: 1061 ylnda Sicilya Normanlar'n aknlarna urad. Bu srada adadaki Araplar birbirleriyle ekimeler, rekabetlerle uratklarndan hristiyan Norman Kontlarndan Roger, aday 1091 ylnda tm eline geirdi. Bylece Abbas mparatorluunun en batsnda bulunan Akdeniz' deki bu byk ada da HrisUyanlarn eline gemi oluyordu. J) smil hareketi! Seluklu mparatoru Melikah'n (465485/1072-1092) hkmdarl srasnda i ve karmati mezheplerinin yandalarndan meydana gelen bir topluluk daha nce Babek'in sakland Mazendran'da ortaya karak karklklara se-beb oldu. Bu ayaklanmann tertipisi Seluklu veziri Nizm lMlkn okul arkada Hasan Sabbah adnda bir kii idi. Daha gn yata Msr'daki Fatm halifeliine sempati duyard. Hasan Sabbah, Seluklu devletinde oynamak istedii rol gerekletirebilmek iin Ismaillerin yardmn saladktan baka feda adyla yetitirdii bir snfa da dayanmak gerekliliini duydu. Bu snf, cahillerden toplanan kimselerden tekil edilir ve eyhin verecei ldrme emirlerini hi duraklamadan yerine getirirdi. En byk ef olan eyh l-Cibl'den sonra D IKebir adl, Kuhistan, Suriye gibi yerlerde ileri yrtmekle grevli ikinci derecede bakanla vard. Bu D'ler smail mezhebine yandalar kazanmaya alrlard. XI. Yzylda Hasan Sabbah gerek zor kullanarak gerek ihanet sayesinde Mazendran blgesinde yksek bir da zerindeki Ala-mut kalesini eline geirdi. Buradan kh ak kh gizli saldrlar ynetti. 1091 ylnda ok deerli bir devlet adam olan ve siyasetn-ne adl bir de yapt brakm olan Seluklu veziri Nizam l-Mlk okul arkada Hasan Sabbah'n besleme katilleri tarafndan ldrld.

Bu srada Melikah Badat'a gitmiti; Bizans imparatoru I. Aleksios Komnenos (1081-1118)'un kzyla evlenmek zereydi. Ama 39 yandayken ld. Melikah'n yerine, Terken adndaki einin isteine uyularak kk olu Mahmut tahta geirildi, tsmaller de bir yandan kuzey ran, Irak ve Suriye'de mstahkem yerleri elle rne geiriyor ve islm'n en nl kiilerini ldryorlard. Btn bunlara, ok iyi olmasna ramen, Halife Mukted (467-487/10751094) seyirci olmaktan baka birey yapamad. 1094'te onun l m zerine Mstezhir (487-512/1118) tahta oturdu. K) Hal seferleri: Gen olmasna ramen yneticilik vasflarna sahip, merhametli bir halife olan Mstezhir'in imknlar yok denecek kadar azd. Bu yzden onun zamannda hristiyan lemi kutsal sava adn verdikleri vahice saldrlarn slm lkeleri zerine yneltip tarihin yazd en lgnca ve barbarca sulan iki yz yl boyunca slm dnyasnda ilemeye baladklan zaman Halife bunlara kar hibir ey yapamad. Gslerinde Hz. sa'nn ektii istirabm sembol olan ha tayan ve bundan tr kendilerine Hallar denilen bu batl hristiyanlarm amalan Hristiyanln kutsal yerlerini ele geirmekten ok dounun zenginliklerini yama etmekti. Hal ordular 1098'de Ruzbik adnda bir Ermeni'nin ihane tiyle Antakya'y zaptetmiler, duyulmam vahetler ilemilerdi Kbrs' kolayca ellerine geiren Hallar 1099'da Kuds' de alp halk kltan geirdiler. Hz. mer cami inin kapsndan akan kan lar Hallar'n atlarnn dizlerine kadar ykselmiti. Kbrs Hallar'n eline getikten sonra Godefroy de Bouillon Kuds kiral iln edildi. Bunun ardgeleni zamannda Trabhsam. Bur, Sayda'da Hallar'n eline geerek halk katledildi ve zenginlikleri yama edildi. Halifenin nfuzu Badat surlarn amad ve elinde hibi g bulunmad iin, bu byk Hristiyan-Mslma atmasnda son gnlerini beklemekte olan Abbas devletinin hibir rol olma d. Gerek Hallar karlamak ve onlar yer yer durdurmak, gerek Hallar Kutsal Yerlere yerletikten sonra onlar oradan skp atmak Seluklulara ve onlardan sonra bu blgelerde kurulmu olan dier Trk devletlerine dt. Onlar da bu vazifeyi byk bir baar ile yerine getirmesini bildiler. L) Abbas Halifeliinin sonu : Byk Seluklu mparatorlu unun zayflad srada onun topraklarndan Harezm blgesinde kurulup gelien ve Seluklu Sultan Secer'in (511-552/1117-1157) hkmdarlnn sonuna doru bamszlna kavuup Horasan' de egemenliine alan Harezmahlar'dan Muhammed zamannda Cengiz Han'n 500 kiilik tccar kervannn casusluk ile sulandrlp ldrlmeleri ve durumu renmek iin Cengiz'in yollad elilerin de idam edilmeleri bu iki hkmdar arasnda uzun savalarn kmasna sebeb olmutu. Cengiz ordular Semerkant Buhara, Herat, Belh, Hive, Nibur, Rey Hemedn gibi ehirleri ap 100 000 lerce halk kltan geirdiler. ldrlmeyen gen erkekler ise zorla Mool ordusuna asker yazdrlyordu. Moollarn birer harabe hline getirdikleri Ortaasya

ehirleri artk bir daha eski kltrlerine kavuamyacaklardr. Bu srada Badat halifesi bulunan Mustansr 1242 ylnda lm yerine Musta'sm (640-656/ 12421258) gemiti, Musta'sm kendisinden nceki son iki halifenin meziyetlerine sahip deildi; kararsz zayf yaradllyd. Bu yzden de Badat karklklar iinde kalmt. zzellikle Hanbel ve Hanef, Snn ve ekimeleri ylesine alevlenmiti ki, bir rivayete gre it, S nr mcadelesi sonunda Musta'sm olunu Moollari Badat'a armak iin gnderdi. Bu ihaneti vezirinin irtikp ettii de iddia edilmektedir (180). 655/1257 yllarnda Moollar'dan Meng Han'n kardei H-leg Tebriz'e doru yrrken Halife Musta'sm'a bir mektup yollayp tutumunu deitirmesini, yoksa zararl kacan bildirdi. Halife buna ok marurca bir cevap verdi ve Tatar halkn tahkir etti. Buna lsz ekilde kzan Hleg bakent Badat'a kar byk bir ordu ile yrmeye koyuldu. ehri krk gn kuatt; drt yandan atee verdi. Halife ancak o zaman iin ciddiyetini anlad. Hleg ile bir anlamaya varabilmek amacyla konuma isteinde bulundu, ama elileri ldrld. Artk Musta'smin umudu bsbtn krld, teslimden baka aresi kalmamt. Kardei ve iki olu, ayrca birka yakn ile birlikte sa braklmak kouluyla teslime raz oldu. Maiyetinde kadlar, eyhler, imamlar ve ehrin ileri gelenleri olduu hlde Moollar'n adrna gitti. Yalnz Halife ve prens ve de maiyet erkn ieri alndlar. nce ehirde silhl kiilerin silhlarn brakarak kalenin dnda toplanmalarn Ha-life'ye emrettirdiler. Halife emretti diye Badat halk ehrin surlar dnda silhsz olarak toplannca Moollar onlan kltan geirdiler. Ertesi gn sabah vakti Hleg kadn ve ocuklar ayrd edilmeden hepsinin ldrlmesini emretti. Hastahanelerdeki hastalar, medreselerdeki renci ve hocalar bile bu iddet hareketinden kurtulamadlar. Dicle rma bir ka mil teye kadar krmz akt. ehir yama edildi. Yllar boyunca toplanm eski ran eserleri bir iki saat iinde ya tahrip edildi ya alnp gtrld. Kubbeler, ssl saraylar yerle bir edildi. Kitaplklardaki deerli kitaplar ya yakld ya rmaa atld. Bylece beyz ylda meydana getirilen bu deer biilmez hazineler ebediyen yitip gitti. Eer Mslmanlar yllarca sren mezhep kavgalarm bir yana brakp bakent Badat' olsun kurtarmak kararnda birleebil-selerdi, Hanef-Hanbel atmalar bir yana braklm olsayd madd ve manev bunca yitiklere belki de uramyacaklard. te son halife, 524 yllk Abbas mparatorluunun yklmasn ve yaknlarnn gz nnde katlini grdkten sonra, kendisi de Hle-gu nn emri ile idam edildi; zerindeki peygamber hrkas ve asas yaklp klleri rmaa atld. Musta'smn hazinesinde bulunan ye di deve yk altn ve gm kadeh ve srahiler Hleg'nn nne gtrld zaman Hailer'in son bakan Rknddn'in arkada nl

matematiki ve astronom Nasrddn Ts ve orada hazt bulunanlar hayretlerini saklyamamlard (181). 3. Emev ve Abbas devletlerinin arasndaki farklar: II. ve III. blmlerde Emev ve Abbas soylarnn siyas ve askeri baarlarm aklarken sras dtke bu soylardan halifelerin ynetimdeki tutumlarnn zelliklerini de yeri geldike belirtmeye altk Bu iki ayr, birbirine zt tutumu biraz daha geni ve ayrntl olarak aklamakla iki imparatorluun karakterini daha iyi belirtmenin mmkn olduu kansndayz. II. Blmde Emev mparatorluunun kuruluunu, genileme sini ve yklmasn anlatrken bu devletin bir bedevi Arap toplumu niteliinde olduunu, hele Abdlmelik'e kadar geen halifelerin biter Arap kabile efi gibi davrandklarn sylemitik. Halifelerin Sasan hkmdarlarna benzemeleri, ancak Abbasoullar zamannda gereklemitir. Halifeye yalnz dnyev deil ruhan bir el niteliini veren Abbas halifelii, asl slm ruhuna tamamiyle yabanc olan bu ikili egemenlik kavramn, ran ve Bizans messese lerinden uursuz bir ekilde alarak (182) benimsemeye almtr. Emevler ile Abbasler arasnda, zamann ve egemenlik merkezi blgelerinin birbirinden ok baka olmas dolaysiyle mevcut bulunan byk farklar her iki saltanatn niteliini birbirinden ayrd gibi, Emev halifeleri ile Abbas halifelerine hukuk bakmdan ki ayr kimlik de vermitir. Emevler Abdlmelik zamanna kadar, bir yandan geni lkeleri fethederken, bir yandan da bu lkelerin halkn slm'a altrmak iin, eski mevcut ynetim rgtnn devamna dokunma rnlard. Ancak, Abdlmelik'den bahyarak yava yava Emev soyunun tutumunu deitirdiine, Bizans usllerini aynen kabul etmee koyulduklarna tank oluyoruz. l geleneklerine bal kalan Emev hkmdar lan sdece Emir l-M'mink ve Arap aris-tokratlannn efi idiler. Yabanc kavimlerin yardm ve destei ile iktidara gelen Abbasler ise hereyden nce Hz. Peygamber'in amcas soyundandlar. Bu nedenle birinci derecede mam l-Mslimn yni btn slm cemaatinin imam, ba, yol gstericisi ve Peygam-ber'in vekili idiler. Bunu biraz daha aklamak gerekirse diyebilire ki, Emevler slm toplumunun banda dnyev birer ef olduklar hlde, Abbasler kendilerini Hz. Peygamber'in kutsal hatralarnn vrisi, birer ruhan ef, teokratik lider olarak grmekte idiler. Hatta Asya ve Afrikada'ki topraklar zerinde saysz devletler kurulup Halifeler egemenliklerini ve kiisel zgrlklerini bsbtn yitirdikleri zamanlarda bile, bu nazar egemenlikleri sz gtrmez bir biimde srp gitmekteydi. Bunun nedenlerini, yni Halifenin hem dnyev hem de ruhani iki gc kiiliinde birletirmekle deta kutsal bir mahiyet aln, Arap imparatorluunun nemli bir lkesi durumuna girmi olan ran'dan gelen etkilerde aramak ye- inde olur.

Baz batl tarihilerin Abbas mparatorluuna Yeni Sasani Devleti gzyle bakmalar Mslmanl kabul etmi, fakat eski sasan geleneklerine bal ran Aristokratlarnn yeni mparatorluu geni lde etkilemi olmalarndandr. Hilfete Peygamber ailesinden birisini geirmek amacyla yaplan propagandalar ve hareketlerde ilk halifeler ana dnmek, rk ve milliyet fark gzetmeden btn Mslmanlar arasnda eitlii salamak, keyf hareket etmeyip eriat hkmlerine uymak, Peygamber ailesine sadk kalmak gibi Arap'dan gayri kavimlerin memnun kalacaklar hususlar vard. Hz. Ali adna yaplan bu eit propagandalar, sonunda Abbasler'in iine yarad. Ancak Hz. Ali ailesini yzyllarca felkete srkledi. Tanrsal, kutsal bir kkden geldiine inand bir soya balanmak, hkmdarn kutsal bir kimlii olduuna inanmak, teokratik bir nitelik gsteren Sasan devietinde halkn geleeklerindendi. te Abbas halifelii bu teokratik kimliini, hkmdarlarn hem siyas hem din lider olarak grm olan Sasan Devleti halknn, zellikle aristokrasisinin bu yoldaki geleneklerinin etkisi altnda kalarak kazanm oldu. Halbuki Emev hkmdarlar Bizans'dan aldklar egemenlik kavramn uygularlarken dnyev kudretlerini eriata fiilen dayatmyorlar ve bylece yava yava teokrasiden ayrlyorlard. nk rnek aldklar Bizans'da mparator ve Patrik, dnyev ve uhrev iki ayr gcn temsilcileri idiler. Ancak bu iki soy zamannda da devlet Bizans'ta olduu gibi otokratik (= tek kii egemenlii) bir nitelik gstermektedir. Arap kabilelerine ve ehir aristokratlarna dayanan Emevler, bir Arap imparatorluu olduu hlde, Abbas devletine bir Arap devleti demek yerinde olmaz. Bu devlette debdebeli ve hametli terifat kurallarnn uygulanmas, halifeye veklet eden bir vezirin bulunuu, onu halktan ayrm, herkesin stnde kutsal ve mutlak bir varlk hline getirmi, bylece eski dnyev ve ruhan glere sahip Kisra'lann Halifeler adet ardgelenleri olmulard (183). Aslnda slm'da birbirinden ayr byle iki g mevcut olmad gibi, slm leminde byle iki gce sahip bir bakana da lzum yoktu. slm'da Allah ile kul arasna hi kimse giremyeceinden, halifelerin tarihte hibir zaman gnh affetme, din kurallar deitirme, yenileme ve kaldrma yetkileri de olmamtr, slm dnyasnn siyas bir birlik olarak dnlmesinden kan halifelik anlay ancak Emevler zamanndaki gereklere uyuyordu. Fakat slm imparatorluklarnn en parlak an tekil eden Abbasler zamannda batda spanya'da Endls Emev devletinin kurulmasyla bu birlik paralanm, bu paralanmay Asya ve Afrika'da baka devletlerin kurulmas bsbtn arttrmtr. Abbas mparatorluu topraklan zerinde kurulan, nce de bahis konusu ettiimiz bu devletler eklen Halife'yi tanmakla birlikte, rnein Seluklularda olduu gibi tamamiyle bamszdlar, Bu kadarla kalmyarak Badat'n hazinesi gibi saylan Msr'da X. Yzylda Abbas halifelerini hibir biimde tanmyan, kendilerini halife ve emir l-m'minn sayan Fatim hkmdarlan gibi i halifeler ortaya kmtr.

Geri slm kamu hukukuyla uraan, hilfet, saltanat sorun-lann, tarih gerekleri hi gz nne almadan, islm esaslara gre inceleyip akhy3n el-Maverdi gibi, eserlerini ancak Abbas imparatorluunun yklma devrinde vcuda getirmi bir takm bilginlere gre halife hem dnyevi hem de ruhan bir eftir. Ama gerek doulu, gerek batl bilginlerin aratrmalan ortaya u gerei koymutur ki, slm dininde halifelik diye bir messese yoktur. Birok eski fakhler yni slm hukukulan, zellikle Hanef mezhebi kuruculan halife szcnn sultan gibi sdece bir unvan olarak kullanldn ve ilk drt halifenin lmnden sonra artk halifeliin mevcut olmad inancn tamlardr (184).

IV EMEVLER VE ABBASLER ZAMANINDA UYGARLIK imdiye kadar incelediimiz Emcv ve Abbas devletleri zamannda slm uygarlnn gelimesi ve ulat yksek seviye slm uygarl Tarihi adl ayr bir kitap konusu tekil edecek kadar geni kapsamldr. Biz bunun iin burada ancak ana izgileriyle Eme-v ve Abbas devletlerinin rgtlerini ve bu devletler zamannda uygarln belli bal alanlarndaki gelimeleri ksaca gzden geirmekle yetineceiz. 1. rgtler: A) Halifelik: slm devletinin banda bulunan, dini korumak ve dnya ilerini yrtmekle grevli kiiye Halfe denir. Halife dnya ilerini din bir siyasetle ynetmek ve bulunduu ehirde cuma namaz kldrmakla grevli olduu iin kendisine mam ad da verilirdi. slm mmetinin banda bulunan kiinin Halife adn tamas tarihte baz tartmalara yol amtr; nk slm toplumunun bandaki din ve dnyev yneticiyi kimisi Hz, Peygamber'in halifesi, kimisi de Tanr'mn yeryzndeki halifesi olarak kabul etmekteydiler. Tanrnn halifesi olarak kabul edenler Kur'an'n Ben yer yznde demi kendime halife yapacam (Sure II., Ayet 28) ve Tanr sizi yeryznn halifeleri kld (Sure VI., 165; X., 15, 74) yetlerini iddialarna dayanak yapyorlard. Halbuki ilk halife Hz. Ebu Bekir ben Tanr nm halifesi deilim, ben ancak Tanr Elisinin halifesiyim, stelik hazr olmyan birine naiplik, halifelik edilebilir, hazr olanlara naiplik edilmez demekteydi (185). Hz. Muhammed'in lm zerine Mslmanlar bir sre armlar, sonra Medineliler'in hemen hemen bir icma sonucu slm devletinin basma ayn yetkilerle bir kimseyi tyin etmei uygun grmlerdi. Hz. Peygambere nasl herkes itaat borlu ise, onun yerine seene de ayn ekilde itaatle ykmlyd. Ona itaat etmiyen Peygambere, dolaysyla Allah'a ba kaldrm saylrd. Tarihte halifelik kurumu zerine ilk ve en geni incelemeyi yapm olan elMverd'nin el-Alkm s-Sultaniye'sinde gsterildiine gre (186) halife seilebilmek iin u koullar gereklidir: Hem d-nde hem ide dil olmak, Bir karar veya hkm verirken itihatta bulunabilecek kadar fkh bilmek. Grme, iitme ve konumasn engelliyecek bir zr bulunmamak. Harekete engel bir vcut sakatl bulunmamak. Uyruklar ynetmek ve ileri yrtmek iin gerekli akla sahip olmak. slm topraklarn korumak ve dmana kar cihad ap yrtebilmek iin gerekli cesarete sahip olmak. Kurey kabilesinden olmak (187). El-Mverd belki gereksiz grdnden halife olmak iin aranlan ayrca drt koulu anmamtr: 1) Mslman olmak; 2) zgr olmak; 3) Ergin olmak; 4) Erkek

olmak (Arnold, . Ansiklopedisi, Halife maddesinde yanlm, bu koullar da ElMverd'de varm gibi gstermitir). Bu koullar somadan Kadi Beyzvi'nin Tevali l-Enver ve Gazzl'nin hyan Ulm'unda eklenmitir (188). Bununla birlikte tarih boyunca slm devletlerinde ergin olmyan halifeler grld gibi, halife deil, ama hkmdar olan pek ok kadn da vardr (189). Ayrca Haricler halifenin Kurey'den olmasn aramadklar gibi, iliin ebibiye kolu kadnlarn da mam (yni i halifesi) olabileceini kabul etmilerdir (190). Fakihler halife seimini, semenler ile seilen arasnda bir szleme, bir akit olarak kabul ederler, burada semenler itaatlerini satmakta, karlnda seilenden ynetim satn almaktadrlar. Bunun iindir ki, halifenin semenlerce tannmas ilemine bey' satm) kknden bey'a denilmitir (191). slm hukukuna uygun olarak iki yoldan halife olunabilir :' I) Semenlerin semesi ile; bir nceki halifenin atamas ile. Bunlardan birincisine ihtiyar, ikincisine ahd denir. Bu yzden halife nin veya hkmdarn yerine geecek kiiye veliahd denir. Sonradan bu iki yola bir ncs eklenmitir. Bu, zor kullanarak hkmdarl ele geirmek yoludur; buna kahriye, ilk ikisine birden de ihtiyariye denir. Kahriye'nin baka iki ad daha vardr: galebe ve evket (192), slm hukukular zor kullanarak iktidar mevkiine geen kiiye itaati, slm lkesinde huzurun salanmas bakmndan olumlu karlamlard (193). Aym zamanda iki halife semek imknsz olduu hlde, slm lkesinin ok geni olmas hlinde, bir halifenin btn lkede iyi bir ynetim yrtemiyecei dncesi ile iki halifenin ayn zamanda, fakat baka baka ve birbirinden uzak yerlerde bulunabilecei kabul edilmitir. slm tarihinde bunun rneklerinin bulunduunu daha nce grmtk. Ancak halife unvann tamakla beraber, gerek Emevlerin, gerek Abbasler'in zamanlarnda halifeler ok kez oullarn veya yakn hsmlarn zorla veliahd olarak tanttklarndan serbest bir halife seimi bahse konu olamam ve halifeler hkmdar veya sultan hline gelmilerdir. Doktrine gre halifenin balca vazifeleri ise unlardr: Dinin savunulmas ve korunmas. Adl kararlarn infaz ve hukuk anlamazlklarn uzmlenmesi. Can, mal ve onurun her trl saldrya kar korunmas. Ceza kurallarnn uygulanmas. Snrlarn korunmas iin savunma tedbirleri almak ve saldry nliyecek kuvvetleri hazulamak. slm kabul etmek veya slm devletine uyruk olmak istem-yenlere kar sava (= cihad) amak. Vergileri ve zekt toplamak ve bunlar eriata gre bltrmek.

Maalar belirtmek ve bunlar tam zamanmda demek. Ynetime ve maliyeye gvenilir kimselerin atanmas. Btn devlet ve din ilerine kendini verme. Grlyor ki, halife yalnz yrtme ve yarg ile grevlidir. Yasama alannda bir yetkisi yoktur. Yni halife dini kurallar deitiremedii gibi, yeni bir din kural da koyamaz. Mevcut bir din kuraln deitirilmesinin veya yeni bir din kuraln btn snn mslmanlar balayc olmasnn mmkn olabilmesi iin bu hususta bir icmn meydana gelmesi gereklidir. Hlbuki katolik kilisesinin ba olan Papa din kurallar deitirebilecei gibi, yeni din kurallar da koyabilir, a) Hilfetin nemli sembol : Hilfetin bahca nemli sembol vardr: 1 ) Hutbe; 2) Para bastrma; 3) Traz. Hutbe camilerde cuma namazlarnda minberlerde halife iin okunan duaya denir. lk drt halife zamannda namazda imamet vazifesi gren halifeler Hz. Muhammed'e salvat getirirlerdi. Araplar lkelerini genilettikten sonra valiler bulunduklar ehirlerde imamlk etmee ve devrin halifesine namazn sonunda duaya baladlar. Bu yolda nclk eden, ilk rnei veren vali, Hz. Ali zamannda Basra'da bulunan Abdullah ibni Abbas't; onun zaferi iin dua etmiti ve zamanla bu her yerde det oldu. Bir yerde bir halifeye dua edilmesi, yni onun adna hutbe okunmas o halifenin, o yerde egemenliinin ifadesi olurdu. Badat halifelerinin otoriteleri azalp mahall hkmdarlar kuvvetlen dike, bu hkmdarlar kendi egemenliklerinin belirtisi olarak halifenin adnn yan sra kendi adlarn da hutbede okuttular. Zamanla halifenin adnn bsbtn kaldrld da olmutur. Halifeliin ve hkmdarln baka bir sembol de paradr. Araplar slm'dan nce ran ve Bizans paralarm kullanmakta idiler. Daha nce de sylediimiz gibi, altn paraya Dinar, gmten olanlara da Dirhem deniliyordu. Dinar dirhemin on-oniki kat degerinde idi (194). Her nekadar Abdlmelik devrinedek slm lkelerinde Hlid bin Velid, Ms'ab ibni Zbeyr, Ziyd ibni Ebi Sufyn (Ebihi) ve Haccc gibi valiler tarafndan paralar bastrlm ise de bunlar altn deildi. Altn para bastrmak hakk hkmdarlara ait olup hibir zaman bu hakk valiler kullanamamlardr. Altn para ilk olarak Abdlmelik tarafndan Bizans mparatorunun tehditlerine kar bastrld. Abdullah ibni Zbeyr'in emri ile Irak'da Ms'ab'n bastrd paralar ile Ziyd'n dirhemleri ran tipindey-di (195). Halife ve hkmdarlarn egemenliklerinin bir nc sembol olan Traz, zel olarak dokutulmu ipek kumalara denirdi. Bunlarn zerinde ya hkmdarn ad, ya da baka iaretler, srmalar, renk renk ipeklerle kuman kenarna su halinde ilenirdi. Bu trl kumalardan dikilmi kaftanlar hediye etmek de hkmdarlara zg bir davrant. Bu det de ran ve Bizans hkmdarlarndan islm saraylarna gemitir. Ancak Bizansllar'n Traz'lannda bazen hkmdarlarn resimleri, ya da baka iaretler

bulunduu hlde, slm trazlarna putperestlikten yeni kurtulmu olmann ekingenlii iinde resim konulmam, bunun yerine isim ve baz dualar koymak det olmutu. Halife bu giysileri kimlere hediye eder ise onun halife gznde nemli bir yer tuttuu herkese bilinirdi, B) Valilik: Emevler'de iki trl vali vard: 1) Geni yetkili vali; 2) Snrl yetkili vali. Genel valilik de iki trl idi : 1) Emret-i stikfa; 2) Emret-i stil, Emret-i stikfa veya tefviz denilen birinci tr genel valilik halife tarafndan ehliyetlerine gvenilen kimselere verilirdi. Bunlar u ilerle grevli olurlard: 1) asker ilere bakmak; askerlerin cretlerini vermek ve btn ihtiyalarn salamak; 2) memurlar, kadlar atamak; 3) hara ve sadaka (zektlar toplamak); 4) dini ve uyruklarn cann ve onurunu korumak; 5) namazda imamlk vazifesi grmek; 6) haclara kolaylk gstermek. Bundan baka eer ynetilen lke yabanc bir devletin snrlarna yaknsa, dmanla savamak, ganimetleri bltrmek. Abbasler devrinde valilerden ou, hele halifenin yakn olursa, atand vilyete gitmez, yerine bir vekil yollar; kendisi hkmet merkezinde kalrd. Abbas devletinin paralanmaya yz tutmas sebeblerinden biri de budur (196). Valiler hkmdar adna da olsa para basar, hutbe okutur, vergileri toplarlard. Bunca gce sahip olan vali eer hkmet merkezini zayf bulursa, o zaman eylet halkn kendinden yana kazanarak halifeye vergi vermek kouluyla bamsz olurdu. Kuzey Af-rika'daki Aglebler, Horasan'daki Tahlrler, Msr'daki Tulunoulla-ri gibi, b) Emret-I stil : Bir emir veya vali, kuvvet kullanarak bir blgeyi ele geirince, halife onu deta bamsz bir hkmdar gibi tanrd. te bylece tannm valilik veya emirliklere Emret-i stil denirdi. Ancak bu valiler her trl ynetim ilerini bamsz olarak grdkleri hlde, din bakmdan halifeye bal saylrlard. ran ve Irak'da Bveyhoullar, Msr ve Suriye'de Eyybler, Memlklar, Douda Gazneliler ve bunun gibi daha birok devletler bamsz olduklar hlde minberlerde halifeler adna hutbe okutur ve gene onlarn adna para bastrrlard. Emevler'in kurulduu sralarda, valilerin Umeyye ailesine ballm bir kat daha arttrmak iin Muviye onlara birok imtiyazlar tand. Hatta Ziyd ibni Ebihi'yi Basra, Sicistan, Horasan'a vali tyin ettiinde istedii kadar maa almasna izin verdi. Msr valisi Amr ibu l-s'a da ayn hakk tanmt. Bu valiler hkmet merkezine gnderecekleri mebldan baka, btn soylarna zengin bir yaant sahyacak paray toplayabilmek iin ynettikleri lke halklarna gsterdikleri iddet, hatls eriat hkmlerini hie savan tutumlar Emev imparatorluunu kntye

gtren nedenler arasnda saylmaktadr, Agn XIX. C. S. 62'de bunlardan bazlarnn yzmilyon dirheme ulaan bir servete sahip olduklar aklanmaktadr. Servetin artmas valilerin lksnn artmasna sebcb olmu, Horasan gibi zengin bir lkenin geliri valinin mutfak masraflarna yetimez olmutu. Bunun nne gemek iin halifeler valilerin mallarm msadere ve valilii de baka birine vermek yolunu tuttular. Halk ar vergiler altnda byk skntlara urad; zulm grd. Hemen her yeni geJen halife vergileri hafifletmei deil, arlatrmay dnd. mer ibni Abdlaziz ise, bu tutumun tersine Yce Allah, Hz. Muhammed'i halka doru yolu gstersin diye yollad; para tahsildarlna gndermedi diyerek mslmanl kabul etmi olanlardan cizye alnmamasn emrediyordu. C) Vezirlik: Halife'den sonra en stn yeri tutan vezirdi. Vezirlik kurumu Abbasler devrinde ran rnek alnarak kurulmutu. Ama buna benzer vazifeleri grenler daha ilk drt halife zamannda, hatta Hz. Muhammed zamannda da vard. Yalnz bunlara daha ok Ktip ad verilmekteydi. slm devleti bydke vezirin de nemi artm ve hkmdar veya halifenin adna lkeyi bunlar ynetmilerdi. slm mparatorluunda vezir adn alan ilk devlet adam Abbasler'de Ebu Seleme Hafs bin Sleyman (Halll) dr (197). Bu vezirlerin halifelerin gl veya zayf olmalar ile orantl olarak yetkileri artar veya azalrd. Yalnz bilge ve bilgin bir kii olan halife Meinun, zamannda illerden temsilciler getirtmi ve bir ra kurmutu ki, bu gelenler birer milletvekili olup tam bir zgrlk iinde dncelerini, halifeden korkmadan, sylerlerdi. Ancak halifeliin nfuzu yok olunca bu ra fakhlerden olumu bir er' encmen hline geldi. Bununla birlikte Bveyh-oullan, Samanoullar, Seluklular ve Eyybler zamanlarnda bu trl millet temsilcileri ve bunlardan kurulu ralar vard. Sel-(ddn Eyyb'nin danma meclisi, veziri el Kadi l-Fdl'n bakanlnda toplanr, sava zamannda da onunla birlikte bulunurdu. Abbasler'de zamanla iki trl vezirlik ortaya kmtr : 1) Ve-zir-i Tefviz; 2) Vezir-i Tefz. a) Vezir-i Tefviz: Veliaht atanmas, vezirin atad memurlar grevden karmak gibi yalnz halifelerin grebilecei ilerden arta kalan btn devlet ilerine bakan vezire Vezir-i Tefviz ad verilirdi. b) Vezir-i Tenfiz: Halifenin kendisine vermi olduu belli bir i veya ilere bakan vezire de Vezir-i Tenfiz denirdi. Halife mhrn Vezir-i Tefviz e verir, o da halife adna bu mii-hr kullanrd. D) Divnlar: Divn sznn farsadan geldii kabul edilmektedir. Rivayete gre Kisra birgn gelir gider hesaplan ile urasan ktiplerin bulunduu daireye girmi, onlann kendi kendilerine durmadan bireyler mnldandklarn grnce Divnelere demi, sonradan ksaltlarak Divn biiminde kullanlm (198). Ama genel olarak kayt defterlerine veya dairelerine Divn denmek det

olmutur, slm'da devletin giderlerine ve balanna bakmak ve ele geirilen lkelerin vergi ve haralarn toplamak, nfusunu saymak ve korumak iin gereken askeri ve her trl giderleri salamak zere kurulmu olan daireyi ilk nce Hz. mer zamannda gryoruz. mer bin Hattab'm byle bir daireyi kurmasna Bahreyn valisi Ebu Hureyre'nin getirdii byk ldeki mal ve para sebeb olmutur. Getirilen mal ve paralarn letirilmesi baz glkler dourunca Hlid bin Velid, bir Divn = daire kumhnasn nermi ve am'da grm olduu daireleri rnek gstermi, Hz. mer de bunu kabul etmitir. Askere almanlann adlarnn bir deftere kaydedilmesine de Hz. mer zamannda ve H. 20. ylda balanmtr. slm devletinin snrlar genileyip leri oaldka bu ilerin grlmesi iin fethedilen lkelerin resm dairelerini rnek alarak divnlar kurmak kanlmaz bir zorunluluk olmutur. nk Araplar ounlukla okuma yazma bilmezlerdi. Hele mal ilere bakacak hesap uzmanlar hi yoktu. Bu yzden, bu ilerde uzun zaman ranllar ve Hristiyan Rumlar, yni slm devletinin koruyuculuun-daki zimn'ler kullanld. Bylece ilk zamanlarda defterler fara veya rumca tutulmutu. Ancak Abdlmelik halife olduktan ve halifelik bir hkmdarlk eklini aldktan sonra Araplar gebelik a-lanndaki sadelikten kurtulup meden hayatn gereklerine uydular; okuma yazma, hesap tutma renmee koyuldular. Bundan sonradr ki Emev devletinin resm dili arapa oldu. Zimm memurlar iten kartlp yerlerine Arap memurlar geirildi. Devlet ynetimi henz ilkel bir durumda olan Emevler'n Suf-yn soyu zamannda ve zellikle I. Muviye'nin halifelii srasnda baz divnlar kurulmaya baland. a) Divn l-Htem : ller ve yabanc devletlerle haberlemeyi herhangi bir sahtecilik ve tehlike ile kar karya brakmamak amacyla Divn l-Htem adyla bir mhr divn kurulmutu. Halifelerin emri ve irdeleri bir deftere yazldktan sonra, ait olduu yere ulatrlrd. Birinci Muviye posta ilerine de nem verdi. Ancak bu ile ilgili divnn ve dier divnlarn gelimesi ve son eklini almas daha ok Abbasler zamannda olmutur. Emevlerdc btn iler balca u drt divnda grlrd: 1) Divn lHarc, 2) Divn l-H-tem, 3) Divn t-Resil, 4) Divn l-Mstegallt. Abbasler devrinde divnlar daha ok Sasn etkisi altnda kald, imparatorluk zerinde sonradan kurulan yeni sultanlklar da ihtiyalarna uygun divnlar veya genel mdrlk grevi yapan daireler kurdular. Geri bu konu ile ilgili aratrmalar henz tam bir kesinlie ulaamamsa da elde edilen bilgilerle aydnla kavuabilmi olanlar ksaca belirtelim :

b) Divn l-Harc: Tarm ekonomisine dayanan Abbasler de en nemli divn Harc divndr. Burada gayrimslimlerin toprak ve rnleri zerinden alnan Hara toplanrd. Ayrca bu divn devletin mal ilerine bakard. Bu divn'a Divn l-Harc ve'l-Cib-yet de denirdi. Divn l-na : Abbasilerden nce halifenin nemli ve gizli ilerini Ktip' (Sr ktibi) denilen kiiler grrlerdi. Somadan bu grev de vezirlere ykletildi. Vezirler de bu ileri grmek zere bir divn kurdular ve buna divan l-ina denildi. Divn l-ina da, gizli ilere bakan divni l-sr ve gelen evraka bakan divni l-rou- asa k t (veya resil) olmak zere ikiye ayrlmt. nceleri vezirler bu iki divnn iine de bakarlard. Sonradan divani l-inann ilerine bakmak zere baka bir vezir daha atand ve daha sonra da vezirin buyruunda olan bir bakan bu divnn ilerine bakt. Bu divnn en balca grevi halife ile dier hkmdarlar ve iller arasndaki yazmay ynetmek ve halifeye gnderilen dilekelerin ge reine bakmakt. Yni Errevler'in divn l-htem'inin yerine Abbasler de divn l-ina gemiti. c) Divn -Berid : Arapada postaya berid denir. Posta ilerinin Emevler zamannda iyice dzenlenmi olduu bilinmektedir. Abbaslerde posta ileri de bir divnda topland. Bu divn yalnz posta ilerine bakmaz, ayn zamanda taradaki memurlaryla oralardaki yksek ynetim grevlilerini de gizlice denetlerdi. Yni Divn l-Berid ayn zamanda bir i casusluk rgt idi. d) Divn l-Cnd : Askerlik ilerine bakan divna Divan l-Cnd denirdi. Bu rgt Hz. mer zamannda kurulmu olduu hlde o zaman buna yalnzca Divn denirdi. Bu divnda askerlikle ilikileri olan kimselerin knye vc sicilleri, aldklar aylklar ve grevleri yazlan defterler tutulurdu. lk nceleri btn erkek, ergin hr mslmanlar asker saylrlar ve aylk alrlard. Sonralar cesur olanlar ve hizmet etmi olanlar asker sayldlar ve cesaretlerine ve grevde eskiliklerine gre aylk aldlar. Asker olmak istiyen kimseler bu divnn bakanna bir dileke verirlerdi. Dileke sahibinin askerlie uygun, zgr, ergin, mslman, salam, cesur ve alkan olduu anlalrsa askerlie kabul edilirdi. e) Divn l-Mezlim: Zulmden yaknanlarn ilerine bakan bu divn bir trl yargtay ve dantay hatta vergi itiraz komisyonu yerindedir; yni kadlardan ve dier byk memurlardan yaknanlar bu divna ba vururlard. Hz. Ali'den bahyarak halifeler halkn bu yoldaki yaknmalarn dinlemee balamlard, XIV. Abbas halifesi Mhted'ye kadar, aralklarla da olsa, halifeler halkn yaknmalarn dinlerlerdi. Bundan sonra bu ie nce vezirler, daha sonra da Kad'l-Kudt ad verilen bakadlar Divan l-Mezlim denilen divnlarda bakmaya baladlar. Tarihte ilk bakad olarak, imam-i azm Ebu Hanife'nin rencisi imam Ebu Yusuf'u grmekleyiz. Daha sonralar Badat ve baka ehirlerin kadlarn bakad tyin eder oldu. Halife Muktedir zamannda Divn-i Mezlim bakanl Sumeyl adl bir kadna verilmiti. O her cuma gn Badat'n bir mahallesi olan Rusfe'de halifenin annesi

adna yaplm olan bir trbede sanda solunda kadlar olduu hlde oturur, yaknmalar dinler ve gerekli kararlar aldktan sonra imzalard (199). g) Divn l-Beytilml: Btn devlet gelirlerini kontrol eden, gelir ve giderler arasnda denge salamaya alan divna, Divn l-Beytilml denirdi. Beytlml il-Hassa ise halifenin zel hazinesine bakard. Halife Mansur'un cezalar ve msaderelerden elde edilmi mal ve paralara bakmakla grevli tuttuu Beytlml it-Mezalm onun zel hazinesi gibi idi. Bu divn Mutezid zamannda byk bir nem kazand. Halifenin emlkinin geliri, ceza ve msaderelerden salanan gelirin byk bir ksm, illerin gelirlerinden merkeze gnderilmi baz paylar burada toplanrd. Olaanst baz durumlarda bu hazineden halk in yardmlarda bulunulduu da olurdu. h) Dier baz divnlar : Devlet tekelinde bulunan para basma ilerine bakan divna, Divn l-Dar il-Darb; vezirlerden ve byk memurlardan alnan cezalar ve msadere edilen servetleri toplayp yneten divna, sonradan Divn l-Msderin dendi. Bunlardan baka genel askerlik ileriyle uraan Divn l-Arz, il-Ceyf bakan ve valilerin hesaplarm denet yen Divn l-Tevk', gayri mslimlerden alnan cizye vergisi ilerine bakan Divn l-Cevl, Abbas ailesinden olanlar ile kimi saray adamlarna maa veren Divn l-Nafaka, vezir Ali bin s zamannda kurulan ve slm snrlarnn korunmas masrafn ve kutsal ehrilerin bakmn zerine alan Divn l-Birr gibi daha birok divnlar vard (200). 2. Vergiler: Gerek Emev, gerek Abbas mparatorluunda devlet gelirleri arasnda byk bir yer tutan ser vergilerin yannda eskiden bu topraklarda alnmakla olan baz vergiler, resimler ve harlar da alnmaya devam edildii gibi bunlarn yenileri de konulmutu. er' vergiler ise Mslmanlardan alman Zekt ve r, gayrimslimlerden alnan Cizye ve Hara't. A) Mslmanlardan alnan er'i vergiler : a) Zekt: slm'n be koulundan birisi olan zekt veya sadaka baz mallardan alnarak belli 8 grup kiiye verilmesi gereken bir verginin addr. Vergi borlusu aslnda bunu dorudan doruya bu gruplar arasnda da paylatrabilir. Zekt vergisine uyruk olan mallar ylece sralanmtr: 1) insanlarn ekip bitikleri tarlalarn rnlerinden saklanabilen ve gda olarak kullanlabilen mallar; 2) zm ve hurma rn; 3) Deve, sr, koyun, kei; 4) Altn ve gm; 5 ) Tccar eyas. Bu be kategori maln her birinden ayrca ne kadar vergi alnaca da belirtilmitir. lk iki kategorideki mallardan Mslman rn elde eder etmez 1/10 ini vermekle ykmldr ki bu aada hemen greceimiz r karlar. Aslnda aralarnda datlmas gereken gruplar bakmndan sosyal bir nitelii olan zekt daha

Halife Ebu Bekir'den itibaren tam bir vergi biimine sokulmu ve slm devleti hazinesinin belli bal kaynaklarndan biri durumuna getirilmitir. b) r (Ur) : r kamu yararlar iin, rnden alman 1/10 oranndaki verginin addr. Etimologi bakmndan hem Asur-lar'n altn veya ayn olarak aldklar Iru-u adl vergiden hem de ibranice Ma'aer denilen ve tapmak ve krallara verilen 1/10 oranndaki vergiden geldii sylenmektedir, Hz Muhammed'ten nce Arabistan'da bu verginin bulunduu anlalyor. nceleri yalnz Arabistan bu vergiye uyrukken, sonralar slmiyet geniledike, sahipleri slm kabul eden btn topraklarn rnleri genel olarak bu vergiye uyruk tutulmulardr. Bu vergi daha ok saklanabilir rnden alnrsa da btn toprak rnlerinden alnmas ge rektii dncesinde olanlar da vardr. Daha ok 1/10 orannda alnan bu vergi yerine gre 1/10 in yars 1,5 ve iki kat olarak da alnr. B) Gayrimslimlerden alnan er' vergiler: a) Cizye: slm egemenlii altnda yayan fakat slmiyet! kabul etmiyen ehl-i ki-tap'lar slm devletine mallarnn, canlarnn ve rzlarnn korunmas karl cizye adl kiisel bir vergi verirlerdi. Cizye veren gayrimslimlere Ziraim denirdi Cizyeyi zirum olmay kabul etmi olanlardan yalnz eli silh tutan erkekler verirlerdi. Kadnlardan, ocuklardan ve sakatlardan bu vergi alnamazd, slmiyet, ncele ri mecusler'in ve hindular'n oturduklar blgelerde egemenliini kurunca bunlarn ehl-i kitap saylp saylamyacaklan tartma konusu oldu. Hz. Muhammed'in Mecusler'den cizye alm olduunu bildiren bir hadise dayanlarak Mccusiler de zimm olabildiler Sonradan Mslmanlar Hindu'lardan da cizye almakta bir saknca grmediler. Muhtelif slm devletlerinde cizye, zimmlerin mal durumlarna gre kademeli olarak ylda bir defa ve esas itibariyle para olarak alnrd. b) Harc : Cihad sonunda elde edilen lkelerde ehl-i kitap olup da slm' kabul etmiyen toprak sahiplerinden alnan vergiye Harc ad verilir : Toprak zerinden alnanna Harc- muvazzafa, rn zerinden alnanna ise Harc-i mukaseme denir. Bu vergi Romallar, Bizanllar ve Iranllarca da bilinmekte idi. nceleri, Harac' sonradan Mslman olanlardan da almakta idiler; yni vergi topraa bal idi, sahibinin deimesi veya Mslman olmas topra bu vergiden kurtaramazd. Somadan Mslman olanlar oalnca bunlar yalnz r ve Zekt' verdiler, Hara 'i vermediler. Bylece Haraca bal topraklar da r veren topraklar durumuna geldi. Gene de Hara uzun zaman slm devletlerinin gelir kaynaklarnn en ncmlilerindendi. 3- Toplumsal hayat: Emev devleti zamannda bir yandan slm egemenlii altndaki topraklar geniletilirken, bir yandan da bu yeni elde edile topraklara Arap kabileleri getirilip yerletirilmekte, ama bu kabileler arasnda ya eskidenberi mevcut olan ekime ve atmalar devam etmekte, yahut da yerleirken yeni komu olan

kabileler arasnda savalar kmakta idi. Bununla birlikte Emev devleti zaman, Ortadounun araplamas (201) ve Araplar' n gebelikten yerleiklie gei dnemiydi. Abbasler devrinde bu g ve yerlerme tamamlanm, gebelikten tarmcla geilmi ve Arap-slm ehirleri meydana gelmitir. Sanat, bilim, ticaret ve bir bakma da sanayi merkezleri olan bu ehirler dmda devlet ekonomisi iamamiyle tarma dayanmaktayd. Yeni fethedilen lkelerin topraklarnn olduka byk bir ksm devlete ait bulunmakta idi. Bununla birlikte yer yer byk toprak sahipleri de tremiti. Ayrca ekonomik hayatta klelik ok nemli bir rol oynamakta idi. Gerek savalarda elde edilen kleler, gerek kle tacirlerinin yabanc lkelerden getirip sattklar kleler ve bunlarn ocuklar tarmn byk ykn omuzlarnda tamakta idiler. Bunun iindi ki, Irak'da uzun yllar sren ve bir ara Badat' bile tehdit eden zenc kle ayaklanmalan kmt. Toplumsal hayatn btn alanlarn ayrntlaryla anlatmak ayr bir kitabn konusu olacandan biz burada yalnz nemli grdmz baz hususlara deinmekle yetineceiz. A) Kadnn toplumsal hayattaki yeri". Emev mparatorluu ile Abbas mparatorluu devrinde kadmlann sosyal durumu birbirinden hemen hemen farkszdr. Kadnlar halife Kadir (381-422/ 991-1031) devrine kadar olduka serbest iken bu halife devrinde erkeklerden bsbtn ayn yaamak zorunda braklm, hareme ililrri olduklarndan slm dnyasnn gelimesi byk apta engellenmitir (202). Hlbuki Abbas halifelerinin ikincisi olan Man-sr zamannda (136-158/754-775) amcasnn iki kz Bizans savan katlm, Hrn r-Red zamannda ise (170-193/786-809) kadnlarn savata birliklere kumanda etmeleri yadrganmamtr. Halife Muktedir (295-320/908-932) yukarda da grdmz gibi, Divn l-Mezlim bakanlna bir kadm atam, kendi annesinin devlet ricali ile meverette bulunup elileri huzuruna kabul etmesine ses karmamtr. Mtevekkil devrine (232-247/847-861) kadar zengin ve bilgili kadnlar evlerinde faydal toplantlar ve suvareler tertiplerlerdi. Hnin r-Reid devrindeki air kadnlar iir yarmalarna katlarak dinleyicileri hem olgunluk, hem sanat, hem de gzellikleriyle deta bylerlerdi (203). slm tarihinin ana kaynaklar iyice aratnld zaman, islm'n ilkanda Mslman kadnlarn kendilerine tannm olan haklardan rahata faydalandklar aka grlr. Bu devir kadnlar sonraki yzyllarn Mslman kadnlarndan daha serbest, fakat daha dindar bir yaant iindeydiler. Bir rnek vermek gerekirse : gzellik, asalet ve erdemiyle devrinde n kazanm olan, Kerbel ehidi Hz. Hseyin'in kz Seyyide Sekine'nin evini kadn erkek her kese atn, air ve fakihlerin orada sanat ve bilim zerine sohbetlerde bulunduklarn sylemek gerekir. Ashab'n ileri gelenlerinden Talha bin Ubeydullahin kz Aye de devrin nl kadnlanndand. hem eski Arap tarihi, hem de kozmografya bilgisi, kendisini tanyanlar hayrette brakacak bir lde idi. Zamannn en gzel ve en akll kadn diye tantlan Talha'nn kz Aye asla yzn rtmezdi. Okular onun etrafnda yarmalar yaparlar, baar gsterenlere o, dller datrd. stn meziyetlerle ssl bu iki kadnn ikisi de Medine'de ve ayn yllarda yaamlardr.

Gene bu ada Araplarin en byk kadn airi Hansa (204) gibi lde ciddiyet ve ar bahlklaryla tannan birka Arap kadn vard ki, kadnl erkekli toplantlar yaparlard; bu toplantlarda iirler okunur, sonra bunlar tartlrd. Erkeklerden birinin en kk bir mnasebetsizlii grldnde onun bir daha toplantya gelmesi engellenirdi. Bu devirde air kadnlarn kahramanlk gsteren erkekleri iir yoluyla meth veya korkaklan zernetmelerine ok nem verilirdi. Emevler'de bahsettiimiz Mus'ab bni Zbfiyt savata leceini anlaynca oluna kendisini terkedip hayatn kurtarmasn salk verdii zaman, olu s ona Canm kurtarmak iin seni brakp savutuumu Kurey kadnlarnn diline drr mym bi? diyerek babasmn teklifini kabul etmemi, onunla birlikte savata lmt (205). slm'n ilk devirlerinde Arap erkeinin, kendi nianlsndan baka bir kadn iin iir sylemesi ok ayp saylrd. Hz. mer bir kadn iin iir syliyen airi krbalatmt (206). Hz. Muhammed'in airi Hassan bin Sabit'in olu Abdurrahman halife I. Muviye'nin kz zerine bir gazel yazd zaman Mu-viye'nin olu I. Yezid bu gazelden ok hiddetlenip babasnn yanna girmi ve airin katlini emretmesini ondan istemiti. Babas bunun sebebini sorunca Yezid, kz kardeini airin beyaz bir inciye benzetmi olduunu dz mermer zerinde kol kola Kubbe-i Hadra'ya kadar birlikte yrdk diye uydurmalarda bulunduunu aklamt. Muviye olunun bu iddetini ar bulduunu sylemi, fakat gnn birinde kalababk bir mecliste karsna kan air Abdurrahman'a teki kzm sana gcendi. Onun iin hibir ey sylemedin deyince air hemen teki kz iinde birinciden daha etkili bir iir syleyivermiti. Hlbuki Muviyenin baka kz olmadndan birinci iirin de hayal mahsul olduu anlalmt. Gen erkek kardelerin, zaman zaman da babalarn sert tepkilerle karladklar, kadnlarn gazellerle methedilmesin i, ounlukla bizzat kadnlar arzulamaktaydlar. Abdlmelik'in kz babasnn air mer bin Ebi Rebi'a'ya yollad sk emirlere ramen, hac dn Mekke'de bir yolcuya Hacca geldiim, gzellikte misli grlmeyen birok cariyelerle birlikte Mekke'ye girdiim hlde, o air fsik mer bin Ebi Rebi'a hakkmzda, yolda bizi elendirecek birka beyit bile sylemedi, ona lanet olsun! demiti. Abdlmelik'in ei mm l-Benn hakknda da iirler sylenmiti. Ancak Abdlmelik o airi olu Abdlazz'in hatr iin affet-miti (207). Hac farzn yerine getiren kadn ve erkekler Sleyman bin Abdlmelik'in zamanna kadar birlikte hac ederlerken Hltd Kas-r'nin Mekke valilii zamannda Arap airlerindan birinin Hac mevsimi ne ho! Kabe ne ho bir mescit! Hacer-i Esved'e el uzattmz zaman kadnlarla skp kalmak ne ho! anlamnda bir iir

sylemesi zerine Hlid kadnlar ile erkekleri ayr ayr tavat etmee mecbur tutmutu (208). Ele geirdikleri geni lkelerden gelen ganimet ve baka gelirlerle umulmadk derecede zengin bir hayata kavuunca erkekler tpk Bizans ve Sasni burjuvazisi gibi lks ve sefahate altlar; kadnlarn haremelere kapamaya koyuldular. Bylece onlarn sosyal hayattaki yerlerini almalanna engel oldular. Bir Bizans deti olan harem aalan yetitirmek ve kullanmak II. Velid (125-126/743744) zamannda balamtr. Zira ran'n etkisiyle erkekler kadnlardan ayr yaamaya, arap mee bu devirde yani II. Velid zamannda koyuldular. Bununla birlikte kadnlar Abbasler'in onuncu hlifesi Mtevekkil'in ana kadar geni bir zgrle sahiptiler (209). Ne Bizans mparatorluunun, ne de tra'nn etkileri, lde yayan kadnn zgrlk ve sadeliini yok edememiti. Hz. Peygamber devrinden uzaklatka, erkeklerden ayr yaamaya zorlanan kadnlar bilim alannda, ailevi dunmlar elverdike toplum yararna hizmetlerde bulunmular, bylece byk faydalar salamlard. Bunlardan XII. Yzylda yayan ulde nl hocalardan iyi bir retim grdkten sonra Badat'taki evinde dersler vermemee balam, kendisine Fahrnnis ad verilen uhde'nin byk bir kalabalk tarafndan izlenen derslerinde tutulan deerli notlar byk orientalistlerden A. v. Kremer.de imi (210). Sitt l-Kuzat adn alan baka bir kadn, hadis bilimi alannda n salmt. eyh Takyddn Vst'nin kz da Yahya bin dem'in Kitab l-Harc'n derslerinde anlatm ve kendisine Sitt l-Fukeha ad verilmiti. Bu hatun M. 1326'da 92 yanda lmtr. XI. Yzylda Zeyn d-Dr adn alan Vecihiye binti Meddeb, tarihi nl Zeheb'nin hocalan arasnda olup am ve Baalbek'de fkh okutmutur ( 2 1 1 ) . Abbasler devrinde mslman erkeklerin Trk, Rum, ranl cariyeleri o kadar oald ki, bundan tr nikht elerine kar duyduklar ilgi kayboldu. Bu durum slam'n ilk devrindeki sk aile balarnn gevemesine sebep oldu. uurlu bir ekilde erefini korumay bilen kadnlarn dnda kalan eler kolarnn kendilerine deer vermediini grnce, karlk olarak onlar da erkeklerine ilgisiz kaldlar. Br zaman geldi ki, bu ilgisizlik, kadnlarn eleri iin cariyeler satn almalarn doal gsterecek bir dereceye ulat. Kadnn yava yava gzden dmesi, onlar saygya lyk kabul etmemek ve bu gr erkeklerin birbirlerine alamalar sonunda kadnlarn zgrlkleri kstland; kap ve pencereler kapand. Onlar yollara, caddelere kmaktan, hatt sz sylemek hakkndan yoksun brakldlar. Bu devirde erkeklerin kadnlar hakkndaki yarglar genel olarak ok ar derecede sert ve mantkszdrnein her zaman eitli memleketlerden gelmi ikiyz hayran ile evrili bulunan ve gzleri grmiyen nl Arap airi Ebu'-l-Al' cl-Ma'arr (lm. 1057) bile un yana gelmi bir erkek ocuun hareme sokulmamasn, kadnlarn er ve fenalk tuza olduunu iddia eder oldu.

Ar zenginlerin tredii toplumlarda sefhet alemleri ba gsterir; Romallar, Sasnler ve Bizansllarda olduu gibi, kta zerine yaylm olan slm mparatorluunda da dinin yasaklarna ramen elenceye dknlk ve sefahat yaygn bir hle gelmiti. Bu dengesiz servet oalmasnn bir sonucu olarak Badat, Kurtuba, Kahire, Fustat gibi ehirlerde fuhu artt. Devlet adamlar btn gleri ile bunu nlemee ahtlarsa da baar salyamadlar; sonunda tccarlardan, ve esnaftan alnan vergiler gibi kt yoldaki kadnlardan da bir takm vergiler alnmaya baland (212). Mu'tasm'dan sonra durum daha da ktleti. Pek ok kle satn alnmt, bir zamanlarn zenginleri gzel cariyeleri ile nasl nmekte idiyseler, imdi de gzel kleleri ile vnyorlard. Bu durum zellikle Msr'da o kadar rabet grmt ki, kadnlar kocalarnn dikkatlerini kendi zerlerine ekebilmek amacyla klelerin giysilerini giyip evde dolamaya baladlar. B) Giyim kuam: Ortaada Mslmanlar giyimlerine ve temizliklerine ok dikkat ederlerdi. Genel olarak Mslman erkekler sakall idiler. Sakallan sosyal durundan e uygunluk gsterecek biimde maviye, sarya, yeile ve krmzya boyanm olurdu. (213) Kad, mdrris imam gibi ilm meslek sahibi Mslmanlar ok uzun ve kar gibi beyaz bir sakal tarlar, askerlerinki atall olur ve koyu siyaha boyanrd. Kleler ise braktklar ok ksa sakaldan tannrd. Bu an minyatrleri incelendii zaman, XII. Yzyln erkeklerinin nce dokuz paradan dikilmi beyaz bezden bir gmlek, renkli kumatan topuklara kadar inen ve deerli srma ilemelerle ssl bir ukurla sklm dz bir alvar, en stne de renkli kumatan, ipek astarl, kenarlar dna evirilmi ve dizlerden biraz aaya inen bir kaba giydikleri grlr. Kabann beline sardklar bir al kuak ou zaman para kesesinin, mendilin sakland pratik bir yer vazifesi grrd. k erkeklerin oraplar pek ince ve renkli naklarla sslenmi olurdu. Genel olarak halk krmz ayakkablar tercih ettii hlde, gzel giyinen kiiler sar ya da siyah rengi seerlerdi. i erkeklerin elbiseleri de bu biimlere yakn olup yalnz siyah ve lcivert renk (kirini gstermedii iin) daha tutulmaktayd. nceleri ranl svarilerin kyafeti iken, sonradan herkese benimsenen dik yakal kaftan modas gibi sa ve sakal biimleri de modann kaprislerine uymutu. XI. yzyla gelinciye kadar kadn ve erkekler siyah ve beyaz renkten vazgemediler, ancak XIII. yzyldan balayarak herkes en eitli renkleri giymee koyuldu. Mu'lasm zananmda (833-842) elbise kollar o derece uzundu ki, boylan birbuuk metreyi bulurdu. Bunlar ayn zamanda ok geni olduklarndan geriye evrilirler ve hibir cebin ulaamad derinlikte olduklarndan sahibinin mesleine gre, pusula, cetvel, ek defleri, sicil defteri, divit-kalem, arn ve makaslar hatta bazan terlikleri bile saklamaya yarard.

Balarna giydikleri ftrden veya astragandan koni biiminde ki balk, aslnda Ortaasya kadnlarnn bal idi. Oradan bu moda, Halife Mansur'un uygun grmesi ile Yakn Dou'ya geldi. Ancak bu modaya orada erkekler ve zellikle hukukular, tabibler ve imamlar uydular. Bu klahlarn zerine bir de koyu lcivert kocaman sark sarar, bundan aaya da omuzlanna kadar den ve Taylasan denilen bir earp sarktrlard. Hal seferleri srasnda bu yksek ve sivri balklar Avrupa'ya geti ve XIII. Yzyl Avrupa kadullarnn itibarn kazand. Mansur'un pek beendii bu balklar ilk zamanlarda, ona hizmet edenlerin bile alaylarna u szlerle se-beb olmutur: Biz hkmdardan zam bekliyoruz, o bize klah giydirdi. Harun rRed zamannda ok moda olan bu klahlar, Halife Musta'in (862-866) zamannda sdece Kadler tarafndan giyildi. Fakat Musta'sm (1242-1258) zamannda bir daha yaygn bir moda hline geldi. IX. Yzylda Musik besteleri yapmak ve ark okumaktaki mahareti kadar zerafeti ile de tannm olan Zeryb, spanya'da Kurtuba ehrine Badat modasn gtrd. O, enseyi, kulaklar ve kalar akda brakacak biimde salar kesmei ve ayrca Haziran bandan, Eyll sonuna kadar beyaz ve canl renklerin mevsimi olduu iin, bu mevsimde hafif ipekliler, kn da muflonlu h'atlar ve krkl paltolar giymek gerektiini retti. Onun itiraz gtrmez ince zevk, saray ve ehir halklarna alkanlklarn deitirtti. Ortaan k erkekleri gzlerini sfehan srmesi ile boyamaya itina gsterir, Yahudilerinkine benzemesin diye byklarnn ortasn kesip yanlarn uzatrlar ve uzun uzun aynaya bakmaktan ekinmezlerdi. Hatta bu ihtiyac karlamak iin sokaklarda yi-nedarlar bulunur; kk bir cret karl, mteriye temizlenmi aynann rts alr, o da sakaln taramak frsatn bulurdu. Kadnlara gelince; Hazret-i Muhammed'in slm' yaymaa balad sralarda kadnlarn kyafeti, geni yenler ve ak gslerle bugnk moday yadrgatmyacak derecede dekolte bir grne sahipti. Peygamber bu akl yasaklad, nk Nur sr-sinin 31. el-Ahzab sresinin 55. ve 59. yetleriyle kadnlarn grlmesi zaruri olan yerleri dndaki sslerini kapamalar emrolun-mutu. Peygamber'in lmnden sonra, bu yetlere ramen, moda gene hkmn yrtmee koyulmu, eski ak yakalar ve geni kollar ylesine yaygn bir hle gelmiti ki, Hazret-i Peygamberin ei Hazret-i Aye: Eer Tanr Elisi bunlarn durumunu grm olsayd, srail oullar kadnlarnda olduu gibi onlar mescide sokmazd demek zorunda kald (214). islm'n ilk alarnda kadnlar hem modada yenilik yapmak, hem de islmiyet'e aykr dmiyeceini mit ettikleri iin Kubtyi, yni msr Kptilernin giysilerini benimsediler. Bu moda ile elbiseler, vcudun gzel grnmesini satyan ksmlarn skca sarard. Ayaklarnda da mes veya mein ksas olan bir ayakkab tarlard. Ancak bununla da yerinilmedi, kadnlar bir sre sonra uzun elbiselerden bktlar, ksa

ve dar elbiseleri stn tuttular. Emev soyundan gelen yneticiler, rakiplerinin ayaklanmasn nlemekle uraa dursunlar, ekonomik durumlan hergn biraz daha iyiye giden slm toplumundaki kadnlar, daha ekici grnmenin yollarn aramaya koyuldular. Araplar'm Nhire dedikleri yksek klahlar bu ada moda oldu. Kadnlar bu balklarn zerine sarklar sararlar, ularn da omuzlarna drrlerdi (215). Eskiden ok moda olan siyah renkten zamanla vazgeildi. Abbasler zamannda ise btn slm toplumundaki kadnlarn gzleri Badat'a evrildi. Renkler ve bunlarn isimleri oald. Renkli, izgili ipek Nibur yamaklar, amber kokulu gmlekler, baka kokular sindirilerek boyanm kumalar pek moda oldu. Msrl hanmlar yarattklar moda izgilerini, eitli siyas olaylarn ve eski Msr eserlerinin etkiledii, tarihi kaynaklardan anlalmaktadr. rn, XV. yzylda Kahire'nin dousunda beyaz mermerden yaplm iki byk stun bulundu. Bu iki stun Eref aban'n medresesine getirildi. Halk bu iki stunun tanmasn bir enlik havas iinde seyretti. Kadnlar o gn elbiselerinde canlandrdlar, mendillerde traz hlinde ilendi (216). Ayn yzylda ok rabet gren uzun etekli giysilerden bahseden Ayn, ipekten yaplm kadn giysilerinin kuyruklarnn birka kula geriden srklendiini ve bir kadn giysisinden -drt kadnn normal olarak giyinebileceim yazmaktadr (217). Ancak bu uzun etekler ve gzellikleri aa karan geni yenli elbirseler hi ekonomik deildi, ok kuma sarfolunuyor ve bir rob bin dirheme malolu-yordu. Sonunda hkmet ii ele ald, kadnlarn srklenen uzun eteklerinin kesilmesini emretti, bu emre itaat etmek istemiyenler de tutukland. Gerekten kadnlar ancak bir sre bu emre uydular, emri veren vezir lnce gene eski moday canlandrdlar. Memlk sultan Ketbuga'da hicr 792'de kadnlarn uzun yenli elbise giymelerini yasaklad ise de, onlar buna kar kol boyunu ksaltp geniliini arttrmak suretiyle cevap verdiler. XIII. yzylda Cengiz Han soyundan prenseslerin getirdii bir moda k kadnlar balarnda tyler tamaya mecbur etti ve hemen daha nce zengin hanmlarn altnlarla ssledikleri erkes takkeleri veya tepelikleri bu kez tylerle kapland. Ayn prensesler in (arzna yakn giysileri de moda hline getirdiler. C) Spor: Hz. Muhamned kendi andaki sporlarn btn dallarnda genleri maharet sahibi olmaya tevik etmitir. rnein, oullarnza ok atmay retin, nk bu dman kahreden bir-eydir; Ok atmakla oyalanmak bo yere geirilen zamanlarn en hayrlsdr; Oullarnza yzmeyi, ok atmay belletin demektedir (218). Hz. Muhammed eitli sporlar hem tevik etmi, hem de seyrederek neelenntir; Sahih-i Buhar muhtasarnda bunun ak delilini bulmaktayz: Hicri 7. ylda Habe'den gelen bir elilik heyeti mescitte harbeleriyle (bir eit mzrak)

oynuyorlard, bir rivayete gre Hz. Aye, baka bir rivayete gre Hz. Muhammed bunlar seyretmei teklif etti. Bir eit spor olan ve mzraklarla raksa benziyen bu gsterileri Hz. Aye enesi Hz. Muhammed'in omuzu-na, yana da onun yanana dayanm bir hlde yoruluncaya kadar seyretti (219). Hadislerdeki bu akln da desteiyle Emev ve Abbas hal'eleri zamannda at yarlar, ok atma, yzme, koular tertip etme gibi spor ve elenceler nem kazanmtr. Araplar ran ve Trkistan ilerine girdikten sonra bu lkelerde rabette olan kre ve en ile oynamak fndk atmak, satran ve bunun gibi baka oyunlar zaptettikleri lkelerin eski sahiplerinden rendiler. Bu oyunlar ilk defa Harun r-Red zamannda moda olmutur. O, halifeler iinde ilk nce en oynyan, mzrak tepesine hedef dikerek ok nian tertip eden, aslnda bir hind oyunu olan satranc yayan ve oyuncular kendine yaklatrarak onlara maa ba-lyan halifedir. Bu devirde halkn enok houna giden spor sonradan ngilizlerin batya gtrp adna polo dedikleri en ile cirid oyunu idi. Bu oyunlar ortaa'da prenslere, iolanlanna ve subaylara mahsustu. Her ehirde bu i iin hazrlanm bir veya birka alan bulunur, belii gnlerde takmlar, gerek yerli, gerek yabanc byk sayda seyircinin nnde karlarlard. At yarlar da gzde idi. Arkeolojik aratrmalarn sonunda anlalmtr ki, en dikkate deer kou meydan Badat yaknndaki Samarra'da idi. ehrin dnda bulunan bu meydann evresi onbir buuk kilometre olup ok gzel bir de oval piste sahip idi. Ayrca ehrin iinde ve sarayn dousunda halife'nin emri ile yaplm gzel bir en alan vard (en ucu eri bir sopa ile at stnde yumuak bir topla oynanrd). Halk bazan da ok atma yarlarna katlrd. Bunlarn sonunda en mahir atclara dller datlrd. Her ehrin ok atmaya ayrlm bir alam bul unur, bunun merkezinde ykselen bir direin ucundaki kocaman bir kabak hedef vazifesi grrd. Badat'taki Fas en gzel ok meydan idi. Ancak en popler spor gene de greti. imdiki gibi st kapal salonlarda tuttuklar grei iin levk edici szlerini esirgemiyen ateli hayranlar kalabal ortaalarda da eksik deildi. Mahall ampiyonlar uluslararas ampiyonlarla boy lmeye arlr, ok kere bir Bizanslnn bir Isfahanl ampiyonla karlat olur ve herbiri kendi ulusunun erefini temsil ederdi. Fndk atma oyunu ise Hz. Osman zamannda ranllar'dan alnmtr. nce mekruh saylmsa da, sonradan halifeler fndk atclardan asker birlikler tekil etmilerdi. Bu oyun ta, toprak veya kurundan yaplm kk bilyalarn yay ile atlmas oyunu idi. Kouculuk, atletizm gibi sporlar yannda, hamam yaknnda ver alan havuzlarda veya rmaklarda yzme yarmalar yaplr, kazananlara dller datlrd. Seyircilere gelince, onlar tpk bugn olduu gibi oturacaklar yerlerin cretlerini seve seve demekteydiler (220).

4, __ Sanat': A) Musik : ark sylemek insanda tabi bir ihtiyatr. nsan duygularn, ac veya tatl anlarn musik ile dile getirir. Bu sebeble musik'nin tarihi belki de insanlk tarihi kadar eskidir. Bir lkede sylenen arklar, orada yayan ulusun karakterini, ahlk ve detlerini bir ayna gibi yanstr. Chiliye devrinde, yni slm'dan nceki devrede, Araplar'n byk bir ounluu adrlarda yaar, deve ve koyun srlerini besliyerek gebe bir hayat srerlerdi. Bu yzden de onlar gzel sanatlarn yalnz iir kolunda stn bir dzeye ulamlard, Yava yava iire en yakn sanat kolu olan musik de domaya balad. Bu musik Chiliye devrinde daha ok gebe hayat yayan Arap genlerinin ssz kum llerinde deve kervanlarm yrmeye tevk etmek maksadyla syledikleri pek ilkel melodilerden ibaretti. (Mesud, Muruc uz-Zeheb., VIII., S. 92) Yalnz deve srcleri deil, kuma dokuyanlar, tariada alanlar, kayklk gibi monoton iler grenlerin, skc almalarm hafifletmek ve onu daha dzenli, verimli hle getirmek iin de melodiler sylemeleri detti. Buna Hud' denirdi (221). Huda'nn km kadnlarn llerin arkasndan ettikleri feryatlara balyanlar bulunmaktadr. Huda'y terennm izledi. Araplar'da terennm iki trl idi : biri iirin musik ile sylenmesidir; Buna Gna denir (222), yni ark. teki manzum omyan, nesir hlindeki szlerin terennmdr; buna da Tag-bir denir (223). Daha sonra komu lkelerden ald etkilerle gelien musik baka baka adlar tad. te bylece dini olmyan musik dodu. Mutluluk ve sevin duygularn ortaya koyan ocuk arklar, ninniler, dn arklar hi phe yok ki, Hud' denilen trden tamamiyle ayrdr. Eski devre ait olan bu halk arklarnn ne gfteleri ne de besteler hakknda bir bilgiye sahibiz. Bugn onlar emsalleri ile karlatrarak, baz tahminler yrtlmektedir. Araplar'n bu halk arklarnn makam ok basit idi. Genel kural olarak bunlarda bir makam cmlesi bulunur, bu her beyit veya msrada tekrarlanrd. Bu sde melodilerde ton ls drt-be telli musik letlerinin drt-be not dizisine bal kalr. Hatta bazan yalnz iki nota bile melodiyi idareye yeterli olurdu (224). Eski Araplar'da kullanlan msik letlerinin en nls yuvarlak veya kare biiminde yaplan bir tempo aleti ile ilkel bir ddk veya naydan ibaretti (225). ebble, Zulan, Bk, Ud, Tunbr ve bunlara benzer nefesli ve telli saz aletleri ise kuzey Afrikallar ile ranllar'a, Bizansllara mahsus idi (226). Araplar ancak slmiyet'ten sonra bu trl musik aletlerini tanmlardr. Arap halk msiksinde tip gn'ya rastlanr: 1) solo; 2) koro; 3) nbetlee ark sylemek; birinci tiple makam nceden belli, geleneksel motiflere dayanr ve nceden hazrlanr. Buna ned ve ind denir, kincisinde irticalen ve tuluat kabilinden sylenir, bu da tartl adn tar; ama her zaman tuluat olmaz, nceden hazrlanm da olabilir (227). Bu, sde nameli msik sanatnn inceliklerinden uzakt. Araplar bunu renmek zahmetine girmeden, ilerinden geldii gibi icra ederlerdi (228). slm devirlerde mam, hafz ve

lliblerden birou musik sanalndan habersiz bulunduklar halde, Kur'an- Kerim okuduklar zaman seslerinin ve okuyularnn gzellii sayesinde dnlyenlerin houna giden uygun sesli melodiler bulurlard. slm'dan nce msik'nin tantclar kaynat denilen ark okumay meslek hline getirmi olan kadn arkclardr. Bunlarn sosyal hayatta nemli roller oynadklarnn delillerini bizzat Hazret.-! Muhammed'in yaad devirde buluyoruz. Von Krcmer bu kaynt'lann ran, Bizans gibi yabanc lkelerden geldiklerini sy-lemise de bir ksmnn Mekkeli olduu phesizdir (229). slmln balangcnda tagann'ye kar bir direnme gsterilmitir. ark ve msik dinlemenin caiz olup olmad fakihler arasnda bir tartma konusu hline gelmitir. Hele Budizm'in, Par-sizm yni Zerdtliin ve Hristiyanln tersine asla kalbe deil akla ynelen mslman ibdetinde musikye yer vermek sert tepkilerle karlanmt. Fakat Araplar geni lkelere hatta ktalara do- yaylnca, fethettikleri yerlerin zengin mirasna kondular. Eski kabalk ve sadelii braktlar. Onlar gibi yaamaya koyuldular. Hicaz'a Bizans ve ran'dan arkclar ve algclar akn etmee balad. Az zaman sonra Araplar bu yabanc sanatlar taklit ederek beste yapmaa ve bunlar kendi alglarnda dinletmee zendiler. Bylece ritim ve baka unsurlar Arap musiksine sokulmu, sanatl musik de kendini gstermee balamt. Yabanc etkilerin kendini duyurduu blgeler daha ok Hicaz Ve Irak blgeleri olmutur. Yaama dzeyleri ykselen Araplar'm gn getike teki sanatlara olduu gibi musik sanatna da verdii deer artt, Fizik ve telli sazlar tekniinin bir kolu olan musiki nazariyesi byk ilerlemeler kaydetti (230). El-Kindi (lm. 874), Sogdlu Frb (872-950), bni Sina (lm. 1037) ve Azerbaycanl aliddn (lm. 1293)'e kadar mslman bilginler in ve ran bant gamndan hareket ederek incelemelerde bulundular ve tabi gam kurdular. Gitar, flt, ksilifon, tanbur vesaireye halel getirmeden piyano ve orglarn ilkel bir tipi olan kanunu yaptlar (231). Arap bilginlerinin, rnein Ptoleme'nin musik hakkndaki geni incelemesini kendi dillerine evirmelerinden anlalaca zere grek musiksine yabanc olmadklar ve bunun sonucu olarak slm mparatorluunun snrlar iinde yayan Trk dnr ve byk bilgini Frbi'nin de bundan rnek ald biliniyorsa da, bu rnein yetersizlii karsnda o, tamamiyle yeni bir nazariye kurdu. Eserinin genilii ve en ince noktalarda gsterdii vukuf onun eserini Ortaa'n en dikkate deer msik kitab hline koymutur (232). X. ve XVI. yzyllar arasnda Arap msik nazariyesi zerine eser yazanlar nce filozoflar olmutur. Bu sebeble de msik matematiin yannda felsefeden bir para hline gelmitir. Artk bir sanat dzeyine ulam ulan msik teknik terimlere de sahip oldu (233). Bu sayede iirlerinin bestelenmesini isdyen ve bu amala iir yazm olan bir ok airin adn renmi olmamza ramen, bu iirlerin bestelerinin notalarndan pek az bize kadar gelebilmitir. Baz ark trnn rabet grmesi, o trn edeb hle gelmesine de sebeb olmutur.

slm leminde btn gn yni taganni (terennm) tek ses zerine kurulmutur, yni sdece melodiden ibarettir. Bat msiksi, harmoni, yni uygun ok sesi msiki sanat, Ortaa Dou lemi iin tamamiyle yabancdr. Mslman Dounun byk bir ounluu msik'yi tek sesli bir dizinin devam olarak grr. Hristiyan Bat ise bunu akkorlarla ssler (234). islm msiksinde her motit makam denilen ve pek ou eskiden intikal eden zel tarza baldr. Islmiyetin yeni yerlemee balad devirlerde taganni etmek yni ark sylemek haram deilse bile, mekruh addediliyordu. Mslmanlarn ileri gelenleri gm'nn haram olup olmad hususunda tartmalara girdiler. Taganni'yi hell grenlerin delilleri, onun esasnn iirden ibaret bulunduu, iirin ise Hazret-i Muhammed'n her zaman beenip tevik ettii bir sanat kolu olduu, hatta onu mrikler aleyhine bir silh gibi kullanddr. Gerekten de Hazret-i Muhammed, airi Hassn'a : Abd Manf oullarna ate saan dilini musallat et, senin iirin onlara karanlkta atlan okdan daha ok etkilidir (235) diye emretmiti. Taganninin caiz olduu nu ileri srenler Hassn'n iirlerinin ark halinde terennm edildiine dayanarak haram olmamasn savundular (236). Taganniyi haram grenlerin dayanaklar ise, msik ve arknn insan zevk ve safaya yneltmesi, din vazifelerinde ihmle gtrmesi ve cinsel istekleri tevik edici olmasyd. Baz slm bilginleri ise arklarn bir ksmn hell, bir ksmn haram saydlar. Uzun tartmalardan sonra ark sylemenin eriata aykrl kabul edildii takdirde Kur'an'n tilveti hakknda da ayn hkmn vrid olaca aka anlald (237). ark sylemenin eriata aykrln iddia edenlere kar Kur'an'n tilveti hakknda da ayn hkmn verilmesi istendi. Buna kar mteas-sp Mslmanlarn muhalefetleri pek zayf kald. nk Hazret-i Peygamber'in Kur'an' gzel sesleri ile okuyanlara syledii okayc szkr en inanlr hadis kitaplarnda yer almt. rnein sesinin gzellii ile n salm olan Eb Ms el-A'ar bir gece Kuran okurken Hazret-i Muhammed onu iitmi, ertesi gn Ya Eb Ms, Davudoullarnn mizmr'larndan (yass nay biiminde nefesli saz) biri sana verilmitir (238) demiti. Gene gzel sesiyle Kur'an- Kerim okuyan Salim Mevl Huzey-fe iin de Hazreti Muhammed : mmetimde byle bir kimse bulunduran Allah'a hamdolsun diyecek kadar memnuiyet duymutur. Hazret-i Muhammed'in Sa'd bn Ebi Vakks'dan rivayet edilen hadsi de Taganni ile Kur'an okumayan bizden deildir yolundadr (239). Nihayet mutaassp Mslmanlar, Kur'an tilvet (Tag-br, tartl) etmek ile din olmyan taganni (ark) nin ayn ey olmadna dair kendilerince er'i bir hkm verdiler (240). Halbuki tilvet ve tartl ile arknn kaide bakmndan ve amel bakmdan birbirinin ayn olduunun ispat zerine bu kural hkmsz kalmtr. Burada taganni kelimesine din bilginlerinden bazlar, Kur'am tzel bir slupla, dzgn ekilde okuma anlam vermek istemiler ve Kur'an' melodinin en sdesinden

bile tenzih ettiklerini aklamlardr. Snn doktrinin drt imammdan biri olan mam Mlik bunlarn banda gelir. mam fi' ise melodi (elhn, lahn) ile Kur'an okunmasn caiz grr. Mensup olduu kavmin bile kusurlarn yansz bir gzle eletiren ve bunu yzyllar sonrasna ulatrmakta bir sakmca grmiyen XIV. yzyln tarih felsefecisi bn Haldun, mam Mlik'in fikirlerini benimsemektedir. bn Haldun, Kur'an- Kerim'i okurken uzatlacak veya ksa okunacak harfleri nceden dzenlenen ll melodiye uydurmann imknszl karsnda, Kur'an- Kerim'i melodik ve ritmik bir tarzda okumann doru olmyaca inancn belli etmektedir. slm'n ilk anda Kur'an her halde etkili fakat deiik ses perdeleri pek az olan, muhtemelen minr gamndan ancak sde bir melodi ile okunmakta idi. Tarihte Kur'an' melodi ile ilk okuyan kimsenin Peygamberin azatls ve Zyd bn Ebh'nin anabir kardei Abdullah bn Eb Bekre olduu, bunun torunu Abdullah bn mer'in de onun tarzn izledii grlmtr (241). Bu okuyuun gm ve hud' ile hibir ilgisi yoktur. Hatta bu tarz Kur'an okumaya da bn mar kraati ad verilmitir. Bu slupta okumay daha sonra devam ettiren Sa'd el-Allf, devrin Halifesi Hn'n r-Reid tarafndan vlmtr. Fakat zamanla Abdullah ibn mer ve Sa'd elAllf'm tarz bir yana braklm, gzel sesli kimseler Kur'an yetitikleri lkenin musik zelliklerini tayan melodilerle ssliyerek okumaya balamlardr. Tarihte bu yolu ilk aan, yni belli bir ark namesi ile Kur'an tilvet edenler el-Haysam ve Ebn ibn Taglb (242) olmutur. Onlar bn A'yn, Muhammed ibn Sa'd elTrmiz izlemilerdir. El-Haysam el-Allf'n Abbas Mansr'a, Kur'an tilveti hakknda verdii muhtraya gre Hicazllar Kur'an' Arap slbuna uygun okuduklan hlde, Kfeliler onu Nabt, Basrallar Husravn-Fris, amllar ise hristiyan rahiplerin slbuna uygun olarak okurlard (243). Gerek Emev, gerek Abbas halifeleri iinde msikyi, mmetin din devlerini ihmal etmesinden korktuklan iin yasaklayanlar bulunduu da bir gerektir. Bunlarn banda I. Muviye gelmektedir. Ama ona yaknlar tarafndan bir gn bir olup-bitti ile musik dinletildii zaman, bundan byk bir haz duyduu, kendini bu gzel sanatn etkisine kaptnp aya ile ritme katld farkedilmiti (244). te yandan o, Peygamber soyundan olanlarn hilfeti dnmelerine engel olmasn sahyacan umduu iin de onlarn musik veya baka elencelerle uramalarna gz yumar, hatta bunu, bol paralar vererek tevik etmek isterdi. Musikye cevaz veren ve tevik eden ilk Halife, Muviye'nm olu Yezd ve kz tike'dir. like gn'y ve trlerini renmekle kalmad, yapt besteleri Mekke ve Medine'den gelen kadn arkclara da retti ve onlar bu yolda ilerlemee tevik etti (245).

Ortaa slm'nn musik hayatnda nemli bir yer tutan R' ika, Azza, Ulviye gibi gzel sesli besteciler sdece kendileri ark sylemekle kalmayp kadn ve erkek btn Medinelileri musik ile uramaya arrlard. Devrin nl zevk ve iir erbab (rn. Tu-vey, M'abed, Abdullah ibn Cafer) hemen hergn onlarn evlerinde toplanrlard (246). I. Yezd zamannda Hicaz musiknin, iirin, elencenin vatan hline gelirken, Irak bunlar reddediyor, haram sayyordu. II. Veld (743-744) arkclar ve bestecileri Hicaz'dan am'a getirdi. Bu tarihten sonra musik bilimi slm lkelerinin her ynne yayld (247). Daha nce AbdJmelik'in olu II. Yezd (720-724) Habbe adl cariyenin sesine o derece esir oldu ki, imparatorluun btn idaresini hemen hemen onun eline brakt (248). Fakat zaman zaman Halifeler, devrin musiki ehri olan Medine'de bile bu tr sanal ve elenceyi yasaklamlardr. rnein Abdlmelk'in olu Sleyman askerlerden birinin ark sylediim duyunca yanna arp bu arky tekrarlamasn emretmiti. Hkmdarn houna gettiini sanan asker bir kere daha, ama daha dikkatle ve daha duygulu bir sesle arky tekrarlaynca, Halife taassubundan tr askeri hadm ettirmiti. Sdece bu kadarla da kalmayp Medine valisine ehirde ne kadar arkc ve besteci varsa toplayp hadm ettirmesini emretmi s t i ( 2 4 9 ) . Emevlerin musiki'ye en ok yer veren Halifesi II. Ve-ld bile musik'nin sihirli etkisinden saknmay salk vermiti. Abbas Halifelerinden Me'mn Horasan'dan Badat'a ulat zaman hkmdarln glendirmee azmettiinden srekli olarak 2 0 ay msik dinlemekten uzak bulunmaya dikkat etmiti. Fakat byle yasaklar gnden gne geniliyen ve medenileen tslm lkesinde musiknin gelimesine engel olamamt. Musiki daha ok refahtan doan bir ihtiya olduu iin elbette bunun tevikileri, hkmdarlar, emirler ve zengin tabaka mensuplar olmutur. Me' mn ve Mu'tasm zamannda Tanbur Ubeyde, kitab l-Agn'de tasvir edildii gibi byk bir musik ustas idi. Tanbur almaktaki mehareti yannda bizzat besteledii arklarla da n kazanmt
(250).

Yava yava msiknin cazibesine tutulan devlet bykleri arasnda ark sylemek ve saz almak da moda oldu. I. Veld'in amcas olu olup 717'de hilfete geirilen mer ibn Abdlaziz son derece dindarlna ramen bu modadan kendisini alamam ve nceleri, Hicaz valilii srasnda, besteler yapmt ( 2 5 1 ) . Ama Halifelie ykseldikten sonra ibdeti engelliyebilir diye msikye yer vermemiti, Bununla birlikte, II. mer gene de gzel sesin, msiknin etkisi altnda kalrd ( 2 5 2 ) , Daha sonra Veld bin Yezd n kazanm besteler yapmt (253). II. Veld arab, elenceyi hele msikyi deta nne geilmez bir akla seviyordu. Her lkenin mzisiyenlerini etrafna toplyan ilk hkimdar o oldu. kili ziyafetlerde bn Sureye, M'abed, bn Muhrz bn Aye ve Tuvey gibi sanatlara gn dodu. Babasndan tevars ettii iptil halindeki msik sevgisini ve heyecann ateliyen paralar, Kurey

arapa-snda yazlm olarak Kitb l-Agan'de mevcuttur. Bunlarn bestesinin de bn Sureye veya Mlike ait olduu sanlmaktadr. Hi-m'in msik sevgisi Hristiyan gece ay nlerini dinlemee kadar gider ve bundan o derece huzur duyard ki, devlet umurunu bile unuturdu (254). Musullu brahim'in olu shak ve Halife Mehd' nin bn ekle adyla tannm olan olu brahim de arklar yazd. Bunlar arklar kitab adl eserde ve baka eserlerde yer aldlar (255). I. Yezid ve II. Veld gibi Halifeler devrinde gelimesi hzlanan msik, Emevlerin son zamanlarnda saray ve konaklardan halk arasna hatta sava meydanlarna kadar girdi. Abbasoullan sfahan yresinde Emevler'i yenilgiye urattklar zaman (H. 131) saysz ganimet mallar arasnda ud, tanbu - ve ny bulmulard. Bylece msik derece derece ilerliyerek Abbasler anda daha stn bir dzeye ulat. Arapaya, fars ve sanskrit dillerinden msik kitaplar evirttirildi. Hammd, brahim bin Mehd ve Musullu brahim gibi tannm msik ustalar, yalnz ark iin deil, raks iin de besteler yaptlar. Musullu gen sanat Zaryb yukarda kaydettiimiz sanatlardan msik ve gn (ark) renmiti; yle sihirli bir sanat idi ki, Musullu dier sanatlar onu kskandlar, o da batya gitmek zorunda kald. Endls hkmr dar Hakem bin Hin, Zaryb'n geldiini duyunca kendisi de karlamaya kt Onu devlet ricali mertebese ykseltti ve kendisine iktalar verdi. Bylece Zaryb, Endls'te ark sanatn yayd. Fakat Endls'n ekonomik ve siyasi durumu gerileyince, bu sanat Kuzey Afrika'ya intikal etti. Ekonomik durumlar bozulmaya yz tutmu devletlerde en nce kaybolmaya yz tutacak sanat msik sanatdr; sebebi de bolluun, refahn yaratt elence ihtiyacndan domu olmasdr diyor bn Haldun. Fakat Yakn a' n teknik imknlaryla msik sanat bu gr dorulamyacak bir nitelik kazanmtr. Zaryb'n lmnden sonra, yerini ancak kz Aliyye doldurabilmitir. (Bk. Ali brahim Hasan, Nisa lahunna fi'l-Trh ilslm Nasb, Kahire 1963, S. 91-92). Yukarda, msiknin kuvvetli cazibesine kaplanlarn ibdetlerini ihmal edecekleri yolundaki inanca ramen, Halifeler ve devlet ileri gelenlerinin bizzat msik bestelemekten ve msik icra etmekten kendilerini alamadklarn sylemitik. Abbas oullarnda da msik aletlerini kullanan ve ark okumaya emek veren bir ka Halife adna rastlamak mmkndr: M un tar, Mu'tez, Mu'temid, bunlarn en nllerindendirler (256). Msik sanat ile uraan ve sanat eserleri toplanm olan ilk halife ocuklar brahim bin Mehdi ile kz kardei Aliyye binti Mehd'dir (257). brahim'in zamanna kadar arklar hep eski tarzda okunurken o, kendisinin bir prens olduunu ve istedii tarzda ark okuyabileceini syliyerek msiknin insan sesiyle icra olunan ksmnda byk bir inkilp yapmt. Halife Vsk da byk bir besteci idi. Halife Mu'tez devrinde Halife Mehd'nin kznn cariyesi Munise olaanst bir mevk kazanmt (258). Bu devirde yaam olan prensesler ve asl kadnlar srekli olarak, Nevbet l-Htn denilen msik toplantlar yaparlard. Bu suvarelerde yze yakn kadn mzisiyen bir ef ynetiminde konserler verirlerdi (259). Uzun zaman bir elence ya da zengin tabakann meylettii bir sanat dal olmaktan teye gidemiyen msik Harun r-Red zamannda ve onun abalaryla bir

meslek hline getirilmitir. Bu tarihten sonra Abbas prensleri arasnda msik yazarlar daha da artmtr. Abbas Halifelerinin drdncs olan Hd'nin olu Abdullah, Harun r-Red'in olu Eb s, Emn'in olu Abdullah, Mte-vekkil'in olu Eb s ve X. Halife Mu'tez'in olu Abdullah bunlarn arasnda n yapanlardandr. Abbasler devrinde msik nazariyeleri ile uraan nl Trk -slm bilgini ve filozofu Frb yazm olduu kitb I-Msik adl eserinde sesi bilimsel olarak akladktan sonra msik aletleri yapmak iin gerekli usulleri de tanmlad (260). Giderek Mslman Sofiler teki semav dinler gibi slmiyeti de din bir msik ile sslemek hevesine kapldlar. Din msik ve bunun bir sonucu olan raks, mutasavvflar arasnda byk lde rabet grrken, bir yandan da bunun slm dini ile badap badamayaca konusu zerinde duruldu (261). Bir ara telli ve hatta nefesli sazlarn dinlenmesi haram sayld. Kur'an'da sem gemedii iin onun mubah olup olmad hadis-i eriflerle aklanmaya alld (262). XIII. yzyl sonlarna doru din msik en iyi nitelikteki temsilcilerini ancak Ouz Trklerinde ve Moollarda bulabildi. Bu msiknin, insann Allah'a kar olan akn kuvvetlendirdiine inanan ve bunu telkin eden Mevln Callddn Rm (hn. 1273) ve zellikle torunlar zamannda gelitii sanlmaktadr. Araplar'n yalnz gn tarz ile bir benzerlik gsteren Trkler'in uzun havalar bir yana braklrsa, gerek Dou msiksi ile Arap msiksi arasnda ak bir benzerlik yoktur. Gerek Dou msiksini bugn ancak Azeriler, zbek Trkmenleri ve Trkistan Krgzlarnda bulmak mmkndr. Arap msiksi bu gzel Dou msiksinden ancak bir gam muhafaza eder. Siyah slm'n msikisine gelince o tamamen zenci kltrnn yaratt bir sanat olup dier mslman lkelerin msiksiyle hibir iliii yoktur. Geni lde IranArap etkisini kabul eden Seluklu ve Osmanl saray msiksi ise bakentlerden sonra byk ehirlere ulam zamanla gerek Trk msiksinin en deerli unsurlarn saklyan kylere kadar szmtr (263). Yukarda bahsettiimiz Ortaa'da msiknin insan ibdetten, Allah' dnmekten alkoyduunu iddia edenlerin tersine Mevln Cellddn Rm'nin ve baka Saflerin srf ilhi sevgi ile vecde gelip msik ahengi ve ritmi ile sem ettiklerini grdk. Sonu olarak diyebiliriz ki, her zaman iyiye ve gzele ynelen islm dini, Tanrnn kullarna verdii bu en etkili sanat, insan ruhunu yceltmee (Bach, Beethoven, Itr, Dededendi ve bakalarnn bestelerinde olduu gibi), Tanr'nm kudretinin sonsuzluunu vmee, insanlarn sevin veya elemlerini terennme hasrettiimiz takdirde yasaklanmam olmaldr.

Kaldki Hazreti Muhammed, bir kurban bayramnda, ei Hz. Aye ile birlikte def alan iki gen cariyenin okuduklar ark ve ezgileri dinlemekte de bir saknca grmemiti (264). B) Yap sanat: Emev ve Abbas uygarlnn bugn bile ayakta duran byk sanat antlarn iki blmde grmek doru olur. Bunlardan biri sivil mimari, ikincisi din mimari eserleridir. a) Sivil Mimari: Emcv halifeleri gerek saraylarnda, gerek ibdet yerleri olan camilerde Bizans antlarndan snk kalmamaya zellikle dikkat etmilerdir. Bizansta ve Msr'dan getirtilen ustalarn ve bu ilerde kullanlan yap malzemesinin, ayrca Suriyeli iilerin bu antlarn ortaya kmasnda byk pay vardr. Kabile rekabetleri ve bu gibi nedenlerden bakentte huzursuzluk duyan halifeler I. Velid'ten balyarak am'dan uzaklatlar. Yalnz clus gnlerinde ve byk merasimler dolaysyla am'a uradlar. Halife Hiam ln tam ortasnda, Palmir'in kuzeyinde Rusfet -ami (Eski Sergiopolis) kendisine ikmet yeri olarak semiti. lde kkler, saraylar yaptrmam olan halifeler bile, muhteem adrlar kurdurup gene de orada oturmakta idiler. Bunda eski Bedevi hayatnn zlemi olsa gerektir. Sporcu, avc ve bedev iirine gnl balam olan bu halifelerin yaptrdklar l saraylarndan birkann kalntlar yakn zamanlarda ortaya kmtr; rdn'de yaplm olan Kusayr Amr ve Matta saraylar bunlarn iki nemli rneidir. Bu her iki kasr arkeologlar ve sanat tarihileri tarafndan dikkatle incelenmitir. Bahr-I Lt ( Lt denizi; yni bizim Lt gl dediimiz)'un kuzey ucundaki Kueyi- Amr'nn duvarlar zerindeki resim ve yazlardan anlalmtr ki, bu kasr VIII. Yzyln ilk yarsnda I. Ve-lid ya da buraya pek yakn oturan II. Velid tarafndan yaptrlmtr. atonun bir duvarnda drt hkmdarn resmi vardr. Bunlar, hemen altnda bulunan yazlara gre, Araplar'm yenilgiye urattklar, Bizans mparatoru, Son ran mparatoru (III. Yezd Gerd), Habe Necai'si, spanya Gotlarnn kiral Rodrik'tir. Ayrca adlar bildirilmiyen baka iki portrenin baz tarihere gre Gktrk Hakan ile Hind hkmdar olmas ihtimali vardr. Ku-seyr Amr'nn byk bir blm, scaklk dereceleri birbirinden farkl bulunan hamam odalarndan meydana gelir. Kkn hemen her yerinde odalarn duvarlar, tavanlar, trl trl renklendiril mi resimlerlerle bezendirilmitir. Resimlerin konular eitlidir; Av sahneleri, zenaatkrlarn almalar, tarih, felsefe ve iiri gsteren sembolik tasvirler, Hz. sa gibi bulutlarn stnde tahtna kurulmu olarak resmedilmi bir halife, duvar girintilerinde birok kadn figrleri, l kular ve hepsinden daha ilginci, banda incilerle ilenmi zengin bir balk tayan plak bir kadn resmidir ki, imdi bu resim Berlin'de Kaiser Friedrich mzesinde bulunmaktadr. Btn bu yaplar ve freskler Bizans ve eski Sas-n sanatnn Arap topraklarndaki son mirasdr. Matta (= Klak) rdn'n dousunda am'dan 2000 km. gneyde ve Lt Denizinin 40 km. dousunda yaplm bir saraydr. 114 metre uzunluunda drt ke

bir zemin zerine oturtulmu, yer yer kulerle de salamlatrlm olan bir duvar iindeki Matta tam bir Arap l saray zelliine sahiptir. XIX. Yzyl sonlarnda kefedilen Matta'mn kimin tarafndan yaptrld uzun tartmalara yol am, XIX. Yzyl balarnda bilginler uzun incelemelerden sonra, onun bir Emev yaps olduunu aa karmlardr. Matta saraynn deer biilmez gzellikte olan cephesi imdi Berlin'dedir. Osmanl Padiah II. Abdlhamit bu gzel eseri dostu Alman mparatoru II. VVilhcm'c hediye etmitir (265). Mata'nn nemini arttran zelliklerden biri de al kabartmalarla yaplan arslanlar ve anka kularnn kar karya konulmas, sfenkslerin, asma dallarna konmu kularn bulunmas, genler iinde iek motiflerinin yer almas gibi kh hellenistik, kh da sasn etkilerini Orta Asya'ya zg hayvan dekorlaryla ahengli bir biimde bir araya getirmesidir. Abdlmellk'in olu Hiam'n yaptrd ilgin saraylardan birisi de am ile Palmir yolu erindeki Kasr I-Hayr iI-Garb'dir. Hemen hemen btn yklm olduundan, temelleri zerinde yaplan aratrmalarla pln anlalan Kasr'n en nemli yn bykl, ve ele geen i ve d duvar ssleridir. Kalntlardan ok dikkate deer bir para da, 1936 ylnda bulunan ve bugn am'da Mill Mze'yi zenginletiren iki fresktir. tablodan oluan bu fresklerin st blmnde biri ut, teki flt alan iki mzisiyen ile, altta bir av sahnesi canlandrlnntr. ki mzisiyeni gsteren tablo, zellikle slm tarihi ynnden ilgi ekicidir. nk hl slm dininin hem msikyi, hem de resmi yasaklam olduuna dair mevcut olan inancn yersizliini gsteren bir delil tekil etmektedir. Gerekten de resim slm'da bir yetle dorudan doruya veya kesin bir hadisle yasak edilmemitir. Eer edilmi olsayd halifelerin saraylarnda grmekte olduumuz bu resimler gnmze kadar gelemezdi. Kur'an'da tasvir veya suretle ilgili yetler: Gfir, 64.; Teg-bn, 3.; A'rf, 11.; al-i mrn, 6; Har. 24. yetlerdir. Bunlardan hibirinde tasvirin yasak olduuna dair bir emir bulunmamaktadr. En ok ilgisi olan ;<Ey Mminler iki, kumar ve ibdet iin yaplan timsaller eytan iidir, bundan kann taki felah bulanz (Maide, 90) ise pek ak olarak grld gibi tapmak iin yaplan timsalleri yasak etmitir. Islmn ilkanda Hz. Peygamber zamannda resim ve heykellere kar duyulan ikrah, slmiye-ti yeni kabul etmi, puta tapmaktan henz ayrlm kiileri bundan uzak bulundurmak iindi. Bu amac gerekletirmek iin belki bir takm hr.disler bile uydurulmutu. Ama puta tapclk bugn aa yukar 1400 yl geride braklm olduuna gre resim bir yasak deil, ikrah konusu bile olamaz. Hele de onun sanat bakmndan olduu kadar, bilimsel ynden de ne ok yararl olduu gz nnde tutulursa! (266). Emev saraylar iinde, gerek plnnn bykl, gerek sslerinin lks bakmndan hi phe yok ki, en stn yeri Hirbet l-Mefcr almaktadr. Byk bir ihtimal ile bu II. Velid zamannda yaplmtr. Bu yap kompleksinde saray, geni bir

avlu, bir cami, ok geni ve insan etkiliyen hamam bir arada bulunmaktadr. Burada tekilerden deiik olarak Niler'de duran, frizler hlinde yan yana getirilmi olan veya kubbe kelerindeki insan heykelleridir. Bunlar daha ok tabi bykln 3/4 kadardr. Kasr l-Hayr'da grld gibi, burada da balca figr bir halife kabartrrasdr. Fakat beklendii gibi, sarayn kapsnda deil, hamamn kaprsmn stn sslemekledir (267). Saray ve kasrlarn duvarlarn renkli resimler kabartmalar ve heykellerle sslemek Abbas halifeleri zamannda da devam etti. Bunun rneklerini Samarra 'da Mu'tasm'n 836'da yaptrd, ehrin tam ortasndaki Cavsak l-Hakan'de; Samarra'nn dokuz km. gneyinde bulunan, halife Mrevekkil'in yaptrd (854'de) Balku-vara saraynda, Dicle'nin sa kysnda Cavsak l-Hakan'nin karsnda halife Mu'temid (878-882) zamannda yaplan Kasr l-Ak ve bakalarnda grmek mmkndr. b) Din Mimar : Din mimariye gelince. Bunun en eski rnei Hz. Mohammed zamannda yaplan Mescid-i Nebev'dir, Sonradan yaplan camilere rnek olmas gereken bu camiden, Abdullah ibni Zbeyr ile Emev halifeleri arasndaki savalar srasnda yaklp y-klmasr sebebiyle pek birey kalmam, sonradan birok kez yenilenmitir. Mimari bakmndan rneklik edebilecek olan baka bir yap da Amr ibn l-s'n yaptrd Fustat camiidir; bu da birka kez yenilenmitir. Bu bakmdan slm din mimarisinin en eski rnei olarak gnmze kadar gelebilmi Kayravan camiini gstermek mmkndr. Bu camii Kuzey Afrika fatihi Ukbe bin Nfi' yaptrmtr. naat merakls I. Velid'in yaptrd meyye camii o zamana kadar mevcut rneklerden bambaka bir grntedir. Hz. Peygamber'in Medine'de, kendi oturduu yerde, yaplm olan Mescid, ibadet yeri bir ravakla rtlm bir aviu biiminde idi. Her ne kadar Mslman komutanlarn ilk kararghlar olarak da kullamlan Msr'daki Fustat, Irak'daki Kfc ve Basra camileri gibi ilk yaplarda, Medine camii tipi ile yetin ilmiyor duysa da Hz. mer ve Hz. Osman'n hilfetleri srasnda Mekke ve Medine'deki mescidlerin yaknnda olan evler satn alnarak bunlar geniletilmi, bu sade ardaklarn yerine stunlar talan yaplm ravaklar geirilmiti. Bu yeniletirme hareketi baka eyletlerde de ok gemeden izlendi. rnein, Sa'd ibni Ebi Vakkas, Kl'e camiini Sasni saraylarndan ve Hre'deki Hristiyan tapnaklarndan getirttii stunlarla ssledi. Basra carn ise I. Muviyc zamannda onun gayrimeru kardei Ziyd ibni Ebi Sufyn (Ebhi) tarafndan byk abalarla yaptrld. mam cemaatin stnden atlamasn diye, camie bitiik olan hkmet kona ile mihrab arasna ayr bir yol ve kapy plna koydurdu. Her frsatta Basral erafn yap hakkndaki dncelerini renmek isterdi. Onlarn olumlu szlerini duyduka sevinirdi. Hatta bir keresinde Ziyd'n aadaki beyitleri syledii Belzur'de yazldr: Ziyd tanr'y anmak iin amurdan deil tatan yle mkemmel bir yap meydana getirdi ki, bu bina yaplrken insanlarn yap malzemesini elden ele verdikleri grlmemi olsayd, onun eytan

tarafndan yapldn sylerdik. (268). Gene ayn sahifede Belzur, Ziyd'n bu camie tatan bir minare eklediini ve bunun ilk minare olduunu sylyor. te I. Velid'in yaptrd meyye camiinin gney ynndeki iki minare Suriye camileri iin ilk rnek saylrsa da, nclk etme erefi Basra camiine aittir. meyye camiinin renkli mozayklarla bezenmi olan i duvarlarnn bozulmam ya da badana altnda kalmam olan blmleri byk aa, kule, yksek yap resimleri ile sslenmitir. Daha sonra Abdlmelik, Abdullah ibni Zbeyr'in Mekke'de kendini halife tantmas zerine, Mslmanlar'n hac farzm yerme getirebilmeleri iin Kuds'de Hz. mer'in Mslmanlarla birlikte ilk namaz kld kayalk yeri seti (269). Burada Kubbet s-Sahra ad verilen sekiz keli nl mescidi yaptrd, Uzun zaman yanl olarak mer camii denilen bu mescid Museviler, Hristiyanlar ve Mslmanlarca hep birlikte kutsal saydan kayay ortasna alacak ekilde yaplmtr. Talmud'da Hz. brahim'in burada kurban kestii, Hz. Davud'un burada Tanrya ibdet ettii bildirilir. slm rivayetler buradaki kayay pek ok efsnelerle sslemilerdir (270). Abbasler iktidara gelinceye kadar Kubbenin ortasnda ran'n son hkmdar Yezd Gerd'n tac ile ok deerli bir inci, Hz. brahim'in kounun boynuzu bir zincire takl olarak bulunmaktay-m. Sonra bu deerli eya Kabe'ye nakledilmi. 1016 ylnda meydana gelen depremde Kubbet s-Sahra'nn kubbesi, altndaki kayann stne dm (bn l-Esr, el-kmil, IX, S. 209), alt yl sonra Fatim halifesi el-Hkim (386-411/9961021) tarafndan eski durumuna getirilmitir. 1099 da Hal ordular Kuds'e girdiler ve II. Boducn zamannda Hristiyanlar Kubbet s-Sahra'y kiliseye evirdiler. Mescidin ii ve d Ur isi i yan azizlerinin resimleri ile sslendi. Kubbe'nin stne de altndan bir byk ha konuldu. Daha sonra yap Avrupa'da Tampliye (Templier) kiliselerine: (271) model oldu, halta bu ok keli yap lipi Rafaello'nun Bakirenin Dn adl nl tablosunda musev tapna olarak konuyu tamamlad. Abdtmelik bu yapy bitirdikten sonra, buna ok yakn bil yerde, Hz, Muhammed'in sr olayndan adn alan Mescid-i Ak-sa'y yaptrd. Eski Bizans kilisesi Aya Maria'nm salam kalm duvarlarn da buraya ekletti. Bylece eskisinin misli byklkle stunlu bir ravak ortaya kt; sonradan kubbe ve drt nef eklenmesiyle cami imparatorluun ihtiamna uygun bir tapmak oldu. Emev soyu iktidardan atlp yerine Abbasoullar geince (750), o zamana kadar bakent olan am stnln yitirmee balad. Onun yerine ikinci Abbas halifesi Mansur'un yaptrd Badat ve Mu'tasm'n yaptrd Samarra geti. Abbasler snn mezhebini izledikleri hlde, ranhlar'dan byk destek grmlerdi. ok gemeden halife Mu'tasm, Horasan'da oturan Trk-Ier'den hassa ordusu tekil edecek, bylece de her alandaki sanat eserleri bu siyasal deiiklie ayak uydurmak zorunda kalacaktr.

Bunun Mezopotamya'da iki rneini vermekle yetinelim: biri Samarra camii, teki bundan 15 km. kuzeyde bulunan Ebu Dlef ca-miidir. Samarra camii Mtevekkil tarafndan yaptrlm olup dnyann en byk camiidir (272). blmnde yirmibe nef vardr. Bunlar birbirine paraleldir. Hemen hemen 38 000 metre karedir. Daha ak bir fikir vermek iin Roma'daki Sen Piyer katedralinin 15 160, Ayasofya'nn ise 6890 metre kare yz lmleri olduunu sylemek yerinde olur. 860 yllarnda yaplan Ebu Dlef camiinin stunlar ve baka kalntlar bugn hla ayakta durmaktadr. Camiin Samarra'nnkine ok benziyen bir de minaresi vardr. 5. Bilim: A) Genel olarak: Abbasouilar devrinde Man-sur ve Me'munn saraylarnda ranl, Musev bilginlerin sryan-cadan bazen de Pehlev dilinden arapaya bilimsel eserler evirmee baladklarn gryoruz. Bu devirde kozmografik cedvellere, farsa bir deyim olan Z deniliyordu. ran gerek Sasanler, gerek slm devrinde olsun Yunan bilimlerinden baka Hind biliminin etkisi altnda kalmtr. Astronomi daha ok Yunan'dan cebir, matematik ise Hind'den gelen etkiler altnda kalmtr. Bugn Avrupallarn da Arap rakamlar dedikleri rakamlar Hindistan'da icad edilmitir. Cebir Yunanistan'da henz bilinmedii yzyllarda Hindistan'da epeyi zamandan beri gelimiti.

IX. ve X. yzyllarda bilimsel almann en youn olduu yer ve Dicle rmaklar blgesidir. En nemli uygarlk merkezlerinden olan Harran, Basra ve Badat pek ok bilgin yetitirmitir. Bunlardan S69'da len Chiz ile byk dnr el-Kind'yi (lm. 873) bata saymak gerekir.

Frat

X. Yzylda Basra'da serbest dncelilerin kurduu bir cemiyet ortaya kt. Bunlar eitli bilimsel almalar sonucu ellibir eser (Risale) yazdlar. Bu bir ansiklopedi tekil etti. Halk arasnda bu eserler ok rabet grd, hvan s-Safa ad verilen bu cemiyetin yeleri daha ok smiller'in din-siyas eilimlerine yatkndlar. Bu cemiyet biraz da mason cemiyetini andrmaktayd. Birok tannm bilginleri aralarnda barndran hvan s-Safa mensuplar, eserlerinde sk sk Pitagoras, Sokrates, Platon'un adlarn anarlar, Aristo'ya ise daha stn bir yer verirlerdi. Risle'lerde her ne kadar Aristo felsefesini benimseyen el-Kind'den bahis yok ise de, onun rencisi nl Ebu Ma'er (lm. 885)'in ad zikrolunmaktayd. Bununla birlikte Risalenin onncs Muhammed elKind'nin-di (273). XIV. Yzylda bu ansiklopedi Timur'un vezirlerinden birisi iin farsaya evrildi. Gene el-Kind'nin nl rencisi Ebu c y dde Ebu Ma'aer gibi Belh'liydi. Daha nce Badat'ta bni Mu-s el- Harezm adl bir matematiki bilgin

yaamt ki matematie dair brakt eserler Rnesans ama kadar Avrupa'da izlenmitir (274). Bu yz yllarda islm imparatorluunun dou snrlarnda nl kozmograf Almed el-Fergn (lm. 861) ile filozof Ebu Nasr el- Frb (870-950) grlrler. Felsefe, mantk, tp ve msik ve daha birok alanlarda insan artacak bir bilgiye sahip olan Frb'nin saysz eserlerinden bazlarn bni Sina'nn ortar dan kaldrp yok ettii Brockclmann ve bakalar tarafndan bildirilmektedir (275). Frb, Efltun (= Platon) ile Aristo'nun felsefesini karlatrp eletirdii gibi zaman zaman bunlarla ayn fikri de savunmutur. Ancak ara sra mistik ve zhid bir yol tuttuundan onlardan ayrlr. slm leminin yetitirdii en byk filozoflardan biri de Batllarn Avicenne dedikleri bni Sin (980-1037) dr. Samanoui-lar zamannda Buhara'da grev alan bni Sin da Frb gibi mantk, metafizik, msik ve tp ile uramtr. XI. Yzyln bu ok cepheli bilgini Hemedan ve sfehan'daki Bveyhoullar emirlerinin hizmetine girmi ve biraz sonra fizik ve matematie ek olarak tp ile uram, bu alandaki glklerini Frb'ye ait olan ve pazardan dirheme satm alm olduu bir tp kitabnn yardmyla zmt. Bveyhoullannn sarayna girdikten sonra, rencilerinin yardmyla Kanun adl bir tp kitab yazd. bni Sina'nn mantk, tabii-yat, matematik v.b.g. alanlar kapsyan Kitab l-if adl eseri btn dnyada n salmtr. bni Sin, Aristo felsefesini gelitiren ve Asya'ya ileten bilgindir. Farsay ok iyi bilen bni Sin urat her bilim daln o kadar iyi kaleme almtr ki, daha sonraki bat dnyasnda olsun, slm dnyasnda olsun byk bir ne sahip olmutur. XIV. yzylda bile bilginler onun eserlerine dayanyorlard. O, btn snflarn tand, deta Ortaa'n Dr. Faust'u gibi bir hviyete brnmt. Onun ada olup kendisi ile pek sert tartmalara girien Ebu Reyhan e-Brn, bsbtn baka tipte bir bilgindir (276). Harezm'de domu olan el-Brn krk yana kadar kendi memleketinde Emirin danmanln yapm, sonra Gazne'ye giderek Gazneli Mahmud'u ve ardgelenlermin zamanlarnda zellikle kozmografya alannda esiz eserler vermitir. Bu en byk islm bilgininin Hindistan zerine yazd eserde tam bir yanszlk grlr. Birn Basra ve Badat okullarn ok iyi tanrd; ama buradaki bilginlerin grleri ona gre geri idi. Bununla birlikte gene de adalar gibi o da astrolojiye inanmakta devam etti, O, tarihi inceleyebilmek iin, arkeoloji, ekonomi hatta jeolojinin bilinmesinin gerekli olduunu ne srm, kavimler gn ekonomik nedenlere balamtr. Gene o, ok ileri bir grle, yer krenin geirdii deiiklikleri kutsal kitaplardan deil, yer krenin kabuunu inceleyerek renmek gerektiini belirtmitir. El-Birn tarihte pozitivist ve materiyalistlerin ba saylr. yi seilmi, ahlkl ve bilgili vaizler tarafndan verilecek tlerin toplum hayatnda

olumlu etkiler yapacana inanmaktadr (277). Brn'nin corafyaya byk nem verdii, Batlamiyus'un corafyasn aratrmalaryla tamamlamak istedii ve bu uurda pek ok masraflar ederek on arm byklnde bir yarm kre yapp coraf yerlerin enlem ve boylamlarn bunun zerinde gsterdii ve bu alanda baz kitaplar yazd biliniyorsa da Cengiz'in Harezm'e girmesi ve buradaki ehirleri kitaplaryla birlikte yakp ykmas bu uzun almalarn zamanmza intikalini engellemitir (278). Corafya aratrmalaryla n kazanm bir baka bilgin de Peygamber soyundan geldii ileri srlen dris, Norman kiral II. Roger'in adna Sicilya'da Palermo'daki Norman saraynda Kitb r-Rcr'yi hazrlad. Bu kitabn metni ve 71 haritas ksmen yaynlanmtr. II. Roger'in lmnden (1154) az nce banda bulunduu bir bilimsel heyetin yardmyla dris gmten bir dnya haritas yapt. Daha sonra kral olan I. Vilhelm (11541166) iin Ravd l-Uns ve Nzhet n-Nefs veya Kitb l-Memlik ve l-.Ylcslik ad verilen eseri yazd. IX. Yzyldan balyarak dnce alannda uubiye ad verilen ve slm dnyasnn eitli halklarnn ulusal eilimlerini kam hyan bir hareket domutu. Her ulus. kendi dilinin gzelliini edebiyatnn stnln, tarihlerindeki erefleri bylterek yazmaya koyulmutu. Bu ada tarih aratrmalarnda objektif olabilmek iin ok dikkate deer bir istek deta moda hline geldi; tarihi tasvirlerde bir byk dakiklik endiesi hkim oldu. O derecede ki, birok batl inanlar ve efsneler, hibir taraf atlmadan ve bir-ey eklenmeden, tam bir objektiflik iinde btn avnntdanvla yazld. Gene bu srada Dounun eitli dilleri, trke, farsa, sryan-ca, arapa, ibranca vbg., X. Yzyldan balyarak, daha nce grlmemi edeb bir harekete kavuturuldular. Her ulus kendi bilginlerini, airlerini, teknisiyenlerini, komu uluslarnkinden daha stn bulduunu trl vesilelerle syledii iin, bu yzden urada burada kavgalar bile patlak verdi. iir alannda dou ranllar nl air Firdevs ile (lm. 1025) en uzun destanlar vcuda getirdiler. O, sava olaylarn bir yn efsneyi de iine alan krallarn kitab (ehname) adyla tannm eserde 10 000'lerce beyitte terennm ediyordu. Kgar Trklerine gelince, air Yusuf Arslan Hcib (XI. Yzyl) ad Kudatgu Bilig olan manzum eseri ile Firdevs'ye cevap verdi saylr. te yandan Araplar' dilleri ve dn biimleri asla destan yazmaya elverili deildi. Bylece Arap edebiyat ehname ve Kudatgu Bilig gibi iirlere sahip olamamtr. Araplar sdece monoton ve ok uzun olmayan kaside trn gerek leti re bi diler. Buna karlk Arap dili tarih ve bilimsel basit nesir yazsnda birinci derecede bir rol oynad (279). B) Tarih ve Tarihiler: slm'da tarih yazarl Hz. Muham-med'in hayatn incelemekle balamtr. Yani Siyer ve Megzi, Bu alandaki abalar daha Emevler zamannda grlmektedir. Kur'an'n tefsiri, Peygamber hadislerinin aklanmas,

yetler ve hadislerle ilgili olaylar hakkndaki rivayetlerin erkenden toplanlmas zorunluluu, Syer ve Megzi kitaplarnn vcuda getirilmesine vesile olmutur. Hadis, tefsir, fkh bilimleri gelitike rislet devri gibi Hlef-i Rid ann renilmesine de ihtiya duyuldu. Siyer ve Megz kitaplarndan az sonra, Tabakat kitaplar yazlmaya baland. Bu da gene Hz. Peygamber'in hadislerini rivayet edenlerin kimler olduunu, szlerinin gerek olup olmadn renmek isteinden domutu. Bylece nceleri muhaddislerin biyografileri yazlm, sonra tefsir, fkh, kelm, edebiyat bilginlerinin hayatlar kaleme alnmtr. lk Megzi ve Siyer yazar Urbe bin el-Z-beyr'dir (lm. H. 93). Onu H. 114'te len Vehb ibni Mnebbih izlemitir (280). Daha sonra bni shak, Muhammed bin Mslim Zhri gelmektedirler. bni shak'n eseri yitmi, ele gememitir, ama Muhammed ibni Him bu kitabn nemli bir blmn kendi es-Sret n-Nebeviyye adl eserine alm, bylece ilk slm byklerinin hayatlar ile onlarn andaki olaylar hakknda bilgi edinmek mmkn olabilmitir. Onu bu yola gtren Abbas halifesi Ebu Cafer Mansr olmutur. Tarihle ilgili ilk slm eserlerinden biri olduu iin nce Wstenfeld yaynlam, sonra Weil'in almalaryla almancaya evrilmitir. Hz. Peygamber zaman iin en deerli eserler Ktb-i Sitte ( Alt Kitap) ad verilen hadis kitaplardr. Bunlardan da Sahihn denilen Buhari'nin ve Mslim'in iki kitab Hz. Peygamber'in hayat iin en deerli kaynaklar tekil etmektedirler. slm tarihi ve Trkler') n slmiyet i kabulnden sonraki alar iin ba vurulacak eserler ok eitlidir, Konular gz nnde tutularak bunlar drt blme ayrabiliriz: 1) Genel tarihler; 2) zel tarihler; 3) Biyografiler (= Tabakat); 4) Trl bilim alanlarnda yazlm kitaplar. a) Genel Tarihler : islm'n ilkalarnn geleneklerine ve anlayna gre genel tarih yazarlar, nce insann yaradln ele alrlar, ilk devletleri ve bunlarn ilerleyilerini ksaca anlatp sonra asl konu olan slm'n douu, gelimesi ve islm devletlerinin ku i"ulularn incelerlerdi. Muhummed Cerr'in, bn l-Esir'in, Mes'di'nin eserleri bu trdendir. b) zel tarihler: Yalnz bir devrin, bir hkmdarn veya bir soyun, bir beldenin tarihinden bahseden kitaplar ise zel tarihler-<hr. Vkd'nin Futuh -n' ile Belzri'nin Futuh l-Buldn' hem tarih hem de trl ehir ve kasabalardan bahseden bir eserdir. lkelerin tarihlerini yazan daha geni bir baka eser de bni As-kir'in 80 cild tutarndaki Tarihi Dmk adh kitabdr. Hatib Ba-dad'nin Tarihi Badat adl eseri de bu trdendir. c) Biyografiler (Tabakat) : Biyografilere gelince, bu konuda yazlm eserlerin en eskisi bni Sa'd'm Kitab t-Tabakat il-Kebr'i ile bni Kuteybe'nin Tabakat ur'sdr. Her ikisi de Avrupa'da baslmtr. Bu trden pek ok deerli kaynak vardr.

d) Trl bilim alanlarnda yazlm kitaplar: Bu an tarih aratrmalarn kolaylatracak trl alanlarda yazlm bilimsel kitaplar da gzden uzak tutulmamaldr. Stahr'nin Meslik ve Me-mlik adl eseri bunlardan biridir. Ayrca din, mezhep, siyaset ve vnetim ve sosyal hayata dair de kitaplar vardr. El-Badad, el-Es-ferin, cl-eh istn gibi deerli yazarlarn kaleme aldklar Milel ve Nahl kitaplar, bunlarn en eski ve en nemlilerindendir. Ortaa slm toplumunun gerek ynetim, gerek hukuk zeliikicimi rcntct.imiz ok deerli birka esere sahibiz. Bunlardan en nemlileri mm-i Azm Ebu Hanife'nin rencisi mam Ebu Ysuf'un Kitab l- Harc, el-Mverd'nin Kitab l- Ahkm is-Sultniye, Seluklu veziri Nizm l-Mlk'n Siysetnme, Ebu'l-Ferec sfeh-n'nin Kitab l-Agni adl ok deerli eserleridir (281). imdi bu yazarlarn, kronolojik sraya gre, en eskisinden ba-lyarak kendilerini ve eserlerinden tarih kaynak olma zelliini tayan sdece bir iki tanesini tanyalm : Emeviler'in yklma devrinde Medine'de doan (180/747) Ebu Abdullah Muhammed bin mer el-Vkd gelecek nesillerde derin bir heyecan uyandrmak amacyla Suriye, Irak ve Afrika fetihlerini ok ateli bir uslbla tasvir etmitir. Genliinde buday ticareti ile uramt, ama ruhen bir bilim adam ve son derece erdemli olduundan sermyesini bile bor isteyenlere datt. Perian bir hlde Badat'a geldi. Bermekoullarndan Yahya onu Badat'ta kadla atad, Mlik bin Enes ve baka nl bilginlerden dersler alm olan Vkd, Ftuh -m adl eserinden baka, Hz. Muham-med'in salnda balayp Hz. Ebubekir devrinde srp giden dinden dnme (= rtidad, Ridde) olaylarnda liderlik eden Tuleyha ve Mseylimet l-Kezzb gibi yalanc peygamberlerin kardktan ayaklanmalan iine alan (282) Kitab r-Rddc'yi de yazmtr. Fu-tuh -an baslmtr. Kitab rRiddc'nin tek nshas ise Hindistan'da Bankipur' daym. 147/763'te babas len bn l-Kelb, babasnn slm'dan nceki Araplar'n nesepleri i!e ilgili notlarna bir dzen vermekle tarih vazarlna balad. Aynca Chiliye andaki Araplar'n putlar hakknda ok deerli bir kaynak kitap daha yazd. Yakut Hamavi bunu zetliyerek Mu'cen l-Buidn adl eserine katmtr. bn l-Kelb'nin yazd bu kitap zamannda derin bir nefretle karlan mt. nk birok mtaasp Mslman kiiler Araplar'n puta lapclk devrinden bahsetmeyi, bu eski anlan canlandrmak saymlar ve pek ok sert tepkilerde bulunmulardr. Bu haksz ve yersiz saldrlara urayan yazar Yakut Hamav tarafndan savunulmutur. bn l-Kelb 204/819'da Badat'da lmtr, III. H. Yzyl (?-897) Arap tarihilerinin en byklerinden biri de Ahmed bin Yahya el-Belzuri'dir. ranl olduunu iddia edenler de vardr (283). Halife Mtevekkil ile Mustain'in dostluunu kazanm, Mu'tez'in ok zeki ve kabiliyetli olu Abdullah'a hoealk etmitir. nce farsadan yapt evrilerle tannd. Badat

sarayna devam ettii srada slmiyet'in T. Yzyl iinde kazand byk baarlar iine alan Futuh l-Buldn adl nl eserini yazmaya balad. Dayand baka eserlerin doruluunu tayin etmee ok aba sarfetmi, kendisinden nce yazlm eserleri aratrm, azdan iittii rivayetlerle bu kitaplarda bulunan haberlerin arasnda elime olup olmadna bakm, bunlan dikkatli bir eletiriden geirmitir. Bu yzden Futuh l-Buldn tarih kaynaklar arasnda en nemli yeri almaktadr. Eser Hz. Peygamberin Museviler'e, Mekke ve Taife kar at savalarla balayp sonra Ridde olaylann, Irak'n, Ermeniye'nin, Magrib'in ve ra'm fethini anlatrken yeri geldike Medeniyet tarihinden divnlardan Bizans imparatoru ile Emevler arasnda meydana kan terifat anlamazlklarndan bahsetmekte ve Arap yazsnn tarihine ait ok dikkate deer bilgiler vermektedir. Ayrca slm snrlarnda fetihlere devam edilirken, Araplarn kurmu olduu yem ehirler hakknda ok ilgin bilgileri bir araya getiren Futuh UI-Buldn'dan baka geni olmasna ramen ancak iki cildi bize ulaan Ensb l-Erf adyla bir kitap daha yazmtr. Bu eserin banda Hz. Peygamber ve ailesi, Hz. Ali soyu sonra da Abbasler yer alr. Hafzasn kuvvetlendireceine inand bir eit hindistan cevizi (= Belzur )nden ok yedii iin uuru bozulmu, bu yzden de hastalanp 897'de lmtr. Kendisine Belzur adnn taklmas nedenini buna balyanlar vardr. Futuh IBuldn, de Goeje tarafndan 1866'da yaynlanmtr. 1318/1900 ylnda da Kahire'de yaynlanm olan bu eserin Z. K. Ugan tarafndan trke evrisi M. E. Bakanlnca 1955-1956'da Ankara'da yaynlanmtr. Arap larihileri iinde en stn yeri tutanlardan birisi de Ebu C'fer Muhammed bin Cerir et-Taber'dir 224/639'da Taberislan'm mul ehrinde orta halli bir ailenin ocuu olarak domutur. Gelecein byk nne aday olan Taberi ran'n Nuirvan ann mutluluundan hl baz izler tayan muln terkedilmi ve bakmsz kalm ategedelerini ibretle gre gre bydnden kendisinde tarihilik hevesi uyanmt, Taberf'nin ocukluu Horasan' da kurulmu olan Tahiroullar'nn adaletli ynetimi zamannda gemi, kendisi muln en byk bilginlerinden -iyi bir eitim grmtr. renimini derinletirmek ve geniletmek iin Suriye ve Msr'a gitmi ve zamann nl kiilerinden ders almtr. Sem'an bu gen dhiden bahsederken onun btn bilim alanlarnda gerek br bilgi sahibi olduunu ve adalarnn hibirinin ulaamad derecede kraat ve tefsirde, hadisleri konularna gre snflandrmada stn bir dzene ulatn sylemektedir. Taber byk bir n kazandktan sonra Badat'a gitti. Orada fkh ve hadis dersleri okutmaya balad. Badat'ta grd kanl olaylar kendisindeki tarih yazma eilimini bsbtn gelitirdiinden, kendisinden sonra geleceklere, Yzyllarn bazen dehet verici, bazen de dzenli fakat muhakkakki devaml olarak deien bir paaromasn gstermek hevesine dt.

nceleri afi mezhebinden olan Taber'nn sonradan itihatta bulunarak kendisine zg bir okul kurmas pek ok kiinin ona kar dnmesine sebeb oldu. Ahmed ibni Hanbel'i Fakihler arasnda deil, muhaddisler arasnda saym olduu iin hakknda birok dedikodu km, hatta lmnden sonra Hanbel'ler kendisini rafz ile suluyacak kadar ileri gitmilerdir. Ancak Ebu shak irz gibi gerekten eriatn ruhuna nfuz etmi bir kimsenin bu yoldaki isnatlar koyu bir cehalet ve ok di bir garezkrhk olarak nitelemesi Taber'ye ne derece yersiz iftiralarda bulunulduunu aka gstermektedir. ok eitli bilgilere sahip olan byk slm bilgini Taber'nn yazd risaleler bir yana, onun 30 ciltlik tefsir ve tarihi en cidd almalar arasnda saylmak gerekir. slm dnyasnn Heredot'u saylan Taber'nn btn tarihe k tutan nl eseri Tarih l-mem ve'l-Mlk adn tar. Kitap yaradltan balayp IV. Yzyln balarna kadar geen btn olaylar iine alr. islm'n ilk alarna ait olaylar ise ylesine etrafl, ylesine ince ayrntlarna kadar anlatlmtr ki, bugne dek onun baard bu ii, baka hibir tarihide grmek mmkn olamamtr. Taber, olaylar hakkndaki trl rivayetleri uzlatrarak kendi ifdesine brmeyi bile tarihi bozmak gibi anladndan, her olay hakknda inand eitli rivayetleri, rvilerin adlarn da bildirerek ayr ayr yazmtr. Eserin hem eski oluu, hem de yazarn salam ve yksek bir ahlka sahip bulunuu ona ayn bir deer kazandrmtr. Bu yzden ona tarihin bir ant gzyle baklmaktadr. Taber tarihini yazarken kelime oyunlarndan kanm, olaylar kronolojik M raya gre tasnif etmek zorunluluunu duyduu iin de terkip yapmak ve kendi grlerini katmak olanan pek bulamamtr. Ama slm'n ilk alan iin Taber tarihinde mevcut binlerce zengin haberlerden tr bu eser en gvenilir kaynak niteliini kazanmtr. Tarih l-mem'i iki blme ayrmak gerekir: Birinci bolm srailliler ve Zerdtler'in rivayetlerine dayanr k, bizzat Taber'nn aklad gibi pek ok efsanelerle doludur. O, sadece duyduklarn, vebalini rvilere ykliyerek yazmak gerekliliini duymutur. kinci blm ise Hz. Peygamber'in vahiy almasndan IV, H. Yzyl balarna kadar olan olaylardan bahseder. Araplar'n Trk illerine sokulmas dolaysyla Trklere dair verdii deerli haberler, in'deki Tang soyunun bu konu ile ilgili ve-kayinmelerini tamamlamaktadr. Taber tarihinin daha o zamanlar deeri anlald iin Samanolu Mansur bin Nuh veziri Kbu Ali Muhatnmed Belm'ye onu farsaya evirmesini emretmitir. Belm ise Taber'yi baka tarihilerin eserlerinden yapt birtakm eklerle ksaltarak evirmitir. 1867'de ubeux tarafndan Belm evrisi bu kez franszcaya evrilmi, 1874'te de de Goeje tarafndan tamamlanp yaymlanmtr. Tarih l-nem ve'l-Mlk 18791900 yllar arasnda bu kez zel bir itina gsterilerek Pryn, Mller, Houtsma, Guyard gibi daha birok tannm orientalistlerin yardmlaryla gene de Goje tarafndan Leyden'de bastrlmtr. Bu ayn nsha daha sonra Msr'da Hseyniye matbaas tarafndan yeniden baslmtr. Eser 1879'da

Noeldeke tarafndan almancaya evrilmi ve Ssn'ler blmne ok deerli geni bilgiler eklenmitir. 1874'te Hcrmarn Zotenberg Belam'nin farsa evirisinden franszcaya yeni bir evrisini hazrlad ve yaynlad. Bu ayn eviri 1958'de yeniden basld. Tatl ve etkili sesi, ince uzun boyu, salam karakteri, derin tarih ve fkh bilgisi ile rencilerinin byk sevgisini kazanm olan Taber 86 yanda ld zaman, ona minnet duygularyla balanm olan rencilerinin ve saray erknnn sayg ve sevgi duygulan, gz yalar arasnda kendi evinin bir blmne gmld. Bugn hal Bagdatta kabri ziyaret edilmektedir. 213/828 ylnda Badat'ta doan bni Kuteybe (Ebu Muham-med Abdullah)'nin babas Merv'l olduundan baz eski kitaplarda onun Mervez adyla anldn grmemiz mmkndr. ok nemli bilginlerden dersler alarak yetien bni Kuteybe, Arap dili zerinde derin bilgi sahibi olmu, hadis, tefsir, Kur'an bilimlerinde stn bir yer almtr. bni Kuteybe pek ok kitap yazmtr. Biz burada onlardan yalnz iki tanesini sylemekle yetinelim: Ki-tab l-Ma'arif ve Edeb l-Ktib. Kitab l-Ma'arif, Mes'udi gibi ok nl bir tarihiye kaynak olmu, III. H. Yzyln Arap tarihi ile ilgili en deerli eserleri arasndadr. slm ncesi Araplarnn rgtleri ve soy ktkleri, am'da, Yemen'de kurulmu devletler hakknda geni bilgileri de iine almaktadr. Aynca Hz. Peygamber'in hayat ve sonraki halifeler devri olaylar, airler, bilginler, muhaddisler hakknda bilgi edinmek iin de pek salam bir kaynaktr. 1850'de VVstenfeld tarafndan Gttingen'de ilk defa yaynlanm olan Kitab l-Ma'arif (Handbuch der Geschichte serisi), sonra da Kahire'de 130C/1883'de baslmtr. H. III, Yzyln sonlarnda Badat'ta domu olan Ebu'l Hasan Ali bin el-Hseym bin Ali atas lmi Mes'd'a nisbetle Mes udi adyla anlr. 346/957 ylnda Msr'da Fustat ehrinde lmtr. Genliinde uzun seyahatlere km, bylece grg ve bilgisini arttrmtr. Bu seyahatlerinden birinde Multan'dan dndkten sonra Fars ve Kirman'da bulunmu, bir sre dinlendikten sonra da gene Hindistan'dan Seylan adasna gemi, oradan Madagaskar'a sonra Uman taraflarna uram, Suriye'den Msr ve Mag-ib'e, oradan da Endls'e giderek aratrmalarn srdrmtr. Tarihiler iin en nemli eserlerinden birisi Murc z-Zeheb ve Ma'adin lCevher'dir. Bu eser rivayete gre Ahbr z-Zaman ile Kitab I-Evsat'n bir zetidir. Murc z-Zeheb iki blmden meydana gelmitir: birinci blm slm'dan nceki kavimlerin tarihlerinden bahsetmekte, gene bu blmde kozmografya ve corafya bilgileri vermektedir. Rislet devrinden Abbas halifesi El-Muti' devrine kadar, yn mild IX. Yzyl sonuna kadar olan olaylar iine alan ksm da kitabn ikinci blmn tekil eder. Kitab halifelerin tahta k srasma gre yazlmsa da, iinde olaylarn birbirleriyle ilgisini gsteren bir mantk sra olmad gibi, btn veya nemli olaylar kitaba alnmam, daha ok merak ekici hususlara ve olaylarla ilgili olarak sylenmi iirlere yer verilmitir. Keskin zeks bir anda tarihi, corafyay,

dinleri, rklar, fcnleri, gelenek ve rivayetleri hep birden kavram, bunlar okuyucularna retmek iin belli bir yntem izlemeksizin olduu gibi yazmtr. Batl bilginler Murc z-Zeheb'in tarihi deerini doululardan nce takdir etmi, Mes'd'mn teki eserleri gibi, bu kitabn da yaynlamlardr. Bu nemli ie nce Sprenger balam, 1841 ylnda ancak bir cildini yaymhyabilmilir. Sonradan 1861de Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille gibi orientalist-!er tarafndan franszca evrisi ile birlikte dokuz cild hlinde yaynlanmtr. Mes'd'nin Kitab t-Tcnbih ve'l-rf adl dier bir kitab, Murc z-Zeheb'in daha yrtemli ve tasnifli bir zetidir, Bu kitap de Goeje tarafndan 1S94'te Leyden'de ayrca, Carra de Vaux tarafndan da franszcaya evrilerek 1897'de Paris'te yaynlanmtr. EbuT-Ferec Arap olmakla birlikte sfahan'da domu olduu iin (248/897) kendisine sfehn ad verilmitir. Ayrca cahiliye devrine ve Emevler zamanna ait bilgileri tercihan toplad iin ona Emev dendii de olmutur. Bununla birlikte kendisi iidi. 356/967'de len Ebu'l Ferec sfehn, Kitab I-Agni adl ok deerli bir kaynak brakmtr. Ebu'l-Ferec bu eserinde yaad de-virdek i arklar, bunlarn raenelertni, faydal grd bilgileri ekliyerek bir araya getirmitir. Bundan daha nce arklarn makamlarn gsteren, ama bakaca bir aklamada bulunmyan daha geni bir mecmua tertip etmiti. Mzik ve kltr tarihi bakmndan son derece byk bir deer tayan Kitab I-Agn 1285/ 1868'de Msr'da Bulak matbaasnda yirmi cilt hlinde baslmtr. Bunu gene Msr'daki ikinci ve nc basklar izlemitir. Kitab l-Agn yazld devri bize tantan bir hazinedir. Ebu'l-Ferec'in nem. li bir eseri de nce Tahran'da ta basmas olarak (1307), sonra da Necef'de yaynlanm olan (1353) ve Alev tarihi bakmndan byk bir deer tayan Maktil t-THbiyn adl kitabdr. 421/1030 ylnda lm olan bni Miskeveyh de nl tarihilerden biridir. Tecrib l-men adl ok deerli eserinin tam yazma nshas Ayasofya ktphanesinde (nr, 3116-3121) bulunmaktadr. Eser orientalistler tarafndan para para yaynland gibi bir zeyl-le birlikte ingilizceye de evrilmitir (The Eclipse of the Abbaside Califete, VII cilt, Oxford, 1920-1921). H. IV. Yzylda yaam olan Ebu Nasr Muhammed bin Abdl-cebbr el-Utb, Tarih l-Yemini adl bir tarih yazmtr. Bu kitap Gazneli Mahmud Yeminddevle unvanna nisbetle bu ad tamakta ve onun zaferlerini secili bir ifade ile terennm etmektedir, ingilizceye de evrilmitir. 555/1160'da domu olan bn I-Esr'in tahsil anda byk bir ne eritii grlr, Musul Atabeyinin ok yakn dostluunu kazand, o da kendisini eli olarak Badat halifesine, am ve Kuds beylerine gnderirdi. Parlak bir ekilde elilik vazifesini yerine getirirken, bir yandan da tarih aratrmalar iin frsatlar buluyordu.

O zamanlar henz Hleg'nn aknlarna uramam olan Badat'n zengin kitaplklarn, byk bir azimle aratrmaya ve incelemee almt. ocukluundan beri tarihe merakl olan bn l-Esr yazmaya koyulduu eserini yalnz baka kaynaklardan edindii bilgilere deil, kendi gzlemlerine yer verecek bir biimde tertipledi. Abbas-oullar ile ilgili birok belge toplad. Evine kapand ve elKmlI adndaki byk ve ok deerli tarihini yazd. 626/1229 ylnda kend i s i n i ziyaret eden nl tarihi bni Hallik onun drstln, erdemliliini, ve alak gnllln saygd bir dille anlatmaktadr. 630/1233'te Musul'da lm olan zzdn bn l-Esr Musul' da inzivaya ekildii srada, bilim dnyasna ok deerli byk eser brakmtr. Bunlar, Kitab l-Ensb, sd l-Gbe fi ma'rifet isSahbe, Kitab l-Kmil fi't-Tarih'dir. Kitb l-Ensb nesebler zerine yazlm kitaplar arasnda byk bir deer tad gibi be cilt olan sd l-Gbe de hadis rivayet etmi olanlarm veya ashabn ileri gelenlerinin hayatlar hakknda ok gvenilir bilgilerin toplu olduu bir kaynaktr. H. 1280'de Msr'da baslmtr. bn l-Esr, elKmil'in banda, kendi zamannda lim geinen insanlarn ounun deersizliinden yaknr. Yazarn bu kitab VII. cildine kadar Taber tarihinin tek rivayetini alarak canl bir slpla yazlm zeti gibidir. 0 zamanlar nshalar pek ndir olan Taber tarihini eski kuruluundan kurtararak tekrar etmekte fayda olduu dncesiyle kitabnn ba ksmn byle hazrlam olduu akla gelebilir. Bununla birlikte el-Kmil sdece Taber'deki bilgilerin bir tekrar olmayp, bn l-Kelb, Belzr, Mes'd ve baka kaynaklarda bulunan, fakat Tarih l-Mlk'ta bulunmtyan hususlar ihtiva etmektedir. Bu kitabn X, XI ve XII. ciltlen Mslman Trklerin tarihi ile ilgilidir. Eser 1876'da Leyden'de 14 cilt olarak baslmtr. Ayrca Msr'da da iki kez baslmtr, bn l-Esr'in gene Trk tarihi iin nemli bir baka kitab da de Slan tarafndan franszcaya evrilmi olan Musul Atabeyleri tarihidir; Historiens orientaux des Croisades sensinde yaynlanmtr. bn l-Esr daha ok Hal Seferleri zerindeki incelemeleri ile n yapm bir yazardr. 1191 veya 1193'te Halep'le dnyaya gelen Kemalddn ibn l-Adm yazd Halep tarihi ile tannmtr. Eli olarak trl lkelere gnderildi; Moollar'n aknlar karsnda Halep emiri Melik n-Nsrr hkmet merkezini brakp Kahire'ye kat zaman, bn l-Adm de kendisi ile birlikteydi. Sonradan Hleg Han onu Suriye Kadlna tyin etmi ise de memleketi olan Halep'in aknlar yznden tannmyacak kadar yklm olduunu grmesi onun, iirlerle alamasna ve tekrar Msr'a dnmesine sebeb oldu ve 1262'de ld. Tarih l-Haleb'in bir zeti Blochet tarafndan franszca olarak bastrlmtr. 1203'te am'da doup Kitab r-Ravzateyn fi Ahbar il-Devleteyn adl kitab yazm olan Ebu me akdesizlikle sulandnlarak ikencelere uratld; bir gece evi baslp kendisi katledildi. Ebu me, bni Askir'in am Tarihini de zetlemitir. Ayrca Ebu me trl konularda birok eserler yazmtr. Tarih ynden en nemlisi

yukarda adm andmz Kitab r-Ravzateyn'dir. Hal Seferleri hakknda nemli bir kaynak olan bu eser iki cilttir. Nurddn ile Salhddn Eyybi zamanlarn geni olarak iine almaktadr. Bu eser Barbier de Meynard tarafndan franszcaya evrilmi ve asl metni ile birlikte {1896-1906} Recueil des Historiens des Crisa-des serisinde yaynlanmtr. Almanca evrisi de Berlin'de baslmtr (bk. artk bilgi iin . Gnaltay, slm'da Tarih ve Mverrihler, S. 163 v. t.) 1221 'de Erbil'de doan bni Hallikn Ceyhun kylarnda byd. Mderris olan babas Medrese-i Muzafferiyye'yi yaptrd ve orada hocalk etti. Bu yzyln nl bilginlerinden olan mm l-Meyyed Nisabr adl hanmdan ders ve icazet ald, Ondrt yandan sonra, o zamanki dete uyarak, seyahate kt, am, Halep sonra Msr'a gitti. Msr'da Baybars ona vazife verdi. bni Hallikn in en nl ve nemli eseri Vefeyt l-Ayn'dr. Bu kitap islm dnyasnda yetimi olan byklerin hayat hikyetlerini ve eserlerini anlatan bir tr dergidir. Yazar bu eserine M. 1256 tarihinde Msr'da balam 1274 tarihinde onu gene burada bitirmitir. Kitabn bni Hallikn tarafndan yazlm olan orijinal nshas British Museum'dadr. De Slanc 1843-1871 yllar arasnda bunun ingilizce evrisini yaynlamtr. Ayrca VVstenfeld de eseri 18351843 yllarnda Gttingen'de yaynlamtr. Msr'da birok kez baslan kitap, trkeye de evrilmitir. Gregorius bn l-'br Ebu'l-Ferec 1226'da domu 1286'da lmtr. Malatyaldr, Hristiyan olmu bir Yahudi tabibin oludur. ok kabiliyetli olduu iin kk yata suryanca ve ibranca rendi Bir yandan Yakb hristiyanlarnn bakanlna kadar ykselen bn l-'br ann hemen btn bilimleriyle urat ve suryanca bir tarih kaleme ald. Bunu sonra Muhtasar Tarih l-DUvel adyla arapa olarak zetledi. Kendisi baz arapa eserleri de suryancaya evirmitir. Suryancadan VVallis Budge tarafndan ingilizceye evrilen bn lr'br tarihi, Trk Tarih Kurumunda . R. Dorul'a lrkcye evriltilmi ve iki cilt hlinde 1950 ylnda AbuiFerec Tarihi adyla baslmtr. Eserde baz isimler yanl olmakla birlikte (284), baka kitaplarda bulunmyan hususlarda orijinal bilgi verilmektedir. Emev ve Abbas alarnda yetimi olan tarih yazarlarnn ve bunlarn eserlerinin balcalarm bylece grm oluyoruz. Ancak btn bu tarihiler eserlerinde, tarihi eletirmeden, bir tahlil ve terkip yapmadan yalnzca hikye etmilerdir, doaldr ki bylece modern tarih ynteminden uzaktrlar. Ancak sonradan XIV. Yzyl'da yetimi olup yalnz douda deil batda da tarihi, feylesof ve sosyologlar arasmda lyk olduu yeri alm olan bni Haldun tarih alannda, kendisinden sonrakilerin ne yazktr ki izlemedikleri bir r amtr. Kuzey Afrika'da ve Msr'da devlet hizmetlerinde bulunmu olan bni Haldun'un tarihine yazm olduu Mukaddime'si Arap edebiyatnda, tarihi hikyecilikten kurtarmak, yargy hkim klmak ve tarihin kanunlarn aratrmak iin giriilmi ilk denemedir. 0, uluslarn hayatnda rol oynyn balca etkenin ekonomik olaylar olduunu,

corafyann da bunun iinde saylabileceini anlatmakla XVIII. Yzylda yaam olan Fransz dnr Montesquieu ve Aguste Comte'un ncs olmutur. bni Haldun din ile devleti el-Birn'nin tersine birbirinden ayryor, devletin dinle kaim olmad fikrini ileri sryor ve teokrasiyi reddediyordu (285). bni Haldun insanlk tarihinde gebelikten yerleiklie geii ok nemli bir toplumsal ve ekonomik olay saymaktadr. alacak baka bir yn de kendisi Arap olduu hlde slm uygarlnn btn kavimlerin ortak mal olduunu iddia etmesidir. Geri o Mslman uygarlnn daha nceki uygarlklardan stn olduunu yazmakta ise de artk bu uygarln yakn bir gelecekte bsbtn mahvolacam da ifde etmektedir. 0, Araplara Uygarl ykc bedeviler gz ile bakmaktadr (286). Onlarn yalnz iirde stn olduklarm kabul eder. Gene bni Haldun'a gre Araplar ehir kurarlarken, gebe hayatnn gereklerini gz nnde bulundurduklarndan bu ehirler abucak kaybolmaktadrlar, bni Haldun Bedeviler'in saldrsna uram olan kendi memleketi in umutlu olmad hlde Trk ve Moollar'n saldrlar sonunda mahvolan uygarla, sdece baz ehirlerin harab oluu, uygar hayatn bir merkezden tekine geii gzyle bakmaktadr. Avrupal yazarlar ise Trk-Mool saldrs zerine slm uygarlnn ykldn iddia ederler.