KIREHR 2009

MTANN KRALLII [M.. 1500]

Mitann Krall, milattan nce 1500l yllarn banda Krdistan corafyasnn kuzeybatsnda bir st medeniyet olan Hurriler tarafndan kuruldu. Hititlerin belgelerinde getii haliyle isimlendirilen bu lkenin kendi dilinde hangi adla anld henz tespit edilmemi olmakla birlikte; byk kan onlarn da adalar Asurler gibi lkelerine Hani-Galbad adn verdikleri ynndedir. Mitann Krall, Frat kysndaki Qarqami (Karkam) kentinden balayarak Blih ve Xabru da evreleyip Nisibise (Nusaybin) kadar uzanyor ve douda Bitlis, kuzeyde Elaz ve Malatyay iine alarak gneyde Aleppo (Halep) ve Nuzzi (Kerkk) kentlerini kapsyordu. Kuzey ve batsnda Hattilerin bulunduu lkenin gneyinde Asurler, dousunda ise dier Hurr kabilelerinin oluturduu kk krallklar bulunmaktayd. Mitann Krallnn bakenti, bugn Mardin olarak bilinen ovada kurulu Waukkannydi. Asurlerle girdikleri savalar sonras zayflayarak M. 1200lere doru dalan; fakat M. 900l yllara kadar Asurlerin bir eyaleti olarak devam eden krallk, tek hanedanlk olmak zere 14 kral tarafndan ynetildi (Kirta 1500-1490, I. Shuttarna 1490-1470, Barattarna 1470-1450, Parshatatar 1450-1440, Shuttarna III Shaushtatar 1440-1410, I. Artatama 1410-1400, I. II. Shuttarna 1400-1385, Artashumara 1385-1380, Tushratta 1380-1350, 1350, Mattivaza 1350-1320, Shattuara 1320-1300, Wasashatta 1300-1280, II. Shattuara 1280-1270). Gl dnemlerinde Asur ve dier komularnn topraklarna el koyarak vergi alan Mitannler, Msr hanedanlklaryla salam bir ba oluturmu ve kral elerinin firavun soyundan olmasna dikkat etmilerdi. lke kralnn, halkn babas olarak grld ve oktanrl inancn gelitii lkede, inan sistemi ve tanr isimleri Wedk Hind inancnn tanr isimleriyle aynyd. Hindo-Aryen olduklar kabul edilen Mitannlerin kral isimleri, tanr adlar, at yetitiricilikleri, iki tekerlekli sava arabalar, ileme

ve mlekler- de kullandklar motif ve teknikleri, sahip olduklar corafya ve dier kltrel terimler ile halen Krtede yaayan kimi szck ve Krtler tarafndan halen kullanlan kimi coraf adlar onlarn bugnk Krtlerin atalar olduklar savn kuvvetlendirmitir.anak-mlekiliin ilk balarda gelimekte olduu lke zamanla hal dokumaclnn icat edildii bir merkez oldu. Mezopotamya, Msr ve Agyan (Ege) sanatlarndan etkilerin bulunduu Mitann sanat, bazalt talar zerine yaplm ilemelerle gnmze kadar ulaabilmitir. Kanatl gne, tilki, yldz ve insan ba figrlerinin yer ald ilemelerin byk bir ksm Fransadaki Louvre Mzesinde bulunmaktadr. Sosyal hayatn ve mlk edinme kavramlarnn gelimi olduu Mitann halknda btn nasya topluluklar gibi evlilik, hukuk bir akit olarak kabul ediliyordu. Meden hukukun temelini ahs mlkiyet kavram oluturuyordu. Mitannlere ait veraset, vekalet ve yarglanma ile ilgili bir takm ivi yazl tabletler Kerkk ve Musul yresindeki kazlarda bulunmutur. Bu tabletler, lkenin ne denli bir sosyal yapda olduunu ok iyi yanstmtr. Krt szcnn ilk hali olarak kabul edilen ve ilk kez bu dnemde Asurlular ile yaplan ve Mittanlerin kaybettii bir sava sonras, Asur Kral I. Tiglath-Pileser adna hazrlanan zafer silindirinde (M.. 1125) geen Kurtie / Qurti halknn ismi bu dneme denk gelmektedir. Asurlularn bu yaztta bahsettii ve Azu Danda yer ald sylenen Kurtie, arkeologlarn belirlemesine gre Hizan Da dolaylarndaki Kurt blgesi ile ayndr. Nitekim nl Krt tarihisi erefxan, 1597 ylnda yazd erefnamede bu blgeden Krt yneticilerin ikametgah olarak bahsetmektedir. Yazktr ki, 25 Aralk 1935te Trkiye Cumhuriyetinin baz Krt yerleim birimlerinin ismini deitirmesinden nasibini alan Kurt nahiyesinin ad Aksar olarak deitirilmitir. M. Izadyye gre, 3100 yl akn bir zaman dilimi yaayan ve Krt isminin doum yeri olan bu isim ok yakn bir dnemde tarihe karm olmaktadr. Tarihi Gernord Wilhelm ve Prof. Ephraim Avigdor Speiser, Kral I. Tiglath-Pileserin bu tabletinde geen Kurtie / Qurti szcnn evrim geirerek klasik Yunan ve Roma

metinleriyle slam ncesi Farsa kaynaklarda Kurt (Latincede Cyrti) halini aldn sylerken, M. A. Morrison ve D. Owen ise bilinen ilk Mitanni kralnn isminin Kirta olmasn ve bunun Kurtie szcyle olan etimolojik ban vurgularlar. Mitannilerin kalntlaryla ilgili olarak ilki 1880de olmak zere, Qazan (Urfa Konuklu ky), Qarqami (Antep - Karkam), Kelazan (Elaziz Kalesi), Sgir (Diyarbakr tepe), Xawutran (Diyarbakrn Bismil ilesine bal Kavuturan Hyk Ky), Tirban (Siir- Trbehyk), Gircafer (Malatya - Cafer Hyk), zollu (Malatya), Pirotan (Pirotlu Malatya), Gund ran (Malatya Aslanl Ky), sahyk (Malatya) Halep, Rassulayn (Suriye) Musul (Ninewe) ve Kerkk (Nuzzi) kazlar yaplmtr. Trkiye snrlar ierisindeki kazlarn ou baraj alan kurtarma kazlar olarak yaplm ve kalntlarn ou kurtarlamamtr. 1979 ylnda balayan Karakaya Baraj alan kurtarma kazlarnn sahyk ve zolludan sonraki ayaklar balamadan sona erdirilmitir.

HAMDAN DEVLET [890]

Merkezi Gney Krdistan olan Byk Hamdan Krt Devleti, 890 ylnda Abbasi Halifeliine bal olarak Musul ve Halep evresinde Hamdan kur Hamdn tarafndan kuruldu. nceleri kk bir egemenlik alanna sahip olan emrlik, 906 ylnda topraklarna Musul, 914 ylndaysa Badat katt. Halifenin desteiyle ksa srede egemenlik alanlar geliti ve srasyla Halep, Mardin, Cizre, Diyarbekir ve Kerkke sahip oldular. Srasyla, Hamdan kur Hamdn (868-874), Husyn kur Hamdan (895-916), Evdillah kur Hamdan (906-929), Nasir ed-Dewle (929-967), Edd ed-Dewla (967-980), Bav Tahir brahim kur El Hesen (989-997), Bav Evdillah elHusyn kur el-Hesen (989-997) tarafndan ynetilen lke taht anlamazlklar sonucu 945 ylnda ynetimini ikiye ayrdysa da devlet, daha ok Halep merkezli yaamaya devam etti.

Seyf

El

Dewle

tarafndan 945

ylnda

Halepteki

merkeznden

ynetilmeye balayan devlet ayn yl Bizans Kral Romanasla Ruhada (Urfa) yapt sava kazannca Suriye ve Yukar Mezopotamyann byk bir blmne egemen oldu. Ksa srede snrlar genilemesine ramen Bveyhilerle srekli olarak atma halinde bulunan devlet ilerleyen zamanlarda Araplarn da saldrsna uramaya balad. Merwanlerin tarih sahnesine kmasyla blgedeki etkinlii giderek zayflamaya balayan devlet Harputta bulunan Krt airetleriyle dt anlamazlk sonras topraklarnn byk bir blmn yine Krtlere kaptrd ve 1004te Arap Ukal Devleti tarafndan ortadan kaldrld. Halep merkezl yneticileri srasyla, Sayf el-Dewle (945-967), Saad el-Dewle (967-991), Said el-Dewle (991-1002), Bav Hasan Ely kur Said (1002-1004) ve Ebul Maali erif (1004-1004) olan devletin snrlar ierisinde El Mutanabi, Ebu Fariz Mala ve El Ferab gibi nemli air ve bilim adamlar yetiti.

ZYAR DEVLET [928]

slamn Krtlerce kablnden sonra ortaya kan Krt-slam

devletleri arasnda asker gc en yksek olan ve egemenlik alan ierisinde byk bir otorite kuran Ziyar Krt Devleti 928 ylnda kuruldu. Deylem (Deyleman Dailam) Airetine mensup Merdavi Ziyar tarafndan Krdistann dousunda ve Orta ran da kapsayan bir corafyada kurulan devlet, Zaza olarak bilinen Dimil Krtlerinin son byk egemenlii oldu. Merkezi Crcann kuzeyi ve Mazendaranda bulunan ve 928-1043 yllar arasnda yaan devletin egemenlik alan Taberistan ve Crcan da iine alarak gneyde sfahan ve Hamedana, batda El Cezire ve Iraka, kuzeyde n Kafkasyaya kadar uzanyordu. Taciklerin randa kurduu ve 875-999 yllar arasnda hkm sren Samanler Hanedanlnda bir ordu komutan olan Merdaviin Hamedan ve sfahanda 928de balatt halk ayaklanmas ksa srede byk bir taraftar kitlesi buldu. 9. yzyln sonlarna doru Abbasi halifelii

dneminde slam kabul eden Deylem Airetlerinin Keya Antlamas ile bir araya gelmesi 930da devletlemenin nn at. Bylece, bu dnemde slam mmeti ierisinde kahramanlklaryla nlenen Krtler, 6 hkmdar tarafndan ynetilecek ve egemenlik alanlarnda birka yeni Krt devletinin tarih sahnesine kmasna sebep olacakt. Srasyla, Mardavi Zyar (928934), Weamger Zyar (934-967), Zehrodel Bstn (967-976), emsl Mual Ebulhassan Kaws (976-1012), Felekl Mual Menehr Kaws (1012-1031) ve Enirwan Menehr (1031-1043) adl emirlerin Keykaws adn alarak hkmdarlk ettii Ziyarlar, nce yine bir Krt hkmdarl olan Alumutlarn ardndan Seluklularn saldrlar sonras zayflayarak yklmtr. Gelimi bir asker gce sahip olan Ziyarlar dneminde slam sonras Krt mimarisi byk bir gelime kaydetmi, zellikle astronomi, fizik, tp ve matematik alanlarnda byk bilim adamlar yetimiti. Krdistan corafyasnda Kab Kltrnn (konik kubbe veya kmbet) disipline edilmi ilk halinin mimariye uyarlanmasyla oluturulan ve ayn zamanda bir milli Krt sembol olan 10 keli gne eklinde yaplan Qaba Kaws (Gonbad-e Qabus) ayn zamanda bir gzlemeviydi de. El-Burun gibi bilimadamlarnn yetitii bu dnemde Krt emri Keykawesin amcas tarafndan yazlan Kawsname (Kbsname), devlet felsefesine getirdii yeni almlar ve sosyolojik tespitleriyle kymetini gnmze dek koruyabilmitir.

BWYHAN DEVLET [934]

934 ylnda El Hesen ve kardeleri Hsn ile Ehmed tarafndan Gneydou Kurdistanda kurulan Bwyehan Krt Devletine (Bveyhoullar, Buyids, Bowyiyun, Seluklu emri Turul Bey tarafndan 1050 son verildi. Babalar Buw Bav ceden dolay bu devlete Bwyhan ad verilen devlet iilik mezhebinin merkezlerinden biri olan devletin kurucular ahnah adyla bilinmektedirler.

Deylem dalarnda yaayan bir Krt aireti olan Bercenkiavere mensup bu kardeler, ksa bir sre iinde devletin egemenlik alann gneyde sfahan ve iraza, kuzeyde ise Hamedan ve Hazar Denizine kadar genilettiler. Abbasi halifesi, Ebu Mansur Muhammed El Qahir Billah devletin ksa sre ierisinde bymesi zerine bu devletin egemenliini tanmak zorunda kald. Nitekim ilerleyen zamanlarda halifeliin merkezi Badat da Krt eemenliine girdi. 1062de devlet ynetiminde ahbankara Krt airetinden Lor Fedlawlerin (11561424 yllar arasnda kurulan Fedlaw Krt Devletinin atalardrlar) de sz sahibi olmas ynetim biimi olarak l bir blgelendirmeyi uygun gren Bwyhanlar Deylem, Rey ve Gney Krdistan merkezli bir yap kurdular. Srekli i ve d atmalarla urat iin snrlar deitii iin kltr ve sanatn pek gelimedii bu devlette sava kltr ve silahlanma gelimiti. Yalnz, Adud d-Dewle Fana Xusrewin hkmdarl srasnda pek ok cami, hastane, imarathane, yol ve kuyu yapld. Bweyhanlar srasyla u hkmdarlar tarafndan ynetildi: Ali kur Buw (Imad ed-Dewle) 934-949 Fana Xusrew (Adud ad-Dewle) 949-983 rzil kur Fana Xusrew (eref ed-Dewle) 983-989 Merzuban kur Fana Xusrew (Semsam ed-Dewle) 989-998 Froz kur Fana Xusrew (Baha ed-Dewle) 998-1012 Bav ce kur Froz (Sultan ed-Dewle) 1012-1024 Bav Kelcar Merzuban kur ce (Imad el-Din) 1024-1048 Xusrew Froz kur Merzuban (Ebu Nasr el-Melk el-Rehm) 1048-1055 Fulad Sultan b. Marzuban (Abu Mansur) 1055-1062

HASNAV DEVLET (9591121)

Hakknda ok fazla bilgiye ulaamadmz Hasneviler ya da

Hasanveyhiler (Arapa: Hasnawyn), 959 - 1121 yllar arasnda bugnk ran'n ehrizor, Dinaver, Hamedan, Nihavend ve Ahvaz gibi blgelerde hkm srm Krt devletidir. Hkmdarlar:

Hasanveyh bin Hseyin (959-979) Bedir bin Hasanveyh (979-1015) Hilal bin Bedir Tahir bin Hilal Bedir bin Tahir bin Hilal Ebl-feth bin yar Ebs Sevk Muhammed bin yar Mhelhel Surxab bin Muhammed Sadi bin Ebs Sevk Surxab bin Bedir bin Mhelhel Ebl Mansur

MERWAN DEVLET [981]

Harputtaki Krt airetlerinden Dostklere mensup Ebu Abdullah a Baz Bin Dostik tarafndan 981 ylnda Meya Farqinde (Diyarbekir-Slwan) kurulan Merwan Krt Devletinin varlna, 1085te Seluklu Emri Melikah tarafndan son verildi. 990 ylnda Hamdanlerle yaplan bir savata Baz lnce, yerine yeeni, Merwann olu Ali Hasan geti. Babasna atfen, devlet Merwan olarak adlandrld. Devletin egemenlik alan ksa bir srede geliti. Gneyde Cud eteklerinden balayp Cizre ve Hasankeyfe, batda Harput,

kuzeyde Malazgirt ve douda Hakkriye kadar uzand. ou tarihiye gre, Merwanlerin fakat bu zenginliine teklif gz koyan Melikah Melikah, veziri devletin hkmdarlarndan Nasr Nizam El-Dewleye memleketi paylama teklifinde bulundu; reddedilince, Fahrldevle ynetiminde byk bir ordu gndererek Diyarbakr ve Silvan ele geirirerek hazinedeki 1 milyon altna el koydu. Mervan ailesini de Badatn kuzeyinde bulunan Harbe kyne srgne gnderdi. Merwanler dneminde Kurdistanda birok cami, medrese,

kervansaray, kpr, hamam, su kanal yapld. Meyafarqn bu dnemde byk bir ticaret merkezi haline geldi. Emir Ebu Nasr dneminde kltrel ve edeb almalara nem verildi. Devlete snan airler ve bilim adamlar himaye edildi. Bu nedenle El Dela, Tiham, Ebu Riza, Siman El Hotaci gibi birok yerli ve yabanc air, iirlerinde Emir Ebu Nasrdan vg ile sz ederler.

ANNAZ DEVLET (990-1137)

Annaziler (Arapa: Annazyn), erefname de Ayyar adyla anlan, 990 yllnda Abul-Fat Moammad bin Annz tarafndan kurulmu bir Krt devletidir. Annazilerin hkmettii blge, bugnk ran - Irak snr blgesinde Kirmanah, lam, Hulvan, Dinaver, Mandali, ehrizor ve Dakuk gibi yerleri kapsamaktayd. Bu devlet 1137 ylna, yani Seluklular blgeye girene dek Krdistan corafyasnda varln srdrmtr. Annazi Hkmdarlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Abul-Fath Mohammad bin Annaz (991-1011) Husam al-Dawla Abu'l Shawk Faris ibn Muhammad (1011-1046) Muhalhil ibn Muhammad (1011-1055) Surkhab I ibn Muhammad (1011-1046) Sa'idi ibn Faris (1050-1055) Surkhab II ibn Badr (? -1107) Abu Mansur ibn Surkhab (1107- ?) Surkhab III ibn Annaz (1100'l yllarn ikinci yars)

GOR DEVLET [1148-1214]

Krt Goran airetinden Seyfeddn Sur, tarafndan 1148 ylnda kuzeydou randa kurulan Gor Devleti, Harzemahlar tarafndan 1214te bakent Firuzkukun ele geirilmesi sonucu ykld. 1148 ylna kadar Seluklu devletine bal bir beylik olan Gorler Seyfeddnin beyliin bana gemesiyle birlikte bu tarihte bamszlk ilan ettiler. Sri ksa bir sre ierisinde devletinin snrlarn geniletti. Kendisinden sonra gelen Gor hkmdar Gyasuddin Goran, Seluklu ve Ouzlarla srekli atma halini iddetlendirererek 1173te byk bir hareket balatt ve kademeli olarak Gazne, Herat, Multan, Uccah, Siudi, Esaver, Debut ve Lahor ehrini ele ald ve Gazneli Sultan Mahmud Hanedanlndan artakalan byk-kk bir ok beylii ortadan kaldrarak, kardei Muhammed Goryi (Muizzeddin), Gaznelilerin varisi ilan etti. Muhammed Gor, 1192de Kuzey Hindistan ve Bengali fethetederek Kudbeddn Aybeg adl Trkmen komutann Delhiye genel sonucu vali tayin etti. zayflad Giyasuddinin ve 1202de, kardei Muizzeddin Hanedanl Muhammed Gornin ise 1206da Trk suikastiler tarafndan ldrlmesi devlet hanedanlk paraland. devralan Gyaseddn Mahmudun da 1212de ldrlmesinden sonra yerine geen olu Bahauddn youn saldrlara fazla direnemedi ve 1214te Gor Devleti, bakentin dmesi sonucu ortadan kaldrld. Hkmdar Giyasuddinin Heratta yaptrd Eler Camii, slam mimarsinde bir devrim niteliindeydi ve mimaride yeniliin balangc oldu. Yine Delhideki mimari yaplar ihtiamyla gz kamatrr niteliktedir. Kltr ve sanat yatrmlar daha ok mimar zerinde gelien Gorlarn dneminde Krtenin Hawram olarak da bilinen Gor lehesi nem kazand ve bir ok air, filozof ve bilim adam yetiti.

FEDLAW DEVLET [1148-1424]

1100l taht yllarn ortalarna doru blgenin birok eyalet hakim valisi, devleti kendi

Seluklularda (Selkyan / 1037-1157) merkez otoritenin zayflamas ve kavgalarnn balamas zerine, blgelerinde etkinliklerini arttrarak bamszlk ilan etti. Atabeg ad verilen ve asl grevleri ehzadeleri ynetim konusunda eitmek olan bu devlet adamlar (Osmanlda bunlara lala denirdi) ksa srede glenmi ve geni snrlar olan eemenlikler kurmulard. Sembolik olarak Halifeye bal bu ynetimler iinde en byk devlet elbette ki Zeng Krt Devletiydi (11271250). Yine bu dnemde Krdistanda irili ufakl bir ok atabeylie rastlanmaktayd. Bunlardan biri de Krdistann Lor mntkasnda bulunan raz merkezli ve ancak Atabeg Sungur dneminde parlak bir sre geirmi olan Fars Salguran Atabeyliiydi (Salxuran, Salghurid). Atabeg Sungurun (btn Farsa metinlerde Sonqor) lmnden sonra zayflayan ve daha sonra Fedlaw Krt Devletinin eemenliine giren bu atabeylik, Mool lhanllar tarafndan tamamen ortadan kaldrlacakt. Salguranlarn nemli devlet adamlarndan biri Mihemed kur Ely kur Hesn Fedlaw adl bir Krtt. yi bir eitimden gememi olmasna ramen devlet ve ynetim felsefesi zerine grleri ve keskin zekasyla takdir toplam olan bu adam Fedlaw ailesinin de lideriydi. Lorstanda meskn bu aile, Hicri 500. ylda Ebl Hesen Fedlaw nderliinde yay Simaq mntkasndan buraya g etmi ve ksa srede bu blgede g toplamlard. Mihemedn lmnden sonra olu Eb Tahr (Tahr Mihemed Ely kur Ebl Hesen), Salguranllar ile iyi ilikiler kurmu ve devlet ynetiminde sz sahibi olmutu. Salguranlar ile ahbankaran Krt Emrlii arasnda kan bir savata gsterdii stn baar sonras kendisine Atabeg ya (dalarn atabeyi) nvan verildi. Daha sonra Atabeg Sungura yapt teklif zerine Lorstann fethi iin grevlendirildi. ounluu sulh yoluyla olmak zere Krdistann Lor mntkasnn tmn

kendisine balad ve ehr Kurda yerleti. Ksa bir sre sonra Atabeg Sungura gnderdii bir eliyle Atabeg sfatn kullanarak bamszln ilan ettiini haber verdi. Bylece Krtler atabeylikler dneminin ikinci byk devleti olan Fedlaw Krt Devletini (Fedlawyan, Fedlawids, Hazarhaspids), aa Krdistanda kurmu oldular. Devletin yumduunda kurucusu geride Eb Hezar Tahr, Esp, 1161 ylnda hayata gzlerini Plewan,

Behmen, madeddn

Nesreddn Ilwaku ve Qizil adl oullaryla raz ile Hamedan arasnda hkm sren bir devlet brakm oldu. Babalarnn vasiyeti ve kardelerin ortak karar ile devletin bana Hezar Esp geti ve kendisine Melk nvan verildi. Kimi Trk kaynaklarnda Binatl adyla da anlan bu Krt kahraman, ksa bir sre ierisinde btn Lor Krdistanna hakim oldu. Melk nvann kullanan Hezar Esp, yay Simaqtaki akrabalarndan balayarak buraya eitli Krt airetlerini toplad ve baz yar gebe Krt airetlerine toprak vererek yerleik hayata gemelerini salad. Hezar Esp tarafndan Fedlaw topraklarna davet edilen Krt airetlerinden isimleri kaytlara gemi olanlar unlard: Istrk, Memakoy, Bextyar, Ciwank, Bdanyan, Zamedyan, Alan, Lotond, Btond, Bewazk, unwend, Rak, Xak, Harn, Ek, Koy, Lraw, My, Behsewf, Kemanke, Memast, Omek, Tewab, Kedaw, Medhe, Kurdan ve Kulard. Ksa bir sre ierisinde kardeleriyle birlikte devlet ynetimlerini glendiren Hezar Esp, blgedeki yarbamsz Krt airetleri zerine seferler katt. dzenleyerek olstan bunlarn meskun (Wosman olduklar yerleri topraklarna Eyaletine

yaknlarndaki bu blge ol adl Krt airetinden dolay olstan olarak adlandrlmt) dzenlenen seferin de baarl olmas zerine Fedlawler, Farsn byk bir ksmn alarak Hazar Denizi ile Basra Krfezi arasnda kalan blgeye hkmetmeye balam oldular. Melk Hezar Espin 1248de (erefnameye gre 1258) vefatndan sonra tahta srasyla kardeleri (1252-1257) madeddn geti. Plewan (1248-1251) Hezar ve Nesreddn Ilwaku 1258de tahta,

Espin annesi Salguran ailesinden olan olu Tekley Hezar Esp oturdu. Bu srada Hezar Espin lmn ve Tekle ile amcasnn olu Cemaleddn Omerin taht kavgasn frsat bilen Fedlawlerin komular, bu gl devleti ykmak iin seferber oldular. Atabeg Sed Salguran, Fedlaw topraklarna gl bir orduyla kere saldrdysa da baarl olamad. Badat Halifesinin ordular da Xuzstandan destek alarak ehr Kurd zerine yrm, Tekleyi yerinden edememiti fakat Teklenin kardeini esir alarak Lahuc Kalesinde zindana atmlard. Daha sonra Tekle, Kk Lor mntkasndan destek iin gelen Krt airetleri ile birlikte Lahuc Kalesini kuatarak Badat Halifesine ve Salguranlara boyun edirmiti. Bu srada doudan byk bir hcum ile Mool saldrlar gelmekteydi. 1243te Kseda savayla blgede varlklarn kalarak bakent Blge pekitiren Tebrzde tek Moollar, lhanllar tek tarih tkendeki merkeze bal

(lxanyan) Devletini

kurmulard.

devletlerini

sahnesine gmen bu devlet, birok Krt hakimiyetine de son verecekti. lhanllar, 1256 ylnda Alamut Krt Devletini ortadan kaldrm ve tahta Hlag Hann gemesiyle Azerbaycana saldrarak buray da topraklarna katmlard. 1258de Badat almak zere byk bir ordu hazrlayan Hlag Han, evresindeki hakimiyetlerle sorun yaayan Tekle ile grm ve onu yanna almay baarmt. Nitekim Tekle, Hlag Hann Abbasi Devletine son verdii ve halifeyi ldrd sefere 2.000 atldan oluan ordusuyla katld. Badatn talan edilmesi zerine lhanllar ile fikir ayrlna den Tekle, Hlag Handan izin almadan Lorstana dnd ve bunun zerine Keytemu Qanubn komutasndaki bir tmenlik orduyu da zerine ekmi oldu. Bu ordu, kendilerini karlayan Teklenin kardei emseddn Alp Erxnu yakalayarak Lorstana girmi ve Tekle ile bir trl karlaamamt. Bu srada Tekle, toparlayabildii kk bir orduyla Canbex yzn Kalesine Durum ekilecek Hlag ve btn Hana saldrlara ramen sultan, teslim Tekleye olmayacakt. bildirildiinde

gndererek

kendisini

affettiini

bildirmiti. Bunun zerein

teslim olan Tekle, tutuklanarak Tebrze gnderilmiti. Burada Hlag Han tarafndan sorgulanm ve ba kesilerek ehd edilmiti. Teklenin adamlar

onun cesedini alarak Lorstana karm ve ehr Kurd yaknlarndaki Zerde adl kye gmmlerdi. Bu olaydan sonra Hlagnn ferman zerine Fedlawlerin tahtna, esir alnm olan emseddn Alp Erxn (1259-1274) karlr. 15 yl boyunca Lorstan yneten bu melik, lkesinde adalet ve eitime nem verdi. Moollarn talan etmi olduu yerleim birimlerini yeniden onararak yaplandrd. 1274te lmesi zerine tahta olu Ysif ah (12741286) geti. Mool hkmdar Abaka Han ile iyi ilikiler gelitiren Yusif ah, ksa bir sre sonra Xuzistan, Kuhgilweyh, Frzan ve Cerbadqan gibi mntkalar da topraklarna katt. 1286da ldnde yerine lhanl mparatoru Ergun Hann onayyla I. Atabeg Efrasyab geti (1288-1296). Daha nceki Fedlaw hkmdarlarnn aksine Efrasyab, bir zalimdi. Babasnn atam olduu btn valileri tutuklatarak kimilerini ikenceyle ldrd. Halkn zerine bir karabasan gibi ken bu atabeyin zlmnden korunmak iin taht orta olan amca ocuklar dahi sfahana katlar. Bunlar yakalamak iin gnderilen ordu, Ergun Hann lm haberi zerine blgedeki lhanl kalelerine saldrp hakimiyeti ele geirdi Efrasiyab adna hutbe okutarak Moollar karsnda bamszlk ilan ettiler. Taht boluundan faydalanan Efrasiyab, Tebrzi ele geirmek iin harekete geti ve Keruhrude Kalesindeki Mool glerini byk bir saldryla datt ve ehirde bunu kutlamak iin gsteriler dzenledi. Fakat bu zafer sarholuu ksa srd nk Moollar g toplayarak geri dnd ve Efrasiyabn neredeyse btn askerlerini ldrdler. Efrasiyab elleri balanarak bir ata baland ve Tebrze gtrld. Burada hakknda lm karar verilmesine ramen Lor Krtlerinden Xatna Krmannin Gayhatu Handan ricas zerine affedildi ve tekrar Lorstana gnderidi. Buradaki ilk ii de kendisini desteklemeyen bir amca olunu ldrmek oldu. lhanl tahtna Mahmud Gazann kmas zerine kendisine ballk bildiren Efrasiyab, bir sre sonra lhanllar ile tekrar sorun yaamaya balad ve hkmdarn fermanyla boazna kement geirilerek ldrld. Bunun zerine tahta, Mahmud Gazan Hann istei zerine Yusif ahn olu, Efrasiyabn kardei Melk Nusreddn Ehmed (1296-1333)

karld. Aabeyinin aksine lml bir hkmdar olan Ehmed, ksa srede aabeyinin olumsuz intibasn sildi ve Lorstanda yenileme almalar balatt. Blgedeki Krt airetleriyle balarn kuvvetlendirdi, hizmete ynelik bir ynetim benimsedi ve 38 yl boyunca adaletiyle lkesini ynetti. 1333te lmesi zerine tahta olu Rukneddn Yusif ah oturdu. Babasnn izinden giderek adaletiyle rnek oldu ve kendisine adaletin babas manasna gelen Ab dad ad verildi. 1340 ylnda ld ve yerine olu Muzaffer Efresyab geti (1340-1355). II. Efresyab, lkesini huzur ve adaletle 15 yl boyunca ynetti ve lhanllarn blgeden silinmesine fiilen yardmc oldu. lm zerine kardei emseddn Peng (1355-1378) tahta geti fakat Fedlawler bu tarihten balayarak gerilemeye baladlar. Pengn lmnden sonra Melk Pr Ehmed (1378-1408) tahta geti. Bu dnemde Timur saldrlar balad ve Fedlawler, Fars tarafnda kalan topraklarnn byk bir ksmn kaybettiler. Daha sonra srasyla Ebu Sed (1408- 1417) ve ah Husn (1417-1423) tahta ktlar. Fedlawler bu dnemlerde de Fars Muzafferanlarnn srekli saldrlarna uradlar. 1423 ylnda emseddn Peengin torunu Mr Xiyaseddn, bir saldr ile amcasnn olu olan ah Hseni ldrd ve tahta geti. Bu srada Timurun askerlerinden Mirza ahruxun olu brahim, Xiyaseddn zerine byk bir ordu gnderdi ve Melk Xiyaseddn lkesini terketmek zorunda kald. Bylece, Gney Krdistan, Lor Krdstan ve Fars blgesinin byk bir ksmnda 276 yl boyunca hkm sren bu Krt devleti 1424te yklm oldu. Devletin Melk Hezar Esp dneminde genilemesi Hezar ve Esp tekilatlanmasn tamamlam olmasndan dolay

Devleti (Hazarhaspid, Hezarhespana) olarak da bilinen Fedlaw Krt Devletinin snrlar ierisinde Hec El Siyahpu, Mir Newroz Mrderik, Piran Peran gibi nemli felsefeci, air ve mzisyenler yetiti.

EYYB DEVLET
Muhteem Kral olarak bilinen Selahadin Eyyb tarafndan Mays 1175te kurulan imparatorluk, Selahaddinin 4 Mart 1193 ylnda lmesi zerine paralanmaya balad. 1137 ylnda doan ve Krt Rewad airetine mensup Selahaddin ok iyi bir din ve asker eitim ald, 1165 ylnda Msra vezir seildi. Ynetimin eitli kademelerine yakn akrabalarn yerletirerek salam bir yap oluturdu. Fransz ve Bizanslarn mterek saldrlarn baaryla bertaraf eden ve onlar karsnda zaferler elde eden bu komutan, slam dnyasnda kendisine byk sempati duyulan, tam anlamyla gl bir vezir ve nder durumuna geldi. 10 Aralk 1171de varln 200 yl srdrm olan Msr Fatim halifeliine son verdi. Ksa bir sre ierisinde Yemen, Aden ve Hicaz ald. Suriye Kral Nureddinin 13 Mays 1174te lmesi zerine, bir orduyla Dimeqe (am) girerek buray da hakimiyetine ald. Mays 1175te Badattaki Abbas halifesi Selahaddin Eyybnin kralln kabul ederek, fethettii topraklardaki otoritesini kabul ettiini ilan etti. Dinde yapt reformlardan dolay ad Yusuf r Eyub iken dini slah eden manasnda kendisine Selahaddin ad verildi. Hkmdarlnda kulland tam ismi yledir: El Malik El Nr Salahaddin Yusuf ibni Eyyub. Bu gelimelerden sonra Musula girerek, Atabekleri ortadan kaldrd ve lkesinin snrlarn Frata kadar geniletti. Srasyla kuzey Kurdistandaki kk beylikleri ve Krt airetlerini topraklarna katarak kuzeyde Ermenistana kadar ilerledi. Kendisine Yemene, douda Dicleyi batda ise snr alan kadar Eyyb mparatorluu 1187de gneyde Kuds Tunusa uzanyordu.

Hristiyanlarn elinden ald. Merhameti ve adaletiyle Hristiyanlarn takdirini kazanan Selahaddinin bu zaferi slam dnyasnda ona duyulan saygy daha da arttrd ve lmsz bir hkmdar yapt.

Eyyubler dneminde pek ok Krt yazar, air, filozof ve aydn yetiti. zzeddin Ali, Mecdeddin Ebu Saadet, bnul Esir el Cizir bunlardan birkadr.

EDDAD DEVLET [1164]

eddad Devleti, Krt Rewad airetinden (Selahaddin Eyyb de bu airettendir) Muhammed eddad tarafndan kuruldu. Bu devletin merkezi ilk kurulduunda Dubeyl Divindi fakat daha sonra Gence bakent yaplmtr. Egemenlik alan Ravvad airetinin ynetimindeki Arran (Gneyde Aras ile kuzeyde Kura rmaklar arasnda kalan yer) blgesi, Nahwan, Gence, Berba, Dubeyl ve Beylekan blgelerinden oluuyordu. eddad Devleti, 1072de An ve Gence olmak zere ikiye ayrld, 1164te ise Seluk kral Melikah tarafndan ortadan kaldrld. eddadi Krt Devletinde srasyla u isimler hkmdarlk etmiti: Eblhhesen El Leker (971-978), Merzban Mihemed (978-985), Fazl Mihemed (985-1031), Eblfeth Musay Fazl (1031-1034), Ebulhesan Eli Lekeri II (1034-1049), Emuirevan Leker (1049 - 3 ay), Eblsiwar awr Fazl (1049-1067), Fazl awr (1067-1073), Fazl Fazl (10731088)

SORAN KRDSTAN PRENSL [1830]

Mir Muhammed, 1810da rwan ve Biradost beyliklerini birletirerek Rewanduzda yeni bir egemenlik alan oluturdu. 5 kiilik askeri konseyin ynetiminde 50 bin kiilik bir ordu kuran Mir Muhammed, bakent Rewanduz ehri olmak zere mirlik dzeyinde eitli faaliyetlerde bulundu. Krtler arasnda Mir Kor olarak da bilinen Mir Muhammed, 1816da Havlokanda kurduu silah fabrikasnda kl, haner, top gvdesi, fiek, top tekerlei, ve dier mhimmatlar reterek dzenli ordu zerinde alt ve 1830da Osmanl Devletine kar bamszlk ilan etti. Osmanlnn

Badat valisi tarafndan resmen tannan hkmet, kendi adna bir Krdistan Dinar bastrd. lk yllarnda Osmanlnn hafife ald Soran Krdistan Prenslii 1833te blgedeki Ermeni ve Yezidi Krtlerle de ittifak kurup Diyarbakr ve Mardindeki Osmanl egemenliine de son verince Osmanl ordular kumandan Reit Paa bir kuvvetle Mir Muhammedin ordularna kk apl saldrlar dzenlemeye ve Krdistandaki baz yerleim birimlerini yamalamaya balad. Yaklak be yl sren srtmeler sonras yaplan mzakereler, Osmanlnn, Krtlerin bamszlk fikrine ne denli kar olduunu ortaya koydu. eyhlislam Molla Hadinin Krtlerin Osmanlyla savamalarnn mmete ihanet olduu ynndeki fetvas sonras baz Krt airetlerinin geri ekilmesiyle Mays 1838de balayan kanl arpmalar, 13 Austos 1838de Mir Muhammed komutasndaki Krdistan ordusunun, bir ngiliz yzbasnn komutasndaki Trk-ran kuvvetlerinin ortak saldrs sonucu Rewanduz yaknlarnda yenilgiye uramasyla son bulacakt. Bu yenilgiden sonra ok sayda Krt yerleim birimi yamaland ve Rewanduzun byk bir ksm ele geirilerek yakld. Mir Muhammed halkna zarar verilmemesi koulu ile Sivas

eski mutasarrf Reit Paaya teslim oldu ve tutuklanarak stanbula gtrld. Kendi adna Kurdistan Dinar basan bu Krdistan Prensi, Osmanl Padiah II. Mahmud tarafndan eref konuu olarak karland ve Topkap Saraynda arland. stanbula geliinden yirmi gn sonra Mir Muhammed ve arkadalar iin Trabzona srgne gnderilme karar kt. stanbulda Krtler tarafndan uurlanan birlikte, srgn Mir yolunda Muhammed, ldrlerek himayesindekilerle

cesetlerine bilinmeyen bir yere gmld.

BOTAN HKMET [1842]

1803 ylnda Cizrede dnyaya gelen Bedirxan Bey, 18 yanda (1821) Botan Emirliinin bana geti. Bedirxan Bey ok gen yata olmasna ramen, evredeki Krt beylerine iktidarn kabul ettirdi. Osmanlya asker ve vergi vermeyi reddetti ve bamsz bir ordu kurup kendi emirliinin ierisine yeni topraklar katarak genilemeyi srdrd. Ksa bir sre ierisinde Bitlis, Hakkri, Mu, Van ve Kars Krt beyleriyle ittifak salayarak Osmanl eemenliine kar Peymana Prozu (Kutsal Anlama) gerekletirdi. Bu birlie Dou Kurdistann en byk Krt beylii olan Erdelan Beyliini de dahil ederek, airetlerden ortak bir ekip kurdu ve kaleleri gzden geirip yeni kaleler inaa etti. Kurulan ordunun asker gc arttrlarak, Cizrede biri barut dieri tfek reten iki atlye kurdu. Yerli uzmanlarn yetimesi ve modern sava taktiklerini renmeleri iin Avrupaya renciler gnderdi. Ermeni ve Asurilerle antlamalar imzalarak onlarn glerini yanna ald ve Krtler iin gayri mslimlerle evlenmeyi serbest brakt. Osmanlnn ald vergiden ok daha az bir oranla vergi ald iin halkn sempatisini toplad bylece civar halklarn topraklarn da beyliine katt. En byk hayalinin Karadeniz ile Van Gln tpk yine o zaman yapm konuulan Svey gibi bir kanalla birletirerek denizlere almak olduu sylen Bedirxan Bey, ticaretin gelimesini salamak iin Van Glnde deniz tamacln gelitirdi ve modern gemi ina tekniklerini renmeleri iin de 140 renciyi ngiltereye gnderdi. Nihayet 1842 ylnda bamszlk ilan eden Bedirxan Bey, Cizreyi bakent yapt Kurdistan bayra ekildi. Krt liderler, Kurdistan hkmetini koruyacaklarna ve Bedirxan Beyi destekleyeceklerine dair and itiler. Sre, Krt iin corafyasnn Avrupa Osmanldan ayrlmas Batl dorultusunda misyonerlerin geliiyordu. Bu da stanbulun yan sra blge zerindeki kar dengelerini sarsaca devletlerini rktyordu. tevikiyle, Asuriler, Bedirxan Bey ile olan anlamalarn bozarak ona olan

desteini geri ektiler. Bu noktadan hareketle, batl devletlerin sultan zerindeki basklar, Osmanl yneticilerini Bedirxan Beye kar harekete gemeye tevik etti. Mereal Hafz Paa, grmeler yoluyla Bedirxan Beyin Osmanl hakimiyetini tanmasn salamakla grevlendirildi. Ne var ki Bedirxan Bey grmeleri kabul etmedi ve ne yapldysa sultandan gelen teklifleri reddederek Kurdistann bamszln vurgulad. Tarih, 6 Haziran 1847yi gsterdiinde Osmanl ordusu koldan bakente saldrya getiler. Harput, Urfa, Diyarbekir, Erzurum, Badat ve Musul blgelerinde bulunan askeri gler de bu taarruza katldlar. Osmanllarn sayca stnlne ramen Bedirxan Beyin kuvvetleri ilk arpmada stnlk elde ettiler. Fakat Bedirxan Beyin yeeni ve nemli komutanlarndan Yezdan erin esir dmesi neticesinde gizli cephanelerin yerleri ortaya km ve silah fabrikas Osmanllarca ele geirilmiti. Bu arada Kars, Van ve Muta da Krt airetleriyle Osmanl askerleri arasnda kk apl atmalar meydana geliyordu. Bir sonraki atmada Krt beylerinin yardma ge ulamas sonucu Bedirxan Bey, kendi birliiyle Eruh Kalesine ekilmek zorunda kald. Osmanllarn kale kuatmas grmelere zemin hazrlad 27 Temmuz 1847de Bedirxan Bey, hibir askerine dokunulmamas artyla teslim oldu. Bedirxan Bey ve ailesi nce stanbula daha sonra da Girit adasna srgne gnderildi. Ar nemden dolay hastalanan Bedirxan Bey, Krdistanda lmek istediini sultana bildirdiyse de bu istei kabul grlmedi ve ama srld. Son yllarn burada yaayan Bedirxan Bey, 1868de burada ld.

MAHABAD KRD CUMHURYET [22 Ocak 1946]

rann 1941 yl Eyll aynda ngiliz ve Ruslardan mteekkil itilaf kuvvetleri tarafndan igal edilmesi, rann Krtler ve ayn ynetim altnda yaayan Azeriler zerindeki otoritesinin kmesine yol at. Krtlerin yaad blgelerde bu kn en ciddi sonularndan biri Ruslar karsnda yenilen ve geri ekilmek zorunda kalan ran kuvvetlerinin geride brakt asker mhimmatn Krtlerce ele geirilmesi oldu. Bu gelime, ah

Rza rejimi tarafndan zulme uram, liderleri zehirlenmi, aslm ya da toplu olarak ge zorlanm Krtlerin konumunu bir anda deitirmekle birlikte blgedeki dengeleri de alt-st etmeye yetmiti.ngiliz-Rus igali sonras Dou Krdistan, Rus Hakimiyet Blgesi, ngiliz Hakimiyet Blgesi ve Krtlerin denetimindeki bir ara blge olmak zere e blnmt. Denetimsiz kalan bu blgede g toplayan Krtler, Rus ve ngilizlerle grerek, rann blgedeki hakimiyet ban tamamen ortadan kaldrmak iin eitli giriimlerde bulunmakta gecikmediler. ran idaresinin blgedeki zayfl Ruslarn, Celal, qaq, Herk ve dier birok airetle lokal ilikiler gelitirmesinin nn amt. Krtlerin talepleri Ruslar tarafndan Orduya ilk bata olumlanmadysa blgede da ilerleyen Krt zamanlarda Kzl tahl temini ve gvenliin

birliklerince salanmas artyla Ruslar, Krtlere ran ile aralarndaki meseleyi zme izni verdiler. ngilizler ise eyh Mahmud Berzenciden deneyledikleri sorunlardan dolay Krt taleplerine her seferinde olumsuz yantlar vermekteydi. Nitekim Krdistan, blgedeki dier lkeler iin de hassas bir konuydu ve kinci Dnya Savann ilk yllarnda Britanya, Ortadouda bir risk almak istemiyordu. Denetimsiz bir blgenin olumas Krt airetleri iin nemli

hkimiyet alanlar meydana getirmiti. rnein ah Rza ile girdii mcadele sonras topraklarn terk etmek zorunda kalan Ban Beyzade airetinin liderlerinden Hama Reit Beg, sayg duymadn syledii Irakran snrn geerek, topraklarna dnm ve taraftarlarnn yardmyla Bane ile Zerdet blgelerini kapsayan yar-zerk bir otorite kurmay baarmt. Yksek rtbeli bir ran subayn ldrmesine ve isyanc olarak ilan edilmi olmasna ramen ran Hkmeti, Hama Reiti blgenin yarresm valisi olarak tanmak zorunda kalmt. Yine ayn ekilde Mehmud Axay Sennin kurmu olduu hakimiyete ran gleri mdahele edememiti. 1942 yaznda Hama Reit Beg ile Mehmud Axa arasnda ihtilaflarn ortaya kmasyla ran, Mehmud Axa tarafnda yer ald ve Hama Reitin yok edilmesi iin gerekli mhimmat salad. Yenilen Hama Reit, tekrar Irak snrnn dier tarafna srld. Bir yl gemeden ran,

kuvvetlerini Mehmud Axann zerine yneltti ve snrn dier tarafna snana kadar peini brakmad. Bu olaylarn neticesinde zayf den Krt birlikleri ran ordusu karsnda tutunamad ve 1945 Eyll itibariyle Saqiz - Bane - Zerdet hattnn gneyindeki tm Krt blgelerinin denetimi tekrar ran Hkmetinin eline geti. Geriye kalan blgelerde yine gl bir Krt varlnn sz konusu olmas hasebiyle ran daha ok ilerleyemeden durmak zorunda kald. Hattn dier tarafnda kalan Mehabad ehrinde ise Krt siyas almalar nemli sonular douracakt. galin ilk yllarndan beri Krtlerin siyasi bir varlk gsterdikleri Mehabad ehrinde 16 Austos 1943te bir grup Krt yurtseveri tarafndan Komelaya Ciwan Kurd (Krt Genlik Komitesi) kurulmutu ve faal bir ekilde bamsz Krdistan propagandas yapmaktayd. Deien dnya dengeleri onlara bu frsat verebilirdi. Bu dnemde Krdistan iin iki nemli giriim dikkat ekiyordu. lki, Ruslarn 1942de nfuz sahibi baz Krtleri Moskovaya bir kongreye davet etmesi, ikincisi ise Irak ordusuna mensup Krt subayn Krdistann bamszlnn desteklenmesi karlnda Almanyaya kar verilen savata Krt vatandalarnn silahl desteinin nerilmesi oldu. Rusya, randaki Krt politikasn 1944te uygulamaya koydu ve Komelann bavurusu zerine Mehabada Krdistan-Sovyet Kltrel likiler Topluluu (KSKT) adyla bir ube kurdu. Nitekim, ncesinde bir yeralt rgt olan Komela, 6 Nisan 1945te, KTSKnin binasnda yaplan bir trenle tzn deklere etti. Rzaiyedeki Sovyet Konsolosu ve SovyetAzerbaycan Kltrel likiler Topluluunun efi trenin eref konuklaryd. Bu programn en nemli blm Dayika Nitiman (Anavatan) adl oyundu. Bu oyunda Krdistan temsil eden bir yal bir kadn, Irak, ran ve Trkiyeyi temsil eden vicdansz tarafndan tartaklanyor ve kt muameleye tabii tutuluyordu. Oyun, Dayika Nitimann oullarnn ortak abasyla kurtarlmasyla bitiyordu. Oyun seyredenleri o kadar etkiliyordu ki hayatlar boyunca dman olmu kimseler gzyalar ierisinde

birbirlerine sarlyor ve Krdistann intikamn almaya hep beraber yemin ediyor, kan davalarndan Krdistan iin vazgeiyorlard. Bu dramatik oyunun baarsnn yan sra bu toplantdaki en nemli olay, elbette ki Kltr Kurumlar bakan Qadi Muhammedin Komelaya kabul ediliiydi. Bu kabul ediliten hemen sonra gl kiilii, karizmatik davranlar ve entelektel birikimiyle rgt iinde ykselen Qadi Muhammed, ynetimi tek elde bulundurarak bir Krdistan politikas belirlemeye balad. Qadi Muhammed, 12-15 Eyll 1945 tarihlerinde eitli temaslarda bulunmak zere kuzeni Seyf Qadi ve Hec Baba ile birlikte Bakye gitti. Burada Rus yetkililerle grmelerde bulunan heyet, Mehabada dn ertesi Mizh Dimoqrat Kurd (Krdistan Demokrat Partisi) adl bir parti kurduunu aklad ve bir bildirgeyle Krt aydn ve soylularna bildirimde bulundu. Aklama toplantsna katlan btn Krtler, oluuma tam destek sundular ve ortak bir bilgirge yaynlayarak partiye ye oldular. Ksa bir sre ierisinde Iraktaki Krtlerle diyalog gelitiren parti yneticileri, Mustafa Barzan ve pemergelerini Mehabadta bir tren ile karladlar. Tarih, 22 Ocak 1946y gsterdiinde Qadi Muhammed, arra Meydannda Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin kuruluunu ilan etti. Maher bir kalabalk ve byk bir cokunun hakim olduu tren Krdistan iin bir dnm noktas niteliindeydi. Krdistan Milli Meclisi, 11 ubat 1946da Qadi Muhammedi

Cumhurbakanlna, Hec Babay Babakanla ve General Mustafa Barzanyi de Genelkurmay Bakanlna, Seyfi Qadiy ise Kolluk Kuvvetleri Komutanlna atad. Ayn gn, yrtme organlar, yarg, asker ve kltr kurumlar kabul edildi. Krdistan Cumhuriyeti Anayasas ile milletin meru egemenlii garanti altna alnarak Krte resm dil, stte krmz altta yeil kuak zerine bir gnein bulunduu bayrak Krdistan bayra ve air Dildar Raufun Ey Reqib adl iiri milli mar olarak kabul edildi.

Bir sre sonra basn yayn rgtlenmesi yapld ve 10 Ocak 1946da yayn hayatna balam olan Kurdistan dergisinin yayna devamna ve Kurdistan adl resm bir gazetenin karlmasna karar verildi. Krdistan Milli Meclisi, ald kararlar ile eitim alannda iyiletirme karar ald ve genel ve zorunlu ilk retimi tesis eden yasalar kard. Fakir ailelerin ocuklarna para yardm, giyecek ve ders kitaplar verildi. Kltrel almalarn nemini vurgulayan meclis, ilk olarak iki Krt airin, Hejar ile Hmenin iir kitaplarn devlet matbaasnda bastrd. Ksa bir sre ierisinde Krt okullar kuruldu ve Krte eitime baland. Hawar ve Hilale adyla iki yeni dergi yaynland. 10 Martta ise Sovyetlerin gndermi olduu bir verici istasyonu ile Mehabad Radyosu yayn yapmaya balad. Bu arada komu lkelerin konuyla ilgili tepkileri gecikmedi. Trkiye Babakan Mehmet kr Saraolu 6 Mart 1946da, ran ve Rusyaya, konuya mdahalelerinin endie olabileceine olduunu dair birer telgraf ran ise ekmi ve gelimelerin verici belirtmiti. Krdistan

rahatszln Rus ve ngiliz yetkililere bildirmi ve Sovyetlerin Krt gcn kontrol edememesinin tehlikeli sonular douracan beyan etmiti. Bu gelimeler karsnda Krdistan Milli Meclisi, ran Hkmetine bir muhtra ekerek, lkedeki Krt sorunun sadece Krdistan Cumhuriyeti snrlaryla deil, lkenin tmnde yaayan Krtlerle ilgili bir i sorun olduunu vurgulad ve karlkl mzakereler ile Krtlerin insani haklarnn iade edilmesi istendi. Muhtra, bir Krdistan Yksek Konseyinin oluturulmasn teklif etmekteydi ve bu muhtrann bara uzatlm bir el olarak alglanmas gerektii belirtiliyordu. Tarihler 9 Mays 1946y gsterdiinde ABD, ngiltere, Trkiye ve rann basklar sonucu Sovyetler, Demokratik Krdistan Cumhuriyetinden desteini ektiini Moskova Radyosundan duyurdu. Bunun zerine ertesi gn Krdistan Sava Konseyi, ABD, ngiltere, Trkiye, ran ve S.S.C.Bye birer ihtar ekerek Krdistann bamszl ve milli eemenlii vurguland. ABD ve SSCBnin bu konuyla ilgili gr ayrlklar Souk Savan balang merhalelerinden birini oluturdu. Bir anda yalnzlaan Krtler, serinkanl davranmak durumundaydlar. Qadi Muhammed, 1 Haziran 1946da Fransz

Basn Ajansna aklamada bulundu ve ran Hkmetinin ran genelinde demokratik yasalar uygulamasn, Krtlerin dil, eitim ve kltrel haklarn tanmasn istedi. Fransz muhabirin Qadi Muhammede merkezi hkmetle atma tehlikesi ve yabanc mdahale ihtimali ile ilgili bir soru sormas zerine, Krdistan Cumhurbakan u cevab veriyordu: Krdistandaki durum Azerbaycandaki durumdan ok farkldr. lkemiz hibir zaman Sovyet askerlerince igal edilmemi ve Rza ah tahttan indirildiinden beri, ne jandarm ne de ran ordu birlikleri Krdistana girmilerdir. Bu sebeple biz, bamszz ve kendi irademize sahibiz. stelik kim tarafndan yaplrsa yaplsn yabanc bir mdahaleye msamaha gstermeyeceiz. [] Ancak bilinmelidir ki Amerikallar ya da Ruslar taklit etmek istemiyoruz, fakat meden lkelerin hayvanlar durumuna dmeyi de reddediyoruz Ne var ki 10 Aralk 1942de Sovyetler ve ran arasnda bir anlama saland ve ran, ayn gn Kaflankuh Geidinden Krtlerle kader birlii yapmakta olan Azerilere saldrd ve Tebrizi geri ald. Bu, bakent Mehabadn dt anlamna geliyordu. ran Birlikleri buradan Krdistan zerine yrd. Qadi Muhammedin Tahrandaki kardei Sadr Qadi, randa bir parlamenterdi ve bu durum zerine ran ve Krdistan Hkmeti arasnda uzla salamaya alt. Nitekim bir bar antlamas da imzaladlar. Antlama gerei General Mustafa Barzan ve Seyf Qadi komutalarndaki birlikler etkisiz hale getirilerek bakentin dna alnmt. Yaklak bir hafta boyunca ran ve Krt hkmetleri herhangi bir sorun karmadan kentte skneti saladlar. Fakat 17 Aralkta Qadi Muhammed ve kuzeni Seyf Qadi da dahil olmak zere Krdistan Milli Meclisinin tm yeleri tutuklanarak hapse atld. Kentte karklk ba gsterdiyse de ranllar olaya hkim olmakta gecikmediler ve Mehabadn denetimini ele geirdiler. 30 Aralk 1946da Qadi Muhammedin kardei Sadr, Tahrandaki evinde tutukland ve Mehabada getirildi. Usulsz ve yetkisiz bir mahkeme kuruldu ve Qadi Muhammed, Seyf Qadi ve Qadi Muhammedin kardei Sadr lm cezasna arptrld. Qadi Muhammed, kardeinin haksz yere cezalandrldn ve bu cezann affedilmesi gerektiini srarla belirttiyse de

karar deimedi ve de 31 Mart 1947de sk koruma altna alnan ve Bamsz Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin ilan edildii arra Meydannda idam edildiler. Krdistan Cumhuriyetinin yklmas ve Qadi Muhammedin aslmas btn Krtler tarafndan zntyle karland. Trkiye ve Irakta Krt blgelerinde geni tedbirler alnd. Diyarbakr, stanbul, Sleymaniye, Badat gibi ehirlerde ancak kk protestolar dzenlenebildi. randa skynetim ilan edildiyse de Luristann Urumabad kasabasnda infazlara bir tepki olarak 11 Mays 1947de iddetli bir ayaklanma ba gsterdi. ran askerleri halkn zerine ate at ve 65 Krt bu olaylarda hayatn kaybetti. Barzani ve pemergeleri Irak Krdistanna geti. Burada sert bir mdahale ile karlatlar ve daha nce Irak ordusunda grevli olan ve Barzaniye katlan 4 Krt subay bir zaman sonra tutukland. 19 Mays 1947de zzet Abdlaziz, Mustafa Xonav, Muhammed Mahmud, Hayrullah Abdlkerim adl bu pemergeler Badatta idam edildi. General Mustafa Barzan, 27 Maysta yanlarnda pemergeleriyle Moskovaya doru yol ald. damlar zerine Avrupadaki Krtler bata olmak zere protestolar yapld. Avrupadaki Krt rencilerin yayn organ Krdistann Sesinde ABD, ngiltere ve Irak sert dille eletirilirken ran iin Haha mptelas monarist faistler ifadesi kullanld. Uzun sre ses getiren protestolar ile Qadi Muhammed, Krdistann ebed muzafferi ilan edildi. Irakta idam edilen subaylardan Hayrullah Abdlkerimin son szleri Avrupadaki eliliklerin binalarna siyah elenk zerinde iletildi: Dmanlarmza lm, Yaasn Krdistan!

Kaynaka

1. Mehrdad R. Izady, Bir El Kitab Krtler, Austos 2004 2. Wadie Jwaideh, Krt Milliyetiliinin Tarihi, Eyll 2004 3. Elphinston, W. G. "Kurds and The Kurdish Question", Journal of the Royal Central Asian Society, Temmuz, 1948 4. Rosvelt, Archie. "The Kurdish Republic of Mahabad", The Middle East Journal, Temmuz, 1947 5. Lambton, Ann. Landlord and Peasant in Persia. Oxford Universty Press, 1953 6. The Daily Express, 16 Mart 1946 7. Stepanov, V. "A Visit to the Kurds" New Times, 8 Haziran 1949 8. Deng Kurdistan, Say 2, Austos 1949 9. Adamson, David. The Kurdish War (Londra, 1964) 10. Bermon SoviII, The Royal Air Force, The Middle East and Disarmament, 19191934 (Michigan State Universty, 1972) 11. Challiand, Gerard, People Without a Country (Londra, 1980) 12. Eagleton, William, The Kurdish Repuhlic of 1946 (Oxford University Press, 1963) 13. Nuri Paa hsan, La Revolt dAgri Dagh (Universty of Texas Prss, 1989) 14. Roosevelt, Archibold, "The Kurdish Republic of Mahabad," The Middle East Jomal, cilt I, say 3 (Temmuz 1947) 15. Safarastian, Arshak, Kurds and Kurdistan (Londra, 1948) 16. Van Bruinessen, Martin, Aa, eyh ve Devlet, (stanbul, 2003)