datm trafolarnn secimi

Nihat TAY LAN

UDK: 621.314.21 : 621.316 ZET Bir g datm ebekesinde datm trafolarmda ki nominal g, datm ebekesinde kaybolan gc minimum yapacak ekilde tasarlanmaldr. Eer bu kural gznnde tutulmazsa, g kayb kabul edi lemeyecek dzeye kar. Dier yandan, ekonomik bir kstlama gzetilmezse tasarmn maliyeti ok byr. Bu nedenle tasarmn teknik ve ekonomik ynleri arasnda bir denge kurularak optimal bir yaklam gerekir. Bildiri, bu problemi, zellikle Trkiye'deki uygulama olanaklar arsndan tar tmaktadr. SUMMARY The power rating of the egupment and other rela ted items such as cables in a power distribution network must be designed so that a minimum of energy is lost in the distribution system. If this rule is not observed the energy losses may be unacceptably high. If on the other hand an economic limitation is not taken into considera tion the design can be too costly. Therefore a trade off exist between the technical and the economical asnects of the design leading to an overall optimal approach. The article discusses this problem with a particular emphasis on the application prospects in Turkey.

lkemizde son zamanlarda ylda tahminen 20 000 adet datm trafosu kullanlmaktadr. Gereksiz olarak her bir trafoda bir st g kademenin kul lanlmas halinde fiyat fark ortalama 20 000 TL olduuna gre sadece trafolarda her sene 400 nil yor. TL bouna sarf edilmi olacaktr. Yanl se imden dolay meydana gelen fazla kayplar daha ackl bir tablo izmektedir. rnein 80 k A yerine gereksiz olarak 100 k A V V seildii dnlrse sadece bota demir kayb fark 60 W'tr. Bunun bir yllk deeri ise 60x8760 = 525 k h olur. lkemizde halen 150 000 W civarnda datm trafosu vardr, bunun 50 000 adedinin tesadfen doru seildiini kabul eder sek, geriye kalanlarn meydana getirdii bota kayp; 525 x100 000 = 52 500 000 k h olur. W Bu sayya bundan sonra her yl 20 000 trafo daha eklenebilecei dnlrse iin nemi ortaya kar. Enerji skntsnn had safhada olduu u gnlerde generatrlerimizden bir tanesi srf bu

Nihat Tay lan, ESAS

ELEKTRK MHENDSL 254 255

67

kayplar iin alyor demektir. Konumuz d olan orta ve byk g trafolarda da yanl se ilenler bu hesaba eklenirse durumun ne kadar nemli olduu rahata grlr. Bunun yannda lkemizce zor hesaplardan ve seici koruma hesaplarndan kanmak amac ile hl dal budak ebekeyi datm ebekesi olarak kullanmak, hem kayplar ve malzeme sarfn artrmakta, hem de iletme emniyetini drmektedir. Ayrca dal budak ebekede alclarn baland noktalarda gerilim dmleri gzl ebekelere na zaran 4 misli daha byk olmaktadr, bunun da en dstriye ne kadar zararl etki yaptn gryo ruz. Dal budak ebekede ilk kuruluta gelecei dnerek trafo gcn ve kablo kesitlerini byk rezervli tutmak veya her yeni grubun balandn da trafo gcn ve kablo iletken kesitini artr mak gerekir (lkemizde yapld gibi). Ayn g ve ayn gerilim dmnde dal budak ebeke yat rm, gzl ebekeye nazaran % 40 daha fazladr. Enerji retimi+yksek gerilim datm+orta ge rilim ebekeleri+ alak gerilim ebekeleri siste minde, yani enerjinin oluumundan mteriye sunu munu salayan sistemde orta ve alak gerilim e bekelerinin yatrm giderlerinin % 50 olduu bi lindiine gre, lkemizde incelenmesi ele aln mayan bu konunun nemi kendiliinden meydana kar. Drdnc Be Yllk Plana gre 1987 ylna kadar 123 milyar TL enerji retim tesisleri, 228 milyar TL iletim ve datm sistemlerinin ya trm gideri olarak hesaplanmtr. Bu miktarla rn 175 milyar TL'si orta ve alak gerilim ebe keleri iin sarf olunacaktr. Ayrca 1987'den sonra bu rakamlarn ok katl olarak artmas ge rektii bilinmektedir. Buna gre orta ve alak gerilim ebekelerinde sadece trafo seimi deil, ciddi aratrmalarn yaplmasnn neler salaya ca meydanda olup, enerji ile ilgilenen her tek nik elemann bu konuya eilmesi lkede byk ener ji tasarrufu salayacak't ir. Orta ve alak gerilim ebekelerinin, belli bir sre iinde (20 30 sene) yllk giderleri (ka pitali geri deme gideri+kayp gideri+ iletme gideri) minimum olacak ekilde planlanmaldr. Ayrca orta ve alak gerilim ebekelerinin geni letilme (tevsii) giderleri yksek gerilim ebeke lerinden daha fazla olduu iin ileriki yk ar tlarn hesaba katan ok titizce hazrlanm bir planlama gerekir. Avrupada byk kentlerde kayplar % 13 dolaynda dr. Memleketimizde ayn byklklerdeki ehir lerde kayplarn ok daha byk deerler aldn biliyoruz, buna gre elektrik aygtlar, kablo ve iletkenleri ve ebeke planlamasn optimum semek le ve btn sanayi alclarna kondansatr ilave etmeyi salamakla uzun seneler ekeceimiz enerji skntsnda olduka byk ferahlama temin edil mi olacaktr. Konu d olmakla beraber bir a lmamzn sonucunu burada belirtmek yerinde olur; TEK'in indirici trafo merkezlerine balana cak uygun kondansatrler vastas ile santrallar daki generatrleri Cos<J>'yi bire yakn altrmak la, kayplardaki dmeler ve hatlarn boalmas bir yana 456 MW tasarruf salanabiliyor. Yani bir Elbistan santral; bu kondansatr ilave ilemi (ithal ve montaj) iyi bir organizasyon ile 5 6 ay ierisinde gerekletirilebilir.
68

A) DAITIM EBEKELER Elektrik ebekelerinin dal budak, ring veya gzl ebeke olarak seilmesinde yk younluu, yk arlk merkezlerinin miktarlar ve besleme emni yeti rol oynar. Datm t r a f o l a r a l c (tketici) alannda ya b i r noktada toplanr veya sahann de iik noktalarna y e r l e t i r i l i r . ou kez yk arlk merkezlerine y e r l e t i r i l i r ; bylece alak gerilim ebeke kablolarnn uzunluklar, k e s i t l e ri ve dolaysyla kayplar ekonomik s n r l a r iinde t u t u l a b i l i r .

DAITIM EBEKE CNSLER 1. Dal Budak ebekeler

Dank kk a l c l a r besler, besleme emniyeti dktr. Bu ebekelerde koruyucu sistemler ola rak sigortalar, a r akm r l e l i a l t e r l e r kul lanlr.

2.

Ring e b e k e l e r

Deiik gteki ve birbirinden uzakta birok a l c l a r besler, iletme emniyeti yksektir. Bu e bekelerde sigorta, seri aan a r akm r l e l i alterler kullanlr.

3.

Gzl ebekeler

Deiik eitte alclarn baland birok yk arlk merkezlerinin beslendii ebekelerdir, besleme emniyeti ok yksektir. Bu ebekelerde si gorta ve rleli gzl ebeke alterleri kullan lr. Ring ve gzl ebekeler yk alveriini salad ve dolaysyla ebeke gerilimini sabit tuttu u gibi tam bir iletme emniyeti de salar. Ayr ca yk atmalarn da kolaylkla karlar. Bunlar dan baka bu tip ebekelerde kayplar ve tesis masraflar daha dktr. Gzl ebekelerde top lam gc karlyan tek bir trafo merkezi kulla nlmayp, bunu ufak glere ayrp uygun dm noktalarna yerletirmekle ebeke iletken ve kab lo kesitlerini kltmek m m olur. Bu trafo kn merkezlerini seerken her bir trafo merkezinin besleme sahas yar ap 300 metre mesafeyi ge meyecek ekilde dnlmelidir.

B) DAITIM TRAFOLARI SEM ebekelerde kullanlan datm t r a f o l a r 1600 k A V gce kadar olan t r a f o l a r d r . Bunlar retim ei dine gre: a) Yal trafolar b) Askarel trafolar (Klofenli trafolar) c) Kuru trafolar olarak grupta toplanmtr. Bunlardan klofenli trafo yangn tehlikesinin mmkn olabilecei yer lerde kullanlr. Zira klofen soutma ve izolas yon temin edici zelliinin yansra yangn, alevi, ark sndrc zellii de haizdir. Ayrca yaa nazaran kimyasal ve ihtiyarlama mukavemeti ok yksek olduundan bakm giderleri ok dk tr. Yal trafolar yangn tehlikesine kar zel ELEKTRK MHENDSL 254 255

tedbir almaya gerek olmayan yerlerde kullanlr. Kuru trafolar ise yer darl olan yerlerde kul lanlr ve yaruc olmayan reine veya silisyum ile izole edildiklerinden yangn tehlikesi olan yerlerde de kullanlabilirler. Datm trafolarnda balant ekli olarak yksek gerilim sarglar yldz veya gen, alak geri lim sarglar ise yldz veya zikzak tercih edi lir. Bunlardan Yyo balant emas 1600 kVA gl trafolara kadar kullanlr. Yldz noktas nomi nal akmn % 10 deerine kadar devaml yklene bilir, Z 25'ine kadar 1,5 saat ve % 20'sine kadar 3 saat yklenebilir. Bu balant motor alclar nn baland ebekeler iin uygun olup, yksek temas gerilimine (sfrlamada) kar tedbir aln m ebekelere uygun deildir. Bu balantda pri merin yldz noktasn iyi bir ekilde toprakla mak gerekir, aksi halde sekonderde ar gerilim ler meydana gelebilir. Dy5 balant emas ise 315 kVA glerin stnde kullanlr. Yldz nok tas nominal akmla devaml yklenebilir. Bu ba lant ky ve endstri ebekeleri iin uygundur. nc harmonik ve zayf akm bozucu (radyo enter ferans) tesiri yoktur. Dengesiz yklenme tehlike sine kar da uygundur. Balant grubu Yz5 (Yl dz Zikzak balant) 250 kVA gce kadar kullan lr. Yldz noktas nominal akmla devaml ykle nebilir. Ky ve endstri ebekeleri iin uygundur. Kuru trafolarda balant grubu genellikle Yyo ve ya Dy5 olarak seilir. Datm trafolarnda gerilim dmn kk tuta bilmek, yk darbelerinin byk gerilim dmleri meydana getirmesini nleyebilmek iin trafo ksa devre gerilimi Uk = % 4 dolaynda alnr. Byk e gl endstri tesislerinde buna karlk ksa devre akmn kltebilmek iin ksa devre geri limi % 6 alnr. Muhtelif noktalardan beslenen datm ebekelerinde trafolar arasndaki mesafe 300 iretrenin altnda ise ksa devre empedanslar eit alnmaldr. Konunun en kritik yn en uygun (optimum) trafo gcnn seilebilmesidir. Trafo gc gereinden byk seilirse trafo, trafo merkezi ve merkezden kan iletken ve kablolarn maliyetinde gereksiz ykselmeler olacak, kayplar ar derecede arta caktr. Trafolar gereinden kk seilirse bu defa da ksa zamanda geniletmeye gitmek gereke cek, bu da ek bir masraf getirecektir. Optimum trafo gcn tesbit iin nce "ezamanl lk" (diversite) faktrn semek gerekir. Eza manllk faktr (g) ekilen maksimum gcn ebe keye balanan alclarn nominal gleri (plaka gleri) toplamna orandr. Btn alc veya alc gruplarnn ayn zamanda devreye girmemesi veya ksmi ykle almas sebebi ile bu faktr birden kktr ( g < 1 ) . Alc adedi oaldka ve alc eidi arttka faktr klr. Ayrca ring ve gzl ebekelerde bu faktr dal budak ebekelerinden daha kk deerdedir. Ezamanllk faktrn seerken gelecekteki yk artlarn da hesaba katmak gerekir. Ezamanl lk faktr deney ve benzeri ebekelerde yaplan lmelerle saptanabilir. Ky ve kasaba elektrifi kasyonu datm ebekelerinde birok alclarn baland ana datm iletken veya kablolarnda bu faktr (0,5) ve bir veya iki alcnn balan ELEKTRK MHENDSL 254 255

d iletken veya kablolarda 0,7 alnabilir. Bu ebekeleri besleyen trafolarn gcnn saptanma snda dal budak ebekelerde 0,12 0,45 arasnda, gzl ebekelerde ise 0,1 0,27 arasnda, endstri ebekelerinde bu faktr, motor ve dier alcla rn miktar gznne alnarak ve bu alclarn yklenme deerleri tesbit edilerek 0,4 0,8 arasn da seilir. rnek olarak Almanya'da asenkron motor reten bir fabrikada 5 adet 315 kVA trafolu gzl ebeke ile beslenen ilave takm tezgahlar ve presler atlyesi iin Siemens mhendisleri eza manllk faktrn 0,42 alarak trafo glerini tesbit etmilerdi. rnein 25 000 ilik bir doku ma fabrikasnda bu faktr rahatlkla 0,5 alnabi lir. Bu rnekler bir fikir vermek iindir. Opti mum bir seimde ebekeye balanacak aygtlarn alma rejimlerini iyi incelemek gerekir. Seilen ezamanllk faktrn alclarn Kurulu glerinin (nominal g) toplam ile arparak e bekeyi besleyecek g elde edilir. Bundan sonra gzl ebekede trafolarn biri her hangi bir nedenle devreden kt zaman geriye kalan dier trafolar % 20 ar yklenme ile bu gc verebilecek ekilde trafo says saptanr. Eer tesis, alak gerilim tarafndan veya yksek gerilim tarafndan paralel balanm muhtelif trafo merkezleri ile beslenmeyip, bir tek merkez den besleniyorsa (dal budak ebeke) buradaki pa ralel alacak trafo adedini saptamak iin tra folardan biri devreden kt vakit dier trafo larn ykn % 75'ini karlamas gerektii dikka te alnmaldr. Bu ekilde beslenen endstri te sislerinde (fabrikalarda) normal hallerde paralel trafo adedi n zerine kmamaldr. Aksi halde hem tesis giderleri ve hem de iletme glkleri artar. Endstri (fabrika) ebekelerinde gzl ebeke sistemini salamakla dier avantajlar yannda, hesaplanan trafo gleri toplamnn ayn ebeke yi besleyecek dal budak ebekeye nazaran % 30 da ha dk oluu byk fayda salar. lkemizde her yl kurulmakta olan 3 MW ve bunun stndeki g leri eken (20 MW kadar g eken fabrika sayla r da kmsenmeyecek saydadr) fabrikalar gz nne alnrsa bu % 30 deerinin ne anlam ifade fttii kolaylkla belirlenebilir. Projecilere, montajclara, btn enerji planlay clarna ezamanllk faktr seimi hakknda bir lek verebilmek iin ilk akla gelen zm tarz Enerji Bakanl Enerji Dairesi, Elektrik Mhen disleri Odas ve dier kurululardan seilecek bir grubun her tip kurulmu fabrikada, rnein Antalya'da And Birlik'in yzbin ilik 11 adet 1250 kVA trafo ile beslenen fabrikasnda tam ka pasite ile alrken trafolarn yk deerleri ve bunun gibi iletilmekte olan btn fabrikalar da ayn testlerin yaplmas, kurulacak yeni fab rikalarda optimum trafo seimi iin en gerek ezamanllk faktrleri lei olarak mhendis rgtleri tarafndan yaynlanabilir.

Kaynak: Attilla Tamer, 1976 1977 ADMMYO diploma almas.

69

mhencfsft dnyas
uygulamalar

delikli diskten elde edi len sklk. Geri besleme iin motor miline bal diskin kesmesinden yararlanlarak fj skl 03 foto tranzistoru ve TD2 tmle ik devresi (tekdurumu karar l devre) zerinden LM3900 Nor ton ykseltecinin evirici giri ine uygulanmtr. Motor ya vaken karlatrc k v 11 yksek olma sre ( k) W si dk olma sresinden uzun olacandan, bununla orantl olarak Q2 tranzistoru daha uzun sre doyumda kalr, dola ys ile ortalama olarak moto ra da ok gerilim uygulanarak motor hz artrlr. f2 kon trol skl motor hzndan retilen f den kk olduu zaman ise karlatrc daha az ortalama gerilim verecein den motor yavalar. Motor hz ile denetleme girii arasndaki faz TD3 tekdurum ka rarl devresinin darbe sresi ile belirlenir ve denetleme giri iaretinin ykselme ve dme zamanlar arasnda olmak zere R7 deiken direnci ile deitirilebilir. Baarlabilen faz kilitlemesi 250 us'dir. Rl direncini deitirerek mo tor hz 240 3600 dn/dakika arasnda deitirilebilir (fj ve f2 4 ile 60 arasnda dei irken) . Devrede D2 diyotu motordan ge len ani gerilimleri azaltr, Q2 tranzistoru motorun gcne gre bir soutucu zerinde ol maldr. Eit aralkl 8 de lik delinmi ve motor miline balanm bir diskin iki yan na konmu lamba ve foto tran zistor f sklk darbelerinin retilmesini salamaktadr.

bir DA motorunun hz ve faznn giri denetim skl ile karlatrarak denetlenmesi

Kk bir DA motorun hz ve faz sklk karlatrcs olarak alan bir Norton i lem ykselteci ile denetlenebi lir, tlem ykselteci iki sk ln farkn ykseltir: V , = K(f, z f / ) , k V : ortalama k gerilimi
K

taban kavramal mantk (tkm) elemanlar

Gelecekte saysal uziletiim dizgelerinde kullanlmak iin g e l i t i r i l e n Taban Kavramal Mantk ( K ) devrelerinin na T M nosaniyealt hzlarda ala 9 rak 1 x 10 bit/saniye mertebe sinde ileiimi olas klaca dnlmektedir. Taban kavramal akm anahtar ve yayc izleyicisinden olu an T M elemanlar 2,2 Volt K gerilim kullanrlar (Yayc Kavramal Mantk Y M tan k K k) . T M devreleri dier dev K relerden daha az g harcarlar ve ykselme, dme zamanlar ve gecikme sreleri 300 piko saniye kadardr. T M elemanla K r yok saylabilecek kadar k k Miller salar olmas ve gerilim kaynana seri sadece bir sya duyarl taban yayc eklemi kullamas zelliklerin
Toprok

K : katsay fi : dtan uygulanan denetleme skl motor miline bal zeri

( 0JV) VEE ( 22V)

Motor miline bal dnen kesici disk hz ve faz denetimi iin geribesleme salyor. 70

ekil 1. TKM mantk geit evirici ELEKTRK MHENDSL 254 255