Türk Fanusu 53
TÜRK FANUSU* ye'deki siyasal istikrarsızlık (cumhurbaşkanı ile başbakan arasında mey-
Çağlar Keyder
~.
2004 yılı Türkiye'ye yeni bir iyimserlik getirdi. İstikrarlı bir hükü-
met, gerek demokratik reformlarla ilgili yasaların çıkanlmasında gerek-
se uluslararası diplomaside bir dizi başarı depoladı. Uzun süredir vaat
edilmekte olan ve özellikle Cumhuriyet'in otoriter mimsını azaltan hak-
lar uygulamaya kondu. Avrupa Birliği, ülkenin siyasal refonn için ara-
nan köşulları yerine getirdiğini ve Türkiye'nin artık izleme grubundan
çıkarılması gerektiğini açıkladı. Avrupa Birliği'ne üye~k müzakereleri
için bu yılın sonunda bir tarih verileceği beklentisi çok fazla ve ülkeye
yabancı sennaye akışında bir sıçrama gözlenebilir. Enflasyon düştü ve
ekonomi şu anda yükselişte; geçen üç aylık döneme göre yüzde 10'un
üstünde bir büyüme oranı kaydediliyor. Oysa' daha üç yıl Qp.ce, Türki-
*) NLR (II) 28, Temmuz-Ağustos 2004.
dana gelen bir atışma sonucunda) mali bir krizeyol açmıştı ve Türk Li-
rası'nda yüzde 50'lik bir devalüasyon yapılırken, ağır bir resesyona giril-
miş ve işsizlik tavana vunnuştıl. Bir yıl sonra, 2002 yılı yazında, koalis-
yon hl)kumeti (Türkiye'nin son on yıldaki yedinci koalisyonu) kargaşa
içinde çöktü. Bu bozgunların siyasal ve ekonomik yansımaları, Irak Sa-
vaşı ve ABD'nin liderliğindeki işgal, AB'nin son derece otoriter devlet sis-
teminde refonn yapılması baskıları, popülist İslami parti AKP'nin seçim
başarısı ve IMFnin yönetiminde-hızlandırılanyeniden yapılanma bağla­
mında kendini gösterecekti.
2001 krizi, Türkiye'nin geleneksel elitinin yirmi yıldan beri, çatır­
dayan ideolojik dayanağını devletbaskısına başvurarak ayakta tutma
çabalarının çöküşünü de temsil ediyordu. Devlet, Türkiye'de, manası
hiçbir tarafa çekilemeyecek derecede tek anlamı olan bir kavramdır.
Devletin gözünde ülke, gerçek çıkarlarını ancak Kemalist yönetici eli-
tin bilebildiği ve bu elitin takip ettiği, organik bir bütündür. Bu yüz-
den devlet, ülkeyi parçalayıp _Türk ulusal birliğini tehdit edebilecek
güçlere karşı süreIdi tetikte durulmasını ister. Elit kesimin hegemon-
yası, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisinin küllerinden ulus-devle-
tin kurulması sürecinde otunnuş, okul ve devlet aygıtlarında uygula-
nan katı politikalarla pekiştirilmişti. Elit kesimin bu konumunu muha-
faza etmesini sağlayan başka bir etken, İkinci Dünya Savaşı'ndan son-
raki otuz yıllık kalkınmacılık döneminde döviz ve kredi muslukları
üzerindeki denetimi elçien bırakmamasıydı. Devletin cephaneliğindeki
politikalar ve kaynaklar zayıf bir burjuvaziyi kendi egemenliği altına
almış ve en büyük işadamlarını, ithal-ikameci modele dayalı ve merke-
zi düzeyde koordine edilen bir ulusal kalkınma stratejisi etrafında gö-
nüllü bir ittifaka yönlendinnişti.
Latin Amerika'da olduğu gibi, büyük ölçüde kapalı bir ekonominin
sürdürülememesinden dolayı kalkınma politikaları tıkandı. Döviz bul-
makta çekilen güçlükler krize yol açtı. Kentleşme ve sanayileşme, temel
tüketim maddelerinin çOğunun -dayanıklı mallar dahil olmak üzere- ül-
ke içinde imal edilmesini sağlamıştı. Türk ekonomisi, çelik ve petro-
kimya gibi alanlarda yeterli miktarda üretim yapmakla birlikte, bu sek-
törlerin hiçbirinin dünya pazarıyla rekabet edebilmek gibi bir umudu
yoktu. Kamu iktisadi kuruluşları aşırı istihdam yükü altında ezilirken,
özel sektörde elde edilen tekelci konumlar yüksek karlara ve yüRsek
i
54 Çağlar Keyder
i
ücretlere tahvil edildi. Ekonomi, takdire şayan bir büyüme sergilemiş
olmasına rağmen, petrol ve yeni teknoloji gibi temel ithal kalemlerini
satın almak için gerekli döviz kazancını sağlayamıyordu.
Türkiye'deki siyasal düzenin 1970'lerde bulduğu çözüm, ulusal kal-
kınma retoriğini sürdürmek, yurt dışından dolar borçlanmak, sanayide-
ki korumacılığı devam ettirmek, tanmı desteklemekve tüketicileri süb-
.vanse etmekti. Devleti yönetenler, bu amaçla döVİZ oranlan ve fiyatlan-
nı yapay düzeylerde tutarak kararnamelerle piyasayı kontrol altında
tutmaya çalıştılar ve kıtlığın büyüyüp karab.orsanın çOğalmasını umut-
suz gözlerle seyrettiler. Ekonomik kriz ile krizin yol açtığı toplumsal
çöklintü, aşın sağ ile devrimci sol arasında zaten büyük bir şiddetle de-
vam etmekte olan siyasal mücadeleyi iyice aıeVlerıdhdi. 1980·· askeri .
darbesi, siyasal krize olduğu kadar ekonomik açmaza da bir tepkiydi.
Darbe, devletçi ve btoriter çevrelerin ittifakının kendi milliyetçi ideolo-
ji sisini delmeye yönelik her türlü girişimi saVlişturmakta başanlı oldu-
ğu bir olağanüstü rejim getirdi.
Üç yıllık açık askeri vesayetin (1980-1983) başlıca kurumsal mirası
1982 Anayasası'ydı. Bu temel yasayla, Milli Güvenlik Konseyi'nin yetki-
leri paralel bir hükümete denk gelecek şekilde genişletilirken, Devlet
Güvenlik Mahkemeleri de 'devlete karşı işlenmiş suçlar'ın kendi yetki-
sine verilmesiyle paralel bir hukuk sistemini ortaya çıkarmıştı. Milli
Güvenlik Konseyi'ndeki askeri komutanlar üst düzey kabine üyeleriyle
toplantılar yaptılar ve izlenecek politikalan bizzat dikte ettirdiler.
MGK'nın, her türlü bilginin bir havuzda toplanması, ilgili bürokrasinin
-siyasal düzeyde atanmış bakanlan devre dışı bırakarak- uygulayacağı
politikalann aynntılanyla belirlenmesi amacıyla kurulmuş sürekli bir
sekreteryası ve personeli vardı. l MGK, yetkilerini giderek, aynlıkçılığa
ve lslami harekete karşı topyekün savaşta önemli sayılan her sorunu
kapsayacak şekilde genişletti. Üniversiteleri, üniversite personelini ve
müfredat programını sıkı gözetim altında tutmak için YÖK (Yüksek
Öğretim Kurulu) kurulurken, .benzer bir kurul da her türlü basın-yayın
kuruluşunun içeriğini düzenlemek ve denetlemek amaciyla oluşturul­
du. Dış politikadan askeri politikaya, sivil ve siyasal haklann çerçevesi-
.nin çizilmeSine, ortaokul müfredatından enerji politikasına kadar fiilen
1) Milli Güvenlik Konseyi'nin gerçek statiisü, Güneydoğu'da'Kürdere karşı girişilen hare-
katta ortaya çıka; çaUşnıa bölgesinin fiili idaresi ile Kürt sorunuyla ve etnik meselelerle il-
gili haklann kullanılmasını ve konuşma özgürlüğünü kapsayan tüm konular, MGK'mn fi-
ili yetki alanına ginnekteydi.
Türk Fanusu ss
her konuya Milli Güvenlik Konseyi'nin aylık toplantılannda (değişmez
.bir şekilde, MGK sekreteryasının formüle ettiği çizgiler doğrultusunda)
karar verildi. Sonradan başa gelen sivil hükümetler, Turgut Özal'ırı
1983'te kazandığı seçim zaferinden itibaren, esasen yalnızca ekonomik
politikalarla 'le borç yönetimiyle uğraştılar. Bu arada, Devlet Güvenlik .
Mahkemeleri 'derin devlet'in dolaysız organlan işlevini görüyorlardı:
Bu mahkemelerin yetki alanı, insan haklanndan başlayıp devletin ayn-
lıkçı propaganda diye nitelendirdiği eylemlere (ki Kürtçe bir şarkı söy-
lemek bile bu başlık sınıfına sokulabiliyordu) kadar siyasal nitelikte
olan her şeyi kapsayacak derecede genişletildi. l
Ekonomik Yeniden Yapılanma
Askeri-MGK rejiminde, ekonominin tepeden tırnağa dönüştürülme­
si, mümkün olan en az direnişle uygulamaya sokulabilmişti. lthal-ika-
meci sanayi sektörünün giderek çözülmesi, geİir dağılımını daha da kö-
tüleştirerek gerçekleşti. Ücretlerle maaşlann ulusal gelirdeki payı,
1970'lerde yüzde 30 civanndan, 1980'lerde kabaca yüzde 20'ye düştü.
lmalat sektöründeki ücretler, üretkenlikle az çok paralellik içinde,
19S0'den sonraki otuz yılı aşkın dönemin üstüne çıktı; oysa reel ücret-
ler, 2000 yılinda, uzun dönemler boyunca daha alt rakamlarda gezin-
dikten sonra, hala 1980 yılıyla aynı düzeydeydi. Kamu sektöründe ima-
lat alanındaki istihdam, küçülme ve özelleştirme politikalanndan dola-
yı 1980 ile 2000 yıllan arasında 250 binden 100 bine düştü. Devlet mül-
kiyetindeki sanayi kuruluşlannda çalışan işçiler 1960'lı ve 1970'li yıl­
lardaki işçi hareketinin çekirdeğini oluşturuyorıardı (örgütlü sendika-
cılar, görece yüksek ücretler ve iyi sosyal yardımlar almaktaydılar).
Özelleştirme, deregülasyon ve esnek istihdamla birlikte, devlet işletme­
lerinin koruma altındaki bir imalat sektöründen elde ettiği avantajlar
hızla eridi. lşlerin taşeron şirketlere ihale edilmeşi, küçük işletmelerin
yayılarak çoğalması ve parça başı işlerin artması, standart uygulamalar
haline geldi; özçllikle de hizmet sektörü gelişme kaydederken, gayri-
resmi işlerde ve değişken çalışma koşullannda bir artış gözlendi. 3
2) "Bir Zümre, Bir Parti, Türkiye'de Ordu", Ömer Laçiner, Ahmet lnsel, Tanıl Bora ve
Gülay Günlük-Şenesen'in makaleleri, BiriIıim özel sayısı, Ağustos-Eylül 2002.
3) Bugün, son derece parçalanmış bir kurumsal yapı içerisinde işgücünün yalnızca yüz-
de S'i sendikalıdır (toplam 20 milyon civanndaki işçi içinde, 1 milyonu aşmayan bir ra-
kamdır bu).
56 Çağlar Keyder Türk Fanusu 57

Aynı zamanda, piyasamn liberalleştirilmesi her düzeyde girişimci ıslami Hareket

enerjilerin önünü açu; ticaretle uğraşanlar birdenbire, birkaç yıl öncesi-
Dünya pazarına açılma ve ekonomiyi yeniden yapılandınna, halkın
ne kadar hapis cezasıyla cezalandırılacak işler yapmaya teşvik edildiler.
nzasım saun almaya hizmet eden kaynakları tÜketip bitirdi. Türkiye ta-
Kalkınmacı çağın sınai yapıları, birçok sektöre birden el atan bir avuç
rihinin son yirmi yılına damgasını vuran gelişme, devlet güçlerinin baş- .
holding kuruluşunun oligopolüne dönüştürülmüştü; bu sayede İstan­
tan aşağı değişmiş ve giderek sesini daha fazla çıkaran bir toplum üze-
bul'daki ithal-ikameci burjuvazi ve onlann Ankara'daki siyasal kararları
rinde egemenliği sağlamamn yeni yollarım bulma girişimleriydi. Kal-
alanlara ulaşma ayncalıkları, ekonomiyi demir kıskaçla kontrollerineal-
kınmacı dönemin kendilerine tamdığı meşruiyeti kaybettniş olan devlet
malarım sağlamışu. Liberalleşmeyle birlikte, küreselleşmiş piyasalarda
güçleri, 1980'den beri ağırlıklı olarak, kendi ekonomik, kültürel ve si-
rekabet ettnekzorunda olan ve piyasadaki tutumlarım bürokratik karar-
yasal özerkliğini kabul ettinnek için çaba harcayan yeiı.i güçler karşısın­
lardan ziyade ticari ve tüketim sinyallerine göre belirleyen yeni bir giri-
da devletçi denklemi korumak için, çeşitli baskılara başvurarak konum-
şimciler kuşağı ortaya çıktı (dolayısıyla, bu kesimin po~tikaya lJağınılı­
larım muhafaza ediyorlardı. İslami partilerin yükselişi, geleneksel yöne-
lığı da daha dolaylıydı). Türk ihraç malları emek-yoğun mamul mallar-
tici sımfı bir ikilemle yüz yüze getinnişti. Devletin din üzerinde kau bir
da yoğunlaşırken, zanaat gelenekleri olan ve sendikalaşmamış işgücü­
denetim kunnası şeklinde tammlanan laiklik, Cumhuriyet'in kurulu-
nün avantajlarından faydalanan, parça başı işlerinevlere dağıtılabildiği
şundan bu yana Türk elit kesiminin başlıca kaygısı olmuştu. Yerel par-
bazı küçük Anadolu şehirleri de, bölgesel sanayi merkezleri olarak boy
ti bağlılıklarımn yerine, modernleşme anlayışıyla Baulı davramş kalıp­
göstenneye başladılar.i Anadolu Kaplanları denilen bu şehirlerdeyapılan
ları geçirilrnek zorundaydı; İslam da kuşkusuz, yerel güçlerin en bariz
üretimin büyük kısmı, alıcımn yönlendirdiği ağlarda toplamyordu; işa­
ifadesiydi. Dahası, İslami hukukun fundamentalist yorumu, hem devle-
damları, perakende zincirleri ve Avrupa'daki toptan alıcılarla doğrUdan
tin )'\lrttaşlanna şart koştuğu bağlılıkla, hem de Kemalizmin dayatmak
sözleşme yapmaktaydılar. Devletin ekonomi bürokrasisiyle ilişkilere, ar-
istediği tekçi hukuk sistemiyle çelişmekteydi. Bununla beraber cumhu-
ttk faydalı bir ilişki olmaktan ziyade, bir külfet gözüyle bakılıyordu.
riyetçiler, kendi uyamk olma retorikleriyle çelişerek, aşın dinsel bağlı­
Demek ki, 1980'li yıllar yeni sektörlerin, yeni pazarların, yeniişçi
lığı olan gruplarla bile ilişkilerinde fiilen pratik davrandılar; onların la-
örgütü biçimlerinin ve yeni coğrafyaların ortaya çıktığı bir dönem ol-
ikliği, temelde İslamiyet' e ve İslamcılara karşı bir ikiyüzlülüğü barındı­
du. İhracat 1980'de 3 milyar dolardan 1990'da 13 milyar dolara,
rıyordu. 1940'lardan itibar~n siyasal partiler, tarikat önderleriyle pazar-
2003'te de SO milyar dolara çıku (bu artış büyük ölçüde mamul mal-
lıklar yapular ve tabanIarının oyları karşılığında dini okullara tavizler
lardan, özellikle de tekstil ürünlerinden kaynaklamyordu). Anka-
verdiler. 1980 darbesinin ardından askeri cunta, Amerika'mn sosyalist
ra'mn bakış açısıyla, yeni işadamları gelenekselnüfuz ve ayrıcalık ağ­
harekete karşı tampon olarak İslamcılığın teşvik edilmesi politikasım
larının dışında iş yapmaya başlamışlardı ve İstanbul'da toplanmış olan
sorgusuz sualsiz benimsedi. 6 IMFnin mali kemer sıkma önlemleri eği­
iş çevrelerinin Batılılaşmış tarzları ve askeri laisizmlerini paylaşmıyor­
tim sistemini temelden yıkınca, hükümetin desteklediği imam hatip li-
lardı; ayrıca, İslami işadamlartmn kuruluşu olan ve İstanbul sanayici-
selerine yapılan kayıtlar, 1980'li yıllarda devlet ortaokullarına yapılan
lerinin kuruluşu TÜSİAD'ı dengeleyici bir toplumsal ve siyasal ağırlı­
başvurulardan daha hızlı artU. O yıllarda parti liderleri çeşitli ılımlı ve
ğa kavuşan MÜSİAD etrafında biraraya gelip, İslami bir partiyi destek-
lemeye eğilimliydiler. 5
6) Kürtlerle savaş sırasında 'derin devlet', Kürt tarafına sempati duyan işadamlanm or-
tadan kaldınnak için Islamcılann en vahşi, aşın kesimi olan Hizbullah'ı kullandı. Kendi
4) Örneğin bkz. Asuman Türkün-Erendil, "Mit ve Gerçeklik Olarak Denizli -Üretim ve üyelerinin de ço~ K~rt o_lan .Hizbullah, aynı ismi taşıyan Şii partisiyle hiçbir ilgisi olma-
Işgücünün Değişen Yapısı", Toplıım ve Bilim, No: 86, 2000. Bu kalıp, post-Fordist teori- yan, funda_mentalıst,bır S~nnı gruptu. Hizbullah'ın himaye gönnesi, şimdi anlaşıldığı ka-
nin beklentilerine tamamen uymaktadır: bkz. Charles Sabel, "Flexible Specialization danyla, Guneydoğu da duşmanlıklann sona ennesinden sonra da devam etti; bu da Hiz-
and the Re-emergence of Regional Economies", der. Ash Amin, Post-Fordism içinde, bullah'ın uluslararası faaliyetlerini ve -iddia edildiği kadanyla- Kasım 2003'te Istan-
Oxford 1994. burdaki intihar bombacılannın eylemlerinde rol almasını kolaylaştıran bir etkendi. Gü-
5). Ayşe Buğra, "Class, Culture and State", International Joıırnal of Middle East Stııdies, venl~k güçlerin~n,. fanatik dincileri kendi amaçlan doğrultusunda kontrol edebileceği ka-
Cılt 30, No: 4, 1998. naat! ters tepmışt!.

58 Çağlar Keyder
modernist İslami tarikatlarla iyi ilişkiler kurmak için birbirleriyle yarış
halindeydiler (Özal da 1983'te onların desteğini almıştı).
1980'lerin ortalarından itibaren İslamcılar, oy oranlarını istikrarlı
biçimde arttırdılar. Necmettin Erbakan'ın liderliğinde İslamcı Ref~h
Partisi 198Tde oyların yüzde 8'ini, 1991'de yüzde 16'sını ve 1995'te
yüzde 21'ini topladı. Siyasal İslam'ı takip eden, gözlemciler, modem,
devletin ve Batı hukukunun yerine İslami kurumları yerine geçirme
projesi olarak tanımlanan fundamentalist platformun,' en fazla nüfu-
sun yüzde 6-Tsi tarafından desteklendiğini ileri sürmüşlerdir. İslami
partilere oy vermiş olan çok fazla sayıda insan, muhtemelen anti-laik,
bir sistem değişikliğini istedikleri için değil, sistemin kabul ettiği te~
melin genişlemesi, bir açılım sağıanma.sıiçinhıiş-ekilde'harekefet::
mişlerdir. İslam, büyük çaplı kentleşmebaşladığında hayali şehir du-
varlarının dışında kalmaya zorlanan kesimler, devlet desteğine sahip
İstanbul burjuvazisine karşı olan küçük girişimciler ve.askeri onay
damgası yemek istemeyen politikacılar adına bir toplanma çağrısı iş~
levi görmüştür. 7
İslami partilerin ilk örnekleri (Tansu Çiller'in merkez sağ partisi
Doğru Yol'la kısasüren bir koalisyon hükümetinin ardından 1998'de
Milli Güvenlik Konseyi'nin baskısıyla güç kaybeden Refah Partisi ile
onun yerini alıp, daha sonra o da kapatılan Fazilet Partisi), sisteme ka-
, fa tutınak ile ona uyum sağlamak arasında sürekli gidip geldiler ve ken-
dilerini öne iten popülist desteği, Türk elit kesiminin siyasal düzlemde
kabul edebileceği bir programa çeviremediler. Fazilet Partisi'nin yasak-
lanmasından sonra İslami saflarda 2001 yılında meydana gelen bölün-
me sonucunda, Abdullah Gül ve Tayyip Erdoğan'ın önderliğinde Ada-
let ve Kalkınma Partisi kurulurken, Erbakan'ın çevresinde kalan eski
adamları Saadet Partisi'ni kurdular. AKP, elit kesime rejim değişikliği­
nin gündemlerinde olmadığı mesajının verilmesiyle, dİşlanmış kesimle-
ri hedef alan seçim retoriğini birleştirmeyi başardı. Kasım 2002 seçim-
lerinde iki İslami Parti oyların yüzde 3Tsini alırken, bunun yüzde 34'ü
AKP'nin olacaktı. MGK anayasasının koyduğu yüzde 10'luk baraj sebe:"
7) Türkiye'deki Islami hareket üzerine yapılmış çok sayıda çalışma vardır; bunlann en
temsili nitelik taşıyanlan için bkz. Binnaz Toprak, Islam and Political Development in Tur-
hey, Leiden 1981; Nilüfer Göle, The Forbidden Modem: Ovilization and ll-eiling, Ann Ar-
bor, MI 1996; ]enny White, Islamist Mobilization in Turızey, Seattle, WA 2002. Aynca
bkz. Haldun Gülalp, "Globalization and Political Islam: The Social Bases of Turkey's
Welfare Party", Intenıational]ounıal oJ Middle East Studies, Cilt 33, No: 3, 2001.
<-"_.:.-------.--
Türk Fanusu 59
biyle diğer partilerin biri dışında hepsi meclis dışında kalırken, AKP
sandalyelerin yüzde 60'ını elde etme şansına kavUştu. 8
AKP'nin halktan gördüğü ilgi, dışlanmış kesimlerin sözcülüğünü
üstlenme iddiasına dayanırken, maddi vaatlerinin geçerliliği de büyük
oranda, evvelden beri yolsuzluğa batınış makamlardaki göreli dürüst-
lükleriyle prim yapan aynı kandan siyasaloluşumların yerel yönetim-
lerdeki sicilinden güç alıyordu. Onların eli~deki belediyeler, yoksulla-
ra yönelik fiilen hiçbir refah politikasının gündemde olmadığı ve örgüt-
lü hayırseverliğin çok nadir görüldüğü koşullarda sosyal yardım politi-
kalarını uygulamaya koydular. Aşevleri ve sağlık merkezleri kurdular,
fakirlere ayni yardımda bulundular ve Ramazan aylarında, yerel işa­
damlarına mal bağışında bulunmaları, bina tahsis etmeleri ve para ver-
meleri için baskı yapıp, düzenli olarak sosyal yardım kampanyaları aç-
tılar. Söz konusu faaliyetler sayesinde çok sayıda parti militanı (ve özel-
likle genç kadınlar) dayanışma ağları kurdular ve halkla teması hiç ko-
pannadılar. Tayyip Erdoğan'ın kendisi de, 1994'ten 1998'de kısa süreli-
ğine hapse girene kadar İstanbul belediye başkanıydı. Böylece İslami
partiler, halktaki ekonomik hıncın dile getirilebildiği başlıca kanal du-
rumuna geldiler. Liderleri gerçekte neo-liberal ortodoks çizgiye sadık
kaldıkları ve yerleşik iş oligarşisinin karşısında yükselen Anadolu bur-
juvazisinin özlemleriyle hoşnutsuzluklarını dile getirdikleri halde,
AKP, oyların çoğunu yoksullardan almıştı. Dışlanmış kesimlerin bu
desteği, apaçık ekonomik yeniden yapılanma vaatleri ya da haklar te-
melli bir toplumsal politika talebinden ziyade, siyasal sistemin ve çürü-
müşlüğünün eleştirisinden geliyordu.
-Kürt Sorunu
İslami hareketin dışında 1980'den beri Türkiye'nin gündeınini sürekli
olarak işgal eden sorun Kürt meselesi oldu. Kürt aynlıkçılığına ya da baş­
ka türde aynlıkçılara yönelik her türlü ima Cumhuriyet'in kuruluşundan
itibaren kesin bir tutumla yasaklanmış, yine o tarihten itibaren açık ko-
nuşmalarda ya da eğitimde Kürt dilinin kullamlması yasa dışı ilan edilmiş­
ti. Bu ağır kültürel baskı, kaçımlmaz bir şekilde direnişi besleyen ekono-
mik azgelişmişIiklebirleşiyordu. Sıkıyönetim Kürtlerin yaşadıkları vilayet-
8) üylann yüzde 9,6'sı Çmer'in DOğru Yol Partisi'ne, yüzde 8,3'ü Milliyetçi Hareket Par-
tisi'ne, yüzde 5,n Anavatan Partisi'ne, yüzde 1,2'si de Ecevit'e gitmişti.
 Çağlar Keyder
60
lerde 1983'ten soma da sürdürüldü; buna kitlesel tutuklamalar, işkence ve
köylülerin zorla köylerini boşaltmaları eklendi. 1984'te Abdullah Öcalan,
Kürdistan İşçi Partisİ'nin (PKK) güvenlik güçlerine yönelik gerilla saldın­
larıru yönetmek üzere sürgünde bulunduğu Suriye'den geri döndü. Bunun·
karşılığında devletin baskısı yoğunlaştı: Nihayet 1999'da sona ennesinden
önce, savaşın 30 bin cana malolduğu iddia edilmektedir.
1990'lı yıllarda Kürt güçlerine karşı yürütülen savaş 'ulusalgüvenlik
devleti'ne kademeli bir geçiş yapmak için fırsat olarak kullarulırken, asi-
lere karşı, ordunun seçimi olan karşılık venne yolu (önce askeri zafer,
soma kültürel özgürlükler) benimsenecekti. Savaş, yeni bir baskı ve key-
fi yönetim çağının altına sığındığı şeınsiye olarak. hukuk devletiniI1 dönü-
şüne imkan verdi. 1983'ten 50nra Özal döneminde deneme kabilinde ya-
pılan açılımlar (toplumsal alarun, o zamana kadar tabu sayılan ve piyasa-
daki liberalleşmenin beslediği hayat tarzlarını kabullenecek ölçüde geniş­
letilmesi) kesintiye uğratıldı. Ordunun egemenliğindeki otoriteryanizm-
le, hiçbir temel konuda hesap venneme eğiliminin birleşmesi, bu on yıla
damgasını vurdu. Ulusal güvenlik adına demokrasiye ve hukukun ege-
menliğine yönelik her türlü girişim sert bir şekilde bastırıldı.
Ordu, kendi hükümranlığını savaşa dayanarak haklı gösteriyordu;
fakat savaş, aynı zamanda, ordunun konumunu da riske sokmuştu.
'Özel timler' siviilere karşı tutumlarında vahşice yöntemlerebaşvunna­
larıyla namlandı. Nüfusun büyükkısmı. savaş bölgesini terk etti.
1990'ların ortalarında, gerillalara karşı askeri seferin bir parçası olarak
1,500'ü aşkın kırsal yerleşim birimi boşaltıldı, bu da Kürt köylülerinin
topluca başka yerlere göç etmeleriyle sonuçlandı. Olağanüstü hal yasa-
sıyla bölgede ayrı bir hukuk tesis edildi. Acemi askerler, silah altınday­
ken yaşadıkları insanlık dışı deneyimleri aktardılar. Hapishanelerde iş­
9 ler sebebiyle tam sayıyı bilebilmek imkansızdır. 1990'da etnik Kürtlerin
kence uygulamaları belgelendi; askeri ve istihbarat servislerindeki gö-
revlilerin, PKK'yı desteklediğinden şüphelenilen kişileri ortadan kaldır­
mak için sivilleri kullandığı örneklere rastlandı. Başka yerlerdeki ben-
zer olaylarda olduğu gibi, bu tür gizli faaliyetler için ayrılan fonlar ba-
zen suç çetelerinin eline geçti.
9) Nadire Mater, Mehmedin Kitabı: Gıineydoğu'da Savaşmış AsIıerler Anlatıyor, Istanbul
1999, bir kilometre taşıydı. Bkz. Ayşe Gül Altınay'm değerlendirme yazısı, "Mehmedin
Kitabı: Challenging Narratives ofWar and Nationalism", New PerspeC'tlves on Turkey, No:
21, 1999. Daha yakın dönem için bkz. Hasan Cemal, Kıirtler, Istanbul 2003; daha geniş
bir perspektif için bkz. Kemal Kirişçi ve Gareth Winrow, The Kurdish Question and Tur-
hey, an Exaınple of a Trans-state Etlmic Conjlict, Londra 1997.
Türk Fanusu 61
Ayrılıkçı platform daha fazla destek toplasaydı, ordunun, kültürel
ve siyasal hakların ele alınmasından önce gerillaları yenilgiye uğratma
stratejisiyle bu pahalıya malolan başarısı da mümkün olamazdı.
PKK'nın başarısızlığınınarkasında tarihsel ve siyasal sebepler yatıyor-'
du. Osmanlı İmparatorluğu'nda etnisite (dinden ya da mezhepten
farklı olarak) asla asimilasyonun ya da topluluklar arası evliliğin
önünde bir engelolmamıştı. Etnik tarafsızlığın bu mirası, burjuvazi-
nin ve siyasal-kültürel elitin çeşitli sınıflardan geldiği ve evliliklerin
her etnik kökenden (Kürtler, Çerkezler, Arnavutlar, Boşnaklar ve ya-
kın dönemde İslamiyet'i seçenler) dindaşları biraraya getirdiği mo-
dern Türkiye'de toplumsal düzeyde devam etmiştir. GüneydOğu'dan
ve DOğu'dan batı Türkiye'ye göç eden Kürtlerde ise asıl norm asimi-
lasyon olmuştur. Etnik Kürtler politikada uzun süredir ön plandaydı­
lar, hatta parlamentoda aşırı düzeyde temsil ediliyorlardı. Fakat asi-
milasyonun bedeli, etnik kimliğin bastırılmasıydl. Osmanlı İmpara­
torluğu'nda hem Kürt hem de Osmanlı elitinin bir parçası olarak ka-
labilmek mümkünken, Türk ulusal devletinde Kürtlük, diğer bütün
etnik bağlılıklar gibi, özel alanla sınırlı kalmak durumundaydı; kamu-
sal zeminde herkes Türktü. Dolayısıyla, kimlik ve kültürel tanınma
politikası, bölge dışında yaşayan Kürtler arasında çok daha geniş öl-
çüde benimsenirken, ayrılıkçılık aynı desteğe sahip değildi.
Nüfus sayımlarında etnik kökenle ya da ana dille ilgili sorulardan
kasten kaçınıldığından, Türkiye'deki nüfusun etnik bileşimi konusun-
da güvenilir rakamlar bulunmuyor. En iyi tahminlere göre, Kürt nüfus
(çeşitli şekillerde tanımlandığında) toplam nüfusun yüzde 10 ila 20 ara-
sında bir kesimini oluşturur, fakat topluluklar arasında yapılan evlilik-
muhtemelen üçte biri ülkenin Batı vilayetlerinde yaşıyordu; 2000'de
ise, on yıllık savaşın ardından, bu oran yüzde 50'ye çıkmıştı. 1 milyonu
aşkın Kürdün yaşadığı İstanbul, büyük bir farkla, en büyük Kürt şehri­
~ir. Batı Türkiye'de yaşayanlar arasında, denize çıkışı olmayan bir Kür-
distan hedefine bağlı olan bir ayrılıkçı hareketin fazla yandaşını bulmak
güçtür. İstanbul'a ve Batı Anadolu'nun büyük şehirlerine son yıllarda
yapılan göçlerde gelenlerin çoğu, köylerini terk etmek zorunda kalan,
fakat geri dönmeyi de pek istemeyen yoksul köylülerdi. Başka bir deyiş­
le, Kürt etnik kökenli elit kesimin büyük kısmı ayrılıkçı bir çözüme il-
gi duymamaktadır ve artık büyük şehirlerdeki kent yoksullarının hatırı
 Çaglar Keyder
62
sayılır bir kesimini oluşturan alt-Kürt nüfusun ayrılıkçı bir hareketten
yana olması da mümkün görünmemektedir.
Kır ya da kent kökenli olsun, Kürt elitlerinin milliyetçi hareketle aynı
safta yer almasını zorlaştıran başka bir boyut daha vardı. 1920'li ve
1930'lu yıllardaki Kürt isyanları, toprak sahibi sınıf ile din adamları için-
de destek bulmuşken, modem hareketin kökleri yoksul köyıüıükteydi.
PKK; ilk başta, güneydoğU Türkiye'de, toplumsal denetimin muhafaza
edilmesinde cumhuriyetçi devletin gönüllü müttefikleri olan Kürt toprak
ağalanna karşı mücadele eden anti-feodal bir hareketti. Başka yerlerde,
Türk devletini inşa edenler bağımsız köylülükle ittifak kunnuşlar, hatta
yoksul çiftçileri desteklernişler,ancak Güneydoğu'da toplUmsaLdengeyi
değiştinnekten bilerek uzak dunnuşlardı. 1970'li yıllardaköylü hareketi
başladığı zaman, Ankara, toprak ağalarını başkaldıran köylülerden koru-
mak için jandannayı görevlendirdi. Bu olgu, PKK'nın 'sosyalizm'ini, onun
Aydınlık Yol gibi hareketlerle yakın olduğUnu ilan edişini, ama ~ynı.za­
manda, PKK'nın ideolOjisiyle gerilla taktiklerine ve 150mutanı Ocalan'a
Kürt elitleri içinden destek verilmeyişini açıklamaya yarar. Devlet, geril-
lalara karşı bölge halkını korumak gerekçesiyle hepsi de etnik Kürt olan
60 bin 'köy korucusu'ndan oluşan bir gücü silahlandınrken, bazı aşiret
reisIeri, asilere karşı Ankara'yı desteklerneyi sürdünnüştür. Gerillalar ile
köy korucuları arasında sık sık çarpışmalar yaşanırken, PKK'nın köylüle-
ri kendi .tarafına çekme mücadelesi bazen onlara gözdağı venneye ve kat-
liamlara da dönüşerek, neredeyse bir Kürt iç savaşı halini de almışu.
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Kürt sorunuyla ilgili ilk karar
tasarısını Körfez Savaşı'ndan sonra görüşüp kabul etti ve kuzey Irak'ta
ABD'nin gözetiminde bir uçuşa yasak bölge kuruldu. Böylece, Kürtlerin
insan hakları sorunu da resmen uluslararası gündeme taşınmış oldu.
Aynı yıl Turgut Özal, dil yasağının gayri-resmi kon.uşma~~ra izin verile-
cek şekilde değiştirilmesini önerdi. 1993'te Abdullah Ocalan ateşkes
ilan etti ve bağımsız Kürdistan talebinden vazgeçip, kültürel ve siyasal
özgürlük talebini öne çıkardı. Özal'ın ani ölümü görüşmelerin ilerleme-
sini durdurdu ve Özal'ın halefleri hızla ordunun GüneydoğU'dakivarlı­
ğını pekiştinneye koyuldular. Savaş, sonunda 1999'da nihayete erdi. O
Şubat ayında Öcalan, İsrail'in ve Amerika'nın yardımıyla Kenya'da ya-
kalandı ve Devlet Güvenlik Mahkemesi'nde yargılanmak üzere Türki-
ye'ye getirilip, idama mahküm edildi. Öc~lan, AğUstos-ayında PKK mi-
litanlarına silahlarını bırakma çağnsında bulundu.
Türk Fanusu 63
Özal'ın ölümünden sonra sivil politikacılardan, askeri olmayan bir
çözümün mümkün olabileceği yönünde tek bir görüş ortaya atılmadı.
Hayırhah bir tutumla 'Kürt realitesi' diyeadlandırılan olgudan bahset-
mek, zaman içinde daha kabul edilebilir bir nitelik almakla birlikte,
MilliGüvenlik Konseyi, kültürel haklar sorununu hayata geçirmeye
yönelik her türlü girişimi veto etti. Hatta birtakım sembolik kazanım­
lar bile politikacılardan ziyade, insan hakları grupları ve gazeteciler sa-
yesinde oldu. Savaş koşullarında, siyasal partiler çoğUnlukla sessiz
kalma yolunu seçtiler (üstü kapalı biçimde ordunun stratejisini kabul
ediyor, ulusal kimliğin halka katı bir şekilde dayatılmasının etkilerini
sorgulamaya bile kalkışmıyorhırdı). Liderlerinin hazırladığı aday liste-
lerine göre seçilen ve son derece merkezi bir nitelik taşıyan parti içi re-
jimler, parlamentoda blok oy kullanılmasını sağlıyordu. Basında 'aile
ortaklığı' sözüyle alayedilen Ecevifin Demokratik Sol Partisi, dalka-
vuklukta en ileriye gidendi. Eski subayların Türklerin başını çektiği
aşırı sağ milliyetçiler militarist kamp ın daha açık sözlü kanadını oluş­
tururken, Ecevit, ulusun ve onun egemenliğinin kutsallığına benzer
bir vurgu yaparak, 1982 Anayasası'nın kısıtlamalarına sahip çıkmakta
aynı derecede kararlıl'dı. Mesut Yılmaz'ın Anavatan Partisi ile Doğru
Yol Partisi, istikrarlı bir siyasal hat olmadan gevşek çıkar ortaklıkları
kurmaya daha yatkındılar. Fakat bu partilerin istisnasız hepsi,
MGK'nın belirlediği çizgiyi yedeklerinde tutarak, 1990'lıyilları karak-
terize eden kısa ömürlü koalisyon hükümetlerinin birinde ya da bir-
kaçında görevalmışlardı; sonra da Kasım 2002 seçimlerinde, hepsi
birden, yüzde 10 barajının altında kaldılar. Beceriksizlikle ve yozlaş­
mışlıkla malul bu partilerin yara almadan siyasal hayatlarını sürdür-
meleri, ancak ordunun dayattığı ideolojik kuşatma ve olağanüstü iç
savaş koşullarında söz konusu olabilirdi.
Seçimlerde yüzde 10'luk oy barajının bir işlevi, Kürt hareketinin
parlamentoda temsil edilmemesini sağlamaktı. 1994'te, Kürt partileri
merkez-solla bir seçim ittifakı oluşturdukları ve barajı aşmayı başardık­
ları zaman, alu milletvekili PKK'ya yardım ettikleri suçlarnasıl'la tutuk-
landılar ve Haziran 2004'e kadar hapiste kaldılar. Parlamento giderek
göstermelik bir yer haline geldikçe, demokrasi, etnik temsil ve ekono-
mik liberalleşmenin etkileri gibi konulardaki gerçek siyasal tartışmalar,
parlamento dışındaki çeşitli forumlara (insan hakları grupları, feminist
hareket, savaş-karşıtı platfonnlar, sivil toplum kuruluşları) kaydı.
 Çağlar Keyder
64
Borç Krizi
1990'lı yıllar ekonomik bakımdan da Türkiye'ninkayıp onyılı oldu.
1980'li yıllarda büyüme ortalama yüzde 5,3 oranında seyrederken, eko-
nomi 1994 ile 1999 arasındaki kriz yıllanno.a yüzde 6, 2001'de ise yüz-
de 9 oranında küçülmüştü. Yaunmlar düş~rken, iflaslar ve işsizlik pat-
ladı. Ortalama enflasyon oranı yüzde 80 civanndaydı. 1990'lann başla­
nnda kontrol altında tutulabilir düzeylerden başlayan devlet borçlan,
2001 yılına gelindiğinde GSMH'nın yüzde 150'sine çıkmasıyla alarm ve-
rici bir boyuta ulaştı. Rakamın her yıl daha da yükselmesi sonucu, Tür-
kiye'nin bütün vergi gelirinin borçlara yatırılması gerekiyordu; hükü-
metiIibötç-yöIietimiIiiIidtşüıdabir iŞ yapabilmesi için, yeni krediler
aramaktan başka çaresi yoktu. Borcun sürekli birikmesi, büyük ölçüde,
iç borçlanmalara aşın derecede yüksek faiz oranı verilmesinden (l990'la-
nn büyük kısmında reelolarak ortalama yüzde 20:nin üstündeydD kay-
naklanmaktaydı. Hükümete yüksek faizle borç verme inıkanının dOğ­
ması sonucunda reel sektördekiyatınmlar büyÜk zarar gördü. Bankalar
hazinenin çıkardığı tahvilleri satın aldılar ve bunlan cazip oranlarla mu-
dilerine yansıttılar. Borcun büyük kısmı, servet piramidinin tepesinde
yer alan ve bankalarda yüksek faizlerle hesap açtıran küçük bir grubun
kontroıündeydi. 2002'de faiz ödemeleri GSMH'nın yüzde 20'si civanna
çıkarken, bunun onda dokuzu iç borçlara gitınekteydi. Bir yüz yıl önce
Rosa Luxemburg, Osmanlı İmparatorluğu'nun uluslararası finansörler
tarafından artığa el konulması bakımından nasıl vergi toplayan bir ka-
nalolarak kullanıldığınıanlatınıştı; günün çıkar sahipleri ise küçük bir
grup yerel rantiyeydi.
_Devletin vergi gelirlerini sistematik bir şekilde bir rantiye sınıfa ak-
tarmasının, reei ekonominin 'aktif ve çalışan unsurlan' arasında hınç
doğurması kaçınılmazdı.10 Bu unsurlar gelir dagılımının kötüleşmesin­
den dolayı büyük zararlar görmekle kalmıyor, bunun yanında, mali tü-
keniş sebebiyle kamu sektörüne yapılan harcamalardan da mahrum bı­
rakılıyorlardı. Borç ekonom~si, finansal faaliyetin alışılmadık derecede -
çoğunlukla devlet tahvillerinin alınıp satılmasından ileri gelen- karlılı­
ğı şeklinde başka bir çarpıklığa daha yol açmaktaydı. Bankalar devlet
borcunu satın almak üzere yabancı piyasalardan kredi alıyor, faiz oranı
10) Keynes'in dile getirdiği duygulan aktaran: Yılmaz Akyüz ve Korkut Boratav, uThe
Making of the Turkish Financial erisis", Tartışma Tebliği No: 158, UNGTAD, 2002. Ay-
nca bkz. Erinç Yeldan, Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İstanbul 2001.
Türk Fanusu 65
ile Türk lirasının değer kaybetınesi arasındaki farklılık üzerinden ku-
mar oynuyorlardı. Yerli tasarrufçular ve yatınmcılar, kendi beklentile-
rine göre alıp satmak amacıyla, ellerinde Türk lirası ve döviz cinsinden
kıyınetli kağıt tutuyorlardı. Kıyınetli kağıtlann oynaklığı başka spekü-
lasyonlan da teşvik etınekteydi. Ganimet bölüşümü üzerinde o0ıanan
bu çılgınca yanşta finans sektörü, aracılık sayesinde yüksek gelirler el-
de ediyor ve fiilen yozlaşmaya, siyasal müdahaleye ve eş-dost ilişkileri­
ne davetiye çıkanyordu. Finans sektörü ile nüfuzlu medya arasında kar-
şılıklı yatınm da bir hayli yüksek düzeydeydi: Yayıncılar bankalan sa-
tın alarak nüfuzlannı arttırabiliyor, bankacılar da medya kuruluşlannı
ele geçirerek kendi konumlannı kuvvetlendiriyorlardı. En büyük yol-
suzluk olaylan, devlet hazinesini yağmalayan banka sahipleriyle ortak-
laşa iş çeviren politikacılardan çıkıyordu.
Bu arada, birbiri ardı sıra kurulan hükümetler kendilerini bu fon kıs­
kacında bulmaktayçhlar. Neo-liberal küreselleşme ülkenin yapısının da-
ha derinlerine işlerken, siyasal sınıf, halkı piyasa güçlerinin azgınca sö-
mürüsüne karşı bir koruma yolu önermekten çok uzaktı. Nitekim hükü-
metler, siyasal açıdan popüler olmayan bir vergi reformuna yönelmek ye-
rine, IMF reçeteleri uyannca bütün harcamalan kısmaya çalıştılar. Kamu
eğitimi ile sağlık hizmetleri tamamen kendi kaderlerine terk edildi (2000
yılında sağlığa ve eğitime yapılan toplumsal harcamalar GSMH'nın sıray­
la yüzde 3,5 ve 2,2'sine inmişti). Devletin mülkiyetindeki şirketler özel-
leştirildi, tüketici sübvansiyonlan azaltıldı ve tanmsal destekte büyük kı­
sıtlamalara gidildi. Kamu yatınmlan durma noktasına girerken, yoksul-
lUğun dizginlenemediği bir ortamda sosyal yardım tedbirlerine tamamen
sırt çevrildi. Türkiye'nin insani gelişme raporlanndaki sırası 85'tir ve ki-
şi başına düşen GSMH'daki düzeyinin epeyaltındadır.
Avrupa'ya mı?
Son yıllarda ülke içindeki siyasal sahnenin herhalde en büyük belir-
leyicisi, Türkiye'nin Avrupa Birliği adaylığı oldu (tartışmalı da olsa, hal-
kın desteğine sahip tek ulusal proje buydu); Gerçi rüzgar hep aynı yön-
den esmiyordu. 198Tde Turgut Özal, Avrupa Birliği'ne tam üyelik baş­
vurusu yaptığında, hem İslami kesim hem de milliyetçi siyasal güçler
Avrupa'yla daha fazla yakınlaşmaya kararlılıkla karşı çıkarlarken, sol-
dan geriye kalan güçler ise Üçüncü Dünyacılığın etkilerini henüz tama-
66 Çağlar Keyder
men üzerlerinden atmış değillerdi. Ekonomideki devletçi denetim kıs­
mi ölçülerde gevşemesine rağmen, Türkiye'nin nazlı burjuvazisi, koru-
ma altındaki bir piyasadan ve devlet sübvansiyonlarından gelen tatlı
karlarını kaybetme korkusuyla, kendine bağımsız bir yörünge çizmeye
hiç niyetli değildi. 1990'larda bu tablo değişmeye başladı. Gelişen kent
orta sınıfı, modernleşme projesinin sahiplerince propaganda edilip du- .
ran ulusal kimliğin resmi kısıtlamaları karşısında tahammülsüzdü. Bu-
nun üzerine, entelijensiyanın belli kesimleri devletçi kalkınmacılığın
temel öncüllerini sorgulamaya koyuldular. Eskiden siyasal tartışmalar
sol-sağ ekseninde yürütülürken, muhalefetin platformu artık giderek·
daha fazla sivil haklara odaklanmaktaydı. Avrupa Birliği'neadaylık, bu
kritik durumda nıasaya sürülen joker oldu. DevletI ali edecek toplı.im~
sal güçleri harekete geçirme yeteneğine de buna uygun kaynaklara da
sahip olmadıklarını çok iyi bilen muhalif gruplar, Kopenhag kriterlerin-
de tanımlandığı şekliyle daha fazla demokrasi, hukukun egemenliği ve
çOğulculuğun genişlemesi adına destek toplamanın tek yolu olarak
AB'ye adaylık sürecine sarıldılar. On yılın sonunda İslami hareketle
Kürt hareketinin ılımlı kanatları, Brüksel'in şart koştuğu koşulların hız­
la yerine getirilmesi gerektiğini savunan sivil toplum ve insan hakları
aktivistleri saflarına katılmış durumdaydılar.
Avrupa Birliği, 1990'ların sonunda Türkiye'ye fiilen önemli ölçüde
el atmış haldeydi. Avrupa'lı parlamenterler çatışma bölgelerini düzenli
olarak ziyaret ediyorlar, hapishanelerde teftişlerde bulunuyorlar ve in-
san hakları kuruluşlarına açık destek veriyorlardı. Ankara'daki Avrupa
Birliği bürosu, sivil toplumu güçlendirme hedefiyle projelere fon sağlı­
yordu; bu amaçla, evsiz çocuklar için çalışanlardan çevre korumacılara
kadar sivil toplum kuruluşu aktivistleriyle yakın bağlar kurulmaktaydı.
Yapılan resmi ziyaretler halka, bu özel ilişkinin yolunda ilerlediği me-
sajını vermeye hizmet ediyordu. Avrupa Birliği, pek b~lli etmeden, Tür-
kiye politikası ve kamuoyunda roloynamaya başlamıştı. Bu şekilde, Av-
rupa merkezli olan ve sivil toplum kuruluşları, devlet kurumları ve si-
yasal partilerin de içine çekildiği yeni ağlar, ülkenin bir adacık şeklin­
deki siyasal sahnesine girmiş olmaktaydı.
Bunlara ek olarak, İstanbul'un büyük burjuvazisi artık ağırlığını Av-
rupa Birliği projesinin arkasına koymuştu. Turgut Ôzal'ın 198Tdeki
üyelik başvurusu Komisyon tarafından reddedildiği hcttde (Komis-
yon'un 1989 tarihli cevabında, Türk ekonomisinin korumacılığı ye den-
Türk Fanusu 67
gesizliklerinin yanı sıra genişleme konusundaki şüphelere dikkat çekil-
mişti), 1995'ten itibaren uygulamaya geçirilecek olan serbest ticaret
gümrük birliği gündeme getirilmişti. Serbest ticaret anlaşması ilk başta,
Türkiye'nin daha yaşlı, birinci kuşak sanayicileri tarafından kuşkuyla
karşılandı. Servetlerini korumacılığa borçlu olan bu kesim, dizginlene-
meyen bir rekabet karşısında tetikteydi. Ancak, daha küçük, ihracata
dönük işadamlarının gözünde de, Gümrük Birliği yalnızca kendilerine
pazar vaat etmekle kalmıyor, aynı zamanda kaprisli bakanlarla planla-
ma yetkililerini kendi işlerinin dışında tutma umuduna işaret ediyordu.
Anlaşmanın imzalanması konusunda verilen mücadele önemli bir eşik­
ti; bu eşik aşıldıktan sonra, burjuvazinin daha büyük pazarlarda reka-
bet etmekten başka bir seçim şansı kalmayacaktı. Bu yüzden, hedefleri-
ni değiştirip, ekonomik ortamın rasyonelleştirilmesine ve devletin key-
fi ayrıcalıklarının budanmasına yöneldiler. 1990'lı yılların ortalarında
hem TÜS1AD, hem de yeni Anadolu burjuvazisi, ekonomik ve siyasal li-
beralleşme doğrultusunda görece tutarlı bir program izleyerek, bir de-
mokratikleşme ve reform programı benimsemiş durumdaydılar. 1I
TÜSİAD bu amaçla, önde gelen bazı akademisyenleri Anayasa'da,
hukuk yapısında ve seçim sisteminde yapılacak reform önerilerini ha-
zırlamaya davet etti; söz konusu akademisyenler de Kürt sorunu, eği­
tim, insan hakları ve demokratikleşme konularında durum raporları
hazırladılar. Devletin bu girişimden memnuniyetsiz temsilcileri karşı­
sında kendi konumlarını savunma konusunda pek kahramanca çaba-
lar içine girmemişlerse d.e, onların burjuva özgürlükleri konusunda ge-
cikmiş bir platform oluşturmaya yönelik ürkek adımları, bu sorunlar
hakkındaki tartışmanın meşrulaştırılması noktasında önemli bir rol
oynadı. Bu gelişmelerdeki en göze çarpan olay, gerek Anadolu gerekse
İstanbul iş çevrelerinin devletin aşırı yetkilerinin budanması konusun-
da hemfikir olmalarıydı. Radikal önlemleri uygulamaya koyacak siya-
sal iradenin olmaması ve rüşvet mekanizmasının işlemesi konusunda-
ki gizlenmeyen sevinç, Ankara'yı bu kesimlerin hoş göremeyeceği bir
'çıkıntı' durumunda birakmıştı.
LL) Ziya Öniş ve Umut Türem, "Business, Globalization and Democracy: A Comparati-
ve Analysis of Turkish Business Associations", Turılish Studies, Cilt 2, No: 2, 2001. Tür-
kiye ile Avrupa Birliği arasındaki ilişkiler için bkz. MeltemMüftüler-Baç, Tıırlıey's rela-
tions with a changing Elirdpe, Manchester 1977; Mehmet Uğur, "The Anchor-Credibility
Problem in EU-Turkey Relations", ed. Jackie Gower and John Redmond, Enlarging the
Eııropean Union içinde, Aldershot 2000; Birol Yeşilada, "Turkey's Candidate for EU
Membership", Middle EastJourııal. Cilt 56, No: 1, 2002.
68 Çağlar Keyder
'Sivil toplum'un devletin ayncalıklarnun sürdürülmesine karşı çıkma­
sını mümkün kılan etken, devlet seçkinleri ile kurulu düzenin politikacı­
lanınn Avrupa idealine bağlılıklanm asla ifade etmemeleriydi. Avrupa Bir-
liği'nin 1997'de Luxemburg'da yapılan 'genişleme' zirvesinde, Türkiye'nin
adaylığı buzdolabına kaldınldı, ancak adaylığın geri çekilmesi de kesinlik-
le tartışma konusu yapılmadı. Tersine, yönep.ci sınıf, Türkiye'nin üyelik
için sürekli ricacı konumunda tutan, Avrupa Birliği'ni de önce ayran gö-
nüllülük edip, daha sonra da arzusunun nesnesine karşı kayıtsız kalan bir
taraf gibi görülmesini sağlayacak bu ağırdan alma tutumundan memnun
görünmekteydi. Avrupa Birliği koşullanmn hızla yerine getirilmesi çağn­
sında bulunmak, yönetici elitin heybetli gücüyle cepheden karşı karşıya
gelmekten çok daha güvenli bir seçenekti. Kamuoyu anketlerinde, bu
niş çıkarlar koalisyonu yüzde 65-75'lik kesin· bir çoğunlukla desteklen-
mekteydi (yine de bu destek, AB üyeliğinin fiilen nasıl bir tablo sunacağı
konusunda berrak görüşlere sahip olunduğu anlamına gelmiyordu).
Bu noktadaki beklenmedik gelişme, AB'nin tutumundaki ani deği­
şiklik oldu. Aralık 1999'da, Luxemburg'da adaylığın reddedilmesinden
iki yıl sonra, Helsinki zirvesinde biraraya gelen Avrupa Birliği devlet
başkanlan, Türkiye'nin adaylık statüsünü kabul etmekte anlaştılar.
Gözlemciler bu karann alınmasında çeşitli faktörlerin etkili olduğuna
değiniyorlar. Almanya'da, daha inatçı bir tutum benimsemiş olan
Kohl'un yerini 1998'de Schroeder almışu. Öcalan'ın hapiste yatması ve
PKK'nın teslim olması da Kürt sorununun patlayıcı niteliğine son ver-
mişti. Blair hükümeti, bütünleşmenin panzehiri olarak genişleme yö-
nünde yoğun bir kampanya yürütmekteydi. Kısmen 1999'daki 'deprem
diplomasisi'nin sonucunda Yunanistan'la karşılıklı olarak yeni yakın­
laşma adımlan auldı. TÜSİAD; Brüksel'de başanlı lobi faaliyetleri yü-
rütmekteydi. Amerika'mn desteği, özellikle Clinton'ın Kasım 1999'da
ıstanbul'da düzenlenen Avrupa Güvenlik ve ışbirliği Örgütü zirvesinde-
ki çabalan da (ABD'nin Türkiye lehine sık sık duruma müdahale etme-
ye çalışması -bilhassa da G.W. Bush'un başkan seçilmesinden itibaren-
Brüksel'de kızgınlıkla karşılanmasına rağmen), Helsinki'de olumlu so-
nuç alınmasında etkili olmuş gibiydi. Tabii Türkiye de, Soğuk Savaş'tan
sonraki dönemde sadık bir yol arkadaşı olduğunu kamtlamıştı ve TÜr-
kiye'nin Avrupa Birliği'ne alınmasımn ülke içinde istikrann sağlanma­
sına (hem de ABD'nin ve 'Batı ittifakı'mn en ufak bir~edel ödemesine
gerek kalmadan) katkıda bulunacağı ileri sürülmekteydi.
Türk Fanusu 69
Bununla beraber, Avrupa Birliği'nin 1999'da Türkiye'ni,n adaylık sta~
tüsünü uzatma karan alması, Ankara'daki devlet seçkinlerinin bazı ke-
simleri açısından sürpriz olmuştu. Sürekli ertelerneye maruz kaldıktan
sonra, aruk kendilerinden aniden talep edilen rdormlann kendi ulusal
güvenlik sistemlerinde ve ideolojik payandalannda önemli değişiklikler
yapılması gerektiğini anladılar. Ülkeyi bir cemaat gibi görme ideali, hu-
kukun egemenliğine boyun eğmek zorunda kalacak, sivil ve siyasal öz-
gürlüklerin uygulamaya konması muhalif güçleri kuvvetlendirecekti.
Kürt azınlığımn kültürel haklanmn tamnması gerekecek, laiklik dini
örgütlenme ve ifade özgürlüğünün sağlanması için yeniden tammlana-
caku. Herhalde en tartışmalı reform, ordunun devlet üzerindeki konu-
mundan vazgeçrnek zorunda kalacak olmasıydı. Bunun üzerine, Avru-
pa projesine itirazlar, özellikle ordu kanadından, ama aynı zamanda bü-
rokrasi ve hukuk sisteminin sıralanndan, ilk defa açıkça dile getirilme-
ye başlandı. Üst düzey generaller, Avrupa Birliği'nin, kültürel haklar ba-
hanesiyle Türkiye'yi etnik doğrultuda bölmek istediğini dile getirir ol-
dular; Ecevit koalisyonunun ortağı olan aşın sağcı Milliyetçi Hareket
Partisi, Avrupa'mn taleplerine karşı üniter ulusal yapıyı savunmak üze-
re harekete geçti. AB-karşıtı güçler, Türkiye'nin jeo-stratejik açıdan ta-
şıdığı merkezi konumun, ülkenin her zaman IMF yardımlanna ve Was-
bington'ın desteğine güvenmesini sağlayabileceğini vurguladılar. Avru-
pa Birliği ilk başta Türkiye'nin elit kesimi açısından bir devlet projesiy-
ken, aruk Ankara'mn elit otoriteryanizminin dizginlerini ele geçirme-
nin bir platformu 1].aline gelmişti. Tabii, devletçi partinin retorik tuza-
ğına düşmesi, tartışmalar sırasında, demokratikleşmeden yana olanlann
oldukça işine yaradı. Gerçekte de, AB'den tamamen kopmayı önerecek
kadar ileri giden çok az ses duyuldu. Resmi Kemalist söylem, Batı ide-
alinin bu şekilde tehlikeye atılmasına izin vermeyecekti.
Ordunun ve onun sivil hükümetteki uzantılannın AB üyeliğinin ge-
tireceği dönüşümlerden duyduklan huzursuzluk, doğal bir şekilde, Av-
rupa kanadındaki kuşkulan besliyordu. Türkiye ile AB arasındaki diya-
log, her zaman için, taraflann açıkça kabul ettiklerinden daha gerilimli
olmuştu. Siyasal bakımdan birleşik bir federasyon özlemi içindeki Av-
rupalı elitler, De Gaulle'ün 1960'larda Britanya'ya karşı çıktığı zaman
ileri sürdüğü aynı gerekçelerle Türkiye'nin üyeliğine karşı çıkmaktay-
dılar. Avusturya ve Alman Hıristiyan Demokratlan, Türkiye'nin yete-
rince Avrupalı olmadığı, kültürel bir dille konuşulduğunda fazla ıslami

i
:!
70 Çağlar Keyder
olduğu görüşündeydiler. Kamuoyu anketleri, Türkiye'nin adaylığım
destekleyenlerin azınlıkta kaldığım göstermekteydi (yalnız, Güney Av-
rupa'daki destekçiler Kuzey Avrupa'ya kıyasla daha fazlaydı). Giscard
d'Estaing, Türkiye'yi Avrupa Birliği'ne kabul etmenin Avrupa'mn sonu-
nu getireceğini ilan ederek, diğer politikacıları ikiyüzlülükle suçlamış­
tı. ıı Öbür taraftan AB de, kendi 'gönüllü birlik' retoriğinin tuzağına ya-
kalanmıştı: Görünürde Kopenhag kriterlerini yerine getiren herkes bir-
liğe katılabilirdi. Bundan dolayı, Komisyon'un hazırladığı yıllık ilerleme
raporlarıyla, müzakereler belirlenmiş kanallarla yürütülmeli ve süreç
bürokratik ivrneye bırakılmalıydı.
AKP Hükümeti
Tütkiye'deki AB-yanlısı güçler, Kasım 2002'de AKP'nin seçim zafe-
riyle beklenmedik bir hamle yapma imkanı buldular. AKP fiilen üyelik
için çalışma vaadinde bulunmakla kalmamıştı, bunun yanında, devlet
elitleriyle ilişkisini dikkate almak zorunda olmayan tek siyasal güçtü.
Daha hükümet kurulmadan Tayyip Erdoğan, Türkiye'nin katılım mü-
zakerelerinin programlanan tarihte başlaması doğrultusunda destek
toplamak için Avrupa başkendeı:ini dolaşmaya başladı. On beş yıldır ilk
defa Ankara'da hükümet tek bir parti tarafından kurulmuştu ve bu hü-
kümetin başında, koalisy~n ortaklarınca sabote edilme korkusu duy-
madan (ya da bunun arkasına gizlenmeden) reformları uygulamayı va-
at edebilen bir başbakan bulunuyordu. AKP hükümeti, son on sekiz ayı
aşkın bir sürede, Ecevit döneminde başlatılan yasaları tamamlamak için
büyük bir gayret sarf etti. Milli Güvenlik Konseyi'niiı yetkileri azaltıldı;
MGK'nın üye sayısı, sivillerin çoğunluğunu sağlayacak ve içlerinden bi-
rinin başkan seçileceği şekilde genişletilecekti. Hazira~ 2004'te hapiste-
ki Kürt milletvekilleri sonunda serbest bırakıldılar ve devletin yöneti-
mindeki TRT'de "Kültürel Zenginliklerimiz" adıyla Kürtçe bir program
yayınlanmaya başladı. Bunu, Kürt azınlığının taleplerini karşılama yö-
nünde bazı ilerlemeler sağlayacak başka hakların tanınması da izleyebi-
ı~) .Gisc~rd d'Estaing ile Helmut Schmidt, Türkiye'nin adaylığının kabul edildiği Helsin-
kı zırvesınden sonra, bu karan onaylamadıklannı ilan eden ortak bir metin kaleme aldı­
lar. Giscard d'Estaing, Kasım 2002'de Türkiye'nin coğrafi ve dinsel sebeplerle bir Avru-
pa ülkesi olmadığını söylediğinde çok açık bir dille konuşmuştu. Bkz. ,\;i.'Europe sans
frontleres", Le Monde, 9 Kasın: 2002.. Genel ~Iarak, Türkiye'nin adayliğl daha çok, sağla
kıyaslandığında solda, Kuzey ulkelennden zıyade güney Avrupa ülkelerinde benimsen-
miştir (lngiltere bir istisnadır).
C_-_·- ..
Türk Fanusu 7l
llr. Bireyleri devletin baskı organlarına karşı koruyacak yasaların, poli-
sin ve mahkemelerin fiili uygulamalarını etkileyip etkilemeyeceğini za-
man gösterecek. İşkence ve polis baskısı uzun zamandan beri Türk dev-
letinin halkla ilişkilerinin sorunlu kısımla~ndan biriydi ve sivil hükü-
metlerin işkencecileri adalet önüne çıkarmaya cesareti yoktu. İşkence
kurbanlarının Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne yaptıkları başvuru­
lar, son on yılda görülen tek istisnayla, Türk devletinin kendi yurttaş­
larının bazılarına zararlarını tazmin etme emrini vermesini sağladı. AKP
hükümeti, AİHM kararlarının Türk mahkemeleri nezdinde içtihat gü-
cünde dikkate alınacağını bir kez daha tekrarladı.
Erdoğan, Irak Savaşı öncesi trans-Atlantik ilişkilerinde yaşanan kar-
gaşa döneminde Kasım 2002'de AB'nin Kopenhag zirvesinde karara bağ­
lanan katılım takvimine soğuk bir tepki gösterdi. Türkiye'nin durumu-
nun görüşülmesiAralık 2004'te yapılacak toplantıya ertelenmişti. Ancak
geçen yıl Irak'ta patlak veren direniş ve AKP'nin ileriye dönük güvenli
adımları durumu farklılaştırmıştı. Mayıs 2004'te AB Dış tlişkiler Komis-
yonu yetkilisi Chris Patten, Aralık 2004'te Avrupa KonSeyi'ndeki oyla-
manın "Avi1ıpa Birliği'nin İslamiyet'e karşı çoğulcu ve kapsayıcı bir yak-
laşım göstermedeki kararlılığının esas sınavı" olacağım açıkladı. Ha:ziran
ayında Komisyon, Türkiye'nin demokratikleşme yolunda attığı adımla­
rın tatmin edici düzeye geldiğini ve bu konuda artık izleme sürecine ge-
rek olmadığını bildirdi. Eğer büyük bir alt üst oluş yaşanmazsa, Aralık
2004'te' Türkiye muhtemelen AB bekleme odasına alınacaktır.
Elbette, nihai katılı,m amacıyla Avrupa Birliği'yle müzakerelere
başlanması, Türkiye'nin toplumsal ve siyasal hayatının yol açtığı geri-
limleri sihirli bir değnek değmiş gibi ortadan kaldıracak değildir. Şim­
dilik, ordu, Erdoğan'ın ustaca manevralarıyla kendine tanınan daha
geri plandaki rolü kab\lllenmiş görünüyor, ancak ordunun ulusun
uyanık bekçiliği pelerinini yeniden kuşanması gerektiği çağrıları hala
dile getirilmektedir. Mücadelenin nasıl bir seyir alacağı, AKP'nin mü-
zakereler için İslami tabanının rızasını alma ve laik sistem ile orduyu
da tatmin edecek daha ortacı bir yol izleme başarısına bağlı olacak.
Ordunun oynaması muhtemel rol de, Türk silahlı kuvvetlerinin Pen-
tagon'un planladığı yeni savaşlara ve güvenlik operasyonlarına katıl­
mayı ne kadar istediğiyle belirlenecek. Mait 2003'te ABD birliklerinin
Türkiye'den geçmeSine ilişkin kararın (yeni seçilen AKP milletvekil-
lerinin üçte birinin, muhalefetteki CHP'yle birlikte oy kullanmak üze-
 Çağlar Keyder Türk Fanusu 73
72
kaı:arııııa uymamaısıy'ıa) l\An.~I,.~·'ı>
veto edilmesi gibi bir tutu- Yeni kent yoksulları AKP'ye muazzam bir oy deposu sağladı, anc'lk
mun yeniden alınması hiç mümkün görünmüyor. Türklerin duyulma- onlar hala ne yapacakları önceden kestirilemez bir faktör durumunda-
mış bir şekilde itaatsizlik göstermesi Beyaz Saray'da büyük bir öfke lar. Şimdilik AKP, yolsuzluk konusunda geçmişindeki görece temiz si-
doğurdu ve Erdoğan o zamandan beri bu durumu telafi etmekiçin bü- cilinin ekmeğini yemeye devam ediyor. AKP'nin esasen kent yoksulla-
yük çaba harcıyor. Nitekim Ekim 2003'te Erdoğan, AKP grubunu, bir rınıkendine çekmesinin sebebi, somut önerilerden ziyade, onlarla fi-
Kürt devletinin kurulmasını engellemek için bölgede silahlı bir Türk ilen empati kurabilmesidir; bu kesimlerin hoşnutsuzluklarını ifade et-
varlığının gerekli olduğu şeklindeki ordunun mantığına başvurarak, melerini sağlayacak alternatif bir siyasal kanalın bulunmaması da ken-
ABD'nin liderliğindeki işgali desteklemek amacıyla Irak'a asker gön- di işine yarıyor. 'Sol' mirasa sahip çıkan iki büyük partiden Ecevinn
derilmesi lehine oy kullanmaya ikna etmeyi başardı. Ancak Irak Yö- DSP'si, 2002 seçimlerinde hezimete uğramadan önce aşırı-milliyetçi ve
netim Konseyi'nin acil çağrıları birliklerin bölgeye yerleştirilmesini devletçi bir konuma çekildi. Yüzde 19'1uk oy oranıyla Meclis'teki mu-
önledi. Generaller, Washington'ın gözünde eskisi kadar önemliler; halefet partisini oluşturan CHP ise, kendini esasen 'laiklik'le tanımlı­
Erdoğan da ABD'yi yatıştırma politikasına yönelmişdurtüiida:Ordıı­ yor; bu yüzden, aldığı desteğin büyük kısmı, daha gelişmiş bölgelerde-
nun genişleyen profesyonel yapısının, siyasalolaylardaki alışılmış ro- ki ve büyük şehirlerdeki orta sınıf oyları. Yeniliğin sihri yavaş yavaş
lünün azaltılmasıyla (özellikle de Türkiye sınırları içerisinde Kürt ge- dağıldıkça, AKP'nin politikaları ile ona oy veren (ve popülist söylemle
rillalarının faaliyetleri yeniden canlanacak olursa) kolayca bağdaştırı­ cesaret bulmuş olan) kitlenin talepleri arasındaki çatışma giderek geri-
lıp bağdaştırılamayacağı henüz belli değiL. limIere meydan verecek. Avrupa Birliği'nin eninde sonunda üyelik ih-
Mali cephede, borç yükü artmaya devam ediyor ve AKP faiz oranla- timalini resmen kabul etmesinin bir ileri hamle yaratacağı kesin, fakat
rını tedrid bir şekilde düşürmeyi başarsa· bile, aritmetik durumun yine Washington'ın 'Müslüman dünyadaki demokrasi feneri'nin geleceği,
de kontrol alınamayacağına işaret etmekte. Hükümetin yakın gelecekte belirsizliğini hala koruyor.
tam bir iflas ilan etmesi imkansız, ancak sürekli kriz atmosferinden kur-
(Türkçesi: Osman Akmhay)
tulmak mümkün olursa, bu sefer de kemer sıkma ve topluınsal harcama-
lara bütçeden yeterince kaynak tahsis edememenin doğurduğu öfkeyle
başa çıkmak zorunda kalacak. 2001 krizinden beri ekonomik toparlan-
mada önemli adımlar atılmışken, Türkiye'nin genç ve büyüyen nüfusu
her yıl iş piyasasına muazzam sayıda taze genç işçi gönderiyor ve bu
genç insanların umutları işsiz büyüme çağında her geçen gün biraz da-
ha fazla kırılıyor. İşgücünün yeniden yapılanması büyük şehirlerde göz-
le görülür bir kutuplaşmaya yol açtı ve bu soruna artık geniş ailelerin ve
konışuluk dayanışmasının geleneksel mekanizmalarıyla çare buluna-
maz. 1990'lı yıllarda savaştan kaçan ya da doğu ve güney doğu illerinden
kaçmak zorunda kalan Kürtler, şehirlere göçün en büyük unsurlarıydı.
Daha önce göç edenlerin asıl arzuları iş bulma fırsatına kavuşmak ya da
eğitim ve sağlık hizmetlerinden yararlanmak iken, yeni gelen göçmenle-
rin kararını belirleyen şey tamamen zorunluluk. Yerinden koparılan bu
insanlar İstanbul'a, Diyarbakır, Adana ya da Antalya'nın civarındaki ge-
cekondu semtlerine, ya da kıyı boylarındaki küçük kasabalara yığılmış
durumdalar. çOğunun da gidecek bir yeri yok.