Doç. Dr.

Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 1

7 SAYISAL İNTEGRASYON YÖNTEMLERİ

Sayõsal integrasyon veya integral alma işlemi, analitik olarak bir integralin alõnmasõnõn çok
zor veya olanaksõz olduğu durumlarda veya bir işlevin değerlerinin sadece belirli
noktalarda bilinmesi durumlarõnda önem kazanõr. Ayrõca integrasyon işlemlerini içeren
veya gerektiren problemlerin bilgisayarla çözümünde kullanõlan programlarda sayõsal
integrasyon yöntemlerinin kullanõlmasõ kaçõnõlmazdõr. Gerçekte analitik integral, sayõsal
integrale göre çözülebilme kolaylõğõ ve sonucunun kesinliği ile üstünlük gösterir. Uzunluk,
alan, hacim, enerji, ... gibi pekçok büyüklüğün hesabõnda tek ve çok katlõ integrasyondan
yararlanõlõr. Bu bölümde bu gibi amaçlar için kullanõlabilecek tek ve çok katlõ belirli
integrallerin sayõsal çözüm yöntemleri açõklanmõştõr.

Genel olarak bir f(x) işlevinin a ≤ x ≤ b aralõğõndaki belirli integrali I,

b
I = ∫ f(x)dx (7.1)
a

şeklinde gösterilir. Buna tek katlõ belirli integral denir. Bu integrasyon işlemi ile, Şekil
7.1'de gösterildiği gibi geometrik olarak, integrali hesaplanan f(x) eğrisinin altõnda kalan
a ≤ x ≤ b aralõğõndaki taralõ alan hesaplanmõş olur.

f(x) b
f(x)
I = ∫ f(x) dx f(x) f(x)
a

b
I = ∫ f(x) dx
a

a b x a b x

Şekil 7.1. İntegral hesabõ

Şekil 7.1'deki taralõ alanõn dolayõsõyla integralin hesabõnda genellikle a ≤ x ≤ b aralõğõ, Şekil
7.2'deki gibi, ∆x kalõnlõğõnda n dilime bölünür. Bu hesapta ∆x kalõnlõğõ

b− a
∆x = (7.2)
n
olur. Burada a integralin alt sõnõr değeri, b üst sõnõr değeri ve n dilim sayõsõdõr. Eğer ∆x
dilim kalõnlõğõ biliniyorsa n dilim sayõsõ

b− a
n= (7.3)
∆x
işlemi ile hesaplanõr. İntegral hesabõ bu ayrõklaştõrma işlemi ile, dilimlerin alanlarõnõn tek
tek, ikişer dilimli, üçer dilimli, ... hesabõna dönüşmüş olur. Bu şekilde hesaplanan alanlar
toplanarak toplam alan veya integralin değeri hesaplanõr.
Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 2

f(x)
f(x)

a ∆x b x

Şekil 7.2. İntegral hesabõnda dilimleme (ayrõklaştõrma)

Dilimlerin alanlarõnõn veya integralin hesabõnda bir nokta, iki nokta, üç nokta ve dört nokta
yaklaşõmlarõ yaygõn olarak kullanõlan yaklaşõmlardõr.

7.1. Bir Nokta Yaklaşõmõ (Dikdörtgen Yöntemi)

Bir nokta yaklaşõmõnda veya dikdörtgen yönteminde, Şekil 7.3'ten de görüleceği gibi, x = a
için f(a) noktasõndan x eksenine paralel doğru çizilerek birinci dikdörtgen dilim elde edilir.
x = a + ∆x için f(a + ∆x) noktasõndan da x eksenine paralel doğru çizilerek ikinci
dikdörtgen dilim elde edilir. Bu şekilde devam edilerek her noktadan x eksenine paralel
doğrular çizilir ve dikdörtgen dilimler elde edilir. İntegralin değeri, bu dikdörtgen
dilimlerin alanlarõnõn toplamõna yaklaşõk eşittir.

f(x)
f(x)
f(xj)

∆x
a ∆x b x xj xj+1
Dikdörtgen
Şekil 7.3. Bir nokta yaklaşõmõ (dikdörtgen yöntemi) Sj = ∆xj.f(xj)

Eğer dilimler farklõ ∆x kalõnlõklarõnda ise integral

b n n
I = ∫ f(x)dx ≅ ∑ ∆ x j⋅ f(x j) =∑ S j (7.4)
a
j=1 j=1

olur. Genelde dilimler eşit ∆x kalõnlõklarõnda olur. Bu durumda integral

b n
I = ∫ f(x)dx ≅ ∆ x⋅ ∑ f(x j) (7.5)
a
j=1

olur. Bu denklemde n dilim sayõsõ, ∆x = (b - a)/n dir.

Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 3

7.2. İki Nokta Yaklaşõmõ (Yamuk (Trapez) Yöntemi)

Yamuk yöntemi olarak tanõnan iki nokta yaklaşõmõnda birbiri ardõndan gelen her iki nokta
bir doğru ile birleştirilerek Şekil 7.4'teki gibi yamuk şekilli dilimler elde edilir. Böylece
integral, yamuklarõn alanlarõnõn toplamõna dönüştürülmüş olur.

f(x) f(xj+1)
f(x) f(xj)

∆x
xj xj+1
a ∆x b x Yamuk
Sj = (∆x/2). [f(xj)+ f(xj+1)]
Şekil 7.4. İki nokta yaklaşõmõ (yamuk yöntemi)
Yamuğun alanõ, paralel kenarlarõnõn uzunluklarõnõn toplamõnõn bu iki kenar arasõndaki
uzaklõğõn yarõsõ ile çarpõmõna eşittir. Şekil 7.5'te, yamuk yöntemi integrasyon bağõntõsõnõ
elde etmek için Şekil 7.4'ten iki dilim ayrõ olarak büyütülerek yeniden çizilmiştir.

f(x) fj-1
fj fj+1 f(x)

∆x ∆x x
xj-1 xj xj+1

Şekil 7.5. İki yamuk dilimi

Şekil 7.5'ten herbir dilim için
xj ∆x
∫x j−1 f(x)dx ≅ (f + f )
2 j−1 j

x j+1 ∆x
∫x j f(x)dx ≅ (f + f )
2 j j+1

yazõlõr. İki dilim için

x j+1 xj x j+1 ∆x ∆x
∫x j−1 f(x)dx = ∫x j−1 f(x)dx + ∫x j f(x)dx ≅ (f + f ) +
2 j−1 j
(f + f )
2 j j+1
Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 4

∆x
= (f + 2f j + f j+1)
2 j−1
bulunur. Bu eşitlik genelleştirilecek olursa, bir f(x) işlevinin yamuk yöntemine göre
a ≤ x ≤ b aralõğõndaki sayõsal integrasyon eşitliği

∆x
[f(a) + 2f(a+ ∆ x) + 2f(a+ 2∆ x) + L + 2 f(a + (n − 1)∆ x) + f(b) ] (7.6)
b
I = ∫ f(x)dx ≅
a 2
veya

∆x  
b n −1
I = ∫ f(x)dx ≅ f(a) +f(b) + 2∑ f(a + j ∆ x) (7.7)
a 2  
 j=1

elde edilir. Burada n dilim sayõsõdõr. Dilim kalõnlõğõ ise

b− a
∆x =
n
olur. Genel olarak integral konusunu geometrik olarak anlamak kolay olmakla beraber,
yöntemin, sonucun doğruluğu ve bunun iyileştirilmesi için yapõlmasõ gerekenler hakkõnda
bilgi vermez. Ancak görüldüğü gibi, ∆x dilim kalõnlõğõ küçük veya n dilim sayõsõ büyük
seçildikçe integrasyon sonucunun doğruluğu artmaktadõr.

Yamuk yönteminde yöntemin hatasõnõ azaltmak veya doğruluğunu arttõrmak için uç

düzeltmesi adõ verilen işlem yapõlõr. Buna göre uç düzeltmeli yamuk yöntemi bağõntõsõ,

∆x   (∆ x)2
b n −1
I = ∫ f(x)dx ≅ f(a) +f(b) + 2∑ f(a + j∆ x) − [f ′(b) − f ′(a)] (7.8)
a 2   12
 j= 1 

olur. Burada son terime uç düzeltmesi terimi denir.

Sayõsal örnek 7.1:

b
I = ∫ (3 x 3 + 2 x 2 + 5) dx integralini ∆x = 0,5 alarak
a
a) Yamuk ve
b) Uç düzeltmeli yamuk
yöntemleri ile hesaplayõnõz.
3
b 3 2
İntegrali analitik çözümü: I = ∫ (3 x + 2 x + 5) dx = x 4 + x3 + 5 x
3 2
= 93,75
a 4 3 0

Yamuk yöntemi ile çözüm:

a = 0, b = 3, ∆x = 0,5
b− a 3 − 0
n= = =6
∆x 0,5
Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 5

0,5  
6−1=5
I≅ f(0) +f(3) + 2 ∑ f(0 + j 0,5)
2  
 j=1
I ≅ 0,25[f(0) +f(3) + 2[f(0,5) + f(1) + f(1,5) + f(2) + f(2,5)]]
I ≅ 0,25 [5 + 104 + 2[5,875 + 10 + 19,625 + 37 + 64,375]] = 95,6875
Hata = 95,6875 − 93,75 = 1,9375

Uç düzeltmeli yamuk yöntemi ile çözüm:

f(x) = 3 x3 + 2 x 2 + 5
f' (x) = 9 x 2 + 4 x
(0,5)2 3
Iucd = I− (9 x 2 + 4 x 0 ) = 93,75
12
Hata = 93,75 − 93,75 = 0

7.3. Üç ve Dört Nokta Yaklaşõmlarõ (Simpson Yöntemi)

7.3.1 Üç Nokta Yaklaşõmõ (1/3 Simpson Yöntemi)

Bu yöntemde çözüm aralõğõ çift sayõda n dilim sayõsõna bölündükten sonra herbir iki dilime
ilişkin üç noktadan geçen eğrinin altõndaki alan yani integral hesaplanõr. Buna göre 1/3
Simpson kuralõ veya iki dilim için Simpson kuralõ
X j+1 1
Ij = ∫ f(x)dx ≅ ∆ x (f j−1+ 4 f j + f j+1) (7.9)
x j−1 3

yazõlõr. Genel olarak 1/3 Simpson integrasyon bağõntõsõ veya diğer bilinen adõyla ikişer
dilimli integrasyon bağõntõsõ

 
 n −1 n −2 
b ∆x
I = ∫ f(x)dx ≅ f(a) +f(b) + 4 ∑ f(a + j ∆ x) + 2 ∑ f(a + j ∆ x) (7.10)
a 3  j=1 j= 2 
 j= tek j=ç ift 

olur. Burada da

b− a
∆x = (7.11)
n
olup integral aralõğõ çift sayõda dilime bölünmüş olmalõdõr, yani n dilim sayõsõ çift sayõ
olmalõdõr.

Sayõsal örnek 7.2:

π/4 sin 2x
I=∫ dx integralini 1/3 Simpson yöntemi ile n = 8 alarak hesaplayõnõz.
0 cos2x
Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 6

π
−0
b− a 4 π
a = 0, b = π/4, ∆ x = = =
n 8 32

 
 8−1 8− 2
π / 32 π π 
I≅ f(0) +f(π / 4) + 4 ∑ f(0 + j ) + 2 ∑ f(0 + j )
3  j=1
32 j=2
32 
 j= tek j=ç ift 
π   sin 2 (π / 32) sin 2 (3π / 32) sin 2 (5π / 32) sin 2 (7π / 32) 
I≅ f(0) + f(π / 4) + 4  2
+ 2
+ 2
+ 2
+

96   cos (π / 32) cos (3π / 32) cos (5π / 32) cos (7π / 32) 
 sin 2 (2π / 32) sin 2 (4π / 32) sin 2 (6π / 32) 
+ 2  2
+ 2
+ 2


 cos (2π / 32) cos (4π / 32) cos (6π / 32) 
π
I≅ [0 + 1 + 4 (0,00970 + 0,09202 + 0,28570 + 0,67351) + 2 (0,03956 + 0,17157 + 0,44646)]
96
I ≅ 0,21464
π/ 4 sin 2 x π/4 π/4
İntegralin analitik değeri: I = ∫ 2
dx = ∫ tan 2
x dx = ∫ (sec 2 − 1) dx =
0 cos x 0 0

π/4 π/ 4 π/4
=∫ sec 2 x dx − ∫ x dx = tan x − x 0 = 0,21460
0 0

Hata = 0,21460 − 0,21464 = 0,00004

Sayõsal örnek 7.3:

3
I = ∫ ex dx integralini 1/3 Simpson yöntemi ile ∆x = 0,5 ve ∆x = 0,25 alarak hesaplayõnõz.
0

a = 0, b = 3, ∆x = 0,5 için
b− a 3 − 0
n= = =6
∆x 0,5
0,5
I≅ [f(0) +f(3) + 4[f(0,5) + f(1,5) + f(2,5)] + 2[f(1,0) + f(2,0)]] = 19,092
3
3
İntegralin analitik değeri, I = ex = e3 − 1 = 19,08554
0
Hata = 19,092 − 19,08554 = 0,00646

a = 0, b = 3, ∆x = 0,5 için
b− a 3 − 0
n= = = 12
∆x 0,25
0,5
I≅ [f(0) +f(3) + 4[f(0,25) + f(0,75) + f(1,25) + f(1,75) + f(2,25) + f(2,75)] +
3
+ 2[f(0,5) + f(1,0) + f(1,5) + f(2,0) + f(2,5)]] = 19,086
3
İntegralin analitik değeri, I = ex = e3 − 1 = 19,08554
0
Hata = 19,086 − 19,08554 = 0,00046
Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 7

7.3.2 Dört Nokta Yaklaşõmõ (3/8 Simpson Yöntemi)

Bu yöntemde çözüm aralõğõ üç ve üçün katõ sayõda n dilim sayõsõna bölündükten sonra
herbir üç dilime ilişkin dört noktadan geçen eğrinin altõndaki alan yani integral hesaplanõr.
Buna göre 3/8 Simpson kuralõ veya üçer dilim için Simpson kuralõ
X j+ 2 3
Ij = ∫ f(x)dx ≅ ∆ x (f j−1+ 3 f j + 3 f j+1+ f j+ 2 ) (7.12)
x j−1 8

yazõlõr. Genel olarak 3/8 Simpson integrasyon bağõntõsõ veya diğer bilinen adõyla üçer
dilimli integrasyon bağõntõsõ

 
 n −1 n −3 
b 3
I = ∫ f(x)dx ≅ ∆ x f(a) +f(b) + 3
a 8 ∑ f(a + j ∆ x) + 2 ∑ f(a + j ∆ x) (7.13)
 j=1 j=3 
 j=1, 2, 4, 5, 7, 8,... j=3, 6, 9,... 

olur.

Sayõsal örnek 7.4:

3 x+ 2
I=∫ dx integralini 3/8 Simpson yöntemi ile n = 9 alarak hesaplayõnõz.
−1 2 x+ 3

b− a 3 − (−1) 4
a = -1, b = 3, ∆ x = = = = 0,4444
n 9 9
 
 9−1 9 −3 
3
I ≅ 0,4444f(−1) +f(3) + 3 ∑ f(−1 + j 0,4444) + 2 ∑ f(−1 + j 0,4444)
8  j=1 j=3 
 j=1, 2, 4, 5, ... j=3, 6, ... 
3
I ≅ 0,4444[f(−1) +f(3) + 3(f(−0,5556) + f(−0,1112) + f(0,7776) + f(1,2222) +
8
+ f(2,1108) + f(2,5552)) + 2(f(0,3332) + f(1,6664))]
I ≅ 5,334299
İntegralin analitik değeri = 5,333333
Hata = 5,333333 − 5,334299 = 0,000966

7.4. Çok Katlõ İntegrasyon

Çok katlõ integrasyonda her kat bilinen bir sayõsal integrasyon yöntemi ile hesaplanarak
tüm integral hesaplanõr. Örneğin iki katlõ bir integral
d b
I=∫ ∫ f(x, y) dx dy (7.14)
c a

ise burada
b
g(y) = ∫ f(x, y) dx (7.15)
a
Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 8

iç veya birinci kat integral olur. Dolayõsõyla tüm integralin sonucu

d
I = ∫ g(y) dy (7.16)
c

integralinin hesabõndan bulunur. Örneğin böyle bir integralin çözümü dikdörtgen yöntemi
ile yapõlacak olursa

d b d n d m
I=∫ ∫ f(x, y) dx dy ≅ ∫ (∑ f(xi , y) ⋅ ∆ x) dy = ∫ g(y) dy = ∑ g(y j) ⋅ ∆ y (7.17)
c a c c
i =1 j=1

işlemi yapõlõr.

Örnek 7.5:

d b
Şekil 7.6 için I = ∫ ∫ f(x, y) dx dy integralini yamuk yöntemi ile çözünüz.
c a

b d
g(y) = ∫ f(x, y) dx ve I = ∫ g(y) dy işlemi yapõlacaktõr. Buna göre
a c

∆x
g(y) ≅ [f(a, y) +f(b, y) + 2[f(a+ ∆ x, y) + f(a+ 2∆ x, y)]]
2
∆y ∆x
[f(a, c) +f(b, c) + 2[f(a+ ∆ x, c) + f(a+ 2∆ x, c)] +
d
I = ∫ g(y) dy ≅
c 2 2
+ f(a, d) +f(b, d) + 2[f(a + ∆ x, d) + f(a + 2∆ x, d)] +
+ 2[f(a, c+ ∆ y) + f(b, c+ ∆ y) + f(a + ∆ x, c+ ∆ y) + f(a + 2∆ x, c+ ∆ y)]]

y
d
∆y

∆y
c
∆x ∆x ∆x
a b x
Şekil 7.6.

Sayõsal örnek 7.6:

3 2
I=∫ ∫ x y (1 + x) dx dy integralini yamuk yöntemi ile
1 1
b− a 2 − 1 1
∆x = = = = 0, 3
n 3 3
d− c 3 − 1
∆y = = =1
m 2
alarak hesaplayõnõz.
Doç. Dr. Özcan Kalenderli SAYISAL YÖNTEMLER 9

Bir önceki örnekteki gibi çözümle

∆y ∆x
[f(a, c) +f(b, c) + 2[f(a+ ∆ x, c) + f(a+ 2∆ x, c)] +
d
I = ∫ g(y) dy ≅
c 2 2
+ f(a, d) +f(b, d) + 2[f(a + ∆ x, d) + f(a + 2∆ x, d)] +
+ 2[f(a, c+ ∆ y) + f(b, c+ ∆ y) + f(a + ∆ x, c+ ∆ y) + f(a + 2∆ x, c+ ∆ y)]]

bağõntõsõ oluşturulursa

I≅
1 0, 3
2 2
[
f(1,1) +f(2,1) + 2[f(1 + 0, 3 ;1) + f(1 + 2.0, 3 ;1)] +

+ f(1, 3) +f(2, 3) + 2[f(1 + 0, 3 ; 3) + f(1 + 2.0, 3 ; 3)] +

]
+ 2[f(1; 1 + 1) + f(2; 1 + 1) + f(1 + 0, 3 ; 1 + 1) + f(1 + 2.0, 3 ; 1 + 1)]

I = 15,340
İntegralin analitik değeri = 15,333
Hata = 15,333 − 15,340 = 0,007