Tanzimat Tan Once Sivas Ta Gayrimuslimler Non Muslims in Sivas Before Tanzimat

TANZ MAT’TAN ÖNCE S VAS’TA GAYR MÜSL MLER
SERAP BOZPOLAT
Cumhuriyet Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Lisansüstü E%itim, Ö%retim ve S'nav Yönetmeli%inin Tarih Anabilim Dal' Yak'nça%

Tarihi Bilim Dal' çin Öngördü%ü
YÜKSEK L SANS TEZ

olarak haz'rlanm'1t'r.
TEZ DANI4MANI
Prof. Dr. Ömer DEM REL
S VAS
Eylül 2007
1
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü ü’ne
Serap BOZPOLAT taraf'ndan haz'rlan bu çal'1ma jürimiz taraf'ndan Tarih Anabilim

dal'/Yak'nça% Tarihi Bilim dal'nda YÜKSEK L SANS TEZ olarak kabul edilmi1tir.
Ba1kan: Prof. Dr. Ömer DEM REL
Üye: Doç. Dr. Adnan GÜRBÜZ
Üye: Yrd. Doç. Dr. Galip EKEN
Onay
Yukar'daki imzalar'n, ad' geçen ö%retim üyelerine ait oldu%unu onaylar'm.

04/09 /2007
Prof. Dr. Zafer C RH NL OALU

Enstitü Müdürü
I
ÖZET
Osmanl' mparatorlu%u’nda ya1ayan gayrimüslimler, son dönemde h'z

kazanan sosyal tarih çal'1malar'n'n önemli ve ilgi çekici konular' aras'nda yer
almaktad'r. Bu konuda yap'lan ara1t'rmalar, millet sisteminin sorgulanmas'n'n da
önünü açm'1t'r. Bu ba%lamda, Osmanl' devleti taraf'ndan öngörülen kurallar'n ne
kadar ve nereye kadar uygulama alan' buldu%u ve Müslümanlar ile Gayrimüslimler
aras'ndaki sosyal ili1kileri ne 1ekilde etkiledi%i belli ölçüde gözlemlenebilmi1tir. Bu
çal'1mada, Osmanl' devletinin Gayrimüslimlere olan genel bak'1'ndan ziyade,
Osmanl' döneminde, bir Anadolu 1ehrinde ya1ayan Gayrimüslimlerin ya1am
ko1ullar'n' ve Müslümanlarla olan ili1kilerini de%erlendirmeye çal'1'lm'1t'r.
“Tanzimat’tan Önce Sivas’ta Gayrimüslimler” adl' tez çal'1mam'zda, temel

kaynak olarak, tarih ara1t'rmalar'nda en önemli kaynak grubu durumunda olan, kente
ait 11 1er’iyye sicil defteri ile di%er ar1iv vesikalar' kullan'lm'1t'r. Bu çal'1mada,
kaynaklar'n ve imkânlar'n elverdi%i ölçüde, Sivas’ta ya1ayan gayrimüslimler, hemen
her yönleriyle ve kentin Müslüman sakinleriyle kar1'la1t'rmal' olarak ele al'nmaya
çal'1'lm'1t'r. Kentin gayrimüslimleri nüfus aç's'ndan tan't'ld'ktan sonra, ya1ad'klar'
fiziksel çevre, ekonomik ve sosyal hayatlar', aile ya1ant'lar', dinî ve kültürel yap'lar'
hakk'nda belgelere yans'd'%' ölçüde bilgiler ve de%erlendirmeler verilmi1, sosyal
ili1kiler bak'm'ndan dinin ay'rt edici rolü tart'1'lm'1t'r. Böylece millet sistemi de
Sivas örne%inde gözden geçirilmi1tir.
Ara1t'rmada, ayn' kent kültürünün parçalar' olan Müslüman ve

gayrimüslimlerin birçok noktada ortakl'klar' göze çarpm'1t'r. Bununla beraber farkl'
dinlere mensubiyetin baz' durumlarda belirleyici bir unsur oldu%u da gözlenmi1tir.
Osmanl' geneline ait gözlemler edinebilmek noktas'nda, bu konuda ve farkl' kentler
üzerinde kar1'la1t'rmal' olarak yeni çal'1malara ihtiyaç duyulacakt'r.
II
SUMMARY
Non-Muslims who have lived in Otoman Empire's administration, is one of

the charming and important subject in social-historical research area which has been
speeded up lately. The researchs which have been made about this subject, has
brought up the interrogation of Ottoman “millet system”(social system) In this
context, it has been slightly observed that the prescribed rules of Ottoman Empire
was how capable to find area of application and how it has affected the relationship
between Muslims and Non-Muslims. In this study, rather than how Ottomans
approached to them, it has been tried to assess that the living conditions of a Non-
Muslim society and their relations with the Muslims, whom have lived in an
Anatolian city together.
11 4er'iyye record book and the other record samples have been used as main
source for this thesis study, named "Non-Muslims in Sivas before Tanzimat
(Administrative Reforms)". In this study, as far the sources and facilities enabled to
make it happen, Non-Muslims have been discussed completely and as
comparatively to the Muslim habitants. Right after the Non-Muslims has been
introduced demographically, it has been discussed that the religions's distinguishing
role on their physical conditions, economical and social conditions, family lives,
religious and cultural structures.Thus, "millet system" has been overwieved in Sivas
sample.
Many common points between Non-Muslims and Muslims have been greet in
this research. Nevermore, it has been observed that belonging to the other religions
was a determining factor. To gather the general observations about Ottomans, new
comparative researches will be required about the other cities in Ottoman Empire.
III
Ç NDEK LER ……………………………………………………………… III
TABLO, GRAF K, PLAN VE RES MLER ………………………………… V
KISALTMALAR ................................................................................................ VII
ÖNSÖZ ………………………………………………………………………… VIII
G R ) ……………………………………………………………………….….. 1
A. Konu, Metod, Kaynaklar ...……………………………………………….….. 1
B. slam Hukukunda Gayrimüslimler ………………………………………….... 5
C. Osmanl' Devleti’nde Gayrimüslimlerin Durumu ...………………………….. 7
D. Sivas 4ehrinin Tarihçesi ………………………………………………….…... 13
B R NC BÖLÜM: 4EH R HALKI Ç NDE GAYR MÜSL MLER ….…….... 19
A. NÜFUS VE ETN K YAPI …………………………………………….…….. 19
1. H'ristiyan Nüfus (Ermeniler Ve Rumlar) …………………………….………. 19
2. Yahudiler ………………………………………………………………….….. 22
B. MAHALLELER ……………..………………………………………………. 23
K NC BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE EKONOM K HAYAT .……….. 28
A. T CARÎ HAYAT …………………………………………………………..... 28
B. MESLEKLER ……………………………………………………………….. 30
C. MAL VARLIKLARI …………………………………….………………….. 33
D. BORÇ - ALACAK L 4K LER ………………………….……………….... 39
E. MÜLK ALIM-SATIMI ……….…………………………….………………. 45
F. GAYR MÜSL M VAKIFLARI .………………………….……………….... 46

IV
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE GÜNDEL K HAYAT …….... 49
A. ÖZEL YA4AM ALANLARI: EVLER …………………….……………….. 49
B. EV E4YALARI ………………………………………………….………….. 51
C. K 4 SEL E4YALAR: K'yafetler, Aksesuar ve Mücevherat …….…………. 53
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE A LE HAYATI ……….... 56
A. EVLENME ve BO4ANMA …………………………………………….…... 57
B. ÇOCUK SAYISI ………………………………………………………….… 59
C. M RAS VE VAR SLER …………………………………………………..... 62
BE) NC BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE D NÎ HAYAT ……………… 78
A. D NÎ YAPILANMA …………………………………………………..……. 79
B. K L SELER VE MANASTIRLAR ……………………………………….... 81
C. MEZARLIKLAR…………………………………………………………..… 90
D. HT DA ……………………………………………………………………… 94
ALTINCI BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE EA T M-KÜLTÜR HAYATI … 96
YED NC BÖLÜM: MÜSL M-GAYR MÜSL M L 4K LER ……………... 102
SONUÇ ………………………………………………………………………..... 107
KAYNAKÇA ………………………………………………………………….... 108
BELGELER …………………………………………………………………….. 116

V
TABLO, GRAF K, PLAN VE RES MLER
TABLO I : Sivas Nüfusu ……………………………………………... 22
TABLO II : Sivas Mahalleleri ………………………………………… 26
TABLO III : Tereke Kay'tlar'na Göre Ticaret Yap'lan Merkezler …….. 33
TABLO IV : Servet Da%'l'm' ………………………………………....... 37
TABLO V : Terekelere Göre Sahip Olunan Mülk Tipleri Ve Nakit…… 41
TABLO VI : Sivas Gayrimüslimlerinin Mal Varl'klar' le Borç-Alacak

li1kileri (1810–1840) ……………………………………………………………... 46
TABLO VII : Mülk Sat'1lar'n'n Dinî Da%'l'm' …………………………. 51
TABLO VIII : Mülk Sat'1lar' ……………………………………………. 54
TABLO IX : Osmanl' Genelindeki Ailelerde Çocuk Say's' Ortalamas' .. 73
TABLO X : Sivas 4ehrindeki Ailelerde Çocuk Say's' Ortalamas' ……. 73
TABLO XI : Çocuk Say'lar' …………………………………………… 74
TABLO XII : Cinsiyet Ve Ya1 Ortalamas' Bak'm'ndan Çocuklar ……… 75
TABLO XIII : Mirastan Pay Alan Di%er Varisler ………………………... 76
TABLO XIV : Tereke Sahiplerinin Varisleri …………………………….. 77
TABLO XV : 1884’te Usul-Ü Atikle E%itim Veren S'byan Mektepleri ..100
TABLO XVI : 1886’da Sivas Rü1tiyelerindeki Ö%renci Say's' …………101
TABLO XVII : Sivas Merkez lçe’nin Okullar' (Vital Cuinet Seyahatnamesi

– 1890) …………………………………………………………………………….101
TABLO XVIII : Sivas Merkez lçedeki Gregoryen Ermeni Okullar' (Vital

Cuinet Seyahatnamesi – 1890) ……………………………………………………102
TABLO XIX : Sivas Merkez lçedeki Protestan Ermeni Okullar' (Vital

Cuinet Seyahatnamesi – 1890) …………………………………………………….102
TABLO XX : Sivas Vilayet Genelinde Gayrimüslim Okullar' ( statistik-

Umumiye daresi, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin 1313 Senesine Mahsus
statistik)………………………………………………………………………….. 103
VI
TABLO XXI : 1899-1900 Y'llar'nda Gayrimüslimlerin Devam Ettikleri

Okul Say's' Ve Talebe Say's' ……………………………………………………..103
GRAF K I : Mal Varl'klar'n'n Da%'l'm' ………………………………. 39
GRAF K II : Mal Varl'klar'n'n Borç-Alacak Da%'l'm' ………………… 44
GRAF K III : Tek Katl' Ve ki Katl' Evler ……………………………… 59
GRAF K IV : Evlerde Odalar …………………………………………… 59
GRAF K V : Evlerde Oda Say'lar' …………………………………….. 60
GRAF K VI : Evlerin Bölümleri ………………………………………… 61
GRAF K VII : Çocuk Say'lar' ……………………………………………. 74
GRAF K VIII : Çocuklar'n Cinsiyetlerine Göre Da%'l'm' ………………... 76
PLAN I : Sivas Mahalleleri (1800–1839) ………………………….. 29
PLAN II : Sivas’ta Gayrimüslim Mabetleri Ve Mezarl'klar' (1800–

1839) ………………………………………………………………………………. 90
RES M I : K'rk 4ehitler ……………………………………………... 84
RES M II : Sivas 1902 – Ana Kilise ………………………………….. 86
RES M III : Temeltepe K'1las'ndaki Ermeni Kilisesi …………………. 91
RES M IV : Temeltepe K'1las'ndaki Ermeni Kilisesi …………………. 92
RES M V : Sivas Ermeni Mezarl'%' ………………………………….. 94
RES M VI : Sivas Ermeni Mezarl'%'ndan Bir Görünüm ……………… 94
RES M VII : Sivas Ermeni Mezarl'%'ndan Bir Görünüm ………………. 95
RES M VIII : Sivas Ermeni Mezarl'%'ndan Bir Görünüm ………………. 95
RES M IX : Aziz Vlas’'n Kabri (Gökmedrese Mahallesi) …………….. 96

VII
KISALTMALAR
S4S : Sivas 4er’iyye Sicili
BOA : Ba1bakanl'k Osmanl' Ar1ivi
A : Millî E%itim Bakanl'%' slam Ansiklopedisi
TDV A : Türk Diyanet Vakf' slam Ansiklopedisi
HR : Hariciye Nezareti
MKT : Mektubî Kalemi
UM : Umumi
: radeler
SYS : Siyasî
MVL : Meclis-i Vala
v. : veled
b. : bin / bint
s. : Sayfa
C. : Cilt
bkz. : Bak'n'z
VIII
ÖNSÖZ
Osmanl' Devleti kurulu1undan itibaren Müslüman ve gayrimüslimlerin

birlikte ya1ad'klar' bir devlet yap's' olu1turmu1tur. Osmanl'’n'n kurdu%u sistem,
temelini çe1itlili%in olu1turdu%u Osmanl' milletinin, uzun y'llar boyunca karma1adan
ve yabanc'l'k hissinden uzak ve uyum içinde ya1amas'n' sa%lam'1t'r. Sivas da co%rafi
ve kültürel dokusu bak'm'ndan tarih boyunca farkl' kültürlerin bulu1ma
noktalar'ndan biri olarak, Osmanl'’n'n sistemini anlamak ve uygulan'rl'%'n'
gözlemlemek aç's'ndan konumuza iyi bir örnek olu1turmu1tur.
Çal'1mam'zda, 1er’iyye sicilleri '1'%'nda Osmanl' Sivas’'nda,

gayrimüslimlerle gayrimüslimler ve gayrimüslimlerle Müslimler aras'nda geçen her
türlü davay' ele alarak, dönem içinde gayrimüslimlerin sosyal ya1ant'lar'n', dolayl'
da olsa devletle olan ili1kilerini, Müslim ve gayrimüslimlerin bir arada ya1ama
tecrübelerini anlamaya, yorumlamaya ve anlatmaya çal'1t'k. Bu yolla, Osmanl'
toplumunun kültürel hayat'n' bir ölçüde ayd'nlatmak istedik. Dönem olarak, Müslim
ve Gayrimüslimlerin ortak bir kültürün sorunsuz ve pürüzsüz parçalar'n'
olu1turduklar' bir dönemi seçtik. Gerginliklerin yo%un olarak ya1and'%' dönemlere
ili1kin ayr'nt'l' ve çok say'daki ara1t'rman'n yan'nda, henüz gerginliklerin ve
ayr'l'klar'n varolmad'%' dönemlerin de ayd'nlat'lmas' yönünde yap'lacak
çal'1malar'n ço%almas' gere%ine inan'yoruz. Bu yöntemin, incelenen dönemin sosyo-
ekonomik yap's', insanî ili1kileri ve ki1isel ya1ant'lar' hakk'nda bilgi edinmek, en
az'ndan fikir sahibi olabilmek için en do%ru yöntem oldu%unu dü1ünüyoruz ve
çal'1mam'z'n bu noktada faydal' olmas'n' umuyoruz.
Çal'1mam'z'n vücuda gelmesini sa%layan, her safhada bilgisini, birikimini,

eme%ini ve ilgisini esirgemeyen de%erli hocam Prof. Dr. Ömer DEM REL’e, ihtiyaç
duydu%umuzda yard'mc' olan ve zaman ay'ran Adil BOZPOLAT’a, Minas
DURMAZGÜLER’e, Agop Arman DURMAZGÜLER’e ve Kadir ÜRED ’ye, maddi
deste%inden dolay' Cumhuriyet Üniversitesi Bilimsel Ara1t'rmalar Proje Birimi’ne
ve çal'1mam'z süresince maddi ve manevi katk's' bulunan aileme ve dostlar'ma;
bilhassa bana katland'klar' için ve çal'1mam'z' okuyan herkese; gösterdikleri sab'r
için binlerce te1ekkürler…
1
GR)
A. KONU, METOD, KAYNAKLAR
Osmanl' Devleti, tarihinin önemli bir k'sm'nda farkl' dil, din, 'rk ve kültürlere
mensup topluluklar'n bir arada ve bar'1 içerisinde ya1ayabildi%i bir zemin olmu1tur.
Bu bar'1 ortam' sadece al'nan askeri tedbirlerle de%il, hem devletin hem de mevcut
etnik topluluklar'n kar1'l'kl' özverisiyle gerçekle1mi1tir. Devlet, s'n'rlar' içerisindeki
her türlü farkl' millete kendi teb’as' olarak yakla1m'1 ve onlara belli ölçüde haklar
tan'yarak ya1amlar'n' sorunsuz ve mümkün oldu%unca müdahaleden uzak bir 1ekilde
sürdürmelerini sa%lamaya çal'1m'1t'r. Böylece etnik gruplar da kimliklerini
kaybetmeden Osmanl' Devletinin bir parças' olarak ya1ayagelmi1lerdir.
Osmanl' Devleti, ço%ulcu toplum modelinin en do%ru örne%i olmu1, içinde

bar'nd'rd'%' farkl' unsurlar' eritmeye ya da yok etmeye çal'1mam'1, hatta tercihi,
kendi kültürlerin muhafaza edilmesi yönünde olmu1tur.1 Böyle bir sosyo-kültürel
yap' içindeki Osmanl' yönetiminin teb’as'yla ve özellikle Gayrimüslimlerle olan
ili1kilerin incelenmesi 1üphesiz önemli bir konudur. Buna ra%men yak'n zamana
kadar Osmanl' toplumunun bir parças' olan Gayrimüslimler hakk'nda fikir
verebilecek çal'1malar'n varl'%' oldukça k's'tl'd'r. Bu konu üzerinde yap'lan
çal'1malar genellikle yak'n tarihimizde Ermeni ve Rum milletleri ile Türkiye
aras'nda ya1anan birtak'm siyasî sorunlar nedeniyle ara1t'rmac'lar'n ilgisini
çekmi1tir. Bu do%rultuda sorunlar'n ara1t'r'lmas' gayesiyle sözü edilen milletlerin
kökeni ve Osmanl' Devleti içindeki durumlar' irdelenmeye ba1lanm'1t'r.2 Yap'lan
çal'1malarda en çok üzerinde durulan konular Müslüman olmayanlar'n Osmanl'
1
Bilal Ery'lmaz, Osmanl1 Devletinde Gayrimüslim Tebaan1n Yönetimi, stanbul 1996, s.17; lber
Ortayl', “Osmanl' mparatorlu%u’nda Millet Sistemi”, Türkler, X, Ankara 2002, s.216-220; Ziya
Kaz'c', “Osmanl'larda Ho1görü”, Türkler, X, Ankara 2002, s.221-232; Yavuz Ercan, “Osmanl'
Devleti’nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)”, Osmanl1, IV, Ankara 1999, s.197-
207; Gülnihal Bozkurt, Gayrimüslim Osmanl1 Vatanda6lar1n1n Hukukî Durumu: 1839-1914,
Ankara 1989, s.7-14
2
Ercan, “Millet Sistemi”, s.197
2
Devleti içindeki sosyal, ekonomik, kültürel, dini haklar' ve Osmanl'’n'n onlara kar1'
olan tutumlar' ve muameleleridir.
Konuyla ilgili ara1t'rmac'lar'n ba1'nda Bilal Ery'lmaz, Yavuz Ercan ve

Gülnihal Bozkurt gelmektedir. Bu ara1t'rmac'lar'n eserleri Osmanl' yönetimindeki
Gayrimüslimlerin genel durumunu ve devletin Gayrimüslimlere kar1' belirledi%i
siyaseti ve bak'1 aç's'n' ihtiva etmektedir. Bilal Ery'lmaz, ilgili kitab'nda bu konuya
ili1kin yeterli bilgiler vermi1, Yavuz Ercan da bir bak'ma bu bilgileri ar1iv
malzemesiyle desteklemi1, Gülnihal Bozkurt da Alman ve ngiliz kaynaklar'na
dayanarak konuya yakla1m'1t'r. Bu kaynaklar'n d'1'nda konuyla ilgili çe1itli makale
ve tezler de mevcuttur. Tezlere bakt'%'m'zda, yap'lan çal'1malar'n bir k'sm'n'n
sadece genel yarg'lara dayal' oldu%unu, bu yarg'lar' destekleyecek nitelikteki birincil
elden kaynaklara yer vermedi%ini görüyoruz. Birincil kaynaklara dayal' çal'1malarda
ise sadece metnin çevirileri kullan'lm'1 fakat bu belgeler üzerinden yeterli bir
de%erlendirmeye ya da sonuca var'lmam'1t'r. Bununla beraber konuyla ilgili son
dönemde yaz'lm'1 birkaç makalenin örnek te1kil edebilece%ini dü1ünüyoruz.3
“4er’iyye Sicillerine Göre Tanzimat Öncesinde Sivas’ta Gayrimüslimler” adl'

bu çal'1mam'zda Osmanl' Gayrimüslimleri konusunu 1ehir ekseninde, Osmanl'
tarihinin ana kayna%' durumunda bulunan 1er’iyye sicillerini kullanarak özelden
genele do%ru ele almaya çal'1t'k. 4er’iyye sicillerinin yan'nda, Ömer Demirel’in
Osmanl' Dönemi Sivas 4ehri ve Esnaf Te1kilat', Sivas 4ehir Hayat'nda Vak'flar'n
rolü ve Osmanl' Döneminde Sivas 4ehri – Makaleler isimli kitaplar' 1ehir hakk'nda
son derece yeterli bilgi vermesi bak'm'ndan ilk ve sürekli ba1vuru kayna%'m'z oldu.
Bunun yan'nda R'dvan Nafiz ve smail Hakk'’n'n Sivas 4ehri, Ahmet Gökbel’in
nanç Tarihi Aç's'ndan Sivas, Adnan Mahiro%lullar'’n'n Seyyahlar'n Gözüyle Sivas,
Arman Çuhac'yan’'n Uluslararas' Üne Sahip Sivasl' Aziz Vlas ve Kevork
Pamukciyan’'n Ermeni Harfli Türkçe Metinler isimli kitaplar' baz' noktalarda ciddi
anlamda faydaland'%'m'z kaynaklard'.
3
Örne%in; Abdullah Saydam, “Trabzon’da Cemaatler Aras' li1kiler ve Din De%i1tirme Olaylar' /
1794–1850”, “Trabzon 4er’iyye Sicillerindeki Fermanlar I1'%'nda Katolik Ermeniler ve Mezhep
De%i1tirme Yasa%'”; Ömer Demirel, “Sosyo-Ekonomik Aç'dan Sivas Ermenileri”, Osmanl1 Dönemi
Sivas )ehri, Sivas 2006
3
Çal'1mam'z'n amac', devletin Gayrimüslim teb’a için belirledi%i kurallar'n,

Anadolu’nun bir kentinde ne 1ekilde ve ne kadar uygulama alan' buldu%unu
gözlemlemektir. Bu noktada Müslim-Gayrimüslim ili1kilerinin niteli%i de önemli
ölçüde belirecektir. Özellikle 4er’iyye sicillerinin temel al'nmas'n'n nedeni ise bu tür
belgelerin sosyal, ekonomik, dinî, ailevî ve sair hayat' örnekleyebilecek çok çe1itli
bilgiler içermesi ve bilgilerin gerçe%i yans'tmas'd'r. Nitekim sosyal ve kültürel
hayata ili1kin daha detayl' bilgi edinebilece%imiz ikinci bir kaynak da
bulunmamaktad'r. Zaman olarak XIX. yüzy'l'n tercih etmemizin sebebi; XIX.
yüzy'l'n ikinci yar's'yla beraber Osmanl' Devleti ile Osmanl' Gayrimüslimleri
aras'ndaki, yüzy'llard'r sorunsuz süren ili1kilerin, d'1 kaynakl' etkenler sebebiyle
bozulmaya ba1lamas'd'r. Bizim ele ald'%'m'z dönem ise, bu gerginliklerin hemen
öncesi, yani yüzy'l'n ilk yar's'd'r. K'saca, XIX. yüzy'l, Osmanl' Gayrimüslimleri için
bir dönüm noktas' ve geçi1 süreci olmu1tur. XIX. yüzy'l, bu konuyu, öncesi,
meydana gelen de%i1imler ve sonras'yla en iyi 1ekilde tahlil edebilece%imiz
dönemdir. Ayr'ca çal'1mam'zda özel olarak Sivas 1ehrinin seçilmesinin sebebi ise
payitahttan uzak olmas' ve yo%un bir Gayrimüslim nüfusa sahip oldu%unun tespit
edilmesidir. Bu ba%lamda ana kaynak olan 1er’iyye sicilleri vas'tas'yla, sorunlar'n
e1i%indeki bir dönem ele al'nmak kayd'yla Sivas Gayrimüslimlerinin çe1itli yönleri
irdelenerek genel bir yarg'ya ula1'lmak hedeflenmi1tir.
Tez çal'1mam'z için, 1800–1840 y'llar' aras'nda Sivas kad' sicillerine

yans'm'1 kay'tlar' konu do%rultusunda tarad'k ve toplam 11 defterden faydaland'k.
Bunun yan'nda Ba1bakanl'k Osmanl' Ar1ivi’nden k's'tl' da olsa elde etti%imiz Tahrir
ve Kilise defterleri kay'tlar'ndan da faydalanmaya çal'1t'k. ncelenen belgelerde
a%'rl'kl' olarak tereke kayd', borç-alacak, mülk sat'1', veraset, kilise tamiri, nikâh
feshi gibi konular tespit ettik.
Defterlerde Gayrimüslim reayay' ifade etmek için erkeklerde zimmî,

kad'nlarda z mmiye ve nasraniye kelimeleri kullan'lm'1t'r. Osmanl' Devleti, her ne
kadar bünyesinde bulundurdu%u etnik gruplara ho1görülü bir tutum içinde olmu1sa
da sicil kay'tlar'nda, Gayrimüslimlerin, Gayrimüslim olduklar'n' belirten
kavramlar'n özellikle kullan'ld'%'n' görülmü1tür. Bu ünvanlardan hâlik (helâk olan),
mürd (gebermek), lâ e (le1), nâpaki (temiz olmayan), mesfur, veled kelimelerinin
4
anlamlar'ndan da anla1'laca%' üzere devletin, Gayrimüslimlere, ikincil unsur

olduklar'n' unutturmad'%' aç'kt'r.
Özetle, XIX. yüzy'l ba1lar'nda, dünyada de%i1en 1artlar içinde ve yay'lan yeni
fikirlerin etkisinde, Osmanl' toplum yap's' içindeki Gayrimüslimlerin nüfus
potansiyellerinin, ya1am standartlar'n'n, sahip olduklar' haklar'n, devletle ve
Müslüman teb’ayla olan ili1kilerinin, sosyal, siyasî, ekonomik, kültürel ve dinî
ya1amlar'n'n, 1er’iyye sicilleri ve di%er ar1iv kaynaklar' temel al'narak dönem içinde
Gayrimüslim nüfusun yo%un olarak ya1ad'%' bölgelerden biri olan Sivas 1ehri
örne%iyle de%erlendirilmesi, çal'1mam'z'n konusunu ve kapsam'n' olu1turmaktad'r.
Konuya ili1kin yeni ve farkl' tespitler yapabilmek, bu noktada sosyal tarih
çal'1malar'na katk'da bulunabilmek ve bundan sonra yap'lacak çal'1malara '1'k
tutabilmek, çal'1mam'z'n hedefi olmu1tur. Çal'1mam'z'n amac'na ula1aca%'na
inan'yoruz.
B. SLAM HUKUKUNDA GAYR MÜSL MLER
Müslümanlarla Gayrimüslimler aras'ndaki hukukî münasebetlerin ba1lang'c'

622 y'l'nda Hz. Muhammed’in Medine’ye göç etmesi ve böylece buradaki Yahudi
toplulu%u ile temasa geçilmesi ile ba1lar. Bu andan itibaren ba1layan süreçte slam
hukuku, insanlar' genelde Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere ikiye ay'r'r.4
slam’'n, dolay's'yla slam hukukunun esas'n' olu1turan Kur’an-' Kerim’in

“ nsanlar Rabbinin yoluna hikmetle, güzel ö!ütle davet et. Onlarla mücadeleni en
güzel yol hangisiyse onunla yap” (Nahl 125), “Dinde zorlama yoktur” (Bakara 253),
ve “Rabbin isteseydi yeryüzündekilerin hepsi mutlaka inan rd . O halde sen mi
insanlar inanmalar için zorlayacaks n” (Yunus 99) ayetleri, slam’'n ve
Müslümanlar'n ba1ka din, sistem ve anlay'1lara sahip olan insanlara kar1'
tutumlar'n'n nas'l olmas' gerekti%ini göstermektedir. Yine Hz. Peygamber’in ölüm
dö1e%inde söyledi%i “Benim Gayrimüslimlere verdi!im emana (himayeye) ihtimamla
4
Önder Kaya, Tanzimat’tan Lozan’a Az1nl1klar, stanbul 2004, s.13
5
riayet edin” sözleri de slam Peygamberi’nin bu konudaki hassasiyetini

5
göstermektedir.
slam hukukuna göre Müslüman olmad'%' halde, slam topraklar'nda

dinlerinin gere%ini yerine getirerek, devletin güvencesi alt'nda hayatlar'n' serbest bir
1ekilde devam ettiren ki1iler “zimmî” diye isimlendirilmi1tir. Zimmet kavram' ahid,
teminat ve güvenlik anlam'na gelmektedir. “Zimmet ehli” ifadesi, Gayrimüslimlerin,
slam Devletinin himayesinde güvenlik içinde ya1amalar'n' sa%layan anla1maya
sahip olduklar'n' ifade eder. Yaln'z bir Gayrimüslimin zimmet ehli olarak kabul
edilmesi için onun ehl-i kitab olmas' 1artt'r. Bu anla1maya göre zimmîler, baz' siyasî
haklar ve inançla ilgili farkl' uygulamalar d'1'nda kalan medeni haklar ve kamu
haklar' alanlar'nda Müslümanlarla e1ittirler.6 Zimmet anla1mas' ile zimmîler, can,
mal ve namus dokunulmazl'%', vicdan ve ibadet hürriyeti ve slam ülkesinde oturma
hakk' kazan'rlar. Dü1mana kar1' ve her tür tehlikeye kar1' onlar' art'k slam Halifesi
koruyacakt'r. cap ederse onlar'n güvenli%i için sava1a dahi gidecektir. Bu haklar'n
kar1'l'%'nda zimmî, Müslüman idareye ba%l'l'k ve sadakat göstermek ve cizye7
ödemekle yükümlüdür.8.
Zimmet hukukuna göre Gayrimüslimlerin ya1ay'1lar'n' belirleyen baz' hak,

kural ve s'n'rlamalar' k'saca 1u 1ekilde özetlemek mümkündür:
Zimmîler, özel hukuk alan'nda, kendi aralar'nda mensubu bulunduklar' din ve

topluluklar'n sosyal hayata ait kurallar'na, kamu hukuku alan'nda ise slam
hukukunun Müslüman olmayanlara ili1kin kurallar'na tabidirler.9
5
Kaz'c', “Osmanl1larda Ho6görü”, s.221; Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.21-23
6
Ufuk Gülsoy, Osmanl1 Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, stanbul 2000, s.13
7
Cizye, Gayrimüslim halk içinde belli 1artlar' ta1'yan kimselerden, ki1i ba1'na al'nan vergi idi. 4artlar
ise, belli bir ya1ta olmak (14-75), hasta, sakat ve i1siz olmamak, ehl-i zimmet olmakt'. Bkz. Ercan,
Osmanl1 Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara 2001, s.251
8
Bozkurt, Gayrimüslim Osmanl1 Vatanda6lar1, s.8; Cevdet Küçük, “Osmanl' Devleti’nde Millet
Sistemi”, Osmanl1, C.IV, s.208; Gülsoy, Askerlik Serüveni, s.13
9
Kaya, Az1nl1klar, s.15
6
Zimmîlerin kamu hizmetinde çal'1t'rmalar'nda bir sak'nca yoktur. Devlet

ba1kanl'%', ordu komutanl'%' ve hâkimlik gibi do%rudan do%ruya egemenlikle ilgili
üst düzeydeki görevler hariç, Gayrimüslimler herhangi bir idari göreve tayin
edilebilir ve kendilerine Müslüman memurlar'n maa1lar'na e1de%er ücret ödenir.
Bakan olarak atanmalar' da me1ru görülürdü.
Gayrimüslimlerin çal'1ma, diledikleri yerde ikamet etme, seyahat etme ve

toplanma hürriyetleri vard'r. nanç, ibadet ve ö%renim hürriyetlerine dokunulmaz.
Her türlü sosyal ili1kilerde ayr'm gözetilmez. Bununla beraber özel hukuk alan'nda
Gayrimüslim topluluklara baz' k's'tlay'c' müeyyideler getirildi%i de görülmektedir.
Örne%in; Müslüman kad'nlar'n zimmî erkeklerle evlenememesi, zimmîlerin ata
binememesi, evlerinin Müslüman evlerinden yüksek olmamas', Müslüman ve
Gayrimüslimlerin giyim ku1amda birbirlerine benzememesi, Ramazanda göstererek
yiyip içmemeleri, Müslüman mabetleri etraf'nda yerle1memeleri, haç ve domuz
göstermemeleri, Müslümanlarla 1arap ticareti yapmamalar', umuma aç'k yerlerde
1arap içmemeleri, çan çalmamalar' gibi. Bütün bu tav'rlar ve kurallar çerçevesinde,
Gayrimüslimlerin ki1isel haklar'n'n korunmas' hususunda slam, mümkün oldu%u
kadar titiz davranm'1t'r diyebiliriz.10
Osmanl'’da da slam hukukunun esaslar' birtak'm de%i1ikliklerle beraber

büyük ölçüde benimsenmi1 olmas'na ra%men pratikte tam manas'yla uygulama alan'
bulmas' söz konusu olmam'1t'r. Buna ili1kin örnekleri çal'1mam'z'n de%erlendirme
k'sm'nda görece%iz.
C. OSMANLI DEVLET ’NDE GAYR MÜSL MLER N DURUMU
Osmanl' Devleti’nin Gayrimüslim topluluklara kar1' politikas'n' ve onlara

tan'd'%' statüyü iyi de%erlendirmek için, devletin kurulu1 öncesi 1artlar'n' dikkate
almak gerekir.11
10
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.173-178
11
Ery'lmaz, “Osmanl' Devleti’nde Farkl'l'klara ve Ho1görüye Kavramsal Bir Yakla1'm”,Osmanl1,
C.IV, s.240
7
Selçuklu Türkleri, Anadolu’yu kendilerine yurt edinmek maksad'yla bölgeye

ak'nlar düzenledikleri andan itibaren Anadolu’da ya1amakta olan Ermeni az'nl'k
taraf'ndan olumlu kar1'lanm'1lard'. Ortodoks Bizans ve Gregoryen Ermeniler
aras'ndaki gerginlik ve Bizans’'n sald'rgan tav'rlar', Ermenilerin Türk ak'nlar'na bir
ölçüde destek olmas' sonucunu do%urmu1tur. Selçuklu da bu durumu iyi
de%erlendirmi1 ve Ermenilerle olan ili1kilerini her f'rsatta geli1tirmek istemi1tir.
Kilise yap'm'na izin vermesi, çan çalma yasa%'n' dikkate almamas', H'ristiyan
kad'nlarla evlenmenin yayg'nla1t'r'lmas', Ermenilerin önemli devlet görevlerine
getirilmeleri gibi yakla1'mlar Türklerle Ermenilerin yak'n ili1kiler kurmas'n'
sa%larken birlikte ya1ama becerilerini de geli1tirmi1tir.12
Anadolu Selçuklu Devleti zaman'nda da iyi ili1kiler devam etmi1tir. Anadolu

Selçuklu Devleti’nin y'k'lmas' ve bölgedeki Mo%ol hâkimiyetinin zay'flamas'
sonucunda Beylikler Dönemi ba1lam'1t'r. Bu dönemde de Gayrimüslimler için farkl'
ve olumsuz bir durumun meydana geldi%i söylenemez. Ba1lang'çta Anadolu
beyliklerinden biri olan Osmanl' beyli%inde de bu durum farkl' de%ildir. Zira
Osmanl'lar'n mensubu bulundu%u din, onlar'n ba1ka türlü hareket etmelerine
mânidir.13
Osmanl' mparatorlu%unda kurulu1tan itibaren uzun y'llar Müslüman-

Gayrimüslim ili1kileri uyumlulu%unu korumu1, ancak ilk dönemlerde devlet ile
Gayrimüslim reaya aras'ndaki ili1kiler hukukî bir zemine oturtulamam'1t'r. Orhan
Bey’in, Ermenileri himaye alt'na almas'na ve beyli%in ba1kenti Bursa’da bulunan
Ermeni kilisesi ve patrikli%ini resmen tan'm'1 olmas'na ra%men bu konudaki ilk
hukukî düzenlemeler Fatih zaman'nda yap'lacakt'r. stanbul’un fethinden hemen
sonra “millet sistemi” genel çizgileriyle do%mu1, II. Mehmed, Rum, Yahudi ve
Ermenilere, yani imparatorlu%un dini anlamda tan'mlanm'1 topluluklar'na (ehl-i
kitap), s'ras'yla o zaman hüküm süren Yunan Ortodoks kilisesinin patri%i Gennadios
12
Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.26; Ercan, Gayrimüslimler, s.24; Demirel, “Sivas Ermenileri”,
s.182; Ahmet Hikmet Ero%lu, Osmanl1 Devletinde Yahudiler (19.yüzy1l sonuna kadar), Ankara
1997, s. 3
13
Kaya, Az1nl1klar, s.23-25; Kaz'c', “Osmanl'larda Ho1görü”, s.224; Ery'lmaz, “Kavramsal Bir
Yakla1'm”, 240
8
Scholarias, ba1haham Moses Capsali ve Ermeni kilisesinin piskoposu Joachim

vas'tas'yla özerklik bah1etmi1tir. Nitekim Fatih’in siyaseti ve hedefi, din, dil, 'rk ve
mezhep fark' gözetmeksizin bütün teb’as'n'n sevgi ve teveccühünü kazanmak
olmu1tur. Bu ba%lamda Osmanl' Devletinin zimmîlerle ilgili getirdi%i en önemli
yenilik “millet sistemi” denilen yap' içinde Gayrimüslim teb’aya özel bir konum
sa%lam'1 ve adeta bu guruplar' her birini kendi içinde ve devlete ba%l' biçimde
örgütlemi1 olmas'd'r.14 Millet sistemi ifadesindeki “millet” kavram', etnik, 'rkî bir
farkl'l'%' de%il, dini bir aidiyeti ifade etmektedir. Millet sistemi, esas itibariyle
slam’daki zimmî hukukuna dayanmaktayd'.15 Zimmîler, özel idari-mali
düzenlemelerle idare edilirdi. Ruhani s'n'flar' ve yöneticileri belliydi, inançlar' aç'kt'
ve sadece dinî de%il dünyevî i1leri de ruhani liderlerine b'rak'lm'1t'.16 Her milletin
ba1'nda, o cemaatin seçti%i ve Osmanl' devletinin bir beratla onaylad'%' bir dinî lider
bulunmaktayd'. Dini liderler, cemaatleriyle ilgili bütün i1lerden dolay' hükümete
kar1' sorumlu say'lm'1lar, devletle cemaatleri aras'nda arac' ve temsilci görevini
yürütmü1lerdi. Her cemaat belli bir hiyerar1i içinde en küçük yerle1im birimine kadar
örgütlenmi1ti. Her millet e%itim, din, toplumsal güvenlik gibi görevleri yerine
getirmek için kendi kurumlar'n' yarat'p idare etmi1lerdi.17
slâm anlay'1'nda din, ki1ilerin birbirleriyle ili1kilerini düzenleyen hukuk

kurallar'n' da içerdi%inden, Gayrimüslimlere bu konuda bir yapt'r'm
uygulanmam'1t'r. Bunun sonucu olarak özellikle dini kurallar'n yak'n etkisi alt'nda
bulunan ki1i, aile ve miras hukuku alanlar'nda Gayrimüslimler, kendi hukuk
kurallar'n' yine kendi mahkemelerince uygulama imkân' bulmu1lard'r. Öte yandan
14
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.175; Ortayl', “Millet Sistemi”, s.216;
15
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.173-176
16
Ortayl', Osmanl1 mparatorlu u’nda ktisadi ve Sosyal De i6im-Makaleler I, Ankara 2004,
s.339
17
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.186; Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.44; Bozkurt, Gayrimüslim
Osmanl1 Vatanda6lar1, s.17
9
Gayrimüslimler dilerlerse 4er’iyye mahkemelerine ba1vurma hakk'na da sahiptirler

ki bu durumda kendilerine slâm hukuku hükümleri uygulan'r.18
Millet sistemi içinde zimmîler geni1 bir din ve vicdan hürriyetine sahiptirler.
slâm hukukunun Gayrimüslimlere tan'd'%' ve Osmanl' Devleti’nin de kabul edip
uygulad'%' din ve vicdan hürriyeti; inanç hürriyetini, dini ayin ve ibadet hürriyetini,
ö%retim ve e%itim hürriyetini, hukukî ve kazai muhtariyeti kapsamaktad'r.19
Usul hukuku aç's'ndan bakt'%'m'zda zimmîlerin kendi aralar'ndaki davalar'n'

cemaat mahkemelerine götürme haklar'n'n bulundu%unu biliyoruz. Ancak taraflardan
biri Müslümansa davaya mutlaka 1er’iyye mahkemesinde bak'l'r ve 1er’i hükümler
uygulan'rd'. Böyle bir durumda cemaat mahkemesine gitmek söz konusu de%ildi.
Zimmîler 1er’iyye mahkemelerindeki davalarda davac' ve daval' olabilmekteydiler.
Ayr'ca herhangi bir s'n'rlama olmadan Divan-' Hümayun’a ba1vurabilirlerdi. Usul
hukuku aç's'ndan Gayrimüslimlere getirilen en önemli k's'tlama Müslümanlara kar1'
Gayrimüslimlerin 1ahitli%inin kabul edilmemesi idi. E%er bir davada taraflardan biri
Müslümansa 1ahitlerin de Müslüman olmas' gerekirdi. ki taraf da zimmî ise
1ahitlikte bir problem yoktu.20
Borçlar hukuku ve ticaret hukuku alanlar'nda, zimmîlerin kendi aralar'nda

yapt'klar' sözle1melerde slam hukuku kurallar'na ba%l' olma zorunlulu%u yoktu.
Mesela içki ve domuz al'1veri1i yapabilirler, bu mallar' hibe edebilirlerdi. Fakat bu
tip mallar'n ticaretini Müslümanlarla yapmalar' kesinlikle yasakt'.21
18
Osmanl1 Vatanda6lar1, s.17; Ercan, Gayrimüslimler, s.244; Ortayl', “Millet Sistemi”, s.217
19
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.178; Nuri Ad'yeke, “Islahat Ferman' Öncesinde Osmanl'
mparatorlu%u’nda Millet Sistemi ve Gayrimüslimlerin Ya1ant'lar'na Dair”, Osmanl1, IV, Ankara
1999, 255-261; Ery'lmaz, a.g.e., s.44; Bozkurt, Gayrimüslim Osmanl1 Vatanda6lar1, s.17; Küçük,
“Millet Sistemi”, s.209
20
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.181
21
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.181,182,186
10
Ceza hukukunda, Müslümanlarla zimmîler aras'nda fark gözetilmez, ayn' suç

ayn' cezayla kar1'lan'rd'. Örne%in, k'sas ve diyet gibi cezalar her durumda iki taraf
için de geçerliydi.22
Vergilendirme konusunda bilindi%i üzere zimmîlerden hukukî ve toplumsal

statülerini belirleyen ve Müslüman reayadan toplanmayan iki ayr' vergi al'n'rd' ki
bunlar, haraç ve cizye idi. Buna mukabil askerlik hizmetinden ve kamu
görevlerinden muaf tutulurlard'. Zimmîler, Müslüman reayan'n ödedi%i di%er
vergileri ödemekle de yükümlü idiler. Dini niteli%i bulunan zekât yerine de bir tür
gelir vergisi ödemekteydiler.23
Kamu hizmetlerinde görev alma aç's'ndan konuya yakla1t'%'m'z zaman,

yukar'da da belirtti%imiz gibi, zimmîler cizye vergisi ödemek suretiyle askerlik
hizmetinden muaf tutulmu1lard'r. Bununla birlikte XIV. ve XV. Yüzy'llarda Osmanl'
Devletinde H'ristiyan t'marl' sipahilerin bulundu%u bilinmektedir. Ayr'ca zimmîler
do%rudan askere al'nmasalar bile askeri inzibat görevi yapan voynuk, martolos, eflak,
derbentçi gibi zimmî guruplar oldu%u, donanmada kürekçilik yapt'klar', baruthanenin
korunmas'n'n zimmî ailelere verildi%i de malumdur. Özellikle Ermeniler ve Fenerli
Rumlar resmi ya da yar' resmi pozisyonlarda devlete hizmet vermi1lerdir. Ermeni
Amire s'n'f', darphane ve baruthane sorumlulu%unu ta1'rken, Fenerli Rumlar, Divan-
' Hümayun tercümanl'%' yaparak d'1 politikaya etki edebilmi1lerdir. Bu durum,
devletle Gayrimüslimler aras'nda herhangi bir güven probleminin olmad'%'n'
göstermektedir.24
Son olarak, sistem içinde Gayrimüslimlere ikametgâh, giyim, binit ve silah

ta1'ma konusunda getirilen k's'tlamalara göz atal'm. Zimmîler esas itibariyle seyahat
ve ikâmet hürriyetine sahip olmakla birlikte Hicaz (Mekke, Medine ve civar')
bölgesinde ikâmetleri yasakt'. Bunun d'1'nda bir k's'tlama bulunmamaktad'r.
22
23
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.186; Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.51; Ercan, Gayrimüslimler,
s.251-272; Ahmet Turan Alkan, “Sivasl' Ermenilere Dair”, Revak 98, Sivas 1998, s.7
24
Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.186; Ercan, Gayrimüslimler, s.283-286
11
Zimmîlerin evlerinin Müslümanlar'nkinden yükseklik ve renk olarak farkl'

olmas' gerekti%ine dair birtak'm kurallar ve fermanlar mevcuttu. Bu fermanlardan
III. Selim’in ferman' dikkate de%erdir. III. Selim zimmîlerin evlerinin siyaha
boyanmas'n', Müslümanlar'nsa evlerini siyaha boyamamalar'n' böylece zimmîlerin
evlerinin ay'rt edilmesini istemi1tir. Hatt–' Hümayuna göre bu evlerin
Müslümanlar'n evlerine bakan pencereleri de olmayacakt'r.
Zimmîlerin k'yafetleri aç's'ndan Osmanl' toplumunda slâm hukukuna uygun

olarak çe1itli k's'tlamalar getirilmi1tir. Bu düzenlemelerle zimmîlerle Müslümanlar'n
birbirlerine benzemesi önlenmek istenmi1tir. Buna göre Müslümanlar'n kavuk ve
ayakkab'lar' sar', Ermenilerin 1apka ve ayakkab'lar' k'rm'z', Rumlar'n siyah,
Yahudilerin ise mavidir. Ubicini de zimmî kad'nlar'n feracelerinin kahverengi, gri
gibi koyu renk kuma1tan oldu%unu, Müslüman kad'nlar sar' pabuçlar giyerken,
Ermeni ve Yahudi kad'nlar'n siyah ve kahverengi pabuçlar giydi%inden
bahsetmektedir. 1630 tarihli bir fermanla da zimmî kad'nlar'n ferace ve ya1mak
takmalar' yasaklanm'1t'r. Hamamda bile Müslümanlarla zimmîleri ay'rt edebilmek
için zimmîler farkl' havlu alm'1 ve takunya giymemi1lerdir.
Zimmîlerin zaruret olmad'kça bine%e binmekten men olunmalar' gerekti%i,

zaruretten dolay' hayvana bindiklerinde de Müslümanlar'n toplant' yerlerine
u%rad'klar'nda derhal inmeleri gerekti%inden söz edilmektedir. Ayr'ca zimmîlerin
silah ta1'mas' ve evlerinde silah bulundurmalar' da yasakt'r.
Sayd'%'m'z bütün bu s'n'rlamalar daha çok simgesel nitelikte olup,

kendilerine teklif edildi%i halde hak dinini kabul etmeyen zimmîlerin, Müslüman bir
devletteki ikincil nitelikteki konumlar'n' vurgulamak üzere getirilmi1
s'n'rlamalard'r.25 Ayr'ca biz de, inceledi%imiz belgelerde, bu k's'tlamalar'n
uygulan'rl'%' ile alakal' herhangi bir kayda rastlamad'k. Bu durum da, bu
s'n'rlamalar'n sembolik oldu%u yönündeki görü1ü desteklemektedir.
25
Ery'lmaz, Gayrimüslimler, s.54-56; Ercan, “Osmanl' mparatorlu%unda Gayrimüslimlerin Giyim,
Mesken ve Davran'1 Hukuku”, OTAM, 1-1, Ankara 1990, 117-125; Cin, Aky'lmaz, Hukuk, s.188
12
Özetle diyebiliriz ki, bütün imparatorluk tarz-' siyasî düzenler gibi Osmanl'
gündelik hayat' da farkl'l'klar'n ahengini temin eden bir hukuk üzerine bina edilmi1
ve bu hukuk zamanla görgüye, insanl'k tecrübesine dönü1erek tabii ve s'radan bir
ayr'nt' haline gelmi1ti. Gayrimüslim topluluklar, vaktiyle Anadolu’nun be1eri
co%rafyas'n' zenginle1tirdi. Gayrimüslimler, sanat ve zanaatleriyle, kendilerine
mahsus içtimai kurumlar' ile, lisanlar', musikileri, gelenekleri ve hepsinden önemlisi
inançlar' ile Osmanl'’n'n Müslüman ahalisi için farkl'l'klara hürmet prati%i veren
unsurlard'.26
D. S VAS )EHR N N TAR HÇES
Sivas, tarihi dönem içinde evvela MÖ 1800–1200 y'llar' aras'nda Hititlere ev

sahipli%i yapm'1t'r. Hitit egemenli%inin azalmas'n'n ard'ndan Sivas’a Frigler hâkim
olmu1tur ve bu hâkimiyet MÖ VII. yüzy'la kadar devam etmi1tir. MÖ 550 y'l'na
geldi%imizde Sivas’ta MÖ 330’a kadar devam edecek olan Pers egemenli%i
ba1layacakt'r. Persler, bir yönetim anlay'1' olarak Anadolu’yu Satrapl'klara27
ay'rm'1lard'. Sivas, önce Daskyleion Satrapl'%' içinde yer alm'1, daha sonra
satrapl'klarda yap'lan de%i1iklik sonucu güney bölgesi ve büyük bir k'sm'
Kappadokia, kuzey bölgesi ise Hellespontos satrapl'%'na dâhil olmu1tur. Ard'ndan
MÖ 334’ten itibaren Büyük skender’in Anadolu’ya gelmesiyle k'sa süre içinde
bütün Anadolu’da yakla1'k üç as'rl'k Helenistik Dönem ba1lam'1t'r. Bu dönem
içinde Sivas, Pontus ve Kappadokia krall'klar'n'n egemenli%inde kalm'1t'r.28
Romal'lardan önce Sivas’'n bulundu%u yerde Kabeira ad'nda bir kale

bulunuyordu, daha sonra da ayn' isimle bir 1ehir meydana gelmeye ba1lad'. VI.
Mithridates buraya bir saray yapt'rm'1, Pompeius da Mithridates’i yenilgiye u%rat'p
bu bölgede Roma egemenli%ini kesin bir biçimde kurmu1, bundan sonra da 1ehre
Diopolis veya Diospolis (Tanr' 4ehri) ad'n' vermi1tir. Pontos kral' Polemon’un
ölümünden sonra, e1i Pythodoris, Diopolis’i onararak, 1ehre Sebasteia ad'n'
26
Alkan, “Sivasl' Ermenilere Dair”, s.6-8
27
Satrapl'k, bir tür eyalet sistemidir.
28
Ahmet Gökbel, nanç Tarihi Aç1s1ndan Sivas, stanbul 2004, s51–. 57
13
vermi1tir.29 Bu do%rultuda, Sivas’ta Roma hâkimiyetinin MÖ 65’li y'llardan itibaren

yerle1ti%i tahmin edilmektedir. Anadolu’da H'ristiyanl'%'n yay'l'1'na kadar olan bu
dönem, çok tanr'l' dinlerin, kültlerin kabul edildi%i bir dönem olmu1tur.30
M. 50’lerden sonra Romal' paganlar'n büyük bir h'zla H'ristiyanl'%' kabul

etmeleri sonucunda, H'ristiyanl'k Anadolu’da yay'lmaya ba1lad'. Fakat H'ristiyanl'k,
bir süre ciddi manada bask' alt'nda kalm'1t'. Hatta 320’li y'llarda, Roma mparatoru
Licinius zaman'nda, H'ristiyan olduklar' için Sivas’ta k'rk ki1i buz gibi bir göle
sokularak 1ehit edilmi1 ve bu olay çe1itli kaynaklarda K rk Sivas /ehidi, K rk Azizler
ve K rk /ehidler olarak geçmi1tir. Yine H'ristiyanlar'n önemli azizlerinden olan
Sivasl Aziz Vlas (280-316)da Roma’n'n yapt'%' katliamlar neticesinde 1ehit
edilmi1tir. Bu bak'mdan Sivas, H'ristiyanlar için özel bir yere sahiptir.31
M. 313’te Konstantin’in ba1a geçmesiyle bask', önemli ölçüde azalm'1 ve

H'ristiyanl'k, 380 y'l'nda imparatorlu%un resmi dinî olmu1tur. Böylece
32
H'ristiyanl'%'n yay'lma süreci h'zlanm'1t'r.
Sivas, 395 y'l'ndan itibaren Bizans idaresi alt'na girmi1tir. Bu dönem içinde
VI. yüzy'l'n son çeyre%inden sonra, önce Bizans-Sasani, sonra da Bizans- slam
mücadelelerine sahne olmu1tur.33
XI. Yüzy'l'n ba1lar'nda Anadolu’ya Türk ak'nlar' ba1lam'1t'r. Vaspuragan

(Van) bölgesinde hükümdarl'%'n' sürdüren Arçeroni Hanedan' hükümdarlar'ndan
sonuncusu olan Johan Senekerim M. 1021 y'l'nda Selçuklu Türkleri taraf'ndan
s'k'1t'r'lmaya ba1lanm'1, bu s'rada Van, Bizans imparatoru II. Basil taraf'ndan ilhak
edilmi1 ve buna kar1'l'k Ermenilere Sivas 4ehri verilmi1tir. Böylece Sivas ilginç bir
29
R'dvan Nafiz, smail Hakk', Sivas )ehri, Sivas 2005, s.18
30
Gökbel, Sivas, s.59
31
Arman Çuhac'yan, Uluslar aras1 Üne Sahip Sivasl1 Aziz Vlas, stanbul 2004; Gökbel, Sivas, s.61-
64
32
Gökbel, Sivas, s.61-64
33
Gökbel, Sivas, s.64-72
14
takas olay'na sahne olmu1tur34 ve Senekerim, hanedan' ve yakla1'k 15.000 vatanda1'

ile beraber Sivas’a yerle1mek suretiyle hâkimiyetini buraya ta1'd'.35
Sivas’ta, s'ras'yla Senekerim, o%lu David ve onun o%ullar' Adom ve Abusahl

hükümdarl'klar'n' sürdürdüler. Bu sülalenin Sivas üzerindeki hâkimiyeti 1080 y'lana
kadar devam etti. Böylece bu tarihlerde Sivas Ermenistan krall'%'n'n merkezi
olmu1tu.36 Hatta Sivas’' da içine alan bölge, Armenia Parva (Küçük Ermenistan)
ismiyle an'lm'1t'.37
Sivas’a yönelik Türk ak'nlar', Ermeni takvimine göre 508, M.1059, H.452
y'l'nda gerçekle1mi1tir. Türkmenlerin Sivas’a ilk geli1leri, 4 Temmuz 1059’a
rastlam'1 ve 8 gün süren ya%mayla noktalanm'1t'r. Türklerin geli1ini önceden haber
alan Ermeni prensleri, Sivas’'n güneybat's'nda bulunan Kavadanek kalesine iltica
etmi1lerdi. Gregoryen Ermeniler üzerinde 1iddetli bir politika izleyen Ortodoks
Roma, 1ehrin surlar'n' y'kt'rm'1t'. Bu bak'mdan Türkler 1ehri zaptetmekte
zorlanmad'lar. Sivas’a giren Türkler, çok say'da esir ve ganimet alarak döndüler.
Mateos, vekayinamesinde, Bizans mparatoru Diogenes Romanos’un, 1071

y'l'nda Selçuklu hükümdar' Alparslan’la sava1mak üzere Sivas’a geldi%inde Ermeni
prensleri taraf'ndan törenle kar1'land'%'n', fakat imparatorun, bölgedeki Rumlar'n
1ikâyet ve k'1k'rtmalar'na kap'larak Ermenilere k'zd'%'n' ve 1ehri ya%malayarak
halk'n' katlettirdi%ini yazm'1t'r. Adom ve Abusahl’'n 1080 y'l'nda, mparator
Nikephor taraf'ndan öldürülmesi üzerine Sivas ve çevresi yeniden Do%u Roma
Devleti’ne intikal etmi1tir.38
34
Urfal1 Mateos Vekay1-namesi(952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli(1136-1162), Ankara 1987,
s.12; R.Nafiz, .Hakk', Sivas )ehri, s.18
35
Ömer Demirel, “Sivas Ermenileri”, s.182
36
R.Nafiz, .Hakk', Sivas, s.19; Demirel, Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri ve Esnaf Te6kilat1, Sivas
1998, s.1
37
Çuhac'yan, Aziz Vlas, s.1
38
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.2; Demirel, “Sivas Ermenileri”, s.182; R.Nafiz, .Hakk', Sivas )ehri,
s.20; Besim Darkot, “Sivas”, .A., C.X
15
Bizansl'lar zaman'nda Sebasteia, bir vilayet, VIII. yüzy'ldan itibaren bir tema
merkezi, ayn' zamanda Kapadokya’da kurulan üç metropolitlikten birinin de merkezi
idi.39
Sivas’ta Türk hâkimiyeti Dani1mendli Devleti ile birlikte an'lmaya

ba1lam'1t'r. Dani1mendli Beyli%i’nin merkezi olan Sivas, 1175 y'l'nda kesin olarak
Selçuklu hâkimiyetine girdi. Bu tarihlerde dünya ticaret yollar'n'n Anadolu’da
yo%unla1mas' üzerine Sivas da bu ticaret yollar'n'n kav1ak noktas' durumuna geldi.
XII. as'rda Sivas, muhtelif milletlere mensup tüccarlar'n yerle1ti%i ve dünyan'n her
taraf'na kervanlar haz'rlad'klar' bir merkezdi.40
Selçuklular zaman'nda en parlak dönemini ya1ayan Sivas, ilk olarak 1231–

1232 y'l'nda Çermagon Noyan kumandas'ndaki Mo%ol ordusunun ya%mas'yla kar1'
kar1'ya kalm'1t'r. Mo%ollar yap'lan anla1ma gere%i 1ehri üç gün boyunca
ya%malam'1lard'r.
XIV. asr'n ba1'ndan itibaren Anadolu, lhanl'lar’'n gönderdikleri valiler

taraf'ndan idare edilmeye ba1lam'1t'r. Bu valiler merkez olarak kendilerine Sivas’'
seçmi1lerdi. lhanl' hâkimiyetinin sonlar'na do%ru 1343’te Sivas, Emir Eratna’n'n
idaresinde idi. Mo%ol valilerinin merkezle bozu1mas'ndan istifade eden Eratna,
1343’te bir Mo%ol ordusunu ma%lup etmi1 ve ard'ndan sultanl'%'n' ilan ederek 1344
y'l'nda Orta Anadolu’ya hâkim olmu1tu. Fakat Eratna Devleti uzun ömürlü olmam'1,
1381 y'l'nda, Eratna Devleti’nin veziri olan Kad' Burhaneddin, Sivas’ta tahta ç'karak
kendi ad'yla an'lan devleti kurmu1tur. Kad' Burhaneddin’in mücadelelerle geçen
hükümdarl'%', yakla1'k on sekiz y'l devam etmi1tir.41
Anadolu’da Timur tehlikesinin ba1 gösterdi%i s'rada, Kad' Burhaneddin,

1398’de Sivas yak'nlar'nda Akkoyunlu Karayülük Osman Bey ile yapt'%' sava1ta
yenilerek, önce esir dü1mü1 sonra da öldürülmü1tür. Sivasl'lar, Karayülük Osman
Bey’e kar1' önce Kara Tatar’dan yard'm istedilerse de, onlar'n yenilmesi üzerine
39
R.Nafiz, .Hakk', Sivas )ehri, s.20
40
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.2-3; Osman Turan, Selçuklular ve slamiyet, stanbul 1980, s.199-200
41
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.4-6; O. Turan, Selçuklular Zaman1nda Türkiye Tarihi, stanbul
1984, s.431-437, 454-493, 552-556, 624-625
16
Osmanl' Padi1ah' Y'ld'r'm Bayezid’e haber göndererek 1ehri teslim almas'n'

istemi1lerdir. Bunun üzerine Sultan Bayezid’in o%lu Süleyman Çelebi Sivas’' teslim
ald'. Fakat bu durum, Timur tehlikesini ortadan kald'rmad'. Erzincan üzerinden
Sivas’a gelen Timur ordusu, Sivas’' on sekiz gün boyunca muhasara etti. 27 A%ustos
1400 tarihinde daha fazla direnme imkân' kalmad'%' için 1ehir Timur’a teslim edildi.
Buna ra%men Timur, 1ehirde asker ve sivil olmak üzere binlerce insan' diri diri
gömerek, atlara çi%neterek katlettirdi. 1401 y'l'nda Y'ld'r'm harekete geçerek Sivas’'
tekrar alm'1t'r. Ankara bozgunundan sonra Sivas’a, bir müddet Mezid Bey hâkim
olmu1sa da k'sa zamanda Osmanl' kuvvetleri Sivas’' tekrar ele geçirmi1lerdir.
Böylece Sivas ikinci kez Osmanl' hâkimiyetine girmi1tir.42
Sivas, bu dönemde de mevcut önemini korumu1tur. XV. Asr'n ortalar'na

kadar Osmanl' 1ehzadelerinin oturdu%u sancak merkezlerinden biri olan Sivas,
yüzy'l'n sonlar'nda Fatih ve Uzun Hasan’'n mücadelesine de sahne olmu1tur.
XVI. As'r, Sivas bölgesi için iç kar'1'kl'klar, isyanlar ve ya%malar'n

ya1and'%' bir dönem olmu1tur. II. Bayezid döneminde ba1layan bu tür hareketler,
hükümdar'n 1ehzadeleri aras'ndaki taht mücadeleleri sebebiyle yay'lma e%ilimi
göstermeye ba1lam'1t'r. Mücadele s'ras'nda meydana gelen 4ah Kulu isyan',
Antalya’dan Sivas’a kadar olan bölgede büyük bir katliam ve tahribata sebep
olmu1tur.
XVII. yüzy'lda da Sivas, benzer olaylara sahne olmu1, hemen bütün

Anadolu’yu sarsan Celali syanlar', Sivas’' da olumsuz yönde etkilemi1tir.
XVIII. ve XIX yüzy'llarda da bu tür kar'1'kl'klar, e1k'yal'k hareketleri

1eklinde devam etmi1tir. 43
Osmanl' ordular'n'n do%uya yönelik seferlerinde, Sivas genellikle toplanma

ya da konaklama ya da en az'ndan u%rak yeri olmu1tur.
42
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.5-6; R.Nafiz, .Hakk', Sivas )ehri, s.106-112
43
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.9-14
17
Özetle, ilk dönemlerde Bizans’a ve Küçük Ermenistan’a ev sahipli%i yapm'1

olan Sivas, Ortaça%da da önemini yitirmemi1, Dani1mendliler’e, Selçuklular’a,
lhanl'lar zaman'nda Eratna ve Kad' Burhaneddin devletlerine merkez olmu1,
Osmanl' idaresine geçtikten sonra da eyalet ve vilayet merkezi olarak önemini
korumu1tur.44 Sivas, pek Yolu üzerinde, do%u-bat' yönünde, tacirlerin geçi1 yeri ve
bat'-do%u aras'nda dinlerin ve kültürlerin kar1'la1ma mekân' olmu1tur.45 Osmanl'
döneminde Sivas, Rum eyaletinin merkezi ve pa1a sanca%' olman'n yan'nda, ticaret
yollar'n'n kesi1ti%i bir merkez olmu1, gerek ticarî gerek askerî gerekse ilmî aç'dan
önemini korumu1tur. Bütün bunlara ra%men, en parlak dönemini Selçuklu
hâkimiyetinde ya1ayan Sivas, özellikle Mo%ol ve Timur sald'r'lar' sonras'nda eski
görkemini devam ettirememi1tir.46
44
R.Nafiz, .Hakk', Sivas )ehri, s.22
45
Çuhac'yan, Aziz Vlas, s. 1
46
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.11-14
18
I. BÖLÜM: )EH R HALKI Ç NDE GAYR MÜSL MLER
A. NÜFUS VE ETN K YAPI
3. H1ristiyan Nüfus (Ermeniler ve Rumlar)
H'ristiyanl'kla çok erken zamanda, MS I. yüzy'lda tan'1an Sivas, ilk

kiliselerden birinin de kuruldu%u yerdir. Roma hâkimiyeti s'ras'nda H'ristiyanlara
yap'lan toplu katliamlar' gören Sivas, buna ra%men birçok piskopos yeti1tirmi1tir.
Gerek K'rk 4ehidler gerekse dünyan'n pek çok yerinde bir kült olarak kabul edilen
Aziz Vlas dolay's'yla Sivas, H'ristiyanlar için önemli bir 1ehir olmu1tur.47
Bundan evvel 1ehir tarihçesinde de bahsetti%imiz üzere, MÖ 65’ten itibaren

Sivas’ta Roma hâkimiyeti yerle1meye ba1lad'. Böylece 1ehrin nüfusu da büyük
ölçüde Romal' idi.
Ermeniler ise, 1021 y'l'nda, mparator II. Basil’in Van (Vaspuragan)

bölgesini ilhak etmesi ve burada yerle1ik Ermenilere yurt edinmeleri için Sivas
(Sebasteia)’' vermesi sonucunda, Kral Johan Senekerim önderli%inde, hanedanlar' ve
yakla1'k 15 bin ki1ilik nüfuslar'yla Sivas’a geldiler ve yerle1tiler ve hakimiyetlerini
buraya ta1'd'lar. Böylece Sivas Armenia Parva ad'yla Gregoryen Ermenilerin
merkezi oldu.48 Bu zamandan itibaren Sivas’ta Roma hâkimiyeti boyunca, Ermeniler,
sürekli olarak Greklerin bask', i1kence ve katliamlar'na u%ram'1 olmalar'na ve daha
sonra da 1ehir pek çok devlet aras'nda ve pek çok kez el de%i1tirmesine ra%men,
bölgede Ermeniler varl'klar'n' daima korudular. Rum nüfusu ise bölgede Türk
hakimiyetinin sa%lanmas'ndan sonra zaman içinde giderek azald'. Yine de az da olsa
Osmanl'’n'n sonuna kadar bölgede Rumlar ya1amaya devam etti.
XI. yüzy'l'n ikinci yar's'ndan itibaren yo%unla1an Türk ak'nlar' s'ras'nda,

surlar' daha önce Roma taraf'ndan y'k'lm'1 olan Sivas, H'ristiyanlar için güvenli bir
yerle1im yeri olma özelli%ini kaybetmi1ti. Bölgede Türk hâkimiyetinin ba1lamas'yla,
H'ristiyan nüfus önemli ölçüde azalmas'na ra%men yine de az'msanamayacak kadar
47
Çuhac'yan, Aziz Vlas, s.2; Gökbel, Sivas, s.61-64
48
Ömer Demirel, “Sivas Ermenileri”, s.182; Gökbel, Sivas, s.70
19
çoktu. Bu dönemde Sivas’taki H'ristiyan nüfusun ço%unlu%unu Ermeniler

olu1turmaktayd'.49
4ehre Türklerin gelmesi ve uluslararas' kervanlar'n getirdi%i ticarî canl'l'k,

Türklerin yan'nda pek çok etnik ve dinî toplulu%un, 1ehir sakinleri aras'na
kat'lmas'n' sa%lad'. Böylece Sivas XII. yüzy'l'n ikinci yar's'ndan itibaren farkl' dil,
din ve 'rk mensubunu bar'nd'ran kalabal'k kent olmaya ba1lad'.
Selçuklular ve Beylikler döneminde Sivas, gerek dini gerekse etniki aç'dan

oldukça renkli bir sosyal yap' görünümü vermekte idi. Bu sosyal yap' içinde,
Müslüman Türkler, Ermeniler, Rumlar, di%er unsurlar ve say'lar' az da olsa
Yahudiler mevcuttu.
Selçuklular devrinde Anadolu’nun nüfusuna dair istatistikî bilgiler

verebilmemiz için ne yaz'k ki döneme ili1kin mevcut kaynaklar yeterli
olmamaktad'r. Dolay's'yla dönem içindeki nüfus yo%unlu%u ve oranlar' hakk'nda
kesin bilgiler vermek söz konusu olmayacakt'r. XIII. Yüzy'l'n ikinci yar's'ndan
itibaren Sivas’ta toplam nüfusun 40.000 civar'nda oldu%u tahmin edilmektedir. Bu
nüfus yo%unlu%u içinde de Müslim-Gayrimüslim nüfus oranlar'n'n birbirine yak'n
oldu%u da söylenebilir. Bu Gayrimüslim nüfusun da ço%unlu%unu pek tabii ki
Ermeniler olu1turmakta idiler.50
Osmanl' idaresindeki Gayrimüslim nüfusu hakk'ndaki ilk bilgiler, 1454’ten

itibaren s'k s'k yaz'lm'1 olan Tahrir defterlerinden (nüfus ve vergi kayd')
ö%renilmektedir. Bu say'mlardan ilki olan 1454 tahririnde 1ehirde toplam 567 hane
(yakla1'k 3000 ki1i) kay'tl' olup bu say'n'n yar'dan fazlas'n' Gayrimüslimlerin,
Gayrimüslimlerin de büyük k'sm'n' Ermenilerin olu1turdu%u anla1'lmaktad'r.51 1553
y'l'na ait Tapu Tahrir defterindeki kay'tlara göre Sivas’ta mevcut Gayrimüslim
nüfusta h'zla art'1 oldu%u gözlemlenmi1tir. Bu kay'tlara göre, 11.651 Müslim, 13.663
49
Gökbel, Sivas, s.76
50
Gökbel, Sivas, s.77-78; Mehmet Ersan, “Bizans mparatorlu%u’nun skan Politikas' ve Sivas’ta
Ermeni Varl'%'”, Selçuklular Döneminde Sivas-Sempozyum Bildirileri (29 Eylül-1 Ekim 2005),
Sivas 2006, s.377
51
Demirel, “Sivas Ermenileri”, s.183
20
Gayrimüslim nüfus ya1amaktad'r.52 Bu tarihe kadar Müslim ve Gayrimüslim nüfus

aras'ndaki denge Gayrimüslim nüfus lehinedir. Bu tarihlerden itibaren ise 1ehirdeki
nüfus dengesinin Müslim nüfus lehine de%i1meye ba1lad'%' görülmektedir.53 1574
tahririnde ise toplam nüfuslar' 2085 hanedir, yani yakla1'k 10.500 ki1i. XVII.
yüzy'l'n ba1lar'nda Celali syanlar'n meydana getirdi%i tahribat' gören Polonyal'
Simon, seyahatnamesinde, Anadolu’da gördü%ü 1ehir ve kasabalarda ya1ayan Ermeni
ve Rum nüfusuna dair say'sal bilgiler vermi1tir. Simon’a göre, Sivas’ta Ermeni
nüfusu 2000 hane iken, Celali syanlar' sonras'nda XVII. yüzy'l ba1lar'nda bu say'
600 haneye dü1mü1tür. Rum nüfusu ise 9–10 haneyi geçmez.54
Bizim inceledi%imiz dönem olan XIX. yüzy'l'n ilk yar's'na geldi%imizde ilk
dikkatimizi çeken 1ehrin nüfusu hakk'nda bilgi veren Adrien Dubre
Seyahatnamesidir.55 Seyyaha göre Sivas’ta 16.000 civar'nda bir nüfus ya1amaktad'r
ve bu nüfus, Türkler, Ermeniler ve Rumlardan olu1maktad'r.56 1826 tarihli Victor
Fontanier da Voyages en Orient isimli seyahatnamesinde Mehmet Pa1a’n'n
avlusunda gördü%ü, Müslümanl'%' kabul etmi1 genç Rum u1aklardan bahsetmektedir.
Ayr'ca Tapuda kay'tl' bulunan 40 bin nüfustan 3 bininin gayrimüslim oldu%unu
belirtmektedir.57 Fakat bu nüfus verisi aldat'c'd'r. 4ehirdeki gayrimüslim nüfus bu
say'n'n çok üstündedir. Osmanl' istatistiklerine bakt'%'m'zda, 1831’de Osmanl'
genelinde yap'lan ilk nüfus say'm'na göre Sivas 1ehir merkezinde Müslimlerin say's'
1721 hane yani a1a%' yukar' 8605 ki1i ve ço%unlu%u Ermeni olan Gayrimüslimlerin
say's' 1782 hane, yani yakla1'k 8910 ki1idir.58 XIX. yüzy'l'n geneline bakt'%'m'zda
ise 1ehir merkez nüfusunun 15.000 ile 43.000 aras'nda, bu nüfus içinde ço%unlu%unu
Ermenilerin olu1turdu%u Gayrimüslim nüfusun ise 6.000 ile 9.000 aras'nda
52
Ersan, “Ermeni Varl'%'”, s.378
53
Galip Eken, “Tanzimat Döneminde Sivas’'n Sosyo-Ekonomik Yap's' Üzerine Baz' Bilgiler”,
Revak, Sivas 1999, s.15
54
Ersan, “Ermeni Varl'%',” s.378
55
Voyages en Perse dans les Années, 1807,1808,1809
56
Adnan Mahiro%ullar', Seyyahlar1n Gözüyle Sivas, stanbul 2001, s.51
57
Mahiro%ullar', Sivas, s.59
58
Bu say'ma askeri nüfus dâhil de%ildir. Bu durumda gerçekte Müslim nüfusun 8600 ki1iden fazlad'r.
21
de%i1ti%inin belirtildi%ini görmekteyiz.59 6 Mart 1834 (25 4evval 1249) tarihli bir
4er’iyye Sicil kayd'na göre Sivas’ta bulunan 59 mahallede toplam 1869 Müslim
haneye kar1'l'k 1804 Gayrimüslim hane bulunmaktad'r.60 Buna göre yakla1'k 18.500
nüfusluk kentte, 9345 civar'nda Müslim ve 9020 civar'nda da gayrimüslim
ya1amaktad'r.61
XIX. yüzy'l'n sonlar'na do%ru geldi%imizde nüfus bilgileri ile ilgili olarak
Sivas’ta ç'kan ve 1882 tarihli Felek Mecmuas'62 göze çarpmaktad'r. Bu dergide
Sivas ahalisi için “/ehr-i mezburda takriben 5 bin hane olup, 3 bini slam ve 2 bini
H ristiyan menzilleri hisab olunur ve mezkûr 2 bin haneden, 1900’ü Lusavorçagan
ve 40 kadar Katolik ve Protestan Ermeni, 10’u Elekçi ve 50’si Rum haneleridir”
demektedir.63 Bu döneme ili1kin nüfusla alakal' olarak ba1vurabilece%imiz di%er bir
kaynak da yine bir seyahatnamedir. 1890 tarihli Vital Cuinet Seyahatnamesinde yer
alan bilgilere göre Sivas merkez sanca%'n'n 547.015 ki1ilik nüfusunun 42.579’unu
Gregorienler, 31.933’ünü Ortodokslar, 14.193’ünü Protestanlar ve 7.096’s'n'
Katolikler olu1turmaktayd'. Bununla beraber Sivas merkez ilçe nüfusu ise 43.122’dir
ve bunun 8.823’ü Gregorien, 1.529’u Ortodoks, 173’ü Katolik ve 93’ü Protestan
nüfustan olu1mu1tur.64
59
60
Sivas 4er’iyye Sicili, 17/8-9; Eken, “Sivas’'n Sosyo-Ekonomik Yap's'”, s.26-27
61
Nüfusa ili1kin saptamalar hane say's'n'n 5 ile çarp'm'ndan elde edilmektedir.
62
Felek Mecmuas', Sahibi Ohannes Bal'kc'yan, Y'l' 1882, Matbaas' Cancik Aramyan.
63
Kevork Pamukciyan, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, stanbul 2002, s.44
64
22
TABLO I
S VAS NÜFUSU
Y1l ve Kaynak Müslüman Gayrimüslim TOPLAM
1553 Tahrir Kayd' 11.651 13.663 25.314
1574 Tahrir Kayd' ? 10.500 ?
1831 Nüfus Say'm' 8.605 8.910 17.515
1834 4er’iyye Sicili 9.345 9.020 18.365
1882 Felek Mecmuas' 15.000 10.000 25.000
1890 Vital Cuinet 32.504 10.618 43.122
XX. yüzy'lda kentteki Gayrimüslim nüfusa bakacak olursak, 1903 tarihli

Vilayet Salnamesinde Sivas’'n toplam nüfusunun 340.584 oldu%unu görürüz. Bu
say'n'n %22’sini Gayrimüslimler, gayrimüslim nüfusun ise %90’'n' Ermeniler,
%7’sini Rumlar olu1turmakta idi. 1907 Vilayet Salnamesine göre Sivas genelinde 19
kilise bulunmaktayd'.65
1908 Sivas Salnamesine göre, vilayette 240 bin Müslüman, 24 bin Ermeni ve
14 bin Rum ya1amaktayd'.66
Justin McCarthy’nin verdi%i 1911–1912 y'llar'na ait nüfus bilgilerine göre

Sivas vilayeti genelinde 1.196.300 Müslüman (%81.22), 182.912 Ermeni (%12.42),
90.419 Rum (%06.14) ve 407 Yahudi (%00.03) bulunmaktayd'.67
1914 resmi istatistiklerine göre Sivas vilayetinin genel nüfusu 939.735 ve

bunun 147.099’u Ermeni idi. 1915’te I. Dünya Sava1'’n'n yaratt'%' s'k'nt'l' süreç
çerçevesinde ya1anan tehcir olay' neticesinde Sivas’ta ya1ayan Ermeni nüfusu da
oldukça ciddi bir kay'p ya1am'1t'r. Resmi verilere göre 9 Haziran 1915’ten 8 4ubat
1916 tarihine kadar Sivas’tan yeni yerle1im bölgelerine ta1'nan Ermeni nüfusu
65
Ramazan Özey, “20. Yüzy'l'n Ba1lar'nda Sivas’'n Tarihi Co%rafyas'”, www.ramazanozey.net
66
Cevdet Akyan, www.bianet.org/2005/09/26/67761.htm
67
Justin McCarthy, Müslümanlar ve Az1nl1klar, stanbul 1998, s.112, s.47
23
136.084’tür. Bununla beraber Sivas’ta kalan Ermeni nüfusu ise 6.055’dir.68 Ancak bu
tarihten sonra da göçlerin devam etti%i anla1'lmaktad'r.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti dönemine geldi%imizde 1927 tarihli ilk nüfus

say'm'nda Türkiye genelinde 140 bin civar'nda Ermeni ya1amaktayd'. Ancak 29.700
nüfuslu Sivas 1ehrindeki Ermeni nüfusunu kesin olarak bilemiyoruz.69 1945 tarihine
geldi%imizde Sivas’ta ya1ayan Ermeni nüfusu 3477 olarak kaynaklarda yer
almaktad'r.70 Fakat bundan sonraki döneme ili1kin Ermeni nüfusuna dair kesin
bilgilere ula1mak mümkün olmam'1t'r. Bu noktada 1945–2007 y'llar' aras' Sivas’ta
Ermeni nüfusuyla ilgili tahmini bilgilere yer verebilece%iz. Tehcirin ard'ndan
Sivas’tan ilk yo%un Ermeni göçü 6–7 Eylül 1955 olaylar'ndan sonra ya1anm'1t'r.
Buna ra%men 1960’l' y'llarda 3 bin civar'nda bir Ermeni nüfus halen burada
ya1amakta idi. Tabii bununla beraber çe1itli sebeplere ba%l' olarak göç de devam
ediyordu. 1980’lere geldi%imizde Ermeni nüfusu 700–800 civar'nda idi. Bu
tarihlerde gerek yurt d'1'nda birtak'm Ermenilerin gerçekle1tirdi%i Türk
büyükelçilerine yönelik sald'r'lar'n ülke içinde yaratt'%' tedirginlik, gerekse
ekonomik güçlükler sebebiyle nüfus oldukça azald'. Ermeni nüfusu, 90’l' y'llarda
150–200 iken bugün sadece 72’dir.71
4. Yahudiler
Sivas’ta belirli dönemlerde Yahudilerin de ya1ad'%' belirtilmektedir. Fakat

bununla beraber Yahudiler gerek Anadolu’da gerekse Sivas’ta dikkate de%er bir
say'ya hiçbir zaman ula1mam'1lar ve çok önemli bir etkinlikleri de olmam'1t'r.
Yahudilerin Sivas’a ne zaman ve ne yolla geldikleri tam olarak bilinmemekle

beraber, XII. yüzy'l'n sonu, XIII. yüzy'l'n ba1'nda bölgede ticari faaliyetlerin artmas'
ile geldikleri tahmin edilmektedir. Bu dönemde, Sivas’ta ticaret yapan bir miktar
Yahudi’nin ve bunlar'n ikamet etti%i bir Yahudi mahallesinin olu1tu%u, Sivas’ta
68
BOA.DH.EUM. 2.4b. 68/84 (Ek-XXVII)
69
McCarthy, Müslümanlar ve Az1nl1klar, s.127
70
71
Minas Durmazgüler, Sivas Ermeni Cemaati Ba1kan'
24
bulunan bu Yahudilerin ba1ta kuyumculuk olmak üzere, önemli ticari faaliyetlerde

bulunduklar' kaynaklarda yer almaktad'r.
Selçuklu ve Beylikler döneminde Sivas’taki Yahudi varl'%', say'lar' da az

olsa Osmanl' zaman'nda da korunmu1tur. XIX. yüzy'l'n sonunda ve XX. yüzy'l'n
ba1'nda Sivas’taki Yahudi nüfusuna ili1kin say'sal verilere ula1mak da mümkün
olmaktad'r. Bu verilere göre, Sivas’ta 1881’de 209, 1895’te 247, 1896’da 245,
1897’de 253, 1906’da 299, 1912’de 407 Yahudi nüfusu ya1amaktad'r.72 Yaln'z bu
veriler, Sivas Vilayetinin geneline ait oldu%undan, bu nüfusun Sivas 1ehrinde ikamet
etmiyor olma ihtimalini unutmamal'd'r.
B. MAHALLELER
Osmanl' 1ehrinde mahalle, sadece fiziki bir mekân de%il, ayn' zamanda
birbirini tan'yan, bir ölçüde birbirinin davran'1lar'ndan sorumlu, Sosyo-kültürel,
ekonomik, dinî ve hatta siyasî dayan'1ma içinde olan ki1ilerden olu1mu1 bir
toplulu%un ya1ad'%' bölgedir.73
Öyle görünüyor ki Osmanl'’n'n ilk dönemlerinde Müslimler ile

Gayrimüslimler ço%unlukla ayr' mahallelerde oturmakta idiler. 1454 tarihli ilk
kay'tlarda Sivas’ta toplam 16 mahalle kaydedilmi1, Ermeniler Palas, Meksat Ke1i1,
Zilkar, Bazar, Ke1i1 Mehtar, Nurmu1 Ke1i1 isimli 6 mahallede yo%unla1m'1t'r.74
1574 tahririne kadar bu alt' mahallede sakin olan Ermenilerin nüfuslar' büyük bir
h'zla artm'1, mahalle isimlerinden baz'lar' Kaleard', Kepenek ve Köhne Civan olarak
de%i1mi1tir. Osmanl' merkezi otoritesinin Sivas dâhil Anadolu’nun di%er 1ehirlerinde
de sa%lanmas'ndan sonra ayr' ayr' oturdu%u gözlenen Türkler ve Ermeniler kom1u
olmu1lar ve ayn' mahalleyi payla1m'1lard'r. Özellikle Celali isyanlar' s'ras'nda k'rsal
yöreden 1ehir merkezine gelen Müslim ve Gayrimüslim nüfus, yeni karma mahalleler
olu1turarak birlikte ya1amaya ba1lam'1lard'r. Sivas 1ehrinin en kalabal'k
72
Gökbel, Sivas, 78-79, 112
73
Demirel, Osmanl1 Vak1f-)ehir li6kisine Bir Örnek: Sivas )ehir Hayat1nda Vak1flar1n Rolü,
Ankara 2000, s.16
74
Demirel, “Osmanl' Dönemi Sivas 4ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Sosyo-Kültürel Eserler”,
Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri, Sivas 2006, s.41; Demirel, “Sivas Ermenileri”, s. 185
25
Gayrimüslim mahallesi ise, baz' dönemler haricinde Bazar mahallesi75 olmu1 ve

mahalle bu özelli%ini yakla1'k 4 as'r boyunca devam ettirmi1tir.76 Bununla beraber
Küçük Bengiler ve Kinise mahalleleri de a%'rl'kl' olarak Gayrimüslim nüfusun
ya1ad'%' mahalleler olarak görülmektedir.
1648 tarihinde Sivas’' ziyaret etmi1 olan Evliya Çelebi, Sivas’ta 40 adet
mahalle bulundu%unu ve Bab-' Kayseri Mahallesinin Ermeni mahallesi oldu%unu
söylemi1, ayr'ca burada bulunan bir Rum mahallesinin varl'%'ndan bahsetmi1, fakat
bu mahallenin ad'n' ya da mevkiini belirtmemi1tir.77
1831 tarihine geldi%imizde kay'tlara göre Ermeniler, Bazar (178 hane), Kinise
(143 hane), Ece (129 hane), Üryan-' Zimmî(119 hane), Temürcüler Ard' (110 hane),
Akde%irmen (105 hane), Küçük Bengiler(98 hane), Kösedere-i Zimmî(97 hane),
Bald'r Bazar'(96 hane), Örtülüp'nar (87 hane), A%ca Bölge(80 hane), Bâb-'
Kayseri(79 hane), Cami-i Kebir(72 hane), Üryan-' Müslim(64 hane), Hoca mam(58
hane), Köhne Civan (49 hane), Sar' 4eyh(42 hane), ve Küçük Minare(23 hane)
mahallelerinde yo%un olmak üzere toplam 35 mahallede ikamet etmi1lerdir. Bu
tarihte toplam mahalle say's' ise 59’dur.78
Sivas mahalleleri tablosundan da anla1'laca%' üzere, Gayrimüslimlerin

yo%unla1t'%' mahallelerdeki Müslim-Gayrimüslim oran' genellikle dengededir.
Ayr'ca mülk sat'1 kay'tlar'ndan hareketle, mahalle içinde bir kutupla1man'n var
olmad'%'n', ayn' mahallenin sakini olan Müslim ve Gayrimüslimlerin biti1ik hatta
zaman zaman ortak bahçesi veya çe1mesi olan evlerde oturduklar'n' ve dolay's'yla
kom1uluk ili1kilerinde herhangi bir s'n'rlaman'n bulunmad'%'n' söylemek
mümkündür.
75
Bugünkü Bankalar caddesi ve Aynal' çars' aras'daki bölge
76
77
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, III.C., stanbul 1314, s.94-99
78
Demirel, “Sivas Ermenileri”, s.185; Demirel, “Sur, Saray, Mahalleler”, s.64-65
26
TABLO II
S VAS MAHALLELER *
1454-55 1519-20 1528 1553-54 1574 1827 1831

Mahalleler M Z M Z M Z M Z M Z M Z M Z
1 Ulube% 27 - 26 - 15 - 25 - 9 - - - - -
2 Hoca mam 35 - 36 - 15 - 54 - 60 - 13 28 13 58
Hac' Emir
3 9 - - - - - - - - - 24 10 24 10
Mahmud
4 Pa1abey 32 - 30 - 21 - 28 - 24 - 36 2 34 2
5 Cami 25 - 12 - 6 - 48 - 39 - 27 72 25 72
6 Tokmak 12 - 17 - 13 - 41 - 24 - 27 20 27 20
7 Hoca Hüseyin 14 - - - - - 20 - 30 - 39 24 27 19
8 Palaslu 33 - 19 - 16 - 49 - 36 - - - - -
9 Medrese 10 - 14 - 11 - 15 - 33 - 61 - 57 -
10 4eyh Çoban 19 - 42 - 27 - 80 - 36 - 31 - 30 -
11 Palas - 67 - 195 - 150 - 233 - 412 - - - -
12 Meksat Ke1i1 - 43 - - - - - - - - - - - -
13 Zilkar Dülger - 20 - 169 - 200 - 184 - 226 21 - 20 -
14 Bazar - 37 - 157 - 100 - 215 - 319 2 178 2 178
15 Ke1i1 Mehtar - 26 - - - - - - - - - - - -
16 Nurmu1 Ke1i1 - 39 - - - - - - - - - - - -
17 Billur - - 34 - 25 - 80 - 90 - 59 - 59 -
18 Himmet Sofu - - 29 - 18 - 41 - 29 - 30 - 29 -
19 Ganem - - 32 - 22 - 86 - 49 - 35 - 34 -
20 Emir Hac' Ali - - 26 - 17 - 48 - 20 - 14 - 14 -
21 Kara Gedik - - 11 - 9 - 114 - 32 - - - - -
22 Yenice Mescid - - 5 - 3 - - - - - - - - -
23 Köhne Civan - - - 122 - 100 - 226 - 367 4 40 4 40
24 Kepenek - - - 118 - 200 - 146 - 209 - - - -
25 Kaleard' - - - 240 - 100 - 215 - 291 50 - 50 -
26 Mescid-i 4ems - - - - - - 29 - 51 - - - - -
27 Ferra1 - - - - - - - - 20 - 73 - 70 -
4ahkulu
28 - - - - - - 17 - 8 - - - - -
Mescidi
29 Yahyabey - - - - - - 65 - 71 - 55 2 43 2
30 Ham'rkesen - - - - - - 39 - 33 24 34 - 32 -
31 Hac' Zahid - - - - - - 31 - 185 - 36 16 34 16
Mahalle-i
32 - - - - - - 12 - 19 - - - - -
Cedid
33 Hac' Mehmed - - - - - - 46 - 74 - 54 - 52 -
34 Hoca Karaca - - - - - - 45 - 60 - - - - -
35 Ahmed Suba1' - - - - - - 55 - 34 83 - - - -
*
Demirel, “Sur, Saray, Mahalleler”, 64-65
27
36 Mescid-i Musa - - - - - - 18 - 48 - - - - -
37 Veled Bey - - - - - - 7 - 14 - 24 - 19 -
38 Abdulkerim - - - - - - 114 - 45 - 31 - 30 -
39 Kerim Çavu1 - - - - - - - - 24 - - - - -
40 Sirkeli Mescidi - - - - - - - - 24 - - - - -
41 Alibaba - - - - - - - - 9 56 44 3 43 3
Zaviye-i
42 - - - - - - - - - - 29 - 28 -
Alibaba
43 Cancun - - - - - - - - - 98 - - - -
Mescid-i
44 - - - - - - - - 21 - - - - -
Firdevs
45 Baba Üryan - - - - - - - - 46 - - - - -
46 Sar' 4eyh - - - - - - - - X X 55 62 50 42
47 Üryan- Müslim - - - - - - - - - - 35 64 32 64
48 Üryan-' Zimmî - - - - - - - - - - 54 119 48 119
Kösedere-i
49 - - - - - - - - - - 49 2 48 2
Müslim
Kösedere-i
50 - - - - - - - - - - 27 97 27 97
Zimmî
51 Akde%irmen - - - - - - - - - - 51 105 49 105
52 Osman Pa1a - - - - - - - - - - 18 15 17 15
53 Kinise - - - - - - - - - - 10 143 7 143
54 Kurt Mescidi - - - - - - - - - - 5 2 3 2
55 A%ca Bölge - - - - - - - - - - 33 80 31 80
56 Çavu1ba1' - - - - - - - - - - 60 - 58 -
57 Ece - - - - - - - - - - 136 129 108 129
58 Örtülüp'nar - - - - - - - - - - 22 79 15 87
59 Bald'r Bazar' - - - - - - - - - - 6 96 6 96
Küçük
60 - - - - - - - - - - 7 98 3 98
Bengiler
61 Kale-Atik - - - - - - - - - - 32 - 20
62 Kale-i Cedid - - - - - - - - - - 16 4 4
Abdulvahab
63 - - - - - - - - - - 8 - 5
Gazi
64 K'la%uz - - - - - - - - - - 31 - 30 -
65 Hac' Veli - - - - - - - - - - 28 3 27 -
66 Kabala - - - - - - - - - - 35 - 33 -
67 Gökçebostan - - - - - - - - - - 28 3 28 3
68 Bahtiyarbostan' - - - - - - - - - - 42 5 41 5
69 O%lan Çavu1 - - - - - - - - - - 47 7 25 7
70 Hamamard' - - - - - - - - - - 24 22 24 7
71 Küçük Minare - - - - - - - - - - 92 23 87 23
72 Temürcülerard' - - - - - - - - - - 26 110 26 110
73 K'rcuk - - - - - - - - - - 9 20 9 20
74 Ferhatbaostan' - - - - - - - - - - 20 18 21 18
75 Keçibula - - - - - - - - - - 27 11 25 11
28
76 maret - - - - - - - - - - 41 - 40 -
77 Bab-' Kayseri - - - - - - - - - - 89 79 89 79
78 Gök Hüsam - - - - - - - - - - 14 - 14 -
79 Hoca Hüsam - - - - - - - - - - 12 - 11 -
Cemaat-i
80 - 119 - - - - - - - - - - - -
Gariban
Cemaat-i
81 - - - - - - 3 - - - - - - -
Mescidi
Mustahf'zan-'
82 - - - - - - 48 - - - - - - -
Kal’a
Cemaat-i
83 - - - - - - 5 - - - - - - -
Sipahsan
TOPLAM 216 351 333 994 218 850 1119 1230 1291 2085 2042 1798 1861 1782
GENEL 567 1327 1068 2349 3376 3840 3643
MAHALLE 16 20 20 32 41 59 59
Bizim tezimizde kulland'%'m'z sicillerden al'nm'1 Gayrimüslimlerle alakal'

toplam 148 kay'ttan 16’s' Bazar, 10’u Üryan-' Zimmî, 10’u Küçük Bengiler, 9’u
Üryan-' Müslim, 8’i Kösedere-i Zimmî, 6’s' Cami-i Kebir, 5’er tanesi Ferhatbostan,
Sar' 4eyh, Temürcülerard' ve Ece, 4’er tanesi Hoca mam, Akde%irmen ve Bald'r
Bazar', 3’er tanesi Bab-' Kayseri, O%lan Çavu1, Kinise ve Gayr'c'k, 2’1er tanesi
Osman Pa1a, 4ah Hüseyin ve Hac' Mahmud ve 1’er tanesi de Hamamard', Veled
Be%, Hac' Zahid, Köhne Civan, Bahtiyarbostan, Osman Pa1a, Pa1a Be%, Tokmak,
Örtülüp'nar ve Kösedere-i Müslim mahalleleriyle ili1kilidir.
29
PLAN I: Sivas Mahalleleri (1800–1839)79
79
Demirel, Sivas )ehri, s.30, Plan VII’den uyarlanm'1t'r.
30
1. Hoca mam 30. Kabala

2. Köhne Civan 31. maret
3. Cami-i Kebir 32. Temürcülerard'
4. Pa1abey 33. Hoca Hüseyin
5. Hoca Hüssam 34. K'rcuk
6. Tokmak 35. Ham'rkesen
7. Gök Medrese 36. Ferhadbostan'
8. Zilkar / Dülger 37. Hac' Veli
9. 4eyh Çoban 38. Hac' Zahid
10. Gök Hüssam 39. Himmet Sofu
11. Sar' 4eyh 40. Hac' Mehmed
12. Yahyabey 41. Bahtiyarbostan'
13. Kale-i Cedid 42. O%lan Çavu1
14. Bazar 43. Alibaba
15. Bald'r Bazar' 44. Zaviye-i Alibaba
16. Üryan-' Müslim 45. Gökçebostan
17. Hamamard' 46. Ece
18. Örtülüp'nar 47. Abdulvahabgazi
19. Üryan-' Zimmî 48. Küçük Minare
20. Abdulkerim 49. Küçük Bengiler
21. Veledbey 50. Kösedere-i Müslim
22. Osman Pa1a 51. Kösedere-i Zimmî
23. Kilise 52. Akde%irmen
24. Emir Hac' Ali 53. Kurd Mescidi
25. Kaleard' 54. Bab-' Kayseri
26. Ganem 55. Çavu1ba1'
27. Ferra1 56. K'lavuz
28. A%cabölge 57. Keçibula
29. Billur 58. Kale-i Atik
31
II. BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE EKONOM K HAYAT
G. T CARÎ HAYAT
Co%rafi bak'mdan, ç Anadolu’nun do%usunda bir iç 1ehir görüntüsünde olan

Sivas, Selçuklu ve lhanl' dönemlerinde önemli bir ticaret merkezi idi. Bu önemin
ba1l'ca sebebi, 1ehrin ticarî trafi%inin önemli yollar üzerinde yer almas'yd'. Sivas
Anadolu’yu ba1tanba1a kateden do%u-bat' ve kuzey-güney ticaret yollar'n'n kav1ak
noktas'nda bulunmaktayd'. Böylece Sivas, güneyde Antalya, 4am, Halep, M's'r,
kuzeyde Samsun ve Trabzon limanlar' arac'l'%' ile stanbul ve K'r'm’a, do%uda
Erzurum ve Tebriz’e ve bat'da zmir ve di%er pek çok Anadolu 1ehrine ba%lan'yordu.
Üstelik stanbul’dan ran ve Ba%dat’a giden bat'-do%u yönündeki tarihî menzil80 ve
posta-yol a%' da Sivas’ta bulunmaktayd'. Sivas, Osmanl' menzil sistemi içerisinde
bulunan en önemli kol olan Ortakolda idi. Bu yol avantaj'n'n yan' s'ra, vilayet
merkezi olmas', Sivas’'n gerek idarî bak'mdan gerekse ticarî bak'mdan önemini
art'rmaktayd'.81
Dönem içinde Sivas ve çevresindeki ticarî faaliyet iki grup taraf'ndan

gerçekle1tirilmekteydi: Sivasl' tüccarlar ve yabanc', Sivasl' olmay'p 1ehir d'1'ndan
gelen tüccarlar. Sivas d'1'ndan gelen bu tüccarlar'n bir k'sm' kiralad'klar' dükkân
veya han odalar'nda ticaretlerini yaparken, bir k'sm' da misafir olarak geli1-gidi1
yaparken al'1-veri1lerini de yapmakta idiler. Yine bu yabanc' tüccarlar'n bir k'sm' iç
ve d'1 ticaret a%lar'yla ba%lant'l' olup, yabanc' mallar' Sivas’a getirmi1 ve
pazarlam'1lar, bir k'sm' ise i1lemek veya d'1ar'da pazarlamak üzere Sivas ve
çevresinden hammadde ve mamul ürünleri sat'n alm'1lard'r. Bu çok yönlü ticarî
ili1ki, Osmanl' ülkesinden 59 farkl' merkezle ve Osmanl' d'1'ndan Asya, Avrupa ve
Amerika’da olmak üzere k'talar aras' 15 farkl' merkezle veya ülkeyle ba%lant'l' idi.
80
Tüccarlar'n yol güvenli%i ve di%er baz' ihtiyaçlar'n kar1'lanmas' için menziller faaliyet göstermekte
idi. Menzil te1kilat' için bak'n'z, Demirel, Sivas )ehri, s.109-110
81
Demirel, Sivas )ehri, s.108; Demirel, “Osmanl' Dönemi Sivas Menzilhanesi”; Demirel, “Sivas
Esnaf ve Tüccar1”, s.168
32
Sivas’'n, Sivas hariciyle kurulan ticarî ba%lar', yani yurtiçi ve yurtd'1' ithalat ve
ihracat', Gayrimüslim (Ermeni) tüccarlar vas'tas'yla sa%lanmaktayd'.82
Esnaf terekelerindeki detaylar' dikkate ald'%'m'zda ürünlerin ve herhangi bir

terekede rastlayabilece%imiz birtak'm ki1isel e1yalar'n isimleri, bize hangi
merkezlerle ticaret yap'ld'%', özellikle de 1ehre hangi merkezlerden ürün aktar'ld'%'
konusunda bilgiler verebilir. Örne%in Bezzaz Toros v. Toros’un terekesinde geçen
ngilizkâri al, Tokatkâri al, Tosyakâri al, Selanikkâri pe tamal, Merzifon tire,
Antepkâri aba, Halepkâri itari, /amkâri itari, Bursakâri gömlek, Amerikan bezi ve
Arapgir tiresi gibi mallar, bölgedeki ticarî faaliyetlerin boyutu hakk'nda fikir
verebilecek niteliktedir. Di%er terekelerde rastlad'%'m'z ngiliz çiti, ngilizkâri saat,
Mara yorgan yüzü, çit bürük Bursa, Diyarbekrkâri dö ek, Avrupa çuha cübbe,
Kütahiyye, Amasyakâri, stanbulkâri, Üsküdarkâri gibi isim ve ifadeler de bölgede iç
ve d'1 ticaretin yo%unlu%unu ve yayg'nl'%'n' göstermesi bak'm'ndan önemlidir.83 II.
Mahmud dönemine ait kapsaml' bir ara1t'rma, bölgedeki ticarî ürün zenginli%i
hakk'nda zengin bilgiler vermektedir. Buna göre, Osmanl' ülkesi içinden Halep
mallar' 22 çe1itle ilk s'rada yer al'rken, 4am mallar' 10, stanbul mallar' 9, Tokat
mallar' 9, Mara1 ürünleri 6, Selanik ürünleri 5, K'br's ve Hama mallar' 4’er çe1itle
s'ralar'n' almaktad'rlar. Ülke d'1'ndan, ngiliz mallar' 15, ran (Acem) mallar' 13,
Hint mallar' 11, Frans'z ve Leh ürünleri 4’er, Amerikan mallar' ise 1 çe1itle Sivas
pazarlarlar'ndaki yerlerini alm'1lard'r.84
82
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.165-167; Demirel, “Sivas Esnaf ve Tüccar'”, s.169-170; Ali hsan
Ba%'1, Osmanl1 Ticaretinde Gayrimüslimler, Ankara 1983
83
S)S 19, s.49; 19, s.197; 14, s.70; 19, s.147; 19, s.128; 9, s.43; 19, s.224
84
Demirel, Üretim-Tüketim li6kileri, s.165-167
33
TABLO III
TEREKE KAYITLARINA GÖRE T CARET YAPILAN MERKEZLER
Ülke çi Ülke D161
Halep 4am ngiliz
stanbul Tokat ran (Acem)
Mara1 Selanik Hint
K'br's Hama Frans'z
Arapgir Bursa Leh
Antep Diyarbekir Amerikan
Amasya Kütahya
Merzifon Tosya
H. MESLEKLER
Osmanl' toplumu, vergilerden muaf olan askerî tabir edilen, padi1ah berat'na
sahip olan beraya ve vergi mükellefi olan çiftçi, esnaf ve tüccarlardan olu1an reaya
olmak üzere iki ana gruptan meydana gelir. Osmanl'’da millet te1kilat', bir sosyal
s'n'flama esas'na da müstenit de%ildi. Her millet grubu içinde Osmanl' toplumunun
imtiyazl'lar' olabilirdi. Genellikle askerî zümre her millet grubundan kimseleri
bar'nd'r'rd'. Örne%in, martolos denilen H'ristiyan askerler, çe1itli dinlerden
derbendçiler veya bir Rum metropolit, bir Ermeni piskopos veya bir haham ve
hahamba1' t'pk' bir Müslüman müderris, mütevelli ve sair gibidir.85 Bu durumu
elimizdeki belgelerle de örneklendirmemiz mümkündür. Elimizdeki 1835 tarihli bir
sicil kayd', Barto%miyos’un 5500 akçeyle Sivas Ermeni Murahhasas' olarak
atand'%'n' bildiren fermand'r.86 Sicil kay'tlar'nda geçen ve Edirne’den bütün illerin
kad'lar'na, naiblerine ve cizyedarlar'na gönderilmi1 olan 1814 tarihli di%er bir
fermanda ise, Mard'ros v. yam’'n birkaç senedir Orduy-u Hümayûn maiyetinde
85
Ortayl', Osmanl1 Toplumunda Aile, stanbul 2004, s.11
86
S)S 17, 128
34
oldu%u ve muharebelerde sadakat göstererek emek verdi%i ve bu sebeple bütün

vergilerden muaf oldu%u bildirilmektedir.87
Askerî s'n'f'n d'1'nda reaya dedi%imiz, vergi veren, angarya yükümlüsü ve

silah ta1'yamayan geni1 zümreye Müslüman, H'ristiyan, Yahudi herkes dâhildir.88 Bu
ba%lamda Gayrimüslim Osmanl' vatanda1lar'n'n ço%unlu%u da reayad'r. Sivasl'
Ermeni ve Rumlar da ekseriyetle esnaf idiler.89
II. Mahmud dönemiyle ilgili yap'lan bir ara1t'rmaya göre, sicil kay'tlar'nda
tespit edilen 915 esnaftan 507’si Müslüman, 408’i Gayrimüslimdir.90 Sivas’taki
meslek gruplar'n' 3 k's'mda de%erlendirmek mümkün; tamam'n' Gayrimüslimlerin
olu1turdu%u meslekler, Müslim ve Gayrimüslimlerin payla1t'%' meslekler ve sadece
Müslümanlar'n olu1turdu%u meslekler.
Bu ayr'ma göre 1ehirde bulunan Balmumcu, Basmac', Cezveci, Çad'rc',

Çizmeci, Dülger, Fi1ekçi, Hekim, Kalayc', Kayakç', K'l'çç', Kilitçi, Kuyumcu,
Kireççi, Nakka1, Odaba1', 4evbci, Tireci (pamuktan yap'lan iplik), Yemenici ve
Zurnac' esnaf'n'n tamam' Gayrimüslimdir. Görüldü%ü üzere Gayrimüslimlerin
faaliyet gösterdi%i mesleklerin hemen hepsi zanaatkârl'k veya hekimlikte oldu%u gibi
uzun süreli e%itim gerektiren meslek kollar'd'r. Bu konuda, Gayrimüslimlerin askere
al'nmamas'n'n, onlar'n mesleklerinde ustal'k veya zanaatkârl'k becerilerin
art'rd'%'n', ayr'ca Müslümanlar'n askeri olma, beratl' olma arzusunun da bu hususta
etkili oldu%u belirtilmi1tir.91
Gayrimüslimler ile Müslümanlar taraf'ndan payla1'lan meslek kollar'na

bakt'%'m'zda Gayrimüslimlerin ço%unlukta olduklar', Müslümanlar'n ço%unlukta
olduklar' ve esnaf say's'n'n yak'n oldu%u gruplar görürüz. Attar, Bakkal, Berber,
Bezirci, Bezzaz, Boyac', Dellak-Tellak, Göncü, Haffaf, 1çi, Kasap, Kavukcu,
Kürkçü, Saatçi ve Temürcü-Demircilerin ço%unu Gayrimüslimler olu1tururken,
87
S)S 10, 18
88
Ortayl', Aile, s.11
89
90
Demirel, Esnaf Te6kilat1, s.63
91
35
Arpac', Bostanc', Çubukçu, Duhanc'-Tütüncü, Eskici, Hurdac', Kaltakç', Kat'rc',

Kazaz, Mumcu, Oturakç', Penbeci, Sarraç, Terzi, Tuzcu, Abac', A1ç', Kahveci,
Merkepçi, Oduncu ve Tüccarlar'n ço%unlu%unu Müslümanlar olu1turmaktad'r.
Arabac', Bacac', Bahç'van, Bal'kç', Baltac', Barutçu, Pekmezci, Börekçi, Camc',
Canbaz, Celeb, Cübbeci, Çerikçi, Ç'kr'kç', Çorapç', Debba%, Dellal-Tellal, Dibekçi,
Ekmekçi, Hamamc', Hanc', H'zarc', carc', Kazanc', Kelleci, Kebapç', Kirac'ba1',
Kundakç', Küllükçü(Höllükçü), Leblebici, Lüleci, Matarac', Mismar(Çivici), Mutaf,
Mücellid, Nalband, Paspan, So%anc', 4erbetçi, Tüfenkçi, Ya%c', Yo%urtçu ve
Zenbilcilerin tamam' Müslüman esnaflard'r.92
nceledi%imiz Kad' Sicillerinde bulunan her türlü dava içerisinde, gerek dava
sahipleri gerekse 1ahitler aras'nda rastlad'%'m'z ki1ilerin mesleklerine bakt'%'m'zda
da Gayrimüslim sakinlerin Kuyumcu (13), Bezzaz (12), Kalayc' (22), Bezirci (5),
Kürkçü (5), Çilingir (8), Dülger (11), Attar (7), Derzi (13), Kasab (10), Boyac' (13),
Temürcü (11), Bakkal (6), Çizmeci (6), Duhanc' (3), Basmac' (5), Berber (4),
Balmumcu (4), Katranc' (4), Ta1ç' (4), Çad'rc' (4), Kahveci (4) gibi esnaf kollar'nda
yo%unla1t'klar'na 1ahit oluyoruz. Bununla beraber rastlad'%'m'z di%er Gayrimüslim
esnaf'n meslekleri 1öyledir: Dö%meci, Sarraf, Natur, Zanturcu, Hayvanc', Kireççi,
Demirci, Tüccar, Papuccu, Tellak, Re1ber, Körükçü, K'l'çc', Kebecci, Keçeci,
Kay'kç', Odaba1', Merkebci, Oturakc', Tahtac', Açc', Semerci, Zurnac', Dirbab,
Kat'rc', Enfiyeci, Kazaz, Hallac, Penbeci, Mumcu, Kavukcu, Abac', Oduncu, Fesci,
Kafesci, Saatci, Kömürcü. Bunlar'n d'1'nda 14 ki1i de Ke1i1, 1 ki1i de Karaba1t'r.
Bütün bu sayd'%'m'z meslek kollar'n'n yan'nda elimizde mevcut 3 kay'tta

farkl' mesleklere rastlad'k. Bunlardan ilki 1ahitler aras'nda gördü%ümüz Onba61
Kaluko%lu Balik’tir93. Bu ifade, Kaluko%lu Balik’in askeri s'n'fa mensup olma
ihtimalinin yan'nda, bunun kendisine verilmi1 bir lakap olma ihtimalini de
dü1ündürmektedir. Di%er iki resmi görevli ise Bald'r Bazar' Mahalle Muhtar1
Çizmeci Ovanis94 ve Bazar mahallesinde Muhtar Kömürcü Ohan v. Ovanis’tir. Bu
92
Demirel, “Sivas Ermenileri”, s.186-187
93
S)S 19, s.183
94
S)S 19, s.245
36
kay'tlar Gayrimüslimlerin 1ehirdeki resmi görevleri rahatl'kla üstlenebilmelerinin

sicillere yans'm'1 örneklerindendir. Bu noktada her iki mahalle nüfusunun a%'rl'kla
Gayrimüslimlerden olu1mas', Gayrimüslim olmas'nda etkili olsa gerektir. Son olarak
bir vekil tayini kayd'nda geçen Rum milletinden Vasile A a da askerî s'n'fa
mensuptur.95 Zira a!a ünvan' kullan'lan ki1inin askerî s'n'fa mensubiyetini ifade
etmektedir.
Bunlardan ba1ka, Victor Fontanier, 1826 tarihli seyahatnamesinde Napolili

talyan bir hekimden ve Galip Pa1a’n'n (Erzurum valisi) kona%'n'n avlusunda
gördü%ü Müslümanl'%' kabul etmi1 genç Rum u1aklardan ve Fred Burnaby, 1876
tarihli seyahatnamesinde bölgede ba1mühendisken ölen bir Leh’ten ve onun talyan
e1inden bahsetmektedir.96
. MAL VARLIKLARI
Osmanl' Devleti’nde 1ehir halk' içinde askeri zümrenin ard'ndan en varl'kl'

kesimin ticaretle me1gul esnaf ve tüccardan olu1tu%u biliyoruz.97 11 farkl' sicil
defteri içinden seçti%imiz toplam 73 tereke kayd'ndan edindi%imiz izlenim de bu
do%rultudad'r.
Elimizdeki tereke kay'tlar' aras'nda tespit etti%imiz en zengin ki1i 72.879

kuru1luk servetiyle Bezirgân Odaba1'o%lu Agob v. Garabet’tir.98 Onu 29.143
kuru1luk servetiyle Bezzaz Tataro%lu Toros v. Vardihan takip etmektedir.99 Üçüncü
s'rada bulunan Bezzaz Toros v. Toros’un serveti 21.984 kuru1tur. Kay'tlar'm'z
aras'nda mal varl'%' aç's'ndan en fakir olan üç ki1i ise s'ras'yla 40 kuru1u bulunan
Kivrik, 54,5 kuru1u bulunan Dö%meci Mard'ros ve 95,5 kuru1u bulunan Seridar o%lu
Yanik’tir.100
95
S)S 18, s.24
96
Mahiro%ullar', Sivas, s.57; 59; 88; 108
97
Demirel, “Sivas Tüccar ve Esnaf'n'n Mal Varl'klar' ile Borç-Alacak li1kileri”, Tuncer Baykara
Arma an1 - Tarih Yaz1lar1, stanbul 2006, s.159
98
S)S 19, s.214
99
S)S 19, s.231
100
S)S 14, s.123; 9, s.47; 9, s.162
37
Daha genel bir yakla1'mla, elimizde bulunan 73 tereke kayd', mal varl'%' 0–
1000 kuru1 aras'nda olan 31 ki1i, 1001–2000 aras'nda olan 16 ki1i, 2001–5000
aras'nda olan 12 ki1i, 5001–10.000 aras'nda olan 5 ki1i ve serveti 10.000’in üzerinde
olan 9 ki1iden olu1uyor. Bu servet gruplar' içinde, bir grubun üyelerinin herhangi bir
meslek kolunda yo%unla1t'klar'n' söyleyemeyiz. Elimizdeki belgelere bakarak 1u
esnaf grubu daha varl'kl'd'r veya daha yoksuldur demek çok zor. Burada say'lar' az
da olsa kad'nlar'n mal varl'klar' üzerine bir de%erlendirme yapabiliriz. Tereke
kay'tlar' dolay's'yla tan'd'%'m'z 8 kad'ndan 5’inin mal varl'%' 1000 kuru1un
alt'nda101, 3’ününki 1000 ila 2000 kuru1 aras'nda102 bulunmaktad'r. 8 kay'tla kesin
yarg'lara varmak tam anlam'yla mümkün de%ilse de, kad'nlar'n mal varl'%' aç's'ndan
çok doyurucu bir seviyede olmamakla birlikte, dönem 1artlar' içerisinde ve terekeleri
mevcut birçok erke%e k'yasla çok da yoksul olmad'klar'n' söylemek yanl'1
olmayacakt'r. Küçük Minare mahallesiyle ilgili yap'lan bir çal'1ma, mahalle sakini
olan kad'n ve erkeklerin mal varl'klar' aras'nda abart'l' bir dengesizli%in olmad'%'n'
bununla birlikte kad'n'n mal varl'%'n'n, erke%in mal varl'%'na k'yasla daha az
oldu%unu göstermi1tir.103 Bu tespiti 1ehir geneli için de söylemek mümkün olabilir.
TABLO IV
SERVET DASILIMI
0-1000 1001-2000 2001-5000 5001-10.000 10.000+ Toplam
Ki1i % Ki1i % Ki1i % Ki1i % Ki1i % Ki1i %
31 42 16 22 12 16 5 7 9 12 73 100
Mal varl'klar' aç's'ndan Sivas, ba1ka 1ehirlerle k'yasland'%'nda, örne%in

Kayseri’nin, -bilhassa tüccar ve esnaf'n'n- zenginlik aç's'ndan belirgin bir farka
sahip oldu%u görülecektir. Yine Çorum’da, benzer 1ekilde, zenginlik yüzdelerinin
101
S)S 9, s.161; 12, s.107; 12, s.119; 13, s.72; 19, s.256
102
S)S 14, s.48; 17, s.64; 19, s.94
103
Demirel, “Kurulu1undan Günümüze Çe1itli Yönleriyle Bir Osmanl' Mahallesi: Sivas Küçük
Minare Mahallesi”, Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri –Makaleler-, Sivas 2006, s.32
38
Sivas’a oranla yüksekli%i dikkat çekicidir. Mardin’le Sivas’'n ise bu konuda birbirine
yak'n oldu%u söylenebilir. 104
Borç ve alacak meselelerini bir sonraki ba1l'%a b'rakarak, tereke sahiplerinin

mal varl'klar'n', farkl' bir aç'dan de%erlendirerek, servetlerinin nelerden olu1tu%unu
gözlemlemeye çal'1al'm. Bu noktada öncelikle dikkatimizi çeken husus 1üphesiz ki
ev105 sahipli%idir. Elimizdeki 73 tereke kayd'na bakt'%'m'zda ev sahipli%i oran'n'n
%45,2 oldu%unu görüyoruz. Bu orandan genellikle ev sahibi olmayan, babalar'n'n
veya kocalar'n'n evlerinde ikamet eden kad'nlar' ç'kar'rsak daha do%ru bir
de%erlendirme yapabiliriz. Bu durumda erkekler aras'nda (64 ki1i) ev sahipli%i oran'
%51,6 olmaktad'r. Kirada oturma al'1kanl'%'n'n pek s'k rastlanmad'%' bir dönemden
bahsetti%imiz dü1ünülürse, ev sahipli%i konusunda bu oran'n da oldukça dü1ük
oldu%u söylenebilir. Bu durumda elbette tereke kay'tlar'nda “ev” geçmeyen
kimselerin ikamet durumlar'yla ilgili sorular'm'z olacakt'r. Fakat ne yaz'k ki bu
konuda gerekli verilere sahip olmad'%'m'zdan, sorular'm'z 1imdilik cevaps'z
kalacakt'r. Evlerin de%erleri ise tabii ki ki1ilerin servetleriyle orant'l' ve evin çe1itli
özelliklerine ve bulunduklar' mahallelere ba%l' olarak de%i1mekte ve 250 kuru1 ile
15.000 kuru1 aras'nda seyretmektedir.
Mal varl'klar' içinde yer alan di%er bir grup dükkânlard'r. Terekeleri elimizde
bulunan ki1ilerin tamam'n'n meslekleri belirtilmemekle beraber, 31 ki1inin esnaf
oldu%u kesindir. Burada dikkatimizi çeken nokta, bu 31 ki1iden biri n's'f (yar'm)
olmak üzere sadece 6’s'n'n dükkân sahibi olmas'd'r ki bu durum dükkân sahipli%i
oran'n'n %19,3 oldu%unu gösterir. Geri kalan 25 esnaf'n bu durumda seyyar
olabilecekleri ihtimali de göz önünde tutulmakla beraber, terekelerinde bilgi
verilmemesine ra%men büyük ihtimalle dükkânlar'nda kirac' olduklar'
anla1'lmaktad'r. Maddi ko1ullar göz önüne al'nd'%'nda asl'nda bu sonuç pek de
1a1'rt'c' de%ildir. Esnaf terekeleri içinde dükkân kiras'na ili1kin bir borç kayd'na
rastlamay'1'm'z ise dükkân kiralar'n'n çok yüksek olmad'%'n' ve esnaf'n kiralar'
104
Demirel, “Osmanl' 4ehir Hayat'ndan Bir Kesit: Kayseri Tüccar ve Esnaf'’n'n Borç Alacak
li1kileri”; Demirel, “Tereke Defterlerine Göre Çorum Tüccar ve Esnaf'n'n Borç-Alacak li1kileri”;
Demirel, “Sosyo Ekonomik Aç'dan Mardin Tüccar ve Esnaf' (19. Yüzy'l)”
105
Sicil kay'tlar'nda “mülk-ü menzil” olarak geçmektedir.
39
ödemekte zorluk çekmedi%ini veya en az'ndan bu konuda titiz davrand'klar'n'

dü1ündürmektedir.
GRAF K I: MAL VARLIKLARININ DASILIMI
Di er Ev
26% 45%
Nakit
21%
Dükkân
8%
Mal varl'klar' aras'nda bahsetmemiz gereken bir grup da esnaflar'n ticari

mallar'd'r. Hemen her esnaf'n terekesinde mesle%ine ait alet ve edevat ve ticari
mallar'n ayr'nt'l' bir dökümü de%erleriyle birlikte kaydedilmi1 bulunmaktad'r.
Örne%in, Dülger Artin v. Horik’in terekesinde 200 kuru1 de%erli dülger tak m
kaydedilmi1ken, benzer 1ekilde Attar Artin v. Morsef’in terekesinde; Besni üzümü,
kavurma leblebisi, Haleb sabunu, zeytinya! , yemi , Arap sabunu, pirinç, kil, bakla,
kay s … 1eklinde, Kürkçü Babil v. Mihail’in terekesinde; 12 re’s sansar s rt , 12 re’s
sansar gö!sü… 1eklinde ticari mallar' kaydedilmi1tir106. Ticari mallar'n dökümü
noktas'nda en zengin ve ayr'nt'l' kay'tlar'n ise bezzazlara ait oldu%u görülmektedir.
Örne%in Bezzaz Toros v. Toros’un ticarî mallar', 66 kalem olarak verilmi1tir. Örnek
olarak bir k'sm'n' burada s'ralayabiliriz: eytan bezi endaze, perdahl bez top, bo!ma
ku ak, Tosyakâri al top, ngilizkâri al, Tokatkâri pe tamal, Selanikkâri beyaz
pe tamal, mai bez top, Merzifon tireli top, neftî entari, Antepkâri aba, /amkâri itari
106
S)S 19, s.158; 14, s.14
40
top, Halepkâri kutnu top, duhan kesesi, akçe kesesi, i leme havlu, kakmalu havlu,
Amelikan bezi bir top, Bursakâri gömlek, i lemeli uçkur, Arapgir tiresi, dülbend top,
yazma de!irmi, kadife miltan, büyük küçük fes ve sair.
Mal varl'klar' içinde di%er bir kalem, hayvanlard'r. Örne%in, Sihak v.

Mosis’in 250 kuru1 de%erinde 10 adet koyun ve keçisi kaydedilmi1tir. Bezirgan
Odaba1'o%lu Agop v. Garabet’in ise 2 karde1iyle ortak olmakla beraber, 4 ar' kovan',
2 s'%'r ine%i, 3 cam'z', 5 k'sra%', 3 tay' ve 160 kuru1 de%erinde koyun ve keçisi
kay'tl'd'r. Gö%din karyesinde ya1ayan ve hayvanc'l'kla u%ra1t'%' anla1'lan Kaço v.
Mekir’in ise 6 karde1iyle ortak oldu%u halde, toplam 7800 kuru1 de%erinde
hayvanlar' bulunmaktayd'.107 Bunlardan ba1ka Demirci Kevork v. Ovanis’in 1 kara
s'%'r ine%i, Sarrafo%lu Babik v. M'g'rd'ç’'n n's'f de%eri kendisinin olmak üzere 1
108
k'sra%' ve 1 tay' bulunmakta idi. Hayvanc'l'kla u%ra1t'%' kesin olan Kaço v.
Mekir’in d'1'nda kalanlar'n hayvan sahibi olmas' konusunda, bunu bir gelir kayna%'
olarak de%erlendirmediklerini, daha çok hane halk'n'n ihtiyaçlar'n' gidermek üzere
hayvan beslediklerini söylemek mümkün görünüyor.109 Zira Küçük Minare
mahallesindeki her üç evden birinde süt veren hayvanlar bulunmaktayd'.110 Bu
durum bu hayvanlar'n hane halk' için beslendikleri kanaatini kuvvetlendiriyor.
Son olarak bahsedece%imiz kalem, mal varl'klar' içinde az rastlad'%'m'z nakit

parad'r. 73 tereke içinde, 15 kay'tta nakit para bulunmaktad'r. Miktarlar' ise 19 para
ile 666 kuru1 aras'nda de%i1mektedir. Nakit sahiplerinin az ve nakit miktarlar'n'n bu
kadar dü1ük olmas' dikkat çekicidir. Bu noktada baz' varislerin, ölen ki1inin nakit
mevcudunu, kad'dan ve hatta di%er varislerden saklam'1 olabilecekleri akla gelen bir
ihtimaldir.111 Nihayetinde dönem içinde nakit oldukça az kaydedilmi1 olmas'na
ra%men, borç-alacak ili1kilerindeki yo%unluk fazlad'r. Bu durumda paran'n ticaret
için kullan'lm'1 olma ihtimali de akla gelebilir. Nitekim terekelerdeki toplam
107
S)S 19, s.256; 19, s.214; 19, s.231
108
S)S 19, s.43; 13, s.58
109
Demirel, “Sivas Esnaf ve Tüccar'”, s.163
110
Demirel, “Küçük Minare”, s.33
111
Demirel, “Sivas Esnaf ve Tüccar'”, s.164; Demirel, “Çorum Tüccar ve Esnaf'”, s.4
41
320406,97 kuru1luk mal varl'%'n'n 140376,49 kuru1unu bu borç ve alacaklar

olu1turmaktad'r.
TABLO V
TEREKELERE GÖRE SAH P OLUNAN MÜLK T PLER VE NAK T
MESLEK VE S M EV DÜKKÂN NAK T MAL

Adet De%er Adet De%er VARLISI
1. Bezirgân Odaba1'o%lu Agob v. Karabet 1 15.000 1+mal 8567 - 72.879
2. Bezzaz Tataro%lu Toros v. Vardihan - - - - 29.143
3. Bezzaz Toros v. Toros - - - - 21.984
4. Meliko%lu Oturakç' Ovanis v. Kapril 1 9000 - - 15.648
5. Hayvanc' Kaço v. Mekir 1 4000 - - 15.250
6. Kuyumcu Hampartsum v. Serkiz 1 6000 - 200 14.346,5
7. Attar Naturo%lu Babik v. Mosis - - - 642 13.765
8. Dülger Artin v. Mesfur Horik 1 4500 1 500 - 12.974
9. Attar Artin v. Morsef - - - - 10.099
10. Bezzaz Samil v. Agob - - - 10 9147
11. Bezzaz Ohan v. Ovanis 1 1500 - - 8789
12. Kuyumcu Babik v. Ovanis 1 6000 - - 7962
13. Demirci Ohan v. Garbis 1 5000 1 600 300 7275
14. Sarrafo%lu Babik v. M'g'rd'ç 1 1600 - - 6776,33
15. Bezzaz Kapsar v. Kapril 1/3 1300 - 1/3:1000 4157
16. Demirci Kevork v. Ovanis - - - - 4086
17. Mihail v. Kivrik 1 2500 - 144 4067
18. Bogos 1 3000 - - 4019
19. E1babo%lu Mu%dis Ohan v. Kirkor - - - - 3885
20. Varteris v. Babaga - - 1 671 - 3200
21. Kuyumcu Agob v. Simon - - - 666 2736
22. Pabuççu Mu%dis Kivirk v. Milkon 1 2000 - - 2391
23. Karabet v. Ohan 1 1750 - - 2275
24. Zanturcu Derbab v. Haçador 1 1500 - - 2106
25. stefan v. Varteris - - - - 2076
26. M'g'rd'ç 1 1500 - - 2028
27. Derzi Ovanis v. Habe1 1 1250 1 405 - 2000
28. Çilingir Artin v. Ehron 1 1500 - - 1809
29. Anasdas - - - - 1728
42
30. Kalayc' Milkon v. Kalok 1 600 - - 1584

31. Marmiye binti Mosis - - - - 1564
32. Karabet v. Bogos 1 1000 - - 1370
33. Kalayc' Bayu v. Kivrik - - - - 1294
34. Çiçek binti Kirakos - - - - 1241
35. Attar Agob - - - - 1227,10
36. Sihak v. Mosis 1 690 - - 1200
37. Bezzaz Haçok v. Agob - - - - 1084
38. Kuyumcu Ehron - - n's'f 200 - 1055
39. Mosis 1 500 - - 1050
40. Serkiz v. Manuk 1 250 - - 1032
41. Kürkçü Babil v. Mihail 1 700 - - 1027
42. Bogos v. Serkiz - - - 655 1018
43. David v. Mihail 1 600 - - 998
44. Agob v. Haçok 1 400 - - 965
45. Serkiz v. Simon 1 650 - - 951
46. Kirkor v. Ovanis 1 700 - - 934
47. Hurdor - - - 361 875,33
48. stefan v. Artin - - - - 825
49. Anna binti Karabet - - - - 768
50. stefan v. Haçok - - - - 711
51. Korogos v. Hampartsum 1 350 - - 697
52. Bogos 1 250 - - 690
53. Hurmüsemmi binti Mu dis Kapril - - - - 650
54. Ovanis v. Elya 1 400 - - 636
55. Evami1 v. Artin - - - - 607,5
56. A%bab v. Haçor - - - - 565
57. Kireççi Mekir v. Artin - - - - 527
58. Kevork v. Haçador 1 450 - - 515,5
59. Dülger nik v. Ebraham - - - - 485
60. Nanpa binti Mu dis Artin - - - - 455
61. Yanik o%lu Kirkor 1 400 - 17,5 417,5
62. Kazar v. Haçador - - - - 415
63. Diyarbekirli Mardik v. Bogos - - - - 403
64. srail - - - - 349
65. Serkiz v. Bogos - - - 153,21 338,21
66. Ohan v. Agob - - - 19 para 275
43
67. Tüccar Darendeli Sihak v. Bogos - - - 20 akçe 239

68. Mu%dis Yanik v. Simon - - - - 228
69. Çürüko%lu Kalbik - - - 60 226
70. Kasabet binti Mesfur Artin - - - - 124
71. Seridar o%lu Yanik - - - - 95,5
72. Dö%meci Mard'ros - - - 70 54,5
73. Kivrik - - - - 40
TOPLAM 4278,71
33 76.840 6 10.943 +19 para 320.406,97
+20 akçe
J. BORÇ - ALACAK L )K LER
Borç-alacak ili1kileri Osmanl' toplum hayat' içinde sosyal, dini ve iktisadi

ili1kilerin bir sonucu olarak çe1itli boyutlarda ve 1ekillerde ortaya ç'km'1t'r. Özellikle
tereke kay'tlar', bu ili1kilerin s'k ve zengin olarak rastland'%' önemli bir kaynak
gurubu olarak de%erlendirmeye aç'k bilgiler sunmaktad'r.112 Biz de elimizdeki 73
tereke kayd' içinden borç ve alacaklar'n yaz'l' oldu%u 28 kayd' ve ayr'ca mahkemeye
yans'm'1 olan 2 dava kayd'n' kullanarak çe1itli sonuçlara ula1maya çal'1aca%'z.
Kay'tlarda borçlar genellikle duyunât, alacaklar ise genellikle zimemât veya

der zimmet 1eklinde ifade olunmu1tur. Elimizdeki tereke kay'tlar'ndaki toplam mal
varl'%', yukar'da da belirtti%imiz üzere, 320.406,97 kuru1tur. Bu toplam servetin
72.891,49 kuru1unu borçlar kalemi (116+ ki1iye), 67.495 kuru1unu alacaklar kalemi
(154+ ki1iden) olu1turmaktad'r.
112
Demirel, “Sivas Esnaf ve Tüccar'”, s.164; Demirel, “Kayseri Tüccar ve Esnaf'”, s.3; Demirel,
“Mardin Tüccar ve Esnaf'”, s.632
44
GRAF K II: MAL VARLIKLARININ BORÇ-ALACAK DASILIMI
Di er Borçlar
56% 23%
Alacaklar
21%
yi gözlemleyebilirsek, borç-alacak ili1kileri, bize toplum yap's' hakk'nda,

özellikle Müslümanlar ile Gayrimüslimler ve kad'nlar ile erkekler aras'ndaki
ili1kilerin, bu gruplar'n toplum içindeki yerlerinin ve imkânlar'n'n de%erlendirilmesi
noktas'nda, oldukça zengin bilgiler verebilir. Tabii bu noktada borç miktarlar'n'n
yan'nda, borçlar'n kimlerden al'nd'%'n'n ve kimlere borçlan'ld'%'n'n da
de%erlendirilmesi gerekecektir.
Borçlanman'n bir türü olarak ilk bahsedece%imiz örnek, bir veya birden fazla
ortak aras'ndan birinin ölümü sonucunda, sermayenin bölünmesi ile ortaya ç'kan
borç ve alacakt'r. Bu tip borçlanmalara elimizdeki kay'tlar içinde de rastlamak tabii
ki mümkün. Örne%in, Attar Naturo%lu Babik v. Mosis’in 2 orta%' vard'r ve sermaye
içindeki hisseleri toplam 6176 kuru1tur. Bu hisse miktar' Attar Babik’in terekesine
borç olarak kaydedilmi1tir. Bundan ba1ka Bezzaz Samil v. Agop’un bir orta%'n'n
oldu%u “halik-i mesfurun kar nda mesfur Bogos ile olan maliye-i mü terekeleri
marifet-i er’ ve sagir-i mersuman n vasileri marifetiyle takvim baha olunarak tahrir
ve terkim ve halik-i mesfurun n s f hissesinin varislerine tevzi’ ve taksim
defteridir…” 1eklinde terekesinde belirtilmi1 ve orta%'n'n hissesi olan 4573 kuru1 da
borç hanesine yaz'lm'1t'r. Bezzaz Toros v. Toros için de ayn' durum söz konusudur.
Sarrafo%lu Babik v. M'g'rd'ç’'n ise di%erlerinden fakl' olarak orta%' Garabet’ten,
45
sermayede geçen 300 kuru1 ve onun haricinde 1000 kuru1 alaca%'n'n oldu%u
belirtilmi1tir.113
Borç-alacak ili1kilerinde rastlad'%'m'z di%er bir tür ise en yak'nlar aras'nda

olan al'1veri1tir. Bu yak'nl'k ise genellikle karde1, zevce, anne, kay'nvalide olmak
üzere birinci derecedendir. Örne%in, Hurmüsemmi b. Mu%dis Kabril’in kocas'ndan
100 kuru1 alaca%' vard'r. Kürkçü Babil v. Mihail’in de e1ine 26 kuru1 borcu vard'r.
Yukar'da ad' geçen Bezzaz Samil v. Agop’un orta%' Bogos, ayn' zamanda karde1idir.
Yine Diyarbekirli Mardik v. Bogos’un e1ine 24 kuru1, David v. Mihail’in e1ine ve
kay'nvalidesine 265 kuru1 borcu kay'tl'd'r. Demirci Kevork v. Ovanis de e1inden
alaca%' olanlardand'r.114 Borç al'p verme konusunda esas olan e%er güven unsuruysa,
ticari ve ailevi yak'nl'%'n borçlanmada tercih sebebi olmas' da gayet do%ald'r ve
muhtemelen bu borçlar süresiz olarak verilmi1 veya al'nm'1t'r. Müslüman
terekelerine bakt'%'m'zda, e1ler aras'ndaki borçlanman'n hemen her terekede
rastlad'%'m'z en yayg'n 1ekli “mehr-i müeccel”dir. Birçok Gayrimüslimin de aile
i1lerini kad' sicillerine kaydettirme e%ilimi vard'r. Bu durum Gayrimüslim aile
düzeni üzerinde Müslüman etkisini art'rm'1 olmal'd'r. Zira kad' mahkemelerinde ele
al'nan davalar ancak 1er’i hukuka göre karara ba%lanabilmekteydi. Gayrimüslimler,
1er’i mahkemelere en çok, ölen yak'nlar'n'n miras'n' payla1'rken ba1vururlard'.115
Bir k'sm'n'n evliliklerini de kad' mahkemesine kaydettirmi1 olmas' muhtemeldir.
Gayrimüslimler bunu yapmakla, 1er’i hukukun aileye ili1kin hükümlerinden
faydalanmak istemi1 olabilirler. Elimizdeki Gayrimüslim terekeleri içinde
rastlad'%'m'z 2 kad'n'n alacak hanesinde, 7 erke%in de borç hanesinde yaz'l' olmak
üzere toplam 9 mehir kayd', bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Üstelik bu terekelerde
e1lerin her ikisi de Gayrimüslimdir. Mehir miktarlar' ise 12,20 ile 24 kuru1 aras'nda
de%i1mektedir.116
113
S)S 19, s.128; 19, s.52; 19, s.49; 13, s.58
114
S)S 12, s.107; 10, s.167; 19, s.52; 14, s.69; 13, s.110; 19, s.43
115
Halil nalc'k, Donald Quataert, Osmanl1 mparatorlu u’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,
stanbul 2004, c.2, s.724
116
S)S 12, s.107; 9, s.161/2; 13, s.110; 9, s.162/2; 9, s.162/3; 9, s.161/1; 13, s.24; 8, s.69; 10, s.105
46
Terekelere yans'yan borç-alacak ili1kilerinde bahsetmemiz gereken di%er bir

husus da az rastlanmakla beraber, iflas eden esnaflard'r. Burada baz' esnaf'n mal
varl'klar'n' a1acak miktarlarda borç edinebildiklerini görüyoruz. Bu durum esnaf'n
güvenilir bulunmas'yla ilgili olabilir. Neden bu kadar borç paraya ihtiyaç duydu%u da
ayr'ca merak konusudur. Öldü%ünde, arkas'nda 1227,10 guru1luk mal varl'%' ve 2466
kuru1luk borç b'rakan Attar Agop’un terekesi mahkeme taraf'ndan müzayede yoluyla
sat'lm'1 ve tutar', 10 ki1iyi bulan borçlular' aras'nda, “garâmeten”, yani alacaklar'n'n
miktar'yla orant'l' olarak yüzde hesab' payla1t'r'lm'1t'r.117 Ayn' 1ekilde borçlar' mal
varl'%'ndan fazla olan Sarrafo%lu Babik v. M'g'rd'ç’'n mallar'n'n tutar' da
borçland'%' 30 ki1iye garâmeten payla1t'r'lm'1t'r. (6776,33 kuru1 – 7622,37 kuru1)118
Di%er bir iflas eden esnaf ise bahsetti%imiz iki esnafa k'yasla oldukça zengindir. Mal
varl'%' 29.143 kuru1 olan Bezzaz Tataro%lu Toros v. Vardihan’'n toplam 24 ki1iye
tam 32.503 kuru1 borcu vard'r.119
TABLO VI
S VAS GAYR MÜSL MLER N N MAL VARLIKLARI LE
BORÇ-ALACAK L )K LER (1810–1840)
MESLEK VE S M BORÇLAR ALACAKLAR MAL
Ki1i Miktar Mehir Ki1i Miktar VARLIAI
1. Bezirgân Odaba1'o%lu Agob v. Karabet - - - ? 35.435 72.879
2. Bezzaz Tataro%lu Toros v. Vardihan 24 32.503 - 6 705,5 29.143
3. Bezzaz Toros v. Toros 1* 10.992 - 56 1104,5 21.984
4. Meliko%lu Oturakç' Ovanis v. Kapril 3 3378 24 1481 15.648
5. Hayvanc' Kaço v. Mekir - - - - - 15.250
6. Kuyumcu Hampartsum v. Serkiz - - - ? 3057 14.346,5
7. Attar Naturo%lu Babik v. Mosis 2* 6176 - 4 371 13.765
8. Dülger Artin v. Mesfur Horik - - - 1 6300 12.974
9. Attar Artin v. Morsef 10 1388 - 34 811 10.099
10. Bezzaz Samil v. Agob 1* 4573 - ? 5273 9147
11. Bezzaz Ohan v. Ovanis - - - 1 5500 8789
117
S)S 10, s.81
118
S)S 13, s.58
119
S)S 19, s.224
*
Ortaklar'na ait hisseler borç olarak kaydedilmi1tir.
47
12. Kuyumcu Babik v. Ovanis - - - - - 7962

13. Demirci Ohan v. Garbis - - - - - 7275
14. Sarrafo%lu Babik v. M'g'rd'ç 30 7622,37 - 7 3835 6776,33
15. Bezzaz Kapsar v. Kapril - - - - - 4157
16. Demirci Kevork v. Ovanis - - - 2 582 4086
17. Mihail v. Kivrik - - - - - 4067
18. Bogos - - - - - 4019
19. E1babo%lu Mu%dis Ohan v. Kirkor - - - 2 1058 3885
20. Varteris v. Babaga - - - - - 3200
21. Kuyumcu Agob v. Simon - - - 4 356 2736
22. Pabuççu Mu%dis Kivirk v. Milkon 2 z. 554 - - - 2391
23. Karabet v. Ohan - - - - - 2275
24. Zanturcu Derbab v. Haçador - - - - - 2106
25. stefan v. Varteris 2 2000 - - - 2076
26. M'g'rd'ç - - - - - 2028
27. Derzi Ovanis v. Habe1 - - - - - 2000
28. Çilingir Artin v. Ehron - - - - - 1809
29. Anasdas - - - - - 1728
30. Kalayc' Milkon v. Kalok - - - - - 1584
*
31. Marmiye binti Mosis - - - 1 20* 1564
32. Karabet v. Bogos - - - - - 1370
33. Kalayc' Bayu v. Kivrik - - - - - 1294
34. Çiçek binti Kirakos - - - - - 1241
35. Attar Agob 10 2466 - 1 400 1227,10
36. Sihak v. Mosis - - - - - 1200
37. Bezzaz Haçok v. Agob - - - - - 1084
38. Kuyumcu Ehron - - - - - 1055
39. Mosis ? 100 - ? 60 1050
40. Serkiz v. Manuk - - - 2 732 1032
41. Kürkçü Babil v. Mihail 1 26 - - - 1027
42. Bogos v. Serkiz - - - - - 1018
43. David v. Mihail 2 z. 265 22 - - 998
44. Agob v. Haçok - - - - - 965
45. Serkiz v. Simon - - - - - 951
46. Kirkor v. Ovanis 1 141 - - - 934
*
* Borç, Recebo%lu’nda 20 rubla h'nta 1eklinde kaydedilmi1tir.
48
47. Hurdor - - - - - 875,33

48. stefan v. Artin - - - - - 825
49. Anna binti Karabet - - - - - 768
50. stefan v. Haçok - - 16 3 270 711
51. Korogos v. Hampartsum - - - - - 697
52. Bogos - - - - - 690
53. Hurmüsemmi binti Mu dis Kapril - - 20c 1 100 650
54. Ovanis v. Elya - - - - - 636
55. Evami1 v. Artin 1 120 22 - - 607,5
56. A%bab v. Haçor - - - - - 565
57. Kireççi Mekir v. Artin - - - - - 527
58. Kevork v. Haçador - - 24 - - 515,5
59. Dülger nik v. Ebraham - - - - - 485
60. Nanpa binti Mu dis Artin - - 24c - - 455
61. Yanik o%lu Kirkor 14 325,27 12,20 - - 417,5
62. Kazar v. Haçador - - - - - 415
63. Diyarbekirli Mardik v. Bogos 1 z. 24 - - - 403
64. srail - - - - - 349
65. Serkiz v. Bogos - - - - - 338,21
66. Ohan v. Agob - - - - - 275
67. Tüccar Darendeli Sihak v. Bogos - - - - - 239
68. Mu%dis Yanik v. Simon 4 77,15 22 1 20 228
69. Çürüko%lu Kalbik - - - - - 226
70. Kasabet binti Mesfur Artin - - - - - 124
71. Seridar o%lu Yanik 2 20 12,5 - - 95,5
72. Dö%meci Mard'ros 4 10 - - - 54,5
73. Kivrik - - - - - 40
TOPLAM 116 72.891,49 174,7 154 67.495 320.406,97
Mahkemeye yans'yan di%er davalara bakt'%'m'zda, kad'nlar'n sadece aile

içinde de%il, d'1ardan birtak'm kimselerle de borç-alacak ili1kisi içine girebildiklerini
görüyoruz. Bu konuda elimizdeki tek örnekte, baz' durumlarda, borca kar1'l'k
birtak'm mallar'n rehin b'rak'ld'%'n' da görmekteyiz. Bu dava, Eyin kasabas'nda
sakin Seyron v. Ohan’'n, 4 y'ldan beri kendisine borçlu olan Molla Halil o%lu Seyyid
Mehmed’ten 3100 kuru1luk alaca%'n' istemesi üzerine aç'lm'1t'r. Bunun üzerine
49
Seyyid Mehmed savunmas'nda, Seyron’dan Kayal'zade Seyyid Ömer Efendi için

500 kuru1 ve Kenanzade120 Seyyid Ahmed A%a’n'n halilesi Hafize Hatun için 1525
kuru1 ald'%'n' ve bu borçlar kar1'l'%'nda Hafize Hatun’a ait olan 1 çift zümrüt küpe, 3
adet elmasl' i%ne, 1 adet elmas ka1l' gerdanl'k, 1 adet basma saat ve 280 dirhem, 1
adet sim diviti kendisine rehin verdi%ini bildirmi1tir. Dava sonunda borç ödenerek
rehinler al'nm'1t'r121. Bu dava, elimizdeki tek örnek olmas'na ra%men, kad'nlar'n bir
yabanc'dan, arac'lar kullanarak da olsa, borç almalar'nda sak'nca görülmedi%ini
gösterebilecek niteliktedir. Bu yabanc'n'n bir gayrimüslim olmas' da bir farkl'l'k
yaratmam'1, belki de hiçbir önem arzetmemi1tir. Burada Hafize Hatun’un, Sivas’'n
en varl'kl' ve seçkin ailelerinden birinin mensubu olmas'na ra%men, neden de%erli
pek çok e1yas'n' rehin vererek, aile d'1'ndan bir kimseden borç alma ihtiyac'
hissetti%i sorusu akl'm'za gelmekle beraber, ne yaz'k ki bu soruya cevap verebilecek
bilgilere sahip de%iliz.
Borç-alacak ili1kilerine terekeler d'1'ndan di%er bir örnek de, Kürkçüo%lu

Agop’un açt'%' davad'r. Agop, çe1itli karyelerin ihtiyarlar'ndan olan 11 Müslimi,
salyâne ve tekâlif-i saire için borç verdi%i 11.500 kuru1u ald'klar'n' inkâr etmeleri
üzerine dava etmi1tir. Dava sonunda Agop hakl' bulunmu1 ve taraflardan 2500
kuru1un sulh bedeli olarak Agop’a ödenmesi istenmi1tir. 4er’i mahkemede, karar
verilirken taraflar'n dini özelliklerinin fark yaratmad'%' aç'kt'r. Alacak davalar'na
son bir örnek olarak Ovanis’in yazd'%' arzuhale bakabiliriz. Ovanis 1835 tarihli
arzuhalinde, “Sivas kasabas sükkan ndan Arabo!lu Hac Osman’da 4324,
K nal o!lu Ömer’de 528, Lütfullah’ta 3781, Merzifon’da sakin Hasan’da 275,
Gümü hac köy’de sakin Karacaniko!lu zimmide 611, Hac Mard ros’ta 1566,
Derziba Agob ve babas Kirkor ve o!lu Menon’da 20.200 guru alaca! n n
tahsilini…” istemi1tir. adesi istenen borçlar'n miktarlar' ve co%rafî çe1itlili%ine
bak'l'rsa, Agob’un ve Ovanis’in tüccar veya tefeci olma ihtimalleri kuvvetlidir.
Netice itibariyle, örneklerden anla1'laca%' üzere, Müslümanlar ve Gayrimüslimler
her zaman yo%un bir borç-alacak ili1kisi içinde olmu1lard'r.
120
Kenanzâde ailesi 40 y'l' a1k'n bir süre “bazarba1'l'k” görevini ellerinde bulundurmu1, Sivas’'n en
güçlü ailelerindendir. Bkz. Demirel, Sivas )ehri, s.70
121
S)S 14, s.28
50
Borç-alacak ili1kilerinde akl'm'za gelebilecek bir soru, 1üphesiz, bu konuda

dinin ay'rt edici bir rol oynay'p oynamad'%' sorusudur. Mevcut örneklerden hareketle
bu soruya evet cevab' vermemiz mümkün de%il. Hatta Gayrimüslimlere ait
terekelerdeki borçlu ve alacakl' listelerine bakt'%'m'zda, her iki kalemde de Müslim
isimlerinin daha fazla oldu%unu söyleyebiliriz.122 Örne%in Bezzaz Toros v. Toros’un
borç verdi%i 16’s' kad'n olmak üzere toplam 56 ki1iden sadece 6’s' Gayrimüslim,
geri kalan 50 ki1i ise Müslümand'r. Asl'na bak'l'rsa din, ne sosyal ya1amda ne de
ticari ya1amda ay'rt edici olmu1tur. Müslimler ve Gayrimüslimler aras'nda yüksek
miktarlarda rastlad'%'m'z borç-alacak ili1kileri ticari bak'mdan, aralar'nda herhangi
bir güven probleminin olmad'%'n' gösterir niteliktedir. Elbette ki bu kar1'l'kl' güven
duygusu, sosyal hayata ait ili1kileri de etkilemi1tir. Ya da tam tersi, sosyal hayattaki
iyi ili1kiler, ticari anlamda da bir güven ortam'n' do%urmu1tur.
E. MÜLK ALIM-SATIMI
Müslüman ve Gayrimüslimlerin, 1ehir içerisinde herhangi bir mahalden

gayrimenkul edinmelerini engelleyecek engeller yoktu. Müslüman ve Gayrimüslim
sakinler dinî ya da etnikî farkl'l'klardan kaynaklanan gerginliklerin ya1anmad'%' ayn'
1ehir kültürünün parçalar'yd'.123
Elimizdeki sicil kay'tlar' aras'nda mülk sat'1lar'na ili1kin 52 kay't

bulunmakta. Bu kay'tlardan 40 tanesi bir Gayrimüslimden bir gayrimüslime, 7 tanesi
bir Gayrimüslimden bir Müslime ve 5 tanesi de bir Müslimden bir Gayrimüslime
yap'lan sat'1lardan olu1maktad'r.
122
Osmanl'’da, özellikle vergi dönemlerinde bu türden kar1'l'kl' borçlanmalar ço%al'rd'. Bkz. nalc'k,
“Eyüp Sicillerinde Toprak, Köy ve Köylü”, 18. Yüzy1l Kad1 Sicilleri I61 1nda Eyüp’te Sosyal
Ya6am, stanbul 1998, s.9-14
123
Suraiya Faroqhi, Men of Modest Substance: House Owners and House Property in
Seventeenth Century Ankara and Kayseri, Cambridge 1987, s.218
51
TABLO VII
MÜLK SATI)LARININ D NÎ DASILIMI
GayrimüslimcGayrimüslim GayrimüslimcMüslüman MüslümancGayrimüslim

Toplam
Miktar % Miktar % Miktar %
40 76 7 13 5 9 52
Mahallelerin da%'l'm'na bakt'%'m'zda mülk al'm-sat'mlar'n'n Bazar(7),

Cami-i Kebir(5), Üryan-' Müslim(4), Üryan-' Zimmî(4), Bald'r Bazar'(4), Sar'
4eyh(3), Kösedere-i Zimmî(3), A%cabölge(3) mahallelerinde yo%unla1t'%'
görülmektedir.
Mülk al'm sat'm'na ili1kin bu kay'tlarda evlerin fiziki özellikleri tarif edilmi1
ve mahalle içindeki yeri belirtilmek üzere kom1ular'n'n ismi verilmi1tir.
Kom1uluklardan anlad'%'m'za göre bu mülk sat'1lar'n'n gerçekle1ti%i mahallelerde
Gayrimüslim ve Müslimler karma halde ya1amaktayd'lar. Farkl' olarak ise Bazar
mahallesinde herhangi bir Müslim ismine tesadüf etmeyi1imizden hareketle, buran'n
tamamen Gayrimüslimleri bar'nd'rd'%'n' söyleyebiliriz. Tabii bizim rastlamam'1
olmam'z, burada hiç Müslüman aile bulunmad'%' anlam'na gelmez. Nitekim bu
mahalle 1800 y'l'ndan itibaren en az 2 Müslüman aileyi bar'nd'r'yordu.124
Evin sat'1'n' gösteren kay'tlarda, sat'c'lar'n evlerini devretmelerinin alt'nda

yatan sebeplerin üzerinde durulmam'1, al'c' ve sat'c'lar aras'nda var olan özel
sebeplerden de genellikle bahsedilmemi1tir. Bununla beraber, ev sat'1lar'n'n neden
yap'ld'%' konusunda, evlerin genellikle kiraya verilmek için al'nmad'%'n', ev
al'c'lar'n'n genellikle 1ehirde ikamet etmek isteyen ki1ilerden olu1abilece%ini
söylemek mümkün olsa da, 1ehri terk edip etmedikleri veya 1ehrin ba1ka yerlerine
ta1'n'p ta1'nmad'klar' bilinmedi%inden evlerini satanlar için benzer bir de%erlendirme
yapman'n mümkün olmayacakt'r.125 Bunun yan'nda istisnai de olsa sat'1'n
sebeplerinin belirtildi%i belgeler de bulunmaktad'r. Örne%in, miras yoluyla varislere
124
Bkz. Sivas Mahalleleri tablosu.
125
Faroqhi, Men of Modest Substance, s.155
52
kalan evlerin genellikle ya varislerden tamam' taraf'ndan bir ba1kas'na ya da

varislerden biri taraf'ndan di%erine veya di%erlerine sat'ld'%'na 1ahit oluyoruz. Bu
1ekilde gerçekle1en davalar' örneklendirecek olursak, Harus b. Markos’un Pa1a Be%
mahallesindeki evinin varisleri olan zevcesi, 2 o%lu ve 1 k'z' taraf'ndan 1700 kuru1a
Hac' Mustafa A%a’ya sat'l'1'ndan bahsedebiliriz.126 Benzer bir örnekte Kalayc' Babik
v. Mesik’in varislerinin de (zevcesi, annesi, 2 k'z' ve k'z karde1i) ondan kalan evi
2600 kuru1a satt'klar'n' görüyoruz.127 Yine Temürcü Haçor v. Ovanis Sar' 4eyh
mahallesinde bulunan, karde1i ile mü1terek olan ve muhtemelen babalar'ndan kalan
evin kendine ait olan hissesini karde1i Bogos’a 200 kuru1a satm'1t'r.128 Benzer
örnekleri ço%altmak mümkündür.129 Bunlardan ba1ka elimizde sat'1 sebebinin aç'k
olarak belirtildi%i iki belge bulunuyor. Bunlardan ilkine göre Derzi Babaga
stanbul’da oturdu%u için Akde%irmen mahallesinde bulunan evini, karde1i Mu%dis
Yanbek v. Asadur vekâletiyle Derzi Davito%lu Sarkiz’e 550 kuru1a satm'1t'r.130
kinci örne%e göre, Beyros v. Serkiz’in evi, ölümünün ard'ndan varisleri olan
zevcesi, 3 o%lu ve 1 k'z' taraf'ndan, ihtiyaçl' olduklar' belirtilerek, kom1ular'
Katranc' Mu%dis Garabet’e 1100 kuru1a sat'lm'1t'r.131
Ev sat'1 fiyatlar'na bakarak, evlerin pahal'l'k oran'n' de%erlendirebilir ve

oranlar'n çe1itli ölçütlere göre kar1'la1t'rmas'n' yapmak, dönemin emlak piyasas' ve
al'm gücü hakk'nda fikir verebilir. Elimizdeki mülk sat'1lar'n' de%erlendirdi%imizde
ev fiyatlar'n'n daha çok y'llara göre de%il de evin bulundu%u mahalleye, evin fiziki
özelliklerine ve eskilik-yenilik durumuna göre de%i1ti%ini söyleyebiliriz. Fakat buna
ra%men 1818 ve 1827 aras'nda ciddi olmasa da bir miktar zamana ba%l' art'1'n
ya1and'%'n' söylemeliyiz. Mülk sat'1' kay'tlar'na göre 20 ile 6700 kuru1 aras'nda,
tereke kay'tlar'na göre ise 250 ile 15.000 kuru1 aras'nda de%i1en ev fiyatlar', bir
126
S)S 19, s.257
127
S)S 19, s.258
128
S)S 14, s.129
129
S)S 19, s.245; 19, s.119; 15, s.70; 10, s.196; 19, s.139; 19, s.237; 9, s.112
130
S)S 10, s.249
131
S)S 19, s.21
53
bak'ma al'm gücünde bir dengenin söz konusu olmad'%'n'n göstergesi olarak kabul
edilebilir.
Her 1eyden önce, evin fevkanî ya da tahtanî odas'n'n bulunmas', yani iki katl'
olmas' -ki bu durum ayn' zamanda evin oda say's'n'n artmas' anlam'na geliyordu-
evin fiyat'n' art'ran unsurlardan biriydi. Yine evin havlusunda bulunan çe1meler veya
bostan ya da ba%çeler ev fiyatlar'nda az da olsa bir art'1 sa%l'yordu. Baz' durumlarda
büyüklük ve geni1lik aç's'ndan oldukça zengin bir evin, ona k'yasla çok daha küçük
bir evden daha ucuza sat'ld'%' olurdu. Örne%in 1839 tarihli bir kay'tta rastlad'%'m'z
O%lan Çavu1 mahallesindeki toplamda 7 odal', kilerli, e1car-' müsmireli (meyve
a%açl'), harem kapulu ve harem ba%çeli, çe1meli, kahve ocakl', ahurlu ve ta1ra
havlulu132 bir ev 5500 kuru1a sat'l'rken133, 1838’te Bazar mahallesindeki 1 odal', 2
sekülü, odunluklu, bir miktar havlulu ve çe1meli bir evin 5750 kuru1a134, 1833 tarihli
bir sat'1 kayd'nda Cami-i Kebir mahallesindeki toplam 5 odal', ahurlu, bir miktar
havlulu ve cari çe1meli bir ev ise 6700 kuru1a al'c' buldu%unu gördük135. Bu durum
içerisinde her ne kadar Bazar ve Cami-i Kebir mahallerinin merkezî ve önemli olu1u
ev fiyatlar' üzerinde etkili olmu1sa da O%lan Çavu1 mahallesindeki evin,
büyüklü%üne ra%men di%erlerinden ucuza sat'lm'1 olmas', evin eski olma ihtimalini
kuvvetlendirmektedir.
Pahal'l'k oran'n' mahallelere göre de%erlendirmemiz gerekirse, di%erlerine

göre daha pahal' olan evlerin, genellikle Cami-i Kebir, Bazar, Kösedere-i Müslim,
Küçük Bengiler, Bald'r Bazar' ve Kinise mahallerinde bulundu%unu söylemek yanl'1
olmayacakt'r.
Verilen bu bilgilerin yan' s'ra pahal' evlerin sat'1 fiyatlar'ndan yola ç'karak,
bu evleri sat'n alan kimselerin maddi imkânlar'n'n iyi oldu%u yönünde fikir sahibi
olmam'z' sa%lamaktad'r.
132
Evlerin bölümleri ve bölümlerin i1levleriyle ilgili bilgiler Gündelik Hayat bölümünün Evler
k'sm'nda verilmi1tir.
133
S)S 19, s.223
134
S)S 19, s.93
135
S)S 17, s.18
54
TABLO VIII
MÜLK SATI)LARI
Sat1c1 Al1c1 Mahalle Fiyat Tarih

stefan ve Agob veledan
Kasabba1' Agob Cami-i Kebir 6700 1249
Bezirci Mark'r
stefan v. Agob ve o%lu Çad'rc'o%lu Balik v.
Bazar 5750 1254
Ovanis Ohannes
O%ullar' Ovanis Vehron,
Berber Aleksan v. Mosis O%lan Çavu1 5500 1255
Kirkor ve Hamparsum
Boyac'o%lu Agop v. K'rbik ve
Üveys ve karde1i Karabet Bazar 5500 1242
karde1io%lu Kivrik v. Serkiz
Kuyumcu Artin v. Kapril Tütüncü Toros v. Kirkor Küçük Bengiler 5500 1255
Körükçüba1' Sonus o%lu Kapril
Attar Kiziro%lu Bald'r Bazar' 4500 1255
ve karde1leri Bedros ve Bogos
Kirkor v. Bogos A%bab v. Babik Cami-i Kebir 4000 1253
Agob v. Osib ve 2 k'z karde1i Serkiz v. Manuk Gayr'c'k 3000 1255
Kuyumcu Sinan v. Mesik Karde1i Artin Kinise 3000 1255
Kalayc' Babik v. Mesik’in
Ke1i1 Haçor v. Bakkal
varisleri: zevcesi, annesi, 2 k'z' Bazar 2600 1255
Kaçor
ve k'z karde1i
Bezzaz Meliko%lu Bogos v.
Karde1i Ohan v. sa Küçük Bengiler 2500 1253
Mihail
Temürcü Mu%dis Banik v.
K'l'çc' Zeman v. Artin 4eyh Hüseyin 2250 1242
Avanis
Çilingir Artin v. Ehron’un varis-
Ovanis v. Kirkor Ferhatbostan' 2100 1255
leri: zevcesi, 3 k'z', erkek karde1i
Mu%dis M'g'r v. Manuk Temürcü Karabet v.Babik Üryan-' Zimmi 2100 1250
Dülger Karuk v. Dakis Çilingir Kivrik v. Artin Bazar 2000 1254
Çilingir stefan v. Payu Odaba1' stefan v. Haçik A%cabölge 2000 1253
Ohan v. Kapril Artin’in zevcesi Zümrüt Bazar 1950 1221
Çad'rc'o%lu Nazar v. Asadur Artin v. Bedros Sar' 4eyh 1500 1254
Artin v. Agobin Odaba1' Haçor v. David Bazar 1330 1229
Marmiye b. Hazer ve k'z' Mihail v.Kabril ve zevcesi
Bald'r Bazar' 1300 1249
Üskük b. M'g'rd'ç Manye b. Agob
55
Mekir v.Karabet ve karde1leri

Kevrok v. Derbab Bald'r Bazar' 1300 1226
Ohannes, Ahsabert, Zagon ve …
Çilingir Mu%dis Mosis ve Ke1i1o%lu Artin veBeyros
A%cabölge 1275 1232
karde1i Mu%dis Mihail ve k'z karde1leri Eyron
Kom1usu Ta1c' Sogun v.
Kuyumcu stefan v. Seyrob Bazar 1250 1254
Papu
K'l'çc' Mu%dis Mesik ve Kösedere-i
Derzi M'g'rd'ç v. Vartun 1200 1245
karde1i gaib Kirkor Zimmi
Beyros v.Serkiz’in varisleri: Kom1usu Katranc'
Üryan-' Zimmi 1100 1253
Zevcesi, 3 o%lu ve 1 k'z' Mu%dis Karabet
Temürcü Bogos v. Kevkebin Derzi Babik v. Dülger
Temürcülerard' 1000 1243
ve karde1i Maryem Karabet
Boyac'o%lu Mu%dis
Balmumcu Evami1 v. Karabet Üryan-' Müslim 900 1231
Simon ve Bogos ve Artin
Kösedere-i
Natur Mesik v. ? ve karde1i Artin Amcas' Karabet v. Palus 900 1255
Zimmi
Boyac' Karabet v. Artin M. Artin v. Kasab Bedik Hoca mam 700 1243
Re1ber Artin v. Kaluk Toros v. Kirkor Ece 600 1254
Derzi Babaga Derzi Davit o%lu Serkiz Akde%irmen 550 1232
Kalayc' Beyros v.
Çilingir Mekir v. Kivrik Örtülüp'nar 500 1242
Elibüyük Agop
Agob v. Kalok Manuk v. Ovannes Cami-i Kebir 500 1239
Banik v. Emirhan Mard'ros v. A%ya Üryan-' Zimmi 400 1225
Agob v. Bedros Mekir v. Kirkor Temürcülerard' 400 1239
Agob Ke1i1 v. Ovannes
Kuyumcu Mard'ros v. A%ya Üryan-' Zimmi 350 1226
Ke1i1
Kevrok v. Derbab A%ay'k v. Derbab Bald'r Bazar' 250 1226
Temürcü Haçor v. Ovanis Karde1i Bogos Sar' 4eyh ½ 200 1242
Vesne b. Manuk Nonik b. Mark'r Hoca mam 200 1242
Nigos v.M'g'rd'ç’'n varislerinden Kösedere-i 72/37
Babik v. Agob 1254
zevcesi, annesi, 2 k'z' Müslim 2600
Hazinedar Rüstem
Eyron b. Kabril Üryan-' Müslim 2700 1233
Ra1id A%a
Haros b.Markos’un varisleri
Hac' Mustafa A%a Pa1a Be% 1700 1255
zevcesi, 2 o%lu ve 1 k'z'
Hazinedar Rüstem
Maniya b. Kapril Üryan-' Müslim 900 1233
Ra1id A%a
56
Evami1 v. Sahek Ozanl'o%lu Osman Ferhatbostan' 870 1233

Zagatil v. Ohannes Mehmed Efendi b.Osman Cami-i Kebir 100 1226
Kaltakç' Artin Mehmed Efendi b. Ali A%cabölge 100 1227
bnik ve karde1io%lu Nükas Kolo%lu brahim b. Ali Ece 20 1242
Kösedere-i
Ahmed b. Abdullah Hamparsum v. Agob ½ 600 1254
Zimmi
Hac' smail b. brahim Boyac' Karabet Sar' 4eyh 885 1243
Osman A%a b. Abdullah stefan v. Agob Tokmak 825 1227
lyas b. Abdullah Kasbar v. stefan Akde%irmen 750 1233
Es-seyyid Hüseyin Efendi b.
Mard'ros v. Manas Cami-i Kebir 400 1226
Hasan
F. GAYR MÜSL M VAKIFLARI
Vak'flar, maddi bir kar1'l'k beklemeksizin, ba1kalar'na yard'm gayesiyle

kurulmu1, dini, hukukî ve sosyal müesseselerdir. Ba1ka bir deyi1le vak'f, bir ki1inin
menkul veya gayr-' menkul mal'n' sadece Allah r'zas'n' kazanmak amac'yla, dinî ve
sosyal kurumlar ve i1ler için sonsuza kadar kendi mülkünden ay'r'p hizmete
sunmas'd'r. Vak'flar, sadece yoksul durumdakilere yard'm etmek çerçevesinde
kalmam'1, ayn' zamanda fikir, kültür, e%itim, sa%l'k, din, imar gibi kurumlar üzerinde
de derin izler b'rakm'1t'r. Her türlü amme hizmetleri, sosyal yard'm, ilmî, dinî,
medenî ve iktisadî hayat'n her türlü yans'malar', vak'flar kanal'yla düzenlenmi1tir.
136
Sivas 1ehrinde Osmanl' döneminde kurulan vak'flar'n %50,7’si ba1ta vezir

olmak üzere askerî zümreye, %26,3’ü Müslim ve Gayrimüslimlerin kurdu%u
vak'flardan olu1an reayaya ve %23’ü kurucusu veya mesle%i tespit edilemeyen
vâk'flara aittir. Reayan'n kurdu%u 84 vak'ftan 3’ü Gayrimüslimlere aittir. Bu
vak'flardan 2’sinin kurucusu erkek, 1’i kad'nd'r.137 Bunlardan biri, Y'ld'zeli kazas'na
ba%l' Pirkinik Karyesinden Arok o%lu Ke1i1 ve Tokat’tan Hindistan o%lu Bedros k'z'
136
Saim Sava1, “18. Asr'n Sonlar'nda Sivas’ta Kurulan Vak'flar Hakk'nda Baz' Bilgiler” Revak/90,
Sivas 1990, s.58 Müjgan Üçer, “Sivas’ta Vak'f Kuran Kad'nlar”, Revak/91, Sivas 1991, s.73
137
Demirel, Vak1flar1n Rolü, s.120, 123
57
Mariyye Vakfiyesidir.138 Bundan ba1ka, kurucusunu tespit edemesek de, 1838 tarihli
bir mülk sat'1' belgesinde Dülger Karuk v. Dakiz’in evinin iki taraftan bir kinise
vakf yla çevrili oldu%u yaz'l'd'r. Ev Bazar mahallesindedir ve bu vak'f da mahalle de
mevcut kilisenin biti1i%indedir.139 Yine Haziran 1800 tarihli bir kay'tta Zariko%lu
Simon v. Serkiz’in Temürcülerard' mahallesindeki evini ve içindeki bir miktar mal'n'
“…senevi Küçük Kiniseye otuz akçelik em’ ve rugan vermek üzre vakf” etti%ini
görüyoruz. Belge, “…hayatta oldukça kendisi, halik olunca damad Parsih v. Kivirk
nam zimmî, ba’del-ink raz k z , ba’del-ink raz kilise-yi mezkur mütevellileri mütevelli
olsunlar…” 1eklinde devam etmi1tir.140 1800 tarihli di%er bir kay'tta ise Hoca mam
mahallesinde “Kudüs-i /erif vak f menzili” ifadesi kullan'lm'1t'r. Bu vak'flar'n
fonksiyonlar'n'n neler oldu%una dair bilgi verebilecek dokümanlar'm'z ne yaz'k ki
bulunmamaktad'r. Müslim vak'flar'n'n faaliyetlerini, Gayrimüslimlerle ili1kili
olarak, sosyal yap'ya ili1kin söz söyleyebilmek ad'na de%erlendirmek istersek,
vak'flar eliyle yoksullar'n ihtiyaçlar' için toplanan sadakalar'n da%'t'm'nda din fark'
gözetilmedi%i sonucuna var'r'z. Zira ar1ivde, Ramazan ay'nda Müslim vak'flar'
taraf'ndan, Gayrimüslim yoksullar' için de sadaka topland'%'na ili1kin belgeler
bulunmaktad'r.141
138
H.1197, Üçer, “Vak'f Kuran Kad'nlar”, s.74
139
S)S 19, s.121
140
S)S 6, s.37
141
Salih 4ahin, Ba1bakanl'k Cumhuriyet Ar1ivi personeli
58
III. BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE GÜNDEL K HAYAT
D. ÖZEL YA)AM ALANLARI: EVLER
Ev, bütün kültürlerde toplumun en küçük birimi olan ailenin bar'na%' olarak
i1lev gören kültür ünitesidir.142 Evler bir bak'ma medeniyetlerin küçük temsilcisi
durumundad'rlar.143
Osmanl' evinin 1ekillenmesinde, tarihî kültürel tecrübeler, iklim, co%rafî

mekân, malzeme, ekonomik güç, mimarî bilgi ve ustal'k gibi ö%eler önemli rol
oynam'1t'r.144 Bu ba%lamda evlerin yap'm'nda, kireç, toprak ve kerpiç gibi k'smen
dayan'ks'z malzemeler kullan'lm'1 olmas', evlerin süsten uzak sade görünmesi, sade
dö1enmesi ve çok amaçl' kullan'ma aç'k olmas' Osmanl' evlerinin ortak
özellikleridir.
Mülkiyeti ki1iye ait olan evler, belgelerde mülk menzil olarak kar1'm'za
ç'kmaktad'r. Burada incelenen belgeler, yap' malzemeleri, binalar'n genel
görünü1leri veya mimarî dekor hakk'nda bir bilgi vermemektedir. Bununla birlikte
evleri olu1turan odalar'n da%'l'm' ve 1ekli konusunda önemli bilgiler yans'tmaktad'r.
Bu özelli%iyle bu tarihî belgeler, XIX. yüzy'l ba1'nda Sivas’ta, bir Ermeni evinin,
daha do%rusu bir Anadolu evinin çe1itleri ve özellikleri hakk'nda fikir sahibi
olmam'z' sa%layabilir.
lk olarak evlerin oda say'lar'na bakal'm. Evlerin 11’i tek odal' olup (%29,7),
10’u 2 odal' (%27,02), 9’u 3 odal' (%24,3), 3’ü 4 odal' (%8,1), 2’si 5 (%5,4), 1’i 6
ve 1’i de 8 odal'd'r (%2,7). Evlerin birinde 2 bab olmak üzere toplam 33 tanesinde
k evi (%89,1), 5 tanesi 2 bab, 2 tanesi 3 bab, 1 tanesi de 5 bab olmak üzere toplam
24 tanesinde fevkani oda (%64,8) vard'r. Bu durumda iki katl' evlerin yayg'n
142
brahim Bak'r, “Ailenin Ya1ama Mekan' Ev”, Türk Aile Ansiklopedisi, C. II, Ankara 1991, s.462;
Turan Alkan, “Ev ve Ailenin De%i1imi”, Sosyo-Kültürel De i6me Sürecinde Türk Ailesi, C. II,
Ankara 1992, s. 786
143
Dilaver Cebeci, Tanzimat ve Türk Ailesi – Sosyal De i6me Aç1s1ndan Tanzimat stanbul’unda
Türk Ailesi Üzerine Bir nceleme, stanbul 1993, s.101
144
Demirel, Muhiddin Tu1, Adnan Gürbüz, “Osmanl' Anadolu Ailesinde Ev, E1ya ve Giyim-Ku1am
(XVI-XIX. Yüzy'llar)”, Sosyo-Kültürel De i6me Sürecinde Türk Ailesi, C. II, Ankara 1992, s. 703
59
oldu%unu söyleyebiliriz. Zira fevkani odalar'n varl'%' en az'ndan evin tek katl'
olmad'%'n' göstermektedir. Yani ikinci bir kat' ifade etmektedir. Bunlara ek olarak
oda içinde bilhassa cam kenar'nda oturulacak bir yükselti olarak dü1ünebilece%imiz
seki ye toplam 10 evde rastlamaktay'z (%27,02). Bunlardan ba1ka yaz evi (2), fevkani
yaz evi (3), tahtani oda (3) tan'mlar' da birkaç belgede bulunmaktad'r. Bunlar'n
hepsinden farkl' olmak üzere bir evde de “kirac' dam'” vard'r.
GRAF K III: TEK KATLI VE K KATLI EVLER
% 16
Tek katl'
% 84
2 katl'
GRAF K IV: EVLERDE ODALAR
13,5
Yaz evi
K'1 evi 89,1
Tahtanî oda 8,1
Fevkanî oda 64,8
0 20 40 60 80 100
60
GRAF K V: EVLERDE ODA SAYILARI
29,7
1 odal1
2 odal1 27,02
3 odal1 24,3
4 odal1 8,1
5+ odal1 10,8
0 5 10 15 20 25 30
Evlerin d'1ardan bak'ld'%'nda ilk göze çarpan özelli%i, yüksek ve sa%'r

duvarlarla çevrili olmas' idi. Bu duvarlardan iki büyük kanatl' kap' ile avluya ya da
bahçeye geçilerek eve ilk ad'm at'lm'1 olurdu. Havlu ve ba!çe, Osmanl' ailesinin
yo%un olarak kulland'%' bir mekând'r.145 Elimizdeki belgelerde eve ait bir ba!çe
ifadesinin kullan'm' istisna olmakla birlikte, evlerin ço%unlu%unun bir miktar
havlusu bulunmaktayd'. Bu bölümde inceledi%imiz 37 belgeden 3’ünün gayr-i
müsmireli (a%açs'z) ba!çesi varken, 3’ünün e car- müsmiresi (meyve a%açlar'),
3’ünün ekilip biçilen bostan', yani toplamda 9’unun bahçesi ve 35’inin havlusu
vard'r. Avlu ya da havluyu, ev ile sokak kap's' aras'ndaki geçi1 yeri, k'sa aç'k bir
mekân olarak tan'mlamak do%ru olacakt'r. Baz' evlerin tarifinde hem bahçe hem de
havlu ifadelerinin geçmesi, bizi böyle bir tan'mlamaya götürmektedir. Buna ra%men
havluyu bahçeden tamamen ayr' tutmak do%ru olmaz. Anla1'laca%' üzere, havlu da
bir nevi bahçe izlenimi vermektedir. Bu durumda havlu, evin tamamlay'c' bir
parças'd'r. Sundurmalar'n aç'ld'%' yer buras'd'r. E%er evin kendine ait bir çe1mesi
varsa burada bulunur. Ayr'ca ah'r ve ambarlara havlu vas'tas'yla geçilir.146 Bununla
beraber 2 evde örtme dedi%imiz mekânlar bulunmaktayd'. Örtme, k'smen çarda%a
145
Demirel, Tu1, Gürbüz, “Ev, E1ya ve Giyim-Ku1am”, s.704
146
Faroqhi, “4ehir Evinin Fiziksel 4ehri”, Sosyo-Kültürel De i6me Sürecinde Türk Ailesi, Cilt 3,
Ankara 1992, s.1166
61
benzer, çardaktan farkl' olarak ise muhkem bir çat'ya sahip olan yar'-aç'k
mekânlard'r.147
Çe1me, 37 evden 15’inde bulunmaktad'r ki bunlar'n 8 tanesi n s f (yar'm)

yani kom1ular'yla ortakt'r (%40,5). Çe1meler, belgelerde lüle mai cari çe me
1eklinde geçmektedir.148 Bunun yan'nda 4 evde gelgeç ark bulunmaktad'r. Gelgeç
arklardan kas't, bahçelere uzanan ve muhtemelen sulama amaçl' olarak kullan'lan su
yollar'd'r. Belgelerde çe1melerden sonra yayg'n olarak rastlad'%'m'z yer, evin
müstakil bir parças' olan ah'rd'r. 37 evden 12’sinde ah'r bulunmaktad'r(%32,4).
Tabii ki birçok evde hayvanlara ait bir yerin olmas' normaldir. Ah'r kelimesi çok
geni1 bir kapsama sahip oldu%undan burada bar'nd'r'lan hayvanlar'n türlerini
bilemiyoruz. Fakat tereke kay'tlar'ndan yola ç'karak, ailelerin süt, yo%urt ve yumurta
gibi ihtiyaçlar'n' kar1'lamak için hayvan beslediklerini, bu durumda beslenen
hayvanlar'n ço%unun süt ve yumurta veren hayvanlardan olu1tu%unu söyleyebiliriz.
Evin di%er bir özel k'sm' aral k idi. Aral'k, bugünkü ifadesiyle sofa ya da hol
tarz' bir i1leve sahip, evin odalar aras' ve odalar ile di%er mekânlar aras' geçi1i
sa%layan k'sm'yd'. nceledi%imiz evlerden 10’unda aral'k bulunmaktad'r (%27,02).
GRAF K VI: EVLER N BÖLÜMLER
Havlu 94,5
Bahçe 24,3
Örtme 5,4
Aral'k 27
Çe1me 40,5
Gelgeç ark' 10,8
Ah'r 32,4
0 20 40 60 80 100
147
Faroqhi, “4ehir Evinin Fiziksel 4ehri”, s.1152
148
Lüle: musluk; mai cari: akar su
62
Geleneksel Anadolu evinde yemek ve uykuya ayr'lm'1 özel odalar'n olmad'%'

bilinmektedir. Bu anlamda evlerde mutfak bulunmaz, yemekler mangal ya da ocak
tabir edilen yerlerde pi1irilirdi. Bununla beraber elimizdeki kay'tlarda nadiren,
yiyecekleri saklamak ve ekmek pi1irmek için olu1turulmu1 bir-iki bölümden
bahsedilmektedir.149 Elimizdeki kay'tlardan 1 tanesinde kiler bulunmaktad'r. Bu
noktada bahsedebilece%imiz di%er bir özellik de ev f r nlar'n'n varl'%'d'r. Evlerden 5
tanesinin f'r'n' bulunmaktad'r(%37,5). Bu f'r'nlardan muhtemelen kom1ular da
faydalanmaktad'r. Dönem içinde ekmeklerin evde kad'nlar taraf'ndan yap'lmas'n'n
yayg'n oldu%u dü1ünüldü%ünde f'r'n say's'ndaki azl'k dikkat çekebilir. Fakat bölgede
tand'r denilen yerlerde de ekmek yap'l'yor olmas', f'r'n say's'n'n azl'%'n'
aç'klamaktad'r. Bu bölümlerden farkl' olarak gördü%ümüz bir mekân da, sadece 1
kay'tta rastlad'%'m'z kahve oca! d'r. Bütün bu sayd'klar'm'z'n d'1'nda, 3 evde birer
bab odunluk ve 1 evde anbar ve otluk bulunmaktad'r.
Son olarak 1ehrin fizikî genel görünü1üne göz atmak istersek; 1ehirdeki
“binalar n büyük pay ah ap, baz mahaller de harab ve sokaklar istikametsiz ve
bihisab ise de pek çok göze vurur atik ebniyeleri, yani slamiyetin mükellef camileri,
medreseleri ve tekkeleri ve Ermenilerin me hur mektep ve kiliseleri vard r.”150
E. EV E)YALARI
nsan'n toplumsal ve ki1isel ya1ant's'n'n 1üphesiz en önemli cephesi,

gününün büyük bir k'sm'n' geçirdi%i ev hayat'd'r. Burada bizim yapaca%'m'z i1,
belgelere yans'd'%' ölçüde evde kullan'lan e1yalar' s'n'fland'rarak s'ralamak
olacakt'r. Ev e1yalar'n'n en az, bar'nma ihtiyac'n' kar1'layan ev kadar önemli oldu%u
muhakkakt'r. E1yalar'n say's' ve çe1itlili%i, ailenin sosyal, ekonomik ve kültürel
durumunu ve hayat tarz'n' yans't'r.151 4ansl' oldu%umuz nokta ise evlerde kullan'lan
mevcut e1yalar'n, 9 sicil defterinden seçti%imiz 70 tereke kayd'n'n tamam'nda
ayr'nt'l' olarak sunulmu1 olmas'd'r.152
149
Faroqhi, “4ehir Evinin Fiziksel 4ehri”, s.1163
150
Pamukciyan, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, s.44 (Felek Mecmuas', Sivas 1882)
151
152
S)S 8; 9; 10; 12; 13; 14; 15; 17; 19.
63
Öncelikle ailenin yemek içmek için kulland'klar' gereçlere bakal'm: yemekler

evane-i nühas ad' verilen bak'r kap-kacakta pi1irilmekteydi.153 Bu bak'mdan evane-i
nühas, bütün terekelerde bulunmaktad'r. Kap-kacak ocak ba1lar'nda bulunan tahta
raflarda veya aç'k ve kapal' gömme dolaplarda (gözlerde) saklanmaktayd'.154 Bunun
yan'nda mutfak gereçleriyle ilgili birtak'm detaylar' birçok terekede görebiliyoruz:
Ma raba, kazgan, billur bardak, su tak m , tabak, çini tabak, billur kâse, kâse tak m ,
ka k, bakraç, b çak, havan, i e, ya!l tavas , süzgeç, kevgir, tur u küpü, sofra bezi,
çanak, billur tas kay'tlarda geçen mutfak e1yas' çe1itleridir. Evlerin bir kö1esini
olu1turan ocak ve ocakl'klar, hem 's'nmak hem de yemek ve ekmek pi1irmek için
kullan'lm'1t'r. Ocakla ilgili e1yalar aras'nda sac aya! , mangal, ma a vard'r.
Osmanl' toplumundaki zengin kahve kültürünün yans'mas' olarak fincan

(tak m ), kütahiyye taba! ve fincan , sim zarf, kahve ibri!i, cezve gibi e1yalar da
terekelerde yerini alm'1t'r.
Osmanl'’da tütün ve enfiye kullan'm'n'n yayg'n oldu%u bilinmekle beraber,

belgelerde bunlarla ilgili e1yalar oldukça seyrek olarak yer bulmu1tur. Sadece 2
belgede enfiye kutusu ve 1 belgede duhan kesesi ve 1 belgede çubuk maa tak mlar
geçmektedir.155 Ayr'ca belgelerde, Gayrimüslimlerin kullan'm'na özgü olarak
gördü%ümüz e1yalar da bulunmaktad'r. Bunlar yayg'n olmamakla birlikte arap
tak m ve arap kadehi fincan’d'r.156
Ki1isel temizlik için kullan'lan e1yalar da do%al olarak belgelerde

görülmektedir. Hemen her terekede le!en ve ibrik yaz'l'd'r. Bunlardan ba1ka çama r
le!eni, el le!eni, hamam tak m ve pe kir baz' belgelerde bulunmaktad'r.
Her evin tabii ve zaruri ihtiyaçlar'ndan ve aile bireylerinin geceleri yat'p

uyumak için kulland'klar', gece serilip gündüz toplanarak dolaplarda muhafaza
edilen e1yalar, dö ek, yorgan, yast k, mitil ve yüzleri ve çar aflard'r. Bunlar
terekelerde genellikle eskilik ve yenilik durumlar' (cedid, müsta’mel, köhne) ile
153
Demirel, Sivas )ehri, s.76
154
Demirel, Sivas )ehri, s.76
155
S)S 14, s.48; 19, s.52
156
S)S 19, s.51; 19, s.52
64
yap'ld'klar' malzemeler belirtilerek yaz'lm'1t'r. çleri genellikle yünle dolu olan

dö1eklerin yüzleri, bez, kutnu, çit, dimi, basma, tire ve beldar gibi pamuklu ve keten
dokuma kuma1larla kapl'd'r. Baz' yast'klar'n yüzleri kadife ve i lemelidir. Yatak
tak'mlar'n'n say's' ise ailenin durumuna göre de%i1mektedir. Renkleri ise genellikle
alaca, k rm z , mai ve beyazd'r. Yatak tak'mlar', ak1am serilip sabah
kald'r'lmaktad'r. Bu tip e1yalar aç's'ndan da Müslim ve Gayrimüslim evler aras'nda
herhangi bir fark bulunmamaktad'r.
Evlerde kullan'lmakta olan bir ba1ka e1ya grubu, yayg' olarak tabir edilen
hal , kilim, minder, ilte, yast k, çul, kaliçe ve cecimdir. Bunlardan en yayg'n
kullan'lan' ve her terekede en az 1 tane bulunan kilimdir. Kilimler, belgelerde
kullan'ld'%' yere göre yan kilim, orta kilim, malzemesine, büyüklük-küçüklük,
eskilik-yenilik gibi özelliklerine ve çe1itlerine göre çul kilim, kebir kilim, sagir kilim,
cedid kilim, köhne kilim, Türkmen kilimi, renklerine göre k rm z kilim, alaca kilim
1eklinde yaz'lm'1t'r. Kilimler yünden mamüldür. Kilim kadar yayg'n olmasa da di%er
bir yayg' türü de hal d'r. Hal'lar da yine kilimler gibi özellikleriyle beraber
kaydedilmi1tir. Yayg'lar üzerine konulan minderler ve tamamlay'c's' olarak
yaslanmak üzere duvara dayanan yast klar evin oturma düzenekleridir. Bunlar'n
d'1'nda sadece 2 terekede iskemleye rastlanmaktad'r.
Ayd'nlatma arac' olarak kullan'lan kandil, i e kandil, fener ve amdanlardan

en az biri hemen her evde bulunmaktad'r.
Evlerde kullan'lan e1ya listesini tamamlamak için, yapt'%'m'z

s'n'fland'rmalar'n d'1'nda kalan e1yalar' da yazmam'z gerekecek. Bunlar, h rdavat,
çuval, dakik, hatab araba, heybe, yün tara! , makas, b çak k n , kilit, kürek, balta,
keser, kazma, nacak, zenbil, iplik, buhurdan, ç kr k, evadanl k, çekmece, sanduka ve
tulum olarak s'ralanabilir. Bunlar'n d'1'nda, dikkati çeken ve Gayrimüslimlere özgü
bir e1ya olan ve s'kça rastlad'%'m'z kinise minderleridir.
Bütün bu sayd'klar'm'zdan ba1ka Müslim-Gayrimüslim ili1kileri aç's'ndan

önemli olabilecek bir e1ya grubu da seccadeler ve tesbihlerdir. 3 terekede
rastlad'%'m'z tesbih, boncuk tesbih, kehribar imame ve tesbih kutular ile 3 terekede
rastlad'%'m'z iki1er seccadenin varl'%' (biri cedid seccade), bu e1yalar', Ermeni
65
ailelerin Müslüman kom1ular' için evlerinde bulundurduklar'n' göstermekte ve bir

bak'ma yak'n, anlay'1l', sayg'l' ve iyi ili1kilerin sembolünü olu1turmaktad'r.
F. K ) SEL E)YALAR: K1yafetler, Aksesuar ve Mücevherat
Yukar'da da ifade etti%imiz gibi, insanlar'n ki1isel ve sosyal ya1ant'lar'n'n

yans'malar'n' kulland'klar' e1yalarda bulmaktay'z. Kad' sicillerinde yer alan tereke
kay'tlar', ev e1yalar'n'n yan' s'ra ki1isel e1yalar olarak nitelendirebilece%imiz giyim-
ku1am, buna ba%l' olarak aksesuar ve mücevherat konusunda da zengin bilgiler
sunmaktad'r. Bu bilgileri aktarmak yoluyla belki, dönemin ki1isel gündelik hayat'
hakk'nda da fikir sahibi olabilmemiz mümkün olacakt'r.
Terekelerde s'ralanan giyim ku1am e1yalar', isimlerinin yan'nda eskilik ve

yenilikleri, renkleri, türleri ve ne tür kuma1tan yap'ld'klar'yla beraber verilmi1tir.
Müslüman erkeklerin terekelerinin ço%unlu%unda sar'k, kavuk veya fes

ifadeleriyle mutlaka bir ba1l'k yaz'l'd'r. Osmanl' toplumundaki yayg'n ba1l'k
kullanma kültürü göz önünde tutuldu%unda, Gayrimüslim erkeklerin de mutlaka bir
tür ba1l'k kullan'yor olmalar' gerekirdi. Bu bak'mdan Gayrimüslim erkeklerin
terekelerinde herhangi bir ba1l'k isminin an'lmas'n'n seyrek olmas' ilginçtir. Üstelik
1827 tarihle bir sicil kayd'nda Gayrimüslimlerin “…ye il ve k rm z esvab
giyinmeyip, ba lar na beyaz sarmamalar ”n'n istendi%ini görmekteyiz157. Yani bir
tür ba1l'%'n kullan'ld'%' 1üphesiz olmas'na ra%men, ne yaz'k ki kullan'lan ba1l'klar'n
ismi terekelerde s'k olarak yer almam'1t'r. Sadece 3 terekede müsta’mel fes, keçe fes
ve börk yaz'l' bulunmaktad'r.
Kad'n terekelerine bakt'%'m'zda ba1lar' için kulland'klar' örtülerin ve

aksesuarlar'n yaz'l' oldu%unu görüyoruz. Bunlar, ba örtüsü, de!irmi, çevre,
makrama, yazma ve bürük ve ayr'ca pullu ba l k ve sim tepelik 1eklinde yaz'lm'1
olup, bütün kad'n terekelerinde bulunmaktad'r. Bunlar ise genellikle k rm z bürük,
mai yazma, i lemeli makrama, beyaz de!irmi, mücessem ba örtüsü, bürüncük
de!irmi, hindî de!irmi, i lemeli çevre 1eklinde renkleri, türleri ve malzemeleri ile
birlikte ifade edilmi1lerdir.
157
S)S 15, s.66
66
Kad'n ve erkeklerin iç k'yafetlerini, belden yukar' giyilen içlik, z bun, gömlek

ve belden a1a%' giyilen don olu1turmaktad'r. Bunlar'n da bez dizlik, ipekli don
gömlek, ibikli gömlek, Bursa kari gömlek gibi çe1itleri bulunmaktad'r. Bunlar'n
üzerine, kalçalara kadar uzanan mintan ve boydan diz kapaklar'na kadar uzanan, ayn'
zamanda d'1 k'yafet olarak da kullan'lan entari giyilirdi. Belki görünen k'yafet
olmas'ndan dolay' en çok çe1itlili%e entari sahipti.158 Dökmeli harî entari, canfes
zenne entarisi, /am kutnusî entari, i lemeli ipekli entari, penbe ipekli entari, mai
kaftanl entari, k rm z entari, alaca entari, siyah entari, basma entari, çuka entari en
çok rastlanan türleridir.
Mintan'n ve entarinin üzerine h rka veya yelek giyilirdi. En üste ise mevsime
göre cübbe, aba veya kürk giyilmekteydi. Cübbe, yünlü bir tür kuma1 olan çuka veya
yün-ipek kar'1'm' 1aldan yap'l'rd'.159 Avrupa çuka cübbe, Antep kari aba gibi
çe1itleri mevcuttu. Bu d'1 k'yafetler zaman zaman üst urba olarak da an'lmaktayd'.
D'1 k'yafetler aras'nda say'lan alvar, bilindi%i gibi belden a1a%' giyilen bol
kesimli k'yafettir. Çuka alvar ifadesine s'kça rastlanmaktad'r. Çukan'n s'k
kullan'm'n'n bölgenin iklim 1artlar'ndan kaynakland'%' dü1ünülebilir. Yine bunun
yan'nda ipekli alvarlar da vard'r. 4alvarlar muhtemelen belden uçkurla
ba%lanmaktayd'.
Bütün k'yafetlerle birlikte bele uçkur, ku ak veya kemer ba%lanmaktayd'.

Uçkur, belden a1a%' giyilen don ve 1alvar gibi giyecekleri, kemer uzun ve vücudun
en d'1'na giyilen bol k'yafetleri bel k'sm'ndan s'k'p tutmak için kullan'lm'1t'r.
Ku1aklar ise bel k'sm'n' s'k' ve s'cak tutmak için sar'lm'1t'r.160 Bu bak'mdan ku1ak
ve kemerlerin çe1itleri de oldukça zengindir. Basma al ku ak, Tosya ku ak, ipekli
ku ak, k rm z ku ak, dökme sim kemer, sim kemer, soflu kemer terekelerde rastlanan
çe1itlerdendir.
158
159
Demirel, Sivas )ehri, s.73; Demirel, Tu1, Gürbüz, “Ev, E1ya ve Giyim-Ku1am”, s.721
160
67
Bunlardan ba1ka tereke kay'tlar'nda çorap, çizme, pe tamal, Selanik kari

pe tamal, hamam esvab ve özellikle kad'n terekelerinde önlük ile çocuk bo!azl ! ve
u ak esvab kay'tlar' bulunmaktad'r.
K'yafetlerin pir parças' olmamakla birlikte, insanlar'n vazgeçemedikleri bir

tutku olan ziynet e1yalar'ndan da burada bahsetmek gerekir. Maddi durumu ne olursa
olsun her kad'n terekesinde mutlaka çe1itli mücevherat bulunurdu. Bu mücevher ve
mücevherli aksesuarlar'n çe1itleri ise 1öyle idi: Sim kemer kula! , incili zer küpe, sim
küpe, zer incili küpe, çekirdek inci, ufak inci, sim zincir, yüzük, akik yüzük, yakut
yüzük, zer yüzük, gümü bilezik, zincirli ve paras , sim yakal k, pullu ba l k, sim
tepelik, incili al nl k, sim dökme saç ba! , saç ba! , simli göz boncu!u...
Bütün bunlar'n d'1'nda özel e1yalar aras'nda sayabilece%imiz sanduka,

cilbend, sim divit, sar divit, kehribar tak m , saat, ngiliz kâri saat, saat Farisî de
an'lmaya de%erdir. Mevcut divitlerden hareketle divit sahiplerinin yaz' yazd'klar'n'
söyleyebiliriz. Ayr'ca Bezzaz Samil v. Agop’un terekesinde ncil oldu%unu tahmin
etti%imiz Ermeni Kitab bulunmaktad'r. Bunun yan'nda Kevork v. Haçok’un
terekesinde bulunan Kitab- Tûba’n'n da ncil olma ihtimali de vard'r.161 Görüldü%ü
üzere, kitap sahipli%ine oldukça seyrek rastlanmaktad'r. Fakat 1ehirdeki Ana
Kilise’nin ve Surp Ni1an Manast'r'’n'n kapsaml' birer kütüphanesinin bulundu%u, bu
yolla kitap ihtiyac'n'n kar1'lanabilece%i de unutulmamal'd'r.162
161
S)S 19, s.52; 9, s.161
162
Durmazgüler
68
IV. BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE A LE HAYATI
Toplumun do%al ve temel ö%esi olan aile, insanl'%'n ba1lang'c'ndan beri var
olagelmi1, toplumun devam'nda önemli görevler üstlenmi1, ekonomik hayata yön
vermi1, sosyal ve siyasî hayat' düzenlemi1, dinî ve kültürel devaml'l'%' geli1tirmi1,
bunlar'n da ötesinde insanl'%'n varl'%' ve yeni nesillerin olu1umunda ba1l'ca unsur
olmu1tur.163
Bu bölümde, toplum içindeki dinî farkl'l'klar'n aile yap's'nda dolay's'yla

toplum ve kültür yap's'nda bir farkl'l'k yarat'p yaratmad'%' 1üphesiz akl'm'za ilk
gelen soru olacakt'r. Bir Müslüman aile ile bir H'ristiyan aileyi ay'ran belirgin
özellikler var m'd'r? Asl'na bak'l'rsa farkl' dinî cemaatlerin varl'%'n'n aile yap's'n'
çok etkiledi%ini söylemek mümkün de%ildir. Çünkü farkl' dinlerden insanlar'n
olu1turdu%u toplum, benzer yap'ya sahip ailelerden olu1uyor. Mesela dünyada
peder1ahîlik, 'rz ve namus mefhumlar' ve iki cins aras'ndaki ay'r'm yönünde Ermeni
ve Türk ailesi aras'ndaki benzerlik ba1ka hiçbir milletle kar1'la1t'r'lamayacak
ölçüdedir. Büyük ölçüde Rum-Ortodoks ve Musevi aileler de bundan farkl' de%ildir.
Çünkü aile yap's' daha çok, dinin de%il kültürel çevrenin etkisiyle 1ekillenmi1tir.
Nitekim dünyan'n farkl' co%rafyalar'nda ya1ayan fakat ayn' dinin mensubu olan
ki1ilerin ya1am tarzlar' birbirinden fakl'd'r. Ayn' co%rafyada ve bir arada ya1ayan
farkl' dinî topluluklar'n ise, ortak kültür de%erlerini ve ortak ya1am tarz'n'
benimsemeleri do%ald'r. Bu de%erler 1üphesiz aile yap's'n' da kapsar. Buna göre
Anadolu’da ya1ayan Müslüman ve Gayrimüslimler aras'nda, önemli ya1am fark' ve
aile yap's'nda derin ayr'l'klar oldu%u konusundaki yayg'n kanaat hatal'd'r. Millet
sistemi, farkl' dinlere mensup insanlar'n evlilik ba%' ile akrabal'k kurarak
kayna1mas'na manidir fakat kültürel etkile1im ve ya1am'n temel kurumlar'ndaki
ortakl'k 1a1'lacak derecede yüksektir.164 Bu benzerlik günümüzde de ayn' 1ekilde
devam etmektedir.165
163
Demirel, Adnan Gürbüz, Muhittin Tu1, “Osmanl'larda Ailenin Demografik Yap's'”, Sosyo-
Kültürel De i6me Sürecinde Türk Ailesi, C.1, Ankara 1992, s.97
164
Ortayl', Aile, s.6
165
Durmazgüler
69
Zaman, mekân ve toplumsal de%erlere ve kültürel ö%elere ba%l' olarak aileler

bazen, çok say'da bireyden olu1an geni1 aile, bazen de anne, baba ve çocuklardan
olu1an çekirdek aile 1eklinde kar1'm'za ç'kmaktad'r. Bu yüzden ailenin demografik
yap's', ailenin toplumsal fonksiyonundan dolay' ve toplum yap's' hakk'nda
de%erlendirme yapabilmemize imkân sundu%u için önemlidir.166 Ailedeki fert
say'lar'n' ayr'nt'l' 1ekilde bulabildi%imiz kaynaklar tereke kay'tlar'd'r. Tereke
kay'tlar'nda ölen ki1inin hayatta olan varislerinin ismi mirastan paylar'na dü1en
miktarlarla beraber kaydedilmi1tir. Birçok Gayrimüslimin de aile i1lerini kad'
sicillerine kaydettirme e%ilimi vard'r. Gayrimüslimler 1er’i mahkemelere en çok ölen
yak'nlar'n'n miras'n' payla1'rken ba1vurmu1lard'r.167 Biz de bu bölümde konuyu,
tereke kay'tlar'ndan toplam 66 aile üzerinden de%erlendirme yapmaya çal'1aca%'z.
D. EVLENME ve BO)ANMA
Farkl' hukukî mevzuata ba%l' cemaatler, daha do%rusu millet kompart'manlar'

sosyal ve kültürel hayatta adeta ortak kurumlar ve adetler etraf'nda biçimlenir.
Ya1am'n sosyal ve kültürel kal'plar', her din mensubu için ortak geçerli kurallard'r.
Bu keyfiyet ortak hatlar' olan bir hayat tarz' yaratm'1t'r. Bu kültürel çerçeve bir aile
tipi ortaya ç'karm'1t'r. Ailelerin kendilerine ait bölgesel renklili%i her dini cemaat
için söz konusudur.168
Osmanl'’da evlenme, bo1anma gibi ailevi i1ler dinî cemaatlere b'rak'lm'1t'r.

Bu durumda, Gayrimüslimlerin nikâhlar', kendi dini mabetlerinde ve kendi din
adamlar' taraf'ndan ve pek tabii ki kendi dinî ayinlerine uygun olarak k'y'lmaktayd'.
Buna göre evlenecek kad'n ve erkek kesinlikle H'ristiyan olacakt'. Hatta mezhep
ayr'l'klar' bile evlenmeye engeldi.169 Ayr'ca nikâh' k'y'lacak taraflar'n vaftizlerin
yap'lm'1 olmas' 1artt'. Zira vaftizi yap'lmam'1 ki1ilerin dinî nikâh' k'y'lamazd'.170
166
Demirel, Gürbüz, Tu1, “Ailenin Demografik Yap's'”, s.97
167
nalc'k, Sosyal Tarih, s.725
168
Ortayl', Aile, s.59
169
Buna kar1'l'k Müslümanlar Gayrimüslimlere k'z vermez fakat onlardan k'z alabilirlerdi. K'z ehl-i
kitap olmak 1art'yla dinine ba%l' kalabilirdi.
170
Vaftiz, ki1inin rahip taraf'ndan kutsal suyla y'kanarak kutsanmas'd'r. Normal 1artlarda bulu%
ça%'na gelmeden yap'lmal'd'r. Durmazgüler.
70
Nikâh, mutlaka kilisede ve bir dinî ba1kan'n gözetimi alt'nda k'y'larak ve tören için
belirli birtak'm dualar okunarak nikâh rahip taraf'ndan kutsanmaktayd'.171 Nikâh,
Kilise mahkeme defterlerine kaydedilmeliydi. Asl'nda ço%unlukla nikâhlar'n
mahkeme siciline de kaydedilmesi gerekiyordu fakat bu tip kay'tlara -Müslümanlara
ait olanlara bile- sicillerde bolca rastlanm'yor. Bununla birlikte birçok yerde
H'ristiyanlar'n, nikâh kay'tlar'nda mehr tayini yap'ld'%' görülüyor.172
Burada bizim de dikkatimizi çeken nokta tereke kay'tlar'nda rastlad'%'m'z

mehr kay'tlar' oldu. Elimizdeki Gayrimüslim erkeklere ait 7 terekenin borç
hanesinde ve Gayrimüslim kad'nlara ait 2 terekenin de alacak hanesinde mehr kayd'
bulunmaktad'r.
slam hukukunda var olan mehr, evlilik akdinin bir gere%idir ve erkek
taraf'ndan kad'na mehr-i muaccel ve mehr-i müeccel olmak üzere iki k's'mda
ödenmelidir. Mehr, kad'n'n kendisine ait olup daha çok bo1anma ve e1inin ölümüyle
ortaya ç'kan dulluk halinde ekonomik güvencesini sa%lamaya yönelik bir edimdir.
Bu yönünden dolay', mehrin H'ristiyanlarca da tercih edilen bir yöntem olmas'
mümkündür. Kad' mahkemeleri, Gayrimüslimlerin sahip olduklar' haklar' koruma
konusunda oldukça titizdi.173 Bu durum, Gayrimüslimlerin aile meselelerinde de
kendilerini güvence alt'na almak istemeleri noktas'nda, 1er’i mahkemeleri ve 1er’i
yöntemleri tercih etmi1 olmalar'n' belli ölçüde aç'klayabilir. Öte yandan mehr,
özellikle kad'n için bir güvence oldu%undan, mehr tayinini, kad'n'n veya kad'n'n
ailesinin talep etmi1 olmas' da muhtemeldir. Bu arada Gayrimüslimlerin bu
uygulamay' tercih etmesi bu durumu dinî olmaktan çok kültürel ve resmî bir olay
olarak alg'lad'klar'n' da gösterebilir. Gerçek sebebi tam olarak bilmemiz tabii ki
mümkün de%il. Bütün söylediklerimiz elbette tahminden ibaret. Fakat sonuç olarak
bu durum 1üphesiz kültürel etkile1imin bir sonucu olarak yabanc'l'k hissinden çok
bir ayn'la1man'n varl'%'n' göstermektedir.
171
Ercan, Gayrimüslimler, s.204
172
Ortayl', Aile, s.63
173
nalc'k, Sosyal Tarih, s.726; Ortayl', Aile, s.63
71
Bilinen yayg'n kanaatin aksine Osmanl' toplum yap's' içinde poligami (çok
kad'nla evlilik, çok e1lilik) pek iltifat görmemi1tir. Müslim Osmanl'lar aras'nda bile
oldukça seyrek rastlanan poligami, Gayrimüslimler aras'nda yok denecek
seviyedeydi.174
Bo1anma mevzuuna gelince, sicillerde bo1anma davalar'na nadiren

rastlanmaktad'r. Faroqhi, Osmanl'’da bo1anman'n s'k rastlanan bir durum oldu%unu
fakat bu durumun genellikle kay't alt'na al'nmad'%'n' ifade etse de175 biz bu görü1e
kat'lm'yoruz. Çünkü Osmanl' toplumunda e1lerden birinin dul kalmas' ço%unlukla
ölümle olurdu. Bo1anma, her dinden cemaat içinde nadiren görülür, mevcut dinler
aç's'ndan ve toplum taraf'ndan ho1 kar1'lanmaz ve tasvip edilmezdi.176 Yine
H'ristiyanl'kta bo1anma, çok özel bir durum olmad'%' sürece kabul görmezdi,
bo1anmay' zorla1t'ran 1artlar vard' ve bo1anma nedenleri çok s'n'rl' oldu%undan
kolay kolay ya1anmazd'.177 Elimizde konuyla alakal' 4 belge bulunuyor. Bunlardan
ilki bir tereke kayd' ve Bezirgân Odaba1'o%lu Agop v. Karabet’e ait. Konuyla ilgili
detay olmamas'na ra%men yine de bahsedilebilir. Agop’un varisleri aras'nda e1inden
bahsederken zevce-i metruke ifadesi kullan'lm'1. Bu durum Agop ve e1inin daha
evvelden bo1anm'1 oldu%unu gösteriyor (1839).178 kinci kay't Anna b. Ohan
taraf'ndan eski kocas' Mu%dis Matos v. Manuk’a kar1' aç'lm'1 bir nafaka davas'd'r.
Anna’n'n nafaka-i iddet talebi sonunda mahkeme, Matos’un Anna’ya 200 kuru1
nafaka vermesini karara ba%lam'1t'r (1810).179 Üçüncü ve dördüncü kay'tlar ise birer
bo1anma davas'd'r. lkinde Haçoro%lu Ohan, k'z' rena ile damad' Manuk v.
Mark'r’'n 12 y'l önce evlendi%ini fakat Manuk’un kay'p (gaib) oldu%unu belirtmi1,
bu sebeple aralar'ndaki nikâh'n feshini talep etmi1tir. Bu bo1anma için geçerli bir
sebeptir. Mahkeme de bu talep kar1's'nda rena ile Manuk’u bo1am'1t'r.180 Son dava
174
Osmanl' genelinde birden fazla kad'nla evlilik oran' ortalama %8,5’dir. Demirel, Gürbüz, Tu1,
“Ailenin Demografik Yap's'”, s.117; Ortayl', Aile, s.58, 61
175
176
Ortayl', Aile, s.74
177
Ercan, Gayrimüslimler, s.205; Durmazgüler
178
S)S 19, s.214
179
S)S 9, s.101
180
S)S 8, s.55
72
ise Karabet v. Mesik ile Azize b. Mu%dis’in sebebi belirtilmeyen bo1anma

davas'd'r.181
E. ÇOCUK SAYISI
Aileyi olu1turan unsurlardan biri olan çocuk, evlili%in önemli gayelerinden

biri olman'n yan' s'ra ailenin mutlulu%unu ve huzurunu bütünleyen, aile ve toplum
varl'%'n'n devam'n' ve süreklili%ini sa%layan parças'd'r. Hiç ku1ku yok ki, ailenin
gelece%ine yönelik ana unsuru ve bütün kültürel ve ekonomik faaliyetlerinin amac'
çocuklard'r. Osmanl' ailesinde çocuk, baban'n hukukî denetim ve velayeti alt'ndad'r
ve çocuk üzerinde ailenin, akrabalar'n, mahalle ve cemaatin kontrolü vard'r.182
Aile içindeki çocuk say'lar', ailenin ve dolay's'yla toplumun niteli%i ve

demografik yap's'n'n tespiti konusunda ayr' bir öneme sahiptir. Çocuk say'lar'
tespitinde ise en sa%l'kl' verileri tereke kay'tlar' vermektedir. Tereke kay'tlar'nda
çocuk say'lar'n'n yan'nda, çocuklar'n k'z-erkek ve büyük-küçük olma durumlar' da
belirtilmi1tir. Bu noktada ilk söyleyebilece%imiz 1ey, eldeki bilgilerimizin
do%rultusunda, bilinen kanaatin aksine Osmanl' toplumunda geni1 ailenin de%il,
çekirdek ailenin yayg'n oldu%u gerçe%idir. Yap'lan ara1t'rmaya göre Osmanl'
genelinde çocuk say'lar'n'n genel ortalamas' 2.33’tür. Müslümanlar aç's'ndan bu
ortalama 2.31, Gayrimüslimler aç's'ndan 2.49’dur. Sivas 1ehrinde ise Müslüman
ailelerin çocuk say's' ortalama 2.52 iken, Gayrimüslim ailelerin çocuk say's'
ortalama 2.46’d'r. Dolay's'yla genel ortalama 2.51’dir.183 Görüldü%ü gibi genelde de
özelde de Gayrimüslim ailelerde çocuk say's', Müslüman ailelere oranla daha
fazlad'r. E%er bu oran daha fazla olsayd', sebepleri irdelenmeye de%erdi. Ancak biz
aradaki bu oran fark'n'n çok da ciddi olmad'%'n' dü1ünüyoruz.
181
S)S 9, 144
182
Demirel, Gürbüz, Tu1, “Ailenin Demografik Yap's'”, s.107; Ortayl', Aile, s.83-84
183
73
TABLO IX
OSMANLI GENEL NDEK A LELERDE ÇOCUK SAYISI ORTALAMASI
MÜSL M % GAYR MÜSL M % GENEL ORT. %
KÖY % 2.62 2.69 2.64
4EH R % 2.30 2.47 2.32
GENEL ORT. % 2.31 2.49 2.33
TABLO X
S VAS )EHR NDEK A LELERDE ÇOCUK SAYISI ORTALAMASI
MÜSL M % GAYR MÜSL M % GENEL ORT. %
S VAS 2.52 2.46 2.51
nceledi%imiz kay'tlara göre Sivas’taki 66 tereke kayd' sahibi ailenin 59’u

evli, 1’i bo1anm'1 ve 5’inin e1i vefat etmi1 olmak suretiyle 6’s' dul ve 1’i de
bekârd'r. Bu 65 aileden 4’ünün hiç çocu%u yokken, 12’sinin 1 çocu%u, 14’ünün 2
çocu%u, 21’inin 3 çocu%u, 5’inin 4 çocu%u ve 8’inin de 5 çocu%u bulunmaktad'r.
Bunun d'1'nda 1 aile 6 ve 1 aile de 7 çocukludur. Toplam çocuk say's' ise 173’ü
bulmaktad'r.
74
TABLO XI
ÇOCUK SAYILARI
A LE % Say1
Çocuksuz 6,06 4
1 çocuklu 18,18 12
2 çocuklu 21,21 14
3 çocuklu 31,81 21
4 çocuklu 7,57 5
5 çocuklu 12,12 8
6 çocuklu 1,51 1
7 çocuklu 1,51 1
Toplam Aile Say1s1 66
Toplam Çocuk Say1s1 173
GRAF K VI: ÇOCUK SAYILARI
7 çocuk
2%
çocuksuz
6 çocuk 6% 1 çocuk
2% 18%
5 çocuk
12%
4 çocuk
8%
2 çocuk
21%
3 çocuk
31%
75
Çocuklar' cinsiyetlerine ve ya1lar'na göre de%erlendirdi%imizde k'z

çocuklar'n say's'n'n erkek çocuklar'n say's'ndan fazla oldu%unu görüyoruz. Bununla
birlikte küçük (sagir, re1it olmayan, bulu%a ermemi1) çocuklar, büyük (kebir, re1it
olmu1, bulu%a ermi1) çocuklardan say'ca fazlad'r. Osmanl' geneli için yap'lm'1 bir
ara1t'rma da bu veriyi do%rulamaktad'r.184 Elimizdeki toplam 65 aileye ait 173
çocuktan 90’' k'z ve 83’ü erkektir. 90 k'z çocu%un 57’si küçük, 33’ü büyükken, 83
erkek çocu%un 48’i küçük, 35’i büyüktür. Yani toplamda 173 çocuktan 105’i küçük,
68’i büyüktür. Belgelerde geçen sagir ve kebir ifadeleri için bir ya1 s'n'rlamas'
belirtilmemi1 olmas'na ra%men sagir diye nitelendirilen çocuklara genellikle vasi
tayin edilmesi, bu çocuklar'n kendi ba1lar'na karar veremeyecek bir ya1ta oldu%unu
yani henüz re1it say'lmad'%'n' göstermektedir.185 Bunlar'n yan'nda 2 tereke sahibi
e1leri hamileyken vefat etmi1lerdir. Bunlar mirasa konu olduklar' için terekelere
kaydedilmi1 olmalar'na ra%men, çal'1mam'zda bunlar', henüz do%mad'klar' için
çocuk say's' toplam'nda de%erlendirmeye almamay' do%ru bulduk.
TABLO XII:
C NS YET VE YA) ORTALAMASI BAKIMINDAN ÇOCUKLAR
KIZ ERKEK
ÇOCUK Küçük (sagir) Büyük (kebir) Küçük (sagir) Büyük (kebir)
% Say1 % Say1 % Say1 % Say1
63,3 57 36,6 33 57,8 48 42,1 35
TOPLAM % Say1 % Say1
52 90 47,9 83
TOPLAM ÇOCUK SAYISI 173
184
185
76
GRAF K VIII: ÇOCUKLARIN C NS YETLER NE GÖRE DASILIMI
ERKEK
48%
KIZ
52%
F. M RAS VE VAR SLER
Bu bölümde mirasa konu olan di%er aile fertlerine bakal'm. Bu ki1ilerin

ba1'nda ku1kusuz ebeveynler gelmektedir. Bu kay'tlardan hareketle tereke
sahiplerinin ebeveynleriyle ayn' evi payla1'yor olma ihtimali akl'm'za gelmekle
beraber bunu tam olarak tespit edebilmek ne yaz'k ki mümkün de%ildir. Fakat ya1l'
anne-baban'n evlatlar' taraf'ndan himaye edilmesinin köklü geleneklerin önemli bir
parças' olmas', anne-baban'n evlad'n yan'nda kal'yor olma ihtimalini
kuvvetlendirmektedir. nceledi%imiz 66 tereke sahibinin vefat' s'ras'nda 11’inin
annesi hayattayken, sadece 4’ünün babas' hayattad'r. Bu durum kad'nlar'n ömrünün
erkeklere göre nispeten daha uzun oldu%unu gösterebilir. Bu tespit Osmanl' geneli
için de böyledir.186
TABLO XIII
M RASTAN PAY ALAN D SER VAR SLER

ANNE BABA KARDE)
% Say' % Say' % Say'
16,6 11 6,06 4 34,8 23
186
Bkz. Demirel, Gürbüz, Tu1, “Ailenin Demografik Yap's'”
77
Ebeveynlerden sonra mirasa konu olan ikinci ki1iler karde1lerdir. 4ayet vefat
eden ki1inin erkek çocu%u yoksa erkek karde1lerine ve bekâr olan k'z karde1lerine de
mirastan pay dü1mekteydi. Buna göre elimizdeki tereke sahiplerinden 9’unun sadece
erkek karde1i, 2’sinin sadece k'z karde1i ve 4’ünün de hem k'z hem erkek karde1leri
varistir. Ayr'ca ölen ki1inin, erkek evlad'n'n ve erkek karde1inin bulunmamas' ve
babas'n'n da hayatta olmamas' halinde amcas', amca o%lu veya erkek olan ye%eni de
mirastan pay alabilmektedir. Durum a1a%'daki tabloda ayr'nt'l' bir 1ekilde
gözlenebilir.
TABLO XIV
TEREKE SAH PLER N N VAR SLER
TEREKE SAH B VAR SLER

E6 Çocuklar Anne Baba Karde6ler Amca Karde6 Amca
çocu u çocu u
K'z Erkek K'z Erkek
1. Bezirgân Odaba1'o%lu +m 1 3 + - - 2- - - -
Agob v. Karabet
2. Bezzaz Tataro%lu Toros v. + 3 - - - - 2 - - -
Vardihan
3. Bezzaz Toros v. Toros + 3 - - - - 2 - - -
4. Meliko%lu Oturakç' + 3 3 - - - - - - -
Ovanis v. Kapril
5. Hayvanc' Kaço v. Mekir + 1 2 - - - 6- - - -
6. Kuyumcu Hampartsum v. + 2 3 - - - - - - -
Serkiz
7. Attar Naturo%lu Babik v. + 1 2 - - - - - - -
Mosis
8. Dülger Artin v. Mesfur + 1 2 - - - 1- - - -
Horik
9. Attar Artin v. Morsef + - - + - 2 1 - - -
10. Bezzaz Samil v. Agob + 1 1 - - - 1- - - -
11. Bezzaz Ohan v. Ovanis + 3 - - - - - 1 - -
12. Kuyumcu Babik v. + 3 2-k - - - - - - -
Ovanis
13. Demirci Ohan v. Garbis + - 3-k - - - - - - -
14. Sarrafo%lu Babik v. + 2 - + - - - 1 - -
M'g'rd'ç
15. Bezzaz Kaspar v. Kapril + 1 1 - - - 1- - - -
16. Demirci Kevork v. + 2 - + - - 1 - - -
Ovanis
17. Mihail v. Kivrik +h 2 3-ö + - - - - - -
78
18. Bogos + 2 2 - - - - - - -
19. E1babo%lu Mu%dis Ohan - 1 - - - - - - - -
v. Kirkor
20. Varteris v. Babaga - 1 1 - - - - - - -
21. Kuyumcu Agob v. +h 3 - - - - - - - -
Simon
22. Pabuççu Mu%dis Kivirk + - 1 - - - - - - -
v. Milkon
23. Karabet v. Ohan + 1 1 - - - - - - -
24. Zanturcu Derbab v. + 2 3 - - - - - - -
Haçador
25. stefan v. Varteris + 3 2 - - - - - - -
26. M'g'rd'ç + 1 2 - - - - - - -
27. Derzi Ovanis v. Habe1 + - 3 - - - - - - -
28. Çilingir Artin v. Ehron + 3 - - - - 1 - - -
29. Anasdas - - - - - 1 - - 1 -
30. Kalayc' Milkon v. Kalok + 1 2-k - - - - - - -
31. Marmiye binti Mosis +k - - - - - - - - -
32. Karabet v. Bogos + 1 1-k - - - - - - -
33. Kalayc' Bayu v. Kivrik + 2 3-k - - - - - - -
34. Çiçek binti Kirakos - 2 1 - - - - - - -
35. Attar Agob + 1 - - - - - - - -
36. Sihak v. Mosis + 1 2 + - - - - - -
37. Bezzaz Haçok v. Agob + 2 1 - - - - - - -
38. Kuyumcu Ehron + 1 - - - 1 - - - -
39. Serkiz v. Manuk + 1 1 + - - - - - -
40. Kürkçü Babil v. Mihail + 3 - - - - 1 - - -
41. Bogos v. Serkiz + 1 1 + - - - - - -
42. David v. Mihail + - 2 - + - - - - -
43. Agob v. Haçok + 3 2 - - - - - - -
44. Serkiz v. Simon + 1 2 - - - - - - -
45. Kirkor v. Ovanis + 1 3 - - - - - - -
46. Hurdor + 1 2-k - - - - - - -
47. stefan v. Artin + 1 - - - - - - - 1
48. Anna binti Karabet + - 4 + - - - - - -
49. stefan v. Haçok + 1 2 - + - - - - -
79
50. Korogos v. Hampartsum + - - + - - - 2-k - -

51. Bogos - 2 3 - - - - - - -
52. Hurmüsemmi binti + 1 2 - - - - - - -
Mu dis Kapril
53. Evami1 v. Artin + 2 - - - - 1 - - -
54. A%bab v. Haçor + 2 - - - 1 1-k - - -
55. Kireççi Mekir v. Artin + - 1 + - - - - - -
56. Kevork v. Haçador + 1 - - - 1 1 - - -
57. Dülger nik v. Ebraham + 5 2 - - - - - - -
58. Nanpa binti Mu dis + 1 - - - - 1 - - -
Artin
59. Kazar v. Haçador + 1 1 - - - - - - -
60. Diyarbekirli Mardik v. + - 1 - - - - - - -
Bogos
61. srail + - - - - - 1-k - - -
62. Serkiz v. Bogos + 1 - - - 2 2 - - -
63. Ohan v. Agob + 1 3 - + - - - - -
64. Tüccar Darendeli Sihak + 1 - - + - 1 - - -
v. Bogos
65. Çürüko%lu Kalbik - 1 - - - - - - 1 -
66. Kasabet binti Mesfur + 1 1 - - - - - - -
Artin
TOPLAM 59 90 83 11 4 8 26 4 2 1
m: metruke (eski, terkedilmi1)
k: kay'p (bulundu%u bölmedeki ki1ilerden yaln'zca biri için geçerlidir).
h: hamile
ö: ölmü1
-: erkek karde1ler bölümünde yan'nda – bulunan rakamlar terekede ismi geçti%i halde
varis olmayan erkek karde1leri ifade etmektedir.
80
V. BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE D NÎ HAYAT
Osmanl'’da gayrimüslimler, özel hukuk alan'nda mensup bulunduklar' din ve

cemaatin sosyal hayata ili1kin kurallar'na, kamu hukuku alan'nda ise slam’'n
zimmet hukuku kurallar'na tabii idiler.187 Osmanl' Devleti’nde yap'lan birtak'm
hukukî düzenlemelerle, gayrimüslimlerin, özellikle e%itim, ibadet ve aile hukuku
alanlar'nda özerk olmalar' sa%lanm'1t'. Böylece gayrimüslim topluluklar kendi
kimliklerini her zaman koruyabilme ve kültürlerini ya1atabilme imkân' bulmu1lard'.
Gayrimüslimlere, Müslümanlar' rahats'z etmemek kayd'yla, kendi dinî

inançlar'n'n gere%ini yerine getirme, ibadet ve ayinlerini serbestçe yapabilme imkân'
sunulmu1tu. Bununla birlikte mabetlerinin korunmas' da devlet güvencesinde idi.
Dinî anlamda tan'nan bu hürriyetin do%al bir sonucu da, gayrimüslimlerin, kendi
aralar'ndaki nikâh akdi ve feshi, veraset ve vasiyet gibi i1lerini, mensubu olduklar'
dinin kurallar'na göre ve kendi cemaat mahkemelerinde görmeleri idi.188
Osmanl' devleti, dinî hak ve hürriyetlerin korunmas' ve gayrimüslim

hukukunun uygulanmas' konusunda oldukça titizdi ve bu konuda herhangi bir
müdahaleye ho1 bakmazd'.189
Devletin, gayrimüslim tebaas'n', özellikle din adamlar'n', ne s'kl'kta

oldu%unu bilmesek de, toplum içinde kar1'la1t'klar' rahats'z edici tav'rlardan da
korumaya çal'1t'%'n' biliyoruz. Elimizdeki 1853 tarihli bir arzda, Sivas’ta slam
çocuklar'n'n Ermeni papazlar'n'n kalpaklar'n' ta1lad'klar' ve bazen de na-saz sözler
söyledikleri, papazlar'n da bu duruma tahammül edemeyerek, kalpaklar'n' ç'kar'p
sar'k sard'klar' bildirilmi1tir.190 Bunun üzerine Sivas valisine hitaben yaz'lan
cevapta, Ermeni papazlar'na yap'lan bu tip hakaretlerin pek yak'1'ks'z oldu%u
belirtilmi1 “bu keyfiyet ve millet-i merkume hakk nda hakareti merkum papaslar n
187
Ali Aktan, “Osmanl' Belgelerine Göre Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaan'n Durumu”, III. Kayseri
ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 2000, s.8
188
Osmanl1 Vatanda6lar1, s.17
189
Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.21; Aktan, “Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaa”, s.20
190
HR.SYS 80-51
81
kesr-i namusunu mucib görünmü oldu!undan men’i hususuna bu kerre Ermeni

Patri!i191 ve millet meclisi taraf ndan ba-takrir istidaa olunmu olub tarife hacet
olmad ! üzere” 1eklinde ilgili kimseler hakaretten men edilmi1lerdir. Belgenin
devam'n' da burada aynen vermek devletin bak'1 aç's'n' göstermesi bak'm'ndan
faydal' olacakt'r: “Saye-i ma’delet-varide-i hazret-i padi ahîde […] ni in-i emn ü
refah olan her s n f tebaa ve zi-destan n ez her cihet muhafaza-i emniyet-i can ü
namus laz meden olaca! halde i bu papaslar n bu vechle muamele-i tahrikiyyeye
duçar olmalar do!r s pek yak ks z ey olarak tecviz olamayaca! ndan keyfiyyet
bila-taraf tahkik olunarak müdahale-i vak an n men’ ü def’iyle bir daha ol makule
harekât- na-makule zuhura gelmemesi esbab n n istihsaline himmet buyurmalar
siyak nda ukka”192 Burada bu naho1 hareketlerin birkaç çocuk taraf'ndan yap'lm'1
olmas', devletin korumac' tavr' için bir 1eyi de%i1tirmemi1tir. Elbette çocuklar'
sergiledikleri tav'r hiç de ho1 de%ildir ve Osmanl' devleti bu konuyu gerekti%i kadar
ciddiye alm'1t'r.
Burada dikkat çeken di%er bir nokta da, devletin, Noel Yortusu (Do%u1 ve
Vaftiz Yortusu)193 ve Paskalya Yortusu (K'z'l Yumurta Yortusu)194 gibi dinî bayram
ve törenler için ilgili cemaatlere çe1itli yard'mlarda bulunmas'd'r. Bu, Osmanl'
devleti için al'1'lagelmi1 bir uygulamad'r.195
A. D N YAPILANMA
Fatih Sultan Mehmed, stanbul’un fethinden hemen sonra, ayn' y'l içinde
Georges Scholorios’a Genadios ad'yla Patriklik makam'na getirmekle Ortodoks
191
Bu tarihte Ermeni Patri%i Balatl' Hagopos III Seropyan’d'r.
192
HR.SYS 80-51
193
Gregoryenler için Hz. sa’n'n vaftizinin kutlanmas'd'r. 6 Ocak’ta ba1lar ve 3 gün devam eder.
194
4ubat sonunda ba1layan ve 48 gün devam eden büyük orucun bitimindeki bayramd'r. K'z'l
yumurta Hz. Meryem’in safl'%'n' simgeler. Bayram'n ilk üç günü yaln'zca erkekler ziyarete giderler.
Ard'ndan aile ziyaretleri ba1lar ve 40 gün devam eder. Sivas’ta di%er yerlerden farkl' olarak
Paskalya’da paça ve çörek ikram edilir. Ayr'ca her iki bayramda da evde haz'rlanan 1arap ve likör
ikram edilir. Durmazgüler
195
Ali Güler, “Osmanl' Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din- badet, E%itim-Ö%retim Hürriyetleri ve Bu
Bak'mdan “Kilise Defterleri”nin Kaynak Olarak Önemi”, OTAM, C.IX, Ankara 1998, s.159
82
Rumlar', dinî anlamda özerklik tan'yarak, örgütledi. Patrikler Osmanl' Devleti’nde

vezirli%e e1it bir payede tutuldu. Di%er yandan Rumeli ve Anadolu’nun yan'nda,
M's'r, Suriye, Filistin, K'br's ve Rusya Ortodokslar'n'n yönetimi stanbul Rum
Patrikhanesine verildi. Öte yandan 1461’de Fatih, stanbul’da Gregoryen Ermeni
Patrikli%ini kurdurdu. Patrikhanenin ba1'na Bursa Ermeni Metropoliti Ovakim
(Hovagim I) patrik seçildi. Ovakim’e verilen fermanla, Osmanl' topraklar'nda
Ortodoks Rumlar'n d'1'nda kalan bütün H'ristiyan topluluklar'n devletle olan
ili1kileri bu patrikhaneye veriliyordu. Fatih’in bu ba%lamda verdi%i beratlar, sonraki
padi1ahlar taraf'ndan da sürekli yenilenmi1ti. Millet liderleri, temsil ettikleri
toplulukla padi1ah aras'nda resmî bir konuma sahipti.196 Devlet Gayrimüslim halkla
olan ili1kisini patrikhaneler arac'l'%'yla yürütüyordu. Bu bak'mdan Gayrimüslim
tebaa hem dinî özerkli%e hem de yönetim özerkli%ine sahip idi. Patrikler de hem dinî
görevlerini yerine getirmekle hem de ba1'nda bulunduklar' cemaati yönetmekle
yükümlü idiler.197 Patriklerin atamas' devlet taraf'ndan yap'lmaktayd'. Ancak
atanacak patrik kendi cemaati taraf'ndan seçilir ve bu seçime devlet müdahale
etmezdi.198
Patrikler kendileri ile cemaatleri aras'nda ili1ki kuracak vekiller ve memurlar

görevlendirebilirlerdi. Patrik, kilise içinde metropolit, piskopos ve di%er din
adamlar'n'n atanmas' veya görevden al'nmas' hususlar'nda tamamen özgürdü. Yaln'z
bu atamalar –müdahale olmasa da- padi1ah taraf'ndan onaylanmal'yd'.199 Patrik,
idaresi alt'nda bulundu%u halde r'zas'na ayk'r' hareket eden din adamlar'n'n sürgün
edilmesini sa%layabildi%i gibi affedilmelerini de isteyebilirdi. Kendi dinlerine kar1'
gelerek, dinî nitelikte suçlar i1leyen gayrimüslimlerin cezaland'r'lmalar' da patriklere
b'rak'lm'1t' ve devlet bu konuda hiçbir 1ekilde müdahalede bulunmazd'.
Metropolit, piskopos veya di%er ad'yla murahhasalar, rütbe bak'm'ndan

patrikten sonra gelirlerdi. Patrik taraf'ndan atanan veya görev yapacaklar' bölgedeki
cemaatleri taraf'ndan seçilen bu vekiller, özellikle vergi toplamak için gittikleri ve
196
Ercan, Gayrimüslimler, s.103, 109; Aktan, “Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaa”, s.8-9
197
198
199
Ercan, Gayrimüslimler, s.237-243
83
görev yapt'klar' bölgelerde i1 ba1'nda bulunduklar' sürece, patri%in bütün yetkilerine

sahip idiler.200
Kay'tlara bakt'%'m'zda 1832’de stanbul’da bulunan ve Katolik reayas'n'n

piskoposu olan Agop taraf'ndan Sivas ve Pirkinik havalisinde yerle1ik Katoliklere
Dimoniyus v. Avetis adl' rahip murahhasa olarak atanm'1 ve bu atama padi1ah
taraf'ndan onaylanm'1t'r.201 Ayn' tarihte Sivas ve tevabii murahhasas' Garabet iken
birkaç y'l sonra 1ikâyetler üzerine patrik taraf'ndan azledilmi1tir. Bunun üzerine
1835’te Patrik stefan’'n arzuhali üzerine Sivas ve tevabii murahhasal'%'na
Barto%miyos atanm'1t'r. Barto%miyos’un evvelki murahhasalar'n yetkilerine sahip
oldu%u bildirilmi1 ve murahhasal'k tabiiyetindeki bölgelerde bulunan rahiplere,
papazlara, karaba lara, ke i lere ve ke i e avratlara ataman'n bildirilmesi ve
hepsinin Barto%miyos’a tabii olmalar' istenmi1tir.202
Bir kilisede yönetici rahip veya papazd'r.203 Ke1i1 ve karaba1 tabirleri de yine
kilise papaz' manas'ndad'r. (Mevcut kay'tlar'm'z içindeki 1ahitler de dâhil olmak
üzere toplam 231 ki1iden 14’ü ke1i1 ve 1’i karaba1t'r.) Rahip veya papazdan sonra
diyagos gelir. Diyagostan ba1ka, âyin ve ibadet i1lerine yard'm etmek üzere koro 1efi
ve koro, zangoç (çanc'), hademe ve bekçiler bulunur.204
B. K L SELER VE MANASTIRLAR
Osmanl' Devleti, bilindi%i üzere, ba1lang'çtan itibaren Gayrimüslimlerin

ibadet ve ayin hürriyetlerine büyük önem vermi1ti. Her cemaat kendi mezhebine göre
dinî ibadet ve ayinlerini serbesti içinde yapabilme hakk'na sahipti. Durumlar'
fermanlarla belirlenen ibadethanelerin bütünüyle dokunulmazl'%' vard'. Devlet, bu
ibadethanelerin iç te1kilat'na ve idaresine hiçbir 1ekilde kar'1mam'1, ibadet yerlerinin
idaresi bütünüyle cemaatlerin yönetimine b'rak'lm'1t'.
200
Ercan, Gayrimüslimler, s.243-244; Aktan, “Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaa”, s.17
201
S)S 16, s.18
202
S)S 17, s.128
203
Evlenmi1 din adam'na papaz, evlenmemi1 papaza rahip denir.
204
Ercan, Gayrimüslimler, s.114; Ferit Devellio%lu, Osmanl1ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat,
Ankara 2002, s.511, 873
84
Gayrimüslim cemaatlerin pek tabii ki kendilerine ait kilise, manast'r ve

mezarl'klar' vard'. Kiliselere ve kiliselere ait vak'f arazilere kimse kar'1amazd' ve bu
konu dinî liderlere verilen tayin beratlar'nda 'srarla belirtilmekteydi. Ayr'ca kiliseler,
sürekli olarak devlet güvencesi alt'ndayd'.205
Polonyal' Simeon’un ve seyahatnameyi ne1redenin belirtti%ine göre 1610

y'l'nda Sivas’ta, Surp Asdvadzadzin ve Surp Sarkis adlar'n' ta1'yan iki Ermeni
kilisesi vard'. Kilise papazlar' âlim fakat ma%rur kimselerdi. Halk ise çok dindar,
halim kimselerdi. Bu kiliselerden ba1ka, Surp Vilas206 ve Surp Minas adl' mabetler
vard'. Yine bugünkü Çay'ra%z' denilen bölgede bulunan K rk ehitler207 de, kurumu1
bir göl olsa da, oldukça önemliydi. Buras' RES M I: KIRK )EH TLER
K rk ehitler yortusu208nda H'ristiyanlarca ziyaret
edilirdi. Ayr'ca 1ehre bir günlük mesafede
H re dagabet adl' muhte1em bir kilise ile üç
manast'r vard'.209 Macarius da H'ristiyanlar'n St.
George ad'na atfedilmi1 yüksek kubbeli ta1 bir
kiliseleri oldu%unu, bu kilisenin Sultan Murat’'n
son zamanlar'nda yap'ld'%'n', geni1 avlusunun son
derece büyük duvarlarla çevrili oldu%unu ve
etraf'nda da kendi sülalelerinin ve Ermenilerin
mezarlar'n'n bulundu%unu yazm'1t'r(1659).210
Ainswort, K rk /ehitler an's'na yap'lm'1 bir
205
Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.45; Güler, “Kilise Defterleri”, s.158; Ercan, Gayrimüslimler,
s.233
206
Sivasl' Aziz Vlas (280-316), H'ristiyanlar'n önemli azizlerindendir ve Roma’n'n yapt'%' katliamlar
sonucunda 1ehit edilmi1tir. Çuhac'yan, Sivasl1 Aziz Vlas
207
320’li y'llarda Roma mparatoru Licinius zaman'nda H'ristiyan olduklar' için Sivas’ta k'rk
H'ristiyan buz gibi bir göle sokularak 1ehit edilmi1ti. Gökbel, Sivas, s.61
208
K'rk 4ehit yortusu bugün, Ermeni takviminde büyük orucun dördüncü haftas'n'n cumartesi gününe
denk gelmektedir.
209
Mahiro%ullar', Sivas, s.20-21
210
85
manast'rdan bahsetmi1tir(1839).211 Mordtmann’'n belirtti%ine göre 1851’de

212
Ermenilerin 1ehirde halen iki kilisesi bulunmaktayd'. Fred Burnaby, 1876 tarihli
seyahatnamesinde, Sivas’a 3 km uzakl'kta bir bay'ra in1a edilmi1 bulunan Ni an
veya Haç Manast r adl' Ermeni manast'r'n'n be1 yüz y'ldan daha eski gotik kuleleri
oldu%unu, yüksek kerpiç duvarlarla çevrili otuz dönümden fazla bir bahçesinin
bulundu%unu yazm'1 ve 1öyle devam etmi1tir; “Manast ra ait apelleri görmeye
gittim. Bir tanesindeki sunak bol miktarda alt n ve süslerle bezenmi ti. Yakla k 1500
y l önce paganlar taraf ndan öldürülen Sivasl K rk ehidin an s na yap lm t bu
sunak.”213 Son olarak Sivas’a 1890 y'l'nda gelen Vital Cuinet ise Gregoryenlerin
dört, Katoliklerin bir, Cizvitlerin bir, Protestanlar'n iki, skoç Misyonerlere ait bir ve
Ortodokslar'n bir kiliselerinin oldu%unu belirtmi1tir. Yine Cuinet de, Surp Ni an
manast'r'n' anlatm'1, bu manast'rla ilgili yayg'n bir efsaneye de yer vermi1tir. Bu
efsaneye göre; bu manast'r'n mihrapl' bölümlerinden biri Havari Thaddée taraf'ndan
yap'lm'1t'r. Bundan ba1ka “Sivas’ n yak n nda, ehri çevreleyen çok say daki
bo!azlar n birinde, ho manzaral bir alanda Auabat Manast r bulunur.
Kar s ndaki tepenin üzerinde, Aziz Jagues (Surp Agop) ad na yap lm küçük bir
manast r daha yükselir.214 Manast r n yak n nda, da! n yamac nda küçük bir Ermeni
köyü tutunmu tur. Bu köyün kilisesi kayalar n içerisine yap lm t r. Orada
H ristiyanl ! n ilk zamanlar na kadar varan ma!aralar da görülür. Yolu 8 km takip
edip, oradan sa!a dönünce, taban nda, yöresel ad yla Huykesen215 denilen eski
Meryem Ana Manast r n n bulundu!u güzel bir vadiye inilir. … Bu manast r n antik
ünü ve manzaras n n ho lu!u, bayram günlerinde çok say da ziyaretçi çeker.”
211
212
213
214
Muhtemelen Tavra bo%az'ndaki kilisedir.
215
Bugün havaalan'n'n bulundu%u bölge
86
RES M II: S VAS 1902 – ANA K L SE
Sivas’taki kiliselerle ilgili en detayl' bilgili Sivas’ta yay'nlanm'1 olan 1882

tarihli “Felek”216 mecmuas'ndan ediniyoruz. Mecmuadaki kiliselerle ilgili verilmi1
olan bilgileri aynen aktarmay' uygun bulduk:
“Lusavorçagan Ermenilerin alt kilisesi olup, en me huru Surp Asdvadradzin

nam na olan Ana Kilisedir.217 Bu kilise 1808 tarihinde ise Kayseriyeli merhum
ressam Simon marifetiyle ve sekiz ta direk üstüne ve mükellef kubbesi olmak üzere
in a olunmu ve cesameti ve hüsn ü letafeti cihetiyle mahalli Ermenilerce mücibi
eref u iftihar bulunmu tur.
Mezkûr kilisenin dâhilen mermer dö eli üç adet mihrab , iki minberi, bir vasi
avlusu ve iki bab dahi apeli vard r. Ve haricen ise iki kat üzerine bina olunmu
216
Felek Mecmuas', Sahibi Ohannes Bal'kc'yan, Y'l' 1882, Matbaas' Cancik Aramyan
217
Bu kilise bugün Sümerbank’'n bulundu%u yerde idi. Fakat burada kilisenin yap'm'yla ilgili verilen
tarih (1808) hatal'd'r. Nitekim elimizde bu kilisenin tamirine ili1ki 1797 tarihli bir kay't mevcuttur:
S)S 4, s.79. Ayr'ca bu kilisenin 1600’lü y'llarda yap'ld'%' tahmin edilmektedir. Durmazgüler
87
mükemmel bir murahhasahanesi, geni havlisi ve kadim akar leziz sulu iki er
pöhrekli iki aded dahi çe mesi vard r. kinci kilisesi dört direk üzerine kâgir olarak
Surp Sarkis; üçüncü, i lenmi ta lar ile yap lm Surp Pirgiç; dördüncü, Surp
Minas; be inci, ah ap olarak Ana kiliseye muttas l Surp Hagop ve alt nc , kâgir bir
apel olup Surp V las isminedir.
Katolik Ermenilerinin kilisesi Surp V lasios ve Rumlar n kilisesi Ayios

Yeorgios nam nad r.218 Asl nda Sivas’da Rum olmay p, bir aral k Canik taraf ndan
5-10 hane halk hicret etmi oldu!u ve mezbur kiliseyi Ermenilerden isticar edip
(kiralay p) müruru zaman ile yedlerinde kalm bulundu!u rivayeti, delâili saireden
ba ka, zikr olunan kilisenin Ermeni Kabristan n n deruninde olmas yla müsbetdir.
/ehrin taraf- imalisinin yar m saat badinde ve bir ovan n yüksecik yerinde
ve divarlar ile ihata olunmu bir güzel ba!çe deruninde Surp Ni"an ismine bir
mükellef Ermeni manast r ve 40 kadar odas yla mikdar- kâfi dahi mensubu vard r.
Mezkur manast r deruninde üç aded kilise olup, Surp Ni"an ismine olan, dört
kö e ve cilal ta lar ile kemerleri bulunmas ve bir mükemmel kubbesi oldu!u gibi, iç
duvarlar n n yar s na kadar s rl ve çiçekli çiniler ile kapl olmas cihetleriyle
me hurdur. kincisi Surp Garabed ismine olup, bu da yüksek kubbeli ve Surp
Lusavoriç’in Kayseriye’den avdetinde in a olundu!u mervidir. Üçüncü Surp
Asdvadzadzin Kilisesi’dir. Bunun da duvarlar ve dehlizi s rl çini kapl ve mihrab n
sa! taraf nda Bedros Kedatartz’ n ve sol taraf nda ehid Teodoros rahibin mezarlar
vakidir.”219
218
Bu kilise Sar' 4eyh Mahallesinde bulunmaktayd'. Kilisenin varl'%' 1500’lere dayanmaktad'r. Bkz.
Demirel, “Kadiriye Tarikat'’n'n Anadolu’daki lk Temsilcilerinden Hoca Sar' 4eyh ve Zaviyesi”,
Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri –Makaleler-, s.69
219
Pamukciyan, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, s.44-46
88
Bunlardan ba1ka Ali Cevat’'n eseri Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve

Co%rafya Lügati’nde de 1897’de, Sivas’taki kilise say's' 7 olarak verilmi1tir.220 Bu
durumda 1882’den sonra Sivas’a bir kilise daha in1a edilmi1 olmal'd'r.
Sicillerde kiliselerle ilgili bilgilere, ya biti1i%inde evlerle ilgili mülk sat'1'

belgelerinde ya da kilise tamiri ile ilgili verilen izinlere ili1kin kay'tlarda rastl'yoruz.
1840 y'l'na kadar yap'lan mülk sat'1lar'na ili1kin belgeleri inceledi%imizde, Bazar
Mahallesinde Ana Kilise’nin ve bu kiliseye ait vakf'n ve Kilise Mahallesinde Küçük
Kilise’nin ve bu kiliseye ait vakf'n bulundu%unu söyleyebiliriz.221
Osmanl' yönetimi yeni kiliseler yap'lmas'na, çok s'n'rl' düzeyde müsaade

etmi1, mevcut kiliselerin tamiri noktas'nda da Padi1ah ya da Bab'âli iznini 1art
ko1mu1tur. Asl'na bak'l'rsa Osmanl' devleti zimmet hukukuna uygun olarak yeni
kiliseler yap'lmas'na kar1'd'r. Tamirine izin verilen kiliselerde bile yeni eklemeler
veya de%i1iklikler yap'lmamas'na dikkat edilmi1tir. Fakat Gayrimüslimlerin yerle1ik
bulundu%u bölgelerde yeteri kadar ibadethanelerinin bulunmas', bu yasaktan dolay'
ma%dur olmalar'n' önlemi1tir. Öte yandan, 18. yüzy'ldan itibaren yeni kiliselerin
yap'm'na da izin verilmeye ba1lanm'1t'r.222
Mevcut kiliselerin tamirinin izne ba%l' oldu%unu söylemi1tik. Bu iznin

verilmesi konusunda herhangi bir zorluk ya1anmad'%'n' bu konuda verilen fetva ve
fermanlardan anl'yoruz. Bu konuda “Bir beldede sakin zimmî taifesinin kiliselerinin
baz mevâz harabe olub, muhtac- meremmet olsa, taife-i mezbûre, kilisenin vaz’-
kadimi üzere harab olan mevâzide tamir ve meremmet etme!e kadir olurlar m ? el-
Cevab: Olurlar.” 1eklinde verilen hüküm her zaman geçerlili%ini korumu1tur.223
Sivas’ta da genel anlay'1a uygun olarak kiliselerin tamiri hususunda herhangi

bir sorun ya1anmad'%' aç'kt'r. 1797 y'l'na ait bir buyruldu, Bazar mahallesindeki
büyük kilisenin tamir edilmesiyle ilgilidir. Bu izin buyruldusu Sivas kad's'na
220
Güler, “Kilise Defterleri”, s.175
221
S)S 19, s.121, 258; 6, s.37
222
Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.45; Güler, “Kilise Defterleri”, s.160; Aktan, “Kayseri’deki
Gayrimüslim Tebaa”, s.12
223
Kayseri 4er’iyye Sicili 55, s.99: Aktan, “Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaa”, s.12
89
hitaben, “…sagir ve kebir iki oda, taht be hayvan alur ahur olmak art yla ve
maada bina olunacak odalar n tarik-i amm’e ve canib-i arka olan divar
müceddeden bina olunmak üzre taraf m zdan ruhsat niyaz nda olmalar yla, zikr
olunan iki aded fevkani oda ve taht yaln z be hayvan alur ahur olmak üzre bila
terfi’ ve la tevsi’ bina ve divar- mezburu dahi heyet-i kadimesi üzre müceddeden
bina olunmak bab nda taraf m zdan izn ve ruhsat havi i bu buyruldu tahrir ve i’ta
olundu…” 1eklinde yaz'lm'1t'r.224
Sivas’a ba%l' Darende kazas'n'n A1udi karyesinde bulunan 1 bab kilisenin

tamiri için gönderilen hatt-' hümayun 1832 tarihlidir.225 Yine 1849 y'l'nda Divri%i
kazas'ndaki Meryem Ana adl' kilisenin226, 1852’de Divri%i’ye ba%l' Ar1un
karyesindeki Ermeni kilisesinin227, 1857’de Kazma%ra karyesindeki Ermeni
kilisesinin228 tamirine izin verildi%ini görüyoruz. Tabii ki bu örnekleri ço%altmak
mümkün. Bunlardan ba1ka 1856 ve 1858 y'lar'nda Sivas’ta birer Ermeni kilisesi in1a
edilmesine izin veren iradelerin varl'%'n' görmekteyiz.229
224
S)S 4, s.79
225
S)S 19, s.139
226
HR.MKT. 33/63
227
HR.MKT. 59/18
228
..HR.. 150/7918
229
..HR.. 144/7563; ..HR.. 167/9003
90
PLAN II: S VAS’TA GAYR MÜSL M MABETLER VE MEZARLIKLARI

(1800–1839)230
Ermeni Kiliseleri
Rum Kilisesi
Manast'r
Ziyaretgâh
Mezarl'k
230
Demirel, Sivas )ehri, s.30, Plan VII’den uyarlanm'1t'r.
91
1.Hoca mam 21.Veledbey 41.Bahtiyarbostan'

2.Köhne Civan 22.Osman Pa1a 42.O%lan Çavu1
3.Cami-i Kebir 23.Kilise 43.Alibaba
4.Pa1abey 24.Emir Hac' Ali 44.Zaviye-i Alibaba
5.Hoca Hüssam 25.Kaleard' 45.Gökçebostan
6.Tokmak 26.Ganem 46.Ece
7.Gök Medrese 27.Ferra1 47.Abdulvahabgazi
8.Zilkar / Dülger 28.A%cabölge 48.Küçük Minare
9.4eyh Çoban 29.Billur 49.Küçük Bengiler
10.Gök Hüssam 30.Kabala 50.Kösedere-i
11.Sar' 4eyh 31. maret Müslim
12.Yahyabey 32.Temürcülerard' 51.Kösedere-i Zimmi
13.Kale-i Cedid 33.Hoca Hüseyin 52.Akde%irmen
14.Bazar 34.K'rcuk 53.Kurd Mescidi
15.Bald'r Bazar' 35.Ham'rkesen 54.Bab-' Kayseri
16.Üryan-' Müslim 36.Ferhadbostan' 55.Çavu1ba1'
17.Hamamard' 37.Hac' Veli 56.K'lavuz
18.Örtülüp'nar 38.Hac' Zahid 57.Keçibula
19.Üryan-' Zimmi 39.Himmet Sofu 58.Kale-i Atik
20.Abdulkerim 40.Hac' Mehmed
RES M III: TEMELTEPE KI)LASINDAK ERMEN K L SES

92
RES M IV: TEMELTEPE KI)LASINDAK ERMEN K L SES
C. MEZARLIKLAR
Daha önce de belirtti%imiz üzere Gayrimüslim cemaatlerin kendilerine ait

ibadethaneleri oldu%u gibi pek tabii ki kendilerine ait mezarl'klar' da vard'.
Sar' 4eyh mahallesinde bir Ermeni mezarl'%'n'n bulundu%unu, hatta bu

mezarl'%'n Rum kilisesi etraf'nda oldu%unu, bu kilise ve mezarl'%'n tarihinin en
az'ndan 1500’lere dayand'%'n', Sar' 4eyh Mahallesi’ne ait bir ara1t'rmadan
ö%reniyoruz.231 Ermeni mezarl'%'n'n Rum kilisesi etraf'nda bulunmas' sebebiyle iki
millet aras'nda uzun süreli bir mezarl'k anla1mazl'%'n'n ya1and'%'n' belgelerde
görüyoruz. Mezarl'kla ilgili iki millet aras'nda vuku bulan bu anla1mazl'k 1840’larda
ba1lam'1 ve 1876’ya kadar devam etmi1tir. Rumlar mevcut mezarl'%'n kiliseleri
etraf'nda kurulmas'ndan dolay' mezarl'kta hak iddia etmi1ler ve bu durum iki millet
aras'nda ciddi bir anla1mazl'%a dönü1mü1tür. Bu sorunun çözülmesi için önce,
mezarl'k iki millet aras'nda taksim edilmi1tir. Fakat bu çözüm Ermenileri memnun
231
Demirel, “Hoca Sar' 4eyh ve Zaviyesi”
93
etmemi1tir. Bunun üzerine meseleyi tahkik etmek ve uygun bir çözüm getirmek için
Rum ve Ermeni patrikhaneleri taraf'ndan görevlendirilen birer memurdan olu1an bir
komisyon kurulmu1tur. Komisyon taraf'ndan Ermenilerin burada dört-be1 k't’a kilise
ve ma1atl'klar' oldu%u fakat Rumlar'n ise bundan ba1ka kilise ve ma1atl'klar'n'n
olmad'%' belirtilmi1tir. Anla1mazl'%'n ve 'srarlar'n devam etmesi ve hatta 1iddete
varmas', Ermenilerin makbere ta1lar'n'n Rumlar taraf'ndan 1uraya buraya
kald'rd'%'n'n iddia edilmesi üzerine, nihayetinde, bu “makberenin mü terek
kullan lmas ve yahut bir tarafa tahsisiyle di!erine yer gösterilmesi veya bunun
taksimi yoluna gidilmesi münasib olamayaca! ndan mezkur makbereye i bu
milletlerin hiç birisi taraf ndan mevta defn itdirilmeyüb bu suretle iki taraf n dahi
alakas kat’ ve haliyle terk olunarak gerek Ermeni ve Rum milletlerine arazi-i
haliyeden intihab idecekleri münasib mevkiden lüzum derecede yeniden makbere
mahalli tahsisi” uygun görülmü1tür ve mesele bu 1ekilde çözüme kavu1turulmaya
çal'1'lm'1t'r.232
Ermenilerin, bahsi geçen bu mezarl'ktan ba1ka Surp Ni1an Manast'r' yan'nda

da bir mezarl'klar'n'n oldu%undan bahsedilmektedir. Ayr'ca Surp Ni1an Manast'r'’na
ba%l' kiliselerden biri oldu%unu tahmin etti%imiz bir kilise ve bu kilisenin a1a%'s'nda
bulunan bir Ermeni Mezarl'%', bugün halen varl'%'n' korumakta ve Ermeniler
taraf'ndan kullan'lmaktad'r.
232
HR.MKT. 32/5; A.}MKT.UM.. 413/6; 366/16; 427/63
94
RES M V: S VAS ERMEN MEZARLISI
RES M VI: S VAS ERMEN MEZARLISINDAN B R GÖRÜNÜM

95
RES M VII: S VAS ERMEN MEZARLISINDAN B R GÖRÜNÜM
RES M VIII: S VAS ERMEN MEZARLISINDAN B R GÖRÜNÜM

96
RES M IX: AZ Z VLAS’IN KABR (GÖKMEDRESE MAHALLES )
D. HT DA
htida, gerçe%e ula1mak, do%ru yolu bulmak, hidayete ermek manas'ndad'r ve

slam dinini kabul etme anlam' ta1'r. htida eden ki1iye mühtedi denir.233 slam’a
dönü1 basit bir prosedürdü. Bir insan kolayl'kla 1eref-i slam ile mü1erref olabilir ve
bat'l dini, din-i Muhammed için din-i slam için veya din-i hakk için b'rakabilirdi.234
Osmanl' Devleti, Gayrimüslimlere yeterli ölçüde dinî ve vicdanî kanaat

hürriyeti tan'mas'na ra%men, zaman zaman baz'lar'n'n ihtida ederek Müslüman
olduklar' görülmü1tür.235 htidalar'n birçok sebebi olmakla birlikte bunlar'n hiçbiri
233
Ali Köse, “ htida”, TDV A, s.554
234
Ronald Jennings, Zimmîs in Ottoman Judicial Records, s.360
235
Abdullah Saydam, “Trabzon’da Cemaatler Aras' li1kiler ve Din De%i1tirme Olaylar' / 1794–
1850”, s.15
97
devlet eliyle zorla gerçekle1memi1tir.236 Hiç kimse bir Gayrimüslimi, Müslüman

olma konusunda zorlama hakk'na sahip de%ildir.237
Gayrimüslimlerin din de%i1tirmelerinde birçok neden bulunmaktad'r.

Bunlar'n sebebi dini, ekonomik, sosyal, psikolojik, kültürel olabilmektedir.238
htida, kad' huzurunda ve iki Müslüman e1li%inde gerçekle1mekte ve kayda

geçmekte idi. htida eden ki1i eski ismini terk ederek, slam büyüklerinin
isimlerinden seçilen bir isim edinmekteydi. Osmanl'lar, Arapça isim edinmeyi slam
dininin bir gere%i sanmakta ve saymaktayd'lar.239
htida, Osmanl' döneminde mevcut olan fakat s'k rastlanmayan bir olguydu.
Nitekim, oldukça yo%un bir H'ristiyan nüfusu bar'nd'ran Sivas’ta, 1800-1840 y'llar'
aras'nda inceledi%imiz sicil kay'tlar'nda sadece iki ihtida kayd'na rastlad'k.
Bunlardan ilki, Bahtiyarbostan' Mahallesinde sakin Agop v. Zurnac ’n'n, Müslüman
olarak Ahmed ad'n' ald'%'n' bildiriyor (1818)240. kincisi de “Osman Pa a
Mahallesinden Ta ç M g rd ç’ n sulbi o!lu Kivrik zimmîye hidayet-i rabbani irü üb
eref-i slam ile huzur- er’de bat l dininden rücu’241 idüb hakk dini kabul iderek
kelime-i ahadeti dil ile ikrar ve kalb ile tasdik eyledi!inden Mehmed ismiyle tesmiye
olundu!u kayd ud” 1eklinde ifade olunmu1tur.242
htida olaylar'na Gayrimüslimler aras'nda ho1 kar1'lanmad'%' kesindir. Hatta

mezhep de%i1iklikleri bile ciddi sorunlara yol açabilmekteydi. Bu sorun kendisini
özellikle stanbul ve Trabzon’da göstermi1ti. Trabzon’da, Ermeni Gregoryen
236
Ahmet Ya1ar Ocak, “ Anadolu (Tarih)”, TDV A, C. III, stanbul 1991, s.115
237
Aktan, “Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaa”, s.21
238
Ayr'nt'l' bilgi için bkz. Esra Karada%, XIX. Yüzy1l1n lk Yar1s1nda (1800-1850) Anadolu’da
htida Hareketleri, C.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2005
239
Ercan, Gayrimüslimler, s.198-202
240
S)S 10, s.2
241
Rücu’ kelimesi bilindi%i gibi “geri dönmek, caymak” anlam'na gelmektedir. Bu ifadenin
kullan'lmas' ile ki1inin slam iken H'ristiyanl'%a geçip tekrar slamiyet’e döndü%ü manas'
ç'kar'lmamal'd'r. Böyle bir ifadenin kullan'lmas' ile ki1ilerin do%u1tan Müslüman oldu%u, daha sonra
ya1ad'%' çevrenin etkisiyle slam d'1' bir dini seçmekle birlikte, bilahare slam’' kabul ederek “as'l
dinine” döndü%ü kastedilmektedir. Saydam, “Din De%i1tirme”, s.15
242
S)S 17, s.1
98
mezhebinden baz' ki1ilerin Katolik mezhebini seçmeleri iki cemaat aras'nda

huzursuzluklara yol açm'1t'. Öyle ki konu, gittikçe bir asayi1 ve güvenlik meselesi
haline gelmi1ti.243 Bu bak'mdan, Sivas’ta Ermeni ve Rumlar aras'ndaki, daha önce de
bahsetti%imiz anla1mazl'klar'n da, büyük ölçüde mezhep farkl'l'%'ndan
kaynakland'%' dü1ünülebilir. Bundan ba1ka, Divri%i’de sakin Ermenilerin Protestan
ahaliye yapt'klar' zulmün bir an evvel önlenmesini ve Agop adl' Protestan' döverek
ölümüne sebep olan Hohano%lu Manuk’un muhakeme edilmesini emreden kay't
da244, H'ristiyanlar aras'ndaki mezhep farkl'l'%'n'n ne derece huzursuzluk yaratt'%'n'
göstermesi bak'm'ndan dikkat çekicidir.
243
Saydam, “Trabzon 4er’iyye Sicillerindeki Fermanlar I1'%'nda Katolik Ermeniler ve Mezhep
De%i1tirme Yasa%'”, s.7
244
HR.MKT. 95/47, y'l 1854
99
VI. BÖLÜM: ES T M VE KÜLTÜR HAYATI
Osmanl' Devleti, di%er baz' alanlarda oldu%u gibi, e%itim sahas'nda da

Gayrimüslimleri serbest b'rakm'1t'r. Devlet önceleri e%itimi, din ve mezhep
ayr'cal'klar'n'n bir parças' olarak kabul etmi1tir. Gayrimüslim milletler, mabetlerinde
oldu%u gibi mekteplerini de kendileri idare ediyorlard'. Her cemaatin mabetlerinin
yan'nda, bunlara ba%l' birer mektebi vard'. E%itimin ilk kademesinde yer alan
mektepler, mahallî cemaatler taraf'ndan; orta dereceli mekteplerle ö%retmen
yeti1tiren okullar ise, millet te1kilatlar' taraf'ndan idare edilmekteydi.
XIX. yüzy'la kadar her cemaat, daha çok dinî e%itim çerçevesinde okullar'n'
kurmu1tu. Müslüman çocuk, mahalledeki hocan'n ö%retti%i s'byan mektebine;
Musevi çocuk, sinagogun yan'nda bulunan “heder” denen küçük okula, H'ristiyan
çocuk, papazlar'n e%itimine b'rak'l'yordu. H'ristiyan ilkö%retim kurumlar', di%er iki
dine göre daha örgütlü ve ça%da1 e%itime yak'nd'. Her kilise, ruhanî reislerinin
denetim ve gözetimi alt'nda, gerçek bir e%itim kurumu olarak hizmet vermekteydi.245
Gayrimüslim milletlerin idare ettikleri okullar, tamamen müstakil bir niteli%e

sahipti. Gayrimüslimler, kendi cemaat okullar'nda millî dillerinde e%itim yapmakta
ve ders programlar'n' diledikleri gibi düzenlemekte özgürdü. Öyle ki devlet, bu
okullar' denetlemeye lüzum görmezdi. Gayrimüslim milletler, din ve mezhep
alan'nda oldu%u gibi e%itim alan'nda da, özerk bir konum içinde hareket edebilme
imkân'na her zaman için sahipti.246
E%itim, Osmanl' toplumunda her din mensubunun önem verdi%i bir kurumdu.
Tanzimat’a kadar her dinî topluluk, çocuklar'n'n ilk e%itimini kendi örgütleyip
kurard'. Bütün geleneksel toplumlarda oldu%u gibi, çocu%a verilecek ilk e%itim dinî
idi.247
Tanzimat’tan önce, cami, mescit, kilise ve havralar'n bünyesinde olu1turulan,

mahalle mekteplerinin d'1'nda, gerek Müslümanlar gerekse Gayrimüslimler
245
Ortayl', Aile, s.94; Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.168; Güler, “Kilise Defterleri”, s.164
246
Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.168; Güler, “Kilise Defterleri”, s.164-165
247
Ortayl', Aile, s.84
100
aç's'ndan ciddi ve resmî bir okulla1madan bahsetmek mümkün de%il. Tanzimat’tan

sonra ise okulla1ma hareketi bütün ülkede yayg'nla1maya ba1lam'1t'r. Bilhassa
“1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi”, bu okulla1may' h'zland'ran bir rol
oynam'1t'r.248 Nitekim Maarif Nizamnamesi, “her mahalle ve köyde en az bir
mektep; Müslüman ve H'ristiyan kar'1'k yerlerde her toplum için ayr' bir mektep
aç'lmas'n'” emrediyordu. Osmanl'lar'n bir arada okuyabilece%i okullar ise yine
Tanzimat’tan sonra ve yüksek okullar olarak kuruldu.249
Sivas’ta Maarif Nizamnamesi’ne uygun olarak, bir vilayet müdürlü%ünün

kurulmas' 1879, Sivas’a bir maarif müdürünün atanmas' 1881 ve il merkezinde bir
maarif meclisinin olu1mas' 1882 tarihlerine rastlam'1t'r. Yine Sivas’ta, Maarif
Nizamnamesi’nin yeni usulle (usul-ü cedid) e%itim vermesini öngördü%ü “iptidaî”
denilen ilk mekteplerin yap'm'na 1880 y'l'nda biri k'z biri erkek olmak üzere
ba1lanm'1t'r. Bununla beraber 1884 y'l'nda eski usulle (usul-ü atik) e%itim veren
s'byan mekteplerinin say's' 1öyledir:250
TABLO XV:
1884’TE USUL-Ü AT KLE ES T M VEREN SIBYAN MEKTEPLER
Müslim Gayrimüslim Toplam
Mektep Adedi 114 15 129
Erkek Talebe 2693 1121 3814
K1z Talebe 1063 366 1429
Sivas’ta ilk mekteplerden ba1ka 1886’da Rü1tiye mektepleri ve 1890’da yat'l'

idadî mektebi aç'lm'1t'r. 1886 y'l'nda Sivas Rü1tiye’lerindeki ö%renci say's' ise
1öyledir:251
248
Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.172; Güler, “Kilise Defterleri”, s.166-168
249
Örne%in, Mülkiye ve T'bbiye yüksek mekteplere 3/2 oran'nda Müslüman, 3/1 oran'nda
Gayrimüslim talebe al'n'rd'. Yahya Akyüz, Türk E itim Tarihi, stanbul 1994, s.141; Ortayl', Aile,
s.95
250
Demirel, “1876-1909 Y'llar'nda Sivas’ta E%itim”, Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri –Makaleler-,
s.162; 1302 Sivas Vilayet Salnâmesi, s.9
251
Demirel, “Sivas’ta E%itim”, s.164; 1304-5 Sivas Vilayet Salnâmesi, s.125
101
TABLO XVI:
1886’DA S VAS RÜ)T YELER NDEK ÖSRENC SAYISI
Müslim Gayrimüslim Toplam
1. S'n'f 104 - 104
2. S'n'f 90 2 92
3. S'n'f 44 3 47
4. S'n'f 42 4 46
Toplam 280 9 289
1890 y'l'nda Sivas’ta bulunan okullar'n geneli hakk'ndaki ve özellikle

Gayrimüslim okullar' hakk'ndaki detayl' bilgileri Vital Cuinet Seyahatnamesi’nde
gözlemleyebiliyoruz. Buna göre, 1890’da Sivas’ta Müslümanlar'n okudu%u 30
Mahalle mektebi ve Maarif Nezaretine ba%l' 5 ilkokul bulunmaktad'r. Bunlar'n
yan'nda 1 Medrese, 1 Muallim mektebi, 1 Sivil Rü1tiye ve 280 Müslüman ve 9
H'ristiyan ö%rencinin okudu%u 1 Askerî Rü1tiye mektebi vard'r.252
TABLO XVII:
Sivas Merkez lçe’nin Okullar1(Vital Cuinet Seyahatnamesi – 1890)

Okullar Ö renci Say1s1 Ö retmen Say1s1
1 Medrese ( slamî din ve hukuk okulu) 20 3
1 Askerî Rü1tiye Mektebi 289 13
1 Sivil Rü1tiye Mektebi 454 5
5 lkokul (ilk ve temel e%itim) Erkek 811 6
K'z 236 4
30 Mahalle Mektebi (temel e%itim) 501 30
1 Ö%retmen Okulu (Darü’l-Muallimin) 60 10
Toplam 2071 71
Vital Cuinet’in verdi%i bilgilere göre Gregoryen Ermenilerin Sivas’ta 9 erkek

ve 3 k'z okulu, Protestanlar'n ise 7 erkek ve 1 k'z okulu bulunmaktad'r. Katoliklerin
Sivas’ta okulu yoktur. Fakat Cizvit Papazlar, 200 ö%renciye iyi bir e%itim verdikleri
252
102
bir ilkokulla bu eksikli%i giderirler. Rum Ortodoks toplumu ise, 60 ö%rencinin devam
etti%i küçük bir okul düzenlemi1lerdir ve burada Rumca ö%renim yap'lmaktad'r.253
TABLO XVIII
Sivas Merkez lçedeki Gregoryen Ermeni Okullar1

(Vital Cuinet Seyahatnamesi – 1890)
Okul Ad1 E itim Ö renci Ö retmen Y1ll1k Ö renci Hazine Yönetim
Düzeyi Masraf Katk1s1 Deste i
Erk. K1z
Tarkmantch Temel 110 … 6 140 -- 140 Milli Kon.
------------ lk 150 … 3 40 -- 40 …………
Aramyan …….. 200 … 3 40 -- 40 Aramyan
Nersesyan Temel 15 … 4 45 11 34 Nersesyan
Sahagyan Temel 20 … 3 55 43 12 Sahagyan
Torkhomyan Temel 80 … 2 27 15 12 Torkhom
Purkçyan Temel 60 … 3 50 50 -- Purkçyan
Rupenyan lk 100 … 2 20 11 9 Rupenyan
Surp Minas Temel 50 … 1 10 -- 10 Surp Minas
Lusinyan lk … 120 3 25 -- 25 Milli Kon.
Horopsimyan …….. … 60 1 10 -- 10 …………
Beghekyan …….. … 50 1 6 -- 6 Nersesyan
Toplam 1020 230 32 468 130 338
TABLO XIX
Sivas Merkez lçedeki Protestan Ermeni Okullar1

(Vital Cuinet Seyahatnamesi – 1890)
Okullar Ö renciler Ö retmenler Y1ll1k Masraf (TL)
1 Temel erkek okulu 34 2 79
1 Temel k'z okulu 37 3 27
6 lkokul 360 6 62
Toplam 431 11 168
253
Mahiro%ullar', Sivas, s.134-135 (Vital Cuinet Seyahatnamesi, 1890)
103
1895 senesinde Sivas’ta bulunan Gayrimüslim okullar' 1u 1ekildedir:
TABLO XX
Sivas Vilayet Genelinde Gayrimüslim Okullar1

( statistik-i Umumiye daresi,
Devlet-i Aliye-i Osmaniyenin 1313 Senesine Mahsus statistik)254
bdidaiye Rü6diye dadiye Toplam
Okul Ö%renci Okul Ö%renci Okul Ö%renci Okul Ö%renci
154 9722 - - 3 227 157 9949
Sivas’ta Gayrimüslimlerin devam etti%i okul say's' Maarif Nezareti

Salnâmesine göre 1899’da 10 iken 1900’de 14’e ç'km'1t'r. Bu 14 okuldan 1’i
Rü1tiye, geri kalan' ise iptidaidir. 255
TABLO XXI
1899-1900 Y1llar1nda Gayrimüslimlerin Devam Ettikleri
Okul Say1s1 ve Talebe Say1s1
Okul Say1s1 Erkek Talebe K1z Talebe Toplam Talebe
1899 10 951 290 1241
1900 14 1495 760 2257
Sivas’ta Ermenilerin e%itimin yan'nda di%er kültürel faaliyetlerinin de

oldukça yo%un oldu%u söylenebilir. XIX. yüzy'l itibariyle Ermenilerin 1ehirde 2
matbaalar' bulunuyordu. 12 adet günlük gazete ve dergilerinin yan' s'ra say'lar'
binleri geçen kitap bas'm faaliyetleri sürmekteydi. II. Me1rutiyet’ten itibaren yay'n
organlar'n'n say's' 15’i bulacakt'.256
254
Ery'lmaz, Gayrimüslim Tebaa, s.179-180
255
Demirel, “Sivas’ta E%itim”, s.166; 1317-1318 Maarif Salnâmesi, s.1408
256
104
VII. BÖLÜM: MÜSL M-GAYR MÜSL M L )K LER
Bu bölümde, sicil kay'tlar'na ve ar1iv vesikalar'na dayanarak, XIX. Yüzy'l'n

ba1'nda Sivas’ta ya1ayan Gayrimüslimleri kentin Müslüman sakinleriyle
kar1'la1t'rmal' olarak ele almaya, ya1an'lan fiziksel çevre, maddi kültür ve sosyal
ili1kiler bak'm'ndan dinin ay'rt edici rolünün olup olmad'%'n' tart'1maya çal'1t'k.
Böylece millet sistemi de%erler dizisini Sivas örne%inde bir ölçüde gözden geçirmi1
olduk.
nceledi%imiz dönemde Gayrimüslim nüfusu 1ehir nüfusu içinde ortalama

%49’du. Yo%unla1t'klar' mahalleler zaman zaman de%i1se de gayrimüslimler ve
Müslimler ekseriyetle ayn' mahallelerde ikamet ederek bir arada ya1amay' tercih
etmi1lerdi.
4ehirde, Ermenilere ve Rumlara ait kiliseler, Ermenilere ait okullar ve yay'n

organlar' bulunmaktayd'.
Farkl' dine mensup kent sakinleri aras'ndaki ekonomik ili1kiler, 1üphesiz

kentin toplumsal yap's'n' ayd'nlatabilecek niteliktedir. Bu noktada 1er’iyye sicilleri
aras'nda Müslim gayrimüslim ili1kileri üzerinde de%erlendirme yapma imkân'
bulabilece%imiz kay't gruplar'ndan biri çok say'daki mülk sat'1lar'd'r. Elimizdeki
sicil kay'tlar' aras'ndaki mülk sat'1lar'na ili1kin 52 kay'ttan 40 tanesi bir
Gayrimüslimden bir gayrimüslime, 7 tanesi bir Gayrimüslimden bir Müslime ve 5
tanesi de bir Müslimden bir Gayrimüslime yap'lan sat'1lardan olu1maktad'r.
Gayrimüslimlerin kendi aralar'nda yapt'klar' al'm-sat'mlar'n say's' fazla olsa da,
mülk al'm sat'm' noktas'nda Müslümanlar ve Gayrimüslimler aras'nda dine dayal'
bir ayr'm yap'ld'%' söylenemez. Nitekim hiçbir mahalle sakini biti1ikteki evin farkl'
dinden bir kimseye sat'lmas'ndan rahats'zl'k duymam'1t'r. Mülk sat'1' kay'tlar'nda
ayn' zamanda sat'lacak evin kom1ular'n'n isimleri de belirtilmi1tir. Bu durum,
mahallelerdeki kozmopolit yap'y' göstermesi bak'm'ndan da önemlidir. Örne%in;
Hac' smail b. brahim “Sar /eyh Mahallesinde bir taraftan Hurdac Apo A!a mülkü
ve bir taraftan Hac Feyzi A!a ç ra! Halil mülkü ve bir taraftan Kör Minas mülkü
ve bir taraftan tarik-i amm ile mahdut mülkünü” Boyac' Karabet’e 885 kuru1a
105
satm'1t'r (1827).257 Mülk sat'1' belgelerinde zaman zaman yan yana evlerde oturan
Müslüman ve Gayrimüslim kom1ular'n ortak bir çe1meye ve hatta ortak bir avluya
sahip olduklar' görülüyor ki bu durum, Müslüman ve Gayrimüslim kent sakinlerinin
yo%un ve sorunsuz bir kom1uluk ili1kisi içinde olduklar'n' gösteriyor.
Toplumsal yap' içerinde her kesimden fert aras'nda gözlenen di%er bir ili1ki
türü de ku1kusuz borç al'p verme olmu1tur. Borç-alacak ili1kileri, 1üphesiz ki, gerek
Müslimlerle Gayrimüslimler ve gerekse kad'nlarla erkekler aras'ndaki sosyal
ili1kilerin de%erlendirilmesi noktas'nda, bize oldukça zengin bilgiler vermektedir.
Tabii bu noktada borçlar'n miktarlar'ndan ziyade, borçlar'n kimlerden al'nd'%' ve
kimlere borçlan'ld'%' hususlar' ön plana ç'kmaktad'r. Borç ve alacaklara ili1kin
kay'tlar' -özel davalar'n d'1'nda- tereke kay'tlar'nda buluyoruz. Sicillere
bakt'%'m'zda da gayrimüslimlerin ölen yak'nlar'n'n terekesini kaydettirmek ve
dolay's'yla miras'n' payla1mak için kad' mahkemesine s'kça ba1vurduklar'n'
görüyoruz. Bu konudaki belge say's'n'n çoklu%u, de%erlendirmeleri de daha sa%l'kl'
k'l'yor. Borç-alacak ili1kilerinde dinin ay'rt edici bir rol oynay'p oynamad'%' sorusu,
inceledi%imiz konu bak'm'ndan 1üphesiz cevaplamam'z gereken ilk soru olacakt'r.
Gayrimüslimlere ait terekelerdeki ve di%er dava kay'tlar'ndaki borçlu ve alacakl'
listelerine bakt'%'m'zda, her iki kalemde de kad'n ve erkek Müslim isimlerinin, kad'n
ve erkek gayrimüslim isimlerinden daha fazla oldu%unu görüyoruz. Asl'na bak'l'rsa
din, sosyal ya1amda da ticari ya1amda da etkili oranda ay'rt edici olmam'1t'r.
Müslimler ve Gayrimüslimler aras'nda yüksek miktarlarda rastlad'%'m'z borç-alacak
ili1kileri maddi anlamda, aralar'nda herhangi bir güven probleminin olmad'%'n'
gösterir niteliktedir. Elbette ki bu kar1'l'kl' güven duygusu, sosyal hayata ait ili1kileri
de etkilemi1tir. Ya da tam tersi, sosyal hayattaki iyi ili1kiler, ticari anlamda da bir
güven ortam'n' do%urmu1tur.
Tereke kay'tlar'n'n borç ve alacak hanelerinde dikkatimizi çeken bir nokta

rastlad'%'m'z mehr kay'tlar' olmu1tur. Elimizdeki erkeklere ait 7 terekenin borç
hanesinde, kad'nlara ait 2 terekenin de alacak hanesinde mehr geçmektedir. slam
hukukunda var olan mehr, evlilik akdinin bir gere%idir ve kad'n'n kendisine ait olup
257
S)S 15, s.74
106
daha çok bo1anma ve e1inin ölümüyle ortaya ç'kan dulluk halinde ekonomik
güvencesini sa%lamaya yönelik bir edimdir. Bu yönünden dolay', mehrin
H'ristiyanlarca da tercih edilen bir yöntem olmas' mümkündür.258 Bu konuda elbette
farkl' tahminler yürütebiliriz. Fakat sonuç olarak bu durum, 1üphesiz kültürel
etkile1imin bir sonucudur ve yabanc'l'k hissinin olmad'%'n', daha çok bir
ayn'la1man'n varl'%'n' göstermektedir.
4ehirde dinî farkl'l'klar'n ili1kileri olumsuz etkilemedi%ine ve k's'tlamad'%'na

di%er bir örnek de, Müslim vak'flar'n'n faaliyetleridir. Vak'flar eliyle yoksullar'n
ihtiyaçlar' için toplanan sadakalar'n da%'t'm'nda din fark' gözetilmedi%ini biliyoruz.
Zira ar1ivde, Ramazan ay'nda Müslim vak'flar' taraf'ndan, Gayrimüslim yoksullar'
için de sadaka topland'%'na ili1kin belgeler bulunmaktad'r. 259
Müslim-Gayrimüslim ili1kileri aç's'ndan önemli olabilecek di%er bir bilgi

türü bizi tekrar tereke kay'tlar'na götürüyor. Bilindi%i üzere terekelerde ölen ki1iye
ait e1yalar s'ralanmaktad'r. Elimizdeki gayrimüslim terekelerinde rastlad'%'m'z bir
e1ya grubu da gündelik ev e1yalar'ndan ve ki1isel e1yalardan farkl' olarak seccadeler
ve tesbihlerdir. 3 terekede rastlad'%'m'z tesbih, boncuk tesbih, kehribar imame ve
tesbih kutular ile 3 terekede rastlad'%'m'z iki1er seccadenin varl'%' (biri cedid
seccade), Ermeni ailelerin, bu e1yalar', Müslüman kom1ular' için evlerinde
bulundurduklar'n' dü1ündürmekte ve bir bak'ma samimi, anlay'1l', sayg'l' ve iyi
ili1kilerin sembolünü olu1turmaktad'r.
Öte yandan Osmanl' devletinin Gayrimüslimlere ülke içinde ikincil unsur

olduklar'n' hat'rlatacak bir tak'm uygulamalar' oldu%unu ve zaman zaman
gayrimüslimler üzerine k's'tlay'c' hükümler getirdiklerini biliyoruz. Sicillerde bir
kimsenin Gayrimüslim oldu%unu i1aret eden özel ifadeler vard'. Örne%in sicil
kay'tlar'nda ölen bir kimseden bahsedilirken Müslümanlar için ço%unlukla fevt olan
(vefat eden) ve mütevefa (vefat eden) ifadeleri, Gayrimüslimler içinse ço%unlukla
halik olan (helak olan) ifadesi kullan'l'rd'. Hatta Trabzon ve Kayseri gibi bölgelerde
Gayrimüslimler için mürd olan (geberen), nâpaki (temiz olmayan) ve lâ e (le1) gibi
258
259
Salih 4ahin, Ba1bakanl'k Cumhuriyet Ar1ivi personeli
107
ifadelerin kullan'ld'%'n' biliyoruz. Fakat bu tip ifadeler Sivas’ta kesinlikle

kullan'lmam'1, hatta baz' belgelerde Müslümanlar için kullan'lan fevt ve mütevefa
ifadeleri Gayrimüslimler için de ayn' 1ekilde kullan'lm'1t'r.260 Devlet taraf'ndan
Gayrimüslimlere getirilen k's'tlamalara bir örnek, usul hukuku aç's'ndan
Müslümanlara kar1' Gayrimüslimlerin 1ahitli%inin kabul edilmemesidir. E%er bir
davada taraflardan biri Müslümansa 1ahitlerin de Müslüman olmas' gerekir. ki taraf
da zimmi ise 1ahitlikte bir problem yoktur.261 Fakat bunun Sivas’'n kad'
mahkemesinde uygulama alan' buldu%unu söylemek mümkün de%ildir. Çünkü
taraflardan biri Müslüman olsa dahi gayrimüslimlerin 1ahitli%in kabul edildi%ini
görüyoruz. Üstelik bu, s'kl'kla rastlad'%'m'z bir durum. Yine di%er bir örnek
k's'tlamaya da 1243 tarihle bir sicil kayd'nda rastl'yoruz. Bu kay'tta
Gayrimüslimlerin “…ye il ve k rm z esvab giyinmeyip, ba lar na beyaz
sarmamalar ”n'n istendi%ini görmekteyiz262. Fakat bunun da uyguland'%'n'
söyleyemeyiz. Nitekim bu tarihten sonraki gayrimüslim terekelerinde s'kl'kla
“k'rm'z' entari” bulunmaktad'r. Yine kad'nlar'n “beyaz bürük”, “beyaz yazma”
kulland'klar'n' da terekelerinden ö%reniyoruz. Üstelik bu durumla ilgili herhangi bir
1ikâyet de mahkemeye yans'mam'1t'r. Yani bu durum rahats'z edici bulunmam'1t'r.
Benzer bir k's'tlama bilindi%i üzere Gayrimüslim evlerinin Müslümanlar'n
evlerinden yüksek olmamas' yönündedir. Mülk sat'1' kay'tlar'ndan yola ç'karak bu
k's'tlaman'n da asla dikkate al'nmad'%'n' söylemek mümkündür. Bir bak'ma, halk
aras'ndaki yo%un yak'nla1ma ve benzerlik, bu tip farkl'l'klar'n olu1umunu engellemi1
ve dolay's'yla bu k's'tlamalar'n uygulanmas'n' gereksiz k'lm'1t'r.
Ayn' kentte ya1ayan, dolay's'yla ayn' kent kültürünün parças' olan farkl'
dinlerin ve mezheplerin mensubu olan sakinlerin aras'nda olu1an ortak benlik dikkat
çekicidir. Müslümanlar ve Gayrimüslimler ayn' kentte bir arada ya1aman'n bir
sonucu olarak birbirlerinin dinî geleneklerinden yüksek oranda etkilenmi1lerdir. Bu
etkile1imin bir sonucu, yukar'da da bahsetti%imiz üzere H'ristiyanlar'n mehr
260
“Rum milletinden iken fevt olan Dimitri…” S)S 18, s.1; “Rum milletinden iken fevt olan Vasile
A!a…” S)S 18, s.24; “Ermeni milletinden Maryem ve Çiçek’in mütevefa babalar …” S)S 18, s.2
261
262
S)S 15, s.66
108
uygulamas'n' kullanmalar' gösterilebilir. Öte taraftan H'ristiyanlar'n dinî ritüellerinin

bir parças' olan mum yakmak, yak'nlar'n'n ölümünün yedinci ve k'rk'nc' gününde
özel olarak dua okumak gibi âdetler de Müslümanlar taraf'ndan benimsenmi1tir.
Etkile1imin bir ba1ka sonucu, ortak isimlerin kullan'lmas' olabilir. Murat, Aslan,
4ahin, Toros, Meryem/Maryem, Çiçek, Sultan… vs., Ermeniler ve Türkler taraf'ndan
ortak olarak kullan'lan isimlerdir.
Özetle diyebiliriz ki, farkl' hukukî mevzuata ba%l' cemaatler, sosyal ve

kültürel hayatta adeta ortak kurumlar ve adetler etraf'nda biçimlenir. Ya1am'n sosyal
ve kültürel kal'plar', her din mensubu için ortak geçerli kurallar olu1turmu1tur. Bu
keyfiyet ortak hatlar' olan bir hayat tarz' yaratm'1t'r.263 Bilhassa sosyal ve kültürel
bak'mdan, Ermeniler ve Türkler aras'ndaki benzerlik oldukça yo%undur. Bu
benzerlik elbette sosyal ili1kilerin düzenlenmesinde de etkili olmu1tur. Dinî
farkl'l'klar, kabul edilen yayg'n kanaatin aksine, kesinlikle gergin ili1kilere sebep
olmam'1, aksine toplum içerisinde sayg' prati%i veren bir unsur olu1turmu1tur.
Kültürel ve tarihî yak'nl'k ve bunun yan'nda dinî farkl'l'k belki de inan'lmaz uyumun
temelini olu1turmu1tur.
263
Ortayl', Aile, s.59
109
SONUÇ
Sonuç olarak bu çal'1mada, XIX. Yüzy'l ba1lar'nda, dünyan'n de%i1en 1artlar'

içinde, Osmanl' gayrimüslimlerinin ya1am ko1ullar'n', sahip olduklar' haklar', nüfus
potansiyellerini, Müslümanlarla olan ili1kilerini, sosyal, siyasi, ekonomik ve kültürel
faaliyetlerini, 1er’iyye sicilleri ve Osmanl' ar1ivi içindeki di%er belgeleri göz önünde
bulundurarak Sivas 1ehri örne%inde de%erlendirilmeye çal'1t'k. Öncelikle
ara1t'rmam'za zemin olmas' bak'm'ndan slam hukukunun ve Osmanl' devletinin
Gayrimüslimlere bak'1'na ve Sivas 1ehrinin tarihçesine de%indik.
Sivas 1ehir halk' içindeki gayrimüslimleri nüfus aç's'ndan

de%erlendirdi%imizde, gayrimüslim nüfusla Müslüman nüfusun birbirine yak'n
olduklar'n' gördük. Bununla beraber genellikle Müslümanlarla Gayrimüslimlerin
ayn' mahallelerde ikamet etmeyi tercih ettikleri sonucuna vard'k. Bu durumun 1ehir
ya1ant's'nda herhangi bir gerginli%e yol açmad'%'n', aksine birlikte ya1ama
tecrübesini art'rd'%'n' ve uyumun temelini te1kil etti%ini gözlemledik. yi kom1uluk
ili1kilerine vurgu yapan ayr'nt'lara da rastlad'k.
Gayrimüslimlerin ekonomik hayatlar' üzerindeki incelememiz sonucunda,

1ehir içindeki çe1itlili%in ve uyumun ticarî hayata yans'mas', tabi bir sonuç olarak
kar1'm'za ç'kt'. Mal varl'klar' aç's'ndan, Müslümanlarla Gayrimüslimler aras'nda bir
farkl'l'k olmad'%', zenginlik-fakirlik durumunun dine de%il mesleklere ba%l' oldu%u
sonucuna vard'k. Meslek edinme aç's'ndan, Müslümanlarla Gayrimüslimlerin
payla1t'%' mesleklerin yan'nda, baz' meslek kollar'nda Müslümanlar veya
Gayrimüslimler yo%unla1t'klar' görülmü1tür. Bunun yan'nda ticari ili1kilerde, mülk
al'm-sat'm'nda ve borç-alacak ili1kilerinde dinî aidiyet ay'rt edici olmam'1t'r.
Gayrimüslimlerin gündelik hayatlar'n'n fiziksel ayr'nt'lar'n'

gözlemledi%imizde temelde Gayrimüslimlerle Müslümanlar aras'nda pek çok
ortakl'k bulundu%unu gördük. Yaln'zca, arap kadehi, Ermeni kitab , kilise minderi
gibi dinî mensubiyeti ifade eden e1yalar farkl'l'k olarak göze çarpan ayr'nt'lard'r.
Dinî aidiyetin aile hayat'nda farkl'l'klara yol aç'p açmad'%'n' tart'1t'k.

Nikâhlar, her din mensubunun kendi kurallar' çerçevesinde k'y'l'rd'. Fakat aile içi
110
ili1kiler dine göre de%i1iklik göstermiyordu. Aile yap's', ortak kültürün bir
sonucuydu. Ailedeki çocuk say's', Gayrimüslimlerde Müslümanlara oranla biraz
daha fazla olsa da bu, ciddi oranda fark yaratacak düzeyde de%ildi. Aile ya1ant's'n'
dinî farkl'l'klar de%il, ortak kültür de%erleri biçimlendiriyordu.
Gayrimüslimler, dinî anlamda inanç ve ibadet özgürlü%üne sahipti. Sivas’ta

da 1ehir içinde, yeterli miktarda kilise ve manast'rlar' ile kendilerine ait mezarl'klar'
bulunmaktayd'. Müslümanlar ve Gayrimüslimler s'n'rs'z sosyal ili1kilerini,
birbirlerinin dinî ya1ant'lar'na müdahale etmeden ve birbirlerini engellemeden
sürdürmekteydi. Zaman zaman olumsuzluklar ya1ansa da bunlar, toplum hayat'n'
etkileyecek boyutta de%ildi.
E%itim ve kültür hayat' bak'm'ndan da Gayrimüslimleri k's'tlay'c'

uygulamalar bulunmuyordu. Tanzimat’la beraber de%i1en 1artlar ve geni1letilen
haklar, Sivas’ta da Gayrimüslimlerin e%itim faaliyetlerine h'z kazand'rm'1 ve okul
say's'n' art'rm'1t'r.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, bütün bu ya1am ayr'nt'lar' kapsam'nda

Gayrimüslimler, Osmanl' kültürünü olu1turan de%erler içinde önemli bir unsurdu. Bu
bak'mdan Gayrimüslimleri, Osmanl'’n'n içinde ayr' ve yabanc' bir kitle olarak de%il,
Osmanl'’n'n vazgeçilmez bir parças' olarak görmek ve bu 1ekilde de%erlendirmek
daha do%ru bir yakla1'm olacak ve Osmanl' kültürünün bir bütün halinde daha iyi
anla1'lmas'na imkân sunacakt'r.
111
KAYNAKÇA
Ar6iv Kaynaklar1:
Sivas )er’iyye Sicili 4, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 28
Hariciye Nezareti, Mektubî Kalemi, 95/47
HR.MKT. 32/5
HR.MKT. 33/63
HR.MKT. 59/18
A.}MKT.UM.. 413/6
A.}MKT.UM.. 366/16
A.}MKT.UM.. 427/63
radeler, Hariciye 150/7918
..HR.. 144/7563
..HR.. 167/9003
HR.SVS 80-51
radeler, Meclis-i Vala 253/9337
.MVL 258/9641
Bas1l1 Kaynaklar:
ADIYEKE, Nuri, “Islahat Ferman' Öncesinde Osmanl' mparatorlu%u’nda Millet
Sistemi ve Gayrimüslimlerin Ya1ant'lar'na Dair”, Osmanl1, IV, Ankara 1999, 255-
261
AKTAN, Ali, “Osmanl' Belgelerine Göre Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaan'n

Durumu”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 2000
AKYAN, Cevdet, www.bianet.org/2005/09/26/67761.htm
AKYÜZ, Yahya, Türk E itim Tarihi, stanbul 1994
ALKAN, Ahmet Turan, “Sivasl' Ermenilere Dair”, Revak 98, Sivas 1998
112
ALKAN, Turan, “Ev ve Ailenin De%i1imi”, Sosyo-Kültürel De i6me Sürecinde

Türk Ailesi, C. II, Ankara 1992
BAKIR, brahim, “Ailenin Ya1ama Mekân' Ev”, Türk Aile Ansiklopedisi, C. II,
Ankara 1991
BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanl1 Vatanda6lar1n1n Hukuki Durumu:

1839-1914, Ankara 1989
CEBEC , Dilaver, Tanzimat ve Türk Ailesi – Sosyal De i6me Aç1s1ndan

Tanzimat stanbul’unda Türk Ailesi Üzerine Bir nceleme, stanbul 1993
C N, Halil-Gül Aky'lmaz, Türk Hukuk Tarihi, Konya 2003
ÇUHACIYAN, Arman, Uluslar aras1 Üne Sahip Sivasl1 Aziz Vlas, stanbul 2004
DEM REL, Ömer, “1876-1909 Y'llar'nda Sivas’ta E%itim”, Osmanl1 Dönemi Sivas
)ehri –Makaleler-, Sivas 2006
DEM REL, “Kadiriye Tarikat'’n'n Anadolu’daki lk Temsilcilerinden Hoca Sar'

4eyh ve Zaviyesi”, Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri –Makaleler-, Sivas 2006
DEM REL, “Kurulu1undan Günümüze Çe1itli Yönleriyle Bir Osmanl' Mahallesi:

Sivas Küçük Minare Mahallesi”, Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri –Makaleler-, Sivas
2006
DEM REL, “Osmanl' Dönemi Sivas Menzilhanesi”
DEM REL, “Osmanl' Dönemi Sivas 4ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Sosyo-
Kültürel Eserler”, Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri, Sivas 2006
DEM REL, “Osmanl' 4ehir Hayat'ndan Bir Kesit: Kayseri Tüccar ve Esnaf'’n'n
Borç Alacak li1kileri”
DEM REL, “Sivas Tüccar ve Esnaf'n'n Mal Varl'klar' ile Borç-Alacak li1kileri”,
Tuncer Baykara Arma an1 - Tarih Yaz1lar1, stanbul 2006
DEM REL, “Sosyo Ekonomik Aç'dan Mardin Tüccar ve Esnaf' (19. Yüzy'l)”
DEM REL, “Sosyo-Ekonomik Aç'dan Sivas Ermenileri”, Osmanl1 Dönemi Sivas

)ehri -Makaleler, Sivas 2006
113
DEM REL, “Tereke Defterlerine Göre Çorum Tüccar ve Esnaf'n'n Borç-Alacak

li1kileri”
DEM REL, Adnan Gürbüz, Muhittin Tu1, “Osmanl'larda Ailenin Demografik

Yap's'”, Sosyo-Kültürel De i6me Sürecinde Türk Ailesi, C.1, Ankara 1992
DEM REL, Muhiddin Tu1, Adnan Gürbüz, “Osmanl' Anadolu Ailesinde Ev, E1ya ve
Giyim-Ku1am (XVI-XIX. Yüzy'llar)”, Sosyo-Kültürel De i6me Sürecinde Türk
Ailesi, C. II, Ankara 1992
DEM REL, Osmanl1 Dönemi Sivas )ehri ve Esnaf Te6kilat1, Sivas 1998
DEM REL, Osmanl1 Vak1f-)ehir li6kisine Bir Örnek: Sivas )ehir Hayat1nda
Vak1flar1n Rolü, Ankara 2000
DEM REL, “Ankara’da Ailenin Niceliksel Yap's'”, Belleten, LIV, Ankara 1991,
s.945–961
DEM REL, “Çank'r' Tüccar ve Esnaf'n'n Borç Alacak li1kileri (1815–1875)”, II.
Çank1r1 Kültürü Bilgi )öleni, Çank'r' 2004, s.1–8
DEM REL, II. Mahmud Döneminde Sivas’ta Esnaf Te6kilat1 ve Üretim-Tüketim

li6kileri, Ankara 1989
DEM REL, Ömer-Muhittin Tu1-Adnan Gürbüz, “Osmanl' Anadolu Ailesinde Ev

E1ya ve Giyim Ku1am”, Sosyo-Kültürel De i6me Sürecinde Türk Ailesi, II,
Ankara 1992, s.703–729
DEVELL OALU, Ferit, Osmanl1ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2002
EKEN, Galip, “Tanzimat Döneminde Sivas’'n Sosyo-Ekonomik Yap's' Üzerine Baz'

Bilgiler”, Revak, Sivas 1999
ERCAN, Yavuz, Osmanl1 Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara 2001
ERCAN, “Osmanl' Devleti’nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)”,

Osmanl1, IV, Ankara 1999, 197-207
EROALU, Ahmet Hikmet, Osmanl1 Devletinde Yahudiler (19.yüzy1l sonuna

kadar), Ankara 1997
114
ERSAN, Mehmet, “Bizans mparatorlu%u’nun skan Politikas' ve Sivas’ta Ermeni

Varl'%'”, Selçuklular Döneminde Sivas-Sempozyum Bildirileri (29 Eylül-1 Ekim
2005), Sivas 2006
ERYILMAZ, Bilal, Osmanl1 Devletinde Gayrimüslim Tebaan1n Yönetimi,

stanbul 1996
ERYILMAZ, “Osmanl' Devleti’nde Farkl'l'klara ve Ho1görüye Kavramsal Bir

Yakla1'm”,Osmanl1, C.IV
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, III.C., stanbul 1314
FAROQH , Suraiya, “4ehir Evinin Fiziksel 4ehri”, Sosyo-Kültürel De i6me

Sürecinde Türk Ailesi, Cilt 3, Ankara 1992
FAROQH , Suraiya, Men of Modest Substance: House Owners and House

Property in Seventeenth Century Ankara and Kayseri, Cambridge 1987
GÖKBEL, Ahmet, nanç Tarihi Aç1s1ndan Sivas, stanbul 2004
GÜLER, Ali, “Osmanl' Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din- badet, E%itim-Ö%retim

Hürriyetleri ve Bu Bak'mdan “Kilise Defterleri”nin Kaynak Olarak Önemi”, OTAM,
C.IX, Ankara 1998
GÜLSOY, Ufuk, Osmanl1 Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, stanbul 2000
NALCIK, Halil, “Eyüp Sicillerinde Toprak, Köy ve Köylü”, 18. Yüzy1l Kad1
Sicilleri I61 1nda Eyüp’te Sosyal Ya6am, stanbul 1998
NALCIK, Donald Quataert, Osmanl1 mparatorlu u’nun Ekonomik ve Sosyal

Tarihi, stanbul 2004
JENN NGS, Ronald, Zimmîs in Ottoman Judicial Records
KARADAA, Esra, XIX. Yüzy1l1n lk Yar1s1nda (1800-1850) Anadolu’da htida

Hareketleri, C.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2005
KAYA, Önder, Tanzimat’tan Lozan’a Az1nl1klar, stanbul 2004
KAZICI, Ziya, “Osmanl'larda Ho1görü”, Türkler, X, Ankara 2002, 221-232
KÖSE, Ali, “ htida”, TDV A, XIII, stanbul 1996
KÜÇÜK, Cevdet, “Osmanl' Devleti’nde Millet Sistemi”, Osmanl1, IV, 208-216

115
MAH ROAULLARI, Adnan, Seyyahlar1n Gözüyle Sivas, stanbul 2001
McCARTHY, Justin, Müslümanlar ve Az1nl1klar, stanbul 1998
OCAK, Ahmet Ya1ar, “ Anadolu (Tarih)”, TDV A, C. III, stanbul 1991
ORTAYLI, lber, “Osmanl' mparatorlu%u’nda Millet Sistemi”, Türkler, X, Ankara

2002, 216-220
ORTAYLI, Osmanl1 mparatorlu u’nda ktisadi ve Sosyal De i6im-Makaleler I,

Ankara 2004
ORTAYLI, Osmanl1 Toplumunda Aile, stanbul 2004
ÖZEY, Ramazan, “20. Yüzy'l'n Ba1lar'nda Sivas’'n Tarihi Co%rafyas'”,

www.ramazanozey.net
PAMUKC YAN, Kevork, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, stanbul 2002
R'dvan Nafiz, smail Hakk', Sivas )ehri, Sivas 2005
SAVA4, Saim, “18. Asr'n Sonlar'nda Sivas’ta Kurulan Vak'flar Hakk'nda Baz'
Bilgiler” Revak/90, Sivas 1990
SAYDAM, Abdullah, “Trabzon 4er’iye Sicillerindeki Fermanlar I1'%'nda Katolik

Ermeniler Ve Mezhep De%i1tirme Yasa%'” Ho6görü Toplumunda Ermeniler,
Kayseri 2007
SAYDAM, Abdullah, “Trabzon’da Cemaatler Aras' li1kiler ve Din De%i1tirme

Olaylar' / 1794–1850”
TURAN, Osman, Selçuklular ve slamiyet, stanbul 1980
TURAN, Selçuklular Zaman1nda Türkiye Tarihi, stanbul 1984
Urfal1 Mateos Vekay1-namesi(952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli(1136-1162),

Ankara 1987
ÜÇER, Müjgan, “Sivas’ta Vak'f Kuran Kad'nlar”, Revak/91, Sivas 1991

116
BELGELER
117
S)S 12, s.107:

118
Sivas )er’iyye Sicili 12, s.107:

Medine-i Sivas mahallat'ndan Köhnecivan Mahallesi mütemekkinlerinden
iken bundan akdem halike olan Hurmüsemmi bint-i Mu%dis Kabril nam halikenin
veraseti zevci Aleksan veled-i Milkon ve sadriye sagir o%ullar' Ohannes ve M'g'rd'ç
ve sadriye sagire k'z' Mariya’ya inhisar-' ‘inde’1-1er’i’l-enver zahir ve nümayân
oldukdan sonra müteveffiye-i mesfurun terekesi ma’rifet-i 1er’le tahrir ve beyne’l-
verese bi’l-farizeti’l-1er’iyye tevzi’ ve taksim defteridir ki ber vechi ati’z-zikr olunur.
Fi 9 4evval sene 1238
Cedid bez halebî 5, keten halebî 5, k'rm'z' önlük 1, don 1 :13 guru1
K'rm'z' iplik 50 dirhem, 1al(?) yar'm çile 1 :2 guru1
Keten kapud … top 1 :8 guru1
Siyah makrame 1 :1 guru1
Müsta’mel … 1alî cübbe 1, alaca entari 1 :14 guru1
Alaca halebî 2, siyah makrame 1, cedid gömlek 1 :10 guru1
Köhne gömlek 1, sülüklü(?) çorap 1 çift :3 guru1
Beyaz bez halebî 1, i1leme 1, keten uçkur 1 :3 guru1
Çiçekli parça 1, maa bo%ça 1 :2 guru1
Müsta’mel önlük 1, köhne melez(?) gömlek 1 :3 guru1
Bez tob 1 :7 guru1
Alaca tob 1 :25 guru1
… bez Halebî 1 :2 guru1
Köhne alaca entari 1 :3 guru1
Mücessem de%irmi 7(?), k'rm'z' i1leme bo%ça 1 :15 guru1
…1 :3 guru1
Saç ba%' sim 31 dirhem :25 guru1
Örülü pareli saç ba%' :50 guru1
Sim pareli simli sagir bucak 1 :15 guru1
Simli göz boncu%u 1 :5 guru1
Gümü1lü tansif :5 guru1
Sagir don sim kemer 1 :5 guru1
Sim zincir ve paresi :5 guru1
Sim dö%me sac ba%' 80(?) dirhem :50 guru1
119
Sim depelik 1 :10 guru1

Eski pare 18 dirhem :10 guru1
…1, …1, …1, yüzük :25 guru1
Don, ayarl' pare 14 dirhem ve sim hurda :10 guru1
Ufak inci 4 miskal :120 guru1
ncüli al'nl'k :50 guru1
S'rça ve sair hurda ve sand'k :10 guru1
Zevci üzerinde mihri :20 guru1
Zevci üzerinde alaca%' :100 guru1
Dolama kemer 1 :20 guru1
Cem’an yekun :650 guru1
Minha el-ihracat:
Resmî k'smet :16 guru1 10 para
Katibiyye, çukadariyye, ihzariyye :8 guru1 5 para
Sahhü’l-baki :625 guru1
li-taksim beyne’l verese:
li’z-zevcü’l-mesfur Aleksan :156 guru1 17 para
li-ibnü’l-mesfur Ohannes :187 guru1
li-ibnü’l-mesfur M'g'rd'ç :187 guru1
li-bintü’l-mesfur Mariya :93 guru1 14 para
120
S)S 15, s.74:

121
S)S 15, s.74:

Maici Karabet veled-i Boyac' Eyin zimminin i1tira eyledi%i mübaya
hüccetidir.
Sar' 4eyh Mahallesi sakinlerinden Hac' smail bin brahim nam kimesne
meclis-i 1er’i-1erif-i Ahmedî ve mahfel-i din-i münif-i Muhammedîde i1bu baisü’s-
sefer mai boyac' Karabet veled-i Boyac' Eyin nam zimmi muvacehesinde ikrar-' tam
ve takrir-i kelam edüb akdi ati’z-zikrin suduruna de%in yedimde mülküm olan
mahalle-i merkumede kain etraf-' erbaas' Hurdac' Apoli(?) A%a ve Hac' Feyzi A%a
ç'ra%' Halil mülkleri ve Kör Minas mülkü ve tarik-i amm ile mahdud bir bab fevkâni
oda tahtlar' bir bab k'1 evi ve bir bab ahur ve iki bab kagir anbar bir mikdar arsay-'
hâk bir mikdar avluyu mü1temil mülk-ü menzilimi bi-cümleti’t-tevabi ve’l-levah'k
tarafeynden icab ve kabul-ü havi 1urut-u müfsideden ari bey’i bat sahih-i 1er’ ile
mü1teri-i mesfur Boyac' Karabet zimmiye sekiz yüz seksen be1 guru1a bey’ ve teslim
ve temlik eyleyüb ol dahi ber minval-i muharrer i1tira ve teslim ve temellük ve kabz-
' kabulünden sonra semeni olan mebla%-' mezbur sekiz yüz seksen be1 guru1u
mü1teri-i mesfur Karabet yedinden tamamen ve kamilen ahz ve kabz eyledim fî-
mâba’d salifü’z-zikr menzil-i mahdudda benim asla ve kat’a alaka ve medhalim
kalmayub mü1temilat'yla mü1teri-i mesfur Karabet zimminin mülk-ü mü1teras' ve
hakk-' sarihi olmu1dur. Keyfe mâ ye1a ve yehtar mutasarr'f olsun didikde g'bbe’t-
tasdik-i 1er’i ma-hüvel vaki bi’t-taleb ketb olundu. Hurrire fi’l-yevmi’s-sâbi’ min
1ehr-i Zi’l-ka’deti’1-1erife sene sâlis ve erbain ve mieteyn ve elf.
4uhudü’l-hal:
Mahalle-i merkum Küçükzade Hasan Efendi
Ve Seyyid Ömer Efendi bin Emin
Ve Derzi Ali zade Seyyid Ali A%a
Ve Berber Osman A%a ve Halil
122
HR.SYS 80-51:
123
HR.SYS 80-51:
Ma‘rûz-' çâker-i kemîneleridir ki
Sivas’da sakin slâm çocuklar' Ermeni papaslar' kullar'n'n Der-saadet
papasan' misillü iktisa itmi1 olduklar' kalpaklar'n' ta1lamak ve ba’z' mertebe na-saz
sözler söylemek misillü harekât-' na-marziyyeye cür’et itmekde olmalar'ndan dolay'
papasan-' merkume dahi tahammül idemeyerek her kalpaklar'n' ç'karub ba1lar'na
sar'k sarm'1 olduklar' bu kerre istihbar ü tahkik k'l'nm'1 ve etfal-i merkumenin i1bu
harekât' millet-i abidanemiz hakk'nda hakareti ve papasan-' merkumenin kesr-i
namusun' mu’di bulunmu1 oldu%undan men’ ü def’i z'mn'nda icab-' halde icras'
irade-i aliyyesini 1amil Sivas valisi devletlü pa1a hazretlerine bir k't’a emr-name-i
sami-i hazret-i sadaret-penahinin tasriri bab'nda ve her hâlde emr ü ferman hazret-i
men lehü’l-emrindir
Fi 26 Safer Sene 69
[ ... ]
[Mühür] [Mühür]
124
HR SYS 80 51:
125
HR SYS 80 51:
Sivas Valisine
Sivas’da sakin slâm çocuklar'n Ermeni papasan'n kalpaklar'n' ta1lamak ve
baz’' mertebe na-seza sözler söylemek misillü harekât-' na-marziyyeye cür’et
itmekde olduklar'ndan merkum papaslar dahi tahammül idemeyerek kalpaklar'n'
ç'karub ba1lar'na sar'k sarm'1 bu keyfiyyet ve millet-i merkume hakk'nda hakareti ve
merkum papaslar'n kesr-i namusun' mucib görünmü1 oldu%undan men’i husus'n' bu
kerre Ermeni patri%i ve millet meclisi taraf'ndan ba-takrir istidaa olunmu1 olub tarife
hacet olmad'%' üzere 11
11
Saye-i ma’delet-variyye-i hazret-i padi1ahide [ ... ] ni1in-i emn ü refah olan
her s'n'f tebaa ve zir-destan'n ez her cihet muhafaza-i emniyyet-i can ü namus'
laz'meden olaca%' halde i1bu papaslar'n bu vechle muamele-i tahkiriyyeye duçar
olmalar' do%r's' pek yak'1'ks'z 1ey olarak tecviz olamayaca%'ndan keyfiyyet bila-
taraf tahkik olunarak müdahale-i vak'an'n men’ ü def’iyle bir daha ol makule
harekât-' na-makule zuhura gelememesi esbab'n'n istihsaline himmet buyurmalar'
siyak'nda 1ukka
126
A.MKT.UM 413/6:
127
128
A.MKT.UM 413/6:
586
Sivas Mutasarr'f'na
Sivas’da Sar' 4eyh Mahallesi’nde vaki Rum kilisesi etraf'nda olub hayli
senelerden beri Rum ve Ermeni milletleri beyninde münazaaun-fih olan makbereye
dair altm'1 bir ve altm'1 be1 tarihlerinde Ermeni milletine ita olunan iki k't’a emr-i
alide mezkûr kilisenin Rum ve makberenin Ermeni milletlerine mahsus olmas' ve
ba’d-ezin bir gûne dava ve niza vuku’ bulur ise istima olunmamas' münderic ü
mestur yetmi1 [ ... ] tarihiyle müverrah olub Rum milleti canibinden ibraz ü irae
olunan tahrirat-' resmiyyede dahi makbere-i mezkûrenin n'sf' Rum ve n'sf-' di%eri
Ermenilerin mevtalar'na medfen olmak üzere meclis ma’rifetiyle tevzi’ ü taksimiyle
mikdar-' zira’ ü hudud'n' mutazamm'n mazbatalar'n'n irsali münderic ü mezkûr
olarak iki taraf dahi iddialar'nda 'srar ile beynlerinin 'slah' kabil olamamas' ve
bundan maada kilise-i mezkûrun tevsiini amir Rumlar ve makbere-i mezkûrda
üzerine müceddeden kilise in1as'n' havi Ermeniler yerlerinde ba1ka ba1ka emr-i ali
olarak bu emr-i alide makbere-i mezkûrede milel-i sairenin i1tiraki olmad'%' ve
mevkice bir gûne mahzur' bulunmad'%' kaydl' musarrah oldu%'ndan bunlar'n dahi
1imdilik infaz ahkam' tevkif k'l'nm'1 oldu%' ve bu babda olan evamir ü evrak
suretleri irsal k'l'nd'%' beyaniyle bu babda tevaliyle hareket olunmak laz'm gelece%i
Sivas meclisinde mukaddem varid olan mazbatas'nda istizan olunmakdan na1i
keyfiyyet Meclis-i Valâ’ya lede’l-havale bu husus içün Rum ve Ermeni milletleri
patrik-haneleri taraf'ndan birer me’mur celbiyle te1kil olunan komisyon-' mahsusda
icra k'l'nan tedkikatda vakian tevarih-i muhtelife ile murafaat-i 1eriyye üzerine
mukaddema tarafeyne ol surette evamir-i aliyye ita k'l'nd'%' kayden dahi anla1'lm'1
olub ancak muahharan yani alm'1dokuz tarihinde hey’et-i 1eriyye ve nizamiyyesine
tevk'fen bu madde hakk'nda Meclis-i Valâ’dan virilen karar' mutazamm'n tanzim
olunan mazbatada bu hususa dair tarafeynin mukaddema mahallinde ve burada
mahkeme-i tefti1te icra k'l'nan murafaas'n' havi virilen i’lamlar ve tevarih-i
muhtelife ile sad'r olan emr-i aliler suretlerine nazaran Rumlar'n oraca icra-y' ayin
eyledikleri kiliseden maada ma1atl'k-' mezkure müdahale ve muarazalar'n'n
men’inine e%erçi hükm olunmu1 ise de canib-i fetva-haneden beyan olund'%'na göre
mezkur ma1atl'%'n minel kadim H'ristiyana mahsus old'%'na dair emr-i ali
129
olmad'%'ndan zikr olunan i’lamlar 1ayan-' itibar olmamakla salifü’l-beyan emr-i

aliler kay'tlar' terkin olunmas' ve Rumlar'n orada kiliseleri olub meyyitlerini dahi
ma1atl'k-' mezkure defn idegeldiklerinden ve iki taraf dahi tebaa-i devlet-i aliyyeden
bulunduklar'ndan ba1ka Ermenilerin yine orada dört be1 k't’a kilise ve ma1atl'klar'
old'%' kendü ifadelerinden anla1'lub ve Rumlar'n ise bundan maada ne kilise ve ne
ma1atl'klar' olmad'%'ndan ta’dil ü tesviye-i maslahat içün ma1atl'%'n ikiye taksimiyle
n'sf' Rumlar'n ve n'sf-' di%eri Ermenilerin olmak ve kilise dahi kema-kân Rumlar
taraf'nda kalmak üzere tarafeyn yadlerine müceddeden ferman-' ali i’ta k'l'nmas'
sureti ol zaman Meclis-i Valâ’da tezekkür olunmu1 ve münasafa karar' üzerine
gidilmesi münasip olub fakat bu suret kar'1'kl'%' mucib olaca%' mesmu’-i ali
buyurulmu1 olmas'yle ol emrde keyfiyyet mahallinden istilam olunarak gelecek
cevaba nazaran i1bu ma1atl'%'n ikiye taksiminden sarf-' nazarla Rumlara yüz ve hali
münasib bir mahall gösterilmesi ve yahud ber-minval-i muharrer münasafa karar'
üzerine gidilmesi 1ekillerinden birinin ihtiyar' husus'na irade-i seniyye-i hazreti
padi1ahi müteallik ü 1eref-sudur buyurulmu1 oldu%'ndan bu cihetce tahrirat tastir
k'l'nm'1 ise de sureti görilen tahrirat-' istilam yolunda olmamak ve kalemlerde kayd'
buld'r'lamamak hasebiyle mahallinden asl' getürdilüb lede’t-tatbik e%erçi surete
muvaf'k görinüb i1bu irade-i seniyyenin mantuk-' münifine dair mahallinden beyan-'
ma’lumat olunmamas'na ve bir sene sonra patrikhane takriri üzerine makbere-i
mezkurenin ikiye taksimi hakk'nda kat’iü’l-makarr olarak i1bu tahrirat istihsal
olunub be1 sene müddet dahi Rumlar nezdinde tevkif olunmas'na ve ber-minval-i
muharrer kayd' buld'r'lamamas'na nazaran bu suret irade-i ahirenin isti’lam ciheti
hat'rlardan ç'karmak üzere Rumlar taraf'ndan ihtiyar ü iltizam olunmu1 bir [ ... ]
oldu%' anla1'lub ma’mafih bu maddeye irade-i ahirenin haricinde re’y olunmak
maslahatca kabil ü mümkin olamayaca%'ndan bunun yine bu karara tevfikan
iktizas'na bak'lmas' laz'm gelece%i tarafeyne ifade olundukda Rumlar münasafa
suretine evvel ü ahir muvafakat idüb Ermeniler ise mezkûr makberenin mü1tereken
ve muhteliten kullan'lmas' [ ...ince] dahi uyamayaca%' ve salifü’z-zikr makbere
mahalli kadimden kendülerinin oldu%' asliden salifü’z-zikr altm'1 bir ve altm'1be1
tarihlerinde virilen ferman-' ali ahkam'n'n infaz'nda 'srar eylediklerinden ve [ ... ]
makbere-i mezkûre mahalinin tasarrufun' havi iki tarafda dahi bir gûne sened
olmad'kdan ba1ka bu emr-i alilerin ahkâm' münsarih oldu%' ve Ermenilerin didi%i
130
vechle eyleyince dahi bir gune mümanaat olmad'%' tahkik k'l'nd'%' misüllü bu kerre
meydana konulan mazbatas'na nazaran bu kilise kasaban'n vasat'nda ve makbere
dahi kilisenin cevanib-i erbaas'nda ve havalisi makam'nda bulunmas' ve bir müddet
tarafeynden bila-münazaa mü1terek ü muhtelit olarak mevta defn olunmas' ve
Ermenilerin yine kasaba-i mezkûre civar'nda müteaddid kilise ve ma1atl'klar' olmas'
suretlerine bak'l'nca bu babda vuku bulan 'srar bir nevi haks'zl'k ve s'rf taannüdden
ibaret olarak bu dahi bu meselenin hayli müddet hall-i i1kâli has'l olamamas'ndan
na1i tarafeyn beyninde tekevvün iden z'ddiyyetin kesb-i 1iddet eylemesinden ne1’et
eyledi%i anla1'ld'%'ndan tarafeynin ho1nud olaca%' bir suretin icras' ve bir de
Rumlar'n makbere-i mezbureye men’-i müdahaleleri hakk'nda virilen ferman-' ali
üzerine bunlar'n kiliseye mürur'’çün kü1ad olunan yolun etraf'na in1a k'l'nan divar
muahharen Rumlar taraf'ndan hedm olunmak ve makbere ta1lar' 1uraya buraya
kald'r'lmak gibi Ermeniler taraf'ndan vuku’' ifade olunan evza ü harekât mukarin-i
s'hhat ise yolsuz ve çirkin 1ey oldu%'ndan bunun dahi tahkiki hakk'nda mezkûr
komisyondan tanzim olunan mazbata Meclis-i Valâ’da lede’l-mütalaa i1bu cereyan
iden muamelata ve bunlar beyninde vuku bulan tezadda nazaran makberenin
mü1terek kullan'lmas' ve yahud bir tarafa tahsisiyle di%erine yer gösterilmesi veya
bunun taksimi yoluna gidilmesi münasib ve [sizleri] ve [ ... ] olamayaca%'ndan
mezkûr makbereye i1bu milletlerin hiç birisi taraf'ndan mevta defn itdirilmeyüb bu
suretle iki taraf'n dahi alakas' kat’ ve haliyle terk olunarak gerek Ermeni ve gerek
Rum milletlerine arazi-i haliyeden intihab idecekleri münasib mevkiden lüzum'
derecede yeniden makbere mahalli tahsisi ve i’tas' 1u niza’'n fasl u tesviyesini ve
tarafeynin iskât'n' istilzam eyleyece%inden i1bu karar üzerine mezkûr milletler
rüesas'ndan iktiza idenler ile [ ... ] makbere içün ba1ka ba1ka i1bu milletlere münasib
mikdar arazi tefrik [Metin buradan a1a%'daki “A-MKT.UM 1276-2-17”ye
ba%lan'yor.]
131
A.MKT.UM 1276-2-17:
132
A.MKT.UM 1276-2-17:
11
Ve tahsis olunarak buraca muamele-i laz'mesi icra olunmak üzere usulüne
tevfikan kemmiyyet ü keyfiyyetinin ve mezkûr divar ve ta1 maddelerinin dahi bi’t-
tahkik sath'n'n ba-mazbata izahen i1’ar' husus' [ ... ] savb-' saadetlerine bildirilmesi
Meclis-i Valâ’da tensib olmakda mukteza-y' dirayet-i zatiyyeleri üzere tafsilat-'
muharrereye tevfikan icab'n'n hüsn-i icras'yle keyfiyyat'n'n serian inhas' husus'na
himmet eylemeleri siyak'nda kaime
17 [ ... ] 1276
fi 17 Cumade’l-ula Sene 76
133
A. MKT. UM 366-16:
134
A. MKT. UM 366-16:
Sivas Valisine
Sivas’da Sar' 4eyh Mahallesi’nde kâin olub Ermeni ve Rum milleti beyninde
münazaaun-fih olan ma1atl'%'n millet beyninde tensik' kararla1d'r'larak iktizas' der-
dest-i icra iken Ermeni milleti taraf'ndan vaki’ olan istid’a üzerine husus-' mezkûr
Meclis-i Valâ’ya havale olunarak bi-r-rüye verilen karar ve ol baba müteallik ve
1eref-sudur buyurulan irade-i seniyye-i hazret-i padi1ahi-i mantuk-' münifi üzere 1u
karar'n def’aten icras'ndan sarf-' nazarla Rum milletine düz ve hali münasib bir
mahall gösterilmesi veyahud ber-minval-i muharrer-i münasafeten karar' üzerine
gidilmesi 1ekillerinden birinin ihtiyar' hakk'nda keyfiyyetin ber-vech-i tedkik ü
hakkaniyyet mütalaa ve müzakeresiyle icab'n'n izahen i1’ar' fi gurre-i Rebiü’l-ahir
Sene 69 tarihinde ba-tahrirat ol tarafa bildirilmesi ile de henüz çok vürud itmemesi
ve husus-' mezkûrun tesviyesi ile cevab'n vüruduna mütevakk'f bulunmu1
olaca%'ndan ve ma’lumat-' cedide olmak üzere mezkûr tahrirat'n ihrac itdirilen sureti
leffen irsal k'l'nd'%'ndan ber-mu’cib-i irade-i seniyye ber-vech-i tedkik ü hakkaniyet
mütalaa ve müzakeresiyle icab'n'n izahen ve serian ba-mazbata inhas' hususunun
savb-' valâlar'na te’kidi Meclis-i Valâ’da tezekkür olmas'na olma%la iktizas'n'n
sür’at-i icra ve inhas' hususuna himmet buyurulmas' siyak'nda 1ukka...
135
A.MKT.UM 427/63:
136
A.MKT.UM 427/63:
Sivas Mutasarr'f'na
Ma’lum-' saadetleri oldu%' üzere Sivas’da Sar' 4eyh Mahallesi’nde vaki’
Rum kilisesi etraf'nda olub hayli senelerden berü Rum ve Ermeni milletleri beyninde
münazaaun-fih olan makberenin def’-i münazaas' hakk'nda Meclis-i Valâ dairesinde
te1kil olunan komisyon-' mahsusdan tanzim olunan mazbata ve ol babda meclisce
cereyan iden müzakere üzerine i1bu makberenin tasarrufuna dair iki taraf'n birinde
dahi bir gûne sened olmamak hasebiyle münazaa-i vak'enin külliyyen def’i z'mn'nda
i1bu makbereden iki tarafa dahi kat’-' alaka itdirilerek Rum ve Ermeni milletlerine
arazi-i haliyyeden intihab idecekleri münasib mevkiden lüzum' derecede yeniden
makbere mahalli tahsisi ve itas' kararla1d'r'larak bu karar üzerine oraca iktizas'n'n
icras'yle usulüne tevfikan tahsis olunacak mahaller mikdar ü kemmiyyetinin ve hedm
olunan divar ile ta1 maddelerinin sath'n'n serian ba-mazbata i1’ar' fi 17 Zilhicce Sene
1276 tarihinde ber-tafsil taraf-' 1erifinize i1’ar k'l'nm'1 oldu%' halde henüz bir gûne
cevab vürud itmemi1 ve bu makule te’hiri münasib olmayan mevadd'n de%il her bir
i1’arat-' vak'an'n serian icab-' icra olunarak karar'n'n heman i1’ar' laz'm gelür iken
aradan bu kadar vakit mürur eyleyüb de henüz bir cevab bile gönderilmemesi
do%r'cas' pek uygunsuz ve taraf-' saadetlerine mes’uliyeti mucib görünmü1 ve böyle
1eylerde kayds'zl'k iden me’murin haklar'nda tamamen icab iden muamelenin icra
olunaca%' daha geçenlerde taraf'n'za bildirilmi1 oldu%'ndan bir dahi te’cile hacet
olmaks'z'n mukaddemki i1’ar hükmünün tamami-i infaz' ile keyfiyetin serian ve
acilen ba-mazbata inhas' hususunun taraf-' 1eriflerine te’kidi Meclis-i Valâ’da
tezekkür olunmu1 olma%la ol vechle iktizas'n'n sür’at-i icra ve inhas'na himmet
eylemeleri siyak'nda 1ukka...
Ermeni Patri%ine
Sivas’da Ermeni ve Rum milletleri beyninde münazaal' olan mezarl'k
maddesi’çün Der-saadet’de bulunan Sivas murahhasas'n'n iadesi z'mn'nda icra-y'
icab'na dair tezkireleri Meclis-i Valâ’ya havale olunarak bu madde mukaddem
mahalline havale olunarak i1bu iki millete yeniden mezarl'k tahsis olunaca%' [ ... ]
dahi te’kidi havi Sivas mutasarr'f' saadetlü pa1aya bu def’a ... tahrirat ... k'l'nd'%'
beyan'yla tezkere meclisi terkim k'l'nd'.

Tanzimat Tan Once Sivas Ta Gayrimuslimler Non Muslims in Sivas Before Tanzimat

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tanzimat Tan Once Sivas Ta Gayrimuslimler Non Muslims in Sivas Before Tanzimat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TANZ MAT’TAN ÖNCE S VAS’TA GAYR MÜSL MLER

Lisansüstü E%itim, Ö%retim ve S'nav Yönetmeli%inin Tarih Anabilim Dal' Yak'nça%

YÜKSEK L SANS TEZ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü ü’ne

Serap BOZPOLAT taraf'ndan haz'rlan bu çal'1ma jürimiz taraf'ndan Tarih Anabilim

Ba1kan: Prof. Dr. Ömer DEM REL

Üye: Doç. Dr. Adnan GÜRBÜZ

Üye: Yrd. Doç. Dr. Galip EKEN

Yukar'daki imzalar'n, ad' geçen ö%retim üyelerine ait oldu%unu onaylar'm.

Prof. Dr. Zafer C RH NL OALU

Osmanl' mparatorlu%u’nda ya1ayan gayrimüslimler, son dönemde h'z

“Tanzimat’tan Önce Sivas’ta Gayrimüslimler” adl' tez çal'1mam'zda, temel

Ara1t'rmada, ayn' kent kültürünün parçalar' olan Müslüman ve

Non-Muslims who have lived in Otoman Empire's administration, is one of

Ç NDEK LER ……………………………………………………………… III

TABLO, GRAF K, PLAN VE RES MLER ………………………………… V

KISALTMALAR ................................................................................................ VII

ÖNSÖZ ………………………………………………………………………… VIII

A. Konu, Metod, Kaynaklar ...……………………………………………….….. 1

B. slam Hukukunda Gayrimüslimler ………………………………………….... 5

C. Osmanl' Devleti’nde Gayrimüslimlerin Durumu ...………………………….. 7

D. Sivas 4ehrinin Tarihçesi ………………………………………………….…... 13

B R NC BÖLÜM: 4EH R HALKI Ç NDE GAYR MÜSL MLER ….…….... 19

A. NÜFUS VE ETN K YAPI …………………………………………….…….. 19

1. H'ristiyan Nüfus (Ermeniler Ve Rumlar) …………………………….………. 19

K NC BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE EKONOM K HAYAT .……….. 28

A. T CARÎ HAYAT …………………………………………………………..... 28

C. MAL VARLIKLARI …………………………………….………………….. 33

D. BORÇ - ALACAK L 4K LER ………………………….……………….... 39

E. MÜLK ALIM-SATIMI ……….…………………………….………………. 45

F. GAYR MÜSL M VAKIFLARI .………………………….……………….... 46

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE GÜNDEL K HAYAT …….... 49

A. ÖZEL YA4AM ALANLARI: EVLER …………………….……………….. 49

C. K 4 SEL E4YALAR: K'yafetler, Aksesuar ve Mücevherat …….…………. 53

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE A LE HAYATI ……….... 56

A. EVLENME ve BO4ANMA …………………………………………….…... 57

B. ÇOCUK SAYISI ………………………………………………………….… 59

C. M RAS VE VAR SLER …………………………………………………..... 62

BE) NC BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE D NÎ HAYAT ……………… 78

B. K L SELER VE MANASTIRLAR ……………………………………….... 81

ALTINCI BÖLÜM: GAYR MÜSL MLER VE EA T M-KÜLTÜR HAYATI … 96

YED NC BÖLÜM: MÜSL M-GAYR MÜSL M L 4K LER ……………... 102

SONUÇ ………………………………………………………………………..... 107

KAYNAKÇA ………………………………………………………………….... 108

BELGELER …………………………………………………………………….. 116

TABLO, GRAF K, PLAN VE RES MLER

TABLO I : Sivas Nüfusu ……………………………………………... 22

TABLO II : Sivas Mahalleleri ………………………………………… 26

TABLO III : Tereke Kay'tlar'na Göre Ticaret Yap'lan Merkezler …….. 33

TABLO IV : Servet Da%'l'm' ………………………………………....... 37

TABLO V : Terekelere Göre Sahip Olunan Mülk Tipleri Ve Nakit…… 41

TABLO VI : Sivas Gayrimüslimlerinin Mal Varl'klar' le Borç-Alacak

TABLO VII : Mülk Sat'1lar'n'n Dinî Da%'l'm' …………………………. 51

TABLO VIII : Mülk Sat'1lar' ……………………………………………. 54

TABLO IX : Osmanl' Genelindeki Ailelerde Çocuk Say's' Ortalamas' .. 73

TABLO X : Sivas 4ehrindeki Ailelerde Çocuk Say's' Ortalamas' ……. 73

TABLO XI : Çocuk Say'lar' …………………………………………… 74

TABLO XII : Cinsiyet Ve Ya1 Ortalamas' Bak'm'ndan Çocuklar ……… 75

TABLO XIII : Mirastan Pay Alan Di%er Varisler ………………………... 76

TABLO XIV : Tereke Sahiplerinin Varisleri …………………………….. 77

TABLO XV : 1884’te Usul-Ü Atikle E%itim Veren S'byan Mektepleri ..100

TABLO XVI : 1886’da Sivas Rü1tiyelerindeki Ö%renci Say's' …………101

TABLO XVII : Sivas Merkez lçe’nin Okullar' (Vital Cuinet Seyahatnamesi

TABLO XVIII : Sivas Merkez lçedeki Gregoryen Ermeni Okullar' (Vital