Sivas Il Merkezindeki Osmanli Camileri The Ottoman Mosques in The City Centre of Sivas

T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SİVAS İL MERKEZİNDEKİ OSMANLI CAMİLERİ
Tezi Hazırlayan
Mustafa ÜNSAL
Tezi Yöneten
Doç.Dr. Yıldıray ÖZBEK
Sanat Tarihi Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi
Temmuz-2006
Kayseri
T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Tezi Hazırlayan
Mustafa ÜNSAL
Tezi Yöneten
Doç.Dr. Yıldıray ÖZBEK
Sanat Tarihi Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi
Temmuz-2006
Kayseri
II
I
II
ÖNSÖZ
Anadolu Türk mimarisi ile ilgili çalışmalarda her geçen gün nitelik ve nicelik açısından bir
artışın olduğu sevinçle karşılanmasına karşın, bu tür çalışmaların monografi veya belli bir yapı
türünden ziyade, genel konuları kapsadığı görülmektedir. Kuşkusuz, bu çalışmalardan daha
sağlıklı değerlendirme ve sonuçlara ulaşabilmek, Anadolu Türk mimarisi örneklerinin eksiksiz
tespit edilip, tek tek ele alınmasıyla mümkün olacaktır.
Sivas il merkezindeki Osmanlı camilerinin, gerek mimari gerekse de süsleme özelliklerine

değinen birkaç genel bilimsel yayının dışında ayrıntılı olarak ele alındığı hiçbir yayın
bulunmamaktadır. Sivas il merkezi sınırları içerisinde bulunan ve Osmanlı döneminde inşa
edilmiş camilerin tespitinin yapılması, her birinin ayrıntılı olarak ele alınması bu konudaki
eksikliğin tamamlanmasına az da olsa katkı sağlayacaktır.
Her zaman olduğu gibi bu tez çalışmam esnasında da engin bilgi ve tecrübelerini paylaşarak,
tezin olgunlaşmasına katkıda bulunan ve bana zaman ayırarak büyük bir sabır ve titizlikle
yazdıklarımı okuyan danışman hocam Doç.Dr. Yıldıray ÖZBEK’e ve Prof.Dr. Mustafa
DENKTAŞ’a; eserler üzerindeki kitabeleri okuyan ve her zaman bana destek olan hocam
Prof.Dr. Kerim TÜRKMEN’e teşekkür ederim. Çalışmamız sırasında kullandığımız arşiv
belgelerini okuyan Yrd.Doç.Dr. Havva SELÇUK’a; değerli bilgilerini samimiyetle paylaşan
hocalarım Yrd.Doç.Dr. Celil ARSLAN’a, Yrd.Doç.Dr. Nilay KARAKAYA’ya, Arş.Gör. Başak
Burcu TEKİN’e, Arş.Gör. Aslı SAĞIROĞLU ARSLAN’a; göstermiş oldukları yakın ilgiden ve
özel arşivlerindeki belge ve çalışmaların bir kısmının birer nüshasını verme inceliği gösteren
Prof.Dr. Saim SAVAŞ’a, Doç.Dr. Ömer DEMİREL’e ve Sivas Şehir Tarihçisi Kadir ÜREDİ’ye
minnettarım. Arazi çalışmalarına katılan meslektaşlarım Sultan TOPÇU’ya, Sümeyye
SARITEPE’ye ve Ayşe BUDAK’a; çizimlerin bir bölümünü yapan Mimar Ayşe ÖZCAN’a
teşekkür boçluyum. Ayrıca Sivas Müzesi’nde rahat bir çalışma ortamı sağlayan Musa
TÖRNÜK’e ve Mehmet ALKAN’a; her zaman olduğu gibi bu çalışmam esnasında da maddi ve
manevi desteklerini esirgemeyerek beni motive eden ağabeylerim Dr. Uğur ÜNSAL’a, Mehmet
ÜNSAL ve ailesine; anneme ve babama teşekkür ederim.
Mustafa ÜNSAL
III
Mustafa ÜNSAL
ÖZET
Sivas hakkında bugüne kadar yapılan çalışmalar daha çok Selçuklu ve Beylikler
döneminde inşa edilmiş önemli mimari anıtlar üzerine yoğunlanmış; il merkezindeki
Osmanlı camileri görmezden gelinmiştir.
“Sivas İl Merkezindeki Osmanlı Camileri” adlı çalışma, dört ana bölümden
oluşmaktadır:
I. Bölümde, “Giriş” başlığı altında; konunun tanımı ve sınırları, konunun önemi,
araştırma yöntemi, konuyla ilgili kaynaklar, Sivas’ın tarihi ve coğrafyası, Sivas il
merkezinde günümüze ulaşamayan cami ve mescitler üzerinde durulmuştur.
II. Bölümde, “Katalog” başlığı altında; Sivas il merkezi sınırları içerisinde bulunan ve
Osmanlı döneminde inşa edilmiş günümüze ulaşabilen 21 adet cami ile günümüze
orijinal haliyle ulaşmış altı adet minare kronolojiye göre tanıtılmıştır. Katalog
bölümünde 12 adet yapının rölöve planı eşelli olarak çizilerek; mimarisi, malzeme,
teknik özellikleri, süslemesi ve yapılan onarımlardan bahsedilmiştir. Ayrıca kitabesiz
eserler, arşiv belgeleri, mimari ve süsleme özellikleri dikkate alınarak tarihlendirilmeye
çalışılmıştır.
III. Bölümde, “Değerlendirme” başlığı altında camiler; tipoloji, malzeme, süsleme, yapı
elemenları ve kitabeler olmak üzere beş bölümde incelenmiştir. Sivas şehrindeki
Osmanlı camilerinin genel özellikleri belirlenerek, Anadolu ölçeğindeki benzerleriyle
karşılaştırılması yapılmıştır.
IV. Bölüm olan “Sonuç” kısmında, Sivas il merkezi sınırları içerisindeki Osmanlı
camilerinin, Türk sanatı ve mimarlık tarihi açısından sahip oldukları önem
vurgulanarak, senteze ulaşılmıştır.
Bu çalışmada, Sivas şehrindeki ustaların kendi yetenekleri ile bölgesel üsluplarını
yarattığı bu camilerin, yapıldığı dönem ve bulunduğu coğrafya içerisinde şaşırtıcı
özelliklere sahip olduğu ve günümüze ulaşamayan 96 adet cami ve mescit ile birlikte diğer
yıkılan anıtlar da dikkate alındığında, Sivas il merkezinin sanılanın aksine Osmanlı
döneminde oldukça önemli bir kültür ve medeniyet şehri olduğu daha da iyi anlaşılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Sivas, Osmanlı, Cami

IV
THE OTTOMAN MOSQUES İN THE CİTY CENTRE OF SİVAS
Mustafa ÜNSAL
ABSTRACT
The hitherto studies made about Sivas have mostly concentrated on the major
architectural monuments built at the time of Seljuks and Beyliks. Accordingly, the
Ottoman mosques in the centre of Sivas have either been ignored or been assumed as
non-existing monuments.
This thesis consists of four chapters;
In the first chapter, which is an introductory one, the topic is clearly defined and its
limits are explained. As the chapter gives information about the topic and the research
method, it is also mentioned about the historical and geographical background of Sivas,
and the mosques, which cannot survive till the present, in the city centre of Sivas.
In the second chapter named catalogue, 21 surviving mosques in the city-centre of Sivas
and six minarets in the same originality as they were first built are introduced by being
faithful to the chronology.
In the following chapter, under the heading of evaluation, the mosques are examined by
being divided into five sections; typology, equipments, ornamenting, building elements
and inscriptions. The general characteristics of the mosques in Sivas have been
determined and they have all been compared with the similar samples in the Anatolia.
In the last chapter, which is a conclusion, the importance of the mosques in the city
centre of Sivas is emphasized in terms of Turkish Art and architectural history.
Finally, the mosques which was built by the masters in Sivas with their special
capabilities, have some remarkable characteristics within the place and the time of
building. Unlike what it was supposed, when the non-surviving 96 mosques and
masjids are taken into consideration with the ones that were collapsed, it will be realized
that Sivas was actually an important culture and civilization city in the age of Ottoman.
Key Words: Sivas, Ottoman, Mosque

V
İÇİNDEKİLER
KABUL ONAY......................................................................................................... I
ÖNSÖZ .................................................................................................................... II
ÖZET .......................................................................................................................III
ABSTRACT .............................................................................................................IV
KISALTMALAR......................................................................................................XI
1. GİRİŞ.............................................................................................................1
1.1. Konunun Tanımı ve Sınırları....................................................................1
1.2. Konunun Önemi .....................................................................................1
1.3. Araştırma Yöntemi ..................................................................................2
1.4. Konuyla İlgili Kaynaklar .........................................................................2
1.5. Sivas’in Tarihi ve Coğrafyası..................................................................10
1.5.1. Tarihçe .........................................................................................10
1.5.2. Coğrafya ......................................................................................15
1.6. Sivas İl Merkezinde Günümüze Ulaşamayan Cami ve Mescitler.............17
1.6.1. Hacı Emir Mahmut Mahallesi Mesciti ..........................................18
1.6.2. Ahi Emir Ahmet Mesciti ..............................................................18
1.6.3. Şeyh Hüseyin Rai (Şeyh Çoban) Mesciti ......................................19
1.6.4. Sofu Yusuf Camisi .......................................................................21
1.6.5. Hoca Sarı Şeyh (Hoca Areste) Mesciti..........................................21
1.6.6. Selman Bey (Paşa) Camisi............................................................23
1.6.7. Ece Mahallesi Camisi ...................................................................25
1.6.8. Kabalı Mahallesi Mesciti..............................................................25
1.6.9. Tokmak Mahallesi Mesciti ...........................................................25
1.6.10. Hoca Hüseyin Mesciti (Hacı Zülfikar Camisi) .............................26
1.6.11. Kerimoğlu (Hoca Ali Çavuş) Mesciti...........................................27
1.6.12. Abdulvahab Gazi Mesciti ............................................................27
1.6.13. Şems Ferraş Mesciti ....................................................................29
1.6.14. Palaslu Mesciti ............................................................................29
1.6.15. Himmet Sofu Mesciti ..................................................................30
1.6.16. Yenice Mesciti ............................................................................31
1.6.17. Bazar Mesciti ..............................................................................31
1.6.18. Kılavuz Camisi............................................................................31
VI
1.6.19. Şahkulu (Çelebi) Mesciti ..............................................................32

1.6.20. Hoca Kara Mesciti........................................................................32
1.6.21. Karagedük Mahallesi Mesciti .......................................................32
1.6.22. Veled Bey Mesciti........................................................................32
1.6.23. Ahmet Subaşı Mesciti...................................................................33
1.6.24. Hamurkesen (Yeşil) Camisi..........................................................33
1.6.25. Çiçekli Mahallesi Mesciti .............................................................34
1.6.26. Hamid (Tacir Hamid) Mesciti.......................................................34
1.6.27. Değirmencioğlu Mesciti ...............................................................35
1.6.28. Firdevs Bey Mesciti......................................................................36
1.6.29. Sirkeli Mesciti ..............................................................................36
1.6.30. Musa Efendi Camisi .....................................................................36
1.6.31. Mehar Mesciti ..............................................................................37
1.6.32. Haci İsmail (Kürkçüler) Camisi....................................................37
1.6.33. Ali Çavuş Camisi .........................................................................37
1.6.34. Kızıl Cami....................................................................................38
1.6.35. Mevlana Mehmet Mesciti .............................................................38
1.6.36. Musa Mesciti................................................................................38
1.6.37. Kurt Mesciti .................................................................................39
1.6.38. Küçük Bengiler Mahallesi Mesciti (Hacı Hüseyin Camisi) ...........39
1.6.39. Hacı Veli Mesciti .........................................................................39
1.6.40. Sipahizade (Küçük Sipahioğlu) Mesciti........................................40
1.6.41. Hacı Bekir Ağa Mesciti (Şehitler Camisi).....................................40
1.6.42. Hamidiye Mahallesi Mesciti.........................................................41
1.6.43. Hacı İbrahim Ağa Mesciti ............................................................41
1.6.44. Yakup Efendi Mesciti...................................................................41
1.6.45. Hacı Süleyman Ağa Camisi..........................................................42
1.6.47. Bağcızâde Ömer Ağa Mesciti .......................................................42
1.6.48. Yahya Bey (El-Hac Osman) Mesciti.............................................43
1.6.49. Yakup Beşezâde El-Hac Mahmud Ağa Mesciti ............................43
1.6.51. Germinoğlu Mesciti......................................................................44
VII
1.6.52. Hoca Ali Çavuş Mesciti................................................................44

1.6.53. Kösedere-i Zimmi Mahallesi Mesciti............................................45
1.6.54. Kaşıkçılar Camisi .........................................................................45
1.6.55. Serçeli (Üçler Bey) Camisi ...........................................................45
1.6.56. Kadızâde Mesciti..........................................................................46
1.6.57. Abdülbaki Mesciti ........................................................................46
1.6.58. Mütevellizâde Mesciti ..................................................................46
1.6.59. Abdülkadir Bin Mustafa Camisi ...................................................47
1.6.60. Tuzcuoğlu Mesciti........................................................................47
1.6.61. Hacı Mahmut Mesciti ...................................................................47
1.6.62. İshak Sofu Mesciti........................................................................48
1.6.63. Hacı Ali Mesciti ...........................................................................48
1.6.64. Zarelizâde (Zaralızâde) Recep Paşa (Handanzâde Mehmet Ağa
Mesciti- Hanım) Camisi ...............................................................48
1.6.65. Süleyman Mesciti.........................................................................49
1.6.66. İbtidaiye Camisi ...........................................................................49
1.6.67. Akdeğirmen Camisi......................................................................50
1.6.68. İzzet Paşa (Saray) Camisi .............................................................51
1.6.69. Keçibula Camisi ...........................................................................54
1.6.70. Dikilitaş Camisi............................................................................54
1.6.71. Seyyid Ömer Camisi ....................................................................55
1.6.72. Mescitli Mahallesi Mesciti ...........................................................55
1.6.73. Gökhüsam Mahallesi Mesciti .......................................................55
1.6.74. Selimoğlu Mesciti ........................................................................56
1.6.75. Paşa Bey Mesciti ..........................................................................56
1.6.76. Mor Ali Baba Camisi ...................................................................56
1.6.77. Selim Ağa Mesciti........................................................................57
1.6.78. Şakir Bey Camisi..........................................................................57
1.6.79. Vişneli Camisi..............................................................................58
1.6.80. Kırcuk Mahallesi Mesciti .............................................................59
1.6.81. Mahkeme (Ümmi Paşa) Mesciti ...................................................60
1.6.82. Hacı Abdürrahman (Karabaş) Camisi ...........................................60
1.6.83. Emir Arif Zaviyesi Mesciti ...........................................................61
VIII
1.6.84. Hacı Abdürrahman Zaviyesi Camisi .............................................61

1.6.85. Mustafa Bey Camisi .....................................................................62
1.6.86. Kösder-i Zımmi Mahallesi Mesciti ...............................................62
1.6.87. Selimiye Mahallesi Mesciti ..........................................................63
1.6.88. Kale-i Cedit Mesciti .....................................................................63
1.6.89. Abdülkerim Mesciti......................................................................64
1.6.90. Karabaş (Abdülkerim) Mesciti......................................................64
1.6.91. Yağcıoğlu Mesciti ........................................................................64
1.6.92. Alaca Mescit ................................................................................65
1.6.93. Haydar Sokağı Mesciti .................................................................65
1.6.94. Baltacı Mehmet Paşa Mesciti........................................................66
1.6.95. Ferhat Bostanı Mesciti..................................................................66
1.6.96. Yağcıoğlu Mesciti ........................................................................66
2. KATALOG ...................................................................................................68
2.1. Yeni (Selim Ağa-Mahkeme) Camisi .......................................................68
2.2. Meydan Camisi.......................................................................................71
2.3. Kale Camisi ............................................................................................79
2.4. Ali (Efendi) Ağa Camisi .........................................................................85
2.5. Osman Paşa Camisi ................................................................................90
2.6. Ganem (Tarhana) Camisi ........................................................................92
2.7. Kazancılar Camisi...................................................................................94
2.8. Sarızâde (Zaralızâde) Mehmet Paşa Camisi ............................................96
2.9. Zincirli Minare Camisi...........................................................................100
2.10. Yiğitler Camisi ...................................................................................104
2.11. Uzunhacıoğlu Camisi...........................................................................111
2.12. Kabalı (Kırtıl) Camisi ..........................................................................115
2.13. Hacı Zahit Camisi................................................................................120
2.14. Hoca İmam Camisi ..............................................................................125
2.15. Said (Seyyid Said Ağa) Paşa Camisi....................................................133
2.16. Örtmeli Camisi ....................................................................................136
2.17. Pulur (Billur) Camisi ...........................................................................144
2.18. Yeşil Cami...........................................................................................149
2.19. Abadan Camisi ....................................................................................155
IX
2.20. Çatalpınar (Kormazoğlu) Camisi .........................................................160

2.21. Hacı Mehmet Ağa Camisi....................................................................165
2.22. Şems (Sivasi) Camisi...........................................................................171
2.23. Çekiç (Gök Hüssam Mahallesi Mesciti) Camisi ...................................174
2.24. Atölye Camisi......................................................................................177
2.25. Ali Baba Camisi ..................................................................................179
2.26. İmaret Camisi ......................................................................................189
2.27. Kaleardı (Kerim Çavuş) Camisi ...........................................................198
3. DEĞERLENDİRME ....................................................................................203
3.1. Tipoloji..................................................................................................203
3.1.1. Kare Mekânlı Tek Kubbeli Camiler.............................................203
3.1.2. Ahşap Direkli Camiler.................................................................204
3.1.2.1. Mihraba Dik Sahınlı Camiler..........................................205
3.1.2.1.1.Mihraba Dik Üç Sahınlı Camiler ....................205
3.1.2.1.2.Mihraba Dik Dört Sahınlı Camiler .................206
3.1.2.1.3.Mihraba Dik Beş Sahınlı Camiler...................206
3.1.2.2. Mihraba Paralel Sahınlı Camiler.....................................206
3.1.2.2.1.Mihraba Paralel İki Sahınlı Camiler ...............206
3.1.2.2.2.Mihraba Paralel Üç Sahınlı Camiler ...............207
3.1.3. Tek Mekânlı Düz Tavanlı Camiler...............................................207
3.1.4. Münferit Tip Camiler ..................................................................207
3.2. Malzeme................................................................................................208
3.3. Süsleme .................................................................................................209
3.3.1. Taş ..............................................................................................209
3.3.2. Mermer .......................................................................................210
3.3.3. Alçı .............................................................................................210
3.3.4. Ahşap..........................................................................................211
3.3.5. Kalem işi.....................................................................................211
3.4. Yapı Elemanları.....................................................................................213
3.4.1. Duvarlar ......................................................................................213
3.4.2. Üst Örtü Elemanları ve Taşıyıcı Direkler.....................................213
3.4.2.1. Geçiş Ögeleri..................................................................215
3.4.3. Tavanlar ......................................................................................215
X
3.4.4. Kapılar ........................................................................................216

3.4.5. Pencereler ...................................................................................217
3.4.6. Son Cemaat Mahalleri .................................................................217
3.4.7. Minareler.....................................................................................218
3.4.8. Mihraplar ....................................................................................221
3.4.9. Minberler ....................................................................................222
3.4.10. Vaaz Kürsüleri ............................................................................225
3.4.11. Mahfiller .....................................................................................226
3.5. Kitabeler................................................................................................227
3.5.1. Baniler ........................................................................................228
4. SONUÇ........................................................................................................230
KAYNAKÇA...............................................................................................235
HARİTALAR...............................................................................................248
PLAN LİSTESİ VE PLANLAR ...................................................................249
FOTOĞRAF LİSTESİ VE FOTOĞRAFLAR...............................................275
EK-1 ............................................................................................................604
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................606
XI
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.t. : Adı geçen tez
s. : Sayfa
m. : Metre
1. GİRİŞ
1.1. Konunun Tanımı ve Sınırları
“Sivas İl Merkezindeki Osmanlı Camileri” adlı bu çalışmada, Sivas il merkezi sınırları

içerisinde bulunan ve Osmanlı döneminde inşa edilmiş camiler ele alınmıştır. Sivas
hakkında yapılan çalışmalar daha çok Selçuklu ve Beylikler döneminde inşa edilmiş
mimari anıtlar üzerine yoğunlanmış; il merkezindeki Osmanlı camileri görmezden
gelinmiştir. Son zamanlarda Türk Sanatı ile ilgili araştırmalarda bir artış gözlenmesine
karşın, bu araştırmalarda daha ziyade yukarıda da belirtildiği gibi önemli mimari anıtlar
üzerinde durulmuştur. Bu sebeble, Sivas’taki Selçuklu ve Beylikler döneminde inşa
edilmiş mimari anıtlar bu çalışmanın dışında tutulmuştur.
1.2. Konunun Önemi
Bu tez çalışmasında, Sivas il merkezi dahilindeki Osmanlı camileri incelenerek,

günümüze kadar bilinmeyen pek çok eserin mimari özellikleri tespit edilerek
değerlendirmesi yapılmıştır.
Araştırma, Sivas il merkezindeki Osmanlı dönemine ait camileri kapsamaktadır. Bu

eserlerin belirli bir dönemin ve mahalli üslubun kendi içindeki gelişimini ve değişimini
ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. Belirli bir yapı tipinin belli bir dönemini
inceleyebilmek, bu yapı türünün kendi dönemi içerisinde geçirdiği değişimi belirli bir il
ölçeğinde gözlemleme imkânı sağlamaktadır. Diğer yandan bu eserler, farklı bölgelerde
yer alan ve yayınlanarak tanıtımı yapılan aynı dönem ve üslup özelliği gösteren
yapılarla da karşılaştırılmıştır. Bu suretle Sivas il merkezindeki Osmanlı camilerinin
hem bölgesel hem de Anadolu ölçeğinde bir değerlendirmesinin yapılmasına
çalışılmıştır. Bu çalışmaya başlanılan 2004 Temmuz ayından bu güne kadar bir cami
2
tamamen yıkılarak, yerine orijinal özelliği bulunmayan yeni bir cami inşa edilmeye
başlanmıştır. Bilhassa doğanın ve insan elinin tahribatına açık olan eserler, sözde
caminin genişletilmesi veya daha büyük bir cami yapma düşüncesi uğruna, ilk inşa
edildikleri dönemin mimari ve süsleme özelliklerini kaybederek yeniden inşa
edilmişlerdir. Bu sebeple bu tür kültür mirası eserlerin Sivas il merkezi çerçevesinde
belgelenmiş olması da çalışmanın önemi arasındadır.
1.3. Araştırma Yöntemi
Bu çalışmada, Sivas il merkezinde yer alan tarihi ve mimari özelliğe sahip Osmanlı
camileri incelenmiştir. Tezin oluşumunda ilk aşama olan kaynak taramasında konumuza
yönelik doğrudan ya da dolaylı bütün yayınlar toplanmıştır. Ayrıca, Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi, Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, Kültür Bakanlığı Sivas
Müzesi Arşivi ile Kültür Bakanlığı Kayseri Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma
Kurulu Bölge Müdürlüğü Arşivi’ndeki belgelere ulaşılmıştır. Bunlara ek olarak Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalın’da Sivas Şer’iyye Sicilleri
ve Salname Defterleri üzerine hazırlanmış yüksek lisans tezleri de incelenmiştir. Bu
araştırmanın ikinci aşamasını meydana getiren arazi çalışmasında belirlenen bütün
camilerin detaylı ölçüleri alınıp, planları çizilmiştir. Ayrıca daha önce konu ile ilgili
yapıların çizimlerini yapan kişiler ve kurumlar ise özellikle belirtilmiştir. Ele alınan
bütün yapıların tanımlanmasında belirli bir düzen takip edilerek; bu tanımlamalar pek
çok fotoğrafla desteklenmiştir. Eserlerin üzerlerinde bulunan 20 adet, konumuzla ilgili
Sivas Müzesi’nde tespit edilen dört ve Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü deposunda
koruma altına alınan iki adet kitabenin estampajları alınarak bu estampajlar ve
fotoğraflar ışığında kitabeler okunarak değerlendirilmiştir. Fakat kitabesi bulunmayan
camilerin tarihlendirmesinde bir takım sorunlarla karşılaşılmıştır. Bu sebeple kitabesiz
olan yapıların tarihlendirilmesinde, dönemin arşiv belgelerinden ve eserlerin sahip
olduğu mimari ve bezeme özellikleri göz önünde bulundurarak tarihlendirilmeye
çalışılmıştır. Camilerin katalog içinde anlatılmasında kronoloji dikkate alınmıştır.
1.4. Konuyla İlgili Kaynaklar

3
Genel olarak Sivas il merkezindeki Osmanlı camileri ile ilgili günümüze kadar çok fazla
bilimsel bir çalışma yapılmamıştır. Sivas hakkında yapılan çalışmalar daha çok Selçuklu
döneminde inşa edilmiş Ulu Cami, Şifahiye, Gök, Çifte ve Buruciye Medreseleri
üzerine yoğunlanmıştır.
Konumuzla ilgili en erken tarihli bilgiye Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde

ulaşılmıştır. Evliya, Sivas’tan geniş bir şekilde bahsetmekteyse de Ulu Cami dışındaki
diğer cami ve mescitler üzerinde durmamıştır. Kızıl, Sivas Efendi, Musa Efendi, Kilise,
Koca Hasan Paşa, Yukarı Kale ve Aşağı Kale Camilerinin sadece isimlerini veren
Evliya, bu camilerin banisi, inşa tarihi, planı, mimari ve süsleme özelliklerini
belirtmemiştir1.
1890 yılında Sivas’a gelen Fransız seyyah Vital Cuinnet’in hazırladığı “La Turquie
d’Asie” adlı seyahatnamesinin I. cildinde, Sivas hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler
verilmesine karşın il merkezinde bulunan cami ve mescitler üzerinde fazla
durulmamıştır. Sayyah, şehirde en kayda değer eser olarak Ulu Cami’den bahsetmiştir.
Ulu Cami ile birlikte il merkezinde 30 cami bulunduğunu ve şehrin güneyinde daha
önce kilise olan küçük bir cami gördüğünü ve bu caminin sıvalı duvarlarının altında haç
işaretleri ile Bizans yazılarının fark edildiğini belirtmektedir2.
Ali Cevad’ın H.1314/M.1897 yılında yayınlan dört ciltlik “Memâlik-i Osmâniyyenin

Târih ve Coğrafya Lügatı” adlı çalışmasının ikinci cildindeki Sivas vilayeti ile ilgili
bölüm, 2002 yılında Kemaleddin Kuzucu tarafından Türkçe’ye çevirilerek bir makale
olarak yayınlanmıştır. Bu çalışmada, Sivas’ta 30 caminin bulunduğu ve bu camilerin en
meşhurunun Ulu Cami olduğundan bahsedilerek sadece yapıların toplam sayısı
verilmiştir3.
Sivas’ta bulunan Osmanlı camileri hakkında tarihçi Yüksel Erol Arşivi’nde, tek
sayfadan oluşan tarihsiz bir belge tespit edilmiştir (Ek.1). “Sivas Vilayetinde (?) Mevcut
Bi’l-umum Cevami ve Mesacid Cedd-i Şerifenin Yekdiğerine Olan Mesafesiyle
Malumat ve Mütemmemayi Muhtevi Cetveller” adlı belgede, 79 adet cami ve mescit
1
Evliya Çelebi, Seyahatname, Cilt:V, İstanbul, 1970, s.90-91.
2
Adnan Mahiroğulları, Seyyahların Gözüyle Sivas, İstanbul, 2001, s.133.
3
Kemaleddin Kuzucu, “1897 Yılında Sivas”, Revak-2002, Sivas, 2002, s.159.
4
hakkında bilgiler tablo halinde belirtilmiştir4. Her bir tabloda sırası ile cami ve
mescitlerin “… numarası”, “cami ve mescitlerin adı”, “açık ve kapalı olup olmadıkları”,
“ahşap-kargir olduğu”, “boyu)-eni”, “açık olduğu vakitler”, “civarında bulunan cami ve
mescitlere mesafesi”, “500 metre dâhindeki cami ve mescitler”, “caminin mevki”,
“minarenin adeti”, “şerefenin adeti”, “inşa tarihi”, “cuma-bayram namazlarının kılınıp
kılınmadığı”, “kaç hademe ile idare olunduğuna” dair bilgilere yer verilmiştir.
Belgedeki cami ve mescitlerin inşa tarihi bölümündeki tarihlerin bazıları 117, 121, 216,
260 gibi yazılmıştır. Ancak, Hicri olarak belirtilen bu tarihlerin Miladi takvime
çevrildiğinde, o cami ya da mescitin belirtilen inşa tarihi olması mümkün değildir. Bu
sebeple, bu tarihlerin başına 1 rakamının eklenmemiş olduğu düşünülmektedir. Tezde,
bu belgedeki 37 adet cami ve mescitin inşa tarihlerinin baş tarafına 1 rakamı eklenerek
kullanılmıştır. Belgedeki diğer 42 adet cami ve mescitin inşa tarihleri de belgede
bilirtildiği şekilde ele alınmıştır. Adı geçen belgede, bazı cami ve mescitlere ait inşa
veye onarım tarihleri ile bu yapıların kitabeleri arasında tam bir tutarlılığın olduğunu
söylemek pek mümkün görünmemektedir. Örneğin belgede beşinci sırada yer alan
Abadan Camisi’nin onarım tarihi olarak H.(1)322/M.1904 tarihi verilmiş olmasına
karşın, camideki onarım kitabesi, H.1323/M.1905 tarihlidir. Yine belgede, günümüze
ulaşamayan Ahi Ahmed, Selman Bey, Himmet Sofu, Zaralızade Recep Paşa, Vişneli
Camileri ile bugün mevcut olan Şems ve Abadan Camilerine ait belirtilen inşa veya
onarım tarihleri ile tespit edilen kitabe, vakfiye ve arşiv belgelerinde yer alan tarihler
arasında tutarsızlık görülmektedir. Diğer taraftan Hasan Paşa Camisi’nin belgede
yazılan inşa tarihi ile inşa kitabesi uyuşmaktadır. Fakat belgede, Kale Camisi gibi
kitabesi olan bazı camilerin inşa tarihi kısımlarının boş bırakılmış olması da dikkat
çekicidir. Ayrıca bugün mevcut olan Örtmeli ve Ali Baba Camileri hakkında söz konusu
belgede bilgi verilmemiş olması da ilginçtir. Bu nedenlerle belgede belirtilen bilgilere
şüpheyle yaklaşılması gerektiği düşünülmektedir. Bahsedilen belgede, camilere ait
verilen boy ve genişlik ölçüleri ile günümüze ulaşmış camilerin ölçüleri arasında çok
fazla bir farkın bulunmadığı gözlenmiştir. İncelenen cami ve mescitlerin, belgenin
hazırlandığı dönemden günümüze kadar onarım çalışmaları geçirmiş olabileceği,
özellikle de son cemaat mahallerinin sık sık değiştiği dikkate alındığında, bu farkın
ortaya çıktığı kabul edilebilir. Dolayısıyla, boy ve genişlik ölçüleri verilen cami ve
mescitlerin bizzat ölçüleri alınarak söz konusu belgeye yazılmış olabileceği
4
Yüksel Erol Arşivi’inde bulunan belge.
5
söylenebilir. Bahsi geçen belgenin ne amaçla ve kimler için hazırlandığına dair bilgi
yoktur. Bunların dışında belgedeki diğer sorun, belgenin hazırlandığı tarihin
belirtilmemiş olmasıdır. Bu belgenin dışında, Osmanlı döneminde bir vilayet sınırları
içerisinde mevcut olan cami ve mescitlerin bir tablo şeklinde ayrıntılı dökümünün
yapılması işleminin diğer şehirlerde de yapıldığına dair herhangi bir belgeye ya da
yayına ulaşılamamış olması da söz konusu belgeyi tarihlendirmede sıkıntı yaratmıştır.
Yukarıda bahsedilen belgenin tarihlendirilmesi, belgede adı geçen cami ve mescitlerin
inşa ya da onarım tarihleri göz önünde bulundurularak yapılmaya çalışılmıştır. Belgede
65. sırada kaydedilen ve Keçi Bula mevkiinde bulunan Hacı Bekir Ağa nam-ı diğer
Şehidler Camisi’nin inşa tarihi bölümünde, tecdiden (onarım) tarihi olarak H.(1)330
(M.1912) yazılmıştır. Dolayısıyla söz konusu belge, bu camiden önce hazırlanmış
olamaz. Yine belgede dördüncü sırada kaydedilen Hacı İzzet Paşa Camisi’nin açık
olduğu belirtilmiştir. Hacı İzzet Paşa Camisi’nin, 1927 yılında Şehir Meydanı’nı
genişletme çalışmaları sırasında tamamen yıkıldığı bilinmektedir. Bu sebeple bu
belgenin, 1927 yılından sonra da hazırlanmış olması mümkün değildir. Bu bilgiler
ışığında belgenin, 1912-1927 yılları arasında hazırlanmış olabileceği söylenilebilir.
Sivas’ta yer alan Osmanlı camileri hakkında bilgi bulabildiğimiz en erken tarihli
yayınlardan birisi de, 1928 yılında İsmail Hakkı Uzunçarşılı ve Rıdvan Nafiz Edgüer’in
birlikte hazırladıkları “Sivas Şehri” adlı eserdir. Bu eser, 1997 yılında Recep Toparlak
tarafından sadeleştirilerek yayınlamıştır5. Bu çalışmanın önemi, kaleme alındığı 1928
yılından günümüze kadar eserde değinilen camilerden birisinin tamamen ortadan
kalkmış olması düşünüldüğünde daha da iyi anlaşılabilir.
Sivas’ta bulunan tarihi kimliğe sahip yapılar içerisinde değerlendirilen Osmanlı camileri
üzerine hazırlanmış en erken tarihli araştırmalardan bir diğerini de Yusuf Akyurt
gerçekleştirmiştir6. Araştırmacı İncesu, Kayseri, Divriği ve Sivas’taki Osmanlı mimari
eserleriyle birlikte Sivas il merkezindeki Osmanlı dönemine ait camilerin kitabeleri,
5
İsmail Hakkı Uzunçarşılı ve Rıdvan Nafiz Edgüer’in birlikte hazırladıkları “Sivas Şehri” adlı eserin ilk
dokuz bölümünde Sivas’ın siyasi tarihi hakkında bilgiler verilmektedir. Eserin son bölümde ise “Sivas
Kitabeleri” başlığı altında kitabesiz üç adet eserle birlikte toplam 36 adet yapının banisi, inşa tarihi ve
onarımları belirtilmiştir. Bu eserlerden sekiz âdeti Osmanlı dönemi camileri içerisinde yer almaktadır.
Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, İsmail Hakkı Uzunçarşılı-Rıdvan Nafiz Edgüer, Sivas Şehri
(Sadeleştiren:Recep Toparlı), Sivas, 1997.
6
Yusuf Akyurt, Türk Asar-ı Atikasi Binalerine Aid Tarihi Mecmu’a Yaln’z Osmanlılar Devri
İncesu, Kayseri, Divriği, Sivas Şehirleri (Basılmamış), Kısım:III, Cilt:VI, Ankara, 1946-1947.
6
vakfiyeleri ve bazı yapıların planları ile fotoğraflarına yer vermiştir. Mimari tanımların
bulunmadığı bu eserin önemi, yazıldığı 1946-47 yılından bu yana ortadan kalkan birçok
eserin isminden, kitabesinden ve vakfiyesinden bu çalışma sayesinde haberdar
olunmasıdır.
Kadri Erdil’in 1953 yılında yayınlanan “Sivas Rehberi” isimli çalışmasının dördüncü
bölümünde Sivas abideleri adlı başlığı altında, Sivas şehir merkezinde bulunan Osmanlı
dönemine ait camilerden yedi âdetinin ismi, banisi ve inşa tarihi verilmesine karşın,
eserlerin mimari tanımları, röleve planlarına ve ayrıntılı fotoğraflarına yer
verilmemiştir7.
İller Bankası tarafından 1967 yılında yayınlanan “Sivas Analitik Etüdleri” adlı
araştırmanın “Sivas’ta Bulunan Tarihi Eserler Hakkında Kısa Bilgiler” başlığı altında
Sivas’taki tarihi kimliğe sahip mimari eserler üç ana bölüme ayrılarak incelenmiştir. Bu
ana bölümlerden “Osmanlı Döneminde Yapılanlar” adı altındaki bölümde konu ile ilgili
yedi adet caminin bulunduğu mahalle, bani ve inşa tarihleri hakkında kısaca bilgiler
verilmiştir. Ancak verilen bu bilgilerin herhangi bir yazıt ya da belge gösterilmeden,
plan ve fotoğraflar ile desteklenmemiş olmasına rağmen hazırlanmış olduğu dönem
dikkate alındığında kayda değer bir araştırmadır8.
Sivas’taki mimari eserler konusunda hazırlanmış en kapsamlı çalışma Hikmet Denizli

tarafından yapılmıştır9. Bu çalışma, Sivas il merkezinde ve ilçelerinde yer alan tarihi
kimliğe sahip ilk çağlardan XX. yüzyılın ortalarına kadar inşa edilmiş bütün yapı
türlerini içermektedir. Bu araştırma daha çok katalog niteliğinde olup, diğer yapı
türlerinde olduğu gibi 23 adet Osmanlı camisinin de ayrıntılı tanımları ve tipolojik
değerlendirmeleri yapılmamıştır. Ele alınan ve Osmanlı döneminde inşa edilen
camilerden 14 adetinin planı çizilmiş ancak çizimlerden yalnızca yedi adetinde eşele yer
verilmiştir. Bu yüzden diğer planların küçültülmesinde veya büyütülmesinde, planların
boyutlarının değişmesine bağlı olarak camiler gerçek ölçülerini yansıtamamaktadır.
Eser, az sayıda fotoğrafla desteklenmiş olunmasına rağmen belgeleme açısından
kıymetli bir eserdir.
7
Kadri Erdil, Sivas Rehberi, Sivas, 1953, s.32-34.
8
Anonim, Sivas Analitik Etüdleri, Ankara, 1967.
9
Hikmet Denizli, Sivas Tarihi ve Anıtları, Sivas, Tarih Yok.
7
Hakkı Acun’un “Sivas ve Çevresi Tarihi Eserlerin Listesi ve Turistik Değerleri” adlı
makalesinde, il merkezi sınırları içerisinde Osmanlı dönemine ait 13 adet caminin
mimari özelliklerine kısaca değinilerek bani ve inşa tarihlerlerinden bahsedilmiştir10.
Ömer Demirel tarafından 1991 yılında hazırlanan “Sivas Şehir Hayatında Vakıfların
Rolü (1700-1850)” adlı doktora tezinde, Sivas şehir merkezindeki bazı cami ve
mescitlerin isimlerine, bulundukları yerlere, banilerine ve inşa tarihlerine
değinilmiştir11. Bu tez, 2000 yılında ismi değiştirilerek TTK tarafından yayınlanmıştır12.
Aynı araştırmacının, “II. Mahmud Döneminde Sivas’ta Esnaf Teşkilatı ve Üretim-
Tüketim İlişkileri”13 ve “Osmanlı Dönemi Sivas Şehri ve Esnaf Teşkilâtı”14 adlı
çalışmalarından da yararlanılmıştır.
Saim Savaş’ın ele aldığı “Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi”
adlı araştırmada, Osmanlı döneminde inşa edilen zaviyenin fiziki yapısı çerçevesinde,
zaviyeyi oluşturan müştemilatı kapsamında caminin mimari tanımı ve özelliklerinden
ziyade Ali Baba’nın kimliği, zaviyenin işleyişi, kurulduğu bölgenin iskânındaki rolü ve
vakıfları üzerinde durulmuştur15.
Nazif Öztürk’ün hazırladığı “Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi” adlı
çalışmada, 1940 yılında Sivas il merkezinde birinci derecede onarılması gereken 19 adet
cami için 24.140.00 TL. keşif bedeli belirlendiği tespit edilmiştir16. Fakat bu camilerin
hem isimleri hem de onarımlarına ilişkin bilgiler belirtilmemiştir. Aynı çalışmadan,
31.12.1990 tarihinde Sivas’ta bulunan 162 tescilli eserden 107 adetinin cami olduğuna
dair bilgilere ulaşılmıştır17.
10
Hakkı Acun, “Sivas ve Çevresi Tarihi Eserlerin Listesi ve Turistik Değerleri”, Vakıflar Dergisi,
Sayı:20, Ankara, 1988, s.183-220.
11
Ömer Demirel, Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü (1700-1850), (Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1991.
12
Ömer Demirel, Osmanlı Vakıf Şehir İlişkisine Bir Örnek:Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü,
Ankara, 2000.
13
Ömer Demirel, II. Mahmud Döneminde Sivas’ta Esnaf Teşkilatı ve Üretim-Tüketim İlişkileri,
Ankara, 1989, s.178-179.
14
Ömer Demirel, Osmanlı Dönemi Sivas Şehri ve Esnaf Teşkilâtı, Sivas, 1998.
15
Saim Savaş, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Sivas, 1991.
16
Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, Ankara, 1995, s.242.
17
N. Öztürk, a.g.e., s.449.
8
Selahaddin Yasak’ın bir tebliğ olarak sunduğu “Tarihi, Kültürel ve Doğa Güzellikleri
Açısından Sivas” isimli bildirisinde Sivas il merkezi içerisinde yer alan tarihi kimliğe
sahip eserler dâhilinde bulunan camiler başlığı altında beş adet Osmanlı Dönemi
camisine değinilmiştir. Bu tebliğide, camilerin yalnızca isimleri, kim tarafından ve ne
zaman inşa ettirildiği hakkında kısaca bilgi verilmiş olup mimari ve süsleme
özelliklerine, dönemi içerisindeki önemlerine değinilmediği gibi eserlerin planlarına da
yer verilmemiştir18.
Memduh Ahmet Mahiroğulları’nın “İlk Çağlardan Günümüze Sivas İli” adlı

çalışmasında tarihi eserler başlığı altındaki camiler bölümünde konu ile ilgili beş adet
caminin bulunduğu mahalle, bani ve inşa tarihleri hakkında kısaca bilgiler verilerek, üç
caminin de sadece isimlerine değinilmiştir. Ancak verilen bu bilgiler plan, fotoğraf ve
arşiv belgeleri ile desteklenmemiştir19.
Sivas şehrine ait şer’iyye sicillerinden sadece H.1312-1314/M.1895-1897 tarihli olan 60

numaralı şer’iyye sicili Erciyes Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır.
Bu şer’iyye sicilinde, mahkemenin vermiş olduğu diğer hükümler ile birlikte tez
konumuzu oluşturan Sivas’taki sekiz adet Osmanlı camisinin görevlileri ile ilgili bilgiler
de tespit edilmiştir20.
Araştırmamız süresince başvurduğumuz temel kaynaklardan bir diğeri de Sivas’a ait

salnamelerdir. Sivas salnamelerinden yalnızca birisi ele alınarak kitap olarak basılmıştır.
H.1308/M.1890 yılını kapsayan bu salnamede, Sivas şehrinde 44 adet cami-i şerif ve 42
adet mescitin bulunduğu belirtilmiştir21. Sivas salnamelerinden dördü Erciyes
Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Bu Sivas salnamelerinden
H.1288/M.1871 tarihli olanında Sivas şehrinde 33 mescitin bulunduğu22,
18
Selahaddin Yasak, “Tarihi, Kültürel ve Doğa Güzellikleri Açısından Sivas”, Cumhuriyetin 80.
Yılında Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas Bildirileri, Sivas, 2003, s. 727-731.
19
Memduh Ahmet Mahiroğulları, İlk Çağlardan Günümüze Sivas İli, Sivas, 2003, s.80-81.
20
Ülkü Kaya, 60 Numaralı Sivas Şer’iye Sicili (H.1312-1314/M.1895-1897) Transkripsiyonu ve
Değerlendirmesi, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Kayseri, 2004.
21
Fikri Karaman, Sâlnâme-i Vilâyet-i Sivas (Sivas, Amasya, Tokat ve Karahisar-ı Şarkî)
(1308/1890), İstanbul, 2001, s.101.
22
Ayten Selvitop, Hicri 1288 (1871) ve Hicri 1306 (M.1888) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin
Günümüz Harflerine Çevrilmesi ve Mukayeseli Değerlendirilmesi, (Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2004.
9
H.1300/M.188423, H.1302/M.188624 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamelerinde de

Paşa, Tacir Hamid, Keçibula, Serçeli, Abdulvahhab Gazi ve Meydan Camilerinin
onarıldığına dair bilgiler verilmiştir25.
Yayınlanmamış olan Sivas Salnameleri’nden H.1289/1872 tarihli Sivas Salnamesi’nde

32 adet mescitin26; H.1301/M.188427, H.1306/M.188928 ve H.1308/M.189029 tarihli
Sivas Salnameleri’nde 44 adet cami-i şerifin ve 42 adet mescitin; H.1321/1905 tarihli
Sivas Salnamesi’nde 178 camii şerif ve mescitin şehir merkezinde bulunduğuna dair
bilgiler tespit edilmiştir30. H.1287/187031, H.1288/187132, H.1298/188133,
H.1300/188334 ve H.1303/188635 tarihli Sivas Salnameleri’nde de şehirdeki cami ve
mescitler hakkında hiçbir bilgiye yer verilmemiştir.
Yukarıda incelenen salnamelerde, Meydan Camisi dışındaki hiç bir cami ve mescitin
adı, banisi ve inşa tarihi üzerinde durulmamış, yalnızca bu cami ve mescitlerin toplam
sayısı verilmiştir.
23
Sibel Aktaş, Hicri 1300 (1884) ve Hicri 1302 (M.1886) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin
Günümüz Harflerine Çevrilmesi ve Değerlendirilmesi, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2005.
24
Sibel Aktaş, a.g.t.,Hicri 1300 (1884) ve Hicri 1302 (M.1886) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin
Günümüz Harflerine Çevrilmesi ve Değerlendirilmesi, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
25
Ayten Selvitop, Hicri 1288 (1871) ve Hicri 1306 (M.1888) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin
Günümüz Harflerine Çevrilmesi ve Mukayeseli Değerlendirilmesi, (Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2004.
26
Salname-i Vilayet-i Sivas-1289, s.98.
27
28
29
Salname-i Vilayet-i Sivas-1308, s.242; Fikri Karaman, Sâlnâme-i Vilâyet-i Sivas (Sivas, Amasya,
Tokat ve Karahisar-ı Şarkî) (1308/1890), İstanbul, 2001, s.101.
30
31
Salname-i Vilayet-i Sivas- 1287.
32
Salname-i Vilayet-i Sivas-1288.
33
34
35
10
1.5. Sivas’ın Tarihi ve Coğrafyası
1.5.1. Tarihçe
Sivas ve çevresi İç Anadolu Bölgesi’nin en eski yerleşim merkezlerinden birisi olup,

şehir ilk çağlardan itibaren köklü ve dikkat çekici bir tarihi olan önemli bir coğrafi
konuma sahiptir36. Tarihi, Neolitik döneme kadar uzanan şehre sırasıyla Hitit, Roma,
Bizans, Selçuklu ve Osmanlı Devleti egemen olmuştur. Şehir, Romalılar devrinde
“Sebasteia”, Türkler devrinde ise “Sivas” olarak adlandırılmıştır37.
Sivas’ta yapılan arkeolojik araştırmalar şehrin tarih öncesi dönemlerini

aydınlatmaktadır. Bu araştırmaların ilki 1927-1931 yıllarında Anadolu’nun tarihi
yerlerini saptamak düşüncesiyle Amerikalı Arkeolog Hans Henning Von Der Osten
tarafından gerçekleşen araştırma gezileri ile başlar. Bu çalışmada, Sivas ili sınırları
içerisinde 36 adet eski yerleşim yeri tespit edilmiştir38. Osten’i 1943 ile 1952 yılları
arasında İ.Kılıç Kökten’in Orta ve Doğu Anadolu’da gerçekleştirdiği ve Sivas
çevresinde 25 adet merkezin incelendiği yüzey araştırmaları izlemiştir39. 1946-1947
yıllarında Tahsin Özgüç’ün Sivas Kalesi, Topraktepe ve Maltepe kazıları kısa süreli
olmuştur. Aynı şekilde İ.Kılıç Kökten, Hafik Gölü Adası’nda yer alan Pılır
Höyüğü’ndeki araştırmalarını da sondaj çalışmalarıyla sınırlandırmıştır. Charles
Burney, 1955 yılında Doğu Anadolu yüzey araştırmaları çerçevesinde Sivas’ta 30 adet
eski yerleşim birimini belirlemiştir. Pierro Meriggi’nin 1963’teki “Dördüncü Anadolu
Gezisi" kapsamında 35 adet eski yerleşim yerini gezmiştir40. Jak Yakar’ın 1975’te
gerçekleştirdiği yüzey araştırmasında Sivas sınırları içerisinde 32 adet eski yerleşim yeri
tespit edilmiştir. 1992-1993 yılları arasında ise Tuba Ökse ve Sivas Müzesi
arkeologlarının birlikte uyguladığı yüzey araştırmasında da 72 adet eski yerleşim yeri
belirlenmiştir41.
36
Hakkı Acun, “Yolların Kesiştiği Şehir Sivas”, Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu 15-17
Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 23.
37
H. Denizli, a.g.e.,s.14.
38
A. Tuba Ökse, “Sivas’ta Arkeolojik Araştırmaların Tarihçesi”, Revak-93, Sivas, 1993, s. 21.
39
H.Denizli, a.g.e., s.2
40
A.T. Ökse, a.g.m., s.23.
41
A. T. Ökse, a.g.m., s 23.
11
Araştırmalar sonunda elde edilen bulgu ve buluntulardan, yörede ilk yerleşimin Neolitik
döneme kadar uzandığı anlaşılmaktadır. Bu düşünceyi bilhassa Hafik/Pılır Höyükte
çıkarılan buluntular doğrulamaktadır42. Yine, Sivas ve çevresinde gerçekleşen yüzey
araştırmaları ve kazılar sonucunda elde edilen kalıntılar Sivas ili tarihinin Neolotik
dönemden sonra da M.Ö. 5. ve 4. binli yıllarıda yani Kalkolitik döneminde sürdüğüne
işaret etmektedir. Sivas’ta Kalkolitik dönemi takiben Eski Tunç Çağı’na ait yerleşmenin
olduğunu M.Ö. 3. bin yılına ait çanak çömlek kalıntıları kanıtlamaktadır43.
Sivas’ın yazılı tarih dönemi M.Ö. 2600 yıllarında Hititlerle başlamaktadır. Hititlere
M.Ö. 1200 yıllarında Frigyalılar’ın son vermesiyle Sivas, M.Ö. VII.yüzyılda
Anadolu’ya gelen Kimmer ve İskit kavimlerinin gelmesiyle yerleşim alanı olmuştur.
M.Ö. 590’larda Med Kralı Keyaksar’ın sayesinde il, Medler’in topraklarına katılmıştır.
Ancak kısa süren Medler’in Anadolu hâkimiyeti sonrasında Sivas M.Ö. 550’lerde
Persler’in egemenliğine girmektedir. Makedonya Kralı Büyük İskender’in M.Ö. 334’te
Anadolu’ya gelerek şehirdeki Pers hâkimiyetine son vermesine karşın, M.Ö. 332’de
Pers yöneticisi I.Ariarates’in Kapodakya Krallığını yeniden kurmasıyla birlikte Sivas
uzun bir süre Kapodakya Krallığı egemenliği altında kalmıştır. Sivas, M.Ö. 66’da siyasi
hâkimiyeti altına girdiği Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrıldığı 395 yılına kadar bu
siyasi güçün sınırları içerisinde kalmıştır44. Sivas, Roma İmparatorluğu döneminde
olduğu gibi Bizans İmparatorluğu döneminde de sınır bölgesi niteliğini korumuştur.
Şehir, VII. yüzyılın ilk yarısında Sasaniler tarafından ele geçirilse de bu pek uzu süreli
olamamış, 656/657 yıllarında Malatya’yı alan İslam ordularına boyun eğmiştir45.
Sivas’a ilk Türk akınlarının 1059 yılına doğru gerçekleştiğini, surları bulunmayan şehre
giren akıncıların Sivas’ı yağmaladığından ve halkı kılıçtan geçirildiğinden Urfalı
Mateos bahsetmektedir46. Anadolu’nun büyük kısmı gibi Sivas’ın da Türk hâkimiyetine
kesin olarak girmesi 1071 Malazgirt Savaşı sonrasında gerçekleşir47. Danişmendliler
idaresindeki Türkler başta Sivas ve Kayseri olmak üzere Orta Anadolu Bölgesi’nde
42
M. A. Mahiroğulları, İlk Çağlardan…, s.14.
43
H. Denizli, a.g.e., s.3.
44
M. A. Mahiroğulları, İlk Çağlardan…, s.15-16.
45
Besim Darkot, “Sivas”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, Cilt:X, İstanbul, 1980, s.570.
46
Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (Türkçeye
Çeviren:Hrant D.Andreasyan), Ankara, 1987, s.110-111.
47
Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Sakarya, 2005, s. 19.
12
hakimiyet kurmuşlardır48. Türkler tarafından ele geçirilen Sivas’ın Bizans döneminde

Sebaste olarak bilinen alanda mı veya başka bir yerde mi kurulduğu kesin olarak
bilinmemekle birlikte, bu şehrin de diğer Anadolu şehirlerinden bazıları gibi tamamiyle
yeniden inşa edildiği düşünülmektedir49.
Sivas, Danişmendli hâkimiyetinin ardından 1175’te II. Kılıçarslan zamanında Anadolu

topraklarına dâhil edilmiştir50. II. Kılıçarslan’ın saltanatının son yıllarında 1188’te
yaşının ilerlemiş olmasından ve sefere çıkamaz olduğundan ülkeyi 11 oğlu arasında
paylaştırdığı feodal taksim sonrasında Sivas ili Aksaray’la birlikte Kutbeddin
Melikşah’ın hissesine düşmüştür51.
Sivas, 1243 Kösedağ Savaşı’na kadar Selçuklu Devleti’nin başına geçen I.Gıyaseddin
Keyhüsrev (1205-1211); I.İzzeddin Keykavus (1211-1220); I.Alaeddin Keykubat
(1220-1237); II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246) dönemlerinde ve özellikle
I.Alaeddin Keykubat zamanında altın çağını yaşamıştır52. 1243 Kösedağ Savaşı
galibiyeti sonrasında Baycu Noyan komutasındaki Moğol ordusu takibe koyularak
Sivas’a doğru ilerledi53. Sivas’ın o zamanki kadısı olan Kırşehirli Necmeddin daha önce
Harizm’de Moğol istilasına şahit olmasından dolayı Moğollarla anlaşarak şehir halkını
büyük bir katliamdan kurtarmıştır. Yapılan anlaşma uyarınca Sivas’ı Moğollar üç gün
süreyle yağmalamışlardır54.
Anadolu’da, milletlerarası ticari faaliyetlerin arttığı XIII. yüzyılda Sivas’ta,

Cenevizlilere ait bir konsolosluğun bulunması55 şehrin 1308 yılına kadar siyasi,
ekonomik ve kültürel öneminin artmasında daha da etkili olmuştur. Ancak, Anadolu
Selçuklu Devleti’nin 1308’te sona ermesinden sonra Sivas, Anadolu’da tahakkümlerini
48
Ali Sevim-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Ankara, 1995,
s.72.
49
Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, İstabul, 1998, s.118.
50
Mükrin H. Yınanç, ‘Danişmendliler’, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, Cilt:III, İstanbul,
1988, s.474; Sefer Solmaz, “Danişmedliler”,Türkler, Cilt:VI, Ankara, 2002, s.436.
51
Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye-Siyasi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye
(1071-1328), İstanbul, 1999, s.217; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, (Çeviren:Erol
Üyepazarcı), İstanbul, 2000, s.53.
52
M. A. Mahiroğulları, İlk Çağlardan…, s.18-19.
53
M. Demir, a.g.e., s.46.
54
O. Turan, Selçuklular Zamanında…, s.440-441.
55
Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar,
Ankara, 1988, s.116.
13
sürdüren İlhanlılar’ın Anadolu valilerine merkezlik etmiş, son vali Emir Timurtaş’ın
Mısır’a giderken yerine Emir Eratna’yı vekil bırakmasıyla Eratnalılar’ın (1328-1381)
Kayseri’den önceki merkezi haline gelmiştir56. 1381-1398 yılları arasında Sivas,
Eratnalılar zamanında kadılık yapan Kadı Burhaneddin Ahmed’in eline geçmiş57 ve
şehir Kadı Burhaneddin Beyliği’nin merkezi olmuştur58. 1398‘de Kadı Burhaneddin
Ahmed ile Akkoyunlu Karayülük Osman Bey arasında Sivas yakınlarında yapılan savaş
Akkoyunlular’ın üstünlüğüyle sonuçlanmış ve Kadı Burhaneddin Ahmed esir düşerek
öldürülmüştür59. Kadı Burhaneddin’in öldürülmesi sonrasında Sivas halkı, Karayülük
Osman Bey’e karşı şehri teslim etmeyerek direniş göstermiştir. Ancak hem şehrin
yağmalanması endişesi hem de yaklaşan Timur tehlikesi Osmanlı Devletinden Sivas’ın
teslim alınması konusunda talepte bulunmada etkili olmuştur60. Bu istek üzerine
Osmanlı Sultanı Yıldırım Bayezid, büyük oğlu Süleyman Çelebi’yi Sivas’a göndererek
vali olarak tayin etmiştir61. Sivas’a ulaşan Süleyman Çelebi Akkoyunlu Karayülük
Osman Bey’i mağlup ederek Sivas, 1398’de Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Böylece
Sivas, Kayseri, Tokat ve Niksar bölgeleri Osmanlı sınırlarına dâhil olmuş ve bu bölgeye
Yıldırım, oğlu Süleyman Çelebi’yi vali olarak tayin etmiştir62. Fakat Sivas’taki ilk
Osmanlı hâkimiyeti kısa sürdü. Timur, Osmanlı topraklarına girerek Sivas’a kadar
ulaşmış ve şehri kuşatma altında tutmuştur63. Ancak şehir bu kuşatmaya 18 gün
dayanabilmiştir64. Timur’un daha fazla kan dökülmemesi yönünde söz vermesine
karşın, bu sözünde durmayarak siyasi sonuçlarından ziyade ekonomik ve fiziki açıdan
büyük felaketlerden birine neden olmuştur65.
56
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara,
1998, s.157.
57
M.Fahreddin Başel, Sivas Bülteni, Sivas, 1935, s.23.
58
Kemal Göde, “Eratnalı Devleti Tarihine Genel Bir Bakış (1327-1381)”, Türkler, Cilt:VI, Ankara,
2002, s.803.
59
İsmail Hakkı Uzunçarşılı,a.g.e.,s.164; Mirza Bala, ”Kadı Burhaneddin”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam
Ansiklopedisi, Cilt:VI, Eskişehir, 2001, s.47.
60
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.111.
61
Mükrimin H. Yınanç, “Akkoyunlular”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, Cilt:I, Eskişehir,
2001, s.256
62
Aşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, (Hazırlayan:Kemal Yavuz-M.A.Yekta Saraç), İstanbul,
2003, s.137.
63
Ömer Demirel, “Sivas’ın Timur Tarafından Zaptı ve Yağmalanması”, Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas
Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.33.
64
B. Darkot, a.g.m., s. 572.
65
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt:I, Ankara, 1995, s.303; Ö. Demirel, “Sivas’ın
Timur…”, s.35.
14
1402’deki Timur felaketinden sonra Sivas’ın yönetimi, 1408 yılına kadar Kadı
Burhaneddin’in damadı Mezid Bey’in idaresinde kalmıştır66. Şehrin Osmanlı
topraklarına tekrar katılması Sultan Bayezid’in oğlu Şehzade Çelebi Mehmet, Mezid
Bey’in saltanatına son vermesiyle gerçekleşmiştir. Ancak 1472’de Yusuf Mirza
komutasındaki Akkoyunlu ordusu Sivas’a saldırısına rağmen Fatih Sultan Mehmet’in
bir yıl sonra Akkoyunlular’a karşı elde ettiği Otlukbeli zaferi şehirde uzun süreli huzur
ortamını sağlamıştır67.
XVI. yüzyılda Anadolu’da ve özellikle Sivas’ta yoğunlaşan Safevi propagandaları

Osmanlı yönetimini askeri, ekonomik ve kültürel tedbirler almaya yöneltmiştir. Osmanlı
yönetimi askeri tedbirler çerçevesinde, 1518’te Eyalet-i Rum merkezini Amasya’dan
Sivas’a taşımıştır. Ekonomik önlemler olarak da, İran’a ekonomik ambargo
uygulanmıştır68. Kültürel önlemler olarak ise vakıflara atanacak vakıf görevlilerinin
sünni olma şartını öne sürmüştür69.
XVII. yüzyılı adeta bir geçiş dönemi olarak yaşayan Sivas’ta, XVIII. yüzyılda gasb,
yağma ve talan etme eylemleri artmış ve buna bağlı olarak da şehirde asayiş bozularak
zulüm, haksızlık ve ahlaksızlık yoğunlaşmıştı. Sicillere geçen deyimi ile bu dönemde
Sivas, “eşkiya yatağı” haline dönüşmüştü70. Bu yüzyılda Sivas’ın idaresi, sicil
kayıtlarından elde edilen bilgilere göre, mütesellimlerin eline geçmişti. Öyleki, Sivas
Kadıları bile bu mütesellimlerin isteklerinin dışına çıkamıyordu. Bu mütesellimler de
daha çok Zaralızade, Sarızade ve Kenanzade gibi ailelerine mensup kişilerdi71.
1831 Osmanlı nüfus sayımında Sivas, Eyalet-i Sivas olarak geçmektedir72. Buna göre
Sivas; Amasya, Bozok, Çorum, Canik, Divriği ve Arapkir’den oluşan yedi sancaktan
66
67
B. Darkot, a.g.m., s. 573.
68
Hasan Yüksel, “Osmanlı-Safevi Mücadelesinde Sivas”, Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas
Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.153.
69
H. Yüksel, a.g.m., s.153-154; S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.78; Saim Savaş, XVI. Asırda Anadolu’da
Alevilik, Ankara, 2002, s.142-143; Saim Savaş, “Susamışlar Konağı”, Revak-2003, Sivas, 2003, s.116;
70
Saim Savaş, “18. Asrın Sonlarında Sivas’ta İdari Durum Aşayiş ve Ahlak”, Revak-91, Sivas, 1991,
s.45.
71
S. Savaş, “18. Asrın Sonlarında…”, s.42,51, dipnot:26.
72
Fazıla Akbal, “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdarî Taksimat ve Nüfus”, Belleten,
Cilt:XV, Sayı:60, s.622.
15
meydana gelmekteydi73. Sivas merkez sancağı ise Liva-i Sivas (Paşa Sancağı) şeklinde
anılmaktadır. 1847 yönetim düzenlemesinde Sivas eyaleti; Merkez sancak, Amasya ve
Divriği’den, 1854 düzenlemelerinde de Sivas Merkez, Amasya, Karahisar-ı Şarki
(Şebinkarahisar) sancaklarından meydana gelmekteydi. 1900’de Sivas Sancağı’na
Bünyan-ı Hamid ve Kangal kazaları bağlanmıştır. Fakat 1911’de Bünyan-ı Hamid
Kayseri’ye, Darende de Malatya’ya bağlanmıştır74.
I.Dünya savaşı sonrasında Osmanlı devleti mağlup olunca Mondros Ateşkes Antlaşması
yapılmasına müteakip yabancı güçler Anadolu’yu işgal etmeye başlamışlardı. Sivas
vilayeti de Ermenilerin bağımsız devlet kurmaya çalıştıkları Vilayeti Sitte olarak
adlandırılan Van, Erzurum, Mamurat’ül Aziz, Bitlis ve Diyarbekır ile birlikte bu vilayet
sınırları arasında yer almaktaydı75.
İlk çağlardan itibaren önemli bir merkez olan Sivas, bu özelliğini Kurtuluş Savaşı
sırasında da devam ettirmiştir. Erzurum Kongresi kararlarının yeniden teyit edildiği,
toprak bütünlüğünü ve ulusal bağımsızlığın korunmasını isteyen milli bir kongreye 4-11
Eylül 1919’da ev sahipliği yaparak Cumhuriyetin temellerinin atılmasına tanıklık
etmiştir76.
Cumhuriyetin ilanından sonra illerin yeniden düzenlenmesi kapsamında Sivas; il

merkezi olmuş ve Divriği, Gürün, Hafik, Yıldızeli, Zara ilçeleri Sivas iline
bağlanmıştır77.
1.5.2. Coğrafya
Sivas ili İç Anadolu Bölgesi’nin doğusunda yer almaktadır. İl topraklarının büyük bir
kısmı Kızılırmak, bir kısmı da Yeşilırmak ve Fırat havzalarındadır. 28488 km2
73
F. Akbal, a.g.m., s.622-623.
74
Ramazan Özey, 20. Yüzyılın Başlarında Sivas’ın Tarihi Coğrafyası (Historical Geography Of In The
20 th Century), Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri,
Sivas, 2003, s.135.
75
R. Özey, a.g.m., s.133.
76
Anonim, Sivas İl Yıllığı, Sivas, 1967, s.68; Laszlo Rasonyı, Tarihte Türklük, Ankara, 1993, s.262;
Bernard Lewıs, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, 2000, s.249; Birsen Ersel, “Sivas’ın Türk
Tarihindeki Yeri ve Sivas Kongresi” Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-
Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 47.
77
R. Özey, a.g.m., s.134.
16
yüzölçümü ile Konya’dan sonra Türkiye’nin ikinci en büyük ilidir78. Sivas, doğuda
Erzincan; kuzeyde Giresun, Ordu, Tokat; batıda Yozgat; güneyde Kayseri,
Kahramanmaraş ve Malatya illeriyle çevrilidir (Harita.1-2-3).
Sivas şehri, yaklaşık 1275 m. yüksekliğindeki Meraküm Yaylası etekleri üzerine

kurulmuştur. Nehre uzaklığı 3 km. olan şehrin asıl kuruluş alanını Meraküm Yaylası ve
Dağı’ndan gelen iki akarsu, batıda Tavra Deresi ve doğuda Mısmıl Irmak arasında kalan
bölge oluşturur79. Şehrin kuzeyindeki Tavra boğazından Murdar Irmak ve Kale Irmak
ulaşmaktadır. Murdar Irmak ili, kuzey-güney yönünde ikiye bölerek Mısmıl Irmak ile
birleşir. Kale Irmak ise şehri batıdan ve kuzeyden güneye istikametinde ikiye bölerek
Kızılırmak’a bağlanmaktadır.
İl yeryüzü şekilleri açısından oldukça engebeli bir yapıya sahiptir. Arazi yapısını
platolar, dağlar ve derin vadiler oluşturur. İç Anadolu Bölgesi’nin yüksek platoları
üzerinde başlayan ve doğuya doğru yükselen il, doğu ve güneydoğuda dağlık ve sarp bir
kesimle sonuçlanmaktadır. Şehir, genel olarak dağlık ve yüksek plato yeryüzü
şekillerine sahiptir. Deniz seviyesinden yüksekliği ortalama 1000 metrenin üzerindeki
Sivas’ın %47.6’sı platolarla, % 46.2.’si dağlarla ve % 6.2’si ise ovalarla kaplıdır80.
1151 km. uzunluğu ile ülkemizin en uzun akarsuyu olan Kızılırmak, Sivas’ın en önemli
akarsuyudur. Kızılırmak, Hafik’te Koru Çayı’nı ve Acısu’yu da alarak Sivas merkez
ilçe topraklarına girerek burada Tecer, Fadlum, Bedirli Çaylarını, Mısmıl ve Murdar
Irmaklarına katılır. Kızılırmak’a Kalın Köyü yakınlarında Yıldız Irmağı ve Kalın Çayı;
Şarkışla’da Kaldırak Çayı ve Acısu; Gemerek’te Kasımbeyli ve Göksu Deresi’nin
birleşmesiyle Deveboynu Yöresi’nden Sivas il sınırlarını terk eder. İl sınırlarında tabii
göl olarak Tödürge, Hafik, Lota ve Gürün Gökpınar gölleri, baraj olarak da Kılıçkaya,
Çamlıgöze, Gölova, Yapıaltın, Mursal, Maksutlu ve Gazibey barajları bulunmaktadır81.
İl topraklarında genel olarak yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı olan
karasal iklim görülür. Yeşilırmak Havzasında ise tipik kara ikliminden ziyade
78
M. A. Mahiroğulları, İlk Çağlardan…, s. 6.
79
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf …, s. 9.
80
Adem Esen, “Sivas Hakkında Genel Ekonomik Bilgiler (General Economik İnformations About
Sivas)”, Sivas Ekonomisi, Sivas, 1999, s.6.
81
M. A. Mahiroğulları, İlk Çağlardan…, s. 9-10-11.
17
Karadeniz iklimine benzer daha yağışlı ve kışların daha ılık geçtiği bir tür geçiş iklimi
hâkimdir. Sivas’ın merkez ilçesinde yıllık yağış ortalaması 430 mm3’dür. Sivas’ta en
çok yağış Nisan ve Mayıs aylarında, en az yağış ise Temmuz ve Ağustos aylarında
gerçekleşmektedir.
1.6. Sivas İl Merkezinde Günümüze Ulaşamayan Cami ve Mescitler
Sivas il merkezinde, çeşitli nedenlerle yıkılarak günümüze ulaşamayan cami ve

mescitlerin tespit edilmesi esnasında bazı sorunlarla karşılaşılmıştır. Şehir merkezinde
bulunan ve yeni kurulan mahallelerin ana çekirdeğini cami ve mescitler teşkil
etmektedir. Öyleki 1400-1700 yılları arasında şehirde toplam 66 cami tespit edilmiş
olup; bunların 30’u bulundukları mahallenin ismi ile anılmaktadır82. Zamanla
mahallelerin başka bir mahalle ile birleşerek mahalle isimlerinin değiştiği de
görülmektedir83. Bu nedenle arşiv belgelerinde farklı mahallelerde bulunduğu anlaşılan
ve mahallenin adı ile anılan cami ve mescitlerin mahallelerin birleşmesiyle mevcut olan
cami ve mescitlerin de, önceki isimleriyle mi yoksa farklı bir isimle mi bahsedildiği tam
olarak tespit edilememektedir. Fakat, 1574 tarihli Defter-i Efkâf-ı Rum ve Tapu Tahrir
Defterleri’nde isimlerine ulaşılan Sirkeli ve Firevs Bey Mesciti Mahalleleri gibi
örneklerde karşılaşıldığı üzere iki yıl sonra yapılan Defter-i Evkâf-ı Rum kaydında bu
mahalle isimlerinin bulunmuyor olması, büyük bir ihtimalle mahallelerin başka bir
mahalle ile birleşerek mescitlerin isimlerinin de değişmiş olabileceğidir. Ayrıca mahalle
mescitleri geçirdikleri onarımlar sonrasında, onarımı yaptıran kişinin adı ile de anılmaya
başlanmıştır. Örneğin, XVIII. yüzyılın başlarına kadar Küçük Bengiler Mahallesi
Mesciti olarak bilinen yapı, bu tarihten itibaren Hacı Hüseyin Camisi şeklinde
anılmıştır. Diğer taraftan günümüzde Yeni Cami olarak bilinen yapı, arşiv belgelerinden
anlaşıldığına göre Sarı Hamza Mesciti, Selimağa ve Mahkeme Camisi gibi dört farklı
isim ile günümüze kadar ulaşabilmiştir. Yukarıdaki iki örnekte görüldüğü iki yapının
toplam altı farklı isminin bulunduğu arşiv belgeleri ile tespit edilmiştir. Bu sebeble
aşağıda hakkında kısaca bilgi vereceğimiz cami ve mescitler üzerine, ileride yapılacak
arşiv çalışmaları ile hem nitelik hem de nicelik açısından bir değişmenin
82
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.19;
83
Baldırbazarı, Üryan-ı Müslüm ve Üryan-ı Zimmi Mahalleleri II. Mahmud döneminde birleştirilerek
Sularbaşı Mahallesi olarak adlandırılmıştır. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, II. Mahmud…, s. 144-
145’deki tablo 1-B.
18
gerçekleşebileceği ve daha sağlıklı görüşler ileri sürebilmenin mümkün olabileceği

düşünülmektedir. Ayrıca Osmanlı dönemine ait arşiv belgelerinde ismi tespit edilen
cami ve mescitlerin ilk inşalarının Selçuklu veya Beylikler döneminde gerçekleşmiş
olabileceği de göz ardı edilmemelidir. Bu sebeple aşağıda hakkında kısaca bilgi
vereceğimiz yapıların kesin olarak Osmanlı döneminde inşa edilmiş olduğunu söylemek
ancak ileriki yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarıyla mümkün olacaktır.
1.6.1. Hacı Emir Mahmud Mahallesi Mesciti
Günümüze ulaşamayan bu mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığı bilinmemektedir. Y.

Erol Arşivi’nde bulunan tek sayfadan oluşan tablo şeklinde hazırlanmış ve 1912-1927
arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 72. sırasında bu mescitten bahsedilmiştir84. Bu
belgede, mescitin aynı adlı mahallede bulunduğu ve H.720/M.1320 tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Aynı belgede, ahşap malzeme kullanılarak inşa
edilen cami boyunun 19, eninin de 11 (metre) olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin
bulunduğu kaydedilmiştir. Söz konusu belgeden, caminin beş vakit ibadete açık olduğu
ve camide cuma ile bayram namazlarının kılındığı tespit edilmiştir. Yine bu belgede,
caminin görevlileri arasında bir imamın ve bir müezzinin bulunduğu belirtilmiştir.
Ayrıca yukarıda bahsedilen belgeden, caminin 500 metre yakınlarında Sofu Himmet
Camisi’nin bulunduğu anlaşılmaktadır85. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1454-55
tarihli Tapu Tahrir Defterleri’nde de, Mescit-i Hacı Emir Mahmud Mahallesi şeklinde
bir kayıt tespit edilmiştir86. Muhtemelen bu mescit, isminden dolayı Hacı Emir Mahmud
adında bir kişi tarafından inşa ettirilmiş ya da onartılmış olmalıdır.
1.6.2. Ahi Emir Ahmed Mesciti
Tokmak Kapı Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığı hakkında bilgi yoktur. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde, H.733/M.1332
tarihli Ahi Emir Ahmed Zaviyesi’ne ait vakfiye tespit edilmiştir87. Bu vakfiyeden vakfın
gelirleri arasında, şehirde Tokmak Bazarı’nda satılan sürülerden, sürü başına iki koyun
84
Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
85
86
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.25.
87
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.28-29; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.59.
19
alınacağı anlaşılmaktadır88. Sivas Müzesi Arşivi’nde bulunan numarasız H.1251-

1252/M.1835-1836 tarihli Muhasebe Defteri’nde, Ahi Emir Ahmed Zaviyesi’nin
H.1251/M.1835 tarihinde 13165, H.1252/M.1836 tarihinde de 17040 olmak üzere
toplam 30205 kuruş gelire sahip olduğu anlaşılmaktadır89. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’ndeki
belgenin 39. sırasında bu mescitten bahsedilmiştir90. Bu belgede, mescitin Tokmak Kapı
Mahallesi’nde bulunduğu ve H.(1)297/M.1880 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere
yer verilmiştir. Ayrıca belgede, ahşaptan yapılan caminin boyunun dokuz, eninin altı
(metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı belirtilmiştir. Aynı belgeden, caminin
akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu ve camide cuma ile bayram
namazlarının kılındığı tespit edilmiştir. Ayrıca belgeden, mescitin 200 metre
yakınlarında Yahya Bey Mesciti’nin, 500 metre yakınlarında da Gök Medrese’nin yer
aldığı anlaşılmaktadır.
1.6.3. Şeyh Hüseyin Rai (Şeyh Çoban) Mesciti
Şeyh Çoban Mahallesi’nde bulunan mescit, Şeyh Hüseyin Rai (Şeyh Çoban Veli)91
tarafından inşa ettirilmiştir. Mescitin kesin olarak ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi
yoktur. Ancak mescitin, XX. yüzyılın ilk çeyreğinde mevcut olduğunu İ. H.
Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’in çalışmalarından öğrenmekteyiz. Aynı çalışmada, mescitin
yanındaki türbeye bitişik vaziyette inşa edildiği ve iki basamak ile mescit ve türbenin
birbirlerinden ayrıldıklarına dair bilgiler verilmiştir. Bu eserde ayrıca, mescitin mihrabı
yanındaki duvara konmuş Arap harfleri ile yazılmış iki kitabeye de yer verilmiştir92. Y.
Akyurt 1946-47 yıllarındaki araştırmasında, mescitin yıkıldığını ve sadece türbenin
mevcut olduğunu belirtmiştir. Y. Akyurt, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’in mescit
içerisinde bulunduğundan bahsettikleri kitabelerin türbe içerisinde bulunduğuna işaret
ederek kitabelerin Arapça yazılışlarını ve anlamlarını çalışmasında yer vermiştir.
Aşağıda vereceğimiz kitabeler Y. Akyurt’tan alınmıştır93.
88
89
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.122.
90
91
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, türbede gömülü olan kişinin halk arasında Şeyh Hüseyin Rai ve Şeyh
Çoban Veli ismiyle anıldığını ve Şeyh Necmeddin Kübra’nın haleflerinden olduğunu belirtmekle birlikte
Şehy Çoban’ın kim olduğu konusunda kesin hüküm vermekten çekinmişlerdir. Konu hakkında daha geniş
bilgi için bakınız, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.162-163.
92
93
Y. Akyurt, a.g.e., s.72-73.
20
I. Kitabe, 0.57 x 0.35 m. ölçülerindedir.
Ceddede imaret hazihi(haza) el-mescid ıl-munderise

El-muhtaç ile rahmetallah teala eşref
… vahi …bin anserahu fi senet isna seba (sebin) sebimiya (H.772/M1370)
Kitabenin Anlamı:
Tanrının rahmetine muhtaç Eşref…bin Ansare bu münderis mescidi yediyüz

yetmiş iki senesinde yeniledi.
II. Kitabe, 0.70 x 0.53 m. ölçülerindedir.
Ceddede hazihil el buka eşerife el merhum el mahfur el muhtaç ile

Rahmetallah teala havaca (hoca) şeyh Çoban nur Allah kabrehu fi-eyyam devlet
sultan
El azam sultan Muhammed hallede memleketehu Yusuf bin Abdullah atik emiri
mükrem pir Ahmed Beg
Fi sene-i isne ve sitten ve semaniye (H.862/M1458)
Kitabenin Anlamı:
Merhum ve mağfur tanrının rahmetine muhtaç Şeyh Çoban (Tanrı

kabrininırlandırsın) bu yeri sultan-ı muazzam Sultan Mehmed (mülki paydar
olsun) günlerinde emir-i mükerrem Pir Ahmed Bey azadlılarından Yusuf bin
Abdülllah sekizyüz altmış iki senesinde onarttı.
Ayrıca Y. Akyurt, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’den farklı olarak türbeye ait

H.1318/M.1900 tarihli bir onarım kitabesinden de bahsetmektedir94. Mescit hakkında
diğer bilgi, Y. Erol Arşivi’nde bulunan, belgenin 22. sırasında tespit edilmiştir95.
Belgeden, mescitin Şeyh Çoban Mahallesi’nde bulunduğuna dair bilgi verilmesine
94
Y. Akyurt, a.g.e., s.73.
95
21
karşın inşa tarihi kısmı boş bırakılmış olup, ahşap olan caminin boyunun sekiz ve eninin
de dokuz (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı anlaşılmaktadır. Aynı belgeden,
mescitin harap bir vaziyette bulunduğuna, 140 metre yakınlarında Kale-i Cedit Camisi
Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
Yukarıda bahsedilen çalışmaların hazırlandığı tarihler dikkate alındığında, bu mescitin

1928-1946/47 yılları arasında yıkılmış olabileceğini söylemek mümkündür.
1.6.4. Sofu Yusuf Camisi
Örtülüpınar Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi

yoktur. Y. Erol Arşivi’nde yer alan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış ve
1912-1927 arasına tarihlenebilen bir belgenin sekizinci sırasında bu camiye yer
verilmesi sayesinde caminin varlığından haberdar olunmaktadır96. Bu belgeden, caminin
Örtülüpınar Mahallesi’nde bulunduğu ve H.816/M.1414 tarihinde inşa edildiğine dair
bilgilere ulaşılmıştır. Söz konusu belgeden, ahşap olan caminin boyunun 13, eninin 10
(metre) olduğu, tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu ve caminin sabah, akşam ve yatsı
vakitlerinde açık olduğu anlaşılmaktadır. Aynı belgede, bu camide cuma ve bayram
namazlarının kılındığına dair bilgiye yer verilerek; caminin görevlileri arasında bir
imam, bir müezzin ve bir kayyumun bulunduğu ve caminin 250 metre yakınlarında
Hamidiye Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.5. Hoca Sarı Şeyh (Hoca Areste) Mesciti
Ziya Bey Kütüphanesi’nin güneydoğusunda bulunan ve adını banisinden alan mescit

maalesef günümüze ulaşamamıştır. Hoca Sarı Şeyh Es-Seyyid Pîr Ahmed tarafından inşa
ettirilen mescitin mimarı bilinmemektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 16606
numaralı Cevdet Evkaf’dan, Hoca Sarı Şeyh Es-Seyyid Pîr Ahmed’in adına
düzenlenmiş H.823/M.1420 tarihli vakfiye bulunduğu tespit edilmiştir97. Bu vakfiyeden,
mescit ile birlikte bir de zaviyenin yer aldığı ve görevlileri arasında bir imam (aynı
zamanda nazır), iki müezzin, bir hatip, dört hafız, iki kayyum, bir muarrif ve iki
96
97
Ö. Demirel, “Kadiriye Tarikatının...”, s.364; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.48,61.
22
cüzhanın bulunduğu anlaşılmaktadır98. Ayrıca vakfiyede, cami için günlük beş akçe
karşılığında bayram ve cuma günlerinde hutbe okuyacak bir hatip, günlük altı akçeyle
çalışan bir imamın tayin edildiği, günlük iki akçe karşılığında bir hoşhân, yine birine
günlük iki, diğerine de üç akçe karşılığında çalışmak üzere iki müezzinin şart
koşulduğuna dair bilgilere yer verilmiştir99. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki bir
belgeden, 1572 tarihli Mahmud Kethüda Vakfı gelirinden Sarı Şeyh Camisi’nde Kur’an
okunması için cüzhanlara ücret verildiği tespit edilmiştir100. Tapu Kadastro Genel
Müdürlüğü Arşivi’ndeki, 1576 tarihli Defter-i Evkâf-ı Rûm’daki kayıttan aynı vakıf
içerisinde olmalarına karşın zaviye için 1380 akçe, cami için ise 5400 akçe olmak üzere
toplam 6780 akçe geliri olduğu belirlenmiştir101. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki
1730-1821 yılları arasındaki Hurufat Defterleri’nde, Ahmed Çavuş evkafı gelirlerinden
de cami müezzini ve cüzhanlarına gelir ayrıldığına dair bilgilere ulaşılmıştır102. Arşiv
belgelerinden, cami hakkındaki bilgilerin 1835 yılına kadar devam ettiği tespit
edilmiştir103. Günümüze gerek camiye gerekse de zaviyeye ait herhangi bir temel
bakiyesi ulaşamamıştır. Ancak hem vakfın gelir kaynakları belirtilirken yapılan ayrıntılı
tanımlamalardan hem de Sivas şehir tarihçisi Kadir Üredi’den alınan bilgiler ışığında
cami ve zaviyenin yeri kesin olarak belirlenebilmektedir. Ayrıca, Kadir Üredi’nin
fotoğraf arşivi’nde bulunan eski bir fotoğraftan Ziya Bey Kütüphanesi’nin
güneydoğusunda bulunan tek şerefeli cami, açık bir şekilde fark edilebilmektedir
(Fot.1). Kadir Üredi, 1945’li yıllara kadar mevcut olan caminin beden duvarlarında
kerpiç, üst örtü ve taşıyıcı sistemde ahşap malzemenin kullanıldığını ifade
etmektedir104.
98
Ö. Demirel, “Kadiriye Tarikatının...”, s.369.
99
100
101
102
103
104
Bu bilgi, Sivas Şehir Tarihçisi Kadir Üredi ile 18.03. 2006 tarihinde gerçekleşen görüşmede
belirtilmiştir.
23
1.6.6. Selman Bey (Paşa) Camisi
Çarşıbaşı Mahallesi, Paşa Cami Sokak üzerinde bulunan yapı günümüze ulaşamamıştır.
Vakfiyesine göre, Selman Bey105 tarafından XV. yüzyılın ilk çeyreğinde inşa ettirilen
cami, 1973 yılında çıkan yangında tamamen yanarak ortadan kalkmıştır. 1974-1980
yılları arasında, yanan caminin yerine, aynı isim ile daha büyük betonarmeden kubbeli
yeni bir cami inşa edilmiştir (Fot.2-3).
Dikdörtgen planlı olan eski caminin temel seviyelerinde moloz taş, beden duvarlarında
kerpiç, üst örtü ve taşıyıcı sistemde ahşap malzeme kullanılmıştır. Tek şerefeli
minarenin kaidesinde düzgün kesme taş, gövde ve şerefesinde tuğla malzeme
kullanılmıştır. Camiye giriş doğu duvarına açılan kapıdan sağlanmıştır. Harimin üzeri
dört ahşap direğin taşıdığı ahşap düz tavanla örtülmüştür. Ahşap mahfil, harimin kuzey
ve batı duvarlarını dolanan ahşap direkler üzerine yerleştirilmiştir106.
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, bu mescitin Selman Bey tarafından yaptırılarak,

H.824/M.1421 tarihli bir vakfiye düzenlettiğini ve Selman Bey’in torunu olan II.
Selman Bey’in ise H.853/M.1449 yılında vakfiyeye eklemeler yaparak, mesciti
onarttığını ifade etmektedir107. Aynı araştırmacılar Selman Bey’in torunlarından Seyyid
Muhammed Paşa ve kardeşlerinin mesciti genişleterek, camiye çevirdiklerini ve su
getirerek yanına bir de çeşme yaptırdıklarını belirtmelerine rağmen bu bilgiyi nereden
aldıklarına dair kaynak göstermemişlerdir108. Sivas Vakıflar Genel Müdürlüğü
Arşivi’ndeki H.1131/M.1719 tarihli Bostancıbaşı Mehmed Ağa’nın oğlu Es-Seyyid
Ahmed Paşa adına düzenlenmiş vakfiyeden, Selman Bey Vakfı’na ilave vakıf tanzim
edilerek camiye dönüştürüldüğü tespit edilmiştir109. H.1300/M.1884110 ve
111
H.1306/M.1888 tarihli Sivas salnamelerinden, Paşa Cami-i Şerifi’nin H.1215/M.1800
yılında Vezir Alaeddin Paşa tarafından tamir ettirildiği anlaşılmaktadır. İ. H.
105
Selman Bey’in Timur olayından sonra Sivas’a yerleştiği ve Selman Bey ailesinin Sivas’ın önde gelen
ailerinden birisi olduğu belirtilmektedir. Geniş bilgi için bakınız, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.
176.
106
Anonim, Sivas Analitik…, s.36. Ayrıca bu bilgi, mahalle sakinlerinden Sabri Alp (1932) ile Sivas
Şehir Tarihçisi Kadir Üredi ile 26.06.2005 tarihinde gerçekleşen görüşmelerde belirtilmiştir.
107
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 176.
108
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 175-176.
109
Ö. Demirel, a.g.e., s.53, dipnot 249.
110
S. Aktaş, a.g.t.,161.
111
A. Selvitop, a.g.t., s.190.
24
Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, Selman Bey’in torunlarından Damad Süleyman Paşazade

Seyyid Ahmet Paşa’nın oğlu Alaeddin’nin H.1220/M.1805 yılında camiyi onarttığını ve
onarımla ilgili sülüs hatla yazılmış iki satırlık kitabeyi de iç kapısının üzerine
koydurttuğunu belirtmişlerdir112. İ. H. Uzunçarşılı ve R. N. Edgüer’in cami hakkında
vermiş oldukları bilgiler Y. Akyurt’un çalışmasında da tekralanmıştır113. Gerek yeni
yapılan camide gerekse de Sivas Müzesi’nde yapılan araştırmalar esnasında yukarıda
bahsedilen onarım kitabesine ulaşılamamıştır. Aşağıda verilecek kitabenin okunuşu ve
anlamı İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’in çalışmasından alınmıştır114.
Kitabe:
Neseben evlad-i Selmandan vezir oğlu vezir Seyyid Alaeddin Paşa bin Seyyid
Ahmet Paşa (Tanrı hasanatını kabul ve ecrini tarif ve ruhlarını tervih etsin)
Bu şerif ve ali cami’i bin iki yüz yirmi senesi şaban ayında binası tamam oldu.
Kitabenin Anlamı:
Bu şerefli cami Mir Salman çocuklarından Seyyid Ahmed Paşa oğlu vezir
Seyyid Alaeddin Paşa oğlu yüce vezir tarafından yapıldı. Allah hayırlarını kabul
etsin, sevabını kat kat versin ve ruhlarını rahatlatsın H.1220/M.1805 Şubat ayı.
Paşa Camisi hakkında, Y. Erol Arşivi’ndeki 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz tek

sayfadan oluşan ve tablo şeklinde hazırlanmış belgenin 43. sırasında bilgilere
ulaşılmıştır115. Bu belgede, caminin çarşı içerisinde bulunduğu ve H.(1)222/M.1844
tarihinde inşa ettirildiği anlaşılmaktadır. Aynı belgede, ahşaptan yapılan caminin
boyunun ve eninin 25 (metre) olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu
belirtilirken, caminin beş vakit ibadete açık olduğu ve camide cuma ile bayram
namazlarının kılındığına dair bilgilere yer verilmiştir. anlaşılmaktadır. Yukarıda
bahsedilen belgede, caminin görevlileri arasında ikişer imam ve müezzin ile birer
kayyum ve ferraşın bulunduğu tespit edilmiştir.
112
113
Y. Akyurt, a.g.e., s.117-120.
114
115
25
1.6.7. Ece Mahallesi Camisi
Aynı adla anılan mahallede bulunan caminin banisi ve ne zaman yıkıldığı hakkında
bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde tespit edilen, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz belgenin dokuzuncu sırasında,
caminin Ece Mahallesi’nde bulunduğuna ve H.826/M.1423 tarihinde inşa edildiğine
dair bilgilere yer verilmiştir. Aynı belgede, ahşap olan caminin boyunun 16, eninin 14
(metre) olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğundan bahsedilerek caminin beş
vakit ibadete açık olduğu ve camide cuma ve bayram namazlarının kılındığına dair
bilgilere yer verilerek; cami görevlilerinin yazıldığı kısım boş bırakılmıştır. Yukarıda
bahsedilen belgenin aynı satırında bu caminin 210 metre yakınlarında Çiçekli
Mesciti’nin, 500 metre yakınlarında da Hacı Süleyman Ağa Mesciti’nin bulunduğu
belirtilmiştir.
1.6.8. Kabalı Mahallesi Mesciti
Aynı adla anılan mahallede bulunan, caminin banisi ve ne zaman yıkıldığı hakkında
bilgi yoktur. Cami hakkında tek belge, Y. Erol Arşivi’nde tespit edilmiştir116. Belgede,
caminin Kabalı Mahallesi’nde bulunduğuna ve H.854/M.1450 tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgilere yer verilerek; ahşap olan caminin boyunun 12, eninin de 10
(metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı belirtilmiştir. Ayrıca belgeden caminin
sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu ve camide cuma ve bayram
namazlarının kılınmadığı anlaşılmaktadır. Yukarıda bahsedilen belgeden, bu caminin
150 metre yakınlarında Kabalı Mesciti’nin yer aldığına dair bilgilere ulaşılmıştır.
1.6.9. Tokmak Mahallesi Mesciti
Aynı adla anılan mahallede bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgilere ulaşılamamıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1454-55 tarihli
Tapu Tahrir Defterleri’nde, Mahalle-i Mescit-i Tokmak Mahallesi şeklinde kayıtın
116
26
bunuyor olması sebebiyle mahalleye ismini veren bir mescitin mevcut olduğu
anlaşılmaktadır117.
1.6.10. Hoca Hüseyin Mesciti (Hacı Zülfikar Camisi)
Şah Hüseyin Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgi yoktur. H.859/M.1454-55 tarihli Fatih dönemine ait Tapu Tahrir
Defteri’nden, Mescit-i Hoca Hüseyin adlı bir mahalle tespit edilmiştir. Bu mahalle daha
sonra Mescit-i Hacı Şah Hüseyin Mahallesi adı ile anılmıştır118. Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’ndeki H.1105/M.1693 tarihli Maliyeden Müdevver’de bu mescit hakkında
bilgilere yer verilmiştir119. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki H.1115/M.1704120
tarihli Hurufat Defterleri’nden, bu mescitin Hacı Zülfikar Mesciti ismini aldığına dair
bilgilere ulaşılmıştır121. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1779 tarihli Hurufat
Defteri’nde de bu mescit hakında bilgilere yer verilmiştir. Bu belgede, Şah Hüseyin
Mahallesi’nde bulunan Zülfikâraoğlu Mesciti imamının vefatı üzerine, oğullarının
mescitte namaz kılmamalarına rağmen mescitin gelirlerine el koydukları belirtilmiştir.
Ayrıca mescitin bakımsızlıktan harap bir durumda olduğu ve hatta bu kişilerin caminin
mefruşatını dahi sattıkları ve bunun üzerine de mahalle sakinlerinin ihbarı ile kadı
tarafından mescite başka birinin imam olarak atandığı tespit edilmiştir122. Aynı
arşivdeki Hurufat Defterleri’nden bu mescitin 1783 yılında minber eklenerek camiye
dönüştürüldüğüne dair bilgilere yer verilmiştir123. Ayrıca, H.1312-14/M.1895-97 tarihli
60 numaralı Sivas Şer’iyye Sicil Defteri’ndeki 228-56 nolu belgede, Şah Hüseyin
Mahallesi’nde bulunan Zülfikâr Camisi’nin mutasarrıfı iken vefat eden Abdülkadir
Efendi’nin yerine Abdülkerim Mahallesi’nde ikamet eden Tefekçioğlu Mehmed Emin
Efendi’nin atanmasına dair bilgilere yer verilmiştir124. Ö. Demirel, mescitin coğrafi
olarak şehrin doğusunda Said İbrahim Paşa Camisi civarında bulunduğunu ve 1823
yılından itibaren sözkonusu mescitin ismine arşiv belgelerinde karşılaşılmadığını ve bu
117
118
119
120
Ö. Demirel, H.1115 tarihini M.1713 olarak belirtmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı
Vakıf…, s.25’deki dipnot:100.
121
122
123
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.52’deki 245 nolu dipnot.
124
Ü. Kaya, a.g.t., s.141-142.
27
tarihlerde mescitin Said İbrahim Paşa tarafından yeniden inşa ettirilerek isminin de Said
İbrahim Paşa Camisi olarak değiştiğini belirtmektedir125. Fakat yukarıda da görüldüğü
üzere Zülfikâroğlu Camisi ile Said İbrahim Paşa Camisi farklı yapılardır. Said İbrahim
Paşa Camisi’nin 1819-20 tarihli onarım kitabesinden sonra, H.1312-14/M.1895-97
tarihli 60 numaralı Sivas Şer’iyye Sicil Defteri’nde yukarıda bahsedilen mahallede
Zülfikâr Camisi adı ile bilinen bir caminin mevcut olduğu tespit edilmiştir.
1.6.11. Kerimoğlu (Hoca Ali Çavuş) Mesciti
Hoca Ali Çavuş Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığına dair
bilgilere ulaşılamamıştır. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşani tablo
şeklinde hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 23. sırasında
bu mescitin Hoca Ali Çavuş Mahallesi’nde bulunduğuna ve H.880/M.1475 tarihinde
inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Belgede, ahşap olan caminin boyunun ve
eninin dokuz (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı, mescitin sabah, akşam ve
yatsı vakitlerinde açık olduğu ve mescitte cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı,
130 metre yakınlarında Şeyh Çoban Mesciti’nin yer aldığına dair bilgilere
ulaşılmıştır126.
1.6.12. Abdulvahab Gazi Mesciti
Kılavuz Mahallesi’nde bulunan ve günümüze ulaşamayan bu mescit inşa kitabesine

göre, H.901/M.1495 tarihinde Ahmed Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Mescit, Vakıflar
Bölge Müdürlüğü tarafından 1972 yılında tamamen yıkılarak yerine aynı adlı yeni bir
cami inşa edilmiştir (Fot.4-6). Mescite ait inşa kitabesinin yeni yapılan caminin kapısı
üzerinde yer aldığı belirtilmiştir127. Fakat, 2005 Haziran ayında yerinde yapmış
olduğumuz araştırmalar esnasında bu kitabe tespit edilememiştir. Aşağıda okunuşunu ve
anlamını vereceğimiz kitabe İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’den alınmıştır128.
Kitabe:
125
126
127
H. Denizli, a.g.e., s.52; N. Burhan Bilget, Sivas Anıt Mezarları, Ankara, 1993, s.16-17.
128
28
Kad’enşa hazal mescidi Es-seyyid

Fi eyyem devle Es-sultan Beyazıd
Bi emir Ahmed Paşa El Melikallah el mecid

Fiyz huve tarihi bebun elvahid
Kitabenin Anlamı:
Bu mübarek mescit, Sultan Bayezıt’ın saltanatı zamanında Ahmed Paşa’nın emri

ile yapıldı. Mülk yüce Allah’a mahsustur. (Feyz-i hû) tarih olarak düşürüldü.
(H.901/M.1495)
Y. Erol Arşivi’nde bulunan 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan oluşan

tablo şeklinde hazırlanmış bu belgenin 70. sırasında caminin, aynı adlı mahallede
bulunduğu ve H.876/M.1471 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir129.
Bu belgede, ahşaptan yapılan caminin boyunun 15, eninin de sekiz (metre) olduğu ve
tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu yazılmıştır. Aynı belgeden, caminin beş vakit
ibadete açık olduğu ve camide cuma ile bayram namazlarının kılındığı tespit edilmiştir.
Söz konusu bu belgede, caminin görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin
bulunduğu belirtilmiştir. Ayrıca yukarıda bahsedilen belgede, caminin 500 metre
yakınlarında da Kılavuz ve Hacı Mahmud Camilerinin yer aldığı belirtilmiştir130. Mescit
hakkındaki diğer belge, H.973/M.1565-66 tarihli 5 numaralı Mühimme Defteri’nde
tespit edilmiştir. Defterdeki 638 nolu belgeden, Abdülvahhâb-ı Gazi Zaviyesi
mütevellisi, sipahi ve emlak sahibi olan bazı kimselerin vakıf hududuna tecavüz ettikleri
yolunda şikayette bulunduğundan, konunun araştırılarak vakıf arazisine kimsenin
tecavüzüne izin verilmemesine dair bilgilere ulaşılmıştır131. Vakıflar Genel Müdürlüğü
Arşivi’ndeki H.1162/M.1749 tarihli Zaralızâde Mehmed Paşa Vakfiyesi’nde132,
H.1301/M.1884133 ve H.1302/M.1885 tarihli Sivas salnamelerinde, Zaralızâde Mehmed
Paşa’nın Abdulvahab Gazi mescitini genişleterek bir minare eklediği ve zaviye ile
129
130
131
Anonim, 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Ankara, 1994, s.114.
132
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 185; H. Denizli, a.g.e., s.53; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…,
s.55.
133
Salname-i Vilayet-i Sivas 1301, s.171.
29
birlikte bir de çeşme inşa ettirerek bunlara kendi vakfından geniş bir vakıf ayrıldığına
dair bilgilere ulaşılmıştır134. Y. Erol Arşivi’ndeki belgede camiye ait olarak belirtilen
H.876/M.1471 tarihi caminin inşa tarihi olamaz. Çünkü caminin H.901/M.1495
tarihinde inşa ettirildiği kitabesi ile sabittir. Muhtemelen beldege geçen tarih, camide 14
yıl sonra gerçekleşen büyük çaplı bir onarıma ilişkin olmalıdır.
1.6.13. Şems Ferraş Mesciti
Kendi ismi ile anılan mahallede bulunan ve günümüze ulaşamayan bu mescitin banisi
ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan
oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin
27. sırasında bu mescitten bahsedilmiştir135. Bu belgeden, mescitin Şems Ferraş
Mahallesi’nde136 bulunduğu ve H.920/M.1514 tarihinde inşa edildiğine dair bilgilere
ulaşılmıştır. Belgede, ahşap olan caminin boyunun 10, eninin de altı (metre) olduğu ve
minaresinin bulunmadığı kaydedilmiştir. Aynı belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı
vakitlerinde ibadete açık olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca belgede adı geçen mescitte,
cuma ve bayram namazlarının kılındığına dair bilgilere yer verilerek caminin görevlileri
arasında bir imamın bulunduğuna değinilmiştir. Yukarıda bahsedilen belgenin aynı
satırında bu mescitin 150 metre yakınlarında Kabalı Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.14. Palaslu Mesciti
Şehrin güneydoğusunda Mescit-i Palaslu adı ile anılan bir mahallenin bunuyor olması
sebebiyle aynı isimle bilinen ve mahalleye ismini veren bir mescitin mevcut olduğunu
söylemek mümkündür. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki H.926/M.1519-1520,
H.935/M.1528, H.961/M.1553-1554 tarihli Tapu Tahrir Defterleri ile Tapu Kadastro
Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki H.982/M.1574 tarihli Tapu Tahrir Defteri’nde bu isim
ile bir mahallenin bulunduğuna dair bilgilere ulaşılmıştır137. Bu mahalle adının
134
Salname-i Vilayet-i Sivas 1302, s.443.
135
136
Şems Ferraş Mahallesi, Üçlerbey ve Hoca Çavuş Mahalleleri ile birleşerek Üçlerbey Mahallesi adını
almıştır. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, II. Mahmud…, s.145.
137
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.24, dipnot:95.
30
1637’lerden itibaren Demürciler (Demirciler) ve Kırcuk Mahallesi adıyla anıldığı tespit

edilmiştir138.
1.6.15. Himmet Sofu Mesciti
Günümüze ulaşamayan ve Mısmılırmak Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa

tarihi ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgilere ulaşılamamıştır. Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’ndeki 1519-20 tarihli Tapu Tahrir Defterleri’nde, Himmet Sofu139 Mesciti
Mahallesi şeklinde kayıtın bunuyor olmasından aynı isimle anılan mahallede bir
mescitin mevcut olduğu anlaşılmaktadır140. Y. Erol Arşivi’nde bulunan tek sayfadan
oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin
73. sırasında bu mescitten bahsedilmiştir141. Bu belgede, mescitin aynı ismi taşıyan
mahallede bulunduğu ve H.(1)150/M.1738 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer
verilmiştir142. Aynı belgede, ahşaptan yapılan caminin boyunun 11, eninin de 10 (metre)
olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu kaydedilmiştir. Söz konusu bu
belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu ve camide cuma ile
bayram namazlarının kılındığı ve caminin görevlileri arasında bir imam ve bir
müezzinin bulunduğu tespit edilmiştir. Ayrıca yukarıda bahsedilen belgede, caminin
500 metre yakınlarında Hacı Mahmud Camisi’nin yer aldığı belirtilmiştir143. Y. Erol
Arşivi’nde geçen Himmet Sofu Mahallesi’nin adı Cumhuriyet döneminde Mısmılırmak
olarak değiştirilmiştir144. Ayrıca, mescitin 1743’lerden itibaren minber konularak cami
olarak kullanıldığı tespit edilmiştir145. Y. Erol Arşivi’nde bulunan belgede, mescitin inşa
tarihi olarak belirtilen H.(1)150/M.1738 tarihi, büyük bir ihtimalle mescitteki büyük
çaplı bir onarıma ait olsa gerek. Çünkü yukarıda da görüldüğü gibi sözkonusu mescit
hakkındaki bilgilerein XVI. yüzyılın ilk yarısına kadar gittiği tespit edilmiştir.
138
139
1514 tarihli Kerim Çavuş Vakfiyesi’ndeki şahitler arasında Himmet Sofu adlı bir kişinin bulunduğu
tespit edilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.29. Fakat bu kişinin Himmet
Sofu Mesciti’nin banisi olup olmadığı ancak ileriki yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarıyla mümkün
olacaktır.
140
141
142
143
144
145
31
1.6.16. Yenice Mesciti
Günümüze ulaşamayan bu mescitin bulunduğu yer, banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığına dair bilgi yoktur. 1520 tarihli Sivas Şer’iyye Sicilleri’nde bu mescite ait
bilgiler tespit edilmiştir146.
1.6.17. Bazar Mesciti

yıkıldığına dair bilgi yoktur. 1524 tarihli Lala Sinan Paşa Vakfiyesi’nde ve 1553-54
tarihli tahrir kayıtında bu mescite dair bilgiler bulunmaktadır147.
1.6.18. Kılavuz Camisi
Aynı adlı mahallede bulunan bu caminin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
bilinmemektedir. Banisi hakkında bilgi bulunmayan bu cami, yakın zamanlarda
tamamen yıkılarak yerine aynı isimle anılan botonarmeden yeni bir cami inşa edilmiştir.
Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış ve 1912-
1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 70. sırasında bu camiden bahsedilmiştir148.
Bu belgede, caminin Kılavuz Mahallesi’nde bulunduğu ve H.930/M.1524 tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir149. Aynı belgede, ahşaptan yapılan caminin
boyunun 13, eninin de 12 (metre) olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu
kaydedilmiştir. Belirtilmiştir. Yine aynı belgeden, caminin beş vakit açık olduğu ve
camide cuma ve bayram namazlarının kılındığı tespit edilmiştir. Ayrıca belgede,
caminin görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin bulunduğu, caminin 500 metre
yakınlarında Abdulvahab Gazi Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
146
147
148
149
32
1.6.19. Şahkulu (Çelebi) Mesciti
Palaslu Mahallesi’nde bulunan mescitin inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi
bulunmamaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1528, 1553-1554 ve 1576 tarihli
Defter-i Evkâf-ı Rum’daki bilglerden, mescitin Şahkulu Çelebi tarafından inşa ettirildiği
tespit edilmiştir150.
1.6.20. Hoca Karaca Mesciti
tespit edilememiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1553-54 tarihli Tapu Tahrir
Defterleri’nde, Mescit-i Hoca Karaca Mahallesi şeklinde kayıtın bulunuyor olması
nedeniyle aynı isimle anılan mahallede bir mescitin mevcut olduğunu söylemek
mümkündür151. Bu mahallenin ismine, 1574 tarihinden itibaren arşiv kayıtlarında
rastlanılmamıştır152.
1.6.21. Karagedük Mahallesi Mesciti
Bulunduğu mahalle ile aynı adı taşıyan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgi yoktur. Bu mescitin ismi, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1553-54
tarihli Tapu Tahrir Defterleri’nde tespit edilmiştir153.
1.6.22. Veled Bey Mesciti
Aynı adlı mahallede bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
bilinmemektedir. 1553-54 tarihli Tahrir Defteri’nde, Mescit-i Veled Bey adında bir
mahallenin mevcut olduğu154; 1576 tarihli Evkaf-ı Rum’da da, mescitin kurucusu
hakkında bilgiler tespit edilmiştir155. Y. Erol Arşivi’nde bulunan tek sayfadan oluşan
tablo şeklinde hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 16.
150
151
152
153
154
155
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.31-32.
33
sırasında Veled Bey Camisi’nden bahsedilmiştir. Bu belgede, caminin kendi adı ile
anılan mahallede bulunduğu ve H.1100/M.1689 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere
ulaşılmıştır. Aynı belgede, ahşap olan caminin boyunun ve eninin sekiz (metre) olduğu
ve minaresinin bulunmadığı belirtilmiştir. Ayrıca belgeden, caminin sabah, akşam ve
yatsı vakitlerinde açık olduğu ve camide cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına
dair bilgilere yer verilerek, cami görevlilerinin yazıldığı kısım boş bırakılmıştır156.
Yukarıda bahsedilen belgenin aynı satırından, bu caminin 260 metre yakınlarında Emir
Arif oğlu Mesciti’nin, 500 yakınlarında da Uzunhacıoğlu Mesciti’nin yer aldığı tespit
edilmiştir. Ayrıca, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki, 1762 tarihli Hurufat
Defteri’nden, mescitin ibadete açık olduğu anlaşılmaktadır157. Y. Erol Arşivi’nde
bulunan belgede, mescitin inşa tarihi olarak belirtilen H.1100/M.1689 tarihi büyük bir
ihtimalle mescitte gerçekleşen büyük çaplı bir onarıma ait olsa gerek. Çünkü yukarıda
da görüldüğü gibi sözkonusu mescit hakkındaki bilgilerin XVI. yüzyılın ortalarına kadar
gittiği tespit edilmiştir.
1.6.23. Ahmed Subaşı Mesciti
Günümüze ulaşamayan ve kendi adı ile anılan mahallede bulunan mescitin banisi, inşa
tarihi ve ne zaman yıkıldığına dair bilgi yoktur. 1553-54 ve 1574 tarihli Defter-i Evkaf-ı
Rum’dan, Mescit-i Ahmed Subaşı adı ile anılan bir mahallenin tespit edilmesinden,
bulunduğu mahallenin ismi ile anılan bir mescitin mevcut olduğunu söylemek
mümkündür158.
1.6.24. Hamurkesen (Yeşil) Camisi
Bu caminin Ferhad Bostanı Mahallesi’nde bulunduğunu Y. Erol Arşivi’nde tespit edilen

tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz
bir belgenin 68. sırasında bu camiden bahsedilmiştir159. Bu belgede, caminin Ferhad
Bostanı Mahallesi’nde bulunduğuna ve H.950/M.1544 tarihinde inşa ettirildiğine dair
bilgilere yer verilmiştir. Aynı belgeden, ahşaptan yapılan caminin boyunun 18, eninin
156
157
158
159
34
de 12 (metre) olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu tespit edilmiştir.

Yukarıda bahsedilen belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu
ile camide cuma ve bayram namazlarının kılındığı ve caminin 60 metre yakınlarında
Yağcıoğlu Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.25. Çiçekli Mahallesi Mesciti
Aynı adla anılan mahallede bulunan mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığı hakkında
bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde tespit edilen, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 10. sırasında bu
mescitin Çiçekli Mahallesi’nde bulunduğu ve H.960/M.1553 tarihinde inşa edildiğine
dair bilgilere yer verilmiştir160. Aynı belgede, ahşap olan caminin boyunun sekiz, eninin
de yedi (metre) olduğuna ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğuna dair bilgilere
ulaşılmıştır. Yine belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu ve
camide, cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına dair bilgilere yer verilerek cami
görevlilerinin yazıldığı kısım boş bırakılmıştır. Ayrıca yukarıdaki belgede bahsedilen bu
caminin 210 metre yakınlarında Ece Mahallesi Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.26. Hamid (Tacir Hamid) Mesciti
Bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı tespit edilememiştir. Vakıflar

Genel Müdürlüğü Arşivi’nde, 1966 numaralı defterin 154. sayfasında Hasan Paşa adına
düzenlenmiş H.972/M.1564 tarihli vakfiyede, Hasan Paşa Camisi’nin gelirleri arasında
“Hamid Mesciti’nin kıble tarafındaki 32 dükkan…” şeklindeki tarif161 sayesinde bu
mescitin varlığından haberdar olmaktayız. H.1300/M.1884 tarihli Sivas Salnamesi’nden
mescitin meydanda bulunduğu ve Said İbrahim Ağa tarafından inşa ettirildiği tespit
edilmiştir162. H.1302/M.1886163 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnameleri’nden de
yine aynı kişinin bu mesciti H.1246/M.1830 yılında tamir ettirildiği anlaşılmaktadır164.
160
161
S. Kılınç, a.g.m., s.234.
162
S. Aktaş, a.g.t., s.165.
163
164
35
1.6.27. Değirmencioğlu Mesciti
Oğlan Çavuş Mahallesi’nde165 bulunan mescit, Ahmed Bey b. Abdüssamed tarafından

inşa ettirilmiştir. Günümüze ulaşamayan bu mescitin inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
bilinmemektedir. Mescit hakkında en erken tarihli bilgi, Sivas Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi’ndeki, 1573 tarihli Ahmed Bey b. Abdüssamed adına düzenlenmiş
vakfiyedir166. Vakfiyeden, vakfın gelirleri arasında bir adet değirmen vakfedildiğine
dair bilgilere ulaşılmıştır167. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ile Sivas Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan XVI. yüzyılın sonlarına ait belgelerden hareketle
yapılan bir karşılaştırmada, Değirmencioğlu Mesciti imamı günlük 1.5 dirhem ücret
alırken, aynı yüzyılda kurulan Kale Camisi imamının ise günlük dört dirhem ücret aldığı
tespit edilmiştir168. Mescit, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1784 tarihli Hurufat
Defteri’nde, cami olarak belirtilmiştir. Mescit hakkındaki son bilgilere aynı arşivdeki,
1852 tarihli Hurufat Defterleri’nde ulaşılmıştır169. Mescit hakkında bilgi veren diğer bir
belge ise, Y. Erol Arşivi’ndeki 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan
oluşan tablo şeklinde hazırlanmış belgedir. Bu belgenin 55. sırasında bu mescitten
bahsedilmiştir170. Bu belgede, caminin Oğlan Çavuş Mahallesi’nde bulunduğu
belirtilerek, inşa tarihi ve görevlileri kısmı boş bırakılmıştır. Aynı belgeden, ahşaptan
inşa edilen caminin boyunun yedi, eninin de sekiz (metre) olduğu ve minaresinin
bulunmadığı tespit edilmiştir. Söz konusu bu belgede, caminin sabah, akşam ve yatsı
vakitlerinde açık olduğu ve cuma ile bayram namazlarının kılınmadığı belirtilmemiştir.
Ayrıca bu belgeden, caminin 60 metre yakınlarında Alaca Mesciti’nin bulunduğuna dair
bilgilere ulaşılmıştır171.
165
Oğlan Çavuş Mahallesi’nin günümüzde şehir merkezinde Bahtiyarbostanı olarak bilinen mahallenin
sınırları içerisnde bulunduğu tespit edilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, II. Mahmud…,
s.145’deki Tablo:1-B.
166
Ö. Demirel, Osmanlı-Vakıf…, s.40, dipnot:181.
167
Ö. Demirel, hem mescitin isminden hem de vakfın gelirleri arasında bir değirmenin bulunamasından
yola çıkarak Ahmed Bey b. Abdüssamed’in büyük bir ihtimalle bir değirmencinin oğlu olduğunu
belirtmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.40.
168
169
170
171
36
1.6.28. Firdevs Bey Mesciti
Bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı tespit edilememiştir. Başbakanlık

Osmanlı Arşivi’ndeki 1574 tarihli Defter-i Efkâf-ı Rum ve Tapu Tahrir Defterleri’ndeki
Firdevs Bey Mesciti Mahallesi şeklinde kayıtın bunuyor olmasından, aynı isimle anılan
mahallede bir mescitin mevcut olduğunu söylemek mümkündür172. Ancak, 1576 tarihli
Defter-i Evkâf-ı Rum’da bu mahalle adının belirtilmemesi dikkat çekicidir173.
Dolaysıyla iki yıl sonra yapılan bir kayıtta bu mahalle isminin bulunmuyor olması
büyük bir ihtimalle mahallenin başka bir mahalle ile birleşerek mescitin isminin de
değişmiş olabileceğini veya söz konusu mescitin yıkılmış olabileceğini düşünmekteyiz.
1.6.29. Sirkeli Mesciti
Günümüze ulaşamayan bu mescitin de banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığına dair

bilgiler yoktur. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1574 tarihli Defter-i Efkâf-ı Rum ve
Tapu Tahrir Defterleri’ndeki Sirkeli Mescit Mahallesi şeklinde kayıtın bunuyor
olmasından, aynı adlı mahallede bir mescitin mevcut olduğu anlaşılmaktadır174. Fakat,
bu mahallenin 1576 tarihli Defter-i Evkâf-ı Rum’da kaydına rastlanılmamıştır.175. Bu
sebeple iki yıl sonra yapılan bir kayıtta bu mahalle isminin bulunmuyor olması
muhtemelen mahallenin başka bir mahalle ile birleşerek mescitin isminin de değişmiş
olabileceği veya söz konusu mescitin yıkılmış olabileceği ile açıklamak mümkündür.
1.6.30. Musa Efendi Camisi
Caminin bulunduğu yer, banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi yoktur.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki Hurufat Defterleri’nden, Mescit-i Musa adı ile anılan
bir mahallenin bulunduğu ve 1574 tarihinden itibaren de mahallenin Kılavuz adı ile
değiştiğine dair bilgiler tespit edilmiştir176. E. Çelebi de, seyahatnamesinde bu camiden
172
173
174
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.34; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.38.
175
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.34; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.38.
176
37
sağlam bir yapı olarak bahsetmiştir177. Muhtemelen cami, isminden dolayı Musa Efendi
olarak tanınan birisi tarafından inşa ettirilmiş olmalıdır.
1.6.31. Mehar Mesciti
Hamurkesen Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

bilinmemektedir. 1576 tarihli Evkaf Defteri’nde bu mescit hakkında bilgilere
ulaşılmıştır178. Bu tarihten sonra arşiv belgelerinde Mescit-i Mehar adı ile bir mescit
tespit edilememiştir. Ö. Demirel, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1726 ve 1820
tarihli tarihli Hurufat Defterlerinden, aynı mahallede bulunduğu anlaşılan Hacı Veli ve
Seyyid Ömer mescitlerinden birisinin bu mescitin yerine yeniden inşa edilmiş ya da
büyük çaplı bir onarım geçirerek isminin değiştirilmiş olabileceği belirtilmektedir179.
Fakat bugünkü bilgilerimiz ile bu durumun kesin olarak tespit edilmesi mümkün
değildir. Ancak ileride yapılacak arşiv çalışmaları ile bu durum hakkında daha sağlıklı
görüşler ileri sürmek mümkün olacaktır.
1.6.32. Hacı İsmail (Kürkçüler) Camisi
Günümüze ulaşamayan bu caminin inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığına dair bilgi yoktur.
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, Sarı Şeyh Mahallesi’nde bulunan bu caminin Selman
Bey ailesinden Hacı İsmail b. Kemal tarafından inşa ettirildiğini ve H.992/M.1584
tarihinde de vakfiyesini düzenlettiğini belirtmişlerdir180.
1.6.33. Ali Çavuş Camisi
Aynı adla bilinen mahallede bulunan bu caminin banisi ve ne zaman yıkıldığına dair
bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
düzenlenmiş ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 28. sırasında bu
177
Evliya Çelebi, Seyehatname (Çeviren: Zuhuri Danışman), Cilt:V, İstanbul, 1970, s.90; A.
Mahiroğulları, a.g.e., s.34.
178
179
180
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.177,dipnot:93; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.53, dipnot
249.
38
camiden bahsedilmesi ile bu caminin varlığından haberdar olmaktayız181. Bu belgede,

caminin Ali Çavuş Mahallesi’nde bulunduğu ve H.1051/M.1641 tarihinde inşa
ettirildiği, ahşap olan caminin boyunun 14, eninin sekiz (metre) olduğu ve tek şerefeli
bir minaresinin bulunduğu belirtilmiştir. Ayrıca belgeden, caminin sabah, akşam ve
yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu ve camide, cuma ve bayram namazlarının
kılındığına ve görevlileri arasında bir imamın bulunduğuna dair bilgiye yer verilmiştir.
Yukarıda bahsedilen aynı belgede, bu caminin 200 metre yakınlarında Kabalı
Mesciti’nin yer aldığından bahsedilmiştir.
1.6.34. Kızıl Cami
Caminin bulunduğu yer, banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı bilinmemektedir. E.

Çelebi, seyahatnamesinde bu camiden bahsederek, bir minareli eski bir mabet olarak
tanımlamıştır182. Çelebe’nin bahsettiği bu camiye arşiv belgelelerinde rastlanılmamıştır.
1.6.35. Mevlana Mehmed Mesciti
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Mescit-i Mevlana Mehmed adı ile anılan bir mahallenin
mevcut olması sebebiyle bu isimle bilinen bir mescitin var olduğunu söylemek
mümkündür183. Adı geçen bu mescitin de banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
bilinmemektedir.
1.6.36. Musa Mesciti
Bu mescitin de banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi yoktur. XVI.
yüzyılın ikinci yarısında Mescit-i Musa adı ile anılan bir mahallenin mevcut olması
sebebiyle bu adla anılan bir mescitin var olduğu anlaşılmaktadır184.
181
182
183
184
39
1.6.37. Kurt Mesciti
hakkında bilgi yoktur. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1693 tarihli Hurufat
Defteri’nde bu mescitin ismine ulaşılarak185, 1827 tarihli Hurufat Defterlerinde de bu
mescite minber vaz edilerek camiye dönüştürüldüğü tespit edilmiştir186. Kurt
Mesciti’nin ismine, en son aynı arşivdeki 1888 tarihli Esas Defteri’nde rastlanılmıştır187.
1.6.38. Küçük Bengiler Mahallesi Mesciti (Hacı Hüseyin Camisi)
hakkında bilgilere ulaşılamamıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki H.1105/M.1693
tarihli ve 3687 numaralı Sivas Eyaleti Evkaf Muhasebe Defteri’nde bu mescit hakkında
bilgilere ulaşılmıştır188. Bu defterde, Eı-Hac Hüseyin Ağa Vakfı mütevellilerinin, vakıf
değirmenin yıkılması üzerine suyunu üç hamam ve 121 çeşmeye icara verdiklerine dair
bilgiler tespit edilmiştir189. XVII. yüzyılın sonlarında mahalle mesciti olarak kaydedilen
yapıdan, aynı arşivdeki 1705 ve 1883 tarihli Hurufat Defterleri’nde de Hacı Hüseyin
Camisi olarak bahsedilmiştir190.
1.6.39. Hacı Veli Mesciti
Hacı Veli Mahallesi’nde191 bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığına
dair bilgiler yoktur. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1703 tarihli Hurufat
Defteri’nde mescit hakkında bilgilere ulaşılmıştır192. Arşiv belgelerinde mescitin 1733
tarihinde minber eklenerek camiye dönüştürüldüğü tespit edilmiştir193.
185
186
187
188
189
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.84,95.
190
191
Hacı Veli Mahallesi’nin önce Hacı Zahid, sonrada Yiğitler Mahallesi ile birleşerek isminin değiştiği
tespit edilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.44.
192
193
40
1.6.40. Sipahizade (Küçük Sipahioğlu) Mesciti
Günümüze ulaşamayan bu mescitin de banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığına dair

bilgiler yoktur. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1703 tarihli Hurufat
Defteri’nde bu mescitin, Hacı Veli Mahallesi’nde bulunduğu tespit edilmiştir194. Ayrıca
arşiv belgelerinde, mescitin 1801 tarihinde minber eklenerek camiye dönüştürüldüğüne
dair bilgilere ulaşılmıştır195.
1.6.41. Hacı Bekir Ağa Mesciti (Şehitler Camisi)
Keçibula Mahallesi’nde196 bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

hakkında bilgi yoktur. 1703 ve 1881 tarihli Sivas Şer’iyye Sicilleri’nde bu mescitin ismi
tespit edilmiştir197. Arşiv belgelerinde bu mescitin, 1740 tarihinde minber eklenerek
camiye dönüştürüldüğüne dair bilgilere ulaşılmıştır198. Yine arşiv belgelerinde, caminin
XIX. yüzyılda Sivas Valisi Said Paşa tarafından onartıldığına dair bilgilere yer
verilmiştir199. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’ndeki tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgede, bu camiden
bahsedilmiştir200. Belgede 65. sırada yer alan caminin Keçi Bula mevkiinde bulunduğu
ve H.(1)330/M.1912 yılında yenilendiği belirtilmiştir. Söz konusu belgede, bu caminin
boyunun 12, eninin de dokuz (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığına dair
bilgilere yer verilmiştir. Aynı belgede, caminin akşam, yatsı ve sabah vakitlerinde açık
olduğu ve camide cuma ile bayram namazlarının kılındığı belirtilerek cami
görevlilerinin yazıldığı kısım boş bırakılmıştır. Caminin, 100 (metre) civarında Ferhat
Bostan Camisi, 500 metre civarında da Meydan Camisi’nin yer aldığı belirtilmiştir.
194
Hacı Veli Mahallesi önce Hacı Zahid, sonra da Yiğitler Mahallesi ile birleşerek ismi değişmiştir. Geniş
bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.44.
195
196
Keçibula Mahallesi, Cumhuriyet’in başlarından itibaren Ferhatbostanı Mahallesi adını alarak
günümüze kadar ulaşabilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.44.
197
198
199
200
41
1.6.42. Hamidiye Mahallesi Mesciti
Küçük Kilise Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığına dair bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo
bu mescitin Küçük Kilise Mahallesi’nde bulunduğu ve H.(1)117/M.1705 tarihinde inşa
ettirildiği belirtilmiştir201. Ayrıca belgeden, ahşap olan caminin boyunun 8, eninin 6
(metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığına dair bilgilere ulaşılmıştır. Söz konusu bu
belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu anlaşılmaktadır. Yine
yukarıdaki belgede mescitte, cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına dair bilgiye
yer verilerek cami görevlilerinin yazıldığı kısım boş bırakılmıştır. Ayrıca aynı belgenin
aynı satırında, bu mescitin 150 metre yakınlarında Uzunhacıoğlu Mesciti’nin yer aldığı
belirtilmiştir.
1.6.43. Hacı İbrahim Ağa Mesciti
Ece Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

bilinmemektedir. Bu mescitin, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1706 tarihli
Hurufat Defteri’nde mescit, 1742 tarihli Hurufat Defterinde de cami olarak kaydedildiği
1.6.44. Yakub Efendi Mesciti
Hacı Mehmed Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
bilinmemektedir. Mescit hakkındaki ilk bilgilere, Vakıflar Genel Müdürlüğü
Arşivi’ndeki 1706 tarihli Hurufat Defterleri’nde ulaşılmıştır203. Aynı arşivdeki 1775
tarihli Hurufat Defterinde de mescitin camiye dönüştürüldüğüne dair bilgiler tespit
edilmiştir204. Caminin ismi son olarak yine aynı arşivdeki 1829 tarihli Esas Defteri’nde
belirlenmiştir205.
201
202
203
204
205
42
1.6.45. Hacı Süleyman Ağa Camisi
Kayseri Kapısı Mahallesi’nde bulunan caminin banisi ve ne zaman yıkıldığı hakkında

bilgiye ulaşılamamıştır. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
caminin Kayseri Kapısı Mahallesi’nde bulunduğu ve H.(1)121/M.1709 tarihinde inşa
edildiği belirtilmiştir. Aynı bu belgeden, ahşap olan caminin boyunun 11, eninin 9
(metre) olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca bu
belgede, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu ve camide, cuma ve
bayram namazlarının kılındığına dair bilgiye yer verilerek cami görevlilerinin yazıldığı
kısım boş bırakılmıştır. Yukarıda bahsedilen belgeden, bu caminin 180 metre
yakınlarında Selim Ağa Camisi’nin, 500 metre yakınlarında da Ece Mahallesi
Mesciti’nin yer aldığına dair bilgilere ulaşılmıştır.
Kösedere-i Müslim Mahallesi’nde206 bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığı bilinmemektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1710 tarihli Hurufat
Defteri’nde bu mescitin ismi tespit edilmiştir207.
1.6.47. Bağcızâde Ömer Ağa Mesciti
Gökçebostan Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

Defteri’nde ve Sivas Müzesi Arşivi’ndeki 1835 yılına ait Vakıf Muhasebe Defteri’nde
bu mescitin ismi tespit edilmiştir208.
206
Kösedere-i Müslim Mahallesi’nin Cumhuriyet’in başlarından itibaren Çayyurt Mahallesi adını aldığına
dair bilgiye ulaşılmıştır. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.43.
207
208
43
1.6.48. Yahya Bey (El-Hac Osman) Mesciti
Aynı adla anılan mahallede bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgi yoktur. Yahya Bey Mesciti’nin adına 1713 yılından itibaren arşiv
belgelerinde rastlanılmıştır209. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1118 numaralı
Hurufat Defteri’nde, mescite, H.1134/M.1721-22 tarihinde El-Hac Osman b. Abdi
tarafından bazı vakıflar ayrıldığı; aynı arşivdeki 549 numaralı Hurufat Defteri’nde
mescitin 1728 yılında da minber konularak camiye dönüştürüldüğü tespit edilmiştir210.
Ayrıca aynı arşivdeki 1726 tarihli Hurufat Defteri’nde ve 1890 tarihli Esas Defteri’nde
de mescite ait bilgilere ulaşılmıştır211. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belgenin 38.
sırasında bu mescit hakkında bilgilere yer verilmiştir212. Bu belgeden, mescitin Yahya
Bey Mahallesi’nde bulunduğu ve H.(1)290/M.1873 tarihinde inşa ettirildiği, ahşaptan
yapılan mescitin boyunun 13, eninin 10 (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı
kaydedilmiştir. Ayrıca belgeden, caminin akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık
olduğu ve mescitte cuma ve bayram namazlarının kılındığına dair bilgilere ulaşılmıştır.
Yukarıda bahsedilen belgede, mescitin görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin
bulunduğu ve mescitin 200 metre yakınlarında Ahi Emir Ahmed Mesciti’nin yer aldığı
belirtilmiştir.
1.6.49. Yakub Beşezâde El-Hac Mahmud Ağa Mesciti
Hamurkesen Mahallesi’nde bulunan mescit, Yakub Beşezâde El-Hac Mahmud Ağa

tarafından inşa ettirilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde, mescitin
H.1128/M.1716 tarihli Yakub Beşezâde El-Hac Mahmud Ağa b. Yakub Beşe adına
düzenlenmiş bir vakfiyesinin mevcut olduğu tespit edilmiştir213. Bu mescitin de ne
zaman yıkıldığı hakkında bilgi yoktur.
209
210
211
212
213
44
Hamurkesen Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

bilinmemektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1726 tarihli Hurufat Defteri’nde,
Hacı Veli Mesciti adı ile anılan bir mescitten bahsedilmektedir214. Ö. Demirel, 1576
tarihli Evkaf Defteri’nde aynı isimli mahallede tespit edilen Mescit-i Mehar adlı
mescitin215 ismine bu tarihten sonra arşiv belgelerinde rastlanılmamasını dikkate alarak
Hamurkesen Mahallesi’nde yer alan Hacı Veli ve Seyyid Ömer camilerinden birisinin
bu mescitin yerine yeniden inşa edilmiş ya da büyük çaplı bir onarım geçirerek isminin
değiştirilmiş olabileceği belirtilmektedir216. Fakat bugünkü bilgilerimiz ile bu durumun
tespit edilmesi mümkün değildir. Ancak ileride yapılacak arşiv çalışmalarında ortaya
konulacak belgeler ile bu durum hakkında daha sağlıklı görüşler ileri sürmek mümkün
olacaktır.
1.6.51. Germinoğlu Mesciti
Günümüze ulaşamayan bu mescitin bulunduğu mahalle, banisi ve ne zaman yıkıldığı ile

bilgi bulunmamaktadır. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
mescitten bahsedilmiştir217. Bu belgede, mescitin bulunduğu yer belirtilmeyerek
H.1139/M.1727 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgiye yer verilmiştir. Ayrıca belgede,
ahşaptan yapılan mescitin boyunun 10, eninin sekiz (metre) olduğu ve minaresinin
bulundunmadığı belirtilmiştir. Aynı belgeden, mescitin harap bir durumda olduğu tespit
edilerek, İbadete kapalı olan caminin 200 metre yakınlarında da Vişneli Camisi’nin
bulunduğuna dair bilgilere ulaşılmıştır.
1.6.52. Hoca Ali Çavuş Mesciti
Kendi adı ile anılan mahallede bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgi bulunmamaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde tespit edilmiş
214
215
216
217
45
El-Hac Halil Çelebi b. Abdulbaki adına düzenlenmiş 1728 ve1756 tarihli iki
vakfiyeden, Debbağ El-Hac Halil Efendi tarafından bu mescite minare yaptırılarak yeni
vakıflar ilave edildiği anlaşılmaktadır218. Ayrıca, aynı arşivdeki 1770 tarihli Hurufat
Defteri’nde de, bu mescitin harap bir durumda olduğuna dair bilgilere ulaşılmıştır219.
1.6.53. Kösedere-i Zimmi Mahallesi Mesciti
Aynı adla anılan mahallede220 bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
bilinmemektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1730 ve 1865 tarihli Hurufat
Defterleri’nde bu mescitin ismi tespit edilmiştir221.
1.6.54. Kaşıkcılar Camisi
Nalbant Mahallesi’nde bulunan bu caminin banisi ve ne zaman yıkıldığına dair bilgi

yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış ve
1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 44. sırasında, bu caminin Nalbant
Mahallesi’nde bulunduğu ve H.1150/M.1738 tarihinde inşa ettirildiği belirtilmitir. Bu
belgede, ahşaptan inşa edilen caminin boyunun 12, eninin sekiz (metre) olduğuna ve
tek şerefeli bir minaresinin bulunduğuna dair bilgilere yer verilmiştir. Aynı belgeden,
caminin harap bir durumda olduğu tespit edilmiştir. caminin 500 metre yakınlarında
Nalbant Camisi’nin yer aldığına dair bilgiye ulaşılmıştır
1.6.55. Serçeli (Üçler Bey) Camisi
Aynı isim ile anılan mahallede bulunan bu caminin banisi ve ne zaman yıkıldığına dair
bilgi yoktur. Bu cami, 1962 yılında tamamen yıkılarak yerine yeni bir cami inşa
edilmiştir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış
ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 36. sırasında bu camiden
bahsedilmiştir222. Bu belgede, caminin Üçler Bey Mahallesi’nde bulunduğuna ve
218
219
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.42, 52 dipnot:245.
220
Kösedere-i Zimmi Mahallesi, Cumhuriyet’in başlarından itibaren Çayyurt Mahallesi adını almıştır.
Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.43.
221
222
46
H.(1)157/M.1744 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Aynı belgede,
ahşaptan yapılan caminin boyunun 12, eninin 10 (metre) olduğu ve tek şerefeli bir
minaresinin bulunduğu belirtilmiştir. Ayrıca belgeden, caminin namaz vakitlerinde açık
olduğuna ve camide cuma ile bayram namazlarının kılındığına dair bilgilere yer
verilmiştir. Yukarıda bahsedilen belgeden, caminin 150 metre yakınlarında Hoca
Hüsam Mesciti’nin, yer aldığına dair bilgiye ulaşılmıştır. H.1300/M.1884223 ve
H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnameleri’nden, Said İbrahim Ağa tarafından bu caminin
tamir ettirildiği anlaşılmaktadır224.
1.6.56. Kadızâde Mesciti
Kösedere-i Müslim Mahallesi’nde225 bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığı hakkında bilgi yoktur. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1749 tarihli Hurufat
Defterleri’nde bu mescitin ismi tespit edilmiştir226.
1.6.57. Abdülbaki Mesciti

yıkıldığına dair bilgi yoktur. Arşiv belgerinden, mescitin 1762 tarihinde minber
eklenerek camiye dönüştürüldüğüne dair bilgilere ulaşılmıştır227.
1.6.58. Mütevellizâde Mesciti

yıkıldığına dair bilgiye ulaşılamamıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1765
tarihli Hurufat Defteri’nden mescitin ihtiyacı karşılamadığından minber eklenerek
camiye dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır228.
223
224
225
Kösedere-i Zimmi Mahallesi, Cumhuriyet’in başlarından itibaren Çayyurt Mahallesi adını almıştır.
Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.43.
226
227
228
47
1.6.59. Abdülkadir b. Mustafa Camisi
Ferhatbostanı Mahallesi’nde bulunan caminin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

bilinmemektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1765 tarihli Hurufat
Defteri’nden, bu caminin ismi tespit edilmiştir229.
1.6.60. Tuzcuoğlu Mesciti
Kösedere-i Müslim Mahallesi’nde230 bulunan ve günümüze ulaşamayan bu mescitin,

banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi yoktur. Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1766 tarihli Hurufat Defteri’nde bu mescite minber eklenerek
camiye dönüştürüldüğüne dair bilgilere ulaşılmıştır231.
1.6.61. Hacı Mahmud Mesciti
Mısmılırmak Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve mimarı hakkında

bilgi yoktur. Günümüzde aynı mahallede Hacı Mahmud Ağa Camisi olarak bilinen yapı
bulunmakta olup, yakın zamanlarda tamamen betonarmeden yapılmıştır. Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1767 tarihli Hurufat Defteri’nden, Hacı Mahmud Mesciti
olarak kaydedilen,232 bu mescitin 1812 tarihinde camiye dönüştürüldüğü tespit
edilmiştir233. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’ndeki tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
mescitten bahsedilmiştir234. Bu belgede ibadete açık olan mescitin inşa tarihi ve
görevliler kısmı boş bırakılmıştır. Aynı belgede, ahşaptan yapılan mescitin boyunun
dokuz, eninin de yedi (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı tespit edilmiştir. Söz
konusu belgede, mescitin sabah, akaşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu ve cuma ile
bayram namazlarının kılınmadığına dair bilgi verilmiştir. Ayrıca aynı belgenin aynı
229
230
Kösedere-i Müslim Mahallesi, Cumhuriyet’in başlarından itibaren Çayyurt Mahallesi adı ile anılmaya
başlanmıştır. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.43
231
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.43, 52 dipnot:245.
232
233
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.46,52. dipnot:245.
234
48
satırında bu mescitin 100 metre yakınlarında Said Paşa Camisi’nin yer aldığı
belirtilmiştir.
1.6.62. İshak Sofu Mesciti
Sarı Şeyh Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
Defteri’nde, İshak Sofu Mesciti imamı olan Mustafa’nın gözlerinin kör olması sebebiyle
görevini yerine getiremediği ve bu görevin başkasına verildiğine dair bilgilere
ulaşılmıştır235.
1.6.63. Hacı Ali Mesciti

yıkıldığı hakkındaki bilgiye ulaşılamamıştır. Arşiv belgerinde mescitin 1784 tarihinde
minber eklenerek camiye dönüştürüldüğüne dair bilgi tespit edilmiştir236.
1.6.64. Zarelizade (Zaralızâde) Receb Paşa (Handanzâde Mehmed Ağa Mesciti,

Hanım) Camisi
Sularbaşı Mahallesi’nde bulunan cami, Zaralızâde Receb Paşa tarafından inşa

ettirilmiştir. Caminin inşa tarihi, mimarı ve ne zaman yıkıldığı bilinmemektedir. Cami
hakkında en erken tarihli arşiv belgesi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki Hurufat
Defterleri’nde tespit edilmiştir237. Hurufat Defterlerinde, 1792 yılında Sivas Valisi
Zaralızâde Receb Paşa’nın Üryan-ı Zimmi Mahallesi’nde238 Handanzâde Mehmed Ağa
Mesciti’ni hanımı adına yeniden inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir239. Bu
tarihten sonra caminin, Zarelizade Recep Paşa Cami, Handanzâde Mehmed Ağa
Mesciti, Hanım Camisi gibi üç farklı isim ile anıldığı arşiv kayıtlarından
235
236
237
238
Üryan-ı Müslim Mahallesi, Üryan-ı Zimmi ve Baldır Bazarı Mahalleleri ile birlikte Cumhuriyet
döneminden sonra birleşerek Sularbaşı Mahallesi olarak isminin değiştirildiği belirlenmiştir. Geniş bilgi
için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.29, dipnot:124
239
Ö. Demirel, Osmanlı Dönemi…, s.37; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.54-55.
49
anlaşılmaktadır240. Ayrıca caminin Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi’nde,

H.1213/M.1798-99 tarihli bir vakfiyesi olduğu tespit edilmiştir241. Cami hakkında bigi
veren diğer belge ise, Y. Erol Arşivi’ndeki tek sayfadan oluşan tablo şeklinde
hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz belgedir242. Bu belgesinin 58.
sırasında bahsedilen caminin, Üryan-ı Müslim Mahallesi’nde bulunduğu ve
H.(1)250/M.1834 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Bu belgede,
ahşaptan yapılan caminin boyunun 12, eninin de dokuz (metre) olduğu ve tek şerefeli
bir minaresinin bulunduğu kaydedilmiştir. Aynı belgeden, caminin sabah, akşam ve
yatsı vakitlerinde açık olduğu ile camide cuma ve bayram namazlarının kılındığı tespit
edilmiştir. Yine bu belgede, caminin görevlileri arasında bir imamın ve bir müezzinin
bulunduğu yazılmıştır. Ayrıca söz konusu belgede, caminin 80 metre yakınlarında
Baltacı Mehmet Paşa Mesciti’nin, 500 metre yakınlarında da Şakir Bey Camisi’nin yer
aldığı belirtilmiştir. Y. Akyurt da, 1946-47 tarihli çalışmasında mesciti, küçük ve basit
bir mescit olarak tanımlayarak mescitin bir odasında Recep Paşa’nın karısı Sitti
Emine’nin mezarının yer aldığını belirtmiştir243.
1.6.65. Süleyman Mesciti
Çarşı içerisinde bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Bu

mescitin varlığından, 1808-1839 yılları arasındaki arşiv belgeleri sayesinde haberdar
olmaktayız244.
1.6.66. İbtidaiye Camisi
Kayseri Kapısı Mahallesi’nde245 bulunan cami inşa kitabesine göre, Hacı İbrahim Ağa
tarafından H.1226/M.1811’de inşa ettirilmiştir. Caminin mimarı ve ne zaman yıkıldığı
tespit edilememiştir. Y. Akyurt, camiye ait, 0.52 x 0.29 m. ölçülerindeki mermer
240
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.55’deki dipnot:257.
241
Y. Akyurt, a.g.e., s.127; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.55.
242
243
Y. Akyurt, a.g.e., s.127-128.
244
Ö. Demirel, II. Mahmud…, s.30.
245
Kayseri Kapısı Mahallesi’nden, ilk defa E. Çelebi seyahatnamesinde bahsetmiştir. Geniş bilgi için
bakınız, E. Çelebi, Seyahatname, Cilt:V, İstanbul, 1970, s. 88. Kayseri Kapısı Mahallesi, şehrin batısında
bulunmakta olup günümüzde İstasyon, Toprak Kale ve Sigorta Hastanasi arasında kalan bölgede yer
almaktadır. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.40, dipnot:180.
50
üzerine yazılmış üçerli kartuş halindeki dört satırlık kitabenin okunuşunu vermiştir.
Aşağıdaki kitabe Y. Akyurt’tan alınmıştır246.
Kitabe:
Hanedan-i memlaket erbab-i hayr

Yani ol elhac İbrahi Ağa
Niyeti mahza livech-illah olub
Kıldı bu sal içre bir ma’bed bina

Seyreden didi minaresin anın
Ma’bed-i hüsnül meab tuba ana
Hak taa’la hayrini makbul edüb

Ecrini izaf ede yem ücceza
Oldı bu nef hayrile ol rak-i tab
Mazhar-i rak-i hadis-i men bena

Söyle mankutile galib tarihin
Revnekın buldı bu dem beyt-i huda
Y. Akyurt kitabeden ebced hesabıyla H.1226/M.1811 tarihini elde etmiştir247.
1.6.67. Akdeğirmen Camisi
Aynı adı taşıyan mahallede bulunan bu cami 2000’li yılların başında tamamen yıkılarak,
yerine betonarmeden yeni bir cami inşa edilmiştir. Caminin banisi ve mimarı hakkında
bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, belgenin 53. sırasında bu mescitten
bahsedilmiştir248. Bu belgede, caminin Akdeğirmen Mahallesi’nde bulunduğu ve
H.(1)230/M.1815 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca
belgeden, ahşaptan yapılan caminin boyunun 14, eninin 12 (metre) olduğu ve
246
247
248
51
minaresinin bulunmadığı; caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık

olduğuna ve camide cuma ve bayram namazlarının kılındığına dair bilgilere ulaşılmıştır.
Yukarıda bahsedilen belgede, caminin görevlileri arasında bir imamın ve bir müezzinin
bulunduğu ve caminin 120 metre yakınlarında Şakir Bey Camisi’nin yer aldığı
belirtilmiştir.
1.6.68. İzzet Paşa (Saray) Camisi
Bugünkü Atatürk Anıtı’nın bulunduğu alanda yer alan cami, 1927 yılındaki Şehir
Meydanı genişletme çalışmaları sırasında tamamen yıkılmıştır (Fot.7). Cami, Hükümet
Konağı yakınlarında bulunduğu için Saray Camisi olarak da anılmıştır249. İnşa
kitabesine göre cami, Hacı Osman Haşim Paşa250 tarafından H.1232/M.1816 tarihinde
inşa ettirilmiştir. Caminin mimarı bilinmemektedir. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer,
cami yapılırken Çifte Minare’nin taşlarının kullanıldığını belirtmişlerdir251. Camiye ait
üç kitabe, günümüzde Sivas Müzesi deposunda korunmaktadır. Sivas Müzesi envanter
defterinde 189 numaralı olarak kaydedilmiş birinci kitabe, 0.77 x 0.25 m.
ölçülerindedir. Mermer üzerine sülüs hatla iki satır halinde yazılmıştır (Fot.8).
Kitabe252:
Vezir-i ekrem Hacı Osman Paşa (Tanrı dünya ve ahiret şerefiyle ikram etsin)
Malının en e-yi helalinden Allah rızası için ikiyüz otuz iki (M.1816) senesinde
bu makamı bina etti.
Sivas Müzesi envanter defterinde, 187 numaralı olarak kaydedilmiş dört satırlık ikinci
kitabe 0.41 x 0.63 m. ölçülerindedir. Mermer üzerine sülüs hatla yazılan kitabenin her
satırı iki kartuş içerisine alınmıştır. Kitabenin son satırı ise iki kartuş şeklinde
249
250
Hacı Osman Haşim Paşa, Halet Said Efendi’ye kâtiplik görevlerinde bulunduktan sonra
H.1237/M.1821 tarihinde Beylerbeyliği görevi ile Alaiye ve Girit’in Resmo sancaklarında mutasarrıflık
hizmetlerinde bulunmuştur. Hacı Osman Haşim Paşa, H.1238/M.1822 yılında Girit Valisi ve ordu
komutanı olarak görev yaptıktan sonra H.1240/M.1824’te Girit’te vefat etmiştir. Konu hakkında daha
geniş bilgi için bakınız. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.179.
251
252
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, bu kitabenin caminin dış kapısı üzerinde bulunduğunu
belirtmektedirler. Geniş bilgi için bakınız. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.177.
52
düzenlenmiştir. Kartuşların içerileri açık mavi tona boyanmış olup; yazılar lacivert
tondaki boya ile belirginleştirilmiştir (Fot.9).
Kitabe253:
Serfiraz-i vüzeray-i devlet Yanı asaf şiyem İzzet Paşa

Vali’i muhteşem din perver Oldı Sivas’de vilayet rira
Kaid-i ceyş maa’rif olur Olamaz zatine ristu hemra

Sadef-i dürr-i yetim irfan Katredin fazlıne nisbet derya
Bu saray cami’i yapmış idi Valid-i macidi Osman Paşa

Eskiyüp her tarafı oldı bütün Mahv isbâtle tamîre sezâ
Yapdurup ez-ser-i nev zîr ü berîn Pederi ruhıni kıldı ihyâ

Bende bir beytle Abdî bu dem Tam târîhini itdüm imlâ
Ma’bed-i validi yaptı bu yıl
Nâil-i fevz İzzet ola İzzet Paşa
Sivas Müzesi envanter defterinde, 188 numaralı olarak kaydedilmiş üçüncü kitabe, 1.46
x 0.30 m. ölçülerinde olup mermer üzerine sülüs karakterdeki yazı ile dörtlü kartuş
içerisine üç satır halinde yazılmıştır (Fot.10).
Kitabe254:
Cam-i cümle-i lutf-u refet Nâşir-i ma’dalet İzzet Paşa

Huk-ı memdûh kerem bahşâsi Kıldı Sivas’ı serâser ihyâ
İşte bu câmi’i pür envârı Per-i ekremi etmişdi bina

Eyledi tarz-ı nev üzere ta’mir Yâveri hızr ola yârı mevla
253
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, bu kitabenin caminin iç kapısı üzerinde bulunduğunu belirtmektedirler.
Ancak kitabenin okunuşunu verdikleri çalışmalarında her nedense bu kitabenin sadece son beş satırının
okunuşunu yazmışlardır. Geniş bilgi için bakınız. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.177.
254
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, bu kitabenin caminin dış kapısı üzerinde bulunduğunu
belirtmektedirler. Geniş bilgi için bakınız. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 177.
53
Çıktı bir beytle rûmî târîh Secde-i sükri ederken îfâ

Vâlid-i câmi’ini yaptı cedîd Muhyi-i din-i hak İzzet Paşa
Ayrıca, Sivas Müzesi envanter defterinde, 463 numaralı olarak kaydedilmiş Hacı İzzet
Paşa255 Camisi’nin tuğrası bulunmaktadır. Elips biçimindeki taş tuğranın çapı, 0.63 x
0.49 ölçülerinde olup üzerine dua yazılmıştır (Fot.11).
Dua:
Yâ hafiyye’l-eltâf neccinâ mimmâ nehâf
Duanın anlamı:
Ey lutuflar sahibi korkularımızdan bizi koru.
Tuğranın yüzeyi açık mavi renge boyanmıştır. Dış çevre ve tuğra kahverengi renk ile
belirginleştirilmiştir. Tuğranın yan tarafındaki açık mavi zemin üzerine beyaz renkle
tonlandırılmış bir saptan çıkan yedi yapraklı çiçek motifi işlenmiştir.
Caminin Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde, H.1239/M.1817 tarihli El-Hac Osman

Paşa b. Ali Ağa adına düzenlenmiş bir vakfiyesi bulunmaktadır256. Bu vakfiyeden,
vakfın gelirleri arasında bulunan terzi, çizmeci, eskici, bezzaz, kazaz, berber, kuyumcu,
duhancı ve börekçi dükkanlarının tamamının 100’er kuruşa icara verildiği tespit
edilmiştir257. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’nde yer alan tek sayfadan oluşan tablo şeklinde
hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz belgenin dördüncü sırasında bu
camiye dair bilgilere verilmiştir258. Belgede, Hükümet (Binası) önünde bulunan caminin
ahşaptan yapıldığına, boyunun ve eninin 17 (metre) olduğundan, tek şerefeli bir
255
Hacı İzzet Paşa, H.1237/M.1821 de babasının valiliği esnasında Girit’in Resmo Kasabası’nda
doğmuştur. H.1265/M.1848 yılında Van ve Hakkari’de, sonrada Cidde, Kürdistan ve Trablusgarp’ta vali
olarak görev almıştır. H.1278/M.1861 yılında da Göçmenler Komisyonu başkanı ve aynı yıl Harput daha
sonra da Sivas valilik görevlerinde bulunmuştur. Sivas’ta beş yıl vali olarak görev yaptıktan sonra ayrılan
Paşa, H.1291/M.1874 yılına kadar tekrar Sivas’a vali olarak hizmet ettiği görülmektedir. Hacı İzzet Paşa,
H.1310/M.1892’de Edirne’de vefat etmiştir. Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız. İ. H.
Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 179.
256
Ö. Demirel, Osmanlı-Vakıf…, s.54, dipnot:254.
257
Ö. Demirel, Osmanlı-Vakıf…, s.115.
258
54
minaresinin bulunduğundan bahsedilmesine karşın caminin inşa tarihi ve görevliler

kısmı boş bırakılmıştır259. Söz konusu bu belgede, öğle ile ikindi vakitlerinde açık olan
camide cuma ve bayram namazlarının da kılındığından ve caminin 100 (metre)
yakınlarında Mahmud Paşa Camisi’nin, 500 metre yakınlarında da Abadan Camisi’nin
yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.69. Keçibula Camisi
Aynı adla anılan mahallede bulunan bu caminin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgi yoktur. Sivas Şer’iyye Sicilleri’nde tespit edilen 1254/M.1819 tarihli
İbrahim Said Ağa bin Es-Seyyid Himmet Ağa Vakfiyesi’nden, bu caminin tamir
edildiği anlaşılmaktadır260. Ayrıca H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamesi’nin 78.
sayfasında, Keçibula Mahallesi Cami-i Şerif-i’nin Said İbrahim Ağa tarafından
H.1249/M.1833 yılında onartıldığına dair bilgilere yer verilmiştir261.
1.6.70. Dikilitaş Camisi
Küçük Minare Mahallesi’nde bulunan cami, 1989 yılında tamamen yıkılarak yerine
yeniden betonarmeden cami inşa edilmiştir. Y. Erol Arşivi’ndeki belgenin 78. sırasında
bu camiden bahsedilmiştir262. Bu belgede, caminin Çarşı civarında bulunduğu
belirtilerek, H.(1)241/M.1826 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir.
Aynı belgede, ahşaptan yapılan caminin boyunun 18, eninin 15 (metre) olduğu,
minaresinin bulunmadığı, beş vakit ibadete açık olan camide cuma ile bayram
namazlarının kılındığı, görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin bulunduğu ve
500 metre yakınlarında da Şems Camisi’nin yer aldığı belirtilmiştir. Ayrıca, Sivas
Şer’iyye Sicilleri’nde tespit edilen 1254/M.1838 tarihli İbrahim Said Ağa b. Es-Seyyid
Himmet Ağa Vakfiyesi’nde, bu caminin tamir edildiği tespit edilmiştir263.
259
260
Ö. Demirel, Osmanlı-Vakıf…, s.54’deki dipnot:256.
261
262
263
55
1.6.71. Seyyid Ömer Camisi
Hamurkesen Mahallesi’nde bulunan caminin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

bilinmemektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1820 tarihli Hurufat
Defteri’nde, bu cami hakkında bilgilere ulaşılmıştır264. Ö. Demirel, 1576 tarihli Evkaf
Defteri’nde aynı isimli mahallede tespit edilen Mescit-i Mehar adlı mescitin265 ismine
bu tarihten sonra arşiv belgelerinde rastlanılmamasını dikkate alarak Hamurkesen
Mahallesi’nde yer alan Seyyid Ömer ve Hacı Veli camilerinden birisinin bu mescitin
yerine yeniden inşa edilmiş ya da büyük çaplı bir onarım geçirerek isminin değiştirilmiş
olabileceğini belirtmektedir266. Fakat bugünkü bilgilerimiz ile bu durumun tespit
edilmesi mümkün değildir. Ancak ileride yapılacak arşiv çalışmaları ile bu durum
hakkında daha sağlıklı görüşler ileri sürmek mümkün olacaktır.
1.6.72. Mescitli Mahallesi Mesciti
Aynı adla anılan mahallede bulunan mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığı hakkında
bilgi yoktur. Bu mescitin varlığından, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belgenin yedinci
sırasında ver verilmesi ile bu mescitten haberdar olmaktayız267. Bu belgede, mescitin
Mescitli Mahallesi’nde bulunduğuna ve H.(1)240/M.1825 tarihinde inşa edildiğine,
boyunun 11, eninin de 10 (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığına dair bilgilere
yer verilmiştir. Aynı belgede caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu,
camide cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı ve bu mescitin 200 metre
yakınlarında Mehmed Paşa Camisi’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.73. Gökhüsam Mahallesi Mesciti
Aynı adla bilinen mahallede bulunan bu mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığına dair
bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde tespit edilen tek sayfadan oluşan tablo şeklinde
hazırlanmış ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz belgenin 24. sırasında bu mescitin
Gökhüsam Mahallesi’nde bulunduğuna, H.(1)240/M.1825 tarihinde inşa ettirildiği
264
265
266
267
56
belirtilmiştir. Ayrıca belgede, ahşap olan caminin boyunun ve eninin sekiz (metre)
olduğu ve minaresinin bulunmadığına dair bilgilere yer verilmiştir. Aynı belgeden
caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu, mescitte cuma ve
bayram namazlarının kılınmadığı ve bu mescitin 200 metre yakınlarında Kerim oğlu
Mesciti’nin yer aldığı bu belgeden anlaşılmaktadır.
1.6.74. Selimoğlu Mesciti

yıkıldığı hakkında bilgi yoktur. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki Hurufat
Defteri’nden, mescitin 1827 tarihinde minber eklenerek camiye dönüştürüldüğü tespit
edilmiştir268.
1.6.75. Paşa Bey Mesciti
Kendi adı ile anılan mahallede bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman
bu mescitten bahsedilmiştir269. Bu belgeden, mescitin Paşa Bey Mahallesi’nde
bulunduğuna ve H.(1)260/M.1844 tarihinde inşa ettirildiği, ahşaptan yapıldığı ve
boyunun 10, eninin dokuz (metre) olduğu ile minaresinin bulunmadığı anlaşılmaktadır.
Aynı belgeden, caminin akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu ve camide cuma ile
bayram namazlarının kılındığı tespit edilmiştir. Yukarıda değinilen belgede, mescitin
100 metre yakınlarında Ümmi Paşa Camisi’nin, 500 metre civarında da Hoca İmam
Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir270.
1.6.76. Mor Ali Baba Camisi
İmaret Mahallesi’nde bulunan bu caminin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan belgenin 30. sırasında
268
269
270
57
Mor Ali Baba271 Camisi’nin İmaret Mahallesi’nde bulunduğundan ve H.(1)260/M.1844

tarihinde onartıldığından bahsedilmiştir272. Belgede, ahşap olan caminin boyunun 14,
eninin 15 (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı, caminin sabah, akşam ve yatsı
vakitlerinde ibadete açık olduğu ve camide, cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı
tespit edilmiştir. Ayrıca aynı belgeden, bu caminin 80 metre yakınlarında İmaret
Mesciti’nin, 500 metre yakınlarında da Ganem Camisi’nin yer aldığına dair bilgilere
ulaşılmıştır.
1.6.77. Selim Ağa Mesciti
Halil Rıfat Paşa Mahallesi’nde bulunan ve günümüze ulaşamayan bu mescitin banisi

hakkında bilgi yoktur. 1989 yılında tamamen yıkılan mescitin yerine, aynı isim ile
betonarme yeni bir cami inşa edilmiştir. Bu mescit hakkındaki tek bilgiye, Y. Erol
Arşivi’ndeki 1912-1927 arasına tarihlenen bir belgede ulaşılmıştır273. Bu belgenin 12.
sırasında bu mescitin, Kayseri Kapısı Mahallesi’nde bulunduğu ve H.(1)260/M.1853
tarihinde inşa edildiği, ahşap olan mescitin boyunun 14, eninin de sekiz (metre) olduğu
ve minaresinin bulunmadığı ve mescitin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu
anlaşılmaktadır. Ayrıca belgede, cuma ve bayram namazlarının bu mescitte kılındığına
dair bilgiye yer verilerek mescit görevlilerinin yazıldığı kısım boş bırakılmıştır.
Yukarıda bahsedilen belgenin aynı satırında bu mescitin 180 metre yakınlarında Hacı
Süleyman Ağa Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.78. Şakir Bey Camisi
Köseder-i Müslim Mahallesi’nde274 bulunan bu caminin banisi ve ne zaman yıkıldığı

hakkında bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, belgenin 52. sırasında bu mescitten
bahsedilmiştir275. Bu belgede, caminin Kösder-i Müslim Mahallesi’nde bulunduğuna ve
H.(1)270/M.1854 tarihinde inşa ettirildiği, ahşaptan yapılan caminin boyunun 15, eninin
271
Mor Ali Baba (1805-1882), Kerkürklü olup, ailesi ile birlikte Sivas’a gelerek Çayırağası Mahallesi’ne
yerleşmiştir. Asıl adı Mehmet olan Mor Ali Baba Arapça ve Farsça bilmektedir. Konu hakkında daha
geniş bilgi için bakınız, M. A. Mahiroğuları, a.g.e., s.75.
272
273
274
Köseder-i Müslim Mahallesi, Köseder-i Zimmi Mahallesi ile birleşerek Çayyurt Mahallesi adını
275
58
13 (metre) olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu tespit edilmiştir. Ayrıca
belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu ve camide cuma ve
bayram namazlarının kılındığına dair bilgilere ulaşılmıştır. Yukarıda bahsedilen
belgede, caminin görevlileri arasında bir imamın ve bir müezzinin bulunduğu ve
caminin 120 metre yakınlarında Akdeğirmen Camisi’nin, 500 metre civarında da
Korkmazoğlu Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.79. Vişneli Camisi
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Cami 2003 yılına kadar
Bahtiyarbostan Mahallesi, Vişneli Cami Sokak üzerinde bulunmakta iken aynı yıl,
1993 yılında eklenen tek şerefeli taş minaresi dışında tamamen yıkılarak yerine
betonarmeden yeni bir cami yapılmaya başlanmıştır (Fot.12). Yıkım esnasında cami
üzerinde bulunan kitabe yerinden sökülerek Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde
koruma altına alınmıştır. Kitabe 0.39 x 0. 60 m. ölçülerindeki taş üzerine sülüs harfler
ile üç satır halinde yazılmış olup, her satırı üç kartuş içerisine alınmıştır (Fot.13).
Kitabe:
Miralay İsmail Beg nuş cami bahdemahmut

Hamdallah bu cami oldı hecri bani sani
Vasihimmetle ceddine suhl oldı nu aynıreviven

Ola yarab hesti behset alimekanı
Asimi yaz tarihin adrili ile menşelerdi

Abinuş olanlar ola mazhari nefahat mihrani
Fi sene 1279
Kitabeden caminin, H.1279/M.1863 yılında Miralay İsmail Bey tarafından ikinci kez
tamir ettirildiği anlaşılmaktadır.
59
Caminin tamamen yıkılmadan önceki durumuna ait röleve planı Kayseri Kültür ve
Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi’nde bulunmaktadır. Röleve
planına göre cami, kuzey cephesi doğu yönünde genişleyen açıyla uzanan düzgün
olmayan dikdörtgen bir plana sahiptir (Plan.1). Camiye batı yöndeki avludan
girilmektedir. Avlunun doğusunda son cemaat mahalli yer almaktadır. Harime, son
cemaat mahallinin doğu duvarının kuzey ucuna açılan kapıdan girilmektedir. Harimin
kuzey duvarı sağır olarak bırakılmıştır. Harimin aydınlatılması doğu ve batı duvarlara
iki, güney duvara da üç pencere açılarak sağlanmıştır. Harimin güney duvarının hafif
batısına yarım daire şeklinde mihrap nişi açılmıştır. Mahfil, harimin kuzeydoğu
köşesine yerleştirilmiştir.
Vişneli Camisi hakkında ulaşabildiğimiz tek belge, XX. yüzyılın ilk çeyreğine aittir. Y.
Erol Arşivi’ndeki tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde hazırlanmış ve 1912-1927 arasına
tarihlendirdiğimiz bir belgenin 45. sırasında bu camiden bahsedilmiştir. Bu belgede,
caminin Oğlan Çavuş Mahallesi’nde276 bulunduğu ve H.(1)220/M.1805 tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir277. Sözkonusu bu belgede, ahşaptan yapılan
caminin boyunun 14, eninin de dokuz (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı
kaydedilmiştir. Aynı belgeden, caminin beş vakit ibadete açık olduğu ve camide cuma
ve bayram namazlarının kılındığı tespit edilerek, caminin görevlileri kısmı boş
bırakılmıştır. Ayrıca bu belgede, caminin 200 metre yakınlarında Germin oğlu
Camisi’nin, 500 metre yakınlarında da Paşa Camisi’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.80. Kırcuk Mahallesi Mesciti
Aynı adla anılan mahallede278 bulunan mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgilere ulaşılamamıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1121
numaralı Hurufat Defteri’nde ve aynı arşivdeki 412 numaralı Esas Defteri’nde, mescitin
1881 yılında camiye dönüştürüldüğü tespit edilmiştir279.
276
Oğlan Çavuş Mahallesi, Cumhuriyet döneminden itibaren Bahtiyarbostanı Mahallesi olarak adı
değişerek günümüze kadar ulşabilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı-Vakıf…, s.41.
277
278
Kırcuk Mahallesi’nin günümüzde Demircileradı olarak bilinen mahallenin sınırları içerisine dahil
edildiği tespit edilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, II. Mahmud…, s.145; Ö. Demirel,
Osmanlı-Vakıf…, s.44.
279
Ö. Demirel, Osmanlı-Vakıf…, s.44.
60
1.6.81. Mahkeme (Ümmi Paşa) Mesciti
Tokmak Kapı Mahallesi’nde280 bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığına dair bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’ndeki bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo
bu mescitten bahsedilmiştir281. Bu belgede, mescitin Tokmak Kapı Mahallesi’nde
bulunduğu ve H.(1)300/M.1883 tarihinde onartıldığı, ahşaptan yapılan mescitin
boyunun ve eninin 14 (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı belirtilmiştir. Aynı
belgeden, mescitin akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu ve mescitte cuma ile
bayram namazlarının kılındığı tespit edilmiştir. Yukarıda bahsedilen belgeden, caminin
görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca söz
konusu belgede, caminin 100 metre yakınlarında Paşa Bey Camisi’nin yer aldığı
belirtilmiştir.
1.6.82. Hacı Abdurrahman (Karabaş) Camisi
Keçi Bula Mahallesi’nde282 bulunan bu caminin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
bilinmemektedir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
camiden bahsedilmiştir283. Bu belgede caminin Keçi Bula Mahallesi’nde bulunduğu ve
ibadete açık olduğu belirtilmiştir. Aynı belgede, caminin H.(1)310/M.1893 tarihinde
yenilendiğine, ahşaptan yapılan caminin boyunun sekiz, eninin dokuz (metre) olduğu ve
minaresinin bulunmadığına dair bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca belgeden caminin
sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu ve camide cuma ve bayram
namazlarının kılınmadığı tespit edilmiştir. Yukarıda bahsedilen söz konusu belgede,
caminin 250 metre yakınlarında Hacı Mahmud Mesciti’nin, 500 metre yakınlarında da
Kılavuz Camisi yer aldığı belirtilmiştir.
280
Tokmakkapı Mahallesi, Paşa Beğ ve Köhnecivan mahalleleri ile birleşerek Cumhuriyet döneminde
Paşa Bey Mahallesi adını almıştır. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, II. Mahmud…, s.145.
281
282
Cumhuriyet döneminde Keçi Bula Mahallesi, Ferhadbostanı ve Hamurkesen mahalleleri ile birleşerek
Ferhadbostanı Mahallesi adını almıştır. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, II. Mahmud…, s.145.
283
61
Caminin 1930 yılına ait fotoğrafı, M. Üçer Arşivi’nde tespit edilmiştir (Fot.14). Bu
fotoğrafta, caminin giriş cephesinin iki pencereyle hareketlendirildiği ve giriş
cephesinin üzerinin sundurma ile kapatıldığı görülmektedir. Ayrıca aynı fotoğraftan
harimin üzerini örten pramidal biçimdeki kubbenin sekizgen kasnak üzerine oturtulduğu
anlaşılmaktadır.
1.6.83. Emir Arif Zaviyesi Mesciti
Küçük Kilise Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığına dair bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, belgenin 14. sırasında bu
mescitin Küçük Kilise Mahallesi’nde bulunduğu, H.(1)310/M.1893 tarihinde onarıldığı,
ahşap olan mescitin boyunun dokuz, eninin altı (metre) olduğu ve minaresinin
bulunmadığı kaydedilmiştir. Aynı belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde
ibadete açık olduğu ve mescitte cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına dair
bilgiye yer verilerek cami görevlilerinin yazıldığı kısım boş bırakılmıştır. Ayrıca
belgede, bu mescitin 110 metre yakınlarında Uzunhacıoğlu Mesciti’nin yer aldığı
belirtilmiştir.
1.6.84. Hacı Abdurrahman Zaviyesi Camisi
Kaleardı Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı

bilinmemektedir. Mescit hakkında ilk bilgi, H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı
Sivas Şer’iyye Sicil Defteri’ndeki 349-175 nolu belgede bulunmaktadır. Belgede, Cami-
i Abdurrahman Zaviyesi Vakfı’nın imam ve mutasarrıfı olan Ömer Halife ibn-i Seyyid
Mehmed’in vefatı üzerine onun yerine aynı göreve oğullarının kahvecilik ile
uğraşmalarından dolayı ehil olan Kaleardı Mahallesi’nde oturan Hacı Hafız Mehmed
Efendi ibn-i Hacı Mehmed Efendi’nin atanmasının istendiğine dair bilgilere
ulaşılmıştır284. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’ndeki belgenin 19. sırasında bu mescitten
bahsedilmiştir285. Bu belgede, caminin Kaleardı Mahallesi’nde bulunduğuna dair bilgi
verilmesine karşın, inşa tarihi kısmı boş bırakılmıştır. Belgede, ahşap olan caminin
boyunun 12, eninin de 10 (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı kaydedilmiştir.
284
Ü. Kaya, a.g.t., s.351-353.
285
62
Aynı belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğuna,
mescitte cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına dair bilgiye yer verilerek caminin
görevlileri kısmı boş bırakılmıştır. Ayrıca aynı belgenin aynı satırında bu mescitin 150
metre yakınlarında Kerim Çavuş Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.85. Mustafa Bey Camisi
Günümüze ulaşamayan bu caminin bulunduğu yer, banisi, inşa tarihi ve ne zaman

yıkıldığı hakkında bilgimiz yoktur. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı Sivas
Şer’iyye Sicil Defteri’ndeki 73 nolu belgede, Mustafa Bey Cami-i Şerifi tevliyetine dair
Hacı Ahmed bin İbrahim adlı kişinin, İbrahim Edhem Efendi’yi 10 yıldan beri vakfı
fuzuli zabt ettiği için dava ettiği ancak evladiyet vakfı esaslarına göre İbrahim Edhem
Efendi’nin haklı olduğuna dair286; aynı sicil defterindeki 257-85 nolu belgede de,
Mustafa Bey Cami-i Şerifi’nde hitabet görevinde bulunan Hafız Mustafa Efendi’nin
vefatı üzerine aynı göreve ehil olduğu ispatlanan Ali Efendi’nin getirilmesine dair
bilgilere yer verilmiştir287. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’ndeki tek sayfadan oluşan tablo
hakkında bilgi verilen Haydar Sokağı Mesciti’nin 500 metre yakınlarında Mustafa Bey
Camisi’nin bulunduğu belirtilmiştir288.
1.6.86. Kösder-i Zımmi Mahallesi Mesciti
Kendi adı ile anılan mahallede bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman
yıkıldığı bilinmemektedir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, belgenin 60. sırasında bu
mescitten bahsedilmiştir289. Bu belgede, mescitin Kösder-i Zımmi Mahallesi’nde
bulunduğuna ve ibadete açık olan mescitin H.(1)316/M.1899 tarihinde inşa ettirildiğine
dair bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca belgede, ahşaptan yapılan caminin boyunun ve
eninin yedi (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı; sabah, akşam ve yatsı
286
Ü. Kaya, a.g.t., s.185-197.
287
Ü. Kaya, a.g.t., s.210-211.
288
289
63
vakitlerinde ibadete açık olduğu ve camide cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı

ile caminin 110 metre yakınlarında Recep Paşa Mesciti’nin bulunduğu belirtilmiştir290.
1.6.87. Selimiye Mahallesi Mesciti
hakkında bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde tespit edilen, tek sayfadan oluşan, tablo
bu mescitten bahsedilmiştir291. Bu belgede, mescitin Selimiye Mahallesi’nde
bulunduğuna dair bilgi verilmesine karşın inşa tarihi kısmı boş bırakılmıştır. Ayrıca
belgeden, ahşap olan mescitin boyunun 11, eninin de sekiz (metre) olduğu ve
minaresinin bulunmadığı tespit edilmiştir. Aynı belgeden, caminin sabah, akşam ve
yatsı vakitlerinde açık olduğu ve mescitte, cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına
dair bilgiye yer verilerek, mescittin görevlilerinden bahsedilmemiştir. Ayrıca aynı
belgenin aynı satırında bu mescitin 120 metre yakınlarında Kale-i Cedid Mesciti’nin yer
aldığı belirtilmiştir.
1.6.88. Kale-i Cedit Mesciti
Aynı adla anılan mahallede bulunan caminin banisi, inşa tarihi ve ne zaman yıkıldığı
hakkında bilgi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
mescitin Kale-i Cedid Mahallesi’nde bulunduğuna dair bilgi verilmesine karşın inşa
tarihi kısmı boş bırakılmıştır292. Belgeden, ahşap olan caminin boyunun ve eninin sekiz
(metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı ile harap bir vaziyette bulunduğu ve ibadete
kapalı olduğuna anlaşılmaktadır. Ayrıca aynı belgenin aynı satırında bu caminin 120
metre yakınlarında Selimiye Mahallesi Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
290
291
292
64
1.6.89. Abdülkerim Mesciti
Aynı isim ile anılan mahallede bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman
bu mescitten bahsedilmiştir. Bu belgede, caminin Abdülkerim Mahallesi’nde bulunduğu
ve harap bir vaziyette olduğuna belirtilmiştir. Aynı belgede, ahşaptan yapılan caminin
boyunun 10, eninin de dokuz (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı; adı geçen
mescitte vakit namazları ile cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı ve bu mescitin
150 metre yakınlarında Karabaş Mesciti’nin yer aldığı anlaşılmaktır.
1.6.90. Karabaş (Abdülkerim) Mesciti
yıkıldığı hakkında bilgimiz yoktur. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan,
tablo şeklinde düzenlenmiş ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 35.
sırasında bu mescitten bahsedilmesi ile bu mescitin varlığından haberdar olmaktayız293.
Bu belgede, mescitin Abdülkerim Mahallesi’nde bulunduğu ve harap bir vaziyette
olduğuna dair bilgilere yer verilerek, ahşaptan yapılan caminin boyunun 10, eninin sekiz
(metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı beirtilmiştir. Aynı belgeden, camide vakit
namazları ile cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı, caminin 150 metre
yakınlarında Abdülkerim Mesciti’nin, 500 metre yakınlarında da Billur Camisi’nin yer
aldığı anlaşılmaktadır.
1.6.91. Yağcıoğlu Mesciti
Günümüze ulaşamayan ve Gökçe Bostan Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi ve ne

zaman yıkıldığı ile bilgi bulunmamaktadır. Y. Erol Arşivi’nde bulunan belgenin 50.
sırasında bu mescitten bahsedilmiştir294. Bu belgede, caminin Gökçe Bostan
Mahallesi’nde bulunduğu belirtilerek, belgedeki inşa tarihi kısmı boş bırakılmış olup,
ahşaptan yapılan mescitin boyunun dokuz, eninin altı (metre) olduğu ve minaresinin
293
294
65
bulunmadığı kaydedilmiştir. Ayrıca bu belgeden, caminin sabah, akşam ve yatsı

vakitlerinde ibadete açık olduğu tespit edilerek, caminin 80 metre yakınlarında Küçük
Ali Baba Mesciti’nin bulunduğu belirtilmiştir.
1.6.92. Alaca Mescit
Oğlan Çavuş Mahallesi’nde295 bulunan mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığı ile bilgi
bulunmamaktadır. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo şeklinde
mescitten bahsedilmiştir296. Bu belgede, mescitin Oğlan Çavuş Mahallesi’nde
bulunduğu ve harap bir vaziyette olduğu belirtilerek, inşa tarihi kısmı boş bırakılmıştır.
Ayrıca belgeden, ahşaptan inşa edilen caminin boyunun ve eninin dokuz (metre) olduğu
ve tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu; mescitin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde
açık olduğu ve cuma ile bayram namazlarının kılınmadığına ve mescitin 60 metre
yakınlarında Değirmencioğlu Mesciti’nin bulunduğu belirtilmiştir.
1.6.93. Haydar Sokağı Mesciti
Kendi adı ile anılan mevkide bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman
yıkıldığı bilinmemektedir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan belgenin 56. sırasında bu
mescittin adı tespit edilmiştir297. Bu belgede, mescitin Haydar Sokağı mevkiinde
bulunduğu ve harap bir vaziyette olduğu belirtilmiştir. Aynı bu belgede, mescite ait inşa
tarihi ve görevliler kısmı boş bırakılmıştır. Söz konusu bu belgeden, ahşaptan inşa
edilen caminin boyunun dokuz, eninin de altı (metre) olduğuna ve minaresinin
bulunmadığına; mescitin sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğuna ve camide
cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına dair bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca bu
belgeden, mescitin 150 metre yakınlarında Değirmencioğlu Mesciti’nin, 500 metre
yakınlarında da Mustafa Bey Camisi’nin bulunduğu belirtilmiştir.
295
Oğlan Çavuş Mahallesi, Bahtiyarbostanı Mahallesi ile birşerek Bahtiyarbostanı Mahallesi adını
296
297
66
1.6.94. Baltacı Mehmet Paşa Mesciti
Köseder-i Müslüm Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

mescitten bahsedilmiştir298. Bu belgede, adı geçen mescitin Köseder-i Müslüm
Mahallesi’nde harap bir vaziyette bulunduğu; ahşaptan yapılan mescitin boyunun yedi,
eninin altı (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı ve mescitte cuma ve bayram
namazlarının kılınmadığına dair bilgi verilirken, mescitin 80 metre yakınlarında Recep
Paşa Mesciti’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.95. Ferhat Bostanı Mesciti
yıkıldığı bilinmemektedir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan, tek sayfadan oluşan, tablo
bu mescitten bahsedilmiştir299. Bu belgede mescitin Ferhat Bostanı Mahallesi’nde
bulunduğu ve harap bir vaziyette olduğu belirtilmiştir. Aynı belgeden, ahşaptan yapılan
caminin boyunun ve eninin 10 (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı tespit
edilmiştir. Ayrıca bu belgede, mescitte cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı;
mescitin 110 metre yakınlarında Yağcıoğlu Mesciti’nin, 500 metre yakınlarında da Said
Paşa Camisi’nin yer aldığı belirtilmiştir.
1.6.96. Yağcıoğlu Mesciti
Hacı Bekir Ağa Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman
mescitten bahsedilmiştir300. Bu belgede mescitin Hacı Bekir Ağa Mahallesi’nde harap
bir vaziyette bulunduğu ve harap bir vaziyette bulunduğu; ahşaptan inşa edilen mescitin
boyunun 11, eninin yedi (metre) olduğu ve minaresinin bulunmadığı tespit edilmiştir.
Ayrıca bu belgede, mescitte cuma ve bayram namazlarının kılınmadığına dair bilgilere
298
299
300
67
yer verilerek, adı geçen mescitin 60 metre yakınlarında Hamurkesen Camisi’nin, 500
metre yakınlarında da Hacı Bekir Ağa Camisi’nin yer aldığı belirtilmiştir.
Yukarıda belirlediğimiz cami ve mescitler dışında 1400-1814 yılları arasındaki arşiv

belgelerinde Hacı Zeynel, Hacı Murat, Şeyh Abdullah, Baba Üryan, Mehmed Bey,
Paşa Hatun, Bayram Paşa, Hacı Bekir Ağa, Hacı Hüseyin, Kılıçoğlu, Mahmud Ağa,
Yazıcı, Şehy İbrahim, Ahmed Efendi, Mehmed Beşe, Mustafa Beşe, El-Hac Osman,
Tezkireci Mehmed Efendi, Müftü Halil Efendi, Hacı Halil, El-Hac Mehmed Efendi,
Kömürlüzadeler, Hacı Abdullatif, El-Hac Mustafa, Nasuhzâde, Hacı Hüseyin, Battal
Gazi ve El-Hac İbrahim Camilerinin sadece isimleri tespit edilmiştir301.
301
Ö. Demirel, Osmanlı-Vakıf…, s.52,188-191.
68
2-KATALOG
2.1. Yeni (Selim Ağa-Mahkeme) Camisi

Bulunduğu Yer: Paşabey Mahallesi, Fevzi Çakmak Caddesi’nde bulunmaktadır.
İnşa Tarihi: H.847/M.1444
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: Bilinmiyor.
Fotoğrafı:15-19
Caminin, Y. Erol Arşivi’nde bulunan tek sayfadan oluşan belgede, H.847/M.1444

tarihinde inşa ettirildiği belirtilmiştir. Caminin banisi ve mimarı bilinmemektedir. Cami;
Selim Ağa, Mahkeme302 ve Yeni Cami gibi farklı isimlerle anılmıştır303.
Cami 1940-45 yılları arasında tek şerefeli taş minaresi dışında tamamen yıkılarak yerine
betonarmeden yeni bir cami inşa edilmiştir (Fot.15-16). Caminin yıkılmadan önceki
mimari ve süsleme özellikleri hakkında herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadır.
Günümüzdeki caminin kuzeybatı köşesinde hafif çapraz vaziyette bulunan tek şerefeli
taş minaresi yer almaktadır (Fot.17). Minare düzgün kesme taş malzeme kullanılarak
inşa edilmiştir. Minare kare bir kaide üzerinde yükselmekte olup, düz lentolu kapısı
güneye açılmıştır. Büyük oranda toprağa gömülü olan kaide üst taraftan 00.4-00.5 m.
taşıntı yapan bir silme ile sınırlandırılmış, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur.
Yukarıya doğru incelen ve ters-düz olarak yan yana sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu
bölüm üstte oldukça kalın kaval bir silme ile sınırlandırılmış, bunun üzerine de silindirik
gövde yerleştirilmiştir. Yüksek tutulan silindirik gövde oldukça sade olarak ele
alınmıştır. Şerefenin yaklaşık olarak 0.55 m. kadar aşağısında da silme bir bilezik
302
Caminin, Mahkeme Camisi olarak anılması daha önce mevcut olan Mahkeme Çarşısı’na olan coğrafi
yakınlığından ileri gelmektedir. Geniş bilgi için bakınız. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 175.
303
69
bulunmaktadır. Silindirik gövdenin üzerindeki şerefe sade profilli silme kuşaklarıyla

dikkati çekmektedir. Şerefenin korkulukları demirdir. Petek kısmı, sade olarak
bırakılmış olup, üzerinde yer alan külah kısmı kurşunla kaplanmıştır. Külahın üzerine
alem ve paratoner yerleştirilmiştir (Fot.18).
Caminin minare kaidesinde olduğu belirtilen üç satırlık kitabe304, yerinde yapmış

olduğumuz araştırmalar esnasında tespit edilememiştir. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer,
bugün camide bulunmayan cami kapısı üzerinde olduğunu belirttikleri kitabenin
okunuşunu da vermelerine karşın, minare kaidesindeki kitabeye değinmemeleri oldukça
ilginçtir. Minare kaidesinde bulunduğu belirtilen kitabeye ait fotoğrafa, Sivas Müzesi
Fotoğraf Arşivi’nde ulaşılmıştır. Ne zaman çekildiği bilinmeyen bu fotoğraftan
kitabenin üçerli kartuş şeklinde sülüs harfler ile beş satır halinde yazıldığı
anlaşılmaktadır.
Kitabe:
Harab iken minaresi Aile Hanım’ın

Hacı Fatıma Hanım da ihya eyledi
Çıkdı Hacı Ahmed Ağa inşa eyledi

Vekıl-i Şerı Daı-zade İsmail Hakkı
Sene 1318 (M.1900).
Kitabeden, cami minaresinin H.1318/M.1900 yılında Hacı Fatma Hanım tarafından

Hacı Ahmed Ağa’ya onartıldığı anlaşılmaktadır.
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’ün cami kapısı üzerinde bulunduğunu belirttikleri

kitabe305, günümüzde Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde koruma altına alınmıştır.
Kitabe, 0.71 x 0.42 ölçülerindeki mermere yazılmıştır. Kitabe, dört taraftan bezemesiz
bir kuşak ile çerçeve içerisine alınmıştır. Çerçeve içerisine alınan kitabe yüzeyi hafif
çökertilmiş bir alan şeklinde düzenlenmiştir. Kitabe yüzeyi, dikey doğrultudaki
304
H. Denizli, a.g.e., s. 64.
305
70
bezemesiz bir şerit ile iki eşit bölüme ayrılmıştır. Kitabe, sülüs harflerle beş satır
halinde yazılmıştır (Fot.19).
Kitabe:
Selim Ağa o merd-i hanedan

Olunca rıhleti dar-ı na’ime
Azize zevcesi gayret-güzarı

Alime Hanım ol iffet-vesime
Olup bu ma’bed inşasıyla talib

Rıza-yı pak-i hallak-ı alıme
O merhumun edip ismiyle bünyad

Muvaffak oldı bu hayr-ı azzıme
Gelip tarihini ta’rife bir er

Sala der herkese beyt-i selime
1184 (M.1770).
Kitabeden caminin H.1184/M.1770 yılında Selim Ağa’nın eşi Alime Hanım tarafından
inşa ettirildiği anlaşılmaktadır.
Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan

oluşan tablo şeklinde hazırlanmış bir belgenin 61. sırasında caminin H.847/M.1444
tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir 306. Ayrıca, Sivas il merkezindeki
Mahkeme Çarşısı içerisinde Sarı Hamza Mesciti adı ile bilinen bir mescitin bulunduğu
belirlenmiştir307. Bu mescitin, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde, H.940/M.1533 tarihli
306
Ayrıca bu belgede, ibadete açık olan caminin Çarşı Mahallesi’nde bulunduğu, ahşaptan yapılan
caminin boyunun 19, eninin 13 (metre) olduğu, tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu, beş vakit ibadete
açık olduğu, camide cuma ve bayram namazlarının kılınmadığı, görevlileri arasında bir imam, bir
müezzin ve bir kayyumun bulunduğu belirtilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan
belge.
307
Ö. Demirel, Osmanlı Dönemi…, s.35; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.52, dipnot:247.
71
Ahmed Çelebi b. Mihmad b. Simsad adına düzenlenmiş bir vakfiyesi olduğu tespit
edilmiştir308. Aynı mescitin, Zarralızâde Alime binti Osman Paşa tarafından onartılarak
kocasının ismine izafeten Selim Ağa adının verildiği, Vakıflar Genel Müdürlüğü
Arşivi’ndeki H.1183/M.1769 tarihli Alime Hatun Vakfiyesi’nden anlaşılmaktadır309.
Arşiv belgelerinde Sarı Hamza Mesciti’ne 1772 tarihinde minber eklenerek camiye
dönüştürüldüğü tespit edilmiştir310. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki,
H.1197/M.1782 tarihli Hurufat Defterinden, caminin Mahkeme Mesciti olarak anılması,
Mahkeme Binası’na olan fiziksel yakınlığından kaynaklandığı anlaşılmaktadır311. 1808-
1839 yılları arasındaki arşiv belgelerinde bu caminin çarşı ortasında olduğuna dair
bilgilere ulaşılmıştır312. Yapılan onarımlarla değişik isimlerle anılan caminin ilk olarak
1444 tarihinde inşa edildiği ve 1533, 1769-70 ve 1900 tarihlerinde de onarıma tabi
tutulduğu tespit edilmiştir.
2.2. Meydan Camisi

Bulunduğu Yer: Demircilerardı Mahallesi, Şemsi Sivasi Caddesi üzerinde
bulunmaktadır.
Banisi: Hasan Paşa313
308
309
310
311
Ö. Demirel, Osmanlı Dönemi…, s.35; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.24.
312
313
Hasan Paşa, bir rivayete göre Sivaslı olup, Kapıcıbaşılıkta yetişmiş H.969/M.1561’de Yeniçeri Ağası,
H.970/M.1562’de de Rumeli valisi olarak görev yapmış ve H.974/M.1567 yılında da ölmüştür. Geniş
bilgi için bakınız, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.165. Hasan Paşa, H.1308/M.1891 tarihli Sivas
Salnamesi’nde Meydan Camisi’nin banisi olarak belirtilerek kendisinden Sivas Valisi şeklinde
bahsedilmektedir. Geniş bilgi için bakınız, Salname-i Vilayeti Sivas-1308, s.200. Hasan Paşa’nın kendi
yaptırdığı camiye Şemseddin Sivasi (1520-1597) adlı kişiyi vaiz olarak getirilmiş olması dikkat çekicidir.
Şemseddin Sivasi, Sivas’a bağlı Tokat Sancağı Zile Kasabası’nda doğmuştur. Şemseddin Sivasi, ailesi ve
dervişleri ile birlikte Şeyh Hasan Zaviyesi ve Türbesi çevresine yerleştirilmiştir. Bu bölgede Şemseddin
Sivasi, mescit ile birlikte mektep ve çeşme yaptırarak bu bölgenin mahalle kimliği kazanmasında etkili
olduğu ve bu bölgenin Küçük Minare Mahallesi ismi ile anılmaya başlandığı görülmektedir. Geniş bilgi
için bakınız, Ömer Demirel, “Kuruluşundan Günümüze Çeşitli Yönleriyle Bir Osmanlı Mahallesi:Sivas
Küçük Minare Mahallesi”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1999,
s.1948-1949; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.64; M. A. Mahiroğulları, a.g.e., s.73; Kulu Özen, Sivas ve
Divriği Yöresinde Eski Türk İnaçlarına Bağlı Adak Yerleri, Sivas, 1996, s.53.Yöresinde Ayrıca,
Şemseddin Sivasi (1520-1597)’nin Halvetiye Tarikatı’nın şeyhi olduğu ve bu tarikatın Şemsiyye adı ile
anılan kolunun kurucusu olduğu bilinmektedir. Geniş bilgi için bakınız. M. Baha Tanman, “Halvetilik”,
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt:III, Ankara, 1994, s.534; Kutlu Özen, “Sivas
Yöresindeki Adak Yerleri”, Revak-95, Sivas, 1995, s.47; Rüya Kılıç, “Sivas’tan İstanbul’a Bir Tarikat
Portresi: Şemsîyye ve Sivâsîyye”, Türkler, Cilt:XI, Ankara, 2002, s.120; Ali Çoşkun, Osmanlı’da Din
Sosyolojisi Naima Örneği, İstanbul, 2004, s.64; Süleyman Uludağ, “Halvetiyye”, Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, s.392-395. Vakıf Muhasebe Defterleri’nde, Melik Acem ve
72
Planı: 2-3.
Fotoğrafı: 20-39.
Kitabesine göre, Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirlerinden Hasan Paşa tarafından

H.972/M.1564 yılında inşa ettirilen caminin mimarı bilinmemektedir. Caminin oturduğu
arazinin çevre kotu zamanla yükselmiş ve böylece çukurda kalmıştır (Fot.20). Halk
arasında bulunduğu mevkiden dolayı Meydan Camisi olarak anılan cami, doğu-batı
yönünde uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Caminin kuzey cephesinde son cemaat
mahalli, kısmen harimin kuzeybatı cephesine gelecek şekilde tek şerefeli minare
yerleştirilmiştir. Ahşap tavanlı cami, mihraba dik beş sahna ayrılmıştır (Plan.2).
Caminin beden duvarlarında kaba yonu ve düzgün kesme taş; minarede düzgün kesme
taş ve tuğla; taşıyıcı sistemde düzgün kesme taş; üst örtüde de ahşap malzeme
kullanılmıştır.
Caminin doğu cephesi dışında ve minare kaidesinde düzgün kesme taş malzeme
kullanılmıştır. Doğu cephe, temel seviyesinden beden duvarlarının yaklaşık ortalarına
kadar kaba yonu taştan, beden duvaralarının üst tarafında da düzgün kesme taştan inşa
edilmiştir (Fot.21). Caminin kuzey cephesine dört, güney cephesine dokuz, doğu ve batı
cephesine de ikişer adet olmak üzere toplam 17 pencere açılmıştır. Doğu ve batı
duvarlardaki iki pencere ile güney duvardaki pencerelerden beş adeti beden duvarlarının
üst kısımına yerleştirilmiştir. Diğer güney ve kuzey cephelerde de dörder adet alt
pencere bulunmaktadır. Alt pencereler dikdörtgen, üst pencereler sivri kemer formunda
düzenlenmiştir. Alt pencerelerin alınlıkları, sivri kemer şeklinde sınırlandırılmıştır.
Cephelerin saçak kısımları iç bükey profilli silme şeklindeki kuşak ile
hareketlendirilmiştir. 1946-47 yıllarında Y. Akyurt tarafından caminin planı çizilmiştir
(Plan.3). Bu planda caminin doğu ve batı cephesindeki pencerelerle son cemaat mahalli
gösterilmemiştir314.
Şahin Baba zaviyedarları için Cami-i Kebir ile birlikte Hasan Paşa Camisi’nde tedris yapılması şartının
koşulması da dikkat çekicidir. Geniş bilgi için bakınız, Ömer Demirel, “Osmanlı Dönemi Sivas
Zaviyeleri’nin Fonksiyonlarına Dair”, Revak-95, Sivas, 1995, s.32.
314
Y. Akyurt, a.g.e., s.141’den sonraki numarasız dördüncü sayfa, Şekil:9.
73
Caminin kuzey cephesi boyunca uzanan son cemaat mahalli şeklinde düzenlenmiş
mekanlar, 1999-2002 yılları arasında camide gerçekleşen onarım çalışmaları esnasında
eklenmiştir315 (Fot.22-23). Bu mekanların üzeri ahşap düz tavanla örtülmüş olup kuzey
cephesi beş sivri kemerle dışa açılmıştır. Bu açıklıklardan batı uçta bulunanı camiye
giriş kapısı, diğer dört açıklık ise pencere olarak düzenlenmiştir. Son cemaat mahalli
biçimindeki mekanın güney duvarına açılan pencerelerin alınlık kısımları sivri kemer
şeklinde düzenlenmiş kuşaklar ile sınırlandırılmıştır. Bu pencerelerden doğu duvarına
yakın olanın üst kısmına, 1.45 x 0.33 m. ölçülerindeki taş üzerine sülüs karakterdeki
harflerle yazılmış yazıt yerleştirilmiştir. Yazıt üç satırdan oluşturulmuş olup yazıtın
merkezinde bulunan İhlâs suresi, dört yönden Ayet’el Kürsi ile kuşatılmıştır (Fot.24).
Son cemaat mahallini güneyden aydınlatan pencerelerin doğu ve batı yönlerindeki
duvar yüzeylerine fazla derin olmayan birer mihrabiye nişi açılmıştır. Mihrabiye
nişlerinin kavsara kısımları yukarıya doğru daralan üçgen şeklindeki istiridye kabuğu
biçiminde düzenlenmiştir.
Tek şerefeli minare, kısmen harimin kuzeybatı cephesine gelecek şekilde

yerleştirilmiştir. Minarenin kaide ve şerefe korkuluk kısımlarında düzgün kesme taş;
gövde ve petek kısımlarında tuğla kullanılmıştır. Minarenin şerefesine, sekizgen minare
kaidesine açılan sivri kemerli kapıdan çıkılmaktadır. Taş kaideden gövdeye geçiş
ritmik olarak yan yana sıralanmış ters ve düz üçgen biçimindeki geometrik şekiller ile
sağlanmıştır (Fot.25). Minarenin silindirik gövdesinin üst kısmı, yakın zamanlardaki
onarım çalışmaları sırasında taştan yapılmış bir kuşak ile sınırlandırılmıştır. Minare
şerefesi, tuğlaların bir köşelerinin dışarıda kalacak şekilde yerleştirilmesi ile 11 sıradan
oluşan testere dizileri üzerine oturulmuştur. Şerefe korkuluğu, taş bloklardan
yapılmıştır. Peteğin saçak bölümü, şerefe altında görülen mukarnas dizilerinden bir sıra
halinde kuşatılmasıyla hareketlendirilmiştir. Petek kısmı üzeride yer alan külah,
kurşunla kaplanmış, tepesine alem ve paratoner yerleştirilmiştir (Fot.26).
Harime, son cemaat mahalli güney duvarının hafif batısına açılan basık kemerli kapıdan
girilmektedir. Bu kapı, üç yönden bir silme kuşağı ile çerçeve içerisine alınmış olup üst
315
Seyfullah Kılınç, “Sivas Merkez Meydan Camii ve Yapılan Revaklar”, Revak-2002, Sivas, 2002,
s.233-234.
74
kısmına sülüs harflerle yazılmış iki ayrı mermer kitabe yerleştirilmiştir (Fot.27).
Kitabelerin zemini siyah, harfler ise sarı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır.
Kitabelerden cümle kapısının üst kısımda bulunan mermer kitabe, tek satırlık iki kartuş
halinde yazılmıştır. Kartuşların birbirlerine bağlandıkları alanın üst ve alt kısımlarına,
uçları birbirlerine bakan üçer yapraklı stilize edilmiş palmet motifleriyle bezenmiştir.
Kitabe, 1.50 x 0.35 m. ölçülerindedir.
Kitabe:
Kâne târih câmi’el şerif elgurre / mescit assüse bunyenehu ala tekvâ
Kitabenin anlamı:
Temeli takva üzerine atılmış olan bu cami-i şerifin tarihi (H.972/M.1564)
Cümle kapısının hemen üst kısmındaki diğer kitabe, mermer üzerine iki satır halinde
düzenlenmiş olup, dört kartuş içerisine yazılmıştır. Kitabe, 0.50 x 0. 38 m.
ölçülerindedir.
Kitabe:
Yapdı çün Hazret-i Hasan Paşa

Fazl-ı hakla bu dar-ı rahmanı
Göricek anı hatif-i gaybı
Didi tarih feyz-i yezdani
Sene 972 (M.1594)316
Harime giriş kapısı, iki eşit ahşap kanatlı olarak düzenlenmiştir (Fot.28). Birbirleriyle
simetrik olan bu kanatlar üç farklı ölçüde dikdörtgen yüzeye bölümlendirilmiştir.
Dikdörtgen yüzeyler, kapı kanadından ayrı olarak hazırlanmış ahşap parçaların
yapıştırma tekniğinde birleştirilmesi ile oluşturulmuştur. Kapı kanatlarının üst
316
75
kısımlarındaki dikdörtgen yüzeylerin merkezi, sülüs karakterdeki harflerle yazılan

hadisle doldurulmuştur. Hadis ikiye bölünerek kapı kanatlarından doğu tarafta bulunan
kapı kanadının üst kısmına “Va acellebi tevbetü gabrel faûlt” batı tarafta bulunan kapı
kanadının üst kısmına ise “Aclelu bissalat gabrel fault” yazılmıştır.
Hadisin anlamı:
Ölmeden önce tövbeye acele ediniz, namaz vakti geçmeden namaza acele
ediniz.
Hadisin yazıldığı panolar, dörder dış bükey yarım daire profilli silme kuşaklarıyla
çerçeve içerisine alınmıştır. Kapı kanatlarının orta kısımlarında yer alan yüzey, alt ve
üst kısımlarındaki yüzeylerden daha geniş tutulmuştur. Bu yüzeyler, 13 adet yatay ve
dikey doğrultuda yerleştirilmiş dikdörtgen ve kare biçimindeki geometrik şekiller ile
süslenmiştir. Kapı kanatlarının alt kısımlarındaki dikdörtgen yüzeyler de, zar biçiminde
yerleştirilen kare şeklin üst ve alt kısımları, üçgen şeklindeki geometrik biçimlerle
bölümlendirilmiştir. Doğu tarafta bulunan kapı kanadının yüzeyine, kapı halkası
yerleştirilmiştir. Kapı kanatlarını yatay doğrultuda bölümlendirilen iki bezemesiz
kuşağın yüzeylerine dörder adet metal plaka çakılmıştır. Metal plakalar daire şeklinde
olup merkezden dışa doğru hafif bombemsi olacak biçimde tasarlanmıştır (Fot.29).
Harim, doğu-batı doğrultuda sıralanan dört adet bağımsız kare kesitli taş ayağın taşıdığı
kuzey-güney yönde uzanan ahşap kirişler ile mihraba dik beş sahna ayrılmıştır (Fot.30-
33). Ahşap kirişler kuzey ve güney yöndeki duvarlarda bulunan dörder adet ahşap
konsol tarafından taşınmıştır. Ahşap kirişlerin üzerine de ahşap düz tavan oturtularak
harimin üzeri örtülmüştür. Ahşap kirişlerin alt yüzleri, ahşap çıtaların eşit şekilde
çakılmasıyla bölümlendirilmiştir. Ahşap düz tavan yüzeyleri, ince çıta parçalarının
birbirlerine dik açılar yapacak biçimde yerleştirilmesi ile meydana getirilmiş kare
kasetlerle hareketlendirilmiştir. Ahşap tavan yüzeyi ve ahşap kirişler beyaz renkteki
yağlı boya ile boyanmıştır. Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’ndeki eski bir fotoğraftan
orjinalinde harimin tavanının, ahşap düz tavanlı olduğu ve tahtaların birleşme
kenarlarına çakılan ince çıtalarla hareketlendirildiği anlaşılmaktadır (Fot.34). Kare
kesitli taş ayakların kaideleri olmayıp ahşap yastıklara yer verilmiştir. Ahşap yastıklar,
76
uçları dış bükey yarım daire biçimde şekillendirilmiş dört ahşap parçasının üst üste
yerleştirilmesi ile oluşturulmuştur (Fot.35). Harimin ahşap tavanı, 1999-2002
yıllarındaki onarım çalışmaları esnasında yenilenmiştir317.
Harimin kuzey ve doğu duvarı üçer, batı duvarı iki, güney duvarı dokuz pencere
açıklığıyla boşaltılmıştır. Batı duvarındaki iki pencere ile güney duvarındaki
pencerelerden beşi üst kısımda yer almaktadır. Alt pencereler dikdörtgen, üst pencereler
sivri kemer formunda açılmıştır.
Harimin duvarları ve taş ayakları zeminden 0.95 m. yüksekliğinde ahşap lambri

parçaları ile kaplanmıştır.
Harimin güney duvarının hafif batısına, mihrap nişi açılmıştır. Mihrabın kavsara kısmı
dışındaki diğer kısımları yakın zamanlarda ahşap ve bakır levhalarla kaplanmıştır
(Fot.36). Mihrabın kavsara kısmı, alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak beş sıra
halindeki mukarnaslar ile doldurulmuştur. Süsleme kompozisyonu siyah, yeşil ve altın
sarısı renklerdeki yağlı boyayla boyanmıştır.
Minber, mermer malzeme kullanılarak oluşturulmuştur (Fot.37). Minberin doğu ve batı

yanlarındaki aynalık kısımlarının alt tarafları, dikdörtgen şeklinde boşaltılmıştır. Bu
dikdörtgenlerin üst kısımları sivri kemer formunda sonuçlandırılmıştır. Minberin
aynalık kısımlarından doğu yöndeki yüzeyine, “Ameli Ali”, ve “Çelep Hasan Paşa”
isimleri belli bir düzene bağlı kalmaksızın kazınarak yazılmıştır (Fot.38). Bu yazılarda
geçen isimlerin minberin sanatçılarına mı ait olduğu yoksa sonradan mı kazındığı tespit
edilememiştir. Minberin köşk kısmının alt bölümü, yuvarlak kemer formunda açılmıştır.
Bu açıklık, üç tarafta zeminden hafif taşırılmış bezemesiz bir şerit ile çerçeve içerisine
alınmıştır. Minberin kapısı da, yuvarlak kemer formunda açılmıştır. Minberin tepelik
kısmı, yatay doğrultuda uzanan üç dış bükey yarım daire profilli silme kuşakları ile
hareketlendirilmiştir. Tepelik kısmının üzerine, yakın zamanlarda dekoratif amaçlı
ahşap levha eklenmiştir. Minberin çift kanatlı ahşap kapısı minbere çıkış kapısının arka
yüzüne yerleştirilmiştir. Minbere çıkışı sağlayan ilk basamağın ön tarafa doğru çıkıntılı
biçimde tasarlanmış olmasından dolayı minberin ahşap kapı kanatları birbirlerine
317
77
yanaşamamaktadır (Fot.39). Minberin çift kanatlı ahşap kapısının bu şekilde

düzenlenmesi minberin, yapılış tarihinde mi yoksa daha sonra gerçekleşen bir onarım
çalışması esnasında mı düzenlendiğini akla getirmektedir. Minber kapısının her iki
kanadı, demir levhalar ile minbere arka tarafından bağlanmıştır. Kapı kanatları
birbirleriyle simetrik olup yüzeyleri yatay ve dikey yönde uzanan bezemesiz kuşaklar
ile üç bölüme ayrılmıştır. Bu bölümlerden alt ve üst taraftakiler kare, ortadakiler ise
dikdörtgen biçiminde düzenlenmiştir. Ortadaki dikdörtgen bölümler de kendi içerisinde
iki dikdörtgen ve bir kare şeklinde bölünmüştür. Geometrik şekillerin merkezlerindeki
alanlar bezemesiz olarak bırakılmıştır. Bu geometrik şekiller, alçak kabartma tekniği ile
oluşturulmuştur. Kapı kanatlarından batı tarafta bulunanın üzerine daire biçiminde
metal kapı halkası çivi ile tutturulmuştur. Kapı halkasının alt kısmında yer alan daire
şeklindeki metal plakanın kenarları, ritmik olarak birbirini takip eden yarım daire
biçimindeki geometrik şekiller ile dilimlendirilmiştir. Metal plakanın merkezi, dışa
doğru hafif bombemsi şekilde tasarlanmıştır. Metal plakanın üst kısmı, stilize edilmiş üç
yapraklı palmet motifi biçiminde yapılmıştır. Palmet motiflerinin iç kısımları, ters
damla motifi şeklinde boşaltılmıştır. Kapı kanatlarından doğu tarafta bulunanın üzerine,
metal aynalık çakılmıştır. Metal aynalık, yapım ve süsleme özellikleri açısından kapı
halkasının aynısıdır. Metal aynalığın merkezine çakılan çivinin üst kısmı, kanca
şeklinde yapılmıştır. Yedi adet taş basamakla çıkılan minberin köşk kısmı, yakın bir
zamanda ahşap malzemeden yapılmıştır.
Camide vaaz kürsüsü bulunmamaktadır.
Harimin kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde bulunan mahfillerin, Sivas Müzesi

Fotoğraf Arşivi’ndeki eski bir fotoğrafla karşılaştırıldığında sonradan yapıldıkları
anlaşılmaktadır. (Fot.34). Ayrıca aynı fotoğraftan, harimin kuzey duvarı boyunca
uzanan bir ahşap mahfil görülmektedir. Bu mahfil, harimin ahşap tavanını taşıyan kare
kesitli taş ayaklara bitişik olarak düzenlenmiştir. Kuzey cephedeki bu mahfil kare kesitli
ahşap ayaklar tarafından taşınmaktadır. Yine aynı fotoğrafta, kare kesitli taş ayakların
arasında kalan her bir alana çıkıntı yapmış yarım daire şeklinde mahfil balkonları
görülmektedir.
78
Yapının minaresinde taş ve tuğla, mihrabında alçı, harim ve minber kapısında ahşap
malzemeden yapılmış geometrik bezemeler yer almaktadır. Ayrıca harime giriş ve
minber kapılarında demirden elde edilmiş geometrik ve bitkisel süslemeler dikkat
çekicidir.
İnşa tarihi bilinen caminin Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde, 1966 numaralı
defterin 154. sayfasında Hasan Paşa adına düzenlenmiş H.972/M.1564 tarihli
vakfiyesinin bulunduğu tespit edilmiştir318. Vakfiyeden caminin gelirleri arasında
Meydanbaşı mevkiindeki 42 dükkanın, Hamid Mesciti’nin kıble tarafındaki 32
dükkanın (muhtemelen bedesten), Sivas Kale Kapısı dışındaki iki taşlı değirmenin,
Sivas Kale Kapısı yakınındaki iki taşlı Boğazkesen Değirmeni ile Hasan Çavuş
Değirmeni’nin, yine Sivas Kale Kapısı yakınındaki iki hamamın, Sivas Demirciler
Çarşısı yanındaki Ekmekçi esnafına ait iki dükkanın, Kozabad Nahiyesi’ndeki iki taşlı
değirmenin ve Niksar Kazası’na bağlı Boynu Eğri Karyesi’nin tamamının yer aldığı319
ve cami imamının da günlük dört dirhem maaşa sahip olduğu anlaşılmaktadır320. 1576
tarihli Defter-i Rum’da, cami imamı maaşının günlük 19 akçeye, 1841 tarihli Sivas
Şer’iyye Sicilleri’nde de 37.8 akçeye yükseldiğine dair bilgiler tespit edilmiştir321. E.
Çelebi, seyahatnamesinde bu caminin gece gündüz kalabalık bir cemaati olduğunu ve
caminin dört tarafındaki dükkânlar ile Kuyumcular Çarşısı’nın bu caminin evkafı
olduğunu belirtmiştir322. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1835 tarihli muhasebe
kaydında Hasan Paşa Vakfı’nın gelirleri arasında 25 adet çeşmenin icarının
bulunduğuna dair bilgilere ulaşılmıştır323. H.1300/M.1884324, H.1302/M.1886325 ve
H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnameleri’nden, Meydan Cami-i Şerifi’nin
H.1215/M.1800 yılında Vezir Köse Mustafa Paşa tarafından tamir ettirildiği
anlaşılmaktadır326. Ayrıca, 1808-1839 yılları arasını kapsayan Vakıf Muhasebe
Defterlerinde, Kuyumcular Çarşısı’nda Hasan Paşa Vakfı’na bağlı 27 adet dükkânın
318
319
S. Kılınç, a.g.m., s.234-235.
320
321
322
323
Ö. Demirel, II. Mahmud…, s.84-85,95.
324
325
S. Aktaş, a.g.t., s. 253.
326
79
bulunduğu tespit edilmiştir327. Yine, H.1301/M.1885 tarihli Sivas Salnamesi’nin 129.

sayfasından, Meydan Camisi’nin Hasan Paşa tarafından H.997 (M.1564) tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgilere ulaşılmıştır328. H.1308/M.1891 tarihli Sivas Salnamesi’nde de,
Meydan Camisi’nin Sivas Valisi Hasan Paşa tarafından H.972/M.1564 yılında inşa
edildiğine dair bilgilere yer verilmiştir.329. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı
Sivas Şer’iyye Sicil Defteri’ndeki 334-160 nolu belgede, Sivas Çarşısı’nda bulunan
Hasan Paşa Vakfı’na bağlı bir mağazanın Bezirci Tarlası Mahallesi’nden olan Köroğlu
Ananya veled-i Estefan’a kiraya verilmişken, Ananya’nın dört ay 17 günlük kira bedeli
olan 380 kuruşu, vakfın mütavellisi olan Ali Efendi İbn-i Abdurrahman Efendi’ye
vermediğine, yukarıda belirtilen kira bedelinin Ali Efendi’ye verilerek mağazının Ali
Efendi’ye teslim edilmesi gerektiğine dair bilgilere ulaşılmıştır330. Ayrıca, Y. Erol
Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan oluşan
ve tablo şeklinde hazırlanmış bir belgenin 62. sırasında Meydan Camisi hakkında
2.3. Kale Camisi

Bulunduğu Yer: Eskikale Mahallesi, İnönü Bulvarı’nda bulunmaktadır.
Banisi: Mahmud Paşa332
Planı: 4-5
Fotoğrafı: 40-68
Cami, harime giriş kapısının üst kısmında bulunan kitabeye göre, Sultan III. Murat’ın
saltanat yıllarında Mahmud Paşa tarafından H.988/M.1580 yılında inşa ettirilmiştir
327
328
329
330
Ü. Kaya, a.g.t., s.325-327.
331
Bu belgede, caminin çarşı içerisinde bulunduğu ve H.972/M.1564 tarihinde inşa ettirildiğine dair
bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca belgede, ahşaptan yapılan caminin boyunun 30, eninin 20 (metre) olduğu,
tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu, beş vakit ibadete açık olan camide cuma ve bayram namazlarının
kılındığı, caminin görevlileri arasında ikişer adet olmak üzere imam, müezzin, kayyum ve ferraşın
bulunduğu belirtilmiştir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
332
Mahmut Paşa’nın, III. Murat dönemi vezirlerinden olduğu ve Sivas valisi olarak görev yaptığı
bilinmektedir. Ayrıca, Paşa’nın Selanikli Mustafa Efendi tarihinde H.989/M.1581 yılında İran ile yapılan
anlaşma esnasında Erzurum sahrasında komutan olarak bulunduğu belirtilmektedir. H.990/M.1582
yılında Sivas Beylerbeyliği görevinde Haydar Paşa’nın bulunduğu dikkate alındığında, Mahmut Paşa’nın
bu yıllarda Sivas’tan ayrıldığı anlaşılmaktadır. Geniş bilgi için bakınız, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer,
a.g.e., s.169-170.
80
(Fot.40-47). Cami, doğusunda bulunan hamam ile birlikte külliyenin bir parçası olarak
planlanmıştır333. Caminin mimarı bilinmemektedir. Cami, kare planlı tek kubbeli olarak
inşa edilmiştir (Plan.4). Caminin beden duvarlarında ve minare kaidesinde düzgün
kesme taş; minare gövde ve petek kısımlarında tuğla; harime giriş kapısında mermer
malzeme kullanılmıştır. Kubbenin dış yüzeyi ve minarenin külah kısmı da kurşun
levhalarla kaplanmıştır (Fot.48-49).
Caminin kuzey cephesine beş, batı cephesine bir, doğu cephesine üç, güney cephesine
dört olmak üzere beden duvarlarına toplam 13 adet pencere açılmıştır. Doğu, batı ve
kuzey cephedeki birer pencere ile güney cephedeki iki pencere beden duvarlarının üst
kısmında yer almaktadır. Bu pencerelerden alttakiler dikdörtgen ve düz lentolu iken,
üstteki pencereler sivri kemerli olarak düzenlenmişlerdir. Kubbenin üzerine oturduğu
kasnak yüzeyine sekiz adet yuvarlak formda pencere açılmıştır. Ayrıca kubbe eteğine,
sekiz adet sivri kemerli pencere yerleştirilmiştir (Fot.50-51).
Caminin minaresi, son cemaat mahallinin batı duvarına bitişik şekilde tek şerefeli olarak
inşa edilmiştir. Minarenin kaide, pabuçluk ve bilezikleri ile şerefe korkuluklarında
düzgün kesme taş; gövde ve petek bölümlerinde de ise tuğla malzeme kullanılmıştır.
Kare bir kaide üzerinde yükselen minarenin şerefesine son cemaat mahallinin batısına
açılan sivri kemerli kapıdan çıkılmaktadır. Kaide üst taraftan 00.4-00.5 m. taşıntı yapan
bir sime ile sınırlandırılmış, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur. Yukarıya doğru
incelen ve ters-düz olarak yan yana sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu bölüm üstte
silme bir bilezikle sınırlandırılmış, bunun üzerine de poligonal gövde yerleştirilmiştir.
Tuğladan yapılan poligonal gövde oldukça sade olarak ele alınmıştır. Şerefenin yaklaşık
olarak 0.60-0.70 m. kadar aşağısında da taş silme bir bilezik bulunmaktadır. Poligonal
gövdenin üzerindeki şerefenin altında, altı sıra halinde sıralanmış testere dişi
biçimindeki mukarnas dizisi görülmektedir. Şarefenin korkuluğu, bezemesiz taş
blokların yan yana sıralanmasıyla meydana getirilmiştir. Petek kısmının üst bölümü, iç
kısımları boşaltılmış ve üst kısımları yuvarlak kemer formunda bitirilmiş ritmik olarak
sıralanan dikdörtgen sağır geometrik şekillerle hareketlendirilmiştir. Petek kısmının
üzerinde yer alan külah kurşunla kaplanmış, tepesine alem ve paratoner yerleştirilmiştir
(Fot.52) .
333
81
Caminin kuzey cephesinde doğu-batı doğrultuda uzanan dikdörtgen planlı

betonarmeden yapılmış son cemaat mahalli bulunmaktadır. Son cemaat mahalli, yakın
zamanda camide gerçekleşen onarım çalışmaları sırasında, bu bölüme girişi sağlayan
kapının doğu ve batısına kuzey-güney doğrultuda uzanan birer ahşap doğramayla üç
bölüme ayrılmıştır. Bu bölümlerden doğu yönde bulunan mekân cami görevlilerinin
odası iken, batı yönde bulunan mekân ise kadınlar için düzenlenmiştir. Son cemaat
mahallinin üst örtüsü doğrudan beden duvarlarına oturan ahşap düz tavanla kapatılmış
olup, cepheler güney duvarı dışında sağır olarak bırakılmıştır.
Caminin kuzey ve doğusundaki beden duvarlarının 3.14 m. yüksekliğindeki

kısımlarında üçer adet üzengi taşı görülmektedir (Fot.53-57). Caminin doğusundaki
beden duvarlarında üzengi taşları ile birlikte fark edilen kemer izleri kuzeyindeki beden
duvarının sıvanması sebebiyle kapatılmıştır. Caminin her iki cephesinde bulunan bu
kalıntılar bir son cemaat mahalli ya da revaklara ait olabileceğini akla getirmektedir.
Söz konusu bu son cemaat mahalli ya da revakların mevcudiyeti hakkında daha sağlıklı
görüşler ileri sürmek, ancak caminin bu cephelerinde yapılacak olacak olan küçük çaplı
bir kazı ve sondaj çalışmaları ile mümkün olacaktır.
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına açılan kapıdan girilmektedir.
Harime giriş kapısı, cümle kapısı biçiminde düzenlenmiştir (Fot.58). Cümle kapısının
sövelerinde beyaz renkteki mermer, basık kapı kemerinde de gri ve beyaz renkteki
mermer dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Üç taraftan fazla yüksek olmayan düz ve dış
bükey yarım daire profilli silme kuşakları ile cümle kapısı, çerçeve içerisine alınmıştır.
Cümle kapısının kemer köşelikleri beyaz mermer ile doldurulmuştur. Bu beyaz
mermerin üst kısmına, gri renkteki mermerlerle dikdörtgen pano şekli meydana
getirilmiştir. Dikdörtgen panonun merkezine 1.24 x 0.59 m. ölçülerindeki mermer
üzerine iki satırlık sülüs hatla yazılmış kitabe yerleştirilmiştir (Fot.59).
Kitabe:
Bismillahirrahmanirahim vel mesêcide lillehi feletedu mea allahi ahada bene

heze
82
El cami fi leyle (?) amara el-sultan murad ibni selim han ibni hadrid Mahmud
Paşa fi sened semeni ve semenin ve tusûme 988.
Kitabenin anlamı:
Allah’ın mescitlerinde Allah’tan başkasını kulluk etmeyiniz. Bu mübârek câmi

II. Selim Han oğlu sultan III. Murat zamanı vezirlerinden Mahmud Paşa
tarafından H.988/M.1580 yılında yaptırılmıştır.
Kare planlı harimin üzeri, tek kubbeyle kapatılmıştır (Fot.60). Kare mekanın üzerini
kapatan kubbe, on altıgen kasnağa oturtulmuştur. Kubbede geçiş öğesi olarak tromplar
kullanılmıştır. Harimin köşelerindeki trompları oluşturan sivri kemer formundaki sağır
kemerler, harimin beden duvarının üst kısımlarında da ritmik olarak tekrarlanacak
biçimde sıralanmıştır. Bu sağır kemerlerden güney duvarda bulunanların ikisinin, diğer
duvarlarda da birisinin içerisi boşaltılarak pencere olarak düzenlenmiştir. Trompların
taşıdığı kubbe kasnağı sekiz yuvarlak pencere ile; kubbe eteği de sekiz adet yan yana
ritmik olarak dizilmiş sivri kemer biçimindeki pencere ile hareketlendirilmiştir (Fot.61).
Harimin aydınlatılması, harimin batı cephesi dışındaki diğer cephelere açılan ikişer alt
pencerelerle sağlanmıştır. Bu pencerelerden kuzey duvarda bulunanları sivri kemer
biçiminde duvar yüzeyine açılan nişler içerisine dikdörtgen biçimde yerleştirilmiştir.
Güney ve doğu duvarlara açılan dikdörtgen pencerelerin içinde yer aldığı nişler ise sivri
kaş kemer formunda biçimlendirilmiştir. Yine harimin aydınlatılması için, alt
pencerelerin dışında sivri kemerli üst pencereler açılmıştır. Bu üst pencereler güney
cepheye iki adet, diğer cephelere de birer adet olacak şekilde yerleştirilmişlerdir. Ayrıca
kubbe kasnağında bulunan sekiz adet yuvarlak formdaki pencere ile kubbe eteğindeki
sekiz adet sivri kemerli pencereler de harimi aydınlatma amaçlı açılmışlardır. Harimin
batı duvarındaki iki dikdörtgen niş, 1946-47 yıllarında Y. Akyurt tarafından hazırlanan
camiye ait planda pencere olarak işlenmiştir (Plan.5).
Harimin beden duvarlarında ve üst örtüde görülen kalem işi süsleme kompozisyonu
2000 yılında camide gerçekleşen onarım çalışmaları sırasında yapılmıştır (Fot.62).
83
Harimin bütün duvarlarının yüzeyi zeminden 1.20 m. yüksekliğe kadar ahşap lambriyle
kaplanmıştır.
Harimin güney duvarının ortasına üç cepheli olarak mihrap nişi açılmıştır (Fot.63).
Mihrap düzgün kesme taş malzeme kullanılarak oluşturulmuştur. Mihrap üç yönden iki
düz silme kuşağıyla çerçevelenmiştir. Dıştaki silme kuşağından içteki silme kuşağına
geçiş, fazla yüksek olmayan iki yarım daire profilli silme kuşağı ile sağlanmıştır. Üç
cepheli mihrap nişi, iki yandan gövdeleri silindirik, kaide ve başlıkları kum saati
şeklinde biçimlendirilmiş sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Mihrap kavsarası, yedi sıra
mukarnas dizisi ile doldurulmuştur.
Minberin yapımında, kirli beyaz renkteki mermer kullanılmıştır (Fot.64). Minberin

doğu ve batı aynalıklarının alt bölümü, sivri kemerli üç açıklılık şeklinde düzenlenmiş
süpürgeliğe sahiptir. Süpürgeliklerin kuzeyinde yer alan kare biçimli panoların yüzeyi,
alçak kabartma olarak işlenmiş birer selvi ve yüzeyi dolduracak ölçüde büyük
tasarlanmış rozet motifiyle süslenmiştir (Fot.65-66). Minberin aynalık ve korkuluk
kısımlarının yüzeyleri, bezemesiz olup, iç ve dış bükey yarım daire profilli silme
kuşaklarıyla sınırlandırılmıştır. Minberin geçit veren her iki yüzündeki kapısı, sivri
kemer formunda açılmış olup, sonradan ahşap levhalar ile kapatılmıştır. Minberin sivri
kemer formunda düzenlenmiş giriş kapısı, dört taraftan dolanan dış bükey yarım daire
profilli silme kuşağıyla çerçeve içerisine alınmıştır. Minber kapısını üç yönden
taçlandıran tepelik bölümünün yüzeyi, stilize edilmiş biri dar, diğeri daha geniş olan ve
ritmik olarak sıralanmış üç dilimli palmet dizileri ile hareketlendirilmiştir. Geniş olan
palmet motiflerinin iç kısımları, alçak kabartma tekniğinde çizgisel şekillerle
doldurulmuştur (Fot.67-68). Minberin köşk bölümünün güney yön dışındaki diğer üç
yöndeki yüzeyi sivri birer kemerle dışa açılmıştır. Bu açıklıklar sonradan ahşap ve cam
malzemeyle kapatılmıştır. Minberin külah bölümü yakın zamanlarda ahşaptan yapılarak
eklenmiştir.
Camide vaaz kürsüsü ve mahfil bulunmamaktadır.

84
Camide tuğla, mermer ve taş olmak üzere üç farklı malzemenin kullanılması ile meydana
getirilmiş süsleme programı dikkat çekmektedir. Tuğla süsleme minarede; mermer süsleme
minberde ve harime giriş kapısının kemerinde; taş süsleme de mihrapta görülmektedir.
Cami kitabesine göre, H.988/M.1580 yılında Mimar Sinan (1490-1588)’ın

mimarbaşılığı görevinde bulunduğu dönemde inşa edilmiştir. Ancak hem kitabede hem
de Mimar Sinan’a ait tezkere ve belgelerde Meydan Camisi’nin Mimar Sinan’ın eseri
olduğuna dair herhangi bir bilgi tespit edilmemiştir334. İnşa tarihi bilinen caminin Sivas
Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi’nde, H.992M.1584 tarihli vakfiyesinin bulunduğu
tespit edilmiştir335. Bu vakfiyeden, vakfın akarı olmak üzere 25 dükkân ile iki hamamın
yer aldığı anlaşılmaktadır336. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ile Sivas Vakıflar Bölge
Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan belgelere göre, Kale Camisi imamı dört dirhem günlük
ücret alırken aynı yüzyılda kurulan Değirmencioğlu Mesciti imamının ise 1.5 dirhem
ücret aldığı belirlenmiştir337. Vakfiyesinden ve camiye ait belgelerden hareketle Kale
Camisi’nin Sivas vakıfları içerisinde en fazla görevlisi olan vakıflar içerisinde olduğu
şeklinde değerlendirilmiştir338. E. Çelebi, seyahatnamesinde bu camiden, Aşağı Kale
Cami olarak isminden bahsetmiştir339. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı Sivas
Şer’iyye Sicil Defteri’ndeki 181-8 nolu belgede, Kale-i Atik Mahallesi’nde bulunan
Mahmut Paşa Cami-i Şerifi’nde imamet görevinde bulunan Es-Seyyid İsmanil
Efendi’nin, Sivas Vilayet-i Evkaf Muhasebecisi Mehmed Şevki Efendi ve Mehmed
Fehim Efendi’nin sınavları sonucu işinin ehli olduğu anlaşıldığı, bu nedenle resmen
onun bu göreve atanmasının istendiğine dair bilgilere ulaşılmıştır340. Yine, Y. Erol
Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan oluşan bir
belgenin üçüncü sırasında bu cami hakkında bilgiler tespit edilmiştir341. İ. H.
334
Aptullah Kuran, “Tezkerelerde Adı Geçen Sinan Eserlerinin Yapı Türlerine Göre Alfabetik Listesi”,
Mimarbaşı Kocasinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, (Editör:Sadi Bayram), Cilt:I, İstanbul, 1988, 155-166;
Zeki Sönmez, Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, İstanbul, 1988; Sâî Mustafa Çelebi,
Yapılar Kitabı Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye (Mimar Sinan’ın Anıları), İstanbul, 2002.
335
336
337
338
339
Evliya Çelebi, Seyehatname (Çeviren: Zuhuri Danışman), Cilt:V, İstanbul, 1970, s.90.
340
Ü. Kaya, a.g.t., s.68-69.
341
Belgede, caminin aynı adlı mahallede bulunduğu belirtilirken, camiye ait inşa tarihi kısmı boş
bırakılmıştır. Aynı belgeden, kargir olan caminin boyunun 18, eninin 12 (metre) olduğuna, tek şerefeli bir
minaresinin bulunduğuna, harap bir durumda olduğuna ve camide cuma ile bayram namazlarının
kılınmadığına dair bilgilere yer verilerek caminin görevlileri kısmı da boş bırakılmıştır. Y. Erol
Arşivi’nde bulunan belge.
85
Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, 1928’li yıllarda cami ve hamamın harap vaziyette olduğunu

ve kullanılmadığını belirterek Y. Erol Arşivi’ndeki belgede geçen bilgileri teyit
etmektedirler342. Aynı araştırmacılar vali konağının yapımı esnasında caminin
yıktırılmak istendiğini ancak daha sonra yapılan ikaz sonucunda tarihi değeri göz önüne
alınarak bu durumdan vazgeçildiğini belirtmişlerdir343.
2.4. Ali (Efendi) Ağa Camisi

Bulunduğu Yer: Sularbaşı Mahallesi, Aliağa Cami Sokak
Banisi: Behram Paşa’nın oğlu Mustafa Bey344
Planı: 6
Fotoğrafı: 69-90
Cami, kitabesine göre Behram Paşa’nın oğlu Mustafa Bey tarafından H.998/M.1589
yılında inşa ettirilmiş olup, caminin mimarı bilinmemektedir. Caminin,
Behrampaşazade Mustafa Bey tarafından yaptırıldığı kitabesi ile sabit olmasına rağmen
halk arasında Ali Ağa Camisi şeklinde anılması bir rivayet ile açıklanmaktadır345. Kare
planlı caminin üzeri kubbe ile örtülmüştür (Plan.6). Caminin beden duvarlarında düzgün
kesme taş; kubbede tuğla malzeme kullanılmıştır. Tuğlanın dolgu malzemesi olarak
kullanıldığı beden duvarlarının dış yüzeyi, düzgün kesme taşla kaplanmıştır. Caminin
doğu ve güney cephelerinin yaklaşık ortalarına kadar kaba yonu, üst bölümünde ise
düzgün kesme taş kullanılmıştır. Caminin kuzeybatı köşesindeki tek şerefeli minaresi
tamamen düzgün kesme taştan inşa edilmiştir (Fot.69-72).
342
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.169-170.
343
344
Mustafa Paşa’nın kimliği hakkında fazla bir bilgiye ulaşılamamıştır. Fakat babası Behram Paşa’nın
Enderun’da yetiştiği, Diyarbakır ve Bağdat’ta beylerbeyliği görevlerinde bulunduğu tespit edilmiştir.
Ayrıca Behram Paşa’nın Rumeli Beylerbeyliği görevi esnasında oğlu Mustafa tarafından bu camiyi inşa
ettirdiği ve bu sıralarda öldüğü belirtilmektedir. Bununla birlikte Behram Paşa’nın Sivas’ta günümüze
ulaşan ve Kurşunlu Hamamı olarak bilinen çifte hamam ile kendi adı ile anılan bir han inşa ettirdiği
bilinmektedir. Geniş bilgi için bakınız, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.168-169.
345
Cami, Behram Paşa’nın oğlu Mustafa Bey tarafından inşa ettirilmesine karşın Ali Ağa adı ile anılması
şu şekilde açıklanmaktadır: Cami tamamlanınca akşam namazına gelen cemaati Mustafa Bey konağına
çağırmak için Ali Ağa’yı görevlendirmişti. Ali Ağa, camiye giderek namazdan çıkan cemaate imamın
hangi ayeti okuduğunu sormuş. Cemaatten yalnızca üç kişi cevap verebilmiştir. Ali Ağa, üç kişiyi yemeğe
davet etmiş. Mustafa Bey cemaatin bu kadar mı sorusuna Ali Ağa, cemaatin daha fazla olduğunu ancak
imamın okuduğu ayetleri bilenlerin bunlar olduğunu söylemiştir. Bu durumdan memnun olan Mustafa
Bey de camiye Ali Ağa denilmesini emrettiği” yönünde rivayet bulunmaktadır. Konu hakkında daha
geniş bilgi için bakınız, İ.H. Uzunçarşlı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.171, dipnot 80; K. Erdil, a.g.e., s.33; Y.
Akyurt, a.g.e., s.90.
86
Cami güney cephesine üç; doğu, batı ve kuzey cephelerine de birer adet olmak üzere
toplam altı adet pencere açılmıştır. Güney cephedeki iki pencere ise alt seviyede
yerleştirilmiştir. Alt pencerler yuvarlak kemer formunda, üst pencereler ise sivri kemer
formunda düzenlenmiştir. Üst pencerelerin kemer yüzeyleri zeminden hafif çökertilerek
belirginleştirilmiştir. Caminin batı cephesinin kuzey ucuna iki adet sülüs harflerle
yazılmış ve üst üste sıralanmış mermer kitabeler konulmuştur. Üst kısımdaki birinci
kitabe, 0.63 x 0.22 m. ölçülerinde olup üç satırdan oluşmaktadır. Her bir satır ikişerli
kartuş halinde düzenlenmiştir (Fot.73).
Kitabe:
Bu aynî çeşme-i bûy-ı vefâdan

İdüp sa’y-i belîgullah fillah
Nice yere akıdup Mustafa Paşa

Buraya hem müyesser kıldı Allah
İçüp şükrane dinildi bu târîh

Hudâya çok sipâs elhamdülillah346
Çeşmeye ait olan bu kitabe, ebced hesabıyla H.999/M.1591 tarihini vermektedir. Bu

kitabenin alt kısmındaki iki satırlık kitabe de, 0.60 x 0.30 m. ölçülerindedir.
Kitabe:
İş bu cami’i şerif Behram Paşa zade

Mustafa Bey tarafından inşa olunmuştur.
H.998 (M.1590)347
346
İ.H. Uzunçarşlı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.171.
347
İ.H. Uzunçarşlı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.171.
87
Y. Akyurt, caminin inşa kitabesinin son cemaat mahalline giriş kapısı üzerinde
bulunduğunu ve sonradan kitabenin üzerinin belediye tarafından sıvayla kaplandığını ve
kendisinin bu kitabenin üzerini kazıyarak ortaya çıkardığını belirtmiştir348. Bu kitabe,
daha sonra camide gerçekleşen onarımlar esnasında, son cemaat mahallinden sökülerek
caminin batı cephesine yerleştirilmiştir.
Caminin kuzey cephesi orijinal olmayan ahşap doğramayla kapatılarak son cemaat
mahalli olarak düzenlenmiştir (Fot.74). Anadolu’da benzer plan tipine sahip camilere
bakıldığında, genelde giriş cephelerinde bir son cemaat mahallinin bulunduğu
görülmektedir. Fakat, Ali Ağa Camisi’nde yukarıda bahsedilen türden orijinal bir son
cemaat mahallinin bulunduğuna dair herhangi bir kemer yada üzengi taşı izinin
bulunmaması dikkat çekicidir.
Caminin kuzeybatı köşesindeki tek şerefeli minare, tamamen kesme taş malzemeyle
inşa edilmiştir (Fot.75). Minare, kare bir kaide üzerine oturtulmuştur. Kare kaidenin
güney yüzüne açılan düz lentolu kapıdan şerefeye çıkılmaktadır. Kare kaideden
pabuçluğa geçiş, kaide köşelerinin pahlanması ile sağlanmıştır. Silindirik gövdenin alt
ve üst kısımlarında bilezikler kullanılmıştır. Minare şerefesinin alt kısmı dört sıra
halindeki mukarnas dizileryle doldurulmuştur. Minarenin şerefesi, sonradan demirden
yapılmış korkuluklar ile sınırlandırılmıştır. Petek kısmı yakın tarihlerde camide
gerçekleşen onarım çalışmaları sırasında yenilenmiş olup, külah kısmı kurşun levhalarla
kaplanmıştır. Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nde bulunan ve caminin eski bir
görünümüne ait bir fotoğraftan minare külahının düzgün kesme taş malzeme
kullanılarak inşa edildiği anlaşılmaktadır (Fot.76).
Harime giriş, son cemaat mahallinin güney duvarının batı ucuna açılan kapıdan
sağlanmıştır. Harime giriş kapısı eyvanlı taç kapı biçiminde düzenlenmiştir (Fot.77).
Basık yuvarlak kemerli kapı açıklığı, üç taraftan hafif yükseltisi bulunan ikisi dış bükey
yarım daire profilli, birisi de bezemesiz silme kuşakları ile çerçevelenmiştir. Harime
giriş kapısının kuzey yönü, basık yuvarlak kemerle sınırlandırılmıştır. Aynı kapının
güney yönü ise, Bursa kemeri biçiminde yapılmıştır (Fot.78).
348
Y. Akyurt, a.g.e., s. 89.
88
Harime giriş kapısı iki ahşap kanatlı olarak düzenlenmiştir. Birbirleriyle simetrik olan
bu kanatların genişlikleri aynı olmayıp batı taraftaki kapı kanadı diğer kapı kanadından
daha büyüktür. Kapı kanatlarının yüzeyi beyaz renkteki yağlı boyayla boyanmıştır. Bu
kapı kanatları çiviyle çakılan ahşap parçalarıyla ikisi kare, birisi de dikdörtgen
şeklindeki üç farklı yüzeye bölünmüştür. Kapı kanatlarının üst kısımlarındaki kare
yüzeylere, alçak kabartma tekniği ile hadis, iki parça şeklinde sülüs karakterdeki
harflerle yazılmıştır. Hadisin yazıldığı zemin koyu yeşil, harfler de altın sarısı renkteki
yağlı boyayla boyanmıştır. Kapı kanatlarından doğu yöndeki kapı kanadının üst
kısmındaki kare yüzeyde ” Va acellebi tevbetü gabrel faült”; batı yöndeki yüzeyde de
“Aclelu bissalat gabrel fault” ibareleri bulunmaktadır (Fot.79-80).
Hadisin anlamı:
Ölmeden önce tövbeye acele ediniz, namaz vakti geçmeden namaza acele
ediniz.
Kapı kanatlarının orta bölümlerindeki dikdörtgen yüzeylerin iç kısımlarına, birer adet

demir kapı halkası çakılmıştır (Fot.81). Daire tipindeki kapı halkasının üzerine oturduğu
demir plaka hafif bombemsi biçimde yapılmış olup merkezinden çakılan çivi ile kapı
yüzeyine tutturulmuştur. Bombemsi biçimdeki plakanın üst kısımları, dikey doğrultuda
uzanan sekiz yapraklı çiçek ve stilize edilmiş lale motifi şeklinde biçimlendirilmiştir.
Her iki bitkisel motif de merkezlerindeki çivi ile çakılmıştır. Kapı kanatlarının alt
kısmında bulunan kare alanlar boş bırakılmıştır.
Harim, kare planlı olup üzeri tek kubbeyle örtülmüştür (Fot.82-83). Kare mekanın
üzerini kapatan kubbe sekizgen kasnağa oturtulmuştur. Beden duvarlarından kubbeye
tromplarla geçilmiştir (Fot.84-85). Kubbe eteği, bezemesiz iki silme kuşağı ile
sınırlandırılmıştır. Silme kuşaklarının arasında kalan alan bitkisel kompozisyon ile
doldurulmuştur. Bu bitkisel kompozisyon, düz ve ters olarak yerleştirilmiş üç dilimli
palmetler ile bunları birbirlerine bağlayan dilimli yapraklardan oluşmaktadır.
Kompozisyon sıva üzerine siyah boyayla yapılmıştır. Kubbenin merkezine, zeminleri
mavi renge boyanmış iki ayrı büyüklükte daire biçiminde güneş motifi işlenmiştir.
89
Güneş ışınları, sarı ve kahverengi boyayla prizmatik üçgen şeklinde düzenlenmiştir

(Fot.86-87).
Harimin aydınlatılması, güney cephede mihrabın iki yanına simetrik şekilde

yerleştirilen iki alt kat ve bir üst kat pencere; doğu ve batı cephelerde birer üst kat
pencere; kuzey cephede de birer alt ve üst kat pencere açılarak sağlanmıştır. Kuzey
cephedeki dikdörtgen formdaki alt kat penceresi dışında diğer cephelerdeki pencereler,
yuvarlak kemer formunda biçimlendirilmiştir.
Harimin güney duvarının ortasına yarım daire niş şeklinde açılan mihrap nişi, alçıdan
kalıplama tekniği ile oluşturulmuştur (Fot.88-89). Mihrap kavsarası üç dilimli kemer
düzenlemesiyle çerçevelenmiştir. Kavsara bölümü, beş sıra mukarnas dizisiyle
doldurulmuştur. Mukarnas nişçiklerinin bir kısmının yüzeyi alçak kabartma olarak
işlenmiş sekiz yapraklı çiçek rozetiyle süslenmiştir (Fot.90).
Minber mermer malzemeden yapılmış olup orijinal değildir.
Camide vaaz kürsüsü ve mahfil bulunmamaktadır.
Harimin bütün duvarları, zeminden 1.00 m. yüksekliğe kadar lambri parçalarıyla

kaplanmıştır.
Camide harime giriş kapısındaki silme kuşakları taş, mihraptaki mukarnas dizileri alçı,
kubbe eteğindeki ve kubbe merkezindeki bitkisel kompozisyonlar ise kalem işi süsleme
programı içerisinde değerlendirilebilir.
İnşa tarihi bilinen cami hakkındaki tek bilgi, 1912-1927 yılları arasına
tarihlendirdiğimiz Y. Erol Arşivi’ndeki tek sayfadan oluşan ve tablo şeklinde
düzenlenmiş belgede tespit edilmiştir349.
349
Bu belgede, caminin Üryan-ı Müslim Mahallesi’nde bulunduğu ve H.998/M.1590 tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca belgede, kargirden yapılan caminin boyunun 16, eninin
13 (metre) olduğu, tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu, beş vakit ibadete açık olduğu, camide cuma ve
bayram namazlarının kılındığı, görevlileri arasında bir imamın, bir müezzinin ve bir ferraşın bulunduğu,
80 metre yakınlarında Baltacı Mehmet Paşa Mesciti’nin yer aldığı tespit edilmiştir. Geniş bilgi için
bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
90
2.5. Osman Paşa Camisi

Bulunduğu Yer: Uluanak Mahallesi, Hoca Ahmed Yesevi Caddesi’de bulunmaktadır.
İnşa Tarihi: XVI. yüzyılın ikinci yarısı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: Bilinmiyor.
Fotoğrafı: 91-98.
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Eski bir kilisenin temelleri
üzerine inşa ettirildiği düşünülen350 cami, 1970’li yıllarda minaresi dışında tamamen
yıkılarak yerine bugünkü betonarme cami inşa edilmiştir (Fot.91-94). Bugünkü caminin
batı yönündeki bahçe duvarının üzerinde kitabe bulunmaktadır. Kitabe, ikişerli kartuş
halinde dört satır şeklinde taş malzeme üzerine sülüs harflerle yazılmış olup, 0.80 x 0.48
m. ölçülerindedir (Fot.95).
Kitabe:
Bin yıl esnafın menzil iken bu haşa

Binde feth itdi onu Hazreti Osman Paşa
Yapdı bir cami-i gurra sa’y-i etti beliğ

Eser-i baki-yi fanide ol itdi inşa
Şeyh Hatib-zade Efendi oldı fethine sebeb

İtdi ol isa nefes-i musa ihya
Sene H.1000 (M.1592).
350
Yerinde yapmış olduğumuz araştırmalar esnasında caminin bir kilisenin üzerine inşa edildiğine dair
her hangi bir bakiye tespit edilmemiştir. Ancak, 1890 yılında Sivas’a gelen Fransız seyyah Vital
Cuinnet’in hazırladığı “La Turquie d’Asie” adlı seyahatnamesinde şehrin güneyinde daha önce kilise olan
küçük bir cami gördüğünü ve bu caminin sıvalı duvarlarının altında haç işaretleri ile Bizans yazılarının
fark edildiğini belirtmektedir. Seyyahın belirttiği bu cami muhtemelen bugün Kilise Camisi olarak da
bilinen Osman Paşa Camisi olmalıdır. Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, Adnan
Mahiroğulları, Seyyahların Gözüyle Sivas, İstanbul, 2001, s.133. Ayrıca Şehir Tarihçisi Kadir Üredi ile
25.12.2005 tarihinde yapılan görüşmede, büyüklerinin kendisine bugünkü caminin bulunduğu alanda bir
kilisenin bulunduğunu ve hatta bazı kilise kalıntılarını mahallenin yaşlılarının hatırladıklarını belirtmiştir.
91
Günümüzdeki caminin kuzeyinde son cemaat mahalli, son cemaat mahallinin de

güneyinde harim yer almaktadır. Harimin üzeri düz betonarme ile kapatılmıştır.
Caminin yıkılmadan önceki planı ve mimari özellikleri hakkındaki bilgilerimiz 1967
tarihinde hazırlanmış Sivas Analitik Etüdleri isimli araştırma ile sınırlıdır. Aşağıda
camiye ait vereceğimiz malzeme ve plan özellikleri yukarıda bahsettiğimiz çalışmadan
alınmıştır351. Cami, 1584 tarihinde Osman Paşa tarafından haçvari plan üzerine inşa
edilmiştir. Caminin temelinde ve beden duvarlarının köşe bağlantılarında düzgün kesme
taş, beden duvarlarında da moloz taş malzeme kullanılmıştır. Caminin saçakları silme
kuşakları ile hareketlendirilmiştir. Caminin girişinde ve hariminde olmak üzere iki
küçük kubbeye yer verilmiştir. Harimde bulunan kubbe, iki pilpaye (direk) tarafından
taşınmıştır. Ayrıca bu çalışmada caminin harap bir vaziyette bulunduğu ve onarılması
gerektiği belirtilmiştir352.
Bugünkü caminin batı cephesinin kuzeyine kaydırılan minarenin kaide, papuçluk ve

gövdenin alt kısımlarında düzgün kesme taş, diğer kısımlarında tuğla kullanılmıştır
(Fot.96-97). Minare zeminden beden duvarlarının yüksekliğine kadar kare bir kaide
üzerinde yükselmekte olup, kapısı doğuya açılmıştır. Kaidenin büyük bir bölümü toprak
altında kalmıştır. Kaideden papuçluğa yukarıya doğru incelen ve ters-düz olarak yan
yana sıralanan üçgenler ile geçilmiştir. Gövdenin sekizgen alt bölümünün her bir
yüzeyi, yuvarlak kemer biçiminde düzenlenmiştir. Bu bölüm üstte silme bir bilezikle
sınırlandırılmış, bunun üzerine de silindirik gövde yerleştirilmiştir. Silindirik gövde,
kilit örgü tekniği kullanılarak oluşturulmuştur. Şerefenin yaklaşık olarak 0.40-0.50 m.
kadar aşağısında da tuğladan silme bir bilezik bulunmaktadır. Silindirik gövdenin
üzerindeki şerefenin alt bölümü, 10 adet mukarnas dizisiyle doldurulmuştur. Petek
kısmının üst kısmına iki adet dikdörtgen pencere açılmıştır. Petek kısmının üzerinde
bulunan külah kısmı, kurşunla kaplanmış, tepesine alem yerleştirilmiştir (Fot.98).
1890 yılında Sivas’a gelen Fransız seyyah Vital Cuinnet’in hazırladığı “La Turquie
d’Asie” adlı seyahatnamesinin I. cildinde şehrin güneyinde daha önce kilise olan küçük
bir cami gördüğünü ve bu caminin sıvalı duvarlarının altında haç işaretleri ile Bizans
351
Anomim, Sivas Analitik…, s.37.
352
Anomim, Sivas Analitik…, s.37.
92
yazılarının fark edildiğini belirtmektedir353. Seyyahın bahsettiği bu cami, muhtemelen

halk arasında Kilise Camisi olarak da anılan Osman Paşa Camisi olmalıdır.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Ancak yapının 1592 tarihli onarım kitabesi
bulunmaktadır. Yukarıda da değinildiği üzere Sivas Analitik Etüdleri adlı çalışmada her
hangi bir kitabe ya da belge belirtilmeden 1584 tarihinde inşa edildiği ileri sürülmüştür.
Y. Erol Arşivi’ndeki 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan oluşan ve

tablo şeklinde hazırlanmış belgede de caminin inşa tarihi olarak 1592 belirtilmiştir354.
Ayrıca, H.1300/M.1884355 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnameleri’nden, babası
tarafından inşa ettirilen camiyi Vezir Köse Mustafa Paşa’nın H.1215/M.1800 yılında
tamir ettirdiği anlaşılmaktadır356. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı Sivas
Şer’iyye Sicil Defteri’ndeki 273-101 nolu belgede, El-Hac Osman Paşa Cami-i Şerifi
vakfından olmak üzere günlük 15 akçe ile müezzinlik yapan Hafız Mustafa bin Ali’nin
vefat etmesiyle onun yerine bu göreve ehil olduğu ispat edilen Ahmet Turan Efendi’nin
atanmasının istendiğine dair bilgi tespit edilmiştir357. Yukarıda belirtilen belgelerden,
caminin XVI. yüzyılın ikinci yarısında inşa edildiği ve XIX. yüzyılın başında onarıma
tabi tutulduğu anlaşılmaktadır. Caminin minaresi dışında tamamen yenilenmiş olması
ve hakkında pek fazla belgenin bulunmaması sebebiyle kesin inşa tarihi, ancak ileriki
yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarına bağlıdır.
2.6. Ganem (Tarhana) Camisi

Bulunduğu Yer :Yunus Emre Mahallesi, Billur Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa Tarihi: XVII. yüzyılın başı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: Bilinmiyor.
Fotoğrafı: 99-104.
353
A. Mahiroğulları, a.g.e., s.133.
354
Ayrıca bu belgede, caminin kendi adı ile anılan mahallede yer aldığı, kargir olan caminin boyunun 20,
eninin 14 (metre) olduğu, tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu, beş vakit ibadete açık olduğu, camide
cuma ve bayram namazlarının kılındığı ve görevlileri arsında bir imam, bir müezzin ve bir kayyumun
bulunduğu belirtilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
355
356
357
Ü. Kaya, a.g.t., s.236.
93
İnşa kitabesi bulunmayan caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir.

Caminin, banisi ve mimarı bilinmemektedir. Cami, 1956 yılında tek şerefeli minaresi
dışında tamamen yıkılarak, yerine günümüzdeki cami inşa edilmiştir (Fot.99-100).
Günümüzdeki camide, kaba yonu taş kullanılmış olup; caminin kuzeyinde son cemaat
mahalli, son cemaat mahallinin güneyinde harim bulunmaktadır. Harimin üzeri düz
betonarme tavan ile kapatılmıştır.
Günümüzdeki caminin kuzeydoğu köşesine bitişik vaziyette bulunan eski camiye ait
minarenin kaide ve pabuçluk kısımlarında düzgün kesme taş; gövde, şerefe ve petek
kısımlarında da tuğla malzeme kullanılmıştır (Fot.101-103). Minare, oldukça yüksek
kare bir kaide üzerinde yükselmektedir. Minarenin şerefesine çıkışı sağlayan sivri
kemerli kapı güneye açılmıştır. Kaide üst taraftan 00.2-00.3 m. taşıntı yapan iki sıra
silme ile sınırlandırılmış, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur. Yukarıya doğru
oldukça kalın bir kaval silmeyle sınırlandırılmış, bunun üzerine de silindirik gövde
yerleştirilmiştir. Tuğladan yapılan gövde zeminden taşırılmış yeşil sırlı tuğlalar ile dikey
yönde kıvrımlar oluşturan şeritlerle hareketlendirilerek, zengin bir görünüş
oluşturulmuştur. Bu şeritler, gövdenin üst kısmına yakın noktasındaki bir silme bilezikle
sonlandırılmıştır (Fot.104). Gövdeyi sınırlandıran silme bilezikten itibaren minarenin
üst kısmı yakın zamanlarda tuğla malzeme kullanılarak yenilenmiştir.
1956 yılında minaresi dışında tamamen yıkılan caminin plan, mimari ve süsleme
özellikleri hakkında her hangi bir bilgi bulunmamaktadır.
Caminin inşa kitabesinin bulunmaması ve bugünkü caminin minaresi dışında tamamen

yenilenmiş olması tarihlendirmeyi güçleştirmektedir. Cami hakkındaki ilk iki belge,
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde tespit edilen vakfiyelerdir. Bunlardan ilki,
H.1018/M.1609 tarihli El-Hac Ahmed Ağa b. Molla Ali Efendi Vakfiyesi, diğeri ise
H.1029/M.1619 tarihli El-Hac Ahmed Ağa b. Molla Ali Efendi ve Hurşide binti El-Hac
Ahmed Ağa Vakfiyesi’dir. Bu vakfiyelerden El-Hac Ahmed Ağa b. Molla Ali
94
Efendi’nin Ganem Mahallesi’ne358, bir cami inşa ettirdiği anlaşılmaktadır359.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1693-1912 yılları arasını kapsayan 30’dan fazla
Maliyeden Müdevver Defterleri’nde ve Hurufat Defterleri’nde bu caminin ismi tespit
edilmiştir360. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’ndeki 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz
tek sayfadan oluşan tablo şeklinde hazırlanmış bir belgenin 33. sırasında caminin
H.(1)275/M.1859 tarihinde inşa ettirildiği belirtilmiştir361.
Yukarıda belirtilen belgelerden caminin XVII. yüzyılın başında inşa edildiği ve XIX.
yüzyılın ikinci yarısında onarıma tabi tutulduğu anlaşılmaktadır.
2.7. Kazancılar Camisi

Bulunduğu Yer: İnönü Mahallesi, Kazancılar Caddesi’de bulunmaktadır.
İnşa Tarihi: H.(1)111/M.1700
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: Bilinmiyor.
Fotoğraf: 105-109.
Cami, Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve tek sayfadan oluşan belgede, H.(1)111/M.1700

tarihinde inşa ettirildiği belirtilmiştir (Fot.105). Caminin banisi ve mimarı
bilinmemektedir. Cami, 1993 yılında tek şerefeli taş minaresi dışında tamamen
yıkılarak, yerine bugünkü betonarmeden düz tavanlı cami inşa edilmiştir (Fot.106-107).
Bugünkü caminin güneybatı köşesinde bulunan ve tamamen düzgün kesme taştan inşa
edilen minare, ana kütleden taşıntı yapmaktadır (Fot.108). Minare, kare bir kaide
üzerinde yükselmekte, kapısı ise kuzeye açılmıştır. Kaidenin batı yüzüne kitabe
yerleştirilmiştir. 0.28 x 0.44 m. ölçülerindeki kitabe, taş üzerine dört satırlık halinde
sülüs harflerle yazılmıştır (Fot.109).
358
Caminin bulunduğu mahallenin, isminden dolayı büyük bir ihtimalle Sivas civarında bulunan Ganem
Köyü’nden gelenlerin yerleşmesiyle meydana geldiği düşünülmektedir. Geniş bilgi için bakınız, Ö.
Demirel, Osmanlı Dönemi…, s.24; Ö. Demirel Osmanlı Vakıf…, s.28, dipnot 117.
359
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.28 ve dipnot 119, 52.
360
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.29 ve dipnot 120.
361
Ayrıca bu belgede, caminin İmaret Mahallesi’nde bulunduğuna, ahşap olan caminin boyunun ve eninin
12 (metre) olduğuna, tek şerefeli bir minaresinin yer aldığına, sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete
açık olduğuna, camide cuma ve bayram namazlarının kılındığına, görevlileri arasında bir imam, bir
müezzin ve bir kayyumun bulunduğuna dair bilgilere yer verilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol
95
Kitabe:
Ol kerîm-i zü’l- Celâl-i Kibriyâ avn kıldı bu minâreyi ta’mire

Bâdî Mehmed Aga nâm ola keser-cûy-ı cennet makâm
Müzeyen kıldı ibâdet-hane…
Herkese olmaz nasîb böyle bir hayrât-ı zîbâ
Sene 1227 (M.1812)362.
Kaide üst taraftan 00.2-00.3 m. taşıntı yapan bir sime ile sınırlandırılmış, bunun üzerine
papuç kısmı oturtulmuştur. Yukarıya doğru incelen ve ters-düz olarak yan yana
sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu bölüm üstte plastik bir taş bilezikle
sonlandırılmıştır. Bu bileziğin üzerine de silindirik gövde yerleştirilmiştir. Yüksek
tutulan silindirik gövde oldukça sade olarak yapılmıştır. Şerefenin yaklaşık olarak 0.45
m. kadar aşağısında da silme bir bilezik bulunmaktadır. Silindirik gövdenin üzerindeki
şerefe, sade profilli silme kuşaklarıyla dikkati çekmektedir. Şerefenin korkulukları
demir malzemeden yapılmıştır. Petek kısmı, sade olarak bırakılmış olup, üzerinde yer
alan külah kısmı kurşunla kaplanmıştır. Külahın üzerine alem ve paratoner
yerleştirilmiştir.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Ancak minarenin 1812 tarihinde onarıldığına dair kitabe
bulunmaktadır. Cami hakkında ulaşabildiğimiz tek belge, Y. Erol Arşivi’nde tespit
edilmiştir. 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan oluşan ve tablo
halinde hazırlanmış bu belgede, caminin H.(1)111/M.1700 tarihinde inşa ettirildiğine
dair bilgiler tespit edilmiştir363. Ayrıca söz konusu caminin minare dışında tamamen
yenilenmiş olması ve şu ana kadar hakkında sadece yukarıda değinilen bir belgeye
ulaşılmış olaması göz önüne alındığında caminin 1700 yılında inşa edilmiş olabileceğini
söyleyebiliriz.
362
363
Bu belgenin 47. sırasında camiden bahsedilmiştir. Belgede ayrıca, caminin Kazancılar Mahallesi’nde
bulunduğuna, ahşaptan yapılan caminin boyunun ve eninin 15 (metre) olduğuna, tek şerefeli bir
minaresinin bulunduğuna, beş vakit ibadete açık olduğuna, camide cuma ve bayram namazlarının
kılındığına ve görevlileri arasında bir imam ile bir müezzinin bulunduğuna dair bilgiler tespit edilmiştir.
Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
96
2.8. Sarızâde (Zaralızâde) Mehmet Paşa Camisi

Bulunduğu Yer: Mehmet Paşa Mahallesi, Behram Caddesi’de 9. Sokak ile 10.
Sokak’ın keşiştiği köşede bulunmaktadır.
İnşa Tarihi: XVIII. yüzyılın ilk yarısı.
Banisi: Zaralızâde Mehmed Paşa
Planı: 7.
Cami, Zaralızâde Mehmed Paşa tarafından XVIII. yüzyılın ilk yarısında inşa
ettirilmiştir. Caminin mimarı bilinmemektedir. Cami, kuzeyden güneye doğru meyilli
bir arazi üzerine kurulmuştur. Ahşap tavanlı caminin harimi altı adet ahşap direkle
mihraba dik üç sahna ayrılmıştır (Plan.7). Caminin temel duvarlarında taş, beden
duvarlarında kerpiç, üst örtü ve taşıyıcı direklerde ahşap, minarede düzgün kesme taş
malzeme kullanılmıştır. Caminin çatısı, üç yöne meyilli saçla kaplanmış olup, kuzey
cephesinde son cemaat mahalli, son cemaat mahallinin güneydoğu köşesine tek şerefeli
taş minaresi yerleştirilmiştir (Fot.110-113).
Caminin kuzey cephesinin alt bölümüne dört adet; doğu ve batı cephelerinin alt
bölümlerine üçer adet, üst bölümlerine de birer adet, güney cephesinin alt bölümlerine
de ikişer adet olmak üzere toplam 14 adet pencere ile cepheler hareketlendirilmiştir.
Caminin köşe duvarlarının bağlantı yerlerinde dikey doğrultuda, kuzey cephe dışındaki
diğer cephelerde yatay doğrultuda uzanan ahşap hatıllara yer verilmiştir. Caminin bütün
cephelerinin üst kısmlarında yaklaşık 0.50 m. taşıntı yapan düz bir ahşap saçak
dolaşmaktadır.
Son cemaat mahallinin doğu duvarının güney ucunda tek şerefeli taş minare
bulunmaktadır (Fot.114). Tamamen düzgün kesme taştan inşa edilen minare, kare bir
kaide üzerinde yükselmekte, yuvarlak kemerli kapısı ise batıya açılmıştır. Kaidenin
doğu yüzüne, 0.29 x 0.49 m. ölçülerinde mermer üzerine sülüs harflerle yazılmış üç
satırlık kitabe yerleştirilmiştir (Fot.115).
Kitabe:
97
Sahibü’l-hayrât
Ve’l-hasenât es-seyyid
El-hâc Ahmed tayyeballâhu serâhu
Ve ce’ale’l-cennete mesvâhu
Sene H.1217 (M.1802)364
Kaide üst taraftan 00.2-00.3 m. taşıntı yapan bir silme ile sınırlandırılmış, bunun üzerine
sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu bölüm üstte plastik bir taş bilezikle sınırlandırılmış,
bunun üzerine de silindirik gövde yerleştirilmiştir. Yüksek tutulan silindirik gövde
oldukça sade olarak ele alınmıştır. Şerefenin yaklaşık olarak 0.40-0.50 m. kadar
aşağısında da silme bir bilezik bulunmaktadır. Silindirik gövdenin üzerindeki şerefe
sade profilli silme kuşaklarıyla dikkati çekmektedir. Şarefenin korkulukları
demirdendir. Petek kısmının üst bölümü bir silmeyle sonuçlandırılmıştır. Külahın
üzerine alem ve paratoner yerleştirilmiştir.
Caminin kuzey cephesinde yer alan son cemaat mahalli orijinal değildir (Fot.116-117).
1992 yılında camide yapılan onarımlarda kuzey cepheye ahşap sundurma ve
betonarmeden son cemaat mahalli eklenmiştir365.
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına açılan düz lentolu çift kanatlı
ahşap kapıdan girilmektedir. Harim, iki sıra halinde üçer adet olarak dizilen toplam altı
adet direkle mihraba dik üç sahna ayrılmıştır(Fot.118-121).
Harimin ahşap tavanı, iki kısma bölünmüştür. Harimin güney tarafı ibadet bölümünün,
kuzey tarafı ise mahfilin ahşap tavanı olacak biçimde düzenlenmiştir (Fot.122). İbadet
bölümünün ahşap tavanı, kuzey-güney doğrultuda uzanan iki ahşap kiriş ile üç bölüme
ayrılmıştır. Diğerlerinden daha geniş tutulan mihrabın önündeki sahnın ahşap tavanı,
kuzey-güney yönde çakılan ince çıta parçalarıyla tavan yüzeyinde 16 adet eşit şerite
bölünmüştür. Mihrap önü sahnının doğu ve batısında bulunan sahınların tavanlarında da
aynı düzenleme uygulanmıştır. Ancak doğu ve batıdaki sahınların tavan yüzeylerinin
364
365
Bu bilgi, cami imamı İhsan KOÇ ile 18.07.2004 tarihinde yapılan görüşmede belirtilmiştir.
98
mihrap önü sahnından daha dar olması sebebiyle tavan yüzeyleri 14 adet şeritle
hareketlendirilmiştir.
Ahşap direklerin kaideleri yoktur. Ahşap direklerin silindirik gövdelerinin üst kısmlarını
dış bükey yarım daire biçimindeki bilezik kuşatmaktadır. Bileziklerden kare kesitli
başlıklara geçiş, köşelerin pahlanması ile sağlanmıştır. Bu pahlamaların üst kısmına da,
iç ve dış bükey yarım daire profilli şeklinde ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış çıtalar
çakılarak direklere başlık görünümü verilmeye çalışılmıştır (Fot.123).
Harimin kuzey duvarı sağır olarak bırakılmıştır. Harim, doğu ve batı duvarlarına üçer;
güney duvara da iki dikdörtgen pencere açılarak aydınlatılmıştır. Harimi aydınlatan
bütün pencerelerin altları ve yanları şevli olarak yapılmıştır.
Harimin bütün duvarları zeminden 120 m. yüksekliğe kadar ahşap lambri ile
kaplanmıştır. Harimin güney duvarı boyunca zeminden 0.50 m. yüksekliğinde, 0.30 m.
genişliğinde seki dolaşmaktadır. Bu sekinin ne amaçla yapılmış olduğu tespit
edilememiştir. Mihrabın doğusundaki duvara, 0.60 x 0.30 m. ölçülerinde bir niş
açılmıştır. Bu niş günümüzde kitap rafı olarak kullanılmaktadır. Ancak bu nişin güney
yönündeki yüzeyine düzensiz bir şekilde kırık olan Ayet’ül Kürsü ve mezar taşı
parçaları yerleştirilmiştir (Fot.124). Hariminin doğu duvarının kuzey ucunda bir; kuzey
duvarının batı ucunda yan yana yerleştirilmiş iki adet dikdörtgen şeklinde açılmış
nişlere de yer verilmiştir. Bu nişler günümüzde ahşap malzemeden hazırlanmış
kapaklarla kapatılmıştır.
Harimin güney duvarının ortasına yerleştirilen ve harim mekanına 0.30 m. taşıntı yapan
mihrabın yüzeyi yakın zamanlarda yapılan fayanas parçaları ile kaplanmıştır.
Güneydoğu köşede bulunan minber de yakın zamanlarda yapılmıştır (Fot.125).
Camide vaaz kürsüsü yoktur.
Harimin kuzey duvarı boyunca uzanan mahfile, son cemaat mahalli ve harimden olmak
üzere iki çıkış bulunmaktadır. Mahfile, son cemaat mahallinin güney duvarının
doğusuna açılan düz lentolu kapıdan, harimden ise harimin kuzey duvarının doğusuna
99
yerleştirilen sekiz adet ahşap basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır (Fot.126).

Mahfilin üst örtüsü, ahşap düz tavanla kapatılmıştır. Tavan günümüzde tahtalarla
kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin yönü tespit edilememiştir. İç tavan, doğu-
batı yönünde tahtalarla kaplanmış olup; bu tahtaların birleşme noktalarına 17 adet ince
çıta parçasının çakılmasıyla tavan yüzeyinde zengin bir görünüş elde edilmeye
çalışılmıştır. Mahfil, doğu ve batı duvarlara açılan yanları ve altları şevli olarak
düzenlenmiş birer adet dikdörtgen pencere ile aydınlatılmıştır. Mahfilin korkulukları
yakın zamanda yenilenmiştir (Fot.127-128).
Camide herhangi bir bezeme unsuru yer almamaktadır.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Caminin, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde

H.1162/M.1749 tarihli Zaralızâde Mehmed Paşa adına düzenlenmiş vakfiyesi tespit
edilmiştir366. Caminin minaresinde de, 1802 tarihini taşıyan kitabe bulunmaktadır.
Ayrıca, Vakıf Muhasebe Defterleri’nde 1808-1839 yıllarında Hurdacılar, Soğancılar ve
Attarlar çarşılarında Mehmet Paşa Vakfı’na bağlı 30 adet dükkânın bulunduğu tespit
edilmiştir367. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı Sivas Şer’iyye Sicil
Defteri’ndeki 234-62 nolu belgede, Sivas’ta bulunan Zaralızade Mehmed Paşa
Vakfı’nın mutasarrıflığında hakkı olan Cemaleddin Bey’in hakkını, mutasarrıflıkta
hakkı olan Recep Bahri Bey’in tanımaması ve aleyhde iddiada bulunması ancak bu
hakkın Cemaleddin Bey’e ait olduğuna ve bunun tasdikine dair bilgiler368; aynı şer’iyye
sicili defterindeki 237-65 nolu belgede de, Zaralızade Mehmed Paşa Vakfı’nın
mutasarrıflığında yarım hissesi bulunan Recep Bahri Bey’in vefatıyla onun yerine
mutasarrıf olarak olan Mehmed Cemaleddin Bey’in atanmasının istendiğine dair bilgiler
Cami hakkında bir diğer belge, Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 arasına
tarihlendirdiğimiz belgedir. Bu belgenin altıncı sırasında, caminin H.(1)216/M.1904
366
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 185; H. Denizli, a.g.e., s.53; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…,
s.55.
367
Ömer Demirel, II. Mahmud…, s.69.
368
Ü. Kaya, a.g.t., s.153-167.
369
Ü. Kaya, a.g.t., s.169-170.
100
tarihinde yenilendiği belirtilmiştir370. Caminin 1749 tarihli vakfiyesine ve sahip olduğu

plan ve mimari özelliklerine dayanarak, vakfiyenin hazırlandığı tarihlerde inşa edilmiş
olabileceğini düşünmekteyiz.
2.9. Zincirli Minare Camisi

Bulunduğu yer: Küçük Minare Mahallesi, Sait Paşa Caddesi, Zincirli Minare Sokak’ta
bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XVIII. yüzyılın ilk yarısı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 8.
Günümüzde ibadete açık olan caminin inşa kitabesi yoktur. Caminin banisi, mimarı ve
inşa tarihi bilinmemektedir. Kuzeyden güneye doğru hafif meyilli bir arazi üzerine
oturan ahşap tavanlı cami, mihraba dik üç sahınlıdır (Plan.8). Caminin kuzey
cephesinde son cemaat mahalli, kuzey cephesinin batı ucunda tek şerefeli taş minaresi
yer alır. Caminin temel duvarlarında kaba yonu taş; beden duvarlarında kerpiç ve ahşap
hatıl; üst örtü ve taşıyıcı direklerde ahşap malzeme kullanılmıştır. Caminin çatısı doğu-
batı yönünde meyilli kırma çatıyla kapatılmıştır. Caminin tek şerefeli minaresi de
düzgün kesme taş malzemeden yapılmıştır (Fot.129-132).
Caminin doğu cephesi sağır olup, duvar kalınlığı kuzey yöne doğru hafif genişleyen açı
ile uzanmaktadır. Yapının kuzey cephesi beş, güney ve batı cepheleri üçer pencere
açılarak hareketlendirilmiştir. Kuzey cephedeki üç pencere, cephenin alt kısmına yakın
olacak şekilde açılmıştır. Cephelerdeki bütün pencereler dikgörtgen formda
düzenlenmiştir. Caminin köşe duvarlarının bağlantı yerlerine dikey yönde birer ahşap
hatıllar yerleştirilmiştir.
Caminin doğu cephesi, 1986 yılına kadar bitişiğindeki evlerle ortak kullanılmaktaydı.
1986-88 yılları arasında belediye tarafından caminin doğu yönünde bulunan Zarifoğlu
370
Bu belgede ayrıca Çavuşbaşı Mahallesi’nde bulunan ahşap caminin boyunun 14, eninin de 13 (metre)
olduğu ve tek şerefeli bir minaresinin yer aldığı belirtilmiştir. Söz konusu belgede, caminin sabah, akşam
ve yatsı vakitlerinde açık olduğu, camide cuma ve bayram namazlarının kılındığı ve görevlileri arasında
bir imam, bir müezzin ile bir kayyumun bulunduğuna dair bilgilere yer verilmiştir. Y. Erol Arşivi’nde
bulunan belge.
101
Caddesi’ni genişletme ve çevre düzenleme çalışmaları sırasında caminin bu yönünde

bulunan evler yıkılmıştır371.
Caminin kuzeybatı köşesindeki tek şerefeli minare, kesme taş malzeme kullanılarak inşa
edilmiştir (Fot.133). Minare, cami kütlesinden hafif dışa taşkın olarak yerleştirilmiştir.
Minare, kare bir kaide üzerinde yükselmekte, kaidenin duğusuna açılan yuvarlak
kemerli kapısıdan şerefeye çıkılmaktadır. Büyük oranda toprağa gömülü olan kaidenin
üzerine doğrudan silindirik gövde oturtulmuştur. Sade olarak ele alınan gövde üst
kısımdan silme bir bilezikle sınırlandırılmıştır. Şerefenin kaidesi, bezemesiz taşların
yukarıya doğru genişleyecek biçimde yerleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Şerefe
korkuluğu demirden yapılan minarenin şerefe kısmından yukarısı son onarımlarda
tamamen yenilenmiştir.
Son cemaat mahalline, caminin kuzey cephesinin hafif doğusuna açılan demir
doğramalı kapıdan girilmektedir (Fot.134-135). Son cemaat mahallinin batı ve doğu
duvarları harimin uzantısı olan sağır duvarlarla sınırlandırılmıştır. Dikdörtgen planlı bu
bölümün ahşap tavanı, kuzey-güney doğrultuda uzatılarak beden duvarlarına oturtulan
ahşap hatıllar tarafından taşınmıştır. Son cemaat mahallinin doğu duvarlarının kuzey
ucuna, mahfile çıkışı sağlayan altı basamaklı merdiven yerleştirilmiştir. Son cemaat
mahallinin batı tarafı da, sonradan ahşap doğrama ile bölünerek depo olarak
düzenlenmiştir. Son cemaat mahallinin doğu ve batı duvarları sağır olarak bırakılmıştır.
Son cemaat mahallinin aydınlatılması, kuzey cephede üç, güney cephede de iki pencere
ile sağlanmıştır. Bütün pencereler dikdörtgen formda açılmıştır.
Harime son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına açılan düz lentolu bir kapıdan
girilmektedir (Fot.136). Harim, iki sıra halinde üçer adet olmak üzere toplam altı adet
ahşap direğin taşıdığı kirişlerin kuzey-güney yönde atılmasıyla, mihraba dik üç sahna
ayrılmıştır (Fot.137-140). Üst örtüyü taşıyan kare kesitli ahşap direklerin kaide, başlık
ve yastıkları yoktur.
Bütün sahınların üst örtüsü düzenlenme itibariyle aynıdır (Fot.141). Ahşap düz
tavanlara, beden duvarlarından ve ahşap kirişlerden geçişler bağdadi devirmeler ile
371
Bu bilgi, 2004 Aralık ayında Sivas Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğü’nden alınmıştır.
102
sağlanmıştır. Bağdadi devirmelerden sonra tavan yüzeyleri ince bir çıta ile çerçeve
içerisine alınmıştır. Çerçeve içerisine alınan tavan yüzeyi kuzey-güney yönde uzanan
profilli su yolları ile eşit bölümlere ayrılmıştır.
Harimin doğu duvarı sağır olarak bırakılmıştır. Harimin aydınlatması batı duvardaki üç,
güney ve kuzey duvardaki ikişer adet pencere ile sağlanmıştır. Bütün pencereler
dikdörtgen formdadır. Güney ve batı duvardaki pencerelerin yanları ve alt kısımları
şevli, kuzey duvardaki pencereler ise düz olarak yapılmıştır. Mihrabın üst kısmına
açılan pencere, sonradan ahşap mihrabın yerleştirilmesiyle kapatılmıştır.
Harimin bütün duvarları ve ayakların alt kısımları zeminden bir metre yüksekliğe kadar
ahşap lambri ile kaplanmıştır. Harimin doğu duvarının güney ucuna, 0.30 x 0.98 m.
ölçülerinde, kuzey duvarının doğu ucuna da 0.20 x 0.70 m. ölçülerinde birer niş
açılmıştır. Bu nişlerin ne amaçla açıldığı tespit edilememiştir.
Ahşap mihrap ile minber 1990’lı yıllarda yapılmıştır (Fot.142). Ancak, Sivas Müzesi
Fotoğraf Arşivi’nde tespit edilen fotoğraftan, yarım daire şeklinde açılan mihrap nişi üst
kısmının üç dilimli olacak şekilde düzenlendiği anlaşılmaktadır (Fot.143).
Mahfil, kuzey yönde son cemaat mahallinin üzerinde yer almakta olup, bir balkonla
harim ile irtibatı sağlanmıştır (Fot.144-145). Mahfile, son cemaat mahallinin doğu
duvarına bitişik durumda yerleştirilen altı adet ahşap basamaklı bir merdivenle
çıkılmaktadır. Harimin ahşap tavanını taşıyan ahşap direklerden ikisi aynı zamanda
mahfili, güney yönden taşıyan ahşap kirişe oturtulmuştur. Doğu-batı doğrultuda uzana
mahfilin kuzey cephesi doğrudan harime açılmıştır. Mahfilin ahşap düz tavanı 15 adet
ince çıta parçasının çiviyle çakılması sonucunda tavan yüzeyindeki şeritler ile
hareketlendirmeye çalışılmıştır. Mahfilin batı ucu sonradan ahşap doğramayla
bölünerek depo olarak düzenlenmiştir. Mahfilin doğu ve batı cepheleri sağır olarak
bırakılmıştır. Mahfilin aydınlatılması, kuzey duvara açılan iki adet dikdörtgen pencere
ile sağlanmıştır. Mahfilin dikdörtgen balkonu 0.50 m. harime taşıntı yapacak şekilde
103
yerleştirilmiştir. Balkonun alt kısmı, alt ve yan yüzeyleri bezemesiz ahşap levhalarla
kapatılarak oluşturulan üçgen biçimindeki eli böğründeler ile desteklenmiştir.
Camide kayda değer bir süsleme programı yer almamaktadır. Fakat mihrabın ahşapla
kaplanmadan önceki halinde bulunan alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak yapılmış
bitkisel kompozisyon caminin süsleme programı içerisinde değerlendirilebilir.
Cami isminin, minare şerefesinin alt kısmından sarkan zincirden aldığı mahalle sakinleri
tarafından belirtilmektedir. Ancak dekoratif amaç dışında herhangi bir fonksiyonu
bulunmayan bu zincirin, minare ile birlikte mi yoksa daha sonra mı minareye eklendiği
ya da sadece bir süs unsuru olarak mı yapıldığı bilinmemektedir.
Camide, inşa tarihine dair her hangi bir kitabe, yazıt veya levha bulunmamaktadır.
Fakat, H. Denizli camide 0.55 x 1.35 m. ölçülerinde ahşap üzerine yazılmış 21 satırlık
manzum kitabeden söz etmektedir. Camide yapmış olduğumuz araştırmalar sırasında
söz konusu bu manzum halde yazılmış belgeye ulaşılamamıştır. Aşağıda vereceğimiz
manzum halde yazılmış belge, H. Denizli’den alınmıştır.
Belge:
Bin yüz elli beşde oldı vaz’ bina

Bu makamın sahibi ister dua
Hasbeten lillahi rabbül alemin
Mü’mininden fatiha eyler reca
Bir tedarik eyle bunda ey ahi
Yok durur bu dar’ı fanide beka
Cürmü isyanıma had yoktur benim
Afv idüp vagfir-lena verham-lena
Ya ilahi lutfun eyle bendene
Hem şef’i ola habibin Mustafa
Hem usuliyle furu’ıyla anın
Ola meskenleri firdevs-i ala
Fi sebillah akdı bu sebil
104
Ruhunı yad eyle vakıflarının

Kevser ile sakı ola yevmi’l-ceza
Matlab-ı alamızı eyle nasib
Görelim dıdarını yevmi’l-lika
Şeyh el-Hac Muhammed Sa’dı’ye
Lütfun ile eyle ihsan-ı ata
Derviş Ahmed Ketebuhu372
Sivas Şer’iyye Sicilleri’ndeki ve Hurufat Defterinde, caminin inşa edildiği Küçük

Minare Mahallesi şehrin önde gelen zenginlerinin oturduğu mahalleler arasında olduğu
bilgisi dışında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır373. Yukarıda verdiğimiz manzum
halde yazılmış belgeden camiden 1155/M.1742 tarihinde inşa edildiği anlaşılmaktadır.
Ancak, söz konusu bu manzum halde yazılmış belgede cami isminin belirtilmemiş
olması ve bu belgenin taşınabilme özelliği dikkate alındığında, camiyi bu tarihte inşa
edilmiş olduğunu kesin olarak söylemek bugünkü bilgilerimizle mümkün değildir. Cami
hakkında tespit ettiğimiz diğer belge, Y. Erol Arşivi’ndeki 1912-1927 arasına tarihlenen
belgedir. Bu belgenin 79. sırasında bu camiden bahsedilmiştir374. Bu belgede, caminin
kendi adı ile anılan mahallede bulunduğu belirtilerek, H.(1)168/M.1755 tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir375. Ancak camiyle ilgili ikinci belgede verilen
tarihin manzum kitabedeki tarihe çok yakın olması ve başka bir belgenin bulunmaması
sebebiyle şimdilik caminin XVIII. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiş olabileceği fikrini
güçlendirmektedir.
2.10. Yiğitler Camisi

Bulunduğu yer: Yiğitler Mahallesi, 4. Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XVIII. yüzyılın ikinci yarısı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 9.
372
373
374
375
Aynı belgeden, ahşaptan yapılan caminin boyunun 15, eninin 13 (metre) olduğu, tek şerefeli bir
minaresinin bulunduğu sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu, camide cuma ile bayram
namazlarının kılındığı, görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin bulunduğu ve caminin 200 metre
yakınlarında Şems Camisi’nin yer aldığı anlaşılmaktadır. Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde
bulunan belge.
105
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Caminin beden duvarlarının

temel seviyelerinde taş; beden duvarlarında kerpiç ve ahşap hatıl kullanılmıştır.
Caminin kuzeybatı köşesindeki minarede, düzgün kesme taş ve tuğla birlikte
kullanılarak inşa edilmiştir. Ahşap düz tavanlı caminin planı mihraba dik dört sahınlıdır
(Plan.9). Ahşap tavanlı caminin çatısı, kuzey yönden güney yöne meyillenen saç
levhalarla kapatılmıştır (Fot.146-148).
Caminin batı cephesi, bitişiğindeki evle ortak kullanılmaktadır. Caminin bütün cepheleri
dörder adet pencere açılarak hareketlendirilmiştir. Bu pencerelerden doğu cephede bir,
kuzey ve güney cephelerdekilerden ikişer adeti alt seviyelere yerleştirilmiştir.
Tek şerefeli minare, caminin kuzeybatı köşesinde bulunmaktadır (Fot.149). Minarenin

silindirik gövdesinde tuğla, külah bölümü dışındaki diğer bölümlerinde düzgün kesme
taş malzeme kullanılmıştır. Minare kaidesinin kuzey yönüne 0.40 x 0.20 ölçülerinde
kitabe yerleştirilmiştir. Kitabe, mermer üzerine iki satırlık sülüs karakterdeki harfler ile
yazılmıştır (Fot.150).
Kitabe:
Hayır ve hasenat sahibi Hacı İbrahim H.1209 (M.1795).
Minare, büyük bölümü toprağa gömülmüş kare bir kaide üzerinde yükselmekte, kapısı
harime açılmıştır. Kaide üst taraftan 00.2-00.3 m. taşıntı yapan bir silme ile
sınırlandırılmış, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur. Yukarıya doğru incelen ve
ters-düz olarak yan yana sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu bölüm üstte silme bir
bilezikle sınırlandırılmış, bunun üzerine de silindirik gövde yerleştirilmiştir. Silindirik
gövde oldukça sade olarak ele alınmış olup, üst bölümü silme bir bilezikle
sonuçlandırılmıştır. Silindirik gövdenin üzerindeki şerefenin sade profilli silme
kuşakları dikkati çekmektedir. Şarefenin korkulukları demirden yapılmıştır. Şerefenin
yukarısından itibaren minarenin diğer kısımları yakın zamanlarda tamamen
yenilenmiştir.
106
Caminin kuzey cephesindeki son cemaat mahalline, kuzey cephenin hafif batısına açılan
düz lentolu kapıdan girilmektedir. Son cemaat mahalli, camide yakın zamanlarda
yapılan onarım çalışmaları esnasında duvarla iki bölüme ayrılmıştır. Doğudaki bölüm
son cemaat mahalli, batıdaki bölüm de giriş holü olarak düzenlenmiştir (Fot.151-153).
Son cemaat mahalli duvarları, zeminden 0.80 m. yüksekliğindeki lambriyle
kaplanmıştır. Her iki bölümün üzeri de, muhtemelen ahşap tavan ile kapalı iken, onarım
çalışmaları sırasında kontraplak levhalarla kaplanmıştır. Her iki bölümün aydınlatılması
güneyden üç; doğu ve kuzeyden dikdörtgen bir pencere açılarak sağlanmıştır. Giriş
holünün batı duvarına bitişik vaziyette mahfile ve minarenin şerefesine çıkış kapıları
yerleştirilmiştir. Mahfile çıkışı sağlayan kapı batı duvarının güney ucunda, minare
kapısı ise aynı duvarın kuzey ucunda bulunmaktadır.
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının batısına açılan düz lentolu kapıdan
girilmektedir. Harimin üst örtüsü her sırada ikisi bağımlı, birisi bağımsız olmak üzere
üç sıra halinde sıralanan toplam dokuz adet ahşap direkle mihraba dik dört sahına
ayrılmıştır (Fot.154-156). Üst örtüyü taşıyan direklerin kaide ve başlıkları yoktur.
Sahınları ayıran silindirik gövdeli direklerden güney tarafta bulunanlar duvara gömülü
olacak şekilde yerleştirilmişlerdir. Gömülü direklerden batı tarafta yer alan direk,
silindirik gövdeli diğer direklerden faklı olarak kare kesitli olarak yapılmıştır. Üst
örtüyü taşıyan silindirik ahşap direklerin kaide ve başlıkları yoktur. Direkler ile kirişler
birbirlerine ahşap konsollarla bağlanmıştır. Ahşap konsolların üst taraftaki uçları yedi
yapraklı palmet biçiminde sonuçlandırılmıştır (Fot.157). Ancak bazı konsollardaki
stilize edilmiş palmet motifleri onarımlar sırasında kırılmış olduğu fark edilmektedir.
Mihrabın önündeki sahın, diğerlerinden daha geniş tutulmuştur. Tavan yüzeyleri ahşap
kirişlerle birbirinden ayrılmaktadır. Orta sahın ile batı sahın arasıda kalan kiriş yüzeyi
içleri bezemesiz kartuşlarla süslenmiştir. Kartuşların uç kısımları ters ve düz “C”
şeklindeki çıtalarla biçimlendirilmiş ve stilize beş yapraklı palmetlerle sonlandırılmıştır
(Fot.158).
Diğer sahınlardan daha geniş tutulan mihrabın önündeki sahnın üst örtüsü düzenlenme
itibariyle diğer sahınlardan farklıdır (Fot.159). Bağdadi devirmeden sonra mihrabın
önündeki dikdörtgen biçimindeki ahşap tavan yüzeyinin güney ve kuzey kenarlarında,
107
çiviyle çakılan ince çıta parçalarıyla baklava dilimi biçiminde kasetler oluşturulmuştur.
Bu kasetlerle tavan yüzeyi kare şekline dönüştürülmüştür. Kare tavanın bütün köşeleri,
ahşap parçalarıyla üçgen biçiminde pahlandırılarak tavan yüzeyi sekizgene
dönüştürülmüştür. Tavan yüzeyinin köşelerindeki üçgenlerin iç kısımlarında, ince çıta
parçalarıyla ikinci bir üçgen şekli meydana getirilmiştir. İçteki üçgenin merkezine,
ahşaptan ayrı olarak hazırlanan üzerleri mavi renkte yağlı boyayla boyanmış üçgen
panolar çiviyle çakılmıştır. Tavanın merkezindeki sekizgenin bütün kenarları çiviyle
çakılan ikişer adet ince çıta parçalarıyla eşit üç kuşağa ayrılmıştır. Kuşak yüzeyleri sade
olarak bırakılmıştır. Bu kuşaklardan sonra tavan yaklaşık 0.10 m. çökertilmiştir
(Fot.160). Çökertilmiş tavanın içerisi, ahşap malzemeden dış kenarları düz, iç kenarları
su dalgası biçiminde birbirini takip eden yarım daire kavisli parçaların yan yana çiviyle
çakılması suretiyle daire şekli oluşturulmuştur. Dairesel göbek kompozisyonunun
merkezine yine daire formunda plastik malzemeden üretilmiş, üzerinde bitkisel motifler
bulunan daha küçük boyutlu bir göbek yerleştirilmiştir (Fot.161). Bu göbeğin
çevresinde ise ince çıtaların çakılmasıyla 16 köşeli yıldız düzeni oluşturulmuştur.
Mihrap önü sahnının bitişiğindeki iki sahnın üzerini kapatan ahşap tavan, iç bükey
bağdadi kuşaktan sonra yüzeyi sade olarak bırakılmış silmeler ile çerçeve içerisine
alınmıştır. Bu tavan yüzeyi kare alanlara bölünerek geometrik şekillerle süslenmiştir.
Geometrik şekiller, ahşaptan ayrı olarak yıldız ile ters ve düz “C” biçiminde hazırlanmış
ahşap parçaların birlikte çakılmasıyla oluşturulmuştur (Fot.162-163).
Harimin doğu kenarındaki sahının üst örtüsü, kuzey-güney istikametinde uzanan ayrı bir
tavan olarak tasarlanmıştır. Bu tavan yüzeyinde diğer üç tavande görülen, çökertilmiş
tavan yüzeyine geçişte kullanılan bağdadi devirmelere ve bezeme kompozisyonlarına
yer verilmemiştir (Fot.163).
Harim; doğu, batı ve güney duvarlardaki yanları şevli ikişer adet pencere ile kuzey
duvardaki üç adet dikdörtgen pencereyle aydınlatılmıştır.
Harimin bütün duvarları ve direkleri, zeminden 0.95 m. yüksekliğe kadar ahşap lambri
ile kaplanmıştır.
108
Harimin güney duvarının hafif doğuya kayan noktasındaki alçı malzemeden kalıplama
tekniğiyle oluşturulan mihrap, iç mekana çok az da olsa çıkıntı yapmaktadır (Fot.164).
Mihrap iki yanından genişlikleri farklı iki adet bordürle, üst kısımdan ise bir adet
bordürle çerçevelenmiştir. Mihrabı üç yönden kuşatan dıştaki birinci bordür, yumurta
dizisini çağrıştıran elips şekiller, ok ucu ve damla motifleri ile bezenmiştir (Fot.165).
Süsleme alçıdan kalıplama tekniğiyle yapılmıştır. Diğerlerinden daha geniş tutulan
yanlardaki ikinci bordür, oldukça basit bir süslemeye sahip olup, üzerleri diagonal
yivlerle hareketlendirilen yarım daire profilli iki şeritle alt-üst geçmeler yaparak ritmik
şekilde daire ve baklava dilimi şekilleri oluştururlar (Fot.166). Bu bordür kuşağı, yatay
bir kuşak olarak düzenlenen mihrap alınlığı tarafından kesilmiştir. Mihrap alınlığının
yüzeyine kalıplama tekniğiyle dört kez tekrarlanacak şekilde kelime-i tevhit ibaresi
yazılmıştır. Mihrap tepeliğinin köşeliklerine, birer adet iç kısımlarının kıvrımlı dalların
doldurduğu dokuz dilimli palmet motifi yerleştirilmiştir (Fot.167). Palmetlerin iç
kısımlarına, kıvrımlar yapan rumi dalları ve yaprakları dolanmaktadır. Mihrap nişinin
iki yanına, gövdeleri burmalı yivlerle hareketlendirilmiş birer adet sütunce
yerleştirilmiştir. Sütunceler, baklava biçimli başlıklara sahiptir. Kavsara köşeliklerinde
simetrik olarak, rumi dallarıyla daire formuyla sınırlandırılan alanın merkezinde, üç
yapraklı palmet motifine yer verilmiştir. Mihrap kavsarası, mukarnas görünümü
verilmeye çalışılarak beş yatay bölüme ayrılmıştır. Aşağıdan yukarıya doğru mukarnas
dizileri sarkıt oluşturacak şekilde zeminden kopartılırcasına yapılmaya çalışılmıştır.
Mukarnas dizilerinin alt kısımlarında, zeminden kabartılmış yatay yönde uzanan düz bir
şerit uzanmaktadır. Bu şeritin alt kısımlarından çıkan üç adet dokuz dilimli ters palmet
motifi mihrap nişinin yüzeyine yerleştirilmiştir (Fot.168). Palmetler mihrap tepeliğinde
karşılaşılan motiflerin aynısı olup boyut olarak daha büyüktür. Palmet motifleriyle
mihrap nişinin iki yanında uzanan sütunceler arasında kalan köşelerdeki bitkisel
kompozisyon mihrap kavsarasının köşeliklerinde görülen rumi motiflerinin benzeridir
(Fot.169).
Ahşaptan çakma tekniğiyle yapılan minberin yan aynalıkları lambri parçalarıyla

kaplanmıştır (Fot.170). Minberin korkulukları, ahşap malzemeden ayrı olarak
hazırlanan kelebek biçimindeki parçaların kısa olan kenarlarından birbirlerine çivi ile
tutturulmasıyla oluşturulmuştur (Fot.171). Bu kelebek biçimindeki parçaların uç
kısımlarından eklenmesiyle sekizgen geometrik şekiller oluşturulmuştur. Sekizgen
109
geometrik şekillerin dikey doğrultuda dörder adet olacak biçimde üst üstte ritmik olarak
sıralanması ile süsleme komposizyonu elde edilmiştir. Minberin tepeliği iki yandan
ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış birer alemle sınırlandırılmıştır (Fot.172). Alemler
arasında kalan tepelik alanına, ahşaptan ayrı olarak yekpare biçimde hazırlanmış bitkisel
bezemeli levha çiviyle çakılmıştır. Yanlardan ve üst kısımdan düz ve ters “C” biçiminde
kıvrımlar yapan rumi dallarıyla sınırlandırılan ahşap levhanın yüzeyi yine alçak
kabartma tekniği kullanılarak meydana getirilen stilize edilmiş rumi dalları ve kenger
yapraklarıyla doldurulmuştur. Ahşap levhanın üst kenarının merkezine, bir saptan çıkan
yedişer dilimli üç yapraklı stilize edilmiş kenger yaprağı işlenmiştir. Minberin köşk
kısmını taşıyan dört direk kare kesitli kaideler üzerine oturtulmuştur. Gövdeleri burmalı
sütun biçimindeki bu direklerin başlıkları, düz silme kuşaklarıyla üç kademeli olarak
bitirilmiştir. Düz olarak bırakılan minberin köşk kısmının tavan merkezinde, “C”
biçiminde kavisler yapan sekiz çıtanın üst kısımlarından birleştirilmesiyle kubbe
görünümü verilmeye çalışılmıştır. Bu kavisli çıta parçalarının üst kısımlarının birleştiği
noktaya, bir alem yerleştirilmiştir. Alemin üst kısmı da üç yapraklı palmet motifi
şeklinde sonuçlandırılmıştır (Fot.173).
Camide vaaz kürsü bulunmamaktadır.
Caminin mahfili, kuzey duvarının tamamını kaplamaktadır (Fot.174). Mahfile son

cemaat mahallinin kuzeybatı köşesine yerleştirilen ahşap sekiz adet basamaklı bir
merdivenle çıkılmaktadır. Doğu-batı istikametinde uzanan mahfilin aydınlatılması,
kuzeyde iki ve doğuda da bir olmak üzere açılan toplam üç adet dikdörtgen pencereyle
sağlanmıştır (Fot.175-176). Mahfilin düz tavanı, aynı zamanda harimin de tavanını
taşıyan üç ahşap direğin taşıdığı kirişlerin üzerine oturtulmuştur. Tavan, kontrplak
levhalarının yan yana çakılmasıyla kaplanmıştır. Muhtemelen camideki onarım
çalışmaları sırasında, mahfilin üst örtüsü ahşap tavanla örtülü iken, değiştirilerek
kontrplak levhalarıyla kaplanmış olmalıdır.
Camide ahşap ve alçı süslemeler tercih edilmiştir. Ahşap süsleme tavan ve minberde; alçı
süsleme de mihrapta görülmektedir. Genel olarak ağırlıktaki süsleme kompozisyonun
bitkisel karakterde olması dikkat çekicidir.
110
Caminin sadece minare kaidesinde “Hacı İbrahim tarafından H.1209/M.1795”

ibaresinin bulunması sebebiyle kesin bir inşa tarihini belirlemeyi güçleştirmektedir.
Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi’nde, caminin H.1240/M.1824 tarihli bir vakfiye
suretinin bulunduğu tespit edilmiştir376. Vakfiye, Fertellizâde Es-seyyid Mehmed Ağa377
ve kadeşi Es-Seyyid Süleyman Ağa adına düzenlenmiştir378. Vakfiyeden caminin büyük
çaplı bir onarım geçirdiği anlaşılmaktadır. Ayrıca vakfın gelirleri arasında, Yıldızeli
Kazası’na bağlı Höllüklü Köyü yakınındaki bir değirmenin dörtte üç hissesinin, yine
aynı kazaya tabi Bayat Köyü’ndeki Kaşıkcıoğlu Değirmeni’nin yarı hissesinin,
Sivas’taki Abdulvehap Gazi Türbesi önündeki İmamzade Bahçesi ile Taşra Bostanı’nın,
Sivas Bezazlar Sokağı üzerindeki Sarı Müftüzade Es-Seyyid Es Şeyh Abdullah
Efendi’den alınmış olan Çizmeci dükkânının ve bitişiğindeki bir kıta Nalçacı
sekilerinin, Sivas Bezazlar Çarşısı’ndaki Bezaz dükkânlarının, Şeyh Hanı karşısındaki
bir bab Kazaz dükkânlarının, Penbecilerden Sipah Pazarı’na giden sokağın kapı ağzında
bulunan bir bab terzi dükkânının yer aldığı tespit edilmiştir379. Vakfiyeden, vakıf
gelirlerinin öncelikli olarak vakfın bakım ve tamirine harcanmasına, arta kalan gelir
fazlasından yıllık 70 kuruşun cami imamına, yıllık 18 kuruşun da cami hatibine
verilmesi gibi vakıf şartlarının yer aldığına dair bilgilere ulaşılmıştır380. Ayrıca, Y. Erol
Arşivi’nde bulunan 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan olaşan
tablo şeklinde hazırlanmış bir belgenin 76. sırasında mescitin H.(1)260/M.1844
tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir381. Günümüzdeki cami
muhtemelen, yukarıda belirtilen kitabe, vakfiye ve belge ile caminin planı, ahşap tavanı
ve alçı mihrabı dikkate alındığında XVIII. yüzyılın ikinci yarısında inşa edildiği ve
XIX. yüzyılın ilk yarısında büyük çaplı bir onarıma tabi tutulduğu anlaşılmaktadır.
Caminin kesin inşa tarihi, ileriki yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarıyla elde
edilecek yeni belgelerle ortaya konulacağını düşünmekteyiz.
376
Sevilay Tosun, “Fertellizadeler ve Vakıfları”, Revak-2003, Sivas, 2003, s.238.
377
Fertellizâde Es-seyyid Mehmed Ağa’nın dönemin askeri grubu içerisinde bulunduğu bilinmektedir.
Geniş için bakınız. Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.123.
378
Ö. Demirel, caminin vakfiye tarihini dikkate alarak caminin H.1240/M.1824 tarihinde inşa ettirildiği
belirtmiştir. Geniş bilgi için bakınız. Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.44, 55.
379
S. Tosun, a.g.m., s.238.
380
S. Tosun, a.g.m., s.240.
381
Bu belgede ayrıca , ahşaptan yapıldığı boyunun ve eninin 13 (metre) olduğu, tek şerefeli bir
minaresinin bulunduğu, sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu, camide cuma ile bayram
namazlarının kılındığı, görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin bulunduğu tespit edilmiştir. Geniş
bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
111
2.11. Uzunhacıoğlu Camisi

Bulunduğu yer: Örtülüpınar Mahallesi, Uzunhacıoğlu Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XVIII. yüzyıl sonu ya da XIX. yüzyıl başı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 10.
İnşa kitabesi bulunmayan caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Ahşap
tavanlı caminin temel duvarlarında taş; beden duvarlarında kerpiç; üst örtüde ve taşıyıcı
sistemde ahşap; tek şerefeli minarede de düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır.
Ahşap düz tavanlı caminin planı mihraba paralel iki sahınlıdır (Plan.10). Caminin kuzey
cephesinde son cemaat mahalli, kuzey cephesinin batı ucunda çapraz olarak
yerleştirilmiş tek şerefeli taş minaresi bulunmaktadır (Fot.177-180).
Caminin güney cephesi dört, doğu ve batı cepheleri üçer, kuzey cephesi de iki pencere
ile hareketlendirilmiştir. Yapının köşe duvarlarının bağlantı yerlerinde dikey birer ahşap
hatıllara, bütün cephelerde de yatay yöndeki ikişer ahşap hatıllara yer verilmiştir.
Caminin kuzeybatı köşesindeki tek şerefeli taş minare, 1999 yılında yıkılan minarenin
yerine aynı malzeme kullanılarak 2004 yılında aslına uygun olarak yeniden yapılmıştır.
Cami de, yine aynı onarım çalışmaları esnasında kısmen yenilenmiştir. Minare kaidesinin
batı yüzünde 0.35 x 0.64 m. ölçülerine sahip mermer üzerine sülüs harflerle yazılmış üç
satırlık kitabe yer almaktadır (Fot.181).
Kitabe:
Sahibul hayrat ve hasenat

Merhum evren Hacızade Ahmet Aga
Tayyaba sı’rahu ve ceala en cennet mes’ua-ha sene H.1222 (M.1807)
Son cemaat mahalli asimetrik bir plana sahiptir (Fot.182-183). Son cemaat mahalline,
kuzey cephenin batısına açılan düz lentolu kapıdan girilmektedir. Son cemaat
mahallinin doğu ve batı cepheleri harimin uzantısı olan sağır duvarlarla
112
sınırlandırılmıştır. Ahşap düz tavanlı son cemaat mahallinin üst örtüsü, kuzeyden
güneye doğru meyilli olarak yapılmıştır. Tavan, günümüzde tahtalarla kapatıldığı için
üst örtüyü taşıyan direklerin yönü tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler
kuzey-güney yönünde atılmış olmalıdır. İç tavan yüzeyi, çiviyle çakılan ince çıta
parçalarıyla kare kasetlere ayrılmıştır. Son cemaat mahalli, kuzey ve güney yönden
açılan ikişer adet dikdörtgen formundaki pencereyle aydınlatılmıştır. Son cemaat
mahallinin güney duvarının doğu ucuna açılan düz lentolu kapıdan harimin doğusunda
bulunan mekana girilmektedir. Harime giriş kapısının doğusundaki duvara 0.20 m.
ölçülerinde yarım daire bir niş açılmıştır (Fot.184). Alçıdan yapılan mihrabiye nişinin
kavsarası, aşağıdan yukarıya doğru daralan yatay yönde uzanan üç kademeli basit şeritle
bölümlendirilmiştir. Bu şeritlerin tepe noktası, alçıdan kalıplama tekniği ile yapılmış
beş dilimli istiridye görünümü verilmeye çalışılmış motiflerle sonlandırılmıştır. Yatay
şeritler ve istiridye kabuğu motifi, açık mavi ve yeşil renklerin karışımından oluşan
yağlı boya ile boyanarak belirginleştirilmiştir. Caminin kuzey cephesinin batı ucuna
çapraz biçimde yerleştirilen minarenin kaidesi, son cemaat mahallinin kuzeybatı
köşesine de hafif taşıntı yapacak şekilde planlanmıştır.
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarına açılan düz lentolu kapıdan
girilmektedir. Harim, kareye yakın dikdörtgen şeklinde planlanmıştır. Harimin ahşap
tavanlı üst örtüsü, ikisi bağımlı ikisi de bağımsız olmak üzere toplam dört adet ahşap
direkle iki bölüme ayrılmıştır (Fot.185-188). Üst örtüyü taşıyan ahşap sütunlar, kare
kesitli kaide ve başlıklarına sahiptirler. Silindirik gövdeden kare kaide ve başlıklara
pahlanarak geçilmiştir. Başlıkların üst tarafı ve kaidenin alt tarafı, iç bükey ve dış bükey
yarım daire profilli üç kademeli silme kuşakları ile belirginleştirilmiştir. Ahşap direkler
ile kirişler birbirlerine ahşap konsollarla bağlanmıştır (Fot.189).
Harimin ahşap tavan bölümlerinden güneydeki daha geniş tutulan kare alan, caminin
asıl ibadet bölümü, kuzeydeki dikdörtgen alan ise mahfil olarak tasarlanmıştır (Fot.190-
191). Ahşap tavan yüzeyi yeşil renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Mihrabın bulunduğu
güneydeki sahnın üst örtüsü düzenlenme itibariyle diğer sahından farklıdır. Bağdadi
devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuşakla iç tavan yüzeyi çevrelenmiştir
(Fot.192) Bu kuşaktan sonra tavan, ince çıta parçaları ile kaset şeklinde
bölümlendirilmiştir. İç tavanın köşelerinde çıtalarla çeyrek daire şeklinde bezeme
113
yüzeyleri oluşturulmuştur. Bu çeyrek daire yüzeylerini sınırlandıran kuşakların iç

kenarları su dalgası şeklinde biçimlendirilmiş olup yüzeyi turuncu renkteki yağlı boya
ile boyanmıştır. Çeyrek daire biçimindeki köşeliğin içi ise merkezden dışa doğru ışınsal
çakılan ince çıtalarla dilimlendirilmiştir. Çıtaların arasında kalan kısımlar kırmızı,
turuncu beyaz ve yeşil tonlardaki yağlı boya ile boyanmıştır (Fot.193).
Kare şeklindeki kasetler ile tezyin edilen tavanın merkezine, kare şeklinde ahşap tavan
göbeği yerleştirilmiştir. Dıştan karenin sınırlarını belirleyen ahşap levhanın yüzeyi
beyaza boyanarak belirginleştirilmiştir. Karenin köşelerine çıtalar üçgen şekli
oluşturacak biçimde çakılmıştır. Çıtaların yüzeyi, turuncu; çıtaların çerçeve içerisine
aldıkları alan ise kırmızı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Karenin merkezinde de,
ahşap malzemeden dış kenarları düz, iç kenarları su dalgası biçiminde birbirini takip
eden yarım daire kavisli parçaların yan yana çiviyle çakılması suretiyle daire şekli
oluşturulmuştur. Dairesel göbek kompozisyonunun merkezine yine daire formunda
ahşaptan yapılmış, kenarları stilize edilmiş üç yapraklı palmet motifleri ile kuşatılmış
daha küçük boyutlu bir göbek yerleştirilmiştir. Bu göbeğin çevresinde ise ince çıtaların
çakılmasıyla 12 köşeli yıldız motifi elde edilmiştir. Kompozisyonu sınırlandıran su
dalgası şeklindeki kuşak yıldız kolları arasında kalan yüzeyler çıtalarla
bölümlendirilmiştir. Kompozisyonun meydana getirdiği yüzeyler yeşil, beyaz, kırmızı,
gri ve turuncu renklerde yağlı boya ile boyanmıştır (Fot.194).
Harimin bütün duvarları zeminden 0.90 m. yüksekliğe kadar ahşap lambriyle

kaplanmıştır.
Harim; güney, doğu ve kuzey duvara ikişer adet, batı duvara da iki adet açılan
pencereler ile aydınlatılmıştır. Güney duvar dışındaki pencereler dikdörtgen, güney
duvardaki pencereler ise mazgal pencere biçiminde düzenlenmiştir.
Harimin güney duvarının ortasında bulunan hafif çıkıntılı ahşap mihrap; mihrabın
batısındaki ahşap minber ve güneydoğu köşedeki vaaz kürsüsü orijinal değildir
(Fot.195-196).
114
Harimin kuzey duvarını kaplayan doğu-batı doğrultuda uzanan mahfil, dekoratif amaçlı
eşit üç adet Bursa kemeriyle harime açılmaktadır (Fot.197-199). Ahşap mahfile, harime
giriş kapısının harime bakan doğu duvarına bitişik olarak yerleştirilen dokuz adet ahşap
basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır. Mahfilin ahşap tavanına geçişler, bağdadi
devirmeler ile sağlanmıştır. Bağdadi devirmelerden sonra tavan yüzeyi bezemesiz bir
kuşak ile sınırlandırılmıştır. Sınırlandırılan tavan yüzeyi, ince çıta parçaları ile kare
kasetlere ayrılmıştır. Mahfilin harime 0.80 m. taşıntı yapan dikdörtgen şeklindeki
balkonun alt kısmının yüzeyi, çiviyle çakılan ince çıta parçalarıyla 33 adet eşit kare
kasetlere bölünerek bezenmiştir.
Harimin doğu duvarı boyunca uzanan mekan, caminin ikinci bir ibadet alanı olarak
planlanmıştır (Fot.200-201). Bu bölüme giriş, son cemaat mahallinin güneydoğu
köşesindeki ve asıl ibadet alanının doğu duvarının kuzey ucundaki düz lentolu kapılarla
sağlanmıştır. İkinci ibadet alanı, caminin doğu duvarının güney yönde genişleyen açıyla
devam etmesi neticesinde düzgün olmayan dikdörtgen planlı bir mekana dönüşmüştür.
Bu mekan, kuzey duvar dışında üç yöndeki ikişer adet dikdörtgen pencerelerle
aydınlatılmıştır. Bu pencerelerden batıdakiler düz, diğer pencereler ise yanları ve alt
kısımları şevli olarak yapılmıştır. İkinci ibadet alanının kuzey duvarının üst kısmında,
doğrudan beden duvarlarına oturan doğu-batı doğrultuda atılan küçük ahşap hatılların
taşıdığı asma bir kat oluşturulmuştur. Ahşap katın doğu, batı ve kuzey cepheleri
duvarlarla sınırlandırılırken güney cephesi ahşap doğramayla kapatılmıştır. Bu kata,
mekanın doğu duvarına bitişik vaziyette kuzey-güney doğrultuda yerleştirilen sekiz adet
basamaklı merdiven ile ulaşılmaktadır. Ahşap kat bölümü, günümüzde görevli odası
olarak kullanılmaktadır. Harimin doğu duvarı boyunca uzanan ikinci ibadet alanının
bütün duvarları, zeminden 0.90 m. yüksekliğe kadar ahşap lambri ile kaplanmıştır.
Harimin doğu duvarı boyunca uzanan ikinci ibadet alanı, zamanla caminin ihtiyacı
karşılayamadığı için, daha önce kömürlük olarak kullanılan mekan 1950’li yıllarda
camide yapılan onarım çalışmaları sırasında ibadet mekanı olarak değerlendirilmiştir382.
Caminin son cemaat mahallinde bulunan mihrabiyede, alçı malzemeden kalıplama

tekniğinin kullanıldığı geometrik bezemelere yer verilmiştir. Son cemaat mahallinin,
382
Bu bilgi, 25.06.2005 tarihindeki görüşmede mahalle muhtarı Ahmet Turan KABALAK tarafından
verilmiştir.
115
harimin, mahfilin ve ikinci ibadet alanının tavanlarındaki ahşap malzemeden ayrı olarak
hazırlanarak çakma tekniği ile meydana getirildiği süslemeler görülmektedir. Camide
ağırlıklı olarak geometrik karakterdeki bezemelere yer verildiği dikkat çekicidir.
Caminin inşa kitabesi bulunmamaktadır. Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927

arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan oluşan tablo şeklinde düzenlenmiş bir belgenin
13. sırasında, bu caminin H.866/M.1462 tarihinde inşa edildiğine dair bilgiler tespit
edilmiştir383. Caminin minaresinde de 1807 tarihli kitabe bulunmaktadır. Ayrıca,
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde, H.1239/M.1823 tarihli Uzun El-Haczâde Es-
Seyyid Ahmed Ağa b. Kasım adına düzenlenmiş vakfiye tespit edilmiştir384. Yukarıda
verdiğimiz belgelerden, caminin ilk inşasının XV. yüzyılın ikinci yarısında
gerçekleşmiş olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzdeki cami, taşıdığı plan ve süsleme
özellikleri ile yukarıda belirtiğimiz kitabe ve vakfiyesi de dikkate alındığında, XVIII.
yüzyıl sonu ya da XIX. yüzyıl başında inşa edilmiş olabileceğini söylemek mümkündür.
2.12. Kabalı (Kırtıl) Camisi

Bulunduğu yer: Kızılırmak Mahallesi, 11. Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XVIII. yüzyıl sonu yada XIX. yüzyıl başı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 11.
Caminin inşa tarihi, banisi ve mimarı bilinmemektedir. Kareye yakın dikdörtgen bir
alana inşa edilen ahşap düz tavanlı cami, mihraba dik dört sahınlıdır (Plan.11). Caminin,
batı cephesinde ve güney cephenin batı ucundaki tek şerefeli minarede tamamen kesme
taş; diğer üç cephenin temel duvarlarında taş; beden duvarlarında kerpiç ve ahşap hatıl;
üst örtü ve taşıyıcı ayaklarda ahşap malzeme kullanılmıştır. Caminin kuzeybatı köşesi
giriş holü, giriş holünün doğusunda da son cemaat mahalli bulunmaktadır. Tek şerefeli
taş minare güney cephenin batı ucuna yerleştirilmiştir. Caminin çatısı doğu ve batı
yönlerine meyilli kırma çatı ile örtülmüştür (Fot.202-204).
383
384
Ö. Demirel, Osmanlı Dönemi…, s.37; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.55’deki dipnot: 260.
116
Caminin kuzey duvarının büyük bir bölümü bitişiğindeki evle ortak kullanılmıştır. Doğu
ve batı cephelerinin alt kısmlarında birer, üstte ikişer; güney cephede de bir alt pencere
açılarak cepheler hareketlendirilmiştir. Caminin batı cephesi, 0.30 m. genişliğindeki
duvarla desteklenmiştir.
Caminin güney duvarının batı ucuna tek şerefeli taş minare yerleştirilmiştir. Tamamen
düzgün kesme taştan inşa edilen minare, kare bir kaide üzerinde yükselmektedir.
Minarenin düz lentolu kapısı ise kuzeye açılmıştır. Kaidenin batı yüzüne kitabe
yerleştirilmiştir. Mermer üzerine sülüs harflerle ikişerli kartuş halinde yazılmış altı
satırlık kitabe, 0.42 x 0.44 m. ölçülerindedir (Fot.205).
Kitabe:
Ne hoş âli-makâm oldı minâre

Hezârân çok şükür zât-ı kadime
Risâlet vahdete kılsun...
Vücûdın bezl idüp şer’i kavîme
Binâ itmekle oldı hacc-ı sânî
Kabûl eyleye ol şân-ı azîme
Hudâyâ artırup zevk ü safâsın
Ola tâ vuslatı nâz u na’îme
İnayet eyleyüp feyyâz-ı âlem
Muhammed Yüzbaşı hulkı rahîme
Düşür târîhden ...
Hilmiyâ dâimen git müstakime
H.1218 (M.1803)
Kitabeden minarenin H.1218/M.1803 yılında Muhammed Yüzbaşı tarafından inşa

ettirildiği anlaşılmaktadır.
Minare, zeminden beden duvarlarının yaklaşık ortasına yakın bir yere kadar kare bir
kaide üzerinde yükselmekte, kapısı harime açılmaktadır. Kaide üst taraftan 00.2-00.3 m.
taşıntı yapan bir silme ile sınırlandırılmış, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur.
117
Yukarıya doğru incelen ve ters-düz olarak yan yana sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu
bölüm üstte plastik bir taş bilezikle sınırlandırılmış, bunun üzerine de silindirik gövde
yerleştirilmiştir. Silindirik gövde, üç adet dikdörtgen formda açılan pencere ile
hareketlendirilmiştir. Şerefenin yaklaşık olarak 0.40-0.50 m. kadar aşağısında da silme
bir bilezik bulunmaktadır. Silindirik gövdenin üzerindeki şerefe sade profilli silme
kuşaklarıyla dikkati çekmektedir. Şarefenin korkulukları demirden yapılmıştır. Petek
kısmının üst bölümü testere dişi biçimindeki silme kuşağı ile sonuçlandırılmıştır. Külah
kısmı kurşunla kaplanmış olup, külahın üzerine alem ve paratoner yerleştirilmiştir
(Fot.206).
Caminin kuzeybatı köşesindeki ön mekana, batı cephenin kuzey ucuna açılan düz
lentolu kapıdan girilmektedir. Ön mekanın üzeri ahşap düz tavan ile kapatılmıştır.
Ahşap tavan yüzeyi, doğu-batı yönde çakılan ince çıtalar ile eşit şeritlere bölünmüştür.
Bu mekanın doğu duvarına açılan düz lentolu kapıdan son cemaat mahalline
girilmektedir (Fot.207-208). Son cemaat mahalli doğu-batı yönünde uzanan düzgün
olmayan dikdörtgen bir plana sahiptir. Son cemaat mahallinin üst örtüsü kuzey, doğu ve
güney duvarlara bağlı olarak yerleştirilen taş kaideler üzerine oturan ahşap direklerin
taşıdığı ahşap düz tavanla kapatılmıştır. Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı için üst
örtüyü taşıyan direklerin yönü tespit edilememiştir. İç tavan, doğu-batı yönde tahtalarla
kaplanmış olup; bu tahtaların birleşme noktalarına ince çıtalar çakılarak eşit olmayan
şeritlere ayrılmıştır. Son cemaat mahallinin aydınlatılması, bu bölümün doğu duvarına
açılan dikdörtgen pencere ile sağlanmıştır. Diğer cepheler sağır olarak bırakılmıştır.
Son cemaat mahallinin üzeri, mahfili olarak düzenlenmiştir. Mahfile, giriş holünün
kuzey duvarına doğu-batı doğrultuda bitişik vaziyette uzanan dokuz adet ahşap
basamaklı bir merdiven ile çıkılmaktadır. Kadınlar mahfilinin üzeri, ahşap düz tavanla
örtülmüştür (Fot.209-210). Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü
taşıyan direklerin yönü tespit edilememiştir. İç tavan, doğu-batı yönde çakılan ince
çıtalar ile hareketlendirilmiştir. Kadınlar mahfili, üç pencere ile harime açılmıştır.
Kadınlar mahfilinin kuzey duvarı sağır olarak bırakılmıştır. Bu bölümün aydınlatılması,
doğu ve batı duvarlara açılan birer dikdörtgen pencere ile güney duvara açılan üç
dikdörtgen formdaki pencereler ile sağlanmıştır.
118
Harime, ön mekanın güney duvarının batı ucuna açılan düz lentolu ahşap kapıdan
girilmektedir. Bu kapı ahşap çift kanatlı olarak düzenlenmiştir (Fot.211). Birbirleriyle
simetrik olan bu kanatların çevresi bezemesiz düz bir şeritle çerçeve içine alınarak
yüzeyleri, kare alanlara ayrılmıştır. Kareler bir boş bir dolu olacak biçimde ritmik
şekilde sıralanmıştır. Dolu olan karelerin iç kısımları, ahşap malzemeden ayrı olarak
hazırlanmış dört tarafa meyilli piramit görünümü verilmeye çalışılan geometrik
şekillerin yapıştırılmasıyla bezenmiştir (Fot.212). Geometrik şekillerin tepe noktalarına
da daha küçük kareler yerleştirilerek kompozisyon tamamlanmıştır. Kapı kanatlarını
çerçevelendiren bezemesiz kuşak açık mavi renkteki, kapı kanatlarının yüzeyleri de
koyu yeşil renkteki yağlı boya ile boyanmıştır.
Harim, kuzey-güney yönde uzanan üç ahşap kiriş ile mihraba dik dört sahna ayrılmıştır
(Fot.213-216). Ahşap kirişler kuzey ve güney yönlerden beden duvarlarına, orta
noktalarından birer ahşap direk üzerine oturtulmuştur. Ahşap kirişlerin taşıdığı ahşap
tavan yüzeyleri, bezemesiz düz bir kuşakla çerçeve içerisine alınmıştır (Fot.217). Ahşap
tavan yüzeyleri kuzey-güney yönde çakılan ince çıtalar ile eşit şeritlere ayrılmıştır.
Ahşap kirişleri taşıyan ahşap direkler kare kesitli olup kaideleri yoktur. Ahşap direkler
ile ahşap kirişler birbirlerine ahşap yastık ve ahşap konsollar ile bağlanmıştır. Ahşap
yastıklar ile ahşap kirişler, ters ve düz “C” biçiminde kıvrım yapacak biçimde
düzenlenmiş ahşap konsolların üzerine oturtulmuştur (Fot.218). Ahşap direklerin
zeminden 2.00 m. yüksekliğinde başlayan noktalarında iki kademeli profilli silme
kuşaklarına yer verilmiştir.
Harimin aydınlatılması, doğu ve batı duvarlara açılan iki, güney duvara açılan bir,
kuzey duvara da açılan üç adet dikdörtgen formdaki pencereler ile sağlanmıştır.
Harimin bütün duvarları ve ahşap direkler zeminden 1.00 m. yüksekliği kadar olan
kısımları ahşap lambri levhaları ile kaplanmıştır.
Harimin güney duvarının hafif batısına yarım bir niş şeklinde açılan mihrap açılmıştır.
Mihrap, 1997-98 yıllarında mermer malzeme ile kaplanmıştır (Fot.219). Mahalle
sakinlerinin ifadelerinden, mihrabın mermerle kaplanmadan önceki halininde alçı
119
malzemeden sade olarak düzenlendiği ve mihrabın iki yanında birer adet alçı şamdanlık
olduğu anlaşılmaktadır.
Minber, orijinal olmayıp yakın zamanda camiye eklenmiştir. Minberin doğusundaki taht
kısmının alt bölümüne, minarenin şerefesine çıkışı sağlayan düz lentolu kapı
yerleştirilmiştir. (Fot.220).
Camide, harime giriş kapısı kanatlarındaki geometrik süslemeler ile ahşap yastık ve
konsolların birlikte oluşturduğu kompozisyon, bezeme programı içerisinde
değerlendirmek mümkündür.
Camide 1997-98 yılları arasında gerçekleşen onarım çalışmaları sırasında harim,

ihtiyacı karşılamadığından doğu yönde bir sahın şeklinde genişletilmiştir385. Harimin
doğu yönünde bu şekilde bir genişletmenin olduğunu doğu yöndeki ahşap direğin
konsol ve yastıklarının üzerine oturtulması ile oluşan ters ve düz “C” formunun diğer
direklerde görülen aynı formun farklılığı ile de anlaşılmaktadır.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Y. Erol Arşivi’nde tespit edilen tek sayfadan oluşan, tablo
şeklinde düzenlenmiş ve 1912-1927 arasına tarihlendirdiğimiz bir belgenin 25. sırasında
Kırtıl Camisi, 26. sırasında da Kabalı Mahallesi Mesciti şeklinde olmak üzere iki ayrı
yapıdan bahsedilmiştir386. Sözkonusu belgedeki her iki yapının da Kabalı
Mahallesi’nde387 yer aldığına, Kırtıl Camisi’nin tek şerefeli bir minaresinin
bulunduğundan, Kabalı Mahallesi Mesciti’nin ise minaresinin bulunmadığına dair
bilgilere yer verilmiştir. Bu sebeple söz konusu belgenin hazırlandığı tarih ve
günümüzde Kabalı Camisi olarak anılan caminin, hem tek şerefeli bir minaresinin
bulunmasından hem de bahsedilen belgede geçen camiye ait en ve boy ölçüleri dikkate
alındığında daha önce Kırtıl Camisi olarak bilinen cami olduğu anlaşılmaktadır.
Yukarıda bahsedilen arşiv belgesinde caminin H.1100/M.1689 tarihinde inşa edildiğine
385
Bu bilgi, cami İmamı Yüksel ÖZYURT ile 14.08.2004 tarihinde yaptığımız görüşmede belirtilmiştir.
386
387
Caminin bulunduğu Kabalı Mahallesi’nin 1697 yılından itibaren şehrin güneyinde yer aldığına tespit
edilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.42, Tablo:2, Plan:6.
120
dair bilgilere yer verilmiştir388. Bu belge dışında cami hakkında başka bir arşiv belgesi
tespit edilmemiştir. Yukarıda bahsedilen belge göz önünde bulundurulduğunda, caminin
ilk inşasının XVII. yüzyılın son çeyreğinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Bugünkü
cami, minaresinde 1803 tarihli kitabenin bulunması ile taşıdığı plan ve mimari
özellikleri de incelendiğinde XVIII. yüzyıl sonu yada XIX. yüzyıl başında inşa edilmiş
olabileceği izlenimi uyandırmaktadır. Fakat cami inşa edildikten sonra defalarca
onarıma tabi tutulmuş, bu sebeple orijinal halini kaybettiği için kesin inşa tarihini tespit
etmek ancak ileriki yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarıyla mümkün olacaktır.
2.13. Hacı Zahit Camisi

Bulunduğu yer: Yiğitler Mahallesi, 3. Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XVIII. yüzyıl sonu yada XIX. yüzyıl başı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 12.
İnşa kitabesi günümüze ulaşamayan caminin inşa tarihi, banisi ve mimarı

bilinmemektedir. Cami, kuzeyden güneye doğru hafif meyilli bir arazi üzerine tek
mekandan oluşan ahşap düz tavanlı olacak biçimde planlanmıştır (Plan.12). Caminin
beden duvarlarının temel seviyelerinde kaba yonu taş; beden duvarlarında kerpiç ve ahşap
hatıl; üst örtüde ve taşıyıcı sistemde ahşap; tek şerefeli minarede düzgün kesme taş
malzeme kullanılmıştır. Caminin çatısı, kuzey ve güney yöne meyilli kırma çatı
biçiminde düzenlenmiş olup üzeri saç levhalar ile kaplanmıştır (Fot.221-225).
Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, batı duvarının kuzey ucuna bitişik
olarak tek şerefeli minaresi bulunmaktadır.
Caminin batı cephesi sağır olarak bırakılmıştır. Güney ve doğu cephelere ikişer, kuzey
cepheye dört adet pencere açılmıştır. Kuzey cephedeki pencerelerden ikisi beden
duvarlarının üst kısma açılmıştır.
388
Ayrıca bu belgede ahşap olan caminin boyunun 12, eninin 11 (metre) olduğu, tek şerefeli bir
minaresinin bulunduğuna dair bilgilere yer verilmiştir. Yine bu belgede, caminin sabah, akşam ve yatsı
vakitlerinde ibadete açık olduğu, görevlileri arasında bir imam ile bir müezzinin bulunduğu, camide
cuma ve bayram namazlarının kılındığı, caminin 150 metre yakınlarında Kabalı Mesciti’nin yer aldığı
belirtilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
121
Batı cephenin kuzey ucuna kaydırılan tek şerefeli minarede tamamen düzgün kesme taş
kullanılmıştır (Fot.226). Minare kare bir kaide üzerinde yükselmekte, kapısı harime
açılmıştır. Fakat şerefeye çıkış kapısı yakın zamanlarda camide gerçekleşen onarım
çalışmaları sırasında kapatılmıştır. Kaidenin batı yüzüne, mermerden 0.44 x 0.52 m.
ölçülerindeki altı satırlık kitabe yerleştirilmiştir. Kitabe sülüs harflerle yazılmıştır.
Günümüzde kitabenin büyük bir bölümü tahrip olduğundan okunamamaktadır (Fot.227-
228). Bu kitabe, Y. Akyurt tarafından 1946-47 yılları arasında okunarak yayınlanmıştır.
Aşağıda okunuşu verdiğimiz kitabe, Y. Akyurt’ tan alınmıştır.
Kitabe:
Hamd lillah kim tamam oldı minare ey himam

Barek Allah der müezzin okur ezan sulh-ü şam
Vakife Katırcı zade kızı haci Zahide
Eyle rahmet verub adn içre makam
Ey hicabi söyle tarih hemşiren hayratine
Gel munidi kıl nidani çün minare oldı
H.1216 (M.1801) 389
Kaide üst taraftan 00.2-00.3 m. taşıntı yapan bir silme ile sınırlandırılmış, bunun üzerine
sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu bölüm üstte plastik bir taş bilezikle sınırlandırılmış,
bunun üzerine de silindirik gövde yerleştirilmiştir. Silindirik gövde, bezemesiz olarak
biçimlendirilmiştir. Şerefenin yaklaşık olarak 0.40-0.50 m. kadar aşağısında da silme bir
bilezik bulunmaktadır. Silindirik gövdenin üzerindeki şerefe sade profilli silme
kuşaklarıyla dikkati çekmektedir. Şarefenin korkulukları demirden yapılmıştır. Petek
kısmının üzerindeki külah kurşunla kaplanmış olup, külahın üzerine alem ve paratoner
Son cemaat mahalline, kuzey cephenin ortasına açılan düz lentolu kapıdan
girilmektedir. Caminin kuzey cephesi boyunca uzanan son cemaat mahalli giriş kapısı
2004 Eylül ayında yenilenmiştir. Son cemaat mahalli, 1965 yılında camide gerçekleşen
389
Y. Akyurt, a.g.e., s. 74.
122
onarım çalışmaları esnasında iki bölüme ayrılarak, üst örtüsü ahşap düz tavan ve
kontrplak levhalarıyla kaplanmıştır. Bu bölümlerden doğudaki depo ve tuvalet olacak
biçimde düzenlenirken, batı bölümünün kuzey ucuna ise mahfile çıkışı sağlayan ahşap
merdivenler yerleştirilmiştir. Doğu cephesi sağır olarak bırakılan son cemaat mahalli,
kuzey ve güney yönlerdeki ikişer adet dikdörtgen pencere ile aydınlatılmıştır.
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına açılan düz lentolu kapıdan
girilmektedir (Fot.229). Harime girişi sağlayan ahşap kapı 1985 yılında sökülerek
yerine günümüzde kullanılan ahşap kapı yapılmıştır390.
Ahşap tavanlı harim, tek mekandan oluşmaktadır (Fot.230-233). Harimin üzeri ahşap
düz tavanla kapatılmıştır. Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan
direklerin yönü tam olarak tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzey-
güney yönünde atılmış olmalıdır. Harimin ahşap tavanına bağdadi devirmeler ile
geçilmiştir. Bağdadi devirmelerden sonra yer alan bezemesiz iki kuşakla iç tavan yüzeyi
çevrelenmiştir (Fot.234). İç tavan, tahtaların birleşme noktalarına kuzey-güney
doğrultuda 25 adet ince çıta parçasının eşit olarak çakılması ile oluşturulmuş şeritler ile
hareketlendirilmiştir. İç tavan yüzeyi, açık mavi tondaki yağlı boyayla boyanmıştır.
Harimin güney duvarının ortasında bulunan mihrap, niş kısmı açık bırakılacak biçimde
1985 yılında üç taraftan kuşatacak şekilde düzenlenmiş ahşap mihrap ile kapatılmıştır.
Mihrap nişi, alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak elde edilmiş bitkisel kompozisyon
ile süslenmiştir. Mihrap nişi, yarım daire profilli yuvarlak kemer biçimindeki şeritle
sınırlandırılmıştır. Şeritten aşağıya doğru üç zinzirle bağlanmış bir kandil motifi
işlenmiştir. Şeridin üst kısmı da, aynı saptan çıkan stilize edilmiş üç kenger yaprağıyla
süslenmiştir. Mihrap nişinin zemini koyu yeşil tonda; şerit, kandil ve kenger yaprakları
ise altın sarısı tondaki yağlı boya ile boyanmıştır (Fot.235). Mihrabın yan, kavsara,
kavsara köşekikleri ve tepeliği 1985 yıllına kadar fayans ile kaplı iken, bu tarihten sonra
ceviz ağacından mihrap görünümünde yapılmış ahşap levhalarla kaplanmıştır391.
Mihrabın nişinde görülen alçıdan kalıplama tekniğiyle meydana getirilen bitkisel
390
Bu bilgi, cami İmamı Orhan CEMEK ile 17.08.2005 tarihinde yapılan görüşmede belirtilmiştir.
391
Bu bilgi, cami İmamı Orhan CEMEK ile 17.08.2005 tarihinde yapılan görüşmede verilmiştir.
123
süslemenin muhtemelen mihrabın diğer kısımlarında da uygulanmış olması gerektiği

düşüncesindeyiz.
Minber ve vaaz kürsüsü, asma balkon tarzında düzenlenmiştir. Minbere ve vaaz

kürsüsüne giriş, harimin güney duvarının batı ucuna açılan düz lentolu kapıdan
sağlanmıştır (Fot.236). Kapı açıklığının doğu ve batı yönündeki duvarı içerisine
ahşaptan basamaklı merdivenler yerleştirilmiştir. Duvarın doğu yönü içerisindeki beş
adet basamaklı merdiven ile minberin yarım silindirik formdaki asma balkon kısmına
ulaşılmaktadır (Fot.237). Minberin asma balkonu, yarım koni biçimindeki taban
üzerinde oturtulmuştur. Minberin tabanı, alçı malzemeden kalıplama tekniği ile
yapılmış iki kademeli birbirinin içine geçmeli istiridye kabuğu şeklinde düzenlenmiştir.
Minberin asma balkon korkuluk yüzeyi, çıta parçalarıyla beş bölüme ayrılmıştır. Bu
bölümler, ahşaptan ayrı olarak dikdörtgen şekilde hazırlanmış levların yerleştirilmesiyle
doldurulmuştur. Minberin dört yüzlü düz ahşap tavanı, ikisi bağımlı dört ahşap direk ile
taşınmıştır. Ahşap tavanın saçak kısmı, ahşaptan ayrı olarak kafes oyma tekniği
kullanılarak hazırlanmış geometrik levhalarla süslenmiştir. Ahşap tavanı taşıyan
bağımsız iki ahşap direğin üzerlerine gelecek şekilde, birer ters damla motifi
biçimindeki ahşaplar oturtularak minber sonuçlandırılmıştır (Fot.238).
Harimin güneydoğu köşesindeki duvar yüzeyine bağımlı olan vaaz kürsüsüne çıkış
kapısı, minbere çıkış kapısı ile ortak kullanılmaktadır. Minbere çıkış kapısının batı
tarafındaki duvar içerisine yerleştirilen dört adet ahşap basamaklı merdivenle vaaz
kürsüsüne çıkılmaktadır (Fot.239). Vaaz kürsüsü de, minberde görülen alçı malzemeden
kalıplama tekniğiyle oluşturulan ve yüzeyinin istiridye kabuğu biçiminde düzenlendiği
iç içe girmiş iki kademeli taban kısmının üzerine oturtulmuştur. Vaaz kürsüsünün
korkuluk kısmı da, ince çıta parçaları ile altı bölüme ayrılmıştır. Bu bölümlerin iç
kısımları, ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış dikdörtgen şeklindeki ahşap levhalar ile
hareketlendirilmiştir.
Harimin kuzeyindeki son cemaat mahallinin üzeri mahfil olarak düzenlenmiştir. Mahfil,
doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir (Fot.240-241). Mahfilin
ahşap tavanı, ince çıta parçaları ile eşit olmayan şeritlere bölünmüştür. Mahfilin
aydınlatılması, kuzey duvara açılan dikdörtgen formlu üç pencere ile sağlanmıştır.
124
Mahfilin yarım daire biçimindeki asma balkonu harime 0.70 m. taşırılmıştır. Ahşap
asma balkonun taban kısmının yüzeyi, kenarları dış bükey yarım daire biçimindeki ince
çata parçaları ile sekiz bölüme ayrılmıştır (Fot.242).
Mahfilin harime bakan güney tarafı, doğrudan harime açılmakta iken, 1980’li yıllarda
camide yapılan onarım çalışmaları sırasında mahfilin ahşap korkulukları da kaldırılarak
kontrplak levhalarıyla kapatılmıştır392.
Camide süsleme olarak mihrap nişindeki alçıdan kalıplama tekniği ile meydana
getirilmiş bitkisel süsleme dikkat çekicidir. Minber ve vaaz kürsüsünde, alçıdan
kalıplama tekniği ve ahşaptan çakma tekniği kullanılarak oluşturulan geometrik
karekterin hakim olduğu süsleme programı görülmektedir.
Caminin H.900/M.1495 tarihli bir vakfiyesi bulunduğu belirtilmiştir393. XVII. yüzyılın

ortalarında Sivas’a gelen Evliya Çelebi, şehirde bulunduğunu belirttiği 40 mahalle
içerisinde Hacı Zahid Mahallesi’nin ismi de geçmektedir394. Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’ndeki 1123 Numaralı Hurufat Defteri’ndeki 1799 tarihli belgede, Hacı Zahid
Mahallesi sakinlerinin meclis-i şer’e gelip cami imamlarının cahil olduğunu, hatta
usulüne uygun okuyamadığı yönündeki şikâyetlerinin sonucunda cami imamının kadı
tarafından görevden alındığına dair bilgiler bulunmaktadır395. Aynı arşivdeki Hurufat
Defterleri’nde de, 1709-1858 yılları arasında cami hakkında çeşitli bilgilerin yer aldığı
tespit edilmiştir396. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’nde bulunan 1912-1927 yıllları arasına
tarihlendirdiğimiz tablo şeklinde düzenlenmiş bir belgenin 75. sırasında bu mescitin
H.(1)200/M.1786 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir397. Bütün
bunlara ilave olarak caminin minaresinde 1801 tarihli kitabe bulunmaktadır. Yukarıda
belirtilen kitabe ve belgelerden caminin ilk inşası vakfiye tarihine yakın olmalıdır.
Ancak bugünkü cami kimliğini, gerek minaredeki kitabe gerekse de taşımış olduğu plan
392
Bu bilgi, cami İmamı Orhan CEMEK ile 17.08.2005 tarihinde yapılan görüşmede verilmiştir.
393
Y. Akyurt, a.g.e., s.74-75.
394
Evliya Çelebi,
395
396
397
Bu belgeden, mescitin aynı adlı mahallede bulunduğuna, H.(1)200/M.1786 tarihinde inşa ettirildiğine,
ahşaptan yapılan caminin boyunun 14, eninin 9 (metre) olduğuna, tek şerefeli bir minaresinin
bulunduğuna, sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğuna, camide cuma ile bayram
namazlarının kılındığına, görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin bulunduğuna dair bilgilere
ulaşılmıştır. Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
125
ve mimari özellikleri göz önünde bulundurulduğunda XVIII. yüzyıl sonu ya da XIX.

yüzyılın başında almış olmalıdır.
2.14. Hoca İmam Camisi

Bulunduğu yer: Eskikale Mahallesi, Ulu Cami Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa tarihi: 1816 yılından önce
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 13.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Banisi, inşa tarihi ve mimarı da bilinmemektedir. Cami
güneyden kuzeye doğru hafif meyilli bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Cami, mihraba
paralel iki sahna ayrılmıştır (Plan.13). Caminin beden duvarlarının temel seviyelerinde
taş; beden duvarlarında kerpiç ve ahşap hatıl; üst örtü ve taşıyıcı direklerde ahşap
malzeme kullanılmıştır (Fot.243-249). Ahşap tavanlı caminin kuzey cephesinde son
cemaat mahalli ve kuzey cephenin batı ucunda yapı bünyesi içerisine yerleştirilmiş
cepheden hafif taşıntı yapan tek şerefeli taş minaresi yer almaktadır. Tek şerefeli taş
minare, 1953 yılında İsmail Hakkı Toprak İhramcıoğlu tarafından inşa ettirilmiştir.
Caminin batı cephesinin kuzey ucu bodrum katı şeklinde düzenlenmiştir.
Caminin bütün cephelerine birer alt pencere açılmıştır. Cami, batıda bir üst pencere,
kuzeyde iki üst pencere, doğu ve güneyde de üçer üst pencere açılmak üzere toplam
13 adet dikdörtgen formdaki pencereler ile cepheler hareketlendirilmiştir. Caminin
beden duvarlarının kesişme kenarlarında, dikey doğrultuda birer adet ahşap hatıla yer
verilmiştir. Caminin güney cephesinde iki adet, doğu ve batı cephelerde birer adet yatay
doğrultuda uzanan ahşap hatıllar yerleştirilerek zengin bir görünüş elde edilmiştir.
Caminin kuzey cephesinin doğu ucuna 0.31 x 0.25 ölçülerinde iki satır halinde kitabe
parçası yerleştirilmiştir (Fot.250). Kitabenin üzerinin beyaz badana ile kapatılmasından
dolayı okunamamıştır. Caminin alaturka kiremitle örtülen çatısı kuzey, güney ve doğu
yöne doğru meyilli kırma çatı olarak düzenlenmiştir. Beden duvarlarından çatıya geçiş
bağdadi devirmeler ile sağlanmıştır.
126
Caminin kuzeybatı köşesine açılan düz lentolu ahşap kapıdan bodrum katına
geçilmektedir. Bodrum katı, son onarımlar sırasında yapılmış olup, günümüzde
kalorifer dairesi ve depo olarak kullanılmaktadır (Fot.251-253).
Son cemaat mahalline, kuzey cephenin hafif doğusuna kaydırılan düz lentolu çift kanatlı
ahşap kapıdan girilmektedir. Son cemaat mahalli, dikdörtgene yakın yamuk planlıdır
(Fot.254-255). Son cemaat mahallinin üzeri, ahşap düz tavan ile kapatılmıştır. Tavan
günümüzde tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin yönü tam olarak
tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzey-güney yönünde atılmış
olmalıdır. İç tavana geçişler bağdadi devirmeler ile sağlanmıştır. Bağdadi devirmeden
sonra yer alan bezemesiz bir kuşakla iç tavan yüzeyi çevrelenmiştir. İç tavan yüzeyi,
tahtaların birleşme noktalarına doğu-batı yönünde uzanan ince çıta parçaları ile eşit
şeritlere bölünmüştür. Son cemaat mahallinin doğu kanadı yapıda son gerçekleşen
onarım çalışmaları esnasında kuzey-güney yönde uzanan kontrplak levhalarıyla
kapatılarak son cemaat mahallinden ayrılmıştır. Bu mekan günümüzde kadınlar bölümü
olarak kullanılmaktadır. Kadınlar bölümünün aydınlatılması, doğu duvarının üst
kısmına açılan bir adet dikdörtgen formdaki pencereyle sağlanmıştır.
Son cemaat mahallinin kuzeybatı köşesi içerisini kaplayacak şekilde tek şerefeli minare
yerleştirilmiştir. Minareye giriş, son cemaat mahallinin batı duvarına açılan sivri
kemerli kapıdan sağlanmıştır. Minare kapısının eşiğinde, köşeleri dış bükey yarım daire
profil biçiminde pahlanmış mermer devşirme malzeme kullanılmıştır (Fot.256).
Minarenin güneyindeki doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen alanda, iki adet sanduka
bulunmaktadır398.
Son cemaat mahallinin aydınlatılması, son cemaat mahalline ve harime giriş kapılarının
üst kısımlarına açılan birer adet üst kat pencereleri ile son cemaat mahallinin kuzey ve
güney duvarlarına açılan birer adet dikdörtgen pencereyle sağlanmıştır. Bütün
pencereler, dikdörtgen formda düzenlenmiştir.
398
Halk, bu sandukaların camiyi inşa eden Ermeni bir usta ile Hoca İmam adlı bir kişiye ait olduğu
yönündeki rivayete inanmaktadır.
127
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının hafif batı ucuna açılan düz lentolu çift
kanatlı ahşap kapıdan girilmektedir. Ahşap kapı, üç taraftan profilli silme kuşakları ile
sınırlandırılmıştır. Silme kuşakları, dönüşümlü olarak beyaz ve altın sarısı renkteki yağlı
boya ile boyanmıştır (Fot.257).
Harime giriş kapısı, ahşap çift kanatlı olarak düzenlenmiştir (Fot.257-258). Birbirleriyle
simetrik olan bu kanatlar, üç ahşap levhanın yan yana getirilmesiyle oluşturulmuştur.
Bu levhalardan ortada bulunanın üzerine, dikey doğrultuda düzgün sekizgen, yan
kenarları uzatılmış sekizgen, baklava dilimi ve sekizgen geometrik şekil
yerleştirilmiştir. Geometrik şekillerin kenarları profilli biçimde düzenlenmiş çıtalarla
kuşatılmıştır. Kapı kanatlarının yüzeyleri beyaz, çıtalar ise altın sarısı renkteki yağlı
boya ile boyanmıştır.
Harim, ikişer adet bağımsız ahşap direğin taşıdığı doğu-batı yönünde atılan kirişle
mihraba paralel iki sahna ayrılmıştır (Fot.259-262). Mihrabın önündeki sahın daha geniş
tutulmuştur. Üst örtüyü taşıyan kare kesitli ahşap direklerin başlık ve kaide kısımları
köşelerden pahlanmıştır. Pahlama, üçerli grup halinde dört sıra halinde dizilmiş
mukarnas biçimindeki diziler ile başlatılmıştır (Fot.263). Bu direklerin sekizgen
gövdesinin kaide ve başlıkları, ahşaptan profilli biçimde düzenlenmiş çıtaların çakılması
ile sonuçlandırılmıştır. Ahşap direkler ile kirişler ahşap konsollar ile bağlanmıştır.
Konsolların ön ve arka yüzeylerine üçgen şeklinde çıtalar çakılmıştır. (Fot.264). Ahşap
kirişlerin alt yüzeylerine, çapraz şeklinde çakılan çıtaların arasında kalan yüzeylere
karşılıklı olarak üçgen levhalar yerleştirilmiştir (Fot.265).
Mihrabın önündeki sahnın üst örtüsü düzenlenme itibariyle diğer sahınlardan farklıdır.
Bağdadi devirme ile duvarın birleşim yerinde bulunan yaklaşık 0.08 m. yüksekliğinde
ahşap pervaz mekanı dolaşmaktadır. Bağdadi devirmeden sonra iç tavan, yüzeyi
bezemesiz olarak sade bırakılmış altı kuşak ile çevrelenmiştir. Bu kuşak yüzeyleri
dıştan içe doğru yüzeyleri profilli suyollarıyla sınırlandırılırken beşinci ve altıncı kuşak
yüzeyleri arasında kalan suyolunun yüzeyi iki sıra testere dişi şeklinde
hareketlendirilmiştir (Fot.266-267). Suyollarının köşelerde birbirlerine bağlandığı
alanlarda, diyagonal olarak iç içe yerleştirilmiş profilli çıtalarla yapılmış kare şeklinde
süslemelere yer verilmiştir. Altıncı kuşaktan sonra tavan, iç bükey bir kuşakla yaklaşık
128
0.15 m. çökertilmiştir. Kare şeklindeki çökertme alanı, bezemesiz bir kuşak ile
sınırlandırılmıştır.
Ahşap tavanın merkezindeki daire şeklindeki yüzeyin köşelerindeki alanlara ahşaptan

ayrı olarak üçgen şeklinde hazırlanmış levhalar çakılmıştır (Fot.268). Levhaların
köşeleri, stilize edilmiş üç yapraklı palmet motifi ile sonuçlandırılmıştır. Levhaların
yüzeyleri, kabartma tekniğiyle yapılmış bitkisel süsleme kompozisyonu ile
doldurulmuştur. Tüm üçgen levhalarda aynen tekrarlanan bitkisel kompozisyonun
merkezine ters ve düz “C” biçiminde kıvrım yapan iki adet sitilize edilmiş kenger
yapraklarıyla yürek biçimindeki kapalı form şekli oluşturulmuştur. Kapalı formun alt
kısımlarından yanlara doğru uç kısımları üzüm salkımlarıyla bitirilmiş stilize edilmiş
kıvrımlı kenger yaprakları uzanmaktadır. Kapalı formun tepe noktasına ise taç
biçiminde 13 dilimli yaprak motifi yerleştirilmiştir. Daire şeklindeki ahşap iç tavanın
merkezinde altı kademeli 16 adet yaprak motifinin ışınsal olarak dizilmesiyle meydana
gelen göbek yer almaktadır (Fot.269). Göbeğin çevresinde ise yüzeyi testere dişi
şeklinde hareketlendirilmiş çıtaların çakılmasıyla 16 köşeli yıldız motifi elde edilmiştir.
Kompozisyonu sınırlandıran su dalgası şeklindeki kuşak ile yıldız kolları arasında kalan
yüzeyler çıtalarla bölümlendirilmiştir. Bölümlendirilen alanlara ahşap levhadan ayrı
olarak hazırlanmış baklava dilimi biçimindeki parçalar yerleştirilmiştir. Baklava dilimi
biçimindeki levhalar, bitkisel kompozisyon ile süslenmiştir (Fot.270). Kompozisyonun
meydana getirdiği yüzeyler beyaz ve altın sarısı renklerde yağlı boya ile boyanmıştır.
Harimin kuzeyindeki sahnın doğu-batı yönde uzanan ahşap tavanına bağdadi devirmeler
ile geçilmiştir (Fot.271). Bağdadi devirmeden sonra bezemesiz tek kuşakla çevrelenen
iç tavan yüzeyi beş adet suyolu ile bölümlendirilmiştir. Zemin beyaz yağlı boya ile
boyanırken suyollarının kenarları ve ahşap tavanın bağdadi devirme ile birleştiği yüzey
altın sarısı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır.
Harimin aydınlatılması doğu, batı ve güney duvarlara üçer; kuzey duvara da iki pencere
açılarak sağlanmıştır. Harimin doğu duvarına açılan pencereler ile güney duvarda
mihrabın batısında yer alan pencereler yuvarlak kemerli olup üst, yan ve alt kısımları
şevli olarak düzenlenmiştir. Harimi aydınlatan diğer penceler ise dikdörtgen biçiminde
yapılmıştır.
129
Harimin güneydoğu köşesinde, minberin alt kısmında, kuzeydeki sahnın batı duvarında
çeşitli ölçülerde ne amaçla yapıldıkları tespit edilemeyen nişler açılmıştır.
Mihrap, güney duvarının ortasına yerleştirilmiş olup niş derinliği 0.70 m.’dir. Harime
doğru çok az taşırılan mihrabın niş, kavsara, kavsara köşelikleri ve alınlığındaki
süsleme kompzisyonu alçıdan tekniği kullanılarak yapılmıştır (Fot.272). Mihrap, iki
yandan ikişer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütunceler aynı şekilde düzenlenmiş kaide
ve başlığa sahiptirler. Mihrap nişini yanlardan sınırlandıran sütuncerin üzerleri,
yivlendirilmiş olup, yivler beyaz ve altın sarısı renkteki yağlı boyayla boyanarak
belirginleştirilmişlerdir. Mihrap kavsarasının yüzeyi, aşağıya doğru uzanan dört adet
zeminden hafif taşırılarak yarım daire profilli şerit halinde yapılmış ve uçları ters palmet
halinde düzenlenmiş bezemelerle süslenmiştir. Zincirle asılmış şekilde düzenlenmiş üç
kandil motifiyle süslenen mihrap nişinin kavsaraya yakın bölümü üç kemercik motifiyle
tamamlanmıştır. Plasterlerin üzerine oturan kemerciklerin üstlerine birer kubbecik
motifi oturtulmuştur. Sütuncelerin üst kısmından itibaren aynı noktadan ikisi stilize
edilmiş kenger yaprağı, birisi ise bereket boynuzu şeklindeki motif çıkmaktadır
(Fot.273). Bereket boynuzunun yüzeyi, yatay yöndeki çizgiler ile hareketlendirilmiştir.
Bereket boynuzunun içinden çıkan motifler, stilize edilmiş rumi ve kenger yaprağı
görünümünde biçimlendirilmiştir. Bereket boynuzunun üst kısmında, rumi şeklinde
kıvrılarak yanlara ve yukarıya dairesel hareketler halinde kıvrılarak uzanan stilize
edilmiş palmetler ve kenger yaprakları görülmektedir. Mihrabın kavsara köşeliklerini
dolduran bu girift bitkisel kompozisyon, mihrap tepeliğindeki diğer bitkisel
kompozisyona kadar uzatılmıştır (Fot.274). Mihrap tepeliğindeki bu bitkisel
kompozisyon, bir vazodan çıkan stilize edilmiş kenger yapraklarından ve stilize edilmiş
palmetlerden oluşturulmuştur. Vazonun merkezinden, dikey doğrultuda çıkarak kapalı
form oluşturan stilize edilmiş iki kenger yaprağı üst taraftaki uçlarından üçer yapraklı
üç palmete bağlanmıştır. Kapalı formun merkezine, dikey yönde uzanan üç yapraklı
palmet motifi yerleştirilmiştir (Fot.275). Mihrap tepeliğindeki kompozisyon ile mihrap
kavsara köşeliklerindeki kompozisyon arasına, karşılıklı olarak birbirlerine bakacak
şekilde birer ters ve düz “S” biçiminde motif yerleştirilmiştir. Bu motifin gövdesi, iki
eşit şerit halinde düzenlenmiş olup, şeritlerden içeride bulunanların yüzeyleri, dik
çizgiler ile bölümlendirilmiştir. Mihrabın niş, kavsara ve tepelik bölümlerini dolduran
bitkisel süsleme kompozisyonu altın sarısı renkteki yağlı boyayla boyanmıştır.
130
Caminin minberi, ahşaptan asma balkon şeklinde düzenlenmiştir (Fot.276-277).

Minberin yarım koni biçimindeki taban bölümünün alt kısmındaki duvara niş açılmıştır.
Nişin ahşap kapağı, iki parça halinde ahşaptan alçak kabartma tekniği ile oluşturulmuş
bitkisel kompozisyon ile süslenmiştir (Fot.278). Bitkisel kompozisyonun merkezindeki
daire şeklindeki kapalı forma, alt ve üst taraftan elips şeklindeki daha küçük birer kapalı
form bağlanmıştır. Merkezdeki kapalı formun iç kısmında,12 yapraklı çiçek motifine
yer verilmiştir. Üst ve alt taraflardaki kapalı formların iç kısımlarında da, bir saptan
çıkan yedi yapraklı çiçek motifi görülmektedir. Bu üç kapalı formun yanlarından stilize
edilmiş rumi dalları çıkarılmıştır. Rumi dallarının uçları helozonik kıvrımlı ve beşer
yapraklı olarak bitirilmiştir. Bitkisel süsleme kompozisyonu altın sarısı renkteki yağlı
boyayla boyanmıştır.
Asma balkon şeklindeki ahşap minbere giriş, mihrabın batısındaki pencereler arasına
açılan düz lentolu kapıdan sağlanmıştır. Duvar içerisindeki doğu-batı yönünde
yerleştirilen yedi adet ahşap basamaklı merdivenle minberin yarım silindirik biçimde
düzenlenmiş asma balkonuna ulaşılmaktadır (Fot.279-280). Minberin asma balkonu,
ahşaptan yapılan yarım altıgen tabanı üzerine oturtulmuştur. Minberin harime bakan
huni biçimindeki yüzeyi, üzerleri testere dişi biçiminde yapılmış ince çıta parçalarıyla
11 kuşağa ayrılmıştır (Fot.281). Minberin balkon korkuluk yüzeyi, bitkisel
komposizyonlu kuşaklarla üç bölüme ayrılmıştır. Bölümlerin merkezine, stilize edilmiş
kenger yapraklarıyla oluşturulmuş kapalı form yerleştirilmiştir (Fot.282). Kapalı form
dışarıdan damla motifi şeklindeki kapı formla kuşatılmıştır. Damla motifinin tepe
noktası, üç yapraklı stilize edilmiş palmet motifi biçiminde düzenlenmiştir. Palmet
motifinin yanlardaki uçları stilize edilmiş kenger yapraklarıyla sonuçlandırılmıştır.
Minberin yarım daire şeklindeki ahşap tavanı, ikisi bağımlı dört ahşap direk ile
taşınmıştır. Direkler, burmalı sütunce biçiminde yapılmıştır. Direkler ile ahşap tavan
arasında kalan köşelere, ahşaptan ayrı olarak kafes oyma tekniği ile yapılmış bitkisel
kompozisyonlu levhalar yerleştirilmiştir (Fot.283-284).
Vaaz kürsüsü, harimin doğusundaki pencerelerden güneye yakın olanların arasına asma
balkon biçiminde yerleştirilmiştir (Fot.285-286). Vaaz kürsüsüne çıkış, bu
pencerelerden kuzey yönde bulunanın güneye bakan yüzeyine açılan iki adet ahşap
basamaklı bir merdivenle sağlanmıştır. Vaaz kürsüsünün yarım koni şeklindeki harime
131
bakan yüzeyi, bezemeli ahşap levhaların yan yana getirilmesiyle yapılmıştır. Vaaz
kürsüsü balkon korkuluğu üstten, alttan ve yandan burmalı sütunce biçimindeki çıtalarla
sınırlandırılarak 10 bölüme ayrılmıştır. Bu bölümler, ahşaptan ayrı olarak kafes oyma
tekniği ile hazırlanmış bitkisel kompozisyonlu ahşap levhaların çakılmasıyla
doldurulmuştur (Fot.287). Balkon korkuluğunun alt tarafı, stilize edilmiş rumi ve
palmetlerden oluşan bitkisel şerit ile kuşatılmıştır. Vaaz kürsüsünün süsleme
kompozisyonu, altın sarısı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Vaaz kürsüsünün harime
bakan açıklığı, ahşap levhalarla yuvarlak kemer formunda düzenlenmiştir.
Vaaz kürsüsü açıklığının iki yanındaki yüzeye, birer ahşap şamdanlık çakılmıştır. Ahşap
şamdanlıklar yarım daire formunda biçimlendirilmiş olup yüzeyleri profilli silme
kuşaklarıyla hareketlendirilmiştir (Fot.288).
Harimin batı duvarı boyunca uzanan ahşap mahfil ile kuzeybatı köşesindeki görevli
odası, 1953 yılındaki onarımlar sırasında caminin batı duvarının tamamen yıkılmasıyla
yapılmıştır 399 (Fot.289-291).
Harime giriş kapısında çakma tekniğiyle oluşturulmuş geometrik karekterli bezemeler

bulunmaktadır. Harimin ahşap tavanında çakma tekniği kullanılarak meydana getirilmiş
geometrik ve bitkisel türden bezemeler görülmektedir. Mihrap alçıdan kalıplama tekniği
ile yapılmış olup bitkisel türden bezemeler ağırlıktadır. Asma balkon şeklindeki minber
ve vaaz kürsüsünde yapım tekniği olarak çakma; süsleme tekniği olarak da alçak
kabartma ve kafes oyma teknikleri kullanılarak bitkisel ve geometrik süslemelere yer
verilmiştir.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Cami hakkındaki en erkan tarihli belge, H.859/M.1454-
1455 tarihli Fatih dönemine ait Tahrir Defteri’dir400. Bu defterde kayıtlı 10 Müslim
Mahallesi içerisinde Mescit-i Hoca İmam isimli mahalle ismi tespit edilmiştir. Şehir
merkezi içerisinde önemli bir noktada bulunması sebebiyle Hoca İmam Camisi, değişik
dönemlerde onarım geçirmiştir. Bu onarım çalışmalarından birinin Sivas Beylerbeyi
Hasan Paşa tarafından gerçekleştirildiği 1122 ve 545 numaralı Hurufat Defteri’nden
399
400
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s. 19.
132
anlaşılmaktadır401. Yine, 546 numaralı Hurufat Defteri’nden 1816 tarihinde harap olan
mescitin Dergah-ı Alı gediklilerinden Mehmed Emin Ağa tarafından onartıldığı ve aynı
yıl mescitin ihtiyaçtan dolayı minber konulularak camiye dönüştürüldüğü tespit
edilmiştir402. Yukarıda verilen bilgilerden muhtemelen küçük bir mescit olarak inşa
edilen yapının daha sonra çarşı merkezinde bulunmasından dolayı ihtiyacı karşılamadığı
ve onarım geçirerek camiye dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Ayrıca, Mehmed Emin
Ağa, H.1241/M.1825 tarihinde cami için yeni bir vakfiye tanzim ettirmiştir403.
H.1301/M.1884 tarihli Sivas Salnamesi’nin 171.404 ve H.1302/M.1885 tarihli Sivas
Salnamesi’nin 444. sayfalarında Hoca İmam’ın kendi camisi içerisinde mezarı
bulunduğuna dair bilgilere yer verilmiştir405. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve
1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tablo şeklinde hazırlanmış bir belgenin
ikinci sırasında, caminin H.(1)321/M.1903 yılında yenilendiği bilgiler tespit
edilmiştir406.
Yukarıda belirttiğimiz belgelerden anlaşıldığına göre, Hoca İmam Camisi’nin ilk inşası
XV. yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Fakat günümüzdeki caminin, büyük bir
ihtimalle 1816 tarihine kadar mescit olarak kullanılan bir yapı olduğu ve büyük bir
onarım geçirerek içerisine bir minber konularak camiye dönüştürüldüğü tespit
edilmektedir. Daha önce de değinildiği üzere bugünkü camide duvar içerisine
yerleştirilen asma balkon biçimindeki bir minberin bulunması ve yukarıda behsedilen
belgeler de dikkate alındığında günümüzdeki caminin inşasının 1816 tarihinden önce
gerçekleşmiş olmalıdır. Ayrıca yukarıdaki belgelerde de görüldüğü üzere cami pek çok
kez onarıma tabi tutulmuştur. Camin tam olarak inşa tarihini tespit etmek bugünkü
belgelerle mümkün değildir.
401
402
403
404
Salname-i Vilayet-i Sivas, 1301, s.171.
405
406
Belgede, caminin Hoca İmam mevkiinde bulunduğu, H.(1)321/M.1903 yılında yenilendiği, caminin
ahşaptan yapıldığı, boyunun 16, eninin 12 (metre) olduğu, minaresinin bulunmadığı, sabah, akşam ve
yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu, camide cuma ve bayram namazlarının kılındığı, görevlileri
arasında bir imam, bir müezzin ve bir kayyumun bulunduğu tespit edilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Y.
Erol Arşivi’nde bulunan belge.
133
2.15. Said (Seyyid Said Ağa) Paşa Camisi

Bulunduğu yer: Demircilerardı Mahallesi, Sait Paşa Caddesi’de bulunmaktadır.
İnşa tarihi: 1819-1820 yılından önce
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 14.
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Cami, 1992-93 yılları arasında
tek şerefeli taş minaresi dışında tamamen yıkılarak yerine betonarmeden düz tavanlı
yeni bir cami inşa edilmiştir (Fot.292-294).
Günümüzde caminin kuzeyinde camiden ayrı olarak tek şerefeli taş minaresi yer
almaktadır (Fot.295). Tamamen düzgün kesme taştan inşa edilen minare, kare bir kaide
üzerinde yükselmekte, kapısı ise güneye açılmıştır. Kaidenin kuzey yüzüne kitabe
yerleştirilmiştir. 0.34 x 0.79 m. ölçülerindeki kitabe, mermer üzerine beş satır ve iki
kartuş halinde sülüs harfle yazılmıştır (Fot.296).
Kitabe:
Cenab-ı hazret-i Seyyid Sa’id Aga-yı zı-şan kim

Umurunda rıza-cuy-ı huda-yi la-yenam oldı
Cihanda varımıdır hiç görmemiş ihsani etrafın
Ata vecud ile nimet resan-i has ve amir oldı
Civarında bu ziba cami’i el-Hak idüp inşa
Bu veçhile dahi ser-tac-ı emcad-ı kiram oldı
Zihi bu ma’bed-i ziba boşa bu mescit-i ra’na
Süruşan-ı semaya rüz- ü şeb ali-makam oldı
İdüp imdad vedüd ismi bana vafi didüm tarih
Sa’idiye bu cami-i nev minareyle tamam oldı407.
407
İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’in hazırlamış oldukları çalışmada her nedense kitabenin birinci satırının
ikinci kartuşuna yer verilmemiştir. Geniş bilgi için bakınız. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s.181.
134
Büyük oranda toprağa gömülü olan kaide üst taraftan 00.2-00.3 m. taşıntı yapan bir
silme ile sınırlandırılmış, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur. Yukarıya doğru
plastik bir taş bilezikle sınırlandırılmış, bunun üzerine de silindirik gövde
yerleştirilmiştir. Yüksek tutulan silindirik gövde oldukça sade olarak ele alınmıştır.
Şerefenin yaklaşık olarak 0.55 m. kadar aşağısında da silme bir bilezik bulunmaktadır.
Silindirik gövdenin üzerindeki şerefe sade profilli silme kuşaklarıyla dikkati
çekmektedir. Şarefenin korkulukları bezemesiz taş blokların yan yana sıralanması ile
yapılmıştır. Petek kısmı yakın zamanlarda yenilenmiş olup, üzerinde yer alan külah
kısmı kurşunla kaplanmıştır. Külahın üzerine alem ve paratoner yerleştirilmiştir
(Fot.297).
Caminin yıkılmadan önceki plan ve süsleme özellikleri hakkındaki bilgilerimiz H.

Denizli’nin çalışması ile Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’ndeki fotoğraflar ve mahalle
sakinlerinden alınan bilgilerle sınırlıdır. Cami, kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen
bir plan üzerine oturmaktadır (Plan.14). Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli,
kuzey cephenin kuzeybatı köşesinde cami bünyesinden bağımsız olarak ön tarafta
bulunan düzgün kesme taştan inşa edilen tek şerefeli minaresi bulunmaktadır.
Caminin beden duvarlarının alt kısımlarında taş, üst kısımlarında kerpiç, üst örtüde ve
taşıyıcı sistemde ahşap malzeme kullanılmıştır. Caminin çatısı da, doğu ve batı yönlere
meyilli kırma çatıyla örtülmüştür408.
Kuzey cephesi sağır olarak bırakılan cami doğu cephede dört, batı cephede üç ve güney
cephedeki iki pencereyle aydınlatılmıştır.
Son cemaat mahalline kuzey cephenin ortasına açılan kapıdan girilmektedir. Son cemaat
mahalli doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Son cemaat mahallinin
doğu duvarı sağır olarak bırakılmış olup, aydınlatılması güney ve batı duvarlarda
bulunan pencerelerle sağlanmıştır409.
408
409
H. Denizli, a.g.e., s. 73, bakınız. Plan:11
135
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına açılan kapıdan girilmektedir.
Kareye yakın dikdörtgen planlı harim tek mekândan oluşmaktadır. Harimin üzeri ahşap
düz tavanla kapatılmıştır. Tavan, tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin
yönü tam olarak tespit edilememekle birlikte, büyük bir olasılıkla bu direkler doğu-batı
yönünde atılmış olmalıdır.
Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nde tespit edilen fotoğrafından, harimin iç tavan

köşelerinin üçgen şeklinde bezemesiz olarak bırakıldığı anlaşılmaktadır (Fot.298). İç
tavan yüzeyi, ince çıtalar ile kare kasetlere bölünmüş olup, iç tavanın merkezine daire
şeklinde ahşap tavan göbeği yerleştirilmiştir. Göbeğinin iç kısmı, çarkıfelek biçimindeki
12 kollu stilize edimiş kenger yaprağı ile bezenmiştir. Kenger yaprakları dışarıdan, 12
köşeli yıldız motifi ile kuşatılmıştır. Yıldız kollarının arasında kalan köşelere stilize
edilmiş üçer yapraklı palmetler işlenmiştir.
Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’ndeki fotoğraftan mihrabın yarım daire niş şeklinde
açıldığı anlaşılmaktadır (Fot.299). Alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak oluşturulan
mihrap, iki yandan yüzeyleri sade olarak yarım daire profilli sütuncelerle
sınırlandırılmıştır. Mihrap nişi, dikey doğrultuda uzanan ve üst kenarları sivri kaş kemer
biçiminde düzenlenmiş iki kuşak ile hareketlendirilmiştir. Mihrabın niş ve kavsarası
yatay yönde uzanan iki silme kuşağıyla ayrılmıştır. Mihrap kavsarası, dilimli sivri
kemer formunda yapılmıştır. Yatay şeritler ile üç bölüme ayrılmış olup, alt taraftaki
bölüm daire ve sivri kemer biçimindeki dikdörtgen şekillerle süslenmiştir. Mihrap
kavsarasının tepe noktasına oturtulan üç yapraklı bitkisel kompozisyon mihrabın alınlık
bölümünü kaplamaktadır.
Minber, ahşap malzemeden oldukça basit şekilde yapılmıştır410.
Harimin kuzeyinde kadınlar mahfili bulunmaktadır411.
410
411
136
Harimin ahşap tavan göbeğinde geometrik ve bitkisel karakterli bezemelerin bulunduğu,

mihrabın alçıdan kalıplama tekniğiyle oluşturulmuş bitkisel karakterdeki süslemelerle
tezyin edildiği anlaşılmaktadır.
İnşa tarihi bilinmeyen caminin minaresindeki kitabe, ebced hesabıyla H.1235/M.1819-

20 tarihini vermektedir. Kitabede, minarenin yukarıda belirtilen tarihte Seyyid Said
Ağa412 tarafından inşa edilerek camiye eklendiği belirtilmektedir.
Ö. Demirel, 1454-55 tarihinden itibaren arşiv belgelerinde tespit edilen Hacı Zülfikar
(Mescit-i Hoca Hüseyin) Mesciti ile Said İbrahim Paşa Camisi’nin aynı yapılar
olduğunu belirtmektedir413. Fakat, Zülfikar Mesciti ile Said İbrahim Paşa Camisi’nin
farklı yapılar olduğu, H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı Sivas Şer’iyye Sicil
Defteri’ndeki 56 numaralı belgede, Şah Hüseyin Mahallesi’ndeki Zülfikâr Camisi
şeklinde bir kayıtın bulunması ile bu isimle bilinen ayrı bir caminin mevcut olduğu
anlaşılmaktadır414.
Günümüzde caminin tamamen yenilenmiş olması ve hakkında her hangi bir belgenin
bulunmaması sebebiyle, caminin şimdilik minarenin yapıldığı 1819-20 tarihinden önce
inşa edilmiş olabileceğini ileri sürebiliriz. Yukarıda da belirtildiği üzere caminin tam
olarak tarihlendirilmesi, ileride yapılacak arşiv çalışmalarıyla mümkün olacaktır.
2.16. Örtmeli Camisi

Bulunduğu yer: Gök Medrese Mahallesi, Arap Şeyh Caddesi’nde bulunmaktadır.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 15.
412
Said (Said İbrahim) Paşa, Sivas’ın önde gelenleri arasında olup, Koçhisar’a bağlı köylerin birinde
doğmuştur. H.1248/M.1832 yılında Sivas’a bir medrese yaptırmış olan Said Paşa, H.1255/M.1839
yılında Sivas’a vali olarak atanarak 16 ay bu görevde bulunmuştur. Said Paşa’nın, H.1268/M.1851’de
öldüğü ve Sivas’ta Abdulvahhab Gazi kabristanına gömüldüğü belirtilmektedir. Geniş bilgi için bakınız,
İ.H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, a.g.e., s. 181-182.
413
414
Ü. Kaya, a.g.t., s.141-142.
137
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Üst örtüsü ahşap düz tavanlı
olan cami, mihraba dik üç sahınlı bir plana sahiptir (Plan.15). Caminin temel
duvarlarında taş, beden duvarlarında kerpiç, köşk minarede, köşe duvarlarının bağlantı
yerlerinde, üst örtüde ve taşıyıcı sistemde ahşap malzeme kullanılmıştır. Caminin kuzey
cephesinde son cemaat mahalli, doğu duvarının kuzey ucunda asma balkon biçiminde
ahşap köşk minaresi ve kuzey cephenin batı köşesinde 1998 yılında eklenmiş tek
şerefeli taş minaresi bulunmaktadır. (Fot.300-306).
Caminin kuzey cephesi beş; doğu ve batı cepheleri dörder; güney cephesi de üç adet
olmak üzere toplam 16 adet pencereyle hareketlendirilmiştir. Kuzey cephedeki üç, doğu
ve batı cephelerdeki ikişer ve güney cephedeki bir adet pencere beden duvarlarının üst
bölümüne yerleştirilmiştir. Caminin bütün cephelerinden yaklaşık 0.45 m. taşıntı yapan
ahşap düz saçağa, bağdadi devirmelerle geçilmiştir.
Caminin ahşap köşk minaresi doğu cephenin kuzey ucuna yerleştirilmiştir. Köşk
minareye giriş, mahfilin doğu duvarına açılan düz lentolu kapıdan sağlanmıştır
(Fot.307-308). Köşk minarenin alt bölümü, duvar yüzeyine bağımlı olarak aşağıdan
yukarıya doğru genişleyen ahşap parçalarının yan yana çakılması ile yarım huni
biçimine dönüştürülmüştür. Köşk minare şerfesinin yüzeyi, dikey doğrultuda çakılan
ince çıtalar ile altı bölüme ayrılmıştır. Her bir bölüm, ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış
baklava dilimi biçimindeki motifler ile süslenmiştir. Köşk minarenin hafif dışarıya
taşıntılı altı yüzlü ahşap tavanı, ikisi bağımlı ikisi de bağımsız olmak üzere toplam dört
adet ahşap direk ile taşınmıştır. Ahşap direklerin tavanla birleştiği köşelere dekoratif
amaçlı Bursa kemeri formunda kesilen ahşap levhalar çakılmıştır. Ahşap tavanın üstüne,
ahşap külah yerleştirilmiştir.
Günümüzde yerinden sökülen kitabe, orjinalinde avlu giriş duvarı üzerinde yer
almaktaydı415. 2004 temmuz ayında yerinde yapılan incelemeler sırasında bu kitabe
tespit edilememiştir. Kitabenin, camideki onarım çalışmaları esnasında kırılması
üzerine Sivas-Behram Paşa Hanı’ndaki mermer atölyesine yapıştırmak için götürüldüğü
belirlenmiştir. Burada bulunan kitabe, 0.72 x 0.44 m. ölçülerinde olup mermer üzerine
sülüs harflerle beş satır halinde yazılmıştır (Fot.309). Ancak, mermer atölyesindeki
415
138
bilinçsizce bazı harflerin kapatılmasından dolayı kitabe, sağlıklı olarak okunamamasına

karşın, Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nde bulunan kitabenin kırılmadan önceki
görünümüne ait bir fotoğraftan kitabe, tam olarak okunabilmektedir. Aşağıda
verdiğimiz kitabe metni bu fotoğraftan okunmuştur (Fot.310).
Kitabe:
Zihi hızr-ı füyuzatı huda tevfik-i Rabbani

Zihi avn-i hudavend-ü zihi eltaf-ı yezdani
İrişdi Binbaşı Osman Aga nam bir kerem-kara
Küşad itdi heman ol dest-i cud-ı ceyb-i ihsanı
Ki bi cami’haraba müşrif olmışdı idüp himmet
Yeniden itmege inşa muvaffak kıldı hak anı
Zihı hayr-ı halefddür ki bu abdan-ı dil-arayı
Kıyam itdi babası hayrına ol mekrümet kanı
Musalliler duasında didi tarih-i menkutın
Mücazatın ...mevla olsun nigehhanı
H.1252 (M.1836)
Caminin kuzey cephesinde, son cemaat mahalli bulunmaktadır (Fot.311-312). Son

cemaat mahallinin üst örtüsü, kontrplak levhalarla kapatılmıştır. Son cemaat mahallinin
doğu ve batı duvarları sağır olarak bırakılmış olup aydınlatma, kuzey ve güney
duvarlara açılan iki dikdörtgen pencere ile sağlanmıştır. Son cemaat mahallinin doğu
duvarına, köşk minareye ve mahfile çıkışı sağlayan ahşap basamaklı merdivenler
yerleştirilmiştir. Bu bölüme, 11 adet ahşap basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır.
Kuzey-güney yönde uzanan mahfilin üzeri ahşap düz tavan ile kapatılmıştır (Fot.313-
314). Ahşap düz tavana, bağdadi devirmeler ile geçilmiştir. Geçiş sonrası tavan yüzeyi,
doğu-batı doğrultuda çakılan ince çıta parçalarıyla 10 eşit bölüme ayrılmıştır. Bu
bölümün doğu ve batı duvarları sağır olarak bırakılmış olup, aydınlatılması kuzey
duvara açılan dikdörtgen formdaki üç pencere ile sağlanmıştır.
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına açılan kenarları iç ve dış bükey
yarım daire biçimde profillendirilmiş düz lentolu çift kanatlı ahşap bir kapıdan
139
girilmektedir. Harim, her sırada ikişer adet olmak üzere, güney yönde ikisi bağımlı,
kuzey yönde de ikisi bağımsız toplam dört adet ahşap direğin taşıdığı kuzey-güney
doğrultuda uzanan ahşap kirişler ile mihraba dik üç sahna ayrılmıştır. (Fot.315-318).
Üst örtüyü taşıyan basit taş kaideler üzerine oturtulan silindirik ahşap direklerin
başlıkları yoktur. Direkler ile kirişler birbirlerine Bursa kemeri oluşturacak şeklinde
düzenlenmiş ahşap konsollarla bağlanmıştır. Dekoratif amaçlı bu konsolların yüzeyi
sade olarak bırakılmıştır (Fot.319).
Diğer sahınlardan daha geniş tutulan orta sahnın üst örtüsü ahşap göbek süslemesiyle
yan sahınlardan ayrılmaktadır. Ahşap tavana geçiş bağdadi devirmeler ile sağlanmıştır.
Bağdadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuşakla iç tavan yüzeyi
çevrelenmiştir (Fot.320). Bu kuşaktan sonra tavan yüzeyi, kuzey-güney yönünde
çıtaların çakılmasıyla 13 eşit şeritle bölümlendirilmiştir. Ahşap tavan yüzeyinin
merkezine, güneş biçiminde görünüm verilmeye çalışılmış daire şeklindeki ahşap tavan
göbeği yerleştirilmiştir (Fot.321). Ahşap tavan göbeğinin zemini yeşil renge
boyanmıştır. Dairesel göbeğin merkezine 13 yapraklı çiçek motifi oturtulmuştur
(Fot.322). Çiçek motifinin yaprakları sarı, kırmızı ve yeşil renge boyanmıştır. Bu çiçek
motifinin etrafına, ahşaptan dörtlü yaprak biçiminde oluşturulmuş 15 adet çıta parçası
ışınsal biçimde çakılmıştır. Çıtaların arasında kalan bölümlere, altı yapraklı çiçek motifi
kalem işi tekniği ile işlenmiştir. Sarı renkte olan bu çiçeklerin dilimleri kırmızı renkteki
çizgiler ile birbirlerinden ayrılmıştır. Çiçeklerin göbekleri ise kımızı renkli olarak
yapılmıştır. Bu çiçek motiflerine üst kenarlarından bağlanan sapın kenarlarına ve tepe
noktasına, koyu yeşil ve sarı renkteki yapraklar eklenmiştir. Işınsal şekilde çakılan
çıtaların alt uçları, kompozisyonu içten sınırlandıran, iç kenarı su dalgası biçimindeki
ahşap kuşağa bağlanmıştır. Bu su dalgası biçimindeki ahşap kuşağın iç kenarları kırmızı
renkteki çizgiler ile belirginleştirilmiş, yüzeyine ise yaprakları sarı, göbeği kırmızı
renkteki beş yapraklı çiçek motifi kalem işi tekniği kullanılarak ritmik olarak
sıralanmıştır. Dairesel göbek en dıştan, orta kısımları daire şeklinde boşaltılmış yarım
daire biçimindeki geometrik şekillerin ahşaptan ayrı olarak hazırlanıp yan yana
çakılmasıyla kuşatılmıştır. Bu geometrik şekillerin üzerleri sarı ve kırmızı renge
boyanmıştır (Fot.323).
140
Orta sahnın doğu ve batısındaki sahınların üzerini örten ahşap düz tavana da bağdadi
devirmeler ile geçilmiştir. Bağdadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuşakla iç
tavan yüzeyleri çevrelenmiştir (Fot.324). Bu kuşaktan sonra tavan yüzeyleri, eşit şeritler
ile bölümlendirilmiştir. Tavan yüzeyindeki çıtalar ve şerit yüzeyleri beyaz boyayla
boyanmıştır.
Muhtemelen harimin orta sahınındaki tavanın merkezinde karşılaşılan kalem işi

bezemeler, harimin diğer ahşap tavan yüzeylerinde de uygulanmış olsa gerek. Ancak
camide bilinçsiz bir şekilde gerçekleşen onarım çalışmaları esnasında bu bezemelerin
üzerlerinin de yağlı boya ile kapatılmış olabileceğini düşünmekteyiz.
Harim, güney duvarda üç, doğu ve batı duvarlarda dörder; kuzey duvarda da iki pencere
olmak üzere toplam 13 adet pencereyle aydınlatılmıştır. Harimin güney duvarındaki
yuvarlak üst pencere dışındaki diğer pencereler dikdörtgen formda açılmıştır. Harimi
aydınlatan kuzey duvardaki pencereler dışındaki diğer bütün pencerelerin yanları ve üst
kısımları şevli olarak düzenlenmiştir.
Harimin kuzey duvarı hariç diğer bütün duvar yüzeylerinde, alçıdan kalıplama tekniği
ile oluşturulmuş tekli veya üçlü grup halinde şamdanlıklar bulunmaktadır. Harimin
doğu ve batı duvarlarında tekli şamdanlık; harimin doğu, batı ve güney duvarlarında ise
üçlü şamdanlıklar görülmektedir (Fot.325-330). Tekli şamdanlıkların gövdeleri, dikey
doğrultuda uzana stilize edilmiş kenger yaprağı biçiminde yapılırken, uç kısımları üç
yapraklı stilize edilmiş ters palmet motifleri ile bitirilmiştir. Üçlü şamdanlıkların da
gövdeleri dikey doğrultuda uzanan stilize edilmiş kenger yaprağı biçiminde
düzenlenirken, uçları beş yapraklı stilize edilmiş ters palmet motifleri ile
sonuçlandırılmıştır. Üçlü şamdanlıklar birbirlerine, kıvrım yapan şeritlerle bağlanmıştır.
Caminin bütün duvarları zeminden 0.95 m. yüksekliğe kadar ahşap lambiri ile
kaplanmıştır.
Mihrap, güney duvarının ortasına yarım daire şeklinde açılmıştır (Fot.331). Mihrap
nişinin yüzeyi, zeminden 1.50 m. yüksekliğe kadar ahşap lambri parçalarıyla
kaplanmıştır. Bu lambrilerin üst kısmından itibaren mihrap nişi kavsarasına, yarım daire
141
biçimindeki tromp görünümü verilmeye çalışılmıştır (Fot.332). Mihrap nişinin yüzeyi,

alçı malzemeyle sıvanmıştır. Bu sıvanın yüzeyi, koyu yeşil yağlı boyayla boyanmıştır.
Kavsaranın alt yüzeyi, altın sarısı renkteki yağlı boyayla boyanarak yatay doğrultuda
uzatılan ince iki şerit ile iki bölüme ayrılmıştır. Bu bölümlerden alt taraftakine, altın
sarısı renkte yağlı boya ile Meryem Suresi’nden bir ayet yazılmıştır. Bu ayetin
kenarlarına simetrik biçimde beş yapraklı birer çiçek motifi işlenmiştir. Mihrap nişinin
üst kısmındaki alanın alt bölümüne de, mihrap kavsarasının merkezini ortalayacak
şekilde sarı renkte yatay yönde uzanan Besmele yazılmıştır. Besmele kufi karakterdeki
harfler ile yazılmıştır. Besmele’nin üst kısmına, bitkisel kompozisyon yerleştirilmiştir.
Bu bitkisel kompozisyon dört adet kırmızı, yeşil, mavi ve kahverengi renkteki yonca
yaprağı biçimindeki çiçeklerden oluşturulmuştur. Yonca yaprakları beyaz renkteki yağlı
boya ile gölgelendirilmiştir. Bu yonca yapraklarından yeşil ve kahverengi renkte
olanları, daha büyük tutulmuş olup dikey doğrultudaki bir sapın iki ucuna eklenmiştir.
Dikey yönde uzanan bu sapa, hafif çapraz şekilde mavi ve kırmızı renklerdeki daha
küçük olan yonca yaprakları yerleştirilerek kompozisyon tamamlanmıştır.
Caminin minberi, ahşaptan asma balkon şeklinde düzenlenmiştir (Fot.333). Asma

balkon şeklindeki ahşap minbere giriş, harimin güney duvarının batı ucundaki
pencerenin doğu yönüne açılan düz lentolu kapıdan sağlanmıştır. Kapı açıklığının
köşelerine, ahşaptan ayrı olarak iki parça halinde hazırlanmış yuvarlak kemer
biçimindeki levhalar çakılmıştır. Pencere açıklık duvarı içerisindeki minbere,
pencerenin kuzeyine zeminden 0.25 m. yüksekliğinde ilave edilen bir ahşap basamakla
çıkılmaktadır. Minbere, batısındaki pencerenin doğu duvarına açılan basamaklar
aracılığıyla ulaşılmaktadır (Fot.334). Minber balkonunun tabanı, yarım ongen kesitli
ahşap zemine oturtulmuştur. Minberin harime bakan taban yüzü, duvar yüzeyine
bağımlı yarım koni biçiminde aşağıdan yukarıya doğru genişlemektedir. Beş yüzlü
minberin taban yüzeyi, ince çıta parçalarıyla yedi bölüme ayrılmıştır. Bu bölümler
bezemesiz olarak bırakılmıştır. Beşgen minber balkonunun korkulukları da yedi bölüme
ayrılmıştır. Minber balkonu ahşap korkulukları, altlı-üstlü olarak düzenlenmiş
geometrik şekillerle hareketlendirilmiştir. Ahşap korkulukların merkezindeki bölümün
yüzeyine, altlı-üstlü olarak birer daire şekli açılmıştır. Dairelerden üstte bulunanın iç
kısmı boş bırakılmıştır. Altta bulunan dairenin içerisi, kafes oyma tekniği ile yapılmış
13 yapraklı çiçek motifiyle doldurulmuştur. 13 yapraklı bu çiçek motifinin yaprak
142
yüzeyleri, üçgen profilli olarak işlenmiş olup, altın sarısı renkteki yağlı boya ile
boyanmıştır. Minber balkonu korkuluğunun bu bölümündeki kompozisyon, simetrik
şekilde minber balkonu korkuluğunun duvarla birleştiği bölümlerden sonraki
bölümlerde de uygulanmıştır. Minber balkonu korkuluğunun merkezdeki bölümüne
komşu olan bitişiğindeki bölümleri ise, yine altlı-üstlü ikişer adet sıralanan ve üst
kısımları sivri kaş kemer biçiminde sonuçlandırılmış dikdörtgen şeklindeki geometrik
biçimlerle boşaltılmıştır. Geometrik şekillerin alt kısımlarının ortası, yukarıya doğru
yarım daire biçiminde çıkıntı yapacak tarzda düzenlenmiştir (Fot.335). Minberin beşgen
kubbe kasnağı, ikisi bağımlı ikisi de bağımsız toplam dört adet ahşap direk ile
taşınmıştır. Ahşap direkler ile ahşap kasnak arasında kalan alan, taşıyıcı fonksiyonu
bulunmayan dekoratif amaçlı dilimli kaş kemer formundaki ahşap levhalar ile
kapatılmıştır. Minberin ahşap tavanının merkezi, daire şeklinde boşaltılmıştır. Minberin
ahşap tavanının üzerinde, yedi adet çıta ile kubbe görünümü oluşturulmuştur. Bu yedi
çıtanın uç kısımları, ters ve düz “C” biçiminde kavis yapacak şekilde düzenlenerek
kubbe görünümü verilmeye çalışılmıştır. Kavisli çıtaların birleşme noktalarına da metal
alem oturtulmuştur (Fot.336).
Caminin vaaz kürsüsü, ahşaptan asma balkon şeklinde yapılmıştır (Fot.337-338). Asma
balkon şeklindeki ahşap vaaz kürsüsüne giriş, harimin güney duvarının doğu
köşesindeki pencere açıklığının batı yönüne açılan düz lentolu kapıdan sağlanmıştır.
Kapı açıklığının köşeleri dilimli sivri kemer biçiminde ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış
levhalar ile kapatılmıştır. Pencere açıklığının batı yöndeki duvarı içerisine doğu-batı
yönde yerleştirilen iki adet ahşap basamaklı bir merdiven ile asma balkon şeklinde
tasarlanan vaaz kürsüsünün balkonuna çıkılmaktadır (Fot.339). Vaaz kürsüsü
balkonunun tabanı, yarım sekizgen kesitli zemine oturtulmuştur. Vaaz kürsüsünün
harime bakan taban yüzü, duvar yüzeyine bağımlı yarım koni biçiminde aşağıdan
yukarıya doğru genişlemektedir. Dört yüzlü taban yüzeyi, ince çıta parçalarıyla eşit
bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler bezemesiz olarak bırakılmıştır. Dörtgene dönüşen
minber balkonunun korkulukları da ince çıtalar ile eşit bölümlere ayrılmıştır. Ahşap
korkulukların doğu duvara yakın birinci bölümün yüzeyi, dikdörtgen; ikinci bölümü
daire biçiminde; batı duvara yakın diğer iki bölümü de elips şeklinde boşaltılmıştır.
Ahşap korkulukların doğu duvara yakın birinci bölümün yüzeyindeki dikdörtgen
şekillerin alt kısımlarının ortası, yukarıya doğru yarım daire biçiminde çıkıntı yapacak
143
şekilde düzenlenirken, üst kısımları sivri kaş kemer biçiminde sonuçlandırılmıştır. Vaaz
kürsüsünün harime bakan cephesinin köşeleri, tepe noktası dilimli kaş kemer biçiminde
bitirilmiş taşıyıcı fonksiyonu bulunmayan dekoratif amaçlı iki ayrı ahşap levhanın
çakılması ile kapatılmıştır
Ahşap mahfil, harimin kuzey cephesi boyunca uzanmaktadır. Bu bölüme, son cemaat
mahallinin üzerini kaplayan kadınlar mahfilinin güneyindeki ahşap doğramalı açıklıktan
geçilerek ulaşılmaktadır (Fot.340-341). Mahfilin ahşap düz tavanına geçiş, bağdadi
devirmeler ile sağlanmıştır. Bağdadi devirme sonrası tavan yüzeyi bezemesiz bir şerit
ile sınırlandırılmıştır. Sınırlandırılan ahşap tavan yüzeyi, altı adet ince çıta parçasının
doğu-batı yönünde çakılmasıyla yedi eşit şerite ayrılmıştır. Mahfilin aydınlatılması,
doğu ve batı duvarlara açılan birer dikdörtgen pencere ile sağlanmıştır. Mahfilin güney
yöndeki balkonu, yarım daire biçiminde harime taşıntı yapmaktadır. Mahfil balkonunun
taban kısmının yüzeyi, ince çıta parçaları ile merkezdeki yarım daireden çevreye ışınsal
olarak dağılan kompozisyon ile hareketlendirilmeye çalışılmıştır.
Caminin ahşap köşk minaresinin yapımında ve süslemesinde çakma tekniği

kullanılmıştır. Harimin ahşap tavan göbeğinde, ahşap üzerine kalem işi ve çakma
tekniklerinin birlikte uygulanması ile karşılaşılmaktadır. Bu bezemelerin tamamındaki
kompozisyonun ağırlıklı olarak bitkisel karakterli olduğu dikkat çekicidir. Minber ve
vaaz kürsüsünde yapım tekniği olarak çakma, süsleme tekniği olarak ise kafes oyma
tekniklerinin bir arada kullanıldığı görülmektedir. Caminin mihrabında da yağlı boya ile
boyama tekniği tercih edilmiştir. Harimin kuzey duvarı dışındaki diğer duvar
yüzeylerine konulan alçı şamdanlıklar, alçıdan kalıplama tekniğinde yapılmış olup
ağırlıklı olarak kenger yapraklarından oluşan bitkisel bezemeye yer verildiği dikkati
çekmektedir.
Camimin inşa tarihi ve banisi bilinmemektedir. Caminin bugünkü mimari kimliğini

H.1252/M.1836 yılında Binbaşı Osman Ağa tarafından yaptırılan onarımda aldığı
görülmektedir. Sivas il merkezindeki Osmanlı camileri hakkında pek çok arşiv
belgesine ulaşılmış ancak bu camiyle ilgili hiçbir belge ya da kayıt tespit edilememiştir.
Ayrıca, Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tablo
şeklinde hazırlanmış Sivas il merkezi sınırları içerisindeki 79 adet cami ve mescit
144
hakkında bilgilerin yer aldığı belgede Örtmeli Camisi’nin belirtilmemiş olması dikkat
çekicidir416. Söz konusu cami, son halini yapılan onarımlarda almıştır. Caminin orijinal
planı, ahşap tavanı ve süslemeleri ile ilgili ip uçlarına ulaşılamamıştır. Muhtemelen
1836 tarihinden önce inşa edilen caminin tam olarak tarihlendirilmesi ancak ileriki
yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarında tespit edilecek olan belgelerle mümkün
olacaktır.
2.17. Pulur (Billur) Camisi

Bulunduğu yer: Pulur Mahallesi, 4. Sokak ile 5. Sokak’ın keşiştiği köşede
bulunmaktadır.
İnşa tarihi: H.1260/M.1844.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 16.
Cami, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belgeye göre H.1260/M.1844 tarihinde inşa

edilmiştir. Eserin banisi ve mimarı bilinmemektedir. Cami, kuzeyden güneye doğru
hafif eğimli bir arazi üzerine oturmakta olup kareye yakın dikdörtgen bir plana sahiptir.
Caminin beden duvarlarının temel seviyelerinde kaba yonu taş; beden duvarlarının üst
kısımlarında kerpiç; üst örtüsünde ahşap malzeme kullanılmıştır. Caminin dört yöne
meyilli kırma çatısı saç levhalarla kaplanmıştır. Ahşap tavanlı cami, mihraba dik üç
sahna ayrılmıştır (Plan.16). Caminin doğusunda son cemaat mahalli, güney duvarının
doğu ucunda tek şerefeli ahşap minaresi bulunmaktadır (Fot.342-344).
Caminin batı cephesi sağır olarak bırakılmıştır. Cami, güney cephede beş, doğu ve
cephede ikişer pencereyle aydınlatılmıştır. Kuzey cephedeki pencereler, beden
duvarlarının üst kısmına yakın olacak biçimde açılmıştır. Güney ve kuzey cephelerde
çatıya geçişler bağdadi devirmeler ile sağlanmıştır. Yapının köşe duvarlarının bağlantı
yerlerinde dikey; güney ve batı cephelerde de yatay doğrultuda uzanan ahşap hatıllar
416
Bu belgeden, ayrıca caminin kendi adı ile anılan mahallede bulunduğu, ahşap olan caminin boyunun
13, eninin 12 (metre) olduğu, tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu, beş vakit ibadete açık olduğu,
camide cuma ve bayram namazlarının kılındığı, görevlileri arasında bir imam, bir müezzin ve bir
kayyumun bulunduğu tespit edilmiştir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
145
Caminin güney duvarının doğu ucunda tek şerefeli ahşap minare bulunmaktadır
(Fot.345). Minarenin şerefesine, son cemaat mahallinin güneybatı köşesine açılan düz
lentolu kapıdan çıkılmaktadır. Minarenin kaidesi kaba yonu taştan yapılmıştır. Kaide
üzerinde yükselen ahşap silindirik gövdenin yüzeyi, dikey yönde çakılan ince çıtalar ile
eşit şeritlere ayrılmıştır. Şerefenin altı, ahşap levhaların hafif yukarıya doğru kavis
yapacak şekilde çakılması ile oluşturulmuştur. Şerefe, ahşap levhalarla kuşatılmıştır.
Ahşap üzerine saçla kaplı onikigen külah, 12 adet ahşap direkle taşınmıştır (Fot.346).
Camiye, doğu cephenin kuzey ucuna açılan düz lentolu kapıdan girilmektedir. Camiye
giriş kapısının açıldığı alan, doğu-batı doğrultuda uzanan bir giriş koridoru biçiminde
düzenlenmiştir (Fot.347). Giriş koridorunun üzeri ahşap düz tavan ile kapatılmıştır.
Ahşap tavan yüzeyi, bezemesiz bir kuşak ile çerçeve içerisine alınmıştır. Çerçeve
içerisine alınan tavan yüzeyi, doğu-batı yönünde çakılan ince çıtalar ile 10 şeride
bölünmüştür. Giriş koridorunun kuzeybatı köşesindeki duvar yüzeyine 1.07 x 0.54 m.
ölçülerinde Arapça kitabe yerleştirilmiştir. Kitabe, taş malzeme üzerine iki satır halinde
sülüs karakterdeki harfler ile yazılmıştır (Fot.348).
Kitabe:
El abd el zayif el-el muhtaç ile rahmet

İlah mesahire bin muhyi fi gavrat sene tisa ve işrine ve site maye 629.
Kitabenin anlamı:
Allah’ın rahmetine muhtaç Muhyi oğlu Mesahire H.629/M.1232.
Giriş koridorunun güneybatı köşesine açılan düz lentolu kapıdan son cemaat mahalline
girilmektedir. Son cemaat mahalli kareye yakın dikdörtgen planlı olarak düzenlenmiştir
(Fot.349-352). Son cemaat mahallinin ahşap düz tavanı doğrudan beden duvarlarına
oturmaktadır. Son cemaat mahallinin batı duvarı sağırdır. Bu bölümün aydınlatılması,
kuzey ve güney duvarlarında birer adet, doğu duvarına da iki adet olmak üzere açılan
146
toplam dört adet dikdörtgen pencere ile sağlanmıştır. Son cemaat mahallinin güneybatı
köşesine, minareye çıkışı sağlayan düz lentolu kapı açılmıştır.
Harime, giriş koridorunun batı ucuca açılan düz lentolu kapıdan girilmektedir. Harime
giriş kapısı, üç taraftan iç ve dış bükey yarım daire profilli silme kuşakları ile çerçeve
içerisine alınmıştır.
Harim, iki sıra halinde dizilen ikisi bağımlı dört ahşap direğin taşıdığı ahşap kirişlerle
mihraba dik üç sahna bölünmüştür (Fot.353-355). Mihrabın önündeki orta sahın diğer
sahınlardan daha geniş tutulmuştur. Orta sahnın ahşap tavanına, bağdadi devirmeler ile
geçilmiştir. Bağdadi devirme ile duvarların birleşim yerlerinde bulunan ahşap pervaz
harimin tamamını dolaşmaktadır. Güney duvarda iki kuşak halinde uzanan pervazların
alt kenarları su dalgası biçimde düzenlenmiştir (Fot.356). Orta sahnın ahşap tavanı,
kuzey ve güney kenarlardan bezemesiz bir kuşakla çerçeve içerisine alınarak tavanın
orta noktalarında kareye yakın bir alan elde edilmiştir. Sahnın kuzey ve güney
kenarlarındaki dikdörtgen alanlar, doğu-batı doğrultuda uzanan ince çıtalarla şeritlere
ayrılmıştır (Fot.357-358). Ahşap tavanın merkezindeki kareye yakın alan, fazla
yükseltisi olmayacak şekilde kubbe biçiminde düzenlenmiştir. Kubbeye geçişler
pandantif biçimindeki mimari öğeler ile sağlanmıştır. Kubbenin orta noktasına alçıdan
kalıplama tekniği ile yapılmış daire şeklinde tavan göbeği yerleştirilmiştir (Fot.359-
360). Tavan göbeğini sınırlandıran dairenin dış kenarları, stilize edilmiş yaprak
görünümü verilmeye çalışılmış 53 adet yarım daire şeklindeki dilimli motifin ritmik
olarak yan yana sıralanması ile oluşturulmuştur (Fot.361). Dairenin içerisindeki rumi ve
palmetlerden oluşan bitkisel kompozisyon beş kez ritmik olarak tekrarlanarak elde
edilmiştir. Tavan göbeğinin merkezine, 16 yapraklı çiçek motifi yerleştirilmiştir
(Fot.362). Ahşap tavan göbeğini bezeyen bitkisel kompozisyon altın sarısı renkteki
yağlı boya ile boyanmıştır.
Orta sahnın iki yanında bulunan ahşap düz tavan bölümlerine bağdadi devirme kuşağı
ile geçilmiştir. Bağdadi devirme sonrası tavan yüzeyi, bezemesiz yarım daire profilli
kuşak ile çerçeve içerisine alınmıştır. Çerçevelenen ahşap tavan yüzeyleri, kuzey-güney
yönünde çakılan ince çıta parçalarıyla şeritlere ayrılmıştır.
147
Ahşap tavanı taşıyan direklerin kaideleri olmayıp, ince çıtaların çakılması ile
oluşturulmaya çalışılmış silmeli başlıkları bulunmaktadır. Ahşap direkler ile kirişler,
ahşap konsollar ile bağlanmıştır.
Harimin doğu ve batı duvarları sağır olarak bırakılmıştır. Harimin güney duvarına dört
pencere açılmıştır. Harimin güney yöndeki pencereler yanları şevli, üst kısımları
yuvarlak kemer formunda sonuçlandırılmıştır. Güney yöndeki bu pencereler dışarıya
doğru daralarak cephede dikdörtgen pencere formuna dönüştürülmüştür. Harimin kuzey
yöndeki üst kat pencerelerinin de yanları şevli olarak düzenlenmiştir.
Harimin güneydoğu köşesine ve doğu duvarının kuzey ucuna birer adet niş açılmıştır.
Harimin güneydoğu köşesindeki kareye yakın dikdörtgen niş günümüzde kitap rafı
olarak kullanılırken, doğu duvarının kuzey ucundaki niş ise ayakkabılık olarak
kullanılmaktadır. Harimin bütün duvarları zeminden 0.95 m. yüksekliğindeki ahşap
lambri parçalarıyla kaplanmıştır.
Harimin güney duvarındaki mihrabın iki yanına simetrik olarak birer alçı şamdanlıklar
yerleştirilmiştir. Şamdanlıkların gövdeleri stilize edilmiş yaprak biçiminde düzenlenmiş
olup uçları da stilize edilmiş ters üç yapraklı palmet motifi ile bitirilmiştir (Fot.363).
Mihrap, güney duvarının ortasına yerleştirilmiş olup niş derinliği 0.60 m.’dir (Fot.364-
365). Harime doğru çok az taşırılan mihrabın niş, kavsara, kavsara köşelikleri ve
alınlığındaki süsleme kompzisyonu alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak yapılmıştır.
Mihrap, iki yandan birer plaster ile sınırlandırılmıştır. Plasterlerin üzerine, vazodan
çıkarak aşağıya, yanlara ve yukarıya doğru kıvrımlar yaparak uzanan stilize edilmiş
kenger yaprağı işlenmiştir (Fot.366). Mihrabın tepeliğine de kelebek motifi şeklinde
düzenlenmiş stilize edilmiş kenger yaprakları yerleştirilmiştir. Üç dilimli yuvarlak
kemer şeklinde düzenlenmiş mihrabın kavsarası, karşılıklı olarak birbirlerine bakacak
biçimde işlenmiş stilize kenger yaprağı şeklindeki iki rumi motifi ile süslenmiştir
(Fot.367). Rumiler üst tarafta stilize edilmiş üç yapraklı palmet motifiyle bağlanmıştır.
Rumilerin sınırlandırdıkları yüzeyin zemini bordo renk yağlı boya ile boyanmıştır. Bu
yüzeylere altın sarısı renkteki yağlı boya ile yapılmış 12 yapraklı çiçek motifi
yerleştirilmiştir. Zincirle asılmış şekilde düzenlenmiş üç kandil motifiyle süslenen
148
mihrap nişinin kavsaraya yakın bölümü bir perde motifiyle tamamlanmıştır (Fot.368).
Kandillerin alt kısımları üç yapraklı palmet motifi ile sonuçlandırılmıştır. Üç kademeli
olarak düzenlenen perde motifleri altın sarısı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Perde
motiflerinin her bir kademesi düz çizgisel hareketlerle daha da belirgin hale
getirilmiştir. Bezemeler kalıplama tekniği ile yapılmış olup, yağlı boya ile
boyanmıştırlar.
Caminin minberi orijinal olmayıp yakın zamanlarda yapılmıştır.
Camide vaaz kürsüsü yoktur.
Harimin kuzey duvarı boyunca uzanan mahfile, harimin kuzey duvarının doğu ucundaki
ahşap yedi basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır. Mahfil, doğu-batı doğrultusunda
uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir (Fot.369-371). Mahfil, güneyden aynı zamanda
harimin üst örtüsünü taşıyan iki ahşap direk ile diğer üç yönden ise beden duvarları
tarafından taşınmaktadır. Mahfilin üst örtüsü ahşap düz tavan ile kapatılmıştır. Ahşap
tavan yüzeyleri, çivi ile çakılan ince çıtalarla hareketlendirilmiştir. Mahfil, kuzey
yönden iki adet dikdörtgen pencere ile aydınlatılmıştır. Mahfilin güney yöndeki balkonu
harime 0.50 m. taşırılmıştır. Mahfil korkulukları ve mahfilin üzerine oturduğu ahşap
kirişin güneye bakan yüzeylerindeki geometrik şekiller camide yakın zamanda
gerçekleşen onarım çalışmaları sırasında yapılmıştır.
Camide ahşap süsleme olarak kubbedeki bitkisel kompozisyondan, alçı süsleme olarak
da mihraptaki bitkisel kompozisyondan bahsedilebilir.
Caminin inşa kitabesi bulunmamaktadır. Caminin bulunduğu mahalle 1519-1520

yıllarına ait dönemin tarihi belgelerinde sadece Billur olarak kaydedilmesine rağmen
1576 tarihli Efkaf Defteri’nde ise Mescit-i Mahalle-i Billur şeklinde kaydedilmiştir417.
Dolayısıyla mahallede XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde ibadet edilecek bir mescit ya da
caminin bulunmadığını söylemek mümkündür. Ancak mahallede XVI. yüzyılın son
çeyreğinde bir mescitin bulunması sebebiyle mahalle isminin Mescit-i Mahalle-i Billur
olarak değiştiği anlaşılmaktadır. Fakat günümüzdeki caminin, adı geçen cami mi yoksa
417
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf..., s. 28.
149
aynı mahallede bulunan başka bir cami mi olduğunu söylemek mümkün değildir. Y.
Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tablo şeklinde
hazırlanmış bir belgenin 32. sırasında bu caminin H.1260/M.1844 tarihinde inşa
ettirildiğine dair bilgi tespit edilmiştir418.
H. Denizli, caminin mimari üslubundan dolayı XIX. yüzyılda inşa edildiği izlenimini
verdiğini belirtmektedir419. Ö. Demirel, mescitin 1500-1501 tarihli kitabesi olduğunu
belirtmiştir.420 Ancak yerinde yapmış olduğumuz araştırmalar esnasında böyle bir kitabe
tespit edilmemiştir. Bu bilgilere göre, caminin ilk inşasının XVI. yüzyılın başında
gerçekleşmiş olduğu söylenebilir. Ancak bugünkü caminin plan, malzeme ve süsleme
kompozisyonu göz önünde bulundurulduğunda, yukarıda belirtilen 1500-1501 yerine,
Y. Erol Arşivi’ndeki belgede belirtilen H.1260/M.1844 tarihinde büyük çaplı bir onarım
ya da yeniden inşa edilmiş olabileceğini söylemek daha sağlıklı görünmektedir.
2.18. Yeşil Cami

Bulunduğu yer: Aydoğan Mahallesi, 2. Sokak üzerinde, 4. Sokak ile 5. Sokak’ın
kesiştiği köşede bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XIX. Yüzyıl.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 17.
Caminin inşa tarihi, banisi ve mimarı bilinmemektedir. Cami, batıdan doğuya doğru
hafif meyilli bir arazi üzerine kareye yakın dikdörtgen bir alan üzerine kurulmuştur.
Ahşap düz tavanlı caminin planı mihraba dik üç sahınlıdır (Plan.17). Caminin temel
duvarlarında moloz taş; beden duvarlarında kerpiç; minarede, taşıyıcı direklerde ve üst
örtüde ahşap malzeme kullanılmıştır. Caminin çatısı doğu-batı yönünde meyilli kırma
çatılı olup üzeri saç levhalarla kapatılmıştır (Fot.372-374).
418
Ayrıca belgede, caminin aynı adla anılan mahallede bulunduğu, ahşap olan caminin boyunun 13,
eninin dokuz (metre) olduğu, minaresinin bulunmadığı, beş vakit ibadete açık olduğu, camide cuma ve
bayram namazlarının kılındığı, görevlileri arasında bir imam ve bir müezzinin bulunduğu belirtilmiştir.
Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
419
420
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf..., s. 29.
150
Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, son cemaat mahallinin güneybatı
köşesinde de tek şerefeli ahşap minare bulunmaktadır.
Caminin güney cephesi, yakın zamana kadar bitişiğindeki evle ortak kullanıldığından
sağır olarak bırakılmıştır. Cami, doğu cephede üç, batı cephede dört, kuzey cephede
dört olmak üzere toplam 11 adet pencerenin açılmasıyla hareketlendirilmiştir. Batı
cephede bir, kuzey cephede de iki pencere beden duvarlarının üst kısımlarına açılmıştır.
Bütün pencereler, dikdörtgen formda düzenlenmiştir.
Son cemaat mahalline, kuzey cephenin ortasına yerleştirilen düz lentolu ahşap kapıdan
girilmektedir. Son cemaat mahalli, doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir plana
sahiptir (Fot.375-376). Son cemaat mahallinin üst örtüsü ahşap düz tavanla
kapatılmıştır. Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin
yönü tespit edilememiştir. İç tavan yüzeyi, doğu-batı yönünde çakılan altı adet ince çıta
parçasıyla yedi eşit şeride bölünmüştür. Son cemaat mahallinin üst örtüsü, 1980-85
yıları arasındaki onarım çalışmaları sırasında önceki haline bağlı kalınarak
yenilenmiştir421. Son cemaat mahalli, güneyde üç adet, kuzeyde de iki adet olmak üzere
toplam beş adet pencereyle aydınlatılmıştır. Bu pencerelerden güneydeki bir pencere
beden duvarlarının üst kısma açılmıştır. Bütün pencereler, dikdörtgen formdadır.
Tek şerefeli ahşap minare, son cemaat mahallinin güneybatı köşesi içerisine
yerleştirilmiştir (Fot.377). Minarenin doğu yönü duvarla kapatılarak son cemaat
mahallinden soyutlanmıştır. Minareye giriş, harimin kuzeybatı köşesine açılan düz
lentolu kapıdan sağlanmıştır. Minarenin gövde ve petek bölümleri dikey yönde ince
çıtaların çakılmasıyla eşit bölümlere ayrılmıştır. Şerefe korkulukları demirden
yapılmıştır. Külah, sekiz adet ahşap direk ile taşınmışmış olup, saç levhalarla üç
kademeli olacak biçimde düzenlenmiştir. Bugünkü ahşap minare, 1940-50 yılları
arasında, minarenin harap olması sebebiyle aynı yerine aynı malzeme kullanılarak inşa
edilmiştir422.
421
Bu bilgi, 56 yaşındaki mahalle sakini Musa AYVAZ ile 24.06.2005 tarihinde yapılan görüşmede
belirtilmiştir.
422
Bu bilgi, cami imamı Şenol ŞİMŞEK ile 24.06.2005 tarihinde yapılan görüşmede belirtilmiştir.
151
Harime son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına açılan düz lentolu çift kanatlı
ahşap kapıdan girilmektedir. Harim, ahşap kirişlerle mihraba dik üç sahna ayrılmıştır
(Fot.378-380). Harimin ahşap olan üst örtüsü iki sıra halinde yerleştirilmiş toplam dört
ahşap direk tarafından taşınmaktadır. Bu direklerden güney taraftakiler dairesel,
kuzeydekiler ise kare kesitlidirler. Ahşap tavan aynı zamanda direklerle birlikte güney
duvardan çıkıntı yapan ahşap konsollara oturmaktadır. Ahşap tavanı taşıyan kuzeydeki
direkler aynı zamanda ahşap mahfili de taşımaktadır. Ahşap direklerin kaide ve
başlıkları yoktur. Ancak bu direklerin uç kısımlarında, birer sıra halinde iç bükey ve dış
bükey yarım daire profilli silme kuşağına yer verilerek başlık görünümü oluşturulmaya
çalışılmıştır. Direkler ile kirişler birbirlerine Bursa kemeri oluşturacak biçiminde
düzenlenen ahşap konsollarla bağlanmıştır (Fot.381). Ahşap kirişlerin alt kısımlarına
ahşaptan ayrı olarak baklava dilimi şeklinde hazırlanmış ahşap parçaları çakılarak
tezyin edilmeye çalışılmıştır.
Kirişlerden ahşap tavana geçişler bağdadi devirmelerle sağlanmıştır. Ahşap tavan

kısımlarından güneydeki ibadet alanı daha geniş iken, kuzeydeki mahfilin yer aldığı
alan daha dar tutulmuştur. Harimin güney yönünde bulunan ibadet alanında da ahşap üst
örtü, kendi içerisinde üç farklı yüzeye bölünmüştür. Mihrabın bulunduğu alanın tavanı
kare, bunun doğu ve batısında yer alan iki alanın tavanı ise kuzey-güney doğrultuda
uzanan dikdörtgen şekilde düzenlenmiştir. Mihrabın önündeki sahnın üst örtüsü
düzenlenme itibariyle diğer sahınlardan farklıdır. Bağdadi devirmeden sonra yer alan
bezemesiz iki kuşakla iç tavan yüzeyi çevrelenmiştir (Fot.382-383). Kuşak yüzeyleri
profilli suyolları ile sınırlandırılmış olup bu elemanların köşelerde birleştikleri
noktalarda aynı profilde kare şeklinde küçük geometrik süslemeler yapılmıştır. İkinci
kuşaktan sonra tavan yaklaşık 0.08 m. çökertilmiştir. Çökertilmiş tavan yüzeyi
bezemesiz bir kuşakla çerçeve içerisine alınmıştır. Bu alan da kuzey-güney yönde
uzanan 12 adet profilli suyolları ile eşit yüzeylere bölünmüştür. Tavan yüzeyinin
merkezinde bulunan kare alanın her bir kenarına, yüzeyi alçak kabartma tekniğinde
bitkisel motiflerle süslenmiş üçgen panolar yerleştirilmiştir (Fot.384). Simetrik olarak
yerleştirilen bu üçgen panoların yüzeyini dolduran bitkisel kompozisyonlar birbirinin
aynısıdır. Bunlardan karenin kuzey-güney aksına işlenen de, merkezindeki madalyon
şeklindeki kapalı form, alt ve üst tarafından yanlara doğru ters ve düz “C” biçiminde
uzanan stilize edilmiş kenger yaprakları ile kuşatılmıştır (Fot.385). Üçgen panolardan
152
karenin doğu-batı aksında yerleştirilen ahşap panoların merkezinde, stilize edilmiş çınar
yaprağı bulunmaktadır (Fot.386). Stilize edilmiş çınar yaprağının sapı üç yapraklı ters
palmet şeklinde biçimlendirilmiştir. Palmet yaprağına iki yandan bağlanan stilize
edilmiş kenger yapraklarının uçları völüt şeklinde kıvrımlanmıştır. Kenger yaprakları
üçgen panonun alt köşeklerine doğru uzanarak panonun yüzeyini doldurmaktadır. Çınar
yaprağının üst kısmındaki kompozisyonun merkezine madalyon biçiminde kapalı bir
form yerleştirilmiştir. Kapalı formun alt kısmına aşağıya doğru ters ve düz “C” şeklinde
kıvrılan stilize edilmiş kenger yaprakları eklenmiştir. Kenger yapraklarının uç
kısımlarına ve kapalı formun tepe noktasına stilize edilmiş birer adet palmet motifi
bağlanarak bitkisel kompozisyon sonuçlandırılmıştır. Ahşap tavanın iç kısımdaki küçük
karenin merkezine sekizgen ahşap tavan göbeği yerleştirilmiştir (Fot.387). Ahşap tavan
göbeği, ahşap malzemeden ayrı olarak hazırlanmış ahşap parçaların, çivi ve tutkal
yardımıyla yapıştırılması ile meydana getirilmiştir. Daire şeklindeki ahşap tavan
göbeğini çerçeveleyen sekizgen yüzey, üç ayrı ahşap parçanın yan yana yapıştırılması
ile oluşturulmuştur. Sekizgen ahşap levhanın yüzeyi, oval biçimli dilimli madalyonları
kuşatan rumi benzeri dilimli yapraklardan oluşan birim örneğin tekrarıyla süslenmiştir.
Ahşap tavan göbeğinin dış sınırlarını belirleyen sekizgenin merkezindeki küçük göbeğin
bütün parçaları ayrı olarak ahşap malzemeden hazırlanarak çivi ve tutkal yardımıyla
ahşap levhaya tutturulmuştur. Daire şeklindeki ahşap tavan göbeği, aşağıya doğru
bombemsi şekilde sarkmakta olup genel olarak üç bölümden oluşturulmuştur. Göbeğin
tavan yüzeyine yakın bölümü, dokuz adet ahşabın geniş üç yapraklı stilize edilmiş
palmet biçiminde hazırlanıp yan yana çivi ve tutkalla tutturulması ile meydana
getirilmiştir. Stilize edilmiş palmet yapraklarının yüzeyleri kazıma tekniği kullanılarak
yivlendirilmiştir. Bu yaprakların kuşattığı alanda ahşaptan ayrı olarak yarım daire
biçimindeki kavisli parçaların belirli bir aralıkla ve iki kademeli olarak dizilmesi ile
kubbe görünümü elde edilmeye çalışılmıştır. Bu kubbenin çevresinde ise küre
biçimindeki 15 adet ahşap parçası dizilmiştir (Fot.388).
Mihrap önündeki ahşap tavanın iki yanında bulunan kuzey-güney doğrultuda uzanan
ahşap tavanlara yine bağdadi devirmelerle geçilmiştir. Bezemesiz bir kuşakla
çevrelenen tavan yüzeyi ince çıta parçalarının çiviyle çakılmasıyla bölümlendirilmiştir
(Fot.389).
153
Harimin güney duvarı ortasına yerleştirilen mihrap yarım daire niş şeklinde
düzenlenmiş olup, 0.70 m derinliğe sahiptir. Duvar yüzeyinden taşıntı yapmayan
mihrap, alçıdan kalıplama tekniği ile oluşturulmuştur (Fot.390-391). Mihrabı yanlardan
sınırlandıran burmalı sütuncelerin alt kısımları, harim duvarlarının alt kısımlarını da
kaplayan ahşap lambrilerin altında kalmıştır. Burmalı sütuncelerin üstüne birer alem
biçimindeki kupa motifi oturtulmuştur (Fot.392). Kupaların kaide ve gövdeleri, stilize
edilmiş yaprak dizileriyle bezenmiştir. Kupaların üst kısımları, düz ve ters “C”
biçiminde kıvrılarak kapalı form oluşturan yapraklarla süslenmiştir. Kapalı form tepe
noktada, hilal-yıldız motifi ile sonuçlandırılmıştır. Mihrap nişi, ahşap lambri
parçalarıyla kavsara kısmına kadar kaplanmıştır. Mihrap kavsarası, dört sıra halinde
mukarnas dizileri ile doldurulmuştur. Mukarnasların yüzeyi altın sarısı renkteki yağlı
boya ile boyanmıştır. Mihrap kavsarası köşeliklerinin üst kısımlarında karşılıklı olarak
birer hilal-yıldız motifi yerleştirilmiştir. Mihrap kavsarası, duvar yüzeyinden hafif
taşırılmış yuvarlak kemer biçimindeki dış bükey yarım daire formundaki silme ile
sınırlandırılmıştır. Mihrabın kavsara köşeliklerine simetrik şekilde, uçları asma yaprağı
ve üzüm salkımlarıyla bitirilmiş kıvrımlı dallar işlenmiştir. Bu kıvrımlı dallar arasındaki
tepeliğe, daha büyük bir kupa motifi yerleştirilmiştir. Kupanın yüzeyi, stilize edilmiş
yapraklar ile bezenmiş olup tepesine bir hilal oturtulmuştur (Fot.393).
Çakma tekniğinde yapılan ahşap minberin yan aynalıkları güneyden kuzeye doğru
küçülen dikdörtgen panolar halinde bölümlenmiştir (Fot.394). Pano yüzeylerine,
ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış baklava dilimi biçimindeki parçalar çakılmıştır.
Minberin geçit veren köşk kısmının altındaki kapısı dikdörtgen formunda açılmıştır.
Minber kapısının köşeliklerine, orta sahnın tavanındaki bezemelerden kuzey-güney
aksta bulunanı tatbik edilmiştir (Fot.395). Minberin tepelik kısmı da, orta sahnın üzerini
kapatan tavandaki doğu-batı aksta bulunan bitkisel kompozisyonla benzerlik
göstermektedir. Minberin hem kapısı hem de tepeliği altın sarısı renkteki yağlı boyayla
boyanmıştır. Minberin silindirik formdaki ahşaptan ayrı olarak hazırlanan korkuluk
kısmının parmaklıkları, köşk kısmının doğu ve batı yüzünün alt kısmını da
dolaşmaktadır. Minberin köşk kısmının üst bölümlerindeki dikdörtgen formundaki
açıklıklar sonraki dönemlerde camla kapatılmıştır. Camla kapatılan açıklıkların üst
kısımları dilimli yuvarlak kemer biçiminde bitirilmiştir. Minberin köşk kısmının ahşap
tavanı düz olarak bırakılmış olup, köşelerine birer adet ahşaptan alem yerleştirilmiştir.
154
Camide vaaz kürsü yoktur.
Harimin kuzey duvarı boyunca mahfil uzanmaktadır. Mahfile, son cemaat mahallinin
doğu duvarına bitişik şekildeki 10 adet ahşap basamaklı merdivenle çıkılmaktadır.
Mahfilin üst örtüsü, ahşap düz tavanla kapatılmıştir (Fot.396-397). İç tavan, doğu-batı
yönde tahtalarla kaplanmış olup; bu tahtaların birleşme noktalarına ince çıtalar çakılarak
tavan yüzeyinde zengin bir görünüş elde edilmeye çalışılmıştır. Mahfilin doğu ve batı
duvarları sağır olarak bırakılmış olup aydınlatma, kuzey ve batı yönlere açılan
dikdörtgen pencerelerle aydınlatılmıştır.
Harimde, mihrabın batısındaki duvar yüzeyinde 0.60 x 0.70 m. ölçülerinde bir niş
bulunmaktadır. Bu nişin ne amaçla açıldığı tespit edilememiştir. Ancak bu niş
günümüzde kitap rafı olarak kullanılmaktadır. Harimin batı duvarının kuzey ucu, ahşap
doğramalarla bölünerek görevli odası olarak düzenlenmiştir. Bu odanın batı duvarında
0.60 x 0.70 m. ölçülerine sahip bir niş bulunmakatdır.
Harimin güney duvarı sağırdır. Harimin aydınlatılması doğu ve batı duvarlara üçer,
kuzey duvara da açılan iki pencereyle sağlanmıştır. Harimi aydınlatan pencereler
dikdörtgen formda düzenlenmiştir. Ayrıca doğu ve batı duvarlarındaki pencerelerin
yanları ve alt kısımları şevli olarak yapılmıştır. Harimin duvarları zeminden 0.60 m.
yüksekliğe kadar ahşap lambri parçalarıyla kaplanmıştır.
Harimin ahşap tavanlarında, ahşap kiriş alınlıklarında ve minberde çakma tekniği ile
geometrik ve bitkisel karakterli bezemelere yer verilmiştir. Mihrapta ise, alçıdan
kalıplama tekniği ile bitkisel türden bezemelerin ağırlıkta olduğu kompozisyon
görülmektedir.
İnşa kitabesi olmayan caminin banisi bilinmemektedir. Sivas il merkezindeki Osmanlı

camileri hakkında pek çok arşiv belgesine ulaşılmış ancak bu camiyle ilgili hiçbir
belgeye rastlanılmamıştır. Bugünkü caminin sahip olduğu plan, malzeme ve süslemeleri
bir bütün olarak ele alındığında Sivas’taki Sarızade Mehmed Paşa (XVIII. yüzyılın ilk
yarısı) ve Hacı Mehmed Ağa (XIX. yüzyılın ikinci yarısı) Camilerine; Divriği’deki
155
Ahmet Paşa (1761-62) Camisi’ne423; Konya Sarayönü’ndeki Küçük Ali Oğlu Camisi’ne
(1861)424 ve Kayseri’nin Pınarbaşı İlçesine bağlı Hilmiye Köyü’ndeki (1904-06)
Camiye425 büyük bir benzerlik göstermektedir. Bütün bu bilgiler ışığında günümüzdeki
cami muhtemelen, XIX. yüzyılda inşa edilmiş olmalıdır. Caminin kesin inşa tarihi,
ancak ileriki yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarında tespit edilecek olan belgelerle
mümkün olacağı düşüncesindeyiz.
2.19. Abadan Camisi

Bulunduğu yer: Yüceyurt Mahallesi, Hastane Caddesin’de bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XIX. yüzyıl
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 18.
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Cami, kareye yakın dikdörtgen
bir alan üzerine oturtulmuştur. Caminin temel duvarlarında kaba yonu taş, beden
duvarlarında kerpiç; üst örtü ve taşıyıcı sistemde ahşap kullanılmıştır. Ahşap tavanlı
caminin harimi, mihrap önü sahnının yer aldığı orta mekânın dört adet ahşap direğin
taşıdığı fazla yüksek olmayan kubbemsi pramidal külah ile bu kubbemsi pramidal
külahın çevresi ahşap düz tavanla örtülmüştür (Plan.18-Fot.398-403).
Caminin kuzey cephesine, mahfile çıkışı sağlayan düz lentolu kapı açılmıştır. Cami, batı
cephede beş alt ve bir üst seviyede pencere; doğu cephede üç pencere; güney cephede
de iki pencere açılmıştır. Yapının köşe duvarlarının bağlantı yerlerinde dikey
doğrultuda; bütün cephelerde temel seviyelerinin üst kısımlarında ve saçak kısımlarında
da yatay doğrultuda uzanan ahşap hatıllara yer verilerek cephelerde hareket sağlanmaya
Caminin kuzeyinde son cemaat mahalli, batı duvarının kuzey ucunda tek şerefeli kesme
taş minaresi yer almaktadır. Minare, 1970 yılında tamamen kesme taştan inşa edilmiştir.
423
Mustafa Denktaş, Divriği’deki Osmanlı Camileri, Kayseri, 2005, s.52-54.
424
Remzi Duran, “Konya Sarayönü’nde Üç Ahşap Camii”, Vakıflar Dergisi, Sayı:20, Ankara, 1988,
s.50-51.
425
Mustafa Denktaş, “Pınarbaşı-Uzunyayla’daki Ahşap Destekli Camiler”, Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:16, Kayseri, 2004, s.58-62.
156
Minare kaidesinin batı yüzüne yan yana yerleştirilmiş iki mermer kitabe konulmuştur.
Sülüs harfle yazılan bu kitabelerden biri çeşme, diğeri caminin onarımı ile ilgili
kitabedir. Çeşme kitabesi 0.36 x 0.83 ölçülerindedir. Kitabenin bazı yerleri kırık olduğu
için tam olarak okunamamıştır (Fot.404).
Kitabe:
Fi muhasebetzade ridâ taufik bakan belediyesi sivasti

…ketriyen mahrufa su his…
… Sene 1327 (M.1909)…
Camiye ait onarım kitabesi kitabesi 0.50 x 1.10 m. ölçülerindedir (Fot.405).
Kitabe:
Ol imamü’l-müslimin Abdülhamid Han-ı sani

Cami-il cümle mehasin eylemiş rabb-i mecıd
Ez-ser-i nev alemi tecdide himmet eyledi
Zahir-ü batın mücedded oldugı oldı bedıd
Kabil-i ihsa degül asar-ı inşaiyyesi
Kim mesacid bi-şümar oldı mekatib bi-adıd
İşte ez-cümle bu vasi ma’bed ile mektebi
Kars muhacirleri içün yapdı ol şah-ı ferid
Vali-i vala neseb Hacı Reşid Paşa dahi
Tarh-ı inşasını ikmal itdi ba-sa’y-i mezid
Mevki-i a’la müferrib nakşı ra’na dil-pezir
Tarh-u matbu’bi-kusur-u resm-i ziba-yı cedid
Beş vakitde cümleten budur duamız daima
Her hatardan zatını mahfuz ide rabb-i mu’id
Avn-i hak yarı olup tevfik-i bari yaveri
Ba-adalet ola evreng-i hilafetde ka’id
Ta ki mescitler açılup cum’alar ola eda
Hutbelerde okına el-Gazi Han Abdülhamid
157
Söyleyüp şükrane sa’di arz kıl tarihi

Yapdı Han Abdülhamid bı mabedi ra’na cedıd
Harrarahu Arif /sene 1323 (M.1905)
Son cemaat mahalline, kuzey cephenin batı ucuna açılan basık yuvarlak kemerli
kapıdan girilmektedir. Son cemaat mahalli, yakın zamanlarda yapılan onarımlar
esnasında, kuzey-güney doğrultuda uzanan ahşap doğramalarla üç bölüme ayrılmış ve
üst örtüsü de tavan kaplamaları ile yenilenmiştir (Fot.406-408). Son cemaat mahalli
güneyden iki, doğudan bir, batıdan ise iki adet olmak üzere toplam beş adet pencereyle
aydınlatılmıştır. Batı yöndeki pencereler yuvarlak kemerli, diğer pencereler düz lentolu
olarak düzenlenmiştir. Son cemaat mahalli kuzey duvarının hafif batı ucuna kayan yere,
mahfile çıkışı sağlayan ahşap basamaklı merdivenler yerleştirilmiştir. Son cemaat
mahallinin güney duvarında harime giriş kapısının doğusunda, 0.20 m. derinliğinde niş
açılmıştır (Fot.409). Alçı malzemeden kalıplama tekniğiyle yapılan mihrabiye nişi, üç
yönden yarım daire profilli basık yuvarlak kemerli silme kuşağı ile sınırlandırılmıştır.
Silme kuşakları, altın sarısı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Mihrabiyenin nişi,
silme kuşaklarının formuna uygun olarak hafif zeminden çökertilmiştir. Mihrabiyenin
iki yanındaki zeminden 1.30 m. yüksekliğindeki alanlara, alçıdan kalıplama tekniğiyle
oluşturulmuş birer şamdanlık yerleştirilmiştir. Gövdeleri stilize edilmiş yaprak
biçiminde düzenlenmiş şamdanların uçları, stilize edilmiş üç yapraklı palmet motifiyle
sonuçlandırılmıştır (Fot.410).
Son cemaat mahallinin üst katı mahfili olarak düzenlenmiştir. Mahfile, son cemaat
mahallinin kuzey duvarının batı ucundaki 12 adet ahşap basamaklı merdivenle
çıkılmaktadır (Fot.411). Bu bölümün ahşap tavanı, doğu-batı yönünde ince çıta
parçalarının çakılmasıyla eşit şeritlere ayrılmıştır (Fot.412-413). Mahfil, doğu ve batı
duvarlarına açılan birer dikdörtgen pencere ile aydınlatılmıştır. Mahfilinin güney
duvarının ortasına açılan düz lentolu kapıdan harime taşıntı yapan diğer mahfile geçiş
sağlanmıştır.
Harime, son cemaat mahallinin güney cephesinin ortasına açılan düz lentolu kapıdan
girilmektedir (Fot.414). Harimin ahşap tavanlı üst örtüsünün merkezine, dört adet ahşap
direğin taşıdığı pramidal külah biçimindeki fazla yüksek olmayan kubbe yerleştirilmiştir
158
(Fot.415-418). Kubbenin çevresi dört yönden ahşap düz tavan ile kapatılmıştır. Ahşap
direklerden güneydekiler bağımsız, kuzeydekiler ise aynı zamanda mahfili taşımaktadır.
Ahşap direklerden ahşap sekizgen kubbe kasnağına geçişler, üçgen biçimindeki dolgu
elamanları ile sağlanmıştır (Fot.419). Bu dolgu elemanlarının, yan kenarları ters ve düz
“C” biçiminde kıvrılacak şekilde düzenlenmiştir. Fazla yüksek olmayan sekizgen kubbe
kasnağı üzerine, yine fazla yükseltisi bulunmayan piramidal ahşap sekizgen kubbe
oturtulmuştur. Kubbenin merkezi, üst üste yerleştirilmiş iki çiçek motifi ile süslenmiştir
(Fot.420-421). Bu çiçeklerden alttaki 24 yapraklı, üsteki ise 16 yapraklı olarak
yapılmıştır. Çiçek motifleri ahşaptan kabartma tekniği ile yapılmış olup, yapraklar iki
yüzlü olarak düzenlenmiştir. Bu kompozisyon, altın sarısı renkteki yağlı boyayla
boyanmıştır.
Kubbenin dışında kalan harimin diğer bölümlerinin üzeri, ahşap düz tavan ile
kapatılmıştır. Ahşap düz tavana, bağdadi devirmeler ile geçilmiştir. Ahşap tavan yüzeyi,
eşit şekilde çakılan ince çıta parçaları ile şeritlere ayrılmıştır. Ahşap tavana geçişte
kullanılan bağdadi devirmelerin alt kısımlarındaki ahşap pervazlar, harimin kuzey
duvarı dışındaki diğer duvarları çepeçevre kuşatmaktadır. Ahşap pervazların aşağıya
bakan kenarları, su dalgası şeklinde yapılmıştır.
Pramidal kubbeyi taşıyan ahşap direklerin başlıkları dor sütun başlığı biçiminde
düzenlenmiştir. Güneyde bulunan ahşap direk başlıklarının kuzeye bakan yüzleri,
bitkisel motifler ile süslenmiştir (Fot.422-423). Bitkisel motifler ahşaptan kabartma
tekniği ile yapılmış olup üzerleri altın sarısı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Bitkisel
motiflerin merkezine, stilize edilmiş üç yapraklı palmet motifi yerleştirilmiştir. Palmet
motifinin alt taraftaki uçlarından yanlara doğru dairesel eğriler yaparak uzanan stilize
edilmiş rumiler çıkmaktadır. Uçları helozonik biçimde sonuçlandırılmış stilize edilmiş
rumilerin gövdeleri bir şerit ile iki kısma ayrılmıştır.
Harim, güney yönden iki, doğu ve batı yönlerden üçer, kuzey yönden de iki pencere
açılarak aydınlatılmıştır. Kuzey yöndekilerin dışındaki pencereler, sivri kemer
formunda yapılmıştır. Pencerelerin üst ve yan kısımları şevli olarak düzenlenmiştir.
Harimin kuzey yönden aydınlatmasını sağlayan pencereler dikdörtgen formda yapılmış
olup yanları şevlidir.
159
Harim duvarlarının zeminden 0.80 m. kadar olan kısımları ve ahşap direklerin zeminden
0.90 m. yüksekliğe kadar olan kısımları ahşap lambri parçalarıyla kaplanmıştır.
Caminin güney duvarının ortasında yer alan ahşap mihrap ile minber 1990’lı yıllarda
tamamen yenilenmiştir (Fot.424). Mihrabın ahşaptan yapılmadan önceki durumu
hakkındaki bilgilerimiz H. Denizli’nin çalışması ile sınırlıdır. H. Denizli, alçıdan daire
kesitli olarak yapılan ve iki yandan sütunceler ile sınırlandırılan mihrap nişinin perde ve
kandil motifleri ile; mihrap alınlığının ise asma yaprakları, üzüm salkımları ve ay-yıldız
motiflerinden oluşan bitkisel komposizyonla süslendiğini belirtmektedir426. Aynı
araştırmacı minberi de, sade işçilikli ahşap minber şeklinde tanımlamıştır427.
Vaaz kürsüsü, harimin doğu duvarının güney ucunda duvar yüzeyine bağımlı olarak
yapılmıştır. Vaaz kürsüsünün yarım koni şeklinde sonuçlanan alt kısmı ve balkon
korkuluğu yüzeyindeki kompzisyon alçı malzemeyle meydana getirilmiştir (Fot.425-
427). Bezemeler kalıplama tekniği kullanılarak yapılmıştır. Vaaz kürsüsünün alt kısmı
vazo biçiminde düzenlenmiştir. Vazonun yüzeyi, dikey yönde uzanan stilize edilmiş
yaprak motifleri ile tezyin edilmiştir. Vazonun kaide ve yaprak motifleri altın sarısı
renkteki, diğer kısımları da mor renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Vaaz kürsüsünün
yarım koni şeklindeki gövdesi ahşaptan yapılmış olup, korkuluk kısmının yüzeyi,
plaster biçimindeki dikey şeritler ile üç bölüme ayrılmıştır. Bu bölümlerden yanlarda
bulunanların iç kısımları, zeminden hafif taşan 26 dilimli elips madalyonlar ile
doldurulmuştur. Bu dilimlerin kesişme noktasında elips biçimli daha küçük başka bir
madalyon yerleştirilmiştir. Yanlardaki bölümlerden daha büyük tutulan ortadaki bölüm,
bitkisel karakterdeki kompozisyonla bezenmiştir. Bu bölümün merkezine karşılıklı
olarak yerleştirilmiş ve uç kısımlarından bağlanarak kapalı form oluşturan düz ve ters
“C” biçiminde kıvrılan stilize edilmiş kenger yaprakları yerleştirilmiştir. Kapalı formun
merkezine 10 yapraklı çiçek motifi işlenmiştir. Kapalı formu oluşturan kenger
yapraklarının diğer kolları, dairesel şekilde yukarıya ve aşağıya doğru uzatılmıştır.
Kapalı formun tepesine, stilize edilmiş lotus motifi oturtularak bitkisel kompozisyon
tamamlanmıştır. Bitkisel kompozisyonların zemini mor, motifler altın sarısı renkteki
yağlı boya ile boyanmıştır.
426
427
160
Mahfil, harimin kuzey cephesi boyunca uzanmaktadır (Fot.428). Mahfile, kadınlar

mahfilinin güney duvarının ortasına açılan düz lentolu kapıdan girilmektedir. Mahfilin
üst örtüsü, harimin üst örtüsünü de kapatan ahşap düz tavanların uzantısı şeklinde
düzenlenmiştir (Fot.429-430). Mahfilin orta bölümü, kubbeyi taşıyan direklere kadar
uzatılmıştır. Mahfilin bu kısmının güneye bakan kenarı, yarım daire biçiminde harime
taşırılmıştır. Mahfil korkulukları yakın zamanda yenilenmiştir.
Harimin pramidal sekizgen ahşap kubbesinin merkezindeki göbekte kabartma tekniğiyle

oluşturulan bitkisel madolyan görülmektedir. Pramidal kubbenin güney yönde üzerine
oturduğu direklerin kuzeye bakan başlıklarının yüzeylerine ahşaptan kabartma tekniği
kullanılarak meydana getirilimiş bitkisel bezemeler dikkat çekmektedir. Caminin vaaz
kürsüsünde de alçıdan kalıplama tekniğiyle oluşturulmuş bitkisel kompozisyonun
ağırlıkta olduğu süslemeler bulunmaktadır.
Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tablo

şeklinde hazırlanmış bir belgenin beşinci sırasında, caminin H.(1)322/M.1904 tarihinde
yenilendiğine dair bilgilere yer verilmiştir428. Ayrıca camide 1905 tarihli onarım
kitabesi yer almaktadır. Yukarıda değinilen belge ve kitabe dışında cami hakkında
herhangi bir kitabe ya da belge tespit edilmemiştir. Bugünkü cami, yukarıda belirtilen
kitabe ve belge ile sahip olduğu plan, üst örtü ve mimari özellikleri dikkate alındığında
XIX. yüzyılda inşa edilmiş olabileceğini düşünmekteyiz. Caminin kesin inşa tarihi
ancak ileriki yıllarda yapılacak olan arşiv çalışmalarında ortaya konulacak olan
belgelerle mümkün olacaktır.
2.20. Çatalpınar (Kormazoğlu) Camisi

Bulunduğu yer: Bahtiyarbostan Mahallesi, Alibaba Caddesi ile Höllüklük
Caddesi’nin kesiştiği köşede bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XIX. yüzyılın ilk yarısı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 19.
428
Ayrıca bu belgede, Abadiye Mahallesi’nde bulunan ahşap caminin boyunun 16, eninin 14 (metre)
olduğu, tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu, beş vakit ibadete açık olduğu, camide cuma ve bayram
namazlarının kılındığı ve görevlileri arasında bir imam, bir müezzin ile bir kayyumun bulunduğuna dair
bilgiler tespit edilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
161
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Ahşap tavanlı cami, kuzey-
güney yönünde uzanan kareye yakın dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Ahşap düz
tavanlı caminin planı mihraba paralel iki sahınlıdır (Plan.19). Caminin beden
duvarlarının temel seviyelerinde taş; beden duvarlarında kerpiç; minarede, üst örtüde ve
taşıyıcı direklerde ahşap malzeme kullanılmıştır (Fot.431-435).
Caminin batı, doğu ve kuzey cephelerinin alt bölümlerine üçer pencere açılmıştır.
Güney cephenin alt bölümünde de iki pencere bulunmaktadır. Doğu ve güney cephenin
üst bölümünde birer, kuzey cephenin üst bölümünde de iki pencere yer almaktadır.
Yapının köşe duvarlarının bağlantı yerlerinde dikey ahşap hatıllar; doğu ve batı
cephelerindeki birer yatay ahşap hatıl, kuzey cephe de iki dikey ahşap hatıl ile cephelere
hareket kazandırılmıştır. Caminin çatısı dört tarafa meyilli saçla kapatılmıştır. Caminin
bütün cephelerinin üst kısımlarında 0.45 m. taşıntı yapan ahşap düz bir saçak
dolaşmaktadır.
Son cemaat mahalline, kuzey cephede betonarmeden yapılmış sundurmanın güney

duvarına açılan düz lentolu kapıdan geçilerek ulaşılmaktadır. Dikdörtgen planlı son
cemaat mahallinin üzeri, ahşap tavanla kapatılmıştır (Fot.436-437). Tavan, günümüzde
tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan ahşap direklerin yönü tam olarak tespit
edilememiştir. İç tavan, doğu-batı yönünde tahtalarla kaplanmış olup, bu tahtaların
birleşme noktalarına ince çıta parçalarının çakılması ile eşit şeritlere bölünmüştür. Son
cemaat mahallinin aydınlatılması doğu duvara bir, güney duvara iki, kuzey duvara da üç
adet alt kat penceresi açılarak sağlanmıştır.
Tek şerefeli ahşap minare, son cemaat mahallinin batı duvarına bitişik olarak
yerleştirilmiştir (Fot.438). Minareye çıkış, son cemaat mahalli batı duvarının kuzey
ucuna açılan yuvarlak kemerli kapıdan sağlanmıştır (Fot.439-440). Taş kaide üzerine
oturan minarenin silindirik gövdesi, dikey yönde çakılan ince çıtalar ile eşit şeritlere
bölünmüştür. Minarenin şerefe altı, ahşap levhaların hafif yukarıya doğru kavis yapacak
açı ile çakılması ile oluşturulmuştur. Şerefe korkuluğu demir parmaklıklıdır. Yüksek
olmayan pramidal biçimindeki kubbe ahşap direkler tarafından taşınmıştır (Fot.441).
162
Son cemaat mahallinin üzeri mahfil olarak düzenlenmiştir. Bu bölüme, son cemaat
mahallinin batı duvarı boyunca uzanan 12 adet ahşap basamaklı bir merdivenle
çıkılmaktadır (Fot.442). Mahfilin ahşap tavanı, eşit şekilde çakılan 11 adet ince çıta
parçası ile şeritlere ayrılmıştır. Mahfilin batı duvarında minarenin bulunmasından
dolayı bu taraftaki cephe sağır olarak bırakılmıştır. Bu bölümün aydınlatılması, kuzey
yönden iki, doğu ve güney yönlerden de birer adet açılan dikdörtgen pencereler ile
sağlanmıştır (Fot.443-444).
Harime, son cemaat mahallinin güney duvarının ortasına yerleştirilen düz lentolu
kapıdan girilmektedir. Harim dört adet kare kesitli ahşap direğe doğu-batı yönünde
atılan kirişle mihraba paralel iki sahna ayrılmıştır (Fot.445-448). Mihrabın önündeki
sahın daha geniş tutulmuştur. Mihrabın önündeki sahnın tavanı, günümüzde tahtalarla
kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin yönü tespit edilememiştir.
Mihrabın önündeki sahnın ahşap tavanına bağdadi devirmeler ile geçilmiştir. Bağdadi
devirme sonrası tavan yüzeyi, bezemesiz bir kuşak ile çerçevelendirilmiştir. Çerçeve
içerisine alınan tavan yüzeyi, ince çıta parçaları ile kare kasetlere ayrılmıştır (Fot.449).
Tavan yüzeyi gri, bağdadi devirme kuşağı ise açık yeşil renkteki yağlı boya ile
boyanmıştır. Bağdadi devirme kuşağının alt kenarları boyunca harimin beden duvarını
dolaşan şerit biçimindeki yazı kuşağına yer verilmiştir. Şeritin zemini, kahverengi ile
boyanmıştır. Şerit yüzeyi kartuşlar şeklinde bölümlere ayrılmıştır. Kartuşlar arasında
kalan kum saati biçimindeki alanlara, bir saptan çıkan 18 yapraklı çiçek motifi
işlenmiştir (Fot.450). Şeritin güney duvarındaki kartuşlara Ayet’ül Kürsü; doğu, batı ve
kuzey duvarlarındaki kartuşlara da Esma’ül Hüsna yazılmıştır.
Harim, bütün duvarlara açılan ikişer adet alt pencereler ile güney ve batı duvarlara
açılan birer adet üst pencerelerle aydınlatılmıştır. Bütün pencereler dikdörtgen
formdadır.
Harimin bütün duvarları zeminden bir metre yüksekliğe kadar ve ahşap lambri
levhalarıyla kaplanmıştır. Harimin güney duvarındaki mihrabın batısına, 0.30 x 0.80 m.
ölçülerinde; batı duvarının kuzey ucuna 0.40 x 0.60 m. ölçülerinde ve kuzey duvarının
doğu ucuna 0.70 x 0.70 m. ölçülerinde olmak üzere toplam üç niş açılmıştır. Nişler
163
günümüzde kitap rafı ve cami görevlilerinin eşyalarının koyulması amacıyla

kullanılmaktadır.
Ahşap mihrap ve minber orijinal olmayıp yakın zamanlarda yapılmıştır (Fot.451).

Ancak, Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nde tespit edilen fotoğraftan mihrabın alçı
malzemeden kalıplama tekniğiyle oluşturulduğu anlaşılmaktadır (Fot.452). Harime çok
az çıkıntı yapan mihrap, üç taraftan birer adet silme kuşağıyla çerçeve içerisine
alınmıştır. Mihrap nişini iki yandan sınırlandıran burmalı sütuncelerin başlıkları, kenger
yaprağı biçiminde düzenlenmiştir. Mihrabın kavsarası, zeminden hafif çökertilmiş sivri
kemer ile sınırlandırılmıştır. Beş kademeli olarak kademeli düzenlenen kavsara,
mukarnaslarla süslenmiş olup, mukarnasların yüzylerine stilize edilmiş yapraklar
işlenmiştir.
Mahfil, harimin kuzey duvarının tamamını kaplamaktadır. Mahfile, harime giriş

kapısının doğu duvarına bitişik vaziyette doğu-batı yönünde uzanan dokuz adet ahşap
basamaklı merdivenle çıkılmaktadır (Fot.453). Mahfilin ahşap tavanı, güney yönden
dört ahşap direğin taşıdığı ahşap kirişe, diğer yönlerden de doğrudan beden duvarlarına
oturmaktadır (Fot.454-455). Ahşap tavan yüzeyinde çıta parçalarıyla 12 eşit şerit elde
edilmiştir. Ahşap direkler ile ahşap kirişler arasında kalan köşelere ahşaptan dekoratif
amaçlı konsol şeklindeki levhalar çakılmıştır (Fot.456). Batı duvarı sağır olan mahfile
güney ve doğudan birer dikdörtgen pencereler açılmıştır. Mahfilin ahşap korkulukları,
ahşap malzemeden ayrı olarak hazırlanan kelebek biçimindeki parçaların kısa
kenarlarından birbirlerine bağlanması ile oluşturulmuştur (Fot.457). Bu kelebek
biçimindeki parçaların uç kısımlarından eklenmesi ile sekizgen geometrik şekiller elde
edilmiştir. Sekizgen geometrik şekillerin, dikey doğrultuda üst üstte dörder adet olacak
biçimde ritmik olarak sıralanması ile süsleme komposizyonu meydana getirilmiştir.
Mahfilin balkonu bulunmamaktadır.
Caminin ahşap tavanında, konsollarında ve mahfil korkuluklarında çakma tekniği ile

oluşturulmuş geometrik karekterdeki bezemeler görülmektedir. Beden duvarlarının üst
kısmındaki şeritin kalem işi tekniği ile meydana getirilmiş olması dikkat çekicidir.
164
Mihrapta da daha önceden alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak meydana getirilmiş

bitkisel ve geometrik karakterdeki süsleme programının bulunduğu bilinmektedir.
Caminin inşa kitabesi bulunmamaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki Hurufat

Defterleri’nde, mescitin adına 1721 tarihinden itibaren rastlanılmaktadır429. Ayrıca aynı
arşivdeki Hurufat Defterleri’nden, mescitin 1730 tarihinde minber konularak cami
olarak kullanılmaya başlandığı tespit edilmiştir430. Bu belgeden, muhtemelen küçük bir
mescit olarak inşa edilen yapının zamanla ihtiyacı karşılamadığı ve camiye
dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Camide, 2003 yılına kadar caminin onarımına ilişkin
manzum halde yazılmış belge bulunmaktaydı431. Fakat bu belge, 2003 yılında camiden
alınarak Sivas Kültür Müdürlüğü deposunda koruma altına alınmıştır (Fot.458).
Belge:
Mefhar-ı sınf-ı müşıran-ı fiham

Zü’l-kerem Hazret-i Aşkar Paşa
Kasd idüp kesb-i rızaullahı
İtdi bu mabedi lutfen ihya
Nezd-i hakda ola sa’yi meşkur
İde iclalini efzun mevla
Dinse tarihi sezadır sıdki
Cami’ül-i Aşkar Paşa
Sene H.1249 (M.1834)
Bu manzum halde yazılmış belgeden, caminin H.1249/M.1834 yılında Aşkar Paşa adlı
bir kişi tarafından onartıldığı anlaşılmaktadır. Ö. Demirel, Sivas Kongre Müzesi’nde
bulunan 1835-1836 tarihli numarasız Vakıf Muhasebe Defteri’ndeki bilgileri göz
önünde bulundurarak Ferhat Bey tarafından inşa ettirilen mescidin daha sonra
Kenanzade Mehmed Ağa tarafından yeniden yapıldığını belirtmektedir432. Ayrıca, Y.
Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tablo şeklinde
429
430
431
432
165
hazırlanmış bir belgenin 51. sırasında caminin H.(1)257/M.1841 tarihinde inşa

ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir433. Yukarıda bahsettiğimiz ikinci belgede geçen
caminin inşa tarihi olarak verilen tarihin, muhtemelen camide yapılan onarıma ait
olduğu anlaşılmaktadır. Fakat belgede, camiye ait olarak belirtilen inşa tarihinin yanlış
olmasına rağmen söz konusu belgede bahsedilen caminin bugünkü Çatalpınar
Camisi’nin olduğunu, belgede belirtilen caminin bulunduğu mevki, malzemesi,
minaresi, diğer camilere olan mesafesi ve en önemlisi de eni ve boyu ölçüleri ile
günümüzdeki caminin ölçüleri arasında 70-80 cm. gibi bir farkın bulunması dikkate
alındığında söylemek mümkündür. Bugünkü cami, hem tespit edilen belgeler hem de
taşıdığı mimari ve süsleme özellikler dikkate alındığında büyük bir olasılıkla XIX.
yüzyılın ilk yarısında gerçekleşen onarımla son şeklini almış olmalıdır. Caminin ne
zaman inşa edildiği konusunda kesin olarak bir tarih vermek ancak ileride yapılacak
olan arşiv çalışmalarıyla ortaya çıkarılacak olan belgelere bağlı olacaktır.
2.21. Hacı Mehmet Ağa Camisi

Bulunduğu yer: Mısmılırmak Mahallesi, Cihangir Caddesi ile 12. Sokak’ın keşiştiği
köşede bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XIX. yüzyılın ilk yarısı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 20.
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Cami kuzeyden güneye doğru
hafif meyilli bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Caminin beden duvarlarının temel
seviyelerinde ve tek şerefeli minaresinde kaba yonu taş; beden duvarlarında kerpiç ve
ahşap hatıl; üst örtü ve taşıyıcı ayaklarda ahşap kullanılmıştır. Caminin kırma çatısı, saç
levhalarla kaplanmıştır. Ahşap direkli ve ahşap tavanlı olan cami, mihraba dik üç
sahınlıdır (Plan.20). Caminin kuzeyinde giriş koridoru ve son cemaat mahalli,
güneydoğu köşesinde tek şerefeli minaresi bulunmaktadır (Fot.459-462).
433
Ayrıca bu belgeden, caminin Bahtiyar Bostan Mahallesi’nde bulunduğu ve ahşaptan yapıldığı tespit
edilmiştir. Söz konusu olan belgede, caminin boyunun 16, eninin 13 (metre) olduğuna, tek şerefeli bir
minaresinin bulunduğuna, sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğuna, camide cuma ve bayram
namazlarının kılınmadığına ve görevlileri arasında bir imamın bulunduğuna dair bilgiye yer verilmiştir.
166
Cami kuzeyde iki, batıda beş, güneyde dört ve doğu cephede de bir pencere açılarak
cepheler hareketlendirilmiştir. Bütün pencereler dikdörtgen formda düzenlenmiştir.
Caminin beden duvarlarının kesişme noktalarında birer adet dikey, cephelerde ikişer
adet yatay doğrultuda uzanan ahşap hatıllar yerleştirilerek zengin bir görünüş elde
edilmiştir.
Caminin doğu cephesinin güney ucunda bulunan tek şerefeli minaresi kesme taş
malzeme kullanılarak inşa edilmiştir (Fot.463). Minare kare bir kaide üzerinde
yükselmekte, kaidenin güney yönünde devşirme malzemeye yer verilmiştir. Minarenin
şerefesine, harimin doğusundaki mekânın güney duvarına açılan yuvarlak kemerli
kapısıdan çıkılmaktadır. Büyük oranda toprağa gömülü olan kaide üst taraftan 00.3-00.4
m. taşıntı yapan bir silmeyle sınırlandırılmış, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur.
Papuç kısmı, köşelerden pahlanıp sekizgene dönüştürülerek inceltilip devam etmekte ve
bir bir taş bilezikle gövdeye bağlanmaktadır. Sade olarak yapılan silindirik gövdenin üst
bölümünden itibaren kısmı yakın zamanlarda tamamen yenilenmiştir. Sivas Müzesi
Fotoğraf Arşivi’nde yer alan ve caminin yenilenmeden önceki halini gösteren
fotoğrafta, şerefenin cami saçak seviyesinde başladığı ve şerefe altının bugünkü silme
kuşaklarından farklı olarak sekiz sıra mukarnas dizisi ile doldurulduğu görülmektedir
(Fot.464)
Camiye giriş kapısı, kuzey cephenin hafif batı ucuna kaydırılmıştır. Bu kapıdan caminin
kuzeybatı köşesindeki doğu-batı yönünde uzanan giriş holüne ulaşılmaktadır. Giriş
holü, asimtetrik bir plana sahiptir (Fot.465-466). Bu bölümün üzeri, ahşap düz tavan ile
kapatılmıştır. Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin
yönü tam olarak tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzey-güney
yönünde atılmış olmalıdır. İç tavana geçişler bağdadi devirmeler ile sağlanmıştır.
Bağdadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuşak ile iç tavan yüzeyi
çevrelenmiştir. İç tavandaki tahtaların birleşme noktalarına, doğu-batı yönde uzanan
ince çıtalar çakılarak kuşaklara ayrılmıştır. Bağdadi kuşağı pembe, iç tavan ise beyaz
renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Giriş holünün batı duvarı sağır olarak bırakılmış
olup aydınlatma; kuzeye üç, doğuya bir, güneye de iki pencere açılarak sağlanmıştır.
Bütün pencereler dikdörtgen formda açılmıştır. Doğu duvara açılan pencerenin üst
kısmında ahşap çerçeve içerisine alınmış pano bulunmaktadır (Fot.467). Panonun
167
merkezinden dikey doğrultuda uzanan üzüm yaprakları ve salkımlarından oluşan

bitkisel kuşak ile pano eşit iki bölüme ayrılmıştır. Bölümler kırmızı,mavi ve kahverengi
renkteki yatay çizgilerle beşer kartuş halinde düzenlenmiştir. Kartuşların kenarlarına
vazodan çıkan bir çiçek buketi işlenmiştir. Çiçekler kırmızı, mavi, beyaz ve penbe
tonlardaki boya ile yapılmıştır.
Kartuşlara:
Bu mabed evvelen olmuşdı inşa

Zaman geçmekle ondan zırvbala
Yıkılmaktayken nagah erişdi

İkincide yine ihsan-ı Mevla
Onu yaptırdı tekrar ehli hayra

Binayievvelden ahsen-i âlâ
Cupgunda (ki bunda) serdal’a oldı mashar

Kavukçuzade Kara Ahmet Ağa
Olunca (evridet) sal bin üçyüzonla

Yapıldı bu ibadetgah-ı zibah
Son cemaat mahalline, giriş koridorunun güneydoğu köşesine açılan düz lentolu
kapıdan girilmektedir (Fot.468-469). Son cemaat mahalli, doğu-batı doğrultusunda
uzanan düzgün olmayan dikdörtgen bir plana sahiptir. Son cemaat mahallinin üst örtüsü
ahşap tavanla kapatılmıştır. Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü
taşıyan direklerin yönü tam olarak tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler
kuzey-güney yönünde atılmış olmalıdır.
İç tavana bağdadi devirmeler ile geçilmiştir. Bağdadi devirmeden sonra yer alan
bezemesiz bir kuşak ile iç tavan yüzeyi sınırlandırılmıştır. İç tavan yüzeyi, doğu-batı
yönde uzanan ince çıtalar ile kuşaklara bölünmüştür. Bağdadi devirmeler pembe, tavan
168
yüzeyi ise beyaz renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Son cemaat mahallinin
aydınlatılması, doğu ve batı duvarlara birer, kuzey duvara iki, güney duvara da açılan
dört pencere ile sağlanmıştır. Bütün pencereler dikdörtgen formda düzenlenmiştir. Son
cemaat mahallinden harime girişi sağlayan kapının batı tarafındaki duvar yüzeyine
alçıdan kalıplama tekniği ile yapılmış alçı şamdanlık yerleştirilmiştir. Şamdanlığın
gövdesi, ters ve düz “C” biçiminde kıvrılan stilize edilmiş kenger yaprağı biçiminde
düzenlenmiş olup, ucu stilize edilmiş üç yaprak biçimde bitirilmiştir (Fot.470).
girilmektedir. Harim her sırada ikişer adet olmak üzere toplam dört adet bağımsız kare
kesitli ahşap direk ile mihraba dik üç sahına ayrılmıştır (Fot.471-474). Bu ahşap
direkler, kuzey-güney yönde uzanan ahşap kirişlerin üzerine oturduğu ahşap tavanı
taşımaktadır. Her üç sahnın tavanına bağdadi devirmelerle geçilmiştir. Bağdadi devirme
ile duvarın birleşim yerinde bulunan yaklaşık 0.05 m. yüksekliğinde ahşap pervaz
harimin tamamını dolaşmaktadır. Bağdadi devirmeden sonra iç tavan, yüzeyi bezemesiz
olarak bırakılmış kuşaklar ile çevrelenmiştir (Fot.475). Bu kuşak yüzeyleri dıştan içe
doğru yüzeyleri profilli suyolları biçiminde yapılmıştır. Bu suyolları ikişerli grup
oluşturacak şekilde uçlarından bağlanarak kapalı form biçiminde kuşaklar meydana
getirilmiştir.
Mihrabın bulunduğu tavan yüzeyinin yaklaşık merkezine, ince çıta parçaları ile kare,
karenin içerisine de zar biçiminde daha küçük bir başka kare yerleştirilmiştir. Bu
karenin de merkezine 20 yapraklı çiçek motifi oturtulmuştur. (Fot.476)
Ahşap kirişleri taşıyan direklerin kaideleri olmayıp, iki kademeli hafif dış bükey yarım
daire profilli silme kuşakları ile oluşturulmuş basit başlıklara yer verilmiştir. Ahşap
direklerden harimin kuzeydoğu tarafta bulunanın batı yüzündeki metal şamdanlık
üzerinde yazıt bulunmaktadır (Fot.477).
Yazıt:
Kars muhacirlerinden etmekçi Durak Çavuş bin Yusuf 1316 (M.1899).

169
Harimin güney duvarının ortasına 0.25 m. derinliğinde mihrap nişi açılmıştır (Fot.478).
Mihrap nişi üç yönden ahşap pervaz ile çerçeve içerisine alınmıştır. Mihrap nişi, iki
yandan yüzeyleri çizgisel hareketler ile yivlendirilmiş sütunceler ile sınırlandırılmıştır
(Fot.479). Mihrap nişi, aşağıdan yukarıya doğru daralarak üç dilimli sivri kemer
biçiminde düzenlenmiştir. Mihrap kavsarasının köşeliklerine, perde motifi
yerleştirilmiştir. Üç kademli olan perde motifinin alt kenarları, düz çizgiler ile
bölümlendirilmiştir. Perde motifinin alt kısımlarına 12 yapraklı birer çiçek motifi
işlenmiştir. Mihrabın tepeliği, iki yandan birer alem motifi ile sınırlandırılmıştır.
Sınırlandırılan bu alan, ters ve düz “C” biçiminde kıvrımlar yapan iki ayrı stilize edilmiş
rumi dalı ile süslenmiştir. Rumi dallarının oluşturduğu kapalı formun merkezinde, bir
alem motifine yer verilmiştir. Rumi dallarının uç kısımlarından bağlandıkları noktaya
üçer yapraklı stilize edilmiş beş palmet motifi yerleştirilmiştir. Mihraptaki süslemeler
alçıdan kalıplama tekniği ile yapılmış olup üzerleri altın sarısı renkteki yağlı boya ile
boyanmıştır.
Caminin ahşap minberi ve vaaz kürsüsü orijinal değildir.
Harim; güney, kuzey ve batı duvarlara dörder pencere ile doğu duvara bir adet
dikdörtgen formda pencere açılarak aydınlatılmıştır. Harimin beden duvarları ve ahşap
direkleri zeminden 0.85 m. yüksekliğinde ahşap lambri levhalarıyla kaplanmıştır.
Harimin doğu duvarının güney ucundaki duvar yüzeyinde ahşap çerçeve içerisine
alınmış pano bulunmaktadır. Panonun merkezindeki sekiz kollu yıldız motifinin
çevresine İhlas suresi, İhlas suresinin çevresindeki dairesel kuşağın içerisine de ayet
yazılarak doldurulmuştur (Fot.480).
Ayet:
Levlake levlake leme halakte eflak vakala allahu teala fi kitabi el kerim
sadakallahu azim ve izzedahalte cennetuka kutla maşallah vele guvveti illah.
Ayetin anlamı:
170
Sen olmasan felekleri yaratmazdım. Cennetime girersen maşallah derim,

Allah’tan güçlüsü yoktur.
Daire şeklindeki yazı kompozisyonunun üst kısmına “Besmele”, alt kısmına 1314
(M.1897) tarihi yazılmıştır. Panonun köşelerine tuğralar, tuğraların arasında kalan yan
kenarlara ise Osmanlı arması yerleştirilmiştir.
Harime girişi sağlayan kapının doğu ve batı tarafındaki duvar yüzeylerine alçıdan
kalıplama tekniği ile yapılmış alçı şamdanlıklar yerleştirilmiştir. Şamdanlıkların
gövdeleri, ters ve düz “C” biçiminde kıvrılan stilize edilmiş kenger yaprağı şeklinde
yapılmış olup, uçları stilize edilmiş üç yapraklı palmet motifi ile sonuçlandırılmıştır.
Harimin doğu duvarının güney ucuna açılan düz lentolu kapıdan caminin güneydoğu
köşesine bitişik vaziyetteki betonarmeden yapılmış ve bugün depo olarak kullanılan
mekana girilmektedir (Fot.481). Mahalle sakinlerinden alınan bilgilerden, bu mekanın
daha önce ahşap mahfilin bulunduğu bir bölüm şeklinde düzenlendiği anlaşılmaktadır.
Camide ahşap süsleme olarak, mihrabın bulunduğu ahşap tavanın orta noktalarındaki
küçük çıtalar ile oluşturulan geometrik ve bitkisel karakterdeki kompozisyondan
bahsedilebilir. Alçı olarak da Mihrapta ve şamdanlıklarda uygulanan kalıplama tekniği
ile meydana getirilmiş bitkisel bezemelerin ağırlıkta olduğu bir kompozisyon dikkat
çekicidir.
Camiye ait H.1312/M.1895 tarihli ekmet(k)çi esnafının hayratı olan bir mangal, 7
Temmuz 2003 tarihinde Sivas Müzesi’ne getirilerek 466 envanter numarasıyla aynı
müzede sergilenmektedir (Fot.482). Mangal, sarı pirinçten dökme tekniği ile yapılmış
olup mangalın sekizgen kenarlarından birinin üzerine “Hacı Mehmet Ağa Mahallesi
Cami-i Şerifi’ne etmekçi esnafının hayratıdır sene 1312 (M.1895)” ibaresi kazınarak
yazılmıştır (Fot.483).
171
Caminin inşa kitabesi yoktur. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1887 tarihli
Hurafat Defteri’nde caminin ismi tespit edilmiştir434. Camide bulunan manzum halde
yazılmış 1893 tarihli belgeden, caminin Kavukçuzade Kara Ahmet Ağa tarafından
ikinci defa onartıldığı anlaşılmaktadır. Günümüzdeki caminin, yukarıda bahsedilen her
iki belge ile birlikte, camiye ait 1895 tarihli bir mangalın, 1899 tarihli bir de şamdanın
bulunması ve ayrıca caminin taşıdığı plan, ahşap tavan ve alçı mihrabı dikkate
alındığında XIX. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiş olabileceğini akla getirmektedir.
2. 22. Şems (Sivasi) Camisi

Bulunduğu yer: Küçük Minare Mahallesi, Zincirli Minare Sokak ile Zarifoğlu
Caddesi’nin keşiştiği köşede bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XIX. yüzyılın ikinci yarısı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 21.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Cami,
kuzeyden güneye doğru hafif meyilli bir arazi üzerine oturtulmuştur. Ahşap düz tavanlı
caminin planı mihraba paralel üç sahınlıdır (Plan.21). Caminin beden duvarlarının temel
seviyelerinde kaba yonu taş; beden duvarlarında kerpiç; üst örtü ve taşıyıcı direklerde
ahşap malzeme; minarede düzgün kesme taş kullanılmıştır. Caminin çatısı kuzey, güney
ve batı yönlere meyilli kırma çatı biçiminde düzenlenmiştir (Fot.484-487).
Son cemaat mahalli bulunmayan ahşap tavanlı cami, mihraba paralel üç sahınlı bir plana
sahiptir. Caminin tek şerefeli taş minaresi, harimin kuzey cephesinin batı ucuna
Cami, kuzey cephede ikisi alt, üçü üst kısımda olmak üzere toplam beş pencere; doğu
cephede bir; güney ve batı cephelerde de üçer pencere açılarak hareketlendirilmiştir.
Cami duvarlarının bağlantı köşelerinde birer dikey hatıl ve cephelerde üçer yatay
hatıllar yerleştirilerek hem cepheler hareketlendirilmiş hem de zengin bir görünüş
kazandırılmıştır.
434
172
Harimin kuzey cephesinin batı ucunda bulunan minarenin kaide ve papuçluk kısımları
harimin çerisinde bırakılarak duvarla kapatılmıştır. Minare, tamamen düzgün kesme taş
kullanılarak inşa edilmiştir. Şerefeye çıkış kapısı güneye açılmış olup, 1990’lı yıllarda
kapatılmıştır (Fot.488). Silindirik gövde oldukça sade olarak ele alınmıştır. Şerefenin
yaklaşık olarak 0.40-0.50 m. kadar aşağısında silme bir bilezik bulunmaktadır.
Silindirik gövdenin üzerindeki şerefenin sade profilli silme kuşakları dikkati
çekmektedir. Şarefenin korkulukları demirden yapılmıştır. Petek kısmının üzerinde yer
alan külah kurşunla kaplanmış olup, külahın üzerine alem ve paratoner yerleştirilmiştir.
Harime, kuzey cephenin hafif doğusuna açılan düz lentolu ahşap kapıdan geçilerek
ulaşılmaktadır. Harime giriş kapısı, iki ahşap kanatlı olarak düzenlenmiştir (Fot.489).
Birbirleriyle simetrik olan bu kanatlar, üç ayrı ahşap levhanın yan yana çivi ile
çakılması sonucunda oluşturulmuştur. Ahşap levhaların birbirleri ile birleştikleri
kenarların üzerlerine, ahşaptan yüzleri dış bükey yarım daire profilli biçimde
düzenlenmiş çıtalar çakılmıştır (Fot.490).
Harim mihraba paralel üç sahna ayrılmıştır (Fot.491-494). Harimin üst örtüsü, her
sırada ikişer adet olmak üzere toplam dört adet kare kesitli ahşap direk ile taşınmıştır.
Ahşap direklerin taşıdığı ahşap tavan üç bölüme ayrılmıştır. Bu bölümlerden mihrabın
üzerini örten tavan diğer iki bölümden daha geniş tutulmuştur. Ahşap tavanlara geçişler
bağdadi devirmeler ile sağlanmıştır. Bağdadi devirmeler ile duvarların birleşim
yerindeki ahşap pervaz harim duvarlarının üst kısımlarında dolaşmaktadır. Ahşap tavan
bölümlerinde, bağdadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuşakla iç tavan yüzeyi
çevrelenmiştir (Fot.495). Bu kuşaktan sonra tavan yüzeylerinde, ince çıtaların ikili grup
oluşturacak biçimde doğu-batı yönde çakılması ile eşit kuşaklar meydana getirilmiştir. İkili
grup şeklindeki şeritlerin köşelerindeki küçük karelerin üzerine zar biçimindeki
geometrik şekiller yerleştirilmiştir (Fot.496). Ahşap kirişleri taşıyan ahşap direklerin
kaide ve başlıkları bulunmayıp, ahşap yastıklara yer verilmiştir. Yastık uçları iç ve dış
bükey olarak biçimlendirilmiştir (Fot.497).
Harim, kuzey cephede iki alt kat; doğu cephede bir üst kat; güney ve batı cephelerde de
üçer üst kat pencere açılarak aydınlatılmıştır. Harimi aydınlatan bütün pencerelerin
altları ve yanları şevli olarak yapılmıştır.
173
Harimin kuzey duvarı boyunca duvar yüzeyine bitişik vaziyette uzanan 0.30 m.
genişliğinde yapılış fonksiyonunu tespit edemediğimiz mimari öğe bulunmaktadır.
Harimin doğu duvarının yaklaşık orta noktasında dikdörtgen formda açılmış niş yer
almaktadır. Caminin kuzey duvarı dışında bütün duvarları zeminden 0.98 m. yüksekliğe
kadar ahşap lambri ile kaplanmıştır.
Caminin ahşap mihrabı ve minberi orijinal değildir.
Harimin kuzey duvarı boyunca uzanan mahfile, harimin kuzeydoğu köşesine

yerleştirilen kuzey-güney doğrultuda uzanan ve giriş kapısının batıya baktığı yedi adet
ahşap basamaklı merdivenle çıkılmaktadır (Fot.498). Mahfilin batı kenarı minarenin
yerleştirildiği alana ait olması sebebiyle mahfilin alanı bu yönden daraltılmıştır.
Mahfilin ahşap tavanına bağdadi devirmeler ile geçilmiştir. Bağdadi devirmelerden
sonra tavan yüzeyi doğu-batı doğrultuda çakılan ince çıta parçalarıyla eşit şeritlere
ayrılmıştır (Fot.499-500). Mahfilin aydınlatılması kuzey yönden üç adet dikdörtgen
pencere ile sağlanmıştır.
Caminin harime giriş kapısında ve tavanlarda çakma tekniği kullanılarak oluşturulan

geometrik türden bezemeler, süsleme programı içerisinde değerlendirilebilir.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Cami hakkında en erken tarihli belge, Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi’ndeki, Şemseddin Sivasi435 adına düzenlenmiş 1596 tarihli
vakfiyedir436. E. Çelebi de, seyahatnamesinde bu camiden Sivas Efendi Camisi olarak
435
Şemseddin Sivasi (1520-1597), Sivas’a bağlı Tokat Sancağı Zile Kasabası’nda doğmuştur. Amasya,
Tokat ve İstanbul’da öğrenim görmüştür. İstambul’da bir süre müderrislik yaptıktan sonra ailesi ile
birlikte, Sivas Valisi Hasan Paşa tarafından kendi yaptırdığı Meydan Camisi’ne vaiz olarak getirilmiştir.
Ailesi ve dervişleri ile birlikte Şemseddin Sivasi, Şeyh Hasan Zaviyesi ve Türbesi çevresine
yerleştirilmiştir. Bu bölgede Şemseddin Sivasi, mescit ile birlikte mektep ve çeşme yaptırarak bu
bölgenin mahalle hüviyeti kazanmasında etkili olarak bölgenin Küçük Minare Mahallesi ismi ile
anılmaya başlandığı görülmektedir. Geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, “Kuruluşundan
Günümüze…”, s.1948-1949; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.64; M. A. Mahiroğulları, a.g.e., s.73.
Ayrıca, Şemseddin Sivasi (1520-1597)’nin Halvetiye Tarikatı’nın Şemsiyye adı ile anılan kolunun
kurucusu olduğu bilinmektedir. Geniş bilgi için bakınız. M. B. Tanman, a.g.m., s.534; R. Kılıç, a.g.m.,
s.120; A. Çoşkun, a.g.m.,s.64.
436
Ö. Demirel, “Kuruluşundan Günümüze…”, s.1949; Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.64,
dipnot:311.
174
bahsederek bir minareli yeni bir camisi olarak tanımlayarak, cami içinde daima tevhid
ve tezkir olunduğunu belirtmiştir437. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927
yılları arasına tarihlendirdiğimiz taplo şeklinde hazırlanmış bir belgenin 77. sırasında bu
mescitin H.(1)276/M.1860 tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir438.
Caminin ilk inşası vakfiye tarihine yakın tarihlerde gerçekleşmiş olmalıdır. Fakat
günümüzdeki cami hem planı, ahşap tavanı ve mimari özellikleri hem de yukarıda
değinilen belgedeki tarih dikkate alındığında XIX. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş
olmalıdır.
2. 23. Çekiç (Gök Hüssam Mahallesi Mesciti )Camisi

Bulunduğu yer: Üçlerbey Mahallesi, Gökmedrese Caddesi’nde bulunmaktadır.
İnşa tarihi: H.(1)278/M.1862
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 22.
Cami, Temmuz 2004 tarihine kadar mevcut iken bu tarihten sonra yıkılarak aynı yerine
daha büyük betonarmeden bir caminin yapımına başlanmıştır. Eser, yıkılmadan önce
tarafımızdan ölçüleri alınarak fotoğrafları çekilmiştir (Fot.501-505).
Cami, kuzeyden güneye doğru hafif meyilli bir arazi üzerine kareye yakın dikdörtgen
planlı olarak inşa edilmiştir. Ahşap tavanlı caminin harimi tek mekândan oluşmaktadır
(Plan.22). Caminin beden duvarlarının temel seviyelerinde kaba yonu taş; beden
duvarlarında kerpiç ve ahşap hatıl; üst örtüde ahşap kullanılmıştır. Caminin çatısı da
doğudan batıya doğru meyilli olarak düzenlenmiş olup üzeri saç levhalarla kaplanmıştır.
Caminin köşk minaresi, doğu duvarının kuzey ucundaki duvar yüzeyinin üst kısmına
bitişik vaziyette yerleştirilmiştir (Fot.506). Ahşap malzemeden yarım daire şeklinde
yapılan minare, asma balkon biçiminde duvar yüzeyine bağımlı olarak düzenlenmiştir.
Minareye çıkış, aynı zamanda kadınlar mahfiline çıkışı sağlayan ahşap basamaklı
437
Evliya Çelebi, Seyehatname (Çeviren:Zuhuri Danışman), Cilt:V, İstanbul, 1970, s.90; A.
438
Bu belgede, caminin, H.(1)276/M.1860 tarihinde inşa ettirildiği, ahşaptan yapılan caminin boy ve
eninin 11 (metre) olduğu, tek şerefeli bir minaresinin bulunduğu, sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde
ibadete açık olduğu, camide cuma ile bayram namazlarının kılındığı, görevlileri arasında bir imam ve bir
müezzinin bulunduğu belirtilmiştir. Geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
175
merdivenler ile sağlanmıştır. Minare, cami saçak kısmından sonra kare şekline
dönüştürülmüştür. Minarenin külahı, sekizgen piramidal külah şeklinde olup üzeri saçla
kaplanmıştır.
Caminin kuzey ve doğu cepheleri sağır olarak bırakılırken; güney ve batı cephelerinde
ikişer dikdörtgen pencere açılarak cepheler hareketlendirilmiştir.
Caminin kuzeybatı köşesindeki düz lentolu kapıdan tuvaletlerin bulunduğu mekâna

girilmektedir. Bu mekânın üst örtüsü kontrplak levhalarıyla kaplanmıştır.
Giriş holüne, caminin batı cephesinin kuzey ucuna açılan düz lentolu kapıdan
girilmektedir (Fot.507). Bu bölümün üzeri, yakın zamanlarda camide yapılan onarım
çalışmalarında kontraplak levhalarıyla kapatılmıştır. Giriş holünün doğusundaki
mahfile, yedi adet betonarmeden yapılmış basamaklı merdivenle çıkılmaktadır. Bu
bölümün üst örtüsü ahşap düz tavanla kapatılmıştır (Fot.508-510). Bezemesiz bir kuşak
ile çevrelenen ahşap tavan yüzeyi, doğu-batı yönde çakılmış ince çıtalar ile eşit şeritlere
ayrılmıştır. Mahfilin kuzey ve doğu duvarları sağır olarak yapılmıştır. Bu bölümün
aydınlatılması güney duvara iki, batı duvara bir adet dikdörtgen formda açılan
pencerelerle sağlanmıştır.
Harime, giriş holünün güney duvarının batı ucuna açılan düz lentolu kapıdan
sağlanmkatadır. Harim tek mekânlı kareye yakın dikdörtgen bir plana sahiptir. Harimin
üzeri ahşap düz tavanla kapatılmıştır (Fot.511-513). Tavan, günümüzde tahtalarla
kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin yönü tam olarak tespit edilememekle
birlikte, büyük bir olasılıkla bu direkler doğu-batı yönünde atılmış olmalıdır. İç tavan,
dört taraftan lacivert renkteki yağlı boya ile boyanmış bezemesiz bir kuşak ile
çerçevelenmiştir. Beyaz renkteki yağlı boya ile boyanan tavan yüzeyi çapraz şekilde
çıtaların çakılması ile oluşturulmuş baklava dilimi motifleri ile hareketlendirilmiştir
(Fot.514).
Harimin doğu duvarı sağır olup, aydınlatılması güney, kuzey ve batı duvara açılan ikişer
dikdörtgen formdaki pencerelerle sağlanmıştır. Güney ve kuzey duvardaki pencereler
beden duvarlarının üst seviyelerine yerleştirilmişlerdir. Kuzey duvardaki pencereler
176
dışındaki diğer pencerelerin yanları ve altları şevli olarak yapılmışlardır. Harim

duvarları zeminden 0.95 m. yüksekliğindeki ahşap lambri levhaları ile kaplanmıştır.
Harimin güney duvarının ortasına, yarım daire niş biçiminde alçıdan mihrap
yerleştirilmiştir (Fot.515-516). Alçıdan yapılan mihrabın kavsarası, yatay yönde uzanan
ve uç kenarları düz ve ters “C” biçiminde sonuçlandırılarak dört kademeli olarak
düzenlenmiştir.
Minber, asma balkon biçiminde düzenlenmiş olup minbere giriş, harimin güney
duvarının batı ucuna açılan düz lentolu kapıdan sağlanmıştır (Fot.517). Minbere çıkış
kapısı ile minberin balkonu arasında kalan yüzey ahşap levhalar ile kaplanmıştır.
Minberin balkonuna, güney duvarının içine doğu-batı yönde yerleştirilmiş beş adet
ahşap basamaklı merdivenle çıkılmaktadır. Minberin balkonu, harimin güney duvarının
batı ucuna yakın olan pencerenin altına gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Minber
balkonunun harime bakan yüzeyi, yarım daire kesiti şeklinde yapılmıştır. Bu yarım
daire kesitli balkonun korkuluk kısmı, yarım koni biçimindeki tabana oturtulmuştur.
Minberin harime açılan yüzünün üst kısmı, Bursa kemeri biçiminde oluşturulmuş
dekoratif amaçlı ahşap levhalarla kapatılmıştır.
Camide vaaz kürsü yoktur.
Harimin ahşap tavanında çiviyle çakılarak meydana getirilmiş baklava dilimi

biçimindeki kasetler, mihrapta alçı malzemeden kalıplama tekniğiyle meydana getirilen
geometrik bezemeler camideki süsleme programı içerisinde değerlendirilebilir.
1574 tarihli Mufassal Tahrir Defteri’nden, mescitin Gök Hüsam Mahallesi’nde

bulunduğuna dair bilgiye ulaşılmıştır439. Ayrıca, Y. Erol Arşivi’nde bulunan 1912-1927
arasına tarihlenen tek sayfadan oluşan tablo şeklinde hazırlanmış bir belgenin 37.
sırasında bu mescitin Üçler Bey Mahallesi’nde bulunduğu ve H.(1)278/M.1862
tarihinde inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir440. Yukarıda verilen belgede
439
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf…, s.36,189.
440
Aynı belgede, ahşaptan yapılan caminin boyunun 10, eninin de sekiz (metre) olduğu ve minaresinin
bulunmadığı belirtilmişdir. Sözkonusu belgede, caminin akşam ve yatsı vakitlerinde açık olduğu ve
camide cuma ile bayram namazlarının kılınmadığına dair bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca belgeden,
177
belitilen camiye ait ölçüler ile caminin ölçüleri arasında 0.60-0.40 m. gibi bir fark
görülmektedir. Yine bu belgeden, günümüzde camide bulunan minberin belgede
belirtilen tarihten sonra yapıldğı sonucuna ulaşılmaktadır.
Yukarıda değinilen belgelerden mescit hakkındaki ilk belgenin XVI. yüzyılın ikinci
yarısına ait olduğu yine mescide ait ikinci belgenin de 1862 tarihli olduğu tespit
edilmektedir. Ancak her iki belgeden de mescitin ilk olarak ne zaman ve kimin
tarafından inşa edildiği hakkındaki bilgilere ulaşılamamıştır. Muhtemelen mescit, 1862
yılında yapılan onarımlarda bugün sahip olduğu mimari kimliği kazanmış olmalıdır.
2.24. Atölye Camisi

Bulunduğu yer: Kadıburhanettin Mahallesi, Atölye Camisi Sokak’ta bulunmaktadır.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: Bilinmiyor.
Cami 1956 yılında minaresi dışında tamamen yılarak betonarmeden kubbeli bir cami
inşa edilmiştir. İlk caminin, banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Bugünkü
caminin beden duvarları düzgün kesme taş ve kaba yonu taştan, üst örtüsü de
betonarmeden yapılmıştır. Caminin kuzey cephesindeki son cemaat mahallinin üzeri iki
küçük kubbe ve düz betonarmeyle, harim ise daha büyük bir kubbe ile kapatılmıştır
(Fot.518).
Bugünkü caminin yaklaşık 10 m. kuzeydoğusunda eski camiye ait orijinal minare yer
almaktadır (Fot.519). Minare, tamamen düzgün kesme taş kullanılarak inşa edilmiştir.
Minare kaidesinin kuzey yönüne 0.29 x 0.56 ölçülerinde caminin inşa kitabesi
yerleştirilmiştir. İnşa kitabesi mermer malzeme üzerine üç kartuş halinde sülüs
karakterdeki yazı ile dört satır olarak yazılmıştır (Fot.520) .
Kitabe:
caminin 150 metre yakınlarında Serçeli Camisi’nin, 500 metre yakınlarında da Yeni Cami’nin yer aldığı
anlaşılmaktadır. Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, Y. Erol Arşivi’nde bulunan belge.
178
Hanedan-ı memleket idüp hayr

Yani ol el-hac İbrahim Aga
Niyyeti mabz-ı li-vechillah olup
Kıldı bu sal içre bir mabed bina
Seyreden dedi minaresin anun
Mabed-i hüsnü’l-me’ad tuba ana
Hak te’ala hayrını makbul idüp
Ecrini iz’af ide yevmü’l idüp
Oldı bu nev hayr ile ol pak-tab
Mazhar-ı pak-i hadis-i men bena
Söyle menkut ile talip tarihin
Revnakın buldı bu dem bety-i huda
Sene 1313 (M.1896).
Minare, oldukça yüksek kare bir kaide üzerinde yükselmekte, sivri kemerli kapısı
güneye açılmıştır. Kaide üst taraftan 00.2-00.3 m. taşıntı yapan bir silme ile
sınırlandırılmış olup, bunun üzerine papuç kısmı oturtulmuştur. Yukarıya doğru incelen
ve ters-düz olarak yan yana sıralanan üçgenlerin oluşturduğu bu bölüm üstte silme bir
bilezikle sınırlandırılmış, bunun üzerine de silindirik gövde yerleştirilmiştir. Yüksek
tutulan silindirik gövde oldukça sade olarak ele alınmıştır. Şerefenin yaklaşık olarak
0.55 m. kadar aşağısında da silme bir bilezik bulunmaktadır. Silindirik gövdenin
üzerindeki şerefenin sade profilli silme kuşakları dikkati çekmektedir. Şerefenin
korkulukları demir malzemeden yapılmıştır. Petek kısmının üst noktasına dört adet
dikdörtgen ve düzgün olmayan küçük pencere açılmıştır. Gövde üzerinde yer alan külah
kısmı taş plakalarla kaplanmış olup, külahın üzerine alem yerleştirilmiştir.
Caminin yıkılmadan önceki plan, malzeme ve süsleme özellikleri hakkında herhangi bir
bilgi bulunmamaktadır.
Caminin inşa kitabesi yoktur. Sadece minarede 1896 tarihli kitabe bulunmaktadır. Sivas
şehrindeki Osmanlı camileri hakkında pek çok arşiv belgesine ulaşılmış olmasına karşın
bu camiye dair her hangi bir belgeye ulaşılamamıştır. Caminin tamamen yıkılmış olması
ve yalnızca minarede kitabenin bulunması dikkate alındığında camimin yukarıdaki
179
kitabede belirtilen tarihden önce inşa edilmiş olmalıdır. Fakat bugünkü bilgilerimiz ile
caminin tam olarak inşa tarihini belirlemek mümkün değildir.
2.25. Ali Baba Camisi

Bulunduğu yer: İnönü Mahallesi, Alibaba Caddesi’nde bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XIX. yüzyılın sonu ya da XX. yüzyılın başı.
Banisi: Ali Baba441
Planı: 23.
Ali Baba tarafından inşa ettirilen caminin kesin inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir.
Cami, kuzeyde betonarmeden yapılmış son cemaat mahalli, son cemaat mahalli
biçimindeki ön mekân ile buna güneyden eklenmiş harimden oluşan bir plana sahiptir
(Plan.23). Son cemaat mahalli biçiminde düzenlenmiş ön mekân ile harimin üzeri, birer
kubbe ile örtülmüştür. Caminin beden duvarlarında ve minarede düzgün kesme taş
malzeme kullanılmıştır. Caminin çatısı ve minarenin külahı kurşun levhalarla
kaplanmıştır (Fot.521-523). Caminin kuzey cephesine yakın zamanlarda betonarmeden
son cemaat mahalli ilave edilmiştir. Son cemaat mahallinin güneybatı köşesine bitişik
tek şerefeli taş minare yerleştirilmiştir.
Caminin kuzey cephesinde dikdörtgen formda dört pencere; doğu ve batı cephelerinde
yuvarlak kemerli üçer pencere; güney cephesinde ise yuvarlak kemerli iki alt pencere ile
daire formundaki bir üst pencere açılmıştır. Caminin saçak kısımları da, iç bükey yarım
daire profilli silme kuşağı ile hareketlendirilmiştir.
Caminin kuzeybatı köşesindeki tek şerefeli minare tamamen düzgün kesme taş malzeme
ile inşa edilmiştir. Minare, kare bir kaide üzerine oturtulmuştur. Kare kaidenin doğu
yüzüne yuvarlak kemerli kapı açılmıştır. Minare kapısının üst kısmına dört satırlık sülüs
karakterdeki harflerle yazılmış taş kitabe yerleştirilmiştir (Fot.524).
441
Ali Baba (1470-1574)’nın kimliği hakında kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, Horasan kökenli bir
Kalenderi şeyhi olduğu ve Sadrazam Rüstem Paşa’nın hocalığını yaptığı bilinmektedir. Osmanlı-Safevi
mücadelesinin yoğunlaştığı dini ve siyasi ortamda, Osmanlı Devleti’nin uyguladığı Sunnileştirme
politikasının ve Rüstem Paşa’nın hocasına vakıf kurmasının sonucunda Ali Baba’nın Sunni bir kimliğe
büründüğü düşünülmektedir. Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, S. Savaş, Bir Tekkenin….,
s.43,46; S. Savaş, “Susamışlar Konağı…”, s.120.
180
Kitabe:
Ol hudâ’y-ı zü’l-celâl…
Avn kıldı bu minâre-i tamam
Bânisî Şeyh Feyzullah nâm işte
Cây-ı adn ola makâmu’l-hıyâ
Bu ibâdethânei kıldı tezyîn
Hayr-ı kâmin kıl bisarây…
Muhtasar kıl kâtibâ tarih değil
Kün makâmın ez behşit…
Sene 1200 (M.1786)442
Minarenin kare kaidesinden pabuçluğa geçiş, kaide köşelerinin pahlanması ile

sağlanmıştır. Silindirik gövdenin alt ve üst kısımlarında bilezikler kullanılmıştır. Minare
şerefesinin alt kısmı, taşların çapraz şekilde yerleştirilmesiyle oluşturulmuş 10 adet
testere dişi görünümündeki diziler ile doldurulmuştur. Minarenin şerefesine çıkış, 34
adet basamaklı taş merdivenlerle sağlanmıştır. Minarenin şerefesi, sonradan demirden
yapılmış korkuluklar ile sınırlandırılmıştır. Minare peteğinin üzerine oturtulan külah,
saç levhalarla kaplanmıştır (Fot.525).
Caminin kuzey cephesine, yakın zamanlarda betonarmeden yapılmış son cemaat

mahalli eklenmiştir (Fot.526). Son cemaat mahallinin güney duvarına açılan yuvarlak
kemerli bir kapıdan son cemaat mahalli şeklinde düzenlenmiş ön mekâna geçilmektedir.
Bu mekânın kapısı, çift ahşap kanatlı olarak düzenlenmiştir (Fot.527). Birbirleriyle
simetrik olan bu kanatların yüzeyleri ince çıta parçalarının çakılması ile dört bölüme
ayrılmıştır. Her bir bölümün sınırlarını belirleyen çıtalar, dış bükey yarım daire
formunda biçimlendirilmiştir. Bu bölümlerden altta ve üstte bulunanlar sekizgen, ortada
bulunanlar ise dikdörtgen biçiminde şekillendirilmişlerdir. Sekizgen şekillerin
merkezlerine, gülbezek motifi alçak kabartma tekniği ile işlenmiştir. Dikdörtgen
şekillerin merkezlerine de, yine alçak kabartma tekniği ile daha küçük dikey doğrultuda
dikdörtgen şekiller yerleştirilmiştir.
442
S. Savaş, Bir Tekkenin…., s.184.
181
Kapı açıklığının söve ve kemerlerinin yüzeyini, üç taraftan hafif dış bükey yarım daire
profilli silme kuşakları dolaşmaktadır. Kapı kemerindeki kilit taşının üzerine, alçak
kabartma tekniği ile oluşturulmuş sekiz yapraklı gülbezek motifi işlenmiştir. Bu motifin
aynısı kapı kemerinin köşeliklerine yakın noktalarına da yerleştirilmiştir. Ancak
betonarme son cemaat mahallinin yapılması esnasında bu gülbezek motiflerinin bazı
kısımları üzerine duvarın gelmesiyle kapatılmıştır. Kapı kemerinin üst kısmındaki
mermer kitabe, 0.36 x 1.10 m. ölçülerindedir. Üç satırlık bu kitabenin her bir satırı, dört
kartuş halinde düzenlenmiştir (Fot.528).
Kitabe:
Bu câmi’-i ferah-efzâ namazgâh-ı ümem

Müşeyyed oldu bu tarz üzere çâr-ı erkânı
Meded feyz-i ilâhî ve beyt-i rahmânî
Harîm-i hürmetinin mü’minin mihmânı
Yapıldı sâye-i Abdulhamid Han kim
Semâ’y-ı âfetinin adlu cûd-ı bârânı
Atıyyegâh-ı hudâdır mesâcid ey mü’min
Namaz kıl otur eyle zikr-i subhânı
Niyâz fethi ider insana bâb-ı ihsânı
Binüçyüzonsekiz oldu tarihi edîb
Harâbe-müşrif iken oldu böyle umrânı
Hurrire 1318 (M.1900)443
Bu kapı açıklığından, son cemaat mahalli şeklinde düzenlenmiş ikinci bir ön mekâna
ulaşılmaktadır. Bu ön mekânın üstü kubbe ile kapatılmıştır (Fot.529-532).
Pandantiflerin üzerine kasnaksız biçimde oturtulan kubbe, kuzey ve güneyden caminin
beden duvarları tarafından, doğu ve batıdan da caminin beden duvarlarından 0.60 m. iç
kesimden başlayan kuzey-güney doğrultuda uzanan kemer tarafından taşınmıştır
(Fot.533). Kubbe yüzeyi, kalem işi tekniği kullanılarak meydana getirilmiş geometrik
karekterli bezemelerle tezyin edilmiştir. Kubbenin merkezindeki daire formu, gri
renkteki bir şeritle sınırlandırılmıştır (Fot.534). Şeritin iç kısmı, stilize edilmiş palmetler
443
S. Savaş, Bir Tekkenin…., s.184.
182
ve çeşitli geometrik şekillerle doldurulmuştur. Bu şeritin kubbe merkezine yakın olan

kenarından iki adet yeşil renkteki şeritler uzatılmıştır. Dıştaki şeritin yüzeyi sade olarak
bırakılırken içteki şeritin yüzeyi, “C” şeklinde kıvrımlar yapan çizgilerle
hareketlendirilmiştir. Bu içteki şeritin kubbe merkezine yakın kenarlarında, üç yapraklı
stilize edilmiş palmetler ritmik olarak sıralanmıştır. Kubbenin merkezinin zemini gri
renge boyanmıştır. Kubbenin merkezine, palmet şeklinde düzenlenmiş akant
yapraklarından oluşan bitkisel bezeme işlenmiştir. Süsleme çok eksenli olarak
kurgulanmış olup, palmet biçimleri küçük kartuşlarla çerçevelenmiştir. Bezemeler sıva
üzerine açık mavi ve siyah renk boyayla tonlandırılarak yapılmıştır. Kubbe eteği de yan
yana uzanan üç adet şeritle sınırlandırılmıştır. Bu şeritlerden üstteki, diğer şeritlerden
daha geniş tutulmuştur. Zemininin açık yeşil tona boyandığı bu şeritin içerisine kufi
karekterdeki harflerle Ayet’ül Kürsü yazılmıştır. Ayet’ül Kürsü’nün yazıldığı bu şeritin
alt kısmı iki farkı genişlikteki şeritle bölünmüştür. Üst taraftaki şeritin içerisi, pembe
renkteki den dan şeklinde düzenlenmiş yarım daire biçimindeki geometrik şekiller ile
doldurulmuştur. Daha geniş tutulan alt taraftaki şeritin iç kısımları da, ters olarak
yerleştirilmiş stilize edilmiş üçer yapraklı palmetler ve lale biçimindeki palmetler
süslenmiştir. Bu bitkisel kompozisyon kalıplama tekniği ile uygulanmıştır (Fot.535).
Kubbeye geçişte kullanılan pandantif yüzeylerinin sınırları, üçgen şeklindeki kirli sarı
renkteki çizgi ile belirginleştirilmiştir. Üçgenlerin köşelerinde, dairesel kıvrımlar yapan
rumi biçimindeki stilize edilmiş kenger yapraklarına yer verilmiştir. Kenger
yapraklarının uç kısımları stilize edilmiş üç yapraklı palmetler ile bitirilmiştir (Fot.536).
Üçgenlerin merkezine, kirli sarı ve koyu mavi renkteki çizgilerle yedi kolu yıldız motifi
işlenmiştir. Kuzeydoğu köşedeki yıldız dışındaki diğer yıldız motiflerinin iç kısmına
“Ya Allah”, kuzeydoğu köşedeki yıldızın içerisine ise “Ya Muhammed” isimleri kufi
karakterdeki harflerle yazılmıştır.
Son cemaat mahalli şeklindeki bu ön mekânın batı kanadı, kuzey-güney doğrultuda

uzanan ahşap doğramalarla bu mekândan ayrılmıştır. Bu bölümde, dört adet ahşap
sanduka kuzey-güney doğrultuda yerleştirilmiştir. Bu sandukaların kimliğine yönelik
herhangi bir yazıt bulunmamaktadır. Ancak sırasıyla bu sandukaların Büyük Ali Baba,
Ahi Mehmed Beğ ibn Büyük Ali Baba, Küçük Ali Baba ve Fatma binti Küçük Ali
183
Baba’ya ait oldukları düşünülmektedir444. Ayrıca H.1301/M.1884 tarihli Sivas

Salnamesi’nin 171. sayfasında445 ve H.1302/M.1885 tarihli Sivas Salnamesi’nin 444.
sayfasında, Büyük Ali Baba ve Küçük Ali Baba’nın şehrin kuzeyindeki camilerinin
hariminde mezarları olduğuna dair bilgilere yer verilmiştir446. Bu bilgiler ışığında bu
sandukaların Ali Baba ve ailesine mensup kişilere ait oldukları söylemek mümkündür.
Harime, son cemaat mahalli biçiminde düzenlenmiş ön mekânın güney duvarı ortasına
açılan yuvarlak kemerli kapıdan girilmektedir. Harime giriş kapısının kuzey yüzünün
üst kısmına iki satır halinde hadis yazılmıştır (Fot.537).
Hadisin anlamı:
Allah’ın sana farz kıldığı şeyleri eda et ki insanlar içinde en iyi kul olsun.
Bu hadisin üst satırının köşelerindeki kartuşların içerisine, alçak kabartma tekniği ile
stilize edilmiş çiçek motifleri işlenmiştir. Çiçeklerin yüzeyleri sarı ve turuncu
renklerdeki yağlı boya ile boyanmıştır.
Tek mekândan oluşan kareye yakın harimin üst örtüsü tek bir kubbe ile kapatılmıştır.
Kubbe kasnaksız olarak doğrudan pandantifler yardımıyla beden duvarları üzerine
oturtulmuştur (Fot.538-543). Harimin tam bir kare şeklinde olmaması sebebiyle beden
duvarlarının üst kısımları hafif harim yönünde dışa taşırılmıştır. Kubbenin merkezi,
kubbe eteği ve pandantiflerin yüzeyleri boyama ile yapılan geometrik karekterdeki
süslemeler ile doldurulmuştur. Kubbe eteğini dolaşan şeritin harime giriş kapısının üst
kısmına gelen bölümüne Osmanlıca ve Latince harfler ile 1384/1968 tarihi yazılmıştır
(Fot.544). Muhtemelen bu tarih, boya ile yapılan bu bezeme kompozisyonlarının yapılış
tarihi olmalıdır.
Harim, bütün cephelere açılan ikişer yuvarlak kemerli pencereler ile mihrabın üst
kısmındaki yatay elips biçimindeki bir pencere ile aydınlatılmıştır.
444
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.183; K. Erdil, bu sandukalarda yatan kişilerin Ali Baba’nın kendisi, oğlu,
erkek torunu ve kız torununa ait olduğunu belirtmektedir. Geniş bilgi için bakınız, Kadri Erdil, a.g.e.,
s.34.
445
446
184
Caminin bütün duvarlarının yüzeyleri, zeminden 0.80 m. yüksekliğe kadar ahşap lambri
ile kaplanmıştır.
Harimin güney duvarının ortasına yarım daire niş şeklinde açılan ve kesme taştan
yapılan mihrabın yüzeyi mavi renkteki yağlı boyayla boyanmıştır. Mihrap nişi
yanlardan sütuncelerle sınırlandırılmıştır (Fot.545). Mihrap nişi kemerinin kilit taşı
üzerine, kabartma tekniği ile sekiz yapraklı çiçek motifi işlenmiştir. Bu çiçek motifinin
daha küçük bir örneği de bu çiçeğin merkezine oturtulmuştur. Mihrap nişi kemerinin üst
kısmına mermerden iki satırlık kitabe yerleştirilmiştir. Kitabenin ilk satırı bezemesiz
şeritlerle üç dikdörtgen alana bölünmüştür. Ortadaki bölüm daha büyük tutulmuş olup
Besmele yazılarak doldurulmuştur. Besmelenin yanlarındaki dikdörtgen alanlara
simetrik olarak alçak kabartma tekniği ile bitkisel motifler işlenmiştir. 11 yapraktan
meydana gelen bu çiçek motiflerinin yaprakları stilize edilmiş kenger yaprağı şeklinde
biçimlendirilmişlerdir. Kitabenin ikinci satırına da ayet yazılmıştır (Fot.546).
Ayet:
İnne salat’a kane alel mü’minine kitabe-n mevkuten
Minber ve vaaz kürsüsü asma balkon şeklinde düzenlenmiştir. Mihrabın iki tarafına,
duvar yüzeyine bağımlı asma balkon şeklinde simetrik olarak yapılmış minber ve vaaz
kürsüsü yerleştirilmiştir (Fot.547). Minber ve vaaz kürsüsü, duvar yüzeyinin yarım daire
formda açılması ile kuzey cephe dışında üç yönden duvarla, kuzey cepheden de ahşapla
sınırlandırılmıştır. Mihrabın batısında bulunan minbere doğu yönde, vaaz kürsüsüne ise
batı yönde kıvrılarak yükselen altışar adet taş basamaklı birer merdivenle çıkılmaktadır
(Fot.548-549). Her iki mimari öğe de yapım ve süsleme tekniği açısından aynı özellikte
oluşturulmuştur. Minber ve vaaz kürsüsünün harime yarım daire şeklinde taşıntı yapan
tabanları, alçıdan huni biçiminde düzenlenmiş mimari öğeler üzerine oturtulmuştur.
Minber ve vaaz kürsüsünü kuzeyden sınırlandıran ahşap öğelerin orijinal özelliği
bulunmamaktadır. Muhtemelen harimin kubbesinde belirtilen 1968 yılında veya bu
yıllarda minberin ve vaaz kürsüsünün ahşap bölümleri değiştirilmiş olmalıdır.
Camide mahfil bulunmamaktadır.

185
Camide, taş malzeme ile yapılmış bitkisel süsleme; kalem işi tekniği ile oluşturulmuş
bitkisel ve geometrik karekterdeki süsleme kompozisyonları dikkat çekicidir.
İnşa kitabesi bulunmayan caminin, günümüze ulaşamayan zaviye, türbe, mektep ve

çeşmeden oluşan geniş bir yapı topluluğunun parçası olduğu tespit edilmiştir447.
Sivas’taki Osmanlı dönemine ait camiler içerisinde Ali Baba Camisi şu ana kadar
hakkında en fazla belgeye ulaşabildiğimiz camidir. 1547 tarihli Rüstem Paşa
Vakfiyesi’nden, Ali Baba adını taşıyan tek yapının zaviye olduğu anlaşılmaktadır448.
Tabu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1574 tarihli olan 14 numaralı
Mufassal’da “Ali Baba Mesciti Mahallesi” şeklindeki kayıtta, mescitten ilk kez söz
edildiğine dair bilgi belirlenmiştir449. 1637 tarihli Behram Paşa vakfından Ali Baba
Mesciti’ne bir masure su verildiğine dair bilgiye ulaşılmıştır450. Ali Baba evladından
Ruhi Başeğmez’in Arşivi’ndeki H.1099/M.1688 tarihli fermanda, Ali Baba Zaviyesi’nin
mütevellisi Fatma Hatun’un günlük üç akçe karşılığında ismi belirtilmemiş imamın
tayininin durdurularak imamın zabt ettiği vakıf mahsulünün geri verilmesi şeklindeki
isteğine451; aynı arşivdeki H.1101/M.1690 tarihli bir belgede de Ali Baba Zaviyesi
imamı olan Hasan’ın yerine Fatma Hatun’ın arzı ile evlâd-ı vakıftan olan Mehmed
Halife’(Fatma Hatun’un oğlu Ahî Mehmed)’nin atandığı anlaşılmaktadır452. Vakıflar
Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1121 numaralı Hurufat Defteri’nden, M.1117/M.1706
tarihinde Meryem oğlu İbrahim’in Ali Baba Mesciti’ne müezzin ve ferraş olarak tayin
edildiği453; aynı arşivdeki 1118 numaralı Hurufat Defterinde de, H.1125/M.1713
tarihinde günlük bir akçe karşılığında Ebubekir Halife’nin müezzin olarak atandığı
tespit edilmiştir454. Ali Baba evladından Ruhi Başeğmez’in Arşivi’ndeki
H.1125/M.1713 tarihli fermanda, vakıf mütevelliyesi Fatma Hatun ile Ömer adlı kişi
arasındaki anlaşmazlığı içerdiği anlaşılmaktadır455. Vakıflar Genel Müdürlüğü
Arşivi’ndeki 1118 numaralı Hurufat Defteri’nde, mescite 1714’te minber konularak
447
448
449
450
S. Savaş, “Susamışlar Konağı…”, s.138.
451
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.95-96.
452
453
454
455
186
Ebubekir adında kişinin hatip olarak tayin edildiğine dair456 ve hatibin günlük dört akçe
maaşının zaviye mahsulünden karşılandığına dair bilgilere ulaşılmıştır457. Aynı
arşivdeki 1118 numaralı Hurufat Defteri’nde de, M.1130/M.1718 tarihinde Ali Baba
Zaviyesi mescitinde üç akçe karşılığında imamlık görevini yürüten Ömer’in yerine aynı
göreve Mehmed adlı kişinin atandığına ilişkin bilgi bulunmasına karşın 1730 tarihli
Hurufat Defteri’nde de Ömer’in imamlık beratının yenilendiği şeklinde bilgi tespit
edilmiştir458. Ali Baba evladından Ruhi Başeğmez’in Arşivi’ndeki belgede, Mehmed
Halife’nin 1140/1728 yılında ölünce yerine vakıf mütevellisi İsmail’in arzı ile Es-
Seyyid Ali Halife’nin atandığına dair459; aynı arşivdeki belgeden Es-Seyyid Ali
Halife’nin imamlık beratının meydana gelen cülûs nedeni ile H.1143/1730 yılında
yenilendiğine dair bilgilere yer verilmiştir460. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki
1119 numaralı Hurufat Defteri’nde, H.1142/M.1730 tarihinde günlük iki akçe
karşılığında Seyyid Mustafa Çelebi’nin müezzin olarak atandığına461; 1018 numaralı
Hurufat Defteri’nde de müezzin olarak atanan Seyyid Mustafa Çelebi’nin iki ay sonra
öldüğüne ve yerine oğlu Es-Seyyid Ali’nin atandığına462; 1088 numaralı Hurufat
Defteri’nde, H.1143/M.1730 tarihinde Ebubekir Halife’nin müezzinlik beratının
yenilendiğine463; 1018 numaralı Hurufat Defteri’ndeki, ”Büyük Ali Baba Mesciti
Camisi’nde” şeklindeki ifadeden H.1143/M.1730-31 tarihinde hatip olan Ebubekir’in
günlük dört akçe maaşını Büyük Ali Baba Vakfı’ndan alacağına464; 1122 numaralı
Hurufat Defteri’nde, H.1163/M.1750 tarihinde Ebubekir Halife’nin vefatı üzerine
halifelik ve müezzinlik görevlerinin oğulları Seyyid İbrahim ve Seyyid Osman’a
verildiğine465; 1086 numaralı Hurufat Defteri’nde, H.1167/M.1754 yılında tarihinde
halifelik ve müezzinlik görevlerine Seyyid Abdullah ve Seyyid Ebubekir’e
verildiğine466; 1122 numaralı Hurufat Defteri’nde de, H.1167/M.1754 yılında camide
günlük iki akçe karşılığında geçici olarak müezzin olan Seyyid İbrahim hitabet görevini
456
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.67
457
458
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.96. Belgelerden aynı tarihlerde iki kişinin aynı göreve atanmış gibi
anlaşılabilir. Fakat bu durum, Ali Baba zaviyesi camisi’nde iki kişinin imam olarak görevlendirilmesi
değil imamlık için berat alabilme mücadelesinin bir sonucu olarak açıklanabilir. Geniş bilgi için bakınız.
459
460
461
462
463
464
465
466
187
Seyyid Osman ile birlikte yürüttüğüne ve bu tarihte Seyyid İbrahimin vefatı üzerine
hisselerinin oğulları Seyyid Abdullah ve Seyyid Ebubekir’e tevcih olunduğuna dair
bilgilere ulaşılmıştır467. Ali Baba evladından Ruhi Başeğmez’in Arşivi’ndeki
H.1202/M.1788 tarihli Berat Tezkeresinde, Ali Halife’nin oğlu Es-Seyyid
Musluhiddin’e günlük üçer akçe karşılığında imamlık ve muallimlik beratının verildiği
anlaşılmaktadır468. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 548 numaralı Hurufat
Defteri’nde, H.1203/M.1788-1789 tarihinde cami ve türbenin Küçük Ali Baba
tarafından inşa edilerek türbedar ve ferraş tayin edildiği tespit edilmiştir469. Ali Baba
evladından Ruhi Başeğmez’in Arşivi’ndeki H.1224/M.1809 tarihli Berat Tezkeresi’nde
de Es-Seyyid Musluhiddin veled-i Es-Seyyid Ali’nin imamlık ve muallimlik görevlerini
kendi isteği ile Mehmed Tahir Halife’ye bıraktığı anlaşılmaktadır470. Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi’ndeki 550 numaralı Hurufat Defteri’nde, H.1227/M.1812’de Seyyid
Ebubekir bin Es-Seyyid İbrahim’in vefat ettiğine ve hitabet görevi için yapılan imtihanı
kazanan Es-Seyyid Hafız Mehmed ibnü’l-müteveffa Es-Seyyid Hafız Ebubekir’in bu
göreve atandığına dair bilgi tespit edilmiştir471. Ali Baba evladından Ruhi Başeğmez’in
Arşivi’ndeki 1254/1838 tarihli Berat belgesinde de, Mehmed Tahir Halife’nin ölümü
üzerine aynı göreve oğlu Es-Seyyid Hüseyin Halife’nin atandığına dair bilgilere yer
verilmiştir472. Küçük Ali Baba Vakfı’nın H.1265-1271/M.1849-1855 yılları arasına ait
dönemde vakfın 163.382 kuruş olan toplam gelirinin 62.998 kuruşu cami ve türbenin
tamirinde kullanıldığı tespit edilmiştir473. Yine, Büyük Ali Baba Vakfı’ndan H.1251-
1277/M.1835/1861, Küçük Ali Baba Vakfı’ndan da H.1251-1271/M.1835/1855 yılları
arasına ait dönemlerde vakıf gelirlerinden tamirat için hissenin ayrıldığına dair bilgilere
ulaşılmıştır474. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 217 numaralı Esas Defteri’nde,
H.1274/M.1858’de günlük dört akçe karşılığında hatip olan Zağralızade Mehmed
Efendi ibn Ali’nin H.1391/M1883 yılında vefatı üzerine oğlu Ömer’in atandığı475,
467
468
469
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.67-68,94.
470
471
472
473
474
475
188
Ömer’in H.1332/M1914’te ölmesi üzerine de küçük oğlu Mehmed Zihni Efendi (Hafız
Ebubekir Efendi)’nin hatip olarak tayin edildiği anlaşılmaktadır476.
Arşiv belgelerinde, Büyük Ali Baba’nın ve torunu Küçük Ali Baba’nın, devletin
bürokrat kesimi ve Sivas’ın önde gelen aileleri tarafından düzenlenen vakıflar ile
desteklendiği görülmektedir. Bu vakıfların arasında; Vakıflar Genel Müdürlüğü
Arşivi’ndeki 1547 tarihli Rüstem Paşa Vakfı’nın477, aynı arşivdeki 1582 tarihli Atik
Valide Sultan Vakfı478; Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki 1639 tarihli Ali
Baba İbn Ahî Mehmet Bey (Küçük Ali Baba) Vakfı’nın479; Ali Baba evladından Ruhi
Başeğmez’in Arşivi’ndeki 1768 tarihli tezkere kaydına göre Safiye Sultan Vakfı’nın480;
1793 tarihli Sivas Şer’iyye Sicilleri’ndeki bilgilere göre Küçük Hanım binti Mehmet
Bey Vakfı’nın481; 1800 tarihli Sivas Şer’iyye Sicilleri’ndeki bilgilere göre Rukiye binti
Türkmân Hacı Ali Vakfı’nın482; 1815 tarihli Sivas Şer’iyye Sicilleri’nde adı geçen
Benderli Ali Ağa Vakfı’nın483; 1839 tarihli Sivas Şer’iyye Sicillerinden anlaşıldığına
göre Kezban binti Osman Vakfı’nın484 ve Ali Baba evladından Ruhi Başeğmez’in
Arşivi’ndeki vakfiye kaydına göre de, 1845 tarihli İsmihan binti Hasan Vakfı’nın485
bulunduğu belirlenmiştir. Y. Erol Arşivi’nde bulunan ve 1912-1927 yılları arasına
tarihlendirdiğimiz tablo şeklinde hazırlanmış Sivas il merkezi sınırları içerisindeki 79
adet cami ve mescit hakkında bilgilerin yer aldığı belgede Ali Baba Camisi’nin
belirtilmemiş olması dikkat çekicidir486.
Sivas Analitik Etüdleri adlı çalışmada, herhangi bir belge yada yazıt belirtilmeden
caminin 1785-86 tarihinde inşa ettirildiği, 1900 yılında da onarıldığı belirtilmiştir487.
Söz konusu bu çalışmadaki 1785-86 tarihi Şeyh Feyzullah tarafından inşa ettirilen
476
477
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s. 113-114; S. Savaş, “Susamışlar Konağı…”, s.142-144.
478
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s. 119; S. Savaş, “Susamışlar Konağı…”, s.144.
479
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s.114; S. Savaş, “Susamışlar Konağı…”, s.145-146.
480
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s. 116; S. Savaş, “Susamışlar Konağı…”,s.147.
481
482
483
S. Savaş, Bir Tekkenin…, s. 116; S. Savaş, “Susamışlar Konağı…”, s.147-148.
484
485
486
487
Anonim, Sivas Analitik…, s.37.
189
minareye, 1900 tarihi ise camide gerçekleşen onarıma aittir. Yukarıda da belirtildiği gibi
cami hakkında ulaşabildiğimiz en erken tarihli belgeler, 1574 ve 1637 tarihlidir. Bu
belgeler doğrultusunda ilk cami XVI. yüzyılın ikinci yarısında yapılmış olmalıdır.
Bugünkü cami, hem Küçük Ali Baba Vakfı’nın H.1265-1271/M.1849-1855 yılları
arasına ait dönemde vakıf gelirlerinden cami ve türbenin tamirinde kullanılmak üzere
hissenin ayrılması, hem de üzerinde taşıdığı kitabe ve mimari özellikler dikkate
alındığında büyük bir olasılıkla XIX. yüzyılın sonu ya da XX. yüzyılın başında
gerçekleşen onarımda yapılmış olmalıdır. Günümüzdeki caminin, XVI. yüzyılın ikinci
yarısında inşa edildiğini düşündüğümüz ilk cami ile hiç ortak noktasının bulunmadığı
kanaatindeyiz. Yukarıda belirtiğimiz bütün belge ve kitabeler incelendiğinde, caminin
pek çok kez onarıma uğradığı anlaşılmaktadır.
2.26. İmaret Camisi

Bulunduğu yer: Kızılırmak Mahallesi, 1. Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa tarihi: XIX. yüzyılın sonu ya da XX. yüzyılın başı.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 24.
Cami, imaret ve zaviyeden oluşan bir kompleksin parçasıdır. Ancak bunlardan imaret ve
zaviye günümüze ulaşamamıştır488. Caminin inşa tarihi, banisi ve mimarı
bilinmemektedir. Kuzey-güney doğrultuda dikdörtgen bir alan üzerine oturan ahşap düz
tavanlı cami, tek mekandan oluşacak biçimde planlanmıştır (Plan.24). Caminin ahşap
tek şerefeli minaresi, kuzey cephedeki son cemaat mahallinin doğu duvarının kuzey
köşesinde bulunmaktadır. Caminin temel duvarlarında taş; beden duvarlarında kerpiç ve
ahşap hatıl; tek şerefeli minaresinde ve üst örtüsünde ahşap malzeme kullanılmıştır
(Fot.550-556). Ahşap düz tavanlı caminin üzeri, son cemaat mahallini de içerisine
alacak şekilde dört tarafa meyilli saçla kaplı kırma çatıyla örtülüdür.
488
A. Acun, a.g.m., s.185. Günümüze ulaşamayan darür-raha (zaviye)’nın 1576 Defter-i Rum, 1693
tarihli Eyalet-i Sivas Muhasebe Defteri ve 1835 tarihli Vakıf Muhasebe Defteri’ndeki kayıtlardan Sivas
şehri zaviyeleri içerisinde en fazla gelire sahip olduğu tespit edilmiştir. Geniş bilgi için bakıbız, Ö.
Demirel, Osmanlı Vakıf …, s.65.
190
Cami, doğu ve batı cephelerde üçer, güney cephede iki, kuzey cephede de iki pencere
olmak üzere toplam 10 adet yuvarlak kemerli pencere açılarak cepheler
hareketlendirilmeye çalışılmıştır. Kuzey cephedeki pencereler diğer cephelerden farklı
olarak daha küçük ölçekli ve üst kısma yerleştirilmiştir. Beden duvarlarının
bağlantısının sağlandığı köşelerde dikey, beden duvarlarında da yatay doğrultuda
uzanan ahşap hatıllarla cepheler farklı ölçülerdeki bölümlere ayrılmıştır. Caminin doğu
cephesinin kuzey köşesine, 0.49 x 1.20 m. ölçülerindeki mermer üzerine yazılmış beş
satırlık Arapça kitabe yerleştirilmiştir (Fot.557).
Kitabe:
Bismillahirrahmanirrahim vakıf el-muhtacan ile rahmetillahi te’ala el hattab vel

Hüseyin ebna
El merhum Kemaleddin Ahmed bin Rahat rahimu’allah ve gaffere le-huma

hazi’il buk’a a’la el subha minhazeddin
Vel fukura vel-mesakin ve zu’afa ve aidin el-raha ve cealahalehum menzil el-

esinle fi muharrem sene eşrine fe seb’a maye
Summa ceddeha el abd el zaif el muhtaç ile rahmeti rabbeti el el-letif eş-şeyh
Hasan bin el merhum el mahfur
Abdulvahab bin el-Hüseyin bin Ahmed bin Rahad rahimehuallah ve

gafferehaum fi muharrem sene tisa ve sebin seba maye (H.779/M.1378)
Kitabenin anlamı:
Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adıyla. Bu yeri Allah’ın rahmetine muhtaç,

rahmetli Kemaleddin Ahmed b. Rahat’ın (Allah onlara acısın ve bağışlasın)
oğulları Hattab ve Hüseyin adında Allah’ın rahmetine muhtaç iki kardeş dindar
kişiler, fakirler ve miskinler için vakfettiler ve onu Dar’ur-Râha adıyla
adlandırdılar, orayı miskinler için dinlenme yeri yaptılar (H.720/M.1320 yılı
191
Muharreminde). Sonra bu yeri lütfedici rabbinin rahmetine muhtaç Şeyh Hasan

b. Abdulvahhab b. El-Hüseyin b. Rahat (Allah onlara acısın ve bağışlasın)
H.779/M.1378 muharreminde yeniledi489.
Son cemaat mahalline, kuzey cephenin 0.60 m. derinliğinde içeriye doğru

çökertilmesiyle yerleştirilmiş düz lentolu kapıdan girilmektedir. Son cemaat mahallinin
üzeri, ahşap düz tavanla örtülmüştür (Fot.558). Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı
için üst örtüyü taşıyan direklerin yönü tespit edilememiştir. İç tavan, doğu-batı yönünde
tahtalarla kaplanmış olup; bu tahtaların birleşme noktalarına 12 adet ince çıta parçasının
çakılmasıyla eşit şeritlere bölünmüştür. Son cemaat mahallinin aydınlatılması güney
duvara iki, doğu ve batı duvarlara da birer dikdörtgen pencere açılarak sağlanmaya
Son cemaat mahalli, 2004 yılında camide gerçekleşen onarım çalışmaları sırasında
ahşap doğramayla iki bölüme ayrılmıştır. Son cemaat mahalli batı yönündeki bölümü
cami görevlilerinin odası, doğu yöndeki bölüm de son cemaat mahalli olarak
düzenlenmiştir. Cami görevli odasının güneybatı köşesine 0.60 x 0.60 m. ölçülerinde
kare bir niş açılmıştır. Bu niş günümüzde kitap rafı olarak kullanılmaktadır.
Caminin tek şerefeli ahşap minaresi, son cemaat mahallinin kuzeydoğu köşesi içerisine
yerleştirilmiştir. Minarenin şerefesine çıkılmasını sağlayan merdivenler aynı zamanda
son cemaat mahallinin üst katını kaplayan kadınlar mahfiline de çıkışı sağlayacak
biçimde düzenlenmiştir (Fot.559). Minare şerefesine çıkılan ahşap basamakı
merdivenlerden 11 adeti kullanılarak mahfile çıkılmaktadır. Mevcut minare, orijinal
olmayıp 2004 Nisan ayında, daha önce kesme taştan yapılan minarenin tamamen
yıkılmasıyla yerine inşa edilmiştir490. Cami minaresinin daha önceden ahşap malzeme
kullanılarak inşa edilmiş olduğu, Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’ndeki caminin eski
görünümüne ait 1930 yılında çekilmiş bir fotoğrafta açıkça görülmektedir (Fot.550).
Son cemaat mahallinin üzeri mahfil olarak düzenlenmiştir. Mahfilin üst örtüsü, ahşap
düz tavanla kapatılmış olup ahşap tavan yüzeyi, ince çıta parçalarının eşit şekilde
489
İ. H. Uzunçarşılı-R.N.Edgüer, a.g.e., s.157, dipnot 64.
490
Bu bilgi 68 yaşındaki mahalle sakini Mahmut ÜNAL ile 12.08.2005 tarihinde yapılan görüşmede
belirtilmiştir.
192
çakılmasıyla oluşturulan şeritler ile hareketlendirilmiştir (Fot.560-561). Doğu ve batı

duvarları sağır olarak bırakılan mahfilin aydınlatılması, kuzey yöndeki iki yuvarlak
kemerli pencere ile sağlanmıştır. Mahfilinin güney duvarı, düz lentolu kapı biçiminde
açılarak ahşap balkon eklenmiştir (Fot.562). Yarım daire formunda harime 1.30 m.
taşıntı yapan mahfilinin balkonu, harime girişi sağlayan kapının tam üstüne gelecek
şekilde konumlandırılmış olup, mahfilinin balkon korkuluğu 2002 yılında yenilenmiştir.
girilmektedir. Ahşap tavanlı harim, tek mekândan oluşmaktadır (Fot.563-567). Harimin
üst örtüsü, ahşap düz tavanla kapatılmıştır. Tavan günümüzde tahtalarla kapatıldığı için
üst örtüyü taşıyan direklerin yönü tespit edilememiştir. İç tavana harimin beden
duvarlarından bağdadi devirme kuşağı ile geçilmiştir. Üzerinin pembe tondaki yağlı
boya ile boyandığı bağdadi devirme kuşağının alt kısımlarında, ahşap pervaz mekanı
çepeçevre dolaşmaktadır. Bu pervazın alt kısımları yarım daire şeklinde bir boş bir dolu
olacak şekilde su dalgası biçiminde şekillendirilmiştir. Pervazın yüzeyi koyu yeşil
tondaki yağlı boyayla boyanmıştır. Bağdadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz iki
kuşakla iç tavan yüzeyi çerçevelenmiştir (Fot.568). Ahşap tavan köşelerinin üçgen
şeklinde bölünmesi ile tavan yüzeyi, sekizgene dönüştürülmüştür. Ahşap tavanın
köşelerinde kalan üçgen şeklindeki alanlara ahşap malzemeden ayrı olarak hazırlanmış
stilize edilmiş rumi biçiminde kıvrımlar yapan ve uç kısımları stilize edilmiş üç yapraklı
palmet motifleri ile sonuçlandırılmış bitkisel kompozisyonlar çakılmıştır. Bitkisel
kompozisyonların yüzeyi beyaz tondaki yağlı boyayla boyanmıştır (Fot.569).
Sekizgene dönüştürülen tavanın merkezinde yine sekizgen biçimli göbek yer almakta
olup, bu göbek dıştan yüzeyi bezemesiz olarak bırakılmış dokuz adet kuşakla
çevrelenmiştir. Kuşak yüzeyleri yaklaşık 0.05 m. genişliğinde profilli çıtalarla
sınırlandırılmıştır. Tavanın merkezine yerleştirilen göbek, tavan yüzeyinden yaklaşık
0.20 m. çökertilmiştir (Fot.570). Çökertilmiş sekizgen tavan göbeğinin kenarları, düz
ve dış bükey yarım daire profili biçiminde düzenlenmiş ince çıtalarla kuşatılmıştır. Bu
çıtalar dönüşümlü olarak kahverengi ve koyu yeşil renkteki yağlı boya ile boyanmıştır.
Dıştaki bu çıta parçalarını sınırlandıran kuşak su dalgası şeklinde biçimlendirilmiştir.
Sekizgen ahşap tavan göbeğinin zemini, koyu yeşil tondaki yağlı boyayla boyanmıştır.
Bu yüzeye, ahşaptan ayrı olarak kafes oyma tekniğiyle oluşturulmuş 30 adet bitkisel
193
bezemeli elemanlar, merkezden dışa doğru ışınsal olarak çakılmışlardır (Fot.571). Bu

süsleme elemanlarının yüzeyi beyaz renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Her bir ahşap
levha, ters ve düz “C” ile ters ve düz “S” biçiminde kıvrımlar yapan ve sırtlarından
birbirlerine bağlanmış altlı-üstlü olarak sıralanmış dört adet motifin tepe noktalarından
bağlanması ile oluşturulmuştur. Bu stilize edilmiş rumi şeklindeki motiflerin uçları ve
tepe noktaları ise stilize edilmiş palmet motifiyle bitirilmiştir.
Çökertilmiş sekizgen tavan göbeğinin merkezi, ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış 20 adet
hafif bombemsi görünümü verilmeye çalışılmış parçaların çakılması ile
sınırlandırılmıştır. Daire şeklindeki ahşap tavan göbeğinin yüzeyi, ayrı olarak ahşaptan
hazırlanmış 30 adet levhanın yan yana çakılması ile hacimlendirilerek aşağıya doğru
sarkan bombemsi bir görünüm oluşturulmuştur. Ahşap levhalar üçerli gruplar halinde
altın sarısı ve koyu yeşil renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Ahşap levhaların aşağıya
doğru sarkan uç kısımlarının birbirlerine yaklaştıkları alanda oluşan daire biçimindeki
yüzey de, ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış yüzeyi hafif bombeli altın sarısı renkteki
yekpare ahşap parçayla kapatılmıştır (Fot.572-573).
Harimin aydınlatılmasında kullanılan pencerelerden kuzey cephe dışındaki bütün

pencereler yuvarlak kemerli ve yanları şevli olarak yapılmıştır. Kuzey cephedeki
pencereler ise dikdörtgen formda olup yanları şevsizdir.
Mihrap, güney duvarının ortasına yerleştirilmiş olup niş derinliği 0.70 m.’dir (Fot.574-
575). Harime doğru çok az taşırılan mihrabın niş, kavsara, kavsara köşelikleri ve
alınlığındaki süsleme kompzisyonu kalıplama tekniği kullanılarak yapılmıştır. Mihrap,
iki yandan birer plaster ile sınırlandırılmıştır. Plasterler aynı şekilde düzenlenmiş kaide
ve başlığa sahiptirler. Mihrap nişini yanlardan sınırlandıran plasterlerin üzerleri damarlı
mermer görünümü vermek için beyaz ve gri renkteki yağlı boyayla boyanmış olup,
kenarları turuncu renkteki yağlı boyayla boyanarak belirginleştirilmişlerdir. Mihrap nişi
ve kavsarası, kirli beyaz mermer görünümü verilmeye çalışılmış bezemesiz bir şeritle
kuşatılmıştır. Mihrap kavsarasının yüzeyi üç sıra halinde, zeminden hafif taşırılmış
yarım daire profilli şeritlerle oluşturulmuş sivri kemercik biçiminde bezemelerle
süslenmiştir (Fot.576-577). Mihrap kavsarasındaki sivri kemerciklerin birbirlerine
bağlandıkları noktalara birer sekiz yapraklı çiçek motifi işlenmiştir. Zincirle asılmış
194
şekilde düzenlenmiş üç kandil motifiyle süslenen mihrap nişinin kavsaraya yakın

bölümü bir perde motifiyle tamamlanmıştır. Kandillerin asıldıkları şeritlerin orta
noktalarına yine birer sekiz yapraklı çiçek motifi yerleştirilmiştir. Kandillerin alt
kısımları üç yapraklı ters palmet motifi ile sonuçlandırılmıştır (Fot.578). Üç kademeli
olarak düzenlenen perde motifleri kahverengi renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Perde
motiflerinin her bir kademesi düz çizgisel hareketlerle daha da belirgin hale
getirilmiştir. Bezemeler kalıplama tekniği ile yapılmış olup boyanmıştırlar.
Plasterlerin üst kısmından itibaren bir saptan çıkarak mihrabın kavsara köşelikleri ve
alınlığı rumi biçiminde stilize edilmiş kenger yapraklarıyla bezenmiştir. Kenger
yapraklarının bazılarının uçlarına stilize edilmiş üç yapraklı palmetler eklenmiştir.
Kenger yapraklarının, mihrap alınlığının üst kısmında birbirlerine yaklaştıkları noktaya,
üç kol halinde stilize edilmiş lotus motifi işlenmiştir. Mihrabın kavsara köşeliklerini ve
alınlığını dolduran açık yeşil renkteki bitkisel kompozisyon beyaz ve sarı renkler ile
hacimlemdirilmeye çalışılmıştır.
Harimin güneybatı köşesinde yer alan minber, ahşap malzemeden çakma ve yapıştırma
teknikleri birlikte kullanılarak oluşturulmuştur (Fot.579). Minberin aynalık kısmları,
zeminden hafif taşırılmış iç ve dış bükey profilli silme kuşağı biçimindeki bezemesiz
şeritler ile kare, dikdörtgen ve üçgen şeklindeki yüzeylere bölünmüştür. Aynalık
kısmının zemini yeşil renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Minberin köşk kısmının
altındaki geçit veren kapının köşelikleri alçak kabartma tekniğiyle meydana getirilmiş
stilize edilmiş rumi ve palmet motiflerinden oluşan bitkisel kompozisyonla
doldurulmuştur. Minberin kürsü ve korkuluk bezemeleri aynı kompozisyondan
oluşmaktadır.
Minberin korkuluk kısmının batı kanadı bezemesiz olarak bırakılırken, doğu kanadı
bitkisel kompozisyon ile süslenmiştir. Kafes oyma tekniğinde yapılan bu bitkisel
kompozisyon, birim örneği oluşturulmuş motif ile doldurulmuştur. Süsleme
kompozisyonunun birim örneği, birbirlerine altlı-üstlü olarak bakacak şekilde iki ters ve
düz ‘S’ biçiminde geometrik kıvrım yapan rumi biçimindeki motiflerden meydana
getirilmiştir (Fot.580). Rumi biçimindeki motiflerin uçları, helozonik kıvrımlar yapan
üçlü yaprakla sonuçlandırılmıştır. Rumi biçimindeki motiflerin alt kısımlarından
195
bağlandıkları noktalara, birer üç yapraklı stilize edilmiş palmet eklenmiştir. Altlı-üstlü

ikişerli grup halinde düzenlenen bu bitkisel motifler tepe noktalarından birbirlerine 12
yapraklı çiçek motifiyle bağlanmıştır. Bitkisel kompozisyonun merkezindeki 12
yapraklı çiçek motifleri dönüşümlü olarak lacivert ve kırmızı renklerdeki yağlı boya ile
boyanmıştır. Minberin korkuluk kısmının doğu kanadı ile minberin taç kısmını taşıyan
aynı yöndeki ahşap direk arasında kalan üçgen şeklindeki alanı dolduran bitkisel
karakterli süsleme programı da kafes oyma tekniğinin kullanılması ile meydana
getirilmiştir (Fot.581). Buradaki süsleme kompozisyonunun ana motifini, karşılıklı
olarak birbirlerine bakan ters ve düz “S” biçimindeki stilize edilmiş iki rumi
oluşturmuştur. Rumilerin üst taraftaki uçları helozonik şekilde kıvrılırken, alt taraftaki
uçları da ters olarak yerleştirilmiş ve aşağı yönde uzanan üç yapraklı stilize edilmiş
palmet ile sonuçlandırılmıştır. Rumilerin birbirlerine bağlandıkları alt kısımlarına ise
ters biçimde konumlandırılmış ve yukarıya doğru uzanan stilize edilmiş beş yapraklı
palmet motifi oturtulmuştur.
Minber kapısının köşelikleri de, ters ve düz “C” şeklinde kıvrımlar yapan stilize edilmiş
rumi motifleri ile doldurulmuştur. Minberin tepelik kısmını kuşatan bitkisel
kompozisyon, üç ahşap levhanın birleştirilmesi ile hazırlanmıştır (Fot.582). Bu bitkisel
kompozisyonda, üç vazodan çıkan çiçek buketleri ve bunların arasına simetrik olarak
yerleştirilmiş stilize edilmiş kıvrımlı rumi dallarına yer verilmiştir. Süsleme
kompozisyonunun yanlarındaki vazolardan çıkan stilize edilmiş kenger yapraklarının uç
kısımları onar yapraklı beş adet çiçekle sonuçlandırılmıştır. Sonradan bu çiçeklerden
ikisi koyu yeşil, diğerleri de kırmızı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır. Bitkisel
kompozisyonun merkezindeki vazonun içerisinden, aynı saptan çıkan altı yaprağın tepe
noktasına 10 yapraklı üzeri kırmızı renkteki yağlı boyayla boyanmış çiçek
yerleştirilmiştir. Bu çiçek üst tarafından sekiz çiçek yaprağı ile taçlandırılmıştır.
Süsleme kompozisyonunun merkezinde yer alan vazonun kaide kısmının üzerine
H.1322/M.1904 tarihi ve “Muhammed Müştak” ismi alçak kabartma şeklinde
yazılmıştır491. Minberin taç kısmının süsleme programı, tepe noktasına hilal-yıldız
motifinin yerleştirilmesiyle bitirilmiştir.
491
Bu ismi, H. Denizli, “Muhammed Mustafa” şeklinde okumuştur. Geniş bilgi için bakınız, H. Denizli,
a.g.e., s. 70.
196
Minber köşküne yedi adet ahşap basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır. Minberin
korkuluk kısmında görülen bezeme kompozisyonu, minberin doğuya bakan köşk
kısmının alt bölümündeki panolarda da devam ettirilmiştir. Minber köşkünün kuzeye ve
doğuya bakan yüzeyleri dikdörtgen pencere şeklinde dışa açılmıştır. Bu açıklıkların
köşeliklerindeki bezeme programı, minberin taç kısmını taşıyan ahşap direkler ile
minber korkuluğu arasındaki üçgen biçimindeki alanı dolduran kompozisyonun
benzeridir (Fot.583). Bu komposizyon, kafes oyma tekniği ile oluşturulmuş ahşap
parçalarının bir zemin üzerinde yan yana getirilmesi ile meydana getirilmiştir. Minberin
köşk kısmının saçak bölümleri, ahşap levhanın iç kısmının damla motifi biçiminde
boşaltılarak ritmik şekilde sıralanması ile hareketlendirilmiştir. Minberin ahşap
tavanının üzerinde, kavisli çıta parçalarının eşit olarak yan yana sıralanmasıyla
bombemsi kubbe görünümü verilmeye çalışılmıştır. Bu kubbenin üzerine, uç kısmı
hilal-yıldız motifiyle sonuçlandırılmış metal alem oturtulmuştur.
Harimin güneydoğu köşesindeki vaaz kürsüsü ahşaptan çakılarak yapılmıştır (Fot.584-

585). Yarım huni biçiminde duvara bağlı olarak düzenlenmiştir. Vaaz kürsüsünün yarım
huni şeklindeki gövdesi, beyaz yağlı boya ile boyanmıştır. Koyu yeşil renkteki yağlı
boyayla boyanmış dikey doğrultudaki 15 adet ince çıtanın çakılması ile kürsü yüzeyi
hareketlendirilmiştir. Ahşap vaaz kürsüsü korkuluğunun alt kısımlarına, yarım daire
şeklinde su dalgası biçimde ritmik olarak sıralanmış ahşap levha çakılmıştır. Ahşap
levhanın yarım daire şeklindeki aşağıya doğru sarkan parçalarının bazıları zamanla
kırılmıştır. Vaaz kürsüsü parmaklıklarının üzerine oturduğu kaidenin harime bakan
yüzü, iki adet verev suyolu ile üç bölüme ayrılmıştır. Verev suyolları arasında kalan
alanın merkezine, yatay yönde bitkisel ve geometrik bezemeli yekpare ahşap levha
yerleştirilmiştir. Vaaz kürsüsünün korkulukları, 11 adet ahşap direkten oluşturulmuştur.
Bu direklerin bazılarının yüzeyleri, verev suyollarının yüzeyi gibi alçak kabartma
tekniği ile meydana getirilmiş hafif eğik çizgilerle hareketlendirilmiştir.
Camide daha çok ahşap ağırlıklı süslemeler tercih edilmiştir. Bunları; tavan, minber ve
vaaz kürsüsü süslemeleri olarak gruplandırmak mümkündür. Bitkisel karekterdeki
süslemenin yoğunlaştığı ahşap süslemede tutkal ile yapıştırma, çakma, alçak kabartma
ve kafes oyma teknikleri kullanılmıştır. Mihrapta, alçı ve bölgesel olarak tatlı kireç
197
şeklinde tabir edilen özel bir karışımdan oluşan harç kalıplama tekniğinin uygulanması
ile meydana getirilmiş bitkisel türden kompozisyon gözlenir.
Caminin inşa kitabesi bulunmamaktadır. Caminin doğu duvarındaki kitabeden

Rahatoğulları ailesinden Şeyh Hasan’ın H.779/M.1377 yılında Dar’ur-Râha’yı onarttığı
anlaşılmaktadır. İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, caminin doğu cephesindeki kitabenin
daha önce burada yer alan cami, zaviye ve imaretten oluşan Daru’r-Raha adındaki
yapılara ait olduğunu ve o zaman (1928’li yıllarda) orada sadece bir cami ile ilkokulun
bulunduğunu, mahalle adının da bu imaretten geldiğini belirtmektedirler492. Aynı
araştırmacılar, Daru’r-Raha’ya H.721/M.1321 tarihinde Rükneddin Hattab b.
493 494
Kemaleddin Ahmet tarafından bir vakfiye düzenletildiğini ifade etmektedirler . Bu
vakfiyeden, vakfın gelirleri arasında Sivas’ın Zara ilçesinin doğusunda bulunan Çarkı,
Tuzlacık ve Sivas’a bağlı Karayil Bucağı İlgazi köylerinin; Çarkı, Tuzlacık, Bingöl ve
Kadı Tuzlaları olduğu tespit edilmiştir495. H.1220/M.1805 tarihli Sivas Şer’iyye
Sicili’nde, İmaret Mahallesi’nden Seniha Hatun’un 750 kuruşunu umur-u hayra ve
imaret Camisi levazımatına vakfeylediğine dair bilgilere yer verilmiştir496. Ayrıca, Y.
Erol Arşivi’nde bulunan 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tek sayfadan
oluşan tablo şeklinde hazırlanmış bir belgenin 29. sırasında, bu caminin
497
H.(1)325/M.1907 tarihinde yenilendiği tespit edilmiştir . N.Yücel Mutlu da, herhangi
bir belge, yazıt ya da gerekçe belirtmeden Daru’r-Raha’nın bünyesinde olan caminin
yıkıldığını ve günümüzdeki caminin 1800’lü yılların sonlarında yapıldığını
492
493
Rükneddin Hattab b. Kemaleddin Ahmet, Selçuklu Devleti’nin önde gelen devlet adamlarından biridir.
III. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kız kardeşi IV. Kılıç Arslan’nın kızını İlhanı İmparatorunun oğluna
verdikleri zaman çehiz düzenlemesi ile Rükneddin Hattab b. Kemaleddin Ahmet’in görevlendirildiği
bilinmektedir. Geniş bilgi için bakınız. İbn Bibi (El-Hüseyin B.Muhammed B. Ali El-Ca’feri Er-Rugadi),
El-Evamirü’l-Ala’iyye Fi’l-Umuri’l-Alai’iyye (Seçuk-name), Cilt:II, (Çeviren:Mürsel Öztürk),
Ankara,1996, s.179: Ayrıca, Kemaleddin Ahmet’in III. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında, inşa divanında
görev aldığı bilinmektedir. Geniş bilgi için bakınız, Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında…,
s.22.
494
495
İsmet Kayaoğlu, Selçuklu Devri Vakfiyelerinden Turumtay ve Râhatoğlu Vakfiyeleri, (Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınlanmamış Doçentlik Tezi), Ankara, 1977, s.70; İsmet Kayaoğlu,
“Rahatoğlu Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı:13, Ankara,1981, s.9-10.
496
Müjgan Üçer, “Sivas’ta Vakıf Kuran Kadınlar”, Revak-91, Sivas, 1991, s.75.
497
Bu belgede, caminin İmaret Mahallesi’nde bulunduğu ve H.(1)325/M.1907 tarihinde yenilendiğine
dair bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca belgede, ahşap olan caminin boyunun 13, eninin dokuz (metre)
olduğu, minaresinin bulunmadığı, sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde ibadete açık olduğu, camide cuma
ve bayram namazlarının kılındığı ve görevlileri arasında bir imamın bulunduğu tespit edilmiştir. Y. Erol
198
belirtmektedir498. Yukarıda bahsettiğimiz belgelerden caminin, XIV. yüzyılın

ortalarında kurulan bir yapı topluluğunun parçası olduğu ve aynı yüzyılın son
çeyreğinde bunların onarıldığı anlaşılmaktadır. Bugünkü cami, hem minberin 1904
tarihli olması ve Y. Erol Arşivi’ndeki belgede 1907 tarihinde yenilendiğine dair kayıtın
bulunması hem de ahşap tavan ve mimari özellikler dikkate alındığında büyük bir
ihtimalle XIX. yüzyılın sonu ya da XX. yüzyılın başında gerçekleşen onarımlarda
yapılmış olmalıdır.
2.27. Kaleardı (Kerim Çavuş) Camisi

Bulunduğu yer: Kaleardı Mahallesi, 5.Sokak’ta bulunmaktadır.
İnşa tarihi: Bilinmiyor.
Banisi: Bilinmiyor.
Planı: 25.
Caminin banisi, inşa tarihi ve mimarı bilinmemektedir. Cami, kuzeyden güneye doğru
hafif meyilli bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Caminin beden duvarlarında taş, minarede
düzgün kesme taş, üst örtüde ve taşıyıcı sistemde ahşap malzeme kullanılmıştır
(Fot.586-590). Ahşap düz tavanlı caminin planı mihraba dik dört sahınlıdır (Plan.25).
Caminin çatısı, dört tarafa meyilli kırma çatı ile kapatılmıştır. Kareye yakın dikdörtgen
bir alan üzerine oturan ahşap direkli caminin son cemaat mahalli kuzey cephede, yakın
zamanlarda inşa edilen tek şerefeli taş minaresi ise doğu cephenin kuzey ucunda yer
almaktadır.
Caminin güney cephesi dört, diğer cepheleri ikişer adet olmak üzere toplam 10 adet
dikdörtgen formundaki pencerle cepheler hareketlendirilmeye çalışılmıştır.
498
N. Yücel Mutlu, Dâru’r- Râha’dan Abdiağa Konağı’na (Rahatoğulları/Mütevellîzâdeler) 1321-
2001, Sivas, 2003, s.22-23.
199
Doğu yönde minare kaidesinin üst kısmına gelecek şekilde, 0.36 x 0.60 m. ölçülerinde
taş kitabe konulmuştur. Ancak kitabe, çok tahrip olduğundan bütün çabalarımıza
rağmen okunamamıştır499.
Son cemaat mahalline, kuzey cephenin ortasına açılan düz lentolu çift kanatlı demir
doğramalı kapıdan girilmektedir. Son cemaat mahallinin üst örtüsü, son onarımlarda
kontrplak levhalarıyla kapatılmıştır (Fot.591-592). Son cemaat mahallinin doğu
duvarının hafif kuzeyine, minarenin şerefesine çıkışı sağlayan açılan yuvarlak kemerli
kapı açılmıştır (Fot.593).
Son cemaat mahallinin üzeri, mahfili olarak düzenlenmiştir. Bu bölüme, son cemaat
mahallinin doğu duvarının kuzey ucundaki dokuz adet ahşap basamaklı bir merdivenle
çıkılmaktadır. Mahfilin üst örtüsü, son onarım çalışmaları sırasında betonarmeyle
kapatılmış olup, aydınlatılması güney yöne açılan iki adet dikdörtgen pencereyle
sağlanmıştır (Fot.594-595).
girilmektedir. Harim, mihraba dik dört sahna ayrılmıştır (Fot.596-599). Harimin ahşap
üst örtüsü, her sırada ikişer adet olmak üzere toplam altı adet ahşap direğin üzerine
kuzey-güney yönde atılan ahşap kirişlerle dört bölüme ayrılmıştır. Ahşap tavan
bölümlerine, kuzeyden ve birbirlerini ayıran kirişlerden; mihrabın önündeki ahşap
tavana ise dört taraftan bağdadi devirmelerle geçilmiştir. Ahşap kirişleri taşıyan
direklerden kuzeydekilerin tamamı, güney yöndekilerden doğu tarafta bulunan dışındaki
kare diğer ikisi ise silindiriktir. Harimin ahşap tavan bölümlerinden mihrabın önündeki
ahşap tavan, diğer sahınların üzerini örten ahşap tavan bölümlerinden hem daha geniş
tutulmuş hem de düzenlenme itibariyle diğer tavan bölümlerinden farklıdır. Bağdadi
devirmeden sonra yer alan bezemesiz iki kuşakla iç tavan yüzeyi çevrelenmiştir
(Fot.600-601). İkinci kuşaktan sonra tavan yaklaşık 0.15 m. çökertilmiştir. Çökertilmiş
alan sade bir kuşakla sınırlandırılmıştır. Bu alan, küçük çıtaların tavan yüzeyine
çakılmasıyla kare şeklinde kasetlere bölünmüştür.
499
Ö. Demirel, minaredeki kitabeden caminin H.1200/M.1785-86 tarihinde onarıldığını belirtmektedir.
Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf …, s.30, 126 nolu dipnot; s.37,
165 nolu dipnot.
200
Mihrabın önündeki ahşap tavanın dışındaki diğer üç sahnın üzerini örten tavan
yüzeyleri, kuzey-güney yönde çakılan profilli suyolları ile hareketlendirilmeye
çalışılmıştır (Fot.602-603).
Harimdeki ahşap kirişlerin oturduğu kare kesitli ayaklarda kaide, başlık ve yastık
yoktur. Silindirik gövdeli direklerin kaide ve başlıkları kare şeklinde biçimlendirilmiştir.
Kare şeklindeki kaide ve başlıklara silindirik gövdeden geçiş, kare kenarların
pahlanmasıyla sağlanmıştır. Ayrıca silindirik gövde ile pahlamanın başladığı alanlara
alçak kabartma şeklindeki sekizgen bileziklere yer verilmiştir. Ahşap silindirik gövdeli
direklerin başlıkları, iç ve dış bükey yarım daire profilli silmeler ile kuşatılmıştır. Bu
direkler ile ahşap kirişler arasındaki yastıkların dar olan kenarları ters ve düz “C”
şeklinde kıvrım yapacak biçimde düzenlenmiştir. Yastıkların geniş olan yan
kenarlarının merkezleri, ahşaptan ayrı olarak hazırlanmış dikey doğrultuda yerleştirilmiş
dikdörtgen sade panolar ile hareketlendirilmiştir (Fot.604).
Harimin aydınlatılması doğu, batı ve kuzey duvarlara ikişer ve güney duvara da dört
pencere açılarak sağlanmıştır. Bu pencerelerin hepsinin yanları hafif şevli olarak
yapılmıştır. Harimin kuzey duvarının üst kısımlarına açılan iki dikdörtgen pencere ise
şevsiz olarak yapılmıştır.
Harimin güney duvarı ortasına yerleştirilen mihrap, camide yapılan onarım çalışmaları
sonrasında orijinal özelliğini kaybetmiştir (Fot.605-606).
Mihrabın batısında bulunan ahşap minberde çakma tekniği kullanılmıştır (Fot.607).

Minberinin aynalık kısımları, farklı ölçülerde dikdörtgen ve üçgen şeklinde
bölümlendirilmiştir. Bu yüzeyler sade olarak bırakılmış olup, iç ve dış bükey yarım
daire profilli silme kuşaklarıyla sınırlandırılmışlardır. Minberin köşk kısmının alt
bölümündeki geçit veren kapının köşeliklerine, ters ve düz “C” biçiminde kıvrım yapan
kemer şeklindeki ahşap levhalar çakılmıştır. Minberin korkulukları ayrı olarak
hazırlanmış orta kısımları hafif şişkin ahşap parçalarının çakılmasıyla oluşturulmuştur.
Bu ahşap parçalar minberin köşk kısmının doğu ve batı yönlerdeki alt bölümlerini de
dolaşmaktadır. Minber tepeliği sade olup iki yandan soğan biçimindeki ahşap
parçalarıyla sınırlandırılmıştır. Minberin tepeliği, yan kenarları düz ve ters “C”
201
biçiminde şekillendirilmiş ahşap levhanın çakılmasıyla doldurulmuştur. Minberin köşk

kısmının güney yön dışındaki kenarları dikdörtgen formda dışa açılarak camla
kapatılmıştır. Köşk bölümünün üstü, ahşap düz tavanlı olup, çevresi üç yönden küçük
boyutlu silindirik gövdeli ahşap parçaların çiviyle çakılmasıyla meydana getirilen
korkuluk biçimindeki parmaklıkla kuşatılmıştır. Korkuluk dizilerin birbirlerine
bağlandıkları ahşap tavanın köşelerine soğan kubbe biçimindeki ahşap parçaları
çakılmıştır. Minber tavanındaki ahşap korkuluğun sınırlandırdığı alanın merkezinden
yukarıya doğru uzanan ve orta kısımları hafif dışa kavis yapan çıta parçalarıyla minber
tavanında kubbe görünümü oluşturulmaya çalışılmıştır.
Camide vaaz kürsü bulunmamaktadır.
Harimin kuzey duvarı boyunca doğu-batı doğrultuda uzanan mahfile, kadınlar

mahfilinin güney duvarının ortasına açılan kapıdan çıkılmaktadır. Mahfile geçişi
sağlayan bu kapı, harime giriş kapısının tam üzerine gelecek şekilde düz lentolu olarak
açılmıştır. Mahfilin balkonu, harime fazla taşıntı yapmayacak şekilde hafif elips
biçiminde uygulanmıştır (Fot.608-609). Mahfili taşıyan ahşap kirişin güney yüzünde
mahfil balkonunun alt kısmında ahşap üzerine kalem işiyle tekniği ile yapılmış yazıt
yerleştirilmiştir (Fot.610).
Yazıt:
Bu cami-i şerif 1290 (M.1873) yılında inşa edildi.
Camide harimin tavanlarında, direklerde, yastıklarda ve minberde tamamen geometrik

karakterli bezemelerin hakim olduğu ahşap çakma tekniği kullanılmıştır.
Mahfildeki yazıtın ahşap üzerine kalem işi tekniği ile yazılmış olması sebebiyle büyük
bir ihtimalle caminin ahşap tavanlarında da kalem işi tekniğiyle oluşturulmuş bezeme
kompozisyonunun bulunduğu; fakat camide gerçekleşen onarım çalışmaları esnasında
bu süsleme kompozisyonlarının üzerlerinin yağlı boyayla kapatılmış olabileceği
düşüncesindeyiz.
202
İnşa tarihi bilinmeyen bu cami hakkında en erken tarihli bilgi, Y. Erol Arşivi’nde
bulunan ve 1912-1927 yılları arasına tarihlendirdiğimiz tablo şeklinde hazırlanmış bir
belgenin 18. sırasında bulunmaktadır500. Bu belgede, caminin H.750/M.1350 tarihinde
inşa ettirildiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Caminin, Sivas Vakıflar Genel
Müdürlüğü Arşivi’nde, H.920/M.1514 tarihli Kerim Çavuş Pir Mehmed ve Şehriban
Hatun adına düzenlenmiş vakfiyesi tespit edilmiştir501. Cami hakkında diğer bilgiye,
H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaralı Sivas Şer’iyye Sicil Defteri’ndeki 349-175
nolu belgede ulaşılmıştır. Bu belgede, Kaleardı Mahallesi’nde oturmakta iken vefat
eden Mütevellizade Hacı Hüseyin Ağa ibn-i Mustafa Ağa’nın terekesi’nin üçte birini
vakf edip mahallede bulunan mescit-i şerife eşi Mevlude Hanımı mütevelli olarak
bıraktığına, bu hakkın varislerden olan Abdullah ve Ahmed Bey tarafından
uygulanmadığına ve Mevlude Hanım’ın hakkına müdahalede bulunulmamasına dair
Ö. Demirel, minarede yer alan ancak günümüzde son derece tahrip olmuş kitabesini
dikkate alarak bugünkü caminin H.1200/M.1785-86 tarihinde yenilendiğini
belirtmektedir503. Mahfilin güney yüzündeki “Bu cami-i şerif 1290 (M.1873) yılında
inşa edildi” şeklindeki ibare büyük bir ihtimalle sonraki bir dönemde yapılan büyük
çaplı bir onarıma ait olmalıdır. Yukarıdaki belgeler dikkate alındığında ilk inşası XIV.
yüzyılın sonlarına kadar giden caminin XVI. yüzyılın başlarında, XVIII. ve XIX.
yüzyılın ikinci yarılarında onarımlar geçirdiği anlaşılmaktadır. Bugünkü mevcut olan
caminin mimari ve süsleme özellikleri de yapının tarihlendirilmesine hiçbir katkı
sağlamamaktadır. Ayrıca cami inşa edildikten sonra çok sayıda onarıma tabi tutulmuş
ve buna bağlı olarak da orijinal halini kaybetmiştir. Bu yüzden cami, bugünkü
bilgilerimizle tarihlendirilememiştir.
500
501
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf …, s.28.
502
Ü. Kaya, a.g.t., s.358-539.
503
Ö. Demirel, Osmanlı Vakıf …, s.30, 126 nolu dipnot; s.37, 165 nolu dipnot.
203
3. DEĞERLENDİRME
Bu tezde, Sivas il merkezinde bulunan ve Osmanlı döneminde inşa edilen 21 adet cami
ile altı adet yıkılan ve günümüze ulaşamayan caminin minaresi incelenmiştir. Bu
bölümde camiler; tipoloji, malzeme, süsleme, yapı elemanları ve kitabeden oluşan beş
ana başlık altında değerlendirilmeye çalışılacaktır.
3.1. Tipoloji
Sivas il merkezinde ele alınan camiler dört plan tipinde inşa edilmişlerdir. Bunlar, kare
mekanlı tek kubbeli, ahşap direkli, tek mekânlı düz tavanlı ve münferit tip camiler
olarak gruplandırılmaktadır.
3.1.1. Kare Mekânlı Tek Kubbeli Camiler
Bu plan tipine giren camilerin harimi kare mekanlı olup, üzeri tek kubbeyle
örtülmüştür. Sivas il merkezindeki Kale ve Ali Ağa Camileri’nin harimi, trompların
taşıdığı kasnağa oturan tek kubbeyle kapatılmıştır.
Anadolu’da kare mekanlı harimin tek kubbe ile örtüldüğü plan şeması, XIII. yüzyıldan
Cumhuriyet dönemine kadar sevilerek kullanılmıştır. Bunların çoğunun giriş
cephelerinde son cemaat mahalli bulunmaktadır. Bu plan tipinde inşa edilmiş erken
dönem örnekleri arasında; Konya Beşarebey Mesciti (1213)504, Akşehir Taş Medrese
Mesciti (H.648/M.1250)505, İznik Hacı Özbek Camisi (H.734/M.1333)506, İznik Hacı
504
Murat Katoğlu, “13. Yüzyıl Konyasında Bir Cami Grubunun Plân Tipi ve “Son Cemaat Yeri” ”, Türk
Etnografya Dergisi, Sayı:9, (1966), Ankara, 1967, s.82.
505
Yekta Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara, 1996, s.31-34.
506
Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986, s.1-3.
204
Hamza Camisi (1345)507, Bolu-Mudurnu Yıldırım Camisi (1388)508, Balat İlyas Bey
Camisi (1404)509, Edirne Şehabeddin Paşa (Kirazlı) Mesciti (H.840/M.1436-1437)510,
Bursa Hoca Ali Camisi (H.843/M.1439)511; klasik dönem örnekleri arasında Sakarya-
Taraklı Yunus Paşa Camisi (1511-1516)512, Kilis Canbolad Paşa (Tekke) Camisi
(H.961/M.1553)513, Tekirdağ Rüstem Paşa Camisi (H.960/M.1553)514, Ankara Cenabi
Ahmet Paşa Camisi (H.973/1565-1566)515, Kütahya Lala Hüseyin Paşa Camisi (1566-
1568)516, Van Hüsrev Paşa Camisi (H.975/M.1567)517, Manisa Lala (Mehmet) Paşa
Camisi (H.977/M.1569-1570)518, İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camisi
(H.987/M.1579)519, Karaman Nuh Paşa Camisi (H.1005/M.1596)520, Üsküdar Çinili
Cami (H.1050/M.1640)521, Ankara-Beypazarı Kurşunlu (Evsat Hoca Nazır) Camisi
(H.1096/M.1685)522; geç dönem örnekleri arasında İstanbul Cihangir Camisi (1889)523
ve İstanbul Bebek Camisi (H.1331/M.1912)524 bulunmaktadır.
3.1.2. Ahşap Direkli Camiler
Özellikle, Sivas ve ilçelerinde inşa edilen camilerin büyük bir bölümünün ahşap direkli
ve ahşap kirişleme tavanlı yapılmış olmaları dikkat çekicidir525. Ahşap direkli camileri
507
Oktay Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), Ankara, 1977, s.17.
508
Afife Batur, Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri Sorunlar ve Biçimler,
(Yayınlanmamış Doçentlik Tezi), İstanbul, 1980, s.15-16.
509
Aynur Durukan, Balat İlyas Bey Camii, Ankara, 1988.
510
Sedat Bayrakal, Edirnede’ki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001, 31-36.
511
Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murat Devri 806-855 (1403-
1451), Cilt:II, İstanbul, 1989, s.291-293.
512
Hakkı Acun, Sakarya İli Taraklı İlçesi ve Yunus Paşa Camii, Ankara, 1996, s.30.
513
Abdulkadir Dündar, Kilis’teki Osmanlı Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999, s.8-70.
514
Mehmet Tuncel, Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara, 1974, 31-35.
515
Seyfi Başkan, Ankara Cenabi Ahmet Paşa Camii, Ankara, 1998, s.7.
516
Ara Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi Bir Deneme”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına
Armağan Kütahya, İstanbul, 1981-82, s.256-260.
517
Abdüsselam Uluçam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı I Van, Ankara, 2000,
s.38-50.
518
Hakkı Acun, Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999, s.190-198.
519
İlknur Aktuğ, İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Ankara, 1990, s.23.
520
Mustafa Denktaş, “Karaman’daki Klasik Devir Osmanlı Camileri”, Vakıflar Dergisi, Sayı:25,
Ankara, 1995, s.129.
521
Zeynep Nayır, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690), İstanbul,
1975, s.178-183.
522
Tolga Bozkurt, Beypazarı’ndaki Türk Devri Yapıları, Ankara, 2004, s.74-82.
523
O. Aslanapa, Osmanlı Devri…, s.465.
524
Tahsin Öz, İstanbul Camileri, Cilt:I-II, Ankara, 1997, s.10-11.
525
Sivas ve çevresinde ahşap direkli cami yapma geleneği oldukça yaygındır. Sivas ve çevresindeki bu
tip camilere; Yıldızeli-Kemankeş Karamustafa Paşa (1640) ve Altınyayla Merkez (1895) Camileri örnek
olarak verilebilir. Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız. H. Denizli, a.g.e., s.367-368, 220-221.
205
de kendi içlerinde mihraba dik ve mihraba paralel sahınlılar olmak üzere iki başlıkta
gruplandırmak mümkündür.
3.1.2.1. Mihraba Dik Sahınlı Camiler
Mihraba dik sahınlı camiler de, kendi içerisinde mihraba dik üç sahınlı, dört sahınlı ve
beş sahınlı olarak alt gruplara ayrılmaktadır.
3.1.2.1.1. Mihraba Dik Üç Sahınlı Camiler
Bu plan tipine giren camiler, kuzey-güney doğrultuda mihraba dik olarak atılan
kirişlerle üç sahına bölünmüşlerdir. İl merkezindeki Örtmeli, Yeşil, Sarızade Mehmet
Paşa, Zincirli Minare ve Hacı Mehmet Ağa Camileri bu plan tipindedir. Diğerlerinden
farklı olarak Pulur Camisi orta sahınının merkezine yakın noktaya fazla yüksek olmayan
ahşap kubbe yerleştirilmiştir. Sivas şehrindeki ahşap direkli camiler içerisinde en çok bu
plan tipi tercih edilmiştir. Tokat Ulu (XII. yüzyılın son çeyreği)526, Konya-Doğanhisar
Ulu (1548)527, Sivas-Divriği Ahmet Paşa (1761-62)528, Konya-Sarayönü Küçük Ali
Oğlu (1861)529, Konya-Çumra Tahtalıköyü (1865)530, Kayseri-Develi Tirem (1894)531
ve Kayseri-Develi Şıhlı Kasabası Yusuf Ağa (1916)532 Camileri bu tipinin
Anadolu’daki diğer örneklerinden bazılarıdır.
Ayrıca, Divriği’deki Kemankeş (1240-41 tarihinden sonra), Turabali (XV. yüzyılın ikinci yarısı),
Süleymanağa (1688’li yıllar), Kültürlü (1715 tarihinden önce), Ab-ı Çimen (1718 tarihinden önce),
Gökçe (1719’dan önce), Tuğut Köyü (1749), Ahmet Paşa (1761-61), Güllübağ (XIX. yüzyılın ikinci
yarısı), Duru Köy (1895), Zeliha Hatun (XIX. yüzyıl sonları-XX. yüzyıl başları), Karamahmut (XX.
yüzyıl başları), Çeltek (1930’lu yıllar), Hatipoğlu (?) Camileri ahşap direkli camiler içerisinde
değerlendirilmiştir. Daha geniş bilgi için bakınız, M. Denktaş, a.g.e., s.19-20, 20-23, 27-31, 42-44, 37-39,
44-49, 40-41, 52-54, 61-64, 66-68, 49-52,70-72, 72-73,64-66.
526
Ali Murat Aktemur-İshak Umut Kukaracı, “Tokat Çevresindeki Ahşap Örtülü Camiler”, IX. Ortaçağ
ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum),
Bildiriler, Erzurum, 2006, s.9-10.
527
Yaşar Erdemir, “Nakışlı Ahşap Camilerimizin Klasik Dönemdeki Zengin Bir Temsilcisi: Doğanhisar
Ulu Camii”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10
Nisan) Bildiriler, (Editörler: M.Denktaş & Y.Özbek & A.Sağıroğlu Arslan), Kayseri, 2002, s.381-396.
528
M. Denktaş, a.g.e., s.52-54.
529
Remzi Duran, a.g.m., s.50-51.
530
Haşim Karpuz, “Konya Çevresinde Yazlık Mekânlı Camiler”, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları
ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006,
s.289-290.
531
Sultan Topçu, Develi’deki Türk Eserleri, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat
Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2005, s.64-67.
532
Mustafa Denktaş, “Şıhlı Kasabası Yusuf Ağa Camii”, Prof.Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı
Sanat Yazıları, (Editörler:M. Denktaş&Y. Özbek), Kayseri, 2001, s.201-206.
206
3.1.2.1.2. Mihraba Dik Dört Sahınlı Camiler
Bu plan tipinde camiler, ahşap direkler üzerine kuzey-güney yönünde atılan kirişlerle
mihraba dik dört sahına ayrılmışlardır. Ele alınan camiler içerisinde Kaleardı, Yiğitler
ve Kabalı Camileri bu plan tipine sahiptir. Bu plan tipinde inşa edilmiş camilere örnek
Sivas-Divriği Tuğut Köyü Camisi (1749)533 verilebilir.
3.1.2.1.3. Mihraba Dik Beş Sahınlı Camiler
İncelenen camiler içerisinde sadece Meydan Camisi mihraba dik beş sahınlı olarak
planmıştır. Bu plan tipi Sivas il merkezinde çok fazla tercih edilmemiştir. Bu plan
tipinin Ankara Arslanhane (XIII. yüzyılın başı)534 ve Konya Köprübaşı (1827)535
Camilerinde uygulandığı tespit edilmektedir.
3.1.2.2. Mihraba Paralel Sahınlı Camiler
Bu plan tipinde camilerin harimlerinin üst örtüsünü taşıyan ahşap direkler üzerine doğu-
batı yönünde atılan kirişlerle mihraba paralel sahınlar oluşturulmuştur. Mihraba paralel
sahınlı camiler de kendi içerisinde, mihraba paralel iki sahınlı ve üç sahınlı olarak
gruplandırılmaktadır.
3.1.2.2.1. Mihraba Paralel İki Sahınlı Camiler
Bu plan tipine giren camilerin harimleri, doğu-batı doğrultuda mihraba paralel olarak
atılan bir adet kirişle iki sahına bölünmüşlerdir. Sivas il merkezindeki Uzunhacıoğlu,
Çatalpınar ve Hoca İmam Camileri mihraba paralel iki sahınlı olarak planlanmıştır. Bu
plan tipinde inşa edilmiş camilere Niğde-Hacı Dursun (Afife Hanım) (1452)536, Sivas-
Divriği Turabali (XV. yüzyılın ikinci yarısının başı)537 ve Kayseri-Pınarbaşı Hilmiye
Köyü (1904-1906)538 Camileri örnek olarak gösterilebilir.
533
M. Denktaş, a.g.e.,40-41.
534
Gönül Öney, Ankara Arslanhane Camii, Ankara, 1998, s.9.
535
Ali Baş, “Konya’daki Osmanlı Camileri”, Osmanlı Döneminde Konya, Konya, 2003, s.261.
536
Halit Çal, Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı Cami ve Mescitler, Ankara, 2000, s.11-19.
537
538
M. Denktaş, “Pınarbaşı-Uzunyayla’daki…”, s.58-62.
207
3.1.2.2.2 Mihraba Paralel Üç Sahınlı Camiler
İncelenen camiler içerisinde sadece Şems Camisi mihraba paralel üç sahınlı olarak
yapılmıştır. Anadolu’da çok fazla örnekleri ile karşılaşılmayan bu plan tipinin Niğde-
Darüzzikir Mesciti (XV. yüzyıl)539’inde uygulandığı tespit edilmektedir.
3.1.3. Tek Mekanlı Düz Tavanlı Camiler
Bu plan tipinde inşa edilen cami harimlerinin üzeri, iç tavanı taşıyan ahşap direklere
çakılan tahtalarla kapatılmıştır. Sivas il merkezindeki İmaret, Hacı Zahit ve Çekiç
Camilerinde bu plan tipi uygulanmıştır. Manisa Arapalanı (Defterdar Mahmut Efendi)
(1582)540, Ankara Yeşil Ahi (XVII-XVIII. yüzyıl)541, Tire Hisarlık Köyü (1782)542 ve
Bergama Selimiye (1890-1891)543 Camileri bu plan tipinin Anadolu’daki diğer örnekleri
arasındadır.
3.1.4. Münferit Tip Camiler
Ali Baba ve Abadan Camileri belli bir plan tipine bağlı olarak inşa edilmemişlerdir. Ali
Baba Camisi, art arda sıralanan ve üzerleri kubbe ile örtülmüş ön mekan ile harimden
oluşan plana sahiptir. Ön mekanın üzeri, doğu ve batı duvarlarına yakın olacak biçimde
kuzey-güney yönde atılan kemerler ile diğer yönlerden de beden duvarlarına oturan
pandantifler ile geçişi sağlanan tek kubbeyle kapatılmıştır. Harimin üzeri de
pandantiflerle geçişi sağlanan tek kubbeyle örtülmüştür. Ulaşılabilen kaynaklarda bu
plan tipinin bire bir örneği ile karşılaşılmamıştır. Fakat, Ali Baba Camisi’nin bu plan
özelliği aynı aks üzerinde birbirini takip eden, her biri bir kubbe ile örtülü iki farklı
mekandan ve bunlardan cümle kapısı tarafında bulunanın iki yanına bitişik yine üzerleri
kubbe yada tonozla örtüldüğü hücrelerden meydana gelen ve Zaviyeli Cami olarak
539
H. Çal, Niğde Şehrindeki…, s.35-45.
540
Hakkı Acun, Manisada’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999, s.210-211.
541
Gönül Öney, Ankara’da Türk Devri Yapıları Turkısh Perıod Buldıngs In Ankara, 1971, s.81-82.
542
Bekir Deniz, “Tire Köylerinde Mimari (Cami, Türbe ve Çeşmeler)”, Türk Kültüründe Tire,
(Hazırlayan:Mehmet Şeker), Ankara, 1994, s.119-121.
543
Bozkurt Ersoy, Bergama Camii ve Mescitleri, Ankara, 1989, s.75-77.
208
tanımlanan plan tipini hatırlatmaktadır544. Ancak Ali Baba Camisi, yan hücrelerinin
bulunmaması ile Zaviyeli Camilerin planlarından da farklıdır.
Abadan Camisi hariminin merkezine, dört adet ahşap direğin taşıdığı pramidal külah
biçimindeki fazla yüksek olmayan kubbe yerleştirilmiştir. Pramidal kubbenin çevresi de
dört yönden ahşap düz tavan ile kapatılmıştır.
Ulaşabildiğimiz yayınlar içerisinde her iki plan tipinde inşa edilmiş cami örneği tespit
edilememiştir.
3.2. Malzeme
Camilerin dış duvarlarının sıvalı olması sebebiyle kullanılan inşa malzemesi tam olarak
tespit edilememektedir. Sivas il merkezindeki camilerden Ali Ağa, Kale ve Ali Baba
camilerinin beden duvarlarında ve üst örtülerinde; Kabalı Camisi’nin beden
duvarlarında; Meydan Camisi’nin beden duvarlarında ve ayaklarında kesme taş
kullanılmıştır. Pulur, Yeşil, İmaret ve Çatalpınar Camilerinin ahşap minarelerinin;
Meydan, Kale, Osman Paşa, Tarhana ve Yiğitler Camilerinin tuğla minarelerinin
kaidelerinde kaba yonu taş kullanılmıştır. Ayrıca Ali Ağa, Sait Paşa, Ali Baba,
Uzunhacıoğlu, Kabalı, Sarızade Mehmet Paşa, Zincirli Minare, Şems, Hacı Zahit, Yeni,
Kazancılar, Hacı Mehmet Ağa ve Atölye Camilerinin minare kaide, gövde ve
peteklerinde taş malzeme kullanılmıştır. Yukarıda adları verilenlerin dışındaki diğer
camilerin temellerinde taş, beden duvarlarında kerpiç kullanılmıştır.
Sivas il merkezinde bulunan camilerden sadece Kale Camisi’nin minberinde ve harime

giriş kapısında mermer malzemenin kulanılması ile karşılaşılmaktadır.
Örtmeli, Hoca İmam, Sarızade Mehmet Paşa, Şems, Zincirli Minare, Uzunhacıoğlu,
İmaret, Kaleardı, Yeşil, Çekiç, Yiğitler, Hacı Zahit, Hacı Mehmet Ağa, Çatalpınar,
Pulur, Kabalı ve Abadan Camilerinin taşıyıcı direklerinde ve üst örtülerinde; Meydan
Camisi’nin üst örtüsünde; Pulur, Çatalpınar ve Yeşil Camileri minarelerinin gövde,
544
Semavi Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimaî Bir Müessesi:Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”,
İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı:23, İstanbul, 1963, s.1-80.
209
şerefe ve petek bölümlerinde; Örtmeli ve Çekiç Camilerinin köşk minaresinde; Abadan,

Örtmeli, Kaleardı, Pulur, Çatalpınar, Yeşil, Sarızade Mehmet Paşa, Şems, Zincirli
Minare, Uzunhacıoğlu ve Hoca İmam Camilerinin mahfillerinde tamamen ahşap
malzeme kullanılmıştır.
Yukarıda verilen örneklerde, Sivas il merkezindeki camilerde ahşap malzemenin üst

örtü ve taşıyıcı direklerde, kerpiç malzemenin de beden duvarlarında yoğun olarak
kulanıldığı görülmektedir.
3.3. Süsleme
Sivas il merkezinde bulunan camilerdeki süslemeyi taş, alçı, ahşap, kalem işi ve mermer
olarak beş grupta incelemek mümkündür.
3.3.1.Taş
Sivas il merkezindeki camilerde taş bezeme çok fazla uygulanmamıştır. Taş bezemeye
Kale Camisi’nin mihrabında, Ali Ağa Camisi’nin harime giriş kapısında, Meydan
Camisi’nin son cemaat mahallindeki mihrabiyelerinde ve Ali Baba Camisi’nin son
cemaat mahalli şeklinde düzenlenmiş ön mekanında ve mihrap nişinin kilit taşında
kabara biçimindeki taş bezeme örneklerine rastlanmaktadır.
Kale Camisi’nin mihrabında taş süsleme yer almaktadır. Mihrabı üç yönden kuşatan
silme kuşakları, nişi iki yandan sınırlandıran kum saati şeklindeki sütunceler ve
kavsarada yedi sıra mukarnas dizisi bulunmaktadır. Ali Ağa Camisi giriş kapısındaki
silme kuşakları ve minare şerefesinin alt bölümü aşağıdan yukarıya doğru genişleyecek
biçimde dört sıra halinde dizilmiş mukarnaslar dikkati çekmektedir. Meydan Camisi son
cemaat mahalli mihrabiyelerinin kavsaralarında üçgen şeklinde dilimli istiridye kabuğu
biçiminde taş süslemeler gözlenmektedir. Ayrıca, Ali Baba Camisi’nde son cemaat
mahalli şeklinde düzenlenmiş ön mekana giriş kapısında silme kuşakları ve kabaralar;
mihrabın üst kısmında da taş kabaralar yer almaktadır. Ali Ağa Camisi minaresinin
şerefe altı, aşağıdan yukarıya doğru genişleyen tarzda dört sıra halinde dizilmiş testere
dişi biçimindeki mukarnaslarla; Sait Paşa, Şems, Hacı Zahit, Sarızade Mehmet Ağa,
210
Yeni, Kazancılar, Kabalı ve Atölye Camileri minarelerinin şerefe altları da silme

kuşaklarıyla düzenlenmiştir.
Sivas’taki Selçuklu dönemine ait Keykavus, Gök, Çifte ve Buruciye Medreseleri’nde

yoğun olarak işlenmiş taş bezemenin Osmanlı döneminde inşa edilmiş camilerin hiç
birinde tekrarlanmamış olması bu çalışmanın çarpıcı sonuçlarından birisidir.
3.3.2. Mermer
İncelenen camilerde mermer süsleme pek tercih edilmemiştir. Sadece Kale Camisi
harime giriş kapısında mermerin iki renkli olarak kullanımı ve aynı cami minberinin
süpürgelik kısımlarındaki panolarda ve tepelik kısmında alçak kabartma şeklinde
uygulanmış mermer bezemeler olduğu görülmektedir. Hiçbir camide, Gök Medrese’nin
giriş cephesinde karşılaşılan mermer bezeme kompozisyonunun aynısının veya yakın
benzerinin uygulanmamış olması ilginçtir.
3.3.3. Alçı
Hoca İmam, İmaret, Yeşil, Pulur, Yiğitler, Hacı Zahit Camilerinde ve Sivas Müzesi
Fotoğraf Arşivi’nde ulaşılan Sait Paşa ve Çatalpınar Camilerinin mihrablarına ait eski
fotoğraflarında alçı malzeme ile yapılan süslemeler görülmektedir. Kalıplama tekniğiyle
yapılan bu bezemelerde, mihrap nişi ve nişin üst bölümünü simetrik bir düzen içinde
dolduracak şekilde ele alınan ters ve düz “C” ve “S” biçimi kıvrım yapan sapların
taşıdığı palmetler, yivlendirilmiş kenger yaprakları ve bazılarında lotusu andıran
motiflerden meydana gelen bitkisel kompozisyonlar yer almaktadır. Bazı mihrapların
nişlerini sınırlayan sütuncelerin ve başlıkların da alçı malzemeyle ele alındıkları ve
hilal-yıldız desenleriyle süslenmiş oldukları gözlenir. Hoca İmam ve Yeşil Camilerinin
mihrap bezemesinde diğerlerinden farklı olarak üzüm salkımı motifiyle
karşılaşılmaktadır. Ayrıca Hacı Zahit, İmaret ve Hoca İmam Camilerinin niş yüzeyinde
kandil motifinin; Yiğitler Camisi’nin de mihrap nişinde ve tepeliğinde iri palmet
motiflerinin uygulanmış olması ilginç bir detaydır. Eserlerin bazılarının alçı
süslemelerinin altın yaldızla renklendirilmiş olduğu dikkat çeker. Yine, Abadan Camisi
vaaz kürsüsünün bitkisel; Hacı Zahit Camisinin minber ve vaaz kürsüsü tabanlarının
211
alçıdan kalıplama tekniği ile oluşturulmuş geometrik bezemelerle işlenmiş oldukları

görülmektedir.
Örtmeli, Abadan, Hacı Mehmet Ağa ve Pulur Camilerindeki şamdanlıklar alçı bezemeli
diğer unsurlardandır. Örtmeli Camisi’ndeki şamdanlıklar diğer camilerdeki örneklerinden
farklı olarak hem tekli hem de alt kısımlarından bağlanan zincirler ile meydana getirilmiş
üçlü grup halinde uygulanmıştır. Örtmeli Camisi’ndeki şamdanlıkların ters ve düz ‘C’
şeklinde kıvrımlar yapan daha girift bitkisel kompozisyon oluşturacak bir biçimde ele
alındıkları dikkati çekmektedir. Ayrıca Hacı Mehmet Ağa, Pulur ve Abadan Camilerinde
bitkisel formda ele alınan tekli şamdanlıklarla karşılaşılmaktadır. Alçı bezemede, yöresel
bir üsluptan ziyade XVIII-XIX. yüzyıl Anadolu’daki camilerin pek çoğunda kullanılan
kompozisyonlar tercih edilmiştir. Sivas’taki Selçuklu döneminde inşa edilmiş Keykavus,
Gök, Çifte ve Buruciye Medreselerinin taş ve mermer bezemelerinden esinlenerek
geliştirilmiş bir alçı süsleme anlayışının olmaması ilginçtir.
3.3.4. Ahşap
Sivas il merkezindeki camilerde ahşap süsleme yapıların kapı, tavan, minber ve vaaz
kürsüsü gibi öğelerinde kullanılmıştır. Bu öğelerin her biri ayrı olarak ileride
değerlendirileceği için burada üzerinde durulmayacaktır.
3.3.5. Kalem İşi
Örtmeli Camisi’nin tavanında ve Kaleardı Camisi’nin mahfilinde ahşap üzerine;

Çatalpınar Camisi’nin harim beden duvarlarının üst kısmında, Ali Ağa Camisi’nin
kubbesinde ve Ali Baba Camisi’nin son cemaat mahalli şeklinde düzenlenmiş ön
mekanını örten kubbede sıva üzerine uygulanmış kalem işi süslemelerle
karşılaşılmaktadır.
Örtmeli Camisi’nin dairesel ahşap tavan göbeğinde sarı, kırmızı ve yeşil boyalarla
renklendirilmiş çiçeklerin oluşturduğu bitkisel süslemeler yer alır. Çatalpınar
Camisi’nin hariminde, bağdadi devirme kuşağının alt kenarları boyunca harimin beden
212
duvarını dolaşan kahverengi renkteki şerit biçimindeki kartuşlar şeklinde bölümlere

ayrılmış çiçek motifinin işlendiği yazı kuşağı görülmektedir.
Ali Ağa Camisi’nin kubbesinde, sıva üzerine uygulanmış geometrik süsleme

kompozisyonu kalem işi tekniği kullanılarak işlenmiştir. Kubbenin merkezine,
zeminleri mavi renge boyanmış iki ayrı büyüklükte daire biçiminde güneş motifi
işlenmiştir. Güneş ışınları, sarı ve kahverengi boyayla prizmatik üçgen şeklinde
düzenlenmiştir.
Ali Baba Camisi’nin son cemaat mahalli şeklinde düzenlenmiş ön mekanını örten kubbe
yüzeyi, kalem işi tekniği kullanılarak meydana getirilmiş geometrik ve bitkisel
karekterli bezemelerle tezyin edilmiştir. Kubbenin merkezindeki daire formu, gri
renkteki bir şeritle sınırlandırılmıştır. Şeritin iç kısmı, stilize edilmiş palmetler ve çeşitli
geometrik şekillerle doldurulmuştur. Bu şeritin kubbe merkezine yakın olan kenarından
iki adet yeşil renkteki şeritler uzatılmıştır. Dıştaki şeritin yüzeyi sade olarak bırakılırken
içteki şeritin yüzeyi, “C” şeklinde kıvrımlar yapan çizgilerle hareketlendirilmiştir. Bu
içteki şeritin kubbe merkezine yakın kenarlarında, üç yapraklı stilize edilmiş palmetler
ritmik olarak sıralanmıştır. Kubbe merkezinin zemini gri renge boyanmıştır. Kubbenin
merkezine, palmet şeklinde düzenlenmiş akant yapraklarından oluşan bitkisel bezeme
işlenmiştir. Süsleme çok eksenli olarak kurgulanmış olup, palmet biçimleri küçük
kartuşlarla çerçevelenmiştir. Bezemeler sıva üzerine açık mavi ve siyah renk boyayla
tonlandırılarak yapılmıştır. Kubbe eteği de yan yana uzanan üç şeritle sınırlandırılmıştır.
Bu şeritlerden üstteki, diğer şeritlerden daha geniş tutulmuştur. Zemininin açık yeşil
tona boyandığı bu şeritin içerisine kufi karekterdeki harflerle Ayet’el Kürsü yazılmıştır.
Ayet’el Kürsü’nün yazıldığı bu şeritin alt kısmı iki farkı genişlikteki şeritle
bölünmüştür. Üst taraftaki şeritin içerisi, pembe renkteki den dan şeklinde düzenlenmiş
yarım daire biçimindeki geometrik şekillerle doldurulmuştur. Daha geniş tutulan alt
taraftaki şeritin iç kısımları da, ters olarak yerleştirilen stilize edilmiş palmetlerle
süslenmiştir. Bu bitkisel kompozisyon kalıplama tekniği ile uygulanmıştır.
Kaleardı Camisi’nin mahfilini taşıyan ahşap kirişin güney yüzüne yerleştirilen yazıtın
da ahşap üzerine kalem işi tekniği ile oluşturulmuş olması dikkat çekicidir.
213
3.4. Yapı Elemanları
3.4.1. Duvarlar
Sivas şehrindeki Meydan, Ali Baba, Kale, Kaleardı, Kabalı ve Ali Ağa Camilerinin
beden duvarları kesme taş malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Bu camilerin dışındaki
diğer yapılarda geleneksel yapı malzemesi olarak temel seviyelerinde taş, beden
duvarlarında kerpiç malzeme kullanılmıştır. Ayrıca üst örtüsü ahşap olan camilerde
duvar kalınlığının 0.80 ile 1.00 m. arasında değiştiği görülmektedir. Konuyla ilgili
malzeme bölümünde ayrıntılı bilgi verilmiştir.
3.4.2. Üst Örtü Elemanları ve Taşıyıcı Direkler
Kubbe, Kale ve Ali Ağa Camilerinde harimin örtülmesinde kullanılmış olup harimin
beden duvarları tarafından taşınmaktadır. Kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. Art
arda kubbeli iki mekandan oluşan Ali Baba Camisi’de ön mekanın üzeri, doğu ve batı
duvarlarına yakın olacak biçimde kuzey-güney yönde atılan kemerler ile diğer
yönlerden de beden duvarlarına oturan pandantiflerle geçişi sağlanan tek kubbe ile
kapatılmıştır. Yine harim, doğrudan beden duvarlarına oturan ve pandantiflerin geçiş
elemanı olarak kullanıldığı kubbe ile örtülüdür.
Pulur ve Abadan Camilerinde, ahşap düz tavanla kapatılan harimin orta sahınının üzeri
fazla yüksek olmayan kubbe ile örtülmüştür. Pulur Camisi orta sahınının ahşap tavanı,
kuzey ve güney kenarlardan bezemesiz bir kuşakla çerçeve içerisine alınarak tavanın
orta noktalarında kareye yakın bir alan elde edilmiştir. Sahının kuzey ve güney
kenarlarındaki dikdörtgen alanlar, doğu-batı doğrultuda uzanan ince çıtalarla şeritlere
ayrılmıştır. Ahşap tavanın merkezindeki kareye yakın alan fazla yükseltisi olmayacak
şekilde kubbe biçiminde düzenlenmiştir. Kubbeye geçişler pandantif biçimindeki
mimari öğeler ile sağlanmıştır. Kubbenin orta noktasına alçıdan kalıplama tekniği ile
yapılmış bitkisel kompozisyonlu daire şeklinde tavan göbeği yerleştirilmiştir. Orta
sahının iki yanında bulunan ahşap düz tavan bölümlerine yine bağdadi devirme kuşağı
ile geçilmiştir. Bağdadi devirme sonrası tavan yüzeyi, bezemesiz yarım daire profilli
214
kuşak ile çerçeve içerisine alınmıştır. Çerçevelenen ahşap tavan yüzeyleri, kuzey-güney
yönünde çakılan ince çıta parçalarıyla şeritlere ayrılmıştır.
Abadan Camisi hariminin ahşap tavanlı üst örtüsünün merkezine de, dört adet ahşap
direğin taşıdığı pramidal külah biçimindeki fazla yüksek olmayan kubbe
yerleştirilmiştir. Ahşap direklerden kubbe kasnağına geçişler üçgen biçimindeki dolgu
elamanları ile sağlanmıştır. Bu dolgu elemanlarının, yan kenarları ters ve düz “C”
biçiminde kıvrılacak şekilde düzenlenmiştir. Fazla yüksek olmayan sekizgen kubbe
kasnağı üzerine, yine fazla yükseltisi bulunmayan piramidal kubbe oturtulmuştur.
Pramidal kubbe, dört yönden ahşap düz tavanla çerçevelenmiştir.
İncelenen camilerden Pulur ve Abadan Camilerinde görülen, harimde ahşap kubbe

kullanımına benzer örneklerle ulaşabildiğimiz çalışmalar içerisinde İstanbul ve Samsun
yöresinde inşa edilmiş camilerde karşılaşılmaktadır545.
Meydan Camisi’nin üzeri ise, kare taş ayakların taşıdığı ahşap kirişlerin üzerine
oturduğu ahşap düz tavan ile örtülmüştür.
Yukarıda isimleri verilen camilerin dışında kalan diğer camilerin tamamının üzeri ahşap
direklerin taşıdığı ahşap kirişleme tavanla örtülüdür. Üst örtüyü taşıyan ahşap direkler
temeldeki taş destekler üzerine oturmaktadır. Yiğitler, Sarızade Mehmet Paşa ve
Uzunhacığlu Camilerinin ahşap direkleri silindirik formlu; Hacı Mehmet Ağa, Hoca
İmam, Kabalı, Şems, Zincirli Minare ve Çatalpınar Camilerinin ahşap direkleri ise kare
formludur. Kaleardı ve Yeşil Camilerinde bulunan ahşap direkler hem kare, hem de
slilindirik biçimli yapılmıştır. Sadece Örtmeli Camisi’nin silindirik gövdeli direkleri taş
545
Ulaşabildiğimiz yayınlar içerisinde ahşap kubbeli cami ve mescit yapma geleneğinin İstanbul ve
Samsun çevresinde oldukça yoğun olduğu tespit edilmiştir. İstanbul’daki bu tip cami ve mescitlere
Samatya Caddesi Kasap İlyas (1494), Fatih Ahmediye (Orta-Etmeydanı) (1527), Cihangir (1553),
Beşiktaş Abbas Ağa (1665), Kağıthane Deresi Sadabad (Çağlayan) (1722), Beylerbeyi (1778), Halıcıoğlu
Humbaracılar (Mihrişah Sultan-Halıcıoğlu) (1793), Teşvikiye (1794), Beşiktaş KIılıç Ali Paşa İskelesi
(1839’lu yıllar), Üsküdar Altunizade (1865-1866), Kadıköy Faik Paşa (1882), Kızıltoprak Zühtü Paşa
(1883), Göztepe (Tütüncü Mehmet Efendi-Halis Efendi) (1889), Kadıköy Kaptan Hasan Paşa (XX.
Yüzyılın ilk Yarısı), Kuleli Ocağı (Kulelibahçe) (1770) Camileri örnek olarak verilebilir. Geniş bilgi için
bakınız, N. Esra Dişören, İstanbul’daki Cami, Mescit ve Tekkeler, (İstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1993, s.148-152, 120-121, 130-136,
117-119, 160-162, 126-129, 141-144, 163-166, 153-156, 122-126, 137-138, 169-170, 139-140, 145-147,
171-173. Samsun ve çevresindeki bu tip camilerin örnekleri arasında Terme Aşağı Söğütlü (XIX. yüzyıl)
ve Salıpazarı Gökçeli (XIX. yüzyıl) Camileri bulunmaktadır. Konu hakkında geniş bilgi için bakınız,
Yılmaz Can, Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, İstanbul, 2004, s. 57-62, 66-68.
215
kaideler üzerine oturmaktadır. Kaleardı ve Uzunhacıoğlu Camilerinin silindirik gövdeli

direkleri kare kaide ve başlıklara; Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin silindirik direkleri
ise kare formundaki başlıklara sahiptir. Uzunhacıoğlu, Kabalı, Hoca İmam, Örtmeli,
Çatalpınar, Kaleardı, Pulur ve Yeşil Camilerinde ahşap direkler ile kirişler birbirlerine
ahşap konsollarla bağlanmıştır. Diğer konsollardan farklı olarak Yiğitler Camisi’nde
dekoratif konsolların alt bölümü, zemine doğru kıvrılan uçları yedi dilimli bir palmet
yaprağı biçiminde sonlandırıldığı görülmektedir.
Ahşap kirişleme tavanlı camilerden Hacı Zahit, Çekiç ve İmaret Camilerinde üst örtüyü
taşıyan kirişlerin harim içerisinde oturduğu ahşap direkleri yoktur. Bu camilerde üst
örtü, tahtalarla kapatıldığı için üst örtüyü taşıyan direklerin yönü kesin olarak tespit
edilememiştir. Bütün ahşap direkli ve ahşap kirişleme tavanlı camilerde doğu-batı ya da
kuzey-güney yönde atılan kirişler alt bölümde ahşap direkler tarafından desteklenmiştir.
Sait Paşa, Kazancılar, Atölye, Osman Paşa ve Yeni Camilerinin minareleri dışındaki
beden duvarları ile birlikte üst örtüleri de son yapılan onarımlarda tamamen betonla
yenilendiği için değerlendirmeye alınmamıştır.
3.4.2.1. Geçiş Ögeleri
İncelenen camiler içerisinde Kale ve Ali Ağa Camilerinin üzerleri birer kubbe ile
örtülmüştür. Kale ve Ali Ağa Camilerinde geçiş ögesi olarak tromp kullanılmıştır. Ard
arda kare iki mekandan oluşan Ali Baba Camisi’nde her iki mekanda kubbeye
pandandifler ile geçilmiştir. Abadan Camisi’nde de, harimin ahşap tavanlı üst örtüsünün
merkezine yerleştirilen ve dört adet ahşap direğin taşıdığı pramidal külah biçimindeki
fazla yüksek olmayan kubbenin üzerine oturduğu kasnağa geçişler, yan kenarları ters ve
düz “C” biçiminde kıvrılacak şekilde düzenlenmiş üçgen biçimindeki dolgu elamanları
ile sağlanmıştır.
3.4.3.Tavanlar
Sarızade Mehmet Paşa, Şems, Zinzirli Minare, Hacı Mehmet Ağa, Hacı Zahit, Kabalı
Camilerinin tavanları ahşap tahtalarla kaplanarak, üzerleri ince çıtalarla bölünmüştür.
216
Böylelikle hem tahtaların birleşim yerleri gizlenmiş hem de tavana hareketlilik

kazandırılmıştır. Meydan ve Çekiç Camilerinin tavanları ise, kare veya baklava dilimi
şeklinde bölümlendirilerek bezenmiştir. Bu tavanlar içerisinde, diğer camilerin
tavanlarından farklı olarak Yeşil ve Uzunhacıoğlu Camilerinin tavanına kare; Hoca
İmam, Yiğitler, İmaret ve Camilerinin tavanına da dairesel ahşap tavan göbeği
yerleştirilmiştir. Bu camilerdeki dairesel ahşap tavan göbeği özelliği Sivas’taki Hasan
Başeğmez, Feridun Kangal ve Akaylar evlerinin546; Sivas-Divriği’deki Gökçe
Camisi’nin547; Yozgat’taki Başçavuşoğlu Camisi’nin548 tavanıyla benzerlik
göstermektedir.
Ayrıca Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nde tespit edilen Sait Paşa Camisi’nin yıkılmadan
önceki durumuna ait eski bir fotoğrafından, mevcut olan diğer örneklere göre daha
küçük ölçekli bir tavan göbeğine harimde yer verildiği anlaşılmaktadır.
Örtmeli, Kaleardı, Şems, İmaret, Yeşil, Yiğitler, Uzunhacıoğlu, Çatalpınar, Zincirli

Minare, Hacı Zahit, Abadan, Hoca İmam, Pulur ve Hacı Mehmet Ağa Camilerinin
harim; Uzunhacıoğlu, Şems ve Örtmeli Camilerinin mahfil ile Hacı Mehmet Ağa ve
Hoca İmam Camilerinin son cemaat mahalli tavanlarında görülen bağdadi devirmeler
sayesinde yukarıda belirtilen mekânlarda farklı bir yükseklik izlenimi verilmeye
Sivas evlerinin ahşap tavanlarında karşılaşılan uygulamaların benzerlerinin il

merkezindeki camilerde de yoğun olarak kullanılmış olduğu görülmektedir. Bu
benzerlik her iki yapı türünde de aynı sanatçıların çalışmış olmaları ile açıklanabilinir.
3.4.4. Kapılar
Ali Ağa Camisi dışında hiçbir caminin harimine giriş için taç kapı yapılmamıştır. Diğer
camilerin harimlerine lentolu ve yuvarlak kemerli çift ya da tek kanatlı ahşap kapılardan
geçilerek girilmektedir.
546
Burhan Bilget, Sivas Evleri, Ankara, 1993, s.4, 28, 38.
547
M. Denktaş, a.g.e., s.46.
548
Hakkı Acun, “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, Sayı:13, Ankara, 1981,
s.649-650.
217
Ali Ağa Camisi’nin kuzey duvarının batı ucuna yerleştirilen harime giriş kapısı, eyvanlı
taç kapı biçiminde düzenlenmiştir. Basık yuvarlak kemerli kapı açıklığı, üç taraftan
hafif yükseltisi bulunan ikisi dış bükey yarım daire profilli ve birisi de bezemesiz silme
kuşakları ile çerçevelenmiştir. Harime giriş kapısının kuzey yönü, basık yuvarlak
kemerle sınırlandırılmıştır. Aynı kapının güney yönü ise, Bursa kemeri biçiminde
yapılmıştır.
Meydan, Hoca İmam, Kabalı, Ali Ağa ve Şems gibi camilerde harime giriş; Ali Baba
Camisi’nde ön mekana giriş; Meydan Camisi’ninde de minber kapısının ahşaptan çift
kanatlı olarak düzenlenerek geometrik karekterli bezemelerin ağırlıkta olduğu
kompozisyonlarla tezyin edildiği görülmektedir. Yukarıda bahsedilen camilerin
dışındaki diğer kapıların ise hiç sanatsal özelliği bulunmamaktadır.
3.4.5. Pencereler
Camiler, beden duvarlarının alt ve üst bölümlerine açılan dikdörtgen, yuvarlak ya da sivri
kemerli pencerelerle aydınlatılmıştır. Yine bazı pencerelerin alt ve yanları şevli olarak
düzenlenmiştir. Pencerelerin bu şekilde şevli olarak düzenlenmesi, beden duvarlarının
taşıyıcı olarak kullanılmasıyla açıklanabilir. İncelenen diğer camilerden farklı olarak Kale
Camisi’nin kubbe kasnağına, yuvarlak kemerli pencereler açılmıştır. Meydan
Camisi’nin sivri kemerli pencere alınlıklarının bezemesiz olarak bırakılmış olması ve
Ali Ağa Camisi’nin sivri kemerli pencere yüzeyinin ise zeminden çökertilerek
belirginleştirilmesi dikkat çekicidir.
Ayrıca, Pulur Camisi hariminin güney cephesindeki pencerelerin üst kısımları yuvarlak
kemer formunda sonlandırılmış olup, bu pencereler dışarıya doğru daralarak dış
cephede dikdörtgen pencere formuna dönüştürülmüş olduğu görülmektedir.
3.4.6. Son Cemaat Mahalleri
Meydan, İmaret, Kabalı, Abadan, Uzunhacıoğlu, Yeşil, Hacı Mehmet Ağa, Yiğitler,
Hacı Zahit, Hoca İmam, Çatalpınar, Zincirli Minare, Örtmeli, Çekiç ve Pulur
Camilerinde son cemaat mahalli bulunmaktadır. Örtmeli, Kaleardı, İmaret, Yeşil,
218
Kabalı, Çatalpınar, Zincirli Minare, Hacı Zahit ve Abadan Camilerinde son cemaat
mahallerinin üst katı mahfil olarak değerlendirilmiştir. Bu uygulama, Sivas şehrindeki
camilerde yaygın bir şekilde görülmektedir. Şems Camisi’nde son cemaat mahalline yer
verilmemiştir. Ayrıca yıkılmadan önce çizilen planından, Sait Paşa Camisi’nde son
cemaat mahallinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Ele alına diğer camilerdeki ahşap düz
tavanlı son cemaat mahallerinden farklı olarak, Ali Baba Camisi’nde son cemaat
mahalli şeklinde düzenlenmiş tek kubbe ile kapatılmış ön mekan bulunmaktadır. Kare
mekanlı tek kubbe ile örtülen plan tipine sahip Ali Ağa ve Kale Camilerinin
Anadolu’daki benzer örneklerinde genelde son cemeat mahallinin üzeri kubbe ya da
tonozla örtülmesine karşın, bu örneklerin son cemaat mahalleri yakın tarihlerde ahşap
ve betonarmeden düz tavanlı olarak yapılmıştır.
3.4.7. Minareler
Ali Ağa, Sait Paşa, Kabalı, Ali Baba, Hacı Mehmet Ağa, Zincirli Minare, Şems,
Sarızade Mehmet Paşa, Hacı Zahit, Yeni, Kazancılar ve Atölye Camilerinin tek şerefeli
minaresi tamamen kesme taş; Meydan, Kale, Osman Paşa, Tarhana ve Yiğitler
Camilerinin tek şerefeli minaresi de tuğla malzeme kullanılarak inşa edilmiştir.
Diğerlerinden farklı olarak Tarhana Camisi minaresinin gövdesi, zeminden taşırılmış
yeşil sırlı tuğlalar ile dikey yönde kıvrımlar oluşturan şeritlerle hareketlendirilmiş
olduğu dikkat çekicidir. Örtmeli, Hoca İmam, Kaleardı ve Abadan Camilerinde bulunan
kesme taştan yapılmış minareler de yakın zamanlarda eklenmiştir.
Sait Paşa, Zincirli Minare ve Atölye Camilerinin minareleri yapı bünyesinin dışına,
bunların dışındaki diğer minareler yapının beden duvarları içerisine yerleştirilmiştir.
İncelenen örneklerden minare gövdesinin üzerindeki şerefe Meydan, Kale, Ali Ağa, Ali
Baba, Osman Paşa, Hacı Mehmet Ağa Camilerinde mukarnaz dizilerine; Yiğitler,
Kabalı, Sarızade Mehmet Paşa, Şemş, Sait Paşa, Yeni ve Atölye Camilerinde profilli
silme kuşaklarının üzerine oturtulmuştur. Bu sebeple, Sivas şehrindeki minarelerde
şerefe kaidesinde, mukarnas dizileri ile birlikte profilli silme kuşaklarına yer verilmesi
uygulamasının sevilerek kullanılmasıyla karşılaşılaşılmaktadır. Diğerlerinden farklı
219
olarak Zincirli Minare Camisi minaresinde şerefe kaidesinin yukarıya doğru daralacak
biçimde yapılmış olması da ilginçtir.
Çatalpınar, Pulur, İmaret ve Yeşil Camilerinin minare kaidelerinde taş; gövde, şerefe,
petek ve külahlarında ahşap malzeme kullanılmıştır.
Ayrıca, Örtmeli ve Çekiç Camilerinin köşk minareleri de ahşaptan asma balkon

şeklinde yapılmıştır. Anadolu’da benzer ahşap köşk minare örnekleri Kütahya’da tespit
edilmiştir549.
Erken tarihli ahşap minare örnekleri günümüze ulaşamamış olmasına karşın erken
dönemde bazı minarelerin ahşaptan yapıldığını söylemek mümkündür. Fakat, ahşabın
doğası gereği dayanıklı malzeme olmaması dikkate alındığında bu örneklerin günümüze
ulaşamadığı kabul edilmektedir. Sivas ve çevresinde ahşap minarelerin kullanılmış
olması ilginç bir detaydır. Anadolu’daki ahşap minarelerin özellikle Karadeniz
Bölgesi’nde sevilerek kullanılmış olması muhtemelen malzemenin bu bölgede kolay
temin edilebilir olmasıyla ilişkilidir.
Anadolu’da özellikle XIV-XV. yüzyıldan itibaren inşa edilen camilerde ahşap minareler
tercih edilmiştir. Bunun önemli sebeplerinin başında ahşabın ucuz olması ile kolay
yapılabilmesi özelliğinin bulunduğunu düşünmekteyiz. Bu minarelerin örnekleri:
Ankara-Molla Büyük Mesciti (XIV-XV. yüzyıl)550, Sivas-Divriği Süleymanağa Camisi
(H.1100/M.1688-1689)551, Artvin-Arhavi Ortacalar Merkez Camisi
(H.1170/M.1757)552, Sivas-Divriği Ahmet Paşa Camisi (H.1175/M.1761-1762)553,
Ankara-Hacı İlyas Camisi (XVII-XVIII. yüzyıl)554, Kütahya-Deveyatağı Mesciti (XIX.
549
Ulaşabildiğimiz yayınlar içerisinde ahşap köşk minare örnekleri Kütahya’da tespit edilmiştir. Bu tür
köşk minarelere Kütahya’daki Karadonlu (Pirler Mahallesi) Mesciti (XVI. yüzyıl sonları) ve Sultanbağı
Çatalçeşme (Ahi Arslan) Mesciti (XVIII. yüzyılın ikinci yarısı) örnek olarak verilebilir. Konu hakkında
daha geniş bilgi için bakınız, A. Altun, a.g.m., s.265, 286. Ayrıca aynı şehirdeki ahşap minare örnekleri
arasında Dörtdirekli (Durmuş Çelebi) Cami (?) ve Alaaddin (Rabia Hatun) Mesciti (?) bulunmaktadır.
Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, M. Mustafa Kalyon, Kütahya’da Selçuklu-Germiyan ve
Osmanlı Eserleri, Kütahya, 2000, s.177,158.
550
G. Öney, Ankara’da Türk…,s.34-35.
551
552
Osman Aytekin, Ortaçağdan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki Mimari Eserler,
Ankara, 1999, s.156-158, Bakınız. Resim 93.
553
554
G. Öney, Ankara’da Türk…, s. 69-70.
220
yüzyıl başları)555, Çorum-İskilip Müftü Camisi (XIX. yüzyılın ilk yılları)556, Rodos-Ağa
Camisi (1820?)557, Artvin-Ardanuç-Anaçlı Camisi (1833)558, Erzincan-Kemaliye-Salihli
Köyü Camisi (1844)559, Artvin-Şavşat Cevizli Camisi (1889)560, Artvin-Yusufeli Öğden
Camisi (XIX. yüzyıl)561, Sivas-Divriği Güllübağ Camisi (IXI. yüzyılın ikinci yarısı) 562,
Ankara-Beypazarı İncili Camisi (IXI. yüzyılın son çeyreği)563 ve Giresun-
Şebinkarahisar Tamzara Camisi (1900)564dir.
Diğer minarelerden farklı olarak Tarhana Camisi’nin tek şerefeli minaresinin gövdesi,
zeminden taşırılmış yeşil sırlı tuğlalar ile yivlendirilmiştir. Minarelerde bu tür sırlı tuğla
malzeme kullanımının Anadolu’da daha çok erken dönemde yoğunlaştığını Siirt-Ulu
Camisi (H.523/M.1228-1229)565, Akşehir-Taş Medrese Mesciti (H.648/M.1250)566,
Konya-İnce Minareli Medrese (1258-1279)567, Konya-Sahip Ata Camisi (1258)568,
Erzurum-Çifte Minareli Mederese (1270)569, Birgi-Ulu Camisi (H.722/M.1322)570,
İznik-Yeşil Camisi (1378-1392)571, Tire-Yeşil İmaret Camisi (1441)572, İznik-Mahmut
Çelebi Camisi (1442-1443)573 ve İstanbul-Burmalı Mescit (H.902/M.1497)574
minaresine bakarak söylemek mümkündür.
555
A. Altun, a.g.m., s.284.
556
Fügen İlter, Bir Anadolu Kenti İskilip, Ankara, 1992, s.57-58.
557
Zeki Çelikkol, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Ankara, 1986, s.55-56, Bakınız. Res.104.
558
O. Aytekin, a.g.e., s.146-148, Bakınız. Resim 87.
559
Hamza Gündoğdu, “Kemaliye ve Salihli Köyü Üzerine Değinmeler”, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi
Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum,
2006, s.251-253.
560
561
562
563
T. Bozkurt, a.g.e., s.60-69.
564
Haşim Karpuz, Şebinkarahisar, Ankara, 1989, s.27.
565
M. Emin Başar, XII. XIII. Yüzyıl Anadolu Minareleri, (Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1997, s.55-61.
566
Yekta Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara, 1996, s.31-34.
567
Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969, s.55; Ömür Bakırer, “Anadolu’da XIII. Yüzyıl
Tuğla Minarelerinin Konum, Şekil, Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”, Vakıflar Dergisi, Sayı:9, Ankara,
1971, s.354.
568
Halûk Karamağaralı, “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme”, Röleve ve
Restorasyon Dergisi, Sayı:3, Ankara,1982, s.50.
569
Rahmi Hüseyin Ünal, Çifte Minareli Medrese (Erzurum), Ankara, 1989, s.5.
570
Rahmi Hüseyin Ünal, Birgi (Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları), (Yayına
Hazırlayan:Rahmi Hüseyin Ünal), Ankara, 2001, s.59-79.
571
Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986, s.5.
572
A. Osman Uysal, “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X. Türk Tarih
Kongresi’nden Ayrı Basım, Ankara, 1994, s.2352.
573
A. O. Uysal, a.g.m., s. 2352.
574
Semavi Eyice, “İstanbul Minareleri”, Türk Sanat Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, Cilt:I, İstanbul,
1963, s.47-48; Tarkan Okçuoğlu, “Burmalı Mescit”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul,
221
İncelemiş olduğumuz minarelerde şerefe korkulukları basit bir şekilde yapılarak

şebekeli korkuluğa yer verilmemiş olması; şehir merkezindeki Ulu Cami, Çifte ve Gök
Medereselerde karşılaşılan minarelerin form, malzeme, teknik, işçilik ve süsleme
özelliklerinin tamamen görmezden gelinmesi ilginçtir.
Ayrıca katalog içerisine aldığımız ve günümüze ulaşamamış altı adet caminin sadece
minarelerinin ulaşmış olması dikkat çekicidir. Bunun en büyük nedeni çeşitli sebeblerle
yıkılan camilerin yerlerine daha büyük ölçülerde yeni cami inşa edilmesiyle
açıklanabilir.
3.4.8. Mihraplar
İncelenen camiler içerisinde Kale ve Ali Baba Camilerinin mihrabında taş; Örtmeli,
İmaret, Yeşil, Yiğitler, Pulur, Hacı Mehmet Ağa, Hoca İmam ve Çekiç Camilerinin
mihrabında alçı malzeme kıllanılmıştır. Meydan ve Hacı Zahit Camilerinin alçı
mihrapları kısmen yenilenmiştir. Uzunhacıoğlu, Şems, Zincirli Minare, Kaleardı,
Sarızade Mehmet Paşa, Kabalı, Çatalpınar, Abadan ve Ali Baba Camilerinin mihrapları
orijinal değildir.
Kale Camisi mihrabının, diğer mihraplardan farklı olarak üç cepheli olarak tasarlanmış
olması ve niş kısmının iki yandan gövdeleri silindirik, kaide ve başlıkları kum saati
şeklinde biçimlendirilmiş sütuncelerle sınırlandırılması dikkat çekicidir. Meydan ve
Hacı Zahit Camilerinde mihrap nişi, alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak oluşturulmuş
olup, niş kısmı dışındaki diğer bölümleri yakın tarihlerde eklenen ahşap ve bakır
levlahalarla kapatılmıştır. Ayrıca günümüzde tamamen yenilenen, fakat eski
fotoğraflarından Sait Paşa, Şems, Çatalpınar, Zincirli Minare ve Abadan Camileri
mihraplarının alçıdan yapıldığı anlaşılmaktadır.
Hoca İmam, İmaret, Yiğitler, Hacı Mehmet Ağa, Pulur ve Yeşil Camilerinin mihrapları
yanlarda ve üst bölümlerde alçı süslemelerle hareketlendirilmiştir. Ali Ağa Camisi’nin
mihrap kavsarası da alçıdan sade bir bitkisel kompozisyonla süslenmiştir. Yukarıda da
1994, s.340; Aygün Ülgen, Klâsik Devir Minareleri Osmanlı Cami Planında Minarelerin Konumu,
İstanbul, 1996, s.27-32.
222
görüldüğü gibi Sivas il merkezindeki camilerde yer alan mihraplarda malzeme olarak
alçı sevilerek ve isteyerek kullanılmıştır. İncelenen mihraplardan Yiğitler Camisi’nin
mihrabında uygulanan malzeme, teknik ve süsleme kompozisyonu özelliği ile
Kayseri’nin Develi ilçesine bağlı Şıhlı Kasabası’ndaki Yusuf Ağa Camisi
575
(H.1335/M.1916)’nin mihrabı ile yakın benzerlik göstermesi şaşırtıcıdır .
Örtmeli ve Ali Baba Camilerinin mihrabı oldukça basit yarım daire bir niş şeklinde
açılmıştır.
Uzunhacıoğlu, Meydan ve Abadan Camilerinin son cemaat mahallerinde oldukça sade

mihrabiyeler ile karşılaşılmaktadır.
Bu mihrap ve mihrabiyelerin alçı ve taş bezemeleri süsleme başlığı altında önceki

bölümlerde değerlendirilmiştir.
3.4.9. Minberler
Sivas il merkezindeki ele alınan camilerde mermer ve ahşap malzemeyle yapılmış

minber bulunmaktadır. İmaret, Abadan, Pulur, Çatalpınar, Kabalı, Şems, Zincirli
Minare, Kaleardı, Sarızade Mehmet Paşa, Yeşil, Uzunhacıoğlu, Hacı Mehmet Ağa ve
Yiğitler Camilerinde ahşap minber bulunmaktadır. Bunlardan Kabalı, Sarızade Mehmet
Paşa, Kaleardı, Şems, Zincirli Minare, Uzunhacıoğlu, Pulur ve Hacı Mehmet Ağa
Camilerindeki minberlerin hiçbir sanatsal özelliği olmayıp yakın tarihlerde
yapılmışlardır. Hoca İmam, Hacı Zahit, Örtmeli, Ali Baba ve Çekiç Camilerinin
minberleri ise diğer minberlerden farklı olarak asma balkon şeklinde düzenlenmiştir.
Meydan ve Kale Camilerindeki minber mermerden yapılmıştır. Ali Ağa Camisi’nin
mermer minberi ise orijinal değildir.
İmaret, Yeşil ve Yiğitler Camilerinin minberleri çakma ve kafes oyma tekniği

kullanılarak yapılmış olup, yağlı boyayla boyalıdırlar. Yeşil ve Yiğitler Camilerinin
diğer bölümleri oldukça sade olarak bırakılmış olmasına rağmen minber kapısının
tepelik kısmları bitkisel kompozisyonla doldurularak üzerleri yağlı boyayla boyanmıştır.
575
M. Denktaş, “Şıhlı Kasabası…, s.201-205, bakınız Fot.5-6.
223
İncelenen diğer camilerin minberlerinden farklı olarak Hoca İmam, Hacı Zahit, Örtmeli,
Ali Baba ve Çekiç Camilerinin minberleri asma balkon şeklinde düzenlenmiştir. Ali
Baba Camisi’nin minberi yakın zamanlarda aynı özelliğe sahip olacak şekilde
yenilenmiştir. Bu tür minberlerin köşk kısmına, mihrabın batısındaki genelde 0.80-1.00
m. kalınlığındaki duvar içerisine doğu-batı yönünde açılmış merdivenlerden çıkılarak
ulaşılmaktadır. Minber balkonunun tabanı, yarım huni yada çokgen kesitli zemine
oturtulmuştur. Minberin tabanına göre şekillenen balkonunun korkulukları, Çekiç
Camisi’nde olduğu gibi sade; Hoca İmam, Hacı Zahit ve Örtmeli Camilerinde de
görüldüdüğü üzere ahşaptan kafes oyma ve çakma teknikleri kullanılarak süslemeli
olarak da yapılmıştır. Çekiç Camisi’nde açık olarak bırakılan minberin balkon
bölümünün üzeri, diğer örneklerde ahşap direklerin taşıdığı ahşap tavanla kapatılmıştır.
Yiğitler, Hoca İmam ve İmaret Camilerinin ahşap minber tavanlarının üzerinde, uç
kısımları ters ve düz “C” biçiminde kavis yapacak şekilde düzenlenmiş çıta parçaları ile
kubbe görünümü oluşturulmaya çalışılmış olması dikkat çekicidir.
Duvar içerisine yerleştirilen merdivenlerle köşk kısmına çıkıldığı asma balkon şeklinde
düzenlenmiş minberler Sivas şehrinde sevilerek uygulanmıştır. Bu tür minberlerin tercih
edilmesi; harimin daraltılmasını engellemenin, kısa sürede yapılabilmesinin, maliyetinin
daha düşük olmasının ve bölgesel bir üslubun etkili olmasıyla açıklanabilir.
Ulaşabildiğimiz yayınlar arasında minberin bu tür asma balkon biçiminde kurgulandığı
örnekler Şanlıurfa ve çevresinde tespit edilmiştir. Bunlar Şanlıurfa’daki Pazar (XII.
yüzyıl)576, Eski Ömeriye (H.701/M.1301’ten önce)577, İmam Sekkaki
(H.973/M.1565)578, Behramlar (H.993/M.1585)579, Rızvaniye (H.1129/M.1716)580, Hacı
Lütfullah (H.1133/M.1720’den önce)581, Hızanoğlu (H.1142/M.1729’dan önce)582,
Arabi (H.1157/M.1743)583 ve Tuzeken (H.1275/M.1858’ten önce)584 Camileri;
Suruç’taki Ahmed-i Bican (H.1304/M.1887)585 ve Suruç Ulu (?)586 Camileri;
576
A. Cihat Kürkçüoğlu, Şanlıurfa Camileri, Ankara, 1993, s.48-50.
577
A. C. Kürkçüoğlu, Şanlıurfa …, s.17-18.
578
A. C. Kürkçüoğlu, Şanlıurfa …, s.62.
579
580
581
A. C. Kürkçüoğlu, Şanlıurfa …., s.30-31.
582
583
584
585
Erdal Eser, “Suruç’taki Eserler”, Birecik, Halveti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki
Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara, 1999, s.279-282.
224
Birecik’teki Abdi Kethüda (Cücük), (?)587 ve Tekke (?)588 Camileridir. Ancak Şanlıurfa
ve çevresindeki bu örnekler, tamamen taş malzemenin kullanmasıyla Sivas’taki benzer
minberlerden farklıdır.
İncelenen ahşap minberlerde kalem işi tekniği ile yapılmış süsleme kompozisyonlarına
yer verilmemiş olması dikkat çekicidir.
Mermer malzemeden oluşturulmuş Meydan Camisi’nin sade minberine karşılık, Kale

Camisi minberinin doğu ve batı aynalıklarının alt bölümü, sivri kemerli üç açıklılık
şeklinde düzenlenmiş süpürgeliklere sahiptir. Süpürgeliklerin kuzeyinde yer alan kare
biçimli panoların yüzeyi, alçak kabartma olarak işlenmiş birer selvi ve yüzeyi
dolduracak ölçüde büyük tasarlanmış rozet motifiyle süslenmiştir. Minber kapısını üç
yönden taçlandıran tepelik bölümünün yüzeyi ise stilize edilmiş biri dar, diğeri daha
geniş olan ve ritmik olarak sıralanmış üç dilimli palmet dizileri ile hareketlendirilmiştir.
Geniş olan palmet motiflerinin iç kısımları, alçak kabartma tekniğinde işlenmiş çizgisel
şekillerle doldurulmuştur.
İmaret Camisi minber kapısı tepeliğindeki bitkisel süsleme kompozisyonunun

merkezinde bulunan vazonun kaide kısmının üzerine (H.)1322 (M.1904) tarihi ve
“Muhammed Müştak” ismi alçak kabartma şeklinde yazılmıştır. Meydan Camisi’nde ise
minberin aynalık kısımlarından doğu yöndeki yüzeyine, “Ameli Ali”, ve “Çelep Hasan
Paşa” isimleri belli bir düzene bağlı kalmaksızın kazınarak yazılmıştır. Bu yazılarda
geçen isimlerin minberin sanatçılarına mı ait olduğu yoksa sonradan mı kazındığı tespit
edilememiştir. Yukarıda belirtilen minberlerin dışındaki hiçbir örnekte tarih ve sanatçı
ismi belirtilmemiştir.
İncelenen camilerde taş malzemeden oluşturulmuş minbere yer verilmemiş olması

ilginçtir.
586
E. Eser, a.g.m., s.275-278.
587
A. Cihat Kürkçüoğlu, Birecik, Ankara, 1996, s.26-29.
588
A. C. Kürkçüoğlu, Birecik… ,s.38-40.
225
Sivas il merkezinde günümüze ulaşamayan 19 adet mescit ile bugün mevcut olan Ali
Baba, Çatalpınar, Hoca İmam, Çekiç ve Yeni Mescitlerinin zamanla ihtiyacı
karşılayamadığı ve minber eklenerek camiye dönüştürülmüş olması dikkat çekicidir.
3.4.10. Vaaz Kürsüleri
Ele alınan Sivas şehrindeki camilerden Uzunhacıoğlu, Abadan, Ali Baba ve İmaret
Camilerinde vaaz kürsüsü bulunmaktadır. Bunlardan Abadan Camisi vaaz kürsü ahşap
ve alçıdan, diğerleri tamamen ahşaptan yapılmıştır. Uzunhacıoğlu ve Ali Baba
Camilerindeki vaaz kürsüleri orijinal değildir. Diğerlerinden farklı olarak Örtmeli, Hacı
Zahit ve Hoca İmam Camilerinin asma balkon şeklinde düzenlenmiş vaaz kürsüleri
ahşabın ağırlıkta olduğu alçı malzeme ile birlikte kullanılarak oluşturulmuştur.
Yukarıda isimleri verilen camilerin dışındaki yapılarda vaaz kürsüsü bulunmamaktadır.
İmaret Camisi vaaz kürsüsü ahşaptan çakılarak yapılmıştır. Yarım huni biçiminde
duvara bağlı olarak düzenlenmiş olan vaaz kürsüsünün gövdesi, beyaz yağlı boya ile
boyanarak, koyu yeşil renkteki yağlı boyayla boyanmış dikey doğrultudaki ince çıta
parçalarının çakılması ile kürsü yüzeyi hareketlendirilmiştir. Ahşap vaaz kürsüsü
korkuluğunun alt kısımlarına, yarım daire şeklindeki su dalgası biçimde ritmik olarak
sıralanmış ahşap levha çakılarak bezenmiştir.
Abadan Camisinin duvar yüzeyine bağımlı yarım koni şeklinde düzenlenmiş ahşap vaaz
kürsüsünün alt kısmı ile balkon korkuluğu yüzeyindeki geometrik ve bitkisel
karekterdeki kompozisyon alçıdan kalıplama tekniği kullanılarak yapılmıştır.
Kompozisyonların zemini mor, motifler altın sarısı renkteki yağlı boya ile boyanmıştır.
İncelenen diğer camilerin vaaz kürsülerinden farklı olarak Örtmeli, Hacı Zahit ve Hoca
İmam Camilerinin vaaz kürsüleri asma balkon şeklinde düzenlenmiştir. Bu tür vaaz
kürsüleri balkonuna, genelde 0.80-1.00 m. kalınlığındaki duvar içerisine doğu-batı
yönünde açılmış merdivenlerden çıkılarak ulaşılmaktadır. Vaaz Kürsüsü balkonunun
tabanı, yarım huni yada çokgen kesitli zemine oturtulmuştur. Hacı Zahit Camisi’nin
vaaz kürsüsü tabanı alçıdan, diğer kısımları ahşaptan; Örtmeli ve Hoca İmam
Camilerinin vaaz kürsüsü ise tamamen ahşaptan yapılmıştır. Vaaz kürsüsü tabanına göre
226
şekillenen balkon korkulukları ahşaptan kafes oyma ve çakma teknikleri kullanılarak

süslenmiştir.
Duvar içerisine yerleştirilen merdivenlerle köşk kısmına çıkıldığı asma balkon şeklinde
kurgulanmış vaaz kürsüleri Sivas şehrinde sevilerek uygulanmıştır. Bu tür vaaz
kürsülerinin tercih edimesi hakkında yukarıda aynı tarz minberlerin uygulandığı minber
bölümünde bilgi verilmiştir. Ulaşabildiğimiz yayınlar arasında vaaz kürsülerinin
yukarıda belirtildiği gibi asma balkon biçiminde uygulandığı benzer örnekler Şanlıurfa-
Birecik’te tespit edilmiştir. Bunlara örnek olarak Birecik Tekke Camisi (H.981/1573-
1574)589, Birecik Abd-i Kethüda (Cücük), (onarım H.1243/M.1828)590, Birecik Şeyh
(Şıh) Sadettin (onarım H.1329/M.1911)591, Birecik Şeyh Muhammed Zehravey (onarım
H.1340/M.1921-1922)592 tespit edilmiştir. Fakat yukarıda belirtilen Birecik’teki vaaz
kürsülerinin oluşumunda, malzeme olarak taşın egemen öge olması ile Sivas’taki benzer
örneklerden faklıdır.
Ele alınan vaaz kürsülerinde taş ve mermer malzemenin kullanılmamış olması ve kalem
işi tekniğiyle oluşturulmuş süslemelere yer verilmemiş olması ilginçtir.
3.4.11. Mahfiller
Sivas il merkezindeki camilerde bulunan mahfillerin tamamı harimin kuzey cephesinde

yer almaktadır. Ayrıca yapım malzemesi olarak ahşabın kullanıldığı mahfillere ahşap
merdivenlerle çıkılmaktadır. Sarızade Mehmet Paşa, Şems, Yiğitler, Pulur, Hoca İmam,
Uzunhacıoğlu, Meydan, Abadan, Yeşil ve Çatalpınar Camilerinde mahfil
bulunmaktadır. Örtmeli, Kaleardı, İmaret, Kabalı, Zincirli Minare, Hacı Zahit ve Çekiç
Camilerindeki son cemaat mahallilerinin üzerinin de mahfile dahil edilmiş olmasından,
bu uygulamanın Sivas şehrinde sevilerek uygulandığı anlaşılmaktadır. Bu şekilde
589
Suat Alp, “Birecik’teki Eserler-Tekke Camii (Süleyman Han Camii-Bahriye Tekkesi Mesciti)”,
Birecik, Halveti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara,
1999, s.85-89.
590
Suat Alp, “Birecik’teki Eserler-Abd-i Kethüda Camii”, Birecik, Halveti, Suruç, Bozova İlçeleri ile
Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara, 1999, s.95-99.
591
Suat Alp, “Birecik’teki Eserler-Şeyh (Şıh) Sadettin Camii”, Birecik, Halveti, Suruç, Bozova İlçeleri
ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara, 1999, s.100-105.
592
Abdurrahman Şener, “Birecik’teki Eserler- Şeyh Muhammed Zehravey Mesciti”, Birecik, Halveti,
Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara, 1999, s.118-120.
227
mahfil uygulanarak, hem son cemaat mahallinin üst kısmı değerlendirilmiş hem de
mahfilin alanı genişletilerek pratik çözümler getirildiği görülmektedir. Kale, Ali Baba
ve Ali Ağa Camilerinde mahfil bulunmamaktadır. Ayrıca, Hacı Mehmet Ağa
Camisi’nde yakın zamanlarda yapılan onarım çalışmaları sırasında mahfilin kaldırıldığı
tespit edilmiştir.
3.5. Kitabeler
İncelemiş olduğumuz camilerden 18 adetinde toplam 22 adet kitabe bulunmaktadır.

Meydan, ve Ali Baba Camilerinde ikişer adet diğer camilerde birer adet kitabe yer
almaktadır. Bu kitabelerden 15 adeti mermer, diğerleri ise kesme taş üzerine yazılmıştır.
Camilerden dokuz adeti üzerinde kitabe yoktur. Ele alınan camilerdeki 10 adet kitabenin ise
minarelerin kaidelerine yerleştirilmiş olması ilginçtir.
Kale, Ali Ağa, ve Meydan Camilerindeki ikişer adet kitabe inşa; Ali Baba, Osman Paşa, Örtmeli, İmaret,
Abadan, Yeni Camilerindeki birer adet kitabe onarım; Kabalı, Hacı Zahit, Sait Paşa, Atölye, Ali Baba
Camilerindeki birer adet kiabe minare inşa; Yeni ve Kazancılar Camilerinde bulunan birer kitabe de minare
onarım kitabesidir. Yiğitler, Uzunhacıoğlu, Sarızade Mehmet Paşa, Pulur Camilerinde bulunan kitabelerde
her hangi bir inşa ya da onarım ile ilgili bir ifade belirtilmemiştir. Kaleardı Camisi minare kaidesi
üzerinde bulunan kitabe çok tahrip olduğundan okunamamıştır. Hacı Zahit Camisi
minare kaidesindeki kitabe de çok tahrip olmasına karşın daha önce yayınlanan
çalışmadan yararlanılarak tamamı okunabilmiştir.
İmaret ve Pulur Camilerinin kitabeleri Arapça, diğerleri Osmanlıca Türkçesi ile

yazılmıştır. Sadece, Sait Paşa Camisi’nin kitabesinde tarih ebced hesabıyla
tarihlendirilmiştir. Camilerin tamamındaki kitabeler, sülüs ya da sülüs hattın çeşitleri
kullanılarak yazılmıştır.
Ele alınan diğer kitabelerden faklı olarak Ali Baba Camisi’ndeki son cemaat mahalli
şeklinde düzenlenmiş ön mekana giriş kapısı üzerindeki kitabede, tarih hem yazıyla
hem de rakamla yazılmıştır. Bu kitabelerden 18 adetinde bani isimleri belirtilmiştir.
İncelenen kitabelerde kitabeyi yazan hattatın adına yer verilmemiştir. Ayrıca Yeni
228
Cami’nin minaresine ait onarım kitabesi dışında hiç bir kitabede ustanın veya mimarın adı
belirtilmemiştir.
Hacı Mehmet Ağa Camisi’nde iki, Çatalpınar ve Zincirli Minare Camilerinde de birer
adet manzum halde yazılmış belge bulunmaktadır. Bu belgelerden Hacı Mehmet Ağa
Camisi’nde giriş holünün doğu duvarındaki onarıma ait belgede tarih yazıyla, harimin
doğu duvarının güney ucundaki ayetin yazıldığı belgede ise tarih rakam ile yazılmıştır.
Çatalpınar Camisi’nde bulunan manzum halde yazılmış onarım belgesinde tarih
rakamla, Zincirli Minare Camisi’nde yer alan manzum belgede de onarım hem yazı ile
yazılmış hem de ketebe ismi belirtilmiştir.
3.5.1. Baniler
Sivas il merkezindeki katologa dahil edilen 27 adet Osmanlı Camisi’nden Meydan,

Kale, Ali Ağa, Abadan, Sait Paşa, Osman Paşa, Sarızade Mehmet Paşa, Kabalı,
Örtmeli, Ali Baba, İmaret ve Şems Camileri vali, devlet adamı, asker ve şeyh gibi
unvanlı kimseler, diğerleri ise şehir eşrafı tarafından inşa edilmiştir.
Meydan, Kale ve Ali Ağa, Abadan, Sait Paşa ve Osman Paşa Camileri vali; Sarızade
Mehmet Paşa ve Kabalı ve Örtmeli Camileri asker; Ali Baba, İmaret ve Şems Camileri
şeyh unvanına sahip kişiler tarafından inşa ettirilerek devletin bürokrat kesimi ve
Sivas’ın önde gelen aileleri tarafından düzenlenen vakıflar ile desteklendiği
görülmektedir. Ayrıca, Yeni Cami gibi bazı yapıların onarımını yaptıran ve Hacı Zahit
Camisi’nde olduğu üzere bazı camilerin minaresini inşa ettirerek şehrin imar hayatında
rol alan kişiler arasında hanımların da bulunmuş olması dikkat çekicidir.
Meydan, Ali Baba ve Kale Camileri gibi eserlerin bir yapı topluluğunun parçası olarak
planlanması ve zengin vakıflarla desteklenmesi, Sivas şehrinin Osmanlı döneminde
sanılanın aksine önemli imar faaliyetlerine sahne olduğunun somut birer göstergesidir.
Anadolu, XVI. yüzyılın başlarından XVII. yüzyılın ortalarına kadar belirgin bir şekilde
Osmanlı-Safevi mücadelesine sahne olmuştur. Bu mücadelelerin daha çok Eyalet-i Rum
olarak bilinen ve Sivas’ın da içerisinde bulunduğu bölgede yoğunlaştığı
229
görülmektedir593. Osmanlı Devleti’nin izlediği sunnilik politikasına bağlı olarak Safevi

sempatizyanlarının mevcut olduğu bölgelere, cami ve mescit inşa edilmesi gerektiği
Şeyhülislam Ebu’s-Su’ûd Efendi’nin594 isteğiyle emredilmiş olması ilginçtir595.
İncelediğimiz camilerden Ebu’s-Su’ûd Efendi’nin şeyhülislamlık görevinde bulunduğu
1545-1574 yılları arasında inşa edilmiş cami ve mescitlerin bu sunnilik siyaseti
çerçevesinde ele alınmış olabileceğini söylemek mümkündür. Meydan Camisi’nin
banisi Hasan Paşa’nın Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566)’nın Kale Camisi’nin banisi
Mahmut Paşa’nın da III. Murat’(1574-1595)ın vezirleri oldukları, Ali Baba Vakfı’nın
da Rüstem Paşa ve Atik Valide Sultan Vakıflarından gelir ayrılması ve Hasan Paşa’nın
kendi yaptırdığı camiye Sunni mezhebe mensup Şemseddin Sivasi Efendi’nin vaiz
olarak getirilmiş olması yukarıda belirttiğimiz siyasi politikaların birer uzantısı olarak
yorumlanabilir. Yine XVII. yüzyılda Şeyh Aziz Hüdayi Efendi’nin Sultan’a, her köye
sunni bir imamın tayin edilmesi, imamın kadın ve çocuklara ilim öğreterek zikir
yaptırmakla görevlendirilmesi, ışık tekkelerinin denetlenerek sünnet ve şeriata
uymayanların kapatılması gerektiği şeklindeki tavsiyeleri de Osmanlı’nın yukarıda
bahsedilen sunnilik siyaseti çerçevesinde cami ve mescit yapımını teşvik etmiş olması
dikkat çekicidir596.
593
Saim Savaş, XVI. Asırda…, s.30. Osmanlı’nın Safeviler’e karşı yürüttüğü bu savaşın gaza
kapsamında değerlendirilerek meşruluk sağlanması dönemin şeyhülislamlarından 1526-34 yılları arasında
görev yapan Kemalpaşa ile 1545-74 yılları arasında aynı görevde bulunan Ebussuûd Efendi’nin
yazılarıyla gerçekleşmiştir. Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, Colın Imber, “Erken Osmanlı
Tarihinde İdealler ve Meşrutiyet”, Kanuni ve Çağı Yeniçağda Osmanlı Dünyası, İstanbul, 2002, s.148.
594
Ebu’s-Su’ûd Efendi (H.898.M.1490/H.982/M.1574), Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, III. Murat ve
III. Mehmed dönemlerinde şeyhülislamlık ve kazaskerlik gibi görevlerde bulunmuştur. Konu hakkında
daha geniş bilgi için bakınız, M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16.
Asır Türk Hayatı, İstanbul, 1972, s.22-23; Ahmet Akgündüz, “Ebüssuûd Efendi”, Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:X, İstanbul, 1994, s.365-371.
595
Sunnilik politikası çerçevesinde Ebu’s-Su’ûd Efendi’nin, camisi olmayan köylerdeki Müslüman
köylülere cami yaptırılarak, ibadetlerin düzenli bir şekilde kontrol edilmesi ve aksi takdirde ceza
verileceği şeklinde fetvası bulunmaktadır. Konu hakkında daha geniş bilgi için bakınız, A. Akgündüz,
a.g.e., s.73; S. Savaş, XVI. Asırda…, s.151; C. Imber, a.g.m., s.152.
596
S. Savaş, XVI. Asırda…, s.151-152.
230
4. SONUÇ
Bu çalışmada, Sivas il merkezi sınırları içerisindeki Osmanlı döneminde inşa edilmiş

olan ve günümüze ulaşabilen 21 adet cami ile günümüze orijinal haliyle ulaşmış altı
adet minareyi kapsamaktadır. Ayrıca bugüne kadar isimlerini hiç duymadığımız ve
çeşitli sebeplerle yıkılarak günümüze ulaşamayan 96 adet cami ve mescit hakkında da
kısaca bilgi verilmiştir.
İncelenen bu cami ve mescitler plan olarak; kare mekanlı tek kubbeli, ahşap kirişleme
tavanlı, tek mekânlı düz tavanlı ve münferit tip camiler olmak üzere dört ana başlıkta
gruplandırılmıştır. Ahşap kirişleme tavanlı camiler de ilk önce, mihraba dik sahınlı ve
mihraba paralel sahınlı olarak iki ana gruba ayrılmış, daha sonra da bu grupların alt
grupları oluşturulmuştur. Bu plan tiplerinden ahşap kirişleme tavanlı camilerin daha
yoğun ve sevilerek kullanıldığı tespit edilmiştir.
Sivas il merkezindeki üç caminin beden duvarında ve üst örtüsünde; bir caminin beden
duvarında ve ayaklarında kesme taş kullanılmıştır. Ayrıca dört caminin ahşap minaresi;
beş caminin tuğla minaresinin kaidesi; 14 caminin minare kaide, gövde ve petek
kısımları taş malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Diğer camilerin temellerinde taş,
beden duvarlarında kerpiç malzeme kullanılmıştır.
Ahşap direkli 18 adet caminin taşıyıcı direklerinde ve üst örtülerinde, bir adet caminin
köşk minaresinde, 13 adet minberde, 17 adet mahfilde tamamen ahşap malzeme
kullanılmıştır. Yukarıda belirtildiği üzere, ahşabın olmadığı bir bölgede yaygın olarak
ahşap malzemenin kullanılmış olması ilginçtir.
Sivas il merkezinde araştırılan camilerde taş, mermer, alçı, ahşap ve kalem işi olmak üzere
beş farklı malzemenin kullanıldığı süslemeler görülmektedir. Hiçbir camide, il merkezinde
231
bulunan Keykavus, Çifte ve Buruciye Medreselerinde yer alan taş, Gök Mederese’deki taş
ve mermer süslemelerinin görmezden gelinerek uygulanmamış olması dikkat çekiçidir.
Alçı süslemelerin tamamının kalıplama tekniği ile yapıldığı ve yoğun olarak yivlendirilmiş
kenger yaprakları ve palmet motifleri ile birlikte meydana gelen bitkisel ve geometrik
süslemenin yanında bir iki örnekte ay-yıldız, üzüm salkımı ve üzüm yaprağı motiflerinin
de uygulandığı tespit edilmiştir.
Kalem işi süslemeler, beş camide ahşap ve sıva olarak iki farklı malzeme üzerine
işlenmiştir. Bu süslemeler ahşap tavan göbeği, mahfil, duvar yüzeyi ve kubbede
uygulanarak bitkisel ve geometrik karekterdeki motiflerin yanı sıra sülüs hatla yazılmış inşa
tarihi, Kuran-ı Kerim’den ayet ve hadisleri içermektedir.
Ahşap bezeme, camilerin tavanlarında çakma olarak kasetleme biçiminde yapılmış

geometrik ve bitkisel süslemelerle birlikte kapı, minber ve vaaz kürsüsü gibi unsurlarda
kabartma bitkisel ve geometrik desenleri ile kafes oyma şebekelerden meydana
gelmektedir.
Sivas il merkezindeki camilerde taş malzemeye işlenmiş birkaç süsleme örneğinin dışında
fazla yer verilmeyerek ağırlıklı olarak alçı ve ahşap süslemenin tercih edilmiş olması
ilginç bir sonuçtur. Ayrıca ele alınan hiçbir camide, Selçuklu döneminde inşa edilmiş
Keykavus, Çifte, Buruciye ve Gök Medreseleri ile Ulu Cami’deki taş işçiliğin tamamen
görmezlikten gelindiği şaşırtıcı bir sonuçtur. Bu sonuç, Osmanlı döneminde inşa edilen
camilerin banilerinin Selçuklu dönemindeki banilerin sahip olduğu güçe ulaşamamış
olmaları ve Osmanlı dönemi camilerinin fonksiyonlarının ön planda tutulduğu sanatsal
yönlerinin ise ikinci plana atıldığı şeklinde açıklanabilir.
Sivas şehrindeki camilerden birisi dışında hiçbir camide harimine giriş için taç kapı
yapılmamıştır. Diğer camilerin harimlerine lentolu ve yuvarlak kemerli çift ya da tek
kanatlı ahşap kapılardan girilmektedir.
Bütün camiler beden duvarlarının alt ve üst bölümlerine dikdörtgen ve sivri kemer
şeklinde açılan pencerelerle aydınlatılmıştır. Yine bazı pencereler, duvarların taşıyıcı olarak
232
kullanılmasına bağlı olarak alt ve yanları şevli olarak düzenlenmiştir. Ayrıca diğerlerinden
farklı olarak bir örnekte, pencerelerin üst kısımları harimde yuvarlak kemer formunda
sonlandırılarak, dışarıya doğru daralacak biçimde dış cephede dikdörtgen pencere
formuna dönüştürülmesiyle karşılaşılmaktadır.
Sivas il merkezindeki camilerden 20 adetinde son cemaat mahalli bulunmaktadır. Bu

bölümlerden dokuz adetinin üst katı mahfil olarak değerlendirilmiştir. Bu uygulamının,
Sivas şehrindeki camilerde yaygın bir şekilde yer verilmesinin tespit edilmesi bu tezin
en önemli sonuçlarından birisidir. Ayrıca ele alınan camiler arasında sadece bir camide
son cemaat mahallinin bulunmaması ile diğerlerinden ayrılmaktadır.
İncelenen camiler arasında bütün camilerin minareleri tek şerefeli olarak yapılmıştır. Bu
minarelerden üçü yapı bünyesinin dışına, bunların dışındaki diğer minareler yapının
beden duvarları içerisine yerleştirilmiştir. Ele alınan minarelerden 12 adeti tamamen
kesme taş; beş adeti tuğla; dört adet minarenin kaidesinde taş gövde, şerefe, petek ve
külahlarında ahşap malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Diğerlerinden farklı olarak bir
minarenin gövdesi, zeminden taşırılmış yeşil sırlı tuğlalar ile dikey yönde kıvrımlar
oluşturan şeritlerle hareketlendirilmiş olduğu dikkat çekicidir. Ayrıca iki camide ahşap
köşk minare uygulamasıyla karşılaşılmaktadır. İncelen camilerdeki dört adet minare de
yakın zamanlarda yapılmıştır.
Tez konumuzu oluşturan camilerde minare gövdesinin üzerindeki şerefe, altı örnekte
mukarnaz dizilerine, yedi örnekte ise profilli silme kuşaklarının üzerine oturtulmuştur.
Bu sebeple, Sivas şehrindeki minarelerde şerefe kaidesinde, mukarnas ile birlikte
profilli silme kuşaklarına da yer verilmesi uygulamasının sevilerek kullanılmış olması
bu çalışmanın dikkat çekici sonuçları arasında bulunmaktadır.
Ele alınan camiler içerisinde sadece iki caminin mihrabında taş; sekiz caminin
mihrabında tamamen, iki caminin mihrabında da kısmen alçı malzeme kullanılmıştır.
Yukarıda da görüldüğü gibi Sivas il merkezindeki camilerde yer alan mihraplarda
malzeme olarak alçının sevilerek ve isteyerek kullanılmış olması bu çalışmanın önemli
sonuçlarından bir diğeridir.
233
İncelenen toplam 21 adet minberden 13 adeti orjinaldir. Bu minberlerden beş adeti asma
balkon şeklinde düzenlemeleriyle diğerlerinden ayrılmaktadır. Duvar içerisine
yerleştirilen merdivenlerle köşk kısmına çıkıldığı asma balkon şeklinde düzenlenmiş
minberler, Sivas şehrinde sevilerek uygulanmıştır. Bu tür minberlerin tercih
edimesinde, harimin daraltılmasını engellemenin, kısa sürede yapılabilmesinin ve
maliyetinin daha düşük olmasıyla açıklanabilir. Bu sebeple bu tür minberler, mahalli
sanatkarların yorumu ile pratik çözümler üreterek uygulanmış olması da bu
araştırmanın en çarpıcı sonuçlarından bir diğeridir.
Tez konumuzu oluşturan Sivas il merkezindeki camilerden yedi adetinde vaaz kürsüsü
bulunmaktadır. Bunlardan iki adetinin hiçbir sanatsal özelliği bulunmaktadır.
Diğerlerinden farklı olarak üç caminin vaaz kürsüsü asma balkon şeklinde
düzenlenmiştir. Bu tür vaaz kürsülerinin tercih edilmesinde, benzer tarzda uygulanan
minberlerle aynı sebeplerin etkili olduğu düşüncesindeyiz.
Sivas şehrinde ele alınan toplam 21 adet Osmanlı camisinden 17 adetinde mahfil
bulunmaktadır. Yukarıda da belirtildiği üzere bu mahfillerden yedi adeti, son cemaat
mahallinin üst kısmında yer verilerek bu bölümler değerlendirilmiştir.
Çalışmamıza dahil ettiğimiz camilerden 18 adetinde bulunan toplam 22 adet kitabeden,

15 adeti mermer, diğerleri ise kesme taş üzerine yazılmıştır. Bu kitabelerden ikisi çok tahrip
olduğundan okunamamaktadır. Camilerden dokuz âdeti üzerinde kitabe yoktur. İncelenen
kitabelerden ikisi Arapça, diğerleri Osmanlıca Türkçesi ile yazılmıştır. Bu kitabelerden
yalnızca birisinde tarih, hem yazıyla hem de rakamla yazılmıştır. Ayrıca bu kitabelerden
18 adetinde bani isminin belirtilmiş olması ilginçtir. Sadece, bir caminin kitabesinde
ebced hesabıyla tarihlendirilmenin kullanılmasıyla karşılaşmaktayız. Camilerin
tamamındaki kitabeler, sülüs ya da sülüs hattın çeşitleri kullanılarak yazılmıştır. Ele alınan
camilerdeki 10 adet kitabenin ise sadece minarelerin kaidelerine yerleştirilmiş olması ve kitabelerde
kitabeyi yazan hattatın adına yer verilmemiş olması dikkat çekiçidir.
Tez konumuzu oluşturan camilerden üç camide toplam dört adet manzum halde
yazılmış belge bulunmaktadır. Bu belgelerden üçü camide gerçekleşen onarıma
234
ilişkindir. Ayrıca bu belgelerden yalnızca birisinde ketebe isminin belirtilmiş olmasıyla

diğerlerinden ayrılmaktadır.
İncelenen camilerden 12 adeti vali, devlet adamı, asker ve şeyh gibi unvanlı kimseler
diğerleri ise şehir eşrafı tarafından inşa ettirilmiştir. Ayrıca, bazı camilerin yapımında ve
onarımında yer alarak şehrin imar hayatına katkıda bulunanlar arasında hanımların da
bulunuyor olması dikkat çekicidir.
Anadolu, XVI. yüzyılın başlarından XVII. yüzyılın ortalarına kadar belirgin bir şekilde
görülen Osmanlı-Safevi mücadelesinin bir sonucu olarak, bu dönemlerde inşa edilmiş
camilerde Osmanlının izlemiş olduğu sunni politikanın etkisinin de göz ardı edimemesi
gerektiği kanaatindeyiz.
Özellikle XVIII-XIX. yüzyıllarda Sivas şehrinde olduğu üzere Anadolu’nun pek çok
şehrinde ahşap kirişleme tavanlı camilerin yoğun olarak inşa edildiği görülmektedir. Bu tip
camilerin inşa edilme sebebi; inşaatlarının daha kolay ve inşaat maliyetlerinin daha düşük
olması, daha da önemlisi devlet desteğinden yoksun olarak inşa edilmiş olmalarıyla
açıklanabilinir. Bu nedenle de; bu tip camiler oldukça mütevazı ölçülerde yapılarak
sanatsal yönleri arka planda kalmış, fonksiyonları daha ön planda tutulmuştur.
Yukarıda belirtilen bütün imkânsızlıklara rağmen, Sivas il merkezindeki ustaların kendi

özel yetenekleri ile bölgesel üsluplarını yarattığı bu camiler; yapıldığı dönem ve
bulunduğu coğrafya içerisinde şaşırtıcı özellikleri ile de ilginçtir.
Tanıtmaya çalıştığımız ahşap direkli camiler; İstanbul, Niğde, Ankara, Konya, Yozgat,
Tokat, Kütahya ve Denizli gibi şehirlerde inşa edilen ahşap direkli camilerin yapılması
geleneğini, Sivas il merkezi ölçeğinde de devam ettiren örnekler olması açısından ayrıca
önemlidir.
Günümüze ulaşamayan 96 adet cami ve mescit ile birlikte diğer yıkılan anıtlar da dikkate
alındığında, Sivas il merkezinin sanılanın aksine Osmanlı döneminde ihmal edilmediği ve
oldukça önemli bir kültür ve medeniyet şehri olduğu daha da iyi anlaşılacaktır.
235
KAYNAKÇA
ACUN, Hakkı, “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, Sayı:13,
Ankara, 1981, s.635-715.
…………….., “Sivas ve Çevresi Tarihi Eserlerin Listesi ve Turistik Değerleri”,

Vakıflar Dergisi, Sayı:20, Ankara, 1988, s.183-220.
…………….., Sakarya İli Taraklı İlçesi ve Yunus Paşa Camii, Ankara, 1996.
…………….., Manisada’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999.
…………….., “Yolların Kesiştiği Şehir Sivas”, Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas

Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 23-29.
AKBAL, Fazıla “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdarî Taksimat ve Nüfus”,

Belleten, Cilt:XV, Sayı:60, s.617-628.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Ebüssuûd Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam

Ansiklopedisi, Cilt:X, İstanbul, 1994, s.365-371.
AKTAŞ, Sibel, Hicri 1300 (1884) ve Hicri 1302 (M.1886) Tarihli Sivas Vilayet
Salnamelerinin Günümüz Harflerine Çevrilmesi ve Değerlendirilmesi, (Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri,
2005.
AKTEMUR, Ali Murat-KUKARACI, İshak Umut, “Tokat Çevresindeki Ahşap Örtülü

Camiler”, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları
Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.9-16.
AKTUĞ, İlknur, İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Ankara, 1990.
236
AKYURT, Yusuf, Türk Asar-ı Atikasi Binalerine Aid Tarihi Mecmu’a Yaln’z
Osmanlılar Devri İncesu, Kayseri, Divriği, Sivas Şehirleri (Basılmamış), Kısım:III,
Cilt:VI, Ankara, 1946-1947.
ALP, Suat, “Birecik’teki Eserler-Tekke Camii (Süleyman Han Camii-Bahriye Tekkesi

Mesciti)”, Birecik, Halveti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz
Kültür Varlıkları, Ankara, 1999, s.85-89.
…………….., “Birecik’teki Eserler-Abd-i Kethüda Camii”, Birecik, Halveti, Suruç,

Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara, 1999, s.95-
99.
………………., “Birecik’teki Eserler-Şeyh (Şıh) Sadettin Camii”, Birecik, Halveti,

Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara, 1999,
s.100-105.
ALTUN, Ara, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi Bir Deneme”, Atatürk’ün

Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya, İstanbul, 1981-82, s.171-700.
ANONİM, 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Ankara, 1994.
……………, Sivas Analitik Etüdleri, Ankara, 1967.
……………., Sivas İl Yıllığı, Sivas, 1967.
ASLANAPA, Oktay, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), Ankara, 1977.
……………………., Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986.
AŞIK PAŞAZADE, Osmanoğulları’nın Tarihi, (Hazırlayan:Kemal Yavuz-M.A.Yekta

Saraç), İstanbul, 2003.
237
AYTEKİN, Osman, Ortaçağdan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki

Mimari Eserler, Ankara, 1999.
AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murat Devri
806-855 (1403-1451), Cilt:II, İstanbul, 1989.
BAKIRER, Ömür, “Anadolu’da XIII. Yüzyıl Tuğla Minarelerinin Konum, Şekil,

Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”, Vakıflar Dergisi, Sayı:9, Ankara, 1971, s.337-365.
BALA, Mirza, ”Kadı Burhaneddin”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi,

Cilt:VI, Eskişehir, 2001, s. 46-48.
BAŞ, Ali, “Konya’daki Osmanlı Camileri”, Osmanlı Döneminde Konya, Konya,

2003, s.251-276.
BAŞAR, M. Emin, XII. XIII. Yüzyıl Anadolu Minareleri, (Selçuk Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1997.
BAŞEL, M.Fahreddin, Sivas Bülteni, Sivas, 1935.
BAŞKAN, Seyfi, Ankara Cenabi Ahmet Paşa Camii, Ankara, 1998.
BATUR, Afife, Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri Sorunlar ve

Biçimler, (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi), İstanbul, 1980.
BAYRAKAL, Sedat, Edirnede’ki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001.
BİLGET, N. Burhan, Sivas Evleri, Ankara, 1993.
…………………..., Sivas Anıt Mezarları, Ankara, 1993.

238
…………………..., “Sivas’taki Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Eserleri’, Cumhuriyetin

80. Yılında Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.
641-657.
BOZKURT, Tolga, Beypazarı’ndaki Türk Devri Yapıları, Ankara, 2004.
CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, (Çeviren:Erol Üyepazarcı), İstanbul,

2000.
CAN, Yılmaz, Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, İstanbul, 2004.
ÇAL, Halit, Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı Cami ve Mescitler, Ankara, 2000.
ÇELİKKOL, Zeki, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Ankara, 1986.
ÇOŞKUN, Ali, Osmanlı’da Din Sosyolojisi Naima Örneği, İstanbul, 2004.
DARKOT, Besim, “Sivas”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, Cilt:X,

İstanbul, 1980, s.569-577.
DEMİR, Mustafa, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Sakarya,

2005.
DEMİRALP, Yekta, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara, 1996.
DEMİREL, Ömer, II. Mahmut Döneminde Sivas’ta Esnaf Teşkilatı ve Üretim-

Tüketim İlişkileri, Ankara, 1989.
……………….., Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü(1700-1850), (Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora
Tezi), Ankara, 1991.
239
……………….., “Osmanlı Dönemi Sivas Zaviyeleri’nin Fonksiyonlarına Dair”,

Revak-95, Sivas, 1995, s.31-35.
………………., Osmanlı Dönemi Sivas Şehri ve Esnaf Teşkilâtı, Sivas, 1998.
………………., “Kuruluşundan Günümüze Çeşitli Yönleriyle Bir Osmanlı

Mahallesi:Sivas Küçük Minare Mahallesi”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye
Sunulan Bildiriler, Ankara, 1999, s.1947-1961.
………………., Osmanlı-Vakıf Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında

Vakıfların Rolü, Ankara, 2000.
………………., “Sivas’ın Timur Tarafından Zaptı ve Yağmalanması”, Cumhuriyetin

80. Yılında Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003,
s.31-38.
DENİZ, Bekir, “Tire Köylerinde Mimari (Cami, Türbe ve Çeşmeler)”, Türk

Kültüründe Tire, (Hazırlayan:Mehmet Şeker), Ankara, 1994, s.119-121.
DENİZLİ, Hikmet, Sivas Tarihi ve Anıtları, Sivas, Tarih Yok.
DENKTAŞ, Mustafa, “Karaman’daki Klasik Devir Osmanlı Camileri”, Vakıflar

Dergisi, Sayı:25, Ankara, 1995, s.125-146.
……………………, “Şıhlı Kasabası Yusuf Ağa Camisi”, Prof.Dr.Zafer

Bayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları, (Editörler: M.Denktaş&Y.Özbek), Kayseri,
2001, s.201-205.
……………………, “Pınarbaşı-Uzunyayla’daki Ahşap Destekli Camiler”, Erciyes

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:16, Kayseri, 2004, s.53-89.
……………………, Divriği’deki Osmanlı Camileri, Kayseri, 2005.

240
DİŞÖREN, N. Esra, İstanbul’daki Cami, Mescit ve Tekkeler, (İstanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1993.
DURAN, Remzi, “Konya Sarayönü’nde Üç Ahşap Camii”, Vakıflar Dergisi, Sayı:20,

Ankara, 1988, s.47-62.
DURUKAN, Aynur, Balat İlyas Bey Camii, Ankara, 1988.
DÜNDAR, Abdulkadir, Kilis’teki Osmanlı Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999.
DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır

Türk Hayatı, İstanbul, 1972.
ERDEMİR, Yaşar, “Nakışlı Ahşap Camilerimizin Klasik Dönemdeki Zengin Bir

Temsilcisi: Doğanhisar Ulu Camii”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve
Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan) Bildiriler, (Editörler: M.Denktaş &
Y.Özbek & A.Sağıroğlu Arslan), Kayseri, 2002, s.381-396.
ERDİL, Kadri, Sivas Rehberi, Sivas, 1953.
ERSEL, Birsen “Sivas’ın Türk Tarihindeki Yeri ve Sivas Kongresi” Cumhuriyetin 80.
Yılında Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 47-
58.
ERSOY, Bozkurt, Bergama Camii ve Mescitleri, Ankara, 1989.
ESEN, Adem, “Sivas Hakkında Genel Ekonomik Bilgiler (General Economik

İnformations About Sivas)”, Sivas Ekonomisi, Sivas, 1999, s.6-21.
ESER, Erdal, “Suruç’taki Eserler”, Birecik, Halveti, Suruç, Bozova İlçeleri ile
Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, Ankara, 1999, s.279-282.
EVLİYA ÇELEBİ, Seyehatname (Çeviren: Zuhuri Danışman), Cilt:V, İstanbul, 1970.

241
EYİCE, Semavi, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimaî Bir Müessesi:Zaviyeler ve

Zaviyeli Camiler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı:23,
İstanbul, 1963, s.1-80.
........................, “İstanbul Minareleri”, Türk Sanat Tarihi Araştırma ve İncelemeleri,

Cilt:I, İstanbul, 1963, s.31-259.
GÖDE, Kemal,”Eratnalı Devleti Tarihine Genel Bir Bakış (1327-1381)”, Türkler,

Cilt:VI, Ankara, 2002, s. 797-808.
GÜNDOĞDU, Hamza, “Kemaliye ve Salihli Köyü Üzerine Değinmeler”, IX. Ortaçağ

ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-23
Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.249-262.
HALLAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Teşkilâtı ve Sosyal

Yapı, Ankara, 1998.
IMBER, Colın, “Erken Osmanlı Tarihinde İdealler ve Meşrutiyet”, Kanuni ve Çağı

Yeniçağda Osmanlı Dünyası, İstanbul, 2002, s.138-154.
İBN BİBİ (El-Hüseyin B.Muhammed B. Ali El-Ca’feri Er-Rugadi), El-Evamirü’l-

Ala’iyye Fi’l-Umuri’l-Alai’iyye (Seçuk-name), Cilt:II, (Çeviren:Mürsel Öztürk),
Ankara,1996.
İLTER, Fügen, Bir Anadolu Kenti İskilip, Ankara, 1992.
KALYON, M. Mustafa, Kütahya’da Selçuklu-Germiyan ve Osmanlı Eserleri,

Kütahya, 2000.
KARAMAĞARALI, Halûk, “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir

Deneme”, Röleve ve Restorasyon Dergisi, Sayı:3, Ankara,1982, s.49-100.
242
KARAMAN, Fikri, Sâlnâme-i Vilâyet-i Sivas (Sivas, Amasya, Tokat ve Karahisar-ı

Şarkî) (1308/1890), İstanbul, 2001.
KARPUZ, Haşim, Şebinkarahisar, Ankara, 1989.
…………………, “Konya Çevresinde Yazlık Mekânlı Camiler”, IX. Ortaçağ ve Türk

Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-23 Nisan,
Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.287-305.
KATOĞLU, Murat, “13. yüzyıl Konyasında Bir Cami Grubunun Plân Tipi ve “Son
Cemaat Yeri” ”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı:9, (1966), Ankara, 1967, s.81-100.
KAYA, Ülkü, 60 Numaralı Sivas Şer’iye Sicili (H.1312-1314/M.1895-1897)

Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
KAYAOĞLU, İsmet, Selçuklu Devri Vakfiyelerinden Turumtay ve Râhatoğlu

Vakfiyeleri, (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınlanmamış Doçentlik Tezi),
Ankara, 1977.
…………………., “Rahatoğlu Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı:13, Ankara,1981,

s.9-10.
KILIÇ, Rüya, “Sivas’tan İstanbul’a Bir Tarikat Portresi: Şemsîyye ve Sivâsîyye”,

Türkler, Cilt:XI, Ankara, 2002, s.120-127.
KILINÇ, Seyfullah, “Sivas Merkez Meydan Camii ve Yapılan Revaklar”, Revak-2002,

Sivas, 2002, s.233-235.
KURAN, Aptullah “Tezkerelerde Adı Geçen Sinan Eserlerinin Yapı Türlerine Göre
Alfabetik Listesi”, Mimarbaşı Kocasinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, (Editör:Sadi
Bayram), Cilt:I, İstanbul, 1988, 155-166.
243
…………….., Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969.
KUZUCU, Kemaleddin, “1897 Yılında Sivas”, Revak-2002, Sivas, 2002, s.159-164.
KÜRKÇÜOĞLU, A. Cihat, Şanlıurfa Camileri, Ankara, 1993.
……………………………, Birecik, Ankara, 1996.
LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, 2000.
MAHİROĞULLARI, Adnan, Seyyahların Gözüyle Sivas, İstanbul, 2001.
MAHİROĞULLARI, Memduh Ahmet, İlk Çağlardan Günümüze Sivas İli, Sivas,

2003.
MUTLU N. Yücel, Dâru’r- Râha’dan Abdiağa Konağı’na

(Rahatoğulları/Mütevellîzâdeler) 1321-2001, Sivas, 2003.
NAYIR, Zeynep, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-

1690), İstanbul, 1975.
OKÇUOĞLU, Tarkan, “Burmalı Mescit”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi,

İstanbul, 1994, s.340.
ÖKSE, A.Tuba, “Sivas’ta Arkeolojik Araştırmaların Tarihçesi”, Revak-93, Sivas, 1993,

s. 21-35.
ÖNEY, Gönül, Ankara Arslanhane Camii, Ankara, 1998.
……………., Ankara’da Türk Devri Yapıları-Turkısh Perıod Buldıngs In Ankara,

1971.
ÖZ, Tahsin, İstanbul Camileri, Cilt:I-II, Ankara, 1997.

244
ÖZEN, Kutlu, “Sivas Yöresindeki Adak Yerleri”, Revak-95, Sivas, 1995, s.46-55.
……………., Sivas ve Divriği Yöresinde Eski Türk İnaçlarına Bağlı Adak Yerleri,
Sivas, 1996.
ÖZEY, Ramazan, “20. Yüzyılın Başlarında Sivas’ın Tarihi Coğrafyası (Historical

Geography Of In The 20 th Century)”, Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu
15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.133-146.
ÖZTÜRK, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, Ankara,

1995.
RASONYI, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara, 1993.
SÂÎ MUSTAFA ÇELEBİ, Yapılar Kitabı Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-

Ebniye (Mimar Sinan’ın Anıları), İstanbul, 2002.
Salname-i Vilayet-i Sivas, 1301.
Salname-i Vilayet-i Sivas, 1302.

245
Salname-i Vilayeti Sivas-1308.
SAVAŞ, Saim, “18. Asrın Sonlarında Sivas’ta İdari Durum Aşayiş ve Ahlak”, Revak-
91, Sivas, 1991, s.40-52.
……………., Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Sivas,
1991.
……………., XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara, 2002, s.142-143.
……………., “Susamışlar Konağı”, Revak-2003, Sivas, 2003, s.107-158.
SELVİTOP, Ayten, Hicri 1288 (1871) ve Hicri 1306 (M.1888) Tarihli Sivas Vilayet
Salnamelerinin Günümüz Harflerine Çevrilmesi ve Mukayeseli Değerlendirilmesi,
(Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Kayseri, 2004.
SEVİM, Ali-MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve

Kültür, Ankara, 1995.
SOLMAZ, Sefer, “Danişmendliler”, Türkler, Cilt:VI., Ankara, 2002, s.430-451.
SÖNMEZ, Zeki, Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, İstanbul, 1988.
ŞENER Abdurrahman, “Birecik’teki Eserler- Şeyh Muhammed Zehravey Mesciti”,

Birecik, Halveti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür
Varlıkları, Ankara, 1999, s.118-120.
246
TANMAN, M. Baha, ”Halvetilik”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul,

Cilt:III, Ankara, 1994, s.533-535.
TOPÇU, Sultan, Develi’deki Türk Eserleri, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri,
2005.
TOSUN, Sevilay, “Fertellizadeler ve Vakıfları”, Revak-2003, Sivas, 2003, s.237-242.
TUNCEL, Mehmet, Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara, 1974.
TURAN, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar Metin, Tercüme

ve Araştırmalar, Ankara, 1988.
…………………, Selçuklular ve İslamiyet, İstabul, 1998.
…………………, Selçuklular Zamanında Türkiye-Siyasi Tarih Alp Arslan’dan

Osman Gazi’ye (1071-1328), İstanbul, 1999.
ULUÇAM, Abdüsselam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı I Van,

Ankara, 2000.
ULUDAĞ, Süleyman, “Halvetiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

İstanbul, 1997, s.393-395.
Urfalı Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162),

(Türkçeye Çeviren: Hrant D.Andreasyan), Ankara, 1987, s.110-111.
UYSAL, A. Osman, “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X. Türk

Tarih Kongresi’nden Ayrı Basım, Ankara, 1994, s.2349-2367.
UZUNÇARŞILI, İsmailHakkı-EDGÜER, Rıdvan Nafiz, Sivas Şehri

(Sadeleştiren:Recep Toparlı), Sivas, 1997.
247
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Cilt:I, Ankara, 1995.
………………………………., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu

Devletleri, Ankara,1998.
ÜÇER, Müjgan, “Sivas’ta Vakıf Kuran Kadınlar”, Revak-91, Sivas, 1991, s.73-76.
ÜLGEN, Aygün, Klâsik Devir Minareleri Osmanlı Cami Planında Minarelerin

Konumu, İstanbul, 1996.
ÜNAL, Rahmi Hüseyin, Çifte Minareli Medrese (Erzurum), Ankara, 1989
……………………….. , Birgi (Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları),

(Yayına Hazırlayan:Rahmi Hüseyin Ünal), Ankara, 2001.
YASAK, Selahaddin,“Tarihi, Kültürel ve Doğa Güzellikleri Açısından Sivas”,

Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas Bildirileri,
Sivas, 2003, s. 727-732.
YINANÇ, Mükrin H., “Danişmendliler”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi,

Cilt:III. İstanbul, 1988, s. 468-479.
………………………., “Akkoyunlular”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi,

Cilt:I, Eskişehir, 2001, s.251-270.
Yüksel Erol Arşivi’nde Bulunan Belge.
YÜKSEL, Hasan, “Osmanlı-Safevi Mücadelesinde Sivas”, Cumhuriyetin 80. Yılında

Sivas Sempozyumu 15-17 Mayıs 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.147-156.
248
Harita: 1. Sivas ilinin Türkiye’deki konumu
Harita: 2. Sivas ilinin komşuları Harita: 3. Sivas ve ilçeleri

249
PLAN LİSTESİ
Plan.1 Vişneli Camisi’nin planı (Kayseri Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge
Kurulu Müdürlüğü Arşivi’nden)
Plan. 2 Meydan Camisi’nin planı
Plan. 3 Meydan Camisi’nin planı (Y. Akyurt’tan)
Plan. 4 Kale Camisi’nin planı
Plan. 5 Kale Camisi’nin planı (Y. Akyurt’tan)
Plan. 6 Ali Ağa Camisi’nin planı
Plan. 7 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin planı
Plan. 8 Zincirli Minare Camisi’nin planı
Plan. 9 Yiğitler Camisi’nin Planı
Plan. 10 Uzunhacıoğlu Camisi’nin planı
Plan. 11 Kabalı (Kırtıl) Camisi’nin planı
Plan. 12 Hacı Zahit Camisi’nin planı
Plan. 13 Hoca İmam Camisi’nin planı
Plan. 14 Sait Paşa Camisi’nin planı (H. Denizli’den)
Plan. 15 Örtmeli Camisi’nin planı
Plan. 16 Pulur Camisi’nin planı
Plan. 17 Yeşil Camisi’nin planı
Plan. 18 Abadan Camisi’nin planı
Plan. 19 Çatalpınar Camisi’nin planı
Plan. 20 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin planı
Plan. 21 Şems Camisi’nin planı
Plan. 22 Çekiç Camisi’nin planı
Plan. 23 Ali Baba Camisi’nin planı
Plan. 24 İmaret Camisi’nin planı
Plan. 25 Kaleardı Camisi’nin planı
250
Plan.1 Vişneli Camisi’nin Planı (Kayseri Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge
Kurulu Müdürlüğü Arşivi’nden)
251
Plan. 2 Meydan Camisi’nin Planı

252
Plan. 3 Meydan Camisi’nin Planı (Y. Akyurt’tan)

253
Plan. 4 Kale Camisi’nin Planı

254
Plan. 5 Kale Camisi’nin Planı (Y. Akyurt’tan)

255
Plan. 6 Ali Ağa Camisi’nin Planı

256
Plan. 7 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin Planı

257
Plan. 8 Zincirli Minare Camisi’nin Planı

258
Plan. 9 Yiğitler Camisi’nin Planı

259
Plan. 10 Uzunhacıoğlu Camisi’nin Planı

260
Plan. 11 Kabalı (Kırtıl) Camisi’nin Planı

261
Plan. 12 Hacı Zahit Camisi’nin Planı

262
Plan. 13 Hoca İmam Camisi’nin Planı

263
Plan. 14 Sait Paşa Camisi’nin Planı (H. Denizli’den)

264
Plan. 15 Örtmeli Camisi’nin Planı

265
Plan. 16 Pulur Camisi’nin Planı

266
Plan. 17 Yeşil Camisi’nin Planı

267
Plan. 18 Abadan Camisi’nin Planı

268
Plan. 19 Çatalpınar Camisi’nin Planı

269
Plan. 20 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin Planı

270
Plan. 21 Şems Camisi’nin Planı

271
Plan. 22 Çekiç Camisi’nin Planı

272
Plan. 23 Ali Baba Camisi’nin Planı

273
Plan. 24 İmaret Camisi’nin Planı

274
Plan. 25 Kaleardı Camisi’nin Planı

275
FOTOĞRAF LİSTESİ
Fot.1 Hoca Sarı Şeyh (Hoca Areste) Mesciti’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
(K. Üredi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.2 Selman Bey (Paşa) Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
Fot.3 Selman Bey (Paşa) Camisi’nin yıkıldıktan sonraki görünüşü
Fot.4 Abdulvahab Gazi Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
Fot.5 Abdulvahab Gazi Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
Fot.6 Abdulvahab Gazi Camisi’nin yıkıldıktan sonraki görünüşü
Fot.7 İzzet Paşa Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
Fot.8 İzzet Paşa Camisi’ne ait kitabe
Fot.11 İzzet Paşa Camisi’ne ait madolyon
Fot.12 Vişneli Camisi’nin yıkıldıktan sonraki görünüşü
Fot.13 Vişneli Camisi’nin onarım kitabesi
Fot.14 Hacı Abdurrahman (Karabaş) Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
(M.Üçer Arşivi’nden)
Fot.15 Yeni Cami’nin kuzey cephesi
Fot.16 Yeni Cami’nin doğu cephesi
Fot.17 Yeni Cami’nin minare kaidesi
Fot.18 Yeni Cami’nin minaresinden detay
Fot.19 Yeni Cami’nin kitabesi
Fot.20 Meydan Camisi’nin batı cephesi
Fot.21 Meydan Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.22 Meydan Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.23 Meydan Camisi’nin son cemahat mahalli
Fot.24 Meydan Camisi’ndeki yazıt

276
Fot.25 Meydan Camisi’nin minare kaides
Fot.26 Meydan Camisi’nin minaresi
Fot.27 Meydan Camisi’nin inşa kitabeleri
Fot.28 Meydan Camisi harime giriş kapısı
Fot.29 Meydan Camisi harime giriş kapısındaki metal halka
Fot.30 Meydan Camisi harimin kuzey cephesi
Fot.31 Meydan Camisi harimin doğu cephesi
Fot.32 Meydan Camisi hariminin batı cephesi
Fot.34 Meydan Camisi hariminin eski görünüşü (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.35 Meydan Camisi’nin taşıyıcı sistemi
Fot.36 Meydan Camisi mihrabı
Fot.37 Meydan Camisi minberi
Fot.38 Meydan Camisi minberindeki yazıt
Fot.39 Meydan Camisi minber kapısı
Fot.40 Sivas’ın1881 yılına ait gravürü (Mecmua-ı Alem’den)
Fot.41 Kale Camisi’nin eski bir görünüşü (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.45 Kale Camisi’nin şehir içerisindeki konumu (Sivas Belediyesi Fotoğraf

Arşivi’nden)
Fot.46 Kale Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.47 Kale Camisi’nin güney cephesi
Fot.49 Kale Camisi minaresi
Fot.50 Kale Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.51 Kale Camisi’nin batı cephesi

277
Fot.52 Kale Camisi minaresinden detay
Fot.53 Kale Camisi’nin doğu cephesi
Fot.55 Kale Camisi’nin doğu cephesindeki üzengi taşlarından birisi
Fot.56 Kale Camisi’nin kuzey cephesindeki üzengi taşlarından birisi
Fot.57 Kale Camisi’nin Kuzey cephesindeki üzengi taşlarından birisi
Fot.58 Kale Camisi harime giriş kapısı
Fot.59 Kale Camisi’nin inşa kitabesi
Fot.60 Kale Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.61 Kale Camisi kubbe eteği
Fot.62 Kale Camisi’nin kubbesi
Fot.63 Kale Camisi’nin mihrabı
Fot.64 Kale Camisi’nin minberi
Fot.65 Kale Camisi minberinin batı tarafındaki süpürgelikteki pano
Fot.66 Kale Camisi minberinin doğu tarafındaki süpürgelikteki pano
Fot.67 Kale Camisi minberinin tepelik kısmındaki süsleme
Fot.68 Kale Camisi minberinin tepelik kısmının yan ve arka yüzündeki süsleme
Fot.69 Ali Ağa Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.70 Ali Ağa Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.71 Ali Ağa Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.72 Ali Ağa Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.73 Ali Camisi’ndeki inşa kitabeleri
Fot.74 Ali Ağa Camisi son cemaat mahalli
Fot.75 Ali Ağa Camisi minaresi
Fot.77 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının kuzey tarafı
Fot.78 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının güney tarafı
Fot.79 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının doğu kanadındaki yazıt
278
Fot.80 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının batı kanadındaki yazıt
Fot.81 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısındaki metal halka
Fot.82 Ali Ağa Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.83 Ali Ağa Camisi hariminin güney cephesi
Fot.84 Ali Ağa Camisi kubbe eteği
Fot.85 Ali Ağa Camisi kubbeye geçiş ögeleri
Fot.86 Ali Ağa Camisi kubbesi
Fot.87 Ali Ağa Camisi kubbesindeki süsleme
Fot.88 Ali Ağa Camisi mihrabı ve minberi
Fot.89 Ali Ağa Camisi mihrabı
Fot.90 Ali Ağa Camisi mihrabındaki süsleme
Fot.91 Osman Paşa Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.92 Osman Paşa Camisi’nin batı cephesi
Fot.93 Osman Paşa Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.94 Osman Paşa Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.95 Osman Paşa Camisi’nin onarım kitabesi
Fot.96 Osman Paşa Camisi minare kaidesi
Fot.97 Osman Paşa Camisi minaresi
Fot.98 Osman Paşa Camisi minaresinden detay
Fot.99 Ganem Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.100 Ganem Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.101 Ganem Camisi minaresi
Fot.102 Ganem Camisi minaresinden detey
Fot.103 Ganem Camisi minaresinden detay
Fot.104 Ganem Camisi minaresindeki süsleme
Fot.105 Kazancılar Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.106 Kazancılar Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.107 Kazancılar Camisi’nin batı cephesi

279
Fot.108 Kazancılar Camisi minaresi
Fot.109 Kazancılar Camisi minaresindeki kitabe
Fot.110 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.111 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.112 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.113 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin güney cephesi
Fot.114 Sarızade Mehmet Paşa Camisi minaresi
Fot.115 Sarızade Mehmet Paşa Camisi minaresindeki kitabe
Fot.116 Sarızade Mehmet Paşa Camisi son cemaat mahalli batı cephesi
Fot.117 Sarızade Mehmet Paşa Camisi son cemaat mahalli doğu cephesi
Fot.118 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.119 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.120 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin batı cephesi
Fot.121 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin güney cephesi
Fot.122 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin üst örtüsünün görünüşü
Fot.123 Sarızade Mehmet Paşa Camisi harimindeki ahşap direğin üst bölümü
Fot.124 Sarızade Mehmet Paşa Camisi harimindeki yazıt
Fot.125 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin mihrap ve minberi
Fot.126 Sarızade Mehmet Paşa Camisi mahfili
Fot.127 Sarızade Mehmet Paşa Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.128 Sarızade Mehmet Paşa Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.129 Zincirli Minare Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.130 Zincirli Minare Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.131 Zincirli Minare Camisi’nin güney ve batı cepheleri
Fot.132 Zincirli Minare Camisi’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.133 Zincirli Minare Camisi minaresi
Fot.134 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.135 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi

280
Fot.136 Zincirli Minare Camisi harime giriş kapısı
Fot.137 Zincirli Minare Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.138 Zincirli Minare Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.139 Zincirli Minare Camisi hariminin batı cephesi
Fot.140 Zincirli Minare Camisi hariminin güney cephesi
Fot.141 Zincirli Minare Camisi harim üst örtüsü
Fot.142 Zincirli Minare Camisi mihrap ve minberi
Fot.143 Zincirli Minare Camisi mihrabının eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)
Fot.144 Zincirli Minare Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.145 Zincirli Minare Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.146 Yiğitler Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.147 Yiğitler Camisi’nin batı cephesi
Fot.148 Yiğitler Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.149 Yiğitler Camisi minaresi
Fot.150 Yiğitler Camisi minaresindeki kitabe
Fot.151 Yiğitler Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.152 Yiğitler Camisi son cemaat mahallinin batı cephesinin görünüşü
Fot.153 Yiğitler Camisi son cemaat mahallinin doğusundaki bölüm
Fot.154 Yiğitler Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.155 Yiğitler Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.156 Yiğitler Camisi hariminin batı cephesi
Fot.157 Yiğitler Camisi hariminin üstörtü sistemindeki konsol
Fot.158 Yiğitler Camisi hariminin ahşap kirişindeki kartuş
Fot.159 Yiğitler Camisi hariminin mihrapönü sahınındaki ahşap tavan
Fot.160 Yiğitler Camisi hariminin mihrapönü sahınındaki ahşap tavan göbek
Fot.161 Yiğitler Camisi hariminin mihrapönü sahınındaki ahşap tavanından detay
Fot.162 Yiğitler Camisi hariminin doğu sahınındaki ahşap tavan

281
Fot.163 Yiğitler Camisi hariminin batısındaki sahınların ahşap tavanları
Fot.164 Yiğitler Camisi mihrabı
Fot.165 Yiğitler Camisi mihrabındaki süslemelerden detay
Fot.170 Yiğitler Camisi minberi
Fot.171 Yiğitler Camisi minberinin korkuluk bölümünden detay
Fot.172 Yiğitler Camisi minberinin tepelik bölümü
Fot.173 Yiğitler Camisi minberinin köşk bölümü
Fot.174 Yiğitler Camisi mahfili
Fot.175 Yiğitler Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.176 Yiğitler Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.177 Uzunhacıoğlu Camisinin batı ve güney cepheleri
Fot.178 Uzunhacıoğlu Camisinin batı ve güney cepheleri
Fot.179 Uzunhacıoğlu Camisinin doğu ve güney cepheleri
Fot.180 Uzunhacıoğlu Camisinin kuzey cephesi
Fot.181 Uzunhacıoğlu Camisi minare kaidesindeki kitabe
Fot.182 Uzunhacıoğlu Camisi son cemaat mahalli batı cephesi
Fot.183 Uzunhacıoğlu Camisi son cemaat mahalli doğu cephesi
Fot.184 Uzunhacıoğlu Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye nişi
Fot.185 Uzunhacıoğlu Camisi harimin kuzey cephesi
Fot.186 Uzunhacıoğlu Camisi harimin doğu cephesi
Fot.187 Uzunhacıoğlu Camisi harimin batı cephesi
Fot.188 Uzunhacıoğlu Camisi harimin güney cephesi
Fot.189 Uzunhacıoğlu Camisi ahşap konsolları
Fot.190 Uzunhacıoğlu Camisi harimin ahşap tavanı

282
Fot.193 Uzunhacıoğlu Camisi harimin ahşap tavan köşesinden detay
Fot.194 Uzunhacıoğlu Camisi harimin ahşap tavan göbeği
Fot.195 Uzunhacıoğlu Camisi mihrap ve minberi
Fot.196 Uzunhacıoğlu Camisi vaaz kürsüsü
Fot.197 Uzunhacıoğlu Camisi mahfiline çıkış merdivenleri
Fot.198 Uzunhacıoğlu Camisi mahfilin doğu cephesi
Fot.199 Uzunhacıoğlu Camisi mahfilin batı cephesi
Fot.200 Uzunhacıoğlu camisi’nin doğusundaki ibadet bölümünün kuzey cephesi
Fot.201 Uzunhacıoğlu Camisi’nin doğusundaki ibadet bölümünün güney cephesi
Fot.202 Kabalı Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.203 Kabalı Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.204 Kabalı Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.205 Kabalı Camisi minaresindeki kitabe
Fot.206 Kabalı Camisi minaresi
Fot.207 Kabalı Camisi’ndeki giriş holü
Fot.208 Kabalı Camisi son cemaat mahalli
Fot.209 Kabalı Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.210 Kabalı Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.211 Kabalı Camisi harime giriş kapısı
Fot.212 Kabalı Camisi harime giriş kapısındaki süslemelerden detay
Fot.213 Kabalı Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.214 Kabalı Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.215 Kabalı Camisi hariminin batı cephesi
Fot.216 Kabalı Camisi hariminin güney cephesi
Fot.217 Kabalı Camisi hariminin üstörtüsü
Fot.218 Kabalı Camisi hariminin üstörtü ve konsolları

283
Fot.219 Kabalı Camisi mihrap ve minberi
Fot.220 Kabalı Camisi minaresine çıkışı sağlayan kapı
Fot.221 Hacı Zahit Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.222 Hacı Zahit Camisi’nin batı cephesi
Fot.223 Hacı Zahit Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.224 Hacı Zahit Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.225 Hacı Zahit Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.226 Hacı Zahit Camisi minaresi
Fot.227 Hacı Zahit Camisi minaresindeki kitabe
Fot.228 Hacı Zahit Camisi minaresindeki kitabenin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi
Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.229 Hacı Zahit Camisi harime giriş kapısı
Fot.230 Hacı Zahit Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.231 Hacı Zahit Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.232 Hacı Zahit Camisi hariminin batı cephesi
Fot.233 Hacı Zahit Camisi hariminin güney cephesi
Fot.234 Hacı Zahit Camisi hariminin üstörtüsü
Fot.235 Hacı Zahit Camisi mihrap nişi
Fot.236 Hacı Zahit Camisi minber ve vaaz kürsüsünün
Fot.237 Hacı Zahit Camisi minberi
Fot.238 Hacı Zahit Camisi minberinin tavanı
Fot.239 Hacı Zahit Camisi vaaz kürsüsü
Fot.240 Hacı Zahit Camisi mahfilinin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.241 Hacı Zahit Camisi mahfilinin doğu ve güney cepheleri
Fot.242 Hacı Zahit Camisi mahfil balkonu
Fot.243 Hoca İmam Camisi’nin eski bir görünüşü
Fot.244 Hoca İmam Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.245 Hoca İmam Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri

284
Fot.246 Hoca İmam Camisi’nin güney ve batı cepheleri
Fot.247 Hoca İmam Camisi’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.248 Hoca İmam Camisi’nin batı cephesi
Fot.249 Hoca İmam Camisi güney cephesi
Fot.250 Hoca İmam Camisi’nin kuzey cephesindeki kitabe parçası
Fot.251 Hoca İmam Camisi bodrum katının kuzey cephesi
Fot.253 Hoca İmam Camisi bodrum katının güney cephesi
Fot.254 Hoca İmam Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.255 Hoca İmam Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesinin ve kadınlar bölümü
Fot.256 Hoca İmam Camisi minare kaidesindeki mermer devşirme malzeme
Fot.257 Hoca İmam Camisi harime giriş kapısının kuzey tarafı
Fot.258 Hoca İmam Camisi harime giriş kapısının güney tarafı
Fot.259 Hoca İmam Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.260 Hoca İmam Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.261 Hoca İmam Camisi hariminin batı cephesi
Fot.262 Hoca İmam Camisi hariminin güney cephesi
Fot.263 Hoca İmam Camisi hariminin ahşap direklerindeki süslemelerden detay
Fot.264 Hoca İmam Camisi harimindeki konsollar
Fot.265 Hoca İmam Camisi hariminin ahşap kirişlerindeki süslemeler
Fot.266 Hoca İmam Camisi hariminin mihrabönü sahınındaki tavan
Fot.267 Hoca İmam Camisi hariminin mihrabönü sahınındaki tavan süslemelerinden

detay
Fot.268 Hoca İmam Camisi hariminin mihrabönü sahnındaki tavan göbeğinin

köşelerindeki süsleme

merkezindeki süsleme
285
Fot.270 Hoca İmam Camisi hariminin mihrabönü sahınındaki tavan göbeğindeki

süslemelerden detay
Fot.271 Hoca İmam Camisi hariminin kuzeyindeki sahnın tavanı
Fot.272 Hoca İmam Camisi mihrabı
Fot.273 Hoca İmam Camisi mihrabındaki süslemelerden detay
Fot.276 Hoca İmam Camisi minberi
Fot.278 Hoca İmam Camisi minberinin alt kısmındaki niş kapağındaki süsleme
Fot.279 Hoca İmam Camisi minberinin balkon bölümüne çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.280 Hoca İmam Camisi minberinin kuzeyden cephesi
Fot.281 Hoca İmam Camisi minberinin taban bölümü
Fot.282 Hoca İmam Camisi minberinin korkuluk bölümündeki süslemeler
Fot.283 Hoca İmam Camisi minberinin tavan bölümündeki süslemeler
Fot.284 Hoca İmam Camisi minberinin tavan bölümündeki süslemelerden detay
Fot.285 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsü
Fot.286 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsüne çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.287 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsünün korkuluk bölümündeki süslemeler
Fot.288 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsünün batısındaki şamdanlık
Fot.289 Hoca İmam Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.290 Hoca İmam Camisi mahfilinin kuzey cephesi
Fot.291 Hoca İmam Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.292 Said Paşa Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi
Fot.293 Said Paşa Camisi’nin yıkıldıktan sonraki görünüşü
Fot.295 Said Paşa Camisi minaresi

286
Fot.296 Said Paşa Camisi minare kaidesindeki kitabe
Fot.297 Said Paşa Camisi minaresinden detay
Fot.298 Said Paşa Camisi tavanının yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi
Fot.299 Said Paşa Camisi mihrabının yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı (Sivas
Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.300 Örtmeli Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.301 Örtmeli Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.302 Örtmeli Camisi’nin güney cephesi
Fot.303 Örtmeli Camisi’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.304 Örtmeli Camisi’nin doğu cephesi
Fot.305 Örtmeli Camisi’nin onarımdan sonraki kuzey ve batı cepheleri
Fot.306 Örtmeli Camisi’nin onarımdan sonraki kuzey ve doğu cepheleri
Fot.307 Örtmeli Camisi’nin ahşap köşk minaresi
Fot.308 Örtmeli Camisi’nin ahşap köşk minaresine çıkışı sağlayan kapı
Fot.309 Örtmeli Camisi’nin onarım kitabesi
Fot.310 Örtmeli Camisi’nin onarım kitabesi (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.311 Örtmeli Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.312 Örtmeli Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.313 Örtmeli Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.314 Örtmeli Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.315 Örtmeli Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.316 Örtmeli Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.317 Örtmeli Camisi hariminin batı cephesi
Fot.318 Örtmeli Camisi hariminin güney cephesi
Fot.319 Örtmeli Camisi hariminin ahşap tavanları
Fot.320 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahınının tavanı
Fot.321 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahınının tavanındaki tavan göbeği

287
Fot.322 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahınının tavanındaki tavan göbeğinden

detay
Fot.323 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahınının ahşap tavanındaki tavan

göbeğinden detay
Fot.324 Örtmeli Camisi hariminin batı sahınının ahşap tavanının görünüşü
Fot.325 Örtmeli Camisi hariminin
Fot.326 Örtmeli Camisi hariminin doğu cephesindeki şamdanlık
Fot.327 Örtmeli Camisi hariminin batı tarafındaki şamdanlık
Fot.328 Örtmeli Camisi hariminin doğu cephesindeki şamdanlıklar
Fot.329 Örtmeli Camisi hariminin batı cephesindeki şamdanlık
Fot.330 Örtmeli Camisi harimde mihrabın doğu tarafındaki şamdanlıklar
Fot.331 Örtmeli Camisi mihrabı
Fot.332 Örtmeli Camisi mihrabından detay
Fot.333 Örtmeli Camisi minber
Fot.334 Örtmeli Camisi minberinin balkon bölümüne çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.335 Örtmeli Camisi minberinin balkon bölümü
Fot.336 Örtmeli Camisi minberinin köşk bölümünün tavanı
Fot.337 Örtmeli Camisi vaaz kürsüsü
Fot.339 Örtmeli Camisi vaaz kürsüsünün balkon bölümüne çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.342 Pulur Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.343 Pulur Camisi’nin güney cephesi
Fot.344 Pulur Camisi’nin batı ve kuzey cepheleri
Fot.345 Pulur Camisi minaresi
Fot.346 Pulur Camisi minaresinin şerefe bölümü
Fot.347 Pulur Camisi giriş holünün batı cephesi

288
Fot.348 Pulur Camisi’ndeki kitabesi
Fot.349 Pulur Camisi son cemaat mahallinin kuzey cephesi
Fot.350 Pulur Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.351 Pulur Camisi son cemaat mahallinin batı ve güney cepheleri
Fot.352 Pulur Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.353 Pulur Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.354 Pulur Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.355 Pulur Camisi hariminin batı cephesi
Fot.356 Pulur Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.358 Pulur Camisi hariminin orta sahınındaki kubbe
Fot.359 Pulur Camisi hariminin orta sahınındaki kubbenin iç kısmı
Fot.360 Pulur Camisi hariminin orta sahınındaki kubbede bulunan süsleme
Fot.361 Pulur Camisi hariminin orta sahınındaki kubbede bulunan süslemeden detay
Fot.363 Pulur Camisi’ndeki şamdanlık
Fot.364 Pulur Camisi’nin mihrap ve minberi
Fot.365 Pulur Camisi mihrabı
Fot.366 Pulur Camisi mihrabından detay
Fot.369 Pulur Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.370 Pulur Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.371 Pulur Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.372 Yeşil Cami’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.373 Yeşil Cami’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.374 Yeşil Cami’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.375 Yeşil Cami son cemaat mahallinin batı cephesi

289
Fot.376 Yeşil Cami son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.377 Yeşil Cami minaresi
Fot.378 Yeşil Cami hariminin kuzey cephesi
Fot.379 Yeşil Cami hariminin doğu cephesi
Fot.380 Yeşil Cami hariminin batı cephesi
Fot.381 Yeşil Cami konsollardan birisi
Fot.382 Yeşil Cami orta sahın tavanı
Fot.383 Yeşil Cami orta sahın tavanının köşelerindeki süslemeler
Fot.384 Yeşil Cami orta sahın tavanındaki tavan göbeği
Fot.385 Yeşil Cami orta sahın tavanındaki tavan göbeğinin kuzey-güney aksındaki
panolardan birisi
Fot.386 Yeşil Cami orta sahın tavanındaki tavan göbeğinin doğu-batı aksındaki
panolardan birisi
Fot.388 Yeşil Cami orta sahın tavanındaki tavan göbeğinden detay
Fot.389 Yeşil Cami batı sahın tavanı
Fot.390 Yeşil Cami mihrap ve minberi
Fot.391 Yeşil Cami mihrabı
Fot.392 Yeşil Cami mihrabındaki süslemelerden detay
Fot.394 Yeşil Cami minberi
Fot.395 Yeşil Cami minber tepeliği
Fot.396 Yeşil Cami mahfilinin doğu cephesi
Fot.397 Yeşil Cami mahfilinin batı cephesi
Fot.398 Abadan Camisi’nin üstten görüşü
Fot.399 Abadan Camisi’nin batı cephesi
Fot.400 Abadan Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.401 Abadan Camisi’nin güney cephesi

290
Fot.402 Abadan Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.403 Abadan Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.404 Abadan Camisi’ndeki çeşme kitabesi
Fot.405 Abadan Camisi’nin onarım kitabesi
Fot.406 Abadan Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.407 Abadan Camisi son cemaat mahallinin güney, batı ve güney cepheleri
Fot.408 Abadan Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.409 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye
Fot.410 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki şamdanlık
Fot.411 Abadan Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfile çıkışı sağlayan
kapı
Fot.412 Abadan Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin doğu cephesi
Fot.413 Abadan Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin batı cephesi
Fot.414 Abadan Camisi harime giriş kapısı
Fot.415 Abadan Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.416 Abadan Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.417 Abadan Camisi hariminin güney cephesi
Fot.418 Abadan Camisi hariminin üst örtüsü
Fot.419 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi taşıyan dolgu elemanlardan birisi
Fot.420 Abadan Camisi hariminindeki kubbe
Fot.421 Abadan Camisi hariminindeki kubbede bulunan süsleme
Fot.422 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi taşıyan direklerden batı tarafta

bulunanın başlıktaki süsleme
Fot.423 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi taşıyan direklerden batı tarafta bulunan
başlıktaki süsleme
Fot.424 Abadan Camisi mihrap ve minberi
Fot.425 Abadan Camisi vaaz kürsüsü
Fot.426 Abadan Camisi vaaz kürsüsünün balkon bölümü

291
Fot.427 Abadan Camisi Vaaz Kürsüsünün Alt Bölümünün Görünüşü
Fot.428 Abadan Camisi Mahfilinin Güney Cephesinin Görünüşü
Fot.429 Abadan Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.430 Abadan Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.431 Çatalpınar Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.432 Çatalpınar Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.433 Çatalpınar Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.434 Çatalpınar Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.435 Çatalpınar Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.436 Çatalpınar Camisi son cemaat mahalli ve harime giriş kapısı
Fot.437 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.438 Çatalpınar Camisi minaresi
Fot.439 Çatalpınar Camisi minaresinden detay
Fot.440 Çatalpınar Camisi minaresinin iç kısmı
Fot.442 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfile çıkışı sağlayan
merdivenler
Fot.443 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin batı cephesi
Fot.444 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin doğu cephesi
Fot.445 Çatalpınar Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.446 Çatalpınar Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.447 Çatalpınar Camisi hariminin batı cephesi
Fot.448 Çatalpınar Camisi hariminin güney cephesi
Fot.449 Çatalpınar Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.450 Çatalpınar Camisi hariminin ahşap tavanının alt kısımlarındaki süsleme

kuşağından detay
Fot.451 Çatalpınar Camisi mihrap ve minberi

292
Fot.452 Çatalpınar Camisi mihrabının eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)
Fot.453 Çatalpınar Camisi mahfiline çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.454 Çatalpınar Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.455 Çatalpınar Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.456 Çatalpınar Camisi harimindeki konsollardan birisi
Fot.457 Çatalpınar Camisi mahfilinin korkuluklarından detay
Fot.458 Çatalpınar Camisi’ndeki belge (Sivas Kültür Müdürlüğü Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.459 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin şehir merkezindeki konumu
Fot.460 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin batı ve kuzey cepheleri
Fot.461 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin batı cephesi
Fot.462 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.463 Hacı Mehmet Ağa Camisi minaresi
Fot.464 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)
Fot.465 Hacı Mehmet Ağa Camisi giriş holünün batı cephesi
Fot.466 Hacı Mehmet Ağa Camisi giriş holünün doğu cephesi
Fot.467 Hacı Mehmet Ağa Camisi giriş holünün doğu cephesindeki pano
Fot.468 Hacı Mehmet Ağa Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.469 Hacı Mehmet Ağa Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.470 Hacı Mehmet Ağa Camisi son cemaat mahallindeki şamdanlık
Fot.471 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin batı ve güney cepheleri
Fot.472 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin doğu ve güney cepheleri
Fot.474 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin güney cephesi
Fot.475 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.476 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin ahşap tavanındaki süsleme
Fot.477 Hacı Mehmet Ağa Camisi harimindeki metal şamdanlık

293
Fot.478 Hacı Mehmet Ağa Camisi mihrabı
Fot.479 Hacı Mehmet Ağa Camisi mihrabındaki süslemelerden detay
Fot.480 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin doğu cephesindeki pano
Fot.481 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin doğusundaki mekan
Fot.482 Sivas Müzesi’nde sergilenen Hacı Mehmet Ağa Camisi’ne ait şamdanlık
üzerindeki yazıt
Fot.484 Şems Camisi kuzey cephesi
Fot.485 Şems Camisi güney ve doğu cepheleri
Fot.486 Şems Camisi güney ve batı cepheleri
Fot.487 Şems Camisi doğu ve kuzey cepheleri
Fot.488 Şems Camisi’nin sonradan kapatılan minare kapısı
Fot.489 Şems Camisi harime giriş kapısı
Fot.490 Şems Camisi harime giriş kapısındaki süslemelerden detay
Fot.491 Şems Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.492 Şems Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.493 Şems Camisi hariminin batı cephesi
Fot.494 Şems Camisi hariminin güney cephesi
Fot.495 Şems Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.496 Şems Camisi hariminin ahşap tavanındaki süsleme
Fot.497 Şems Camisi harimindeki yastık
Fot.498 Şems Camisi mahfiline çıkışı sağlayan kapı
Fot.499 Şems Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.500 Şems Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.501 Çekiç Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.502 Çekiç Camisi’nin güney ve batı cepheleri
Fot.503 Çekiç Camisi’nin güney cephesi
Fot.504 Çekiç Camisi’nin güney ve doğu cepheleri

294
Fot.505 Çekiç Camisi’nin yerine yapılan yeni caminin inşaatı
Fot.506 Çekiç Camisi köşk minaresi
Fot.507 Çekiç Camisi giriş holü
Fot.508 Çekiç Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.509 Çekiç Camisi mahfilinin güney ve batı cepheleri
Fot.510 Çekiç Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.511 Çekiç Camisi hariminin batı cephesi
Fot.512 Çekiç Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.513 Çekiç Camisi hariminin güney cephesi
Fot.514 Çekiç Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.515 Çekiç Camisi mihrap ve minberi
Fot.516 Çekiç Camisi mihrabı
Fot.517 Çekiç Camisi minberi
Fot.518 Atölye Camisi’nin yıkıldıktan sonraki görünüşü
Fot.519 Atölye Camisi’nin minaresi
Fot.520 Atölye Camisi minaresindeki kitabe
Fot.521 Ali Baba Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.522 Ali Baba Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.523 Ali Baba Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.524 Ali Baba Camisi minaresindeki kitabe
Fot.525 Ali Baba Camisi minaresinden detay
Fot.526 Ali Baba Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.527 Ali Baba Camisi ön mekana giriş kapısı
Fot.528 Ali Baba Camisi ön mekana giriş kapısının üst kısmındaki kitabe
Fot.529 Ali Baba Camisi ön mekanının kuzey cephesi
Fot.530 Ali Baba Camisi ön mekanının batı cephesi
Fot.532 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesi

295
Fot.533 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesini taşıyan kemerlerden doğu tarafta bulunan
kemer
Fot.534 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesindeki süslemeler
Fot.535 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesinin geçiş ögeleri
Fot.536 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesinin geçiş ögelerindeki süslemelerden detay
Fot.537 Ali Baba Camisi harime giriş kapısının kuzey tarafındaki yazıt
Fot.538 Ali Baba Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.539 Ali Baba Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.540 Ali Baba Camisi hariminin batı cephesi
Fot.541 Ali Baba Camisi hariminin güney cephesi
Fot.542 Ali Baba Camisi harim kubbesi
Fot.543 Ali Baba Camisi harimin kubbesine geçiş ögeleri
Fot.544 Ali Baba Camisi harim kubbesindeki yazıt
Fot.545 Ali Baba Camisi mihrabı
Fot.546 Ali Baba Camisi harimindeki ayet
Fot.547 Ali Baba Camisi minber ve vaaz kürsüsü
Fot.549 Ali Baba Camisi minberinin balkon kısmına çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.550 İmaret Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.551 İmaret Camisi’nin eski bir fotoğrafı (M. Üçer Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.552 İmaret Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.553 İmaret Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.554 İmaret Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.555 İmaret Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.556 İmaret Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.557 İmaret Camisi’nin doğu cephesindeki kitabe
Fot.558 İmaret Camisi son cemaat mahalli
Fot.559 İmaret Camisi mahfiline ve minare şerefesine çıkışı sağlayan merdivenler

296
Fot.560 İmaret Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.561 İmaret Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.562 İmaret Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.563 İmaret Camisi mahfil balkonu ve harimin kuzey cephesi
Fot.564 İmaret Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.565 İmaret Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.566 İmaret Camisi hariminin batı cephesi
Fot.567 İmaret Camisi hariminin güney cephesi
Fot.568 İmaret Camisi harim tavanı
Fot.569 İmaret Camisi harim tavan köşesindeki süsleme
Fot.570 İmaret Camisi harim tavanındaki tavan göbeği
Fot.571 İmaret Camisi harim tavanındaki tavan göbeğindeki süslemelerden detay
Fot.574 İmaret Camisi mihrap ve minberi
Fot.575 İmaret Camisi mihrabı
Fot.576 İmaret Camisi mihrabındaki süslemelerden detay
Fot.579 İmaret Camisi minberi
Fot.580 İmaret Camisi minberinin korkuluk bölümündeki süslemelerden detay
Fot.581 İmaret Camisi minberindeki süslemelerden detay
Fot.582 İmaret Camisi minberinin tepelik bölümündeki süslemeler
Fot.583 İmaret Camisi minberinin köşk bölümü
Fot.584 İmaret Camisi vaaz kürsüsü
Fot.586 Kaleardı Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri

297
Fot.588 Kaleardı Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.589 Kaleardı Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.590 Kaleardı Camisi’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.591 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.592 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin üst örtüsü
Fot.593 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesinin ve minare kapısı
Fot.594 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilinin doğu cephesi
Fot.595 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilinin batı cephesi
Fot.596 Kaleardı Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.597 Kaleardı Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.598 Kaleardı Camisi hariminin batı cephesi
Fot.599 Kaleardı Camisi hariminin güney cephesi
Fot.600 Kaleardı Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.601 Kaleardı Camisi hariminin mihrapönü sahınının ahşap tavanı
Fot.603 Kaleardı Camisi hariminin yan sahınlarındaki ahşap tavandaki süsleme
Fot.604 Kaleardı Camisi ahşap konsolları
Fot.605 Kaleardı Camisi mihrap ve minberi
Fot.606 Kaleardı Camisi mihrabı
Fot.607 Kaleardı Camisi minberi
Fot.608 Kaleardı Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.609 Kaleardı Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.610 Kaleardı Camisi mahfilindeki yazıt

298
Fot.1 Hoca Sarı Şeyh (Hoca Areste) Mesciti’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
(K. Üredi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.2 Selman Bey (Paşa) Camisinin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
299
Fot.3 Selman Bey (Paşa) Camisi yıkıldıktan sonraki görünüşü
Fot.4 Abdulvahab Gazi Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı (K. Üredi
300
Fot.5 Abdulvahab Gazi Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı (K. Üredi
Fot.6 Abdulvahab Gazi Camisi’nin yıkıldıktan sonra yerine inşa edilen cami
301
Fot.7 İzzet Paşa Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)

302

303
Fot.11 İzzet Paşa Camisi’ne ait madolyon
Fot.12 Vişneli Camisi’nin yıkıldıktan sonraki görünüşü

304
Fot.13 Vişneli Camisi’nin onarım kitabesi
Fot.14 Hacı Abdurrahman (Karabaş) Camisi’nin yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı
(M.Üçer Arşivi’nden)
305
Fot.15 Yeni Cami’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’inden)
Fot.16 Yeni Cami’nin doğu cephesi

306
Fot.17 Yeni Cami’nin minare kaidesi
Fot.18 Yeni Cami’nin minaresinden detay

307
Fot.19 Yeni Cami’nin kitabesi
Fot.20 Meydan Camisi’nin batı cephesi

308
Fot.21 Meydan Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.22 Meydan Camisi’nin kuzey ve doğu cepheler

309
Fot.23 Meydan Camisi’nin son cemahat mahalli
Fot.24 Meydan Camisi’ndeki yazıt

310
Fot.25 Meydan Camisi’nin minare kaidesi
Fot.26 Meydan Camisi’nin minaresi

311
Fot.27 Meydan Camisi’nin inşa kitabeleri
Fot.28 Meydan Camisi harime giriş kapısı

312
Fot.29 Meydan Camisi harime giriş kapısındaki metal halka
Fot.30 Meydan Camisi harimin kuzey cephesi

313
Fot.31 Meydan Camisi harimin doğu cephesi
Fot.32 Meydan Camisi harimin batı cephesi

314
Fot.34 Meydan Camisi hariminin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
315
Fot.35 Meydan Camisi’nin taşıyıcı sistemi
Fot.36 Meydan Camisi mihrabı

316
Fot.37 Meydan Camisi minberi
Fot.38 Meydan Camisi minberindeki yazıt

317
Fot.39 Meydan Camisi minber kapısı
Fot.40 Sivas’ın1881 yılına ait gravürü (Mecmua-ı Alem’den)

318
Fot.41 Kale Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
319
320
Fot.45 Kale Camisi’nin şehir merkezindeki konumu (Sivas Belediyesi Fotoğraf

Arşivi’nden)
Fot.46 Kale Camisi’nin üstten görünüşü (Sivas Belediyesi Fotoğraf Arşivi’nden)

321
Fot.47 Kale Camisi’nin güney cephesi

322
Fot.49 Kale Camisi minaresi
Fot.50 Kale Camisi’nin kuzey cephesi

323
Fot.51 Kale Camisi’nin batı cephesi
Fot.52 Kale Camisi minaresinden detay

324

325
Fot.55 Kale Camisi’nin doğu cephesindeki üzengi taşlarından birisi
Fot.56 Kale Camisi’nin kuzey cephesindeki üzengi taşlarından birisi

326
Fot.57 Kale Camisi’nin Kuzey cephesindeki üzengi taşlarından birisi
Fot.58 Kale Camisi harime giriş kapısı

327
Fot.59 Kale Camisi’nin inşa kitabesi
Fot.60 Kale Camisi Hariminin kuzey cephesi

328
Fot.61 Kale Camisi kubbe eteği
Fot.62 Kale Camisi’nin kubbesi

329
Fot. 63 Kale Camisi mihrabı
Fot.64 Kale Camisi minberi

330
Fot.65 Kale Camisi minberinin batı tarafındaki süpürgelikteki pano
Fot.66 Kale Camisi minberinin doğu tarafındaki süpürgelikteki pano

331
Fot.67 Kale Camisi minberinin tepelik kısmındaki süsleme
Fot.68 Kale Camisi minberinin tepelik kısmının yan yüzündeki süsleme

332
Fot.70 Ali Ağa Camisi’nin üstten görünüşü

333
Fot.71 Ali Ağa Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.72 Ali Ağa Camisi’nin batı ve güney cepheleri

334
Fot.73 Ali Ağa Camisi’ndeki inşa kitabeleri
Fot.74 Ali Ağa Camisi son cemaat mahalli

335
Fot.75 Ali Ağa Camisi minaresi
336
Fot.77 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının kuzey tarafı
Fot.78 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının güney tarafı

337
Fot.79 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının doğu kanadındaki yazıt
338
Fot.80 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısının batı kanadındaki yazıt
Fot.81 Ali Ağa Camisi harime giriş kapısındaki metal halka

339
Fot.82 Ali Ağa Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.83 Ali Ağa Camisi hariminin güney cephesi

340
Fot.84 Ali Ağa Camisi kubbe eteği
Fot.85 Ali Ağa Camisi kubbeye geçiş ögesi

341
Fot.86 Ali Ağa Camisi kubbesi
Fot.87 Ali Ağa Camisi kubbesindeki süsleme

342
Fot.88 Ali Ağa Camisi mihrabı ve minberi
Fot.89 Ali Ağa Camisi mihrabı

343
Fot.90 Ali Ağa Camisi mihrabındaki süsleme
Fot.91 Osman Paşa Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
344
Fot.92 Osman Paşa Camisi’nin batı cephesi
Fot.93 Osman Paşa Camisi’nin batı ve güney cepheleri

345
Fot.94 Osman Paşa Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.95 Osman Paşa Camisi’nin onarım kitabesi

346
Fot.96 Osman Paşa Camisi minare kaidesi
Fot.97 Osman Paşa Camisi minaresi

347
Fot.98 Osman Paşa Camisi minaresinden detay
Fot.99 Ganem Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri

348
Fot.100 Ganem Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.101 Ganem Camisi minaresi

349
Fot.102 Ganem Camisi minaresinden detey
Fot.103 Ganem Camisi minaresinden detay

350
Fot.104 Ganem Camisi minaresindeki süsleme
Fot.105 Kazancılar Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
351
Fot.106 Kazancılar Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.107 Kazancılar Camisi’nin Batı Cephesi

352
Fot.108 Kazancılar Camisi minaresi
Fot.109 Kazancılar Camisi minaresindeki kitabe

353
Fot.110 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.111 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin batı ve güney cepheleri

354
Fot.112 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.113 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin güney cephesi

355
Fot.114 Sarızade Mehmet Paşa Camisi minaresi
Fot.115 Sarızade Mehmet Paşa Camisi minaresindeki kitabe

356
Fot.116 Sarızade Mehmet Paşa Camisi son cemaat mahalli batı cephesi
Fot.117 Sarızade Mehmet Paşa Camisi son cemaat mahalli doğu cephesi
357
Fot.118 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.119 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin doğu cephesi

358
Fot.120 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin batı cephesi
Fot.121 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin güney cephesi

359
Fot.122 Sarızade Mehmet Paşa Camisi hariminin üst örtüsü
Fot.123 Sarızade Mehmet Paşa Camisi harimindeki ahşap direğin üst bölümü
360
Fot.124 Sarızade Mehmet Paşa Camisi harimindeki yazıt
Fot.125 Sarızade Mehmet Paşa Camisi’nin mihrap ve minberi

361
Fot.126 Sarızade Mehmet Paşa Camisi mahfili
Fot.127 Sarızade Mehmet Paşa Camisi mahfilinin doğu cephesi

362
Fot.128 Sarızade Mehmet Paşa Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.129 Zincirli Minare Camisi’nin üstten görünüşü

363
Fot.130 Zincirli Minare Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.131 Zincirli Minare Camisi’nin güney ve batı cepheleri

364
Fot.132 Zincirli Minare Camisi’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.133 Zincirli Minare Camisi minaresi

365
Fot.134 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.135 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi

366
Fot.136 Zincirli Minare Camisi harime giriş kapısı
Fot.137 Zincirli Minare Camisi hariminin kuzey cephesi

367
Fot.138 Zincirli Minare Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.139 Zincirli Minare Camisi hariminin batı cephesi

368
Fot.140 Zincirli Minare Camisi hariminin güney cephesi
Fot.141 Zincirli Minare Camisi hariminin üst örtüsü

369
Fot.142 Zincirli Minare Camisi mihrap ve minberi
Fot.143 Zincirli Minare Camisi mihrabın eski fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)
370
Fot.144 Zincirli Minare Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.145 Zincirli Minare Camisi mahfilinin batı cephesi

371
Fot.146 Yiğitler Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.147 Yiğitler Camisi’nin batı cephesi

372
Fot.148 Yiğitler Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.149 Yiğitler Camisi minaresi

373
Fot.150 Yiğitler Camisi minaresindeki kitabe
Fot.151 Yiğitler Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi

374
Fot.152 Yiğitler Camisi son cemaat mahallinin batı cephesinin görünüşü
Fot.153 Yiğitler Camisi son cemaat mahallinin doğusundaki bölüm

375
Fot.154 Yiğitler Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.155 Yiğitler Camisi hariminin doğu cephesi

376
Fot.156 Yiğitler Camisi hariminin batı cephesi
Fot.157 Yiğitler Camisi hariminin üst örtü sistemindeki konsol

377
Fot.158 Yiğitler Camisi hariminin ahşap kirişindeki kartuş
Fot.159 Yiğitler Camisi hariminin mihrapönü sahnındaki ahşap tavan

378
Fot.160 Yiğitler Camisi hariminin mihrapönü sahnındaki ahşap tavan göbek
Fot.161 Yiğitler Camisi hariminin mihrapönü sahnındaki ahşap tavanından detay

379
Fot.162 Yiğitler Camisi hariminin doğu sahnındaki ahşap tavan
Fot.163 Yiğitler Camisi hariminin batısındaki sahınların ahşap tavanları

380
Fot.164 Yiğitler Camisi mihrabı

381
Fot.167 Yiğitler Camisi mihrabının tepelik bölümü

382

383
Fot.170 Yiğitler Camisi minberi
Fot.171 Yiğitler Camisi minberinin korkuluk bölümünden detay

384
Fot.172 Yiğitler Camisi minberinin tepelik bölümü
Fot.173 Yiğitler Camisi minberinin köşk bölümü

385
Fot.174 Yiğitler Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.175 Yiğitler Camisi mahfilinin batı cephesi

386
Fot.176 Yiğitler Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.177 Uzunhacıoğlu Camisi’nin batı ve güney cepheleri

387
Fot.178 Uzunhacıoğlu Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.179 Uzunhacıoğlu Camisi’nin doğu ve güney cepheleri

388
Fot.180 Uzunhacıoğlu Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.181 Uzunhacıoğlu Camisi minare kaidesindeki kitabe

389
Fot.182 Uzunhacıoğlu Camisi son cemaat mahalli batı cephesi
Fot.183 Uzunhacıoğlu Camisi son cemaat mahalli doğu cephesi

390
Fot.184 Uzunhacıoğlu Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye nişi
Fot.185 Uzunhacıoğlu Camisi hariminin kuzey cephesi

391
Fot.186 Uzunhacıoğlu Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.187 Uzunhacıoğlu Camisi hariminin batı cephesi

392
Fot.188 Uzunhacıoğlu Camisi hariminin güney cephesi
Fot.189 Uzunhacıoğlu Camisi ahşap konsolları

393
Fot.190 Uzunhacıoğlu Camisi hariminin ahşap tavanı

394
Fot.193 Uzunhacıoğlu Camisi hariminin ahşap tavan köşesinden detay

395
Fot.194 Uzunhacıoğlu Camisi hariminin ahşap tavan göbeğinden detay
Fot.195 Uzunhacıoğlu Camisi mihrap ve minberi

396
Fot.196 Uzunhacıoğlu Camisi vaaz kürsüsü
Fot.197 Uzunhacıoğlu Camisi mahfiline çıkış merdivenleri

397
Fot.198 Uzunhacıoğlu Camisi mahfilin doğu cephesi
Fot.199 Uzunhacıoğlu Camisi mahfilin batı cephesi

398
Fot.200 Uzunhacıoğlu Camisi’nin doğusundaki ibadet bölümünün kuzey cephesi
Fot.201 Uzunhacıoğlu Camisi’nin doğusundaki ibadet bölümünün güney cephesi

399
Fot.202 Kabalı Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.203 Kabalı Camisi’nin doğu ve güney cepheleri

400
Fot.204 Kabalı Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.205 Kabalı Camisi minaresindeki kitabe

401
Fot.206 Kabalı Camisi minaresi
Fot.207 Kabalı Camisi’ndeki giriş holü

402
Fot.208 Kabalı Camisi son cemaat mahalli
Fot.209 Kabalı Camisi mahfilinin batı cephesi

403
Fot.210 Kabalı Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.211 Kabalı Camisi harime giriş kapısı

404
Fot.212 Kabalı Camisi harime giriş kapısındaki süslemelerden detay
Fot.213 Kabalı Camisi hariminin kuzey cephesi

405
Fot.214 Kabalı Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.215 Kabalı Camisi hariminin batı cephesi

406
Fot.216 Kabalı Camisi hariminin güney cephesi
Fot.217 Kabalı Camisi hariminin üst örtüsü

407
Fot.218 Kabalı Camisi hariminin üstörtü ve konsolları
Fot.219 Kabalı Camisi mihrap ve minberi

408
Fot.220 Kabalı Camisi minaresine çıkışı sağlayan kapı
Fot.221 Hacı Zahit Camisi’nin kuzey cephesi

409
Fot.222 Hacı Zahit Camisi’nin batı cephesi
Fot.223 Hacı Zahit Camisi’nin batı ve güney cepheleri

410
Fot.224 Hacı Zahit Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.225 Hacı Zahit Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri

411
Fot.226 Hacı Zahit Camisi minaresi
Fot.227 Hacı Zahit Camisi minaresindeki kitabe

412
Fot.228 Hacı Zahit Camisi minaresindeki kitabenin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi
Fot.229 Hacı Zahit Camisi harime giriş kapısı

413
Fot.230 Hacı Zahit Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.231 Hacı Zahit Camisi hariminin doğu cephesi

414
Fot.232 Hacı Zahit Camisi hariminin batı cephesi
Fot.233 Hacı Zahit Camisi hariminin güney cephesi

415
Fot.234 Hacı Zahit Camisi hariminin üstörtüsü
Fot.235 Hacı Zahit Camisi mihrap nişi

416
Fot.236 Hacı Zahit Camisi minber ve vaaz kürsüsünün
Fot.237 Hacı Zahit Camisi minberi

417
Fot.238 Hacı Zahit Camisi minberinin tavanı
Fot.239 Hacı Zahit Camisi vaaz kürsüsü

418
Fot.240 Hacı Zahit Camisi mahfilinin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.241 Hacı Zahit Camisi mahfilinin doğu ve güney cepheleri

419
Fot.242 Hacı Zahit Camisi mahfil balkonu
Fot.243 Hoca İmam Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
420
Fot.244 Hoca İmam Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.245 Hoca İmam Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri

421
Fot.246 Hoca İmam Camisi’nin güney ve batı cepheleri
Fot.247 Hoca İmam Camisi’nin güney ve doğu cepheleri

422
Fot.248 Hoca İmam Camisi’nin batı cephesi
Fot.249 Hoca İmam Camisi güney cephesi

423
Fot.250 Hoca İmam Camisi’nin kuzey cephesindeki kitabe parçası

424
Fot.253 Hoca İmam Camisi bodrum katının güney cephesi

425
Fot.254 Hoca İmam Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.255 Hoca İmam Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi ve kadınlar bölümü
426
Fot.256 Hoca İmam Camisi minare kaidesindeki mermer devşirme malzeme
Fot.257 Hoca İmam Camisi harime giriş kapısının kuzey tarafı

427
Fot.258 Hoca İmam Camisi harime giriş kapısının güney tarafı
Fot.259 Hoca İmam Camisi hariminin kuzey cephesi

428
Fot.260 Hoca İmam Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.261 Hoca İmam Camisi hariminin batı cephesi

429
Fot.262 Hoca İmam Camisi hariminin güney cephesi
Fot.263 Hoca İmam Camisi hariminin ahşap direklerindeki süslemelerden detay

430
Fot.264 Hoca İmam Camisi harimindeki konsollar
Fot.265 Hoca İmam Camisi hariminin ahşap kirişlerindeki süslemeler

431
Fot.266 Hoca İmam Camisi hariminin mihrabönü sahnındaki tavan
Fot.267 Hoca İmam Camisi hariminin mihrabönü sahnındaki tavan süslemelerinden

detay
432

köşelerindeki süsleme

merkezindeki süsleme
433
Fot.270 Hoca İmam Camisi hariminin mihrabönü sahnındaki tavan göbeğindeki

süslemelerden detay
Fot.271 Hoca İmam Camisi hariminin kuzeyindeki sahnın tavanı

434
Fot.272 Hoca İmam Camisi mihrabı

435

436

437
Fot.278 Hoca İmam Camisi minberinin alt kısmındaki niş kapağındaki süsleme
Fot.279 Hoca İmam Camisi minberinin balkon bölümüne çıkışı sağlayan merdivenler
438
Fot.280 Hoca İmam Camisi minberinin kuzeyden cephesi
Fot.281 Hoca İmam Camisi minberinin taban bölümü

439
Fot.282 Hoca İmam Camisi minberinin korkuluk bölümündeki süslemeler

440
Fot.285 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsü

441
Fot.286 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsüne çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.287 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsünün korkuluk bölümündeki süslemeler

442
Fot.288 Hoca İmam Camisi vaaz kürsüsünün batısındaki şamdanlık
Fot.289 Hoca İmam Camisi mahfilinin doğu cephesi

443
Fot.290 Hoca İmam Camisi mahfilinin kuzey cephesi
Fot.291 Hoca İmam Camisi mahfilinin güney cephesi

444
Fot.292 Said Paşa Camisi’nin yıkılmadan önceki görünüşü (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)

445
Fot.295 Said Paşa Camisi minaresi

446
Fot.296 Said Paşa Camisi minare kaidesindeki kitabe
Fot.297 Said Paşa Camisi minaresinden detay

447
Fot.298 Said Paşa Camisi tavanının yıkılmadan önceki eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi
Fot.299 Said Paşa Camisi’nin yıkılmadan önceki mihrabının fotoğrafı (Sivas Müzesi
448
Fot.300 Örtmeli Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.301 Örtmeli Camisi’nin kuzey cephesi

449
Fot.302 Örtmeli Camisi’nin güney cephesi
Fot.303 Örtmeli Camisi’nin güney ve doğu cepheleri

450
Fot.304 Örtmeli Camisi’nin doğu cephesi
Fot.305 Örtmeli Camisi’nin onarımdan sonraki kuzey ve batı cepheleri

451
Fot.306 Örtmeli Camisi’nin onarımdan sonraki kuzey ve doğu cepheleri
Fot.307 Örtmeli Camisi’nin ahşap köşk minaresi

452
Fot.308 Örtmeli Camisi’nin ahşap köşk minaresine çıkışı sağlayan kapı
Fot.309 Örtmeli Camisi’nin onarım kitabesi

453
Fot.310 Örtmeli Camisi’nin onarım kitabesi (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.311 Örtmeli Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi

454
Fot.312 Örtmeli Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.313 Örtmeli Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilinin doğu cephesi
455
Fot.314 Örtmeli Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin batı cephesi
Fot.315 Örtmeli Camisi hariminin kuzey cephesi

456
Fot.316 Örtmeli Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.317 Örtmeli Camisi hariminin batı cephesi

457
Fot.318 Örtmeli Camisi hariminin güney cephesi
Fot.319 Örtmeli Camisi hariminin ahşap tavanları

458
Fot.320 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahnının tavanı
Fot.321 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahnının tavanındaki tavan göbeği

459
Fot.322 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahnının tavanındaki tavan göbeğinden

detay
Fot.323 Örtmeli Camisi hariminin mihrabönü sahnının ahşap tavanındaki tavan

göbeğinden detay
460
Fot.324 Örtmeli Camisi hariminin batı sahının ahşap tavanı

461
Fot.326 Örtmeli Camisi hariminin doğu cephesindeki şamdanlık
Fot.327 Örtmeli Camisi hariminin batı tarafındaki şamdanlık

462
Fot.328 Örtmeli Camisi hariminin doğu cephesindeki şamdanlıklar

463
Fot.330 Örtmeli Camisi harimde mihrabın doğu tarafındaki şamdanlıklar
Fot.331 Örtmeli Camisi mihrabı

464
Fot.332 Örtmeli Camisi mihrabının kavsara kısmı
Fot.333 Örtmeli Camisi minberi

465
Fot.334 Örtmeli Camisi minberinin balkon bölümüne çıkışı sağlayan merdivenler
Fot.335 Örtmeli Camisi minberinin balkon bölümü

466
Fot.336 Örtmeli Camisi minberinin köşk bölümünün tavanı

467
Fot.339 Örtmeli Camisi vaaz kürsüsünün balkon bölümüne çıkışı sağlayan merdivenler
468

469
Fot.342 Pulur Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri
Fot.343 Pulur Camisi’nin güney cephesi

470
Fot.344 Pulur Camisi’nin batı ve kuzey cepheleri
Fot.345 Pulur Camisi minaresi

471
Fot.346 Pulur Camisi minaresinin şerefe bölümü
Fot.347 Pulur Camisi giriş holünün batı cephesi

472
Fot.348 Pulur Camisi’ndeki kitabe
Fot.349 Pulur Camisi son cemaat mahallinin kuzey cephesi

473
Fot.350 Pulur Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.351 Pulur Camisi son cemaat mahallinin batı ve güney cepheleri

474
Fot.352 Pulur Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.353 Pulur Camisi hariminin doğu cephesi

475
Fot.354 Pulur Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.355 Pulur Camisi hariminin batı cephesi

476

477
Fot.358 Pulur Camisi hariminin orta sahınındaki kubbe
Fot.359 Pulur Camisi hariminin orta sahınındaki kubbenin iç kısmı

478
Fot.360 Pulur Camisi hariminin orta sahınındaki kubbede bulunan süsleme
479
Fot.362 Pulur Camisi hariminin orta sahnındaki kubbede bulunan süslemeden detay
Fot.363 Pulur Camisi’ndeki şamdanlık

480
Fot.364 Pulur Camisi’nin mihrap ve minberi
Fot.365 Pulur Camisi mihrabı

481

482
Fot.369 Pulur Camisi mahfilinin güney cephesi

483
Fot.370 Pulur Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.371 Pulur Camisi mahfilinin batı cephesi

484
Fot.372 Yeşil Cami’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.373 Yeşil Cami’nin kuzey ve doğu cepheleri

485
Fot.374 Yeşil Cami’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.375 Yeşil Cami son cemaat mahallinin batı cephesi

486
Fot.376 Yeşil Cami son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.377 Yeşil Cami minaresi

487
Fot.378 Yeşil Cami hariminin kuzey cephesi
Fot.379 Yeşil Cami hariminin doğu cephesi

488
Fot.380 Yeşil Cami hariminin batı cephesi
Fot.381 Yeşil Cami konsollarından birisi

489
Fot.382 Yeşil Cami orta sahın tavanı
Fot.383 Yeşil Cami orta sahın tavanının köşelerindeki süslemeler

490
Fot.385 Yeşil Cami orta sahın tavanındaki tavan göbeğinin kuzey-güney aksındaki
panolardan birisi
491
Fot.386 Yeşil Cami orta sahın tavanındaki tavan göbeğinin doğu-batı aksındaki
panolardan birisi

492
Fot.388 Yeşil Cami orta sahın tavanındaki tavan göbeğinden detay
Fot.389 Yeşil Cami batı sahın tavanı

493
Fot.390 Yeşil Cami mihrap ve minberi
Fot.391 Yeşil Cami mihrabı

494

495
Fot.394 Yeşil Cami minberi
Fot.395 Yeşil Cami minber tepeliği

496
Fot.396 Yeşil Cami mahfilinin doğu cephesi
Fot.397 Yeşil Cami mahfilinin batı cephesi

497
Fot.398 Abadan Camisi’nin üstten görüşü
Fot.399 Abadan Camisi’nin batı cephesi

498
Fot.400 Abadan Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.401 Abadan Camisi’nin güney cephesi

499
Fot.402 Abadan Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.403 Abadan Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri

500
Fot.404 Abadan Camisi’ndeki çeşme kitabesi
Fot.405 Abadan Camisi’nin onarım kitabesi

501
Fot.406 Abadan Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.407 Abadan Camisi son cemaat mahallinin güney, batı ve güney cepheleri
502
Fot.408 Abadan Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.409 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye

503
Fot.410 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki şamdanlık
Fot.411 Abadan Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfile çıkışı sağlayan
kapı
504
Fot.412 Abadan Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin doğu cephesi
Fot.413 Abadan Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin batı cephesi
505
Fot.414 Abadan Camisi harime giriş kapısı
Fot.415 Abadan Camisi hariminin kuzey cephesi

506
Fot.416 Abadan Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.417 Abadan Camisi hariminin güney cephesi

507
Fot.418 Abadan Camisi hariminin üst örtüsü
Fot.419 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi taşıyan dolgu elemanlardan birisi

508
Fot.420 Abadan Camisi hariminindeki kubbe
Fot.421 Abadan Camisi hariminindeki kubbede bulunan süsleme

509
Fot.422 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi taşıyan direklerden batı tarafta

bulunanın başlıktaki süsleme
Fot.423 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi taşıyan direklerden batı tarafta bulunan
başlıktaki süsleme
510
Fot.424 Abadan Camisi mihrap ve minberi
Fot.425 Abadan Camisi vaaz kürsüsü

511
Fot.426 Abadan Camisi vaaz kürsüsünün balkon bölümü
Fot.427 Abadan Camisi vaaz kürsüsünün alt bölümü

512
Fot.428 Abadan Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.429 Abadan Camisi mahfilinin doğu cephesi

513
Fot.430 Abadan Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.431 Çatalpınar Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
514
Fot.432 Çatalpınar Camisi’nin üstten görünüşü
Fot.433 Çatalpınar Camisi’nin batı ve güney cepheleri

515
Fot.434 Çatalpınar Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.435 Çatalpınar Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri

516
Fot.436 Çatalpınar Camisi son cemaat mahalli ve harime giriş kapısı
Fot.437 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi

517
Fot.439 Çatalpınar Camisi minare kaidesi

518
Fot.440 Çatalpınar Camisi minaresinin iç kısmı

519
Fot.442 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfile çıkışı sağlayan
merdivenler
Fot.443 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin batı cephesi
520
Fot.444 Çatalpınar Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilin doğu cephesi
Fot.445 Çatalpınar Camisi hariminin kuzey cephesi

521
Fot.446 Çatalpınar Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.447 Çatalpınar Camisi hariminin batı cephesi

522
Fot.448 Çatalpınar Camisi hariminin güney cephesi
Fot.449 Çatalpınar Camisi hariminin ahşap tavanı

523
Fot.450 Çatalpınar Camisi hariminin ahşap tavanının alt kısımlarındaki süsleme

kuşağından detay
Fot.451 Çatalpınar Camisi mihrap ve minberi

524
Fot.452 Çatalpınar Camisi mihrabının eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)
Fot.453 Çatalpınar Camisi mahfiline çıkışı sağlayan merdivenler

525
Fot.454 Çatalpınar Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.455 Çatalpınar Camisi mahfilinin batı cephesi

526
Fot.456 Çatalpınar Camisi harimindeki konsollardan birisi
Fot.457 Çatalpınar Camisi mahfilinin korkuluklarından detay

527
Fot.458 Çatalpınar Camisi’ndeki belge (Sivas Kültür Müdürlüğü Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.459 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin şehir merkezindeki konumu

528
Fot.460 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin batı ve kuzey cepheleri
Fot.461 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin batı cephesi

529
Fot.462 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin batı ve güney cepheleri
Fot.463 Hacı Mehmet Ağa Camisi minaresi

530
Fot.464 Hacı Mehmet Ağa Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf
Arşivi’nden)
Fot.465 Hacı Mehmet Ağa Camisi giriş holünün batı cephesi

531
Fot.466 Hacı Mehmet Ağa Camisi giriş holünün doğu cephesi
Fot.467 Hacı Mehmet Ağa Camisi giriş holünün doğu cephesindeki pano
532
Fot.468 Hacı Mehmet Ağa Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi
Fot.469 Hacı Mehmet Ağa Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
533
Fot.470 Hacı Mehmet Ağa Camisi son cemaat mahallindeki şamdanlık
Fot.471 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin batı ve güney cepheleri

534

535
Fot.474 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin güney cephesi
Fot.475 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin ahşap tavanı

536
Fot.476 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin ahşap tavanındaki süsleme
Fot.477 Hacı Mehmet Ağa Camisi harimindeki metal şamdanlık

537
Fot.478 Hacı Mehmet Ağa Camisi mihrabı
Fot.479 Hacı Mehmet Ağa Camisi mihrabındaki süslemelerden detay

538
Fot.480 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin doğu cephesindeki pano
Fot.481 Hacı Mehmet Ağa Camisi hariminin doğusundaki mekan

539
üzerindeki yazıt
540
Fot.484 Şems Camisi kuzey cephesi
Fot.485 Şems Camisi güney ve doğu cepheleri

541
Fot.486 Şems Camisi güney ve batı cepheleri
Fot.487 Şems Camisi doğu ve kuzey cepheleri

542
Fot.488 Şems Camisi’nin sonradan kapatılan minare kapısı
Fot.489 Şems Camisi harime giriş kapısı

543
Fot.490 Şems Camisi harime giriş kapısındaki süslemelerden detay
Fot.491 Şems Camisi hariminin kuzey cephesi

544
Fot.492 Şems Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.493 Şems Camisi hariminin batı cephesi

545
Fot.494 Şems Camisi hariminin güney cephesi
Fot.495 Şems Camisi hariminin ahşap tavanı

546
Fot.496 Şems Camisi hariminin ahşap tavanındaki süsleme
Fot.497 Şems Camisi harimindeki yastık

547
Fot.498 Şems Camisi mahfiline çıkışı sağlayan kapı
Fot.499 Şems Camisi mahfilinin doğu cephesi

548
Fot.500 Şems Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.501 Çekiç Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri

549
Fot.502 Çekiç Camisi’nin güney ve batı cepheleri
Fot.503 Çekiç Camisi’nin güney cephesi

550
Fot.504 Çekiç Camisi’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.505 Çekiç Camisi’nin yerine yapılan yeni caminin inşaatı

551
Fot.506 Çekiç Camisi köşk minaresi
Fot.507 Çekiç Camisi giriş holü

552
Fot.508 Çekiç Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.509 Çekiç Camisi mahfilinin güney ve batı cepheleri

553
Fot.510 Çekiç Camisi mahfilinin doğu cephesi
Fot.511 Çekiç Camisi hariminin batı cephesi

554
Fot.512 Çekiç Camisi hariminin doğu cephesi
Fot.513 Çekiç Camisi hariminin güney cephesi

555
Fot.514 Çekiç Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.515 Çekiç Camisi mihrap ve minberi

556
Fot.516 Çekiç Camisi mihrabı
Fot.517 Çekiç Camisi minberi

557
Fot.518 Atölye Camisi’nin yıkıldıktan sonraki görünüşü
Fot.519 Atölye Camisi’nin minaresi

558
Fot.520 Atölye Camisi minaresindeki kitabe
Fot.521 Ali Baba Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
559
Fot.522 Ali Baba Camisi’nin kuzey ve doğu cepheleri
Fot.523 Ali Baba Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri

560
Fot.524 Ali Baba Camisi minaresindeki kitabe
Fot.525 Ali Baba Camisi minaresinden detay

561
Fot.526 Ali Baba Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesi
Fot.527 Ali Baba Camisi ön mekana giriş kapısı

562
Fot.528 Ali Baba Camisi ön mekana giriş kapısının üst kısmındaki kitabe

563
Fot.530 Ali Baba Camisi ön mekanının batı cephesi

564
Fot.532 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesi
Fot.533 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesini taşıyan kemerlerden doğu tarafta bulunan
kemer
565
Fot.534 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesindeki süslemeler
Fot.535 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesinin geçiş ögeleri

566
Fot.536 Ali Baba Camisi ön mekan kubbesinin geçiş ögelerindeki süslemelerden detay
Fot.537 Ali Baba Camisi harime giriş kapısının kuzey tarafındaki yazıt
567
Fot.538 Ali Baba Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.539 Ali Baba Camisi hariminin doğu cephesi

568
Fot.540 Ali Baba Camisi hariminin batı cephesi
Fot.541 Ali Baba Camisi hariminin güney cephesi

569
Fot.542 Ali Baba Camisi harim kubbesi
Fot.543 Ali Baba Camisi hariminin kubbesine geçiş ögeleri

570
Fot.544 Ali Baba Camisi harim kubbesindeki yazıt
Fot.545 Ali Baba Camisi mihrabı

571
Fot.546 Ali Baba Camisi harimindeki ayet

572
Fot.549 Ali Baba Camisi minberinin balkon kısmına çıkışı sağlayan merdivenler
573
Fot.550 İmaret Camisi’nin eski bir fotoğrafı (Sivas Müzesi Fotoğraf Arşivi’nden)
Fot.551 İmaret Camisi’nin eski bir fotoğrafı (M. Üçer Fotoğraf Arşivi’nden)
574
Fot.552 İmaret Camisi’nin doğu ve güney cepheleri
Fot.553 İmaret Camisi’nin doğu ve kuzey cepheleri

575
Fot.554 İmaret Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.555 İmaret Camisi’nin batı ve güney cepheleri

576
Fot.556 İmaret Camisi’nin kuzey cephesi
Fot.557 İmaret Camisi’nin doğu cephesindeki kitabe

577
Fot.558 İmaret Camisi son cemaat mahalli
Fot.559 İmaret Camisi mahfiline ve minare şerefesine çıkışı sağlayan merdivenler

578
Fot.560 İmaret Camisi mahfilinin batı cephesi
Fot.561 İmaret Camisi mahfilinin doğu cephesi

579
Fot.562 İmaret Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.563 İmaret Camisi mahfil balkonu ve harimin kuzey cephesi

580
Fot.564 İmaret Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.565 İmaret Camisi hariminin doğu cephesi

581
Fot.566 İmaret Camisi hariminin batı cephesi
Fot.567 İmaret Camisi hariminin güney cephesi

582
Fot.568 İmaret Camisi harim tavanı
Fot.569 İmaret Camisi harim tavan köşesindeki süsleme

583
Fot.570 İmaret Camisi harim tavanındaki tavan göbeği
Fot.571 İmaret Camisi harim tavanındaki tavan göbeğindeki süslemeler

584

585
Fot.574 İmaret Camisi mihrap ve minberi
Fot.575 İmaret Camisi mihrabı

586

587
Fot.579 İmaret Camisi minberi

588
Fot.580 İmaret Camisi minberinin korkuluk bölümündeki süslemelerden detay
Fot.581 İmaret Camisi minberindeki süslemelerden detay

589
Fot.582 İmaret Camisi minberinin tepelik bölümündeki süslemeler
Fot.583 İmaret Camisi minberinin köşk bölümü

590

591

592
Fot.588 Kaleardı Camisi’nin kuzey ve batı cepheleri
Fot.589 Kaleardı Camisi’nin batı ve güney cepheleri

593
Fot.590 Kaleardı Camisi’nin güney ve doğu cepheleri
Fot.591 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin batı cephesi

594
Fot.592 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin üst örtüsü
Fot.593 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin doğu cephesinin ve minare kapısı
595
Fot.594 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilinin doğu cephesi
Fot.595 Kaleardı Camisi son cemaat mahallinin üst katındaki mahfilinin batı cephesi
596
Fot.596 Kaleardı Camisi hariminin kuzey cephesi
Fot.597 Kaleardı Camisi hariminin doğu cephesi

597
Fot.598 Kaleardı Camisi hariminin batı cephesi
Fot.599 Kaleardı Camisi hariminin güney cephesi

598
Fot.601 Kaleardı Camisi hariminin mihrapönü sahnının ahşap tavanı

599
602 Kaleardı Camisi hariminin ahşap tavanı
Fot.603 Kaleardı Camisi hariminin yan sahınlarındaki ahşap tavan

600
Fot.604 Kaleardı Camisi ahşap konsolu
Fot.605 Kaleardı Camisi mihrap ve minberi

601
Fot.606 Kaleardı Camisi mihrabı
Fot.607 Kaleardı Camisi minberi

602
Fot.608 Kaleardı Camisi mahfilinin güney cephesi
Fot.609 Kaleardı Camisi mahfilinin doğu cephesi

603
Fot.610 Kaleardı Camisi mahfilindeki yazıt

604
605
606
ÖZGEÇMİŞ
1979 yılında Ankara/Nallıhan’da doğan Mustafa Ünsal İlk, orta ve lise öğrenimini
Ankara/Nallıhan’da tamamladı. 1999 yılında Erciyes Üniversitesi Fen Edebiyat
Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde başladığı lisans öğrenimini 2003 yılında başarı ile
tamamlayıp aynı yıl Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi
Anabilim Dalı’nda yüksek lisans öğrenimine başlamıştır. “Sivas İl Merkezindeki
Osmanlı Camileri” adlı yüksek lisans tezini 2006 yılında tamamlamıştır.
Mustafa Ünsal’ın katıldığı akademik aktiviteler arasında; 2001 ve 2002 Edirne Yeni
Sarayı Kazısı (Prof.Dr.Gönül CANTAY Başkanlığında), 2003 Divriği’deki Osmanlı
Camileri Yüzey Araştırmaları (Doç.Dr.Mustafa DENKTAŞ-Yrd.Doç.Dr. Yıldıray
ÖZBEK Başkanlığında), 2003 Divriği Çeşmeleri Yüzey Araştırmaları (Doç.Dr. Mustafa
DENKTAŞ-Yrd.Doç.Dr. Yıldıray ÖZBEK Başkanlığında), 2003 Divriği Kapı
Tokmakları ve Kapı Halkaları Yüzey Araştırmaları (Doç.Dr.Mustafa DENKTAŞ
Başkanlığında), 2003 Pınarbaşı-Altınyayla Yüzey Araştırmaları (Doç.Dr.Mustafa
DENKTAŞ Başkanlığında), 2003 Sivas-Uzunyayla Yüzey Araştırmaları
(Doç.Dr.Mustafa DENKTAŞ Başkanlığında), 2004 Yeşilhisar-Erdemli Kaya Kiliseleri
Yüzey Araştırmaları, (Yrd.Doç.Dr. Nilay KARAKAYA Başkanlığında), 2005
Mustafapaşa (Sinasos) Evlerinde Duvar Resimleri Yüzey Araştırmaları (Yrd.Doç.Dr.
Yıldıray ÖZBEK Başkanlığında)bulunmaktadır.
İletişim Adresi:
Mustafa ÜNSAL
100.Yıl Mah. Hoşebe Cad. No:77/A
Nallıhan/Ankara
Tel: 0535 689 06 52
Email: theunsal@mynet.com.tr

Sivas Il Merkezindeki Osmanli Camileri The Ottoman Mosques in The City Centre of Sivas

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sivas Il Merkezindeki Osmanli Camileri The Ottoman Mosques in The City Centre of Sivas

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

SİVAS İL MERKEZİNDEKİ OSMANLI CAMİLERİ

Sanat Tarihi Anabilim Dalı

SİVAS İL MERKEZİNDEKİ OSMANLI CAMİLERİ

Sanat Tarihi Anabilim Dalı

Sivas il merkezindeki Osmanlı camilerinin, gerek mimari gerekse de süsleme özelliklerine

SİVAS İL MERKEZİNDEKİ OSMANLI CAMİLERİ

Anahtar Kelimeler: Sivas, Osmanlı, Cami

THE OTTOMAN MOSQUES İN THE CİTY CENTRE OF SİVAS

Key Words: Sivas, Ottoman, Mosque

1.6.19. Şahkulu (Çelebi) Mesciti ..............................................................32

1.6.52. Hoca Ali Çavuş Mesciti................................................................44

1.6.84. Hacı Abdürrahman Zaviyesi Camisi .............................................61

2.20. Çatalpınar (Kormazoğlu) Camisi .........................................................160

3.4.4. Kapılar ........................................................................................216

a.g.e. : Adı geçen eser

“Sivas İl Merkezindeki Osmanlı Camileri” adlı bu çalışmada, Sivas il merkezi sınırları

1.2. Konunun Önemi

Bu tez çalışmasında, Sivas il merkezi dahilindeki Osmanlı camileri incelenerek,

Araştırma, Sivas il merkezindeki Osmanlı dönemine ait camileri kapsamaktadır. Bu

1.3. Araştırma Yöntemi

1.4. Konuyla İlgili Kaynaklar

Konumuzla ilgili en erken tarihli bilgiye Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde

Ali Cevad’ın H.1314/M.1897 yılında yayınlan dört ciltlik “Memâlik-i Osmâniyyenin

Sivas’taki mimari eserler konusunda hazırlanmış en kapsamlı çalışma Hikmet Denizli

Memduh Ahmet Mahiroğulları’nın “İlk Çağlardan Günümüze Sivas İli” adlı

Sivas şehrine ait şer’iyye sicillerinden sadece H.1312-1314/M.1895-1897 tarihli olan 60

Araştırmamız süresince başvurduğumuz temel kaynaklardan bir diğeri de Sivas’a ait

H.1300/M.188423, H.1302/M.188624 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamelerinde de

Yayınlanmamış olan Sivas Salnameleri’nden H.1289/1872 tarihli Sivas Salnamesi’nde

1.5. Sivas’ın Tarihi ve Coğrafyası

Sivas ve çevresi İç Anadolu Bölgesi’nin en eski yerleşim merkezlerinden birisi olup,

Sivas’ta yapılan arkeolojik araştırmalar şehrin tarih öncesi dönemlerini

hakimiyet kurmuşlardır48. Türkler tarafından ele geçirilen Sivas’ın Bizans döneminde

Sivas, Danişmendli hâkimiyetinin ardından 1175’te II. Kılıçarslan zamanında Anadolu

Anadolu’da, milletlerarası ticari faaliyetlerin arttığı XIII. yüzyılda Sivas’ta,

XVI. yüzyılda Anadolu’da ve özellikle Sivas’ta yoğunlaşan Safevi propagandaları

Cumhuriyetin ilanından sonra illerin yeniden düzenlenmesi kapsamında Sivas; il

Sivas şehri, yaklaşık 1275 m. yüksekliğindeki Meraküm Yaylası etekleri üzerine

1.6. Sivas İl Merkezinde Günümüze Ulaşamayan Cami ve Mescitler

Sivas il merkezinde, çeşitli nedenlerle yıkılarak günümüze ulaşamayan cami ve

gerçekleşebileceği ve daha sağlıklı görüşler ileri sürebilmenin mümkün olabileceği

1.6.1. Hacı Emir Mahmud Mahallesi Mesciti

Günümüze ulaşamayan bu mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığı bilinmemektedir. Y.

1.6.2. Ahi Emir Ahmed Mesciti

Tokmak Kapı Mahallesi’nde bulunan bu mescitin banisi, inşa tarihi ve ne zaman

alınacağı anlaşılmaktadır88. Sivas Müzesi Arşivi’nde bulunan numarasız H.1251-

1.6.3. Şeyh Hüseyin Rai (Şeyh Çoban) Mesciti

I. Kitabe, 0.57 x 0.35 m. ölçülerindedir.

Ceddede imaret hazihi(haza) el-mescid ıl-munderise

Tanrının rahmetine muhtaç Eşref…bin Ansare bu münderis mescidi yediyüz

II. Kitabe, 0.70 x 0.53 m. ölçülerindedir.

Ceddede hazihil el buka eşerife el merhum el mahfur el muhtaç ile

Merhum ve mağfur tanrının rahmetine muhtaç Şeyh Çoban (Tanrı

Ayrıca Y. Akyurt, İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer’den farklı olarak türbeye ait

Yukarıda bahsedilen çalışmaların hazırlandığı tarihler dikkate alındığında, bu mescitin

1.6.4. Sofu Yusuf Camisi

Örtülüpınar Mahallesi’nde bulunan mescitin banisi ve ne zaman yıkıldığı hakkında bilgi

1.6.5. Hoca Sarı Şeyh (Hoca Areste) Mesciti

Ziya Bey Kütüphanesi’nin güneydoğusunda bulunan ve adını banisinden alan mescit

1.6.6. Selman Bey (Paşa) Camisi

İ. H. Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, bu mescitin Selman Bey tarafından yaptırılarak,

Uzunçarşılı-R. N. Edgüer, Selman Bey’in torunlarından Damad Süleyman Paşazade