Published by

WHITTAKER & Co., London;

And to be had of all Booksellers in the United Kingdom.

Greek Works,
With English Translations, &c.

schylus. _ 8. d.
Scholefield. Greek Text, with Latin Notes. 8vo, bds. 0 12 o
Eumenides. Scholefield. Greek Text, with Latin
Notes. 8vo, bds.. . 0 4 6
Prometheus Vinctus. Griffiths. Greek Text of
Dindorf, with English Notes. 8vo, bds. . 0 5 0
Prometheus Vinctus. Greek Text, with Literal Prose
Translation, and English Notes. 8vo, bds. . 0 6 6
Septem contra Thebas. Griifiths. Greek text of
Dindorf, with English Notes. 8vo, bds. . 0 5 0
Index to the Glossaries in Blomfield's Edition. 8vo, sd. o 3 o
Translated into English Blank Verse, by Potter, with
Notes, &e. 8vo, bds. 0 9 0
Translated into English Prose. 8vo, bds. . o 10 6
Prometheus. Translated into English Verse, with
Notes, by the Rev. Charles Pembroke, LL.B. formerly of Trinity
College, Cambridge. 8vo, cloth. . 0 3 6

2Esop.
Select Fables. Barker. Greek Text, with English
Notes. 12too, bound, 0 2 0

Aristophanes.
A new Text and Seholia, revised by Professor
BE_K_U, of Berlin. The Fragments, Indices, Latin Version,
and the Annotations of Beck, Bentley, Bergler, Brunck, Burney,
Couz, Dobree, Elmsley, Kuster, Porson, P_eisig, Schutz, and
others, are added. 5 vols. royal 8vo, bds. 6 6 0
The same, 5 vols. demy 8vo, bds. . 3 15 0
Separate Plays from the above Edition. Greek Text,
and Latin Notes. 8vo, bds.
Birds, 9s. Clouds, 12s. Plutus, 15s. Frogs, 98.
•, The Birds. Blaydes. Greek Text, with Latin Notes.
8vo, cloth, 0 5 0

Aeharnians, Knights, Wasps, and Birds. Translated

into English Prose. 8vo, bds. 0 10 6

Clouds and Peace. Translated into English Prose.

8vo, bds. 0 6 0
Greek WHITTAKER & CO., London. Literatu_.
Aristotle.
_ s.d.
Rhetoric. Parsons. Greek Text, with English Notes,
illustrated with parallel Passages, 8v% bds. 0 14 0

Nicomachman Ethics. Brewer. Greek Text, with

English Notes_ by Brewer. 8vo. (New Edition_ in the Pre._s.)

Demosthenes.
Orations on the Republic. Greek Text, with Latin
Interpretation, by Wolf_ edited by Allen. 8vo_ bound_ 0 8 0

Review of Lord Brougham's Translation of the Oration

for the Crown. 8vo_ cloth_ . 0 7 6

Euripides.
Porson and Seholefield. Greek Text, with Latin
Notes. 8vo_ bds. 0 14 0

Phmniss_e. Porson. Greek Text, with Latin Notes.

8vo, sewed_ 0 3 0

Andromache. Matthim. Greek Text, with Latin

Notes. 8vo, sewed, 0 3 0
Electra. Robinson. Greek Text, with Latin Notes.
8vo, bds. 0 5 6
Latin Translations of the Hecuba--Orestes--Phoe-
niss_e--Medea. 8vo, sewed, each . 0 1 6

Potter's Translation of the Tragedies into English

Blank Verse, with Notes, &c. 2 vols. 8vo, bds. 1 0 0

Notes, Philological and Grammatical, Original and

Selected. By G. Trollope. 2 vols. 8v% bds. 0 18 0

Greek Testament, &c.

Greek Testament. Valpy. With English Notes,
Critical, Philological, and Explanatory. 3 vols. 8v% cloth lettered_ 2 0 0
Ditto, for Schools. Valpy. 12mo, bound, . 0 5 o
Greek Testament. Dr. Burton, Regius Professor of
Divinity. With English Notes. 2 vols. 8vo, cloth, 1 4 0
Greek Testament. Griesbach's Text, with Various
Readings, compared with the Editions of 1805 and Leipsie 1825.
12mo, cloth_ 0 7 6
Ditto, without the Various Readings. 18too, bds. . o 4 o
Diatessaron; or History of Our Lord Jesus Christ.
Compiled from the Four Gospels. 8vo, bds. 0 5 0

Epistles of Barnabas, Clement, Ignatius, Polycarp, &c.

Greek Text of Hefele, with English Notes by Grenfell. 12too, cloth, 0 5 0

Prayer Book. Translated into Greek, by Duport.

24m% bds. . 0 8 0

2
Greek WHITTAKER & Co., London. Literature.

Grammars, Exercises, Class Books, &e.

s. d.
Buttmann's Intermediate or Larger Greek Grammar,
with Biographical Notice of the Author. Edited by Dr. Supf.
8re, cloth, . 0 13 6
Brumek's Key to the Greek Language. 12too, bound 0 4 6
Whittaker's New and Improved Edition of Pinnock's
Catechism of GreekGrammar. Paa-tI. Accidence. 18too, sewed, 0 0 9
Ditto. Part II. Syntax, Prosody, &c. (In the Press.) sewed. 0 0 9
Wright's Rudiments of the Greek Language, Greek
and English. 12too,bound, . 0 2 6
Aldhouse's Questions, adapted to Valpy's Greek
Grammar. 12mo,bound, 0 2 0
Beatson's Exercises for Greek Prose Composition,
with Treatise on Accentuation. 12too, cloth, . 0 3 6
Beatson's Progressive Exercises for the Composition
of GreekIambic Verse. 12me, cloth, 0 3 0
Dunbar's Introductory Greek Exercises. 8vo, bds. . 0 3 6
Dunbar's Greek Exercises, with Rules of Syntax, and
Remarks on Prepositions and Conjunctions. 8v%bds.. . 0 7 0
Dunbar's Key to ditto. 8vo, sewed, 0 3 6
Huntingford's Introduction to the Writing of Greek.
12too, bound, . 0 5 6
Picquot's Short Greek Exercises. 12too, bound, . 0 3 0
Picquot's Key to ditto. 12mo, sewed, . o 1 6
Squire's Exercises for Greek Verse. 12mo, cloth, 0 5 6
Squire's Key to ditto. 12mo, cloth, . o 4 6
Bos's Ellipses. Edited by Sch_ifer; with Weiske's
Pleonasms, and Hernmnn's Dissertation. Greek and Latin. 8vo, bds. 0 18 0
DalzePs Analecta Gr_eca Minora. 8vo, bound, 0 6 o
Dalzel's Collectanea Grmca Majora. 2 vols. 8vo, bd. 1 2 6
Vol. I. Prose, los. 6d. Vol. II. Poetry, 12s.
Greek Epigrams. Johnson. Greek Text, with Latin
Version and Notes. 12too, bound, 0 3 6
Grmcm Sententim. Trollope. Selections in Greek
from the ProfaneWriters, and the New Testament. 12too,bound, 0 3 6
Greek Sentences and Extracts. Used at Rugby School.
12mo, bound.
Part I.--Extracts from Xenophon,with a Lexicon.. 0 3 0
Part II.--Extracts from Hesiod, Homer, &c. . . 0 2 0
Ormston's Extracts from Greek Writers, with Greek
and English Lexicon, and English Notes. Bye, bound, . 0 8 0
Scale's Analysis of the Greek Metres. 8vo, sewed, . 0 3 6
Viger's Treatise on the Greek Accents. 12too, sewed 0 1 6

3
Greek WHITTAKER& Co., London. L_te_tnre.
Herodotus.
£ 8. d.
Gaisford. Greek Text from the Sancroft Manuscript,
with Latin Notes. 2 vols. 8vo, bds. . I 1 0
Reiz. Greek Text. 2vols. 18too, bds. . 0 14 0

Schweigh_euser's Lexicon. Greek and Latin. 8vo,

bds, . 0 14 0
Schweighmuser's Latin Version, with Reiz's and
Seh_ifer'sEmendatlons. 8vo, bds. 0 ]0 6

Cooley's New and Enlarged Edition of Larcher's

Historical and CriticalComments. Translated into English, with
great Additions and Amendments. 2 vols. 8vo, bds. 1 8 0
Laurent's Translation into English, from the Text of
Gaisford. 2 vols. 8vo, bds.. 1 4 0

Taylor's Translation into English, with Notes and

Maps. 8vo, bds. 0 16 0

Hermesianax.
Fragments. Bailey. Greek Text, with Latin and
English Translation and Notes. 8vo, bds. 0 7 0

Homer.
Iliad. Heyne. Greek Text. English Notes, by
Trollope. 8vo, bds. . 0 18 0
Iliad. Greek Text. 18too, bds. o 7 o
Iliad. Clarke. Greek Text, with Latin Version and
Latin Notes. 2 vols. 8vo, bound_ . 0 18 0
Iliad. Translated into English Prose, with Explana-
tory Notes. Bvo,cloth. . 0 16 0

Iliad. Pope's Translation. 24m0, bds. . 0 5 0

Iliad. Sylvanus. _'irst Book, and Selections from
Anacreon. GreekText, with Latin Notes. 8vo, bound, . 0 5 0

Odyssey. Clarke. Greek Text, with Latin Version

and Latin Notes. 2 vols. 8vo, bound, 1 0 0
Odyssey. Translated into English Prose, with Ex-
planatory Notes. 8vo, cloth, . 0 16 0
Odyssey. Pope's Translation. 24m0, bds.. 0 4 0
Homerica Clavis. Duncan. A Lexicon of all the
Words in the Iliad, and the greatest part of the Odyssey. Greek
and Latin. 8vo, bound, . 0 10 0
Homerica Clavis. Walker. A Lexicon of all the
Words in the Iliad. Greekand English. Fifth Edition. 12m%bd. 0 9 0
Greek WHITTAKER & Co., London. Literature.

Lexicons, &c.
£s.d.
Booth's Lexicon of the Primitive Words of the Greek
Language. Greek, Latin, and English. 8vo, bds. . 0 9 0

Dawson's Lexicon of the New Testament. Greek and

English. New Edition, edited by Dr. W. C. Taylor. 8vo, bds, . 0 9 0

Hederic's Lexicon. Latchet and Blomfield. Greek

and Latin. 4to, bds. . 1 14 0

Hincks' Greek and English School Lexicon. New

Edition, greatly enlarged, square 12too, bound, . . 0 10 6

Maltby's New Complete Greek Gradus. Latin and

English, with English-Greek Vocabulary, &e. 8vo, bds. . 1 1 0

Morell's Lexicon of Greek Prosody. Greek and

Latin. Edited by Maltby. 4to, bds. . . 3 3 0

Parkhurst's Lexicon of the New Testament. Dr. Major.

Greek and English. royal 8vo. .New .Edition. In the .Press.

Schrevelius' Lexicon. Greek and Latin. 8vo, bound, o 19. o

Valpy's Schrevelius' Lexicon. Dr. Major. Greek
and English. Sixth Edition, greatly enlarged. 8vo, cloth_ , . 0 15 0

Schweighaeuser's Lexicon to Herodotus. Greek and

Latin. 8vo, bds. . 0 14 0

Walker's Key to the Classical Pronunciation of

Greek, Latin, and Scripture Names. 12too, bds.. . 0 4 0

Lucian.
Selections from Greek Text. Walker. With Latin
Translation, and English Notes, &c. 12too, bound, . 0 9 0

Select Dialogues. Murphy. With Latin Trans-

lationand English Notes. 12too, bound, . 0 4 0

Pindar.
Heyne. Greek Text, with Latin Interpretation, and
La_in Notes. 3 vols. 8vo, bds. . 9- 2 0

Odes. Laurent's Translation into English Prose,

with Notes. 9 vols. 8vo, bds. . t 1 0

Polybius.
Schweighmuser. Greek, with Latin Interpretation
andNotes, and a Greek and Latin Lexicon. 5vols. Svo, bds. . 2 19. 6

Translated into English, by Hampton. 2 vols. 8vo,

bds. o 1 0 0
Greek WHITTAKER& Co., London. L_tera_.

Sophocles. £s.d.
T. Mitchell (Editor of Aristophanes). Greek Text, with
English Notes. Demy 8re, sewed. Published in Single Plays.
(Edipus Tyrannus, 7s.--Antlgone, 5s.--(Edipus Coloneus, 5s.--Electra_ 5e.
--Trachinive, 58.--Philoetetes, 5s.--Ajax, 58.
Hereafter to forln 2 vols. 8vo.

Pocket Edition. Greek Text. 2 vols. 24mo, bds. o l0 0

(Edipus Tyrannus. Brunck. Greek Text, with

Latin Translation. ISmo, bds. . 0 4 0

(Edipus Tyrannus. Elmsley. Greek Text, with

Latin Notes, and Scholia. 8v% bds. 0 5 0

Thucydides.
Dr. Arnold. Greek Text. Illustrated with Maps,
and English Notes, Historical and Geographical. 3 vols. 8vo, bds. 1 10 0
The Volumes separately--Vol. I. 12s.--Vol. II. 8s.--Vol. III. 10s.

Arnold's Additional Notes to the Editions of 1828-35.

By%sewed, . . 0 4 0
From Arnold and Bekker. Greek Text. 8vo, bds.. o 14 0
Poppo's Prolegomena to Thucydides. Burges.
Translated into English, and Abridged and Criticised. 8vo, bds.. 0 9 6

English Translation, chiefly from Hobbes's, with

Readings from Arnold, Goeller, Haack, &e. 8vo, bds. , . 0 15 0

Smith's English Translation. 2 vols. 8vo, bds. • 1 1 o

Theocritus, Bion, and Moschus.

Kiessling. Greek Text, with Latin Version and
Latin Notes, and Portus' Greek and Latin Lexicon. 2 vols. 8vo, bds. 0 18 0

Xenophon.
Anabasis. Hutchinson, Greek Text, with Latin
Notes. 8vo, bds. . 0 8 0

Ditto, with Latin Translation. 8vo, bds. . 0 9 o

Memorabilia of Socrates, with Apologia. Green-
wood. Greek Text, with Latin Notes. 8vo, bds. . 0 9 0

Ditto, with Latin Translation. 8vo, bds. . 0 lo 0

Memorabilia of Socrates, with the Apologia. Young.
Greek Text, with Latin Notes. 8v% bds. . 0 8 0

Translation of the Anabasis into English, by Spelman.

]2mo, bds. . ". . 0 7 0
Greek WHITTAKER& Co., London. Literatu_.

Works Illustrative of Greek Literature.

8. do
Adam's Summary of Geography and History, Ancient
and Modern, with a Geographical Index_ and illustrated with
Maps. 8vo, bound, 0 15 0

Barker and Anthon's Lempriere's Classical Dic-

tionary. Re-edited from the last American Edition of Charles
Anthon ; with Appendix and numerous Additions, by Dr. GILF_.
8vo_bds. . 0 16 6

Brown's Classical Dictionary. 12mo, bound, . o 8 o

Keightley's Mythology of Ancient Greece and Italy.

with Illustrations, by W. H. Brooke. Second Edition. 8vo, cloth, 1 0 0

Ditto, abridged for Schools. 18too, bound, . . o a o

Laurent's Manual of Ancient Geography. 8vo, cloth, o 12 o
O'Brien's Ancient Rhythmical Art recovered ; or a
New Method of explaining the Metrical Structure of a Greek
Tragic Chorus. 12too, eloth_ . 0 5 0

Paul's Antiquities of Greece, with Questions, &c.

12mo, cloth, . 0 7 0

Potter's Antiquities of Greece, with numerous Plates.

2 vols. 8v% bds. 1 2 0

The Theatre of the Greeks, 8vo. Being a Series

of Papers, illustrative of the Greek Theatre. With an Introduction
and considerable Additions. By J. W. Donaldson, M.A., Head
Muster of Bttry St. Edmtmd'sGrammarSehooL Fifth Edition, bds. 0 15 0

Tooke's Pantheon. Containing the Mythological

Systems of the Greeks and the Romans, with numerous Illustra-
tions by Moses. 12mo, bound, . 0 6 0

Theogony ; a Genealogical Mythology of Ancient

Greece and Rome, for the use of Classical Schools, and the Readers
of Classics in general. 8vo, cloth, . 0 3 0

Whittaker's Improved Edition of Pinnoek's Cate-

chismof Ancient Geography. 18too, sewed, 0 0 9

Whittaker's Improved Edition of Pinnock's Gold-

smith's History of Greece, with large Additions by Dr. W. C.
Taylor, and Illustrationm 12too, bound, 0 5 6

7
Greek WHITT.4,KER & Co., London. Literature.

Hebrew Works,
&c. &c.

/_ $. d.

A Hebrew and English Lexicon, founded on the

German and Hebrew Lexicons of Gesenius and Furat, and em-
bodying all that is valuable in the works of Gibbs_ Parkhurst_ &c.
In one vol. 8vo.
*** The actual wants of the English Student will be carefully
studied in this work, and the price suitable to all classes of
Scholars. (Prepari_/ for immediate pvh/ioat_on.)
Ewald's Grammar of the Hebrew Language of the
Old Testament. Translated from the Last German Edition, with
lster Editions and Improvements of the Author. By J. Nicholson,
B.A., Oxon. 8vo, bds. 0 10 6

Heinemann's Introduction to the Hebrew Language.

12mo, bds. 0 5 0
Hineks' (Dr. E.) Grammar of the Hebrew Language.
8vo, bds. 0 7 0

Oppenheim's (H. D.) Grammar of the Hebrew Lan-

guage,with an Appendix on the Anomalies of the Verbs. 8vo, bds. 0 9 0
Whittaker's Improved Edition of Pinnock's Cate-
chismof Hebrew Grammar. 18too, sewed, . 0 0 9
Buxtorf's Lexicon; Hebrew, Chaldee, and Latin.
8vo, bds. . 0 16 0
Parkhurst's Hebrew and English Lexicon, without
Points ; with an Hebrew and Chaldee Grammar. royal 8vo, bds. I ] 0
Bythner's Lyre of David ; or an Analysis of the
Psalms, Critical and Practical, with an Hebrew and Chaldee
Grammar. Translated by Rev. Thomas Dee ; to which are added
by the Translator, a Praxis of the First Eight Psalms, and Table
of the Imperfect Verbs. 8vo, cloth, I 4 0
Wall's (Dr. C. W.) Examination of the Ancient
Orthography of the Jews, and tile original state of the Text of the
Hebrew Bible. 3 vols. royal 8vo_ cloth, . . 2 5 0
Part L--On the Origin of Alphabetical Writing, and on Egyptian
Hieroglyphics. 15s.
Part II.--On the Propagation of Alphabets, and on Ideagraphin
Writing. In two Parts. 15s. eadt.
The Book of Jasher, referred to in Joshua and Second
Samuel. Translated from the Hebrew into English. 8v% cloth, . 0 10 0
Jones' (Sir W.) Persian Grammar. Corrected and
Enlarged by Professor Lee. 4to, bds. 1 5 0

8
 THE

COMPLETE WORKS
OF

\ I::N i!:11A I; .1.1_;t_ti:I).t:,

IN THE ORIGINAL LATIN,
COLLATED WITH THE MANUSCRIPTS, AND

VARIOUS PRINTED EDITIONS,

ACCOMPANIED BY

A NEW ENGLISH TRANSLATION

OF THE HISTORICAL WORKS,
AND

A LIFE OF THE AUTHOR.

i;'_ J_ i_t\ ,_ .'_ _Li_, _ _ ._,.

LATE FELLOW OF C.C.C._ OXFORD,

VOL. VII.
COMMENTARIES ON THE SCRIPTURES.

LONDON:

MDCCCXLIV,
 v_,f.?
LONDON:

GILBERT _ RIVII_GTON_ PltiNTERSp

ST. JOHN'S SQUARE.
 VENERABILIS

B E D_/E
OPERA QUiE SUPERSUNT OMNIA,

NUNC PRIMUM IN ANGLIA,

OPE CODICUM MANUSCRIPTORUM,

EDITIONUMQUE OPTIMARUM

EDTDTT 3 A GILE_, LL, D.,

ECCLESI_E ANGLICAN_E PRESBYTER,
ET COLL. CORP. CHR. OXON. OLIM SOCIUS.

VOL. VII.

COMMENT. IN SCRIPT. SACR.

LONDINI:

V_-,NEUNI APUD WHITTAKEt_ E_i ' _OC]O$,

MDCCCXLIV.
,_,_,_ " -7£ "_ ,

VENERABILIS

BEDA
COMMENTARIA IN SCRIPTURAS

SACRAS,

NUNC PRIMUM IN ANGLIA,

OPE CODICUM MANUSCRIPTORUM,

EDITIONUMQUE OPTIMARUM

EDIDIT .l A ¢MLEs, |,L I),.

ECCLESIAB ANGLICANLE PRESBYTER,

ET COLL. CORP. CHR. OXON. OLIM SOCIUS.

VOL. I.
COMMENT. IN VETUS TESTAMENTUM.

LONDINI:
uI,:NI,:UN'I AI'UI_ _'HIT'I'AKI,:I_ I,:I _ot'lOS.

MDCCCXLIV.
 PREFACE
TO

VOL. I. OF THE COMMENTARIES,

THE present Volume commences the series in which will

be contained the Theological Commentaries of Venerable
Bede. He who studies them with care, will be surprised at
the comprehensiveness with which the author treats his
subject. Originality, indeed, in the general outline, is
hardly to be expected ; for Bede professedly based his
explanations on the Commentaries of the early Fathers ;
but in handling the individual parts and details, there is
much of that quaintness and love of allegory which is
i_ conspicuous in all Bede's writings. These, however, are
points which the reader may be left to discover for himself;
nor shall we any longer detain his attention from our
author, whose Commentaries on the Old Testament are
contained in this and the two following volumes.

In principium Genesis, usque ad nativitatem Isaac, et

ejeetionem Ismaelis, libri iv.

This work, of which a portion only, under the title of

Hexameron sive de sex dierum creatione, is found in the
folio collections of the works, [Bas. iv. 1--26. Col. iv.
1--18.] and in the Bibliotheca Patrum, where it is
ascribed to Junilius Afer, [see DaUmus de Vero Usu Pa-
YOL. VII. a
X PREFACE,

trum, Gem 1656. p. 16, and Sixtus Sinensis Bibl. Sauc.

Col. lib. iv. p. 218, c.] was first made complete by
Wharton, who, in his reprint [4to, Lond. 1693] of Bede's
Opera qumdam Historica, first published by Ware, Dub.
1664, inserted the supplementary portion from an ancient
MS. in the library of Lambeth Palace. It was about the
same time published in Martene's Thesaur. Anecdot.
v. 115. Smith, Baronins, and Wharton, divide the work
into four books, but in some of the manuscripts it is com-
prised in three.
The treatise is dedicated to Acca, Bishop of Hexham,
and contains an interpretation of the first twenty chapters
of Genesis, and ten verses of the twenty-first. It is here
reprinted from Martcne's Thesaurus, which is more full
than the edition of Wharton, as the editor has not been
ab]e to collate any fresh manuscripts.

De tabernaculo et vasis ejus, ae vestibus Sacerdotum,

libri m.

This is an allegorical commentary on Exodus xxiv. 12,

to xxx. 21. It occurs in the folio editions of the works,
[Basil. iv. 1166--1280. Col. iv. 838--916.] and is called
in the catalogue of Sixtus Sinensis, lib. iv. p. 219, A.
Expositio in Exodum a xxiv. capite usque ad trigesimum,
de tabernaculo, &c.
The present edition is based on a collation of the Basle
printed text, with four MSS., the first of which, preserved
in the British Museum, [Reg. V. F. vi.] has been collated
as far as the end of the first book: the second and third
are manuscripts found in the public library at Boulogne
sur Met; the former of these has been collated from the
words "Comedetis vetustissima veterum," near the end
of the first book to the end of the second book; the latter,
which is less correct, from the beginning of the third book
 PREFACE. Xi

to the words "Sed ildem ordines" [page 330, line 12].

The last of the four MSS. No. 1970, in the Biblioth_que
Royale, at Paris, has been collated to the end of the
work.

In Frimam pattern _amuelis, i. e. usque ad mortem Saulis,

libri hi.

This commentary is divided into four books in the

folio editions, [Bas. iv. 208---440. Colon. iv. 167--332.]
as well as by Cave and Baronius. According to this
arrangement the first eontalns twelve chapters, the second
eleven, the third ten, and the fourth ten. As far as the
end of the third book was finished just before the death
of Abbot Ceolfrid, A.D. 716: the last book was added by
the author at a later period. It will be noticed that the
Epistolary Preface to Bishop Aeea commences in a dif-
ferent way from former editions; the additional passage
at the beginning of the work has been recovered from
MS. 293, S. Gem. Bibl. Roy. Paris.
The remainder of this commentary will be given in the
next Volume.
 COMMENTARII

IN

PRINCIPIUM GENESIS,
USQUE AD NATIVITATEM ISAAC ET EJECTIONEM ISMAELIS.

PR_EFATIO AD ACCAM,
EPISCOPUM HAGUSTALDENSEM,

Dilectissimo ac Reverendissimo antistiti Aec_, humi]limus

famulorum Christi Beda salutem :

mundi hujus creatio descripta est,

multi multa dixere, multa posteris
ingenii sui monimenta rellquere ; sed
prmcipue quantum nostra pusillitas
edisccre potuit, Basilius C_esariensis,
quem Eustathius interpres de Gr_eco
E principio libri Genesis, in quo
feeit esse Latinum; Ambrosius Medio-
lanensis, Augustinus Hipponensis episcopus ; quorum pri-
mus libris novem, secundus vestigia ejus sequens libris
sex, tertius libris duodecim, et rursum aliis duobus specia-
liter adversum Manich_os deseriptis, prolixa legentibus
doctrina_ salutaris fluenta manarunt : completo in eis pro-
misso Yeritatis, quo dieebat : Qui credit in me, sicut dicit
scriptura, flumina de ventre ejus fluent aqu_ viva_. E
quibus Augustinus etiam in libris Confessionum suarum,
in libris quoque quos contra adversarium Legis et Prophe-
tarum eYimle composuit; sed et in aliis sparsim opuseulis
suis nonnullam ejusdem primordialis creaturve memoriam,
cum expositione congrua fecit. Verum quia h_c tam
VOL. VII. B
2 COMMENTARII

copiosa, tam sunt alta, ut vix, nisi a locup]etlorlbus, tot

volumina aequiri ; tam profunda, ut vix, nisi ab eruditio-
ribus, valeant perscrutari; plaeuit vestrm sanetitati id
nobis officii injungere, ut de omnibus his velut de am_-
nissimis late florentis Paradisi campis, qum infirmorum
viderentur necessitati suffieere, decerperemus. Nec seg-
nior in exequendo, quw_ jubere es dignatus, extiti: quin
potins statim perspectis Patrum voluminibus, coUegi ex
his, ac duobus in libellis distinxi, qum rudem adhuc pos-
sent instituere lectorem, quibus erudltus ad altiorem dis-
eeret fortioremque majorum aseendere lectionem. In quo
opere sensum per omnia memoratorum, aliorumque tuque
Catholieorum Patrurn, nune ipsis eorum, nune breviandi
eausa meis sermonibus ; nune taeitis eorum voeabulis,
nune eommemoratis, pro ut opportunitas loeorum dietabat,
ponere studebam, perduxique opus usque dum ejeetus
Adam de Paradiso voluptatis, exilium vitze temporalis
intravit: aliqua etiam de sequentibus saerm historim, si
Deus voluerit, auxilio vestrze intereessionis eomitante,
seripturus, dum primo librum saneti Ezrm prophet,_ ae
sacerdotis, in quo Christi et ecclesia_ saeramenta sub figura
solutm long_e captivitatis, restaurati templi, re_edifieat_
sanct_e civitatis, reduetorum in Hierosolymam vasorum
qum abducta, rescript_e legis Dei qum incensa fuerat, casti-
gati ab uxoribus alienigenis populi, et uno eorde atque
anima in Dei servitium conversi, ut propheta simul et
historicus eonscripsit, parumper perscrutatus fuero, et
aliqua cx his qu_e commemoravi sacramentis, apertiora
studiosis, Deo favente, reddidero. Bene vale semper,
amantissime Antistes, nostri memor in Domino.

LIBER PRIMUS.

IN CAP. I. In Frincilrio creavit Deus c_lum et terrarn.]

Creationem mundi insinuans scriptura divina, apte primo
statim verbo _ternitatem atque omnipotentiam Dei Crea-
 IN L1B. GENESIS, CAP. I. 3

toris ostencHt. Quem enim in prineipio temporum mun-

dum creasse perhibet, ipsum profecto ante tempora reter-
naliter extitisse designat. Et quem ipso conditionis initio
coelum et terrain creasse narrat ; in tanta celeritate opera-
tionis omnipotentem esse declarat cui voluisse fecisse est.
Nam humana fragilitas cure aliquid operatur; verbi
gratia, cure domum _edifieamus, in prineipio operis mate-
riam prveparamus, et post hoc prineipium fodimus in
altum, deinde immittimus lapides in fundamentum, deinde
parietes augeseentibus lapidum ordinibus apponimus, sic-
que paulatim ad perfectionem operis propositi profieiendo
pervenimus. Deus antem, cujus omnipotens manus est
ad explendum opus suum, non eguit mora temporum,
quia scripture est : omnia quvecumque voluit fecit. Unde
beneplacitum est, quia in principio creavit Deus ecelum
et terrain : ut aperte detur inteUigi, quod utrumque simul
a Deo factum est, quamvis utrumque simul ab homine
dici non possit. Denique dicit propheta: Initio terrain
tu fundasti, Domine. Hic autem Dominus in principio
ceelum et terrain creasse narratur: unde liquido colligi-
tur, quia factura est utriusque elementi pariter expleta,
et hoe tanta velocitate divin_e virtutis, ut necdum primum
munch nascentis momentum esset transeensum. Potest
autem non improbabiliter intelligi in principio fecisse
Deum c0elum et terrain in Unigenito Filio suo, qui inter-
rogantibus se Judveis, quid eum credere deberent, respon-
CHt: Principium quod et loquor vobis. Quia in ipso, ut
ait apostolus, eoncHta sunt omnia in ceelis et in terra.
Sed diligenter intuendum, ut ira quisque sensibus allego-
ricis studinm impendat, quatenus apertam histori_e fidem
allegoriando non derelinquat. Quod antem vel quale sit
ceelum, quod in principio cure terra faetum est, sequenti-
bus verbis insinuatur cure dicitur,
Terra autem erat inanis et vacua, $;c.] Ut quid enim
haec de ten, a, pr_etermisso c0elo, intulit, nisi quia nihil
tale de c_lo inteUigi voluit? Ipsum est enim coelum
superius, quod ab omni hujus mundi volubili statu seere-
n2
4 COMMENTARI!

turn divin_e gloria praescienti_e manet semper quietum.

Nam de nostro ccel% in quo sunt posita luminaria, huic
seculo necessaria, in sequentibus scriptura, vel quomodo,
vel quando sit factum declarat. Non ergo superius illud
ccelum, quod mortalium omnium est inaccessibile con-
spectibus, inane creature est et vacuum ut terra, quae
nihil in prima sua creatione virentium germinum vel
viventium produxit animantium : quia nimirum suis inco-
lis mox creatum, hoc est beatissimis angelorum agminibus
impletum est; quos in principio cure ccelo et terra con-
ditos esse, ac mox conditionem suam simul et totius
creaturze primordialis ad laudem Creatoris retufisse tes-
tatur ipse Conditor, qui loquens ad sanctum famulum
suum Job dicit: Ubi eras quando ponebam fundamenta
terrm ? Et paulo post: Cure me laudarent simul astra
matutina, et jubilarent omnes filii Dei; astra videlicet
matutina eosdem angelos_ quos et filios Dei nuncupans
ad distinctionem nimirum hominum sanctorum_ qui post-
modum creandi_ ae velut astra vespertina post confessio-
nero divinm laudationis per mortem crant carnis occasuri ;
c quibus videlicet astris matutinis, unum ob dispectum
socim Dei laudationis audire meruit: Ouomodo cecidisti
de ccelo, Lucifer, qui mnne oriebaris ? Corruisti in terrain
qui vulnerabas gentes_ qui dicebas in corde tuo: In
ceelum asccndam, super sidera Dei exaltabo solinm meum.
(Isa. xiv. 12.) In cujus expositione sententim sanctus
Hieronymus meminit etiam superioris coeli, ira scribens:
" Vel antequam de ccelo corrueret_ ista dicebat ; vel post-
quam de ccelo cormit : si adhuc in ccelo positus_ quomodo
dicit: Ascendam in ceelum? sed quia legimus, ccelum
coeli Domino: cure esset in coel% id est, firmamento ; in
c0elum, ubi solium Domini est, cupiebat ascendere_ non
humilitate, sed superbia. Sin autem postquam de ccelo
corruit ista loquitur ; verba arrogantize dcbemus intelli-
gere, qui nec prmcipitatus quiescat_ sed adhuc sibi grandia
repromittat, non ut inter astra_ sed super astm Dei sit."
Merito itaque co,lure cceli non inane vel vacuum esse
 IN LIB. GENESIS, CAP. I. 5

factum memoratur, sed nee tenebris in eo vel abysso locus

remanere u|lus perhibetur, quod Dominus Deus iIlumiuat,
et eujus lucerna est Agnus. Et merit_ inanis erat ac
vacua terra, cum adhuc tot_ abysso, id est, immensa
profunditate tegebatur aquarum. Merito tenebrae super
faeiem erant abyssi, cum necdum lux, quae has fugaret,
creata est. Non autem audiendi sunt qui reprehendentes
Deum, dicunt tenebras eum antequam lucern creasse:
quia non Deus tenebras in aqua vel aere fecit ullas, sed
ordine distincto providentiae sum, prius aquas cure ccelo
creavit ac term, et has postmodum, cure voluit ipse, lucis
gratia venustavit : quod eum usque modo et in aqua ipsa
et in aere per quotidianum solis aecessum ac diseessum
facere videmus. Neque enim aquas nisi a Deo faetas
credere fas est, quod etsi hic serlptura palam non dicit,
palam tamen signifieat, cure has a Deo illustratas atque
ad jussum ejus ordinatas inslnuat, sed et Psalmus dieit
aperte: Et aquae quae super ccelos sunt, laudent nomeu
Domini: quia ipse dixit, et faeta sunt. Ubi notandum,
quod cure ccelo in principio duo mundi hujus elementa,
aqua videlicet et terra, nominatim faeta memorantur,
quibus tamen duo re]iqua fuisse constat indita, ignem
videlicet in ferro et lapidibus, quae terrae viseere jam tunc
condita latebant: aerem veto in ipsa terra, eui esse per-
mixtus, ex eo cognoscitur, quod cure fuerit humectata,
et temperiem so]is acceperit, mox vapores exhalat largis-
simos. Ignem quoque ardentem terrm interioribus insi-
turn, ealidi aquarum fontes, produnt, quae cure percepta
quaedam metalla in profundo aquarum transcurrunt, non
solum ealidae, sed et ferventes insuper faeiem telluris
emanant. Non enim hme, ut quidem disputant, informi-
ter invieem mixta, sed terra ipsis quibus et nune est
finibus undique versum cireumscripta talis tune erat tota,
qua]is adhue sub imo marls profundo ex parte remanet.
Aquae autem universam ejus superfieiem in tantam tege-
bant altitudinem, ut ad ilia usque loea pertingerent, ubi
nune usque super firmamentum eoeli ex paste residentes,
6 COMMENTARII

nomen Dei Creatoris cure cedis ccelorum laudare non

desinunt. Ad h_ec tantum informis est ilia materies, de
qua mundum esse factum testatur scriptura, qu_ in Dei
laudibus dicit: Qui fecisti mundum de materia informi.
Nam cuncta qum cure aquis et terra vldere solemus in
mundo, veI de ipsis exordium natural, vel sumsere de
nihilo: Ipsa autem terra et ips_e aquw propterea nomen
sortitm sunt materim informis, quia priusquam in lucern
veuirent, unde formositatem haberent non erat. Quid
autem ineonveniens, si mundanm materiav fuerant tene-
brosa primordia, ut accedente luce melius quod factum
est redderetur, et tamquam proficientis hominis, quod
postea futurum erat, hoc modo significaretur affectio,
exponente apostolo ac dicente: Quoniam Deus qui dixit
de tenebris lumen splendescere, qui illuxit in cordibus
nostris? Unde alibi dicit: Fuistis aliquando tenebrve_
nunc autem lux in Domino : illo videlicet qui cure tene-
brae essent super faciem abyssi, dixit, Fiat lux, et facta
est lux.
Et Spiritus Dei su_perferebatur super aquas.] Non est
opinandum pueriliter quod Spiritus Creator, de quo scrip-
turn est, quia Spiritus Domini replevit orbem terranlm,
positione loci, his qu_e erant creanda superferretur: sed
intelligendum potius, quia virtute divina pra_cellebat cre-
aturis, habens in propria potestate, quando aquarum
illustraret abyssum, quando in locum eas secerneret unum,
ut appareret arida, quando et quomodo creaturas ceteras
pro suo nutu disponeret, in similitudinem videlicet fabri,
cujus voluntas his qua_ fabHcanda_ sunt rebus solet super-
ferH. Quod ipsum quoque ad distinctionem superioris
cceli pertinet, in quo mox perfecte omnia disposita Spiritus
Sancti pr_esentia illu_trabat : ha_e autem ut in inferioH-
bus; hoc est, hujus mundi creatm'is bene pHmordia con-
ditionis extempore ad perfectum deducere intendebat.
Nam et ideo Moyses superioris mundi tam breviter fecit
mentionem, quia de mundo hoc in quo homo factus est,
ad instructionem generis humani sermonem facere insti-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. I.

tuerat_ su_eere credens, si omnem creatur_ spiritualis et

invisibilis stature atque ornatum_ uno c_li nomine, quod
in principio factum dixit, comprehencleret: corporalem
vero, visibilem et corruptibilem creaturam latius ex ordlne
describeret: id est, tacitis eis, qu_e altiora qu_esitu et
fortiora scrutati sunt homines, ilia potins qu_e essent a
Deo pr_ecepta sire promissa hominibus cogitanda pro-
poneret. Uncle etiam consulte de casu prmvaricatoris
angeli et sociorum ejus penitus reticuit: quia hoc nimi-
rum ad stature invisibilis illius ac spiritualis creatur_
pertinebat, cujus superioris et invisibilis ereatur_e sanctus
Basilius in libro Hexameron secundo ira meminit: "Arbi-
tramur enim, quia si fuit quippiam ante institutionem
sensibilis hujus et corruptibilis mundi, profeeto in luce
fuit. Neque enim dignitas an_elorum, nec omnium cceles-
tium militi_e, vel si quid est, nominatum aut ineompella-
bile aut aliqua rationabilis virtus, vel ministrator spiritus
degere posset in tenebris, sed in luee et lmtitia deeentem
sibi habitum possidebat." Bene autem cure in principio
Deum, id est, in Filio Pattern feeisse cmlum et terrain
pr'eediceret, etiam Sancti Spiritus intulit mentionem ad-
dendo: Et Spiritus Dei superferebatur super aquas; ut
videlicet tofius simul Trinltatis in creatione mundi virtu-
tern eooperatam esse signaret.
El dlxit Deus, Fiat lux ; el facta est lux.] Congruit
operibus Dei, ut mundi ornatum a luce incipiat : qui cure
ipse sit lux vera, lueemque habitet inacccssibilem; eujus
beatissima visione mox creati in ecelis ccelorum angeli jam
perfrui eceperant. Apte huie quoque seculo ornando
primam materialis gratiam lucis donavit, ut esset uncle
cetera qu_e crearet apparerent. Quod autem dixisse
Deus_ sive ut lux fieret, sive ut aria qu_eque, perhibetur ;
non nostro more per sonum vocis corporeum credendus
eat, sed altius intelligendum dlxisse Deum lit fieret crea-
tufa, quia per Verbum suum omnia, id est, per Unigeni-
turn Filium feeit : de quo manifestius Evangelista Johan-
nes: In principi% inquit, erat Verbum, et Verbum erat
 COMMENTARI I

apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio

apud Deum, omnia per ipsum facta sunt. (Joan. i. 2.)
Quod ergo ait Johannes, omnia faeta sunt per Verbum
Dei : hoc est, quod Moyses ait, quia dixit Deus : Fiat lux,
dixit : fiat firmamentum ; dixit: fiat et cetera creatura.
Hoc quod Psalmus adjuncta Spiritus Sancti persona dicit:
Verbo Domini cmli firmati sunt, et spiritu otis ejus omnis
virtus eorum. Si autem qu_eritur quibus in locis, jubente
Deo, facta sit lux, cure adhuc abyssus omnem terr_e
amplitudinem contegeret: pater profecto, quia in supe-
rioribus ejusdem terrze partibus, quas et nunc diurna softs
lux illustrate consuevit, tunc principalis ilia lux emicuit.
Nee mirandum nobis divina operatione lucern in aquis
posse resplendere, cure et hominum operatione constet
eas szepius illustrari, nautarum videlicet, qui in profundo
marls demersi, emisso ex ore oleo, perspieuum sibi hoc
ac ]ueidum reddunt. Si enim homo talia per oleum sui
oris potest, quantum Deus per Spiritum otis sui create
posse eredendus est, prmsertim cure multo rariores, quam
modo in terris videre solemus, aquae in principio fuisse
faetre credendae sint, priusquam in locum essent unum, ut
appareret arida, eongregatm.
JEt vidit Deus lucern fuod esset bona.] Non velut ineog-
nitam antea repente lucern videns laudavit, quia bonam
dieit; sed earn quam landabilem se facturum noverat, jam
faetam hominibus laude digoam ac mirandam esse decla-
ravit. Velum quia non totas mundi tenebras luee infusa
dispulit, (hoc enim superni est seeuli fixa ae perpetua luee
perfrui,) sed ab una ilium parte illustrans, aliam reliquit
obscuram, recte subditur :
JEt divisit lucern ac tenebras,] Divisit namque eas non
solum qualitatis, sed et locorum distantia, lucern videlicet
in superiore orbis parte diffundendo, in qua humana erat
conversatio future: inferiora vero ejus priscis in tenebris
remanere sinendo.
Appellavitque lucern diem, et tenebras noctem.] Hoc ad
intellectum nostrum dictum est: qua enim lingua appel-
 IN LIB. GI_NESIS, CAP. I. 9

lavit Deus lucern diem, ac tenebras noctem ; utrum Hebr_a,

an Gr_ca, an alia aliqua. Et sic omnia qum vocavit qu_ri
potest qua lingua vocaverit : sed apud Dcum purus inte]-
lectus est sine strepitu et diversitate lin_tarum. Appel.
]avit autem, dictum est: Appe]lari fccit : quia sic distinxit
omnia ct ordinavit, ut et dies cerni possent, et nomina
acciperc. Sic enlm dicimus, ille paterfamilias _dificavit
istam domum, id est mdificari fecit, et multa talia per
omnes libros divinarum scripturarum invcniuntur.
Factumgue est vespere et mane dies unus.] Factumque
est vespere occidcnte paulatim luce post expletum spatium
dinrna_ longitudinis, atque inferiores mundi partes sub-
eunte, quod nunc usitato solis circuitu noctibus agi solet :
factum et mane redeuntc eadem paulatim super terras,
atque alium diem initiante ; et huc usquc dies expletus est
unus, viginti scilicet et quatuor horarum, eujus commen-
datione verbi scriptura vigilanter admonct, ut lucern qu_e
facta est, inferiora orbis occasu suo, lustrasse discamus.
Nam si non hoc faeeret, sed magis facto vespere paulatim
tota periret ; ac rursum paulatim mane rcereata resurgeret,
non jam in mane diei sequentis, sod potius in vespera
primi unum diceret esse diem perfectum, unde ctiam
vesperam et mane, quam noetem et diem factam dicere
maluit; ut insinuaret tune primarive lucis actum esse
circuitu, quod nunc circuitu solis die noctuque geri con-
star : pr_eter hoc solummodo quod post creata sidem, nox
quoque tam sua ctsi minori, quam dies luce perfunditur.
Triduo autem illo primo tenebrosa prorsus et obscura
manebat, decebat namque omnimodis ut dies incipiens a
luce, in mane dici sequentis esset protelatus: quatenus
intimaretur opera ejus qui est lux vera, et in quo tenebrm
non sunt ull_, a luce inchoari, et in lucern cuncta essc
completa.
Di_t quoque Deus : Fiat firmamenlurn in medio aquarum,
_yc.] Hic nostri c_li, in quo fixa sunt sidera, creatio
describitur ; quod in mcdio constat firmatum essc aqua-
rum. Nam suppositas ei esse aquas, et ipsi in aere ter-
10 COMMENTARII

risque videmus: superpositas autem non solum hujus

scripturae auctoritate, sed prophetm verbis edocemur, qui
ait: Extendens cmlum sicut pellem, qui tegis in aquis
superiora ejus. In medio ergo aquarum firmatum esse
constat sidereum e_lum, neque aliquid prohibet ut etiam
de aquis factum esse credatur: qui euim crystallini lapidis
quanta firmitas, qum sit perspicuitas ac puritas novimus,
quem de aquarum concretione certum est esse procreatum :
quid obstat credi quod idem dispositor natumrum in fir-
mamento cc_li substantiam solidarit aquarum ? Si quem
vero movet, quomodo aquae_ quarum natura est fluitare
semper atque ad ima delabi, super co,lure eonsistere pos-
sint, eujus rotunda videtur esse figura; meminerit scrip-
turin dieentis de Deo : Qui ligat aquas in nubibus suis, ut
non erumpant pariter deorsum ; et intelli_t, quia qui
infra ccelum ligat aquas ad tempus cure vult, ut non
pariter decidant, nulla firmioris substantiae crepidine sus-
tentatas, sed vaporibus solum nubium retentas; ipse etiam
potuit aquas super rotundam cceli sphmram_ ne umquam
delabantur_ non vaporali tenuitate, sed soliditate suspen-
dere glaciali. Sed etsi liquentes ibi aquas sistere voluit,
numquid majoris hoc miraculi est_ quam quod ipsam terrm
molem, ut seriptura dicit, appendit in nihilo ? Nam et
undae sive Rubri marls, seu fluvii Jordanis, cure ad trans-
itum Israeliticae plebis in altum ereetae murorum instar
figuntur, nonne evidens dant indicium, quod etiam supra
rotunditatem cceli volubilem, fixa possint statione manere ?
Sane quales ibi aquae sint, quosve ad usus reservatae, Con-
ditor ipse noverit: esse tantum eas ibi, quia scriptura
sancta dixit, nulli dubitandum reliquit. Quid sit autcm
dicere Dei fiat haec vel illa creatura, jam supra dictum
est. Dixit cuim ut fieret, cure in coaeterno sibi Yerbo,
unigenito videlicet Fillo, cuncta creando disposuit. Cure
ergo audimus; dixit Deus, Fiat firmamentum in medio
aquarum, et dividat aquas ab aquis ; intelligamus quod in
Verbo Dei erat ut fieret, in quo faciendum intus, ante
omne tempus praevidit, quicquid foras Deus ex temlmre
 XN L_B. OgNES_S, CAP. X. 11

fecit. Cure veto audivimus, Et feclt Deus firmamentum,

et dlvisit aquas, &c. ; inte]]igamus faetam cecil aquarumque
creationem, ac dispositionem non excessisse prmscriptos
sibi in verbo Dei terminos, juxta illud Psalmist_e: Pr_-
ceptum posuit, et non prmteribit. Quod tuque de crea-
tufts sequentibus quatuor diebus facts referuntur, intelli-
gendum est. Ubi vero adjunctum audimus, Et vidit
Deus quod esset bonum, intelligamus in benignitate Spi-
fttus ejus, non quasi eognitum postea quia factum est,
plaeuisse, sed potius in ea bonitate plaeuisse, ut maneret,
ubi placebat ut fieret. Notandum enim, quod hujus verbi
adjeetio hoe in loeo in Hebraiea vefttate non babetur. Et
mirum quare inter omnia qum ereasse Deus legitur, hic
solummodo, id est, in seeundi diei operibus, probatio
divinm visionis minime addatur, qum tamen ipsa cure
eeteris quve fecit, Deo bona visa esse demonstrantur, cure
in sequentibus dicitur, viditque Deus cuncta qu_e fecit, et
erant valde bona, nisi forte, sicut quidam Patrum expo-
nunt, inteUigere nos in hoc scriptura voluit, non esse
bonum duplieem numerum, qui ab unitate dividat, et prm-
figuret f_dera nuptiarum: unde et in arca Noe omnia
animalia qu_ecumque bina ingredinntur, immunda sunt, et
impar numerus esse mundus ostenditur. De his sane qum
hactenus exposita sunt, id est de ereatione diei primi et
secundi, in histofta sancti Clementis ita refertur dixisse
Apostolum Petrum: "In principio cure fecisset Deus
ccelum et terrain, tamquam domum unam, ipsaque ex
corporibus mundi reddita est umbra his qum intrinsecus
clausa erant, tenebras ex se dedit. Sed cure ,¢oluntas Dei
introduxisset lucern, tenebr_e illEe, qu_e ex umbra corpo-
rum factee fuerant, continuo devoratm sunt; turn deinde
lux in diem, tenebree deputantur in noctem. Jam _ero
aqua qu_e erat intra mundum, in medio prlmi ilfius cceli
terrmque spatio, quasi gelu concreta, et crystallo solidata
distenditur: et hujusmodi firmamento velut intercluduntur
media cceli ac terrm spatia, idque firmamentum ccelum
Conditor appeUavit, antiquioris iUius vocabulo nuncupa-
I

[ ]_ COMMENTARI1

t turn,
in duaset ita totius
divisit mundi machinam,
regiones. Divisionis cure
antemunabmc
domus esset,
fuit cansa,
ut superna regio angelis habitaculum ; inferior vero pra_-
I beret hominibus." H_ec nostro operi paucis inserere libuit,
ut quantum hoe Patrum sensui concordet_ lector agnoscat.
Di_t veto Deus, Congre#entur a_ qu_e sub c_lo sunt
in locura unum, tyc.] Subducuntur aquae qua_ inter co,lure
et terrain universa compleverant, et unum congregantur
in locum: ut et lux qu_e pr_eterito biduo aquas clara
lustrabat, clarior puro in aere splendesceret : et terra qu_e
]atebat appareret, quveque contecta aquis limosa manebat
et invalida, harum abscessu redderetur arida, et suseipi-
enclis apta germinibus. Si quis vero qu_esierit ubi con-
gregatre sint aquae, qu_e omnes terrve partes ad e(elum
usque cooperuerant ; seiat fieri potuisse, ut terra ipsa
]onge ]ateque jussu Creatoris subsidens, alias partes pr_e-
beret concavas, quibus confluentes aquee reciperentur, ut
appareret arida ex his partibus, unde humor abseesserat.
Potest etiam non absurde eredi rariores, sicut et supra
commemoravimus, primarias fuisse aquas, qure velut
nebulve terras tegerent ; eongregatione autem esse spis-
satas, qu_e datis sibi locis capi possent, apparente arida in
reliquis. Bene autem cure multa constet esse maria, in
locum tamen unum congregatas dicit aquas : quia videlicet
cuncta h_ec jugi unda atque continua oeeano ac marl
junguntur magno : sed etsi qui lacus in semetipsis vlden-
tur esse circumscripti, ethos ferunt occultis quibusdam
perforatos cavernis, in mare suos evolvere meatus. Nam
et fossores puteorum hoc probant ; quia tellus omnis per
invisibiles venas aquis est repleta manantibus, quve trahunt
ex marx prmc_pmm.
Et vocavit Deus aridam terrain, 3;c.] Prius quidem ad
distinctionem aquarum totam hanc solidiorem mundi
partem appellavit terrain, cure dieeret, In prineipio ereavit
Deus ccelum et terram; terra autem erat inanis et vacua:
at nunc postquam formari jam mundus ineipit, et aquis
suum in loeum recedentibus terrve facies appareret, ad
 IN LIB. GENEBIS_ CAP. I. ]_

dlstinctionem partls ejus qum adhuc aquls premebatur,

cetera portio, quam aridam esse lieebat, terr_ nomen
accepit: inde dicta Latine, quod animantium pe_bus
teratur. ConKregationes veto aquarum appel|antur maria,
videlicet pro maxima sui parte. Ham et apud Hebl_os
cunctas aquarum congregationes sive salsm, seu sint
dulces, appellari dicunt maria. Et apte qui prius propter
continuationem omnium qum in terris sunt aquarum, in
locum unum eas dixit congregatas, nunc et earum con-
gregationes aquarum pluraliter nominat, et hmc appellari
maria pluraliter dicit, propter videlicet multifidos earum-
dem sinus, qui diversa pro regionum vocabttlis et ipsi
nomina sortiuntur.
Et vidit De.us quod esset bonum.] Necdum terra ger-
minabat, needum vel ipsa, vel aqum animantia viva pro-
duxemnt; et tamen videre dieitur Deus quod esset bonum,
cedentibus aquis apparuisse aridam : quia videlicet aquae
Creator atque aestimator universitatis pr_evidens quae futura
sunt, quasi perfeeta jam laudat, qum adhuc in primi operis
exordio sunt: nec mirum apud quem rerum perfectio non
in consummatione operis, sed in sure est prmdestinatione
voluntatis.
Et air : Germinet terra herbam virentem el facientem
semen, _e.] Patet ex his Dei verbis, quod verno tempore
mundi est perfeetus ornatus. In hoe enim solent herbae
virentes apparere in terra et ligna pomis onustari: simul-
clue notandum, quod non prima herbarum arborumque
germina de semine, sed prodiere de terra: nam ad unam
Conditoris jussionem terra, quae arida parebat, repente
herbis comta, et nemoribus est vestita florentibus, atque
haec continuo sui qumque generis poma ex sese, ac semina
produxerunt. Oportebat enim ut forma quaeque l_rum ad
imperium Domini primo perfecta procederet, quomodo et
homo ipse, propter quem omnia facta sunt in terra, per-
feete ; hoc est, juvenilis mtatis plasmatus esse credendus
est.
Dixit autem Deus : Tiant luminaria in firmamento cwli.]
Decenti satis ordine mundus ex materia informi congruam
 14 COMMENTARII

procedit ad formam. Postquam enim ante omnem hujus

.; seculi diem co,lure et terrain et aquam Deus creavit, hoc
est, superiorem ilium, et spiritualem cure suis incolis mun-
dum, et informem totius hujus mundi materiam, juxta hoc
quod scripture est : Qui vivit in aetemum, creavit omnia
simul ; primo hujus seculi die lucern fecit, qum ceteras crea-
turus specie capaees redderet. Secundo firmamentum cceli,
superiorem videlicet hujus mundi partem, in aquarum
medio solidavit. Tertio in inferioribus mare terrasque suis
discrevit finibus, aeremque suis in loeis, cedente aqua,
diffudit. Oportuit ergo ut eodem quo creata sunt ordine
profectum caperent elementa amplioris ornatus, id est,
quarto die ccelum luminaribus insigniretur. Quinto a6r et
mare, sexto terra suis impleretur animantibus. Nam quod
die tertio terra herbis est arboribusque vestita; non ad
ornatum ejus, sed ad ipsam, ut ita dixerim, figurae ejus
superficiem pertinet.
Dixit ergo Deus : Fiant luminaria in firmamento cw,li, ut
dividant diem ac noctem.] Ea videlicet divisione, quze in
sequentibus explieatur apertius, ut sol quidem diem,
luna vero et stellae noctem illustrent. Hoe enim factis
sideribus ad augmentum primarim lucis accessit, ut
etiam nox luminosa procederet, vel lunae utique splen-
dore, vel stellarum, vel utroque irradiata, quae eatenus
nihil praeter tenebras noverat antiquas. Nam etsi nobis
saepissime nox tenebrosa videtur, et caeca, obseurato vide-
licet nebulosis turbinibus aere qui terrm proximus est :
superioratamen flla spatia, quae retheris nomine censentur,
et a turbulento hoc aere usque ad sidereum pertingunt
e_lum, semper ob siderum circumeuntium reddunt lucida
fulgorem. Sed et hoc divini muneris exorta sidera cure
additamento lucis mundo obtulerunt, ut distinctio quoque
temporum labentium per ea posset dinosei: unde sequi-
tur,
Et sint in si#na et tem_vora, et dies et annos.] Quia nimi-
rum priusquam sidera fierent, non erat quibus ordo temo
porum adnotaretur indiciis : non erat made meridiana hora
dinosceretur_ antequam sol medium cmli eonscenderet
 IN LIB. GENES[S_ CAP. I. ]5

igneus orbem ; non uncle ceterm diei noctisque si_arentur

horn, donee astra polum _qua]i inter se sorte die noetuque
dividerent. Sunt ergo |uminaria in signa et tempora, et
dies et annos : non quod a concfitione eorum vel tempora
ineiperent, qu_e eonstat cepisse a prineipio quo feeit Deus
eoelum et ten'am ; vel dies et anni, qui originem sumsisse
noscuntur, ex quo dixit Deus : Fiat lux_ et facta est lux :
sed quia per ortus eorum sire transitus temporum ordo
dierttmque annorumque signatur. Nam totum illud triduu_fi
superins indisereto eursus sui proeessu transierat, nuUam
penitus dimensionem habens horarum, utpote quia lumine
primario adhuc generaliter omnia replente, nutlumque caput
habente, quod nune de sole aeeipit, nusquam radii arden-
tiores inluxerant; nulla sub eaute vel arbore quasi remo-
tior umbra frigebat. Sed et excepta adnotatione tempo-
rum, sunt luminaria in signa hujus vita_ usibus necessaria,
qua_ vel nauta_ in gubernando, vel in desertis 2Ethiopim
arenosis quique viantes observant: ubi quam levissimo
venti impulsu euneta, mox qum inventa fuerint, itineran-
tinm vestigia complanantur. Ideoque non minus illis in
regio5ibus euntes, quam qui in marl navigant, nocte dieque
signis egent siderum. Sunt item signa, quibus nonnun-
quam aeris quoque qualltas qua_ sit ventura horum con-
templatione pr_evidemus.
Ut luceant in firmamento ceeli, _fe.] Semper quidem
luminaria in firmamento cceli lucent, ut diximus, et prox-
ima ei loea claro lumine perfundunt; seal temporibus
opportunis inluminant terrain. Namque aliquoties nubi-
Iosus obsistit aer, ne vel lunm, cure parva est, vel stellarum
lumen terris appareat: sed et ortus sol lunam stellasque
majore lumine, ne terrain inluminent, impedit: unde et
nomen Latine accepit, quod solus obtunsls una stellis eum
luna per diem terris fulgeat.
Fecit quoque Deua duo magna luminaria.] Luminaria
magna possumus aceipere, non tam aliorum eomparatione,
quam suo munere, gt est cmlum magnum et mare mag-
num. Nam et magnus sol qui complet orbem terrarum
10 COMMENTARI I

suo calore, vel luna suo lumine, qu_e in quacumque parte

fuerint ccvLi,terr_e inluminant omnia, et mqne spectantur
a cunctis. Exemplum magnitudinis eorum evidens, quod
omnibus hominibus orbis ipsorum idem videtur. Nam si
longe positis minor videretur, et propius constitutis major
refu]geret, proderet exiguitatis indicium.
Luminare majus, ut pr_eesset diei, _yc.] Luminare majus
est sol, non solum forma sui quaLiscumque est eorporis,
sed etiam magnitudine luminis, qua et ipsum luminare
minus et stellas illustrare creditur. Major est et virtute •
ardoris, qua mundum calefecit exortus, cum prmteritis
ante ejus creationem diebus, nihil omnino caloris habu-
isset: quod autem _equalis uniusque magnitudinis luna
cure sole cernitur, ex eo fieri dicunt, quod ille multo lon-
ginquior a terris atque altior quam luna incedat: ideoque
magnitudo ejus quanta sit, nequaquam a nobis qui in ten-is
degimus, valeat dinosci. Omnia enim longius posita solent
breviora videri.
Et luminare (inquit) minus, ut pr_esset nocti, _;c.] Quia
etsi lunam omni mense si aliquotiens et stellas majores in
die videri contingat; nequaquam eas diei, sed nocti s_)lum-
modo lucis solatium aliquod afferre certissimum est.
Ut lucerent super terrain, Syc.] Hvee et de luminaribus
magnis et de stellis intelLigi possunt ea tantum distinc-
tione, ut quod dictum est, et prmessent diei, ad solem spe-
cialiter; quod subjunetumj et noeti, ad lunam et stellas
pertineat ; quod vero subinfertur, et dividerent lucern ac
tenebras, omnibus tuque sideribus eonveniat, qum ubieum-
que incedunt, lucern seeum cireumferunt: ubi autem
absunt, tenebrosa cuncta reLinquunt. Sin autem qu2erit
aliquis quale poterit esse lumen diurnum ante ereationem
siderum, non ab re quod tale fuerit, quale videmus quo-
tidie mane, adproximante scilicet soLis ortu, sed necdum
terris apparente, quando lucet quidem obtusis stellarum
radiis dies, sed minime adhuc, donec sol oriatur, refulget.
Uncle nulla tunc esse diseretio temporum prveter diei
solum et noctis poterat, meritoque factis sideribus dictum
5
 IN LIB. GENESIS, CAP. I. 17

est: Et sint in signa et tempora, et dies et annos. Cccpe-

runt namque discerni temporum vices, ex quo sol die
quarto mundi nascentis a medio procedens orientis _equi-
noctium vernale suo consecravit exortu, et quotidianis pro-
fectibus ad alta cwJi culmina scandendo, rursumque a sol-
stitiall vertice ad infima paulatim descendendo, ne mora ab
infimis hibernisque locis mquinoctiales gyros repetendo
discretis temporibus quatuor notissimis, diebusque prm-
finitis anni spatium complevit. Sed et luna vespere plena
apparens, ea qum in celebrationem paschm servanda erant
tempora, primo suo prvefixit ascensu. Ipsa est enim hora
qua non solum antlquus ille populus Dei, sed et nos hodie
primam in agendo pascha servamus, cure vequinoctii die
transcenso plena vespere luna, hoc est, quartadecima
in faciem cceli prodierit. Nam mox post hvec ut Domi-
nicus dies advenerit, aptum hoc celebrandw resurrectionis
Dominicm tempus instabit : completo ad litteram quoque
prophet_ verbo, qui dixit, Fecit lunam in tempora, sol cog-
novit occasum suum. Stellm quoque, cxcepto quod supra
diximus, quia vel sua specie quoe sit futura qualitas aeris,
vel suo cursu quota sit vigilia noctis ostendunt, sunt in
sigma et tempora; quia hm in co,lure venientes mstiva
tempora, illm designant hyberna. Sunt et in dies ; quia
istve vernis diebus solem, illve comitantur autumnalibus.
Sunt et in annos, quia qum nunc verbi gratia in mqui-
noctio verno matutinm orinntur, ips_e omnibus almis in
eodem oequinoctio in cccli faciem veninnt: qum nunc in
solstitio vespere vel mane, h_e semper in illo eisdem horis
oriuntur. Sed et qu_edam sunt stellve, quas planetas, id est,
errantes vocant astrologi, qum majores annos suo circuitu
facinnt, quo ad eumdem eo_li locum redeunt. Nam stella
quve Saturni dieitur, triginta annis: qum Jovis, duodeeim
annis : qum Martis, duobus annis fertur solaribus, circuitu
ccvli expleto, ad eadem loca siderum, in quibus fuerant ante
redire. Luna quoque cure duodecies spatia sui cursus
peregerit, annum facit comrnunem, id est, dierum treeento-
rum quinquaginta quatuor, et ut anno solat_ possit ejus con-
VOL. VII. C
]8 COMMENTARII

cordare circuitus, tertio quoque vel secundo anno tertium

decimum addit mensem, quem embolismum vocant annum
calculatores, et fit dierum trecentorum octoginta et quatuor.
Et vidit Deus quod esset bonum.] Necessario sancta
scriptura multoties repetit, quod vidit Deus bona ease qu_e
fecit, ut hine informaretur pietas fidelinm : non tamen pro
humano sensu, qui smpe etiam bonis rebus offenditur qua-
rum causas atque ordinem neseit, de creatura visibili atque
invisibili judieare, sed laudanti Deo credere et cedere.
Tanto enim quisque faeilius aliquid proficiendo cognoseit,
quanto religiosius antequam cognosceret Deo credidit.
Vidit ergo Deus quod essent bona qum fecit: quoniam
qum faeienda placebant, ut fierent facta p]acuerunt, ut
manerent, quantum cuique rei existendi sive manendi a
tanto fabrieatore fuerat eonstituenda mensura.
Factum est vespere el mane dies quartus._ Heee est ves-
pers ilia memoranda, in qua populus Dei in 2Egypto in
celebrationem paschm obtulit agnum hoc mane quod
primum post excussum long_ servitutis jugum e0epto
libertatis itinere vidit. Scriptum est, dicente Domino ad
Moysen : Mensis iste, vobis principium mensium, primus
erit in mensibus anni, &e. (Exod. xii. 2.) Qua etiam
vespers ad consummanda pasehve legalis saeramenta, Do-
minus noster post esum agni typice mysteria nobis sui
corporis et sauguinis celebranda initiavit : quo lueescente
mane, quasi agnus immaculatus suo nos sanguine redi-
mens, a dmmonicm dominationis servitute liberavit. Qu_e
videlicet lunge plenissimve dies in creatione quidem mundi
quarta processit: at in tempore Dominic_e passionis alti-
oris gratia sacramenti, in quintam sabbati incidit : ut vide-
licet Dominus sexta sabbati crucifixus, sabbato ipso in
sepulchro quiesceret, ac primam sabbati sua resurrectione
consecraret, et nobis quoque in ea, in qua lux facts eat,
resurgendi a mortuis ac lucern perpetuam intrandi fidem
spemque donaret.
JOixit etiam Dens, Producant aquae reptile aninue viventis,
_c.] Post ornatam quarto die cveli faciem luminaribus,
 IN LIB. GENESIS, CAP. I. ]9

ornantur consequenter quinta inferioris mundi partes,

aquae videlicet et aer, his qu_e spiritu vitve moventur:
quia et hzec elementa quadam quasi cognatione et sibi ad
invicem et c0elo copulantur. Sibi quidem, quia uatura
aquarum aeris qualitati proxima est: uncle exhalationibus
earum pingueseere probatur, ira ut nubila contrahat, et
possit volatus avium sustinere, attestante seriptura: quia
subito aer cogetur in nubes, et ventus transiens fugabit
eas. Denique per noctes etiam serenas rorat, eujus roris
guttae mane in herbis i)aveniuntur: ccelo autem hoc
modo junguntur, quJa adeo vieinus est ei aer iste, ut et
ipse nonnunquam ejus nomen aeeeperit, sicut volatilia
cteli cognominat seriptura, qu_e volare eonstat in aere: et
Dominus ipse turbis, qu_e tempus adventus sui de vir-
tutum ostensione non cognoverant, ]oquitur dicens : Cure
videritis nubem orientem ab occasu, statim dicitis, Nim-
bus venit, &c. (Luc. xii. 54.) Ubi certum est, quia
faciem coeli non aliam quam variantem hunt stature aeris
appellat.
Di_t ergo Deus, Producant aquce reptile anlm_e vivenlis,
tyc.] Et ne forte, quia sunt aquarum animantia, qu_e non
reptando, seal natando, vel pedibus ambulando ineedunt;
sunt inter volatilia qua_ ira pennas habent, ut omni usu
volandi eareant, putaret quisquam aliquod genus volati-
llum sive aquatilium animantinm in hoe Domini verbo esse
pr_etermissum, vigilanter adjungitur,
Creavilque Deu8 cete #randia et omnem animam viventem,
_yc.] Nullum igitur genus exeeptum est, ubi eum eetis
grandibus creata est omnis anima vivens eorum qu_e pro-
duxerant aquae in species diversas : hoe est, et reptilium,
et natatilium, et volatilium ; sed et eorum qu_e hullo apt_e
incessui fixa eautibus inhserent, ut sunt plurima eoneha-
rum genera. Ouod autem dictum, et volatile super terrain
sub firmamento emil, nihil rationi veritatis obsistit, quia
nimimm, etsi immenso interjacenti spatio, sub sidereo
tamen carlo volant aves qu_e super terrain volant: quo-
modo etiam nos homines in terra positi, sub ccelo ac sole
02
_0 COMMENTAR|I

ease constituti veraciter et recte dicimur, attestante scrip-

tura, qum ait: Qui erant in Jerusalem habitantes Judvei,
viri religiosi, ex omni natione quae sub ccelo est: et quid
habet amplius homo de universo labore auo quo laborat
sub sole. Sane juxta aliam translationem movet non-
nulloa quod dictum eat, et volatilia volantia secus firma-
mentum emli, id eat, juxta firmamentum cceli. Sed intel-
ligendum eat, quod ideo dictum sit volare aves sub
firmamento cveli, quia hoe nomine etiam aether indicetur:
hoe est, superius illud aeris spatium, quod a turbulento
hoc et ealiginoso loco in quo ayes volant, usque ad astra
pertingit, et ease tranquillum prorsus ac luce plenum non
immerito creditur. Nam et errantia sidera septem, quae
in hoc mtheris spatio vaga ferri perhibentur, scriptura in
firmamento ccell ease posits dixit. Ideoque ayes recte
dieuntur seeua firmamcntum c_eli volare ; quia vicina aunt,
ut diximus, a_theri turbulcnta hmc aeris spatia, quae vola-
tus avi_tm sustinent. Nee mirandum si a_ther firmamen-
tum coeli nominetur, cure aer appellatur ecelum, ut supra
docuimus. Nec praetereundum quod cure creasse dicere-
tur Deus omnem animam viventem, additum est, atque
motabilem: ad distinctionem videlicet hominis, quem
facturus erat ad imagincm et similitudinem suam, ita ut si
ejus praeeepta servaret, perpetua viveret incommutabilitate
beatus. Nam animantia cetera ita sunt prima mox con-
ditione facta, ut vel alia aliis in alimoniam cederent, vel
ipsa suo senio deficientia perirent.
Et vidit Deus quod esset bonum, benedixitque eis, _;c.]
Quod dixit, Crescite et multiplicamini et replete aquas
marls, ad utrumque genus animantium de aquis factorum ;
hoc est, et ad pisces pertinet, et ad ayes : quia sicut pisces
omnes non nisi in aquis vivere possunt ; ira aunt plerae-
que aves quae etsi in terris aliquando requieacunt, f_etusque
propagant; non tantum de terra, aed de marl vescuntur,
mariniaque sedibus fibcntius quam utuntur terrestribua.
Quod vero subjungit, avesque multiplicentur super terrain,
ad utrumque genus avium, hoc eat, et earum quve de
 IN LIB, GENESlS_ CAP. I. _I

aquis, et earum quve vescuntur de terra, respicit: quia

videlicet etiam ill_e qu_e sine aquis vivere nesciunt ayes,
its ut multo s_epe anni tempore sub profundo aquarum,
quomodo pisces lateant, nonnunquam egredi super terras
solent, maxime cure fcetant et nutriunt pullos.
IKvit quoque Deus, Producat terra animam viventem in
genere suo, _;c.] Post radiatum sideribus co_lum, post im-
pletum volatilibus aerem, qui ob viciniam, ut diximus,
eceli nomen meruit. Post locupletatas suis animantibus
aquas, quve et ips_e aeri sunt magna naturee vicinitate con-
junctve : unde et de illis sumsit animantia, de illis imbres,
hives, grandines, et cetera, sumit hujusmodi: consequens
erat etiam terrain suis animantibus, hoc est, ex se genitis
impleri. Nam et ipsa preecipuam habet cognationem cure
aquis, ut pore quve sine earum succo et inrigatione non
solum fructificare, sed nec ipsa consistere possit, Petro
attestante, qui ait: quia cceli erant prius, et terra de aqua,
et per square consistens Dei verbo. Jubet ergo pro-
ducere Deus terram, jumenta, et reptilia, et bestias terr_e :
qula vero nomine bestiarum omne quiequid ore vel ungui-
bus s_evit, exceptis serpentibus, constat esse comprehen-
sum : nomine autem reptilium terrve etiam serpentes con-
tinentur; nomine vero jumentorum, ea qu_e in usu sunt
hominum, animalia deslgnantur. Ubi ergo eonditio
describitur eeterorum animalium quadrupedum, verbi
gratia, cervorum, caprearum, bubalorum et caprorum
ceterorumque hujusmodi, nisi forte et hvec ob feroeitatem
indomitm mentis inter bestias esse adnumerata dixerimus,
juxta antiquam sane translationem, in qua scripture est:
Ejieiat terra animam vivam secundum genus, quadrupedia
et reptilia et bestias terr_e, nihil omnino quvestionis est,
quia videlicet nomine quadrupedum cuncta comprehensa
sunt, quve, exceptis best[is et reptilibus, terra produxit,
sire quee sub cura humans, seu qu_e sunt fera et agrestia.
Et fecit Deus bestias terr_, _c.] Notanda transmutatio
verborum, quia supra dictum est, quod producere jusserit
Deus terram, et jumenta, et reptilia, et bestias terroe:
_ COMMENTARII

nunc autem mutato ordine fecisse dicitur Deus bestias

terrse et jumenta et omne reptile terrm : et intelligendum,
quod dicto eitius omne quod voluit, fuit: nilque differt
quod loquela humana prius in creaturarum ordine nomi-
net, quas divina potentia condidit simul cunetas. Cure
autem sequitur :
Et vidit Deus quod esset bonum.] Qu_eritur merito, quare
non hic addatur illud quod dictum cst de eis, qum aquve
produxerant de animantibus, benedixitque eis dicens:
Crescite et multiplicamini et replete terrain. An forte
quod de prima creatura animve vivcntis dictum a Deo
commendaverit, etiam de secunda nobis subintelligendum
reliquit? maxime, quia in hujus diei operibus plura erat
alla subjuncturus: porro de homine facto hoc neeessario
iterare euravit dieens: Benedixitque illis Deus, et sit :
Creseite et multiplicamini et replete terrain ; ne quis
honorabili connubio inesse peccatum thorumque f_editati
fornicationis putaret esse comparandum. Faeta autem
atque ornata habitatione mundana, supererat ut ipse etiam
propter quem omnia parabantur, habitator ac dominus
rerum homo crearetur, sequitur:
Et all : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinera
nostram.] Nunc apparet evidentius quare de ereatis herbis
et arboribus, piscibus et volatilibus, terrestribus quoque
animantibus dictum sit, ut fierent singula juxta genus et
species suas. Prmvidebatur enim futura ejus creatio, qui
non solum suo generi similitudine congrueret et specie,
sed etiam ad imaginem sui Creatoris ac similitudinem
fieret: cujus nobilitati creationis etiam hoc testimonium
dat, quod non sicut in ceteris creaturis dixit Deus: Fiat
homo, et factus est homo ; vel : Producat terra hominem,
et produxit terra hominem ; sed priusquam fieret, Facia-
mus hominem, dicitur, ut videlicet quia rationabilis crea-
tura condebatur, quasi cure consilio videretur facta.
Quasi per studium de terra plasmatur, et inspiratione
Conditoris in virtute spiritus vitalis erigitur, ut scilicet non
per jussionem vocis, sed per dignitatem operationis existe-
 IN LIB. GENES18, CAP. I. _8

ret, quia ad Conditoris imag4nem fiebat. Cure autem

dicitur, Faciamus homiuem ad imagiuem et similitudinem
nostram ; unitas sanct_e Trinitatis aperte commeudatur.
Si quidem eadem individua Trinitas, in prvecedente return
formatione mystice erat insinuata, quando diccbatur: l_t
dixit Deus, Fiat, et fecit Deus; et vidit Deus quod esset
bonum. Nunc autcm manifestius haec ipsa insinuatur,
cum dicitur : Faciamus hominem ad imaginem et similitu-
diuem nostram, et recte, quia donec is qui doccretur non
erat, in profuudo fuit abdita przedicatio Deitatis : ubi vero
ccepit hominis expectari creatio, revelata cst tides, et
cvidenter dogma veritatis emieuit. In eo enim quod
dicitur, Faciamus, una ostenditur trium personarum ope-
ratio : in eo veto quod sequitur, ad imaginem et similitu-
dinem nostram, una et vequalis substantia ejusdem sanct_e
Trinitatis indicatur. Quomodo enim una esset imago et
similitudo, si minor Patre Filius, si minor esset Filio
Spiritus Sanctus, si non consubstantialis cjusdem potes-
tatis esset gloria totins Trinitatis ? aut quomodo diceretur,
Faeiamus, si trium in una deitate personarum cooperatrix
virtus non esset ? neque enim augelis a Deo diei poterat,
Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram :
quia nulla prorsus ratio sinit, ut Dei et ange]orum unam
esse eamdemque imaginem sive similltudinem credamus.
In quo autem sit homo factus ad imaginem et similitudi-
nero Dei, testatur apostolus, cure nos solerter admonet, ut
hauc quam in primo parente perdidimus, per gratiam
ejusdem Conditoris recuperemus in nobis. Renovamini,
inquit, spiritu mentis vestry, et induite novum hominem,
qui secundum Deum creatus est, in justitia, sanctitate, et
veritate. Creatus est ergo Adam novus homo de terra
secundum Deum, ut esset justus, sanctus, et verus, sub-
ditus et humiliter adhverens grative sui Conditoris, qui
_eternaliter ac perfecte justus, sanctus, et verus existit:
qui quoniam pulcherrimam hanc novitatem in se divin_e
imaginis peccando corrupit, eorruptamque ex se prosapiam
2_ COMMENTARII

generis humani procreavit unde venit secundus Adam, id

est, Dominus ipse et Conditor noster, natus ex Virgine,
creams incorruptibiliter atque ineommutabiliter ad ima-
ginem Dei, immunis omnis delicti, et plenus omnis gratiae
et veritatis, ut imaginem in nobis suam ac similitudinem
exemplis suis restauraret et donis. Ipse est enim novus
homo veraciter secundum Deum creatus: quia nimirum
ita veram de Adam carnis substantiam sumsit, ut nihil de
illo vitii sordentis traheret: cujus exempla pro captu
nostro sequi, cujus adhaerere donis, cujus obtemperare
mandatis, hoc est, imaginem Dei quam in veteri homine
perdidimus, recuperare in novo. Non ergo seeundum
corpus, sed secundum intellectum mentis ad imaginem
Dei creams est homo. Ouamquam et ipse in corpore
habeat quamdam proprietatem quae hoe indicet, quod
erecta statura est factus, ut hoc ipso admoneretur, non
sibi terrena esse sectanda, velut pecorum, quorum voluptas
omnis ex terra est: unde in altum cuncta prona, atque
prostrata sunt, juxta quod quidam poetarum pulcherrime
ac vei'issime dixit :

Pronaque cum spectent animalia cetera terram,

Os homini sublime dedit, cmlumque videre,
Jussit et erectos ad sidera tollere vultus :

Congruit ergo et corpus ejus animae rationabili, non

secundum lineamenta figurasque membrorum, sed potius
secundum id quod in coelum erectum est, ad intuenda
qure in corpore ipsius mundi superna sunt, sicut anima
rationalis in ea debet erigi, quae in spiritualibus natura
maxime excelhmt, ut quae sursum sunt sapiat, non qum
super terrain. Bene autem additur:
E,t irr_esit piscibus marls el volalililms coeli, _yc.] Quia
nimirum in hoc maxime factus est homo ad imaginem Dei,
in quo inrationabilibus antecelfit : capax videlicet rationis
conditus,_ per quam et creata quaeque in mundo recte
ggabernare, et ejus qui cuncta creavit posset agnitionc
 IN LIB. GENESIS_ CAP, I. _5

perfrui. In quo honore positus, si non intellexerit ut

bene agat, eisdem ipsis animantibus insensatis, quibus
pr_elatus est, comparabitur, sicut Psalmista testatur.
Et creavit Deus hominem ad imaffinem suam, tyc.] Quod
prius dixerat, ad imaginem suam; eonfirmationis gratia
geminavit, addendo, ad imaginem Dei ereavit ilium: ut
diligentius ineulearet nobis, quales a Deo faeti sumus, et
spem reeipiendze Dei imaginis aretius nostris mentibus
infigeret: ne qui in imagine Dei ambulamus, vane eon-
turbemur, thesaurizantes in ineerto divitiarum, sed expee-
temus potius Dominum sitientes quando veniamus et
pareamus ante faeiem ejus, eerti quia eum apparuerit,
similes ei erimus, quoniam videbimus eum sieuti est.
Quod autem nune dieitur, ad imaginem Dei ereavit ilium,
cure superius dictum sit, faeiamus ad imaginem nostram ;
signifieat, quod non id agat ilia pluralitas personarum, ut
plures deos eredamus ; sed Patrem, et Filium, et Spiri-
tuna Sanetum, propter quam Trinitatem dictum est, ad
imaginem nostram, unum Deum aeeipiamus, propter quod
dictum est, ad imaginem Dei.
Masculum et feminam ereavit eos.] Plenius in sequen-
tibus, unde et quomodo protoplastos feeerit Deus expo-
nitur. Sed nune brevitatis eausa tantum ereati referuntur,
ut sextl diei operatio, ae septimi dedieatio cure eeteris
explieetur, ae sic extempore liberius, et hoe et alia przeter-
missa quae erant, relatu digna dieantur. Maseulum autem
unum et feminam in primis ereavit Deus unam, non ut
animantia cetera, quae in singulis generibus non singula,
sed plura ereavit: ut per hoe humanum genus aretiore ad
invieem copula earitatis eonstringeret, quod se ex uno
totum parente ortum esse meminisset; eujus eausa unio-
nis seriptura sacra eum dixit, et ereavit Deus hominem;
ad imaginem Dei ereavit ilium, statimque subjungeret:
maseulum et feminam ereavit eos. Noluit addere, ad
imaginem Dei ereavit eos: femina enim ad imaginem Dei
ereata est, seeundum id quod et ipsa habebat mentem
rationalem : sed addendum hoc de ilia non putavit scrip-
5
_ COMMENTARII

tura, quod propter unitatem conjunctionis etiam in ilia

inteUigendum reliquit ; immo in omni quod de eis ortum
est genere humano intelligendum esse signavit. Omnis
enim homo etiam nunc in quantum ratione utitur, ima-
ginem in se Dei habet: unde dicit Johannes: Erat lux
vera, que inluminat omnem hominem venientem in hunc
mundum. Ipsum est enim lumen de quo Psalmista glo-
riatur in Domino dicens : Signature est super nos lumen
vultus tui, Domine. Et quidem apte hoe in loco masculus
et femina creati esse eommemorantur: tametsi modus
ejusdem creationis necdum referatur, ut videlicet habeat
locum congruum sermo divinve benedictionis, de quo
sequitur.
Benedixitque illis, el air, Crescite el raultiplicamini, 3yc.]
H_ec etenim multiplicatio hominum et repletio terrve non
nisi per eonjunctionem erat marls et feminve perficienda.
Si autem benedictione Dei crescit ac multiplicatur genus
humanum ; quanta sunt maledictione digni, qui prohibent
nubere, et dispositionem ccelestls decreti quasi a diabolo
repertam condemnant ? Non ergo damnand_e sunt nuptim,
quas ad propagationem generis humani, terramque re-
plendam, supernve gratia bcnedictionis instituit: sed
magis honoranda, majore est digna benedictione virglnitas,
qu_e postquam repleta est terra hominibus, casta mente
simul et corpore Agnum quoeumque ierit, id est, Dotal-
hum Jesum in ccelestibus sequi, et cantieum novum,
quod nemo alius potest ei cant.are, desiderat. Deus nam-
que ac Domlnus noster, qui in primordio mundi nascentis
feminam ex virili latere formavit, ut mutua illorum con-
junctione terram esse implendam doceret, ipse in fine
seculi assumsit virum de carne ¥irginis, totius conta-
gionis expertem, tota divinitatis plenitudine perfectum, ut
virginitatis se gloriam potius quam nuptias diligere pro-
baret.
Et dominamini piscibus maris, _yc.J Merito qu_eritur, in
quam utilitatem homo dominatum in pisces, et volueres, et
animantia terr_e cuncta percepcrit, vel quos ad usus qu_eve
 IN LIB. GENESIS_ CAP. I. 27

solatia sint h_ec creata homini, si numquam peccaret : eui

sicut sequentia scriptur_ hujus declarant, non h_c ad
escam, seal herbve solum, et arhorum sunt fructus in prima
conditione concessi: nisi forte dicendum est, quia pecca-
turum pr_sciebat Deus hominem, et mortalem peccando
futurum quem immortalem ipse creavit, ideoque ea illi
solatia primordialiter instituit, quihus suam fragilitatem
mortalis posset tueri, vel alimentum videlicet ex his, vel
indumentum, vel laborum, vel itineris hahens adjumentum.
Nec qu_situ dignum est, quare non etiam nunc cunetis
homo dominetur animantibus: postquam enim ipse suo
Conditori subjectus esse noluit, perdidit dominium eorum
qu_e suo Conditor jurl subjecerat. Denique in testimo-
nium primm creationis legimus viris sanctis atque humi-
liter Deo servientibus et ayes obsequium prmbuisse, et
rictus bestiarum cessisse, et venenum nocere non potuisse
serpentium.
Dixitque Deus: Ecce dedi vobis omnem herbam afferen-
tern semen super terrain, $;c.] Jam hic patet, quod ante
reatum hominis nihil noxium terra protulit, nullam her-
barn venenatam, nullam arboreta sterilem: cure manifeste
dictum sit, quod omnis herba et universa lignata data
hominibus ac volatilibus, terrve quoque animantibus cunc-
tis in eseam, pater quia nec ipsm aves raptu infirmorum
alitum vivebant, nee lupus insidias explorabat ovilia cir-
cure, nec serpenti pulvls panis ejus erat: sed universa
concorditer herbis virentibus, ac fructibus vescebantur
arborum. Sane inter hzec nec pr_etereunda nascitur
qu_estio, quomodo et immortalis sit factus homo prae aliis
animantibus, et nihilominus acceperit communiter terre-
nam cum illis alimoniam. In qua intuendum nobis est,
quia alia est immortalitas carnis, quam in prima conditione
in Adam accepimus : alia quam nos in resurrectione per
Christum accepturos esse speramus. Ita quippe immor-
talis factus est ille, ut posset non mori, si non pecearet;
sin autem peccaret, moreretur. Ita vero immortales erunt
filii resurrectionis, cum erunt zequales angelis Dei, ut nec
58 COMMENTARII

mori ultra, nec peccare possint. Ideoque caro nostra

post resurrectionem nulla eget refectione ciborum, quia ei
nulla suppetit a fame vcl lassitudine vel alia qualibet
infirmltate defectlo. Caro autem Adm ante peccatum ita
est immortalis creata, ut adminiculis adjuta temporalis
allmonim, mortls expers ac dolorls existeret, donec corpo-
ralibus incrementis ad illam usque perductus vetatem, qum
Conditorl placeret: turn creata progenie, multa hujus-
modi jam, jubente ipso, sumeret etiam de ligno vitro, ex
quo perfecte immortalis effectus, sustentacula clbi corpo-
ralis ulterius nulla requlreret. Sic ergo immortalis et
incorruptlbilis est condita caro primorum hominum, ut
eamdem suam immortalitatem atque incorruptionem per
observantiam mandatorum Dei custodirent: in quibus
mandatis et hoc erat, ut de llgnis paradisi concessis vesce-
rentur; ah interdicti autem se esu temperarent, per horum
edulium indit_e sibi immortalitatis dona conservarent, in
iUius taetu ruinam mortis invenirent. Sic vero incorrup-
tlbilis et immortalis in fine erit caro nostra, ut ad simili-
tudinem angellcm suhlimitatis, in eodem semper statu, per-
maneat, neque cibis corporalibus, quippe qui in vlta spi-
rltuali nuUi erunt, egere possit. Nam quod angeli cure
patriarchis manducasse leguntur, non indigentive causa,
sed benignitatis agebant, ut videlicet h_ec agendo dulcius
hominibus, qulbus apparebant, congrueret. Dominus quo-
clue post resurrectionem manducavit cure discipulis, non
ut indigus refectionis, sed ut veram se post mortem rece-
pisse carnem monstraret.
Etfactum est ita.] Id est, ut dominaretur homo cunctis
qum in terra vel aquis creata sunt, et ut facultatem potes-
tatemque edendi de fructibus terrm cure volatilibus co_li
et animantibus terrm perciperet.
Viditque Deus cuncta qu_ fecit, et erant valde bona.]
Quia de singufis Dei operibus singulatim fuerat dictum
quod videret ea esse bona, reete in eonelusione, perfeetis
omnibus, positum est cure additamento, quia vidit euneta
qu_e feeit, et erant valde bona. Sed qu_eritur merito,
 IN LIB. GENESIS, CAP. I. 29

quare de homine facto non sit adjunctum singillatlm, et

vidit Deus quod esset bonum, sed ipsius magis faetura
inter cetera universa]iter laudando reservetur? An quia
praesciebat Deus hominem peceaturum, nec in sure imaginis
perfectione mansurum, non singillatim, sed cum ceteris
eum dieere voluit bonum, velut intimans quid esset futu-
rum? Homo igitur ante peccatum et in suo utique
genere bonus erat, sed scriptura praetermisit hoc dicere,
ut potius illud diceret quod futurum aliquid praenunciaret.
Deus enim naturarum optimus Conditor, peccantium vero
justissimus ordinator est : ut etiam si qua singillatim fiunt
delinquendo deformia, semper tamen universitas cum eis
pulchra sit.
Et factum est ve_ere el mane dies sextus, $;c.] Senarium
numerum constat esse perfectum, quia primus suis parti-
bus impletur, sexta videlicet quod est unum, et tertia quae
sunt duo, et dimidia quae sunt tria. Unum etenim et duo
et tria faciunt sex, quale in monadibus numeris nusquam
pr_eter hic invenies: sod neque in decadibus printer vice-
simum et octavum numerum. Sex ergo diebus perfecit
Deus omnem ornatum cceli et terrae, ut qui omnia in men-
sura et numero et pondere constituit, ipso etiam numero
in quo operaretur sua opera doceret esse perfecta. Com-
plevitque Deus die septimo opus suum quod fecerat. In
alia translatione dicitur, quia consummavit Deus in die
sexto opera sua quae fecit. Quod nihil omnino qumstionis
affert, quia manifesta descriptione quae in eoo sunt facta
declarantur. Sed merito quaeritur, quomodo nostra editio,
quze de Hebraic_e veritatis fonte descendit, complevisse
Deum in die septimo dicat opus suum quod fecerat, in
quo nihil novum creasse commemoratur, nisi forte ipsum
diem septimum tunc eum fecisse, atque in ejus factura
opus suum complevisse dixerimus, quod eo t_acto men-
suram numerumque consummaverit dierum, quorum cir-
cuitu omnia dehinc secula ad finem usque procurrerent.
Nam in revolutione temporum octavus idem quiet primus
computatur dies.
30 COMMENTAR[I

IN CAP. II. Complevit igitur die septimo Deus opus suum

quodfecerat.] Quia dierum quos fecerat, summam in eo
terminavit, addito ipso septimo, quem sabbatum dici et esse
voluit, eo quod eum mystica prae ceteris benedictione et
sanctificatione donaret, ut sequentia docent. Uncle etiam
dies judicii et consummationis seculi, quia post septimam
sabbati ventura est, octava in scripturis mmcupatur, vide-
licet quia septem soli praecesserint. Dictum enim est in
titulo psalmorum: in finem in hymnis pro octava psalmus
David: quod de die judicii scripture totus sequentis
Psalmi textus docet, in quo iram venturi judicis timens
propheta exclamat: Domine, ne in ira tua arguas me,
neque in furore tuo corripias me, &c. Sed et dies Domi-
nicae resurrectionis cure post tot dierum millia ventura
esset, octava tamen et ipsa dicta est in titulo alterius
Psalmi: quia nimirum septimam sequebatur, ut septi-
man_e sequentis prima existeret : id est, eadem ipsa in qua
in principio dixit Deus, Fiat lux, et facta est lux. Quem
quidem psalmum de resurrectione Dominica scripture pro-
bat ipse qui in eo loquitur, dicens : Propter miseriam ino-
pum et gemitum pauperum nune exsurgam, dicit Dominus.
Potest autem recte aeeipi complevisse Deum die septimo
opus suum quod fecerat, etiam in eo quod ipsum diem
benedixit et sanctificavit. Neque enim nullum opus est
benedictio et sanctificatio. Neque Salomon nihil operis
fecisse dicendus est, cum templum quod fecerat, dedicavit :
immo eximium Dei opus est, cure ea qum fecit, benedic-
tione ac sanctificatione _eterna glorificavit. Denique de
hoc opere quod in _eterno die sabbati facit, dicit ipse in
parabola fidelium servorum : Amen dico vobis, quod prm-
cinget se, et faciet illos discumbere, et transiens ministra-
bit illis. Qui enim prmcingit se, qui discubitum prmparat,
qui transit, qui ministrat, utique operatur. Sed his tamen
verbis omnibus nihil aliud intimatur, quam quod sanctos
suos Dominus in mternum benedicit et sanctificat, id est,
visione sure glori_e post opera fllorum bona qum donavit,
remunerat.
 IN LIB. GENESIS_ CAP, If. 31

JEt re_ievit die septimo, _c.] Non quasi lassus ex nimio

lahore Deus instar humanm fragifltatis completa mundi
fabrica requievit: sed requievisse ab universo opere suo
dicitur, quia novam creaturam ultra instituere aflquam ces-
savit. Solct namque seriptura smpe nomine requiei, cessao
tionem operis sire sermonis indleare, sicut in Apocalypsi de
sanetis animaflbus : Et requiem, inquit, non habebant die
ac noete diccntia, Sanctus, sanctus, sanctus Dominus, Deus
omnipotens. Pro eo ut dieeret, non eessabant hmc semper
decantare. Nam maxima et unica sanetis est rcquies in
c_lo, laudem summm Trinitatis, qum Deus est, indefessa
voce dicere. Potest vero a]tins intelligi requievisse Domi-
num ab omnibus operibus suis, non cure scilicet opus
habuisse illis operibus suis in quibus requiesceret, quippe
cujus requies in seipso sine initio ac termino semper vera
est: sed sola bonitatis sum causa fecisse opera, qum in
ipso requiescerent: quod e contrario faciflus intelligitur,
cure meminerimus humanam indigentiam pro hoc maxime
laboribus quotidianis insistere, ut in operibus suis re-
quiem percipere possit, dicente ei Domino: In sudore
vultus tui vesceris pane tuo. Deus autem qui ante crea-
tionem mundi mternaliter in seipso perfectam habebat
requiem, ipse etiam creato mundo, non in operibus qum
fecit, sed ab omnibus qum fecit operibus requievit, ut
pote nihil habens secum necessitatis in creaturis requies-
cere suis : quin potius creaturis rationabilibus ipse requiem
prmstans, cure in seipso perfecte semper requiescat, eoque
bono beatus sit, quod ipse sibi est.
Et benedixit diei septirao et sanctificavit illum.] Ilia vide-
fleet benedietione et sanetificatione, quam populo suo in
lege plenius intimat dicens: Memento ut diem sabbati
sanctifices. Sex diebus operaberis, et facies omnia opera
tua: septimo autem sabbati Domini Dei tui, non facies
omne opus. Et °paulo post: Sex enim diebus feeit Domi-
nus coelum et terrain, mare et omnia qum in eis sunt,
et requievit in die septimo. Ideirco benedixit Dominus
diem septimum et sanetifieavit eum. Oum profeeto be-
nedictio et sanetificatio diei septimi in typum majoris
3_0 COMMENTARII

benedictionis ae sanctificationis facta est. Nam sicut per

crebras, immo quotidianas in lege victimas, sanguis Domi-
nicm passionis, qui semel erat pro salute mundi effunden-
dus signabatur; ita etiam per requiem diei septimi, quee
post opera sex dierum semper celebrari solebat, prmfigura-
batur magnus ille dies sabbati, in quo Dominus semel in
sepulchro erat requieturus, completis ac perfectis in die
sexto omnibus operibus suis, quibus mundum, quem in
die sexto perfecerat, jam perditum restaurabat. In quo
etiam die quasi antiqui recolens operis, aperto sermone
declaravit salvationem se jam mundi perfecisse. Cure enim
accepisset acetum, dixit: Consummatum est; et, inclinato
capite, tradidit spiritum. Sed et h_ec sanctificatio ac bene-
dictio septimi diei, et requies in illa Dei post opera sua
valde bona designavit, quod nos singuli post opera bona
qum in nobis ipse operatur et velle et perficere, ad requiem
tendimus vitro coelestis, in qua veterna ejus sanctificatione
et benedictione perfruamur. Unde bene idem dies septi-
mus vesperam habuisse non scribitur, qula nimirum per-
petuam nostram in illo requiem significat.
El benedixit, inquit, diei septimo et sanctificavit illura,
$yc.] Id est, completo mundi ornatu, cessaverat ab insti..
tuendis ultra novis rerum generibus. Neque huic sen-
tentim contrarium debet istud mstimari, quod in evangelio
dicit : ipse Pater meus usque modo operatur, et ego operor.
Respondens videlicet eis qui propter requiem Dei, scrip-
turin hujus auctoritate antiquitus commendatam, sabbatum
ab eo non observari querebantur. Cessaverat enim sep-
timo die a eondendis generibus creatur_e, quia ultra jam
non condidit aliqua genera nova: deinceps autem usque
nunc operatur, eorumdem generum administrationem, qum
nunc instituta sunt: non ut ipso saltem die septimo
potentia ejus cceli et terrm, omniumque return quas con-
diderat gubernatione eessaret, alioquin continuo dilabe-
rentur. Huc usque primordia mundi nascentis juxta sen-
sum litterm dixisse sumciat: libet autem paucis intimate,
ut etiam ordo sex illorum sire septem dierum in quibus
faetus est, totidem ejus _etatibus eonveniat. Primus nam-
 IN LIB. GENESIS, CAP. Ilo 33

que dies, in quo dixit Deus, Fret lux, et faeta est lux;
prim_ _tati congruit, in cujus initio mundus idem factus,
et homo in de]ieiis Paradisi voluptatis positus est, nbi
pr_esente gratia sui Conditoris malorum omnium fiber ac
nescius frueretur: sed hic dies ad vesperam jam co,pit
declinare, cure protop]asti peeeando fe]ieitatem patri_
cce]estis perdiderunt, atque in hane convallem lacrymarum
dimissi sunt, quod etiam significatum est hora temporis
iUius, cum Adam post culpam pr_evarieationis audivit
Dominum deambulantem in Paradiso, ad horam post meri-
diem : deambulavit quippe Dominus, ut seab homine, in
cujus eorde quietus manserat, recessisse signaret : et hoc
ad horam post meridiem, ut lucern in se homo divinae cog-
nitionis fervoremque divinm dilectionis minoratum esse
cognoseeret. Plena autem vespera did hujus advenit,
cure crebrescentibus vitiis humani generis eorrupta est
omnis terra coram Deo, et iniquitate repleta: adeo ut
deleri diluvio omnis earo, pr_eter quos clauserat area,
mereretur. Secundo die factum firmamentum in medio
aquarum: et secunda retate seculi, area in qua reliquia_
generis humani, et semen, ut ita dixerim, sequentium ser-
vabatur aetatum, posita est in medio aquarum, quas cer-
tatim hinc rupti fontes omnes abyssi, inde apertm cmli
cataractae fundebant. Sed ethic inelinatus est ad ves-
peram dies, cure se nationes obliUe proximae vel ira_ vel
miserieordim Dei eontulissent ad mdifieandam superbire
turrem : plenam vero aecepit vesperam, quando cure con-
fusione linguarum humani generis est discissa societas.
Tertio die confluentibus in loca sua aquis, arida appa-
ruit terra, et mox herbis virentibus ac frondentibus est
vestita nemoribus: et retatis initio tertire separatis in
loea sua gentibus idolatris, quarum error instabilis, et
vanis simulacrorum doctrinis tamquam ventis omnibus
mobilis, marls nomine bene significatur, semen patri-
areharum ab eorum societate diremtum est, ae spiri-
tuali fruge feecundatum, dicente Domino ad Abra-ham:
Exi de terra tua et eognatione tua, et de domo patris
VOL. VII. V
34 COMMENTARII

tui in terrain quam monstravero tibi, &c. (Gen. xii. l.)

In qua videlicet gente discreti ordines fidefium quasi
herb_e virentes, et arbores pomiferre, ex una eademque
terra prodibant, suseipicntes imbrem ccelestem divinorum
eloquiorum. Verum hic quoque ad vesperam vergere
ccepit dies, cure eadem gens Israelitica et fidem patriar-
charum, et eerimonias dat_e sibi legis abjiciens, exterarum
gentinm, et polluta sceleribus et servitio depressa est.
Supervenit jam vespem, quando ipsa gens una cure rege,
quem sibi, negleeto Deo, elegerat, alienigenarum est gladio
maxima ex parte deleta. Quarto die ]uminaria ceelum
aeeepit : et quarta retate pr_efatus Dei populus nova est
factus claritate conspicuus, per imperinm David et Sato-
monis aliorumque regum Deo auctore regnantium, per
nobilissimum illud quod Salomon Deo condidit templum,
per signa prophetarum, qu_e cunetis regum eorumdem
non destiterunt florere temporibus, perque illud maxime,
quod primo ac pr_eeminentissimo regum sibi placentinm
juravit Dominus dieens: De fructu ventris tui pouam
super sedem meam. Verum et ]tic ad vesperam dies
inclinari ccepit, cum post modum et reges, iidem et populi
templum legesque Dei spernentes, vastati ac dilacerati
sunt ab hostibus. Gravissima veto ei non solum vespera,
sed nox succedit, cure totum iUud regnum eversum,
templum incensum, populus est in Babiloniam captivua
omnjs abduetus. Quinto die produxerunt aquae reptitia
animarum viventium, et volatilia volantia super terrain sub
firmamento cceli : et quinta retate creverunt filii traus-
migrationis, et multiplicati sunt in Babilone, qum s_epe
aquarum nomine designatur. Quorum plurimi ibidem
quasi in aquis pisces residere, e quibus tamen erant non-
nulli qui velut ceti magni domiuari magnis fluctibus seculi,
quam servire studuerunt: quia nullo terrore ad idola-
triam depravari potuerunt. Alii soluta captivitate, quasi
acceptis pennis libertatis, ad terrain Israel reversi sunt et
instar volantium tota intentione eeelestia petebant : ita ut
etiam templum ae civitatem Dei re_edificare, legem quoque
 IN LIB. GENESIS, CAP. II. 35

eju_ summa iustantia rest_urare niterentur. Sed appro-

piabat vespera, cure postmodmn inter alias scelerum tene-
bras, etiam domesticis contra se invicem dissidere con-
flictibus, patria_que sum Romanis ipsi fuere proditores:
qure et advenit, cure eos non solum tributarios effici, sea
etiam alienigenze regis contigisset imperio subdi. Sexto
die terra jumenta, bestias et reptilia produxit, quo etiam
die creavit Deus hominem primum Adam ad imaginem
suam, ac de latere ejus dormientis feminam creavit Evam :
sexta vetate seculi inter multos reprobos, qui merito ser-
pentibus comparari poterant ac bestiis, propter saevitiam
scilicet, et quia toto animo terrestribus inhverere curis vel
inlecebris nati sunt ; et sancti in plebe Dei perplures, qui
ad similitudinem mundorum animalium verbum Dei rumi-
nare, ungulam discretionis in via tenere, bon_e operationis
jugum divina_ legis portare, et de velleribus opus suum
calefacere noverunt, quorum in evangelio utrorumque
mentio est idonea, inter quos secundus Adam, mediator
Dei videlicet et hominum, in quo tota plenitudo erat
imaginis Dei, in mundo apparuit, et de latere ejus in cruce
dormientis exivit sanguis et aqua: de quibus saeramentis
nascitur ae nutritur ecclesia, qua_ est mater omnium per
orbem vera vita viventium, quod Ev_ nomen sonat.
Unde de eisdem saeramentis dieit ipsc Dominus: Qui
manducat meam camera, et bibit meum sanguinem, habet
vitam mternam: cujus diei vesperam jam nunc appropin-
quare cernimus, cure abundante per omnia iniquitate,
refrigescit caritas multorum. Adveniet autem multo tene-
brosior ceteris, cure apparente homine peceati, filio iniqui-
tatis, qui extollitur et elevatur super omne quod dicitur
Deus, aut quod colitur, tanta fuerit tribulatio, ut in erro-
rein inducantur, si fieri potest, etiam electi. Subsequente
statim hora universalis judicii de qua scripture est : Verun-
tamen Filius hominis venieus, putas, inveniet et fidem in
terra ? Septimo die requievit Deus ab omnibus operibus
suis, et s_nctificavit et benedixit ilium: et septima est
_etas perpetua_ quietis in alia vita, in qua requiescit Deus
D2
36 COMMENTARII

cure sanctls suis in mternum post opera bona, qu_e opera-

tur in eis per sex hujus seculi rotates. Hoec autem retas
summm pacis et quietis in Deo quidem est, et erit sem-
piterna: sed hominibus tunc ca_pit, quando protomartyr
Abel corpore quidem sedem sepulchri; anima vero gau-
dium vit_ perennis intravit, ubi vidit requiescentem
pauperem dives ille, cure apud inferos ipse torqueretur.
Perseverabit autem hic sabbatismus animarum sanctarum
usque ad finem seculi, et cure ultima mtas seculi post
vesperam suam, de qua prmfati sumus, finem, interfecto
per Dominum Jesum kntichristo pereeperit, tunc et ipse
sabbatismus majori benedictlone ac sanctifieatione resur-
rectionis ad vitam perpetuam corporibus donabitur. Et
ideo bene septimo diei vespera successisse non legitur, quia
tristitiam qua terminetur septima hmc mtas, nuUam babe-
bit: quin potius ampliori lmtitia, ut diximus, octavm
retatis perfieitur, illius videlicet qum per gloriam resur-
rectionis tunc incipiens, cure hmc tota vita transierit,
hullo umquam fine, nulla return vicissitudine a contem-
plando Dei vu]tu transmutabitur.
Ist_e 9enerationes coeli et terr_e _ando createe sunt.] Hac
conclusione scriptura tangit eos qui mundum sine initio
semper fuisse adfirmant, vel qui factum quidem a Deo
putant, velum ex materia quam non fecerit Deus, sed qu_e
comterna ipsi absque initio fuerit Creatori. Dicit enim
generationes eceli et terrm ipsum ordinem divinm institu-
tionis, quo ornatus eorum per opera sex dierum ad illam
usque perfectioncm, qum superins est designata, pervenit,
juxta quod in decalogo legis sum dixit ipse Conditor:
Sex enim diebus fecit Dominus ccBlum et terrain, mare et
omnia qum in eis aunt : quod vero sequitur :
In die quo feclt Dominus c_lum et terrain, Syc.] Nequa-
quam memoratm Dei sententim videri debet adversum, sed
aperte inteUigi, quia diem hoc loco scriptura pro omni illo
t;empore posuit quo primordialis creatura formata est.
Neque enim in uno quolibet sex dierum ceelum factum
est, vel sideribus inlustratum, et terra est separata ab
 IN LIB. GENESIS_ CAP. II. 87

aquis, atque arboribus et herbis consita; sed more sibi

solito scriptura diem pro tempore posuit quomodo et
apostolus_ cure ait: Eece nunc dies salutis, non unum
specialiter diem, sed totum significat tempus hoc quo in
prvesenti vita pro _eterna salute laboramus. Et propheta
non de uno specialiter dies sed de plurimo tempore divin_
grati_e dieit: In die ilia audient surdi verba libri hujus.
Ceterum difl_eile intellectu est quomodo in hoc die fecerit
Deus ccelum et terrain et omne virgultum agri, omnemque
herbam regionis, nisi forte dixerimus, quod in materia
informi pariter omnis creature sit facta juxta hoc quod
scripture est; Qui vivit in wtemum creavit omnia simul,
sed hoc utique ante omnem diem hujus seculi fecit, cure
in principio co,lure creavit et terrain, quando etsi terra
erat inanis et vacua, et tenebr_e erant super abyssum, in
ipsius tamen terr_e et abyssi, id est, aquarum natura quasi
per substantiam seminalem simul condita latebant, qu_e
postmodum ex his opere Creatoris non simul erant pro-
ducenda: ideoque si hoc dicimus, ad eundem revolvitur
memorata qu_estio finem, ut appellationem diei pro sig-
nificatione temporis positam intelligamus, illius videlicet,
quo haee Deus in prineipio simul euncta creavit, In die,
inquit, quo creavit Dominus Deus terram et ccelum et
omne virgultum agri, antequam oriretur in terra, omnem-
que herbam regionis priusquam germinaret. Quod si in
die quem dicit, tempus intelligimus illud designatum,
quando ante omnem hujus seculi diem faeta sunt omnia
simul, facilis patet sensus quod et herba et arbor omnis
in ipsius terrre substantia sit causaliter facta priusquam
visibiliter orirentur aut germinarent ex terra. Sin autem
appeUationem diei, ut consequentius arbitramur, pro sig-
nificatione _ositam aceipiamus temporis illius, in quo
mundus iste per sex dies faetus et omatus est; possumus
intelligere quia nunc apertius scriptura voluerit explicare
quo modo supra dixerit quia protulit terra herbam viren-
tern et atferentem semen juxta genus suum, lignumque
faciens fructum. Non enim sic in primordio rerum h_ec
88 COMMENTARII

terra produxit quomodo nunc ubi inrigatio adfuerit aqua-

rum, disponente Deo, terra ultro fruetificat; seal mira-
biliore prorsus opere Conditoris tunc antequam aliqui
fructus ex terra crescendo orirentur, ant germinarent,
campi repente, montes et colles herbis erant et arboribus
cooperti, habentibus congTuam altitudinem staturav, dif-
fusionem ramorum, opacitatem foli0rum, copiam fruc-
tuum, quam non paulatim ex terra oriendo vel germi-
nando et aecessu incrementorum profieiendo, sed subito
ex iUa existendo aceeperunt. Namet hune magis sensum
subjuncta quoque videntur verba juvare, quibus dicitur :
Non enim pluerat Dominus Deus sul_er terrain, 3;c.] Quis
enim non videat quod have diei non poterant de prima
creatione terrav, quando erat adhue inanis et vacua, et
tenebrav super faeiem abyssi? Numquid opus erat de
pluvia non descendente in terra narrari eo tempore, quo
nee ipsa adhuc aecipere pluviam, nee aer dare poterat, eo
quod loca utriusque adhuc aquae cuncta complerent?
Sed nec fons ascendere de terra ad inrigandam earn
potuit, quandiu tota tegebatur abysso: unde, ni faUor,
restat intelligi quod nomine diei supra cure dicitur, In
die quo ereavit Dominus Deus terram et ccelum, &c.,
tempus sit intimatum illud sex dierum primorum, in quo
universa mundi est creatura formata : ubi recte memorat
quod non pluisset Deus super terram, et homo non esset
qui operaretur terram, ut intellig_mus quantum prima
terrm germinatio a moderno distaret: ham modo et
inrigatione pluviarum terra sponte germinat, et industria
eultuque hominum multa in hortis saris ae nemoribus
procreantur; sed longe Miter prima herbarum et arborum
est perfecta creatio, in qua novo summi opificis imperio
terra quay arida parebat absque pluvia et absque opere
humano, repente longe lateque multifari_s fmctuum repleta
est generibus.
Bed forts (inquit) ascendebat e terra inrigams universam
superficiem terrte.] De hoc fonte et ascensu ejus in terram
dicturi, primo videamus, quia prima ilia germinatio terrm,
 IN LIB. GENESIS_ CAP. II. 39

cujus pr_emissa sententia meminit, sire ulla inrigatione

aquarum, Deo jubente, facta est. Hujus autem fontis,
qualiscumque erat, inrigatio post vestitam herbis ac lignis
terram supervenit, quod ipsis etiam scripturae syllabis
probatur, qu_e postquam verbo prmteriti temporis dixit,
quia creavit Dominus Deus ccelum et terram, et omne
virgultum agri, omnemque herbam regionis, subjunxit
mox verbo temporis prveteriti plusquam perfecti, Non
enim pluerat Dominus Deus super terrain, et homo non
erat qui operaretur terram, ostendens quod ante creatio-'
nero virgultorum et herbarum pluviam Deus non miserat :
quid veto postea factum sit, statim verbo prreteriti tem-
poris imperfecti subnexuit dieens: Quia fons aseendebat
e terra inrigans universam superficiem terr_e, ipsa deeli-
natione verbi significans non hoe semel, sed szepius esse
gestum, alum non air ascendit, sed ascendebat, dum ascen-
disse dicitur forts e terra, qui universam ejus superficiem
rigaret, merito quo ordine ascenderit qua_ritur: neque
aliquid obstat credi quod ita per vices ad inrigandam earn
ascenderit ac redierit, quomodo usque hodie solet Nilus
ad iuriganda 2Egypti plana annuatim ascendere, quomodo
inrigabat aliquando Jordanis terram Pentapolim, de qua
seriptura air : quia "universa inrigabatur sicut Paradisus
Domini, et sieut 2EgTptus antequam subverteret Deus
Sodomam et Gomorram, quomodo, (teste S. Augustino,)
de quormndam fontium mira vicissitudine perhibetur eerto
annorum intervallo sic eos inundate, ut totam illam regio-
nero rigent, cui alio tempore ex altis puteis ad potandum
suflicientem pr_ebent aquam. Cur sit ergo incredibile,
ut idem dicit, si ex uno abyssi capite, alterna mutatione
fluente atque refluente, tunc universa terra rigata est ?
Quod si, inquit, ipsius abyssi magnitudinem, ea parte
excepta, quod mare dicitur, et evidenti altitudine atque
a marls fluetibus tetras ambit, in ea sola parte quam
reconditis sinibus terra continet, unde se omnes fontes
omnesque aquae diversis tractibus venisque distribuunt,
et suis quique locis erumpunt, fontem voluit scriptura
_0 COMMENTARII

appellare, non fontes propter naturve unitatem, eumque

per innumerabiles vias antrorum atque rimarum aseen-
dentem de terra, et ubique dispertitis quasi omnibus inri-
gantem omnem faciem terr_e, non continua specie tam-
quam maxis aut stagni, sed sicut videmus ire aquas per
alveos fluminum flexusque rivorum, et eorum exeessu
vieina perfundere, quis non aecipiat nisi qui eontentioso
spiritu laborat? Potest quippe etiam ira dicta intelligi
omnis terra_facies inrigata, quemadmodum dicitur omnis
vestis facie colorata, etiamsi non continuatim, sed macu-
latim fiat ; pra_sertimquia tunc in novitate terrarum etsi
non omnia, plura tureen plana fuisse eredibile, qua latius
erumpentia fluenta dispergi atque distendi. Quapropter
de istius fontis magnitudine, re1 multitudine, qui sire
unam habuit aliunde eruptionem, sire propter aliquam in
terr_eoccultis sinibus unitatem, unde omnes aqua_ super
terrain scatent, omnium fontium magnorum atque par-
vorum unus fons dietus est, per omnes dispersiones suas
ascendens de terra, et inrigans omnem faeiem terr_e: sire
etiam, quod est credibilius, quia non ait, unus fons aseen-
debut de terra, sed ait, fons autem ascendebat de term,
pro numero plurali posuit sii_gularem, ut sic intelligamus
fontes multos per universam terrain, loca, vel regiones
proprias inrigantes, sieur dieitur miles, et multi intelli-
guntur, sieut dicta est locusta etrana in plagis quibus
Ag_rptii percussi sunt, cure esset innumerabilis locusta-
rum numerus et ranarum ; jam non diutius laboremus."
Cure ergo dictum esset creasse Deum herbas, et virgulta,
necdum pluvia descendente, neque homine existente qui
operaretur terrain, consequenter hominis creatio subinfer-
tur ac dicitur:
Forrnavit igitur Do,minusDeus hominem de limo terr_e,3yc.]
Hie itaque latius hominis faetura deseribitur, qui in die
quidem sexto faetus est: sed ibi breviter ejus est comme-
morata ereatio, qu_e hie plenius exponitur, quia videlicet
in corporis et anima_ substantiam factus sit, e quibus
corpus de limo terra_formatum, anima vero de nihilo sit_
 /
/

IN LIB. GENESIS, CAP. II. _1

Deo inspirante, ereata; sed et semina de ejus sit latere

dormientis condita. In qua videlicet sententia vitanda est
paupertas sensus carnalis, ne forte putemus Deum vel
manibus corporeis de limo formasse corpus hominis, vel
faucibus lahiisve inspirasse in faciem formati, ut vivere
posset et spiraculum vitne habere. Nam et Propheta cure
ait: Manus tune fecerunt me, et plasmavcrunt me, tropica
hoc locutione magis quam propria, id est juxta consue-
tudinem qua solent homines operari, locutus est. Spiritus
cnim est Deus, nec simplex ejus substantia liniamentis
membrorum corporalium esse composita nisi ab ineruditis
creditur. Formavit igitur de limo Deus hominem. Quem
verho suo de limo fieri jussit. Inspiravit in faeiem ejus
spiraculum vitne, et factus est homo in animam viventem,
cure ei substantiam animne ac spiritus, in qua viveret,
creavit. Nam ita recte intelligitur spirasse Deurn in
faciem horninis spiraculum quo viveret creasse, sicut supra
intellectum est. Vocavit Deus lucern diem, pro eo positum
quod est vocari ab hominibus fecit. Bene autem in faciem
inspirasse Deus homini dicitur, ut fieret in animam viven-
tern, quia nimirum insitus ei spiritus ea qune foils sunt
contemplatur, ut pote qui pars cerebri anterior unde
sensus omnes distribuuntur, ad frontem collocata est.
Namet tangendi sensus qui per totum corpus diffunditur,
etiam ipse ab eadem anteriore parte eerebri ostenditur
habere viam suam, qune retrorsus per verticem atque cer-
vicem ad medullam spinne deducitur. Congruit autem
huic sententine quod supra de homine dictum est.
ild imaginem Dei creavit illum, _yc.] Quod enim dictum
est, ad imaginem Dei, non nisi in anima; quod additum,
masculum et feminam, non nisi in corpore factum reete
intelligitur. Non ergo audiendi sunt qui putant animam
partem Dei esse, quasi hominis anima pars Dei esset, nee
a se ipsa nec ab aliquo diripi, nec ad aliquid male facien-
dum sive patiendum ulla necessitate compelli, nec in
melius vel deterins mutari omnino potuisset. Flatus autem
ille Dei qui hominem animavit, factus est ab ipso, non de
42 COMMigNTARII

ipso, qui nee hominis flatus hominis pars est, nec homo
eum faeit de se ipso, sed ex aereo halitu sumto et effuso.
Deus vero potuit et de nihilo, et vivum rationabilemque
potuit quod non potest homo: quamvis non nulli existi-
ment non tunc animatum primum hominem, quando Deus
in ejus faciem sufflavit, et factus est in animam vivam, sed
tunc accepisse Spiritum Sanctum. Quodlibet autem ho-
rum credibilius ostendatur ; animam tamen non esse par-
tern Dei, nec de substantia ei naturam creatam sive pro-
latam, sed ex nihilo factam dubitare fas non est.
Plantaverat autem Dominu, Deus paradisum voluptalis,
_5c.] Ab illo utique prineipio plantasse Deus paradisum
eredendus est, ex quo terrain omnem, remotis qum earn
operuerunt aquis, herbas et ligna fruetifera producere
jussit: in quo tamen hominem die sexto, quo et ipsum
formaverat, posuit. Neque ullatenus dubitandum est
paradisum, in quo positus est homo primus, etsi vel eccle-
si_e prmsentis, vel futur_ patri_e typum tenet, ad proprie-
tatem tamen litterze intelligendum esse, locum scilicet
amo_nissimum, fructuosis nemoribus opacatum, eumdem-
que magnum, et magno fonte f0ecundum. Pro eo autem
quod nostra editio, qum de Hebraica veritate translata est,
habet a principio, in antiqua translationc positum est, ad
orientem: ex quo nonnulli volunt quod in orientali parte
orbis terrarum sit locus paradisi, quamvis longissimo inter-
jacente spatio vel oceani vel terrarum a cunctis regionibus,
quas nunc humanum genus incolit, secretum. Unde nec
aquae diluvii, qu_e tot.am nostri orbis superficiem altissime
cooperuerunt, ad eum pervenire potucrunt. Verum seu
ibi, seu alibi, Deus noverit ; nos tantum locum hunc fuisse
et esse terrenum dubitare non licet. Denique sequentibus
verbis scriptura plenius qualiter eum Deus plantaverit
exponit, dicens,
Produxitque Dorainus Deu, de humo om_ lignum pul-
chrum v/su, gyc.] Hoe eo die factum intelligitur, quo et
reliqua ligna fruetifera terra, Deo jubente, produxit. Sed
hie ideo necessario repetitur, ut qualis sit locus paradisi
 IN LIB. GENI_SI8_ CAP. II.

nosse possemus: maxime quia de ligno vitae lignoque

scientiae boni et mall erat speeialiter referendum ; in
quorum uno homini signum obedientim quam debebat, in
altero saeramentum vitae aeternae, quam per ipsam obe-
dientiam mereretur, inerat. ]_t quidem lignum vitae inde
dictum, quia bane virtutera, ut diximus, divinitus acee-
petit, ut qui ex eo manduearet, corpus ejus stabili sanitate
firmaretur, neque umquam ulla infirmitate vel aetate in
deterius mutaretur, aut in oeeasum etiam laberetur; sed
hoe ita eorporaliter faetum est, ut saeramenti quoque
esset figura spiritualis, id est Dei et Domini nostri Jesu
Christi, de quo in laude sapientiae dictum est: Lignum
vitae est his qui apprehenderint earn. Et in Apoealypsi
S. Johannis: _ui vieerit, inquit, dabo ei edere de ligno
quod est in paradiso Dei mci. Quod est aperte dieere =
Qui vieerit tentationem serpentis antiqui, a qua vietus est
Adam, dabo ei quod daturus cram Adae si vineeret, ut
praesenti visione gloriae Christi in veternum refieiatur,
ideoque hullo possit ineursu mortis adtingi : quia videlicet
Dominus Christus virtus et sapientia Dei Patris in para-
diso est regni coelestis, quem cure ceteris sanctis, etiam
eonfitenti se in cruce latroni promittere dignatus est,
lignumque sapientiae boni et mali. De hoc ligno S. Au-
gustinus : "Mihi autem," inquit, "etiam atque etiam con-
sideranti dici non potest quantum placeat ilia sententia, non
fuisse illam arboreta cibo noxiam. Neque enim qui fecerat
omnia bona valde, in paradiso instituerat aliquid mall, sed
malum fuisse homini transgressionem pr_ecepti. Opor-
tebat autem ut homo sub Domino Deo positus aliunde
prohiberetur, ut ei promerendi Dominum suum virtus
esset ipsa obedientia, quam possum verissime dicere solam
esse virtutem omnJ creaturae rationabili agenti sub Dei
potestate; primumque esse et maximum vitium tumoris
ad ruinam, sua potestate velle uti, cui summum vitii
nomen est inobedientia. Non est ergo unde se homo
Dominum habere cogitaret atque sentiret, nisi ei aliquid
juberetur. Arbor itaque ilia non erat mala, sed appeUata
44 COMMENTARII

est scienti_e dignoscendi bonum et malum: quia si post

prohibitionem ex ilia homo ederet, in ilia pr_eeepti futura
transgressione homo per experimentum t_n_e disceret
quid interesset inter obedienti_e bonum et inobedientim
malum. Proinde et hoc non in figura dictum, sed vere
quoddam lignum accipiendum est, cui non de fructu vel
pomo quod inde naseeretur, sed ex ipsa re nomen impo-
situm cst, qum, illo contra vetitum tacto, fuerat secutura."
El fluvius e#rediebatur de loeo voluptatis, _yc.] Id est
ligna illa pulchra atque fructuosa, qu_e omnem terrain
regionis fllius opacabant, quo eo factitatum fuisse creden-
dum est, quo in hac, quam nos incolimus, terra Nilus
plana inrigat 2Egypti, undc, quod et supra posuimus,
dictum est de terra Sodomorum, quve universa inrigabatur
sicut Paradisus Domini, et sicut -JEgyptus. Et provida
utique dispositione Dominus ac Conditor rerum in nostro
orbe voluit habere similitudinem nonnullam patrim illius
ad quam possidendam in primo parente creati sumus, ut
ad promerendum ejus reditum de vicino nos admoneret
exemplo, maxime et flumine illo quod de paradiso constat
emanare. Nilus namque qui inrigat 2Egyptum, ipse est
Geon, qui in sequentibus de paradiso procedere memora-
tur. Sicut etiam eversis eisdem Sodomorum civitatibus,
qu_e quondam ut paradisus Domini inrigabantur, exem-
plum eorum qui impie acturi sunt posuit, ut vestigia per-
ditionis malorum certissima in mundo vigilantia _eterna
eorum tormenta fugeremus.
Qui inde dividitur in quatuor capita : nomen uni F_son.]
Constat, astruentibus eertissimis auctoribus, horum om-
nium fluminum, quve de paradiso exire referuntur, in
nostra terra fontes esse notos. Fisonis quidem, quem
ntmc Gangem appellant, in locis Caucasi montis; Nili
vero, quem scriptura, ut diximus, Geon nuncupat, nunc
procul ab Athlante monte, quod est ultimus finis Afric_e
ad occidentem. Porro Tigris et Euphrates ex Armenia,
unde credendum est quoniam locus ipse paradisi a eogni-
tione hominum est remotissimus_ indeque quatuor aquarum
 IN LIB. GENESIS_ CAP. II. 45

partes dividi: sed ea ilumina quorum fontes noti esse

dieuntur, alicubi esse sub terris et post traetus prolixarum
locis regionum aliis erupiss% ubi tamquam in suis fontibus
noti esse perhibentur. Nam hoc solere nonnullas aquas
faeere quis ig_orat ? Sed ibi hoc scitur, ubi non diu sub
terris currunt. Denique eadem ipsa flumina TigTum,
Euphratem, et Nilum ferunt historici plerisque in locis
terr_e sumi, et aliquanto interjacente spatio rursus emer-
gentia solitum agere eursum : quod etiam ipsum Dominus
ad indicium facere credendus est illins cursus, quo ad nos
de paradiso per occultiores terr_e sinus venasque longiores
exeunt. Interpretatur autem Fison otis mutatio, et recte
quia nimirum aliam in nostra gratiam sum faciei_ id est
viliorem multo quam in paradiso hahent ostendit.
]pse est qui circuit om_'m te_am Evilath.] H_ec est
Indiw regio, nomen inde habens quod possessa sit post
*diluvium ab Evila filio Jeetan, qui fuit filius Heber patri-
archm Hebr_eorum, quem etiam Josephus refert cure
fratribus suis a flumine Cephene et regione Indim usque
ad eum locum qui appellatur Hieira possedisse.
Ibi nascilur aurum, et aurum terr_e illius optimum est.]
Et Plinius secundus Indite regiones auri venis pr_e eeteris
abundare terris, uncle et insul_e eorum ehrysa et argyra a
copia auri sive argenti vocabula sumserunt.
Ibique invenitur Bdoellium et lapis Onichinus.] "Bdoel-
lium est," ut idem Plinius scribit, "arbor aromatica, eolore
nigro, magnitudine ole_e, et folia roboris, fruetu eaprifieis,
ipsius natura qu_e gummis. Est autem laeryma ejus
lucida, subalbida, levis, pinguis, mqualiter eerea, et qum
facile molfiatur, gustu amara, odoris boni, sed vino perfusa
odoratior," eujus et liber Numerorum meminit, "Erat
autem," inquiens, "man qua si semen eoriandri Bdoellfi,"
id est, lueidi et subalbidi. Onix autem lapis est pretiosus,
inde appellatus, quod habet in se permixtum eandorem in
similitudinem unguis humani. Gr_eci enim unguem
onichem dicunt. Hane et Arabia gignit, sed Indiea ig-
niculos habet, albis cingentibus zonis. Arabiea autem
nigra est cure candentibus zonis. Antiqua translatio
46 COMMENTARII

pro his habet carbunculum et lapidem prassinum. Est

autem carbunculus, sicut et nomine probat, lapis ignei
coloris, quo noctis quoque tenebras inlustrare perhibetur.
Est lapis Prassinus viridantis aspectus: unde et Graece a
porro, quod apud cos prason dicitur, nomen accepit.
JEt nomen fluvio secundo Geon, _;c.] Idcirco de Eufrate
ubi vadat quasve terras circumeat non dicit, quia ipse in
vicino profluens terrze repromissionis, facillime a populo
Israel, qui ibidem positus, ha_c lecturus erat, poterat sciri.
Quia vero per aquas regeneratriees regressus nobis ad
ccelestia patet, congruit satis dispensationem divina_ pie-
tatis, ut ipsum elementum per quod ad supernam patriam
reducimur nobis sit cam paradiso, in quo positus sit homo
primus, commune, et sicut gratia nos recreans invisibiliter
regni c_elestis ingressui pr_eparat: ita etiam invisibiliter ad
Dominum orbem de paradiso per terrze venas ipsa per
quam nos retreat unda prosiliat. Sicut ergo Spiritus ubi"
vult spirat, et vocem ejus audis, sed non scis unde veniat,
aut quo vadat ; sic etiam deeebat, ut aqua quve eos quos
vult Spiritus sanetificat, ignotis ad nos viis de paradiso
adveniat, ad ignota nobis loca redeat, quia tantum de
paradiso voluptatis originem constat habere.
Tulit ergo Dominus Deus hominem quem formaverat, el
posuit eum in paradiso voluptatis, $;c.] Quod ait, ut ope-
raretur et custodiret illum, ad eum videtur respicere lo-
cure, in quo dictum est, Et homo non erat qui operaretur
terrain. Verum nos et in hujus expositione verbi dicta
saneti Patris Augustini ponamus. "Quid operaretur," in-
quit, "vel custodiret ? Numquid forte agricuituram Domi-
nus voluit operari primum hominem? An non est cre-
dibile quod eum ante peccatum damnaverat ad laborem ?
Ita sane arbitraremur, nisi videremus cure tanta voluptate
animi agrieolari quosdam, ut magna eis pcena sit inde ad
aliud evocari. Quidquid ergo deliciarum habet agricul-
tufa, tunc utique longe amplius erat, quando nihil aecide-
bat adversi vel terr_ vel ccelo. Non erat enim laboris
adflictio, sed exhilaratio voluntatis, cum ea qum Deus
ereavit humani operis adjutorio l_etius feraciusque proveni-
 IN LIB. GENESIS, CAP. II. 47

rent, unde Creator ipse uberlus laudaretur, qui auim_e in

corpore animali constitut_e rationem ded]sset operandi ac
facultatem, quantum animve volentis satis esset, non quan-
tum invitum ind]gentia corporis cogeret." Ut operaretur,
inquit, et eustodiret illum, custod]ret videlicet eumdem
paradisum ipsi sibi, ne aliquid admitteret quare inde mere-
retur expelli. Deuique aecipit et pr_eceptum, ut sit quod
sibi eustodiat paradisum, id est, quo servato, non inde
projiciatur. Recte enim quisque dicitur non custod]sse
rein suam, qui sic egit ut amitteret earn, etiam si alteri
salva sit, qui earn vel inveuit vel accipere recruit. Est
alius in his verbis sensus, quem puto non immerito prmpo-
nendum, ut ipsum hominem operaretur Deus et custod]ret,
sicut enim operatur homo terrain, non ut earn faciat esse
terrain, sed ut cultam atque fructuosam; sic Deus homi-
nero multo magis quem ipse creavit ut homo sit, eum ipse
operatur ut justus sit, si homo ab illo per superbiam non
abscedat. Posuit ergo Deus hominem in paradiso volup-
tatis, ut operaretur et custod]ret illum. Operaretur scilicet
ut bonus beatusque esset: custodiret veto, ut totus es-
set, ipsius se dominationi ac protectioui humiliter sub-
dendo.
Prwcepitque ei dicens : Eae omni li#no paradisi comede,
_c.] Non est eredendum quod in ligno illo aliquid mall
naturaliter inesset, sicut et supra docuimus, sed ab eo
ligno quod malum non erat prohibitus est homo, ut ipsa
per se prvecepti conservatio bonum illi esset et transgressio
malum. Denique a peccante nihil aliud appetitum est,
nisi non esse sub dominatione Dei, quando illud admissum
est, in quo ne admitteretur sola deberet jussio dominantis
adtend], quze si sola adtenderetur quid aliud quam Dei
voluntas amaretur ? quid aliud quam Dei voluntas human_e
voluntati prmponeretur? Nec fieri potest ut voluntas
propria non grand] ruin_e pondere super hominem cadat,
si earn voluntati superioris extollendo prteponat. Hoc
expertus est homo contemnens pr_eceptum Dei, et hoc
experimento didicit quid interesset inter bonum et malum,
5
 COMMENTARII

scilicet bonum obedienti_, malum autem inobedienti_, id

est, superbire, contumaciae, perversre imitationis Dei, et
noxire libertatis. Hoc autem in quo aceidere potuit ex
ipsa re, ut supra dictum cst, nomen accepit.
In quocumque die comederis ex eo, morte morieris.] Non
ait, si comederis mortalis eris, sed in quocumque die, in-
quit, eomederis ex eo, morte morieris. Mortuus namque
est homo in anima cure peeeavit, quia recessit ab eo Deus,
qui est vim animal, cujus merito mortem secuta est mors
eorporis, diseedente ab illo anima, qu_e est vita ejus, qum-
que mors eidem primo homini tune evenit, cure pr_esentis
vitae terminum accepit non parvo post tempore quam
vetitum eomedit. Potest etiam intelligi quod illam mor-
tern in eis feecrit dies ille in quo peccaverunt, quam apo-
stolus gemit dicens: Condeleetor legi Dei secundum inte-
riorem hominem, &c. (Rom. vii. 22.) Non enim suflieit
ei si diceret: Quis me liberabit de corpore mortali hoc ?
sed, de eorpore, inquit, morris hujus. Sicut etiam illud:
Corpus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum ;
nee ibi ait, mortale, sed mortuum, quamvis utique et mor-
tale quia moriturum, non ita credendum est fuisse illa
corpora, sed licet anim',dia nondum spiritalia, non tamen
mortua, id est qum neeesse esset ut morerentur, quod eo
die factum est, quo lignum contra vetitum tetigerunt.
Di_t quoque Dominus Deus : Non est bonum esse homi-
nero solum, 3yc.] Et h_ee loeutio Dei non eorporali vote
foils in auras emissa, sed in terra ratione divinae volun-
tatis, per quam creata sunt omnia, ineffabiliter facta esse
credenda est, juxta quod et supra docuimus, ubi scripture
est: Faeiamus hominem ad imaginem et similitudlnem
nostram. Si autem qumilt aliquis ad quam rein fieri
oportucrit hoc adjutorium; audiat responsum S. Augus-
tiui, cujus et superius verba saepissime, tacito ejus nomine,
posuimus. " Nihil," inquit, "aliud probabiliter occurilt,
quam proptcr filios procreandos, sicut adjutorium semini in
terra est, ut virgultum ex utroque nascatur. Hoc enim et
in prima rerum conditione dictum erat: Masculum et
 IN LIB. GENESIS, CAP, II. 49

feminam fecit eos, et benedixit eos dieens: Crescite et

multiplicamini, et implete terrain et dominamini ejus.
Quae ratio conditionis et conjunctionis masculi et feminae
atque benedictionis nec post peccatum hominis pcvnamque
defecit. Ipsa enim est secundum quam nunc terra ho-
minibus plena est dominantibus ejus. Quamquam enim
jam emissi de paradiso convenisse et genuisse commemo-
rentur; tureen non video quid prohibere potnerit, ut
essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae et thorus
immaculatus, hoc Deo pra_stante, fideliter justeque viven-
tibus, eique obedienter instanterque servientibus, ut sine
ullo inquieto ardore libidinis, sine ullo labore ac dolore
pariendi, foetus ex eorum semine gigneretur, non ut
morientibus parentibus filii suceederent, sed ut illis qui
genuissent in aliquo formae statu manentlbus, et ex ligno
vitae quod ibi plantatum erat corporalem vigorem sumen-
tibus, et ilh qui gignerent ad eumdem perducerentur sta-
ture, donee certo numero impleto, si juste omnes obedien-
tesque viverent, tune fieret illa commutatio, ut sine ulla
morte animalia corpora conversa in aliam qualitatem, eo
quod ad omnem nutum regenti se spiritui deservirent, et
solo spiritu vivificante sine ullls alimentorum corporalium
sustentaculis viverent, splritualia vocarentur. _Tam si
Enoch et Ehas in Adam non mortui, mortisque propa-
ginem in came gestantes, quod debitum ut solvant cre-
duntur etiam redituri ad hanc vitam, et quod tamdiu
dilatum est, moriturl, nunc tantum in alla vita sunt, ubi,
ante resurreetionem carnis, antequam animale corpus in
spirituale mutetur, nee morbo nec senectute deficiunt,
quanto justius atque probabilius primis illis hominibus
praestaretur sine ullo suo parentumve peccato viventibus,
ut in meliorem aliquem stature hills genitis eederent, unde
seeulo finito cure omni posteritate sanctorum in angelieam
formam, non per earnis mortem, sed per Dei virtutem
multo felicius mutarentur."
Formatis igltur, Dominus Dens, de humo cunctis animanti-
b_ terrw, _c.] Si quem movet quia non dixit, formatis de
VOL. VII. E
50 COMMENTARII

humo cunetis animantibus terrm et de aquis universis

volatilibus cceli, sed tamquam utraque genera de terra
formaverit, Formatis igitur, inquit, Dominus Deus de
humo cunetis animantibus terrm et universis volatilibus
coeli; videat duobus modis esse intelligendum: aut
taenisse nunc unde formaverit volatilia coeli, quia et
taciturn posset occurrere, ut non de terra utrumque acci-
piatur Dominum formasse ; sed tantummodo animantia
terrm et volatilia c_eli, etiam tacente scriptura intelligamus
unde formaverit ; aut terram universaliter sic appellatam
simul cum aquis, quemadmodum appellata est illo psalmo
ubi coelestium laudibus terminatis, ad terrain facta est con-
versio sermonis et dictum: Laudate Dominum de terra
dracones, et omnes abyssi, &c. Nec postea dictum est,
Laudate Dominum de aquis. Ubi enim sunt omnes
abyssi qum de terra laudant Dominum, ibi etiam reptilia
et volatilia pennata qum nihilominus de terra laudant
Deum secundum istam unlversalem appeUationem terrm,
secundum quam etiam de toto mundo dieitur: Deus qui
fecit coelum et terrain, sire de arida sive de aquis quvecum-
que creata sunt de terra creata veraciter intelliguntur.
Adduxitque ea ad Adam, ut videret quid vocaret ea.]
Non est cogitandum carnaliter quod ita adduxerit Dells
animantia terrm vel ayes ad Adam, quomodo solet pastor
gregem minare suum de loco ad locum: sed magis intel-
ligendum, quia sieut divina potentia cum voluit, haec de
aquis creavit ; ita etiam eadem occulto nutu sum potentim
quando voluit ad hominem conspicienda perduxit, quo-
modo etiam ad arcam Noe cunctis generis volatilia vel
quadrupedia non hominis manu congregata, sed dlvinitus
acta venisse, eamque intrasse leguntur, nescientibus qui-
dem ipsis ad quid venirent, seiente autem homine, qui ea
venientia in aream, Deo adducente ac jubente, suscipiebat.
Omne enim quod vocavit Adam animee viventis, ipsum est
nomen ejus, $;c.] Constat Adam in ea lingua, qua totum
genus humanum usque ad constructionem turris, in qua
lingum divism sunt, loquebatur, animantibus terrm et vola-
 IN LIB. GENESIS, CAP. Ih 51

tilibus cc_li nomen imposaisse. Ceterum in dejectione

turris, cure Dens suam caique genti propriam atque diver-
sam tribueret linguam; tunc eis credendus est etiam ani-
mantinm vocabula quomodo et rerum ceterarum juxta
suam caique dlstinxisse loquelam: quamvis etiam non
latet homines postca plurlmis, qu_ sire nova forte occur-
rerunt rebus, h_c animantibus per singulas gentes juxta
suum placitum indidisse voeabula, et nunc etlam inderc
solere. Deaique de piscibus adductis ad Adam, ut eis
nomina imponeret, nihil scriptura refert: qaibus tamen
credibile est paulatim cognltis pro diversitate gentinm
nomina ab hominibus esse diversa imposita. Prima autem
lingua fuisse generi humano Hebr_ea videtur_ ex eo quod
nomina cuncta qu_e usque ad divisionem linguarum in
Genesi legimus, illins constat esse loquel_. Causa autem
adducendi ad Adam cuncta animantia terr_e et volatilia
cceli, ut videret quid ea vocaret et eis nomina imponeret,
h_ec est, ut sic demonstraret Deus hommi quanto melior
esset omnibus inrationabilibus animantibus. Ex hoc eaim
apparet ipsa ratione hominem meliorem esse quam pecora,
quod distinguere et nominatim ea discernere non nisi ratio
potest qu_e melior est.
_tdam vero non inveniebatur adjutor similis ejus, _c.]
Quod muller viri de latere facta est, propter ipsius con-
junctionis vim commendandam ita fieri oportaisse creden-
dum est. Quod autem dormienti illi faetum est, quod osse
detracto in cujus locum caro suppleretur, altiorls mysterii
gratia factum est. Sigaificabatur enim quod de latere Christi
in cruce per mortem soplti sacramenta essent salutis exi-
tufa, videlicet sanguis et aqua, de quibus sponsa illi conde-
retur ecclesia, nam si tanti sacramenti non esset figura
in creatione femin_e prmmittenda, quid opus erat dormisse
Adam, ut costam illi Deus, de qua feminam faeeret, tolleret,
qai et vigilanti ac non dolenti idem facere poterat ? Quid
necessarinm ut cum os quod de viri latere sumtum est, unde
femina condebatur, in locum ossis non os, sed earo sup-
pleretur, nisi qaia figurabatur quod Christus propter eecle-
E2
5_ COMMENTARII

siam infirmus, at vero ecclesia per ipsum esset firma

futura? Unde ejusdem mysterii gratia typico quoque
verbo usa est scriptura, ut non dlceret fecit, aut formavit,
aut ereavit, sicut in omnibus supra operibus; sed _edifi-
cavit, inquit, Dominus Deus costam, quam tulerat de
Adam in mulierem, non tamquam corpus humanum, sed
tamquam domum, qum domus nos sumus, si fiduciam et
gloriam spei usque ad finem firmam retineamus. Taliter
enim decebat_ ut humani generis origo, Deo operante, pro-
cederet, quatenus redemptioni ipsius qu_e in fine erat
seculi per eumdem ventura conditorem concinentibus
figuris testimoninm daret.
Et adduxit earn ad Adam. Dixitque Adam: Hoc nunc
os ex ossibus meis, 3yc.] Quoniam Adam adduetis ad se
animantibus terrm et volatilibus cunctis nullum in his sibi
simile invenerat_ merlto nunc ubi adjutorium simile sui
factum atque ad se adductum vidit, agnovit, et exclamavit
dicens: Hoc nunc os ex ossibus meis. Nunc videlicet,
quia visis prius animantibus aliis similem sibi non viderat :
Os autem de ossibus meis et caro de carne mea, quia
cetera qum os et carnem habentia viderat nominatimque
distinxerat, non ex sua substantia, sed ex terra vel aquis
esse facta noverat. Sicut vero illis vocabula adse adductis
posuerat, sic restabat ut ei quam sibi similem, ac de suo
corpore creatam cognovit, nomen inderet.
H6ec (inquit) vocabitur virago, quoniam de viro sumta
est.] Quomodo autem Latina etymologia congruit in his
nominibus, cure a viro nuncupatur virago ; ita convenit et
Hebr0ea in qua videlicet lingua vir appellatur His, et deri-
vato ab hoe nomine femina dicitur Hissa. Denique quod
His appellatur Hebraice vir, testatur etiam nomen Israhel,
qui vir videns Dominum interpretatur. Sed et sacra-
mentis Christi et ecctesim eonvenit aptissime qu6d Adam
mulierem de sua era'he ereatam nominis sui participem
fieri voluit_ quia et Dominus noster Jesus Chrisms _eque
ecclesi_e, quam per sui corporis ac sanguinis pretium rede-
mit, sibique adoptavit in sponsam, participium sui nominis
 IN LIB. GI_NESIS_ CAP. lI. 53

donavit, ut a Christo videlicet Christiana vocaretur, ab

Jesu, id cst Salvatore, salutem requireret _eternam. Non
autem prmtereundum quod sopor file, sive ecstasis, id est,
mcntis excessus, ut antiqua translatio habet, quam Deus
immisit in Adam recte intelligitur, ut S. Augustinus
dicit, "ad hoe immissa, ut prius mens per eestasim parti-
ceps fieret tamquam angelica_ curiae, et intrans in sanctua-
rium Dei intelligeret in novissima. Denique evigilans
tamquam prophetia plenus, cum ad se adductam mulierem
suam videret, eructuavit continuo quod magnum sacra-
mentum commendavit apostolus: Hoc nunc os de ossibus
meis, et caro de came mea. Hzec vocabitur virago, quo-
niam de viro sumta est, et quod sequitur."
Quamobrem relinquet homo pattern suum et matrem, _c.]
"Quae primi cum verba hominis fuisse serlptura ipsa tes-
tatur, Dominus tamen in evangelio Deum dixisse decla-
ravit. Ait enim: Non legistis quia qui fecit ab initio
masculum et feminam fecit eos, et dixit propter hoc
dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori sum,
et erunt duo in carne una, ut hinc intelligeremus propter
ecstasim quze pr_ecesserat in Adam, hoc cure divinitus
tamquam prophetam dicere potuisse." Si ergo Christus
adhaesit ecelesi_e, ut cssent duo in carne una, quomodo
reliquit Pattern, quomodo matrem ? Reliquit Patrem quia
cure in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est essc
se _equalem Deo, sed semetipsum exinanivit formam servi
accipiens. Hoc est enim reliquit Patrem, non quia dese-
ruit et recessit a Patre, sed quia non in ea forma apparuit
hominibus, in qua aequalis est Patri, quomodo reliquit
matrem relinquendo synagogam Judaeorum, de qua secun-
dum carncm natus est, et inh_erendo ecclesi_e, quam ex
omnibus gcntibus congregavit, ut pace novi testamenti
essent duo in came una: quia cure sit Deus apud Patrem
per quem facti sumus, factus est per carncm partieeps
noster, ut filius capitis corpus esse possemus.
Erat autem uterque nudus.] "Adam scilicet et uxor cjus,
et non erubcseebant. Et merito, quid enim puderet quando
nullam legem senserant in membris suis repugnantem legl
 COMMENTARII

mentis sure ? qum illos poena peccati post perpetrationem

prrevaricationis secuta est, usurpante inobedientia prohi-
bitum, et justitia puniente commissum: quod antequam
fieret, nudi erant, ut dictum est, et non confundebantur.
NuUus erat motus in corpore, cui verecundia deberetur,
nihil putabant velandum, quia nihil senserant refrzenan-
dum."

IN CAP. III. Sed et serpens erat callidior cunctis

animantibus terr_, _c.J Potest iste serpens non inrationa-
bili anima sua, sed alieno jam spiritu, id est, diabolico,
callidior dici cunctis animantibus: quantumlibet enim
prmvaricatores angeli de supcrnis sedibus sum perversita-
tls et superbi0e merito dejecti sint, natura tamen excellen-
tiores sunt omnibus animantibus terr_e propter ratlonis
eminentiam. Quid ergo mirum si suo instinctu diabolus
jam implens serpentem, eique suum spiritum miscens, eo
more quo vates dmmoniorum impleri solcnt_ callidissi-
mum eum reddiderat omnium animantium terrm; sivc, ut
alla editio habet, sapientissimum bestiarum secundum
animam vivam inrationabilemque viventium? '" Si ergo
qumritur cur Deus tentari permiscrit homlnem_ quem
tentatori consensurum essc pr_escicbat; occurrit ratio
vera, non magnee laudis futurum fuisse hominem, si prop-
terea posset bene vivere, quia nemo male vivere suaderet,
cum et in natura posse, et in potcstate habcret vclle non
consentire suadenti, adjuvante tamen illo qui superbis
resistit, humilibus autem dat gratiam. Nec arbitrandum
est_ quod esset homincm dejecturus tentator iste, nisi
prmcessisset in anima hominis qu_edam elatio compri-
menda, ut per humiliationem peccati, quam de se falso
prmsumserat_ dlsccret verissime : quippe dictum est : Ante
ruinam exaltatur cor, et ante gloriam humiliatur. Sic
autem quidam moventur de hac primi hominis tentatione,
quod cam fieri permiscrit Deus, quasi nunc non videant
universum genus humanum diaboli insidiis sine eessatione
vexari_ cur et hoc permisit Deus ? an quia probatur et
exercetur virtus etest palma gloriosior non consensisse
 IN LIB. GENESIS, CAP. 11I. 55

tentatum, quam non potuisse tentari. Si autem quaeritur

cur potissimum per serpentem diabolus tentare permissus
sit, jam hoc signifieandi gratia factum est, non quo diabo-
lus aliquid ad struetionem nostram significare voluerit,
sed cure aecedere ad tentandum non posset, nisi permis-
sus, neque per aliud posset, nisi per quod permittebatur
accedere. Quidquid igitur serpens ille signifieavit, ei pro-
videntiae tribuendum est, sub qua et ipse diabolus suam
quidem habet cupiditatem nocendi, facultatem autem non
nisi quae datur vel ad subvertenda ac perdenda vasa irae,
vel ad humilianda sire probanda vasa misericordize. Non
itaque serpens verborum sonos intelligebat, qui ex illo
fiebant ad mulierem: neque enim conversa credenda est
anima ejus in naturam rationalem, quando nec ipsi homi-
nes, quorum rationalis natura est, cum daemon in eis
loquitur ea passione cui ab exorcista requiritur, nesciunt
quid loquantur: quanto minus ille intelligeret verborum
sonos, quos per eum et ex eo diabolus illo modo faciebat
qui hominem loquentem non intelligeret, si eum a diabo-
lica passione immunis audiret."
Dixit ergo ad mulierem : Cur pr_cepit vobis Deus ut non
comederetis, _c. ?] " Ideo prius interrogavit serpens, et
respondit hoe mulier, ut praevaricatio esset inexcusabilis,
neque ullo modo dici posset id quod praeeeperat Deus
oblitam fuisse mulierem."
Dixit autem serpens ad mulierem : Nequaquam morte
moriemini, _c.] Quid hic intelligitur, nisi persuasum ei
esse, ut sub Deo esse nollent, sed in sua potestate potius
sine Deo, ut legem ejus non observarent quasi invidentis
sibi, ne se ipsi regerent, non indigentes illius aeterno
lumine, sed vacantes propria providentia quasi oeulis suis,
ad dignoscendum bonum et malum quod ille prohibuisset.
In quibus verbis notandum quanta arte nequitiae diabolus
hominem ab initio tentaverif_ qui non solum eum inobe-
dientlam contemtumque sui Creatoris velut sibi invidentis
docuit ; sed et numerositatem deorum illi credendam pro-
ponit dicens : Et eritis ut dii, quatenus etsi forte ad inobe-
56 COMMENTARII

dientiam eum protrahere nequiret, fidel tamen, qua unum

Deum colebant, castitatem corrumperet: si vero pertra-
heret, in utroque victor exlsteret. " Quando autem his
verbis erederet mulier a bona atque utili re divinitus se
fuisse prohibitos, nisi jam inesset menti amor ille pro-
prim potestatis, et qumdam de se superba pr_esumtio, qum
per illam tentationem fuerat convincenda et humilianda?
Denique verbis non eontenta serpentis, consideravit lig-
num, viditque, ut serlptura dieit, quod bonum esset ad
vescendum, et pulchrum oculis, aspeetuque deleetabile ; et
non credens posse inde se mori, arbltror quod putaverit
Deum alicujus significationis causa dixisse; si manduca-
veritis, mortc moriemini; Atque ideo tulit de fructu illius,
et comedit_ deditque viro suo, fortassis etlam cum vcrbo
suasorio, quod scriptura tacens intelligendum reliquit.
An forte nec suaderi jam opus erat viro quando illam eo
cibo mortuam non esse cernebat ?"
Qui comedit, Syc.] " Quo ? nisi ad invicem concupiscen-
dum, ad peccati p_enam carnis ipsius morte conceptam,
ut jam esset corpus non animalc tantum, quod poterat,
si obedientiam conservarent, in meliorem spiritualemque
habitum sine morte mutari, sed jam corpus mortis, in quo
lex in mcmbris repugnaret legi mentis." Neque enim
clausis oculis facti erant_ et in paradiso de]iciarum c_eci
palpantesque oberrabant. Tale est illud Evangelii cum
diceret de illis duobus, quorum erat unus Cleopas, quod
cure fregisset eis Dominus panem, aperti sunt oculi eorum,
et cognoverunt eum quem per viam non cognoverant:
non utique clausis oculis ambulantes, sed eum cognoscere
non valentes. Ad hoc ergo aperti sunt oculi primorum
hominum, ad quod antea non patebant, quamvis ad alia
paterent.
Cumque cognovissent esse se nudos, 6;c.] "Anima ratio-
nalis bestialem motum in membris sum earnis erubuit,
eique incussit pudorem, non solum quia hoc ibi sentiebat,
ubi numquam ante tale aliquid senserat: verum etiam
quod ille pudendus motus de prmeepti transgressione
 IN LIB. GENESIS, CAP. III. 57

veniebat. Ibi enim sensit qua prius gratia vestiretur,

quando in sua nuditate nihil indeeens patiebatur. Deni-
que ilia conturhatione ad folia ficulnea coneurrerunt, qum
forte perturbati prima invenerunt: perizomata, id est,
suceinctoria consuerunt: et quia glorianda deseruerunt,
pudenda texerunt. Nec arbitror eos cogitasse aliquid in
illis foliis quod talibus congrueret eontegi jam membra
prurientia, sed occulto instinctu ad hoc illa conturbatione
compulsi sunt, ut etiam tails poena_ sue significatione
nescientibus fieret, qua_ peccatorem facta convinceret et
doceret scripta lectorem." Mysterium autem hujus arbo-
ris sub qua et Nathanael adhuc positum Dominus vidit,
S. Ambrosius breviter quidem, sed patenter exposuit
dicens : " Beatl qui sub vite et olea equos suos alligant,
laborum cursum suorum faciei 1mtitim consecrantes. Me
ficus adhuc, id est, inlecebrosa deliciarum obumbrat pru-
rigo mundi humilis ad altitudinem, fragilis ad laborem,
mollis ad usum, sterilis ad fructum." Et in alio loco:
"Quod igitur gravius est, (inquit,) hac se Adam interpre-
tatione succinxit eo loci ubi fructu magis castitatis se
succingere debuisset, in lumbis enim quibus prEcingimur
qua_dam se/nina generationis esse dicuntur, et ideo male
ibi succinctus Adam foliis inutilibus, ubi future genera-
tionis non fructum futurum, sed qu_edam peccata signaret."
Et cure audisset vocem Domini Dei deambulantis, lyc.]
Post meridiem tales jam convenerat visitari qui defeeerant
a luce veritatis. Unde apte Dominus meridle crucem
ascendit, et promissa latroni habitatione paradisi, post
meridiem, id est, hora nona spiritum tradidit ; ut videlicet
eadem hora qua primus homo lignum pr_evarleationis
tetigerat, secundus homo lignum redemtionis ascenderet,
et qua hora diei pr_evaricatores paradiso expulerat, ea con-
fessorem in paradisum induceret.
Abscondit se (inquit) Adam et uxor ejus, _c.] "Cum
Deus avertit intrinsecus faciem suam, non miremur hEc
fieri quE similia sunt dementim, per nimium pudorem ac
timorem, ilio quoque occulto instinctu non quiescente, ut
5_ COMMENTARII

ea neseientes i_eerent, qum aliquid signifieent, quandoque

seituris posteris propter quos ista eonseripta sunt. Abs-
eondunt se namque a faeie Dei qui peeeant, quia indignos
se divin_e pietatis reddunt aspeetu. Abseondunt sea
faeie Dei, non ut ipsorum eonseientiam internus arbiter
non videat, sed ut ipsi gloriam vultus ejus numquam nisi
resipiseendo eonspieiant."
Vocavitque Dominus Deus Adam, et dixit el: Ubi es ?]
Non utique ignorando quaesivit, sed increpando admonuit,
ut adtenderet ubi esset in quo Deus non esset. Jam
enim quia de arbore vetita comederat, mortuus erat morte
anim_e, cum earn deseruisse vita sua dicitur. " Et hoc sane
ad aliquam pertinet significationem, quod sicut praecep-
tum viro datum est per quem perveniret ad feminam ; ita
vir prior interrogatur. Praeceptum enim a Domino per
virum usque ad feminam : peccatum autem a diabolo per
feminam usque ad virum. Hzec mysticis significatienibus
plena sunt, non id agentibus in quibus facta sunt, sed de
his id agente potentissima sapientia Dei, non autem nunc
significata reseramus, sed gesta defendimus."
Qui ait : Vocem tuam audivi in paradiso, &jc.] " Satis
probabile est solere Deum per creaturam tali actioni con-
gruam in forma humana primis ilfis hominibus apparere,
quos tamen numquam permisit advertere nuditatem suam_
eorum intentionem in superna sustollens, nisi post pec-
catum pudendum in membris motum pmnali membrorum
lege sensissent. Sic ergo affecti sunt, ut solent affici
homines sub oeulis hominum: et talis affectio de peccati
pcena erat, eum latere veUe quem latere nihil potest.
Quod enim jam ipsos pudebat erga se ipsos, unde sibi et
suceinctoria fecerant, multo vehementius ab illo etiam sic
suecincti vlderi verebantur, qui tamquam familiarl tem-
peramento ad eos videndos per creaturam visibilem velut
humanos oeulos afferebat. Dominus ergo volens jam
peecatores more justitim interrogatos punire amplius quam
erat ilia poena, de qua jam eogebantur erubeseere, Qu/s
enim, inquit_ indicavit tibi quod nudus esses_ nisi quod ex
 IN LIB. GISNESI8} CAP. III. 59

ligno de quo tibi pr_ceptum ne comederes, comedisti ? Hinc

enim mors concepta propter Dei sententiam, qui sic fuerat
comminatus, fecit adverti concupiscentialiter membra : ubi
dicti sunt aperti oculi, et secutum est quod puderet."
Dixitque Adam : Muller quam dedisli mihi sociam, dedit
mihi, 3yc.] "Superbia numquid dixit, Peeeavi? Habet
deformitatem confusionis, et non habet humilitatem con-
fessionis. Ad hoc ista conscripta sunt, quia et ipsae
interrogatlones nimirum ad hoc factm sunt, ut utiliter
scriberentur, ut advertamus quomodo superbia laborent
homines hodie, non nisi in Creatorem conantes referre si
quid egerint mall, cure sibi velint tribui si quid egerint
boni. Muller, inquit, quam dedisti rnihi soeiam, dedit
mihi de ligno et comedi, quasi ad hoe data sit, ut non
ipsa potins obedlret viro, et ambo Deo."
Et dixit Dominus Deus ad mulierem : Quare hoc fecisti ?
_¢c.] "Nec ista confitetur peccatum, sed in alterum refert,
impari sexu, pari fastu, Serpens, inquit, decepit me et
comedi; quasi cujusquam suasio pr_ecepto Dei debuerit
anteponi." Et ipsa autem culp_e causam in Creatorem
refert, qul serpentem in paradiso, per quem deciperetur,
ereaverit.
JEt ait Dominus Deus ad serpentem : Quia feclsti hoc,
maledictus es, 3;c.] " Quia serpens cur hoc fecerit non est
interrogatus, potest videri quod non ipse utique id sua
natura et voluntate fecerat, sed diabolus de illo et per
illum fuerat operatus, qui jam ex peccato impietatis ac
superbi_e sure igni destinatus fuerat. Nunc ergo quod
serpenti dicitur, et ad eum qui per serpentem operatus
est, utique refertur, procul dubio figuratum est. Nam in
his verbis ten,for ille describitur qualis generi humano
futurus esset."
Super pectus tuum gradieris, _yc.] Super peetus quippe
graditur serpens, quia omnes gressus diaboli nequiti_e
sunt et fraudes: nam in pectore calliditatem et versutias
eogitationum ejus indieat, quibus ad eos quos vult decipere
serpit_ pro quo antiqua translatio habet : Pectore et ventre
60 COMMENTARII

repes. Repit autem pectore, cum terrenas hominibus_

quos sua membra facere desiderat, cogitationes suggerit.
Repit et ventre, cure eos ingluvie superatos in _estum
libidinis excitat. Omnia namque quae repunt, corpus per
terrain trahunt. Corpus autem diaboli sunt omnes re-
probi; et ipse pectore et ventre suo repit_ cure eos per
iniquas cogitationes vel inlecebras comessationis ac luxuriae
ad infima deprimit. Devorat autem terrain, cure errore
peccantium pascitur ac delectatur, eosque seducens ad
inteHtum rapit. Sicut enim sancti saepe coelorum; ita
nomine terra_ hi qui terrena sapiunt, indicantur, quomodo
in sequentibus Adae dicitur: Terra es, et in terrain ibis,
quod nostra translatio habet, quia pulvis es et in pulverem
reverteris. In cujus signum devorationis spiritualis ipse
etiam serpens inrationalis, quo ad decipiendum hominem
velut organo suo usus est diabolus, nunc terrain materia-
lem comedere jubetur, cui prius una cum ceteris animan-
tibus terrae herbis et lignorum f?uctu vesci concessum
erat.
Inimicitias ponam inter te et mulierem, _c.] Semen
mulieris totum est genus humanum: semen diaboli prm-
vaHcatores sunt angeli, qui exemplo sunt superbi_e illius
ac rebellionis depravati. Semen illius est perversa sug-
gestio : semen mulieris fructus boni opcHs, quo perversee
suggestioni resistitur. Hujus autem serpentis ac seminis
ejus memoratl inimicitiam quantum genus humanum
toleret, quantam adversus eum inimicitiam omnes electi
recte vivendo exerceant, cunctis sole clarius fidelibus
constat. Cujus signum inimicitiae in natura etiam apparet
inrationabilis serpentis, qua cunctis animantibus et bestiis
terr_e pro insita sibi peste veneni generalis semper existit
inimicus : quod videlicet ei a tempore maledictionis hujus,
et non ante, insitum esse credendum est.
Ipsa conteret caput tuum, _c.J Mulier conterit caput
serpentis, cure ecclesia sancta insidias diaboli et suasiones
venenosas in ipso mox initio deprehensas abigit, et quasi
conculcans ad nihilum deducit. Conterit caput serpentis,
 IN LIB. GENESIS_ CAP. IlI° _l

cum superbiae, per quam Eva decepta est, ssepe sub po-
tenti manu Dei humiliando resistit : initium enim omnis
peccati superbia. Et serpens insidiatur calcaneo mulieris,
quia circuiens ecclesiam diabolus velut leo rugiens quaerit
quem devoret, quomodo gressus bonse nostrae actionis
evertat. Insidiatur calcaneo, cum in fine vitae praesentis
nos rapere satagit. Calcaneo namque, qui finis est cor-
poris, non immerito finis vitae nostrae designatur, quod
utrumque ipsa quoque serpentis conditio figurate denun-
tiat, qui conteri solet ab omnibus qui possunt, et ipse
feriendis hominum vestigiis insidiari non desinit.
Mulieri quoque dixit : Multiplicabo _erumnas tuas et con-
ceptus tuos, _e.] " Haee quoque in mulierem Dei verba
figurate ae prophetiee multo eommodius intelliguntur.
Verumtamen quia nondum pepererat femina, nee dolor et
gemitus parientis nisi ex eorpore mortis est, quae praeeepti
transgressione eoneepta est, refertur haee pinna et ad pro-
prietatem litterae: nam et in eo quod sequitur: Et sub
viri potestate eris, et ipse dominabitur tui, eum et ante
peeeatum aliter faetam fuisse non deeeat eredere mulierem,
nisi ut vir ei dominaretur_ et sub ejus ipsa potestate
degeret, reete aeeipi potest hane servitutem signifieatam,
quae eujusdam eonditionis est potius quam dilectionis, ut
etiam ipsa talis servitus, qua homines hominibus postea
servi esse eceperunt_ de poena peeeati reperiatur exorta.
Dixit quidem apostolus: Per earitatem servite invieem;
sed nequaquam dieeret invieem dominamini. Possunt
itaque eonjuges per earitatem servire invieem; sed mu-
lierem non permittit apostolus dominari in virum. Haee
enim viro potius sententia detulit, et maritus habere do-
minium meruit mulieris, non natura_ sed eulpa: quod
tamen nisi servetur, depravabitur amplius et augebitur
eulpa." Figurate autem verba haee ad eeelesiam eonjugem
videlicet Christi eonveniunt, eujus aerumnae post reatum
primae prsevarieationis mult_plieantur in hae vita, ut ad
vitam perpetuam eastigata perveniat; multiplieantur et
62 COMMENTARII

eonceptus, eum spiritualem Deo sobolem pr_edicando ac

recte vivendo gignere satagit : unde eidem sum soboli per
egregium prmdicatorem dicitur: Filioli mei, quos iterum
parturio donec formetur Christus in vobis. Parit in do-
lore filios, cum sollicita metuit, ne sicut serpens seduxit
:Evam astutia sua, ita corrumpantur sensus eorum, et
excidant a simplicitate qu_e est in Christo. Agit sub viri
potestate, qula servit Domino in timore et exultat ei non
in securitate, sed cum tremore: cui, si numquam pec-
casset, solo securee dilectionis copularetur amplexu. Et
ipse dominabitur ejus, carnales ejus cohibens motus, eam-
que ad perceptionem vitae ccelestis continuo supernm
institutionis exercitio provehens, a qua si numquam reces-
sisset, socia cum illo semper libertate regnaret.
Adee vero dixit : Quia audisti vocem uxoris tu_e, et come-
disti, Syc.] "Hos esse in terra labores humani generis quis
ignorat? et quia non essent si felicitas, qum in paradiso
fuerat, teneretur." Per peccatum enim hominis terra
maledicta est, ut spinas pareret, non ut ipsa pcenas sen-
tiret qum sine sensu est, sed ut peccati humani crimen
semper hominibus ante oculos poneret, quo admonerentur
aliquando averti a peccatis, et ad Dei pr_ecepta converti.
Nam et herbee venenos_e ad poenam vel ad exercitationem
mortalium creatm sunt. Et hoc notandum propter pec-
catum, quia mortales post peccatum facti sumus. Per
infructuosas quoque arbores insultatur hominibus, ut ino
telligant quam sit erubescendum sine fructu bonorum
operum esse in agro Dei, hoc est in ecclesia, et ut timeant
ne deserat illos Deus, quia ct ipsi in agris suis infructuosas
arbores deserunt, nec aliquam culturam eis adhibent.
Ante peccatum ergo hominis non est scriptum quod terra
protulerit nisi herbam pabuli et ligna fructuosa : post pec-
catum autem videmus multa horrida et infructuosa nasci,
propter earn videlicet quam diximus causam. Mystice
vero terra qum in opere prmvaricationis Ad_e maledicta
esse perhibetur, non alia melius quam caro accipitur.
 IN LIB. GENESIS_ CAP. III. 63

I_amque spinas jam et tribulos germinat nobis, quia per

carnis coneupiscentiam propagati, punetioncs et incentiva
vitiorum de ipsa came patimur.
In sudore vullus tui vesceris pane, 3;c.] Ilium hie panem
intellige qui air: Ego sum panis vitae, qui de ccelo de-
seendi; quo in sudore vultus nostri vescimur, quia ad
conspectum divina_ celsitudinis, non nisi per laborem
necessari_e adflictionis ascendimus.
El vocavit Adam nomen uxoris suw Eva, _c.] Et hoc
nomen Adam divino instinetu constat uxori sure posuisse,
quod aptissime congruit ecclesi_e sanct_e, in cujus solum
unitate, quve catholica vocatur, vit_ cunctis janua patet.
Fecitque Dominus Deus Ad_e et axori ejus tunicas pellicias,
_;c.] Et hoc significationis gratia faetum est, sed tamen
factum. Nam hujusmodi indumento Dominus eos mor-
tales jam factos fuisse insinuat; pelles quippe, quve non
nisi mortuis pecudibus subtrahuntur, mortis figuram con-
tinent. Ita cure contra pr_eceptum non imitatione legi-
tima, sed inlicita superbia Deus esse appetit homo, usque
ad belluarum mortalitatem dejectus est. Et quidem ipsi
sibi fecerant perizomata de foliis fici, quibus pudenda
regerent: sed Deus facit illis tunicas pellicias, quibus
omne corpus illorum induat: quia ipsi, perdita per pr_-
varlcationem gloria innocenti_e, pr_etenderunt sibi velamen
excusationis, quo suam culpam in Conditorem transfunde-
rent: et ipse Conditor illos per sententiam justi judicii,
ablato statu vitro immutabilis, in anima simul et came
multavit pcena mortalitatis. Narrat autem evangelica
parabola, quia plus pater revertenti ad se per pcenitentiam
filio luxurioso inter alia munera etiam stolam primam pro-
ferri, ct eum indui prveeepit, mystice insinuans quod electi
habitum immortalitatis, quem in Adam in exordio seculi
perdiderunt, in fine seeuli Mint recepturi in Christo, et
quidem ampfiori gratia. Nam Adam ira immortalis factus
est, ut posset non mori, si prveceptum servaret : filii autem
resurrectionis ita erunt immortales, ut nec mori umquam,
nee metu morris possint afliei. De cujus receptione stola_
 COMMENTARII

dicitapostolus:Oportet enim corruptibile

hoc induere
incorruptionem,
et mortalehoc induereimmortalitatem:
ubi induere sonat,ablatam utiquesignificat
nuditatem,
quam Adam in se et Eva post peccatum agnitam eru-
bescebant.
Et ait : Ecce Adam factus est quasi unus ex nobis, $;c.]
De hoc S. Augustinus, " Quoniam," inquit, "per quodlibet
et quomodolibet dictum sit, Deus tamen dixit, non Miter
intelligendum est, quod ait unus ex nobis, nisi propter
Trinitatem humerus pluralis accipiatur, sicut dictum erat
Faciamus hominem, sicut etiam Dominus de seet Patre:
Veniemus ad eum, et mansionem apud eum faciemus.
Replicatum est igitur in caput superbi quo exitu concupi-
verit quod a serpente suggestum est, Eritis sicut dii. Ecce,
inquit, Adam factus est sicut unus ex nobis. Verba enim
sunt h_ec Dei, non tam ei insultantis, quam ceteros ita ne
superbiant deterrentis: propter quos ista descripta sunt:
Factus est, inquit, tamquam unus ex nobis, sciens bonum
et malum. Quid aliud intelligendum nisi exemplum
timoris incutiendi esse propositum ? quia non solum non
fuerit factus qualis fieri voluerit, sed nec illud quod factus
fuerat conservaverlt. De hoc alio loco: Nec Dei confi-
tentis, inquit_ verba sunt, sed potius exprobrantis." Ecce
Adam factus est quasi unus ex nobis, sicut apostolus ubi
elicit: Donate mihi hane injuriam, utique a contrario vult
intelligi. "Nunc ergo ne forte mittat manum suam et
sumat etiam de ligno vitae, et comedat, et vivat in aeter-
num. Emisit eum Dominus de paradiso voluptatis, ut ope-
raretur terrain de qua sumlus est. Superiora verba Dei
sunt, hoc autem factum propter ipsa verba secutum est.
Alienatus enim a vita non solum quam fuerat, si praecep-
turn servasset, eum angelis accepturus ; sed ab ilia etiam,
quam ducebat in paradiso, felici quodam corporis statu,
separari utique debuit a ligno vitae, sire quod ex ipso illi
subsisteret felix ille ipse status corporis ex re visibifi vir-
tute invisibili, sive quod in eo esset et sacramentum visi-
bile invisibilis sapientiae. Alienandus inde utique fuerat
 IN LIB. GENESIS, CAP. III. ()5

vel jam moriturus, vel etiam tamquam excommunieatus,

sicut etiam in hoc paradiso, id est in ecclesia, solent a
saeramentis altarls visibilibus homines diseiplina ecele-
siastica removeri."
Ejecitque Adam, el collocavit _ cherubim, _yc.] Hune
locum antiqua translatio sic habet: Et ejecit Adam, et
collocavit eum contra paradisum voluptatis, et ordinavit
cherubim et flammeam rompheam, &c. "Quam si se-
quimur, et hoe significandi gratia faetum credere debemus,
sed tamen factum, ut contra paradisum, quo heata vita
etiam spiritualiter significabatur, habitaret peecator utique
in miseria. Quod autem dicitur collocasse Deus ante pa.
radisum voluptatis cherubim et flammeum gladium, hoc
per ecelestes utique potestates in paradiso visibili factum
esse credendum est, ut per angelicum ministerium esset
illie ignea quaedam custodia, non tantum frustra factum
esse, nisi quia significat aliquid etiam de spirituali para-
diso, non est utique dubitandum :" qum etiam custodia
bene versatilis csse asseveratur pro eo quod quandoque
veniret tempus, ut etiam removeri potuisset. Remota est
namque, Enoch a peccatorihus translato ; remora, Helia
in curru igneo rapto ; remora omnibus electis, cure, Do-
mino baptizato, aperti sunt ei c(eli; remora item singulis
eleetis, cure baptismi fonte lavantur; remota hisdem per-
fectius, cure soluti a vinculis ad cmlestis paradisi gloriam
suo quique tempore conscendunt. Item quia cherubim
scientire multitudo, sire scicntia multiplicata interpretatur,
bene cherubim et flammcus gladius ad custodiendam viam
ligni vitae collocatus esse perhibetur: quia nimirum per
disciplinam nobis scienti_e coBlestis, et per lahorem ad-
flictionum temporalium reditus ad supernam patriam patet,
ex qua per stultitiam praevarieationis, perque appetitum
carnalium voluptatum discessimus. Et bene non sim-
pliciter flammam, sed dicit gladium flammeum ante para-
disum esse eollocatum, ut feriendas in nobis inlecebras
coneupiseentiae temporalis insinuet gladio Spiritus, quod
est verbum Dei, si ad lignum vitae, qui est Christus
VOL. VII, F
66 COMMENTARll

Dominus, penetrate coneupiscimus. Et bene eumdem

gladium versatilem esse refert, ut indicet mystiee non
nobis semper bune neeessarium esse gladium, sed, ut
scriptum est, tempus esse beUi, tempus paeis, belli vide-
licet cum in hujus vitae stadio adversum aereas potestates,
vel etiam nostrae mentis aut corporis vitia certamus ; pacis
autem, cure perfecta victoria coronamur, ac fructu ligni
vitae perpetuo sine fastidio satiamur. Quaerit autem ad-
versarius legis et prophetaru_, Sed ista, inquiens, arbor
quae in paradiso vitro fructus ferebat cui proderat ? Cui
respondens S. Augustinus: Cui, inquit, nisi prius illis
primis hominibus qui in paradiso fuerant constituti?
Deinde istis de paradiso pro merito sum iniquitatis ejectis,
mansit ad memoriam significandae spiritualis arboris vitae,
quae est sapientia beatorum, cibus immortalis animarum.
Utrum autem illo cibo nunc vescatur aliquis, nisi forte
Enoch et Helias, non temere asseverandum puto. Ligno
tamen illo vitae, quod est in spirituali paradiso, nisi ale-
rentur animae beatorum, non pro munere pietatis et fidelis-
simae confessionis latronis animae credentis in Christum
legeremus paradisum eodem die fuisse concessum. Amen,
inquit, dico tibi, hodie mecum eris in paradiso. Esse
autem ibi cure Christo, hoc est esse cure vitro ligno, ipse
est quippe Sapientia, de qua scripture est: Lignum vitae
est omnibus amplectentibus earn. Amen.

LIBER SECUNDUS.

IN CAP. IV. Adam vero cognovit Evam uxorem suam,

Syc.] Hinc jam post delieias paradisi et praevarieationis
primae reatum, hujus saeeuli ac vitae mortalis gesta nar-
rantur, cure protoplasti, qui immortales fuerant conditi,
post acceptam moriendi eonditionem mortalium ex ae
sobolem gignere ineipiunt, omnibus in iniquitate coneeptis,
et in delietis materno ex utero prodeuntibus. Interpreta-
fur autem Cain possessio, cujus causam vocabuli exposuit
 IN LIB, GENESIS, CAP, IV, 67

genitrix ipsa cure ait: Possedi hominem per Deum. Et

hoc dicto, mater nostra jam Catholica discretione nos
docet, quod ita filium peccato sua_ pra_varicationis ob-
noxium genuit, ut tamen hoe quod homo natus est, id
est, quod anima constans et eorpore, effectu divin_ crea-
tionis ae primm benedictionis munere possideret.
RursumquepeperitfratremejusAbeL] Abel interpretatur
luctus sire miserabilis : quo nomine pr_esagabatur a prima
_etate dolenda immatur_e mortis ejus conditio. Nam etsi
pretiosa est in conspectu Domini mors sanctorum ejus,
gustato calice salutiferm passionis, quantum tamen ad
humanum pertinet intuitum, lugubre est satis, in tantum
nos ab innocentia primm conditionis recessisse, ut nee illi
qui primi in terra editi sunt germani fratres pacem inter
seet concordiam habere potuerint, sed alter alterum
invidendo occiderit, dum soli adhuc cure parentibus orbis
totins Domini extitissent ; manifeste jam turn preesagantes
quo4 sancti in hac vita pressuras essent a reprobis mor-
tesque passuri : in quibus et hoc notandum, quod Cain in
hac vita prior natus, sed Abel de hac vita prior est sub-
latus, quia nimirum h_ec vita proprie malorum est vita,
de qua in mortem prmcipitantur _eternam ; at vero elec-
torum vita proprie futura est vita, ad quam ut felicius
perveniant, mortificantur in hac vita quotidie, et msti°
mantur ut oves occisionis.
Factura est autem post multos dies, ut offerret Cain, $;c.]
Manifeste ostenditur quod ambo fratres fidem in Deum
habuerint, ambo vel naturaliter admoniti, vel a parentibus
edoeti, noverint offerenda Deo dona, et reatum patern_e
transgressionis oblatis ei sacrifieiis esse diluendum: sed
quia non _equali mente obtulerunt, non mqualiter aunt
utriusque vota accepta. Non enim in hoe peceasse Cain
arbitror, quod vel opus exereuit agrieolm, vel munera Deo
de fructibus terr_e obtulit, sed quod minus perfecta pietate
in agenda carnis eura laboraverit, minus perfecta devotione
ad offerenda Deo munera aceesserit. Denique et Noe vir
agrieola exereebat terrain, plantavitque vineam: et Mel-
F2
 68 COMMENTARII

chiaedech sacerdos Dei altissimi offerebat de fructibus

terr_ panem et vinum. Non ergo Cain ob genus obla-
tionis vile reprobatus est. Inde etenim offerebat Deo,
uncle et ipse vivere consueverat ; sed ob mentem impiam
offerentis, ipse una cure muneribus ab eo qui corda inapicit
abjectus est, juxta quod sequentia verba manifestant cure
dicitur :
El respe_it Dominus ad Abel et ad munera ejus, &jc.]
Non enim ait: Et respexit Dominus ad munera Abel et
ad ipsum ; ad munera vero Cain et ad ipsum non respexit :
sed primo personam offerentis acceptam Deo vel non
acceptam, deinde munera respecta vel non respecta ease
testatur. Homines etenim saepe muneribus eorum a qui-
bus fuerant offensi placantur; Deus autem, qui est dis-
cretor cogitationum et intentionum cordis, nullo magis
munere quam pia offerentis devotione placatur: qui cure
puritatem nostrm mentis probaverit, consequenter etiam
vota orationum vel operum nostrorum suscipiet.
Iratus_ue est Cain vehementer, Syc.] Unde noverat Cain
respexisse Dominum ad Abel et ad munera ejus; a se
autem ac suis muneribus vulture avertisse, nisi quia, sicut
quidam interpretati aunt, inflammavit Dominus super Abel
et sacrifieium ejus, super Cain veto et sacrificium ejus non
inflammavit, id eat, igne misso de cmlis hostiam Abel sus-
cepit, quod s_epissime factum offerentibus viris sanetis legi-
mus. Cain veto ipse sacrificium suum eonsumere igne
debebat. Nam et hoe significare videtur Apostolus, cure
ait: Fide plurimam hostiam Abel quam Cain obtulit Deo,
&e. (tleb. xi. z_.) Testimonium ergo perhibuit muneribus
Abel Deus per ignem, heee auseipiendo de eoelis, quo etiam
apostoli teatimonio doeemur, quod hostia Abel per fidei
illius devotionem aeceptabilis Deo faeta est, et e contrario
subintelligere debemus Cain propterea reprobatum, quod
non integra suo Conditori fide servierit.
Dixitque Dominus ad eum : Quare iratus es, 3yc.?] Quare,
inquit, iraaeeris, et invidim in fratrem livore cruciaris,
vulture dimittia in terrain? Nonne ai bene egeris, si
 IN LIB. GENESIS, CAP. IV. 69

pura mente sacrificium obtuleris, recipies, respiciente

Domino ad tc et ad sacrificium tuum: sin autem male
egeris, statim in foribus peccatum tuum aderit, et tall
janitore intrans semper exiensque comitaberis, pro eo
Tat Dominus custodiret introitum tuum et exitum tuum,
et sicut de sapientia dicitur: Qui de luce vigilaverit ad
illam non laborabit. Assidentem enim illam in foribus
suis inveniet. Et iterum : Quoniam dignos se ipsa circuit
quaerens, et in viis ostendit se illis habitator, et in omni
providentia occurrit illis ;
Sed sub te erit appetitus ejus, et tu dominaberis illius.]
Juxta idioma linguae Hebraiem indieativum modum pro
imperativo posuit, qualia habes innumera. Diliges Domi-
hum Deum tuum, diliges proximum tuum, non forniea-
beris, non furtum facies, non falsum testimonium dices,
pro eo ut dieeretur, dilige, et ne oecidas, ne fornieeris, ne
furtum faeias, ne falsum testimonium dicas. Sub te ergo,
inquit, erit appetitus ejus, et tu dominaberis illius ; tu quia
fiberi es arbitrii, moneo ut appetitum peeeati quo impug-
naris compescas, et non illud tui amplius crescendo, sed tu
magis illius eorreetius vivendo domineris. Hune loeum
antiqua translatio sic habet : Nonne sic reete offeras, recte
autem non dividas peccasti ? quiesee, ad te enim conversio
ejus, et tu dominaberis illius. Reete autem offertur Deo,
eui uni tantummodo saerifieandum est. Non autem reete
dividitur, eum non diseernuntur recte vel loca, vel tempora
oblationum, vel res ips_e qu_e offeruntur, vel qui offert, vel
hi quibus ad vescendum distribuitur quod oblatum est, ut
divisionem hic discretlonem intelfigamus. In quo autem
horum Domino displieuerit Cain, facile non potest inveniri.
Sed quoniam Johannes Apostolus, eum de his fratribus
loqueretur, Non sicut Cain, inquit, qui ex maligno erat, ct
oceidit fratrem suum, &e. (1 Joan. fii. 13.) Datur intelligi
propterea Deum non respexisse in munus ejus, quia hoe
ipsc male dividebat, dans Deo aliquid suum, sibi autem
seipsum, quod omncs faeiunt qui non Dei, sed suam see-
tantes voluntatem, id est, non recto, sed perverso corde
70 COMMENTARII

viventes ; off,runt tamen Deo munus, quo putant eum

redimi, ut eorum non opituletur sanandis pravis cupidi-
tatibus, sed explendis. Quiesce, inquit, ad te enim con-
versio ejus, et tu dominaberis iUins. Desine peccato invi-
d_ in fratrem contabescere, quia ad te erit conversio ejus-
dem tui peccati, et in tuum caput iniquitas tua redundabit,
et tu dominaberis illius, habens in potestate per gratiam
divini adjutorii conceptam de tuo corde repel]ere nequi-
tiara. H_ec Deus locutus est ad Cain, eo more quo cure
primis hominibus per ereaturam subjectam velut eorum
socius forma congrua loquebatur. Verum quia ille non
intus, sed foris est admonitus, nihilominus deliberatum
seelus in neeando fratre etiam post verbum divin_e admo-
nitionis vel correptionis implevit, sequitur enim :
Dixitque Cain ad Abel fralrem suum : Egrediamur in
agrum, _yc.] Ethic perfidia Cain simul et innoeentia de-
monstratur Abel : innocentia quidem Abel, in eo quod majo-
rein fratrem, sed erga se hostifi odio accensum simpliciter
quo jubebatur ut fratrem frater secutus est : perfidia vero
Cain, in eo quod occisurus fratrem fora_ dueit, quasi in
loco secretiori divinam possit declinare pr_esentiam: non
recogitans, neque intelligens quia qui occulta cordis sui
qu_e redarguit noverat, etiam quo ipse secederet quidve in
abdito gereret posset intueri.
Et ait Dominus ad Cain: Ubiest Abel frater tuus ?] Non
tamquam ignarus eum a quo discat interrogat, sed tam-
quam judex reum quem puniat.
Qui respondit : Nescio, 3;c.] Stulta paritcr et superba
responsio ; stulta, cure ilium faUi posse putabat, qui con-
scientiam suam peecantis et ante patratum scelus fratricidii
velut occultorum cognitor arguebat: superba, cure in
modum servi pervieacis custodem fratris se esse negabat,
qui manffestatione, si quid perieuli immineret, minoris
fratris curare habere, et eum ab ingruentibus adversis
tutari quasi major debuerat.
Dixitque ad eum : Quid fecisli ? Fox sanguinis fratris
tui, _;c.] Magnam vocem habet sanguis, non solum Abel,
 IN LIB. GENESIS_ CAP. IV. _1

sed et omuium interfectorum pro Domino : Vox est enim

sanguinis eorum ipsa fidei constantia, ipse fervor earitatis,
per quem pati pro Domino meruere. Ipse clamat ad
Dominum de terra: quia etiam si in abditis terrm sinibus
sicut Abel fuerint ab impiis interemti ; causa tamen ipsa
mortis eorum in conspectu interni arbitri pretiosa existit
et clara, juste postulans, ut et hi qui in sua simplicitate
sunt injuste peremti, coronentur; et illi qui eos injuste
persequendo trucidavere, damnentur. Eorum ergo san-
guis occisorum clamat ad Dominum, quorum et vita ante
mortem clamasse probatur ad ilium, qui dicere solent:
Clamavi in toto eorde meo, exaudi me, Domine, justifiea-
tiones tuas requiram. Ille enim ad Dominum eorde cla-
mat, qui magna postulat, qui c_elestia precatur, qui mterna
sperat, qui non gloriam hujus secufi ab illo, sed justifica-
tionum ejus custodiam requirit. Qui videlicet clamor
unde in cordibus justorum naseatur docet apostolus
dicens: Misit Deus Spiritum Filii sui in eorda nostra
clamantem, Abba Pater; clamantem namque in eordi-
bus nostris ad Patrem dieit Spiritum, quia nimirum
ipse hmc ad clamandum cum impleverit accendit. Hunc
clamorem pim devotionis et animas martyrum post mor-
tern habere manifestat Johannes cure ait : Vidi sub altare
animas interfeetorum propter verbum Del, &c. (Apoc.
vi. 9.) Clamant euim hme animm sanetorum non odio
inimicorum, sed amore justitim, quam semper esurire
ac sitire didieerunt, simul et desiderio reeipiendm sum
caruis, ut quam pro Domino in mortem dederant, in
hac immorta]i atque incorruptibili Domino adstare me-
reantur. Magna autem est vox clamoris eorum, mag-
num est desiderium justitim. Clamante veto ad Dominum
sanguine sanctorum, id est, justam ultionem sum injustm
necis expetente, quid de perseeutoribus eorum agatur,
subsequenter ostenditur, dicente Domino ad Cain :
Nunc i#itur malediclus eris super lerram, eye.] Juxta
mensuram peeeantium justus Judex et mensuram ponit
vindietm: Adam namque vetitum eomedens nequaquam
ipse maledicitur, sed terra potius in ejus opere maledic-
7_ COMMENTARI!

tioni subjicitur; non quidem adeo ut fructus operanti

deneget, sed ut laboranti ac desudanti suos cultori proferat
fructus ; et ut labor idem aliquando posset finiri, ac requies
reterua ingredi. Carnis etiam morte addicitur : quod bene-
ricii gratia factum, ne semper ita laboraret ac doleret, soli
qui prresentis seeuli quam sit rerumnosa vita perpendere
nesciunh dubitant. Porro Cain cure sciret prrevarica-
tionem suorum damnationemque parentum, addidit ejus-
dem noxre prrevarieationis, quam de traduce traxerat, gra-
viorem perfidire, livoris, homicidii, et mcndacii reatum:
unde merito et poena plectitur acriore : primo ut ipse male-
dictus sit super terrain, quam eruore fratris eatenus mun-
dam polluerat: deinde ut in terra exercenda supervaeue
desudaret, nulla suis laboribus frugum copia respondente :
tertio ut in eadem terra vagus semper esset et profugus,
neque ausus uspiam sedes habere quietas, sive ut alia
translatio habet, tremens gemensque viveret super terrain.
At iUe, audita poena tantre sure maledietionis, noluit veniam
deprecari, sed peccatis peccata congeminans, tantum puta-
vit nefas, cui a Deo non posset ignosci. Denique respon-
dit ad Dominum :
Major est iniquitas mea, 9uam ut veniara merear, _c.]
Ejicior, inquit, a eonspeetu tuo, et eonscientia seeleris
lucern ipsam ferre non sustinens, abseondar ut latitem.
Vel eerte ejieis me a faeie terrre, ne videlicet in ulla terra-
rum regione, ne inter ullos habitatores ejus orbis seeurus
liberque manere permittar, a faeie quoque tua abseondar,
ne hane ultra videre merear, quam usque hodie srepius
intuendo, ac tuam voeem audiendo, felieior vivebam.
Omnis igitur 9ui invenerit me, oceidet me.] Dum ex tre-
more eorporis et furia trementis, sive ex instabilitate vagi
ae profugi, eum esse intelligit qui mereatur interfiei. Ve-
rum Deus nolens eum eompendio mortis finite cruciatus,
nee tradens poenre qua seipsum damnaverat,
Nequaquam (inquit) ila tier, sed omnis 9ui occiderit Cain
septuplum punietur.] Non ut restimas morieris, et mortem
pro remedio aeeipies, sed vives plurimo tempore ad exem-
plum eeterorum, ne sic peecarc audeant ; tantumque abest
 IN LIB, GENESIS_ CAP. IV. _3

ut te abs quolibet interfici vellm, ut si quis te interfeeerit,

septuplum, id est, gravissima ultione puniatur, qui nec
tuze damnationis acerbitate admonitus, a sanguine effun-
dendo voluit manus cohibere. Non enim ilium debuit
homo occidere hominem cui Deus vitam peccanti dona-
verat, vel ad cumulum pcenm ipsius, vel ad exemplum cau-
, telae et aliorum correctionis. Solet namque nonnumquam
scriptura septenario numero plenitudinem ejus de qua
loquitur rei significare, sicut in Levitico : Si ambulaveritis,
inquit, ex adverso mihi, nec volueritis audire me, addam
plagas vestras septuplum. Et paulo post: Et percutiam
vos septies propter peccata vestra, pro eo quod est multi-
pliciter. Et in bonam partem Psalmista: Septies in die
laudem dixi tibi, quod est aliis verbis dicere: Semper laus
ejus in ore meo. Quod vero antiqui interpretes dixerunt:
Omnis qui occiderit Cain septem vindictas exsolvet, hunc
habet sensum. Vives usque ad septimam generationem,
et conscientiae tuae igne torqueberis : ita ut quicumque te
occiderit, secundum duplicem intelligentiam, aut in sep-
tima generatione, aut magno te liberet cruciatu : non quo
ipse qui occiderit Cain septem ultionibus subjiciendus sit,
sed quo septem vindictas, quae in Cain toto tempore cucur-
rerunt, solvat in interfecto, occidens eum qui vitae fuerat
derelictus ad poenam. Nam et septimus ab Adam fuit
Lamech a quo occisus esse Cain perhibetur: ethic eum-
dem Cain per mortem septem vindictis, quas septempli-
citer peccans meruit, absolvit. Primum namque ejus pec-
catum est_ quod offerens Deo non recte dividebat ; secun-
dum, quod fratri invidit ; tertium, quod dolose egit dicens :
Egrediamur in agrum ; quartum, quod interfecit ; quin-
turn, quod procaciter negavit: nescio; sextum, quod se
ipsum damnavit : Major est iniquitas mea, quam ut veniam
merear; septimum, quod nec damnatus egit p_enitentiam.
Posuitque Deus Cain signum, ut non eum interficeret, _'c.]
1 Ipsum videlicet signum quod tremens et gemens vagusque
i et profugus semper viveret: eadem sua mrumna admo-
nitus, quia non passim a quibuslibet posset occidi ; qui-
cumque autem eum occideret, vel magnis miseriis ipsum
7"_ COMMENTARII

Cain liberaret, vel se ipsum hoc faciens septemplici vin-

dictm maneiparet.
E#ressusque Cain a facie Domini.] Id est, a penetra-
libus iUarum radium in quibus eatenus cure parentibus
inhabitans, sa_pius ilium videre in angelica forma mole-
bat.
Habitavit in terra profugus , _yc.] Eden interpretatur
voluptas sive delicim, quo nomine Paradisus designatur,
de quo supra dicitur: Plantaverat autem Dominus Deus
Paradisum voluptatis a principio, quod antiqui interpretes
ita transtulere : Et plantavit Dominus Deus Paradisum in
Eden contra orientem: unde datur inteUigi ad orientalem
mundi plagam Paradisum esse conditum. Habitavit ergo
Cain, non ad oriental em plagam Paradisi, alioquin ultra hunc
mundum habitaret, sed in orientalibus mundi partibus, qui-
bus in proximo est Paradisus, quamvis inaccessibilis et
ignotus mortalibus. Cuncta autem qum dejustitia vel mar-
tyrio Abel, et de pravitate ac damnatione Cainjuxta litteram
dicuntur, mystice Dominicae passioni vel conversationi in
came, et persecutioni ac perditioni Judaeorum testimonium
ferunt. Neque enim frustra ipse Dominus eisdem Judaeis
dicit: Si crederetis Moysi, erederetis forsitan et mihi; de
me enim ille scripsit. Ergo Cain erat primogenitus, Abel
secundus. Erat prior populus Judmorum possessio Dei,
sicut ipse ad Moysen, Filius, inquit, meus primogenitus
Israel, secundus est populus gentlum, pro cujus maxime
vita Dei Filius et nasci in carne et mori dignatus est. Fuit
Abel pastor ovium, et Dominus ait: Ego sum pastor
bonus. Cain autem Agricola, quia populus Judmorum
terrenis ac temporalibus negotiis insistebat, vel hmc vide-
licet sola qumrens, vel horum intuitu Domino serviens,
utpote carnaliter intelligens ea qum illi prophetae mystice
de ccelesti promissione loquebantur dicentes: Si volueritis
et audieritis me, bona terrm comedetis.
O_q_ebat enim Cain, _c.] Quia populus iUe per bona
opera, qum terrenm retributionis gratia sectabatur, Domino
se plaeere putabat. Vel certe de fructibus terr_e munera
obtulit, cure se populus idem per terrenam circumcisio-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. IV. 75

nero, terrenum sabbatum, terrenum azyma, terrenum

Paseha justificari credens, justitiam fidei qu,e in Christo
est accipere despexit.
Abel quoque oblulit, Syc._ Quia Dominus interpellans
Patrem pro sanctis_ secundum formam adsumtm humani-
tatis offert illi vota eorum, opera videlicet bona, et pingue-
dinem internee dilectionis. Hvec sunt enlm pHmogenita
gregis ejus et adipes eorum. Respicit Dominus ad Abel
dicens: Hic est filius meus dilectus in quo mihi bene
eomplacui. Respicit et ad munera ejus, quia vltam elec-
torum quam offert illi gratanter, Deus Pater accipit, et
quasi per ignem de coelo hostiam ejus incendit, quia eos
qui se pro Domino mortificare curaverint, ipse virtute sui
spiritus, quo amplius in ccelestibus ignescant, immo toti
caelestes efficiantur, inflammat. Ad Cain vero et ad
munera ejus non respicit ; quia redarguens carnalia Juda_-
orum opera dicit per prophetam: Quo mihi multitudinem
victimarum vestrarum, dicit Dominus ? Plenus sum, holo-
causta arietum, et adipem pinguium, et sanguinem tauro-
rum et hircorum et vitulorum nolui. Et paulo post:
Manus enim vestra_ sanguine plenm sunt. - Lavamini,
mundJ estote, videlicet per fidem grati_e Christi. Irascitur
Cain contra fratris pietatem, nec redargutus a Domino a
eoncepto per invidiam furore resipiseit. Quanto Jud_ei
contm Dominum et gratiam novi Testamenti livore bac-
chati sint, quoties ab illo correpti vel admoniti nihilo-
minus malignis perstiterint in cceptis, sufficienter evange-
liea prodit historia, quibus apte convenit quod de Cain
dicitur, quia conciderit vultus ejus: non enim poterant
revelata facie gloriam Domini specularl. Perdiderant
namque gaudium illud divinve grati_e, de quo justi glo-
riantes aiunt : Signature est super nos lumen vultus tui,
Domine ; dedisti l_etitiam in corde meo.
Eduxit Cain fratrem suum foras, 8;c.] Eduxit populus
Judaicus Dominum foras de civitate sua Hierusalem, ct
crucifixit in loco Calvarive : quo utriusque loco passionis
admonemur typiee, ut cxeamus ad Dominum extra castra,
_6 COMMENTARII

improperium ejus portantes, id est, relicto mundi consor-

tio ac societate pravorum, libenter abjecta quveque seculi
pro patri_e ccelestis amore toleremus. Interrogante Do-
mino Cain, ubi esset Abel frater ejus, nescire se respondit,
nec ejus esse custodem. Hactenus Judmi interrogantibus
se fidelibus, membris videlicet Christi, de Christo, se
nescire dicunt. Essent autem ipsi quodammodo Christi
custodes, si Christianam fidem suscipere et custodire
voluissent. Nam qui custodit in corde suo Christum,
non dicit quod Cain, nescire se fratrem suum, nec ejus
esse custodem.
Dixit Deus ad Cain : Quid fecisti ? 3;c.] Sic arguit in
scripturis sanctis vox divina Judmos. Habet enim mag-
ham vocem Christi sanguis in terra, cure eo accepto ab
omnibus gentibus respondetur, Amen. Hmc est clara
vox sanguinis quam sanguis ipse exprimit ex ore fidelium
eodem sanguine redemptorum de quo bene fidelibus dicit
apostolus: Accessistis ad testamenti novi Mediatorem
Jesum, et sanguinis sparsionem mefius loquentem quam
Abel. Melius quippe loquitur sanguis Christi quam
Abel, quia nimirum iUe in condemnationem fratricidm
clamabat ad Dominum, hic autem in salvationem Christi
fratrum fidelium vocem suam tollit ad coelum.
Nunc igitur maledictus eris super terrain, _yc.] Terrain
dieit ecclesiam: ipsa enim, non alia, aperit os suum
gustare in mysterio sanguinem Christi qui eifusus est
manibus populi Judmorum. Super hanc maledictus est
populus idem: quia nimirum hmc quanto artius amori
sui Conditoris inhmret ; tanto gravius inimieam ei gentem
maledictam esse intelligit, quamvis seipsam, adhuc super-
biens specialiter benedictam glorictur.
Cure operatus fueris earn, non dabit tibi fructus suos.]
Operatus est populus idem in ea terra quam caput ecclesim
Christus portavit, id est, in ejus came salutem nostram,
crucifigendo eum qui mortuus est propter delicta nostra,
nec ei dedit eadem terra fructus suos, quia non justificatus
est fide resurrectionis ejus qui resurrexit propter justifica-
 IN LIB. GENESIS, CAP. IV. 77

tionem nostram: unde nec resurgens eis a quibus erat

crucifixus apparuit, tamquam Cain operanti terrain, ut
granum illud seminaretur, non ostendens eadem terra
fructum virtutis sure. Sed earn terrain, qure est ecclesia,
operati sunt Judrei, suis persecutionibus agendo ut amplius
in Deum proficeret: srepe etiam in multos ad mortem
usque sreviendo, sed ipsi fidei et pretiosre mortis eorum
fructum videre non meruerunt. Quod autem respondit
Domino Cain,
Major est iniquitas mea quam ut veniam merear, 3;c.]
Patet de Judreorum populo luee elarius, quia major est
iniquitas qua Filium Dei oeeidit, quam ut veniam merea-
tur ; et ideo quieumque ex eo veniam p_enitentes aeeipi-
unt, hi profeeto trans meritum suum divinre gratia pietatis
salvantur. Patet quia ejeetus est a faeie terrre, id est, a
sorte sanetre eeelesire, et abseonsus a faeie divinre eontem-
plationis; quod sibi ipse protendebat, quando faeiem
Christi in passione velavit, quod illi etiam eoelestia signa
protendebant, quando eo erueifixo sol radios sure lueis
abseondit, perditoque regno profugus ae vagus per orbem
quaeumque dispersus est, timens ne ipsa etiam temporali
vita ptivetur, et quasi dieit cure Cain: Omnis igitur qui
invenerit me, oeeidet me. Sed quid ei respondit Deus ?
Nequaquam ita tier, sed omnis qui oeciderit Cain, septem
vindietas exsolvet, id est, non eorporali morte interibit
genus impium earnalium Judreorum. Quieumque enim
eos ita perdidetit, septem vindietas exsolvet, id est, auferet
ab eis septem vindietas quibus alligati sunt propter reatum
oecisi Christi, ut hoe toto tempore, quod septenario dierum
nutnero volvitur, magis quia non interiit gens Judma, satis
appareat fidefibus Christianis quam subjeetionem merue-
tint, qui superbo regno Dominum interfeeerunt. Hujus
expositionem sententire propterea juxta antiquam transla-
tionem posuimus, quia de opusculis S. Augustini qui hanc
sequebatur, sicut et alia multa decerpsimus.
Posuitque Deus Cain in signum, _c.] Habet gens Judrea
sire sub paganis regibus, sire sub Christianis signum legis
78 COMMENTAR11

sum, quo a ceteris gentibus populisque distinguitur, et

omnis imperator vel rex, qui eos in regno suo invenit, cure
ipso signo eos invenit, nee occidit, id est, non efllcit ut
non sint JudEi_ certo quodam et proprio sum observationis
signo a eeterarum gentium communione discreti, nisi qui-
eumque eorum ad Christum transierunt.
E#ressusque Cain a facie Domini, _c.] In faeie Domini
agnitio ejus, qua se manifestat ae dignoscitur, solet intel-
ligi. Merito ergo populus, qui a divine cognitionis gratia
recessit, in terra habitare perhibetur. Non enim potest
dicere cure electls : Nostra autem conversatio in cvelis est :
unde etiam Salvatorem expectamus Dominum nostrum
Jesum Christum. Hunc locum LXX. lnterpretes ira
transtulere: Exiit autem Cain a facie Domini Dei, et
habitavit in terra Naid contra Eden. Naid autem in pro-
fugum, sive, ut in llbro Hebrmorum nominum invenimus,
instabilem motum et fluctuationem vertitur, quod non-
nulli, quibus et Josephus consentit, locum esse, in quo habi-
taverit Cain, autumant. Porto noster interpres non hoe
nomen loci, sed rei ipsius esse signifieantiam intellexit:
quia Cain instabilis semper et fluctuans atque inccrtarum
sedium esset futurus. Quod quantum prmsenti Judmorum
statui conveniat_ universus testis est mundus. Qui bene
etiam contra Eden habitare perhibetur, Eden quippe
voluptatem sive delicias significat: quia nimirum perfidus
file populus quantum aversus a cognitione veritatis terrenis
se negotiis implicat_ tantum contrariam deliciis ccelestibus
vitam gerit: et quia temporalia solummodo gaudia sitit,
torrenti voluptatis divinE, quo justi potantur, siccis lau- ra
cibus cordis adversarius existit.
Co#novit autem Cain uxorem suam, Syc.] Sicut ab initio se-
curl ineipientis in occisione Abel passiones sanetorum; in
livore autem et persecutione Cain perfidim sunt insinuate
reproborum, qum ad finem usque sEculi erunt ambm in
mundo permansurm; sic et in civitate quam Edifieavit
Cain typice intimabatur, quod spes tota pravorum in hujus
smculi regno esset ae felicitate figenda, ut pote qui futuro-
5
 IN LIB. GENESIS_ CAP. IV. _9

rum bonorum aut fidem aut desiderium nul]um haberent.

De qua civitate ]oquitur Dominus per prophetam Osee:
Deus ego et non homo in medio tui sanctus, et non ingre-
diar civitatem. Neque cnim Abel sire Seth, qui pro eo
natus est, civitatcm aut domos vedificasse leguntur: quia
nimirum eos designabant, immo eorum erant primitive, qui
suo gaudent cantare Creatori: Quoniam incola ego sum
apud te in terra et peregrinus, sicut omnes patres mei.
Quibus apte convenit hoc quod prvemisimus Domini pro-
missum: Deus ego et non homo in medio tui sanctus:
quia quo a mundanve civitatis consortio se reddunt extra-
neos, eo inhabitatione sui Conditoris existunt digniores.
Apte autem Cain nomen civitatis ex nomine filil sui
Enoch vocavit, ut successores se tales habiturum designa-
ret, qui patrive ccelestis exsortes, in hujus vitve delectatione
corda fundarent. F_t bene F_noch interpretatur Dedicatio,
quia reprobi dum pro eis quve operantur in prvesenti gau-
dere desiderant, quasi civitatem, quam sibi vedificant, in
prima generatione dedicant. At contra in illa generis
humani prosapia quve per Seth ad Noe descendit, sep-
timus ad Adam nascitur Enoch, qui ambulasse coram Deo
legitur, et non apparuisse, quia tulerit eum Deus: quia
nimirum requies et ]vetitia spesque omnis electorum non-
nisi in futuro sabbato est, qui postquam in hac vita ambu-
lant cum Domino, humiliter ejus prvecepta sequentes, tol-
luntur ab eo in vitam perpetum quietis, et non apparent
ultra inter mortales: quia cum illo immortaliter vivunt.
Ipsi enim sunt civitas ejus et templum, nunc quotidianis
profectibus bonorum operum ad perfectionem tendentes,
tunc finitis laboribus, cure illo regnantes, et in sua ipsi
dedicatione, quve per prmsentiam Sancti Spiritus perpetuo
celebrabitur, singuli quasi in Enoch nomine gaudentcs.
Porto Enoch genuit Iram, _:c.] Progenies Cain usque
ad septimam generationem computatur, et in hac ipse a
Lamech occisus, septem vindictis quas diutissime miser
gestabat, absolutus est. In hac tota quze de illo nata erat
soboles, postquam ad augmentum maledictionis etiam
 80 COMMS_TARII

adulterio Lamech polluta est,ingruente diluvio perilt.In

sextaquidem generatione adulterio fo_data,in septimavero
diluviodeleta:in quo spiritualiter insinuatur, quod im-
piorum civitas, id est,societas totareproborum,in sex
hujussmculimtatibusse corruptura scelefibus, inseptima
autem_qum estinfuturo_ in mternum sitperitura.Sicut
enim septimusab Adam Enoch raptusestin paradisum,
et non viditeum homo, quia vivitin pace cure Deo ; ita
septimusa Cain Jabel_interpretatur Mutatus,cure suis
fratribus etuniversaprogeniedeletusest diluvi%et non
viditeum horn% quia mterna morte multatus_ et ab ca
quam dilexerat gloriasmculi, illamquam non prmvidebat
estmutatus inpccnam. In quibus apertedesignatur_ ut
diximus,quod sanctipost hujus smculisex _etates ad
requiemin aliavita, et reprobitendantad supplicium, ut
etiam, narrante Domino, Lazari pauperiset divitis superbi
manifeste probat historia.
Genuit (inquit) Ada Jabel, _c.] Cuncta h_ec qu_e filii
Lameeh invenisse vel egisse referuntur, ad culture vel
ornatum vel inlecebras hujus vitae pertinent : nihil autem
tale Abel, nihil tale natus pro eo Seth, aut nepotes ejus
fecisse leguntur, Bed velut peregrini in terra simplicem
duxisse vitam probantur. Nam etsi Abel pastor erat
ovium, non tamen voluit adeo huic se officio maneipare, ut
tentoria sibi in quibus familiarius hoe exereere posset
contexeret. Cithar_e autem et organo absit ut vir tantus
ullum tempus indulgeret. Si quis veto cuneta opera qu_e
de aere ac ferro fiunt soUerter intuetur ; manifeste eog-
noscit, quia si recte naturalem legem servaret genus hu-
manure, etiam de paradisi gaudiis culpa prmvaricationis
expulsum, nequaquam his omnibus opus haberet: unde
h_ec omnia a filiis maledictionis esse eonstat inventa, quam-
vis postmodum, degenerante humano genere a castitate
prim_e eonversationis, etiam boni Dei famuli pro commu-
nione vitae socialis aliquotiens hujusmodi rebus operam
dabant. Sed magna utique distantia, quia nimirum re-
probi talibus quasi summo suo bono deleetabantur: electi
 IN LIB. GENESIS_ CAP. IV. 8]

vero his aut omnimodis abrenuntiant, aut pro commodo

vitoe hujus aliquo, donee ad _etemam perveniant, sieut
viator stabulo sive viatico, transeuntes utuntur. Denique
patriarch_e habitabant in tentoriis, sed hoe velut peregrini
in mundo, ad distinctionem eorum qui in urbibus ac
domibus quasi terrw cives habitare solebant. Utebantur
psalmistae cithara et organo, sed ad laudandum in eis
Dominum : et e contra arguit propheta eos qui cithara,
tympano et lyra in conviviis personabant. Erant in populo
Dei viri docti in cuncta opera mris et ferri, necnon et
argenti et auri : sed hos ipse hanc artem ad distinctionem
sui tabemaculi transferre pr_eeepit. Propheta quoque
gaudia Dominie_e inearnationis evangelizans, opera ferri
noxia tollenda atque in melius commutanda prvedixit, et
conflabunt, inquiens, gladios suos in vomeres, &c. (Is. xxiv.)
Nee prvetereundum negligenter quod cure homines adul-
terio inquinari, cure paseendis pecoribus amplius justo
insistere, cure modis musicis dissolvi, cure fabrilibus ope-
ram dare artibus coeperunt; tune diluvio sunt superve-
niente deleti. Sed cavendum sollertius ne nos hujusmodi
rebus ultra modum inretitos ultimus dies inveniat, cum
etiam Dominus de die judicii loquens commemorato hoe
tempore, ad eautelm nos studium inciter, dicens: Sieut
enim erant in diebus ante diluvium eomedentes et biben-
tes, &c. (Matt. xxiv. 38.)
Soror vero Thubalcain Noema.] Noema interpretatur
Voluptas. Bene autem series generis Cain in nativitate
fce_ a_eterminatur ; et eadem t'mmina Voluptas nominatur:
quia tota pravorum intentio mundi servit inlecebris, et in
expletione carnalium vo]uptatum vitam finire desiderat.
Verum nata hac fa_mina, non multo post universa progenies
maledicta diluvio consummata est: quia cure delectationi-
bus mundi colla mentis subdiderint, curn dixerint pax et
securitas, tune repentinus eis superveniet interitus. No-
tandum autem quod deleetatio sive voluptas duobus modis,
id est, et in bono et in malo, solet intelligi: In bono,
videlicet cure dieitur, Mansueti autem possidebunt terram_
VOL, VII. G
8_ COMMENTARII

et delectabuntur in multitudine pacis. Et rursum: In-

ebriabuntur, inquit, ab ubertate domus ture, et torrente
voluptatis tu_e potabis eos. A qua voluptate et paradisus
cognominatur: .quia nimirum ad hoc in eo positus est
homo, ut in prmsentia sui Conditoris ibidem beatissimis
ac sanctissimis carnis et animve deliciis perpetuo frueretur.
In malo autem voluptas accipitur, cum notantur ab apo-
stolo quidam voluptatum amatores magis quam Dei.
Quibus apte vocabulum Noemae, in cujus generatione
prima, munch mtas, paucis exceptis, deleta est, congruit.
Recessisset ergo genus humanum ab Eden, id est, a
deliciis internorum bonorum; et exercebat relictis cceles-
tibus terram, et pervenit usque ad nativitatem fcemime,
qu_e Noema, id est, Voluptas vocaretur: nec multo post
totum cataclysmo periit : ut profecto nativitate talis sobolis
et eventu subsecutm cladis insinuaretur, quia merito ad
ruinam properant quique, neglectis spiritualibus, carnis
sese voluptatibus subigunt. Et quidem Noema in sep-
tima a Cain generatione nata est. Si autem ab ipso Adam
generationes Cain computare, et omnes etiam filios Lamech
adnumerare volueris, invenies Noemam in undecimo loco
positam. Lamech namque est septimus ab Adam, quibus
cure quatuor liberos ejusdem Lamech adjeceris, unde-
cimum profecto numerum implebis. Solet autem unde-
nario numero, qui denarium transgreditur, peccatum de-
signari, quod transgressione decalogi legis perpetratur.
Atque ideo recte generatio reproba in undenario numero,
et hoc in fcemina, terminatur ac deperit : quia dum legis
divinee seita eontemnens, pravis suis voluptatibus satiari
contencht, repentinum sibi struit exitium.
Dizitque Lamech uxoribus suis Adte et Sell_, _c.] Virum
vel adoleseentulum, quem dieit, Cain significat, quem idem
Lamech, sed non sponte, interfecit, sicut Hieronymus in
quodam Hebrmo volumine scripture esse testatur. Oceidit
autem eum in vulnus et in livorem suum, quia et ipse sibi
in hoc mortem adseivit ac damnationem, quod eum, quem
Deus vitae donaverat, peremit.
 IN LIB. GENESIS, CAP. IV. 83

Septuplum ultio dalritur de Cain, _;e.] Septuplum ultio

data est de Cain, quia usque ad septimam generationem
fratricidli et invidim sum vagus profugusque pcenas luebat.
De Lamech vero septuagies septies, quia sicut Hierony-
mus relatum sibi ab Hebrzeis testatur, et Josephus idem
adfirmat, Lxx. et vii. animm progenita: sunt de stirpe
Cain, qu_e diluvio perierunt. Et in hoc numero de
Lameeh factam aiunt esse vindictam, quod genus ipsius
usque ad diluvium perseveraverit. Interpretatur autem
Lamech Percutiens sive Percussus, quae utraque interpre-
tatio eidem uni convenit qni et percussit Cain, et ob hoc
idem parricidium etiam ipse divina ultione percussus est.
Mystice autem Lamech genus humanum significat, et
percussum fraude antiqui hostis in primo parente, et per-
eutiens seipsum quotidianarum augmentatione culparum,
de quo ultio septuagies septies data est ; quia usque ad
adventure Christi, qui in septuagesima et septima genera-
tione in mundo apparuit, noxa primm praevaricationis
genus premebat humanum, donec adveniens ille tolleret
peccata mundi, et in mternam nos vitam, quam in Adam
perdidimus, aperta suo baptismate vel passione janua
regni c_lestis, induceret. Tunc ergo ultio de Lamech
cessavit, quia contrito per passionem ac resurreetionem
Dominicam acuho mortis atque peccati, genus humanum
ad regnum cceleste rediit.
Cognovitque adhuc Adam uxorem suam, $yc.] Postquam
Cain fratrieidam extinctum commemoravit, et progeniem
ejus in septima generatione denuo maledictam replicavit_
revertitur ad restaurationem seminis sancti exponendam,
utque hoc pereuntibus impiis perpetuo manserit narrat.
Interpretatur autem Seth Positio, sire Resurrectio_ eujus
causa nominis aperitur, dicente parente :
Posuit mihi Dominus semen aliud pro Abel, _c.] Positus
est pro Abel, non solum ordine nascendi, sed et merito
virtutis, locum fratris implens, cujus devotio mentis etiam
ab sobolem ipsius transisse monstratur, cure subditur:
Sed el Seth natus est filius, quem vocavit Enos, $ye.] Enos
G2
84 COMMENTARII

interpretatur Homo vel Vir: unde recte qui tale nomen

ipse habet, nomen Domini incipit invocare, tanto instan-
tins quotidianis in precibus auxilium Conditoris implorans,
quanto se fragilis naturm faetum meminit. Mystice autem
sicut Abel oeeisus a Cain passum Dominum; ita natus
pro eo Seth resuseitatum eum a morte designat: unde
apte apud Septuaginta Translatores nato eo dixisse fertur
pater sire mater ejus: Suseitavit enim mihi Dells semen
aliud pro Abel, quem oecidit Cain. Quod ideo recte juxta
mystieos sensus semen aliud appellatur, cure idem Do-
minus qui occisus est resurrexit, quia nimirum mortalis
oecisus est, resurrexit immortalis: mortuus est ne nos
mori timeremus: surrexit ut nobis resurgendi a morte
spem fidemque tribueret: quorum distantiam seminum,
loquens de nostra resurreetione, apostolus manifeste dis-
erevit, Seminatur, inquiens, in eorruptione, surget in incor-
ruptione, &c. (1 Cot. xv. 42.) Et de ipso Domino, Etsi
mortuus est, inquit, ex infirmitate, sed vivit ex virtute Dei.
Enos vero filius Seth populum Christianum figuraliter
exprimit, qui per fidem ac sacramentum Dominiem pas-
sionis ac resurrectionis quotidie per totum orbem ex aqua
et Spiritu Sancto nascitur. Iste enim gratiam regenera-
tionis sum primm generationi prmferens, in universis qum
agit auxilinm nominis Domini invoeare eonsuevit, dieens :
Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum, &c.
ejusdem Dominicm orationis, sive aliarum quibus gratim
ejus, sine qua nihil valemus, supplicate solemus: unde
etiam recte nos propter conscientiam nostrm fragilitatis
Enos, id est, Hominis vocabulo eognominamur: propter
vero spem futurm nostrm immortalitatis filii Seth, id est,
Resurrectionis, existimus.

IN CAP. V. Hie est liber generationis Adam. In

die qua creavit Deus hominem, _c.] Hic est liber primm
creationis hominis, quod ad similitudinem suam fecit ilium
Deus, lit videlicet participatione bonitatis ejus esset per-
petuo bonus, immortafis et felix; quod masculum et feral-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. W. 85

nam fecit cos, quod factos gratia sum benedicfionis illus-

travit. Tails erat generatio Adam cum uxore sua in die
qua creatus est: Sed heu! Proh dolor! profanavit ille
simiiltudinem Dei, hosti magis quam CreatoH credendo,
contraxit primogenitus ejus pc_nam maledictionis gravio-
rein invidendo et occidendo fratrem, corrupit septimus ab
illo Lamech statutam mascuil et fccminm legem, de qua
dictum erat, Erunt duo in came una, accipiendo duas
uxores, et in una came tres conjungendo, et crebresecn-
tibus passim mails, in tantum a similitudine sui Conditoris
ac prima benedictione genus recessit humanum, ut in
decima generatione, exceptis paucis, quos area cohibuit,
totum deleri mcruisset ; ad quam tamen similitudinem ae
benedictionem nobis redire concesslt Conditor ipse, in nos-
trm natur_ similitudlne nasci ac maledici morique dignatus,
quatenus per ipsum redemti et dicere de ipso mereamur:
Scimus quia cure apparuerit, similes ei erimus : videbimus
enim eum sicuti est, et audire ab ipso : Venire, benedicti
Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione
mundi.
JEt vocavit nomina eorum Adam, _c.] Adam sicut et
Enos interpretatur Homo, sed sic Enos sonare fertur
Hominem, ut maseulis tantum congruat: Adam vero ita
ut utrique sexui possit aptari: unde recte dicitur, quia
vocavit nomina eorum Adam, id est, Homo. Sicut autem
homo Latine ab humo nominis etymologiam habet, quia
de humo carnis originem traxit : ita apud Hebrmos Adam
a terra nominatur, quia de limo terrm homo formatus est :
unde etiam Adam Terrenus, sire terra rubra potest inter-
pretari. Porro apud Grmcos homo aliam habet etymolo-
giam: vocatur enim antropos, ab co quod superna specu-
lari et ad ccelestia contuenda debeat oculos mentis attol-
lere. Inest autem nomini Adam, excepta interpretatione
qua hominem designat, et aliud sacramentum quod silentio
prmteriri non d_bet. Habet enim litteras quatuor, A et D
et Aet M, a quibus litteris et quatuor orbis plagm, cure
Grmce nominantur, initium sumunt. Vocatur namque
apud eos anatole oriens, dysis occidcns, arctos septentrio,
86 COMMENTARII

mesembria meridies ; multumque decebat ut nomen proto-

plasti omnes mundi plagas ipse mystice contineret, per
cujus progeniem mundus erat omnis implendus. Quod
autem dicit, Et vocavit nomina eorum Adam, et addidit,
In die quo creati sunt, patenter insinuat quod uno eodem-
que die, id est, sexto mundi naseentis, Adam et uxor ejus
facti sunt, et non uxor de latere ejus post sextum aut sep-
timum diem seorsum Creata.
Vixit autem Adam centum triginta annis, 3yc.] Adam qui-
dem creatus est ad imaginem et similitudinem Dei, quia
immortalis eat in anima et came conditus. Postquam veto
imaginem in se Dei ac similitudinem peccando corrupit,
genuit ad similitudinem et imaginem suam filium, id est,
mortalem, corruptibilem, rationis capaeem, reatu sum pr_e-
varicationis adstrictum, et non nisi ejusdem Conditoris sul
gratia solvendum. Notandum autem quod ubi nostri codices
ex Hebr_eo fonte transfusi habent vixisse Adam centum tri-
ginta ann[s, et genuisse Seth, antiqua translatio habet pro
centum triginta, ducentos triginta: ubi autem in nostris
codicibus sequitur, Et facti sunt dies Adam postquam
genuit Seth octingenti anni, et genuit filios et fifias, il]a
pro octingentis septingentos habet. Ubi vero in conclu-
sione subjungitur: Et faetum est omne tempus, quod
vixit Adam, anni nongenti triginta, et mortuus est, ibi et
illa eamdem summam ponit, talisque distinctio numcrorum,
in omnibus usque ad diluvinm generationibus inter utram-
que editionem servatur, ut ante nature filinm quisque
in LXX. Interpretibus centum annos plus, et post nature
centum minus quam in Hebraica veritate annos habuisse
legatur. At in conclusione utraque editio _equalem nume-
rum ponit, procter in sexta solummodo generatione ; ubl
in utrisque codicibus Jaret annorum centum sexaginta
duorum genuisse Enoch, et post ejus ortum octingentos
annos vixisse reperitur: et in nona, in qua novo genere
distantiae secundum Hebraicam veritatem Lamech genu-
isse Noe cure esset annorum centum octoginta, et eo nato
supervixisse annis quingentis nonaginta quinque reperitur.
Porro in Septuaginta Interpretibus ante nature Noe inve-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. V. 87

niuntur anni centum octoginta otto: post natum vero

quingenti sexaginta quinque, sicque fit ut viginti quatuor
annis plus vixisse Lameeh in Hebraeis quam in Septua-
ginta Translatorum codicihus inveniatur: qua interpre-
tuna diversitate effieitur, ut tempus vitae Mathusalam qua-
tuordecim annis ultra diluvium videatur extendi, utque
anni ante diluvium juxta Hebraeos mille quingenti cen-
turn quinquaginta sex; juxta Septuaginta autem In-
terpretes, quos Chronographi sequuntur, duo millia du-
centi quadraginta duo reperiantur: quamvis doctissimus
Augustinus profiteatur quod etiam in Septuaginta Trans-
latione Mathusalam in eodicibus paucioribus, sed vera-
cioribus, sex annis ante diluvium reperiatur fuisse
defunetus: qui cure studiosissime cansam dissonantiae
prmfatae interpretationum inquireret, nee vellet Septua-
ginta Trauslatorum fidei derogare, quos et apostoli atque
evangefistm plerisque in loeis probantur ease secuti; et
ipse transferendo scripturas prophetico magis dono quam
officio interpretandi usos esse credebat ; ita conclusit ut
diceret: "Credibihus ergo quis dixerit cure primo de bi-
bliotheca Ptolomaei describi isti cceperunt; tunc aliud tale
fieri potuisse in codice uno, sed primitus inde deseripto,
uncle jam latius emanaret, ubi potuit quidem accidere
etiam scriptoris error. Sed hoc in ilia quaestione de vita
Mathusalam non absurdum est suspicari. Et post ali-
quanta: Recte fieri, inquit, hullo modo dubitaverim, ut
cure diversum aliquid in utrisque codicibus invenitur,
quandoquidem ad fidem return gestarum utrumque esse
non potest, verum ei linguae potius credatur, unde est in
aliam per Interpretes facta translatio." Itaque juxta He-
braieam veritatem vixit Adam centum triginta annis et
genuit Seth. Vixit Seth centum quinque annis et genuit
Enos. Vixit Enos nonaginta annis et genuit Cainan.
Vixit Cainan octoginta annis et genuit Malalehel. Vixit
Malalehel sexaginta quinque annis et genuit Jared. Vixit
Jared centum sexaginta duobus annis et genuit Enoch.
Porto Enoch vixit sexaginta quinque annis et genuit
8_ COMMENTARII

Mathusalam, et ambulavit cum Deo. Postquam genuit

Mathusalam vixit trecentis annis, et genuit filios et filias.
Ambulavit cure Deo dictum est, Dei in omnibus volun-
tatem et prmcepta secutus est, Deo in se commorante, et
cor ejus possidente ac regente, bona foris opera exercnit,
juxta illud Prophetm: Indicabo tibi, O homo, quid sit
bonum, et quid Dominus qumrat a te: utique facere ju-
dicium et diligere misericordiam, et sollicitum ambulare
cure Deo tuo. Et sicut Zacharias ait: Confortabo eos in
Domino, et in nomine ejus ambulabunt, dicit Dominus.
Non autem ita dictum est quia post nature Mathusalam
ambulaverit Enoch cure Deo trecentis annis, quasi non
etiam ante nativitatem ejus divinis obtemperaverit jussis ;
sed hac potius sententia simpliciter indicatur, quia non
amplius quam trecentis annis post ortum Mathusalam in
hac vita Deo bonis actibus servierit. Verum his completis
ad ulterius vitro gaudia ducatum ejus secutus sit. Sequitur
enim_
gt facti sunt omnes dies Enoch trecenti sexaginta quinque
anrd, _c.] Pulcherrime autem dicitur, qnia qui ambulavit
in hac vita prins cure Deo, obediendo prmeeptis ejus,
ambulavit postmodum cure illo transeundo de hac vita in
aliam, ubi in maxima carnis et spiritus quiete ac felicitate
viveret: quem tamen tides ecclesi_e universalis habet ante
diemjudicii, id est imminente adventu Antichristi, reditu-
rum cure Helia ad conversionem hujus s_eculi, quatenus
auctoritate ac doctrina tantorum virorum erudiantur et
confirmentur corda hominum ad tolerandam et superan-
dam persecutionem ejusdem filii perditionis; et tune eos,
consummato suo martyrio, ad immortalis vita_ gaudia con-
sensuros, juxta quod in Apocalypsi Dominus Johanni : Et
dabo, inqnit, duobus martyribus meis, id est, testibus, et
prophetabunt diebus mille ducentis sexaginta amicti saccis,
id est, tribus semis annis in marina continentia et agonia
conversantes. Et paulo post: Et cum finierint testimo-
nium suum, bestia qum ascendit de abysso, faciet adversum
illos bellum, et vincet eos, et oceidet illos. Diximus autem
 IN LIB. GENESI8_ CAP. V. 89

pra_oecupando supra, quia sicut Lamech in septima ab

Adam generatione maledietus interitum designat repro-
borum, quem in futuro seculo, ubi requiem sperare debue-
rant, inveniunt: its Enoeh in septima generatione trans-
latus de mundo veram demonstret requiem electorum,
quam post hujus vitae labores, qui sex _etatibus transeunt,
sine fine percipiunt. Unde reete Lameeh et uxores legi-
tur accepisse duas eontra decretum ejus qui dixit : Erunt
duo in came una, et prolem ex his genuisse mundi actibus
atque inlecebris deditam, ae sic patrato homieidio proprii
otis maledictus esse sententia. Porro Enoch ambulasse
eum Deo perhibetur. Qu_e laus hominis major ease pote-
tit? nulls, cure sit comes individuus, in eunetis actibus
divin_e vestigia sequitur jussionis : quod si fecisset Adam,
nequaquam a comitatu Conditoris ad audienda serpentis
conloquia pedem avertisset, hactenus eum genere suo toto
in Paradiso maneret. Quod veto omnes dies Enoch tre-
centi sexaginta quinque anni esse dicuntur, quo dierum.
numero annus solis ineluditur, significat mystiee per
"_,_, tutum hujus seculi tempus eos qui fideliter Domino ser-
viunh et ad _eternam requiem tendunt, numquam defu-
toros. Nee frustra trecenti anni seorsum excipiuntur,
quibus speciahter ambulasse cure Deo Enoch perhibe-
tur. Hic etenim numerus spud GrEecos per T litteram
solet notari. T veto litters erueis figuram tenet ; et si
apicem solum qui deest in medio suseepisset, non jam
figura erucis sed ipsum erucis esset signum manifests
specie depictum. Ambulavit ergo Enoch cure Deo, qui
dieitur Dedieatio, treeentis annis: quia nimirum vitam
et conversationem expressit, immo ipse egit eorum qui
in fide Dominica_ passionis gaudinm perpetme salutis
expectant, abnegantes seipsos, tollentesque crucem suam
quotidie, et sequentes Dominum: quod est aliis ver-
bis dicere, ambulantes cure Deo, et ad ingressum Para-
disi tendentes. Notandum autem quod cure progeniem
Seth usque ad Noe, et deinde usque ad Abraham scrip-
tufa sub tanta distinetione eontexuerit, stirpem Cain usque
ad Lameeh et liberos ejus absque uUa _etatum mentione
 90 COMMENTARII

descripsit, quasi tacite nobis intimans illud psalmistre:

Quoniam novit Dominus viam justorum, et iter impiorum
peribit.
V_it quoque Malhusalam centum oclo#inta sel_tem annos,
_yc.] Providit Lameeh spiritu prophetieo quaffs suus fifius,
quantm virtutis esset futurus, quodque in diebus ejus
impiorum natio exterminanda, et per ipsum esset, trans-
acto diluvio, generatio restauranda fidelium. Opera autem
et labores manuum, quos dixit, non alios, credo, majores
voluit intelligi, quam eos Tfibus progenies electorum eo
tempore a malorum improbitate premebatur: consola-
tionem vcro suam suorumque illam dixit_ cure perdito per
diluvium mundo qui tunc erat, ablatis de medio cunctis
mundi rebus atque habitatoribus, novum iterata seculi
facie genus justorum prmscirent esse naseiturum. Nam et
hoc tempore consolatio bonorum est, cure viderlnt cre-
brescentibus mundi ruinis adpropinquare diem judicii, in
quo consumpta universitate pravorum, ipsi cure Domino
nova futuri seculi regna possideant. Pro eo autem quod
nostra editio habet, consolabitur, antiqui Interpretes dixe-
runt, Iste requiescere nos faciet ab operibus nostris, quod
nomini Noe magis couvenire videtur. Noe quippe Requies
interpretatur. In quo juxta litteram illud potest intelligi
quod temporibus ejus omnia retro opera hominum quieve-
ring per diluvium. Juxta sensum vero spiritualem eadem
est requies qum et consolatio sanctorum, intueri videlicet,
adpropinquante mundi termino, et interitum hnpiorum, et
suorum adesse tempus prmmiorum. Bene autem Noe, in
cujus meritis Domino devotis requies et cousolatio erat
seculo danda, in decima ab Adam genemtione nascitur:
quia nimirum per completionem decalogi legis mterna
nobis requies et vita tribuitur. Bene cum eum genuisse
scriptura dixit, nequaquam unum ejus filium voluit nomi-
nare, ne in viro perfecto numerus uudenarius quasi trans-
gressio denarii aliquem habere locum videretur, sed velut
de viro virtutis mystice loquens, tres ei pariter natos filios
refert.
Noe veto (inquit) cure quin#ento_am esset annorura,
 IN LIB. GENESIS, C_kP. VI. 91

#enuit 8era, Chain, et Jafeth.] Natus est ergo Noe in

decima genemtione, quia illorum vitam et figuravit et egit,
qui in observatione decalogi perfecti sunt. Genuit tres
filios, ut in fide sanctve Trinitatis se Domino servisse ac
virtutum spiritualium frugem protulisse etiam carnalis so-
bolls fructu designaret: quamvis etiam juxta historiam
tres ereasse filios decebat eum, in quo pereunti mundo
semen erat nascituri denuo seeuli relinquendum, ut per
trium videlicet progeniem filiorum totidem orbis terra-
rum partes implerentur. Sere etenim filii maxime Asiam,
Chain liberi Africam, Jafeth posteri Europam possedere.

IN CAP. VI. Cumque cmpissent homines multiplicari, _;c.]

Homines elicit progeniem Cain, qum a divinm voluntatis
intuitu aversa, humanis solummodo negotiis animum sub-
jugaverat : fillos vero Dei, eos qui de prosapia Seth gene-
rati, exemplo paternae devotionis servitium quod Deo debe-
bant inviolata mente servabant. Qua distinctione et Do-
minus in evangelio discipulos suos a ceterorum compara-
tione discrevit, dicens : Quem dicunt homines esse Filium
hominis ? Et accepto eorum responso, Vos vero, inquit,
quem me esse dicitis ? videlicet eminentiores eos homi-
nibus volens intelligi, et in eorum numero computandos,
de quibus ipse ait: Ego dixi, Dii estis, et filii Excelsi
omnes. Quidam codices pro Filiis Dei habent Angelos
Dei ; quod in eadem utique significatione accipltur. Angeli
quippe Dei recte appellantur homines justi, qui juxta
modum sum capacitatis angelicam in terris agere vitam
curant : qualibus dicit Apostolus : ¥os autem fratres non
estis in came, sed in spiritu. Et iterum: Nostm autem
conversatio in ccelis est. Videtur ergo quia generatio
stirpis Seth, quamdiu cure progenie Cain non est com-
mixta, inlibatam sum castitatis normam servaverit; at
postquam in concupiseentiam lapsa nequam f0eminarum
maledict_e se soboli conjunxit, tunc et ipsa vitiato sobri_e
mentis decore, maledictionis ejus cceperit exsistere con-
sors. Denique in lege diligenter ac sedulo pr_ecipitur
5
92 COMMENTARII

_iliis Israel, ne cure alienigenis misceant connubia, ne

sedueat, inquiens, filia ejus filium tuum, et sequantur
deos eorum.
Dixitque Dsus, Non avermanebit Splritus meus in homine,
_c.] Hos versiculos exponens S. Hieronymus, "in He-
br_eo," inquit, "scripture est: Non judieabit Spiritus
meus homines istos in sempiternum, quia taro sunt: hoe
est, quia fragilis est in homine eonditio, non eos ad _eternos
servabo erueiatus ; sed hie illis restituam quod merentur.
Ergo non severitatem, ut in nostris eodicibus legitur; sed
elementiam Dei sonar, dum peeeator hie pro suo seelere
visitatur :unde et iratus Deus loquitur ad quosdam : Non
visitabo filias eorum cum fuerint fornicatm, et sponsas
eorum cum adulteraverint. Et in alio loco: Visitabo in
virga iniquitates eorum, et in flagellis peccata eorum,
verumtamen misericordiam meam non auferam ab eis.
Porro ne videretur in eo esse crudelis, quod peccantibus
locum pcenitentia_ non dedisset, adjecit: Eruntque dies
illius centum viginti annorum, hoc est, habebunt centum
viginti annos ad agendam pcenitentiam: quia veto pceni-
tentiam agere contemserunt, noluit Deus tempus expec-
tare decretum, sed viginti annorum spatiis amputatis,
induxit diluvium anno centesimo agenda_ pccnitentia_
destinato."
Gigantes autem erant super terrain, 3yc.] Gigantes dieit
homines immensis corporibus editos ac potestate nimia
pr_editos, quales etiam post diluvium, id est, temporibus
Moysi vel David multos fuisse legimus, qui nomen habent
Grvece ex eo quod illos juxta fabulas poetarum terra
genuerit. Videntur autem tunc fuisse progeniti, cum
posteri Seth de stirpe Cain uxores sibi gratia pulchritudinis
contra jus sua_ dignitatis elegerant. Nam sequitur:
Postquam enim ingressi sunt filii Dei ad filias hominum,
Syc.] Notandum autem quod hoc in loeo pro gigantibus,
in Hebr_eo cadentes, id est, Annafilim leguntur ; faeilisque
atque absolutus est sensus, quia cadentes erant in terrain
homines in diebus illis, id est, terrenis coneupiseentiis
 1N LIB. GENI_SIS_ CAP. VI. D3

adhwrentes, amisso statu Deo devot_ rectitudinis. Gi-

gantes autem illorum lingua proprie Rafaim nomlnantur.
Ponitur vero et gigans aliquando in bono, ut est istud de
Domino: Exultavit ut gigans ad eurrendam viam; sed
hoc pro potentia singulari qua ceterum genus humanum
jure transeendit_ dispositumque Incarnationis sacramentum
mirabili virtute peregit, sicut etiam leo aliquando Domi-
num, aliquando diabolum designat ; sed diabolum, propter
superbiam et feroeitatem ; Dominum_ propter potentiam :
quamvis in Hebraiea veritate memoratus psalmi versieulus
ita seriptus sit : Exultavit ut potens ad currendam viam.
Videns autem Deus quod multa malitia hominum esset in
terra, _c.] Pcenituisse Deum dicit, non quia vere sieur
hominem, ita Deum cujusquam facti sui p_eniteat, cujus o
est de omnibus omnino rebus tam fixa sententia quam
certa pr_escientia ; sed utitur scriptura talibus verbis, ut
se quodammodo familiarius insinuet nobis, qui mutate
eceptum aliquid et in aliud transferre non nisi pcenitendo
solemus : quamquam ergo divina providentia sereno eorde
intuentibus appareat euncta certissimo ordine adminis-
trate ; congruit tamen scriptura, et se coaptat humili intel-
ligenti_e tardiorum, quorum longe major est multitudo, ut
dieat quasi per pcenitentiam Dei ablata ea qu_e ineipiunt
esse_ neque perseverant quantum perseveratura sperata
sunt : eui simile est illud quod sequitur :
Et tactus dolore cordis intrinsecu8 ; Delebo, inquit, homi-
nem_ _c.] Humano etenim more dolere dicitur Deus_ cure
homines quos ipse creavit hosti potius maligno peccando,
quam sibi pie vivendo adh_erere eonsiderat_ juxta illud
Salomonis: Et dolor patris filius stultus. Et iterum :
Ira patris fifius stultus, et dolor matris qu_e genuit eum.
Quod autem etiam interitum omnium animantium terre-
norum volatiliumque denuntiat, magnitudinem futur_e
eladis effatur: nam animantibus rationis expertibus, tam-
quam et ipsa peccaverifi¢, minatur exitium.
H_e generationes Noe. Noe vir justus, 3Sc.] Eadem laude
Noe qua Enoch pr_edicatur, videlicet quod divin_e vestigia
 94 COMMENTARII

jussionis rectis operum bonorum gressibus secutus sit,

atque ideo mundo perituro ille in paradisum translatus;
iste mundo pereunte in arca salvatus est. Justus autem
atque perfectus fuit Noe, non sicut perficiendi sunt sancti
in illa immortalitate qua mquabuntur angelis Del, sed
sicut esse possunt in hac peregrinatione perfecti ; et prop-
terea adjungitur in generationibus suis, ut significetur
eum, non juxta justitiam consummatam, sed juxta genera-
tionum suarum justum fuisse justitiam, illarum videlicet
genemtionum in quibus Seth, Enos, Enoch, et ceteri illins
temporis viri, sancti ac perfecti fuere. Ad quas genera-
tiones etiam filios ejus Sere et Japheth pertinere sequens
sanct_e scriptur_e textus insinuat.
• Cumque vidisset Deus terrain esse corruptam, _c.] Omnis
caro omnis homo dicitur, juxta illud prophetm: Et videbit
omnis caro salutare Dei. Non enim volucres aut quadru-
pedia viam suam peccando corruperant, sicut nec ilia
salutare Dei nostri, id est, Christum, sed omnis homo
videbit.
Dixit ad Noe : Finis univers_e carnis venit coram me, _c.]
Muttiforme in fabrica arcm ac superventu diluvii contine-
tur mysterium. Primo quidem quod sicut Dominus ipse
ostendit per inundationem diluvii repentinam improvlsa
novissimi examinis hora designatur: Et sicut factum est,
inquit, in diebus Noe, ita erit et in die Filii hominis, &c.
(Matt. xxiv. 38.) Fabricatio enim arcm quee per centum
annos agebatur, universum tempus significat hujus sveculi,
quo et ecclesia sancta construitur, atque ad finem perfec-
turn deducitur. Nulli enim dubium quin numerus cen-
tenarius perfectionem significet, vel quia decem decadibus
impletur, vel quia de sinistra transit in dextram, velut
illam exprimens actionem, qu_ in hac quidem vita quasi
in lmva exerceatur ; sed in vita futura velut in dextera
eonsumetur. Sicut autem facta arca, et inlatis in earn
omnibus qu_e erant salvanda, venit _liluvium, et tulit omnia
qu_e extra earn erant; sic ubi omnes qui pr_eordinati sunt
ad vitam _eternam, ecclesiam intraverint, veniet finis
 IN LIB. GENESIS, CAP. VI. 95

mundi, et peribunt omnes qui extra ecclesiam fuerint in-

venti ; et juxta hunc sensum manifeste area ecclesiam,
Noe Dominum qui ecclesiam in sanctis suis sedificat, dilu-
vium finem seeculi vel judicium designat extremum. Ve-
rum excepta arc_e fabrica, etiam in eo Noe, quia Requies
interpretatur, et requiem daturus hominibus sire consola-
turus, prmsagabatur homines ab operibus et laboribus
manuum suarum quiescere, in terra cui maledixit Dominus,
Domini Salvatoris imaginem tenet. Ipse enim consolatur
nos per inlustrationem Spiritus sui, qui propterea Para-
clitus, id est, consolator vocatur. Ipse eripuit nos de
maledicto legis, factus pro nobis maledictum. Ipse vocat
ad requiem laborantes: Venite, inquicns, ad me omnes
qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos: ToUite
jugum meum super vos, et discite a me quia mitis sum et
humilis come, et invenietis requiem animabus vestris.
Ipse veraciter in generationibus, id est, in omni sanctorum
congregatione solus per omnia vir justus atque perfectus
fuit, ut pote quia peccatum non fecit, nec inventus est
dolus in ore ejus. Juxta aliam vero interpretationem _eque
piam et catholicam, arca ecclesiam, diluvium aquam bap-
tismi, qua ipsa ecclesia in cunctis suis membris abluitur ct
sanctificatur significat, juxta quod Petrus apostolus expo-
nens ait : Quando expectabat Dei patientia in diebus Noe
cure fabricaretur arca, &c. (1 Pet. iii. 20.) Quod autem
,it, per resurrectionem Jesu Christi nos esse in baptismate
salvatos, breviter exponit quid octo animarum qum salvm
factm sunt per aquam numerus mystice designet. Dies et-
enim Dominicm resurrectionis a die quidem Passionis ejus
tertius, sed a die primm conditionis octavus est. Undas
quoque diluvii nonnulll Patrum saepe super tentationibus
hujus sseculi interpretantur, quibus sancta ecclesia quo-
tidie pulsatur, nec tamen superatur : quin potius ipsa ten-
tationibus exercita magis a terrenis cupiditatibus in cmles-
tia quserenda sustollitur. Quicquid vero extra fllam est,
eisdem mundi tentationibus necatur, quemadmodum dici-
tur, quod multiplicatm ac vehementer inundantes aquve in
96 COMMENTARII

superficie terrm arcam quidem elevaverint in sublime a

terra: quicquid vero extra arcam fuit perdiderint. Cui
expositioni eonvenit illa Domini de duabus domibus para-
bola, una supra petram, alia super arenam _edificata ; qum
cure eequaliter pluvia, ventis, et fluminibus essent pulsatm,
illa qum super petram fidei fundata erat, tentationibus
probata; qure veto in eaducis vitre hujus ddeetationibus
velut in arenis spem posuerat, labefaetata est. Quod enim
in area struetor Igoe, hoe in domo fidei fundamentum
petra; et quod extra aream corrupta gig_antum mens atque
in terrain proelivis, hoe in domo perfidire congesta expri-
mit arena. Designet ergo area eeelesiam: designet dilu-
vium fontem baptismi quo abluitur : designet fluctus mundi
tentantis quibus probatur: designet finem in quo coro-
natur. Porto Noe fabricator arca_ vel ipsum Dominum
ac Salvatorem nostrum vel unumquemque devotum ejus-
dem sanetre eechsire reetorem typice denuntiat.
Fac tibi (inquit) arcam de lignis leevigati_.] Non solum
homines qui in area salvati sunt, sed et animantia qua_
earn pariter intrarunt ; ipsa etiam ligna de quibus facta est
fideles saneta_ ecelesi_e mystice denuntiant. Ligna ergo
de quibus facta est, la_vigata esse jubentur, quia quicumque
in fabrica ecclesi_e ad fidem veniendo imponitur; neeesse
est ut abscissus primo a radice prisca_ conversationis per
eruditionem vel castigationem eorum qui in Christo prve-
eesserunt, omne quod sibi noxive tortitudinis ac deformita-
tis inesse deprehenderit eruat, atque ad regulam catholieve
fidei ac veritatis tota se mente et actione componat, qua-
tenus in ordine _edificii ccelestis suo loco ac tempore
horus homo creandus opportune possit imponi. Pro
lignis autem l_evigatis antiqua translatio ligna quadrata
posuit, quod ad eamdem electorum perfectionem a_que
respicit. Ubicumque enim verteris quadrature, stabit,
neque ulli poterit obnoxium esse casui. Sic nimirum, sic
electorum mens, qu_ecumque sibi tentamenta occurrerint,
invio]abilem pi_e intentionis stature servare meminit.
Mansiunculas in area facies.] Univers_e in area man-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. VI, 97

siones ad receptacula sunt diversorum animantium, qum

earn erant ingressura dispositae, et in ecclesia multi sunt
ordines institutionum pro diversitate eorum qui ad fidem
veniunt. Neque enim una eademque debet esse vita vel
conversatio conjugatorum et continentium ; peccatorum
et rectorum: et huic dicitur: Si vis ad vitam ingredi,
serva mandata, non homicidium Facies, non adulterabis,
non facies furtum, non falsum testimonium dices, ct cetera
hujusmodi. Alteri autem: Si vis perfectus esse, vade,
vende omnia qum habes, et da pauperibus. Unde etiam
de ipso pr_emio mternm l_etributionis Dominus ait: In
domo Patris mei mansiones multm sunt. Ergo mansiun-
culae sunt in arca, quia non unum in ecclesia meritum
omnibus, nec idem in fide profectus est, licet omnes
intra unam fidem contineantur, eodemque baptismate
diluantur.
Et bitumine linies intrinsecus el extrinsecus, _'c._ Bitu-
men est fcrventissimum et violcntissimum gluten, cujus
hzec virtus cst, ut ligna quae cx co fuerint lita, nec vermi-
bus exedi, nec solis ardore, vel ventorum flatibus, vel
aquarum possint immdatione dissolvi: unde quid aliud
mystice in bitumine quam constantia fidei accipitur?
Bituminatur autem arca intrinsecus et extrinsecus, et sic
universe perficitur, dum et cogitationes electorum et opera,
ne ullis vincantur aut decipiantur vitiorum incursibus,
fidei in omnibus virtute muniuntur.
Trecentorum eubitorum erit longiludo arc_, _"c.] Longi-
tudo arem longanimitatem patientia_, qua fortiter adversa
tolerantur; latitudo amplitudinem cadtatis, qua et hi qui
adversa inrogant eompleetuntur; altitudo sublimitatem
spei, qua _eterna in ecelis retrlbutio prmstatur insinuat:
unde bene longitudo arem trecentorum eubitorum esse
jubetur, qui numerus, sieut et supra perstrinximus, per T
litteram Greece notatur. Haee autem littera in erueis
figura scribitur, quia nimirum sancta ecclesia dum invicta
et stabilis inter adversa perdurat, Dominicee passionis
vestigia sectatur, memor sermonis ejus quo dixit: Et qui
VOL. VII. H
 98 COMMENTARII

non accipit crucem suam et sequitur me, non est me

dignus. Latitudo in quinquaginta cubitos extenditur, in
quo numero Spiritus Sanctus mittitur, et in lege populo
Dei universalis requies ac remissio donatur: quia caritas
Dei diffunditur in cordibus nostris, non ex merito nostrre
actionis, sed per Spiritum Sanctum qui datus est nobis.
Et haec est requies atque in hoc nostrorum remissio debi-
torum, cum Deum ex toto corde_ tota anima_ tota virtute_
et proximum in Deo tamquam nosmet ipsos, adversarium
autem propter Deum diligimus. Altitudo triginta cubi-
torum est_ quia videlicet hzec est sola et unica spes elec-
torum_ ut per observationem decalogi legis, qui in Dei et
proximi dilectione perficitur_ ad contemplationem sanctm
Trinitatis ascendant. Ter enim deni triginta i_aciunt. Est
autem aliud memorabile in arcae figura mysterium, quod
in mensuram humani corporis probatur esse formata.
Humani quippe corporis longitudo a vertice usque ad
vestigia sexies tantum habet quam altitudo_ quae est ab
uno latere ad alterum latus, et decies tantum quam altitudo,
cujus altitudinis mensura est in latere a dorso ad ventrem_
velut si jacentem hominem metiaris supinum seu pronum_
sexies tantum longius est a capite usque ad pedes_ quam
]atus a dextera in sinistram vel a sinlstra in dextram, et
decies quam altus a terra : unde facta est arca trecentorum
in longitudinem cubitorum, et quinquaginta in latitudinem,
et triginta in altitudinem: et quia de ecclesia dieit apo-
stolus quod sit unum corpus et unus Spiritus in Christo ;
recte arca quae hujus figuram praeferebat, in effigiem hu-
mani corporis formata est: quia etiam ipse Christus Deus
et"Dominus noster pro nobis incarnari et per sacramenta
humanitatis sum nos a peccatis ablui et consecrari voluit ;
recte arcam in qua pereuntibus impiis reliquias humani
generis salvare decrevit_ in modum humani corporis fieri
pr_ecepit, sicut templum quod fecit Salomon Domino non
solum ecclesiam ejus, sed et ipsam ejus carnem quam de
Virgine sumsit figurabat, teste ipso, cure ipse ait Judaeis :
Solvite templum hoc, et in tribus diebus excitabo iUud.
 IN LIB. GENESIS_ CAP. VI. 99

Hoc autem dicebat, inquitevangelists, de templocorporis

sui. Sic et arca,quam in figuram fecitNoe corporis
humanl, etnostritypum tenuit, de quibusdixitapostolus,
donec occurramus omnes in virum perfectum;et ipsius
Dominl, qui per mysterium sum Incarnationis nos in
unitatemfidei colllgere atque a peccatisemundare gratia
SanetiSpiritus, quam columba olivamarcm inferensde-
signavit, inlustrare atque a pereuntismundi exterminio
salvare dignatusest.
Fenestram in arca facies, _;c.] Fenestra ad hoe fieri
jubetur in arca, ut cessantibus postmodum imbribus, et
requiescente area, per hanc posset volucrem Noe emittere,
ad dignoscendum si jam cessassent aqum, vel si areihcta
esset aut germinaret terra, ut ipse etiam_ hac aperta, lumen
cceli videret: unde bene in Hebr_eo pro fenestra meri-
dianum fertur haberi, eo quod fenestrm meridiano sole
clarius soleant inlustrari: quod etiam sacramentis spiritu-
alibus aptissime congruit. Nam fenestra qum non nisi
transacto diluvio inhabitatores arcm splendore meridiani
solis inlustravit, i[lam c(elestium arcanorum scientiam,
qum baptizatis fidelibus plenius revelatur, insinuat. Quod
vero summitas arcm in cubito esse consummata perhibetur,
videtur quia in imo trecentos cubitos longitudinis, et
quinquaginta latitudinis habuerit: paulatim vero angldis
in artum adtractis, in spatium sit unius cubiti in cacumine
collecta: tanto videlicet brevior atque angustior, quanto
altior facta. Et quidem, quantum ad necessitatem plu-
viarum ac diluvii spectat, nul]a alia tam congTua potuit
arcm species dari, quam ut ab angusto tecti culmine ruinm
diffunderentur imbrium, dum cataractis coeli apertis, pluvia
tanto tempore facts est: sedet ecclesim sanctm statui
species h,ec arcm mystice convenit. Sicut enim arca
latior in inferioribus, ubi bestias habuisse creditur; ill
superioribus erat angustior, ubi homines volucresque con-
tinebat, donec ad unius cubiti mensuram in summitate
perveniretur : sic ecclesia plures in se carnales quam spi-
rituales, plures habet qui quadrupedum more toto mentis
u2
](,0 COMMENTARII

intuitu ad terrena concupiscenda sint pronl, quam qui

pennis virtutum ecelestia petant ; et quanto quique in ea
sanctiores, tanto inveniuntur pauciores, quo usque ad
ipsum Mediatorem Dei et hominum perveniatur, qui ita
inter homines homo apparuit, ut sit super omnia Deus
benedietus in seecula.
Ostium autem arcae pones ex latere deorsum._ Ostium
hoe per quod, et homines, et omnia quze in area salvanda
era,at animalia intrabant, ipsam fidci unitatem, sine qua
eeelesiam nemo ingredi potest, insinuat: unus enim I)o-
minus, una tides, unum baptisma; unus Deus, quod apte
ex latere area_ poni pr_ecipitur, quia illam nimirum januam
designat, qu_e in latere positi in cruee Domini Salvatoris
laneea militis patefacta est, de qua eontinuo exivit sanguis
et aqua: per qua_ saeramenta singuli quique fidelium in
soeietatem sanet_e eeelesi_e tamquam in area_ interiora
recipiuntur. Non solum autem ex latere, sed et deorsum
fieri ostium are_e mandatur, ut humilitas vel ipsius Domini
per quam pro nobis oeeubuit vel nostra insinuetur, sine
qua salvari nequimus. Item ostium area_ deorsum et
juxta terram faetum est, ut ibi homines vel animantia qu_e
erant salvanda ingrederentur, et ingressa mox ad superiora
in suas quasque sedes aseenderent : quia Dominus in pro-
fundo hujus mortalitatis apparens, vulneratus est propter
iniquitates nostras, ut nos per saeramenta suorum vulne-
rum redemtos ad supernas virtutum mansiones in pr_esenti
ad superna in ecelis pr_emia invisibili aseensu perdueeret.
Quod bene etiam in templo Salomonis illud quo ad su-
periora aseendebatur ostium designat, de quo ita scripture
est: Ostium autem lateris medii in parte erat domus
dextral: quam videlicet sententiam nonnulli ira intelli-
gunt, quasi templum dieat a meridlana parte habere
introitum, quod longe aliter fuit. Nam si hoc yeller
intelligi, seriptura posset breviter dieere: Et habebat
ostium ad meridiem sire ad austrum. Nune autem tern-
plum quidem ipsum ab ortu solis habebat introitum.
Quod vero dicitur: Ostium autem lateris medii in parte
 IN LIB. GENESIS_ CAP. VI. ]01

erat domus dextral; domus dextra vocatur domus pars

meridiana, in cujus latere medio ostium erat illud per quod
ad superiora ascendebatur, incipiente videlicet introitu ab
orientali parte ejusdem laterls, hoc est ab ipso angulo, et
paulatim ad superiora ccenaculorum per interranea medii
parietis procedente • unde consequenter adjungitur : Et
per cochleam ascendebant in medium ccenaculum, eta
medio in terfium. Quia ergo Dominus cure ait Judeeis •
Solvite templum hoc, et in tribus diebus excitabo :llud,
dicebat hoc de templo corporis sui, ostium in latere dextro
templi hujus, nonne manifeste ela,'et quia ipsum est hoc
quod in latere illius dextro expleta passione apertum est,
ut supra diximus, per eujus apertionem nos de przesenti
sanctm ecelesize vita ad aeternam requiem animarum in
vita futura transeamus, in exemplum eorum qui ingressi
latus dextrum templi per eoehleam ad medium eoenaculum
penetrabant. Sed et post animarum beatissimam requiem
ad reeepfionem eorporum spiritualium, quasi de medio
eoenaculo ad tertium usque seandentes perveniamus: ex
quo in utriusque simul, hoc est animm et eorporis, per-
petua immortalitate cure Deo lwtemur.
Coenacula et triste#a facies in ea.] Tristega triplex tec-
turn designat. Stege etenim (]ra_ce rectum d':eitur: unde
antlqui intcrpretes pro hoc verbo tricamerata posuerunt.
Denique in Actibus Apostolorum, ubi adolescens, quem
resuscitavit a morte Paulus apostolus, de tertio tecto sire
eoenaculo cecidisse perhibetur; in Grmco a tristego ceci-
disse scriptum est. C(enacula autem et tristeg% sicut
prisci translatores dixerunt, bicamerata et tricamerata ad
hoc facta sunt in arca, ut in sedibus multit_ariam distinctis
diversi generis animantia manerent. Besti_e quidem, ut
credibile est, in inferioribus, munda anlmalla in superiori-
bus, homines et volatilia in supremis. Constat enim quia
ubi homo sedebat, ibi et corvus_ et columba, et conse-
quenter eeterm quoque volucres, et hoc in vicinitate fenes-
tree, qum in supremis arcm locis facta esse credenda est:
nam per hanc pr_efatas volueres emisit, ut videret quo-
]0_ COMMENTARII

modo sese terrm facies haberet: in quibus etiam tectis

variae sunt factae mansiunculm, ut supra dictum est, ob
distinctionem eorumdem animalium sire volatilium, ne
aliis alia, mitioribus ferociora nocerent. Non autem frustra
scriptura coenacula et tristega in arca facta, sive bicamera-
tam et tricameratam factam earn dixit, cum posset uno
verbo dicere quinque c_enaculorum sive tectorum earn esse
dispositam ; sed bicameratam earn dixit, ut significaret in
ecclesia circumcisionem et praeputium, Judmos et Graecos
esse salvandos. Tricameratam vero propter triplicem se-
minis evangelici fructum, tricenum, sexagenum, centenum,
ut in infimo habitet pudicitia conjugalis, supra vidualis,
atque hac superior virginalis. Dicit autem Origenes quod
in inferioribus area bicamerata sit facta, ut infima regio
stercora reciperet, secunda conservandis pabulis deputa-
retur: in superioribus veto tricamerata, ut in prima harum
pal_e bestize cubilia, in secunda mansuetiora animalia
stabula, in suprenda homines sedem haberent.
Ecce ego adducam diluvii aquas super te_wam, _c.] Ad-
ductm super terram aquze diluvii omnem carnem, qure
extra arcam reperta est, interfecerunt : Noe vero et qum in
area fuere cuncta salvata sunt. Lavans mundum aqua
baptismatis quoscumque in unitate sanctze ecclesim fideliter
manentes reperit, salvat : qui vero extra ecclesiam ab hze-
reticis sive schismaticis baptisma accipiunt, nisi ad Catho-
licam unitatem redeundo resipiscant, intereunt. Item
veniente articulo novissimi examinis, quicumque in sancta
ecclesia fide et actione perseverantes inveniuntur, in rater-
hum salvantur: qui ab ecclesia vel fide, vel opere, vel
utroque separati, pereunt.
Tolles igitur tecum ex omnibus escis, quee manducari pos-
sunt, _c.] Et ecelesiam suam Dominus multifariam, vitze
spiritualis alimonia replevit, et ut turbas fidelium gene-
ralibus mandatorum suorum institutis ad pereeptionem
invitaret coelestium pr_emiorum, et perfectiores quoscum-
que arctioris observantiae disciplinis ad altiora ejusdem
regni perennis dona vocaret. "Sed quzeri solct utrum
 IN LIB. GENESIS, CAP. VI. 103

arca tanta capacitate quanta describitur animalia cuncta

qum earn ingressa dicuntur, cum escis eorum ferre potue-
rit ? Quam quzestionem cublto geometrico solvere conatur
Origenes, asserens non frustra scripturam dixisse, quod
Moyses omni sapientia 2Egyptiorum fucrit eruditus, qui
geometricam dilexcrunt. Cubitum autem geometricum
dicit tantum valere quantum nostri cubiti sex valent. Si
ergo tam magnos cubitos intelligamus, nulla quaestio est
tantm capacitatis arcam fuisse, ut posset illa omnia conti-
nere." (Augustin.) Sed notandum quia si Moyses geome-
tricos cubitos didicerat, populum tamen, cui librum scribe-
bat, harum artium noverat expertem, nec fallere eum voluit
scribendo, quze non ille in veritate, sed ipse solus cure
2Egyptiorum peritissimis intelligeret. Hoc quoque intu-
endure, quod idem Moyses etlam de tabernaculi construc-
tione scribens, non alterius modi, sed ejusdem quem in
arca posuerat cubitos notavit. Neque enim in eodem
opere et eisdem lectoribus sive auditoribus scribens, diver-
sum quid ponere potuit. Si autem et ibi geometricos
cubitos sectabatur; ergo ipsum tabernaculum non tri-
ginta cubitos longum et denos cubitos altum ac latum
factum est, ut legitur: verum sescupllcato hoc numero,
centum octoginta cubitos in longitudine et sexagenos in
altitudine ac latitudine habebat, sicque longior multo et
latior quam templum Salomonis factum est, quod quadra-
ginta tantum in longitudine, et viginti habebat cubitos in
latitudine. Tabulzeque ipsius tabernaculi, quze denos cu-
bitos longitudinis ac latitudinis cubitum et semissem ha-
bere dicuntur, sexagenos cubitos longitudinis, et novenos
latitudinis habebant, majoresque fuerunt quam vel gene-
rales silv_e gignere soleant, vel tall mdificio convenire aut
manibus hominum circumferri facile possent. Saga quoque
quibus tegebatur, quae triginta cubitos singula longitudinis,
et quatuor latitudinis habuisse dicuntur, centum octoginta
cubitos longa et viginti quatuor lata fuerunt : sed hmc ita
debere intelligi prohibet etiam Josephus, qui de construc-
tione tabernaculi scribens ejusdem: Facta est autem, in-
IG-_ COMMENTARI!

quit,etarcalongitudinis quidem quinque palmorum,lati-

tudinisvero trium: pro quo in Exodo scripsit Moyses,
quod habueritlongitudo arcm duos semiscubitos, latitudo
cubltum etdimidium,quijuxtaadtestationem Josephi, non
geometrici, sedvulgaresintelliguntur essecubiti.De arca
ergoNoe altius animadvertendum,quod omnia qum in ea
velergaearngestasunt divinmvirtutis erantplena mira-
culls. Si enim consuetohominibus more res ageretur_
quomodo sufficerent octo homines tantm avium,jumen-
torum,bestlarum, etreptilium multitudiniquotidiecibum
potumque adponere,et ceteraqum usus deposcitminis-
trarc? pr_esertim cure de potu in arcaminferendo scrip-
turanihila Deo jussum retulerit ? Quomodo non stercus
eturinatotanimantium velintolerabilem fo_toreipsisani-
mantlbuslocum faceret, velfundum arcm quamvis optime
bituminatumnon corrumperet ? quomodo una in sedeper
annum intcgrummanentia,necvolatum volatilia, nec qua-
drupediagressum perderent ? Ipse ergoDominus qui ar-
cam curecisqum gestabatomnibus incorruptamservavit,
quiquehanc ne in mare dilaberetur gubernavit, sedtaliin
]ocomontium deposuit, ubide ostioquod habebat facilis
cssetac promtus ad terraine_'essuscunctisqum in illa
contlnebantur animantibus, providit etiameisdemqualiter
in arcavesccrentur, ac salvaperdurarent.Nec abs re est
credi, ut quidam astruunt, quod ingressurisarcam animan-
tibus,Noe victum singulis qui unius dieiusui sufficeret
prmparaverit, et hoe refecta singula oh significandum mys-
terium, quod in ecclesia euncti pro modo proprim eapaei-
tatis vitm cibo reficimur, deincepsque ad diem egressionis
sum quieta divino nutu vel etiam sopita manserint.
Feeit ergo Noe omnia qu_e prceceperat illi Deus, _c.]
Omnia qum prmceperat Deus fecit, id est, aream mdificavib
et mansiunculis dispositis, escas in cam cunctis animan-
tibus comportavit.

IN CAP. VII. Ex omnibus animantibus mundis tolle

septena septena, _'c.] Quod ait septena septena, non in
 IN LIB. GENESIS, CAP. VII. 105

singulis generibus bis septena, sed septem solummodo

tolli vult, e quibus unum quod paribus supererat post
diluvium Deo posset offerri. Septena autem septena dicit,
propter multa animantium genera, qu_e hoc erant numero
comprehendenda. Similiter quod ait duo duo, non binis
bina in uno quolibet genere animantium immundorum, sed
duo tantummodo, marem designat et foeminam. Dicit
autem duo et duo, quod in pluribus animantium generibus
eadem paria esset accipienda, ubi facillime cuilibet patet,
quia si salvandi tantum generis et non altioris arcani gratia
res gereretur; sufficeret minor animantium numerus ad
restitutionem sobolis conservandam: nunc autem quia
non omnes qui lavacrum baptismatis in ecclesia subeunt,
etiam boni operis munditiam custodiunt, immunda quoque
cum mundis arcam animantia intrant: et bene munda
septenario numero continentur ; quia septiformis est gratia
Sph'itus, qua fidelium corda mundantur ac sanctificantur.
Immunda duali numero comprehenduntur, quia falsi Ca-
tholici sacramenta fidei duplici corde percipiunt ; ct hic
volentes gaudere cum mundo, et in futuro regnare cum
Christo: de qualibus dicit Jacobus: Non ergo zestimet
homo ille quod accipiat aliquid a Domino, vir duplici
animo inconstans est in omnibus viis suis.
Feeit ergo Noe omnia qu_ mandaverat ei Dominus, _c.]
2Etas Noe magnam eorum qui ecclesiam ingrediuntur, ct
per fidem atque aetionem fide condignam ad zeterna gaudia
perveniunt, perfectionem designat. Sexies enim centcni
fiunt sexcenti : senarius autem numerus, in quo factus sive
formatus est mundus, non immerito perfectionem designat
bonae actionis. Centenarius vero, qui, sicut et supra memi-
nimus, in compoto digitali de lzeva transfertur in dextram,
maxime convenit eis, qui in novissimo examine ad dextram
stantes Judicis, audituri sunt : ¥enite, benedicti Patris mei,
percipite regnum. Et ideo multiplicatus per senarium
numerus centenarius illam vh'tutum spiritualium perfee-
tionem designat, qum non ad hominum favorem ostentata
forinseeus ; sed ad gloriam est Conditoris in spe supernae
106 COMMENTARII

retributionis impleta, meritoque praesul areze, in qua eecle-

size status est expressus, etiam in tempore sure zetatis
devotionem designat eorum, qui hanc ita ingrediuntur, ut
etiam per bonze merita actionis ad salutem transire mere-
antur zeternam : quamvis et ita recte possit inteUigi, quia
cure aquze diluvii baptismatis undam designant ; tune zetas
Noe perfectionem, ad quam hi qui baptizantur contendere
debeant, insinuet. Cum veto tempus ultimi examinis
prmfigurant, tunc idem annorum ejus numerus quales cum
Domino ad requiem perpetuam, quod nomen Noe sonat,
intraturi sint figurate denuntiat, id est, effeetu boni operis
et intentione munch cordis ccelesti introitu digni.
Cumque transiesent septem dies, aquae diluvii inundaverunt
terram.] Septima dies sabbatum, id est, requiem indicat
vitae futurze. Cure ergo diluvium aquam baptismi signi-
ficat, apte post septem dies ex quo area facta est venit ;
quia in spe perpetuze quietis baptizamur. Cure vero flue-
tus tentationum aquze diluvii figurant_ merito etiam tune
post septem dies izeninnt ; quia propter fidem ad spem futu-
forum bonorum, persecutionem justi patiuntur abeis qui
terrena miseri bona coelestibus_ mansuris temporalia praepo-
hunt. At vero diluvium cure adventui novissimi examinis
assimilatur, etiam sic congruenter post dies septem terram
inundat ; quia tunc eleeti omnes qui jugum Christi suave
et onus leve portaverunt, inveniunt requiem animabus suis.
__nno sexcentesimo vitee Noe, rupti sunt omnes fontes
abyssl magnee, _e.] Menses aloud Hebrzeos non nisi juxta
lunze cursum a prima usque ad primam computantur_
primusque eorum mensis in quo paseha fieri przeeeptum
est, et in quo mundus est factus, appellatur Nisan, quem
nos Aprilem voeamus. Seeundus Jair, quem nos Maium
dicimus, eujus die septimo deeimo, id est, cure luna ejus-
dem mensis esset septima decima, venit diluvinm, cure
eodem ipso die intrasset Noe in arcam cure hominibus,
et animantibus cunctis ac volatilibus, quze per illam erant
aalvanda, hoc est enim quod sequitur.
In articulo diei illius ingressus est Noe, 3fc.] Cuucta ergo
 IN LIB. GENESIS_ CAP. VII. 107

tmimantia uno eodemque die ingressa sunt in arcam, quia

non Noe laboravit ea multo labore ae longo tempore colli-
gere atque introducere vel minare in arcam: sed divino
nutu coacta, sponte cuncta veniebant in suo qu_eque
numero, prmcedente illo cure liberis suis et uxoribus,
sequebantur ex ordine, ac suas singula mansiuneulas,
Domino agente, quasi propria sponte subibant. Ad hoc
enim valet quod dicitur de avibus, ingressa_ sunt ad Noe
in arcam, et supra generaliter, et ex omni quod movetur
super terrain duo et duo ingressa sunt ad Noe in arcam.
Eodem quoque die, id est, septimo deeimo mensis secundi
factum est quod sequitur.
Et inclusit eum Dominus deforis, 8;c.] Hie autem dies
octavus est ex quo arcze mdificinm omne perfectum est.
Ex quo constat quod area in magno mysterio ejusdem
secundi mensis decimo die faeta est. Primus namque
mensis antiquus ille qui de Hebr_eis eollectus est Dei
populus apte potest accipi. Seeundus autem mensis popu-
lus novi testamenti. Hinc est enim quod in lege przeci-
pitur, ut quicumque vel immundi super mortuo, vel in
itinere longius positi, vel alia qualibet necessitate praeoe-
cupati ad faeiendum Paseha in primo mense non possent
oeeurrere, in secundo hoc mense facerent in sanguine agni
et azymis panibus quarta decima die ad vesperum. In
cujus videlicet mensis adjeetione nos signati sumus, qui
cum priore Dei populo sacramentum Dominicm passionis
celebrare nequivlmus, utpote longe adhue positi a com-
munione sanctorum, et immundi, immo mortui peccatis;
sed qui post peracta eadem Dominicae Incarnationis sacra-
menta ad fidem venimus, quasi in luce secundi mensis
pascha Dominicum facimus; cujus videlicet mensis die
decima arca perfecta est, quia Dominus in carne apparens
denarium nobis regni coelestis promisit, decalogum legis
nos perficere posse, data Spiritus Sancti gratia, concessit :
qum videlicet gratia etiam illo septem dierum numero quo
post factam arcam, ingressio ipsius ac diluvii adventus
expectabatur, potest figurari: quia nimirum accepta pro-
 108 COMMENTARI!

missione regni_ qu_e denarlo exprimitur_ datur fidelibus

gratia Spiritus, per quam ecclesi_ sanctm membris possint
adunari. Possumus et ita recte intelligere quod arca sep-
timo decimo die mensis et non ante diluvio perfusa sit_
quia singulos quosque fidelium primo in fide percipiendae
verm quietis et denarii eoelestis, id est, imaginis regis
mterni, eatherizari oportet, et sic in soeietatem ecelesim
per lavacrum regenerationis intromitti. Quod autem prop-
ter effluvium rupti sunt omnes fontes abyssi magnm et
cataractm ; id est, fenestrm cceli apertm sunt, abyssi magnm
nomine designata est scriptura testamenti veteris, qu_e
diutius velamine litterm prmclusa, spiritualis intelligentim
venas mundo aperire non potuit, sed per Dominum reve-
lata et ipsa nunc ecclesim fontes largissimos scientim salu-
taris ministrat. Cataractm autem coeli apertm effusionem
evangelicm et apostolicm praedicationis, qum manifeste de
supernis terrena corda inrigant_ designant. (tuia ergo
et revelatis prophetiae verbis, et palam praedicantibus novi
testamenti prmconibus, in fide regenerationis confirma-
tour; recte dicitur quia ad faciendum diluvium, rupti
omnes fontes abyssi magnm et cataractm coeli sint apertm.
Inclusit autem Dominus arcam deforis, quia ecclesiam
suam et in ablutione sacri baptismatis gaudentem ccelesti
semper munimine tutatur, ne quis ex eis quos ad vitam
prmordinavit ulla ratione pereat ; et inter mundi fluctus
laborantem, ne opprimi aut mergi pressuris vel delecta-
tlonibus seculi valeat, undique custodit. Immittit enim
angelum Dominus in circuitu timentium eum, et eripiet
eos. Sed et in die judicii Dominus Noe cum habitatoribus
arcae deforis includit, cure electis suis secure in domo
Patris sui conlocatis, januam regni a perditorum ingwessu,
tametsi sero pcenitentium in perpetuum prmstruit, juxta
illam in evangelio parabolam decem virginum, ubi dicitur
quia qum paratm erant intravcrunt cum eo ad rmptias, et
clausa est janua, et cetera. Bene autem dicitur, quod qua-
draginta diebus et quadraginta noctibus pluerit super ter-
rain: decem namque quater dueta quadraginta faeiunt,
 IN LIB. GENESIS_ _AP. VII. 10_

quia omnis reatus peeeatorum, qui in deeem praeceptis

legis admittitur, per universum orbem terrarum, qui qua-
tuor partibus continetur, sacramento baptismi eoelestis
abluitur, sive ille reatus, quod ad dies pertinet ex rerum
prosperitate, seu quod ad noctes ex rerum adversitate
contraetus sit.
Et multiplicatee sunt aquae, et elevaverunt arcam, _yc.]
Et aquae baptismatis ae fidei multiplicatae per orbem uni-
versum ecclesiam a terrenarum rerum appetitu in coelestis
vitae spem ae desiderium sustollunt : sed et undae tribula-
tionum frequenter ecclesiam pulsantes, quanto vehemen-
tius omnia repleverunt, tanto altius earn ad quaerenda vitae
alterlus gaudia compulerunt: quod bene in sacra historia
designatur, cum dicitur, quia artavit Amorraeus filios Dan
in monte, nec dedit eis loeum, ut ad planiora descende-
rent. Amorraeus quippe Amarus, Dan interpretatur Judi-
cans sive Judicium: et qui per filios Dan, nisi illi desig-
nantur, qui omnia quae agunt, diligenter ut recta sint, in
libra veritatis examinant : qui ad lucernam verbi Dei ince-
dentes jurant et statuunt custodire judicia justitiae ejus ?
qui vero exprimuntur per Amorraeum, nisi hi qui dulce-
dinem vitae sanctorum amaritudine tribulationum contur-
bare vel etiam subvertere tentant? Artatque Amorraeus
filios Dan in monte, nec ad planiora descendere sinit,
cure tantus plerumque electos turbo persecutionum afficit,
ut nequaquam eis liceat infirmis cogitationibus aliquod
tempus indulgere; sed in surgma continentia viventes
necesse habeant orationibus et jejuniis et divinarum medi-
tationibus scripturarum, continue operam dare: quatenus
majori exercitio virtutum majora tentationum valeant supe-
rare eertamina.
Porto arca ferebalur s_per aquas, _c.] Montes superbos
quosque et in hujus szeeuli gloria se extollentes signifi-
cant : quos _¢idelicet montes aquae operiunt sed ipsis aquis
arca superfertur, quia tentationum gurges superbos qul-
dem atque impios premit ac demergit, sed ipse a justis
superatm; qui libero boni operis cursu atque alacri mente
lIO COMMENTARII

ad portum salutis aeternae tendere non desinunt: quod

bene, Petro super mare ad Dominum transeunte, tigura-
turn est; quia videlicet ecclesia ealcatis saeeuli fluetibus
ad tranquillitatem esset vitze e0elestis perventura. Item
aquae diluvii aream in sublime tollunt, montes operiunt
et abseondunt, quia saeramentum baptismatis, quo ecclesia
sublimatur, superbam saeeuli altitudinem eontemnit, et
nihili habendam demonstrat : et quia in spe futurae anima-
rum quietis ae resurreetionis eorporum in vitam aeternam
baptizamur, quam sapientia earnalis ignorat reete sub-
ditur :
Quindecim cubitis altior fuit aqua, _yc.] Septem quippe
et octo quindecim faciunt: septem autem ad requiem ani-
marum qu_e post mortem futura est pertinent: quia
nimirum Dominus septima sabbati in sepulchro quievit:
quia vero post sabbatum, id est octava die resurrexit a
mortuis, octo rectissime tempus nostrae resurrectionis
insinuant. Quindecim ergo cubitis, id est septem et octo
aqua montes excelsos transeendit, quia tides eeclesiae, quae
fonte lavacri salutaris sanetificatur, spe futurae requiei et
immortalitatis antecellit omni fastui philosophi_e carnalis,
quae de mundi quidem ereatura novit subtiliter disputare,
sed de Creatore mundi et ea quae supra mundum in ilia
est vita sanctorum nihil dicere novit.
Obtinueruntque aquoe terras centum quinquaginta diebus.]
Et hic numerus ad idem saeramentum quod quindenarius
pertinet : quia enim septu_aginta a septem, et ab octo deno-
minantur octoginta, conjuncto utroque numero eentum
quinquaginta diebus obtinuerunt aquae terras, eamdem,
ut dixi, commendantes et eonfirmantes actionem baptismi
in eonsecrando novo homine ad tenendam quietis ae resur-
reetionis fidem.

IN CAP. VIII. Recordatus autem Dominus Noe, cunc-

lorumque animantium, _c.] Potest in nomine Spiritus ipse
viviticator Dei Spiritus aecipi, de quo in principio dictum
est, et Spiritus Dei ferebatur super aquas, de quo dubium
 IN LIB. GENESIS, CAP. VIII. ]11

non est, qula sicut tune congregatis aquis in locum unum

arefecit terrain ; ita etiam nunc, ablatis de medio aquis
diluvii, denuo faciem terr_e revelavit. Potest et ventus
iste a_reus nomine Spiritus appellari, juxta illud Psalmis-
toe: Dixit et stetit SlJiritus procellve, cujus flatibus crebris
plerumque solent aqum minui vel de loco moveri: unde
est illud Exodi: Cumque extendisset Moyses manure
super mare, abstulit illnd Dominus flante vento vehementi
et urente tota nocte, et vertit in siccum, divisaque est
aqua.
Et clausi sunt fontes abyssi, _c.] Quod dieit reversas
esse aquas de terra euntes et redeuntes, aperte indieat
juxta litteram quod omnes fluviorum ae rivorum decursus
per occultas terr_e venas ad matricem abyssum redeant,
juxta illud Salomonis: omnia flumina intrant in mare, et
mare non redundat ; ad locum unde exeunt flumina rever-
tuntur, ut iterum fluant. Mystice autem post eentum
quinquaginta dies elauduntur fontes abyssi et eataracta_
coeli, pluviis eessantibus, aquae revertuntur, quia verba
saeri oraculi, postquam nos in fide ac spe perpetuze quietis
atque immortalitatis instituel_nt, ultra nos docere cessa-
bunt; quia nihil majus quod promittere debeant habe-
bunt, postquam immortali earnis et spiritus gloria per-
fectos ad beatam nos visionem nostri Conditoris adduxe-
rint. Unde bene liber Psalmorum, qui centenario et
quinquagenario numero continetur, in divina laude con-
summatur. Initium quidem beatitudinis a continentia et
divin_e legis meditatione sumens, dicendo : Beatus vir qui
non abiit in consilio impiorum, et cetera. Circa finem
veto nova futuri s_eculi gaudia commendans dieendo, et
in ipso fine cuncta in l)ei laude consummans: Cantate
Domino cantieum novum, laus ejus in ecclesia sanctorum ;
ita concludendo: omnis Spiritus laudet Dominum. Qui
centesimus et quinquagesimus psalmus merito totus in
I)ei laude canitur, atque completur, quia nimirum totius
nostra_ beatitudinis in hoc summa est, ut inhabitantes in
domo ejus ipsum sine fine laudemus.
112 COMMENTAI_II

Requievitque arca mense septimo, 3;c._ Quod arca sep-

timo mense requievit, ad iUam septimam requiem, de qua
sa_pius dictum est, significatio recurrit: Txia perfeeti qui-
que, et qui constantia fix_e in Deum cogitationis velut
quadrati sunt, ad requiem tendunt. Bene vicesima sep-
tima die mensis ejusdem, qui humerus est juxta arithme-
tieam rationem ternarius quadratus solidus, ad requiem
area pervenit. Ternarius namque numerus devotioni nos-
tr_e mentis congruit propter memoriam qua Deum rcco-
llmus, propter intelligentiam qua cognoscimus ; propter
voluntatem qua diligimus. Sed hmc ipsa trinitas ut de
simplici ac recta linea ad quadraturam perveniat, multipliea
tria per tria, fiunt novem : ut vero eadem quadratura etiam
altitudinem sumat ac solida efficiatur, item multiplica
novem per tria, erunt viginti septem, id est numerum
ternarium quadrature solidum eomplebis, in quo arca
requievit; quia eeclesia_ sua_ mentis atque aetionis stabili-
tare quasi conquadrata requiem et in hac vita expectat,
et in futura percipit eeternam. Requievit autem super
montes Armenim, quia ealeato apiee pompze mundialis,
etiam in hae peregrinatione vitam dueens, coelestibus
gaudiis animo propinquat.
_It vero aquae ibant et decrescebant, 3yc.] Potest in mense
deeimo illud tempus exprimi, quo ad a_terna_ lucis gaudia
sancti cure Domino ingrediuntur. Nam et ipse in evangelio
nomine denarii, qui cultoribus vinea_ daretur, perceptionem
ejusdem regni ccelestis insinuat. Denarius quippe decem
obolos habet. Eunt ergo aqua_, qua_ arcam diluerant, et
decrescunt usque ad deeimum mensem, quia lavaerum
baptlsmatis, ubi in singulis quibusque fidelium suum
munus impleverit, cessat. Neque enim quisquam, si
peecaverit, potest denuo eodem sacrl baptismatis fonte
mundari; sed eos jam semel ablutos ac sanctificatos ad
spem mittit vita_ cmlestis, videlicet quando veniant et
appareant ante faciem Dei.
Decimo enim mense prima die mensis appa_aerunt cacu-
mina rrwnlium.3 Potest dies prima decimi mensis initium
 IN LIB. GENESIS, CAP. VIII. ll_

illud vitre perennis intelligi, quo etiam in hac vita positi

gustant et vident sancti quoniam suavis est Dominus.
In qua die apparent caeumina montium; quia quanto
perfeetius hoc in eorum mundo corde geritur, tanto certius
mundana celsitudo quam frustra infletur patescit.
Cumque transisseat quadragi_a dies, aperiens Noe fenes-
tram arc_e, quam fecerat, dimisit eorvum, _5c.] Diximus
supra de fenestra arca_, qua_ transacto diluvio aperitur,
quod ilia designet arcana mysteriorum c_lestium, quibus
baptizati specialiter initiantur; sed eisdem ipsis sacramen-
tis quidem ad inlecebras s_eculi, quidam vero ad opela
pietatis utuntur: et hi quidem in corvo, illi exprimuntur
in columba. Quod vero quadraginta per decem quater
ducta eomplentur, potest in numero dierum quadragenario
non immerito divinae legis impletio, quze per evangelii
gratiam perficitur, intimari. Lex enim in decem prm-
ceptis continetur: gvangelii doctrina in quatuor libris
deseripta est, et apte post initium decimi mensis, post
apparentia montium cacumina quadraginta dies transeunt,
et sic fenestram suam aperiens Noe novae lucis in arcam
patefecit introitum: quia nimirum patefacta fidelibus vita
futura quam pereepturi sunt, patefacta superbia eorum
qui extra eeclesiam positi de mundana se gloria jactant,
etiam hoe patefacit fidelibus suis Christus, quia pr_ecepta
legis non viribus humame libertatis, sed evangelicre gratize
per ipsum debeant munere perfici, qui cum et hanc fidem
atque humilitatem flagitandi in omnibus divini auxilii per-
eeperint ; tunc etiam altiora supernre patri_ dona cognos-
cere, quasi aperta noviter fenestra in area merentur, seal
eamdem donorum c0_lestium cognitionem, ut diximus,
alii ad peraiciem suam, alii utuntur ad salutem: unde
bene de emisso ex area eorvo subjungitur:
Qui egrediebatur et revertebatur, $yc.] Non ait egressus
est et reversus est in arcam ; sed egrediebatur, inquit± et
revertebatur donee siccarentur aquae super terrain; quia
videlicet huc ilhmque volatu dubio vertebatur, modo abire
incipiens, modo ad arcam velut intraturus rediens, nec
VOL. VII. I
]l._ COMMENTARII

tamen fenestram unde egressus fuerat repetens, sed potius

foris vagans usque dum remotis aquis requiem aibi ae
sedem extra arcam reperiret: cujus egressui atque itineri
recte eomparantur hi qui sacramentis quidem ecelestibus
instituti atque imbuti sunt, nec tamen nigredinem terrenm
oblectationis exuentes, lata potius mundi itinera, quam
ecclesiastic_e conversationis claustra diligunt.
Emisit quoque columbam loost eum, 3yc.] Columba, ut
diximus, spiritualem ac simplicem designat mentem eleeto-
rum, qui patefacta sibi I_nestra supern_e eontemplationia,
tanto eautius qum in infimis volvuntur omnia spernunt_
quanto altius ea quae perpetuo manent gaudia cernunt.
Tales namque in exemplum hujus columbze adeo euneta
saeculi oblectamenta quasi sublimius volando despiciunt,
ut ne ultimis quidem sum mentis vestigiis ea tangere
curent, utpote qui nullam sibi in hoc mundo invenire
veram requiem possint : cujus et adversa simul et prospera
instar aquarum labentium vaga feruntur ae dubia. Non
solum autem hi intra septa eeclesia_ ipsi manere, sed et
alios quantum valent vel exemplo suo vel hortatu in hane
introducere satagunt : unde recte subditur:
E_pectalis autem ultra septem diebus, rursum dimisit
columbam, _c.] Ramus enim olivm foris inventus, et ore
eolumbae in aream inlatus typum gerit eorum qui extra
eeelesiam quidem baptisma pereipiunt; sed pinguedine
earitatis fruetuosi, et pia intentione vetut folJorum aunt
viriditate integri : quorum plurimi posteriore tempore quasi
ad vesperam reconciliatione spiritualium virorum velut ore
columbm revoeantur ad eeclesiam, quod bene post septem
dies ex quo foris ipsa requiem non invenit eolumba feeit.
Septenarius quippe dierum numerus mystice luci gratim
spiritualis solet aptari : quia nimirum viri spirituales post-
quam a earnalibus desideriis mentem abstrahunt suam,
eodem spiritu gratiae admoniti abstrahere ab his et alioa
eonantur. Potest in eolumba, quae aperta post diluvium
fenestra ramum olivae intulit in aream, etiam hoe prae-
figuratum intelligi, quod, baptizato Domino in Jordane,
 IN LIB. GENESIS, CAP. VIII. 115

aperti sunt coeli, et descendit SpiHtus Sanctus in specie

columbm super eum, quod aceipientibus baptisma singulis
eeclesim filiis, ad aperiendam et illis januam regni ccelestis
imponitur manus a pontificc per unctionem sacrosancti
ehrismatis, ut aeeipiant Spiritum Sanctum. Cui figurae
eongruit apte quod corvus ante inlationem olivae per
cotumbam egressus fuerat, nec reversus in arcam, ne vide-
lieet prophctia vel Simonis perfidiam silendo prmteriret,
qui baptizatus quidem in ecclesia, sed priusquam per
marius impositionem gratiam Saneti Spiritus acciperet,
est ab ecclesia repulsus, eo quod felle amaritudinis plenus
non innocentiam columbinae simplicitatis, pio sed mafigno
potius in corde eorvinam gestaret nigredinem.
Intellexit ergo Noe quod cessassent aquee, _yc.] Columba
quae, eessantibus aquis, super terrain exiit de area nec
rediit, signifieat exeuntes de hae vita animas sanetorum in
liberam lucern patriae eoelestis, neque ultra ad terrenam
conversatlonem remeantes: in qua videlicet patria sieut
prophetia evacuabitur, scienfia destruetur, linguae cessa-
bunt; sic et unda baptismi siecabitur; caritas autem
numquam cadet, per quam Veritas et vita incommutabilis
perpetuo praesens videbitur atque laudabitur. Et quia
non solum, ut bona operemur, verum etiam ut post bona
opera ad vitam perveniamus mternam superni est donum
muneris, recte columba non sohm post dies septem exiit,
ut surcuhm olivae inferrer in arcam, sed et addueta oliva
post dies septem alios egressa est, ut libero solis et velut
novi orbis frueretur aspectu. Gratia enim Dei vita a_terna
in Christo Jesu, et de plenitudine ejus nos omnes accepi-
mus, gratiam pro gratia; gratiam videlicet retributionis
pro gratia bonae actionis.
Igitur se_eentesimo primo anno, immutat_e sunt aquae
super terrain, _yc.] Teetum arcae supremam ejus tabulam
dieit, de qua pr_edictum erat, et in cubito eonsummabis
summitatem: In quo videlicet recto unum cubitum longo
ac lato ipsum Mediatorem Dei et hominum signifieari
diximus, qui ita membris eeelesise suae voluit humanitus
12
116 COMMENTASH

sociari, ut dignitate sure potestatis singulariter hanc tran-

scenderet, ac totam ab alto protegeret. Hoc autem tectum,
abeunte diluvio, aperuit Noe, quia celebrato baptismi
sacramento, sin_mlis fidelium oportet diligentius ex tern-
pore Dominie_e Inearnationis arcana doctorum ore reserari,
ut cognitis eis, qune ille gessit vel docuit in carne, vestigia
ejus pro modulo suo imitando sequantur. Et hoe aptis-
sime primo post sexcentos annos, primo mense, prima die
mensis factum esse perhibetur, ut primordium quoque
anni, mensis, et diei, novam vitae spiritualis inchoationem
quve fidelibus esset inchoanda monstraret. Denique idem
mensis in lege in quo et Pascha fieri pr_eceptum est, men-
sis novorum vocatur, o13 magnum utique sacramentum
innovand_e in Christi passione nostra_ vitae vetcris.
Mense secundo _ arefacta est terra.] Supra dictum est
quod primo mense inehoante exsiceata esset superficies
terr_: et nunc mense seeundo p_ene eompleto arefaeta
esse terra deseribitur: quia nimirum tune in superficie
virentibus herbis tellus exsiceata est, ut posset revireseere,
atque herbas, quas absumserat aqua, denuo germinate.
Nunc veto in tantum etiam interius arefaeta est, ut ealean-
tium gressus sustineret: in tantum herbis vestita floren-
tibus, ut etiam paseendis esset idonea peeoribus ac ju-
mentis.
Loquutus est autem Deus ad Noe dicens : Egredere aream
tu et u_or tua, _;e.] Multifariam multis modis eadem
Christi eeelesi_e mysteria svepius iterata signifieatione repe-
tuntur. Egressio ergo Noe de area in terrain diluvio mun-
datam eum his quos secure induxerat hominibus et ani-
mantibus, illi tempori figurate convenit, cure quique fide-
lium fonte baptismatis abluti ad exercenda etiam in pub-
lieo bona opera, Christo duce, spirituali videlicet Noe
proeedunt, et continuo virtutum spiritualium augmento
crescunt et multiplieantur. Euntes, inquit, in mundum
docete omnes genres, baptizantes cos in nomine Patris et
Filii et Spiritus Sancti: quod est figurate dieere: euucta
animantium genera in arcam aquis diluenda inducite, sta-
 IN LIB. GENESIS:, CAP. VIII. 117

timque adjunxit: docentes eos servare omnia quveeumque

mandavi vobis, quasi typice dieeret : et egressa post dilu-
vium animantia de arca ingrediantur in novam terr_
faciem, novis vernantem floribus, ibique multiplicentur et
crescant. Quod autem vlgesima septima die mensis egre-
diuntur arcam, qui est numerus ternarius quadratus soli-
dus, ut prmfati sumus, significat perfectionem fidei qua_ in
baptismo eonsecratur, quod nulla possit ex parte titubare,
sed adversus omnes diaboli insidias invicta semper ae sta-
bills perduret. Notandum quasi juxta litteram, quod
annum solis integrum fuerunt in arca qui septima decima
die mensis secundi earn ingressi sunt, et post annum vice-
sima septima die ejusdem mensis egressi. Si enim hodierna
die, verbi gratia, per ealendas Apriles esset luna septima
decima, sequenti anno pridie ealendarum earumdem vice-
sima septima esset luna ventura, deeursis ex ordlne diebus
trecentis sexaginta quinque, quibus annus solis expletur.
Anno ergo toto erant in arca, id est, quo usque sol trans-
curso circulo signifero per duodecim suos menses omnes
mundi plagas inlustraret_ ut sicut aqua orbem totum ope-
riens diluebat, ita velut cooperans iUi sol eodem temporis
spatio totum circuiens orbem luce sui fulgoris inradiaret.
Quomodo autem Fons vitve Dominus, sic et Sol justitive
solet figurate vocari. Fons, quia regenerat ; Sol, quia nos
inluminat, juxta illud Psalmographi: Quoniam apud te
est fons vitro, et in lumine tuo videbimus lumen. Et anno
solis integro erat Noe cure his qu_e salvanda erant per
diluvium animantibus et hominibus in arca: quia Dominus
per totum hujus seculi tempus, perque omnes orbis plagas
ecclesiam suam et unda lavacri salutaris abluit, et gratia
sui Spiritus inlustrat.
_Edificavit autem Noe altare Domino, 3;c.] Ut vir justus
et vere perfectus in generationibus suis postquam tantm
eladi superfuit, mox _edificato altari, gratias agit Con-
ditori, simul obsecrans ne ultra mundus tali plaga mere-
atur percuti. Et quia devote ac pie supplicat, ocyus
auditu dignus efficitur. Sequitur enim :
 118 COMMENTAaH

Odoratusque est Dominus odorem suavitatis, _;c.] Dig-

numque fecit ut vir sanctus et futurorum providus, sieut
Abel pfim_, ita et ipse initium secund_e mundi _tatis,
oblatis Deo sacrificiis, consecraret ; quod ipsum et Abra-
ham ac Melchisedech inter initia terti_ mtatis feeisse
memorantur. David etiam rex quart_ patrlareha _etatis
hoe ipsum in area Areunze Jebuszei; Jesus quoque saeer-
dos magnus, et Zorobabel in principio quintae retatis,
restaurato altari quod destruxerunt Chaldmi, in eodem
loco fecisse referuntur; qu_e cuncta figuram praetulere
summi Regis ac veri Pontificis nostri, qui initium sextm
zetatis, immo totam sextam _etatem hostia sui corporis et
sanguinis in altari sancta_ crucis Deo dicaret : quod autem
dicitur, quia offerente Noe odoratus est Dominus odorem
suavitatis, non illum significat odorem suavitatis, qui de
accensis exiens hostiis humanas poterat nares dehctare ;
sod ilium potius virtutum dicit odorem, qui de purissimo
offerentis corde procedens, ad conspectum divinre majes-
tatis ascendebat ; qualem in filio suo Jacob Isaac patri-
areha olebat, cum diceret : Ecce odor illii mei, sicut odor
ag'ri pleni, cui benedixit Dominus, et de quo apostolus,
Christi, inquit, bonus odor stmaus Deo in omni loco.
Juxta mysticos vero sensus aptissime post dihivium im-
molat Noe ; quia et hie est ordo nostrae in Christo con-
seerationis, ut primo fonte vitae lavemur, ae deinde ad
sacrum altare Dominicze oblationis libamine reficiamur:
unde dicit apostohis: SOd abluti estis, sed sanctifieati
estis, sod justifieati estis. Abluti videlicet in baptismo,
sanctificati hostia salutari, justificati bonis actibus. Pos-
sunt autem in holocaustis qu_e post diluvium Domino de
mundis animantibus oblata sunt, etiam sancti martyres
specialiter figurari, qui post lavacrum baptismi non solum
vitae munditiam servavere, sed et sanguinem suum pro Do-
mino fudere. Holocaustum quippe totum incensum dici-
tur, quo nomine ilia sacrificia nuncupabantur, qure sacro
igni tota solebant absumi, et de quibus nihil in usum cede-
bat offerentium: unde mcrito tales hostiae martyribus
 IN LIB. GENESIS, CAP. VIII, 119

sanctis figurate conveniunt, qui non in vita tantummodo

sua, verum in morte etiam Deum clarificare meruerunt.
Altare autem in quo h_ec holocausta offeruntur, ipsum est
cor electorum, a nostro Noe videlicet Christo a_dificatum,
et igne Spiritus cjus quem misit in terrain et voluit vehe-
reenter accendi, ce_litus imbutum. Et bene multa holo-
causta, unum vero altare ; quia multitudinis credentium
erat coret auima una, nec erat in eis separatio ulla ; et
apostolus: Solliciti, inquit_ servare unitatem Spiritus in
vinculo pacis. Offeruntur autem holocausta de cunctis
pecoribus et volucribus mundis ; quia de omni natione, de
omni hominum genere, de omni a_tate, fideles ad palmam
pervenere martyrii. Si quid sane inter pecom munda et
volucres mundas distare credendum est_ in pecoribus in
holocaustum oblatis designantur hi qui de communi vim
populi Dei sunt maayres effecti ; in volucribus vero, illi qui
crebro eontemplationis volatu cmhstia petere soliti, pretiosa
insuper sunt morte coronati. Exeunt ergo arcam diluvio
ablutam rounds simul et immunda animalia sive volatilia :
sed de mundis solummodo Domino sacrifieium offertur.
Aseendunt de lavacro baptismi fideles accepts remissione
peccatorum, sed plures ex his ad peccatorum sordes post
baptisma redeunt. Alii in accepts vitae munditia usque ad
finem firmum perseverant. NonnuUi tantam perceptae
semel munditi_e curare gerunt, ut etiam animas pro hujus
custodia ponant: quia vero munda animalia sive volatilia
septena et septena steam intmverant, constat quia de his
qme paribus superfuerunt holocausta Domino oblata sunt.
Et bene septima volatilia sire peeora in hostiam Domini
deputata sunt, propter gratiam videlicet Spiritus septi-
formis, cujus dono praestatur fidelibus non solum ut ere-
dant in Dominum, sed etiam ut patiantur pro illo. Potest
etiam rectissime in peeoribus et volatilibus qu_e in septimo
numero inventa holocaustum Domini sunt facts, virginum
gloria designari, qme velut impari numero continetur;
quia nimirum copul_e conjugalis expers, cmfibem ducere
vitam maluit, et quasi in holocaustum Domino offertur,
1_0 COMMENTARII

cure neglectis curis et action_us carnalibus, totam se Con-

ditori per ignem summi amoris consecrat, de quibus in
Apocalypsi Johannes ait: Hi sunt qui cure mulieribus
non sunt coinquinati ; virg_nes enim sunt : hi qui sequun-
tur Agnum quocumque abierit: hi emti sunt ab hominibus
primitive Deo et Agno. Offerente autem Noe holocausta,
odoratus est Dominus odorem suavitatis, quia vel pas-
sionem beatorum martyrum vel vitam fidelium virginalem
per Christi _'atiam sibi consecratam atque oblatam Deus
Pater gratanter accipit.
El all ad eum : Nequaquam ultra maledicam lerree propter
homines, 3yc.] Non se ultra maledieturum terr_, neque
omnem animantem pereussurum Dominus pollieetur, eo
quod in tantum sint homines ad peceandum proefives, ut
etiam si diluvio rursum puniantur, nihilominus transaeto
illo, denuo sese vitiis ae seelerlbus involvant. Ubi in-
tuendum quia etsi sensus humani eordis ab adoleseentia
ad malum pronus esse perhibetur ; ex qua nimirum _etate
eamalium in nobis desideriomm solent ineentiva generari :
non tamen est eonsequens ut a tempore pubertatis primum
ineipiamus peeeatis esse obnoxii, quamvis ex tunc ad majora
patranda _tas laseiva ineitet. Nam et ilia divina est sen-
tentia quw dieit : Grave jugum super fifios Adam a die
exitus de ventre matris eorum, ipsum videlicet jugaam pri-
ma_ pr_evarieationis, propter quam omnes in iniquitatibus
eoneepti et in delietis sumus editi, quamvis ab ineunte ado-
leseentia sponte plura addimus eis quibus non nostra sponte,
sed paterni merito reatus gravati hane in lucem venimus;
a quibus omnibus non nisi gratia Dei per Jesum Christum
liberamur. Non igitur, inquit, ultra pereutiam omnem
animantem sieut feei; sed ha_c promissio pietatis quo
usque pertingat subdendo manifestat cure dicit:
Cunetis dieb_ terree 8ementis et me,sis, _e.] Cum enim
dixisset eunetis dlebus, mox addidit ten_, ut intdligeres
cunetis diebus quibus terra modernum habitura est stature,
securos homines ab impetu universalis diluvii esse debere;
nee tamen defuturum tempus quando eessante hae laben-
 _ L_. GEN_S_S, CAP. _X. 121

tium return vicissitudine qu_e annuatim geritur, orbis

universus cure animantibus sit igne periturus, Petro at-
testante, qui ait : Quia c_li emnt prius, et term, de aqua
et per aquam consistens Dei verbo, &c. (2 Pet. iii. 5.) Ubi
notandum quia c_los quos vel aqua perditos vel igni peri-
turos dicit, non alios quam turbulentum hune aerem qui
terrm proximus est accipere debemus, a quo volucres c_li,
quod in eo volitent, cognominantur. Non enim vetherei
aut siderei ccvli igne eonsumendi sunt, sicut nec aqua con-
sumti sunt.

IN CAP. IX. Benedixitque Deus Noe, _;c.] Patet sensus

litterm quod secund_e aetatis sveculi quomodo et prim_e et
ceterarum initia benedicantur a Domino. Benedieitur enim
Noc cure filiis suis, omnibus scilicet illis qui ejus et came
progeniti, et fide atque obedientia praediti, veraciter se ejus
esse filios docent; quod progenies ejus terrain implere
jubetur, sicut et factum esse constat, quod animalibus
terrae cunctis ac volucribus coeli przedicantur homines ter-
rori esse debere, quod haec una cure piscibus illis edenda
conceduntur, quomodo usque ad diluvium olera comedcnda
acceperunt. Ubi notandum quia terrorem eorum ac tre-
morem cure esse super animalia prmcipit, profecto esse
super homines prohibet. Contra naturam quippe super-
bite est ab vequali velle timeri ; et tamen necesse est, ut
rectores a subditis timeantur, quando abeis Deum millime
timeri deprehcndunt. In eo enim quod metum sibi a
perverse viventibus exigunt, quasi non hominibus, sed
animalibus dominantur: quia videlicet ex qua parte bes-
tiales sunt subditi, ex ea debent etiam formidini jaeere
substrati. Juxta intelligentiam veto spiritualem bene-
dicitur Noe cure filiis suis, Dominus videlicet et Salvator
noster cum apostolis, quos etiam filios appeUare dignatus
est, dicens: Non possunt filii sponsi lugere, quamdiu
cure illis est sponsum. Hos crescere ac multiplicari Deus
Pater toto orbe pr_eeepit, cure ait discipulis Dominus:
Euntes in mundum universum prvedicate evangelium omni
122 COMMBN'rARII

creaturve, id est omnibus gentibus. Cuncta namque Do-

mini Salvatoris pr_ecepta, Patris utique pr_ecepta sunt.
Ipse etenim dixit : Qure ergo ego loquor, sicut dixit mihi
Pater, sic loquor. Horum namque dominio cuncta anima-
lia qum moventur in terra, universas vo|ucres cceli, omnes
pisces marls subjecit cure ait: Qusecmnque alligaveritis
super terrain, erunt ligata et in ccelo ; et qumcumque sol-
veritis super terrain, erunt soluta et in ccelo. Animalia
quippe, volatilia, pisces diversorum ingeniorum ac morum
personas insinuant, qu_e cuneta post diluvium filiis Noe
dantur in cibum, quia postquam mundo Dominus donum
lavacri salutaris attulit, cunctis etiam nationibus hoc mi-
nistrari voluit, dicens apostolis : Euntes ergo docete omnes
gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filil et Spiritus
Sancti. Dantur euim haec filiis Noe in escam juxta hoc
quod Petro ostensis in linteo mystico eunctis quadru-
pedibus ac reptilibus terr_e dicitur : Surge, Petre_ occide,
et manduca; id est, extingue gentiles ab hoc quod male
vixerant, veritatem prvedicando ; et infer in ecclesi_e mem-
bra sacris mysteriis initiando: uncle hic quoque recte
subjungitur:
Excepto quod carnem cure sanguine non comedetls.] San-
gnine namque carnalia desideria carnalemque sensum me-
rito designat. Effunditur autem sanguis cure abrenuntiatur
carualibus inlecebris atque cogitationibus, in qnibus male
vivebatur, ut possint dieere tales cum apostolo : Vivo autem
jam non ego; vivit vero in me Cbristus. Et iterum:
Continuo non adquievi carni et sanguini: alioquin qui
perseverantes quosque in sceleribus pristinis unitati sanct_e
eeelesi_e incorporari baptizando ineipit, quasi animalia sibi
a Domino data cure sanguine eomedit : quia in soc_etatem
recipit eos quorum adhuc conscientia conversatio prisca
velut suffoeata tenetur. Ferunt autem quod in hoc maxima
fuerit pr_evarieatio gigantum; quia cure sanguine carnem
comederent; ideoque Dominus illis diluvio extinctis, came
quidem vesci homines concesserit; sed ne id cure sanguine
facerent prohibuerit.
 IN LIB. GENESIS_ CAP. IX. 12_

_ngui_wm e_im ani,marum _estra_m requiram, _'c.] San-

guinem enim animarum typice dicit ipsum vitale quo vege-
tantur, et sustentantur, et vivunt homines in came per
animam ; sicut etiam manure bestiarum typice vocat ipsum
devorandi effectum quo hominem occidunt. Quis namque
sanum sapiens veraciter sanguinem hominis ad substantiam
animw credat pertinere? quamvis idem legislator alibi
manifestius dicere videtur: Anima enim omnis carnis in
sanguine est. Sic etenim dictum est hoc quomodo dictum
est, Petra autem erat Christus, non quod hoc erat, sed quod
hinc significabatur. Non autem frustra ]ex voluit animam
significare per sanguinem ; rein scilicet invisibilem per rem
visibilem, nisi quod sanguis per venas omnes ad ipso corde
diifusus in nostro corpore plus ceteris humoribus principa-
tur; ita ut ubicumque fuerit vulnus inflictum, non humor
alius, sed ipse procedat. Itaque anima qu_e omnibus qui-
bus constamus invisibillter pr0evalet illo melius significatur,
quod omnibus quibus constamus visibillbus prmvalet. In
promtu est autem inteUigere quomodo de manu hominis,
requirat Deus animam hominis, ultionem expetens ab eo
' qui peccavit; sed qu_eri merito potest quomodo eta be_stiis
qtue rationis sunt expertes requiratur, nisi forte mysterium
futurve resurrectionis hic nobis intimatuln intelligere vale-
mus, quando cuncta generis humani corpora qu_e vel a feris
comesta vel alio quolibet consumta modo sire corrupta
fuerant, incorrupta redduntur, cunct_ anhn_e hominum
quocumque genere morris separat_ a corpore sua qu_que
remittuntur in corpora, ut vel vitam pro bonis, vel mortem
pro marls meritis in judicio cure eisdem corporibus conse-
quantur a_ternam. Apte autem additur :
Quicu_ effude_it 8an#uinem humanum, _yc.] Quanti
effuderunt sauguinem humanum, et sanguis eorum effusus
non est. Et alli occiderunt hominem vencno vel suspen-
dio, et tamen cure homo mortuus sit, non est sanguis
effusus : quomodo ergo Dominus effusurus est sanguinem
eorum in ta]i homine, cure ille qui occidit, sanguinem non
effudit, nisi quia sanguis hominis, ut diximus, ipsum vitale
124. COMMENTARXI

ejus quo subsistit debet intelligi ? quod qui effuderit, id

est qui aliquo genere morris hominem oeeiderit, fundetur
sanguis illius, quia peecando vitam perdit a_ternam. Anima
enim qua_ peeeaverit, ipsa morietur. Cui simile est hoc
quod Petro dieitur : Omnes enim qui acceperint gladium,
gladio peribunt; ae si aperte diceretur, Omnes qui injuste
oceidunt hominem, et iidem oeeisione ipsi in anima per-
eunt. Apte autem subditur:
_d imaginera quippe Dei faetus est homo.] Idcirco nam-
que majoris est seeleris innoeentem oceidi hominem, quo-
niam qui hoe faeit, non solum opus quod feeit Deus solvit,
sed et imaginem ipsius eorrumpit. Ideirco requirit Deus
animas hominum a bestiis vel hominibus a quibus fuerant
effugat_ de eorpore, quia ad imaginem suam feeit hominem
in eo quod hune manere ad _etemitatem voluit, neque ad
simiUtudinem animantium cure eorporis morte perire ; et
hujus sacramenti eausa camera eum sanguine non lieet
comedi, ut admoneamur hoc pra_cepto semper, quod ad
imaginem Conditoris nostri secundum animve substantiam
creati sumus, eamdemque in nobis imaginem peccando
eorrumpere timeamus.
H_ec quoque diaeit Deus ad Noe et ad filios ejus cam eo :
Ecce ego statuam pactum meum vobiscarn, _yc.] Patet litterm
sensus, quia non ultra timendum est mundo judicium aqu_,
sed ignis ; crebraque repetitione redarguitur ac damnatur
h_eresis Origenis, qui revolutiones s_eeulorum infinitorum
eodem ordine semper eurrentium, dogmatizare pra_sumsit.
Mystiee autem non reditura in terrain aqua diluvii signifi-
eat quod aqua baptismi semel accepta non valet repeti:
qui enim lotus est, non indiget ut lavet, ut Dominus ipse
testatur, quique aquis tribulationum semel abluti ad sa-
lutem pervenere perpetuam, nequaquam ultra iisdem aquis
purgandi immittuntur, sed l_efi in _eternum suo Redemtori
eantabunt : Transivimus per ignem et aquam, et induxisti
nos in refrigerium. Neque veto significatione hvacri sa-
lutaris debet contrarium videri quod de aquis diluvii supra
dicitur_ Nequaquam ultra maledieam terr_e propter homi-
 IN LIB. OENESIS# CAP. IX. 1_5

nes ; vet quod hic dicitur, Neque erit diluvium deinceps

dissipans terrain; cure aqua baptismi nequaquam male-
dictionem vel dissipationem nostrze mentis sive carnis ;
sed benedictionem potins et sospitatem soleat conferre : sed
intelligendum quia priseee nostr_ conversationi Dominus
quodammodo maledicat in baptismo, ethane dissipet cure
abrenuntiare nos diabolo et omnibus operibus ejus ac
pompis pr_cipiat ; ae sic demure nova eonfessione mundati
ad benedictionis _eterme gratiam mereamur adtingere.
Arcum meum ponam in nubibus, _;c.] Areus in ccelo usque
hodie quotiens videtur, signum nobis divini foederis quod
non sit ultra terra diluvio perdenda in memoriam redueit :
sed et futurl judieii quod per ignem est mundo futurum,
si bene consideretur, signum nobis ante oculos prmtendit.
Neque enim frustra eoeruleo simul et rubieundo eolore
resplendet, nisi quia eceruleo eolore aquarum quae praeter-
ierunt, rubieundo flammamm qum ventur_ sunt nobis
testimonium perhibet. Apte autem areus e0elestis, quem
iram vocant, in signum divinae propitiationis ponitur : arcus
quippe ille resplendere solet in nubibus, et radiis solis quo
roscida inlustratur obseuritas, grata quodammodo eonfes-
sione respondere. Sol ergo justitize Christus est, nubes
ab illo inlustratm saneti, quorum nomina scripta sunt in
ccelo, et de quibus Psalmista: Domine, in coelo miserieor-
dia tua, et veritas tua usque ad nubes. Et apparente areu
in nubibus memor fit promissionis sum Dominus, ne per-
dat terrain diluvio, quia per intercessiones sanetorum, qui
non de suo, sed de ipso lueere seiunt: propitiabitur fide[i-
bus, cure oeulos mentis ad cmlestia desideranda sustollunt,
ejusque gloriam in praecedentium justorum faetis sive
dictis seu etiam se sopitis tamquam in ipsius nubibus
agnoscunt, eritque arcus in nubibus, et videbo ilium, et
recordabor fcederis sempiterni quod factum est inter Deum
et inter omnem animam viventem univers_e carnis qu_e est
super terrain. Humano more dicitur recordari Deus fwc-
deris sui, viso in nubibus arcu, qui propter merita sane-
torum, quibus ipso inlustrante gloriosi et c(elestes exis-
126 COMMENTARII

tunt, nostrm fra_litati parcit et miseretur: non autem

ipse novlter aliquid recordatur qui nihil umquam potest
oblivisci. Memor enim fuit in seculum testamenti sui,
sed nobis tunc recordari videtur fmderis quod nobiscum
pepigit, cure in tribulatione positis auxilium sum protec-
tionis impendit: unde bene in psalmo ex persona quo-
rumdam adflictorum, quibus tardum videbatur divinm
subsidinm pietatis, dicitur: Quare faciem tuam avertis,
oblivisceris inopi_e nostrve et tribulationis nostra_ ?
CaToitque Noe vir agricola e_ercere terrain, 3ye.] Libet
s_epe repetere sermonem Domini, quem dixit Jud_eis: Si
crederetis Moysi, crederetis forsitan et mihi : de me enim
ille scripsit. Nam et in hac lectione Moyses historiam
texens Noe ac filiorum ejus, passionem Domini devotio-
nemque credentiuln in eum populorum, nec non et fidei
contradicentium perfidiam figurate denuntiat : Noe quippe
terram exercens vineam plantavit, quia Vomlnus curare
generis humani gerens, synagogam Judma in gente con-
stituit: cujus videlicet vine, e et Psalmista meminit dicens:
Vineam ex ./Eg,ypto transtulisti: et Dominus in Evangelio
loquens ad Jud_eos, Homo, inquit, plantavit vineam et
sepem circumdedit ei, et cetera usque ad finem parabolw,
ubi air: Quid ergo faciet Dominus vinew agricolis illis ?
Dicunt: malos male perdet, et vineam locabit aliis agri-
colis.
Bibensque vinum inebriatu8 e_l, _yc.] Bibit vinum Do-
minus cure ealieem passionis aeeepit, Inebriatus est
bibendo, cure patiendo pro nobis usque ad morris ex-
trema pervenit. Nudatus est in tabernaculo suo, cure in
populo Jud_eomm, quem suum fecerat proprium, et in
quo jam dudum velut in tabernaculo suo manere consue-
verat, probra irrlsionesque sustinens, ad ultimum crucis
patibulum subiit, manifestissime omnibus patefaciens veri-
tatem substantim mortalis quam suscipere dignatus est.
Quod cure vidiaset Chain pater Chanaam, _;c.] Chain qui
verenda sui patris nudata eonspiciens inrisit, populum
Judmorum eontradicentem atque incredulum designat, qui
 IN LIB. GENES|S, CAP. IX. 127

passionem Domini et Salvatoris nostri magis habere con-

temtui periturus, quam salvandus per earn honomri gau-
debat : quiet fratribus suis qu_e accidissent patri foras
narravit, quia per ipsum manifestatum est, et quodammodo
publicatum quod erat in prophetia secretum passionis
Dominic_e sacramentum, quoad secundve generationis do-
num pervenimus : unde dicit apostolus : Nos autem pr_e-
dicamus Christum crucifixum, Jud_eis quidem scandalum,
gentibus autem stultitiam. Porto in duobus filiis maximo
et minimo illi sunt figurati, de quibus subsequenter
addidit : Ipeis autem voeatis Judvels et gentibus Christum
I)ei virtutem et Dei Sapientiam, quia quod stultum est
Dei sapientlus est hominibus, et quod infirmum est Dei
fortius est hominibus. Qui unum idemque ambo sacra-
mentum jam prveterit_e atque transactm Dominic_e pas-
sionis quasi unum pallium a tergo portant, et nuditatem
patris neque intuentur, quia in Christi necem non consen-
tiunt, et tamen honorant velamento, tamquam scientes
unde sint nati, ut essent filii miserieordi_e qui fuerant in
prima nativitate filii ir_e. Medius autem filius, id est,
populus Jud_eorum, qui ideo medins est, quia nec pri-
mature apostolorum tenuit, nec ultimus in gentibus credi-
dit_ vidit nuditatem patris, quia consensit in nceem Christi.
Bene autem dicitur de duobus illis quod faciebus aversis
verceunda patris velaverint, velut quibus factum sceleratve
vine_e displicuerit: qu_e videlicet vinea, id est, gens JucL_ea
quantum a nobilitate paterna degeneraverit, tempore Do-
minic_e passionis mystice signature est, cure sitienti in
cruce Domino acetum pro vino obtulit: sitiebat enim ille
fidem ac di]ectionem gentis ejusdem, sed illa pro suavitate
fidei, ac fcrvore dilectionis, acredine ilium odii atque infi-
delitatis potavit.
E,vigilans autem Noe ex vino, 3ic.] Evigilans ex vino Noe
progeniem ejus a qua inrisus est maledieit ;eos vero qui
se ut pattern honoravere benedietione debita remunerat :
et Dominus juxta vocem psalmi eum dormisset in morte,
ae resurgeret immortalis, pereussit omnes adversantes sibi
128 COMMENTAR[!

sine causa, dentesque peecatorum contrivit; super

pulum vero suum bene_ctionem perpetu_ salutis profudit.
Non solum autem Chanaam maledietioni_ sed etiam ser-
vitio fratrum suorum subjicitur. Quid est enim allud
hodie gens ipsa, nisi qu_edam seriniaria Christianorum,
bajulans legem et prophetas ad testimonium adsertionis
ecclesim, ut nos honoremus per sacramentum quod nuntiat
illa per litteram.
_witque : Benedictus Dominus Deus Sem : Sit Chanaam
servus ejus.] Diximus in Sem primogenito filio Noe primi-
tivam eeclesiam qu_e ex Israhelitieo populo colleeta est,
in Jafeth minimo filio electionem gentium qum secuta est
esse designatam : unde et reete dicitur :
Benedictus Dominus Deus Sem.] Quamquam enim sit
Deus omnium gentium, quodammodo tamen proprio vo-
eabulo et in ipsis jam gentibus dieitur Deus Israel: et
unde hoe faetum est, nisi ex benedietione Jafeth ? In
populo enim gentium orbem terrarum oeeupavit ecclesia.
Hoe prorsus pr_enuntiatur cure dieitur subsequenter,
Dilatet Deus Jafeth, et habitet in tabernaculis Sem.] In
tabernaeulis quippe Sere habitat Jafeth, quia in fide patri-
areharum et prophetarum, in scripturis propheticis, in
sacramentis legalibus spiritualiter intellectis peregrinatur
ecclesia in terris. Tabernaculis namque in bello vel itinere
uti solemus, et in tabernaculis Israelitici populi nos, qui
de gentibus ad Christum venimus, habitamus, quia nimi-
rum quamdiu in hujus vitae via positi ccelestem patriam
suspiramus, quamdiu contra insidias antiqui hostis, Christo
duce atque adjutore, certamus, necesse est, ut semper anti-
quorum patrum dicta pariter, et facta, et opera in exem-
plum vitae et professionis teneamus : quatenus horum auc-
toritate protecti, certius ac securius ad palmam remunera-
tionis perfecto agone tendamus. Congruit autem profec-
tibus Sanctm Ecclesi_e, quibus orbem implevit totum,
etiam nomen Jafeth, quod latitudo dicitur: unde adludens
ad nomen ipsum dicit Noe, Dilatet Deus Jafeth, id est,
latitudinem. Bene autem quod dictum fuerat de Sere
 IN L_B° OENESr% CAP. IX. 129

repetitur et de Jafeth, Sitque Chanaam servus ejus; quia

nimirum utroque populo credentinm Jud_ei perfidi, quam-
vis impia mente, salutis pr_ebent obsequium, non solum in
eo quod auctoritate sacrorum voluminum eos juvant, atque
in fide conroborant: verum etiam in illo quod cos quantum
valent insequuntur; quia videlicet insequendo propter jus-
titiam, altius cos parficipes _eternm beatitudinis reddunt,
nec non et in eo quod offensa sua duritia c_eeitatis, majores
gratias illos suo Redemtori atque Inlustratori reddere
monent. Cui nimirum populo nomen Chanaam, quod
interpretatur Commotio, aptissime eonvenit. Non enim
potest dicere : Statuit supra petram pedes tacos, et direxit
gressus meos; sed incertus et fluctuans semper in motu
est. Notandum autem etiam juxta sensum litterve quod
non frustra Chain peccante, non ipse, sed filius ejus Cha-
naam maledicitur; maxime cum non ipse primogenitus
Chain, seal ultimus esset filius. Scripture quippe est:
Filii Chain, Chus, Saba, et Mesraim, et Futh, et Chanaam.
Pr_evidebat enim pariter in spiritu quod progenies Cha-
naam amplius multo quam cetera stirps filiorum Chain
esset peceatm_ ideoque digna futura, qu_e vel maledictione
periret, vel _rvitio subaeta gemeret; quod Sodomorum
maxime qui de genere Chanaam exiere vel seelere nefando,
vel horrenda ultione probatum est ostensum, et exterminio
sive servitio Chanan_eorum, quod, egressa de _E_ypto
plebe Israelitica, qu_ de stirpe Sem deseenderat, perpessi
sunt. De Chus namquc _Ethiopes, de Mesraim ._Egyptii,
de Futh orti slant Lybies, quod ipsa earumdem gentium
apud Hebr_eos usque hodie voeabula testantur, de quibus
omnino nihil talis flagitii vel vindictae, quale de Sodomitis
et Chananmis scriptura refert. Dilatavit quoque Deus
Jafeth, ut habitaret in tabernaeulis Sere, et esset Chanaam
servus ejus, cum Grveci sire Romani, exorti utique de
g_nere Jafeth, regna Aside, in quibus posteri Sere habita-
bant, possiderent, et inter alia Chananveos quoque sibi
tributarios facerent.
Wt_t autem Noe post dilutrium lrecentis quinquaginta
VOL. VII. K
180 COMMENTARII

_mn_ _c._ Sicut sexcenti anni vit_ Noe_ quibus exactis

arcam intravit, perfectionem designant fidei ac professionis
eorum, qui grative co_lestis et perpetuve mercedis ece]esi_e
sacramenta subeunt, ut supra docuimus ; sic etiam trecenti
et quinquaginta anni quibus post diluvium vixit, magnam
eorum perfectionem figurant, qui perceptis vitee sacra-
mentis fideliter Domino ad mortem usque deserviunt.
Diximus enim quod trecenti, quia per Tau ]itteram Grveee
notantur (Tau veto in figura erucis scribitur), illorum
aptissime typum gerant, qui nesciunt gloriari nlsi in cruee
Domini nostri Jesu Christi: uncle et Gedeon, Domino
jubente slmul ac juvante, cure trecentis viris innumera-
bilem Madianitarum superavit exercitum, docens figurate,
quod fide Dominic_e crucis adversantia nobis et mundi
hujus et vitiorum nostrorum essemus be]la vieturl. Quin-
quagenarius veto numerus, quia per figuram designet
requiem ]egis scriptura docet, quve anno semper quinqua-
gesimo universum Dei populum maximam habere remis-
sionem laborum omnium ae servitiorum libertatem sanxit.
Ideoque certi gratia mysterii Noe post diluvium trecentis
quinquaginta annis vixit, ut insinuaret nos, accepto bap-
tismi lavacro, labores pro Domino sustinere in spe supernve
quietis ac felicitatis debere. Vixit enim trecentis annis, ut
simus in tribulatione patientes : vixit et quinquaginta, ut
simus et spe gaudentes. Verum quia septies quinquageni
facinnt treeentos quinquaginta ; septenarins autem nume-
rus grati_e Sancti Spiritus, quinquagenarius ver_e requiei,
quee per eumdem Spiritum electis tribuitur, typice con-
gruit. Possumus et ita numeri hujus saeramentum inter-
pretari, quod ille qui post diluvium trecentis quinquaginta
annis vivat, qui toto tempore accepti baptismatis adjutus
dono spirituali, pro _eterna in ecelis requie laborare non
cessat, felixque mortem videbit carnis: immo de morte
transiet ad vitam, qu_ sola vera est vita dicenda, qui cur-
sum vitee prEesentis tall peffectionis summa compleverit.
Amen.
 IN LIB. GENESIS_ CAP. X. 131

LIBER TERTIUS.

IN CAP. X. Hee 9etwrationes filiorum Noe, _yc.] Series

stirpis Noe a minimo ejus filio incipit, et in maximo com-
pletur, qu,e scripturis sanctis est usitata locutio, mystiee
siguificans quod minor populus gentium Christo in came
veniente pra_ferendus esset in fide majori populo Judm-
orum. Filii autem filiorum Noe qui commemorantur,
creduntur singuli singularum gentium progenitores exti-
tisse, qui ira inter se orbem diviserunt, ut Sere primogenitus
Asiam obtineret, et Chain seeundus Africam, Jafeth ulti-
mus Europam: ita dumtaxat ut, quia major est multo
Asia terrarum situ quam Europa vel Lybia, progenies
Chain et Jafeth etiam nonnullam in Asia portionem tene-
ret. "De Jafeth ergo septem filii nati sunt qui possede-
runt terrain in Asia ab Amano et Tauro Syrim Ctelis et
Cylicim montibus, usque ad fluvium Tanaim. In Europa
vero usque acl Gadira, nomina locis et gentibus relinquentes,
ex quibus postea immutata sunt nomina plurima, et cetera
permanent ut fuerunt. Sunt autem Gomer Galatm, Magog
Scythm, Madai Medi, Javan Jones, quiet Grmci, unde et
mare Jonium, Thubal Hiberi, quiet Hispani ab Hibero
flumine hoc vocabulo nuncupati, e quibus Celtiberi, licet
quidam Italos suspicentur; Mosoch Cappadoces, unde et
urbs apud eos usque hodie Mazecha dicitur, qu_e et
C_esarea ab Augusto Cvesare dicta est. Porro septuaginta
Interpretes Capturim Cappadoces arbitrantur, Thiras
Thraces, quorum non saris immutatum vocabulum est."
(Hieronymus.)
Porto filii Gomer : 2_schenez et Riphath et Thogorrna.]
"Aschenez Sarmatm quoa Grmci Riginos vocant, Rifath
Paflagones, Thogorma Phryges." (Hieronymus.)
Filii autern Jwoan : Elisa et Tarcis, Cethim et Dod.tmim.]
"De Jonibus, id est, Grmcis naseuntur Elism, qui vocantur
Elides, uncle et quinta lingua Grmcite Eolis appellatur,
quam illi penten dialecton vocant. Tharses Josephus
K2
132 COMMtgNTARII

Cilicas arbitratur, That adspirationis litteram vitiose a

posteris in Tar dicens fuisse corruptam: unde et metro-
polis eorum civitas Tarsis appellatur, Paulo apostolo glo-
riosa. (Nonnulli Tharsis uncle aurum Salomoni defere-
batur Indi,e putant esse regionem.) Cethim Cethi a quibus
usque hodie urbs Cyptotium nominatur." (Hieronymus.)
Dodanim Rhodii, melius enim legitur Rodanim sire Rodim,
ut septuaginta interpretes transtulerunt, et in libro Hebrze-
orum nominum etiam noster interpres posuit. Similitudo
enim litterarum Daleth et Res hunc apud Hebrveos saepe
facit errorem, ut alia legatur pro alia. Est autem Herodus
Cycladatum maxima, et in Jonio marl quondam urbs
potentissima, navalique certamine gloriosa, et propter
tutissimum portum mercatorum omnium receptaeulum.
Ab his divis_e sunt insu_ gentium in re#ionibus suis, _c.]
"Legamus antiquorum historias, et videbimus omnes prone
insulas, et totius orbis littora, terrasque marl vieinas, a
Grmeis aeeofis oeeupatas, qui, ut supra diximus, ab Amano
et Tauro montibus omnia maritima loea usque ad oeeanum
possidere Britannieum." (Hieronymus.) Dum veto dieitur
unusquisque seeundum linguam et familiam in nationibus
suis, liquido ostenditur, quia juxta opinionem vulgatam
singufi qui hie eommemorantur filfi Noe, vel nepotes
filiorum Noe, singulas gentes sire eognationes diversarum
feeere linguarum. Nam eadem sententia, enumerata quo-
que stirpe Chain sire Sere, de varietate generationum
linguarumque subinfertur.
Filii autem Gham : Ch_s, et Mesraim, et Fu;th, et 67m-
naan.] "Chus hodieque ab Hebrmis A_thiopia nuneupatur,
Mesraim _Egyptus, Futh Lybies, a quo et Mauritanim
fluvius usque in pr'zesens Futh dleitur, omnisque elrea eum
regio Futhensis. Porto Chanaam obtinuit terrain quam
Ju&ei deineeps possederunt ejeetis Chananaeis." (Hie-
ronymus.)
Filii Chgs : Saba, et Hevila, et 8abatha, _c.] "Saba a
quo Sabaei. Virgilius, solis est, inquit, thurea virga Sa-
bveis. Centumque Sabveo thure calent arm. Hevila aquo
 IN LIB. GENESIS, CAP. X. 133

Getuli in parte remotioris Article eremo coh_erentes.

Sabatha a quo Sabathani, qui nunc Astabari nuncupantur.
Recma vero et Sabathacha paulatim antiqua vocabula
perdidere; et qu_ nunc pro veteribus habeant ignoran-
tur" (Hieronymus.) Attamen ex eo quod in visione Tyri
dicit Hiezechiel vendltores Saba et Recma, sire ut LXX.
Interpretes dixerunt Regina ipsi negotiatores tui, videtur
etiam ille suam gentem fecisse, et quia jungitur Saba
vicinam provinci_e huic ejus esse regionem.
Fdii Saba : Re#ma et Dadan.] "Hie Saba per Sin litte-
ram scribitur, supra vero per Samech, a quo dlximus
appellatos Sab_eos. Interpretatur ergo nunc Saba Arabia.
Nam in septuagesimo pealmo, ubi nos habemus reges
Arabum et Saba munera offerent, in Hebr_eo scripture est
reges Saba et Saha, primum nomen per Sin, seeundum
per Samech (quw nostr_ littera _ similis est). Dadan gens
est _Ethiopi_e in occidentali plaga."
Porto Chus 9enuit N_nrod, _;c.] Progenie Sere et Jafeth
in vitro simplieitatis innocentia permanente, nascitur de
stirpe Chain maledictus qui stature human_e eonversa-
tionis novo vivendi genere perverteret, dum singulari
potentia e]atus, primum venatu viveret; dein collecto
exercitu insolitam in populos tyrannidem studuit exer-
cere ; denique in sequentibus regnum habuisse et civitates
maximas redificasse legitur: quod quia primus ipse fecerit
testatur scriptura quw ait : ipse c_pit esse potens. Coepit
enim, quia primus £ecit. Potens autem erat in terra, quia
neg|ectis co_|estibus, in quo justi sunt potentes, infima
qu_rere, et in his spem ponere didicit.
_Ib hoc exivit ln'overblum quasi Nemrod robuslus venator
coram Domino.] Ideo in proverbium versa, quia insolita
s_eculis ejus facta fuere: quod veto additur coram Domino,
exaggerandi facinoris eausa est, quia videlicet saris temera-
rium fuerit et superbum, ut coram Domino, qui de ccelo
prospieit super filios hominum, taliter vivere homo in term
prmsumeret; ex quo nimirum proverbio patet, quia multi
tempore illo fuere, qui talia facere metu supemi respecms
]_ COMMENTARXl

vitabant : quamvis al.m editio habet, quia Nemrod Oigans

venator contra Dominum. F.x ambiguo quippe Gr_co,
quod est enantion, utrumque potest interpretari. Denique
in psalmo ubi eanimus, ploremus coram Domino qui fecit
nos, hoe verbnm est enantion Cyrium. Hoc et in libro
Job, ubi scripture est, in furorem erupisti contra Dotal-
num. Facilis ergo patet intellectus de Gigante, quia ro-
bustus fuerit venator brutorum animalium, quasi homo
potens; sed quia homo impius, contra voluntatem Con*
clitoris vitam duxerit superbam.
Fuit autem principium regni ejus Babylon, el _lracA, _yc.]
In sequentibus quomodo sit faeta Babylon plenius inti-
matur: sed hic pr_emittitur quod ibi reticetur, quia civitas
illius et turris superbissim_ Nemrod auctor extiterit. Prin-
cipium autem regni ejus fuit Babylon, quia vel prima
civitatum ejus condita vel metropolis regni illius pro sui
magnitudine ae deeore est habita. "Arach vero ipsa est
qu_e nunc Edissa, Archad qu_ nunc Nisibis civitas Meso-
potamiw. Chalanne qu_e nunc Seleucia a Seleuco rege,
vel certe qum nune et Esifon, appellatur." (Hieronymus.)
Quod autem additur, in terra Sennaar, ad omnes easdem
quatuor videtur pertinere civitates. Sennaar quippe tant_e
latitudinis esse campus perhibetur, qu_e et ipsam Babylo-
nero, et alias urbes non paucas faeillime caperet. Quia
vero Babylon cure civitatibus, quarum caput est, superbam
hujus mundi gloriam, qu_ confusioni obnoxia est, desig-
nat ; Babel enim confusio dicitur, recte conditor ejus ipsum
malorum omnium caput diabolum figurate denuntiat: cui
etiam Nemrod vocabulum, quod tyrannum vel profugum
vel transgressorem sonat, apte eongruit. Tyrannus est
enim quia contra Conditorem rebellans areem divinitatis ac
regnum orbis obtlnere contendit. Profugus est, quia de
ccelo lapsus, et a persistentium in suo statu angelorum
societate dejectus, miser nimis exultat. Transgressor, quia
vohmtati auctoris obedire contemsit, cui persona quoque
venatoris non immerito aptatur: ponit namque in sylva
hujus mundi suarum pedicas insidia_am, atque homines
 IN LtB. OBNBSlS, CAP. X: 185

sua natura et ingo_uio mundos quasi cervos et eapre_ deeio

piendo venatur ad mortem: contrarius nimirum illis vena-
toribem, qui animas hominum ob id sua doctrina capere
qumrunt, at ad vitam mternam pertrahant: quibus Do-
minus loquitur: Venire, inquiens, post me, et faciam vos
fieri piseatores hominum: quorum ob id patria Beth_da,
id est, Domus venatorum dicta est: quoniam homines
erant venaturi ad vitam. Est antem Nemrod filius Chum,
quod interpretatatr 2Ethiops : quia nimirum antiquus hostis
semper de obscuro perfidorum populo per executionem
doctrinm sive operationis nequam quasi recens nascitur.
21 quo et usque hodie manet proverbium, _'c.] Cure imi-
tantibus diabolum his qui sunt ex parte iUius diei possit
verissime, quia tales cure animas hominum suo vel verbo
vel exemplo venantur ad interitum, antiqui transgressoris
ac deceptoris facta sequantur.
De terra illi egressus eat Assur, et _edificavit Niniven, _;c.]
De terra ilia, de terra Sennaar dieit, de qua Assyriorum
pullulavit imperium, qui ex nomine Nini Befi filfi Ninum
eondiderunt urbem magnam, quam Hebrvei appellant Ni-
niven. Sane quia taeere videtur Seriptura unde Assur
ortus sit, a quo Assyriorum gens nasceretur ;sed tantum
de qua terra exierit ad construendam Niniven, vel alias
quas commemorat civitates dieere ; nonnulli patrum in-
tellexerunt, hune esse Assur filium Sere, de quo in se-
quentibus legitur. Sed sive idem, sive alius Assur fuerit,
constat quia primum in terra regnum Babyloniorum, se-
cundum Assyriorum, quorum metropolis erat Ninlve de
eadem terra prodeuntium, fuerit.
_lt veto Me_raim 9enuit Ludim, _yc.] Magis hme gentium
quam hominum singulomm videntur esse vocabula, cure
dictum sit manifeste et Chesluim de quibus egressi sunt
Philistim. Nam et euncta in im desinunt ; quod est
proprium numeri pluralis apud Hebrmos in genere mas-
culino, sed et interpretata pluralem magis numerum quam
singularem significant. Sunt autem Laabim Lybies, Phi-
listim Palvvstini, Capthurim Cappadoces, ut in libro nomi-
]_6 COMMENTAR/I

num Hebrmorum juxta opinionem septus{_ta Interpretum

positum invenimus. Ceterarum qum nunc habeantur
ignota sunt nobis gentium vocabula. Possederunt autem
terrain a Gaza usque ad terminos et fines _Egypti.
Ohanaam autera #enuit 8idonem primogeniture suuva, _c.]
"A Sydone primogenito Chanaan urbs in Phceniee in-
signis Sidon vocatur, olim terminus Chananmorum ad
aquilonem. Arachmus Arcas condidit, oppidum contra
Tripolim in radicibus Libani situm, a quo haud procul
alia civitas fuit nomine Sim, qum postea vario eventu
bellorum eversa nomen tantummodo loco pristinum re-
servavit. Aradii sunt qui Aradum insulam possederunt
angusto freto a Phcenicis littore separatam : qum videlicet
insula in vieinia _ posita, tuta esse civitas, et contra se
positum oppidum Antaradum habere usque hodie cernitur.
Samari Emissa nobilis Syrim civitas. 2Emath usque ad
nostrum tempus tam ab Assyriis quam ab Hebrmis, ita ut
apud veteres dicta fuerat appellatur. Hanc Macedones,
qui post klexandrum in Oriente regnaverunt Epiphaniam
nuncupaverunt, nonnulli Antiochiam ita appeliatam pu-
tant." (Hieronymus.) Revera autem dum fuere Emath
civitates; una .tEmath magna, qum nunc Antiochia nomi-
natur, magna autem ad distinetionem minoris Emath, qum
appelhtur Epiphania, in qua a Nabugodonosor oeuli Sede-
chim exc_ecati sunt.
Factiq_ su_ terminiCha_zarn, _yc.] Pro Lesa antiqua
translatio habetLice. Ipsa estautem qum nunc Callirhoe
dicitur_ ubi aqum caliclm prorumpentesin mare mortuum
defluunt.Sidon ergo erat terminus Chananmorum, ad
aquilonemGerara,ad meridiemGaza juxta_Egyptum.
De Sere quoque nati sunl patres omnium filiorum Heber,
_yc.] Fratrem Jafeth dicit, fratrem vero Chain eum esse
reticit, quia quos in fide pietatis unanimes novit, eos jure
fratres vocandos intelligit; perfidum veto quamvis eisdem
parentibus nature a fraterna justorum societate demonstrat
alienum. Videtur autem hac sententia designari quod cure
multi de Sere nati filii multos populos procreaverint, ilia
 ¢

IN LIB. GENESIS, CAP. X. ]37

tamen progenies specialius ejus sit fidem ac pietatem se-

cuta, qu_ per Heber ad Abraham ac populum descendit
Hebmeorum: unde et ipsorum proprie, id est, omnium
flliorum Heber pater appellatur. Denique soli in con-
structione turris, ut Scriptura dicit, labio universve terrve
in domo Heber, qui ilia vetate fuit, ut in sequentibus
legitur, prima humani generis loquela remansit, quocl no-
mina sequentis _evi hominum Hebrvea manifeste probant,
ino ut credendum est merito, qnia fidem proavi Sere cum
sua domo secutus, a conjuratione superbi operis sese im-
munem survaverit. Neque enim fi'ustra Abraham He-
brveus appellari elegit ; sed quia hujus Seth vitam imitari
noverat, hujus vocabulum et sibi habere cognomen et snis
in posterum relinquere voluit.
l_lii Sere : ASlam, et ,drphaxat, et Lud, et .dram.] " Hi
ab Eufrate fluvio pattern Aside usque ad Indicum Oceanum
tenent. Est autem _lam a quo _Elamitae principes Per-
sidis. De Assur ante jam dictum est, quod Ninom urbem
condiderit. Arphaxat a quo Chaldvei. Lud a quo Lydia.
Aram a quo Syri, quorum Metropolis est Damascus. Nam
Hebrmo sermone Syria dicitur Aram." (Hieronymus.)
Filii .dram : Hus, et Ul, et Gerber, et Mes.] " Hus Tra-
conytidis et Damasci conditor inter Pal_estinam et C_eles
Syriam tenuit principatum. U1 a quo Armenii. Gether
a quo Arcannii, sive Carii. Porro Mes pro quo Septua-
ginta Interpretes Mosaeh dixerunt, qni vocantur Meones."
(Hieronymus.)
At vero Arphaxat genuit Sala, tyc.] Ab hoc Heber et
Abraham et popuins ex eo natus, ut prsefati sumus, He-
br_eus cognominatur.
Natique aunt Heher filii duo, _c.] Divisionem terr_ earn
dicit, quee in confusione linguarum facta est. Vocavit
filium Faleg, id est, Divisionem, ut perpetuam in hoc
posteris snis memoriam sum devotionis relinqueret, quia
nimirum div_isis ob superbiam lingnis perfidorum, ipse
merito fidei primitivam generis humani loquclam serva-
verit.
 138 COMMI_NTARII

Qui £ectan genuit Helmodczf, _c.] Omnes istitilii Jectan.

Harum gentium posteriora nomiua Hieronymus se inve-
nire non potuisse testatur. " Sed usque in prmsens," in-
quit, "quia procul a nobis sunt, vel ita vocantur, ut primum:
vel qum immutata sunt ignorantur." Legimus autem supra
quia Fison unus de quatuor paradisi flumiuibus, quem
nostri Gangen voeant, et esse in India non dubitatur, cir-
eumeat omnem terrain Evilath ; qum videlicet terra ab
hoc Evila nomen accepisse videtur. Narrat enim eum
Josephus cure fratribus suis a fluvio Coephere omnem
Indite regionem, qum vocatur Hieira possedlsse, sed et
Verba dierum narrant, quia servi Salomonis per mare
rubrum abierunt in Ophir, et adtulerunt inde aurum, et
]igua thina, et gemmas pretiosissimas, quve esse Indim
regio, et ab Ophir filio Jectan vocabulum traxisse cre-
dibile est.
Omnes iati filii Jectan, _c.] Diximus supra quia Sere
primogenitus Noe credentes ex antiquo Dei populo, Jafeth
credentes ex gentibus signifieet; Chum vereeundiam patris
deridens, et ob hoe maledietus, ilium ejusdem populi par-
tern insinuet, quve velut in medio remanens, nec prius cure
suis contribulibus, nec postmodum volult cum" gentibus
fidei soeius existere. Horum ergo figuris et loca habita,
tionum aptissime congruunt: filii quippe Heber qui prm-
eminentissimus posterorum Sere ostenditur, habitationem
de Messa usque ad montem Orientalem, qui vocatur Sephar,
extendisse perhibentur. Messa est autem Indim regio qum
interpretata dicitur Elatio, quve non vituperabilem ae super-
barn, sed illam magis extollentiam mentis significat, ad quam
nos hortatur Apostohis dieens: Si consurrexistis cumChristo,
quve sursum sunt qumrite, &e. (Colos. iii. 1.) Mons veto
Orientalis quis, nisi ille est, de quo Esaias dicit : Venlte,
ascendamus ad montem Domini, et ad domum Dei Jacob ?
qui reete mons voeatur, quia omnes ad se ascendentes
ab infimorum appetitu ad coe]estia desideranda sustotlit.
Recte Orientalis mons, quia eunctis ad se confluentibus
exortum verve lucis aperit. Reete etiam Sephar, id estb
 IN LIB, GENESIS_ CAP. X. I_

l_ber cognominatur. ]pse est enim fiber vit_, in quo

sunt omnes thesauri sapienthv et seientive absconditi, in
quo electo_um omnium nomina conscripta sunt. Facta est
ergo habitatio filiorum Jectan, qui interpretatur Parvulus,
de Messa, id est, Elatione pergentibus usque ad montem
Orientalem, qui vocatur Liber: quia sancti quiquc pri-
orum justorum humilitatem sequentes, de quibus dicitur,
Custodiens parvulos Dominus, in principio religios_e con-
versationis mentem a terrenis contagiis sublevant, ut ad
videndam mterni Solis claritatem aseendere mereantur, et
de ipeo libro vit_, qui est Dominus Christus, patefactis
vetern_e sapientise paginis, instrui. Similiter de filiis Jafeth
quod dicitur ab his divis_e sunt insul_e gentium in regioni-
bus suis, nonne manifestissime etiam ipso nomine gentium
per orbem ecclesias indicat, qu_ sieut insul_e fluetibus
marls, ita tumidis amarisque scculi procellis continue pul-
santur, nec tamen superantur: et nunc quidem blandiente
mundo quasi ]enibus labuntur undis, nunc s_eviente velut
in altum elatis adversitatum fluctibus feriuntur; sed in
sure statu fidei nihilominus invincibiles perdurant? At
c_ntra filii Cham prineipium regni habent in Babylone, id
est, Confusione, qu_e est in terra Sennaar, id est, fetoris
eorum: et hoc in campo, quia neque montem contempla-
tionis, qua superna inquirant, ascendunt reprobi; neque
tranquiliitatem inte]lectualium adeunt insularum, per quam
labentis smculi curas altiori animi libertate transcendant :
sed in coneupiscentlis tantum terrestribus effrenata gau-
dent petulantia circumferri: quo nimirum principio con-
dignus sequitur finis, dum dicitur, quia facti sunt termini
Canaan venientibus a Sydone Geraram usque Gazam
donec ingrediaris Sodomam et Gomorram, et Adamam, et
Seboim usque Lmsa Sidon quippe Venatio mceroris dici-
tur: quia non alia hoc in loco debet intelligi quam ea
per quam hostis antiquus animas venatur ad interitum:
uncle merito Venatio mceroris vocatur, quia omnes quos
eeperit, mtemis doloribus subjicit: qualem Nemrod utique
Gigans, qui Robustus venator contra Dominum appellatur,
 ]40 COMMENTARII

significat. De Sodoma et Gomorra et finitimis clvitatlbus

nulli dubium quin sempiterna impiorum tormenta porten-
dant.
H_ famil_ Noe _ta populos et n_io_ _, _c.] Re-
censcat diligens lector ex ordine nomlna hominum sire
populorum qui ex tribus filiis nati esse perhibentur, et
invenientur numero LXX. et unum: XIII. videlicet de
Jafeth, xxxI de Chain, xxvL de Sere, ex quibus totidem
gentium linguas et nationes mundum implesse creduntur,
vel potius LXXn. ut clarior fama habet, cure aliquis fuerit
eorum, de quo postmodum du_e nationes et populi nasce-
rentur : nisi forte duo esse Assur, et duos creassc populos
intelligendi sunt: unus qui de terra Scnnaar egressus
Ninivem vedificavit, et alter filius Sere: et sic humerus
LXX. duarum nationum adimpleatur. Neque abs re vide°
tur quod Dominus ideo LXX. duos ad pr_edicandum disci-
pulos miserit, quod tot essent gentes et ling_tse, quibus
verbum pr_edicationis erat committendum : ut sicut prius
duodecim apostolos elegit propter totidem tribus Israel
ad fidem voeandas ; ita postmodum septuaginta duos de-
signaret doctores ad insinuandam gentium universarum
salvationem, qme eodem essent numcro eomprehensve.

IN CAP. XI. Erat autem terra labii unius et sermonum

eorumdem.] Quia prveoeeupando dixerat filios Noe terrain
seeundum eognationes et linguas et regiones in gentibus
suis divisisse, redit ostendere quomodo fuerint homines
ab invieem disjuneti: ubi eertissime claret, quia genus
humanum quamdiu Conditori suo debits humilitate servi-
vit, etiam sibimetipsi pacifies caritate eoneordavit. At
nbi eontra auotorem eervieem superbiens erexit, mox juste
punitum, nee ad seipsum pacem habere potuit. Quanta
autem hominum esse felieitas posset etiam paradiso dejee-
torum, si vel tune Creatori suo servire humiliter vellent,
testatur gratia ejusdem Domini Conditoris ae Redemp-
toris nostri, qui diseipulis sibi fideliter ad luerentibus
misso de super Spiritu omnium notitiam tribuit lingua-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XI. 14]

rum : unde mira immutatlone dexter_e Exeelsi factum est,

ut sicut hic linguis ob superbiam divisis gentes sunt ab
invicem toto orbe dispers_ ; ira illic ob meritum humili-
tatis adunata diversitate |inguarum, collecti ex omni
natione qum sub ccelo est populi, una et non dispari con-
fessione ac fide laudes et magna]ia Dei resonarent; meri-
toque h_ec civitas, in qua ]ingu_ divis_ ac genres sunt
dispers_e, Babylon, id est Confusio; illa dicitur Hyerusa-
lena, id est Visio pacis, in qua adunatis in Dei laudem
loquelis .universarum gentium est facta concordia. Sed
h_ec postmodum latins. Interim texture litterm videamus.
Cumque proficiscerentur de Oriente, _c.] Apparet ex his
verbis quia verum etiam primi homines plagam Orientis
tenuertmt ; ideoque hane caput esse orbis eomputandam,
non solum quia lux siderum inde exoritur, verum etiam
quia hane primo genus ineoluit humanum :
Dia'itque alter ad proximum suum: Venire, faciamus
lateres et coquamus eos igni, dyc.] Forte ideo lateribus pro
saxis et bitumine utebantur pro eoemento, quia illis in
regionibus eopia lapidum, untie tantum opus eompleretur,
deerat : vel quia murum lateritium perieulo ignium fortius
obsistere noverant. Fit autem bitumen de arboribus, fit
et de terra sire aquis : uncle seriptum est in sequentibus
de terra Sodomorum: Vallis autem sylvestris habebat
puteos multos bituminis ; et mare Mortuum Greece Laeus
Asfalti, id est bituminis appellatur; eo quod bitumen
supernatans soleat in illo eolligi, quo magis videtur muros
Babylonis fuisse eompaetos.
Et di_ermd, Venire, faciamus nobis civitatem el turrem,
_c.] Quod air cujus culmen, non civitatis, sed turris sig-
niiicat, id est arcis quam in editiore loeo altiorem ceteris
m_nibus facere disponebant. Mirandum sane qua inten-
tione et culmen sure turris ad ccelum usque adtollere dis-
ponant, et se nihilominus in universas tetras dividendos esse
perh_eant; nisi forte ita se per orbem dividere vanissima
ac superbissima mente cogitabant, ut si forte delectaret
pert_sos terren_e habitationis, vel eerte si aquae diluvii
5
 142 COMM ENTAI_t II

rursum terrlsingruerent, per hane superloraaerissive

cmlispatiapeterent.
Descendit autem Dominus, ut videret civitatem et tu_rern,
_c.] Pro filiis Adam, vetus translatio habet filios homi-
num, hoc est non filii Dei, sed hi qui secundum hominem
viventes mererentur audire a Domino : Ego dixi, Dii estis,
et filii Excelsi omnes: vos autem sicut homines moriemini.
Non autem loco movetur Deus qui semper est ubique
totus, sed deseendere dicitur, cure aliquid facit in terra
quod printer usitatum naturve cursum mirabiliter faetum,
prmsentiam ejus quodammodo ostendit : nec videndo discit
ad tempus, qui numquam potest aliquid ignorare; sed ad
tempus videre et cognoscere dieitur, quod videri et cog-
nosci facit. Non sic ergo videbatur illa civitas quomodo
earn Deus viderl fecit, quando sibi quantum displiceret
ostendit : quamvis possit intelligi Deus ad illam civitatem
descendisse, quia descenderant angeli ejus, in quibus
habitat: ut quod adjunctum est et dixit: Ecce unus
populus et unum labium omnibus, et cetera ; ac deinde
additum: Venite igitur, descendamus, et confundamus
ibi linguam eorum, recapitulatio sit, demonstrans quem-
admodum factum sit quod dictum fuerat desceudit Domi-
nus: si enim jam descenderat, quid sibi vult venite de-
scendamus quod intelligitur angelis dictum nisi quia per
angelos descenderat, qui in angelis descendentibus erat ?
Ecce (inquit) unus populus et unum labium omnibus, _;c.]
Multa est distantia peccandi inter eos qui ita Dei mandata
eontemuunt, ut aliquos inter se justi 8emulatores et cul-
totes habeant ; et inter eos qui omnes unanimo consensu
mandatis ceelestibus contradicunt. Multa item distantia
inter eos qui ita peccafit, verbi gratia tempore adoles-
centime, ut postmodum succedente senecta pcenitentiam
admissorum agere disponaut; et inter eos qui in malis
qme faciunt nullum correctionis propositum gerunt. Ut
ergo monstretur hoc in loco unanlmitas peccantium, elicit
invisibilis arbiter: Ecce unus populus et unum labium
omnibus ; et propositum non peenitendi adjungit: C0vpe-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XI. ]43

runtque hoc facere, nec desistent a cogitationibus suis,

donec eas opere compleant: quibus apte congruit princi-
pinto psalmi tcrtii decimi, in quo dictum est: Dixit insi-
piens in corde suo: Non est Deus, id est, Nemrod artifex
operis nefandi ; ac deinceps de opificibus perdit_e eivitatis :
Corrupti sunt, et abominabiles facti sunt. H_ec autem de
quibus loquimur verba internus Judex ministris virtutibus
incomprehensibili nobis ordine loquitur: cujus ]oqui ad
eos est eorum cordibus occu|ta sua invisibilia ostendere, ut
quicquid agere debeant, in ipsa contemplatione veritatis
legant: quasi enim audientibus dicitur, quod videntibus
inspiratur: uncle cum eorum cordibus Deus contra huma-
nam superbiam animadversionem ultionis infunderet, dicit :
Venile, descendamus, et confundamus ibi linguam eorum.]
Dieitur eis qui aderant Venite, quia nimirum hoe ipsum
numquam a divina eontemplatione deerescere, in divina
eontemplatione semper adereseere est ; et numquam eorde
recedere, quasi quodam stabili motu est semper venire.
Quibus et dieit : Deseendamus et eonfundamus ibi linguam
eorum. Aseendunt angeli in eo quod Creatorem eonspiciunt,
deseendunt angeli in eo quod ereaturam sese inlieitis erigen-
tern examine distrietionis premunt. Dicere ergo est deseen-
damus et confundamus linguas eorum, in se ipso eis hoe
quod reete legatur ostendere, et per vim internee visionis
corum mentibus exhibenda judieia occultis motibus inspi-
rare. Et bene non ait: Venite, et descendentes eonfundite ;
sed eonfundamus ibi linguam eorum: ostendens ita se
operari per ministros suos, ut sint etiam ipsi eo-operatores
Dei, sicut apostolus dicit: Dei enim sumus co-operarii.
Cor_fimdamus (inquit) ibi linguara eorum, _yc.] Merito
malus punitur affectus, etiam cui non succedit effectus:
quoniam vero dominatio imperantis in lingua est, ibi est
damnata superbla, ut non intelligeretur jubens homini, qui
noluit intelligere ut obediret Deo jubenti.
At_e ira divi_it eos Domings e_ illo loco in universas
tetras,/yc.] Merito cont_asum est labium in dispersionem,
quia male eonjuraverat in locutionem nefariam : ablata est
]_ COMMENTARII

potestas lingum superbis prineipibus, ne in contemtum Dei

subditos possent qum cc_perant mala docere, sieque judi-
cinm divinm severltatis in adjutorinm humanw versum est
utilitatis, ut tacendo cessarent ab opere, cui perverse
loquendo congregati insistebant: ac sic descendente ac
vidente Domino civitatem elationis, Babylonem, hoc est
confusionem appellari eontigit : cui contrarium saris civi-
tas veritatis sieut nomen, ita habet et stature ; dicitur
enim Hierusalem, id est, Visio pacis, in qua cc_tum fide-
hum atque humilium Spiritu Dominus videns, misit gra-
tiara Spiritus Saneti, qui eis scientiam omninm tribueret
lin_aarum, quibus imbuti, omnes qui in diversis erant
linguis populos ad eonstruetionem ejusdem sanet_ civi-
tatis, id est, eeclesiw Christi, unanimam convoearent ;
quique humiliter auditum veritati adposuerant, subli-
miter ora ad prwdicandam toto orbi scientiam veri-
tatis aperirent. Notandum autem quod scriptura dlcit
quidem, dispersis per orbem struetoribus, cessatum ab
wdificatione civitatis ; non tamen dicit ab inhabitatione
ejus fuisse cessatum : unde eolligendum videtur, aliis inde
descendentibus, eta structura cessantibus, Nemrod operis
auctorem cure sua domo ibidem ac familia remansisse,
donec progenito ex sua stirpe pro majore et in hac poten-
tins regnare et alias regno suo posset addere civitates.
Neque enim, ni fallor, aliter intelligi sinit quod supra dic-
tum de illo est: Fuit autem principium regni ejus Baby-
lon, et Arach, et Achad, et Chalanne in terra Sennaar:
quamvis eamdem urbem Babyloniam postea Ninus vel
Semiramis conjux iUius majorem ex tempore et augustio-
rein reddidisse ferantur ; unde est illud poetze quod dicitur
olim eoctilibus muris cinxisse Semiramis Urbem : et prw-
cipue Nabugodonosor de spoliis Hyerosolymorum ejus
ornamenta accumulans: uncle ipse superbiens dlxit :
Nonne hwc est Babylon magna, quam ego wdiilcavi in
domum regni, in robore fortltudlnls mew, et in gloria
decoris mei ? de cujus magnitudine ac decore Hieronymus
ita narrat : "Babylonem fuisse potentissimam, et in cam-
 IN LIB. GENE818_ CAP. XI. ]_5

pestribus per qtmdrum sltam, ab angulo usque ad angulum

muri XVl. millia tenuisse passuum, id est, simul per cir-
cuitum LXUL refert Herodotus, et multi alii qui Grmcas
historias conscripserunt. Arx autem, id est, capitolium
illius orbis est turris qum post diluvium mdificata, quatuor
millia passuum tenere dicitur." Horosius in suis historiis
ejusdem ita meminit: "Hmc campi planitie undique con-
spicua, natura loci lmtissima, castrorum facie mvenib.us
paribus per quadrum disposita, murorum ejus, vix credi-
bill relatu, firmitas et magnitudo, id est, latitudine cubi-
torum quinquaginta, altitudine quater tanta: ceterum
ambitus ejus quadringentis LXXX. stadiis circumvenit,
taurus coctili latere atque interfuso bitumine compactus,
fossa extrinsecus late patens, vice amnis circumfluit. A
fronte murorum centum portm torero: ipsa autem latitudo
in consummatione pinnarum ex utroque latere habitaculis
defensorum, atque dispositis media intercapedine sul qua-
drigas capit. Domus intrinsceus quater geminm habita-
tionis minaci proceritate mirabiles." Quia vero juxta
spiritualem sensum Babylon est diaboli civitas, hoc est
reproba hominum multitudo universa, structores Baby-
lonim qui sunt nisi magistri crrorum, qui vel contrarium
veritati culture divinitatis introducunt, vel agnitam fidem
veritatis malis actibus sive verbis impugnant.

IN CAP. XL Erat autem omnis terra labii unius, _c.]

Quamdiu homines in Oriente permanserunt: at ubi ab
Oriente pedes moverunt, mox propter verba sive opera
superbive, et ab invicem disjuncti, eta suo sunt Creatore
longius expulsi. Orientis plaga uncle mundus ortu side-
rum lumen accipore solet, ipsum recte significat qul air:
Ego sum lux mundi; qui sequitur me, non ambulat in
tenebris, sed habeblt lumen vltm: in quo quamdin manent
homines, unius sunt labii et vocis ejusdem: quia nimirum
una est confessio fidei, eadem eastitas actionis, communis
caritas et apes a_ternorum: quia omnes qui in Christo per-
severant_ inlustrantur. At qui a contemplatione verve
voru. vii. L
146 COMMI_NT&RII

lucis recedunt_ nec cum Domino pacem habere, nec ad se

invicem possunt : quia non sicut uua tidei, ita etiam una
eademque infidelitatis est norma; sed unus Dominus, una
tdes, unum baptisma, unus Deus, in quo electorum salus
est: multi autem domini reproborum, diversi anfractus
perfidi_e, diversa pollutiouum volutabra, diversi sunt dii
gentium, quibus ad unum damnationis interitum omnes
miseri pertrahuntur: quod bene utriusque illins civitatis
tigura significavit, cure divisis in Babylonia linguis, nemo
vocem proximi sui posset agnoscere. Porto in Hierusalem
sociatis per gratiam Spiritus Sancti ]inguis, fideles etiam
exterorum omnium qui advenerant vocem intelligerent et
in una omnes eompage caritatis ac fidei eumdem Deum ac
Dominum conlaudarent. Profecti de Oriente invenerunt
campum in quo habitarent, quia recedentes a ]uee justiti_e
reprobi, latas seculi vias sibimetipsi, in quibus fluxa mente
manerent, inveuerunt; et hoc in fc_tore vitiorum carna-
lium. Sennaar namque, ut diximus, Fcvtor eorum inter-
pretatur: Et quid per terrain Sennaar, nisi putrida con-
cupiscentia carnaUs soeordi_ exprimitur, in qua quicum-
que habitare, id est, secura et fixa intentione perdurare
non devitant, mox augeseente nequitia_ etiam proximos ad
injuriam Conditoris atque opera nefanda provocant. Se-
quitur enim quia dixit alter ad proximum suum: Venite,
faeiamus nobis lateres, et coquamus eos igni. Accendunt
ergo se aiterutrum ad lateres faciendos, quibus civitatem
Nemrod in campo Sennaar condant; quia nimirmn omnis
impiorum multitudo lutulentis, sordidis ac terrenis operi-
bus diabolo servit, et ei civitatem non aliam quam seipsos
male vivendo _edificant : at contra civitas Hierusalem, in
qua David et Salomon, manu fortis scilicet et pacificus
regnat, non de latere, sed de lapide _ non in campo, sed
in monte construitur, dicente ad eum Rege ipsins: Ecce
ego sternam per ordinem hpides tuos, et fundabo te in
sapphyris; et de qua propheta: Mons Sion, latem Aqui_
lonis civitas Regis magni: quia videlicet civitas diaboli
profugi utique trausgressores et tyranni, quod Nemrod
 IN LIB. GENESIS, CAP. XI. 147

vocabulum sonat, hoc est universa reproborum multitudo,

per fluxam corruptionem vitae pr_esentis vagabunda ober-
rat. Ecclesia autem civitas nimirum Christi, de vivis _edi-
ficatur ]apidibus, hoc est animabus fide atque operatione
robustis, qualibus sapiens eins Architectus cure de re_e
illins loquerctur, aiebat: Ad quem aceedentes lapidem
vivum, ab hominibus quidem reprobatum, a Deo autem
electum, et honorificatum; ct ipsi tamquam ]apides vivi
supermdificamini: neque hoe in eampo Sennaar, sed in
monte sancto Domini: quia non se in infirmis carnalium
rerum voluptatibus relaxare, sed ad superna potius desi-
deria electi stringere atque exaltare contendunt: uncle
dicunt quia conversatio nostra in ccelis est. Quod autem
lutum in lateres formant_ qum _equis per quadrum late-
ribus fieri solent, unde et nomen accipiunt, compositionem
et ornatum eloquentim secularis ostendit, per quam civitas
superba diaboli, sire in philosophia fallaei, sen in hreretica
versutia, multum ad tempus videtur erigi; sed in examine
districti judicis quam sit damnabilis et confusione digna
patebit.
Coquebant lateres quos feeera_tt ig_zi.] Videlicet iUo de
quo dictum est omnes adulterantes velut clibanus corda
eorum ; et de quo gsaias: gcce vos omnes acccndentes
ignem, accincti flammis ambulate in lumine ignis vestri et
in flammis quas suecendistis. Ignis quippe iste amor est
vitiorum et cupido favoris humani, quo nimirum igne in-
venta semel dogmata falsitatis stulti deceptorum magistri
confirmare et in tantum obdurare satagunt, ne uUo veri-
tatis ac doctrinre ccelestis possint certamine superari: sed
nihilominus vincente militia veritatis, ut scriptura ait, Ceci-
dit, cecidit Babylon magna, duplici nirn_am casu, et in pr_e-
senti dejecta per manifestationem veritatis, et in futuro
damnanda per sententiam ultimm severitatis. Hujusmodi
civitates quondam in 2Egypto plebs Israelitica de luto et
latere faciebat, quia et ipsa necdum legis auditu erudita,
vitiis atque erroribus serviebat, et eorum quoque figuram
in suis operilms exprimebat, qui obscuris adhue immun-
L2
]48 COMM ENTARII

dorum spirituum, quibus duris adhuc Aggyptiorum impe-

rils mancipati, nullam adquirenda_ patri_ cc_lestis fidem
spemve habere didicerunt; ideoque mundi hujus solum
inleeebris adh_rere ac subdi noverunt. Bitumen vero
quo structores Babyloni_ utebantur pro ca_mento, quod
de terra vel puteis adsumebatur, intentionem nimirum ter-
renm et infimm voluptatis ostendit_ qua homines hujus
seculi euncta sua opera muniunt, ut pote qui nulla super-
norum bonorum spe sive cognitione se ad appetenda ea
qum in ccelis aunt gaudia suspendant_ et propterea omne
quod agunt temporalis oblectationis sire favoris gratia
gerunt: cui contra bene templum Domini c_ementarii
fecisse leguntur : c_ementum quippe de lapidibus incensis
atque in cinerem versis conficitur, quibus ex igne agitur,
ut qui prius singuli viritim firmi ac fortes extiterant, post-
modum cure additamento candoris emoUiti, et sibi ad in-
vicem infusa aqua melius connecti sunto et positos in muro
lapides possint alios connectere, ipsi quoque non multo
post recipientes melius firmitatem, quam parumper ami-
sisse videbantur. Qui ergo in c_emento, nisi hi debent
accipi qui sedulo tribulationum temporalium fornaee de-
cocti, prius in seipsis omnem vitiorum obscuritatem virtu-
turn candore mutarunt, dicentes suo Creatori: Lavabis
me et super nivem dealbabor, deinde etiam proximos suis
exhortationibus sire exemplis candificare atque copula
dilectionis alterutrum nectere student ? de quibus recte
dicatur: Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur .- qui
quo magis tribulationum flamma humiliati moUescunt, eo
fortiores ad confirmanda et continenda in tribulationibus
proximorum cords existant. Quod etiam templum de
lapide albo construitur, dicente David ad Salomonem cure
ei impensas daret, ac mensuras templi faciendi ostenderet;
sed et marmot parium abundantissime pra_paravit: quia
nimirum ecclesia Christi de fortibus fide et actione fulgidis
animabus colligitur electorum. Marmor quippe insulin
Pari_ valid_e virtutis et candidi constat esse coloris; sed
hujua materia_ structores, Babylonise copiam, sive curam
 IN LIB. GENESIS_., CAP. XI. 149

non habentes, bitumine puteorum suos lateres congluti-

nant: q_a candorem innocenti_e, robur fidei, concordiam
fraternitatis, disputationum argumentis munire conantur.
Veaite, (inquit,)facianm, nobis civitatern et turrem, _;c.]
Faciunt sibi civitatem mall doctores_ cure relicta civitate
c_lesti, cujus artifex et conditor Deus est, id est, sancta
ecclesia, propria sibi conventicula colligunt. Faciunt sibi
civitatem omnes reprobi, cure negleeto pra_sidio prmcep-
torum Dei, sensus ac desideria sui cordis in agendis sive
loquendis, quve ipsoslibet sequuntur. 2Edificant civitatem
Babyloniam, cure opera confusione digna faciunt: faciunt
et turrem cujus culmen ascendat in coelum, cure etiam in
sui Conditoris injuriam impias exerunt linguas, cure juxta
Psalmistm vocem, iniquitatem in Excelsum loquuntur, cure
ponunt in co,lure os suum; quod gentiles faciunt, multos
deos colendo, hveretici fidem unius Dei erroribus polluendo,
Judmi Filium Dei Christum negando, falsi Catholici fidem
malls operibus sive sehismatibus rectam profanando : qui-
bus omnibus convenit illud Psalmist_e ad Dominum: Su-
perbia eorum quite oderunt ascendit semper, ad te, id est,
in memoriam tui justi examlnis. Ascendente autem su-
perbia pravorum quasi culmine turris nefand_e ad ccvlum,
mquum est ut Conditor c_li descendens destruat unanima
ccepta malignorum, et hoc eis primum benefieii conferat,
ne valentes implere manus eorum quod co_perant, gravius
in mternum damnentur; deinde ut etiam inter se sclssa
noxia conspiratione diflidentes, minus bonis noceant. Hoc
autem semel feeit per se ipsum descendens de cello Domi-
nus : hoc quotidie per prmdicatores suos in ecclesia facit:
confundit enim finguas superbientium Jud_eorum, qui con-
tra gratiam evangelii, quam prmdicabat, unanimo omnes
consensu et quasi omnes uno labio rebellant; eosque ab
impils emaafibus retardans, totum dispersit in orbem.
Prtecipitat et dividit per doctores catholicos linguas hmre-
tleorum, et eos ab invicem dissocians_ ne contra ecclesiam
suam portas inferi erigere possint, prohibet. Nulla est
enim hveresis, quve non ab aliis ha_reticis impugnetur ;
150 CO_MENTAn_X

nuUa philosophim seenlaris seem; qum ab aliis S_lue

stultm philosophim sectis mendacii redarguatur ; sicque
fit at dum inter se alterutrum confusas hahent linguas
reprobi, ita ut nemo vocem proximi sni idem sapiendo
cognoscat, et sibi nomen Bahylonim, id est confusionis
congruere probent, et visionem pacis in qua ecclesia
gloriatur, minus lmdant. Constat enim quia quanta ne-
quam doctores sive operarii mall ab invicem diflidente
animo secernuntur, tanto magis ecclesim coUigendm spa-
tium tribuunt.
H_e #enerationes Sere, Syc.] Destructa fabrica Bahylo-
ni_e, festinat scriptura, enumeratis generationibus secundm
munch _etatis, (prima enim usque ad Noe ac diluvinm cu-
currerat) pervenire ad Abraham patriarcham tertize mtatis,
immo omnium gentium ; per cujus fidem et obedientiam
nova denuo civitatis sanctm fundamenta jacerentur, et in
cujus semine dispersio gentium ad unam eonfessionem ac
fidem cHvini cultus rediret. Quod vero numerus cente-
narius, qui de sinistra transfertur in dexteram, magnam
perfectionem sive bantu actionis seu spei aut vitro ec_lestis
solet insinuare ; apte Sere filius benedictionis centesimo
vitro anna genuit filium, cujus stirps ah Heber atque ad
Abraham perveniret ; qui et ipse Abraham ejusdem gratia
sacramenti centesimo sum vetatis anna genuit Isaac fifium
promissionis, in cujus exemplum has filii promissionis facti,
quasi ad dexteram Judicis nostri interim per spem positi,
per bona opera benedictionem vitro coelestis expectamus :
nam duo filii, quos ante centesimum annum Sere genuit,
2Elam et Assur, ut supra lecture est, extra semen sanct-_ma
positi, et quasi in lveva adhuc manu retenti, terren_e adhuc
potius civitatis, id est, munch hujus, ex se cives creaverunt.
Unus quippe 2Elamitarum id est Persarum, alter progenitor
Assyriorum extitit. Sed magna nobis secundum litteram
qumstio naseitur, quomodo sed biennia post diluvium cen-
turn esse annorum dicatur, cure supra quingentesimo anna
Noe natus asseritur, et sexcentesimo ejuadem Noe anna
diluvium venisse legitur. Si enim quingenteainm anna sni
 IN LIB. OENESZS, CAP. Xl. ]5[

patris natus est, utique eo sexcentos annos habente quando

diluvinm venit, ipse centenarins fuit, ideoque biennio post
diluvinm duos et cCntum habebat annos vetatis. Ut ergo
humerus temporum sibimetipsi non repugnet, intelligen-
dum est aut Noe duo plus quam quingentos habuisse t

annos quando natus est Sere, aut duo minus ad sexcentos

quando venit diluvium, aut Sere habuisse centum et duos
quando natus est Arfaxat. Solet enim sic loqui scriptura
nonnumquam, ut etsi modicum supersit vel desit, plenarinm
tamen et perfectum in computo numerum sonet. Videtur
autem verisimiUimum, ut mea fert suspieio, quia cure natus
esset Sere, duos super quingentos annos habuerit Noe:
neque enim falsum digit scriptura, quod quingentos annos
habuerit, etiamsi quingentos et duos habuit : quia nimirum
minor humerus intra majorem continetur. _Tam et ipsa
scriptura multum Iibere se locutam eo loci significavit, cure
diceret Noe quingentos habentem annos genuisse filios tres,
Sere, Chain, et Jafeth ; cure nulIi sit dubinm, quod uno
eodemque anno unus vir de una eonjuge tres filios gene-
rare non possit: quod ideo forte sacrve scriptor historia_
diligentins hoc loco curavit explicare, dieendo Sere biennio
post diluvinm centum fuisse annorum, quia se meminit
annum nativitatis ejus quasi negligentins adnotasse.
V'ts_itque Sent postquarn oenuit Arfaxat quin#entos anno$,
_c.] Nusquam in tota hae serie generationum additur, sieut
in ea quve diluvinm pr_eeessit vetate, et mortuus est; quia
nemo erat in tota hac complegione nascentinm, de quo
a ceteris excepto diei posset, sieut ibi de Enoch, ambulavit-
clue cure Deo, et non apparuit, quia tulit eum Dells.
Porto Arfaxat vi_'it triointa quinque annos, _;c.] In hoe
loco septuaginta Interpretes unam generationem plusquam
Hebraica veritas posuere, dicentes quod Arfaxat cure esset
annorum centum triginta quinque genuit Cainan : qui cure
centum triginta annorum fuerit, genuerit ipse Sale : quorum
translationem Evangelista Lucas hoe in loco videtur esse
seeutus. Verum chronogTaphi Gr_corum hac eomperta
distantia, generationum quidem seriem ad auctoritatem
] 52 COMMENTARH

Hebraicam, ablato Cainan, emendarunt: nec tamen nu-

merum annorum in generationibus, quas cum Hebr_is
codieibus habuere communes, ad eorum auctoritatem emen-
dare curarunt : sed propriam secuti auctoritatem, dederunt
huic _tati qu_ a diluvio tendit ad Abraham annort/m
summam ; minorem quidem Lxx. Translatorum editione
annis centum triginta, sed Hebraica veritate annls sex-
centis et quinquaginta majorem.
Sate quofue vi_ tri#inta annis, _c.] Septuaginta Inter-
pretes habent centum triginta.
Vixit autern Hebet tri#inta quatuor annis, 8jc.] Septua-
ginta Interpretes habent centum triginta quatuor.
Vixil veto Faleg tri#inta anais, _c.] Septuaginta Inter-
pretes habent centum triginta.
V'_it autem Reu triginta duo_ annis, _yc.] Septuaginta
Interpretes habent centum triginta duos.
W_rit veto Satu# triginta annis, _c.] Septuaginta Inter-
pretes habent centum triginta.
VLz_itautem NacAor xxxx. annis, _yc.] Septuaginta Inter-
pretes habent LXXIX.
Vi_ritgue Thare septuaginta annis, _c.] Septuaginta In-
terpretes in hac sola generatione nihil a veritate diiferunt
Hebraica. Et huc usque secunda mundi a_tas pertingit,
habens juxta Hebraicam veritatem annos cxcIL, juxta
Septuaginta Interpretes mille septuaginta duos, juxta vero
statuta chronographorum DCCCCXLII. Ita autem dicitur
Thare cure annis septuaginta vixisset genuisse Abram et
Nachor et Aran, sicut ante diluvium Noe tres filios, cure
esset annorum quingentorum, genuisse narratur; cure unus
vir de una conjuge uno anno tres filios generasse non posset.
Intelligitur enim, quia septuaginta annorum cum esset,
genuit Abram, qlfi nunc Abraham, ac deinde fratres ejus
tempore sequente; sed minus curavit scriptura nativitatis
eorum tempus exprimere, cum sola adnotatio temporis quo
natus est Abraham ad significantiam _etatis iUius expri-
meret et sufllcere posset.
H_ 8ant #eaeratione_ TAare, _yc.] Una Thare domus crab
 IN LIB, GENKSIS_ CAP. XI. 15_

de quo natus est Abraham_ in qua unius verl Del cultus ;

et, quantum credibile est, in qua jam sola etiam Hebr_a
lingua rcmanserat, cure et ipse sieur jam manifestior Dei
populus in _Egypto, ita in Mesopotamia scrvire diis alienis_
Hiesu Nave narrantc, refertur ; ceteris ex progenie illius
Heber in linguas paulatim alias et in nationes alias de-
fluentibus proinde sicut per aquarum diluvinm una domus
Noe remansemt ad reparandum genus humanum, sic in
diluvio multarum superstitionum per universum mundum
una remanserat domus Thare, in qua custodita est plantatio
civitatis Dei. Denique sicut illic enumeratis supra gene-
rationibus usque ad Noe simul cure annorum numeris, et
exposita diluvii causa, prinsquam Deus inciperet de area
fabricanda loqui ad Noe, dicitur bye generationes Noe : ita
et hic enumeratis generationibus a Sere filio Noe usque ad
Abraham, deinde insignis articulus similiter ponitur, ut
dieatur hm generationes Thare. Thare genuit Abram et
Nachor et Aran. Si quidem ibi secundve mundi mtatis, hic
tertisv patriarcha nascebatur.
Porto .4emz #enzdt Loth, _5c.] Quod dieit, ante Thare, et
prmsentiam potest et tempus designare ; tempus videlicet,
quia ante moreretur quam pater suus ; pr_esentiam vero,
quia et coram illo, id est, prmsente illo, vita excederet.
Denique quidam codices habent, quia mortuus est ante
conspectum Thare patris sui. Quod vero dicitur in Ur
Chaldseorum, nomen videtur esse loci, in quo sepultus est;
cujus hodie_ sicut Josephus refert, tumulus ostenditur : ex
quo videtur magnm alicujus excellentim vel dignitatis idem
Aran extitisse. Quia veto apud Hebrreos, Ur dicitur Ignis,
narrant quod igni Chald_eorum eonsumtus sit : quia vide-
lieet Deum verum cure Abraham majore suo fratre cognos-
cens, ignem quem illi adorabant, adorare ipse respuerit;
ideoque ambobus in ignem missis a Chald_eis, ipse flammis
assumtus ; Abraham vero sublimioris fidei merito sit libc-
ratus a Domino: unde in sequentibus ad eum loquitur:
Ego Dominus, qui eduxi te de igne Chaldmorum ; et hujus
gratia dissensionis Abraham quamvis ignem evaserit, apud
]5_ COMMENTARII

Chal&eos tamen habitare nequiverit ; sed cure sua cogna-

tione sit a parente aliam translatus in terrain : quibus
concordant verba Achlor ducis omnium Moabitarum et
Ammonitarum, qui quasi vir inclytus, quee in vicina et
cognata sibi gente, immo de qua ipse ortus est, facta
fuerant ignorare non potuit: ait enim, loquens de populo
Israel ad Holofernem principem militive Assyriorum: Po-
pulus iste ex progenie Chaldecorum est: hic primum
habitavit in Mesopotamia, quoniam noluerunt sequi deos
patrum suorum qui erant in terra Chald_eorum. Dese-
.rentes itaque cerimonias patrum suorum, qum in multi-
tudine deorum erant, unum Deum cceli coluerunt, quiet
prvecepit eis ut exirent inde, et habitarent in Haram.
Duxerunt autera Abram et Nachor u._ores, _c.] Dicunt
majores nostri Jescham hanc ipsam esse Saram uxorem
Abrahve, quia videlicet iidem fratres germani Abraham et
/qachor duas sorores filias Alan uxores habuerint_ Quod
si ita est, non potest Aran pater earumdem idem intelligi
qui fuit frater junior Abrahm et Naehor, sed alter ejusdem
nominis homo. Constat enim qtfia Abraham decem solum
annis Saram conjugem suam prmeessit, dicente ipso coram
Domino, Putas ne centenario naaeetur filius, et Sara nona-
genaria pariet filium ? Et quomodo frater ejus junior
potuit habere filiam, qu_e illo decem annis minor esset, se
autem ipso septem aut non amplius quam octo ?
Erat aulem Sarai steritis, 3yc.] Divinm providentim con-
silio gesture est, ut sterilis esset in adoleseentia, quatenus
in seneetute filium promissionis generans, Ecclesi_e sancUe
typum insinuaret, cui dicitur, Lsetare sterilis qu_e non paris,
et cetera. Decebat enim, ut qum in figuram unicm fidei
ae spei nostrae unum erat filium de promissione par-itura,
non hunc in Chaldsea, non in Mesopotamia, sed in terra
promissionis generaret.
Ttdit itaque Thare Abram filium suum, $;e.] Vetus trans-
latio habet, quia eduxit eos de regione Chaldseorum, quod
nullam omnino qu_estionem habet. Quod vero juxta
Hebraicam veritatem dieitur, quia eduxit cos de Ur, id est,
 IN LIB. GENESI8_ CAP. XII, 155

de igne vel incendio Chald_eorum, potest ira recte intelligl,

quod eduxerit eos de ilia regione ubi ignis co]ebatur, pro
eo ut dieeretur, Eduxit eos de idololatria Chaldmorum.
Quod veto dicitur, ut irent in terram Chanaan_ statimque
subjungitur,
Veneruatfue usclue Haran, _;c.'1 Propositum mentis Thare
ostendit, quia cogitabat quidem cure a Chaldmis profu-
geret, ire in terrain Chanaan: sed cure Haran perveniens,
opportunam in ea sibi suisque ac tutam a Chaldmorum
insecutione sedem reperit, ulterius terrain Chanaan ad
peregrinandum invisere supersedit, sed in eivitate ad quam
pervenerat ad mortem usque pertransiit: ira ut ne filio
quidem Abraham ac nepote Loth inde ad pra_ceptum
Domini exeuntibus, ipse ex ea pedem movere curaret.
Nam qaod dicitur ibidem, cure habuerit ducentos et quirt-
clue annos, esse defunctus, longo post abseessionem eorum
tempore faetum esse eonstat. Si quidem Abraham, qui
septuagenario patre natus est, septuaginta quinque erat
annorum, cure exiret de Haran, qui sunt anni centum
quadraginta quinque. Hac ergo rotate patris exivit de
Haran, sexaginta videlicet ante obitum illius annis. Sed
scriptura mortem Thare ante abseessum Abraha_ prmoccu-
pando adventui ipsins et habitationi in Haran eonjunxit,
ut deinceps ex quo c_pisset liberum narrandi de Abraham
et Loth spatium haberet. Haran autem eivitas est Meso-
potamim trans Edissam, qum usque hodie Charm dieitur,
apud Romanos Crassi consulis interitu, apud nos Patri-
archarum habitatione insignis : qum etiam in libro sancti pa-
tris Tobim hospitio Raphaelis arehangeli nobilitata refertur.

IN CAP. XII. Digit autem Dorninus ad Abram : E#re-

dere de terra tua, $yc.] Quia distinete loquens Dominus,
terrain, cognationem et domum patris elicit ; terra Abrahm
est intelligenda in regione Chaldmorum, unde jam reces-
serat : cognatio ejus, frater Nachor cure familia sua, quam
jam reUnquerat: Domus patris, in qua tunc manebat in
Haram Quomodo ergo tune cure domo patris de terra
 o

] 56 COMMENTARII

quoque et eognatione, de qua jam egressus esse videbatur,

nunc exire jubetur? Nisi forte intelligendum quod eo
proposito, ut supra jam diximus, de term et de eognatione
sua cure parente exierat, ut ad hanc, reconciliatis Chal-
dmis, _evo sequente rediret : eui nunc a Domino prmeipitur,
ut a repetenda Chaldeea propositum mentis avertat, nec non
et ab inhabitatione Mesopotami_e mentem simul et corpus
aufemt, relictaque term in qua dvitas superbiae facta, ac
Domino judicante confusa est, veniret in terrain, in qua
gratiam supernm benedictionis aceiperet, novamque ex se
ac meliorem progeniem fidei et obedienti_ su_ merito
procrearet. Quod enim ait, faciamque te in gentem mag-
ham, ad populum Israel proprie pertinet. Nam de aliarum
generatione nationum qu_e de illo similiter erant oriturm,
]smahelitarum videlicet, Idumeeorum, et eorum qui de
Chettura secunda ejus post Sarram conjuge emnt nascituri
populorum, dieit in sequentibus ad eum: Faciamque te
crescere vehementissime, et ponam in gentibus, atque in
te benedicentur univers_ cognationes terr_. Hsec est
major superiore ae longe pr_estantior promissio benedie-
tionis. Ilia enim terrena, h_ee ec_lestis est: quia nimirum
ilia propagationem carnalis Israel, ista spiritualis signi-
ficat: ilia populi ejus qui de eo secundum carnem natus
est, h_ee ejus qui de universis cognationibus terrm in
Christo salvatur, in quibus smit et ill; quieumque ex eo
secundum earnem nati, etiam pietatem fidei ejus imitari
voluerunt: quibus omnibus ,licit Apostolus Paulus: Si
autem vos Christi, ergo Abrahee semen estis. Quod ergo
ait: atque in te benedicentur universm cognationes terrm,
tale est ac si diceret, et in semine tuo benedicentur familia_
terrve : ut enim Apostoli verbis loquar, in lumbis Abrahm
erat Maria jam tune, de qua nasciturus erat Christus,
quando hrcc dieebantur ad eum. Et mira supernve dis-
pensatio severitatis ac pietatis. Convenientes enim ad
opus superbum homines, plurimi dividi ab invicem per
diversas linguas et cognationes meruerunt: relinquens
vero provinciam iUam unus, et sponte ad imperium Do-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XIIo ]5_

mini exulans_ omnes in se gentes_ quw in varlls erant pro-

vinciis ac linguis divis_e, communi benedictione recolli-
gendas audivit. Notandum sane quod licet a nativitate
Abrahve tertia _etas mundi computari soleat, hoc tamen
oraculo Domini ad Abraham specialiter secundum ipsam
sufllcientiam rerum, terti_ a_tatis sunt consecrata primor-
dia: siquidcm tunc semen sanctum a nationlbus secretum,
et nasciturus ex co Salvator omnium gentium prvedictus
est: usque ad hoc enim tempus fideles et justi omnes ilia
vit_ moralis scientia utebantur, quam vel natura duce
noverant_ vel parentum doctrina originaliter traxerunt:
nunc autem cognitionem per operam etiam venturi in
came Salvatoris, in quo esset benedictio et sa]us omnibus
sanctis ventura, et his videlicet qui Incarnationem ejus
prius nascendo pr_ecederent, et nobis qui posterius nati
per nomen ejusdem Domini Jesu, ut Petrus ait, credimus
salvari quemadmodum et illi.
Egressus est i_que /llrram, _c.] Claret ex hoc numero
annorum Abrahve, quia vivente adhuc patre, ut supra ex-
positum est, de Haran exiemt. Numerus autem ille sep-
tuaginta et quinque annorum mysticus esse non est dubi-
tandum, dum in eo et ipse promissionem divinve bene-
dictionis accepit, et Isaac filium ejusdem benedictionis
heredem reliquit moriens: de quo ut breviter dicamus,
septuaginta quia septies deni sunt, perfectionem bona_
designant actionis, cum mandata decalogi per gratiam
Spiritus Sancti, qua_ septiformis a propheta describitur,
implemus : quibus quinque superadjiciuntur, ut in cunc-
tis nostri corporis sensibus eadem divina prvecepta ju-
vante Spiritus gratia faciamus. Septuaginta et quinque
annorum erat Abram quando ad prveceptum sive ad pro-
missa Domini exiens de Haran, terrain repromissionis
intravit; ut ostenderetur quia et ipse per auxilium Spiritus,
anathematizatis erroribus Babylonim conversationis, Dei
prmcepta servaret ; et hoc in omni quod, vel vivendo, vel
audiendo_ vel gustando, vel tangendo gerebat, ne quid
prorsus in suo corpore esset, quod non obedientia_ pr_cep-
158 COMMENWARII

torum cmlestium dono Spiritus ipsius inlustratus et ad-

jutus impenderet, et omnibus quoque eisdem promissionis
heredibus simili ordine vitam ducendam esse signaret.
Nam et hoc quod ire jussus exiit de terra, et cognatione,
et de domo patris sui, universis promissionis ipsius filiis, in
quibus et nos sumus, eonstat imitandum. Egredimur
quippe de terra nostra, eum carnis voluptates abdicamus ;
de cognatione nostra, cure vitiis omnibus cure quibus nati
sumus, in quantum hominibus possibile est, nos exuere
studemus; de domo patris nostri, cum ipsum mundum
relinquere eum principe suo diabolo vitro ccelestis amore
contendimus. Omnes enim propter reatum prmvaricationis
primm filii diaboli naseimur in mundo; sed per gratiam
regenerationis quique ad semen Abrahm pertinemus, filii
Dei efllcimur, dicente nobis, id est, ecclesia_ sum, Patre
nostro qui est in cc_lis, Audi, filia, et vide, et inellna aurem
tuam, et obliviseere populum tuum et domum patris tui :
unde bene Haran, de qua egressus est Abraham, Ira inter-
pretatur. Chanaan, ad cujus terrain invitatur, Mutatus
sive Negotiator dieitur. Non ergo solus Abraham cure
fratre Loth egressus est de Haran, ut veniret in terram
Chanaan, sedet omnes electi qui nati sunt lavacro regene-
rationis, exeunt profecto de Haran veniuntque in terram
Chanaan; sed et omnes electi eum ham primi reatus in
vitro sum statu, abdicata consuetudine vitiorum, virtutibus
operam dant, et felicissimo commercio temporalibus insis-
runt laboribus, ut _eterna pr_mia consequantur; terrenas
divitias spernunt, ut possint accipere co_Iestes; humani
gaudia regni contemnunt, ut in regno Dei partem habere
mereantur. Hmc est enim terra quam se Dominus sequa-
eibus suis monstraturum esse promisit: quia non humanm
ingenio sapientim, qua sit aetionum bonarum via inceden-
dum, potest investigari, sed illius est in omnibus ducatus
expetendus, cui dicit Psatmista: Tenuisti manure dexteram
meam, et in voluntate tua deduxisti me, et cure gloria
adsumsisti me.
Tu2it itafue 8arai uxorem suam, _fc.] Quod dixit, animas
 IN LIB. GENESIS, CAP. XII. 1_9

quas feeerm_t pro co positum est, ut diceret filios quos

genuerant. Solet en_n in scripturis homo aliquando
animve solius, aliquando carnis nomine solins indicari.
Animm, sicut dictum est: auima qu_e peccaveri_, ipsa
morietur; carnis, ut in Psalmo : ad te omnis caro veniet,
cure neque caro sine anima ad Deum venire, neque sire
came possit anima peccare ; sed propter unam pattern
totus homo signetur. Neque ex hac sententia quicquam
habent auxilii qni sicut camera ex carne, its ex anima
animam vestimant procreari: cure vocabulo anim_e, ut
diximus, totus homo designetur. Animas autem feciss_,
id est, animas procreasse in Haran non Abraham et Loth,
sed familim eorum et vernaculi inteUigendi sunt: ham
ipsos patriarchas adhue absque lihcris pemansisse sequen-
tia sacr_e historim testantur.
Cumque venissent in earn, pertran.rivit Abram terrara
usque ad locum 8ychem, g_c.] Supra legltur quia eommo-
rantem adhue in Harsh Abram Dominus allocutus est,
eumque multiplici benedictione promissa, exinde abire, et
in terrain quam ipse monstraret, venire prmcepit: quod
ubi fecit, et divinis libenter obedivit prmeeptis, mox majore
Dei gratis dignus efllcitur; its ut non solum alloeutione
ejus, sicut prlus, sed et visione frui mereretur. Qui cure
eadem visione atque aUocutione divina eognovisset hanc
esse terrain, quam sibi possidendam promiserat ; eonfes-
tim earn quasi vir Deo devotus posito altari ei attitulare,
atque ad offerendas ei vietimas consecrate curavit. Verum
quia sacra historia mysteriis typieis est plena, notandum
quod eadem Domini apparitio atque altaris exectio in loco
Syehem et in convalle inlustri facta esse memoratur, qum
convallis inlustris figurate, nisi humilitas intelligenda est ?
quam vocati a Domino a laboribus et oneribus seculi
hujus primam inter virtutes habere debemus, dicente ipso :
Discite a me quia mitis sum et humills corde, et invcniefis
requiem animabus vestris: jugum enim meum suave est,
et onus meum hvc est. Cujus oneris portationi congruit
mystice locus Sychem, qnia hic cure valle inlustri pariter
160 COMMENTARII

nominatur: Sychem quippe Latine in humeros transfertur,

quia nimirum cure hnmilltate mentis bonorum nos operum
oportet onera gestanda suscipere : quod cure agere solli-
cite c_ramus, mox Dominicee visitationis et consolationis
accipere gratiam merebimur, ut panlatim ad sublimiores
virtutum gradus valeamus ascendere. Uncle recte de pro-
cessibus itinerum &brahm quee bonorum operum profectus
designant, adjungitur:
Et inde trans_fredien¢ ad montem qui erat contra o't_nlem
Bethel, _yc.] Post convallem quippe ad montana eon-
_cendit; quia per humilitatem propriee dispectionis ad sub-
limitatem debemus Deo devotee actionis aseendere. Et
ibi quoque, sicut et in convalle, eedificavit altare Domino,
ac nomen ejus invoeavit, quia et ut humiliemur in con-
spectu Domini, et ut sublimia virtutum opera faciamus,
ntrumque divinee dignationis est donum : pro utroque illi
gratiarum landes debemus offerre. Et quia semper in
virtutibus esse debet ad altiora progressus, apte subditur:
Perrexit_ate Abram vadens, et ultra progrediens ad meri-
d/em.] Meridiana quippe plaga, unde sol ardentior mun-
dum inlustrare consuevit, fervorem dilectionis mystice
demonstrat, qua corda electorum, ne in return infimarum
appetitu ae desiderfis torpeant, Sole justitiee desuper, vide-
licet Christo, inlucente semper accenduntur. Itaque Abra-
ham videre ac nosse desiderans terrain qumn accepturus
erat in possessionem, humana quidem curiositate perrexit,
vadens et ultra progrediens ad meridiem: mystica autem
significatione docuit sese ascendentem de virtute in vir-
tutem continuum divinee dilectionis, sicut et omnes eleetos,
semper agere profectum, donec ipeum videre donetur
Deum deox_tm in Sion.
Facla est autera times in terra, _c.] Post accepta pro-
missa benedictionis, post ingressam terrain promissionis,
post eediilcatum in ea altare Domino, post invocatum nomen
illius,fame tentatur Abraham, et tanta fame, cujus gratia earn
quam in promlssione acceperat, mox ut vidit et adiit, tero
ram relinqueret; sed et Isaac, sed et Jacob, ac filii ejus simili
 IN LIB. G_NESIS, CAP. XII. ]6|

cogente necessitate eamdem promissionis terram relinque-

bant, et sicut Psalmista canit, pertransierunt de gentein
gentem, et de regno ad populum alterum: quod non casu,
sed superna utique provisione factum esse credendum est,
ut et ipsi videlicet, et omnes ejusdem promissionis heredes
intelligerent, ita se divinm benedictionis dona suscepisse,
ut in hac tamen vita labor sibi et adflictio sustinenda tem-
poralis, sed in futuro sit requies ac beatitudo expectanda
perennis, ubi et hoc quoque daretur intelligi, quod ita
terra Chanaan in possessionem sit promissa Abrahm ac
semini ejus, ut hvec magis hcreditatem patrim ccelestis sig-
nificet, de qua scripture est: Justi veto hereditate possi-
debunt terrain, et inhabitabunt in seculum seculi super
earn. Quod de terra hujus seculi qu_e justis et injustis
est communis dictum non esse constat, dum et in seculum
seculi et a justis possidenda narratur. Promittitur ergo
terra Chanaan Abraham et semini ejus, ac post longum
laborem/Egyptive servitutis Jesu duce redditur, ut insi-
nuetur mystice quia promissa nobis olim patria coelestis
post adfllctionem exilli pr_esentis sit reddenda per Jesum
Christum Domlnum nostrum. Sed et in eadem terra
Chanaan filii promissionis numquam a laborando sire
contra hostes certando cessabant, ut intelligerent, sicut
prvefati sumus, aliam sibl mag]s patriam post hane esse
qu_erendam, in qua veraciter benedictione ccelesti et requie
fruentur _eterna: cui nimirum dispensationi divinm pro-
videnti_e congruit etiam hoc quod peregrlnans in 2Egypto
Abraham periclitatus est propter uxorem, sed periclitanti
ne lvederetur divina protectione subventum est, ut videlicet
patesceret quia non solum generalia mundi mala, ut est
fames, morbi, captivitas, justi cure reprobis in hac vita
subiturl, verum etiam speciales ab ipsis reprobis essent
tribulatlones passttri, pro quibus tantum omnibus ea quve
reprobi non norunt pr_emia in futuro perciperent. Seo
quitur:
Cu_ prope esset _ ingrederetur JEgyptum, dkvit Sarai
_vor/s_, _5c.] Nihil mentitus est Abraham quia uxorem
VOI_ VII. M
I()_ COMMENTARII

suam dixit sororem. Emt enlm et hoc, quia propinqua

sanguine, sicut etiam Loth eadem propinquitate, cure fra-
tris ejus esset filius, frater ejus est dietus. Itaque uxorem
tacuit, non negavit sororem, conjugii tuendam pudicitiam
committens Deo, et humanas insidias cavens ut homo,
quoniam si periculum, quantum caveri poterat, non cave-
ret, magis tentaret Deum, quam speraret in eum. Denlque
factum est quod de Domino provsumsit Abraham, ham
Pharao rex _/Egypti, qui earn sibi uxorem aeceperat, gra-
viter adflictus, marito reddidit : ubi ahsit ut earn credamus
alieno concubitu fuisse pollutam, quia multo est credibilius
hoc Pharaonem facere adilictionibus maguis non fuisse
permissum. Potest et hoe dici, quod juxta librum Hester
uhi quoveumque muliemm plaeuisset regi, sex mensibus
oleo ungebatur myrtino, et aliis sex quibusdam pigmentis
et aromatibus utebatur, et tune demure ingrediebatur ad
regem. Poterat fieri ut Sarai postquam placuit regi, dum
per annum ejus ad eum pr_eparatur introitus, et Abrahm
Pharao multa donaverat, et Pharao postea sit percussus a
Domino, iUa adhuc intacta ab ejus concubitu permanente.

IN CAP. XlII. Ascendit ergo _lbram de JE#ypto, Syc.]

Australem plagam non _Egypti dicit_ sed terrve repromis-
sionis : neque enim de 2Egypto ad austrum fecit it, r, quod
quieumque fecerit, longius a terra repromissionis abscedit:
sed 2Egyptum totam deserens, cujus partem adlerat, aus-
tralem terrov repromisslonis plagam, qum proxima erat,
primum conseendit. Notandum quoque juxta litteram
quod et supra in 2Egyptum descendisse, et nunc de
2Egypto ascendere memoratur Abraham, quia nimirum
terra 2Egypti non solum terrov Chanaan, sed et ceteris
mundi regionibus jacere perhibetur inferior, sicut e contra
Sytharum regio aliis terrarum partibus fertur eminere sub-
limior: quod ex fluminum cursibus in halle aliunde deflu-
entium, ex illa profluentium, facillime potest conjici. Con-
gruit autem aptissime typicis sensibus, ut terra Chanaan
altior sit 2Egypto, quia h0ee nimirum promissionem patrim
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XIII. 163

cmlestis, ilia designat pressuras ae labores vitze praesentis.

Nam hanc Dominus et promisit et dedit hereditatem
Israhd populo suo: in ilia vero et Abraham periclitatus,
quamvis eitissime a Domino tutatus, et progenies ejus
gTavissimo est diutius servitio pressa, quamvis et ipsa ad
ultimum mirabititer redempta, atque inde edueta est. A1-
tior ergo est terra repromissionis finibus 2Egypti, tametsi
in proximo sita, quia etsi eommunem in hoe seeulo justi
ac reprobi vitam foris agere videntur, marina tamen subli-
mitate devotae mentis c_li cives omnibus mundi hujus
amatoribus antecellunt. Quod ergo dicitur de Abraham
quia ascenderit de _Egypto, et cure suis omnibus venerit
ad austrahm plagam, signifieat typice quod et ipse dum
riveter in came, et omnes electi, filii videlicet ejusdem
promissionis, ira cogitationem pro tempore ad cttranda
eorporis necessaria deflectunt in infimis, ut mox expleta
eadem corporis eura, ad contemplanda ea qu_e sursum
sunt totam mentis intentionem revoeent, ac sese fervore
dihetionis et luee gratite ecelestis a Sole justitiae quaerant
innovari : hoe est enim mystiee aseendentes de JEgypto ad
australem plag_m venire, expletis nos carnis necessariis,
supernae lueis et caritatis profectum a Domino sedula in-
tentione postulate. Tali namque voto ae proposito men-
tis ad cv_lestem nos patriam iter facere non dubium est:
unde apte subditur,
Rever_ est per iter quo venerat a meridle in Bethel.]
Per merldiem nos quippe ad Bethel tendere est per lumen
scientiav ecelestis, perque inspirationem intimi amoris ad
ingressum domus Dei, quod Bethel significat, crebris
bonorum Üperum gressibus properare; illius videlicet
domus, quae sicut Apostolus ait, non manufacta sed est
mterna in ccelis, quam videre desiderabat Propheta, cure
dicebat : Domlne, dilexi decorem domus tua_, et loeum
tabernaculi glori_ tu_e.
Usque ad loe_m ubi _ fi_erat tabernaetdum inter
Bethel et _4i, _e.] Notandum quod beatus Abraham pro-
. rectus electorum itinere suo figurans, in Bethel quidem a
M2
 16_ COMMENTARI I

meridie slve per meridiem reversus esse narratur_ nec

tamen eamdem civitatem ingressus esse subjungitur; sed
inter hanc et Ai pervenisse, ibique Dominum invocasse
perhibetur. Qui locus orationis in monte esse positus
supra memoratur, quia nimirum electi carnis adhue vin-
culo retenti, et in profeetu virtutum positi, tota quidem
mentis intentione ad domum supernm habitationis per-
venire satagunt, continuis bonorum operum gressibus
ad hanc properare contendunt; sed necdum hanc intrare,
necdum clves Regemque ejus in decore suo cernere pos-
sunt: verum inter acceptionem fidei, qua Domino conse-
crati sunt, et ingressum regni in quo eum videre desiderant,
altitudinem bon_e aetionis quasi medium montis eximli
_ verticem conscendunt. Ai namque sive Aggai, ut antiqui
trans_tores nomen urbis illius posuerunt, interpretatur
Qu_stio, sire Festivitas: quod videlicet nomen aptissime
tempori congruit illo, quo quisque fidelium Domino con-
secratur saeramentis salutaribus : de quo admonens Apos-
tolus ait: Nolite contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo
signati estis in die redemtionis. Quanta enim festivitas
mentis est redimi a potestate tenebrarum, et inlustratione
Spiritus Sancti signaculum veri Regis eflicl ? qum civitas
invict_ fidei etiam qumstio potest reete vocari: per hanc
enim sive electi Dominum, a quo longius aberraverunt,
qu_erere didicerunt, sire ipse Dominus eos quasi ores suas
bonus pastor se qu_sisse innotuit, juxta quod ipse ait:
Filius hominis venit qumrere et salvum facere quod perle-
rat. .tEdificant autem sancti in pr_efato monte bon_v con-
versationis altare Domino, non aliud utique, quam suum
corpus et animam, in quo et nomen ejus invocantj scientes
se absque auxiUo nominis ejus nec viam justiti_e eccpisse,
neque cursum boni propositi consummate valere. Hmc
de loeo altaris Abraham idcirco diligentius explanare
curavimus, ne quis putaret beatum Moysen histori_
gratia dillgenti_ et non potins intuitu spiritualis intelligen-
tim tam solerter locum tabernaculi et altaris vel orationis
ejus iterata narratione voluisse describere. Ubi et hoc
 IN LIB. GENESlS_ CAP. XIII. ]65

notandum, quod Abraham non in _E_vpto, sicut nec in

ChaIdvea, sire in Haran, sed tantum in terra Chanaan,
quam in promissione aceepit, vel feeisse altare vel Domi-
hum invocasse describitur : quia nimirum non nisi in uni-
tate fidei eatholic_e, non nisl in spe supern_ promissionis,
perfecta opera faeere, ac digna Deo vota offerre valemus.
Bethel autem ipsa est qu_e prius Luza vocabatur, et a
Jacob, cure ibi dormiens e_]estia miracula atque aganina
vidisset, Bethel nomen accepit; civitas sicut et Ai duo-
decimo circiter milliario ab Hierusalem sita euntibus
Neapolim.
_ed et Loth qui erat cure 4brain, _t gre#es ovium,
uncle et facta est rixa inter pastores 9regura Abram
et Loth, et cetera quibus ex ordine replieatur quomodo
Loth at) Abraham salva caritate discessit, malente illo
fratrem carissimum et sanctissimum a se corporaliter sepa-
rari, quam cure scandalo et jurgiis infirmorum secure
teneri: quem tamen a se eorpore separatum nequaquam
ab intimo sure mentis amore separavit, sicut sequentia
sacrm historim manifestissime probant : ubi eum ab hosti-
bus capture strenuissime cure suis omnibus salvavit,, et
merito quia nec ipse Loth opus virtutis ac fidei, quod
cure fratre majore consueverat exercere, etiam separatim
conversatus ulla in parte mutavit.
Elevatis itaque Loth oculis_ vidit omnem circa regionem
Jordomis, Syc.] Fertilitatem terrve laudat, slmul et inco-
larum notat impietatem, ut eo majori damnatione digni
esse intelligantur, quod maxima Dei munera non ad fruc-
turn pietatis, sed ad incrementum vertere luxurive: ubi
etiam tacite laudibus beati Loth additur, quia in ipsa
terra inter ipsos degens indigenas, neque ubertate soli
divitis, neque exemplo cohabitantium potuit ullatenus a
sure puritatis integritate corrumpi. Quibus autem peeea-
tis Sodomit_e fuerint subjugati, excepto illo infando quod
in sequentibus seriptura commemorat, Hiezechiel pro-
pheta sufllcienter exponit, loquens ad Hierusalem: Ecce
h_ec fuit iniquitas Sodom_e sororis tu_e, superbia, &c.
 _ COMMRNTARII

(Ezech. xvi. 49.) A quibus omnibus immunem fuisse

. beatum Loth, et textus sacrre histori_e testatur, quem
angelos hospitio recepisse, ac per eos a pereuntibus impiis
ereptum esse declarat; et sententia beati Petri apostoli
probat, qua dicitur : Et justum Loth oppressum a nefano
dorum injuria et eonversatione eruit. Aspectu enim et
auditu justus erat, habitans apud eos qui de die in diem
animam justam iniquis operibus cruciabant. Quid enim
boni meriti ei deesse poterat, qui justus apostolica voce
astruitur? in quo pr_esentes non nisi justitiae famam
audire valebant_ eujus oculis et auribus mundis audita
ac visa proximorum facinora non nisi crueiatus et adflic-
tio erant ? quod veto dicitur de co, quia recessit ab oriente
ad Haran, significat et Mesopotamiam, unde jam dudum
corporaliter Abraham dueente diseesserat; sed quia de
proposito mentis ejus dubitare lector poterat utrumnam
adhuc amore cognationis ac patrive teneretur, an jam per-
fecte quomodo Abraham et ipse de term et cognatione
et de domo patris sui fuerit egressus, eumvit scriptura
etiam de ipso specialiter intimare, quod ab illis locis atque
incolis non solum corpore, sed et mente recesserit; atque
ob fidem ac spem divinm benedietionis perpetuus ubicum-
que Abrah_e placuisset hospes ac peregrinus manere con-
senserit. Nam quia Haran, civitas ad orientalem plagam
a term repromissionis sita sit, testatur scriptura, quze in
sequentibus dicit: Profectus ergo Jacob venit ad terrain
orientalem, cure utique de Bethel ad Harau iter fecisset.
Dixitque Dominus ad Abram postquam divi_us est toth
ab co, _yc.] Quidam codices habent, usque in seculum,
cluod utrumque ex uno Grace% quod est __onion, al&v
transfertur. Si ergo legatur_ usque in veternum, merito
movet quomodo in sempiternum possidere valeat semen
Abrahve terrain illam, cum humana conversatio in hac
vita non possit esse sempiterna. Si vero legatur, in s_ecu-
lure, sieque aecipiatur, quemadmodum fidefiter tenemus,
initinm futuri s_eculi a fine prvesentis ordiri, nil quvestionis
movebit: quia etsi expulsi sunt Israhelit_e de Hierosoly-
 IN LIB. GBNESIS, CAP. XIII. 167

mis, manent tamen in alfis civitatibus terrve Chanaan, et

usque in finem manebunt, et universa terra il|a cure Chris-
tianis inhabitatur, et ipsum semen est Abrah_. Potest
autem etiam mystice dictum inteliigi beato Abrah_e,
omnem terrain quam conspicis tibi dabo et semini tuo
usque in sempiternum; quia regio patri_e emlestis, quam
terra illa repromissionis figurabat, ita ab electis omnibus,
semine videlicet Abrah_e percipitur_ ut in ea sine fine
permaneant, juxta illud quod de igne holocausti dicitur
in Exodo : Ignis est iste perpetuus qui numquam deficiet
de altari. Neque enim ignis il|e materialis quo hosti_
cremabantur in "tabernaculo perpetuus esse poterat, cure
et ipsum tabernacu|um, et ipsum altare, et ipsum sacer-
dotinm, etiam dudum ablata sint. Sed ignis dilectionis
quo electi accenduntur ad offerenda Deo sacrificia oratio-
num sive actionum bonarum numquam deficit de altari,
id est, de cordibus eorum qu_e illo Moysaico altari desig-
nabantur: quia in hac vita divino fervent amore, et in
futuro Deum videntes perfectius, ex toto corde, tota anima,
tota virtute diligunt, et multa hujusmodi in eerimoniis
legis invenies, qure cum perpetuo jure facienda sire man-
sum dicta sint, non tamen fuisse perpetua, nisi spiritualiter
intellecta, probantur.
Move'as igitur Abram tabernaculum suura, venit, _c.]
Hebron eivitas est distans ad meridianam plagam ab
Hierusalem millibus circiter viginti duobus, qu_e tempo-
ribus Moysi Arbe sive Chariatharbe, id est civitas Quatuor
vocabatur, eo quod ibi tres patriarch_e Abraham, Isaac_
et Jacob sepulti sunt, et Adam protoplastus, ut in Jesu
tibro scripture est, postea veto Hebron ab uno filiorum
Chaleb sortita vocabulum est, ut ¥erba dierum narrant.
Si quem" mover quomodo nune et ante tempora filiorum
hoe appellatur nomine, intelligat ab Ezra sacerdote eum
renovaret scripturam sacram, quae a Chald_eis fuerat
exusta, hoc in loco vocabulum Ebl_)n addi potuisse, qualia
multa in scripturis ab eo addita periti litterarum sancta-
rum reperiunt.
]68 OOMMENTARII

.__dificavitque attare Domino.] Tertiumque hoc altare

Abraham _edificat : primum quippe juxta locum Sychem,
secundum inter Bethel et Ai _edificaverat. In quibus
omnibus notandum quia nusquam ab eo sacrificium obla-
turn, sed tantum nomen Domini invocatum scriptura
commemorat; sed nee in scripturis sequentibus ullam
Deo viefimam aut sacrifieium obtulisse reperitur, excepto
uno ariete, quem pro filio obtulit holocaustum Domino,
in quo Passio est Mediatoris Dei et homlnum apertissime
figurata. Sed nee Isaac filius ejus aliquam Deo hostiam
obtulisse, sed tantum altare Domino vedificasse legitur.
Similiter et Jacob cure jubente Domino altare fecerit,
nullas tamen victimas maetasse reperitur_ excepto cure,
relicta terra repromissionis, _Egyptum propter Joseph
erat ingressm_s. Tune etenim perveniens Bersabee, mac-
tatis ibi vietimis, Dei adse oraculum accepisse perhibetur :
quarum tamen ibi et species reticetur et humerus : neque
ullam exinde usque ad tempus Paschve, quod in _Egypto
in agni sanguine immolatum est, oblata Deo hostia a
patribus per tot annorum curricula invenitur. Quid est
ergo quod a tempore repromissionis fact_e ad Abraham
usque ad tempus datm legis null_e offerebantur vietimm,
preeter unam solummodo, quam pro filio pater immolavit
in figuram Dei Patris, qui proprio Filio suo non pepercit,
sed pro nobis omnibus tradidit eum, et tanta postmodum
in lege copia victimarum quotidie non cessabat offerri, nisi
quia manifeste pr_esagabatur, quod gratia et veritas qu_e
Abraha_ et semini ejus erat promissa, non in oblationibus
hostiarum, sed in Christi erat passione mundo reddenda ?
per cujus fidem ac sacramenta passionis non solum nos,
sed et illi qui ejusdem passionis tempora pr_ecesserunt:
salvi facti sunt justL Cui figurm astipulatur quod Mel-
chisedeeh saeerdos Dei exeelsi, qui temporibus patriar-
charum fuit, non sanguinem victimarum, sed panem et
vinum Domino legitur obtulisse, et non legalis saeerdotii,
sed evangeliei formam pr_etulisse: qui etiam ipsum Abra-
ham, cui benedictio, et in quo benedictio omnium gentium
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XIV. ]69

erat promlssa_ benedict, ut per omnia patesceret quia pro-

missio parr/bus data non per cerimonms le_ Moy_,
sed per _t_m esset Dominie_ passionis implenc_.

IN CAP. XIV. Factum est autem in illo tempore ut

Amraphel rex 8emuzar, _yc.] Quibus refertur quomodo Cho-
dorlachomor rex _Elamitarum, id est, Persarum, cure sociis
sibi regibus contra Pentapolim bellum agens vicerit, quas-
que gentes, cure ad hoc certamen properarent, sibi itinere
occurrentes peremerint. Non est autem putandum h_ec
sacrm auctorem scriptur_e historici tantum studii gratia
memori_e mandasse, et non intuitu potins commendand_e
nobis grative ccelestis, docet namque nos per victor:ram
Abrah_e, qua tantos reges cure paucis superavit; qu_e sit
virtus fidei, qua erat ipse munitus ; quanta gratia benedic-
tionis divinve, qua erat prveditus : qula modo per eamdem
fidem sancti postmodum nascituri, devicturi regna, opera-
turi justitiam, adepturi essent promissiones. Sed et alia
permagna, neque ullatenus pr_etereunda causa est, quorum
pugna regum, et Sodomorum primo fuga, ac post ereptio
scriberetur, quos etiam in sequentibus ccelesti ira penitus
constat esse subversos. Videns quippe eorum scelera
Dells, primo h_ec cvede hostifi et captivitate corripnit :sed
mox per fidelem suum famulum ab eadem eos captivitate
cure omnibus qu_e erant capta eripnit: et hoe ob gratiam
beati Loth, qui inter eos fideliter Deo servivit, ut taft dono
divime protectionis adjuti, ac liberati de malls, discerent et
ipsi relictis erroribus Deo servire, ejusque ad bona opera
sequerentur exemplum a quo et per quem Dei sunt gratia
salvati. Verum quia nec ipsi, nec correptionibus divinis,
nec donis a sua iniquitate voluere corrigi; quin potins
prisc_e scelerapravitatis recentibus quotidie accumulaverunt
flagitiis_ restabat ut ira ccelesti perpetuo damnarentur,
cujus correptionis ac punitionis ordo usque hodie, immo
\ usque in finem sveculi erga impios et peccatores eodem

,,,,\ lismoo
c_lestibus curant emendari, postmodum
°oo oum noo ccelesti ultione
170 COMMENTARII

damnantur. Taliter et ipee mundus stature suum sine fine

consumet, dum homines per orbem universum et ad dona
superna ingrati et ad flagella insensibiles perdurantes,
subito novissimi examinis turbine ad mternum rapientur
interitum. Quod vero dicitur, omnes hi convenerunt in
vallem silvestrem quw nunc est mare salsum, pra_o_u-
pando perstringitur ubi sit pngna pemeta. Nam subse-
quenter explicatur qum sit causa duellii, quove itinere
hostilis exercitns quanta stmge patrata illo advenerit: ut
quo major ostenditur virtus adversariorum, eo fortior appa-
teat tides Abraham, per quam horum robur omne facillime
confregit. Vallis autem silvestris ipsa est regio in qua
tune Pentapolis, id est, provincia Sodomomm et tiniti-
mature erat civitatum, nunc autem superfusis post incen-
dium de Jordane, mare Salis, sive mare Mortuum in scrip-
tura sacra; ab historicis autem Grmcorum lacus Asfalti, id
est, bituminis appellatur, et est inter Hiericho et Segor.
Percusseruntque Raphaim in Astarothcarnaim, _yc.]
Raphaim Hebraiee, Greece dicuntur Gigantes: singulari
autem numero Rapha Gigans voeatur. Terra vero eorum,
quve vocabatur Astarothcarnaim, in supercilio emt Sodo-
morum. Denique usque hodie vicus trans fluenta Jordanis
Carnea dictus ostenditur. Interpretatur autem Astaroth-
earnaim Ovilia eornuum, quia nimirum fortium erant man-
siones vircanam. Sava autem civitas Emiorum super re-
gionem posita Sodomorum, qu_e usque hodie sic vocatur.
Quod vero additur Cariathaim, interpretatur Civitas
eorum ; etest sensus, pereusserunt et Emim in Save civi-
tare eorum, sicut et Septuaginta Interpretes transtulerunt.
]_mim sane sieur et Zuzim gentem fuisse fortissimam, etiam
ipso nomine probatur. Zuzim namque Terribiles, Emim
dieuntur Horrendi.
Et Horreos in montibus Seir.] Hos quidem montes cure
finitimis regionibus sequenti post h_ec tempore tilii Esau,
qui vocabatur et Seir, eo quod esset pilosus, ejectis Hor-
reis, possederunt: non tamen ipse, ut verisimile videtur,
sed alter erat Self, a quo montes Seir vocabulum accepe-
3
 IN LIB. GENESIS, CAP. XIV. ]71

runt: patrlareha videlicet Horreorum, de cujus stirpe

Esau accepit uxorem, dicente scriptura in sequentibua,
Esau accepit uxores de filiabus Chanaan, Ada filiam He]am
Hethei, et Oolibama filiam An_v filii Esebon Evh_ei. Qu_
autem vel unde h_ec progenies fuerit_ paulo post aperitur,
cure, enumerata stirpe Esau, ira concluditur : hi duees Ooli-
bama fili_v An_ uxoris Esau isti filii Esau, et hi duees
eorum ipse est Edom; statimque novus subjungitur titulus
quod dicitur : isti filii Seir Horrei habitatores terr_ Lotham
et Sobal et Sebeon. Et post pauea: Et hi filii Sebeon
Achia et Anam. Iste est Ana qui invenit aquas calidas in
solitudine cure paseeret asinos Sebeon patris sni, habnitque
filium Disan, et filiam Oolibama. Cure ergo Esau uxorem
habuit de genere Horreorum_ Oolibama filiam Ana filii
Sebeon filii Seir, constat utique quia montes Seir, in qui-
bus Horrei percussi sunt, non ab Esau qui longe post
natus, ea loca possidere empit, sed a Seir patriarcha
eorumdem Horreomm nomen accepit.
Reversique sunt, et venerunt ad fontem Mesphat. !psa
eet Gades.] Mesphat interpretatur Judieium: unde vetus
trans]atio modo dicit apertius, venerunt ad fontem judicii.
Dicitur autem et hoc per anticipationem, cure longe post
illud nomen locus aceeperit, eo quod ibi Dominus egressum
ex _Egypto populum judicaverit.
Et percusserunt omnem regionem Amalechitarura.] Supe-
riori versu jungendum est, ut intelligatur juxta Caries
Bame caesura esse populum Amalech, ubi aceubuit Maria,
et Moyses rupe percussa aquas sitienti populo de petra
produxit. Quod veto sequitur :
Et Amorr_um qui habitabat in Asasou Thamar,] Ad
alium locum pertinet, hoc est oppidum quod nune vocatur
Engaddi, balsami et palmamm fertile : unde Asason Tlra-
mar Urbs palmarum interpretatur. Thamar quippe Palma
dieitur.
JEt direxerunt contra eos aciem in valle silvestri.] Pro
valle silvestri in Hebrveo habet, in valle Seddim, quod sig-
nificat ammna et nemorosa loca. Talis enim erat Penta-
 172 COMMENTARII

polis qua_ propter malitiam inhabitantium non solum

ignibus absumi, sed et aquarum abysso meruit a cuncto-
rum viventium intuitu in perpetuum abseondi.
JEt ecce unus qui evaserat, nuntiavit _4trram Helrreeo.]
Patet ex hoe loeo quia errant nlmium qui gentem Hebr_e-
orum a nomine Abraham esse eognominatam quasi Ebream
putant, cum et ipse Abraham Hebr_us appellatur; vide-
licet ab Heber filio Jectan, cujus temporibus linguarum
divisio facta est. Interpretatur autem Hebrveus Transitor,
quod fidei ac meritis Abraham manifeste congrult. Tran-
scendebat namque desideria temporalia, et de prmsenti
sveculo ad futura gaudia transire festinabat. Sanctus
etenim habitator terr_e non est, sed viator et advena, dicens
ano Conditori, quoniam incola ego sum apud te in terra
et peregrinus sicut omnes patres mei. Non enim frustraj
cure ambo fratres Abraham videlicet et Loth de Heber
stirpe descenderint_ non tamen ambo Hebrvei, sed Abraham
solus voeatus est ; et hoc quoque nomen nascenti ex se
Dei populo reliquit; sed quia ipse perfectius mundum
transeat, ejusdemque transitus quasi hereditarium jus suos
transmisit in posteros, designatur ex cognomine quid am-
plius fratre percepisset in munere. Et apte Abraham hoc
loco primum Hebr_us, id est, Transitor appellatur, cum
fratrem perielitantem ab hostibus erat erepturus, ut scrip-
tura tacite intimaret, quia illorum proprie est alios a peri-
culls tentationum sua vel doctrina vel intercessione salvare,
qui non ipsi tentamentis vitiorum enerviter succumbere,
sed hwc alacri animo transcendere norunt. Liberavit au-
tern Abraham Loth fratrem suum virum Deo devotum ab
hostibus, liberavit et Sodomitas homines Deo multum
odiosos, ut mystice pr_efiguraretur quia per merita et
intercessiones ejus s_epe et electi in populo Israel, et
reprobi de temporalibus essent marls erudiendi: cum non
nisi electi solummodo ab _eterno possint interitu salvari.
Notandumque quia manente adhuc, nec punita provincia
Sodomorum, et propter reprobos Loth justus temporalibus
est damnis adflictus, et propter Loth justum reprobi sunt
 IN LIB. OENI_S|8_ CAP. XIV. 173

a temporalibus _erumnis, Deo miserante, subducti. At

ubi reprobis civibus judicinm ultimve districtionis incubuit,
tunc nec justus sceleratorum Peenis ullatenus adtingi, neque
mlrabili ejus salvationi pravorum quispiam valuit partiei-
pail, sed soli tune boni salvati, soli sunt pravi perdifi : in
quo liquido mundi totius, et status est expressus, et finis,
quia nimirum in hac vita nonnumquam et propter malorum
vieiniam temporaliter aflliguntur boni, et propter vieiniam
bonorum eripinntur ab adversitatibus temporaliter mall.
At in artieulo ultimi examinis soli a_ternaliter perdentur
iniqui, soli sine fine liberabuntur justi.
Quod cure audisset Abram capture videlicet Loth fratrem
suum, dyc.] Miraculum quidem est divin_e potentia_ per-
maximum, quod cure cohorte tam modiea tantam hostium
stragem fecerit Abraham, sed altius sacramentum fidei, in
qua nobls spiritualis est pugna superanda, continet hume-
rus ilh militum cum quibus superavit. Erant quippe tre-
centi decem et octo, quo nimirum numero signum victo-
riosissimm crucis et nomen Salvatoris nostri Jesu Christi,
per quem hoc in munimentum nostrve salutis eonseeratum
est, designatur. Si quidem apud Gra_cos trecenti per T
litteram notantur, qu_e in erucis figuram aptatur. Nam
si apicem in medJo recepisset, non figura crucis, sed ipsum
jam signum crucis manifeste cerneretur expressum. Decem
veto et octo apud eos per I. et H. quve in nomine Jesu
prima_ sunt litterm notantur : ed ideo cure trecenti deeem
et octo Greece notantur, non multum distat ab eo ut crux
Jesu legi possit. Bene ergo in trecentis deeem et oeto
sociis vicit hostes, ac fratrem liberavit Abraham, ut mys-
tice figuraret nasciturum de suo semine eum, qui per pas-
sionem crucis mundum a morte revocaret; et ipse quoque
nomine Salvatoris, id est, Jesus, sublimis atque 0toni
mundo colendus emineret: sed et omnes qui ad salutem
pertinerent, non nisi per hoc signum venerabile, Perque
nomen ejus terribile salutem esse consecuturos.
JEt persecutgs eat eos usque Dan, 3yc.] Cuneta sacri
eloquii series mysticis est plena figuris, nec tantum dietis
174 COMMENTARII

et factis, scd et ipsis in quibus agitur locis ae temporibus

congruit illud apostolieum, quia omnia in figura eontinge-
bant illis, scripta sunt autem propter nos. Dan interpre-
tatur Judicium, Hoba Condemnatio, Damascus Sanguinis
poculum. Persequens ergo hostes Abraham invenit in
Dan, et incautos securosque nocte percussit eos, qui usque
ad id locorum saevissc gloriantes, quasi capta prmda la_ta-
bantur; quia peccatores quique et in hujus vitro divitiis
atque in oppressione innocentium se extollentes usque ad
discrimen divini examinis de suis gloriari permittuntur
operibus; sed cure cmcitate improvida, quasi in media
noete positi, dixerint pax et securitas, tunc repentinus eis
superveniet interims : unde bene dicitur percussisse, per-
secutosque eos essc usque Hoba, id est, Condemuationem,
quae non alia eondemnatio, quam repentini et eeterni in-
terltus debet intelligl. (_um est, inquit, ad leevam Damasci.
Damascus, ut diximus, interpretatur Sanguinis poculum:
quo nomine delectatlo vitiorum recte significatur. Quid
enim deleetatio peccati, nisi sanguinis est poculum, cure
quis ea qu_e carnis sunt et sanguinis absque ulla retracta-
tione complere studuerit? Et est Hoba ubi percussit
adversarios Abraham ad hevam Damasci, quia danmatio
quae impios punitura est_ in poeuam eos perpetuam cure
diabolo et angelis ejus, qu_e per l_evam solet designari,
retrudet. Est autem Damascus urbs nobilis Foenicis et
Syri_e quondam totius metropolis. Dan quoque Foenicis
olypidum erat terminus Judm_e provincise eontra septen-
trionem ubi hodie Paneas, quae quondam Ca_aarea Philippi
vocabatur: unde et Jordahis sortitus est vocabulum, qui
fluit de Libano. Dan quippe unus est de fontibus ejus ;
alter vocatur Jor, quod interpretatur Rivus. Duobus ergo
fontibus qui haud procul a se distant in unum rivulum
ftederatis, Jordanis deinceps appellatur.
,,It veto Melchisedeck re_e Salem l_roferens panem et vinum,
_yc.] Notandum primo in hac lectione quia pra_monatra-
verant patriarcha_ quod praedicant apostoli: Et si quid
patitur, inqult Paulus, unum membrum, compatiuntur
 IN LXB.O_.NZSlS,CAP. XIV. 175

omnia membra: sive gloriatur unum membrum, congau-

dent omnia membrs. Patiente quippe Loth adversa, com-
passus est Abraham; gaudentibus illis de ereptione ac
victoria sua, eongratulahatur Melchisedech, ac vineentem
eum, qui pro fraternis a_rumnis sese periculo dederat,
e_lesti benedietione perfundit : nec solummodo hominem
victorem, sed et largitorem victoria._Dominum digna laude
m%_aiilcat,juxta iUud Evangelicum : Videant opera vestra
bona, et glorifieent Patrem vestrum, qui in ecelis est. De-
inde intuendum quod post certamen et vietoriam bene-
dieitur Abraham ; et hoe a Rege ac sacerdote Dei altissimi :
quia etnos omnes ad promissionem patria_ coelestis per-
tinemus, post labores bonorum operum beaedietionem
expectamus regni perennis, quod nobis paratum est ah
origine mundi per Regem et saeerdotem magnum, Media-
torero videlicet Dei et hominum Jesum Christum ; de cujus
regno quod habet eovequale et eo_eternum cure Patre dieit
in psalmo: Dixit Dominus Domino meo, Sede a dextris
meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum,
et cetera : de eujus sacerdotio in quo sese obtulit hostiam
Patti pro nobis, subdidit in eodem psalmo dicens : Juravit
Dominus, et non po_nitebit eum, Tu es saeerdos in veter-
hum secundum ordinem Melehisedech. De cujus exposi-
tione versus et saeerdotio ac regno Domini Jesu Christi,
qaod in Melchisedeeh figuratum est, ideo nostram par-
vitatem hoc in loeo brevissime loqui ac tractate oportet,
quoniam Apostolus maximam partem Epistola_ ad Hebr_eos
de his sublimisshne disputando atque explanando eom-
plevit, tantum vestigia ejus sectantes pauca de plurilms
quve iUe posuit hie inserere commodum duximus. Itaqne
Melchisedech Dominum Salvatorem significat : primum
quidem, ut Apostolus air, qui interpretatur Rex justiti_,
deinde autem Rex Salem, quod est Rex pacis: quibus
verbis beatus Apostolus ita figuram Melchisedech qualiter
sit inteLligenda demonstrat, ut etnos apertissime doceat
in litteris Testamenti veteris non solum return sed et
nominum significationes qua_rere. Sieut ergo Melchise-
176 COMMENTARII

dech vocabulo suo et persona sua Re.gem justltim Chrlstum,

ita etiam vocabulo suae civitatis ecc]esiam sanctorum, civi-
tatem videlicet magni Regis figurate denuntiat; de qua
seriptum est: _t faetus est ill SaIem, id est in pace locus
ejus. Salem autem ipsa est qum postea Hierusa|em dicta
a David rege, totius Jud_e_e provinei_e metropolis facta est,
eo quod ibi locum Templi emerit, et impensas struetur_e
Sa]omoni fiIio dere]iquerat_ qu_e videlicet cuneta et aria
innumera qu_e de eadem civitate facta re| dicta ]eguntn__r,
ad eeelesiam pertinere cunctis legentibus patet. Qui etiam
gencre suo sacrifieii sui, eujus et Abraham dum benediceret
participem fecit, oblationem Novi Testamenti pr'oemon-
stravit, quam Dominus noster in saeramentum sui eorporis
ac sanguinis et ipse primus obtulit, et ecclesi_e semper
in remissionem peccatorum offerendam reIiquit : in cujus
partieipatlone singulari Drones promissionis filios benedi-
cendos ease perdoeuit: adeo ut nemo absque hujus con-
sortio vita_ consors possit esse perennis: nisi enim man-
ducaveritis, inquit, carnem Filii hominis, et biberitis ejus
sanguinem, &c. (Joan. vi. 54.) In magni ergo significa-
tione Sacramenti Melchisedech sacerdos benedixit Abrahve,
proferens ei partem sacrificii, quod Domino in pane et vino
obtulerat: typice nimirum insinuans, quia non selum nos
qui post passionem Dominic"am in came venimus, sed et
ipse Abraham qui acceperat repromissiones, et omne semen
ejus electum per oblationem esseDominic_e passionis _eterna
benedictione donandum. Et quidem idem Abraham audi-
erat a Domino: Et benedicam tibi, et magnificabo nomen
tuum, erisque benedictus. Audierat: Atque in te bene-
dicentur univers_e cognationes terr_e ; sed priusquam ullus
ei filius, qui ejusdem benedietionis esset coheres, nascere-
tur ; priusquam aliquam Deo hostiam pro donata bene-
dictione gratias acturus offerret, occurrit Melchisedech rex
Salem proferens panem et vinum quve Deo obtulerat, et
benedixit el, ut patenter intelllgeret quia promissam sibi
benedictionem per Regem justiti_e et auctorem summs_
pacis, per pontificem eximium, per sacriiicium mysticu_
 IN LIB. GENESIS, CAP. XIV° 177

panis et vini, esset cure omni suo semine percepturus. Non

ergo glorientur Jud_ei de sacerdotio Levitico contra Chris-
tianos, cure illi victimas carninm, nos panem et vinum
Domino offeramus. Nostrum namque et tempore et digni-
tate sacrificium pr_estat: tempore videlicet, quia prius hoc
obtulit Melchisedecb, quam iUud Abraham vel qui ex co de
stirpe Levi venerc pontifices: dignitate autem, quia de
hoc non de illo dictum est ad Dominum Christum a Patre :
Tu es saeerdos in _eternum secundum ordinem Melchise-
decb. Quod et ipso opere esse completum, et nunc in toto
orbc manii'estum, non nisi stultus ct implus ne_at. Con-
stat ergo majorem fuisse Melchisedech sacerdotem Abra-
ham patriareha. Sine ulla enim contmdictione, ut Apostolus
air, quod minus est a meliore benedicitur. Majus sacrificium
Melchisedech hostiis qu_e in sequentibus obtulisse legitur
Abraham : quia hoc Dominus Chrisms, illud Aaron : hoc
novi testamenti saccrdotes, illud veteris erant oblaturi.
Unde ct bene subditur : Et dedit ei decimas ex omnibus.
Quod multum subllmiter intellexit atque exposuit Apos-
tolus; ut dccimas ei daret Abraham non solum pro se,
verum etiam et pro omnibus eis qui ex se erant nascituri, in
quibus fuerunt et ipsi sacerdotes qui decimas erant accep-
turi a populo : Per Abraham, inquit, et Levi qui decimas
accepit decimatus est: adhuc enim in lumbis patris erat
quando obviavit ei Melchisedech, Sicut ergo prmcellebat
tribus Levitica, id est, sacerdotalis populus, a quo decimas
accipiebat ; sic et ipse sacerdotibus ac Levitis pr_ecellebat
Melchisedech, quando ab eis in patre Abraham accepit:
adhue enim in lumbis erant. Abraham quippe hoc loco
populum Israel cure suo sacerdotio designat, porto Mel-
chisedech Mediatorem Dei et hominum cure sacerdotio
quod et heredibus Novi Testamenti reliquit, singulariter
exprimit: Et benedieitur, ae decimatur a Melchisedech
Abraham, quia ipsi etiam qui in lege ac Levitico sac,rdotio
prmcipui extiterunt,non nisi a Domino Jesu Christo bene-
dicerentur, non nisi ad eum cuncta qu_e habere poterant
virtutum referrent, et h_ec ipsins fuisse grati_e confiteren-
VOL° VII. N
178 COMMENTA.RII

tur, salvi esse potuerunt: unde et Petrus, clarescente jam

gratia Evangelil", quasi sacerdotio quod secundum ordinem
Melchisedech promittebatur futurum, ait _emulatoribus
observanti_e legalis : Quid tentatis Deum imponere jugum
servitutis super cervices discipulorum, quod nequc patres
nostri, neque nos portare potuimus ? sed per gratiam Do-
mini Jesu credimus salvari quemadmodum et iUi. Dedit
ergo Abraham decimas ex omnibus Melchisedceh sacerdoti,
a quo benedictionem aceeperat: quia nimirum quod iUe
melioris intellexit sacerdotii typum et imaginem quam ipse
prmferebat ; hoc est quod ipse legalis, iUe pontificatus
evangelici figuram gerebat. Ipse enim temporale sacer-
dotium quod per successiones pontificum servaretur ex se
erat generaturus; iUe neque initium sacerdotii neque finem
neque prmcessorem neque successorem habuisse legitur:
nnde convenienter imaginem pr_fert illius cui dictum est:
Tu es sacerdos in seternum secundum ordinem Melchise-
dech. H_ec de Melchisedech paucis mint dicta prout nos-
tro operi suflicere videbantur. Ceterum qui plene de illo,
deque eis qu_ figumvit ille sacramentis scire desiderat,
totam ad Hebr_eos Epistolam sedulus ]egat.
Dixit autem re_ Sodomorum ad Abram: Da mild ani-
mas, _c.] Diligenter notandum, et ad exemplum vitro
moralis trahendum, quod Abraham qui quasi necessitatibus
proximorum veraciter compatiens, pro liberando Loth se
periculo obtulerat, quasi Deo devotus sacerdoti a quo
benedicebatur decim_:_ dederat: ipse quasi peclmlarum
contemtor, aliquid de pr_eda quam erlpuerat, etiam cure
rex cui vicerat obtulisset, accipere renuit. Quasi justiti_
amator militibus qui secure pugnaverant suas partes dis-
tribuere non neglexit. Merito _ conscientia ut ad
arcem virtutum pervenire ocius possit, novis semper grati_
supem_ beneficiis adtollitur. Uncle recte his ita trans-
actis confestim dono cc_lestis oraculi ac divin_ benedic-
tionis compos eflicitur, qu_ sequentis libri melius lectione
consideranda et pertmctanda servemus.
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XV. I_9

LIBER QUARTUS.

IN CAP. XV. His ita{l_ tra_actia, factus est sermo

Dornbd ad .4brain per _, $yc.] Benedictionem quam
a sacerdote Melehisedech perceperat Abraham, hanc per
se Dominus ipse confirmat. Dixerat quippe saeerdos : Et
benedictus Deus excelsus, quo protegente hostes in mani-
bus tuis sunt. Dicit Dominus : Ego protector tuus sum.
Dixerat sacerdes: Benedictus Deus exeelsus; Dicit ipse
Deus: Et merces tua magna nimis. Mercedem autem
dicit, non tantum dilectionis, q_mm fratri in anT1stia
posito exhibuerat ; sed et totius dflectionis, qua ipsi Do-
mino ex quo patriam parentesque deseruerat, integro ex
corde servierat.
Dizitque Abram: Domine Deus, quid dabis mild, _ye.]
Non quasi dubius de promissis Dei, titubat ; sed simpli-
citer inte_rrogat quam sit mercedem a Domino pereepturus,
qui filium non habens, in quo herede ae tmrtieipe divin_e
promissionis exultet, vernaeulum suum potius sit habi-
tutus heredem. Voeabatur vernaeulus/lie duobus nomi-
nibus, id est, Damascus, Elieser, a quo Damaseum eivi-
tatem et eonditam aitmt et mmcupatam. Favens autem
desideriis Abrah_e Dominus, et bane illi quam qu_erebat
mereedem promlsit, cure protinus subjunxit:
Non erit kic heres tuus, _c.] Quod de Isaac et semine
ejus dictum ratio probat; de quo postmodum audivit:
Quia in Isaac voc_bitur tibi semen. Neque enim filii eon-
eubinarum, etsi Abralaee semen sunt, hereditatis ejus par-
tieipes esse potuerunt; et quoniam ad hane hereditatem
I)eo dileetam in qua proteetio divina, et merees esset
magna futura, c_lestes solum animve pertinent, apte sub-
neetitur:
Eduadtque eum foras, et air illi: Euspice e_elum,_e.]
Stellis enim reete eomparantur justi et eleeti; non sohtm
quia sicut stell_ ab hominibus dinumerari nequeunt;
verum etiam quia e_elesti sunt felieitate sublimes, quia
N2
!80 COMMENTARII

abjecta vitro hujus et intima desideria magna mentis subli-

mitate transcendunt; quia inter reprobos lucent tamquam
lumlnaria in mundo, verbum vitro contincntes. De qua-
libus et in fine recte dici possit: Stella autem a stella
differt in claritate, sic et resurrectio mortuorum. Quod
autem ait: Sic erit semen tuum, non de illis solum dicit
electis, qui de ejus stirpe corporaliter eraut nascituri ; sed
etiam de nobis, quibus ab Apostolo dicitur: Si autem vos
Christi, ergo Abrahm semen estis. Unde bene primum
intro poaitus audivit: Sed qui egredietur de utero tuo
ipsum habebis heredem. Propter eos videlicet qui ex ejus
semine prodeuntes, etlam promissm benedictionis ac here-
ditatis eraut coheredes futuri. Postmodum veto educens
foras eum, numerare stellas, si possit, imperat; sic erit,
inquiens, semen tuum: propter eos nimirum, qui non ex
ejus utero procreandi ; sed ad ejus tamen erant semen ex
toto orbe colligendi; juxta quod in evangelio credentl
centurioni, qui non carnaliter, sed spiritualiter ad semen
Abrahm pertinebat, ait ipse Dominus : Dico autem vobis,
quod multi ab oriente et occidente venient, et recumbent
cum Abraham, et Isaac, et Jacob, in regno co_lorum.
Eduxit enim eum foras ut in latitudine totius orbis semen
se benedictionis accepturum esse disceret. Suspicere
ccelum jubet, et numerare stellas, ut in ccvlesti patrla se
hae hereditate locupletandum ease cognosceret.
Oredidit Deo, et retmtatum est illi ad justitiam.] Hujus
sententia_ meminit Apostolus, propter Dei gratiam eom-
mendandam, ne cireumcisio gloriaretur, gentesquc ineir-
cumcisas ad tidem Christi nollet admitti: hoc enim
quando factum est, ut credenti Abrahm deputaretur tides
ad justitiam, nondum fuerat circumciaus. Reputatur ergo
tides ad justitiam, non otiosa et nuda, sed ea qum per
dilectionem operatur; reputatur et ca qum etsi necdum
operandi tempus habet, perfectam tamen operandi volun-
tatem habet. Reputata eat namque tides htronls ad jus-
titiam, qum etsi instante morris articulo, nullum operandi
tempus habere pot&t, adeo peffecta tamen ab inapoctore
 IN LIB. GENESIS, CAP. XV. 181

cordls judicata est, ut ipso die in habitatione Paradisi cum

ipso remunerata sit. Reputata est tides Cornelii ac domus
ejus adjustitiam, adeo ut etiam ante lavacrum regonera-
tionis, donum Sancti Spiritus acciperet; quia nimirum
mox concepta in corde, parata ad operandum per dilec-
tionem erat. Sic et tides Abrahve quantum sufllceret
reputari ad justitiam probavit, cure parata erat etiam uni-
cure tilium ad prveceptum Domini, in holocaustum offerre.
Justus ergo ex fide vivit ; illa nimirum tide, qu_e parata
est per di]ectionem operari, et si habet tempus, operatur.
Dixitque ad sum : Ego Dominus, qui eduxi te de Ur
C]mld_orum, _c.J Quidam Ur nomen loci esse autumant,
sed quia Ur interpretatur Ignis, magis intelligendum est
juxta traditionem Hebr_eorum, ut et supra diximus, de
igne Chalcheorum ereptus sit, qui eum, dum ignem, quem
ipsi pro Deo colebant, colere atque adorare respuisset,
ignibus consumere voluerint, sed Deo ilium protegente
hoc perficere nequiverant.
At ille air: Domine Deus, unde scire possum, gyc.?] Non
est putandus Abraham postquam credidit Deo, et reputa-
turn cst illi ad justitiam, in tide defecisse, ut diceret: Do-
mine Deus, unde scire possum quod possessurus sim earn ?
Non enim quasi adhuc ineredulus, signum cui credat in-
quirit, sed obsecrat ut ei rei quam crediderat, aliqua simili-
tudo adhiberetur, qua ejus modus agnosceretur ; unde sig-
nificantins vetus habet translatio: Dominator Domine,
secundum quid sciam quia heres ejus ero ? sicut non est
Virginis Marive diflidentia cure ait: Quomodo tier istud,
quoniam virum non cognosco ? quod enim futurum erat
certa esse, modum quomodo fieret inquirebat. Et hoc
cure qu_esisset audivit. Denique ethic similitudo est data
de animalibus, juvenca, et capra, et arlete, et duabus volu-
cribus, turture et columba, ut secundum heec futurum
sciret quod futurum esse non ambigebat : sequitur enim :
Respondens Dominus : Sume, _, mihi vaceam td-
ennem, _e.] Sire enim Per juveneam signitieata sit plebs
sub jugo legis posita; per capram eadem plebs Peccatrix
18_ COMMENTARII

futura, per arietem eadem plebs etiam regnatura. Prop-

terea trina dicuntur l_ec animal:m, quia tertia _etate seculi
populus ille adolevit, ac terrain repromissionis intravlt.
Prima quippe vetas ab Adam usque ad Noe, secunda a Noe
usque ad ipsum Abraham, tertia ab Abraham usque ad
David; in qua de 2Egyptia servitute salvatus, atque in
terra promissionis populus ille translatus est. Sire affud
aliquid convenientius ista significent; hullo modo tamen
dubitaverim spirituales in eo prvefiguratos additamento
turturis et columbve; et ideo dictum est : ayes autem non
divisit : quoniam carnales inter se dividuntur ; spirituales
autem hullo modo; sive a negotiosis conversationibus
hominum se removeaut, sicut turtur ; sire inter ilias de-
gant, sicut columba ; utraque tamen avis est simplex et
innoxia, significans et in ipso Israelitico populo, cui terra
ilia danda erat, futuros individuos populDs promissionis, et
heredes regni in _etema felicitate mansuri.
DescenderunCque volucres sul_er cadavera, _e.] Divisse
volueres hve, quve super ea qum erant cadavera descende-
runt, non boni affquid, sed splritus indicant aeris hujus
pasture quemdam suum de carnalium divisione quverentes;
vel certe carnales ejusdem populi adversarios, qui juxta
eonsilium Baiaan ariofi, de sceleribus eorum oecasionem
sibi victorim aueupaffantur, de quibus dicit Propheta:
Velociores fuerunt perseeutores nostri aquifis c_li.
_bigebat autem eas _ibram.] Quia ejus meritis sa_pe, et
de angustia temporaffum malorum, et de insidiis spirituum
maffgnorum liberatus est Israd. Quod veto subjungitur:
Cumque sol occumberet, sopor intuit super Abram, _c.]
Significat circa seculi hujus finem magnam perturbationem
atque tribulationem futuram fidelium. De qua Dominus
in evangelio : Erit enim tunc tribulatio magna quaffs non
fuit ab initio.
Dictumque est ad eum : Scito Freenoscens, quia pereffri-
hum futurum, _c.] Hoe de populo Israel qui fuerat in
2Egypto serviturus apertissime prophetatum est. Non
quod in eadem servitute sub _Egyptiis adiligentibus qua-
 IN LIB. GENESIM_ CAP. XV. 183

dringentos ille populus annos fuerat peracturus, sed in

ipsis quadringentis annis pr_enuntiatum est hoc futurum.
Quadringenti sane dicuntur anni propter humeri pleni-
tudinem, quamvis aftquanto ampftus sint; sive ex hoc
tempore computentur, quo ista promittebantur Abrah_,
sire ex quo natus est Isaac propter semen Abrah_ de quo
ista pr_dicuntur. Computantur enim ab anno septua-
gesimo et quinto Abraha_ quando ad eum facta est prima
promissio, usque ad exitum Israel ex _/Egypto, quadrin-
genti et triginta anni, quorum Apostolus ita meminit : Hoc
autem dico, inquit, testamentum confirmatum a Deo : quw
post quadringentos et triginta annos facta est Lex, non infir-
mat ad evacuandam promissionem. Jam ergo isti quadrino
genti et triginta, quadringenti poterant nuncupari, qui non
sunt multo amplius ; quanto magis cure aliquot jam ex
isto numero pr_eterircnt, quando ilia in visu demonstrata
et dicta sunt Abrah_e, vel qnando Isaac natus est, cente-
nario patri suo, a prima promissione post viginti quinque
annos ; cure jam ex istis quadringentis triginta, quadrin-
gentiet quinque remanerent_ quos Dominus quadringentos
voluit nominare.
Generatione autem _tuarta revertentur huc.] Caath cum
patre suo Levi ingressus est ./Egyptum, cujus fiftus Am-
ram, cujus filins Aaron, cujus filins Eleasar, qui cum esset
quartus a Caath, cure patre suo Aaron egressus est
_Egypto ; et illo in solitudine defuncto, ipse terrain repr_
missionis intravit.
Cure ergo occubuisset sol, facla est cali9o tenebrosa, _yc.]
H_ee ealigo et eftbanus ignis post oeeasum softs factus,
significat jam in fine seculi per ignem judicandos esse car-
nales. Sicut enim aflftctio civitatis Dei_ quaffs antea num-
quam fuit quw sub Antichristo futura speratur, signiti-
catur tenebroso timore Abrah_e circa softs occasum, id est,
propinquante jam fine secuft ; sic ad softs occasum, id est,
ad ipsum jam finem, signifieatur isto igne dies judieii diri-
mens carnales per ignem salvandos et in igne damnandos.
In illo die pepi_ Domim_ foedus cure _4t_'am, _yc.] Flu-
]84 COMMZNTA.RII

vium _Egypti, hoc est Nilum, non dicit magnum sed

parvum, qui dividit inter _Egyptum et Pakestinam, ubi est
civitas Rinocorura. Pepigit ergo Dominus fw_ius cure
Abram in die illo, quo ei hostias animantium et avium
obtulerat; illud nimirum fw_tus, ut ipse ac semen ejus
Domino vota orationum ac vietimarum fideli semper eorde
offerret ; et Dominus ipei ac semini ejus terram Chanaan
perpetuo possidendam donaret.

IN CAP. XVI. Igitur Sarai _ .4br_ non #enuerat

liberos, Syc.] De Agar et Ismahel quomodo synagogam et
vetus testamentum designent, sicut Sarra et Isaac filius
ejus ecclesiam ac novum testamentum, Apostolus ad Ga-
lathas plenissime disseruit. Quod autem ad rein pertinet
gestam, hullo modo est inferendum, inurendum de hac
concubina crimen Abrahre, usus est ea quippe ad gene-
randam prolem, non ad explendam libidinem; nee insul-
tans, sed potius obediens conjugi, qua_ su_ sterilitatis
credidit esse so]atium, si fovcundum ancillrv uterum, quod
natura non poterat, voluntate fecerat suum ; et eo jure,
quo dicit Apostolus : Similiter et vir non habet potestatem
corporis, sed muller, uteretur muller ex altera ad parien-
dum, quod non poterat ex seipsa. Denique cure ancilla
gravida superbiret domin_e sterili, et hoe Sarra suspicione
muliebri, viro potius imputasset, etiam ibi demonstravit
Abram non se amatorem, sed liberum fuisse genitorem, et
in Agar Sarr_ eonjugi pudieitiam custodisse, nee volun-
tatem suam, sed voluntatem illius implevisse. Air enim :
Eeee aneilla tua in manu tua est, utere ea ut libet.
Cumque invenisset earn angelus sedengem jua_ta fontem
aqu_, _5c.] Consequenter __Egyptia in via Sur, quve per
heremum dueit ad ._Egyptum ire festinabat. Extenditur
enim desertum Stir usque ad mare Rubrum, quod ad
_Egypti eonfinia pervenit.
Ecee, ait; concel_isti, et paries filium IsmaeL]
Ismael interpretatur, ]_xauditio Dei; eausaque nominis
exponitur, cure protinus subinfertur ; eo quod audierit
 IN LIB. GENESIS, CAP. XVI. ]85

Dominus ad_ctionem them. Notandum autem qnia hic

primus antequam nasceretur, secundus Isaac a Domino
nomen accepit, certi utique _mtia mysterii, quia et veteris
testamenti, quod significatur in [smae]; et novi, quod in
Isaac, heredes ante secula fuerunt in _vina electione
prmcogniti.
1Tw erit fmm¢ homo, marius ejus eontra omnes, _je.] Signi-
fieat semen ejus habitaturum in heremo, id est, Saraeenos
vagos, ineertisque sedibus, qni universas genres qnibus
desertum ex latere jtm_tur ineursant, et expugnantur ab
omnibus: sed h_ee antiqnitus. Nune autem in tantum
manus ejus eontra omnes, et manus sunt omnium contra
eum; ut Afrieam totam in longitudine, sua ditione pre-
mant, sed et Aside maximam pattern, et Europ_e nonnullam
omnibus exosi et eontrarii teneant. Quod autem dieit:
Figet tabernaeula ; morem gentis antiquum ostendit, qu_e
in tabemaeulis semper non in domibus habitare solebat.
Vocavit autem nomen Domini 9ui loquebatur ad earn, 3yc.]
Patet ex his verbis quod Agar non faeiem angel2 loquentis
seeum, sed posteriora tantum a se abeuntis videre potuit :
quem tamen se miserando vidisse et hunc viventem, id
e.st, verum esse Deum, vel in persona viventis Dei ad se
venisse cognovit. Mira autem feminm prudentia, vel po-
flus non miranda, quoniam ad Abrah_e familiam pertinebat,
quod puteum, juxta quem oraculo divino eonfortata est, a
vocabulo ejusdem Dei cognomen habere volnit; quasi
palam intelligens quod puteus ille profunda divina dispo-
sitionis areana designaret, quibus adflictioni ejus misere-
retur eamque ad dominam redire prveciperet ; ac sobolem
_%. ejus magnam futuram esse przedieeret: Et sieut in puteo
give fonte iUo, ut supra nominatus est, vivam ac perennem
videbat aquam ; ira altitudinem divin_e substantke semper
viventem ac sine fine atque principio manentem intellexit,
atque ab ea puteum recte cognominandum eredidit. Cui
figurze congruens Psalmista, cure dixisset: Sicut cervus
desiderat ad fontes aquamm, ita desiderat anima mea ad
te, Deus ; continuo subdidit : Sitivit anima mea ad Deum
_8_ COMME_ARII

vlvum. Ut colllgercmus quia sicut fontes vivas et ino

deficientes aquas habent, ita Deus vitam habeat in se
manentem. Notandum autem quod puteus Agar inter de-
sertum Cades et Barad hodieque demonstratur, et merito;
in testimoninm videlicet fidei et confessionis ejus.

IN CAP. XVII. Postquam veto nonaginta et no_em

annorum esse coeperat, _yc.] Unde eentenario Abrahve
nomen amplificatur, testamentum circumcisionis datur,
Isaac nasciturus promittitur, ut in magno mysterio een-
tenarius filium promissionis jam circumcisus accipiat.
Ambulat autem eoram Domino, ut possit esse perfectus,
qui omnibus momentis in conspectu divinitatis se eonsis-
tere et quasi in obsequinm ejus positum se esse meminit ;
quomodo Helias qui ait: Vivit Dominus, in cujus con-
speetu sto ; semper se ad divinum promtum obsequium,
pr_esentiam sui Conditoris in mente habere signavit; et
quia primus perfectionis gradus humilitas est, recte sub-
jungitur:
Cecidit Abram pronus in faciem.] Legimus autem in
prioribus sacr-,e histori_e locis viros sanctos Dominum
invocasse, ei hostias landis obtulisse, innoeentes in con-
speetu ejus vixisse, nullum vero ante Abram pronum in
faeiem coram Domino corruisse. Verum ille quo altiora
prioribus dona pereepit, eo majores largitori donorum
gratias sese humiliando reddidit ; et quia sure frn_gilitatis
cadens in terrain humiliter meminit, mox divinm potestatis
eminentiam sublimiter agnoscere meruit. Nam sequitur:
Dixitque ei Deus: Ego sum, et pactum meum tecum.]
Quid est enim Domino dieere: Ego sum, nisi stature
veternitatis sure, qua semper idem est, manifeste denun-
tiare ? De qua dieit et Psalmus : Tu autem idem ipse es.
Huie autem loeo coneinit illud Evangelii ubi dixit Dominus
JucL_eis: Antequam fieret Abraham, ego sum. Apparens
enim in came doeuit se ipsum esse qui in spiritu quondam
apparuerat Abrahve, cure idem testimonium essentive suee,
quod perhibuerat Abrahve, repetit perhibendo Judeeie;
 1N L1B. OENESIS, CAP. XVIIo 187

reedJudmi, qula audierant: Antequam fieret Abraham, ego

sum, turbabantur ; Abraham quoniam audivit : Ego sum
lmtabatur, nec dubitabat quod antequam ipse fieret, Deus
erat: uncle et ipse quia verbum divinm mternitatis fideliter
audivit; accepit in augmentum prmmii, ut pater multarum
gentium et vocaretur et emset. Porro Judmi, quia audita
divinitatis areana capere non poterant, ejecti de mtirpe
Abrahze, et inter genimina sunt viperarum computati:
Denique tulerunt lapides ut jacerent in eum; at ille
abscondit seab eis, et exivit de templo, ut videlicet a
lapideim cordibus eorum abmeonsus, et exiens ad revelandam
ffentibus sure majemtatis agnitionem veniret. Nam et tunc
egressus de templo cmco nato lumen reddidit. In figuram
videlicet gratim, qua inlustraturus erat corda gentilium,
Sequitur:
Erisque pater mullarum gentium, _c.] Quia beatus Abra-
ham cognationem ac domum patris sui ad imperium Do-
mini demeruit, merito et hoc in munere retributionis acce-
pit, ut pater multarum gentium existat; adeo utique
multarum, ut non solum earum qu_e ex ejus memine me-
cundum carnem prodirent; sed et earum qu_e aliunde
originem carnis ducentes, fidei et obedienti_e ejus vemtigia
sequerentur, sicut Apomtolus ad Romanos scribens ple-
nissime exponit. Sciendum autem quod Abram Pater
excelsus, Abraham vero Pater multarum dieitur, ut sub-
intelligatur, gentium.
Et statuam pactum meum inter me et re, _e.] Vetum
translatio habet: Et statuam testamentum meum. No-
tandum autem quod ubieumque in Grveeo legimus testa-
mentum, ibi in Hebrmo sermone sit fwatus, sire pactum, id
est, berith. Non est autem mirandum quare testamentum
sive pactum Dei sit cure Abraham et memine ejus fcedere
sempiterno, ut sit Deus eorum : quia nimirum hoc fcedus,
et toto tempore vitro hujum sine ulla intermimmione in gene-
rationibus electorum sese ex ordine sequentium servabitur,
et in futuro smculo mine ullo fine celebrabitur. Quod veto
sequitur:
 188 COMMENTARII

Daboq_e ti_ et s_aiz_ _o terrain peregri_ztio_ t_, _c. y

Operosiore expositione indiget quomodo accipiatur imple-
rum, sire adhue expectetur imp|endum, cure pos_essio
qu_eumque terrena, _eterna cuilibet genti esse non possit.
Sed sciendum est _ternum a nostris interl_etari quod
Gr_ci appellant _Eonion, quod a s_eculo derivatum est.
_Eon quippe, Grace s_eu]um nuncupatur. Sed non ausi
Latini hoc dieere s_eculare, ne ]onge in aliud mitterent
sensum. S_cularia quippe _cuntur multa_ qu_ in hoc
fl_culo sic aguntur, sicut hrevi etiam tempore transeant.
_Eonion autem quod dicitur, aut non habet finem, aut
usque in hujus sveculi tenditur finem: Et ideo, sicut et
supra diximus, terra Chanaan in possessionem veternam
semini datur Abrah_e, quoniam in ea Christiani usque ad
finem sveeuli hujus, sive de Jud_is, sire de gentibus,
semen videlicet Abrahve numquam defuturi esse credun-
tur.
Dixit iterum Deus ad Abraham : Et tu ergo custodies
pactum meum, _;c.] Benigna provisione Dominus primo
pactum grati_e sure statuit beato Abrah_e et sernlni ejus;
ac deinde ab iUis pactum obedienti_ requirit: ut minus
videlicet terreat labor eertaminis, audito prins prwmio
perpetuve remunerationis. Cireumcidi ergo pr_ecipitur
carD prveputii in signum fcederis inter Deum et homines:
ut hoc signo admonerentur fideles illius temporis, mun-
dandos se ab omni inquinamento earnis et spiritus, per-
ficiendam sanetificationem in timore Dei, sed et altiore
mysterio fiebat cireumcisio ilia carnalis in signum fcederis
inter Deum et semen Abrah_e, quia nimirum in illius
fcederis signum data est, de quo supra dictum est eidem
Abrahm : Atque in te benedicentur univers_e cognationes
terr_e ; quod ad gratiam novi testamenti pertinere nemo
fidelium dubitat. In hujus ergo fcederis signum nemo
fidelium dubitat, quod cireumcisus est Abraham et semen
ejus in came prveputii sui, ut pr_efiguraretur typiee nasci-
turus de illius semine, qui electos suos ab omni maeula
peccatorum expurgaret, ac perpetua benedictione donaret;
 IN LIB. GENESIS, CAP. XVII. ]89

cujus expurgationis sacramento congruit apte quod sequi-

tur :
]nfans octo dierum circumcidetur in vobis.] Oetava et-
enim die Dominus, id est, post sabbatum resurrexit a mor-
tuis, in eujus passionis ae resurreetionis exemplum bap-
tizamur a vetustate vitiorum absoluti, quasi spirituali eir-
eumeisione renovemur ; exponente Apostolo ae dieente:
Quieumque enim baptizamur in Christo Jesu, in morte
ipsius baptisati sumus, &e. (Rom. vi. 3.) Qui etiam
numerus tempori nostr_e resurreetionis potest aptissime
eongruere, quando immortalitate earnis quam per mortem
deposuimus universaliter induti, nee peeeati aliquid ultra
in came, nee eorruptionis sumus aliquid passuri. Namet
nostm resurreetio oetavi diei numero non ineongrue figu-
ratur; quia post sex s_eeuli hujus _etates et septimam
sabbatismi, id est, requiei animarum, qu_e nunc in alia
vita celebratur, futura est. Octava ergo die circumcidi pr_e-
cipiebantur infantes in signum fcederis divini, ut indica-
retur mystice quia omnes electi per gratiam Dei in hoe
numero essent a eunctis iniquitatibus absolvendi, a cuncta
corruptione earnis emundandi, ah ipsa morte etiam quam
per reatum prim_e prvevaricationis incurrerunt, liberandi.
Omne masculinum in 9eneralionibus vestris, _c.] Signi-
fieat gratiam regenerationis et immortalitatis ad omnes
pertinere fideles, sive ex stirpe Abraham, seu aliunde
earnis originem dueant.
Eritque pactum meum in came vestra, _c.] Quo foedere
utique signifieatur quod earnem vestram et animam simul
perpetua sire innovatione atque immortalitate vestiturus.
Masculus cuju8 pr_eputii earo circumcisa non fuerit, _yc.]
Hae sententia majus ejusdem eircumeisionis areanum
proditur, quia non solum futurm in Christo innovationis
signum est, sed et faet_e in Adam transgressionis aholitio ;
quod enim nuue faeit baptismum in fide Christi, hoe feeit
ex illo tempore eireumeisio in die oetava, qua resurreetio
Christi designata est; exeepto quod eireumeisis needum
regni ecelestis patebat ingressus, priusquam resurgens a
190 COMMENTARII

morte Dominus om_bus electis ejusdcm regni januam ad

ccelos ascendendo reseraret. Propter quod maxime die
circumcidebantur octava; ut significaretur eos non nisi
per effectum DominicEe resurreetionis veraciter ab omni
vitiorum ]abe purgandos. Potest autem movere quo-
modo dicatur, delebitur anima illa de populo suo, quia pac-
turn meum irritum fecit, cure h_ec nuUa culpa sit parvuli,
cujus dixit animam perituram, nec ipse irritum fecerit
pactum Dei, sed majores qui eum circumcidere non cura-
runt; nisi qnia etiam parvuli non secundum su_ vit_
proprietatem, sed secundum communem generis humani
originem, omnes in iHo uno pactum Dei Lrritum fecerunt,
in quo onmes peccaverunt. O_fia ergo circumcisio signum
regencrationis fuit, et non immerito parvulum propter
originale peccatum, quo primum Dei dissipatum est pac-
turn, generatio disperdet nisi liberatio liberet ; sic intetli-
genda sunt h_c verba divina tamquam dictum sit: Qui
non fuerit regeneratus, delebitur anima ilia de populo suo,
quia pactum Dei irritum fecit; quando in Adam cure
omnibus etiam ipse peccavit.
Di_que Dominus ad Abraham: 8arai uzorem tuam non
vocatd_ Earai, _yc.] Hic apertiora promissa sunt de voca-
tione gentinm in Isaac, id est, in filio promissionis, quo
significatur gratia non natura : quia de sene et anu sterili
promittitur filius: quamvis enim et naturalem procrea-
tionis excursum Deus operetur, ubi tamen evidens opus
Dei est, vitiata ct cessante natura, ibi evidentius intelli-
gitur gratia; et quia hoc non per generationem_ seal per
regenerationem futurum est, ideo nunc imperata circum-
cisio est. Quando de Sarra promlssus est filius, parentum
mutantur et nomina, omnia resonant novitatem, et in
testamento vetere obumbratur novum. Interpretatur
autem Sarai Princeps mea, Sarra autem Princeps ; causa-
que nominis immutati h_ec est ; quod antea dicebatur
Princeps mea, id est unius tantummodo domus mater-
familias; postea vcro dicitur absolute Princeps; sequitur
enim :
 IN LIB. GENESIS, CAP. XVII. _191

JEt e_ illa dabo tild filiam cui benedicturus sum, _c.]

Signanturque non ut in Grveco legimus: dixit Deus ad
Abraham, Sarai uxor tua non vocabitur Sarai ; in Hebrmo
habetur, non vocabis nomen ejus Sarai; id est, non dices
el, Princeps mea es : futura quippe omninm gentium jam
princeps esse, uncle et Apostolus Pctrus mulierum vitam
instituens ait: Sic enim aliquando et sancta_ mulieres,
sperantes in Domino, ornabant se, &c. (1 Pet. iii. 5.)
Cecidit Abraham in faciem, et rlsit, _;c.] Risus Abrah_e
exultatio est gTatulantis, non invisio diffidentis: verba
quoque ilia qu_e dicebat in corde suo, non sunt dubitantis,
sed admirantis ; attestante etiam Apostolo qui de ipso
loquens ait: In repromissione etiam Dei non hvesitavit
diffidentia, sed confirmatus est in fide, dans gloriam Deo,
plenissime sciens quia qumcumque promisit potens est
et facere.
JEt air Dominus ad Abraham : Sara uxor tua pariet tild
filium Isaac.] Isaac interpretatur risus, nec dubitan-
dum est eum ita vocatum ab eo, quod, audita ejus nativitatc,
Abraham riserit in eorde suo ; rlsus autem ille decenter
significat gaudinm novi testamenti, in quo filii promis.
sionis, inhabitante in eis Domino, in _eternum exultabunt.
Quod enim sequitur:
Et constituam pactum illi, _yc.] Semen ejus dicit in eis
qui fidem imitando Abrah_% merentur audire a Domino:
Beati qui nunc fletis, quia ridebitis; qualibus se jungens
Apostolus ait: Nos atttem secundum Isaac promissionis
filii sumus. Speeiallter autem nomen Isaac, id est risus,
qui ex promissione nascitur, congruit Mediatori Dei et
hominum, de cujus nativitate dixit angelus pastoribus:
Nolite timere, ecce enim evangelizo vobis gaudium mag-
num quod erit onmi populo.
Nonaffinta novem erat annorum qua_do circumcidit car-
nero sui prwputii, _c.] Uncle centenarius erat Abraham,
et Ismahel tredecim annorum, quando circumcisi sunt ;
ut post annum nato Isaac Abraham centum annorum
rotate, et Ismahel quatuordecim, id est bis septem, anno-
3
192 COMMENTARII

rum perfecte complesset? in magno utique mysterlo:

quia videlicet Isaac novi testamenti, et Ismahel veteris
tenuere figuram. Isaac namque cure natus est, centena-
rius erat pater ejus, ut insinuetur gratia novi testamenti
ad hereditatem regni cc_lestis filios sum promissionis
adducere. Centenarius quippe numerus, ut s_pe dictum
est, in compoto articulari de sinistra transit in dexteram,
et superna Hierusalem mater nostra cc_lestis merito per
dexteram signatur ; ham et quibuscumque hanc intrare
conceditur, ad dexteram sunt Judicis in novissimo exa-
mine staturi. In qua nativitate ejusdem Isaac duas au-
norum hebdomadas impleverat Ismahel; propter videlicet
sacramentum sabbati, quod in veteri testamento servaba-
tur; ut iueipiente anno quinto deeimo, quasi in signum
resurrectionis, verm videlicet circumcisionis, nasceretur
Isaac ; u_ typice claresceret quia transeunti legali obser-
vanti_, qum per Moysen data est, succederet gratia et
veritas qu_ per Jesum Christum facta est. Nato ergo
Isaac, qui gratiam novi testamenti pr_efigurabat, Ismahel
frater ejus major, qui testamentum vetus designabat, sep-
tenarium in sua _etate numerum compleverat; quouiam
observantiam legis, in qua maximum locum sabbatum tene-
bat, usque ad tempus grati_e decebat extendi: quod
autem geminatus est idem numerus septenarius ad perfec-
tionem ejusdem sacramenti pertinet; quod lex Dei nos
eta servilibus, id est a malls operibus in corpore, et a
noxiis eogitationibus in mente, feriatos esse desiderat.
Geminatur humerus septenarius, quia lex et in hae vita
suis sequaeibus requiem corporibus pr_cipit, et in futura
vita requiem habendam promittit animarum ; nato Isaac
et primum sure wtatis annum inchoante, Ismahel inchoat
quintumdecimum, quia apparente gratia evan_elii, et ipsa
quoque lex spiritualiter intellecta, ccelestibus sacramentis
plena fuisse, et gloriam resurrectionis pr_dicasse reperta
est; quod autem postmodum adulto Isaac, ad pr_cep-
turn Sar_ ejectus est cure matre sua Ismahel, nequaquam
debet putari qui vetus testamentum significet abolendum
 IN LIB. GENESIS, CAP. XV|II. 193

per successionem novi testamenti; sed potius quod car-

nalis observantia legis cure his qui earn carnahter, etiam
coruscante gratia evangelii, observandam contendunt, sit
ab ecclesi_e finibus expellenda ; ipsa autem spirituali sensu
intellecta nec unum iota, neque unum sit apicem perdltura,
donec omnia fiant.

IN CAP. XVIII. Apparuit autem ei Dominus in coracle

Mambre sedenti, _;c.] H_ec apparitio Domini eunetis supe-
rioribus, quibus beato Abrah_e toties visus est, constat esse
sacratior. Et recte post aceeptum eircumcisionis sacra-
mentum, post amplifieatum nomen quo futurus pater om-
nium gentium signabatur, seeretiora Dei areana eognoscit,
quorum videlicet arcanorum quia non solum eireumcisio,
sed et pr_eputium particeps esse debuit, reete apparitio in
convalle Mambre facta esse memoratur ; Mambre namque,
ut supra legimus, genere quidem Amorr_eus, sed cure fra-
tribus suis fcederatus erat Abrah_e ; unde apte convallis
Mambre nostram designat humilitatem, qui de gentibus
originem carnis habentes, pattern in spiritu ac fide habe-
mumAbraham, quibus dicit apostolus, trahens ex Abraham
et carnis et virtutis originem: Adnuntiamus vobis vitam
_eternam, qum erat apud Pattern, et apparuit nobis; quod
vidimus et audivimus adnuntiamus vobis, ut et vos socie-
tatem habeatis nobiscum. Et quidem in hac lectione,
exeepto spirituali intelleetu, multum vedificat legentes,
quod Abraham ignotos viros aspiciens, statim eucurrit in
oceursum eorum quasi peregrinis hospitafitatis gratiam
prmbiturus; quod adpropians eis humiliter adoravit in
terra, quod ministerium suum eos expectare atque aceipere
rogavit, quod consentientibus festinus exhibuit; neque
hoc per servos et ancillas, sed per seipsum et Saram com-
plevit. Mirum namque, si non homines, eos cure primo
vidisset, credidit; cur ad lavandum pedes eis adferre
voluerit aquam ; quomodo requiescere sub arbore quasi in
ambulando fessos; quare corpus correficiendo confortare
quasi jejunio laborantes rogaverit? Si quis vero hanc
VOL. VII. O
 ].94_ COMMENTARII

lectionem altius dlscutere quverit, totam spirituales redo-

lere sensus inveniet. Nam quod Abrahve sedenti in ostio
tabernaculi sui Dominus apparuit, multum congruit devo-
tioni ipsius Abrah,% simul et omninm ejusdem promissionJs
heredum, qui peregrinos se hujus seeuli et incolas, cives
vero alterius vitae, hoc est patriEe coelestis, esse testantur.
Tabernaculis veto in itinere vel in bello ; domo autem in
patria uti solemus: in quo mysterio etiam Isaac et Jacob
in tabernaculis habitasse leguntur. Manet autem in medio
tabernaculi sui quieumque et peregrinum se, nec semper
vieturum in hoc seculo novit, et nihilominus quantum
valet seculi negotiis atque inlecebris sese implicare non
erubeseit. Abraham veto et ejus sequaces qui necessitate
tantum, non autem et voluptate, quve mundi sunt agunt,
quasi in ostio tabernaculi sui sedent, quia jam jamque
exire de mundo parati, ingressum vitae sequentis hetanti
semper animo atque ad futura prmmia extento prvesto-
lantur. Et bene additur, in ipso fervore diei: fervor
quippe diei, in quo Abraham in ostio tabernaculi sui sede-
bat, virtutem designat dilectionis, qua ipse in mente re-
spectu Solis justiti_ ardebat; talisque status, et loci, et
temporis decebat eum qui Dominum erat visurus, et ejus
eolloquio fruiturus, in quo et adveua mundi hujus figu-
raretur, et verve ccelestis gratia_ luee inradiatus, et amore
divime contemplationis inhianter accensus.
Cumg_e elevasset oculos, alrtgaruerunt ei tres virl, _yc.]
Quod tres viri ei apparuerunt, mysterinm est Sanctm
Trinitatis; denique cure tres vidisset, unum adoravlt, et
precatus est Dominum, quia etsi in personis est Trinitas,
in divinitate est tamen una et coadoranda Dominantis
a_lualitas , sicut etiam in Isaia cure angelic_e virtutes gloriam
Sanctm Trinitatis canerent dlcentes, Sanctus, sanctus, sanc-
tus, mox unitatem dominationis ac deitatis subjungunt
addentes: Dominus Deus omnipotens, plena est omnis
-terra gloria ejus. Et bene dicitur quia visums angelos
elevaverit oculos Abraham, quia nimirum necesse est, ut
qui cives cmli videre, qui divin_e majestatis gloriam et
 IN LIB. GE_ESIS_ CAP. XVIIIo ]_

arcana nosse concupiscit, omnem mentis iatuitum ab

infimis desideriis erigat, ac sedula intentione ad lucern veri
Solis aperiat. Bene subinfertur, qtda cure vidisset ange]os,
cucurrit in occursum eorum, adorans, eosque ne se trans-
irent rogavit : quia necesse est ut quotiescumque gustum
aliquem internee dulcedinis animo concipimus; mox om-
nibus votis, ac promtis bonorum operum gressibus sataga-
mus, ne nos citius eadem dulcedo relinquat; sod qu_ ad
tempus gustata est, memoria supern_ suavitatis mentes
nostras aliquanto dintius rcficiat, atquc ab hujus mundi
delectationibus et curis abstractas in _ternorum contem-
platione suspendat. Movet forte aliquos quomodo vcl in
hac lectione Abraham, vel in sequente Loth angelos videns,
hospitio quidem quasi homines susceperit, et quasi mor-
tales cibis humanis refecerit; cure quibus tamcn quasi
cure Deo loquebantur, eorumque verba non alitcr quam
oracula ccBlcstia susceperunt. " Sed credibile est," ut
sanctus Augustinus ait, "quod et Abraham in tribus, ct
Loth in duobus viris Dominum agnoscebant; cui per sin-
gularem numerum ]oquebantur, etiam cure eos homines
esse arbitrarentur. Nequc enim aliam ob causam sic eos
susceperunt, ut tamquam mortalibus, et humana refectioue
indigentibus, ministrarent ; sed erat profecto aliquid quo
ita excellebant_ licet tamquam homines, ut in eis esse Do-
minum sieur esse adsolet in prophetis, hi qui hospitalitatcm
illis exhibebant dubitare non possent: atque ideo et ipsos
aliquando pluraliter, et in eis Dominum aliquando singu-
lariter, appellabant. Angelos autem fuisse scriptura tes-
tatur; non solum in hoc Genesis libro, ubi haec gesta
narrantur ; verum etiam in Epistola ad Hebrmos, ubi cure
hospitalitas laudaretur, per hanc, inquit, etiam quidam
nescientes hospitio angelos receperunt. Verum in hac
susceptione et hoc sentire congrue potest, quia divinitus
sit procuratum ut angetos videntes patriarch_e, velut ho-
mines qmdem susciperent; sed tamquam Deum venera-
rentur, quaterms per distinctionem ta|is obsequii ac devo-
tionis pr_efigura_tur quandoque futurum, ut ipse Dominus
o2
]9_ COMMgNTARII

in came apparens cibis satiaretur earnalibus et hospitio

reciperetur humano. In quo tamen hospitio magls evan-
gelizandi et infirmos sanandi quam manducandi ac bibendi
operam darer; sicut s,'epissime faetum evangelica testatur
historia. Denique expositores sacrarum litterarum hoc in
loco inteUexere completum quod sit Dominus Juda_is:
Abraham pater rester exultavit ut videret diem meum ; et
vidit, et gavisus est. Diem quippe Domini vidit, cure
tres angelos videns, unum adoravit, et alloeutus est Dotal-
hum ; quia in trium distinctione personarum, unius cog-
novit essentiam majestatis. Refecit eos epulis adpositis,
quia inteUexit eum de suo semine naseiturum, qui cum
sit Deus ante seeula, Patti consubstantialis, homo in fine
seculorum verus, veraeiter inter homines conversaturus
appareret ; cibl autem quibus eos refeeit, et ipsi spirituali-
bus sunt pleni saeramentis, de quibus ira memoratur:
FeMinavit Abraham in tabernaculum ad Sarram, dixitque
ei: Mccelera, tria sata similaz commisce, 3yc.] Ubi primo
notandum, quia cuneta velociter aguntur veIut vere in
ministerium divin_e susceptionis; festinat Abraham, aece-
lerare jubet Sarram, properanter famulus injunetum com-
plet officium, ut patenter innotescat, quia beatus Abraham
veraeiter, juxta vocem Domini, exultavit ut videret diem
ejus ; et vidit, et gavisus est : sed et omnes qui respeetu
divime grati_e tanguntur in animo, eonfestim in obsequium
supernm voluntatis, lmtis bonorum operum et cogitatuum
passibus exiliunt, seque ac suos auditorea ad aeeelerandam
ohservationem mandatorum ecelestium sedula exhortatlone
provocant. Simila erg% quam commiseuit Sarra ut refi-
ceret angelos, interna est duleedo sermonis Dei, quam
cmlesti Hierusalem, sanetm videlicet ecclesi_e, pollieetur
propheta_ dieens de Domino : Qui posuit fines tuos pacem,
et adipe frumenti satians re. Statimque qui esset adeps
frumenti, manifestius exponens, adjeeit: qui emittit elo-
quium suum terr_. Tria sunt autem sata ejusdem simil_e;
quia in scriptura sacra triplex eat sensus inteUigentize,
historieus videlicet, allegoricus_ et anagogicus : verbi gra-
 IN LIB. GBNESIS, CAP. XVIII. 197

tia; Domlne, dilexi decorem domus turn ; juxta historiam,

decorem domus, quam fecit Salomon Domino, inviolabilem
permanere desiderabat ; laudante eum in ilia populo ejus.
Juxta allegoriam, decorem sanctm eeclesim per orbem
universum fulgere desiderabat, cui dicit apostolus: Vos
enim estis templum Dei. Juxta anagogen, id est, sensum
ad superiora ducentem, cupiebat videre decorem patrim
ccBlesris domus, scilicet non manufactm, sed mternve in
cc_lis. Hujus mensurm triformis et in evangelica parabola
facit Dominus mentionem, Simile est., inquiens, regnum
co_lorum fermento, quod acceptum mulier abseondit in
farinve saris tribus, donec fermentatum est totum. Fer-
mentum namque evangclicum muller in farinm saris tribus
abscondit ut totum fcrmentetur, cum sancta ecclesia,
quam hoc in loeo Sarra signifieat, sive historiam in scrip-
turis prmdieet, sive allegoriam reveler, seu ad superna con-
templanda oculum sum exposltionis adtollat, semper ut
dictis suis virtutem sive Dominiem seu fraternm caritatis
instituit. Neque ullatenus se scripturam recte intellexisse
quisquam putet_ in qua institutionem caritatis invenire
non potuit. Saturn est autem genus mensurm apud Pa-
lmstinos, unum et dimidinm modium capiens : quod autem
Sarra subcinericios facit panes, multum ad rein pertinet.
Subcinericii panes dum coquuntur, ipsi quidem cure igni
coquuntur, latent in abdito, sed solus qui super adgregatur
cinis intuentinm oculis patet, at ubi eoeti fuerint, remo-
vetur cinis, ac mundi ante ora vescentium panes transfe-
runtur, quia nimirum eloquia Domini igne sunt examinata,
videlicet Spiritus Sancti, per quem scriptura ipsa confecta
est; sed aliquoties vilitate ae simplieitate stili ipse in se
scientiam in tantum obtineat, ut quid in se fervoris spi-
ritualis, quantum alimonim ccelestis habeat, non facile
luceat: at dum ablato velamine litterm per ministerium
prmdicatoris suavitas sensus spiritualis auditorum eordibus
reseratur, quasi, exeusso einere, panes duleissimi reficiendis
fidelibus offeruntur. Vitulus quoque tenerrimus et opti-
mus quem de armento tulit Abraham, ipsum Mediatorem
198 COMMENTARII

Deiet hominum significat, quem pro revertente a se fillo

juniore, id est, populo gentium, juxta parabolam evangelii,
pater clementissimus mactavit. Ipse namque est vitulus
de armento tenerrimus et optimus, ad occidendum coquen-
dumque singulariter cc_li civibus adsumtus, quia de omni
humano genere solus est speclaliter eleetuss cujus sanguine
mundus redimeretur, et per quem instaurarentur non so-
lure qu_e in terra, sed etiam qu_e in ccelis sunt in ipso, ut
apostolus ait. Qui videlicet vitulus recte tenerrimus et
optimus dicitur: quid enim tam tenerum tamque opti-
mum, quam est ille qui humiliavit se pro nobis erigendis,
faetus obediens Patri usque ad mortem, mortem autem
crucis ?
_lit quoque l_tFrum, et/ac, _ye.] Per lac primordia et
velut elementa legis Mosaie_e, per butyrum evangelic_e
perfeetio doctrime : per lac simplicitas litter_e in scripturis,
per butyrum virtus sensus mystici qui de littera generari
solet exprimitur. Vel certe lac initium fidei, butyrum
perfectionem operis qme ex fide creatur insinuat. Qu_e
cuncta Abraham posuit coram viris quos suseeperat, ut
significaret filios promissionis epulas spirituales Domino
semper oblaturos, panes videlicet lectionum sanctarum,
vitulum Dominiea_ Incarnationis, lac fidei sive historie_e
perfectionis; butyrum seusuum sire operum bonorum,
ubi bene adjungitur:
Ipse vero stabat juxta eos sub arbore :] Quia nimirum ita
epulis fidei et virtutum Dominum bene vivendo pascere, id
est, delectare debemus, ut semper nos in conspectu ejus
adsistere meminerimus, juxta illud beati Helim: Vivit Do-
minus, in cujus conspectu sto. Et sicut Psalmista: In
conspectu, inquit, angelorum psallam tibi. Et hoc sub
arbore Dominicve passionis, dicentes cure Apostolo : Mihi
autem absit gloriari nisi in cruce Domini nostri Jesu
Christi.
Cum_ue comedissent, dixerunt ad eum : _ est Sarra
uxor tua ? _c.] Ambo quidem Domini domus, et Abraham
videlicet et Sarra, cure summa festinantia refectionem pr_e-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XVIII. ]99

parant; seal quasi in domo bene disposita Abraham cure

paratis epu_s audentior ad Dominum accedit: Sarra timore
ac verecundia muliebri sese in tabernacuIo, immo post
ostium tabernaculi cohibet, nec jam adpropiare audet, sed
de abditis quve vir suus cum Domino loquatttr auscultat:
ideoque quoniam et devota Deo, et suo bene subdita erat
marito, gaudinm imrtus quod multum desiderabat audivit ;
nec quidem cujusllbet partus, sed illius in quo benedictio-
nero et ipsa in futuro et omnes acciperent nationes. Bene
autem postquam comederant angeli, filium suis hospitibus
promittunt nasciturum; quia cum epulas boule nostr_
operationis et fidei Dominus susceperit, gratia nos sum
benedictionis remunerat. Comederunt autem angeli, vel
potius comedisse videbantur, ut sanctus Raphael exponebat
Tobi_e, ut sacramentum Dominic_e Incarnationis, in qua
ipse magni consilii Angelus tamquam homo erat manduca-
turus, non solum visibiliter apparendo, sed etiam ad men-
sam hominum residendo ac manducando, figurarent; sed
illi, sicut idem Raphael ait, cibo invisibili, id est, qui ab
hominibus in came degentibus videil non potest_ uteban-
tur ; videlicet gaudio contemplationis ; de qua et Dominus
in evangelio: Quia angeli, inquit, eorum in ccelis semper
vident faciem Patris mei qui in ccelis est; semper etenim
vident, hoc est etiam cure ad nos aliqua ministratuil foils
veniunt: eredibile est autem quod esca quam manduea-
bant, statim ut spirituale vel _etherium corpus eorum con-
tigit, velut aqua ardenti flammm injecta consumta fuerit, et
non sicut aqua arenti terrve infusa, ad reficiendum corpus
eorum profecerit, quomodo in nobis, cure manducamus,
fieri solet.
Erant autem arabo series provecteeque eetatis, $yc.] Ad
faciendam auxesin potentise c_lestis, ambos dicit esse se-
niores, et insuper Sarram, cure fuisset sterilis, rum etiam
cruore menstruo jam destituam, propter quod jam parere
non posset, etiamsi sterilis non fuisset. Porro si femina ita
sit provectioris mtatis, ut ei solita mulierum adhuc fluant,
de juvene parere potest, de seniore non potest; quamvis
200 COMMENTARII

adhuc possit ille senior, sed de adolescentula gignere, sicut

Abraham post mortem Sarr_e de Cethura potuit, quia vivi-
dam ejus invenit vetatem ; hoc ergo est quod nimirum
commendat Apostolus cure ait: Qui pr_eter spem in spe
credidit, &c. (Rom. iv. 13.) Ad hoc enlm dicit Abrahve
jam corpus fuisse emortuum, quoniam non ex omni retains,
cui adhuc esset aliquod pariendi tempus extremum, generate
ipse in ills _etate adhuc posset : ad aliquid enim emortuum
corpus intelligere debemus, non ad omnia; ham si ad
omnia, non jam senectus vivi, sed cadaver cst mortui.
Quoerisit occulte dicens : Postfuam senui, ¢yc.] Hujus sen-
tentive meminit Apostolus Petrus, cure mulieres viris suis
obtempcrare admonens adjecit: Sicut Sarra obediebat
Abrahve, dominum cure voeans. Videtur autem simile
huic loco quod supra de Abraham legitur; quia, audito
Sarra_ partu, eeciderit in faciem, et riserit in eorde suo
dicens : Putasne centenario nascetur filius, et Sarra nona-
genaria pariet ? addiditque dicens ad Deum: Utinam Is-
mabel vivat coram te! verum quia Apostolus dicit quocl
Abraham non hvesitaverit difl_dentia, Sarram vero hmsitasse,
sequens Domini sermo manifestat dicentis ad Abraham:
Quare _ Sarra dicens : Num vere parilura sum anus ?]
Restat intelligi quod audito quia Sarra paritura esset
filium, et Abraham prius riserit admirans in gaudio, et ipsa
Sarra postmodum dubitans in gaudio; cujus tamen du-
bietas, continuo data ratione divina_ potential, ablata est,
dicente ad eum Angelo :
Numquid Deo est quicquam di_cile ? 3yc.] Qua audita
sententia_ adeo dubietate omni remota, in fide confirmata
est, ut merito de ilia dicat Apostolus ; Fide et ipsa Sarra
virtutem accepit ad emissionem seminis. Quod autem
dicit_ revertar ad re, et adjunxit, vita comite, humano qui-
dem more loquitur, quasi diceret, si vita comes fuerit.
Sed altius intelligendum quod angeli semper vita comite
sire in cmlis eonversentur, seu ad terras descendant, illa
utlque vita qu_e dicit: Sicut enim Pater habet vitam in
semetipso, sic dedit et Filio vitam habere in semetipso ;
 IN LIB. OBNBSIS_ CAP. XVlII. 20]

_CUjUS videlicet vitro visione atque iUustrationc et ange|i et

homines sancti fiunt pcrpetuo beati. Comparandus sane
videtur hic locus a contrailo faetis protoplasti ; ille eteIfim
post reatum prmvarlcationis non vidisse Dominum Deum,
seat vocem tune deambulantis in paradiso perhibetur au-
disse: hie futurm benedictionis fide, ape ac dilectione
accensus vidit stantem Dominum ; quia nimirum cure hoc
mansura erat, ab illo contemplatio divinm elaritatis abs-
cesserat: ille audita voce Domini Dei abscondit se tre-
mebundus, quia profecto se errasse erubescebat. Hic viso
Domino statim lmtabundus adcurrit, cui se complacuisse
obedientim merito credebat. Ille ad auram post meridiem,
iste in ipso fervore diei; quia hie diviui amoils igne flagra-
bat, ille divinm protectionis et dilectionis a se lucern pec-
cando fugaverat. Hic hospitem Dominum recipit ac refi-
cit, ut adpositis epulis carnalibus insinuet quod eum epulis
spiritualibus in eorde pie vivendo reficeret ; juxta quod ipse
Dominus de suis amatoribus promisit: Ecee sto ad ostium
et pulso; si quis audierit voeem meam, et aperuerit mihi, in-
trabo ad ilium, et eoenaho cure illo, et ipse meeum ; ille, id
eat, protoplastus, qui vetitum comedit et eas quas in pr_e-
sentia Domini angelorumque ejus habere perpetuas poterat
delicias amisit, foils etiam a ligno vitro visibiliter exclusus,
ut patenter ostenderetur, quod sapienti_ fruetum ineor-
ruptibilem, quo invisibiliter frui solebat, perdidit. Et quia
beatus Abraham mer_to pim devotionis jam fruetum sa-
pientim et vitro quve Christus est aliquantisper gustaverat;
recte sub arbore eonsistens Dominum vidisse ae suseepisse
narratur. Illic Eva, relieto timore divino, negleeto viri
eonsilio, accessit temeraria ad serpentem, in quo diabolus
loquebatur, a quo sedueta ad eomedendum vetita, virum
quoque sum prmvaricationis complicem fecit; propter quod
et justin damnationis eum viro aeeepta sententia audivit
inter alia, In dolore paries filios ; primumque Cain filium
maledicfionis et fratricidam genuit. Hic Sarra subdita
timori divino, simul et religiosam viri fidem atque operatio-
nero secuta, apparente Domino, expectabat ipsa domi donee
 COMMENWAR_[I

vir oceurreret, et qua_ essent agenda disceret; sed et epuUs

in suseeptionem Domini p_paratis, nihilominus ipsa se
domi verecundata retinuit ; ac virum suum cum eis prmire
ad Dominum eique munera sure devotionis simul et ipsius
offerre gaudebat. Quapropter ambo remunerationem sui
beneficii promissa sobole perceperunt; nee qualibet sobole
sed ilia utique in qua benedieerentur omnes gentes. Et me-
rito, ibi enim reatus prmvaricationis in primo Adam debita
ultione pleetebatur; hie tempus redemtionis per seeundum
Adam et prmsagabatur futurum et parabatur. Sequitur:
Cure _urrexissent ergo inde viri, direxerunt oculos contra
Eodomam, _yc.] Cure surrexisse dieautur inde viri, osten-
ditur quod sedentibus eis, adstans ministrabat Abraham,
quamvis primo stantes viderit. Direxerunt autem oculos
contra Sodomam, ut sicut fidem beati Abrah_e betis pro-
missionibus remunerarent, ita perfidiam impim civitatis
flammis ultrieibus perderent; juxta illud Psalmista_, qui
cure de sanetis pietatem Domini przemisisset : Oeuli Do-
mini super justos, et antes ejus ad preces eorum ; protinus
severitatem ejus in reproborum ultione subjunxit : Vultus
autem Domini, inquiens, super facientes mala, ut perdat de
terra memoriam eorum. Quod autem cure angelis gradie-
batur, Abraham deducens eos, ex consuetudine devotae
hospitalitatis feeisse credendus est; sed felices illi gressus,
quibus homo enm angelis ingredi meruit in terra, eosque
cure ad se venissent visitandum ad eoelum redituros dedu-
cere; felix autem nune eorum vita qui angelieam in terris
eonversationem sequuntur ; videlicet sobrie et juste et pie
et caste vivendo, ac divinis laudibus semper, quantum
mortali possibile est, vacando. Verum beatus Abraham,
quia Dominum adeo gaudenter venientem excepit, ut etiam
abeuntes quasi domesticos deducere curaret, meretur alti-
ora divinorum operum secreta cognoscere, qui et ipse
distrietionem superna_ animadversionis venturam mundo
inte]ligens ; sieut prius se Deo devotum in hospitibus
suscipiendis ostenderat, ita erga proximos soliicitum pro
eis postmodum supplicando monstravit.
 IN LIB. GENRSIS:_ CA_. XVIII. _0_

Di_ itaque Dominus : Clamor 8odomorum, 3;c.] Clamo-

rein Sodomorum scelerum famam vel potius infamiam dieit,
a quo nos prohibens Apostolus dicit : Omnis amaritudo et
ira et indignatio et clamor et blasphemia tollatur a vobis cure
omni malitia; cui nimirum clamori contrarius est clamor
electorum, de quo confidenter suo Creatori supplicantes,
aiunt dicentes singuli; ])online, exaudJ orationem meam,
et clamor meus ad te perveniat. Magnus quippe illorum
clamor est meritum sublime et intentio fidei c_lestia sola
qu_erens, nbi Christus est in dextera Dei sedens; qui
quoniam non terrenas opes, non gloriam inanem caducam-
que, non moritura carnis gaudia, sed superna tantum bona
desiderant; altum profecto et quasi clamore personum
est omne quod agunt. Verum multiplicato clamore pec-
catorum, id est, enormi illorum scelere; videamus quid
sequitur.
Descendam, (inquit,) et videbo utrum clamorem, _yc.]
Quod ergo se deseendere Dominus ad videndum an idem
clamor verus esset, aiebat; non suam ostendit ignoran-
tiara, qui omnium habet scientiam, sed nostram instruit
temeritatem, ne antequam perfeete discamus, proximorum
reprehcndere faeta pr_esumamus; quod ipsum nos et in
constructione turris doeet, ubi scripture est : quia descen-
dit Dominus videre civitatem et turrem quam _edificabant
filii Adam ; quid enim de cmlo in terrain non videret, de
quo scripture est: quia nudus est infernus coram illo, et
nullum est operimentum perditioni.
Converteruntque se inde, et abierunt _odomam, _c.]
Legitur in sequentibus quod duo angeli Sodomam venerint
et suseepti sint a Loth; unde verisimile videtur quod
hoc in loco duo angeli discesserint ab Abraham, et ille
cure uno qui secure remansisset locutus pro eivitate peri-
tufa intercesserit. In qua intercessione prvecipue beati
Abrahve perpendenda est humilitas, qui cure tanti sit
habitus apud Deum, ut et eum hospitio quasi familiarem
susciperet, et apud ipsum pro aliis quasi apud unanimum
amicum intercederet ; nihilominus in sua vestimatione rills
 COMMENTARI 1

ipse permansit ac despectus ; uncle in secuuda sua oratione

dicit ad eum,
Quia semel COelrl
, loquar ad Dortdnum rneura cure sire trel-
lis et cinis.] Quo verbo manifeste nostram redarguit super-
biam, qui longe ab altitudine meritorum ejus distantes,
longe a conlocutione divina pro nostra tarditate atque
inertia remoti, nihilominus typo elationis inflati, cinerem
nos ac pulverem futuros minime recolimus: nam beatus
Abraham quo divin_ visionis puritati altius adpropinqua-
vit, co certius su_ fragilitatis infirma dispersit et abjecta.
At nos qui a contuitu internee claritatis nubi]o nostr_e
pravitatis excludimur, tanto minus insit_ nobis miserive
tenebras deflemus, quanto nil prveter has intueri solemus.

IN CAP. XIX. Veneruntque duo angeli Sodornarn yes-

pete, _yc.] Non sine eausa angeli qui ad meridiem ad
Abraham venerant, vespere Sodomam venire perhibentur :
qula nimirum iUi prospera ac l_eta nuntiare, huic adversa
inferre venerunt; ille fruetu lucis ad ecelestia flagrabat,
h_c vitiorum tenebris obsessa perditioni mternw pro-
pinquabat.
Qui cum vidisset, surrexit, et ivit obviam eis, 3yc.] Mag-
num perfeetumque in beato Loth exemplum Deo devotee
hospitalitatis ostenditur, qui ingredientes urbem hospites
non solum oeeurrens exeipere paratus fuit ; verum etiam
ut ad se diverterent seeumque requieseerent obnixius
postulabat. Renuebant autem primo domum ejus intrare,
quod tamen postmodum eo eompeUente faeere eonsense-
runt; ut sic industriam hospitalitatis ejus diligentius
probarent; probatam dignius remunerarent, dum eum a
peeeantium interitu eum sua domo eriperent.
Prius autem quam irent cubitum, vlri civitatis vallaverunt
domum, _;c.] Hoe est quod propheta Esaias de populo
Israel supra modum peeeante ait: Peeeatum suum sieut
Sodoma pr_edieaverunt, nec abseonderunt. Peecatum
quippe suum sieut Sodomitm pr_dieaverunt, nec abscon-
derunt, cure absque respeetu pudoris alieujus omnes a
 IN LIB. GENR81S, CAP. XIX. 205

pue._li _etate usque ad ultimam senectutem masculi in maq.

culos turpitudinem operari solebant; adeo ut ne hospiti-
bus quidem ac peregrinis sua scelera abscondere, sed et
hos vim inferendo, suis similes facere sceleribus, atque
suis faeinoribus impUcare eontenderent. Quod veto furen-
tibus eis in tale flagitinm patrandum dieit inter alia
Loth :
Habeo duas filias, _yc.] Quoniam prostituere volebat
filias suas hac compensatione, ut viri hospites ejus nihil
a Sodomitis tale paterentur ; utrum admittenda sit com-
pensatio flagitiorum vel quorumque peccatorum, ut nos
faciamus mall aliquid, ne alius gravius malum faciat; an
potins perturbationi Loth non consilio tribuendum sit,
quia hoc dixerit, merito qu_eritur; et nimirum periculo-
sissime admittitur h_ec eompensatio; si autem perturba-
tioni human_e tribuitur, et menti tanto malo permot_,
nullomodo imitanda est.
Et ecce miserunt manure viri, el introdu:eerunt ad 8e
Loth, _e.] Quod ostium Loth obeluserunt angeli, ne vel
ipsum, vel aliquem de domo ipsius possent ad perdendum
rapere Sodomit_e, patenter insinuat quia nulluIn de electis
Dei perditura sit impietas et persecutio reproborum,
dicente Domino de ovibus suis: Et ego vitam _eternam do
eis, et non peribunt in _eternum, et non rapiet eas quis-
quam de manu mea. Quod item Loth faeultate ab angelis
data nullum de eivibus perfidis, ne de suis quidem cog-
natis sire amicis, tametsi multum conatus, potuit ad salu-
tern revoeare; significat quia nullins labor hominis ad
numerum pr_edestinatorum qui ante constitutionem mundi
eleeti sunt a Domino, vel unam possit animam adjicere :
Novit enim Dominus qui sunt ejus. Verum etsi nostram
fragi]itatem qui ad electorum sortem pertinent latet ; non
tamen ab agenda eura nostrm salutis eessandum, non ab
instruendis pro_imls lingua est continenda; sed ad exem-
plum beati Loth, et nobis caste vivendum, et errantium
quoque correctioni officium pietatis impendendum: con-
stat enim quia etsi pr_destinatos ad interitum salvare
_0_ COMMENTARII

nequivimus, nostrre tamen benignitatis quam erga iUorum

salutem impendimus mereedem non perdimus.
YEt edu_ertmt eum posueruntque e_tra civitatem, _yc.] •
Generaliter quidem ineendium et perditio Sodomorum,
de qua ereptus est Loth, pmnam ultimse districtionis
designat; quando completa in fine seeuli summa eleeto-
rum, omnes impii a_ternum rapientur in ignem, Domino
exponente, qui ait: Similiter sicut faetum est in diebus
Loth, edebant et bibebant, &e. (Lue. xvii. 28.) Cui adtesta-
tur etiam apostolus Judas, dieens : Sicut Sodoma et Go-
mona et finitimse eivitates, simili modo et h_e fomicatte
sunt, abeuntes post earnem alteram, fac_ sunt exemplum,
ignis aeterni pmnam sustinentes. Potest autem idem ignis
Sodomiticus etiam flammas vitiorum quibus in hac vita
reprobi uruntur, atque ad sempitemum pr_eparantur in-
eendium non inconvenienter insinuate, qui cure nune in
eoneupiseentiis terrenis carnisque inhcebris ardere non
cessant, tune igne ultionis ardere numquam desistent.
Hune quoque sensum Domino adfirmante, immo etiam
doeente, qui ait: In ilia hora qui fuerit in tecto et vasa
ejus in domo, ne descendat tollere illa; et qui in agro,
similiter non redeat retro; memores estote uxoris Loth.
Neque enim docemur ne instante artieulo ultimi examinis,
eulmen rectse eonversationis deserentes, ad ima concupis-
centire mundialis animum defleetamus; vel ne relieto
aratro agriculturae spiritualis, retro respiciamus, quando
non ultra nobis operum aliqua correctio restat, sed eorum
qum operati sumus reddenda ratio instat ; verum potius
imminente judicio, fidelibus hzec exhortatio datur, ut
cceptis bonis ac salubribus insistant, ne vitiorum qum
reliquere contagia repetentes, Loth imitentur uxorem,
qum ardentem sulphure Sodomam dum incauta respice-
ret, versa est in statuam salis. Dum ergo nos Dominus
uxorem Loth imitari prohibet, ostendit profecto quod
incendium civitatis, ad quod oculos reduxerat, ilammas
vitiorum, quas vitare et valemus et debemus, exprimit.
Uncle nunc exhortatio angelorum, qua eductum de Sodo-
 IN LIB. GENESIS, CAP. XIX. 207

mis Loth admonuerant ne retro respiceret, ueque in omni

circa regione consisteret, sed montem salvandus peteret,
et spiritualiter intelligenda, ct maxima cst nobis intentione
sequenda; ne videlicet ardores et incentiva vitiorum qu_e
parumper evasisse videmur, incauti repetamus, neque
omnimodis in vicinia peccantium, quantum possibile est,
manere consentiamus, ne illorum exemplo a nostrve via
rectitudinis aberremus, juxta illud Psalmist_e de beato
viro: Et in via peccatorum non stetit; sed ad £astiginm
arduve c_onversationis conscendere ocius curemus.
Dixitque Loth ad cos: Qu_ao, Domine mi, quia invenit
servus tuus gratiam coram re, _yc.] Non ita prvesidium
vicinve civitatis petiit beatus Loth, quasi malum sibi alicu-
jus plag_ superventurum timeret, si ad montem pervenire
potuisset ; sed ea potius intentione ad civitatem juxta posi-
tam divertere cupiebat ; ne dum montis altitudinem, qui
]ongius aberat, peteret, in ipso itinere positum flamma
qu_e impiis proxima imminebat, absumeret.
Ecce etiam in hoc _uscepi preces tuas, ut non subvertam
urbem, _c.] 0 quanta viscera divinve pietatis, non solum
justum a perditione sceleratorum liberat, sed et plurimis
eorum propter salutem ejusdem justi vitam quam non
meruere conecdit; ut et in eis qui perirent quid impietas
mereretur ostenderet, et in his qui remanerent quantum
intercessio piorum apud Deum valeret indicaret.
Idcireo vocatum est nomen urbis illius Segor.] Segor
interpretatur Parva, qum idcirco sic vocata eat, quia dix-
erat Loth, Numquid non modica est. Prius autem Bale
vocabatur, ut in" superioribus legitur; Contraque Regem
Bale: ipsa eat Segor. Interpretatur autem Bale, devo-
ratio, quam ita dietam aiunt Hebrmi quod tertio terrve
motu absorta sit. Sieut autem Sodoma ardens ilammas
vitiorum, et mons ad quean ascendere Loth jubetur, virtu-
tuna culmen insinuat; ira Segor quemdam bonve conver-
sationis modum minus perfectum designat; qui etsi a
celsitudine perfectorum adhuc longe abest, jam tamen a
contagio sceleratorum secretus est. Verbi gratia, qui con-
 COMMENTARII

jugalem recte servat vitam, a fornicationis quldem flamma

sulphurea evasit; nec tamen montem continentim con-
scendit : qui a rapinis atque avaritia manum mentemque
avertit, ac de rebus habitis pauperibus dare consuevit;
necdum tamen omnia reftnquere potuit; de incendio
quidem Sodomorum effugit, mcenia parvm civitatis in qua
perieulum interitus evaderet intravit ; sed necdum arcem
virtutis in qua jam perfectus emineret ascendit, et cetera
hujusmodi.
Sol effressus est super terrain, et Loth inffressus est
Begot , _c.] Softs egressio super terrain, cure qua subversa_
sunt Sodoma et Gomorra, manifestationem ultimi designat
examinis; quando, justis omnibus ereptis, impios repen-
tinus opprimet interitus. Et reete utique Dei judicio fac-
turn est, ut qui beatum Loth in tenebris noctis multum
laborantem ac renitentem suis flagitiis inretiri tentaverunt,
adveniente subito die, hunc ereptum cernentes, ipsi pror-
sus interirent, quique ipsi fcedis voluptatibus carnis in
tenebris arserant, apparente subito mane, sulphure consu-
merentur et igne: quia et omnes qui in cmcitate mentis
occulte vitfis inserviunt, in cognitione sui sce]eris palam a
distrieto Judice ferinntur. Item notandum quod una
eademque nocte et Loth hospite Domino gaudebat et
defendebatur ab hostibus ; et Sodomit_e sua scelera accu-
mulate, etiam ipso Loth cure hospitibus suis fcedato, labo-
rabant ; orto autem sole, hic ftberatus pro sua justitia, ilft
pro sua impietate damnati: quia nimil_am in nocte hujus
secuft et sancti gaudent in cubilibus suorum cordinm reci-
pere ilium qui dixit: Ecee ego veniam et habitabo in
medio tui; et in Apocalypsi: Ecce sto ad ostinm, ct
pulso ; si quis audierit vocem meam, et aperuerit mihi
januam, introibo ad ilium, et c_nabo cure illo_ et ipse
mecum. Et impii suis tentationibus, vel opera fidelium,
vel ipsam corrumpere fidem qua_runt; apparente autem
mane futuri secuft, hi coronam vita_ accipiunt, ilft p_nam
perpetu_e morris incurrunt. Condigna autem suis scele-
ribus pvena Sodomita_ pereunt. Nam quia in putredine
 IN LIB. GENESIS, CAP. XIX. _09

luxurim et ardore libidinis vitam duxerunt impiam, merito

cure flammis ignium etiam fcetore sulphuris puniuntur.
Nec dubitandum quia tali p_na non solum ad prmsens
damnati, sed etiam sunt perpetuo damnandi, dicente apo-
stolo Johanne : Timidis autem, et ineredulis, et exseeratis,
et homieidis, et fornicatoribus, et venefieis, et idololatris, et
omnibus mendacibus, pars illorum erit in stagno ardente
igne et sulphure. 2Equatur ergo po_na et ultio generibus
peccatorum, juxta illud quod Vir Sapiens plagas zEgyptio-
rum interpretans air: ut scirent quia per quae peccat quis,
per hmc et torquetur_ sicut econtra beatus Loth juxta
modum vitre quam ducebat meruit liberari: quia enim
hospitalis extiterat, contig_t eum susceptis bonis hos-
pitibus ab interitu salvari. Nec dubitandum quin ab
eisdem hospitibus post mortem sit in oeterna tabernacula
receptus ; ut qui c0eli cives in suum introduxit hospitium,
suisque refecit epulis, ab eis ipse in habitacula e_lestia
induceretur; ubi pane angelorum perpetuo, hoc est, con-
spectu divinze claritatis gloria reficeretur ; quod vero dici-
tur, quia Dominus pluit a Domino sulphur et ignem de
ecelo, manifeste distincta est Patris et Filii persona, et
Sabellii hmresis repudiata, qum ipsum Patrem dieit esse
quem Filium. Pluit autem Dominus a Domino, Filius a
Patre, unde et alibi dicitur Patri: omnia in Sapientia
fecisti, hoc est, in Filio. Cui simile est illud Psalmistze,
ubi ita duas Patris et Filii deseribit personas, ut tamen
unam in duabus personis deitatem insinuet: Sedes tua,
Deus, in seculum seculi ; virga mquitatis, virga regni tui;
dilexisti justitiam, et odisti iniquitatem, propterea unxit te
Deus, Deus tuus. Sedes enim tua, Deus, Deo filio dicitur ;
unxit te Deus, Deus tuus, de Deo Patre subjungit.
ResTiciensque uxor ejus post se, _c.] Hoc vere juxta lite-
ram factum esse credendum est. Denique Josephus refert
usque ad sua tempora eamdem salis statuam in portis
ejusdem civitatis perdurasse. Et quidem uxor metu foemi-
neae fragilitafis ad elamorem pereuntium repentinum, et
fragorem flammarum ccelo delapsarum, retro respexit ; sed
VOL, VII. P
210 COMMENTARII

eorum tamen tenet in hae infirmita_ figuram, qui semd

mundo renuntiantes, ae virtutum iter arduum inchoantes,
repente adea quae reliquerant munch desideria, instabiU
et velut muliebri eorde recurrunt ; de quibus apostolus
Petrus: Melius, inquit, eis fuerat non cognoseere viam
justiti_e, quam post agnitionem retrorsum eonverti ab eo,
quod i11is traditum est, sancto mandato ; sicut eeontra
Loth qui sua quae possederat omnia cure peecatoribus
peritura reliquit, illos qui vere mundo abrenuntiant, neque
eos abrenuntiasse pcenitet, insinuat ; quos etiam beatus
Noe, quiet ipse euncta sua cure reprobis, sicut hic igni-
bus, sic ine undis absumenda rehquit, manifeste designat :
quod autem uxor Loth, alum seab itinere quod Dominus
ostendebat, avertisset, extincta et in statuam salis eonversa
est; apte indicat quod hi qui a via veritatis repetendo
vitia dechnant, ipsi quidem in sua pravitate pereunt; sed
exemplo perditionis sum aliis quasi condimentum sapientiae
relinquunt, ut hi eorum interitum reminiscentes, cautius
se et circumspectius in arrepto justiti_e proposito eusto-
diant. Denique Dominus admonens fideles ne cceptum
fidei callem deserant, quasi petram eis salis, quo dulcius
ejus verba sapiant, adhibet, cure dicit inter alia, Memores
estote uxoris Loth. Qui ergo ignem vitiorum, qui ultimum
evadere judicium desiderat, oportet ut praeteritorum obli-
viscens, in ea quae ante sunt divinze promissionis gaudia
semper intendat.
Ascendltque Loth de Segor, mansitque in monte, _e.]
Festinavit ad montem ascendere de Segor, quia hoe magis
plaeuisse angelis per quos ereptus est eognovit, timens ne
qu_e et articulo temporis illius sua intercessione perieulum
mortis evasit, postea tamen ob scelera civium eadem urbs
posset simili cure vieinis urbibus perditione consumi ; per-
timuit maxime, cure nosset earn tempore superiori erebro
terr_e motu fuisse eonsumtam: unde et Bale, id est, prm-
eipitans sive devorans vocata est. Sed et juxta intelligeno
tiam spiritualem, quia Sodoma flammas vitiorum, Segor
modieam adhue inchoationem bonorum operum ; mons alti-
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XIX. _1_

tudinem virtutum designat; necesse est, ut cure ab incen-

dio vitiorum quisque ad initium virtutis accesserit, non
jam in ipso initio segnis perseveret, sed ad altim_m bon_e
actionis profectum, semper alacri gressu tendere ac pro-
perare eontendat.
Di_itque major ad minorem : Pater noster sene_ est, _yc.]
Quibus refertur quomodo fili_e Loth ipsum vino inebriantes
dormierunt cure eo, et eoneipientes pepererint Moab et
Ammon patriarehas Moabitarum et Ammonitarum. Et
quidem historia hme eontra naturalem human_e eoneep-
tionis morem faeta videtur, sed non potest faetum dubitari,
quod tanta auetoritas faetum esse refert. Potest autem
exeusabilis videri Loth, quod tale seelus ineesti neseiens
pertulit magis, quam feeit ; sed non exeusatur in eo quod
tam reeentis impiorum exterminii oblitus, vino tantum
indulserit, ut quid erga se ageretur experlri non posset.
Exeusabiles _-identur et titian, quia non eausa luxuri_e
patrem incestaverint, sed quia nullum virorum in terra
remanere, verum omnes eadem poena flammarum con-
sumtos esse putassent ; et suspicatw sint quia sicut post
diluvium per tres filios Noe et totidem nurus genus
humanum restauratum est, ita nunc per seet patrem
suum qui soli ignibus superessent denuo foret reparan-
dum ; ideoque hoe per somnum magis agendum rat_ sint,
ne pater sciens tale connubium aspernatus respueret et
sprevisset. Possunt excusabiles ergo videri, quod se in
hujusmodi facto obsequium divinm disposltioni pr_estare
credebant ; sed non excusantur in eo quod non vel sui
patris in taft negotio voluntatem sive consilium qumrebant,
vel temporis moram expectabant, donec certius quid de
genere humano per orbem esset actum cognoseerent.
Juxta sensum vero moralem possumus in hoc facto intelli-
gere, quod nuUus terrenm adhue inhabitationis status,
quamvis sublimis esse videatur, a culwe tentantis possit
liber esae contagio. Ecce cairn beatus Loth putidas qui-
dem Sodomorum flammas evasit, Segor tuque peccatricis
civitatis ruinam vitavit_ montis verticem ascendit; sed ubi
P2
212 COMMENTARII

eum in sublimi virtutum aree positum rebaris_ ibi noete

inebriatum, et a filiabus suis repente fcedatum eonspieis:
quia smpe eontingit, ut qui per inlustrationem gratim
eoelestis alia vitiorum tentamenta devieerant, denuo per
inertiam propri_e infirmitatis aliis enerviter sueeumbant.
Dueatus quippe angelieus auxilium eceleste quo a peeea-
torum perieulis liberamur indieat ; fili_e veto beati Loth
earnales etiam sublimium virorum eogitationes exprimunt,
quarum ineuria ita nonnumquam eis suberigitur, ut etiam
ex pio eorde verbum sive faetum minus probum, quasi
filii nequam eoneipiantur. Neque enim dubitandum est,
quia filii Loth ex filiabus nati, qui gentiles populos eta
fide sui patris alienos proereaverunt, ilia sanetorum opera
designent, qu_e non ad regulam sanetitatis, sed ad malo-
rum potius pravitatem pertineant; quale fuit adulterium
David, qualis elatio regis Ezeehim, qualis ineauta proeessio
Josim regis ad pugnam in qua oeeideretur, et regnum
Davidieum deineeps hostibus proderet; qualis deinde
negatio beatissimi apostolorum prineipis. Conveniunt
autem sieut smpe rebus tempora; nam Loth qui mane
inlueeseente a Sodomis ereptus fuerat, noete instante in-
ebriatus ae deeeptus est : quia nimirum quod salvamur a
perieulis, inlustrantis est gratim Dei; quod relabimur ad
vitia, nostrm est e_eeitatis et infirmitatis. Generantur de
filiabus Loth Moab et Ammon, quos peccata designare
testatur etiam illud legis pr_eceptum quo dicitur: Moabitee
et Ammonitm non intrabunt in ecclesiam Domini usque
in tertiam et quartam generationem, et usque in aeternum ;
quia errores et vitia, ut diximus, electorum nequaquam in
numerum virtutum quibus eccletfia perficitur atque ornatur
adnumerantur; sed bonorum potins operum superposi-
tione ne appareant obteguntur; sed et nomina filiorum
Loth, quorum prior De patre, secundus interpretatur
Populus meus, consuetudini vitiorum decenter aptantur ;
quae non a Deo conditore nobis insit_e, sed nostra ex
-primm conditionis origine divinitus mihi insertum esse
eomperio. Cognomino et Ammon, id est, Populum meum,
 IN LIB.,_}ENESIS_ CAP. XXo 21_

quia et mihi hoc applicandum, et non naturarum conditori

adscribendum eognoseo. Sane notandum, quod proprie
populus merosus interpretatur. Populus autem meus Am-
mon dicitur_ quod ipsum quoque a peeeatorum siKnifi-
catione non discrepat. Sicut enim de vlrtutum proventu_
qu_ a Domino nobis donantur_ l_tari debemus; ita ne-
cesse est ut de vitiorum exortu_ qu_e de nostr_e corruptione
natur_e prodire constat_ salubri mcerore eompungamur;
Et h_ec quidem filius Loth de incestu coneeptus ; porro
Isaac qui de promissione natus est et interpretatur Gau-
dium, virtutum gratiam designat.

IN CAP. XX. Profectus inde Abraham in terrain aus-

tralem, &jc.] quod Abraham venit in terrain australem,
terrestri suo itinere ccelestem mentis profectum insinuab
quo semper ad perfeetiora virtutum opera, sicut et ceteri
sancti, solebat ascendere. Terra quippe australis, qu_e luci
ct ardori solis vicinior est, illam saepe vitam fidelium
juxta morales sensus indicat, quze discusso torpore concu-
piscenti_e mundialis, interna luce superna_ dilectionis magis
magisque quotidie solebat innovari. Et Abraham deletis
Sodomis terrain petit australem, cure electus quisque pra-
vorum eernens interitum, devotius sese in obsequium Con-
ditoris sui accingit, ut cui interius donatum est perditioni
malorum superesse, mereatur in _eternum gaudiis interesse
bonorum. Pestilente enim flagellato, astutior erit par-
vulus. Ubi sequentia quoque verba quibus dieitur quod
Abraham habitaverit inter Cades et Sur, et peregrinatus
sit in Geraris, spiritualibus eleetorum profectibus apte
conveniunt. Cades namque Sancta sire Commutata, Sur
Fortis, Gerara interpretatur Incolatus; Profectus ergo
Abraham in terrain australem, habitavit inter Cades et
Sur, quia nimirum electi omnes cure agnitione veritatis
intus inlustrantur, eum amore flagrant divinae visionis,
opera quoque sanctitatis simul exercere eontendunt; com-
mutatam inter homines, id est, ccelestem pro terrestri, pro
humana angelicam ducere vitam curant, et fortitudine fidei
214 COMMENTARI1

invictte, ei qui singulariter fortis est, adhverere non cessant,

dicentes singuli, dieentes omnes, Mihi autem adhaerere Deo
bonum est. Notandum namque quod Sur apud Hebrmos
unum est ex decem nominibus Dei, quo Omnipotentis solet
virtus significari. Habitat ergo inter Cades et Sur, qui
per opera virtutum ad visionem quotidie sui Conditoris
anhelat; et quoniam hvee esse visio in futuro solet, in prm-
senti autem seculo peregrinos se esse profitentur, qui
reternam in ccelis patriam sperare didieerunt, reete se-
quitur :
Et peregrinatus est in Geraris.] Nam et verbo peregri-
nationis et nomine Gerara_, id est, incolatus, decenter
sanctorum vita figuratur, quve quantum divinis mancipata
prveceptis, tantum a temporalibus est alienata gaudiis ;
unde et apostolus eorumdem patriareharum vitam glorifi-
cans aiebat: Fide moratus est Abraham in terra repro-
missionis, tamquam in aliena, &c. (Heb. xi. 9.) Et paulo
post: Juxta fidem defuncti sunt omnes isti non acceptis
repromissionibus, sed a longe eas aspicientes et salutantes,
et confitentes quia peregrini et hospites sunt super terram.
Qui enim hmc dicunt significant, se patriam inquirere ;
erat autem Geraris olim terminus Chanana_orum ad meri-
diem, et civitas metropolis Pala_stinm, posita inter Cades et
Sur, hoc est inter duas solitudines, quarum una ./Egypto
jungitur, ad quam populus trans fretum Rubri marls per-
venit, altera veto Cades usque ad Sarracenorum heremum
extenditur. Sequitur :
Dixitque de Sarra uxore sua, ,_oror mea est, $;c.] Quare
hoc dixerit Abraham de Sarra, et unde credendum sit earn
tametsi ablatam in domum regis, nequaquam regis con-
cubitu fuisse contactam, supra jam dictum est, ubi simili
modo a Pharaone sublata, sed Domino imperante suo
conjugi reddita est. Cum vero sequitur,
Venit autem Deus ad Abimelech per somnium noctis, Syc.]
Videtur Abimeleeh culture verve religionis et nosse, et cure
suis omnibus sedulus exercuisse ; quomodo enim homo
alienus a cognitione et timore Dei, vel Deo adloquente
 IN LIB. GENESIS_ CAP. XX. _15

mercretur corripi cum peccasset, veI verba Dei corripientis

tanta humilitate susciperet ;nam et sum gentis innocen-
tiara demonstravit, cure ait: Num gentem ignorantem et
justam interfieies ? Et sui puritatem cordis simul atque
operis ostendit, cure adjunxit: In simplieitate cordis mei
ct munditia manuum feci hoc. Unde etiam quia prudenter
atque humiliter Domino respondit, mox seeunda ejus me-
ruit voce laudari simu| et consolari, dicentis :
JEt ego scio 9uod sim_lici corde feceris, _.c.] Sed et hoe
quod statim de noete consurgens omnes servos suos vo-
eavit, et qum sibi aceiderant narravit; quodque iUi audito
periculo culp_e quod rex ineiderat, omnes valde timuerunt,
utrorumque animum, hoe est et ipsius regis et servorum
ejus, quam fuerit justitim deditus edoeet :nam et rex ipse
cum dixit ad Abraham :
Quid fecisti nobis ? quid peccavimus in re, _c.?] Manifeste
insinuat quia non leve duxerit ignorantim peccatum ; quod
non sibi tantummodo, verum etiam regno suo confitebatur
esse nocivum. Uncle nec sibi suffieere credidit, quod a
Deo veniam reatus meruisset, immo quod Deo propitio ne
peecaret eustodiri meruerit, si non etiam homini in quem
neseius peccaverat, cum uxore reddita, peeuniam simul
copiosam, ut sibi placari posset, tribueret, ut in sequen-
tibus legitur. Non autem mirandum homines ineircum-
cisos eo tempore veritatis esse cultores potuisse, cum bea-
tus quoque Job et reges amici ejus credantur post tempora
datm circumcisionis absque sacramento circumcisionis
fideliter Domino cure suis omnibus servisse; sed et Sere
patriarcham cure Arfaxat, Sale, Heber, filiis sire nepotibus
suis constat eo adhuc tempore supervixisse in carne, ac
Deo placitam vitam sine circumcisionis lege duxisse.
Unde verisimile videtur signaculum in circumeisione
Abrahae tantum et semini ac familiae ejus esse datum; in
eeteris vero gentibus potuisse adhuc esse nonnullos, qui
pro naturali scientia legis Deo devote servirent; vel hos-
tiarum videlicet oblationibus, vel certe sola verve fidei
professione a primae prvevarieationis labe purgatos : maxime
216 COMMENTARII

superstitibus adhuc illis qui vel abolitionem humani ge-

neris in diluvio, vel constructionem tuttis ac divisionem
linguarum, vel perditionem Sodomorum in memoriam
tenerent. Namque ipsum Sem usque ad quinquagesimum
annum nativitatis Jacob perdurasse in corpore consulta
Genesis historia testatur; cui sententize eongruit beatus
Papa Gregorius dicens : Nequaquam esse credendum tam
brevem hominum summam illis temporibus ad vitam per-
venisse perpetuam quam legifer Moyses paucissimus scrip-
torum suorum videtur comprehendere monumentis. Quod
autem Abraham regi sedulo instanti ac nimirum perqui-
renti, quare uxorem suam dixerit esse sororem, satisfaciens
ait inter cetera, Alias autem vere soror mea est, filia patris
mei, et non filia matris meoe ; vetus translatio aptius habet,
Etenim vere soror mea est de patre, seal non de matre ; id
est, fratris ejus filia, non sororis ; fratres namque sire
sorores nonnumquam in scripturis cognatione vocantur,
qui sunt de una familia, id est, patria, quas Latini paternita-
tes interpretantur, cure ex una raclice multa generis turba
diffunditur ; alioquin quale est ut Abraham vir justus patris
sui filiam conjugem sumserit, cum in primis hominibus
propter aurium sanitatem id ipsum scriptura non nominet,
malens intelligi quam proferri. Quodque Sarrre dixit rex :
Ecce mille argenteos dedi fratri tuo, _c.] Quando jo-
cando loquitur, eo quod ipsa dixerit eum fratrem suum
esse ; deprehensamque dicit cum simulando texerit verita-
tern, dicendo fratrem suum esse eum qui fuit maritus :
hortaturque ut hoc in posterum memineretl ne deinceps
simili simulatione idem opprobrium deprehensa incurreret.
Quod si in hac lectione ubi Sara'a, Abraham permittente,
amata a regibus rapitur,, sed Domino procurante interne-
rata viro redditur, allegoricum quid sentire delectat_ signi-
fieatur ecclesia tentationibus potestatum mundanarum
saepius esse pulsanda, permittente utique Domino, qui
vir ejus ob donum supernm protectionis et gratim voeari
dignatus est ; ut examinata adversis_ manifestius quam sit
fide firma, qua castitate Deo devota, quanta denique sui
 IN LIB. GENESI8_ CAP. XX° _]7

Con_toris custodia ab omnibus semper sit hostium ino

sidiis tutanda, clarescat_ neque umquam a su_c fidei sim-
plicitate corrumpenda. Quod autem redditurus Sarram
Abrah_e rex donavit simul oves et bores, servos et ancillas,
et pecuniam plurimam ; illud significat tempus, quo reg-
hum hujus mundi Christian_e fidei erat colla submissurum,
eamque religionem, quam olim expugnare nitebatur, vene-
rationi habiturum. Quod Sarra bis a regibus concupita et
rapta, nec tamen polluta est, quondam quidem juvencula
a Pharaone, et nunc proveetior _tate ab Abimelech, signi-
ficabat ecclesiam, quamvis semper in hac vita laboribus
exercendam, duas tamen majores ceteris persecutiones
experturam ; unam Romani imperil, quam velut in juven-
tute sua perpessa, fortissime ae gloriosissime Domino ad-

senectute, hoc est imminente termino temporalis sure vita_,

\\_ passura superavit;
juvante est, atque eodem
alteram miserante
Antichristi,Domino
quam devictura.
velut in
Nam quod Sarra tantze erat pulchritudinis, ut etiam gran-
dzeva ob gratiam formae potuisset amari ; significat eccle-
siam ultimo illo tempore tanta virtutum gloria decorandam,
cui hostis acer cum suis satellitibus non minimum invi-
dear, ideoque eam cunctis insidiarum ac virium suarum
artibus expugnare contendat ; impleta prophetia qua de
filiis ejus dicitur: Adhuc multiplicabuntur in senecta
uberi, et bene patientes erunt ut adnuntient; id est, ut
fidem qua gloriantur constanter inter mala quze patiuntur
praedicent. (luod uterque rex ne Sarram violaret, Deo
procurante, servatus est, significat ita persecutorum rabiem,
Domino miserante, cohibendam, ut nemo ex his qui vere
ad ecclesiam pertinent, possit a fidei et caritatis, quze est
in Christo, castitate seduci. Quod uterque plagis, ut
Sarram viro suo redderet compulsus est, raptumque teme-
rarium pecunia simul data correxit, significabat perse-
cutores s_epius ab injuria fidelium adversitate ac damnis
rerum temporalium esse compescendos ; seal et ad reve-
rentiam sive consortium eorumdem fidelium esse commu-
tandos, quod et aliquotiens in persequutionibus factum
218 COMMENTARII

scimus, et in ultima ilia ceteris majore credimus esse

futurum: et hoc per omtiones prvesulum spiritualium,
atque indulgentiam et miserationem Domini Salvatoris,
qui sanctam eeclesiam spons_e sibi fcedere conjungere dig-
natus est. Utrumque enim beatus Abraham pro Abime-
lech orans congrue designat, et ipsum Dominum Sa]va-
torero qui est ad dexteram Dei, qui etiam interpellat pro
nobis ; et pastores ae reetores ejusdem eeelesiee, qui quo-
niam eastitatls illius curare gerunt, pro adversariis quoque
ejus ne earn fcedare valeant, verum a eceptis noxiis ocius
desistant, Domino supplicare non negllgunt. Neque ab
re debet videri per Abimeleeh hominem bonum et timen-
tern Deum, bonorum perseeutores posse figurari. Solitum
namque est in scripturis, et per bonos mala, et per malos
aliquotiens bona designari; ham et beatus Papa Gregorius
reges impiissimos Saulem et Jechoniam in figura Domini
Salvatoris ponere non dubitavit, et e eontrario per factum
Urize fidelissimum perfidiam Judaeorum dieit esse desig-
natam.

IN CAP. XXI. Visitavit autem Dominus Sarram, sicut

promiserat el, dfc.] Visitare dicitur Sarram Deus quasi lan-
guentem et ab omni sobolis fructu jam desperatam ; ut
quod natura negare videbatur, divinze praesentia gratiae con-
ferret : quod verbum apte congruit cunctis filiis promissio-
nis, qui non per arbitrinm proprize libertatis, sed per
electionem gratiae salvi fiunt ; non ex conatu sui laboris,
sed Domino visitante cor eorurn et implente donum gratiae
quod promisit.
Vocavilque Abraham nomen filii sui Isaac.] Isaac
interpretatur Risus sive gaudinm, quod ipsum nomen
eunctis fidelibus eonvenit, quibus inter cetera superme
hereditatis bona Redemtor suus promittit, dieens : Iterum
autem videbo vos, et gaudebit eor vestrum, et gaudium
vestrum nemo toilet a vobis.
Et circumcidit eum octava die, _c.] Sieut Isaac in tern-
pore quldem veteris testamenti natus est, sed ipsa sua
 IN LIB. GENE$18, CAP. XXI. 219

nativitate heredes novi testamenti designat : ira et cir-

cumcisio qua consecratus est veteris quidem testamenti
sacramentum est; sed in figuram grati_ novi testamenti
prmmissum, qua mundus erat in Christo ab omni peccati
et mortis et mortalitatis sorde purgandus. Namque eo
tempore circumcisio fideles ab oriffinalis nox_e nodo sol-
vebat ; attamen in altioris typum grati_e data est, qua
regnum omne peccati et mortis Dominica erat passione ac
resurrectione destrucndum: in cujus exemplum nos et in
baptismo ab omnibus peccatis absolvimur, et in novissimo
die ab omni carnis et animm corruptione ac mortalitate re-
novati ad vitam _ternam perveniemus ; ubi sicut Dominus
ait, Filii resurrectionis non nubent neque nubentur, sed
sunt sicut angeli in ccelo ; neque enim ultra mori poterunt.
_Et quia Dominus octava die, id est, post sabbatum resur-
rexit a mortuis, quia nos quoque octava rotate resurrectu-
ros esse speramus ; sex quippe sunt _etates hujus mundi,
septima sabbatismi animarum in alia vita, oetava ipsa resur-
rectionis nostr_eet universalis judicii, recte circumcisio octava
die fieri pr_ecepta est. Quod autem Abraham centum erat
annorum cure natus esset Isaac et circumclsus filius pro-
missionis, perfectioni ejusdem promissionis aptissime con-
chit. Nam quia eentenarins perfeetus est humerus, quod
eo maxime astruitur quia de 1oevatransfertur in dexteram ;
ideoque ccelestibus ac perpetuis bonis mystice competit ;
recte in hoc nascitur Isaac, qui sua nativitate mirabiliter
senibus natus parentibus, heredes non temporalis et infimi,
sed oeterni in ecelis regni designaretur, in quo nimirum
sacramento et arca Noe centum aImis fabricata est, et
Abraham in terra repromissionis eentum annos moratus,
et Isaac in Geraris serens invenit ipso anno centuplum, ct
atrium tabernaculi eentum eubitis est longum ; et in para-
bola seminis evangelici terra bona centuplum fructum fecit,
et Dominus relinquentibus propria centuplum in hoe tern-
pore et insuper vitam promittit _eternam : in quibus omni-
bus numerus centenarius aut gaudia vitae perennis, aut ea
quibus ad h_ec pervenitur bona opera designat.
12
_0 COMMENTARII

Crevit i#itur puer et ablactatus est, $;c.] Lacte nutritur

Isaac cure electus quisque, filius videlicet promissionis
nuper in Christo genitus_ prima fidei rudimenta suscipit, et
quamvis necdum summa divinitatis arcana scrutari sufficit,
dulcedine tamen pr_emiorum ccelestium deleetatus, bonis
insistere operibus contendit, per qu_e Deo adjuvante largi-
enteque potiora capere mereatur, juxta illud apostoli Petri :
Deponentes igitur omnem malltiam et omnem dolum, &c.
(1 Pet. ii. 1.) Sed ablactatus Isaac atque ad panis edulium
pervenit, cure electi proficientibus fidei incrementis non
solum Jesum Christum, et hunc crucifixum confiteri dis=
cunt, verum etiam addere quia in principio erat Yerbum,
et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum.
Fecitque Abraham #rande convivium in die ablactationie
Isaac.] Quia magna nimirum solemnitas est mentis sum=
mis doetoribus, cum eos quos educaverant, ad arcem vide-
rint sapientim virtutisque conseendere.
Cumque vidisset Sarra filium _lffar _E#ypticv ludentem, $yc.]
Quidam codices habent ; Filium Agar 2Egyptise ludentem
cure Isaac filio suo, quod in Hebraico non habetur; sed
sire cure Isaac, sire prmsente Isaac luserlt, nolebat Sarra
filium ancill_e filio suo ludi existere magistrum ; nolebat
eum quem in promissione vetula aeeeperat_ indignum pro=
missionibus et ecelesti benedictione per ignobilia nothi
cxempla vel consortia fieri ; unde et apostolus hune ludum
persecutionem voeare non dubitavit. Persequitur enim
fratrem non solum qui gladiis, sive odiis, sire contumeliis
insequitur, sed etiam file qui ludis aut ineptis colloquiis
eum a reetitudine sure puritatis blandiens avertere qu_erit ;
hine etiam Psalmista: Narraverunt mihi_ inquit, iniqui
fabulationes, sed non ita ut Lex tua, Domine: omnia
mandata tua veritas ; iniqui persecuti sunt me, adjuva me.
Et ipse enlm quia legem Domini et mandata veritatis
amabat_ narratores fabularum quasi perseeutores to]e-
rabat; ideoque ad hos superandos divinum implorabat
auxilium. Apostolus autem manifeste quid uterque filius
Abrah_e typice demonstret ostendit, scribens ad Galatas:
 IN LIB. GENESIS, CAP. XXI. _21

Scripture est quod Abraham duos filios habuit, unum de

ancilla, et unum de libera, &c. (Gal. iv. 22.) Quod
autcm dicit ancUlm quidcm filinm secundum camera na-
ture, liber_c veto per rcpromissionem, patenter insinuat
quia illum genuit dcmonstrans consuctudo naturam ; ilium
vero dedit promissio significans gratiam. Natus est enim
Ismahel sicut nascuntur homines permixtione sexus utrius-
que usitata lege naturae ; ideo dictum est, secundum car-
nero; non quia ista beneficia Dei non sint, sed ubi signifi-
candum fuerat Dei donum, quia indebitum hominibus
gratia Dei largiretur; sic oportuit dari filium quemadmo-
dum naturee non debebatur excursibus. Non ergo secun-
dum carnem natus est Isaac Abrahae, sed ex promissione,
non quia eum carne non crat operatus, sed quia de summa
desperatione susceperat, ct nisi adesset promittens Deus,
nihil jam senex de visceribus aniculze conjugis sperare
audebat posteritatis. Quam cxponens legem Apostolus
adjungit : Nos autem fratres secundum Isaac promissionis
filii sumus ; scd sicut tunc is qui secundum carnem natus
cst, persequebatur eum qui secundum Spiritum, ita et
nunc ; non vetus testamentum quasi contrarium novo
condemnat, ne vesanum dogma Manichzei, quod absit, sua
auctoritate confirmet: neque enim Apostolos et Evange-
listas Moysi ac Prophetis, qui vetus testamentum condide-
runt, ulla ratione prmferret, de quorum communi gratia
spiritus virtutis ct fidei alibi dicit : Habentes autem eum-
dem Spiritum fidei, sicut scriptum est, Credidi propter
quod locutus sum, etnos credimus, propter quod et loqui-
mur ; sed eos nimirum vituperat, ac domos regni pellendos
judicat, qui legem qum spiritualis est carnaliter intelligunt;
qui de observatione legis temporalia a Domino beneficia
et regnum temporale, non autem reterna in cvelis bona
requirunt: reprehendit qui sufficere sibi ad salutem litte-
ram legis absque gratia juvante eonfidunt, quod est Judm-
orum proprium, de quibus item dicit: Ignorantes enim
Dci justitiam et suam volentes constituere, justiti_e Dei
non sunt subjecti; reprobat eos_ et persecutores esse fide-
2_ COMMENTARII

lium decernit, qui coruscante evan_elio, et gratia novi

testamenti per incarnationem Domini toto jam orbe clares-
cente, nihilominus circumeisionem, et hostias, cerimonias-
que le.gales baptizatis in Christo necessarias esse conten-
dunt; contra quos, maxime cure ha_c scriberet, vigilabat
intentio, sieut totus aperte hujus Epistolve textus bene
consideratus edocet, denique verbis suis qu_ posuimus
subsequenter adneetit: Sed quid dicit scriptura? Ejice
ancillam et filium ejus, &c. (Gal. iv. 30.) Quibus verbis
patenter ostendit, quia non scripturas neque scriptores
testamenti veteris quasi ancillam et filium ejus de finibus
ecclesi_e pellendos esse docet; sed carnalem ejusdem tes-
tamenti observantiam, postquam per Christum gratia et
libertas evangelii inluxit, dicit esse cessaturam, atque in
spiritualem sensum immutatam ab heredibus novi testa-
menti fideliter implendam. Sic cnim inteUigendum est
quod ait in evangelio Dominus, Quia iota unum aut unus
apex non proeteribit a lege donee omnia fiant; quod ca
qu_e Lex et Prophetic manifeste de fide veritatis, aut ope-
rum justitia_, cordisque purificatione, ad videndum Deum
loquuntur, semper debeant ad litteram suscipi ; qu_ecum-
que vero carnali adhuc populo carnaliter observanda prve-
cipiebantur, ut est ipsa circumcisio, hostiarum oblatio, quo-
tidiana emundatio sedula_ lepr_e, non hominum tantum,
sed et domorum et vestinm, et innumera ejusmodi ; hoec
usque ad tempora dominicae Incarnationis juxta litteram
observari debuerint. Ex quo autem resurgens a mortuis
Dominus aperuit discipulis sensum ut inteUigerent scriptu-
ras, et venigmata prophetize manifesta luce dinoscerent ;
legi quidem hmc in ecclesia propter auctoritatem prophetioe
decebat ; sed propter inlustrationem grative spiritualiter et
non carnaliter observari : quamvis primitiva in Hierosoly-
mis ecclesia multas legis cerimonias, etiam juxta litteram,
observabat, Judaizantibus quoque eis qui ex gentibus vo-
cati ad fidem fuerant ; donee dilatata longe lateque per
orbem, etiam saeerdotes ac doetores cceperat habere de
gentibus, qui n,dlam Judaicae observationis curare habe-
 IN LIB. GENESIS, CAP. XXI. _

rent, sed tantum simplicitate Christiana apostolicis et

evangelicis gauderent auscultare decretis; cui videlicet
ecclesiasticm dispositioni pulcherrime figura filiorum con-
einit Abrah_e: prius namque quam natus esset Isaac,
Abraham et Sarra ad Ismahel quasi ad unieum filium
adgaudebant ; utpote qui nihil adhuc superbim vel levitatis
in mente aut moribus ostendebat : quia ante Incarnationem
Dominicam ac revelationem grati_e, etiam spirltuales quique
in ]ege lmtabantur ipsam legem a populo devotione cordis
sincera juxta litteram custodiri; et merito : neque enim
populus idem contra gratiam repugnabat, aut legem evan-
gelio prmferebat ; sed ea quoe sola aeceperat pr_eeepta jus-
titim fideli mente sectabatur. Sed et nato Isaac ac nec-
dum ablactato, vilescere quidem eoepit amor Ismahel; ut
pote congratulantibus parentibus ad nativitatem Isaac,
quasi proprii amborum filii, qui non tamen aliquid adhuc
de expulsione Ismahel, sive matris ejus tractabant: quia
revelata jam gratia evangelii, et pr_edicantibus Christum
apostolis, l_etabatur ecclesia credentium, lmtabantur ipsi
doctores de conlata sibi promissione regni Dei, nec tamen
observantiam circumcisionis et hostiarum feriarumque le-
galium quasi supervacuam confestim respuere certabant.
Neque enim valebant ea qum a Deo esse constltuta
noverant, repente quasi noxia repellere, maxime cure
inter hujusmodi consuetudines tenera adhuc et quasi lac-
tans sanctm ecclesia_ nutriretur infantia. Ablactato autem
Isaac, vidit Sarra ludentem ancillve filium, et ejiciendum
esse cure matre decrevit: quia postquam convaluit in fide
Christi ecclesia de gentibus, venerunt quidem de Judaea
carnales sensu, quasi vere ancill_e filii, et necdum spiritu
gratiee liberi facti Christo, docentes fratres ac dicentes:
Quia nisi circumcidamini secundum morem Moysi, salvi
fieri non potestis, quod ludi magis et vanitatis quam evan-
gelic_e erat veritatis ; immo persecutio erat non minima cos
qui manifestatm jam lucis dono fruebantur, in umbras figu-
rarum voluisse reducere ; unde mox gratia mater per apos-
tolorum concilium hoc dogma cure suis auetoribus ejlcien-
dum esse deeernebat.
2_ COMMENTARII IN LIB. GENESIS,

Non enim heres erit (inquiens) filius ancillee cure filio meo
Isaac.] Quod apostolus posuit cum filio liberm; quia
nulla ratione cum pr_eeonibus veritatis, qui nos per gratiam
Domini Jesu salvari debere pmedicant, suscipiendi sunt
falsi doctores, qui ita demum nobis hanc gratiam prodesse
confirmant, si etiam eireumeisione juxta legis ritum con-
secremur ; quin potius ab hereditate grati_e, qua_ est in
Christo, in aeternum permanebunt exsortes, qui ejusdem
gratia_ virtutem negant, aut se sine gratia de operibus
extollunt. Sunt et hodie nonnuUi in ecclesia novi quidem
testamenti saeramentis imbuti, sed per intentionem animi
camalis ad vetus testamentum atque ad figuram Agar, et
Ismahel pertinentes; non quod vere veteris testamenti
mandata seetentur, ex quibus Dominus ait: Si vis venire
ad vitam, serva mandata; sed quia temporalia a Domino
benefieia neglectis a_ternis requirunt, qu_e vetus scriptura
juxta litteram intellecta nonnumquam sonare videtur
magis ampleetentes, quod ait per prophetam Dominus ;
Si volueritis et audieritis me, bona terr_e comedetis ; quam
quod ait per seipsum: Beati pauperes, quia vestrum est
regnum Dei, de quibus dicit Apostolus : Omnes enim sua
qua_runt, non qu_e sunt Jesu Christi, qui sire in aetibus
nequam inter bonos catholieos ad mortem usque perdu-
rent, sive propter h_ereses et aperta schismata sacerdotali
judicio de ecclesia tamquam ancilla_ filii per Sarram libe-
ram expellantur; nihilominus omnes in judieio futuro,
qui non antea se eorrexerunt, ab hereditate benedietionis
alieni redduntur et extorres : Omnis enim qui faeit peeea-
turn, servus est peceati : servus autem non manet in domo
in _eternum ; filius manet in _eternum. Si ergo filius,
inquit, vos liberaverit, vere hberi eritis.
 BEDJE PRESBYTERI

DE

TABERNACULO ET VASIS EJUS,

AC VESTIBUS SACERDOTUM,

LIBER PRIMUS.

CAP. I. Locuturi, juvante Domino, de figura taberna-

cull et vasorum, atque utensilium ejus, primo situm loci,
et circumstantias rerum, quomodo sese habuerint, quando-
que h_ec fieri przecepta sint, inspiccre atque attentius con-
siderare debemus. Omnia autem, sicut apostolus air,
in figura contingebant illis: scripta sunt autem propter
nos. Omnia videlicet, non solum facta vel verba, quze
sacris literis continentur, verum etiam locorum, et hora-
rum et temporum situs, et ipsarum quoque in quibus
gesta, sive dicta sunt circumstantia rerum.
(Exod. xxiv.) Di.vit Domin_ ad Moysen, Ascende ad
me in montem, _5c.] Datums ergo legem Moysi Dominus,
primo illum in verticem montis evocat, ut in alto secure
demoratus liberius audiat, qutc ad inferiora rediens popu-
lure prmcepta doceat : simulque ex altitudine loci coUigat
quam celsa quantumve ab humanis secreta doctrinis sit
lex quam accipit; et quomodo ab illis solummodo perfecte
intelligi vel eustodiri possit, qui sese a terrenis conta-
giis sublimius ac perfectius vivendo separaverint. Uncle
et populum in inferioribus expectare, donec Moyses re-
cleat, prtecepit; ut insinuet typice, quia ccelestia quidem
sint arcana stue legis, et quve a perfectioribus tantum capi-
antur, nec tamen infirmis occasio salutis desit, si sapienthe
majorum humiliter auscultare studuerint. Sic et in evan_
VOL. VII. Q
_6 DE TABERNACULO, E'I"*O.

gelio Dominus novos gratia_ pr_econes in montem convo-

cans, prmceptis salutaribus instituit; ut ex loci etiam situ
patesceret, quia sublimia iUis, vel mandata vivendi, vel
promissa daret remunerandi : juxta illud Psalmist_e, Justi-
tia tua sieur montes Dei. Sed et post resurrectionem,
rursum eisdem in monte sancto apparens, eosque ad pr_e-
dicandum, non uni tantum populo Israel, sed mittens
toti mundo: Euntes, inquit, docete omnes gentes, bap-
tizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti ;
docentes eos servare omnia qu_cunque mandavi vobis.
Et legis ergo, et evangelii pr_ccepta Dominus in monte
dedit, ut sublimitatem per hoc utriusque testamenti com-
mendaret. Verum, quia scriptura legis uni tunc populo
Israel committenda, gratia veto evangelii ad omnes per
orbem nationes apostolis pr_edicantibus erat perventura;
recte ad discendam accipiendamque legem solus Moyses
aseendit in montem, doetrinam vero evangelii apostoli
simul omnes in monte cure Domino positi, auscultantibus
et turbis audierunt. Sed et adventu Sancti Spiritus, quo
hmc eadem gratia et veritas evai_elii manifestius ecclesi_
data est, non apostoli solummodo, verum etiam plurlma
simul caterva fidelium in cc_naculo montis Sion constituta
suscepit, et hoc in variarum divisione hnguarum, ut tall
esse miraculo ecclesia cunctarum per orbem gentinm lin-
guis Deum collaudatura signaretur.
Daboque tibi (inquit) duets talmlas lalrideoa, et legem ac
raandata, _yc.] Huic simile est illud evangelii, quod supra
posuimus: Docentes eos servare omnia qurecunque man-
davi vobis. Non ergo Moyses, non apostoli, non quilibet
doctorum, alia debet populum Dei docere pr_eepta, quam
qme ipse Dominus docuit, qu_eque in _eterno consilii sui
decreto nobis observanda pr_scripsit, et in quorum obser-
vatione vitam nos habere _eteruam voluit: sicut nec de
illis, qu_e fieri jussit, doctores quicquam pr_etermittere
oportet, sed omnia qu_ecunque ille mandavit, sais necesse
habent auditoribus committere. Scripsit autem h_ec in
tabulis lapideis, quia in cordibus electorum fde, fortibus
fixa intentione custodienda firmavit. Quorum exempla
 LIBER PRIMUS. 2_7

cure nobis ad imitandum proponit, quasi seripta in lapide

statuta suee legis ostendit. Namet Daniel vidit Dominum
in tlgura lapidls excisi, de monte sine manibus, contrivisse
pompam regni mundialis, ut regnum ipsius solum sine
fine permaneat. Et Petrus fideles admonet dicens: Et
vos tanquam ]apides vivi, supervedificamini domos splri-
tuales.
_urre_erurd Moyses et Josue, minister ejus.] Jostle minis-
ter Moysi Dominum Salvatorem, et nomine des[gnat, et
aetione. Qui minister Moysi recte voeatur, quia apparens
in carne, Mosaica_ legis in se c_erimonias suseipere digna-
tus est: quia non solvere legem, sed venit adimplere.
Moysi in omnibus vestigia seqnitur : quia in eunctis qu_e
loquitur, vel scribit Moyses, ille vel typice vel manifeste
designatus, quasi comes individuus, si bene qu_eritur, in-
venitur. Hinc etenim dicit Jud_eis: Si erederetis Moysi,
crederetis forsitan et mihi, de me enim ille scripsit.
Ascendertsque Moyse# in monlem Dei, 8enioribus air:
Expectate hic donee reverlamur ad vos, _yc.] Aaron mons
fortitudinis, Hur interpretatur ignis sive lumen. Unde
Aaron Salvatorem Dominum, Hut designat Spiritum Sanc-
tum: quia et de hoc dicit Esaias, Et erit in novissimis
diebus preeparatus mons domus Domini in vertice mon-
tium. Et ille super apostolos in lumlne ignis apparuit.
Ascendens ergo ad Dominum Moyses, Aaron et Hur,
hoc est montem fortitudinis, et lumen ignis, in campes-
trlbus, ad regimen populi dereliquit. Etnos si doctores
nostros ad a|titudinem divinve contemplationis sequi non
possumus, curemus soliciti, ne aliqua nos tentatio a vici-
nia montis Dei retrahat: sed juxta modulum nostrum
virtutum operibus insistamus, inh_erentes stabill corde
sacramentis nostri Redemptoris_ quibus imbuti sumus;
et gratiam Spiritus ejus, qua signati sumus, intemeratam
in nos nobis conservare curantes. Et si qua nos adversi-
tatum qu_estio pulsaverit, mox adjutorium invoeemus ejus-
dem nostri Redemptoris, qui fideles suos per donum Sancti
Spiritus protegere a malls omnibus, ac liberare consuevit.
Nec dubitandum, quia si in ceeptis persistimus, per mon-
Q2
 228 DE TABERNACULO_ ETC.

tern fortitudinis infirmitas atque humilitas nostra confir-

mata exaltetur, et eunetis hostium tentamentls fortior efll-
ciatur : per lumen quoque, et ignem Spiritus Saneti, nostra
illustretur ignorantia, nosterque ad dilectionem ejusdem
pii conditoris animus inardescat.
Cumque ascendisset Moyses, operuit nubes montem.]
Sieur mons in quo legem aceepit Moyses, altitudinem
perfeetionis, quve in eadem lege erat conseribenda, desig-
nat; ita nubes, qua mons tectus est, gratiam divin_e in-
sinuat proteetionis : qua tanto amplius quisque perfTultur,
quanto altius ad scrutanda mirabilia de lege Dei revelatis
oeulis cordis ascendit. _amque nec montem solummodo,
in quo Moyses ascendit, nubes operuit; sed et populum
per deserta gradientem, qui nequaquam ad altiora poterat
ascendere, nihilominus nubes coelitus missa obumbravit.
Unde seriptum est, Expandit nubem in proteetionem
eorum : quia nlmlrum Dominus omnes timentes se, pusil-
los cure majoribus, c_lesti benedietione protegit.
Et habilavit gloria Domini super Sinai, _c.] Sciendum
quod non tantum sublimitas, verum etiam nomen montis,
in quo lex data est, perfectionem ipsins legis figurate
denuntiat. Sinai namque interpretatur Mensura mea, sive
, Amphora mea. Divinitus ergo procuratum est, ut mons in
quo lex daretur, Amphora mea vocaretur : quasi ipso Do-
mino per hoc voeabulum signifieante, quod lex sua perfec-
tam vivendi regulam omnibus promulgaret, et unicuique
seeundum opera sua redderet: juxta hoc quod air ipse:
In quo enim judicio judieaveritis, judicabimini. Et: In
qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis. Bene autem
dlcitur, quod Moyse aseendente, nubes et gloria Domini,
sex diebus montem operuit, septimo autem die ilium ad
altiora montis voeavit. Sex namque diebus in lege ope-
raft, in septimo requieseere jubemur. Ascendensque mon-
tern Moyses, sex diebus nube et gloria Domini tegitur: ut
insinuetur mystice, quia quicunque mandata Domini ope-
ribus justis exequitur, divina utique protectione dignus
existit. Idem namque Dominus, qui Moysen in montem
aseendere jussit, ascendentem quoque sua nube et claritate
 LIBER PRIMUS. _29

cireumdedit: quia qui donum nobis bene operandi tribuit,

ipse nos bene operantes, ne deficiamus, illustrat, et ne ten-
tamentis antiqni hostis, quasi fervoribus solis exuramur,
protegit. Septimo autem die vocat ad altiora Dominus
Moysen, quia post operum perfeetionem, requiem nobis
lex promittit _eternam : ut qui in altitudine rectve actionis
Domino assistere euravimus, jam ad ejus vlsionem atque
colloquium ascendere mereamur: juxta illud Psalmist_e,
Etenim benedietionem dabit, qui legem dedit. Ambula-
bunt de virtute in virtutem, videbitur Dens deorum in
Sion. Quod etiam in hac vita nonnullis eleetorum constat
esse donatum, ut post activve perfeetionem conversationis,
ad divin_e gratiam speeulationis ascenderint, qualiseunque
et quantulacunque h_ec ab hominibus came adhuc indutis
fieri potest: quod et plurimis patriarcharum ae prophe-
tarum, et pr_e e_eteris ipsi Moysi concessum est, de quo
specialiter dictum est, quia locutus sit cure Deo faeie ad
faciem, sieut loqni solet homo cure amieo suo. Unde et
de illo speeialiter inte]ligi valet, quod sex diebus in monte
nube et gloria Domini protectus sit ; septimo autem die vo-
catus ad colloquium ejus, altiora montis conscenderit, quia
nimirum per bona opera, quve Domino donante aceeperat,
magis ab illo iUustrari, atque ab omnibus malorum incur-
sibus meruit obumbrari, ae sic ad sublirniora visionis et
collocutionis illius dona pervenit. Medium namque eali-
ginis, untie voeatus esse dieitur, non inesse Deo tenebras
ulias significat: sed quia lucern habitat inaccessibilem, et
sicut idem dieit apostolus, Quem vidit nullus hominum,
sed nec videre potest. Caligo namque ilia obscuritas est
areanorum coelestium, terrenis quidem cordibus inaccessi-
bilis, sed Moysi et cxeteris mnndo corde beatis divina
reserante gratia penetrabilis: quibus dicitur in Psalmo,
Aceedite ad eum, et illuminamini. Inaecessibilis namque
est lux ejus viribus nostris, ad quam tamen acceditur
muneribus ipsius. Ubi apte subjungitur:
Erat aulem species #loriae Domini, quasi ignis ardens, 3yc.]
Quasi ignis namque ardens species glorive Domini appa-
ruit; qnia corda electorum, et dono scienti_e ceelestis illus-
230 DE TABgRNACULO, ETC.

trat, et ardore sure caritatis inflammat. In nube ergo,

caligine, et igne gloria Domini visa est. In nube videlicet,
quia nos ab vestu tentationum protegit. In caligine
vero, quia potentia majestatis ejus a nulla potest creatura
ad integrum comprehendi. Pax enim Dei exsuperat omnem
sensum. In igne autem ardente, quia mentes fidellum
supernorum bonorum, et eognitione irradiat, et spe ac
dilectione aecendit. Et hane quidem Domini gloriam,
filii Israel de longe et ab inferioribus aspiciunt, Moyses
vero altius ascendendo penetrat; quia nimirum abdita
mysteriorum divinorum perfecti quique perfecte ac sub-
limiter vident. At nos nostrve memores fragilitatis et in-
erti_e, etsi huc intrare comprehendendo nequivimus, saltem
credendo, sperando, diligendo in proximo manere, atque
aspectare curemus. Quasi enim filii Israel a longe oculos
ad montem Dei, atque ad conspectum glori_e ejus habent,
cure infirmi quique in ecclesia se Deum videre summopere
desiderantes, oculos mentis sedulo in memoriam veterna_
claritatis fixos tenent. Quasi in vicinia montis Dei, in quem
Moysen ascendisse noverant, commoran_dr, cure in iUo se
moderamine vivendi coercent, quo numquam gressum sure
operationis longins ab imitatione summorum virorum abs-
tmhant, tametsi necdum plene il]ordm ad perfectionem
sequi vestigia possint.
CAP. H. Ingres_ Moyses medium ne6ul_, ascendit in
montern, et fuit ibi quadraffinta diebus, et fuadraginta noe-
tibus.] Moyses medium nebulze ingressus ascendit in mon-
tern, cure pr_edicatores divin_e legis, in quibus ipse Moyses
eximius erat ad intuenda sublimiter incerta et occulta sa-
pientise divin_e, invitante ac ducente Domino penetrant.
Fuit autem cure Domino Moyses quadraginta diebus et
noctibus, ut hoc numero temporis disceret, quod illi so-
lummodo decalogum legis, quem cure suo populo acce-
perat, possent imp]ere, quos evangelieve gratia veritatis,
qum quatuor libris erat describenda, juvaret. Quater
enim deni quadraginta faciunt. Vel certe quod venturum
esset tempus, quando eadem pr_cepta decalogi, quze tunc
cure uno filiorum Israel populo aecepit, in notitiam cunc-
 LIBER PRIMU8. 2_]

tarum gentium, quse quatuor orbis partibus continentur,

divina gratia largiente panderentur, omnesque per horum
nationes observantiam, ad salutem pervenirent veternam.
Verum quia breviter quam mirifico ascensu Moyses ad
accipiendam legem pervenerit didicimus, jam nunc aures
simul, et animos ad audienda quse audivit, ac pro modulo
nostro exponenda ipsa legis mandata convertamus. Se-
quitur:
CAP. III. (Exod.xxv.) Locutus est Dominns ad Moysen,
dicens: Loquere filiis Israel, ut tollant, _c.] Etnos pri-
mitias bonorum nostrorum Domino tollimus, quando si
quid boni agimus, totum hoe divinse grative tribuimus ve-
raeiter, et intimo ex eorde profitentes, quod ne initium
quidem bonse actionis, aut eogitationis aliquid, nisi a
Domino possimus habere: mala vero nostra semper a
nobis ipsis diabolo instigante, et e_epta et eonsummata,
nec nisi Domino donante laxanda esse fatemur. Pelagiani
primitias bonorum suorum nolunt Domino tollere, sed
sibimetipsis possidenda retinere: quia se boni aliquid a
seipsis absque gratia Dei habere, stulta prsesumptione
autumant. Bene autem prsecipitur Moysi, ab homine
qui offert ultroneus, accipere primitias. Hilarem enim
datorem diligit Deus. Et apostolus, non ex tristitia nos,
aut ex necessitate, sed proposito eordis bona facere jubet.
Quod se facere sciens propheta gloriatur in Domino dicens :
Voluntarie sacrificabo tibi.
H_ec sunt autera qu_e accipere debeIis, aurura, argenlura , et
ees, _c.] Cuneta hsec quse Dominus sibi a priore populo,
ad faciendum sanctuarium materialiter offerri prveeipit ;
nos quoque qui spirituales filii Israel, id est, imitatores
Deum videntis populi esse desideramus, spirituali intelli-
gentia debemus offerre, quatenus per hujusmodi oblationes
voluntarias, et ipsi sanctuarium ei in nobis facere merea-
tour, et ipse in medio nostrum habitare, hoc est in nostro
sibi corde mansionem consecrare dignetur. Cui videlicet
aurum offerimus, cure claritate verve sapientise, quse est in
fide recta, resplendemus. Argentum, cum et ex ore nostro
confessio fit in salu_em. Ags, cure eandem fidem publiea
_ DE TABERNACULO_ ETC,

pr_dicatione divulgare gandemus. Hyacinthum, cure

sursum eorda levamus. Purpuram, eum corpus passioni
subjicimus. Coccum bis tinctum, cum gemina, id est, Dei
et proximi dilectione flagramus. Byssum, cure carnis
castitatem servamus. Pilos caprarum, cure habitum pceni-
tenti_e ac luctus induimus. Pelles arietum rubricatas,
cure ipsos Dominici gregis ductores suo sanguine bapti-
zatos videmus. Pelles hyaeinthinas, cure nos post mortem
spiritualia in ccelis corpora habituros esse speramus. Ligna
setim, cure expurgatis peccatorum spinetis munda came
et anima Domino soft servimus. Oleum ad luminaria con-
cinnanda, cure fructibus caritatis et misericordi_e refulge-
mus. Aromata, unguentum et thymiama boni odoris,
cum opinionem bonm nostra_ actionis, multis ad exemplum
bene vivendi, longe lateque diffundimus. Lapides ony-
chinos et gemmas, ad ornandum ephod ac rationale, cure
miracula sanctorum, quibus cogitationes Deo devotas, et
opera virtutum ornavere, digna laude pr_edicamus. Atque
h_ec in adjutorium nostrm fidei, ubi opus fuerit, assumimus.
Quia enim in humeris onera gestare solemus, recte per
ephod, id est, superhumerale, opera justorum, et pii pro
Domino labores insinuantur. Quia vero in pectore cogita-
tionum sedes est, recte in rationali, qui est habitus pec-
toris sacerdotalis, mundm electorum cogitationes expri-
muntur. Lapidesque onychini et gemmee ornant ephod
ac rationale, cum exjmiis summorum patrum actibus et
cogitationibus, etiam miraculorum insignia junguntur.
Neque aliquid vetat in lapidibus onychinis, qui sanguinei
feruntur esse coloris, addita bonis operibus martyrii merita
intelligi. De quibus singulis suo loco plenius opitulante
Dei gratia dicendum est.
Facientque mihi (inquit) sanvtuariura, et habitabo in medio
eorum, _c.] Ostendit Moysi Dominus tabernaculum in
mgnte, et vasa in clfltum ejus consecrata: quia eidem
secure tanto tempore demoranti manifeste demonstmvit,
quanta pietate, humilitate, et munditia, virtutes angelic_e
suo Creatori gaudeant obedire. Qu_e sunt perfectum in
omnibus tabernaculum ejus, qui numquam in eis, ex quo
 LIBER PRIMUS. _

conditi sunt, manere atque inhabitare cessavit. Quorum

etiam nobis in resurrectione similitudo vita_, et communis
ante Dominum conversatio promittitur: qnicunque modo
relictis hujus mundi contagiis, eorum in terris vitam imi-
tari studemus, videlicet in laudando ac diligendo Domi-
hum, et proximum quoque in Deo _endo ac juvando,
inimicos etiam ad amorem Dei, pietatis ofllciis provocando,
quales erant qnibus ait apostolus: Vos autem fratres non
estis in came, sed in Spiritu. Tabernaeulum ergo, quod
Moysi in monte monstratum est, superna est ilia civitas et
patria ccelestis, qua_ illo quidem tempore ex solis extitisse
creditur angelis sanctis: post passionem vero, resurrec-
tionem, et ascensionem in ccelos, Mediatoris Dei et homi-
num, et multitudinem prveclaram, et copiosam sanetarum
recepit animarum. Vasa veto tabernaculi i]]ius sing-aim
qu_eque sunt personm spirituum beatorum: ex quibus
omnibus ipsa Hierusalem, qum est mater omnium nos-
trum, in vera pace et unitate consistit. Notandumque
diligentius, quod sanctuarium Domino facere filii Israel
jubentur, non ex parte simile, sed juxta omnem similitu-
dinem tabernaculi, quod ostendit Moysi, omniumque va-
sorum in culture ejus. Si enim ad angelorum in ccelis
consortia tendimus, debemus vitam eorum in terris,

....... quantum non noxia corpora tardant,

Terrenique hebetant artus, morlbundaque membra,

semper imitari. Quod si forte requiris, in quo hoc taber-

naculum coeleste homo terrigena, spirituales carnalis imi-
taft valeas ? Diligunt Deum et proximos: hoc imitate.
Subveniunt miseris, etsi non angelis qui omnes beati aunt,
certe hominibus: hoc imitare. Humiles sunt, mites sunt
invicem, placati sunt, divinis parent jussis: hoc, in quan-
tum vales, imitate. Nihil mali, nihil otiosi, nihil injusti
loquuntur, agunt, cogitant divinis indefessi laudibus, verbo
"_'x. et mente assistunt : hoc quantum potes imitare, et sanctu-
_trium Domino, juxta exemplum quod Moysi in monte
monstratum est, vedificasti, veniensque Dominus et Salvator
noster cure Patre mansionem apud te faciet : quin et post
12
 DE TAB]_RNACUIA)_ ETC.

hanc vitam in _llud tabernaculum quod imitabar_, per-

petuo bcatum introducer. Sequitur:
CAP. Iv. _c_ fi_._et_ ilh_, aream de l_z_ setim
_e.] Area qu_ prima omnium in tabernaculo ficri
jubetur, non ineongrue ipsam Domini et 8alvatoris nostri
incarnationem designat, in quo sunt omnes thesauri sapi-
enti_ et scientiee absconditi. 6/u_ videlicet arca bene de
lignis setim compingi jubetur. Ligna quippe setim levis
atque imputribilis feruntur esse nature, non multum a
qualitate albw spin_e distantia. Arca ergo de iignls setim
facta est : quia corpus Dominicum ex membris constabat
omni vitiorum labe carentibus. Et b__c cadem sunt ligna
spinis simillima, quia etsi non in came peccati, tamen in
similitudine venit carnis peccati, ut apostolus ait. Sequi-
tur:
Cujus longitudo habeat duos semis cubitos, _c.] Quidam
solent interrogare, eujus quantitatis sit _estimandus cubi-
tus, quem Moyses vel in arca Noe, vel in factura taber-
naculi posuerit: qu_e, si Josephi verba viderimus, facile
quvestio solvetur. Neque enim putandum est, hominem
Jud_um genere sacerdotalem, ingenio excellentissimum, et
in scripturis divinis simul, et secularibus doctissimum, ulla-
tenus hoc potuisse latere. Ait ergo: Facta est autem et
arca longitudinis quinque palmorum, latitudinis trium.
Uncle patet manifeste, quia _ilium designat cubitum, quem
duo palmi complent. Mystiee autem longitudo arc_e
longanimam Domini ac Redemptoris nostri patienfiam, qua
inter homines conversatus est insinuat. Latitudo ampli-
tudinem ipsam caritatis, qua ad nos venire, et inter nos
habitare voluit. Altitudo spem futur_e sublimitatis, quia
vel seipsum post passionem suam glorificandum, vel glori-
ficaturum esse prv_ridit. Unde et apte longitudo erat
arc_ duorum cubitorum, propter videlicet doetrinam et
opera quibus refulgebat in mundo. Hinc enim et evan-
gelista Lucas sermonem se fecisse asserit, de his qu_e
ccepit Jesus facere et docere. Et cives ipsius admirantes
dicebant: Unde huic sapientia hvec, et virtutes? sapien-
tiara videlicet referentes, ad ea qu_e miranda dicebat: vir-
 LXB_R PRXMUS. 235

tutes, ad ea qum gerebat: quod vero post duos cubitos,

etiam semissem arca in longitudine habebat, potest ad hu-
manta tarditatem fragilitatis referri : qum dicta vel opera
Salvatoris sublimia, necdum, prout dignum erat, capere
valebat. Unde et de quibusdam mysticis ejus actibus
aperte dictum est: Hmc non cognoverunt discipuli ejus
primum, sed quando glorificatus est Jesus. Similiter et
de dietis illius sublimioribus : Et erat verbum istud abscon-
ditum abeis, et non intelligebant qum dicebantur. Habe-
bat arca duos cubitos longitudinis ; quia Dominus in came
clarus verbo et actibus apparebat. Habebat et dimidium
cubiti; quia etiam tarditatem discipulorum, qua necdum
perfecte dicta vel acta ipeius capere poterant, longanimiter
ferebat. Unius erat cubiti latitudo arc_e, ob dispensa-
tionem ipsius Dominic_e caritatis, qua electos suos in Deo
adunare euravit. Uncle et pro eis supplicans Patti dicebat,
Non pro his autem rogo tantum, sed et pro eis qui credi-
turi sunt per verbum eorum in me, ut omnes unum sint,
sicut tu, Pater, in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis unum
sint. Et paulo post: Et notum feci eis nomen tuum, et
notum faciam, ut dilcetio, qua me dilexisti, in ipsis sit, et
ego in ipsis. Habebat post unum cubitum etiam semissem,
videlicet ob significationem nostr_e fragilitatis, qua necdum
in hac vita positi, perfecte vel ipsi Deum diligere, vel dilec-
tionem, quam erga nos habet Deus, comprehendere sufll-
cimus: quin potius sicut, apostolo teste, ex parte cog-
noscimus, et ex parte prophetamus, ita nimirum etiam ex
parte diligimus. Habet ergo arca unum cubitum, habet
et dimidium, quia Dominus unica nos pietate sibi ac Patri
assoeiandos diligit, et nostrm quoque eapacitatem dilec-
tionis, qualiscunque in hac vita esse potest, tuque pia
benignitate complectitur, donec ad ejus visionem, ubi eum
ex toto corde, tota anima_ tota virtute diligamus, intrare
mereamur. Altitudo quoque arc_e aptissime erat cubiti
unius et dimidii, videlicet propter significationem unic_e
spei, qua vel Dominus ipse cure esset in came nobiseum,
futurm sum resurreetionis, et posterioris gloriee prmstola-
batur eventum, vel nos inter adversa seeuli propter futu-
_ DE TABERNACULO, ETC.

rorum pra_mia bonorum gaudere semper admonet. Habet

ergo area plenum cubitum in altitudine, quia Dominus et
Salvator noster plenissime noverat, ipse etiam corruptibili
adhuc conversatus in came, quanta vd sibimetipsi, vel
membris suis, qua_ nos sumus, esset gloria conservata in
futuro. Habet et dimidium cubitum altitudinis, quia
nostra_ quoque devotionem parvitatis libenter in suo cor-
pore suseepit, qui pia quidem intentione futuram patriam
diligimus: sed needum peffecte, qu_e sit ejus felieitas,
capere valemus, attamen quantum capimus, hoc non nisi
ab illo habemus.
JEt deaurabis earn auro raundissimo, _c.] Area intus et
foris auto mundissimo deauratur, quia assumpta a Filio Dei
humana natura, et intus virtute Sancti Spiritus plena erat,
et foils hominibus aperte Saneti Spiiltus opera pra_mon-
strabat. Cui nimirum arcve bene corona aurea supra cir-
cumdail prvecipitur, quia apparens in came, atque ad
redemptionem humani generis vcniens Filius Dei, certum
expectabat tempus et horam, quando susceptam pro nobis
mortem cure ipso morris auctore superaret, atque ad
Patrem victor in co_los ascenderet. De hac corona dicit
apostolus: Eum autem qui modico quidem ab angelis
minoratus eat, vidimus Jesum propter passionem morris
gloria et honore coronatum. De hae in Apocalypsi Joannes,
Et vidi, inquit, et ecce equus albus, et qui sedebat super
ilium habebat arcum, et data eat ei corona, et exiit vin-
cens ut vinceret. Equus quippe albus ecclesia, eques qui
illi insidebat, Dominus eat, qui habebat areum, quia contra
potestates aerias ad bella veniebat. Dataque eat ei corona
victoila_, quia regnum morris moilendo subvertit.
El quatuor circulos aureo8, _c.] Quatuor cireuli aurei,
quatuor sunt evangeliorum libil, qui merito anrei aunt,
propter claritatem sapientia_ qua fulgent : merito eirculis
comparati, quia a_terna est ipsa Dei sapientia quam pra_-
dicant. Neque ineipiens extempore, neque ease desinens
_eterna divinitas, quam homo Christus aceepit. Uncle
imminente hora sum passionis precatur Patrem, dicens:
Et nunc clarifica me_ tu Pater, apud temetipsum elaritate
 LINER PRIMUS. 237

quarn habui prius quam mundus fleret apud te. Qua-

tuor autem angulos habet arca, quia sacramentum Domi-
nicm incarnationis per omnes mundi plagas, in quibus
sancta ecclesia dilatatur, celebrari non desinit. Et per
eosdem angulos quatuor, quatuor circuli sunt positi ; quia
in cunctis mundi finibus evangelium Christi salvanclis fide-
lium cordibus prmdicatur. Duo autem circuli in latere
uno, et duo sunt in altero: vel quia duo evangelistm dis-
cipulatui Salvatoris in came prmdieantis, et miracula
facientis adhmrebant ; duo autem alii post resurreetionem
aseensionemque ejus ad ccelos, ad fidem venerunt: vel
quia in figura quatuor animalium, duo qui per hominem
et vitulum designati sunt, passionum et morris ejus indicia
prmtulerunt ; duo vero illi qui per leonem et aquilam prm-
figumti sunt, victorim qua mortem destruxit, insignia
demonstrarunt. Homo quippe Dominus, per incarna-
tionem mortalis factus apparuit. Vitulus vero idem obla-
tus pro nobis in altari crueis extitit. Idem leo fortiter subi-
gendo mortem, aquila ad ecelos ascendendo factus est. Atque
ideo duo cireuli in latere uno, et duo sunt in altero, quia
nimirum duo evangelistae, per suam figuram assumptionem
in Domino humanm fragilitatis ; et duo alii vietoriam, qua
de eadem assumpta fragilitate, ae morte triumphavit, insi-
nuant. Nam quasi lmvum latus areae duos habuit eirculos,
cure evangelistm duo inearnationem Domini ae passionem
figurarent. Similiterlateri dextero duo inerant cireuli, quod
_eque duo evmlgefistm resurrectionem et aseensionem ejus,
qum ad futurm gloriam vitae pertinent, figuraliter exprimunt.
Facies _uoque vectes de lignis setim, _c.] Vectes quibus
arca portatur, sancti sunt doetores, qui Dominum prmdi-
cando audientium eordibus inferunt. Qui videlicet vectes
semper esse jubentur in cireulis, quia uimirum neeesse est
ut quicunque alii ecelestia sacmmenta praedicant, nunquam
ipsi mentem a memoria sacrm seripturm, nunquam manus
a divinorum observantia mandatorum contineant. Bene
autem sequitur :
Ponesque in area testificationem, _e.] Quia ilia solum-
anodo de inearnatione Dei Filji loqui et eredere debemus,
238 DE _ABgRNACULO_ ETCo

qU_e nobis ipse Domlnus per auetores sacr_ scripturm reve-

]are dignatus est. Si autem vis scire, qu_e sit ilia testifi-
eatio quam in arca ponendam a Domino Moyses accepit,
apostolum audi: Post velamentum autem, inquit, secun-
dum tabernaeulum, quod dicitur sancta sanctorum, aureum
habens thuribulum, et aream testamenti, cireumtextam
ex omni parte auto ; in qua urna aurea habens manna,
et virga Aaron qua_ fronduerat, et tabul_e testamenti.
Urna ergo aurea in area habens manna, anima eat sancta
in Christo, habens in se omnem plenitudinem divinitatis.
Virga Aaron qua_ excisa fronduerat, potestas est invieta
saeerdotii illius ; de qua dicit propheta, Virga a_quitatis
virga regni tui. Qu_e postquam ad tempus per mortem
visa est esse suecisa, illueeseente mane resurreetionis viva-
cius refloruisse inventa est, ae perpetuo inviolabilis atque
immareessibilis permansura esse innotuit. Christus enim
surgens a mortuis jam non moritur, mors iUi ultra non
dominabitur. Tabul_e testamenti in area omnem in
Christo et scientiam paternorum seeretorum, et potentiam
judiciorum designant. In tabulis namque testamenti, et
tides erat inseripta a_ternve divinitatis, qu_e mundum crea-
ret ae regeret ; et mandata quibus Deo serviri oportet, et
discretio judicii, qua ipse odientes se, jure condemnaret ;
et diligentes se, miserieordia digna remuneraret. H_ec
est ergo testifieatio, quam Dominus Moysi in area ponen-
dam dedit cure contitendam nobis in Christo signavit
veritatem carnis, anim_e et verbi: ipsamque earnem post
passionem morris resurrectione gioriticatam, et _eterni
regis ae pontitieis dignitate sublimatam monstravit, cum
ipsum esse solummodo paternorum eonscinm arcanorum,
quasi veraciter unius ejusdemque cure Patre majestatis
ipsum esse omnium judicem docuit seeulorum.
CAp. v. Facies et propitiatoriurn, _ye.] Ou_eri solet quid
propitiatorium dicat, quo operienda sit area. Sed cure de
auro tieri jubeat, et tanta_ longitudinis ae latitudinis,
quant_e aream tieri pra_eeperat; eonstat proeul dubio, quia
tabulam tieri voluit auream tantam, quanta aream tegere
sutllceret. Quod videlicet propitiatorium non aliud quam
 LIBER PRIMUS. 289

Domlnum Salvatorem_ sed specialins in co viscera pietatis

designat: de quo _cit Apostolus : Quem proposuit Deus
propitiationem per fidem in sanguine ipsius. Nam et ideo
desuper ponitar, quia super exaltat misericordiam judicio.
Uncle et Psalmista, Suavis, inquit, Dominus universis, et
miserationes ejus super omnia opera ejus.
Duos ffuoque Cherubim aureos, _c.J Cherubim esse
nomen angelicarum virtutum, Ezechiel propheta manifeste
declarat, quas etiam juxta exemplum, quo hic fieri juben-
tar, cure alis sibi apparuisse designat, dieens: Et vox
alarum Cherubim audiebatar usque in atrium exterius,
sicut vox Domini loquentis. Et quidem numero singulari
Cherub, plarali autem Cherubim dicitur, et est nomen
generis masculini, sed Gr_ca consuetudo neutro genere
posuit Cherubin, m litera in n mutata. ¥erum noster
interpres Hebr_um secutus idioma_ masculino genere
posuit. Duos Cherubim aureos et produetiles facies, non
duo Cherubim aurea et productilia, quod scriptorum in-
curia credo in ejus translatione esse corruptum, ut pro
Cherubim antiquorum more scriberetur Cherubin. In-
terpretatur Cherubim, sive Cherubin, scientive multi-
tudo, vel scientize intellectus : quod videlicet nomen tanto
rectius angelicis potestatibus congruit, quanto perfecte
ab omni impulsu impur_ cogitationis alieni, visioni sui
Conditoris adh_erent. Idcireo autem alas, vel in figura
Cherubim Moyses facere jubetar, vel in ipsa eorum
specie vidisse se propheta testatur, quod etiam licentia
solet imitari pictorum, ut in alto sedem habere angeli, et
quasi levi volatu ubique discurrere posse signentar, neque
ullam habere tarditatem, quin confestim ubicunque volue-
rint adsint. Quod ipsum quoque nobis post resurrectio-
nero spirituali jam corpore vestitis indubitanter promittitur.
F_xpandunt ergo alas Cherubim, et propitiatorinm tegunt:
quoniam angeli omnem sure natur_e potentlam, qua in
altis hahitare, et cuncta supern_ illius patri_e loea levi ac
l_eto itinere penetrare meruerunt, in obsequium sui Con-
clitoris offerunt, ac velut propitiatorium contuentes obum-
brant, id est honorant velando: quia totum quem habent
_0 DE TABERNACULO, ETC.

statum perpetuae felieitatis, ejus gratiae deputant, a quo

ut nihil mall veUe posse aeeeperunt. Duo sunt autem
propter significandam societatem angelicae pacis; quia
minus quam inter duos haberi caritas non potest. Unde
et sese respicere mutuo, et in propitiatorium vultus juben-
tur habere, quia nimirum in glorificatione divin_evisionis
sibimet alterutrum consonant. Item per duo Cherubim
possunt duo testamenta figurari, quorum unum futuram
Domini incarnationem, aliud factam clamat. Respiciunt-
que se mutuo, quia in attestatione veritatis quam pr_edi-
cant, in nullo ab invicem discrepant. Vertunt vultus in
propitiatorium; quia et misericordiam Domini, in qua
unica mundo spes est, valde commendant. Atque ideo
sunt ex utraque parte oraculi, quia et praecedentia ante
incarnationem Dominicam tempora, et sequentia prm dica-
tione spiritualis seientiae replent. Quibus etiam nomen
scientize multitudinis, vel scienti_e multiplieatte convenit,
quod videlicet scriptura sacra spirit uali ac divina scientia
plena est, eademque seientia, ex quo ipsa scriptura condi
coepit, augeri semper ac multiplicari non desiniL Unde
et angelus Danieli: Pertransibunt, inquit, plurimi, et
multiplex erit scientia. Namque Moysen ampliorem patri-
archis scientiam percepisse testatur ipse Dominus, qui
illi apparens air: Ego Dominus, qui apparui Abraham
et Isaac et Jacob in Deo omnipotente, et nomen meum
Adonai non indicavi eis. Multiplicata est ergo ex tern-
pore scientia divina" cognitionis, eum hoe de seipso Domi-
nus Moysi, quod patriarchis non indicaverat, ostendit.
David qui in lege Domini meditabatur die ae nocte, videa-
mus an se, ipso qui legem scripsit Moyse, aliquid amplius
"de Domino intellexisse senserit. Quomodo, inquit, dilexi
tegem tuam, Domine ;tota die meditatio mea est. Statim-
que subjunxit, Super omnes docentes me intellexi. Unde
et alibi gloriatur in Domino, dicens: Incerta et occulta
sapientite tu_e manifestasti mihi. Item apostolos majora
prophetis nosse declarat Dominus ipse, qui eisdem loqui-
tur, dicens : Multi prophetae et justi cupierunt videre quae
videtis, et non viderunt ; audire qu_e auditis, et non audie-
 LIBER PR|MUS. 241

runt. Sed eisdem post resurrectionem aseensionemque

suam majorem adhuc seienti_ gratiam repromittit, dieens:
Adhuc multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare
modo; cum autem venerit il|e Spiritus veritatis, docebit
vos omnem veritatem. Quibus et in futuro majus omni-
bus, qu_e in hac vita cognosci possunt, revelaturum se
ease pollieetur, dicens: Qui autem dil_it me, diligetur
a Patre meo, et ego diligam eum, et manifestabo ei me-
ipsum. Recte ergo Cherubim seientia multiplicata dieitur,
quia in utroque testamento fidelibus magis ex tempore
magisque cognitio veritatis innotuit. Recte Cherubim
glori_ propitiatorium obumbrare dicuntur; quia testa-
mento crescente per tempus, et multiplicata scientia, pro-
pitiationem nobis Domini Salvatoris pr_dicant ; et hanc
gratis semper voeibus quasi expansis, ad volatum alis
honorare non cessant. Quia enim verba coUoquentium,
quasi volando per aerem ab ore dicentium, ad cor per-
veninnt audientium, merito expansis Cherubim alis, et
velut ad volandum aptatis possunt designari.
Irate prwcipiam, et lofuar ad re, supra propitialorium
•cilicet, _yc.] Supra propitiatorinm loquitur Dominus ad
Moysen cuncta qu_ per ilium mandat filiis Israel; quia
per gratiam propitiationis Dei factum est, ut hominibus
post culpam pr_varicationis apparere, et eis viam veritatis
post errorem demonstrare dignatus sit. De medio Cherubim
loquitur; quia per angelicam visionem, et non in sun
substantia, Deus apparuit_ et locutus est Moysi, attestante
apostolo: Quia lex propter transgressiones posita est,
donee veniret semen eui promiserat, ordinata per an-
gelos in manu Mediatoris. Item de medio duorum Cheru-
bim loquitur Dominus, quia per verba utrinsque testamenti
consona nos voce ad fidem veritatis erudit. Vel certe de
medio Cherubim loquitur, quia per unigenitum suum, qui
in medio duorum testamentorum in came apparuit, humano
generi Deus Pater voluntatem suam manlfestare dignatus
e6t. Quo sensu etiam illud potest accipi, quod air Haba-
cuc: In medio duorum animalinm innotesces. Potest
autem in area etiam sancta ecclesia figuraliter accipi,
VOL. Vll. It
 DE TABERNACULO_ ETC,

quec de lignis imputribilibus, hoc est animabus sanctis

_difieatur, et in fide sanctl evangelii per quatuor mundi
p|agas dlstenta, coronam vitro a Deo expectat _eternam,
habens in se tabulas testamenti in meditationc continua
legis Dei, habens et umam auream cum manna in fide
Dominicve incarnationis, habens etlam virgam Aaron, qu_e
fronduerat, in participatione regni et sacerdotii Dominici,
dicente apostolo Petro : Vos autem genus electum, regale
sacerdotium. Habens propitiatorium desuper, ut cuncta
qum habet bona, largiente gratia divina sese accepisse
meminerit. Habens et Cherubim glorim in propitiatorio,
vel angelica videlicet prmsidia, quibus a Deo semper adju-
vetur propitio: vel testamenta, quibus qualiter vivere, et
quomodo auxi]ium recte vivendi a divina propitiatione
qumrere debeat instituatur. Sic aut_n sunt Cherubim
supra propitiatorium positi, quomodo civitas Christi, id
est sancta ecclesia super montem, id est super ipsum
Christum esse constituta dieitur: non quod altior illo
possit esse civitas sua, sed quod ejus subsidio sust_atata
proficiat. Cherubim supra propitiatorinm habet arca:
quia vel angelica ministeria vel eloquia divina eo veracius
ecclesiam juvant, quo ipsa in fundamento summ_e veritatis
stabilita consistunt.
CAP. vI. Facies et memam de _ setim, _c.] Mensa
de lignis setim facta, scriptura est sacra, de fortibus sancto-
rum patrum verbis actibusque compacta ; qu_e dum nobis
qum sint veterna_ gaudia beatitudinis, et quomodo ad h_ec
perveniatur, ostendit, cibum profeeto nobis salutis ac
vitro suggerit. Haec habet longitudinem, cure perseve-
rantiam nobis cc_ptre religionis; latitudinem, cure ampli-
tudinem caritatis ; altitudinem, cure spem perpetu_e re-
munerationis insinuat. Et belle longitudo duorum est
cubitorum, quia actualis nostra conversatio in dual)us
maxime vlrtutibus consistit, misericordia videlicet et inno-
centia: dicente apostolo Jacobo, Religio autem munda
et immaculata apud Deum Pattern hrec est, visitare pupil°
los ac viduas in tribulatione eorum, et immaculatum 'se
custodire ab hoc seculo. In eo namque quod pupillos
 LIBER PRIMUS,

ac viduas in tribulatione eorum visitare pr_cipit, cuneta

quze erga proximos necesse habentes, misericorditer agere
debemus, ostendit: in eo vero quo d immaculatos nos ab
hoc seculo custodire sdmonet, universa in quibus nos ipsos
caste vivere oportet, exprimit_ Quos duos cubitos bonm
actionis, et Dominus ipse mens_e verborum suorum inesse
declaravit, cure ait : Sint lumbi vestri pr_cincti, et lucern_
vestr_ ardentes. Lumbi videlicet pr_cincti, ut a contagione
seculi hujus perduremus immunes. Lucern_ veto arden-
tes, ut per opera misericordis3 coram Domino clari fulge-
amus. Nam quod sequitur: Et vos similes hominibus
expectautibus dominum suum, quando revertatur a nup-
tiis, ad altitudinem ejusdem mens_e, hoc est ad spem futur_
retributionis pertinet. Quod vero mensa unum habet
cubitum in latitudine, unitatem ipsius dilectionis, quam
tota nobis testamenti veteris et novi series commendat,
figurate denuntiat: uua quippe est caritas, hoc est simplex
et pura mentis pietas, qua et Deum, et proximos, et ipsos
quoque inlmicos amare jubemur, quamvis magna distantia
ac distinctione rectissima ipeius amoris, Deum primo loco,
inimicos ultimo diligere debeamus. Ipsis quoque proxi-
mis pro differentia meritorum disparsit modus impenden-
dus amoris; sicut patriarcham Jacob cure omnes diligeret
filios, Joseph t_men singularis merito innoeenti_e pr_e
c_teris diligere scriptura teste novimus. Unde pulchre
in Canticis Canticorum dicit ecclesia Christo, Introduxit me
in cellam vinar_Am_ordinavit in me caritatem. Porro quod
altitudo cubitum ac semissem habebat, eubitus _que ut
in latitudine, unitatem ipsius spei nostr_ c_elestis insinuat,
qua expectamus Dominum nostrum, quando revertatur
de cc_lis_ remuneraturus servos, quos vi_iAntes accinctis
lumbis, et ardentibus bonorum operum lucernis invenerit.
Nam etsi pro diversitate meritorum mult_ sunt m_n-
siones in domo Patria, unum tamen est regnum c_li, in
quo omnes recipiantur electi. Semis veto qui superest,
initium vit_ contemldativ_ , quo nonnulli sanctorum etiam
in earne _lhuc positi frui meruerunt, indicst : quibus non
solum spera_ cc_estia prae_It, verum etiam ex parte
R2
 DE TABERNACULO, ETC.

videndo prmgustare donatum est, uti Esaias et Micheas,

cmterique prophet_e, qui viderunt Dominum sedentem in
solio glori_ sum, circumstante angelorum exercitu: ut
Petrus, Jacob, et Joannes, qui clarificatum inter Moysen
et Eliam Dominum in saneto monte viderunt : ut magister
gentium, cui prinsquam earnis debitum solveret, donatum
est in paradisum, ac tertium ccelum rapi, et audire arcana
verba, qum non licet homini loqui. In his ergo et hujus-
modi famulis Christi, mensa nobis tabernaculi, hoc est
divina scriptura, qua ecclesia sancta sine cessatione refi-
citur, super cubitum communis spei semissem in altitu-
dine adjungit: quia supernse beatitudinis gaudia prse-
monstrata illis priusquam reddita demonstrat: quse nimi-
rum prmmonstratio, quia raptim et in transitu sanctorum
mentibus apparet, reete per dimidinm cubiti, et non per
plenum cubitum figuratur.
El inaurabis earn auro purissimo.] Mensa tabernaculi
inauratur, quia et scriptura sancta sapientim ccvlestis sensu
clara refulget, et ipsi qul earn condidere prophetm, prmclari
vita ac sermone fuerunt.
Faciesque illi labium aureum per circuitum, _e.] Labium.
aureum fit mensm per circuitum, quia doctrina sacri eloquii
per mundissima nobis prmdicatorum fidelium ora ministra-
tur. Neqne illorum locutio, qui divina nobis arcana tradl-
derunt, humanse confabulationis sermonibus ullatenus atta-
minari consentiebat, quin potius non tantum nociva, sed
et otiosa hominum verba graviter ferre ac redarguere
curabant. Vel certe labium fit aureum mensm per cir-
cuitum; qula scriptura sancta omni ex parte sum locu-
tionis eum recte intelligitur, claritatem nobis sapientise
coelestis insonat. Cui videlicet labio corona additur; quia
lingua pnedicantium suis auditoribus retributionem vitse
promittit mtemm. Et bene ipsa corona quatuor digitia
era fieri pra_pitur ; quia celsitudo nobis coronm perennis,
per quatuor sancti evangelii libros ostenditur, vel quod
per custodiam evangelicse fidei et operationis, ad coronam
nos vltm pervenire oportet. Pulchreque per digitos libri
designantur, quia nimirum et tabuhe le__s, digito Dei esse
 LIBER emMUS.

scripta_ referuntur: et in evang_lio Dominus districtionem

legis temperaturus, digito scribebat in terra, dicens de adul-
tera, quam accusabant Pharismi et Scribm : Si quis vestrum
sine peccato est, primus in illam lapidem mittat. Digitus
autem Dei, Spiritus Dei intelligitur. Unde illud quod
Lucas Dominum dixisse refert, Si ergo in digito Dei ejicio
dmmonia: Matthveus clarius exponendo dixit, In Spiritu
Dei. Itaque labio mensm aurco corona aurea quatuor
digitis alta superponitur; quia purisslma sanctorum prm-
dieatorum eloquia, spem superna_ beatitudinis expeetant,
qum ministerio Sancti Spiritus in quatuor saneti evangelii
libris descripta continetur. Nec solum pr_edicatores ipsi
pr_vmium in c_lis sui laboris aeeipiunt, verum etiam omni-
bus sibi obtemperantibus eandem vitae eoronam certa evan-
gelic_e veritatis auetoritate promittunt. Bene autem eadem
corona interrasilis fieri prveeipitur; quia nimirum a_terni
retributio regni non indifferenter omnibus datur, sed pro
quaiitate accipientium distinetio divinitus examine singulis
quibusque distribuitur. Corona etenim aurea mensa_ Do-
mini pura et non interrasilis esset, si elaritas futurm
justorum retributionis a_quaiis omnibus panderetur: instar
videlicet hujus solis mundani, cujus splendorem Deus in-
differenter super bonos et maios faeit oriri. At quia sicut
stella a stella differt in claritate, ita erit et resurrectio mor-
tuorum. Corona mens_e Domini variis distincta sculpturis,
sed competenter ordinatis apposita est. 7Eterna etenim
vita futura omnibus est promissa justis, sed multiformis
in ilia pro diversitate meritorum gloria est singu|orum.
Quod vero descripta prius una corona subjungitur :
Et super illam alteram coronara aureolam.] De illorum
potest pra_mio recte intelligi, qui generaiia scripturee
sanctee mandata spontanea vita_ perfectioris electione tran-
scendunt, ideoque speeiaiem pr_e ea_teris fidelibus retribu-
tionem voluntarire oblationis expectant. Corona namque
aurea quatuor digitis alta labio mensa_ aureo apponitur,
eum per evangelium his qui mandata divin_e legis custo-
diunt, vita _eterna promittitur: dicente Domino ad divitem,
Si vis ad vitam ingredi, serva mandata. Non homicidinm
_46 DE TABERNACULO, ETC.

facies: non adulterabis: non facies furtum: non falsum

testimoninm dices: honora tmtrem et matrcm: et ditiges
proximum tuum sieut teipsum. Sect eidem coron_e altera
corona aureola superponitur, cure protinus suhinfertur:
Si vis perfectus esse, vade, vende qme habes et da pauperi-
bus, et habebis thesaurum in covio, et veni sequere me.
Ad halle coronam pertinet canticum illud novum, quod
virgines tantum coram Agno cantasse referuntur, qni emptl
aunt ex hominibus primitive Dco et Agno. Ad hanc, quod
iidem sequuntur Agnum quocumque abierit. Vel certe
corona aurea labio mensve Domini apponitu_r, cure in ver-
bia sacrve scripturve dicimus, egredientes e came animas
ad veterna in c_lis prvemia esse recipiendas. Et super
iUam altera aureola superadditur corona, cure in eadem
scripture repetitur, quod eia sublimior in fine seculi
gloria in corporum quoque immortalium receptione serve-
tur.

Quatuor 9uoque circulos aureos pra_aarahis, tye.] Hmc, ut

supra de area exposuimua, etiam hlc accipienda sunt.
Quatuor namque cireuli aurei, quatuor evangeliorum sunt
libri; per quorum fidem contigit, ut omnis scriptura
sancta per mundum legeretur et intelligeretur universum.
Quatuor autem pedes habet mensa ; quia quadriformi ra-
tione omnis divinorum eloquiorum aeries distinguitur. In
libris namque omnibus sanctis intueri oportet, qum ibi
veterna intimentur, qtue facta narrentur, qu_e futura pr_e-
nuntientur, quve agenda prvecipiantur vel moneantur. Item
mensa tabernaculi quatuor habet pedes ; quia verbo c_les-
tis oraeuli, vel historico intellectu, vel allegorico, re1 tropo-
logico, id est, morali, vel certe nn_ogico solent accipi.
Historia namque est, cum res aliqua quomodo secundum
literam facta sire dicta sit, plano sermone refertur: quo-
modo populus Israel ex 2Egypto salvatus, tabernaculum
Domino fecisse in deserto narratur. Allegoria est, cum
verbia, sire rebus mysticis prvesentia Christi et ecctesi_
sacmmenta signantur: verbia videlicet, ut Esaias ait,
Egredietur virga de radice Jesse, et flos de radice ejus
asccndet. Quod cst aperte dicerc: Nascetur virgo Maria
 LIBER PRIMUS° 2_

de stirpe David, et Christus de stirpe ejus orietur. Rebus

autem, ut populus de _Egyptia servitute per sanguinem
Agni salvatus, ecclesiam significat, passione Christi a dve-
monica deminatione libemtam. Tropologia, id est, moralis
locutio, ad institutionem et correctionem morum, sive aper-
tis seu figuratis prolata sermonibus respicit. Apertis vide-
lieet, ut Joannes admonet dieens, Filioli mei, non diligamus
verbo nec lingua, sed opere et veritate. Figuratis vero,
ut Salomon ait: Omni tempore sint vestimenta tua candida,
et oleum de capite tuo non deficiat. Quod est aperte di-
cere, Omni tempore sint opera tua munda, et earitas
de corde tuo non deficiat. Anagog_., id est, ad superiora
ducens, locutio est, qum de pr_emiis futuris, et ea quve in
cc_lis est vita futura, sive mysticis seu apertis sermonibus
disputat. Apertis scilicet, ut: Beati mundo corde, quo-
niam ipsi Deum videbunt. Mysticis veto, ut: Beati qui
lavant stolas suas, ut sit potestas illis in ligno vitro, et per
portas intrent in civitatem. Quod est patenter dicere:
Beati qui mundant cogitationes et actus, ut potestatem
habeant videndi Dominum Christum, qui ait: Ego sum
via et veritas et vita ; et per doctrinam atque exempla
prmcedentium patrum intrent in regnum ccelorum.
Subter coronam erunt cireuli aurei, _c.] Apte subter eo-
ronam erunt circuli, quia libris sancti evangelii in hac vita
utimur, coronam vero vitae supernm futuram in coelis
speramus. Per quos videlicet circulos immittuntur vectes
ad subvehendam mensam, quia doctores sancti, ut verbis
sacri eloquii corda audientium reficiant, ipsi per omnia
mentem suam necesse est in evangelica lectione fixam
teneant, quatenus ad fidem sensumque iUius omnem inter-
pretationis ad doctrinm sum intentionem dirigant, curent-
que sedulo ne quid aliud agendum, sperandum, amandum-
ve in scripturis omnibus, quam quod in quatuor evangeUi
libris invenitur, doeeant. Qui dum universa scripturarum
eloquia, ad e.am qum in evangelii scripta est fidem ac dilec-
tionem referunt, quasi totam Domini mensam cure panibus
ac vasis ipsius in quatuor circulis portant.
CAP. vii. Pff.ra_F_8et aeetalmla ac pldalaa, _yc.J Varia
248 D_, _ASERNACULO, _Tc.

vasa qu_ sd ofl'erenda libamina sunt facta, vari_e sunt

disfinctiones eloquii divlni_ pro dispari capacitate audien-
tium. Non enim una eademque omnibus potest eonvenire
doctrlna : aliter namque sapientes, aliter inslpientes; aliter
divites, aliter pauperes; aliter sani, aliter infirmi; aliter
senes, aliter juvenes ; aliter viri, aliter fcemin_e; aliter cce-
libes, aliter conjugati; aliter pr_elati, aliter subditi docendi
sunt. Qu_e tamen vasa omnia ad mensam tabernacull,
omnia ad offerenda libamina pertinent, quia q_nque
prudens doctor diversa pro diversitate audientium loquitur,
universa in regula sacrve scriptur_e reperiuntur, atque ad
offerenda Domino vota bonorum operum corda excitant
auditorum. Qu_e videlicet opportuna diversitas sanctse
pr_edicationis ipsius Domini ore designabatur, cure diceret:
Quis putas est fidelis dispensator et prudens, quem con-
stituit Dominus super familiam suam, ut det illis in tempore
tritici mensuram ? Mensuram quippe tritici conservis dat
in tempore fidelis dispensator et prudens, quando discretus
verbi minister non solum tempus opportunum in dicendo
observat, verum etiam qualitatem sensumque auditorum
diligenter exquirlt, et juxta distantiam hujus modum sui
sermonis temperat.
JEt pones super mensam panes proposition, _;c.] Panes
propositionls super mensam positi semper, doctores sunt
spirituales, qui in lege Domini die ac nocte meditantes,
cunctis ecclesiam intrantibus refectionem verbi ccelestis
offerunt. Qui recte propositionis panes vocantur, quia
in propatulo semper esse debet universis fidelibus sermo
salutis, neque unquam in ecclesia deesse oportet piis audi-
toribus verbum solatii, quod Dominus per pr_econes veri-
tatis mundo proponens, in conspectu suo semper apparere,
et usque ad finem seculi, his qui esuriunt et sitiunt jus-
titiam, incessanter abundare voluit. De his panibus in
Leviticum plenius, quot et quales faciendi_ vel quomodo
ponendi fuerint, refertur, dicente Domino ad Moysen:
Accipies quoque similam, et coques ex ea duodecim panes,
qui singuli habeant duas decimas, quorum senos altrin-
secns super mensam purissimam coram Domino statues:
 LIBEIL PR1MUS.

et pones super eos thus lucidissimum, ut sit panis in moni-

mentum oblationis Domini, per singula sabbata muta-
buntur coram Domino suscepti a filiis Israel fcedere sem-
piterno: eruntque Aaron et filiorum ejus, ut comedant
eos in loco sancto. Ubi manifeste in primis ipso etiam
numero panum duodecim apostolorum forma pr_emonstra-
tur, quos apparens in came Dominus primos elect, quorum
ministerio cibum vitae cunctis gentibus daret. Denique
esurientibus in deserto turbis, elicit eisdem discipnl;_ suis,
nostris videlicet apostolis: Date illis vos manducare. Et
saturatis de quinque panibus quinque millibus hominum,
ipei collegerunt duodecim cophinos fragmentorum: quia
nimirum apostolorum et apostolicorum virorum est, ea qu_e
turbae nequeunt, scripturarum sacramenta capere. Duo-
decim ergo panes in mensa tabernaeuli, duodecim' sunt
apostoli, et omnes doctrin_e illorum sequaces in ecclesia.
Qui quoniam usque ad consummationem seculi, populum
Dei alimoniis verbi reficere non desinunt, panes duodecim
propositionis nunquam de mensa Domini reeedunt. Et
bene iidem panes non de qualibet farina, sed de simila fieri
jubentur: quia nimirum quicunque aliis verbum vitro
ministrant, primo ipeos necesse est virtutum frugibus
operam dare, quatenus ea qum prvedicando admonent,
etiam faciendo commendent, configurati exemplis illius
qui de semetipso ait: Nisi granum frumenti, caclens in
terrain, mortuum fucrit, ipsum solum manet. Bene etiam
iidem panes seni altrinsecus super mensam statui prmci-
piuntur, propter concordiam scilicet caritatis et societatis,
ham et Dominus binos ad prvedicandum discipulos misisse
perhibetur: figuraliter insinuans, quia sancti doctores
numquam ab invicem, vel in assertione veritatis, vel in
effectu dilectionis discrepant. Quod autem super panes
_J_us lucidissimum ponitur, virtutem orationis designat,
quia iidem doctores sum ministerium prmdicationis, simul
et devotionem operis Domino commendant. Nam per
thus orationem designari, testatur Psalmista, qui dicit:
Dirigatur oratio mea sicut inceusum in conspectu tuo.
_t thus lucidissimum super panes ponitur in monimentum
250 DE TABERNA.CULO, ETC.

oblationis Domini, quando pim _alctorum actioni ac doc-

trin,e oratio pura supemdditur, quo per h_vc utraque rite
sociata, semper memoria sacr, v oblationis in conspectu
summi arbitri appareat. Bene autem per singula sabbata
panes coram Domino mutari mandantur; panes namque
qui per sex dies operandi in mensa Domini fiterant positi,
sabbato nobis mutautur, cure doctores quiquc sanct_
ecclesia, completo temporc sui saneti laboris, mterna in
co_lis quiete remunerantur, et alios post se in idem opus
laborandi in verbo, sub ejusdem spe retributionis relin-
quunt. Sicque fit, ut meusa Domini nunquam panis
inops remaneat, verum mox uno sublato pane, alius loco
ejus substituatur, dum succedentibus sibi per ordinem
ministris vcrbi, nunquam ecclesisv desunt, qui apostolice,
sive fidem pietatis, seu munditiam aetionis, et verbis ostcn-
dant et factis : semper manente pulcherrima ilia sententia,
qua in laude ejusdem sanctm ecclesim dicitur: Pro patri-
bus tuis nati sunt tibi filii, constitues eos principes super
omnem terrain, quasi aliis verbis tabemaculo Domini
diceretur : Pro panibus tuis vetustis parati sunt tibi novi,
eonstitues eos in refectioncm cordinm spiritualium fide-
libus toto orbe terrarum. Panes ergo pro panibus muta-
bantur, mensa autem semper eadem in tabernaculo stabat,
quia abeunt et veniunt doctores verbi, aliisque cedentibtm
suceedunt suo in ordine alii: scriptura autem sacra nullis
abotenda per mvum temporibus constat, usque dum in
fine mundi apparente Domino, nec seripturis ultra, nec
interpretibus eorum opus habebimus, impleta illa exopta-
tissima prophetia Domini, qua dicit: Et non docebit
unusquisque proximum suum, et unusquisque fratrem
suum, dieens, Cognosce Dominum, quoniam omucs scient
me, a minore usque ad majorem eorum. Coquebantur
autem panes ante sabbatum, ut Josephus seribit, duo et duo
divisi ante sabbatum : et sabbato mane oblati super sacram
mensam ponebantur seni ad alterutros conversi, duabus
pateris aureis superpositis, thure plenis, qu,e permane-
bant usque ad aliud sabbatum, et tunc pro illis alii depor-
tabantur, ilU vero sacerdotibus exhibebantur : et thure
 Lm_ PmMUS. 251

_uc_nso in igne sacro, in quo omnia ho|ocausta fiebant_

a]iud thus super alios panes adjieiebatur, quodque in
libro ReKum scriptum est, q_a David tabernaculum in-
gressus, panes sanctos a sacerdotihus acceperit, sabbato
mane factum est. Venit enlm ad tabernaculum illa hora,
qua panes septimanm prvvcedentis sublati erant de mensa
Domini, ut ponerentur panes novi, qui pridie fuerant
cocti: sicque panes sanctos accepit_ ut nead momentum
quidem hor_ mensa Domini sine pane maneret. Unde
solertins adhuc considerare libet, quod panes per singula
sabbata mutari jubebantur: namque ita mutabantur, ut
singuli eorum et sabbato imponerentur in mensam, et sab-
bato rursum ahlati in esmn proficerent sacerdotum : et sex
quidem diebus operum in mensa propositi apparerent, sed
in die sabbati_ id est, requiei, impositi in mensa, rursum-
que die altero sabbati de mensa sublafi. In cujus ordine
positionis quid nobis aliud mystice intelligendum est, nisi
quod sancti doctores, imo omnes justi, et post opera bona,
qmbus in ecclesia claruerunt, ad requiem perveniunt, et
ut bona delectentur operari, spe futur_c quietis ac beati-
tudinis accenduntur ? Imponebantur ergo panes sabbato
in mensa Domini, ea utique intentione ponentium, ut
transacto sabbato ibidem per sex dies operandi manerent:
his quoque transmissis aitero superveniente sabbato, in
refectionem summi sacerdotis et filiorum ejus consume-
rentur : quia nimirum in primordio nohis Deo devot_ con-
versationis accipienda requies, et vita _cterna promittitur,
ea tamen conditione, ut per labores et opera bona vit_
temporalls ad earn pertinere debeamus. Qua autem
ratione hoc quod summus saccrdos et filii ejus panes
propositionis comedehant, ad ingressum vit_ ccBlestis per-
tineat, in expositione versiculi sequentis aptius suo loco
dicetur. Quodque in libro Regum scripture est, quia
David tabernaculum ingressus panes sanctos a sacerdoti-
bus acccpit, sabbato mane factum est. Venit enim ad
tabernaculum ilia hora qua panes septimanav pr_eedentis
sabbati toilendi erant de mensa Domini_ ut ponerentur
panes novi, qui pridie fuerant eocti : sicque panes sanctos
_ DE TABERNACULO, ETC.

acceplt, ut ne ad momenta uuius quidem hone mensa

Domini sine pane maneret. Suscipiebantur autem panes
iidem a filiis Israel, quia de ccetu spiritualium Dei famu-
lorum eligi atque ordinari debent, qui gradum sacerdotil
vel doctrin_ subeant. Quodque in conclusione subjun-
gitur, Eruntque Aaron et filiorum ejus, duobus modis
aceipi per mysterium potest. Comedit namque Aaron cure
filiis suis panes sanctos de mensa tabernaeuli sublatos,
cure Summus Pontifex noster raptos de hac vita electos
suos in augmentum corporis sui, quod est in ccelis, hoc est
summ_e illius electorum multitudinis introducit : vel certe
enmt panes sancti Aaron et filiorum ejus, cure pr_sules
quique, et subjecti illis in Domino populi, exemplis patrum
prmeedentium ad vitam nutrinntur _ternam.
CAr. vxn. Facies et candelabrum ductile de auto puris-
simo.] Candelabrum tabernaculi, sieut et mensa, univer-
salem pr_esentis temporis ecclesiam designat. Ideo nam-
que sunt ante velum, intra quod arca testamenti posita est;
quia necdum ad visionem in ccelis sui Redemptoris meruit
intromitti. Sed mensa est; quia his qui esurinnt et
sitinnt justitiam, victum quotidie ccelestem, ne in tenta-
tionibus deficiant_ impendit. Candelabrum est; quia iter
lucis errantibus ostendit. Mensa pariter et candelabrum
est; quia sanctis edocta literis, et animam esurientem
satiate bonis, et sedentibus in tenebris atque umbra
mortis, lucernam verbi subministrare didicit. Cui nimirum
lueern_e dum sese humiliter subjecit, ad agenda videlicet,
qu_ Dei sermo pr_ipit, a suis se voluptatibus cohibens,
ad speranda pr_mia ac dillgenda quw promisit, a visibi-
libus se gandiis sustollens, quasi candelabrum ejus eflici-
tur; quia suis per omnia voluptatibus imperinm cceleste
pr_eponit, seseque humilians claritatem verbi Dei omnibus,
et proedicando et faciendo pr_monstrat.
Hastile ejus, calamos, scyphos, _c._ Hasti|e candelabri,
ipse qui est Caput ecclesi_v, mediator Dei et hominum,
homo Christus Jesus, debet inteUigi. De eujus corpore,
quod nos sumus, quasi de calamis ex hastili procedentibus
dicit apostolus: ex quo totum corpus per nexus et con-
5
 LIBER PmMUS, 253

junetiones subministratum et eonstruetum, crescit in aug-

mentum Dei : quia nimirum omnipotens Deus Redemptor
noster, qui in se quo profieiat non habet, adhue per mem-
bra sun quotidie augmentum habet. Calami ergo proee-
dentes de hastili, prmdicatores sunt, qui instituti a Domino,
duleem sonum in mundo edidemnt, videlieet eanticum
novum. Calami sunt omnes ecclesim filii, qui sibi (di-
eente propheta: Cantate Domino canticum novum, laus
ejus ab extremis terra_) libenter obtemperant, resonantes
laudem Domino, ae dieentes : Et direxit gressus meos, et
immisit in os meum canticum novum, hymnum Deo
nostro. Quia veto seyphi vino repleri solent, non imme-
rito per eos mentes audientium designantur, qum ad vocem
pr_edicantium vino seienti_ replentur. Et quoniam eodem
vino internee dileetionis inebriata eorda fidelium, infati-
gabili desiderio ad Deum tendunt, recte in candelabro
post scyphos sphmrula_ fiunt: spha_ra enim in omni parte
volvitur, quia nimirum mentes electorum nee adversitati-
bus seculi ullis retineri, nee prosperitatibus possunt eor-
rumpi, quin in omnibus qu_e oecurrunt, ad Deum per
sancta desideria proficiant. Et bene post ca]amos, sey-
phos, et spha_rulas in candelabro lilia designantur; quia
post gratiam pra_dicationis, post ebriationem potus spiri-
tualis, post irrevocabilem sanetm operationis procursum,
ilia virens patria sequitur, qu_e animabus sanctis, id est_
floribus vernat veternis.
Sex calami e#rediuntur de lateribus, _c.] Constat quidem
numerum senarium, in quo factus est mundus, operum
perfectionem designare. Sed quoniam ita positus est in
descriptione calamorum, ut in bis ternos dividatur, magis
de ternario dicendum. Tres namque calami de uno latere
hastilis, et tres egrediuntur de altero; quia fuerunt doe-
tores ante adventure Domini in came, qui fidem Sanctee
Trinitatis mystica voce designarent, et, quantum rudes
adhuc capexe poterant, pra_dicarent. Uncle est illud
Psalmist_e, Verbo Domini cceli firmati sunt ; et spiritu
otis ejus, omnis virtus eorum. Nomine etenim Domini,
Pattern; nomine verbi, Filium ; Spiritum vero Sanetu_
254 D_: _'ABInNACULO_ ,_To.

ipso suo nomine spiritum oris ejus appellat. Cujus vide-

licet Sanct_ Trinitatis unam esse potentiam, voluntatem
et operationem designat, cure et cwJlos verbo Domini, et
omnem virtutem eorum spifitu oris ejus esse firmatum
asseverat. Sunt modo doctores, qui eandem fidem Sanct_
Trinitatis aperte pr_edicent, its ut omnes qui ad Christum
pertinent, eadem debeant fide consecrari: dicente apo-
stolls Domino, Euntes ergo, docete omnes genres, bapti-
zantes sos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti.
Uncle et Paulus pro fidelibus orans, eosque Trinitatis fide
accepta confortari desiderans, ait, Gratis Domini nostri
Jesu Christi, et caritas Dei, et communicatio Spiritus
Sancti cure omnibus vobis. Item tres calami ex uno latere
candelabri, et tres prodeunt ex altero : quia et ante et pest
incarnationem Dominicam ternl fuere gradus eorum qui
fideliter in ecclesia Domino servirent, conjugatorum vide-
licet, continentium, et rectorum : quorum distantiam Eze-
chiel propheta mystics describit, cure veniente plagarum
articulo tres tantummodo viros, Noe videlicet, Daniel, st
Job, liberandos esse pr_dixit. In Noe namque, qui arcam
in undis rexit, pra_positos ecclesia: in Danlele, qui in
aula regis continenter vivere studuit_ eontinentes sire
virgines : in Job, qui in conjugali vita positus, mirandum
cunctis exemplar patientim prvebuit, bonorum vitam con-
jugatorum ostendit. Item _rundem in novo testamento
distantiam Dominus sub figura insinuat eorum, qui in
lecto, in agro, in mola reperiendi sint in die judicii. E
quibus singulos assumendos, et singulos dieit esse relin-
quendos. Namque in leeto quies continentium, in agri-
valtura industfia prmdicantium, in gyro molto labor expri-
mitur conjugatorum. Et quia in omnibus his gradibus
quidam eligendi, quidam vero reprobandi ; recte de sin-
gulls dicitur, Quia unus de duobus assumetur, et alter
relinquetur. Quia vero in parts electorum sublimius est
meritum preedicantinm, quam eorum qui so|ummodo con-
tinentim, et non etiam operi doctrime student, item sub-
limior eontinentium, quam eonjugatorum conversatio:
recte supremi calami, qui hinc et inde de hastili procede-
 LIBER PRIbl US. 355

bant, eos qui in utroque testamen_ inter virtutes alias

do_rin_ studiis sese subdidere designant. _ infe-
riores calami, qui _que ex utroque hastilis latere prodeunt,
vitam continentium Deo devotam, recte infimi calami, et
ipsi ex eodem unius candelabil stipite orti, bonorum vitam
conjugatorum, in utriusque testamenti tempore, uni eidem-
que Domino fideliter servientem, typice demonstrant. Di-
versis ergo locls calami procedunt de hastili, qui tamen
omnes _uo quiquc loco et ordine reilexi in altum, ad unam
perveninnt summitatem, quatenus a_qualem supra se posi-
tionem lucernarum valeant eonservare, quia nimirum
electi, etsi meritorum sunt gradibus discreti, una sunt
fide veiltatis imbuti, ad unam in cc_lis lucern a_temve veil-
tatis perventuri: et quanto quisque altins in hac vita
Christo adhverere curaverit, tanto vicinior in ilia vita ejus
visione fruitur,.ita ut de quibusdam pro magn_e merito
virtutis dicatur : Hi aunt qui sequuntur Agnum quocunque
abierit. De quibus panlo ante, quasi de proximis can-
delabro calamis, pr_emissum est: Et cantabant quasi can-
ticum novum ante sedem, et ante quatuor animalia et
seniores. Ubi ostenditur, quod omnes sancti per plateas
supemse illius civitatis, canticum hetitia_ novum Domino
cantant. Sed illi prve c_teils ibi specialius g,audio carminis
sublimantur, qui hic generalem vitam fidelium privilegio
sacrve virginitatis transcenderunt.
Tres s_phi, quasi i_ nucis modum, Sfc.] Nueem in figura
prsesentis eeclesi_e poni solere, testatur 8alomon, qui ex
persona doctorum fidelium loquitur: Deseendi, dieens in
Cantico Canticorum, ad hortum nneum, ut viderem poma
convallis. Sicut enim nux duleem quidem habet fructum
interius, seal non hune ostendere foils, nisi fraeta testa_
duritia, potest: sic justorum vita prmsens, ita suavitatem
gratim spiritualis intimo come conservat, ut h_ee a proxi-
ntis quanta sit, nutlaf_nus valeat perspici, donee soluto
corporis domieilio, libere se animve ipsorum alterutrum in
cmtesti luce conspiciant, et quanta singulse gratia Sancti
Spiritus flflgeant, quantum unaquseque diligatur ab altera,
nulll prorsus remaneat occultum. Fiuntque scyphi in
256 DE TABI_RNACULO_ ETC.

cande|abro ad nucis modum, cure quiHbet elccti vino

sapienti_ repleri dcsiderantes, ad exemplum sesc inforo
mare sategunt pr_cedentium justorum, quos magna invl-
sibilium bonorum dulccdine ac dilectione plenos esse
noverunt. Quod autem per singulos calamos tres fuerc
scyphi, sphverul_e et lilia, significat ternas temporum diffe-
rentias, quibus electi et ante incarnationcm Dominicam,
et postea Deo devoti vixerunt. Fuerunt etenim justi ante
legem, fuerunt sub lege, fuerunt temporibus prophetarum.
Item post ascensionem Dominicam congregata est ecclesia
primitiva de Israel, congregatur nunc ecclesia de gentibus,
congreganda est in fine mundi de reliquis Israel. Habebat
ergo calamus primus in uno latere tres scyphos, sph_erulas
et lilia, quia in parte doctorum ante incarnationem Domini
erant tres ordines eorum qui hanstum gratim ccelestis,
quasi scyphi sitirent, in viam Domini promptiasime, quasi
sphverulve currerent, supernve donum retributionis, quasi
candorem liliorum odoremque gaudenter expectarent; id
est, ante legem, sub lege, sub prophetis. Secundus cala-
mus et ipse habebat tres scyphos, sph_erulas et lilia, quia
continentes illlus temporis veque tres ordines sanctorum in
pr_efata distinctione temporum habebant, potum spiritualem
desiderantes, vlam mandatorum Domini currentes, et cc_
lestia praemia prvestolantes. Tertius similiter calamus tres
scyphos et sph_erulas, et tria habebat lilia: quia multi
erant conjugati ante legem, multi sub lege, multi in diebus
prophetarum, qui verbum Domini audire, qui viam ejus
currere, qui bonorum pr_mia operum ab ipso expectare
gauderent. Item ex alio latere hastilis, et primus calamus,
et secundus, et tertius, tres scyphos et sph_erulas, tria
quoque lilia habebat : quia in novo quoque testamento, et
in doctoribus, et in continentibus, et in conjugatis Deo
devotis tres fuere ordines temporum distantium : hoc est
in primitiva ecclesia de Israel, in nostra electione de gen-
tlbus, in ultima collectione reliquiarum Israel, qui universi
quique suo tempore verbo vit_ debriari, in viam pacis
properare, candorem perpetu_e lucis videre desiderant.
In !p*o autem candeZabro eruat quatuor 8cyphi, _¢.]
 LIBER PRIMUS, 257

Diximus ipsum candelabrum, id est, stipitem candelabri

medium, de quo calami procedebant, Dominum Salvatorem
designare; de cujus gratia justi, quicquid boni habent,
acceperunt. Unde. ipse in evangelio, cure dixisset disci-
pulis, Ego sum vitis, vos palmites; continuo subjunxit,
Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso, nisi
manserit in vite ; sic nec vos, nisi in me manseritis.
Quasi aliis verbis diceret: Ego sum candelabrum, et vos
calami mei: sicut calamus non potest se erigere ad sup-
portandam lucernam, nisi fixus manserit in stipite cande-
labri: sic nec vos, nisi in me manseritis, lucern veritatis ac
fidei in vobis ferre valetis. In quo nimirum candelabro
quatuor scyphi sunt facti, quia in quatuor libris saneti
evangelii, qui de Domino sunt conscripti, gustum vini
novi, hoc est doctrinm ccBlestis, invenimus, quod non utres
veteres, hoc est mentes terrenis adhuc desideriis inhae-
relates, sed tantum innovata per Spiritum gmtia_ corda
fidelium capere queunt. Sunt per singulos scyphos spha_-
rula_, simul et lilia deformata, quia idem Dominus, qui
poculum nobis sapientiae spiritualis propinavit, cursum
quoque pim operationis inoffensum ac promptum et ha-
bendum nobis ostendit : et ut habere possimus, ipse dona-
bit, et ne in vacuum curreremus, claritatem nobis patria_
ccelestis, ad quam intenderemus, promisit : et hujus nobis
aditum sua gratia patefecit, vel certe, quia sub duobus
ca]antis per tria loca scyphi, sphmrulm et lilia fieri man-
dantur. Possumus h_ec ita mystice interpretari, quia
tribus fidelium gradibus, de quibus smpius diximus, con-
jugatorum scilicet, continentium et virginum, et doctrinam
veritatis aperuit, et cursum boni operis imperavit, et hm-
reditatis semper immareessibilis atque incorruptm bene-
dictlonem promisit atque donavit. Et apte scyphi, spha_-
xula: et lilia candelabri non super calamos, sed sub calamis
esse jubentur ; quia corda prmdicantium, immo omnium
electorum, nead infima delabi possint, donis, mandatis et
promissionibus Dominicis sustentantur , atque ad amanda
et qumrenda ccvlestia sublcvantur. Hinc etenim sancta
ecclesia, videlicet sponsa Christi, de ipso gloriatur, dicens :
VOL. VII. S
 _58 DE TABERNACULO_ ETC.

Lwva ejus sub capite meo, et dextera iltius amplexsbitur

me. L_eva quippe sponsi sub capite est posita spons_e;
qula temporalibus beneficiis Dominus mentes fidelium a
terrenis voluptatibus et concupiscentiis segregans, ad
speranda ac desideranda perpetua bona erigit. Et dex-
tera illius amplexabitur earn, quia ostensa divinre majes-
tatis ejus, visio illam sine fine glorificat. Apte scyphi,
sphaerulm et lilia sub duobus sunt calamis, quia in utro-
que testamento fidelibus, quamvis creremoniis distantibus,
eadem devotio Domino serviendi mandata, eadem est
gloria regni coelestis conservata. Quartus autem scyphus,
sph_erula et lilium, quze supra calamos omnes juxta sum-
mitatem fuere candelabri ipsius, proprie ad Dominum per-
tinet Salvatorem, qui non solum electis suis virtutum scien-
tiara, operationem_ et remunerationem tribuit, verum etiam
in seipso idem homo Chrisms figuram ostendens scyphi,
cure se plenum Spiritu Sancto declaravit: formam prm-
tendit sphzer'ze, cure apparens in mundo, absque ulto cir-
cumstrepentium rerum obstaculo, exultavit ut gigas ad
currendam viam: speeiem monstravit lilii, cure resurgens
a mortuis, atque ad coelos ascendens, clarificatus est ea
claritate quam habuit priusquam mundus esset apud
Patrem. Et recte hic scyphus, spha_ra et lilium calamis
altior eminebat ; quia nimirum dona, quze mediatori Dei
et hominum, homini Jesu Christo Deus Pater contulit,
omnem humanae capaeitatis modum transcendunt. Unicui-
que enim nostrum data est gratia secundum mensuram
donationis Chrigti. In ipso autem Christo, sicut apostolus
ait, habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter. Bene
autem sequitur:
JEt spluer_e i#itur et calaml ex ipso, _c.] Omne enim opus
candelabri, hoc eat et stipes medius, et calami ex ipso pro-
cedentes, cum omni suo ornatu, de auro fiunt ; quia et Domi-
nus ipse specialiter immunis a peccato, atque operibus jus-
titize per omnia praeclarus, in mundo apparuit ; et eandem
innocentiam atque justitiam membra ejus in hac interim
vita, quantum valent, imitantur; in futuro autem vel_eiter
ipsi adh_erendo proficiunt. Et apte idem aurum ductile
 LIBER PRIMUS. 259

fuit, ductile namque feriendo producitur; quia et Redemp-

tor noster, qui ex conceptione et nativitate perfectus Deus
et homo extitit, passionum dolores pertulit, ac sic ad
resurreetionis gloriam pervenit: et omnes qui volunt pie
vivere in i11o, perseeutionem patiuntur, quia et ipsi quasi
metaUum feriendo dilatatum, per passionis eontumelias ad
immortalitatis gratiam proficiunt. Unde et in Psalmo quarto,
qui inscribitur, In earminibus, quibus in mysticis fidei
ealamis dicit ecclesia suo Redemptori: In tribulatione dila-
tasti me. Ae si aurum ductile suo artifici dieeret: In
percussione fabrili amphficasti me, et majorem tundendo
mihi profectum dedisti.
CAP. ix. Fades et lucernas septem, Sfc.] Lucernm, septem
sunt dona Spiritus Sancti; qum et in Domino ac Redemp-
tore nostro cuncta semper manserunt, et in membris ejus,
hoc est omnibus electis, pro ejus voluntate distributa sunt.
Ponuntur ergo lucerna_ septem super candelabrum, quia
super Redemptorem nostrum primogeniture de radice Jesse
requievit spiritus sapientise et intellectus, spiritus consilii
et fortitudinis_ spiritus scientia_ et pietatis, et implevit eum
spiritus timoris Domini. Et sicut idem ipse per eundem
loquitur prophetam: Spiritus Domini super me, eoque
unxerit me Dominus: quod autem dicitur, Ut luceant ex
adverso; hoe est quod propheta subsequenter adjecit,
Ad annuntiandum mansuetis misit me, ut mederer contritis
corde_ et pra_dicarem captivis indulgentiam, et clausis aper-
tionem ; ut prmdicarem annum placabilem Domini, et diem
ultionis Deo nostro. Lucerna_ namque candclabrilucebant
ex adverso, et tabernaculum Domini iUustrabant, cure
Dominus, existens plenus gratia et veritate, nobis omnibus
de plenitudine sua tribuit, et gratiam pro gratia, cure man-
suetis et pauperibus spiritu, verbum evangelii commisit,
cure p_enitentibus medullam indulgentim contulit, cure
nunc tempus plaeendi Domino, futurum vero esse diem
universalis judicii declaravit. Consonat huie lucernarum
numero et positioni, quod in Apocalypsi dicit Joannes:
gt vidi_ et ecce in medio throni et quatuor animalium, et
in medio scniorum agnum stantem, tamquam occisum,
s2
_60 DE TABERNAOULO_ ETC.

habentem cornua septem, et oculos septem, qui sunt

septem spiritus Dei, missi in omnem terrain. Si enim
septem cornua ibi, sive septem oeuli _ni, septem dona
Saneti Spiritus insinuate possunt ; quare non eadem etiam
septem lucernm candelabri merito designare credantur?
Immo sieut in cornubus et oeulis reete signatur, propter
omnipotentiam virtutis qua euncta regit, et plenitudinem
scientiae qua cu_cta perspicit: ita etiam Spiritus idem
septiformis apte per figuram lucernarum exprimitur, prop-
ter lucern gratim qua in nocte hujus seculi tenebras nostrm
ceecitatis illustrat. Unde et apte subjungitur :
Emuncloria quoque, el ubi ea quiz emuncta sunt extin#uan-
tur, gyc.] Sunt etenim qu_edam in scripturis divinis ita
prmcepta, qu_e perpetuo jure et in hac vita, et in futura sem-
per observari debeant: ut est istud, Non habebis deos
alienos coram me: et, Diliges Dominum Deum tuum ex
toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota virtute :
et, Diliges proximum tuum sicut teipsum. Sunt alia qum
toto hujus vitro tempore observanda jubentur, sed in futura
vita mercedem sum observationis _eternam percipinnt : ut
est illud evangclii, Facite vobis amicos de mammona ini-
quitatis, ut ct ipsi recipiant vos in mterna tabernacula.
Hic enim ad tempus eleemosynm faciendve, ibi perpetuo
eleemosynarum est fructus recipiendus. Sunt item alia_
qum tempore veteris testamenti diligenter jubente Domino
servata sunt: nune coruscante per orbem evangelio, non
juxta literam, sed juxta sensum mysticum in ecclesia ju-
bentur observari, ut est custodia sabbati, ut ritus hostiarum,
et sanguls agni paschalis, c_eteraque hujusmodi, qu_e suo qui-
dem tempore solenniter custodita a populo Dei, quasi lucinia
in lueernis candelabri ardebant, infusa oleo pi_e devotionis,
et ineensa igne verbi coelestis : cure vero ab apostolis atque
apostolieis viris pr_edieabatur, his et hujuseemodi observa-
tionibus finem a Domino impositum, euneta ea spiritualiter
magis in ecclesia, quam juxta literam sunt servanda. Quasi
emungebantur lucinia candelabri, ut reparata melius luce-
rent, quia sublimius intelleeta per Spiritum sanct_e ecclesi_e
lucern doctrin_e salutaris prvebebant. De qua reparatione
 LIBER PRIMUS. 261

lueernarum tabernaculi, hoc est scripturarum divinarum

inteUigentia sublimiore promittit in Levitico Dominus suo
populo, dicens : Multiplicabimini, et firmabo paetum meum
vobiscum. Comedetis vetustissima veterum, et vetera novis
supervenientibus projieietis. Multiplieatis quippe filiis
Israel, eonfirmatum est eum eis pactum Dei : eum etiam
gentibus, ad fidem vocatis, novi gratia testamenti in cor-
dibus eleetorum firma radiee plantata est. Comedimusque
vetustissima veterum, cure mandatum vetus, quod ab initio
datum est generi humano, dulei eordis memoria retinemus :
di|igentes Dominum Deum nostrum ex toto eorde nostro,
tota anima, tota virtute ; diligentes et proximum tamquam
nos ipsos. Et vetera novis supervenientibus projicimus,
cure typiea legis Mosaiem statuta juxta literam servare
cessamus ;sed eadem ipsa gratius inteUecta per spiritum
innovato in spem regni ccelestis corde custodimus : juxta
illud apostoli, Si qua ergo in Christo nova creatura, vetera
transierunt, ecce facta sunt omnia nova. Et in Apocalypsi,
Et dixit qui sedebat in throno, Ecce facio omnia nova.
Emunctoria autem, quibus h_ec agebantur, ipsa sunt verba
sacri eloquii, quibus manifeste designatur literam legis in
plurimis solvendam, et eum spirituali solummodo sensu
esse servandam. E quibus est illud in Actibus Apostolorum,
ubi prohibiti sunt credentes ex gentibus circumcidi, et
absque ca_remoniis hostiarum legalium evangelicae gratiae
sunt obedire praeeepti. Et quod apostolus ad Hebr_eos
exponens versiculum Psalmi, air, superius dicens: Ouia
hostias et oblationes et holocaustomata pro peccato no-
luisti, nec placita sunt tibi, qua_ secundum legem offerun-
tur ; tune dixi, Ecce venio, ut faciam, Deus, voluntatem
tuam. Aufert primum, ut sequens statuat : in qua volun-
tate sanctificati sumus per oblationem eorporis Christi
Jesu. Emunetoria ergo, et vasa ubi quae emuncta sunt
extinguuntur, fiunt de auro purissimo ; quia et divina sunt
verba, quibus eessatio caeremoniarum leg_linm pra_dicatur :
et Dei gratia sunt illustrata eorum eorda, in quibus eadem
figurata legis adumbratio finem aeeipit, ut succedens evan-
gelii veritas darius mundo lueeret. Constat enim primos
_ DE TABERNACULO_ ETC.

apostolos in evangelio ante passionem Dominieam solvisse

sabbatum, et post aseensionem Domini, et adventure Spiri-
tus Sancti, penitus hostiis finem imposuisse legalibus, ac
pleraque legis literae decreta evangelicae gratia libertatis
mutasse. In his ergo lucinia quae emuncta sunt extingue-
bantur: in quibus literalis observatio completa, exordium
gratiae mundo clarius fulgentis exhibuit. Item quia finita
mortali, et suecedente vita immortali, cessabunt maxima ex
parte opera vel dona lucis, quibus nunc utimur, ut sequan-
tur aeternae praemia lucis in praesentia divinae visionis.
IUa scripturarum testimonia, quae haec futura esse testan-
tur, emunctoria nimirum sunt aurea, quae spe futurae
elaritatis eximia. Vasa quoque in quibus ea quae emuncta
sunt extinguuntur, corpora utlque sunt, et corda omnium
justorum immortalia. Et ideo reetissime auro assimi-
lata, in quibus exoptatissima haec immutatio fiet, ut post
temporalia Dei beneficia ad veterna perveniant. Denique
apostolus emunctoria nobis lueernarum Dei, et loca ubi ea
quae emuneta sunt extinguantur, aurea praebet, cure de
differentia praesentium et futurorum bonorum ]oquitur,
dicens: Sive prophetiae evacuabuntur, sire linguae cessa-
bunt, sire scientia destruetur ; ex parte enim cognoscimus,
et ex parte prophetamus. Cure autem venerit quod per-
feetum est, evacuabitur quod ex parte est. Et pau]o post :
Videmus nunc per speculum in aenigmate, tune autem
faeie ad faciem. Nunc cognosco ex parte, tune autem
eognoscam sieut et cognitus sum.
Omne pondus candelabri talentum auri mundissimi.]
Omne pondus eandelabri cum universis vasis suis, omne
corpus Christi est, cure ipso eapite nostro mediatore Dei
et hominum, et universis electis suis a summis usque
ad infimos, ab his quibus major inter natos mulierum nemo
est usque ad eos, de quibus dicit : Videte ne eontemnatis
unum de pusillis istis, qui in me credunt. Qui nimirum
omnes, in diversis fleet gradibus, aetatibus, sexibus, con-
ditionibus, ingeniis, temporibus, uni eidemque authori ae
datori perpetuae lucis, suo quique tempore ac loco, quasi
candelabro aureo fixa radice mentis inhaerent, quo ejusdem
 LIBER PR1MU_. 26S

partieil_es lueis fieri possint. Quod videlicet candelabrum,

recte talentum auri mundissimi habere debere memoratur,
talentum namque pondus plenum ac perfeetum est: quia
justus Dominus in omnibus viis suis: et qui suam gratlam
in hac vita fidelibus, ut bene operentur, tribuit, ipse coro-
nam justitim in ilia vita bonis eorum operibus reddit. Cui
eontra Zacharias Propheta iniquitatem super talentum
plumbi sedere deseribit; quia et reprobis in eodem justo
examine, juxta actus ipsoruin rcstituet: Quia tu reddes,
inquit, singulis secundum opera ipsorum. Sed distat,
utrum quis attrum an plumbum ad examen divinum afferat.
Qui enim instar auri bonis fulgent operibus, in candelabrum
Domini profieiunt, qula giorim sum Conditoris partieipes
existunt. At qui peccatis graves in districto examine
apparent, demerguntur tamquam plumbum in aqua vali-
dissima; quia merito scelerum in abyssum peBnm gravantis
deeidunt. Utrumque tamen, et plumbum scilicet et aurum,
talenti habet mensuram; quia et in damnando impios,
et in salvando ac coronando eleetos, justa est nostri sen-
tentia Conditoris.
Inspice, et fac secundum exemplar quod tibl in monte
monstratum est.] Hujus mysterium prmcepti facilllme ex
eis qum superius exposita sunt, patet. Ostensum namque
est Moysi in monte exemplar eandelabrl quod facerct;
quia in altitudine intimm contemplationis didicit aperte
multifaria Christi et ecclesim sacramenta ; qum tamen non
aperte populo, quem erudiebat, proferre volebat; sed
typice potius per figuram et opus candelabri ae vasorum
ejus signabat, donec veniret ipse Dominus ac Redemptor
noster in carne_ qui interiorem ejusdem figurm sensum
eeclesim sum, data Saneti Spiritus gratia, reseraret : ut et
moriendo in eruce velum templi diseidit, atque ea qum
tecta fuerant arcana sanctorum patefeeit: et post resurrec-
tionem discipulis apparens, aperuit illis sensum, ut et hmc
et alia seripturarum seereta spiritualiter revelatis oculis
mentls perspicere possent. Sed et omnis seriba doctus in
regno coelorum, cure ea qum in litefis sanctis de fide
eatholica vel pia actione didicerit, et ipse diligenter sequi,
_ DE TABERNACULO_ ETC.

et alios docere pr_eipitur, quid aliud quam insplccrc, et

facere secundum exemplar quod sibi in monte ostcnsum
est, jubetur ? Inspieit enim dillgcnter exemplar monstra-
turn, et secundum hoc ad inferiora rediens facit, quando ea
qu_e per sublimitatem divini sermonis intus credenda sive
agenda intelllgit, sedulo corde scrutatur: horumque sem-
per exemplar auditoribus suis et executione recti operis, et
verbo doctrin_e salutaris ostendit; qui vivit et regnat cure
Patre et Filio una cure Spiritu Sancto, in secula seeulo-
rum. Amen.

LIBER SECUNDUS.

CAP. i. Tabe_naculum vero ira fiet.] Tabernaculum a

Moyse factum in solitudine, sicut et templum quod fecit
Salomon in Hierusalem, stature sanet_e universalis ecclesi_e
designat, qu_e partita jam cure Domino regnat in cmlis,
partita in pr_esenti adhue vita decedentibus ac sueeeden-
tibus sibi membris suis peregrinatur a Domino. Et qui-
dem in utriusque constructione domus, h_c prineipalis
solet esse distantia figurarum, quod tabernaculum pr_e-
sentis _edificium ecclesia, quo quotidie in laboribus exer-
eetur ; templum futurm requiem des[gnat, qu_ quotidiana
animarum hinc post labores exeuntium receptione per-
ficitur; quia nimirum tabernaculum Moyses cure populo
Dei in via adhuc positus, qua ad terrain repromissionis
pergebat, condidit: Salomon autem templum, ipsa jam
terra repromissionis_ et regno in ea potitus, construxit.
Moyses tabernaculum in solitudine, Salomon templum in
Hierusalem, qu_e interpretatur visio paeis; quoniam hic
quidem ecclesia in lahore et _erumna vit_ labentis, in siti
et esurie regni perennis _edificatur: illic autem in visione
ac perceptione verve pacis consummatur. Unde bene in
templi constructione dictum est, quod malleus et securis,
et omne ferramentum non sunt audita in eo, cure _edifi-
caretur, pr_paratis extra Hierusalem cunctis lapidibus ac
lignis, atque in positionem ordinis sui deeenter aptata esse :
qu_e ibi facillime atque indubitanter suo quveque loco red-
 LIBER SECUNDUS, _65

dita, aut cemento necterentur, aut clavis; quia videlicet

in pace supernm beatitudinis non est tribulationibus nostra
examinanda tdes, aut vita probanda, sed qua_ in pra._senti-
jam seculo castigata, et ccelestibus erat sedibus regula-
riter aptata, ibi glutine et vinculis mutua_ caritatis, ne per-
petuo dissolvi queat, in conspeetu etiam sui eonditoris ac
regis ad invieem copulanda. Nam cure in hac vita multi-
tudinis credentium fiat cor et anima una, et sint illis omnia
communia, quid nisi lapides vivi in _difieium futur_ do-
mus Domini quadrantur, qui hinc inde translati, absque
ullius labore tarditatis, suis quique ordinibus inserantur,
et sibimet alterutrum copula divin_e simul et propri_c dilec-
tionis jungantur ? Item figura utriusque sanctuarli potest
ita generaliter distingui. Opus tabernaeufi, tempus syna-
gogal, hoe est antiqum Dei plebis : opus veto templl, eecle-
siam, id est, illam electorum multitudinem, qum post
incarnationem Dominicam ad vitam venit, signiticet : quo-
niam videlicet tabernaculum Moyses cure sola Hebr'd_orum
plebe eonsummavit: templum veto Salomon collecta pros-
elytorum multitudine perfecit, adjuvante etiam Tyrio
rege cure artificibus suis, qui neque natura Judmi, neque
professione fuerunt. Constat enim, quia priori Dei populo
doctores non nisi ex ipsa eorum gente prmfuerunt ; at vero
ecclesia_ rectores primi quidem fuere de Hebr_is: verum
mox crescente ea, ac dilatata per orbem, etiam de gentibus
structores sunt ejus exorti, adeo ut ipse quoque evangelista
Lueas, et Timotheus ac Titus, viri apostolici de vocatione
gentium, ad prvesulatum ejus pervenerint. Yerum si dili-
gentins singula inspiciamus, utriusque domus a_.dificatio
totius ecclesim pra_sentis statum mystice describit, qu_e
ab initio mundana_ eonditionis usque ad ultimum, qui in
fine seculi nasciturus est eleetum, semper a_diticari non
desinit: et futura_ quoque gioriam vita_, qua nunc ex parte
fruitur, sed post hujus terminum seeuli, in omnibus suis
membris in _eternum fruitura est, mirabili tigurarum veri-
tate depingit. Unde nos aliqua de tabernaeulo, Domino
opitulante, dicturi, primum ipsum invocantes, humili etiam
prece, deposcimus revelari oeulos cordis nostri, ut consi-
266 VE TABERNACULO, ETC.

derare queamus mirabilia de lege ejus, et in perniciosorum

decore metallorum ac vestimentorum inteUigamus ornatum
nobis morum, fide ac devotione fulgentium, esse commen-
datum. Neque enim nobis aliter sermo ille apostolicus
potest convenire, quo air, Vos enim estis templum Dei
vivi; sicut dieit Dens, Quoniam inhabitabo in illis, et inter
eos ambulabo. Et quod Joannes audivit vocem magnam
de throno dicentem: Ecee tabernaculum Dei cure homi-
nibus, et habitabit cure eis, quam si ornatum tabernaeuli
sire templi matcrialem religioso mundl cordis et eorporis
cultu imitemur. Sed antequam de spirituali sensu disse-
ramus, primo de ipso materiali textu lltera_ paulisper vidca-
mus. Erat tabernaculum domus Domino eonsecrata,
habens lon_tudinis cubitos triginta_ latitudinis decem,
altitudinis _eque decem, rectum habens _equale per totum,
quomodo in _Egypto et Palestina domos moris est _edifi-
candi. Cujus quidem parietes tres, Australis, Septen-
trionalis, et Oecidentalis, de tabulis sunt compacti ligneis,
ab utroque latere dcauratis. Porto pro orientali parte unus
vectis erat, unde introitus fuit, qui per medias tabu]as ab
angulo usque ad angulum perveniret, id est a summitate
ultima hujus parietis usque ad parietis alterius summitatem.
Cui cortinve tabernaculi, et tectum incubuere, ubi et tento-
rium erat quinque columnis suspensum. Tegebatur autem
domus, et desuper, et undique cortinis mira varietate
contextis, qu_e proprie tabernaculum vocabatur. Tege-
batur et hoc undique sagis cilieinis, usque ad terrain per-
tingent_bus. Sed et operimentum aliud tecto de peUibus
arietum rubricatis. Factum estet super hoc rursum aliud
operimentum de hyaeinthinis peRibus. Erat etiam et
velum opere plumario variatum, columnis quatuor appen-
sum, quo sanctuarium et sanetuarii sanetuaria divide-
bantur: intra quod posita erat arca testamenti, et contra
arcam extra velum altare thymiamatis. Item in medio
ipsius sanetuarli candelabrum in parte australi. Mensa
vero stabat in septentrionali ; altare holocausti foils ante
ingressum sanctuarii; labrum mneum inter hoc altare et
tabernaculum. Et circa omnia atrium tabernaculi longi-
 LIBER SI_CUNDUS. 267

tudinis habens cubitos eentum, latitudinis quinquaginta.

His ergo dilucidandi gratia breviter prmlibatis, videamus
ipsa verba historim, quo per hmc altius atque apertins ad
sensum allegorim pervenire queamus. Cure Moysi Domi-
nus in monte Sinai secure qua@ta diebus ac noetibus
constituto, legis cmremonias et ritum vivendi tmderet, ait
inter alia:
CAP. IX. (Exod. xxvi.) Tabernaculum veto ita facies,
_;c.] Tabernaculum Domini fit ex cortinis diversa colorum
specie variatis ; quia sancta universalis ecclesia ex multis
electorum personis, ex multis per orbem ecclesiis, ex variis
virtutum fl0ribus mdificatur. Cujus omnis perfectio in
denario numero continetur; quia quaqueversum ecclesia
per mundum in diversis gentibus, et tribubus, et populis,
et linguis diffusa est : tota in sola Dei et proximi dilectione,
qum decalogo legis est comprehensa, subsistit. Neque aliter
quisquam potest veraciter ad ecclesive membra pertingere,
nisi integro corde et eum per quem _edificatur, et eos in qui-
bus mdificatur ecclesia ; hoc cst, Deum, et electos ejus amare
didicerit. Varius autem colorum decor, quo eadem sunt cor-
tinm distinctm, variarum est gratia virtutum, quibus sancta
ecclesia mirabili ac prorsus c_lesti arte composita, in con-
spectu sui resplendet auctoris: qua profecto varietate, et
quasi opere plumario beatus Petrus tabernaculum Dei
mdificare studuit, cure air: Unusquisque sicut accepit
gratiam, in alterutrum iUam administrantes, sicut boni
dJspensatores multiformis grative Dei. Hanc inesse cor-
tifiis tabernaculi, hoc est-mentibus fidelium, vidit Paulus,
cure dicit: Alii quidem per Spiritum da_ur sermo sapi-
entire, alii autem sermo scientive, et cmtera illius loci. Et
quidem byssus, qum prima ponitur, quia decus virtutum
designet, testatur in Apocalypsi Joannes, dicens : Quia
venerunt nuptim Agni, et uxor ejus pr_eparavit se, et datum
est illi ut cooperiat se byssino splendenti candido : byssi-
hum enim, justificationes sunt sauctorum. Dicit de eadem
uxore Agni, id est ecclesia Christi, Salomon: Byssus et
purpura indumentum ejus. Verum Joannes unius coloris
figuram exponens, cmteros etiam figura[iter interprctandos
3
 _68 DE TABERNACULOj ETC.

insinuat. Byssus ergo, qure de terra quidem oritur, sed

eruta de terra, longo exercitio siccandi, tundendi, pur-
gandi, coquendi, et nendi gramineum solet perdere, et can-
diduin in sese recipere colorem, corpora designat castitatis
nitida deeore: quem cure earuis quidem i]lecebris nas-
centia magno continentize lahore, quasi nativum exudant
humorem, atque ad decorem Deo dignae puritatis solerti
jejuniorum et vigiliarum, orationum et leetionis, patientive
et humilitatis instantia perveniunt. De quibus recte pos-
sit illud apostolicum dici: An nescitis, quoniam mem-
bra vestra templum sunt Spiritus Sancti, qui in vobis
est ? Retorquetur autem haec byssus in cortinas taber-
naculi ; quoniam non modo lumbos earnis, verum etiam,
ut Petrus admonet, lumbos mentis nostrae in sobrietate
• suecingimus, ut videlicet et carnem a lascivis motibus, et
cor ab illecebrosis refrenemus cogitatibus. Hyacinthus,
quoniam aeris et cceli speciem imltatur, eorundem mentes
eleetomm, omni spe ac desiderio ccelestia quzerentes siguifi-
cat. Cujus nobis coloris sacramentum commendans aposto-
lus, ait: Si consurrexistis cure Christo, quee sursum sunt
qumrite, ubi Christus est, in dextra Dei sedens. Purpura,
quia colorem sangulnis ostendit: et vera quoque purpura
conchyliorum sanguine tingitur, devota eorum corda desig-
nat, qul dicere cure apostolo possunt, Ego non solum alli-
g_wi, sed et mori in Hierusalem paratus sum propter
nomen Domini Jesu. Et cure propheta David, Quoniam
propter te morte aflicimur tota die, mstimati sumus ut
oves occisionis. Coccus, quia ignis habet speciem, merito
flagrantissim_e sanctorum dilectioni comparatur. Unde et
quidam ex eis, qui hanc prsesente et comitante secure
Domino conceperant, alebant : Nonne cot nostrum ardens
erat in nobis, cure loqueretur in via, et aperiret nobis
scripturas ? Cui contra de reprobis dicitur: Et quoniam
abundabit iniquitas, refrigescet caritas multorum. Hmc
quasi his tingitur, cure amore Dei et proximi flammescit,
cure ilium ex toto corde, tota anima, tota virtute, hunc
sicut nosipsos diligimus. Itaque in his quatuor cortinarum
coloribus, quatuor justificationes exprimuntur electorum.
 LfBER SECUNDUS° 269

In bysso retorta, caro castitatem retinens ; in hyaeintho_

mens superna desiderans; in purpum_ caro passionibus
subjacens; in eoeeo bis tinct% mens inter passiones Dei
et proximi dilectione pr_fulgens.
Longitudo cortin_e unius habeblt, _c.] In longitudine
cortinarum, longanimis sanctm ecclesi_e patientia ; in lati-
tudine amplitudo exprimitur caritatis, qu_e non solum
amantem, sed et Deum et proximum redamare: sed et
odientem se adversarium expanso sure duleedinis gremio
consuevit excipere_ suosque persecutores flexis in oratione
genibus, Domino eommendare_ dicens : Domine, ne statuas
illis hoc peccatum. Qum latitudo apte quatuor erat eubi-
torum, quia quatuor sunt evangeliorum libri, in quibus
Domini Redemptoris nostri exemplis ae verbis, qualiter
eadem earitas sit tenenda, docemur. Quatuor virtutes, in
quarum operatione eadem est caritas exereenda_ id est_ Q
temperantia, fortitudo, justitia, prudentia, ut videlicet in-
eorrupta in Deo earitas_ atque integra custodiatur, quod
est temperantiee; nullis frangatur incommodis, quod est
fortitudinis ; nulll alii serviat_ quod est justitim ; vigilet in
diseernendis rebus, ne faUaeia dolusve paulatim surripiat,
quod est prudentim. Longitudo autem cortinarum viginti-
octo erat eubitorum, qui est numerus quaternarins septies
duetus, septenario autem numero propter diem sabbati
solet requies _eterna sanetorum figurari. Longitudo ergo
eortinarum, in quater septenos extenditur cubitos ; quia
per fidem et custodiam doetrlnm evangelieee_ perque exer-
citia spiritualium, de quibus diximus, virtutum patientia
longanimis sanetm ecclesim ad requiem tendit mternam.
Est et aliud in duo detricenario numero sacramentum,
tuque ad septenarinm pertinens. Si enim ab uno usque ad
septem omnes in medio numeros pleno ordine numerate
volueris, viginti et oeto eomplebis ; unum namque, et duo,
et tria_ et quatuor, et quinque, et sex_ et septem, fiunt
viginti et octo. Quia ergo in partibus septenarii numeri,
numerus xx et vIH invenitur, merito in eo cortinarum
longitudo eontinetur, quoniam tides et patientla sanctorum
virtutum varietate distineta, in omnibus qtue agit aut
 _0 DE TABERNACULO_ ETC.

patitur, non humani gloriam favoris, sed supernm beatltt_

dinem quietis expeetat. Hine est enim quod hujus nu-
meri Psalmus in consummatione tabernaeuli adtitulatur,
quem totum de perfectione sanct_ eeclesive constat esse
cantatum, maxime in eo quod in illo dicitur, Adorate
Domlnum in atrio saneto ejus. Et iterum, Et in templo
ejus omnes dieent gloriam. Apte enim XXVHI. Psalmus de
consummatione tabernaeuli inscribitur: quia nimirum in
hoc est perfectio peregrinantis in hoc seculo eeclesive, ut
per tidem et per opera bona ad requiem tendat seculi
futuri. Bene autem sequitur:
Unius mensuree fient universa tentoria.] Et si enim va-
riante pietura cortinm ab invieem differebant, una tamen
omnes erant longitudinis et latitudinis mensura tempe-
ratm. Quod etsi donationes habent electi seeundum gra-
atiam, qum data est illis, differentes, unus tamen Dominus,
una tides, unum baptisma, unus Deus et pater omnium.
Quinque cortln_ sibi jungentur mutuo, _c.] _qarrat Jo-
sephus, quod tabul_e testamenti ita fuerint deealogo legis
conseript,_e, ut utraque tabula etiam quina verba eontineret.
Uncle apte etiam cortinm decem, qum pulchritudinem
tabernaeuli junet.qe eomplebant, ita tempore congruo dis-
jungebantur, ut quinze in utraque parte simul permanerent,
quatenus h_ec intuentes ministri sanctorum cure populo
Dei admonerentur, semper observandae leg'is, qum decem
quidem verbis in duabus tabulis esset comprehensa, sed
numero quinario per utramque tabulam distinctis. Yerum
nos propter hanc sententiam possumus de numero corti-
narum bis quinario etiam ita disserere, quod Dei sequaces
in utroque testamento divino signaverint. Et priores quidem
quinque, quse frontem ac primam tabernaculi partem pro-
tegebant sive faciebant, antiqui Dei populi typum gesse-
runt, qui decreta legis in sacramento circumcisionis, et
hostiarum, et variam czeremoniarum observantiam secun-
dum literam implebat. Sequentes vero quinque eortinae,
qu_e posteriora tabernaeuli tegebant, vel etiam suo tegmine
faciebant, nos designaverunt, qui post adventure Domini
in came nati, libros ac sacramenta legis spiritualiter ipso
 LIBER SECUNDU$. 271

revelante ac donante servamus. Et quidem omnes cortinm

unius operis, eisdemque erant depictm coloribus, sed quince
sibimet mutuo eonjunct_e ; quia onmes utriusque testa-
menti cultores in unum eundemque Deum credebant,
unius ejusdemque pietatis et castitatis operlbus serviebant,
sed in celebratione sacmmentorum suas uterque populus
discretus partes agebant. Nam passionis Dominie_e, per
quam utrique sumus redempti, sacramentum, ilLiin came
ac sanguine victimarum, nos in oblatione panis et vini
celebramus :illi venturam in came nativitatem Dominicam,
pr_edicationem, virtutum operationem, tentationem, pas_
sionem, sepulturam, resurreetionem, ascensionem, adventure
Spiritus Sancti, fidem gentium credebant et confitebantur,
nos h_ee omnia jam facta, neque ulterius fienda credimus
et confitemur. Attamen eo tempore, quo erigebatur taber-
naculum, omnes ad invicem cortinve nectebantur ; quia
cure universa eatholicve ecclesive pulchritudo ab initio
usque ad terminum seculi protenditur, profecto quasi una
decem cortinarum connexio tabernaculum Domini con-
decorat.
Ansulas hyacinthinas in lateribus ae summltalibus, 8;c.]
Hyacinthum diximus, quoniam aeriJ coloris est, ccelestium
bonorum significationi congruere. Ansulis ergo hyacin-
thinis cortinve invicem copulantur, cure unica spes superme
beatitudinis omnia per orbem corda electorum in una
eademque devotione conjungit. Quve videlicet ansul_e apte
dicuntur, quia non solum in lateribus cortinarum, verum
etiam in summitatibus, hoc est extremis angulorum ter-
minis fieri deberent_ Neque enim vita tantum et operatio
sanctorum communi ad perfeetionem itinere rect_e inten-
tionis properat, sed ipsum quoque initium bonve conver-
sationis, quod per eonfessionem fidei et sacramentorum
ccelestium perceptionem geritur, nequaquam ab invlcem
diversum, sed pari et indissimili habent omnes veritatis
gratia connexum. Terminum quoque vitae temporalis
euncti unius ejusdemquc spei habemus certitudine com-
munem, cure ita oculos in morte claudimus, ut percepto
prius viatico mysterii cevlestis, citius nos in vera inve-
_ DE TABERNACULO_ ETC,

niendos vita, atque in hac perpetuo mansuros esse con-

fidamus. Congruit huic loco, quod in libro Numerorum
prmcipitur filiis Israel, ut faeiant sibi fimbrias per angulos
palliorum, ponentes in eis vittas hyacinthinas. Filii quippe
Israel in palliorum angufis fimbrias et vittas habent hya-
cinthinas, cure electi quique, et qui Deum videre deside-
rant, ira operibus se justitia_ induere laborant, ut horum
finem non in laude mortalinm ponant, ne forte dicatur de
eis, Quia receperunt mercedem suam: sed in eis potius
interni arbitri oeulos et pr_emia requirant _eterna. Uncle
et ibi protinus exponendo subjungltur, Quas cure viderint,
recordentur omnium mandatorum Domini, ne sequantur
cogitationes suas, et oculos per res varias fornicantes.
Quibus verbis et nobis utendum est in ansularum hyacin-
thinarum exposltione, ut dieamus idcirco cortinas hujus-
modi ansulis esse conjunctas, ut et filii Israel tunc ista
pr_e oculis habentes, admonerentur mandatorum cc_les-
tium, et nos modo ista legentes, meminerimus, quod in
hac vita degentes filii promissionis vetern_e, et temporibus
ab invieem dirimimur et locis: sed in ccelis est patria,
qu_e suos cives a quatuor ventis ccvli coUectos, indivisibili
in perpetuum societate eonjungat.
Quinquagenas ansula8 cortina habebil, _e.] Legimus
quinquagesimum annum in lege jubileum, hoc est dimit-
tentem sire initiatum jussum esse voeari, in quo omnis
populus ab universo labore terrm quieseeret, et omnium
debita solvi deberent. Et in novo testamento scimus
gratiam Spiritus Sancti Pentecoste, hoc est quinquagesima
Dominicm resurrectionis in apostolos supervenisse, atque
initia nascentis ecelesisv suo eonsecrasse adventu. Unde
constat eo numero, vel gratiam Saneti Spiritus, vel futur_e
gaudium beatitudinis, ad quam per ejusdem Spiritus do-
hum pervenitur, et in cujus pereeptione sola veraciter
requiescitur atque gaudetur, recte posse figurari. Et apte
quinquagenas ansas habebant cortime, quibus invicem
necterentur ; quia non nisi dono Sancti Spiritus agitur, ut
in societate pacis, quod est vinculum perfectionis, sibimet
invicem copulentur electi: non aria quam futura spes ac
 LIBER _ECUNDU_o _3 _

memoria societatis ac pacis quve discretos in hac vita _em-

poribus sive locis Christi famulos una facit pietate con-
cordes. Bene etiam dicitur, quod ansas cortlnae in utraque
parte haberent, ut videlicet proximas sibi ex utroque latere
cortinas, singulae qu_eque cortime, quasi extensis hinc et
inde brachiis, amplecterentur. Quia nimirum necesse est_
ut omnes fideles, et eos videlicet qui nos in Christo prze-
cesserunt, et eos qui secuti sunt, obviis sincerae pietatis
ulnis ampleetamur; et iUos qui nos erudiebant in Christo,
et quos ipsi Christo donante erudivimus, uno omnes in
Christo veneremur affectu. Sic enim oportet nos ad viden-
dam faciem nostri Creatoris bene vivendo properare, ut
currentem nobiscum nequaquam deseramus proximum,
sed una cure ipso ante eonspeetum divinae glori_e perve-
nire studeamus: quia et cortinae singulae ira per admini-
cula tabularum ad superiora tendebant, ira intus in supe-
rioribus variato sine pictur_ flore refulgebant, ut nequa-
quam eas qure secure pariter vel in altum ferebantur, vel
in alto positae fulgebant, cortinas desererentt quarum
instar nos decet et proficientes nobiscum in Dei servitio
fideles monitis exemplisque juvare, et in quacunque vir-
tute proficere potuimus, similiter ejusdem virtutis con-
sortes digna virtutibus veneratione tractate. Ansa ergo
contra ansam venit, ut altera alteri possit aptari, cure justi
ad invieem concordi ac parili virtutum qualitate fcede-
rantur.
Facies et 9uinquaginta circulos aureos, eyc.] Hie locus
in sequentibus plenius explicatur, cum dicitur: Et quin-
quaginta fudit circulos aureos, qui morderent cortinarum
ansas, et fieret unum tabernaculum. Quinquagenarius
ergo numerus veram in Spiritu Sancto regimen designat;
et quia circulus nec initium videtur, nec habere terminum,
aurum veto pr_e aui clarltate ceeteris est pretiosius metalhs.
Quid in quinquaginta circulis aureis, nisi perpetua claritas
et clara perpetuitas summ_e quietis exprimitur ? Mordent-
que cortinarum ansas circuli, ut unum ex omnibus taber-
naculum fiat, cure superni gloria regni puris fidelium men-
tibus sese ita infundit, ut tall glutine salutiferve inspira-
VOLo VII. T
27_ DE TABERNACULO_ ETC.

tionis, una ex utroque populo, immo ex omnibus electis

Christ_ ecclesia perficiatur.
CAP. III. Facies et saga cilicina undedm, _yc.] Hie locus
in sequentibus ita repetitur, Fecit et saga undecim de
pilis caprarum ad operiendum tectum tabernaculi. Saga
ergo, quibus operitur tabernaculum, rectores sunt ecclesi_e
sancta, quorum industria ac labore decus ejusdem ecclesi_
protegitur, atque incessabili cura munitur, nc videlicet vita
fidesque electorum h_erctica seductione corrumpi, ne falso-
rum catholicorum improbitate fcedari, ne tentantium vitio-
rum sorde attaminari, nc temporalium subsidiorum inopia
possit ad tristitiam deduci. Qui quanto se attentius ad
sustinendas sire repellendas irruentium tentationum vio-
lentias aceingunt, tanto ampliorem subditis Domino ser-
viendi libertatem tribuunt; et quasi intus i_algendi copiam
cortinis praestant, dum instar sagorum ipsi foils tempes-
tates afllictionum tolerant. Recte autem eadem saga et
cilicina de pills caprarum, et undecim facta esse refe-
runtur ; quia nimirum sancti prvedicatores, quo altiores
merito, eo humiliores esse debent animo, juxta illud Viri
Sapientis: Quanto magnus es, humilia te in omnibus.
Undecim quippc, qui denarium transeunt, neque ad duo-
denarium, hoc est apostolicum numerum pervcninnt,
trangressionem decalogi legis significant. Et in unde-
cimo Psalmo propheta defecissc sanctos, .et filios hominum
veritates vanitatibus ac dolis mutasse queritur, dicens:
Salvum me fac, Dominc, quoniam defecit sanctus, &c.,
etiam hoc numero tacite designaus, quod hujusmodi
homines duplicis ling_w et cordis, ncque legalia decalogi
pr_ecpta custodiant, neque apostolicam evangelii t_rci-
pere gratiam possint. Cilicinum quoque habitus pcvni-
tentinm est, psalmista teste, qui dicit: Ego antem, dum
mihi molesti esscnt, induebam me cilicio, hoc est, habitum
po_nitenti_e et humilitatis, quo furorem per'_quentium, aut
levius sufferrem placidus, aut etiam mitigarem, aJsumpsi.
Nam si caprve semper, aut pill, sire pelles caprarum f_to-
rein peccantium, et non aliquotics humilitatem po_niten-
tinm signifiearent, nequaquam ipsum animal inter mtmda
 LIBER SECUNDUS. 275

comput_retur, neque in laude spons_e diceretur, CapiUi

tui sicut grex caprarum. Saga ergo, quee sanctos pra_di-
catores insinuant, et cilicina sunt et undceim ; quia quo
studiosius fide corda purificant, eo plum in quibus seipsos
reprehendant, inveniunt. Unde humiliter fatentur, Quia
in multis offendimus omnes : et si dixerimus, quoniam pec-
catum non habemus, ipsi nos seducimus, et veritas in
nobis non est. Quorum tamen corda quanta_ sint perfec-
tionis, sequentia verba mystice declarant, quibus did-
tur:
Longitudo sagi unius habebit, _;c.] Eece hic longitu-
dinis non undenarinm, sed denarium babes numerum, et
hunc tertio multiplicatum : quo patenter insinuatur virtus
eorum, qui decalogum legis in fide sanetae Trinitatis, qua_
per dilectionem operatur, perficiunt: qua videlicet perfec-
tione in hac duntaxat vita nuUa esse poterit sublimior.
Habes et latitudinis quatuor cubitos, quo amplitudinem
sincerve caritatis, hoc est ejus qtue in evangelio nobis per
Jesum Christum et commendatur et datur, significari
prmdiximus. Operiunt ergo tectum tabernaculi saga un-
decim, et h_ec de pilis facta caprarum, sed in longitu-
dine cubitos triginta, in latitudine quatuor habentia ; quia
summi illi pr_edicatores, qui vitam fidelium suis exhorta-
tionibus, intercessionibus, quotidlana solicitudine, vigiliis,
jejuniis, sua nuditate protegunt, sese quidem humiliter
ipsi contemplata superna_ puritatis excellentia peecatores
protitentur. Qui tamen quantum ad humanm modum
perfectionis attinet_ mundi inter homines ac sublimes appa-
rent.
./Equa erit mea._ra sagoeum oraniura, _c.] Una erit
mensura sagorum omnium, quia nimirum una est tides,
in qua tota salvatur ecclesia, una eademque vita, ad quam
festinat a_terna. Uncle et hi qui in vinea Domini diverso
tempore ad operandum intraverunt, uno omnes denario
remunerantur. Divisio ergo sagorum in quinque et sex,
juxta illud intelligi potest, quod supra de cortinis in quin-
que divisis exposuimus ; quia videlicet doctores utriusque
testamenti designent. Quinque etenim saga antiquis populi
T2
_6 DE T._BERNACULO_ ETCo

Del magistrls apte comparantur; vel quia Mosaic_ tan°

turn legis sacramenta prmdicabant_ quamvis et evangelicm
veritatis arcana pr_dicabant; vel quia in quinque mundi
Eetatibus vitam ducebant. In sex autem sagis possunt
"non inconvenienter novi testamenti doctores accipi; quia
videlicet omnia quov divina scripture in sex wtatibus seculi
facta, sire dicta refert, in adjutorium atque exemplum sum
prvedieationis spiritualiter intellecta assumunt; quia pas-
sionem Dominieam, per quam mundus sexta sabbati re-
demptus est, palam suis auditoribus credendam confiten-
damque pronuntiant, ac per hujus solummodo sacramen-
turn eos salvari posse eontestantur. Unde recte pr_eipitur
sextum sagum in fronte teeti duplieari, propter eonfessio-
nero videlicet et imitationem ejusdem Dominica_ passionis.
Neque enim sufficit, credentes solum in confessione mortis
Domini ac resurrectionis baptizari et consecrari, si non
etiam baptizatus quisque studuerit, in quantum valet,
similitudini mortis Domini continenter vivendo, ac pati-
endo pro illo assimilari, ut et resurrectionis ejus particeps
existere mereatur. Siquidem juxta literam, frontem tecti
ingressum tabernaculi dicit; ubi non tabulas, at supra
breviter diximus, sed columnas et vcctem ab angulo tabu-
larum usque ad angulum protentum poni pr_eceptum est :
ideoque quantum ad formam operis ipsius pertinet, ibi
magis opus erat geminato sagorum munimento, ubi solida
parietis firmitas aberat. At vero mystice in fronte tecti
sextum sagum duplicatur, cum omnes qui sanctam intrant
eeclesiam, ita fide et sacramentis Dominica_ passionis ini-
tiantur, ut in hujus quoque imitatione sibi semper esse
vivendum intelligant. Quasi enim in ingressu sanctuarii
nobis sextum sagum duplicatur, cure Dominicse passionis
et sacramentis consecramur, et exemplis instruimur. Di-
cit namque de sacramentorum suseeptione Petrus: Qui
secundum magnam misericordiam suam regeneravit nos
in spem vivam, per resurrectionem Jesu Christi ex mor-
tuis. Dicit de imitatione passionum : Christo igitur passo
in came, et vos eadem cogitatione armamini.
Facies et qfuin_ua#inta ansulas in ora sagi unius, _yc.]
 LIBER SECUNDUS. _7

Ha_e, ut supra in cortinis exposuimus, etiam hic intelligi

possunt; quia videlicet reeordatio superna_ requiei, qua_
numero quinquagenario solet exprimi, eorda sanetorum
vinculo pacis adunet. Aut si novi aliquid audire delectet,
quoniam saga humilitatem sublimium designant virorum;
quia magis suorum meminisse delictorum, quam virtutes
pra_dieasse suas cupiunt, amplius de eis quas appreheI/dere
nondum possunt virtutibus eompungi, quam de illis quas
jam apprehenderunt, student gloriari. Potest numero
ansarum sire fibularum quinquagenario, ipsa eompunc-
tionis eorum humilitas designari. Quinquagesimus nam-
que poenitenti_e Psalmus est. Et recte; quia donum
pc_nitentim non nisi Spiritu Saneto largiente coneeditur,
donum venire p_nitentibus non nisi eadem Saneti Spiri-
tus gratia administrante tribuitur. Et bene quinquagen_e
ans_e vel fibula_ saga invieem neetunt; quia nulla magis
virtus, quam humilitas fidelis in unam earitatis eopulam
]igat. Nam quanto se quisque amplius infirmum esse
perpendit, .tanto studiosius auxilium proximi, quo eonfor-
tetur, inquirit. Et bene fibula_ sunt _enere; quia multum
vocale eonstat esse metallum, quia nimirum magnam aloud
Deum habet voeem humilis conseientia justorum. Unde
et pauper ille Davidieus, eum anxiatus esset, et non in
auribus hominum voeiferaretur, sed in eonspeetu Domini
effunderet orationem suam: Domine, exaudi orationem
meam, inquit, et clamor meus ad te perveniat.
Quod autem superfuerit in sagis ftu_eparantur tecto, _c.]
H_ee ut plenius intelligi queant, paulo latius de tota
ipsius tabernaeufi positione disputare neeesse est. Dixi-
mus parietes tabemaculi, qu_ ex tabulis et eolumnis
constabant, longitudinem habuisse triginta cubitorum,
latitudinem deeem, altitudinem similiter deeem. Si quis
ergo vellet domum in latitudine eingere funieulo, verbi
gratia, a basi tabul_e unius meridiani lateris, usque ad
basim tabular, qu_ est et e regione in latere septentrionali ;
constat profecto eundem funiculum triginta cubitorum
longitudinls esse debere, hoc est decem cubitos habens
ascensionis in meridiano pariete, decem alios vequalitatis
278 DE TABERNACULO_ ETC.

rursum inter parietes, decem tertlo descenslonis in parlete

septentrionali. Item si per ]ongitudinem domus exten-
dere funiculum velis, hoc est a basibus columnarum
sursum, et per longitudinem totius domus ad occiden-
talem usque parietem, ac deinde usque ad bases ejus
deorsum, habebit funiculus file quinquaginta cubitos ton-
gitu_nis, decem videlicet ascensionis juxta columnas, tri-
ginta _vqualitatis secundum longitudinem domus ; decem
rursus descensionis juxta oecidentalis parietis tabu]as.
His ergo consideratis, intuere mensuras cortinarum, qui-
bus tegenda erat domus, qualiter pra_i'atis possint conve-
hire mensuris. Decem erant cortinsv, habentes singu]_e
longitudinis vigintiocto cubitos, latltudinis quatuor, qu_
simul junct_, et in unum composltve, tabernacu]um imple-
bant de latitudine sua cubitos quadragint_ Suspende
igitur cortinas, qu_e habent singul_c longitudinis viginti-
octo cubitos, et pone in domo cujus eat mensura in
transversum triginta eubitos, et videbis quia eortin_e
habebunt in _qualitate, qu_ est inter parietes, cubitos
denos; in aseensu autem, sire descensu, qui est juxta
parietes, habebunt cubitos novenos. Sicque fit, ut sum-
mitas cortinarum terrain tangere non possit, sed mensura
unius cubiti a terra altior sit. Item videbis quod cortin_
habent in a_qualitate per longitudinem domus cubitos
triginta; in ascensu autem, sive descensu, qui est in orien-
tall et oeeidentali latere domus, cubitos qu]nos. Ideoque
eaclem lateralis summitas cortinarum nequaquam ad terrain
usque pertingit, sed quinis cubitis est terra altior. Uncle
necesse fit, ut quini illi cubiti cortinarum, qui cessantibus
parietibus supersunt, inducantur ad invicem in orientali
simu] et occidentali latere, sibique mutuo jungantur, ac
sic fiat, ut undique domum cortin_e excepto uno juxta
terrain cubito contegant. H_ec de cortinis. Porro saga
tricenos habebant cubitos longitudinis_ quaternos ]atitu-
dinis; et quia undecim erant conjunct_ ad invicem per
latera, quadragintaquatuor cubitos implebant. Pone ergo
et has in domo: et quia concordat longitudo sagorum
cure funiculo, quo domum metiebaris in transversum_ fit
 LIBER SECUNDUS. 279

ut summitas eorum ad terrain usque pertingat. Habe-

bunt enim denos cubitos w_qualitatis inter parietes, denos
s_que ascensionis sive descensionis in utroque latere. F,t
hoc est quod ait scriptura, quia cubitus ex una parte
penderet, et alter ex altera, qui plus est et in sagorum
longitudine utrumque latus tabernaculi protegens. Taber-
naculum namque proprie vocat ipsam cortinarum factu-
ram sive conjunctionem, quas uno utique cubito trans-
iebant saga ab australi latere domus, altero a septentrio-
nail Ideoque act terrain perveniebant, quia luec triginta
cubitos tongitudinis, illm duo minus habebant. Item
mens_ra sagorum per longitudinem domus quadraginta-
quatuor cubitis tendebatur, triginta videlicet cubitos in
_equalitate habens, a fronte domus usque ad summitatem
tabularum in plaga occidentali, et septem cubitos depen-
dentes a fronte domus, septem similiter dependentes in
plaga occidentalL Sicque fuit ut mensura sagorum in
occidentaU latere duobus cubitis excederet mensuram
cortinarum; quia nimlrum cortinee desuper venientes,
sicut et supra commemoravimus, quinque cubitos ejusdem
occidentalis parietis tegebant, et tres relinquebant intactos.
F_t hoc est quod nunc dicitur: Quod autem superfuerit
in sagis quee parantur tecto, id est unum sagum, quod
amplius ex medietate ejus operies posteriora tabernaculL
Medietas namque sagi, in latitudine duo sunt cubiti, ex qua
videUcetmedietate eooperiebantur posteriora tabernaeuli, id
est cortinarum quve proprie tabernaculum vocabantur, quia
duobus eubitis eas, ut diximus, ad inferiora tenclens sagum
ultimum transieba_ Itemque saga desuper venientia, sep-
tern solummodo cuhitos occidentalis parietis eooperiebant:
nee tamen tres reliqul, qui remanserant, usque ad terrain
nudi tempestatum injuriis patebant; sed adductis ab in-
vicem ab utroque latere sagis septenorum cubitorum,
quideficientibus parietibus supereraut, his posteriora do-
mus, fizmiasime ad terrain usque contegebantur. Neque
autem heec tantum ad invicem pertingere, et instar cor- _
tinarum sese in medio parietis contingere poterant; sed
_0 DE _PABERNACULO_ ETC.

quia septenorum erant eubitorum, medium parietis in

utramque partem duobus cubitis excedebant, ac sibi
invlcem superposit_ jungebantur: quod eodem modo per
omnia etiam de orientali parte domus intelligendum esse
putamus, ideoque supra pr_eceptum, ut sextum sagum
in fronte tecti duplicaretur. Hae de re diflicillima, prout
nobis intellexisse visi sumus_ strictim explicare curavimus,
parati veriora in his discere, si qui nos doeere voluerit.
In quibus tamen omnibus patet aUegoria sensus perlucio
dus. Saga namque cortinas, et desuper et infra, et ex
onmi latere protegebant: atque ut ille intus libera facie
sua venustatis fulgerent, hwe ab omni eas injuria tempes_
tatum, pluviarum et caumatum foris immunes reddebant:
quia nimirum perfecti sanct_ ecclesia propositi, its vitam
fidelium sibi commissorum solerti solent curs circumspi-
cere, ut nec subsidia carnis, nec vit_ spiritualis eis auxilia
desint. Absint et dogmata hareticorum et pravorum ex-
empla catholicorum. Adsit doctrina salutaris, qua con-
fortati, et sapienter male docentinm verbs repellere, et
sibi mala ingerentinm patienter possint facta tolerare.
Adsit vita ipsorum ccelestis, qua confirmati et tacente
lingua, quasi viva semper lectione utantur. Repellunt
enim saga imbres, obsistunt procellis, arcent solis ardores,
cuncta foris adversantia fortiter abigunt, ut decus corti-
narum interius intemeratum persistat: cum Augustinus
omnia qum fidem turbare poterant, hareticorum venena
evacuat : cure Gregorius ea qua mores bonos impugnant,
tentamenta antiqui hostis explicat: cure Cyprianus infir-
mos, ne in martyrio labantur, piis confortat exhortationi-
bus: cure alii venerabiles episeopi ac dootores quaque
turbare eeelesiam poterant, longius tentamenta propellunt,
et quaque eisdem sint ad salutem profieua, solerti inda-
gine prospieiunt, quatenus undique tuta conversatio reli-
giosa fidelium libero corde virtutibus studere, atque in
conspectu sui Conditoris et opere prafulgida lucere, et
'ipsius quoque contemplationi possit oculum mentis inten-
dere. Verum quia inter sanctos pradicatores illi sunt
 LIBER SECUNDUS. _1

maximo digni honore, qui excepto quod officio pr_ediea-

tionis, et pop ulorum regimini deserviunt, etiam pro Christo
sanguinem fundunt, recte subditur :
CAP. Iv. Fades et operirnentum aliud recto de pellihus
arietum, _yc.] Arietum quippe vocabulo solent nonnunquam
saneti doctores accipi, eo quod sint duces sequentium Do-
mini gregmn. Uncle pulchre Psalmista: Afferte Domino,
inquit, filii Dei, afferte Domino filios arietum. Quod est
aperte dicere, Afferte Domino, o angeli Dei, quibus hujus
otfieii cura delegata est: afferte Domino in ccelos spiritus
fidelium, qui per imitationem vitve et fidei, filii beatorum
apostolorum fieri meruerunt. Hinc cst quod sexta mansio
egressi ex _Egypto populi Dei, Elim, id est m'ietum cogno-
minatur, in qua erant duodecim fontes aquarum, et septuo
aginta palmve : ut videlicet et nomine et specie figuram apos-
tolorum apostolicorumque virorum teneret. Rubricantur
autem peUes arietum ad operiendum tectum tabernaculi,
cure apostoli, sire apostolici viri, usque ad passionem
martyrii verbo doctrinve instare non desinunt : quo tutius
subjectos ab ingruentibus tentationum periculis protegant,
dum ipsi persecutionem propter justitiam ad mortem us-
que perpeti non refugiunt. Operiuntque tabernaculum
Domini pelles arietum rubricat_e, atquc ab injuria tem-
pestatum defendunt, cure sancti pr_edicatores exemplo
passionis et patienti_e sure corda infirmorum, ne in pres-
suris tribulationum deficiant, muniunt. Et quomodo inter
prvecipua Christi et ecclesi_ membra, eximium sacra virgi-
nitas locum tenet, apte post variatum decus cortinarum,
post cilicinorum munimina sanctorum, post rubricatas
arietum pelles, adhuc additur :
.... aliud operimentum de hyacinthinis pellibus.] Hya-
cinthus namque cc_lestis est coloris: pellis vero mortui
animantis, pars et indicium est. Et quid per pelles hya-
cinthinas, nisi virtus exprimitur illorum, qui mortificatis
ad purum cunctis concupiscenti_e carnalis illecebris, co_-
lestem quodammodo in terris vitam gerunt, atque inter
homines positi, angelicam magis puritatem imitantur: et
hoc quod tempore futurze immortalitatis cunctis promittitur
_ DE TABER_ACULO_ ETC.

electls, quia non nubant_ neque ducant uxores_ sed sint

svqu_es angelis Dei, ipsi adhue mortali .came retentg
pra,.venire satagunt ? Unde merito tam magnse virtutis per
magnum restat prsemium ; quia attestante propheta, Hsec
dicit Domlnus eunuchis, qui custodierint sabbata mea, et
elegerint quse ego volui, et tenuerint fcvdus meum ; Dabo
eis in clomo mea et in muris meis locum, et nomen
mellus a filiis et filiabus: nomen sempiternum dabo eis,
quod non auferetur. De quo videlicet loco ac nomine, et
evangelista Joannes, qui erat unus ex ipsis, refert audisse
se cantantes eos canticum novum ante sedem Dei, quod
nemo alius poterat. Statimque adjunxit, Hi strut qui cure
mulieribus non sunt coinquinati, virgines enim sunt: hi
sunt qui sequuntur Agmum, quoctmque abierit. Merito
ergo pelles hyacinthinm, supremum in domo Dei locum
tenent_ colorque co_lestis proximam cmlo sedem sortitus
est, ut ehori virginales, et animi et corporis speeiali vicinia
Agnum secuturi, et hymnorum ei laudes designentur can-
taturi. Bene autem de yells cortinarum ac sagorum dici-
tur, quod et etsi in alto posita, ad terrain tamen demissa
penderent, quamvis cortina_ nequaquam ad terrain usque
pertingere potuerint. Columna_ quoque ae tabul_e taber-
naculi, etsi in altum erant erecta_, bases tamen in quibus
starent, habebant in terra positas. At vero de rubricatis
atque hyacinthlnis pellibus, quod in alto tectum operient,
dicitur : quod vero ad terrain essent deflexa_, non additur;
quia nimirum cmtera virtutum species commune aliquid
cure his qui in terra adhuc detinentur, habere videtur:
certamen veto martyrii, et decus Deo dicata_ virginitatis,
quasi ab infimis ac terrenis rebus suspensum, et supernis
civ_us specialiter constat esse conjunctum. Nam et mar-
tyr in tormentis positus, nil alind toto animo intendit,
quam ut omnia qua_ sunt in hoc mundo, et ipsum simul
mundum citins relinquat_ atque absolutus doloribus cunctis
ad videndum mundi Conditorem, et ea quve ultra mundum
sunt, gaudia possidenda perveniat. Et ccBlibes, dum com-
munem generis humani legem, qua dictum est: Crescite
et multiplicamini_ et replete terram, intuitu majoris pra._mii
8
 LIBER SECUNDUS. 2_

transcendunt, jure velut altiorem c_teris fidelibus_ immo

ipso mundo sedem sibi eligunt, sicque in ecclesia vivunt ut
socialem ecclesi_ conversationem honore meriti sublimioris
antecedant. Unde de talibus recte seribit Joannes._ Quod
hi empti sunt ex hominibus primiti_ Deo et Agno. Recte
tales Latino sermone vel virgines, quasi virtute insignes ;
vel ccelibes, quasi c_lo beati cognominantur, id est c_li
civium in terra vitam imitantes.
CAP. v. Facies et tabulas sta_tes tabernaculi, _yc.] Ligna
setim, de quibus tabernaculum fiebat, imputribiles sunt
naturve eximii candoris ac levitatis, et non multum ab alba
spina, nisi tantum magnitudine distantia. Uncle et Hiero-
nymus nonnunquam in libro Hebrmorum nominum, sed et
in aliis opusculis suis, setim absolute spinas interpretatus
est. Verbi gratia, Abel setim, luctus spinarum. Non
autem facile hoc genus ligni nisi in desertis Arabiw, ubi
tabernaculum vedificabatur, solet inveniri. Uncle Grmci
vel Latini interpretes nomen ei alind prveter Hebrmum
ponere nequiverunt, utpote cujus apud eos notitia nulla
erat ; quamvis quidam qualitatem nat-arm ejus exprimere
volentes, ligna imputribilia transtulerunt. Tabul_e ergo
tabernaculi apostolos eorumque successores, per quorum
sermonem ecclesia per orbem dilatata est, designaut. La-
titudo etenim tabularum, dilatatio est fidei et sacramento-
rum, qu_e prius in una Israelitica plebe latebat; sed horum
ministerio ad totius orbis plenitudinem pervenit. Quamvis
recte in latitudine tabularum, ipsa quoque dilatatio cordis
sanctorum valet intelligi, per quam mundum despicere,
atque ad appetenda ctelestia solent sublimiter accendi, per
quam non solum amicos in Deo, sed etiam inimicos gau-
dent diligere propter Deum. Denique videamus unam de
tabulis tabemaculi, videlicet Apostolum Paulum, qualiter
utroque modo se dilatatum insinuet. Dieit de interna, id
est, cordis httit_ldine: Os nostrum patet ad vos, o Co-
rinthii, cot nostrum dilatatum est; non angustiamini in
nobis, angustiamini autem in visceribus vestris. Tam-
quam filiis dico, dilatamini et vos. Dicit et de illa, qua ad
profectum tabernaculi, hoe eat sanctm ecclesive uti solebat:
_8_ DE TABERNACULO, ETC.

ita ut ab Hierusalem per circuitum, usque ad Illyricum

repleverlm evangelinm Christi. Factve sunt hujusmodi
tabul_e de lignis setim, id est, spinarum. Spinve vero
juxta eloquium Salvatoris, curve sunt hujus seeuli, deliehe
et voluptates fallaces. Sed et punctiones peccatorum,
non ineongrue spinls assimilantur. Hinc etenim scripture
est : Quia spinve nascantur in manibus temulenti, id est_ in
operlbus stulti peceata. Quia ergo prvedicatores saneti_ et
a punetlonibus se vitiorum expurgare, ct omnibus mundi
curls ac delectationibus exuere studuerunt, quatenus llbera
mente in amore Dei et proximi dilatari, atque ad prvedi-
candum verbum longe lateque possint diseurrere ; recte
dieitur, quia de lignis spinarum tabulve sunt faetve taber-
naeuli: factve sunt namque de spinis_ sed his quve omnes
spinosos aeuleos prorsus exuerant, ac solo candore nite-
bant. Nam et saneti quique, ae virtutibus splendentes,
etiam cure ipsi peeeato sunt primve prmvarieationls con-
eepti ac nati, ad ipsos quoque pertinet genera]is iLla dam-
nati% qua Adve peceanti dictum est, Terra tua spinas et
tribulos germinabit tibi : sed gratia Dei per Jesum Chris-
turn spieulis sunt peecatorum omnium exuti, ae digno
virtutum exercitio in structuram domus ejus aptati.
Habebant autem singula_ tabuhe denos cubilos in lon#itu-
dine, 85c.] Longitudo tabularum altitudo est, quve deeem
cubi/os habebat: quia sancti doctores per observantiam
decalogl legis ad perfectionem tendunt : quia pro pereep-
tione denarii diurni in vinea Christi laborant, id est, ilia
intentione verbo doctrinve insistunt, ut imaginem in se sui
Conditoris ac regis, quam Adam peccante perdiderunt,
ipso donante restaurent, ut nomen ejus, quod peecando
amiserant, recte vivendo recipiant. Solet namque in
denario regis nomen et imago contineri. Sed et hoe quod
denarius ex eo nomen aceepit, quia deeem nummis eom-
pleatur; statui futurve nostrm beatitudin_ apte congruit,
quve in vera Dei et proximi dilectione perficitur. Deus
namque solet ternario svepe numero propter earn, quve ipse
est, Trinitatem figurari, homo septenario ; quia corpus ex
quatuor notissimis habet elemcntis. Anim_ vero_ hoc est
 LIBER SE/_UNDUS, _8_

interloris hominis substantia, triplici solet in seripturis

distantia comprehendi. Hine est enim, quod diligere
Dominum ex toto eorde, tota anima, tota virtute nostra
praecipimus. Bene ergo tabuS, quibus erectis ac stan-
tibus tabernaeulum omne eontinetur, deeem cubitos habent
altitudinis; quia doctores ac rectores sanctm ecclesize hac
intentione Deo deserviunt, ut ipsum anima et came im-
mortales ac beati in _eternum videre mereantur, ad hunc
finem vitae omnes suos auditores, et verbo semper, et
opere provocare, ae veluti suspendere contendunt. Quod
vero ipsae tabul_e cubitos ac semissem in latitudine habe-
bant, plenus file eubitus perfectionem bonm operationis ;
dimidium cubiti quod superest, inchoationem divin_e os-
tendit cognitionis : quia nimirum justi in hac vita perfecte
eleemosynis insistere, orationibus vacare, jejuniis castigari,
eaeterisque hujusmodi actibus religiosis possunt operam
dare. Deum vero interim fide eognoscimus, sed plenam
ejus cognitionem in futuro speramus, dieente ip_o Deo ac
Domino nostro Jesu Christo : Si manseritis in verbo meo,
vere discipuli mei eritis, et cognoscetis veritatem. Qui
rursus ad Patrem : Hzec est autem, inquit, vita a_terna, ut
cognoscant te solum et verum Deum, et quem misisti
Jesum Christum. Hinc etiam apostolus air: Ex parte
enim cognoseimus, et ex parte prophetamus. Numquid
ait, ex parte laboramus pro Christo, ex parte verbo prae-
dicationis instamus, ex parte bonis operibus servimus?
Plenum ergo bonis operibus cubitum habent in hac vita
electi ; sed cubitum beata_ retributionis ex parte habent,
in quantum gaudia regni perennis, et prmsentiam sui Con-
ditoris possunt desideriis pr_egustare cmlestibus. Cujus
etiam cubiti adimpletione tunc beatificantur, cum fuerit
sermo, quem omni electorum populo promisit in fine futu-
rum, dieens : Eripiam eum, et glorifieabo eum, longitudine
dierum adimplebo eum, et ostendam illi salutare meum.
In laterib_ tabuke dueeincastratureefiant, _c.] Ineastra-
turin in lateribus tabularum virtutem designant humilitatis
in mentibus justorum, per quam maxime sibi invicem
fraterna caritate junguntur. Dum enim singuli quique
_8_ DE TABERNACULO, ETC.

eorum corde contrit_ et huml];ato receptaculum in se

proximorum dileetioni pr_parant, et d_ligendi sc fratribus
merito pietatis ac devotionis exhibent, quasi tabulm omnes
tabernaculi in alterutr.um per incastraturve nexum copu-
lantur : et quidem ereeto tabemaculo, ac regulariter ante
ordinata compage tabularum, figura incastraturae non cer-
nitur. Quanta tamen virtute tabulas sibimet coadunaverit,
ipsa parietis inconcussi firma stabilitas ostendit: quia
nimirum humilitas cordis sanctorum, qua sibi alter-
utrum foederantur, foris hominibus videri non potest, sed
quid intus operetur, ex ipso saneta_ ecelesiae pacatis-
simo statu palam omnibus patet. Per quam mira divinze
gratiae dispensationis agitur, ut nos, in quos fines secu-
lorum devenerunt, etiam eos qui in primordio seculi rue-
runt fideles, sincero affectu diligamus, et non minus illos
quam eos qui nobiscum in prvesenti vivunt, in sinu nostri
amoris suseipiamus, et nos quoque ab illis per complexum
earitatis suscipiendos ease credamus. Quod autem jubetur
duas in tabulis singulis incastraturas fieri, hoe est in utro-
que latere illarum, dupliciter aceipi per figuram potest, ut
et in prosperis simulatque adversis inviolata erga fratres
jura caritatis servemus, per arma justitize, juxta exemplum
apostoli, incedentes a dextris et sinistris, et majores mino-
resque, hoc est et cos qui nos in Christo praeeesserunt, et
eos qui secuti sunt, unins omnes ejusdemque dileetionis,
brachiis tenentes, ad perfectionis fastigia tendamus. Se-
quitur :
CAP. w. Quarum vigi_i erunt in latere meridiano, _ye.]
Quanta fuerit longitudo tabernaculi, specialiter non expri-
mitur; sed ex eo innuitur, quia parietes ejus ex tabulis
viginti compaeti essent, et h_e singulm singulos cubitos ac
semissem latitudinis habuisse perhibentur. ¥iginti nam-
que cubiti, et vieies semis cubiti, triginta cubitorum sum-
mare complebunt, quam fuisse tabernaeuli longitudinem
etiam Josephus seribit. Et bene hoe numero tabemaeuli
longitudo comprehenditur, quia tres sunt virtutes, in qui-
bus prineipaliter omnis sanetm eeelesive perfeetio consistit,
videlicet tides, spes, et earitas: qu_e per decem multipli-
 LI BEP,. SECUNDUS. 287

cantur, ut tricenarins numerus impleatur, dum virtutibus

mentis opera bona junguntur, qu_e decalogo legis conti-
nentur, ne quis sibi fidem, spem, et dilectionem in Deum
absque operum executione putet sutficere posse. Quod
veto humerus tabularum vicenarius est, et hoc magnve
sanetorum perfectionis mysterium continet ; quatuor enim
quini faeiunt viginti. Et cure lex Mosaica quinque libris,
gratia autem et veritas novi testamenti quatuor sancti
evange[ii voluminibus comprehensa est, merito sancti doe-
tores vicenario numero exprimuntur; quia miro veritatis
consensu, et revelata atque eompleta in evange[io legls
arcana manifestant, et pr_efigurata fuisse in ]ege evangelii
sacramenta deelarant. Dumque et vetus testamentum in
novo dilucidatum, ac latiori sensu propalatum esse docent,
et novum in veteri adumbratum, ac multifaria typorum
revelatione prvesignatum insinuant, quasi in latitudine sure
locutionis et quatuor per quinque, et quinque tabularum
numerum per quatuor esse multiplicatum demonstrant.
Bases autem quibus tabul_e sustentabantur, verba sunt et
libri legis et prophetarum, quibus aposto[i et evange[istve,
ea quse scribere ae pr_edicare, esse vel_ ac divina proba-
bant. Unde est illud in evange[io svepissime repetitum:
Tune adimpletum est, quod dictum est per prophetam, et,
Hoc autem totum factum est, ut adimplerentur scriptura_
prophetarum. Et Apostolus Petrus de Domino testimo-
nium perhibens adjecit, Et habemus firmiorem propheti-
cure sermonem, cui bene facitis attendentes. Bene autem
singulis tabu[is binge bases supponuntur, ut consensus
propheticve attestationis in omnibus quee apostoli dixere,
monstretur. Vel certe binge bases singulis tabu[is per
duos angulos subjiciuntur, ut bene sutTultis angulis, tota
recte et indeclinabi[iter possit tabula eonsistere; quia
omnis aposto[ici et evangelici sermonis in propheticis
[iteris et initium prvesignatum invenitur, et finis. Omnis
apostolorum successorumque illorum vita ab initio fidei
usque ad terminum vitro pra_sentis, eisdem mysticis testa-
menti veteris constat inserta esse paginis. Bene autem
evedem bases argente_e sunt faeta_, propter nitorem vide-
288 DE TABERNACULO, ETC.

licet verbi cmlestis: Eloquia enim Domini, eloquia casta,

argentum igne examinatum, &c.
In latere quoque secundo vi#inti talmloe erunt, 3yc.]
Latus meridianum tabernaeuli, quod vergebat ad austrum,
antiquam illam Dei plebem designat, qum lucern seientim
legalis jamdudum aeeipiens, amore sui Conditoris fervere
solebat. Porro latus seeundum, quod vergebat ad aqui-
lonem, cam qu_e tenebris ae frigore infidelitatis, usque ad
tempus Dominicve incarnationis torpere non destiterat,
gentinm multitudinem tigurat, de cujus voeatione pulchre
Dominus per prophetam : Dieam, inquit, aquiloni, Da; et
austro, Noli prohibere. Quod est aperte dicere: Dicam
populo gentium dintins sine tide algenti, Da de tuis tiliis,
qui ad mew fidem confessionis et amoris conveniant.
Dicam et plebi Israelitic_e, qu_e jam reeve lumine cogni-
tionis fruebatur, Noli prohibere genres in sortem electionis
reeipi. Dieam Comelio et domui ejus, Fidem et baptisma
Christi suseipite. Dicam Jud_eis, Nolite cogere credentes
ex gentibus circumcidi, quibus fonte baptismi eonsecmtis,
tides et confessio veritatis ad salutem suffieit. Unins
autem humeri mensurarum et factura_ tabulas utrumque
latus habuit ; quia nimirum una eademque tides, spes, et
caritas utrique populo per apostolos prvedieatur, ad una
uterque promissa regni coelestis voeatur, de utroque gene-
role pr_eceptum Salvatoris aecipiunt, Euntes in mundum
universum, pr_edicate evangelium omni creatur_e ; id est,
et circumcisioni et pra_putio. Ubi et absque ulla diffe-
rentia subinfertur : Qui crediderit et baptizatus fuerit,
salvus erit.
Ad occidentalem vero plagam sex tabular, tse.] Jo-
sephus scribit de tabernaculo, quod decim cubitos habuerit
latitudinis ; seribit etiam, quod tabuhe ejus mensura quatuor
dlgitorum fuerint a terra suspens_e. Ex quo videtur velle
intelligi, quod tant_ altitudinis fact_ fue_at ipsarum bases
tabularum. Qui rursus de hoe, quod proposuimus, ca-
pitulo ac de veetibus tabularum ita dicit, Posterioris autem
parietis novem cubitos sex tabul_e faeiebant, quibus con-
junct_ sunt ali_ du_e tabul_e, ex medio eubito fact_e, quas
 LIBER SECUNDUS. 289

angulares posuerunt ad instar tabularum majorum. Singu-

he vero tabulm annulos habebant aureos ; per exteriores
frontes eminentes, velut quibusdam radieibus confixos per
ordinem, ad invieem per circuitum resplcientes, et per eos
deaurati veetes immissi, unoquoque habente magnitudinem
cubitorum quinque, erantque ad conjunctiones tabularum,
intrabatque caput vectis uniuscujusque in aUo vectis capite,
velut in modum conch_ : et post tergum parietum in lon-
gitudine positorum unus erat ordo, per tabulas omnes
vadens, quo per uncinos utriusque parietis latera contine-
bantur, in castrationibus factis et immissis ad invicem.
Quod propterea sic exquisitum est, ut neque a ventis
moveretur, neque alia causa tabernaculum conturbaretur,
sed immobile seeura quiete servaretur. H_c de liter_
textu Josephus. Verum juxta allegori_ sensum, occiden-
talis plaga, qu_e utrumque in se parietem recipiens, vcdifi-
cinm tabernaculi consummat ;recte adimpletionem totius
sanct_ universalis ecclesia, qu_ cum fine hujus munch
perfieitur, designat, ad quam usque tides et operatio recta
utriusque populi perseveratura, quasi gemini longitudo
parietis pertingit. Neque enim credibile est, vel ante
tempus Dominic_e incarnationis unquam defuisse, qui ex
gentibus crederent, vel nune quamvis graviter damnato ob
perfidiam populo Jud_eorum, non esse aliquos ex illis, tam-
etsi paucissimos, qui inter Christianos exu]antes, quotidie
credendo ad salutem perveniant. Quod si quis negate
pr_sumpserit, dicamus quod negari nuUatenus potest_
quod videlicet spiritua|es utrinsque testamenti doctores at-
que interpretes, qui juxta sermonem Domini proferant de
thesauro suo nova et vetera, usque ad finem seculi sint in
sancta ecclesia permansuri. Et apte tabernaeulum in oc-
cidentali plaga consummatur, in qua diem sol claudere, et
cuncta solent astra occidere ; propter scilicet vel obitum
uniuscujusque electi, vel generalem totius seculi terminum.
Quasi enim occidit ei sol, qui ab hac temporali luce per
tenebras transitoria_ mortis, ad gaudia lucis et vitae trans-
migrat _eterna_. Quasi occidit omni ecclesi_e sol in oeci-
dente, ut verius in oriente tenebris transeuntibus oriatur,
VOL. VII, U
 _90 DE TABERNACULO) ETC.

eum finita in adventu Domini vita seeuli praesentis, mox

verum seculi futuri mane, justis vera dies aeternitatis ap-
parebit. Et quia tunc justis cum Domino regnantibus,
reprobi in mternum pereunt ; recte de hac plaga tabernaculi
in sequentibus dicitur, quod mare respiceret. Significat
autem mare Rubrum, in quo demersus cure suo exercitu
Pharao, et de quo salvatus Israel a Domino, ad montem
Sinai, ubi tabernaculum faceret, ascendit. Respicit ergo
mare plaga occidentalis tabernaculi, cum sancta ecclesia
post operum perfectionem coronata, in Christo libero as-
pectu intuebitur vitia vel pcenas impiorum, quas ipso
adjuvante cavefecit, Esaia attestante, qui ait: Quia sicut
coeli novi ct terra nova, qum ego stare facio coram me,
dicit Dominus, sic stabit semen vestrum, et nomen vestrum.
Et paulo post: F.t egredientur, et videbunt cadavera viro-
rum qui praevaricati sunt in me. Vermis eorum non
morietur, et ignis eorum non extinguetur. Marls namque
fluctus profundi, amari et turbulenti, et peecata possunt
significare, quibus reprobi in hac vita male delectati inter-
eunt, et futurm quoque barathrum perditionis, cum in
ultimo examine in ignem cum diaboto mittentur mternum.
Nec pr_etereundum, quod tabernaculum cure _edificaretur
in monte Sinai, mare Rubrum habuit ad occasum ; cure
introductum per Jesum in terram repromissionis, et collo-
catum esset in Silo, eadem plaga cmli habuit mare magnum.
De quo ita mystice possumus sentire, quod sancti in hac
vita Domino servientes, eique in corde suo tabernaculum
facientes, superbam impiorum jactantiam, quasi citius
occasuram, fixa mente despiciant: in futura etiam patria
cure Domino positi, perpetuam eorum pcenam absque ulla
sure felicitatis intermissione respiciant; ut eo majores ei
gratias referant, quo non solum fruantur bonis, qu_e dona-
vit, verum etiam intueantur mala a quibus eos liberavit.
Bene autem plaga tabernaculi occidentalis, vel quse mare
respicere dicta est, sex tabulis constabat] vel quia senario
numero solet perfectio boni operis exprimi, eo quod Domi-
nus in illo mundi ornatum consummaverit, in illo hominem
in primordio creaverit, in illo genus humanum sua passione
 LIBER SECUNDUS. 291

restauraverit ; vel quia sex vetates sunt seculi hujus, in

quibus oportet nos bonis operibus perfici, ut ad reternam
requiem in futuro, et resurreetiouis gloriam pervenire pos-
simus. Nam quod rursum alive duve tabulm, exceptis sex
primis, in angulis jubentur erigi post tergum tabernaculi_
quve venientes ab orientali plaga parietem exeipiant, et
occidentalis plagve parieti conjungant ; ad remunerationem
futurm pertinet vitae, quve post labores et tempom seculi
hujus secura est. Quod bifariam dividitur, in sabbatismum
scilicet, hoe est requiem animarum sanctarum, post abso-
lutionem corporum, et in gloriam resurrectiouis ineorrupti-
bilium receptionem eorporum. Quve utraque sortitio re-
munerationis utrique populo communis, hullo unquam
fine terminatur. Nam et auimarum requies superveniente
tempore resurrectiouis, nullam sui diminutionem, sed aug-
mentum potius accipit, et ipsa immortalitatis conjunetio,
carnis spiritusque nostrm in ccelis semper inviolabilis per-
manet. Bene autem de eisdem tabulis subinfertur:
Eruntque conjunct_ a deorsum usTue sursum, @.] Quia
nimirum omnis electorum vita, una eademque fide et earl-
tare ad emlestia tendit ; in unum eundemque finem divinve
visionis pervenit, in una eademque voee recti dogmatis
omnis sanctorum prvedicatorum sermo concordat. Dehis-
ceret namque ab invicem eompago tabularum, si quod unus
propheta aut apostolus dixisset, hoc alius negaret. Verum
quod concors fabrieam ecclesive sermo divinorum eloquio-
rum erigit, profecto una omnes tabernaculi tabulasjunetura
compaginat, atque ab invicem sejungl non siuit.
Dualms quote tabulis, similis junctura servalritur,
8yc.] Angulares tabulre sunt tabulis parietum per omnia
eonjunetve, quod futurm requiei et immortalitatis gloria
prvesenti nostne eonversationi per fidem, spem, et earitatem
firmissime eonnexa est: imo ideo stabilis et inconeussa
prmsens nostra conversatio perdurat, quia futurm dona
retributionis credit, sperat, diligit; quia crebro supernorum
civium aitjutorio, ne flatibus turbulentis immundorum
spirituum deeidere possit, eontinetur. Et hae autem ta-
bulse, quae vel perfeetionem bonve nostrve actionis, vet
u2
 _9_ DE TABERNACULO, ETC.

futura pro bonis pr_mia designant actibus, binis singul_

basibus sustentantur; quia h_ec quoque omnia ad confir-
mationem evangelic_e et apostolicm pr_edicationis prophet_e
sancti futura esse consona voce pr_dixerunt.
CAP. vn. Facies et vectes de lig_is setim, _yc.J Veetes
quinque, qui tabulas taberuaculi continent, quinque sunt
libri Mosaic_e legis, quorum munimine sancta ecclesia
mirabiliter ab omni tentantium scelerum scelcratorumque
spirituum impulsione tutatur. Et hoc in utroque latere,
quia non solum priorcm Dei populum litera legis erudiebat
ad fidem et opera dona, sed etiam nos novi tempore testa-
menti Deo scrvlentes, eadem litera spiritualiter intellecta,
majoris gratia dulcedinis, et in pr_esenti ad fidem operatio-
nemque virtutum instituit, et in futuro ad spem perpetu_e
remunerationis accendit. Ejusdem quoque humeri vectes
ad oecidentalem sunt plagmn, quia ipsam quoque comple-
tionem boni operis, quando ad pr_emia futura de carne
egredimur, lex nobis bene intelleeta pr_ecUcat. Unde in-
terroganti diviti, ac dicenti : Magister bone, quid faeiam ut
habeam vitam _ternam ? respondit idem Magister bonus :
Si vis ad vitam ingredi, serva mandata. Et non illi alia
quam legis mandata subdidit :
Ipsasque tabulas deaurabis, _c.] Tabulae tabernaculi de-
auratve praefulgent, cure omnis vita, omnis sermo sancto-
rum praedicatorum lucern praemonstrat sapientize ccalestis,
nihilque in eis alind quam virtutum decus aspicitur. Annuli
autem aurei, per quos vectes tabulata continebant, ipsam
vitae cmlestis beatitudinem designant; quae propter suae
gloriam claritatis reete auto, propter veternitatem recte
circulo comparatur. Unde apostolus de ilia, Reposita est,
inqnit, mihi corona justiti_e. Quinque autem circulos
singulze habebant tabulae ; non qnia quinqucpartita est
distinctio patrlze ccalestis, sed quia eadem perpetua claritas
et clara perpetuitas regni illius in Genesi, eadem in Exodo,
eadem in Levitico, eadem in llbro Num_rorum, eadem in
Deuteronomio scripta continetur. Et quinque annuli aurei
singulis tabernaculi tabulis erant infixi; quia cordajustorum
rnultum di]atata per amorem, in omnibus legis Mosaie_
 LIBER 8ECUNDUS° _93

librls non so|urn correctionem operum_ sed et perpetuam

supern_e retributionis lucern legunt.
Et fundes eis annulos aureos, _c.] Yectes per annulos au-
reos tabulata continent, cure verba sacri eloquii per promis-
sionem regni cmlestis, stature sanct_ ecclesi_e confirmant ;
ut eo minus perturbationes mundi timeat, quo certius sta-
bilitatem perpetu_e remunerationis didicit. Bene autem de
eisdem vectibus subditur :
Quos operies laminis aureis.] Laminis quippe aureis vec-
tes operiuntur, cure verbis divinm legis, quae esse juxta
literm sensum fortia videntur, atque ad confirmandam
vitam fidelium aptissima, superior intellectus, id est, evan-
gelica elaritate prmfulgidus inesse monstrabitur. Ut enim
exempli gratia, unum testimonium ponam: cum legimus
historiam sancti Noe, quomodo diluvium, quod impios
delevit, mirabiliter cure suis in arca servatus evaseilt ;
patet omnibus in eo quod Deus diligens justitiam, et odio
habens iniquitatem, pios noveilt de tentatione eripere, im-
pios vero justa districtione punire. Idcoque talis leetio
instar vectium imputribilium tabernaculum Domini conti-
net, quia mentes fidelium verbis infictm veritatis, ab in-
cursu tentationum prmmunit. Verum quasi veetes lignei
laminis vestiuntur aureis, cum hmc eadem leetio per spiri-
tualem intelfigentiam sacratioribus ])lena mysteriis ostendi-
tur, cure area ecelesiam catholicam, aqua diluvfi baptismum
significare dignoscitur: munda et immunda animalia, spi:
iltuales et carnales quosque in ecclesia: ligna areae levigata
et bituminata, doctores gratia fidei roboratos : corvus de
area egressus nee reversus, cos qui post baptisma ad
apostasiam decidunt: ramus olivm per columbam illatlm
in arcam, eos qui foils quidem, hoc est inter hmreticos
baptizati sunt: sed quia pinguedinem castitatis habent_
per gratiam Sancti Spiritus in unitatem eatholicam meren-
tur introduei: eolumba de area egressa, neque ultra
reversa, cos qui earne soluti, ad liberam lucern patrim
ccelestis pervolant, nequaquam amplius ad labores terrenm
peregrinationis redituri. Cireumdantur itaque auto vectes
tignorum setim, cure firmissima saerm scripturm testimemia
_94 DE TABERNACULO, ETC.

per interpretationem mysticam his et hujusmodi sens|bus

eoelestibus ae spiritualibus probabunt esse perlueida.
El eriges tabemaculum juwta exemplum, _yc.] Exemplum
tabernaculi Moysi in monte monstratum est, quia commo-
ratus in secreto cure Domino, vidit sublimem angelicae
puritatis et immortalitatis vitam; ad cujus instar, huma-
nam in terra conversationem, in quantum mortalibus imi-
taft possibile fuit, instituere jubebatur, ut cure exemplo
eorum mutum in Deum dileetioni, divin_e laudationi,
unanimm pad, sineerae castitati, eaeterisque hujusmodi
virtutibus in terra vaearemus, mereremur et in ccelis eorum
esse eonsortes, juxta promissum Domini, dicentis: Illi
autem qui digni habebuntur seculo illo, et resurrectione
ex mortuis, neque nubunt, neque ducunt uxores, neque
enim ultra mori poterunt ; mquahs enim sunt angelis et
files Dei, cure sint filii resurrectionis. Exemplum enim
nobis Moyses angelieae conversationis, quam in monte
contemplationis vidit, prmeeptis legalibus ostendit, per
quorum observantiam, et ipsi de terra editi, ad consortium
angelorum in ccelis pervenire possimus. Exemplum idem
nobis vitae perfeetioris et beatae retributionis in figura
taberuaculi et ministerii sacerdotalis ac Levitici, quod
deseribit, praebuit. Erigitur autem tabernaeulum juxta
exemplum quod illi in monte monstratum est, quando
eleeti quique ad imitationem angelieae puritatis, quam ipse
in oceulto eontemplari meruit, opus animumque compo-
nunt. Haetenus de pariete templi meridiano, septen-
trionali, et occidentali, prout Dominus dedit, expositum
est: in sequentibus autem etiam orientale latus, qualiter
sit compositum, monstratur. Sed prius scriptura de medio
pariete, qui sancta sanctorum a priore tabernaculo divi-
debat, intimandum judicavit.
CAP. viii. Facies et velum de hyaeintho, 3;c.] Velum
hoc, quo tabernaculum dividebatur medium, ita positum
refert Josephus; ut viginti quidem cubiti longitudinis ad
priorem domum, decem vero pertinerent ad seeundam.
Quod per omnia mensuris templi, quod postea faetum est
a Salomone, liquet esse conveniens. Quod cure esset
 LIBER 8ECUNDUS. _95

sexaginta cubitorum longitudinis, et viginti latltudinis,

tertiam lon_tudinis pattern, id est v_inti cubitos ad inte-
rlorem domum, hoe est sanctum sanctorum habebat separa-
tam ; ira ut lon_tudo et latitudo ejusdem d mus interioris
una esset. Sic ergo taberlmculi pars interior longitudinem
et latitudinem simi|em, hoe est denorum habebat eubitorum.
Quid autem idem velum figuraliter exprimat, apostolus ad
Hebr_os mauifeste deelarat, ubi et hoe pariter exponit ad
sensum aUegoricum : quare in priore quidem tabernaculo
semper introirent sacerdotes, sacrificiorum ofllcia eonsum-
mantes, in secundo autem semel in anno solus pontifex,
non sine sanguine, quem offerebat pro sun et populi igno-
rantla. Velum hoe, e_lum interpretatur. Quod autem
in priore tabernaeulo quotidie per annum introibant cure
saerificiis saeerdotes, super hujus vit_ statu edisserit : ubi
saneti Domino sine intermissione famulantes, quotidianos
sum fragilitatis erratus, sine quibus ease in hae vita nulla-
tenus possunt, quotidianis bonorum operum victimis, quo-
tidianis lachrymarum suarum libaminibus, quasi veri sacer-
dotes Dei et Christi ejus, expiant. Summum vero sacer-
dotem, qui semel in anno sancta sanctorum cure sanguine
victimarum ingrediebatur, ipsum inteUigit esse pontificem
magnum, cui dictum est, Tu es sacerdos in veternum
secundum ordinem Melchisedech. Qui semel oblatus pro
peccatis nostris, ipse sacerdos et hostia per proprium san-
guinem in ipsum ccelum intravit, ut apparent nunc vultui
Dei pro nobis. Quod autem idem velum de hyaeintho et
purpura, et cocco bis tincto, et bysso retorta pulchra varic-
tate contextum est, quis non videat etiam juxta literam
pulchritudini cmlestis congruere visionis ? Si enim deco-
rein flammasque astrorum, si multifariam nubium speciem,
si ipsam irim eonsideras, mille trahentem varios adverso
sole colores, nonne videris tibi multo plums ac pulchriores,
quam velo tabernaculi intextm aunt, inditas ccelo colorum
notare picturas? Quatuor autem column_e, ante quas
appensum eat hoe velum, ccelestinm aunt potestates agmi-
num, quatuor virtutibus eximiis pra_clar_e, de quibus et
supra diximus, hoe est fortitudine, temperantia, prudentia,
 DE TABERNACULO, ETC.

et justitia. Qua_ quidem virtutes aUter in laboribus et

a_rumnis vitro hujus a nobis, aliter in ccelis servantur ab
angelis et animabus sanetis. Ibi namque regnantia prm-
sens videtur esse subditum justifY. Estet hoc immor-
talis omnino justitim ; nullum bonum Deo prmponere, vel
_equare, prudenfi_e : Deo firmissime cohmrere, fortitudinis :
nullo defeetu noxio delectari, temperanti_e. Hic autem,
quod air justitia in subveniendo miseris, quod prudentia in
pra_cavendis insidiis, quod fortitudo in perferenclis moles-
tiis, quod temperantia in coereendis deleetationibus pra-
vis, non ibi erit, ubi nihil omnino erit mall Bene autem
h_e column_e de lignis setim sunt fact_, vel quia spiritus
angeliei incorruptibiles natura et immortales sunt conditi,
re1 quia absque peeeato conditi, intemeratam sua_ condi-
tionis puritatem semper custodiunt. De quibus apte sub-
ditur :
Quee ips_e quidem deaurat_e erunt, $fc.] Deauratm quippe
sunt eolumnm, ante quas appenderetur velum ; quia positm
intra velum coeli virtutes angelorum, summae claritatis sunt
gratia vestitm. Capita habent aurea, quia mentem qua
reguntur, habent pra_sentia divinm cognitionis ac visionis
illustratam. Habent et bases argenteas; quia omnis eorum
natura in hoe, quasi fundamento, specialiter subsistit, ut
laudes hymnorum suo Conditori decantet, ut voluntatem
ejusdem Conditoris, nobis adhue in terra peregrinantibus,
quasi extra velum positis, suis concivibus narrent. Unde ct
ipsi de terra congratulantes eorum laudibus sedulo, quasi
voce exhortatoria, dieere solemus: Benedicite Dominum,
omnes angeli ejus, potentes virtute, qui facitis voluntatem
ejus. Auto namque s0epe in scripturis sapientim splendor,
argento nitor ostendi verborum consuevit.
Inaeretur autem velum per circulos, _yc.] Cireuli, quod
neque initium habere, neque finem videntur, nonnunquam
in scriptura sacra pro a_ternitate poni solent. Et apte
velum, quo coelum figuratur, per cireulos suspensum esse
perhibetur ; vel quia in zeterno erat eonsilio divinitatis,
quando mundus crearetur_ in quo primum atque eximium
loeum habet natura ccelestis; vel quia ira factum est fir.
 LIBER S_CUNDUS. 297

mamentum cceli, ut nunquam factura ejus solvatur. Nam

quod Dominus ait, Ccelum et terra transibunt, de ccelo est
rethereo accipiendum. De quo Hieremias : Milvus, inquit,
in ccelo cognoscit tempus suum. IUud namque ccelum in
judicio igne periturum est, quod in diluvio constat esse
perditum; Petro attestante, qui ait, Coeli erant prins et
terra, de aqua et per aquam consistentes verbo Dei, per
quae ille tune mundus aqua mundatus perilt: ccBli autem
qui nunc sunt, et terra, eodem verbo repositi sunt, igni
reservati in diem judieii. Intra hoe velum templi posita
est area testamenti ; quia mediator Dei et hominum, homo
Christus Jesus, qui solus paternorum est conseius arcano-
rum, post passionem suam resurrectionemque a mortuis,
super ccelos ecelorum ascendens, sedet ad dexteram Patris.
Hoc velo sanctuarium et sanctuarii sanctuaria divlduntur ;
quoniam ecclesia, quae ex angelis sanetis et hominibus con-
star, partita adhuc peregrinatur in infimis, partita in veterna
patria regnat in supernis, adhuc elves suos dirimente velo
cceli habet ab invieem segregatos.
Pones et trropilialorium super arcam teslimonii, 8yc.] Apte
propitiatorinm super aream positum esse dieitur ; quia
ipse mediator Dei et hominum speeialiter a Deo Patre
donatus est, ut esset propitiatio pro peeeatis nostris. Unde
etiam Paulus dieit : Jesus Christus, qui mortuus est, imo
quiet resurrexit, qui est ad dexteram Dei, qui etiam inter-
pellat pro nobis.
Mensamque eJetra velum, et contra mensam candelabrum,
_c.] Mensa et candelabrum tabernaeuli, temporalia Dei
benefieia designant, quibus in praesenti refieimur et illumi-
namur, ut his interim eonfortati et adjuti ereseente gratia
meritorum, ad panem angelorum in eoefis mandueandum,
et ad videndam veram mundi lucern intrare valeamus.
Qua_ sunt ambo extra velum ; quoniam in hae solummodo
vita, vel seripturis sanetis ac doetoribus, vel e_eteris
redemptionis nostrae saeramentis opus habemus : in futuro
autem seeulo_ ubi Dominus palam de Patre annuntiahit
nobis, id est, palam Patrem ostendet nobis, et ubi, sieut
Joannes air, videbimus eum sieut est; non jam opus erit
_9_ DE TABEBNACULO:_ ETC.

externo salutis adminiculo, cum inhabitans in electis suis

Deus onmipotens interius, sicut lux vit_ fllustrat, et sicut
panis vitae satiat, quos introducens in gaudium regni sui
perpetua beatitudine sublimat. Diximus autem supra,
quia latus tabernaculi meridianum antiquam Dei plebem
signifiearet, qu_ prior lucern divin_e cognitionis, fervo-
remque divin_ dilectionis aceepit: pars veto septen-
trionalis ejusdem tabernaculi, congregatam de gentibus
ecclesiam, qu._ diutius in tenebris et in umbra morris
remanserat, indicaret. Unde recta distinctione etiam can-
delabrum, quod in parte australi collocatur, potest gratiam_
qu_e priori populo data est, insinuare; mensa vero qum in
parte aquilonis stabat, ea quw nobis sunt donata, Dei
benefieia designare. Recte candelabrum contra mensam
positum esse dicitur; quia nimirum scriptura ]egis et pro-
phetarum per omnia ad gratiam evangefii respicit; huic
videlicet testimonium perhibens, et per hanc se sensu
spirituali revelandam esse significans.
CAx,. ix. Facies et tentorium in introilu tabernaculi, 8yc.]
Expleta narratione de velo, quod sanetuarium et sane-
tuarii sanetuaria dividebat, redit exponere de orientali
latere sanctuarii, quod intermisisse ad tempus videbatur,
cure c_etera ejus latera, australe videlicet, septentrionale, et
occidentale, describeret. Tentorinm ergo in introitu taber-
naculi pulchra colorum varietate contextum, primitivre est
deeus ecelesim, diversis virtutum floribus glorificum: de
quibus scribit Lueas, Quia multitudinis credentium erat cot
unum et anima una, et non erat separatio in eis ulla; nec
quisquam eorum qu_e possidebat, aliquid suum esse dice-
bat, et cmtera. Inerat namque ei hyacinthus, quia ccvlestia
cogitare, ccelestem in ten-is vitam ducere solebat. Inerat
purpura; quia mori erat parata pro Christo. Inerat coc-
cus bis tinctus ; quia Dei et proximi dileetione flagrabat.
Inerat et byssus retorta ; quia continentia caruis et casti-
tate gaudebat.
Et quinque coluranas deaurabis lignorum 8etim, _'c.]
Columnre qlfibus tentorium suspendebatur, sancti su_t
doctores, de quibus Lueas consequenter adjungit : Et vir-
 LIBER S_CUNDUS, 299

tute magna reddebant apostoli testimonium resurrectionis

Jesu Christi Domini nostri. Quorum mens quanto robus-
tins ipsa ad superna erigitur, tanto firmins doeendo, et
alios ad amorem supernorum sufllcit attollere. Sicut enim
apostoli et apostolici viri per tabulas possunt recte desig-
nail, propter latitudinem vel doctrinam, qua euntes in
mundum universum pr_edicant evangelium omni creatur_;
vel caritas, quam non solum usque ad alnicos, sed usque
ad diligendos etiam ipsos extendunt inimicos; et oratloni-
bus ac beneficiis prosequendos eos, qui se odio habent:
ita etiam propter inexpugnabile robur cordis, et inten-
tionem ad ecelestia semper erectam, non inconvenienter
vocabulo ct faetum co]umnarum figurantur, apostolo attes-
tante, qui ait : Jacobus, Cephas, et Joannes, qui videbantur
columnve esse. Qu_e nimirum columnve bene quinque
sunt factve propter totidem libros legis, quibus necesse est
ut sancti doctores sure verbo pr_edicationis couununiant, et
maximc qui primitivam instituere ecclesiam, qu_ ex Hc-
brmorum populo congregata, sola Mosaicve legis auctori-
tare noverit institui, cure necdum evange]ica et apostolica
per orbcm scriptura effulgeret. Bene autem evedem co-
lumn_e de lignis setim quidem fieri sed auro jubentur
operirJ, ut insinuentur pr_edicatores sancti, et infirmitate
cordis intus integri, atque in nullo deficientes, et operum
elaritate forinsecus esse debere conspicui. Vel certe eo-
lumn_e lignomm setim deaurantur, cure iidem doctores
fortitudinem sure actionis divino semper adjutorio pro-
tegendam docent, cum in omnibus qu_e faeiunt, gloriam
Patris, qui eat in ecelis, requirant ; cure in universis qu_e
loquuntur, Christum sonare gaudent, dicentes : Non enim
nosmetipsos prvedicamus, sed Jesum Christum Dominum
nostrum. De quibus apte subditur:
Quarum eru_d capita aurea_ et bases _me_.] Aurea quippe
capita ilium designant, de quo dieit apostolus : Et omnia
constant in ipso, et ipse est caput corporis ecclesia, qui
est principium et primogenitus ex mortuis. Neque incon-
gruum vidcatur per quinque capita columnarum, unum
caput ecclesi_ Christum figurari _ tot enim fuere capita,
300 DE TABERNACULO, ETC,

quot co]umnae : quia nimirum idem ipse Dominus Chris-

tus omnium sanctorum caput est, in se quidem ipso
manens, semper aequalis atque indivisibi]is, sed sin_lis
quibusque eleetis gratiam sui Spirltus pro accipientlum
capacitate dividens. Unde non solum omni genera]Jter
ecclesiae, verum etiam specialiter unicuique membrorum
ejus_ lieet illud propheticum cure fiducia proe|amare:
Nunc autem exaltavit caput meum super inimicos meos.
Cujus nimirum capi_is significantiae convenit apte, quod
eadem capita eolumnarum non deaurata, ut column_e et
tabulae, sed aurea fieri jubentur: quia sancti quidem
omnes participes sunt faeti Spiritus Sancti et grati_
cc_lestis, ipse autem plenus emt gratiae et veritatis: et
sieut praeeursor suus de iUo aiebat, Non enim ad men-
suram dat Deus Spiritum. Pater enim diligit Filium, et
omnia dedit in manu ejus. Bases autem _nem, prophetae
sunt, quorum attestatione aposto|orum sermo confirmatur.
Et bene aeneae, vel propter insuperabilem mentis pro-
phetieae fidueiam ; vel quia sermo eorum, senescente sive
transeunte mundo, nulla unquam vetustate potest consumi.
Neque enim venit Dominus solvere legem aut prophetas,
sed adimplere. Habent enim eolumnae tabernaculi bases
aeneas, habent aurea capita; quia nimirum apostoli et
apostolici viri verbis prophetarum in fide sunt confirmati,
et ad videndam faciem sui Conditoris supernorum desiderio
erecti. Item capita aurea, sed bases habent aeneas; quia
quaecunque per Dominum ccelesti sibi auctoritate data
perceperunt, cuncta haec pridem prophetico eloquio prae-
dicta esse sacramenta didicerunt. Sane, quia de orientali
plaga loquimur, videtur opportunum commemorare aliqua
de expositione vectis illius singularis, quem ab angulo
tabularum ad angulum usque parietis alterius porreetum
esse, ac totam parietum constantiam, ne vi et impulsu
proceUarum concuti, atque huc et illuc posset inflecti,
continere jam diximus. Scripture est in sequentibus sacrm
historiae, ubi omnia quae Dominus impemvemt, Moyses
cxplevisse narratur.
CAr. x. (Exod. xxxvi.) ... vectem allure, quiper medias
 LIBER SECUNDUS. _0].

tahulas, _c.] Hic ergo vectls a prima tabularum summitate

usque ad alterius lateris summitatem, per decem cubitos
latitudinis tabernaculi protentus esse credendus est, capite
utroque firmiter tabulis impositus, ut per hoc et ea taber-
naculi plaga, quve non tabulis sed columnis eonstabat, non
minus fixa quam cveterm, vento licet impellente, persisteret.
Cujus vectis si etiam sacramentum scire desideras, ipeum
absque omni ambiguitate Redemptorem nostrum figurate
denuntiat: qui quasi ab angulo usque ad angulum per-
venit; quia a plebe Judaiea, quam prius elegit, sese ad
salvandam etiam gentium multitudinem propitiatus exten-
dit. Uncle merito, sicut in prophetis lapis angularis, ira
etiam in lege vectis angularis potest reete nuncupari.
Lapis videlicet angularis, propter templum, quod de lapi-
dibus vivis Deo eonstruitur; veetis vero angularls, propter
tabernaculum, quod ei de lignis imputribillbus, hoc est de
animabus electorum eorruptionis labe carentibus vedifi-
catur.
CAP. XI. (Exod. xxvii.) Facies et altare de lignis setim,
_¢c.] Hoc altare, quod proprie holocausti voeabatur,
corda eleetorum designat, qu_e ad offerenda Deo saerificia
bonorum operum ipsius sunt dono consecrata. Quod apte
de llgnis setim fieri prvecipitur; quia munda et incorrupta
decet esse eorda et corpora in quibus Spiritus Dei habitet.
Habet quinque eubitos longitudinis, et totidem latitudinis,
cum fidelis quisque omnes sui eorporis sensus in longitu-
dine patientivv et in latitudine earitatis exereere satagit :
ut in omni suo visu, auditu, gustu, olfactu, et tactu, semper
se divino meminerit maneipatum esse servitio ; juxta illud
apostoli, Sire manducatis, sive bibitis, sire aliud quid
facitis, omnia in gloriam Dei facite. Habet et tres eubitos
altitudinis, cure eadem eorda electorum per fidem, spem, et
caritatem ad ecelestia tendunt.
Cornua autem per quatuor angulos, _c.] Quatuor angulos
habet altare holocausti, quia per quatuor mundi plagas
sancta dilatatur ecclesia, quve propter unum cot et animam
unam totius credentium multitudinis recte faetura unins
designatur altaris: ex quo videlicet altari comua fiunt
_0_ DE TABERNACULO_ ETCo

quatuor, cum quatuor virtutibus s_epe ante dictls justorum

corda muniuntur. De quibus in laude sapientia_ dicitur :
Sobrietatem enim et prudentiam doeet, et justitiam et vir-
tutem; quibus utilius nihil est in vita hominis. Hv_c
cornua ex ipso altari producuntur, cum munimenta vir-
tutum fideles non specie tenus, et ad faciem hominum
ostentant, sed ex intima sui cordis radice Deo teste gene-
rant. Cornua sunt quatuor per quatuor angulos altaris,
cure in omnibus mundi terminis ecclesia, virtutum potentia
spirituali cunctis hostium insidiis inviolabilis persistit,
imo ipsa cunctis se impugnautibus fortior eitleitur. Quod
videlicet altare operietur _vre, cure virtus ccepta fidelium
perseveranter usque ad finem firma tenetur; quia enim
_eris metallum iongo solet tempore incorruptibile durare,
recte per hoc virtus valet perseverantiw designari. Si
quem vero movet juxta literam, quomodo ]ilia altaris
tanto igne vieiuo incomhusta permanere potuerint, accipiat
beati Hieronymi de hae qu_stione responsum. Altaris,
inquit, ligna, qu_e de lignis paradisi sunt, non cremantur
igne vieino, seal puriora redduntur. Nee mirum hoc de
sanctuario et interioribus templi, et altari thymiamatis
credere, cure etiam amianton, quod ligni genus est, vcl
ligni habens simititudinem, quanto plus arserit, tanto
mundius inveniatur.
Faciesque in usus ejus lebetas, ad suscipiendos cineres, dye.]
Vasa altaris diversa, vel diversas fidelium personas, vel
certe multifarias ipsomm aetiones, sive eogitationes in
famulatum sui Conditoris dispositas accipere debemus. Et
quidem primo lebetas, ad suscipiendos cineres, facere pr_e-
cipitur. Cinis autem hostiarum, quod in magno mysterio
debeat accipi, testatur cinis vitul_ ruf_e aspersus; qui
etiam, apostolb teste, inquinatos sanctificabat ad emunda-
tionem carnis ; in quo ipse prmfiguratum intelligit saera-
mentum Dominieae passionis. Tempus autem et aceep-
tionem passionis Christi designat cinis eremata, qu,e nos
in perpetuum purificans salvat. Ergo erematio vitulze
rufre ipsum, qui ad emundationem immtmdor_am serva-
batur, mysterium jam completm ejusdem passionis, quo
 LIBER SECUNDUS. 308

nos quotidiea peecatis nostris expiamur, insinua_ Quia

ergo omnia sacrificia et victimre quae incendebantur in
altari, vel passionem Domini, vel devotionem sanctorum
ejus flamma caritatis ardentem, figurate denuntiant ; merito
cinis holocaustorum, vel consummationem Dominicre pas-
sionis, vel certe perfectionem exprimit virtutis justorum ;
cure toti in Dei servitium per ignem Sancti Spiritus ob-
lati, ipsa jam bona opera finire, et ad percipienda operum
prremia in reternam vitam rapi meruerunt. Quod ut ma-
nifestius fiat, videamus quid de cineribus holocausti Moyses
&cat: Haec est, inquit, lex holocausti: cremabitur in
altari tota noete usque mane. Ignis ex eodem altari erit.
Vestietur sacerdos tunica et feminalibus lineis. Tollens-
que cineres, quos vorans ignis exussit, et ponens juxta
altare, spoliabitur prioribus vestimentis, indutusque aliis
efferet eos extra castra; et in loco mundissimo, usque ad
favillam consumi faeiet. Ignis autem in altari semper
ardebit. Holocaustum ergo cremabitur in altari, cure in
corde cujuscunque electi, qui seipsum totum, et came
videlicet et corde, Deo voverat, opus bonum fervente
car--itatis igne patratur. Quod tota fit nocte usque mane,
cure quis toto vitre hujus tempore, usque dum raptus e
corpore, futuri mane seculi videre meruerit, bonis insistere
non cessat operibus. Ignis in eodem altari erit; quia iIla
solum caritate, quam eeclesire sure Dominus per Spiritum
Sanctum tribuit, ardere debemus. Denique filii Aaron,
quia ignem alienum Domino offerre, et non eum qui semel
de ccelo datus est, voinerunt, mox iffne ccelesti perempti
sunt; quia nimirum quicunque opera ccelestia non cmlestis
intentione mercedis, sed temporalis intuitu favoris, aut
commodi faciunt, sententia irre c_lestis feriuntur. Yes-
tietur sacerdos tunica et feminalibus lineis : sacerdos qui
offert holocaustum, Dominus est; quia in nobis ipse
ignem sure caritatis accendere, ac per hunc hostias bonre
nostr_ actionis sibimet acceptabiles facere consuevit. Et
hrec faciens vestitur lineis indumentis ; quia ut nos ad
opera virtutum excitet, exempla nobis sum inearnationis,
passionis, et mortis proponit, qure per linum significari
 804_ DE TABERNACULO_ ]gTC.

posse svepltis dictum est. Tolfit autem idem sacerdos

cineres, quos vorax ignis exussit, et ponit juxta altare,
cure Dominus finem laboriosis operibus imponit, neque
justos de hac vita raptos ultra pro vita veterna certare, sed
coronam justitive in vita mterna jubet accipere. Ponens
etenim cineres juxta altare, spoliabitur prioribus vesti-
mentis, cure ad memoriam justis, quve fecerunt bona, redu-
cells, non eis amplius habitum sure passionis imitandum
ostendit ; sed induitur aliis vestimentis, illis videlicet de
quibus in evangelio dicit ipse: Amen dieo vobis, quod
prvecinget seet lacier illos discumbere ; id est, ad mternam
se remuncrationem prmparabit, et illos in mterna facit
quiete refoveri. Indutus veto aliis vestimentis efferet
cineres extra castra, cure paratus ad remunerandum labo-
rein electorum suorum Dominus, quicquid boni gesserant,
jam in ilia facit vita videri hine ablatum. Nec ab re est
loco extra eastra posito vitve perpetis ingressum figurari,
cure et Dominus dieat: Per me st quis intraverit, salva-
bitur, et ingredietur et egredietur, et pascua inveniet. Et
Psalmista: Dominus eustodiat introitum tuum et exitum
tuum : introitum videlicet, in hanc ecclesim vitam ; exitum
vero, in iUam ubi pascua inveniuntur mternae satietatis.
Non ergo inepte locum extra castra positum, in illa intelli-
gimus vita, praesertim cure ibi locus mundissimus esse
dieatur, quod in hac vita fieri nullatenus posse perspicuum
est. Locus ergo mundissimus extra castra, ipse est animus
justorum ex hac vita sublatorum, et in alia vita gauden-
tium. In quo videlicet loco cinis holocausti usque ad
favillam consumitur, eum ita ibi operum bonorum merces
redditur, ut labor omnis ad integrum consummatur ; juxta
illud Apocalypsis sancti Joannis, qui cure de retributione
pr_emiorum dixisset, Ecce tabernaculum Dei cure homi-
nibus, et habitabit cure eis, et ipsi populus ejus erunt, et
ipse Dominus cum eis erit eorum Deus : continuo de abo-
litione laborum omninm subjecit, atque ait, Et absterget
Deus omnem lachrymam ab oeulis eorum, et mors ultra
non erit, neque luctus, neque clamor: neque dolor erit,
quia prima abierunt. Et quia cessante operum labore
 LIBER SECUN DUS, 305

bonorum, ipsa caritas, per quam operabantur, nunquam

cessabit, imo flagrantior exardescet, cum ipse, quem dili-
gimus, in mternum videbitur :recte subditur, Igais autem
in altari semper ardebit. Et paulo post, Ignis est iste
perpetuus, qui nunquam deficiet de altari. Consummato
ergo usque ad favillam holocausto, ignis nunquam de
altari defieiet; quia, absumpto perfeete omni genere
laborandi, sola caritas perpetuo et nunquam extinffuenda
flagrabit. Hoee de lege holocausti latius diximus propter
lebetas altaris, qui ad suscipiendos cineres hostiarum fieri
jubebantur. Lebetes ergo cineres sanctos suscipiunt, cum
fideles quique, vel exempla ae saeramenta Dominicae pas-
sionis, ad eustodiam sui pia mente retractant, vel certe
exitum praecedentium justorum diligenter aspiciunt, qui
magnis pro Domino elaboratis agonibus, nunc cursu con-
summato, de percepto jam bravio sine fine laetantur, qua-
tenus consideratis majorum virtutibus, et ipsi magni fieri
possint, juxta praeceptum apostoli, dicentis: Mementote
pr_epositorum vestrorum, qui vobis loeuti sunt verbum
Dei, quorum intuentes exitum conversationis, imitamini
fidem. Post lebetas autem, forcipes atque fuseinulae, et
ignium receptacula fieri sunt jussa. Foreipes ad emen-
dandum altaris ignem fieri debere credendum est. Unde
per eos recte sancti praedicatores designantur, qui ignem in
nobis caritatis, quasi in altari Dei, aceendere suis exhorta-
tionibus solent. Namque hi velut gemino dente forcipes,
ad hunc ignem accendendum titiones in altari componunt :
quando consonis utriusque testamenti nos paginis insti-
tuunt, et eloquia veritatis in nostro corde, quibus amplius
ad mternomm desideria inflammentur, eollocant. Vel
certe forcipe, dupfici videlicet ferramento, sacerdotes ignem
altaris emendant, cum in omnibus qure docent pr_ediea-
totes sancti, virtutem nobis geminae caritatis infundere, et
hujus gratia nos ardere simul et lucere pr_ecipiunt. Fus-
cinul_e, qu_e Grmee vocantur ereagra_, ad hoc in ministerio
habebantur altaris, ut carnes victimarum per cos de cal-
dariis coctre proferrentur, atque ad esum eorum, qui his
erant reficiendi, adferrentur. Quarum usus teque sancto-
VOLo VII, X
306 DE TABERNACULO, ETC.

rum praedicatorum figurae congruit, quorum ministerii est,

animas fidelium verbo fidei reficere, et juxta regulam apo-
stolieae discretionis, rudibus adhuc discipulis rationabile,
et sine dolo lac doetrinae simplicis adhibere, perfectioribus
autem solidum cibum doctrinae sublimioris ministrare.
Quicunque enim saeramenta Christi summatim agnoscere,
atque ad imitationem suscipere norunt, hi quasi carnibus
hostiae salutaris refecti satiantur. Et quia doctorum est
spiritualium, quae cuique personae mysteria audienda com-
mittant, solertissime discernere ; recte fuscinu]as facere
jubebatur sacerdotibus Moyses, quibus carnes hostiarum,
prout oportuerit, componant, et alia quidem hominibus,
sed mundis edenda offerrent, alia veto altaris ignibus con-
sumenda relinquant: quia sunt in verbis Dei nonnulla,
quae nostrae humilitati revelare, ad nostrae epulas refectionis
concedere dignatus est : sunt item alia tantae profunditatis,
quae Sancti Spiritus solummodo scientiae pateant, nostrae
vero eapacitatis per omnia mensuram transcendant. Porro
ignium receptaeuta ad hoe deputata sunt, ut per haec ignis
sanctus ab altari holocausti ad altare thymiamatis yes-
pete et mane, ad incensum ponendum deferretur ; quae et
ipsa patenter figuram tenent doetorum, qui tanquam
ignem de altari holoeaustorum ad altare deferunt incensi,
cure suos docent auditores de virtute semper ad virtutem
proficere, meritisque creseentibus paulatim ad altiora et
intcriora divinae visionis arcana penetrate. Sed et omnes
qui ferventia pietate corda proxlmorum videntes imitari
festinant, quasi reeeptacula ignium fiunt; quia flammam
ccelestis sacrificii, quam in fraternis" conspiciunt, in suis
quoque accendere mentibus satagunt. Qum nimirum
cuncta ex acre vasa fiunt, cum devotio fidelium perseve-
ranter divinis curat obseeundare praeceptis ; vel certe cure
hoc, quod ipsa recte agit, proximis quoque agendum clara
voce sedulae exhortationis insonat, aeternamque nonnun-
quam, ut saepius dictum est, et propter diuturnitatem
suae incorruptibilitatis, perseverantiam mentis fidelium, et
propter claritatem soni vote solet designare doetorum.
CAr. xH. Craticulam quoque in modum retis teneam, @.]
 LIBEIt SECUNDUS. 307

Altare quidem totum cavum fieri prmeeptum est, lit in

sequentibus manifestius edocetur. Sed in medio sui
habens craticulam per totum, in modum retis distinctam,
in qua victimarum carnes comburendw imponerentur; et
subter earn arulam, in qua compositis lignis arderet ignis,
semper ad devomnda superposita holocausta pamtus. Erat
enim contra aruhm ostium in pariete altaris orientalis,
unde vel ligna ad alendum ignem immitti, vel carbones
et cineres possent egeri, quomodo in pietura Cassiodori
senatoris, cujus ipse in expositione Psalmorum meminit,
expressum vidimus: in qua etiam utrique altari, et holo-
causti videlicet et incensi, pedes quatuor fecit. Quod
utrumque eum, sicut et tabernaculi et templi positionem,
a doctoribus Judveorum didicisse putamus. Habet ergo
altare Dei medio sui cratieulam, ad suscipienda holocausta
paratam ; quia pr_eparant electi locum Domino in intimo
sui cordis affectu, ubi devotas ei cogitationes collocent.
Habet aru]am subter cratieulam, in qua ligna et ignem
holocaustorum suscipiat; quia eadem ipsa electorum corda
receptaculum in se pr_eparant auditui verborum cmles-
tium, quibus calefacti, imo et inflammati per donum Sancti
Spiritus, grata Deo referant vota cogltationum piarum.
Ligna namque arul_ altaris sacerdos imponit, cure doctor
quisque desiderantibus atque inhianter qu_erentibus fde-
fium mentibus sanctarum testimonJa scripturarum, quibus
amp]ius in fide ae dilectione confirmentur, ingerit. Addit
et ignem lignis, cum intelleetum verbi atque efficaciam
piw opemtionis a Deo qu_erendam edocet. Ardentque
ligna in altari, cure caritas Dei diffunditur in cordibus
nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis. Atque
hoc igni superpositum consumitur holocaustum, cure uni-
versa qu_e bene agere disposuimus, donante gratia Sancti
Spiritus, per virtutem dilectionis Deo acceptabilia reddun-
tur. Unde bene craticula, qu_e holocausta gerat, instar
retis fieri pr_ecipitur: quo per crebras illius aperturas
ignis suppositus, ad eonsumendas omnes hostiarum partes
libere penetret. Sic etenim et omnino necesse est, ut
nequaquam obduremus corda nostra, neque obseramus
x2
308 DE TABI_RNACULO_ ETC.

more Pelagianorum adversus gratiam Dei; sed diligenter

aperiamus ea, et quasi plurimis simul patefactis januis
seduli deprecemur, ut per omnia qu_e inchoamus, vel agere
desideramus bona, quasi per singula victimarum ejus
frusta, sua nos misericordia illustrare, et in amorem ipse
suum accendere dignetur. Namque Pelagiani, qui sine
gratia Dei se aliquid boni perficere posse pr_sumunt,
non in altari sul cordis maculosam instar retis cmticulam
igni saero superponunt ; sed quasi parietem potius soli-
dum inter seet i_em Sancti Spirltus, ne quando in dilec-
tione calefiant, interponunt. Quatuor autem annuli senei,
qui per totidem annulos altaris fieri jubentur, quatuor sunt
evange|iorum llbri, qui apte annulis assimilantur, quia per-
petuam auditoribus suls coronam vit_ promittunt. Apte
wnei sunt; quia in omnem terrain exivit sonus eorum.
Apte per quatuor angulos altaris positi, ut ecclesiam fide-
lium per omnes mundi plagas diffusam, verbo fidei et veri-
tatls confirment. Apte subter arulam altaris infixi, ut
animos humilium munimine sure consolationis allevent.
Facies et vectes altaris de lignis setim duos, 3yc.] Veetes
quibus altare portabatur, doctores sunt, qui sanctam
eeelesiam, quasi portare solent, dum fidem ae sacra-
menta veritatis ; vel eis, qui nesciebant, prsedicantes;
vel in eis, qui jam noverant et acceperant, confirmantes
roborant. Qui quoniam non sua prsedicant, sed ea qu_e
sunt Jesu Christi, non doetas fabulas seeuti, sed cognitam
coelesti oraculo virtutem Domini nostrl mundo notam fa-
ciunt. Apte vectes, ut portare queant altare, mittuntur in
cireulos; vectibus namque altare Domini per cireulos
portare, est sanctis doetoribus corda fidelinm per verba
evangelii, qu_e nee ccelo et terra transeuntibus prveteribunt,
exhortando erigere. Duo sunt autem vectes, ut utrique
populo, et Jud_eo videlicet et gentili, verbum pr_licetur.
Quod ipsum sequentibus quoque verbis astruitur, cure
subinfertur :
Eruntque ex utroque latere altaris, _yc.] Erunt enim
doctores, qui Judseam ; erunt qui gentilitatem in unam
eandemque fidei gratiam consono ore et opere advocent.
 LIBER SECUNDUSo 309

Vel certe ex utroque latere altaris ad portandum erunt

vectes, cure mentes fidelium sancti pr_cUcatores_ et in
prosperis et in adversis, inconcussam tenere virtutum con-
stantiam doeent_ ne aut hmc blandiendo extollant_ aut illa
terrendo conturbent.
Non solidum, sed inane el cavum, $;c.] Idcireo altare non
solidum, sod inane et cavum fieri pr_eceptum est, ut copio-
sum haberet locum, ubi vel ignem sacrosanctum, et ligna
ad ignem, vel holoeausta qu_e igne erant consumenda, reci-
peret. In cujus exemplum, et tu, sivis esse altare Dei, exinani
teipsum, et evaeua ab omni contagione return mundanarum,
quatenus in te ligna verborum ecelestium, et hostile virtu°
turn loeum possint habere sufficientem. Capiasque flare-
mare Saneti Spiritus, qua eadem hostive Domino consecren-
tur, et ad finem perfeetionis firmum producantur. Ubi
apte in conelusione subjungitur :
Sicut tibi in monte monstratum est.] Nam cuncta quae
nobis mystiee in altaris et tabernaculi totius constructione
facienda signavit Moyses, prius in ilia ecelesti eonversatione,
in qua cure Domino diebus quadraginta permansit, facta a
supernis eivibus indefessa, et'perenni observatione cerne-
bat. Neque enim dubitandum est, eum potuisse ante
solium Dei videre altare illud sacrosanctum, quod videre
meruit Esaias, vivis carbonibus internm caritatis plenissi-
mum videre, et forcipes sanctos ; quos idem vidit propheta,
et quorum uno tulerat angelus cm'bonem de altari, quo
ejus labia purgaret, ejusdemque gratia Spiritus, quo angeli
inflammantur ad amandum semper Deum in ccelis, et
hominibus in terra, et dimittuntur peccata, et virtutum
dona conceduntur. Itaque altare cavum et inane fieri
jubetur, sicut Moysi in monte monstratum est ; quia sicut
angeli ac spiritus justorum in ccelis vacui a peccatis, et
pleni sunt pietatis ac justitim, ita etnos in terra pro
modulo nostro deelinare a malo, et facere bonum debemus.
Quod ipsum sicut exhortationibus apertis verbis c_elestis,
ita et mysticis tabernaculi ac vasorum et c_erimoniarum
ejus figuris semper agere docemur.
CAP. XHL Facies et atrium tabernaculi, $yc.] Sieut et
sancta sanctorum earn, qu_e in cmlis est, sanctee ecclesize
8]0 DE TABE/tNACULO_ ETC.

partem designant, et prius tabernaculum perfectam fide-

lium vitam, in boc duntaxat secu]o commorantium typice
denuntiat ; ita atrium tabernaeuli, quod exterius erat,
prima incipientium rudimenta demonstrat. Unde bene
tentoria ejusdem atrii de bysso retorta erant facta ; quia
prima ineipientibus eura impendenda est, ut illeeebras
earnis simul, et spiritus refrzenent, juxta illud apostoli,
quod de filiis adoptionis loquens adjecit: Has igitur ha-
bentes promissiones, carissimi, mundemus nos ab omni
inquinamento earnis et spiritus. Byssus namque, ut
saepius eommemoratum est, de terra viridis nascitur, sed
eruta de terra siecatur, contunditur, coquitur, torquetur,
ac magno et longo exercitio, ad candidum de viridi produ-
citur eolorem ; sic et earo nostra_ ut ad virtutem decorem-
que castitatis perveniat, arctis se necesse est jejuniorum
orationibus, vigiliarum et totius eontinentiae labol,ibus sub-
igat, quibus naturales et velut ingenitas ejus deleetationes
exsiccare, atque ad earn, quam desideramus, dignitatem vir-
tutis aeeendere queamus. Retorquetur autem byssus, ne
facile possit dissolvi, cure non solum luxuria earnis re-
stringitur, verum etiam tota ejus memoria ab intimo corde
radicitus evellitur.
Centum cubitos unum latu8 teneblt in longitudine, _yc.]
Constat numerum eentenarium, qui in eomputo digitorum
de l_eva transfertur in dexteram, nonnunquam in seripturis
vitae c_elestis habere figalram ; qu_e sieut dextera l_ev_e, ira
merito pr_efertur vitae pr_esenti. Cujus nimirum numeri
frequens in divinis literis mysterium reperitur. ._Edifiea-
tionem are_e Noe centesimo anno eomplevit; quia sanctam
eeclesiam, quam in hac interim vita vedifieat Dominus,
in futura perfieit. Abrah_e eentenario fifius promissionis
naseitur Isaac ; quia nimirum benedictio b_ereditatis, qu_e
in semine ejus omnibus familiis terr_e promittitur, in futura
et ecelesti patria reddetur. Centum annos peregrinatur
ipse in terra repromissionis; quia qui filfi Abrah_e per
fidem eflleimur, in spe supern_e h_ereditatis debemus pere-
grinam in pr_esenti ecclesia dueere vitam. Sevit itaque
Isaac in Geraris, quod interpretatur ineolatus, et invenit
in ipso anno eentuplum ; quia qu_eeunque filii promissionis
 L1BER SECUNDUS. ' 311

in hac vita peregrinantes bona opcramur, mox egressi

de corporc in ccelesti vita recipimus. In qua figure et
semen evangelici sermonis, quod in terrain bonam eecidit,
exortum fccit fructum centuplum, et qui temporalia bona
proptcr Christum et propter evangelium relinquit, centu-
plum accipit in prmsenti, et in seculo futuro vitam mternam;
id est, gaudium fraternm societatis nunc in spe vitro cc_les-
tis, et tune in seipsum vitam regni cc_lestis. Centum ergo
cubitos habet latus tabernaculi in longum ; quia univcrsi
quique ad membra ecclesim pertinent, necesse est pro
mterna in cc_lis vita_ laborem in se patientim et continentim
temporalis assumant. Columnm autem quibus hmc ten-
torla suspenduntur in altum, doctores sunt sancti, qui
suorum corda auditorum a terrestribus contagiis extracta,
ad coelestia desideranda sustollunt. F.t hmc quasi vestem
Domini diligenter extendunt, ne quid in his esse duplicita-
tis valeat ; sed simplici ac munda intentione coram Domino
velut tentoria byssina niteant. Qum videlicet columnm
mnem fuere, sed argento vestitm, ut in sequentibus mani-
festius dicitur. 2Enem quidem, propter perseverantiam
virtutis, sire propter sonum ipsius pra_dicationis. Argento
autem vestitm, quia non aliud quam verbum Dei sonant.
Cujus smpe claritas argento figuratur, non aliud vivendo in
actibus, quam observantiam divinorum monstrant eloquio-
rum. Non solum inargentatae erant, sed et capita tota
habebant argentea; quod proprie doctorum est, totos se
verbis sacrre scripturm subjicere, hisque animum corpusque
meditando, prmdicando, operando mancipare. Sicut enim
membra nostra sine capite subsistere ac vivere nequeunt,
sic eloquia divina illi suam vitam mstimantes, nunquam
haec obediendo portare, et semet humiliando exaltare de-
sistunt. Quid autem in basibus columnarum mneis aptius,
quam initium sapientim, timorem Dei debemus intelligere ?
De quo et filius Sirach air, Radix sapientim est timere
Deum. Ubi et pulchre subjunxit, Rami enim illius lon-
gmvi: quia nimirum germina virtutum multifaria, qum
timore Dei tanquam opus, et crelaturze columnarum de
basibus prodeunt, nunquam fructu sum mercedis carebunt.
Quare autcm viginti fuerint columnm in uno latere atrii,
312 DE TABERNACULO_ ETC.

supra jam expositum est, ubi ejusdem numeri tabulm

in uno latere tabernaculi sunt fieri precepts.
_imilitrr in latere aquiZon_ per lon_m "erant t_ztor_z
centum cubitorum, $yc.] Eadem de latere aqttilonis repetun-
tur, qu_ejam de latere australi erant pr_emissa; quia utrius-
que testamenti preecones eonsono nos ore ad ecelestia
erigunt; tametsi e_erimonias saeramentorum habuerint
pro temporum ratione differentes, imo hoe in tempore novi
testamenti, quieunque de utroque populo ad salutem per-
tingunt, non solum eandem fidem, eonfessionem, et opera-
tionem, sed et saeramenta habent eadem in emundationem
peeeatorum, et perceptionem vitae c0elestis, in gratia Dei
per Jesum Christum Dominum nostrum.
In latiludine vero atrii, 9ueeresla4zit ad occidentem, $yc.] La-
titudo atrii, qum ad oeeasum respieit softs, ubi terminato
lahore diurno noetis sopor, et gratia sueeedit, merito tern-
pus signifieat illud, quando eessante post mortem vita
aetuali, quies eleetorum et merees mterna sequitur. • Deni-
que illi qui in vinea summi patrisfamiftas operabantur,
cure sero esset factum, pr_emia sui pereepere laboris ; quia
nimirum singuli quiquejustorum cure ad hujus finem vita_
perveniunt, turn vera_ ingressum vitro sortiuntur. Unde
in Apoealypsi Joannes, Audivi voeem de e_lo dicentem:
Beati mortui qui in Domino moriuntur. Amodo jam dieit
Spiritus, ut requieseant a laboribus suis. Propter quam
requiem reete oeeidentale latus atrii tentoria habebat per
quinquaginta eubitos, et eolumnas deeem; quinquagenarius
namque humerus eonsuete annum significat in lege quin-
quagesimum, qui libertati, qui et remissioni totus erat
eonseeratus, propter quod et jubileus voeari pmeeeptus est.
Jobel namque dimittens aut mutatus interpretatur. De-
narium quoque numerum eonstat eadem superna pra_mia
designate, ubi humana natura in utraque sua substantia
immortaliter sublevata, in divin_e pr_esentia visionis ketatur.
Deus namque trinitas est. Corpus nostrum ex quatuor
elementis subsistit. Interior homo noster ternario numero
eomprehenditur, eum ex toto eorde, tota anima, tota vir-
tute Deum diligere jubemur. Et eum quatuor nostra
visioni Sanetm Trinitatis in _eternum junguntur, juxta
 LIBER 8E(_UNDUS. _I_

illud Psalmistve: Mihi autem adhrerere Deo, bonum est,

hoc est, utique denarium, quod cultores Dominic_e vine_e,
consnmmatis diei laboribus, pro mercede aeeipiunt : quia
ergo nobis sancti pr_edJcatores, finita hac vita, przesentiam
nostri Conditoris, et requiem promittunt _eternam ; his
quoque promissis desideria nostra ab appetitu infimorum
ad c_lestia quaerenda erigunt, quasi in oceidentali latere
atrii tentoria quinquaginta cubitorum longitudinis, decem
columnm sublevantes extoUunt.
In ea quoque alrii lalitudine, qu_e resl_cit ad orienlem,
_yc.] Ea latitudo atrii, quae ad orientem respieit, primor-
dium bonve nostrze conversationis, quze a fide incipit, signi-
fieat. Quve propter primam emlestis grative perceptionem
reete ad orientem respicere dicitur, juxta illud beati Zaeha-
rim: Visitavit nos oriens ex alto: illuminare his qui in
tenebris et in umbra morris sedent. In qua nimirum
plaga quinquaginta erunt eubiti; quia in ipso mox in-
gressu eonversionis, omnes qui eatheehizantur, remissio-
nem peecatorum et requiem sperare doeentur veternam.
Nam et quinquagenarius numerus ad remissionem peeea-
torum pertinet. Unde et in Psalmo ejusdem humeri,
pmnitentia, eonfessio, et remissio deseripta est peeeatorum;
ita ut is qui Domino peeeaverat, et malum eoram eo feee-
rat, eognoseendo ipse iniquitatem suam, ablutus sit ab
eo eui peeeaverat, et super nivem dealbatus, rursumque
leetitiam salutaris Dei, hoe est Domini Jesu, quem of-
fenderat, reeeperit, et Spiritu illius prineipali, ne ultra labi
posset, eonfortatus fuerit. Itaque orientalis atrii latitudo
quinquaginta habet eubitos, cure prima fidei eonfessio
remissione peeeatorum, et spe futur_e in Christo quietis
gaudet ae pads. Denique in symbolo apostolorum eonfi-
temur, nos eredere sanetam eeelesiam, remissionem peeea-
torum, carnis resurreetionem. Quod universalis synodus
patrum sequentium plenius exprimi voluit, dicens : Confi-
teor unum baptisma in remissionem peccatorum ; spero
resurrectionem mortuorum, et vitam futuri seeuli. Quin-
quaginta ergo cubitis plague orientalis generaliter initia
credentium designantur, qui in remissionem peccatorum et
spem futurm beatitudinis celebrantur. Quorum tamen con-
_l_ DE TABER._qACULO_ ETC.

tinuo alia speclalis distlnctio subinfertur, qum ad unum

eundemque finem bene considerata refertur. Sequitur
enim :
In quibus quindecim cubitorum tentoria lateri uno detn_
tabuntur, _c.] Quindeeim namque, qu_ septenario numero
et oetogenario constant, reete gaudia designant vit_ inter-
nee, qu_e a sabbatismo ineipiens animarum, in resurreetione
eorporum perfieitur. Nam Dominus septima sabbati re-
quieseens in monumento, oetava, id est post septimum
sabbati resurrexit a mortuis. Quod autem in latere quin-
deeim cubitorum eolumna_ tres eum basibus totidem, sane-
tos designant pi-vedieatores, fide, spe, et earitate pra_emi-
nentes, mentemque suam in stabilitate timoris Dei firmis-
sime eolloeantes. Ingressurus quoque atrium tabernaeuli,
babes ab utroque latere tentoria cubitorum quindecim
ternis suspensa columnis; quia quicunque sanctum in-
gressurus eeelesiam, saeramenta fidei dlseere proposuerit,
sive ad synagogam, seu ad ecelesiam gentium intuitum
mentis converterit, in utraque portione fidelium doetores
inveniet fide fortes, spe sublimes, caritate ferventes, in
timore Domini fundatos, auclitoribus suis requiem anima-
rum beatarum, ac resurrectionem immortalium promittere
eorporum. Qui velut tentoria de bysso retorta in se sus-
pendunt, cure eosdem auditores exemplo sui docent, qu_e
sursum sunt qumrere, non qua_ super terrain, integrumque
spiritum suum, et animam et corpus sine querela in
diem Domini eustodire.
In introilu veto alrii fiet tentorium cubltorum vi#inti, _fc.]
In introitu atrii quatuor sunt eolumme ; quia non nisi per
fidem et saeramenta evangelii, qum quatuor libris eonti-
nentur, unitatem sanetm eeelesia_ quis ingredi poterit.
Unde puleher in ipsa ecclesia mos antiquitus inolevit, ut
his qui eatechizandi, et Christianis sunt sacramentis initi-
andi, quatuor evangeliorum prineipia reeitentur, ae de
figuris et ordine eorum in apertione aurium suarum so-
lerter erudiantur; quo seiant exinde ae meminerint, qui
et quot sint libri, quorum verbis maxime in fide veritatis
debeant erudiri. In quo introitu tentorium quoque
fieri cubitornm viginti pra_cipitur, qui est numerus idem
 LIBER SECUNDUS, 3]5

quaternarius quinquies ductus. Quinque autem sunt

notissimi corporis nostri sensus; visus, videlicet, audi-
tus, gustus, olfaetus, et taetus. Bene ergo in introitu
atrii tentorium viginti cubitorum in quatuor columnis
suspenditur; quia omnes qui sanctam ecclesiam intrant,
ad regulam evangeliorum fidem suam pariter et actus
eomponere debent; ut continentes ab illecebris carna-
libus cunetos sui corporis sensus divinis subigant impe-
riis. Non solum enim hoe tentorium quatuor columnis
sublevatur, sed et ipsum in longitudine sua quinarium
numerum per quatuor multiplicatum habet, cure quilibet
humiles ac pii auditores ad fidem invenientes, non solum
evangelii verbis imbuti, verum etiam evangelicam ipsi agere
vitam desiderantes, cunctos sui corporis sensus in obe-
dientiam caritatis expendunt. Recte autem hoc in introitu
atrii tentorium, non sicut in reliquo atrio, de bysso retorta,
sed de quatuor fit eoloribus nobilissimis, hyacintho scilicet
et purpura, coccoque bis tincto ab ipsa bysso retorta,
opere plumarii; quia pulehra quidem his, qui catechizantur,
eeclesiae facies exterius fulget, sed multo praeclarior ejus
dignitas ac virtus apparebit his qui earn per sacramentum
baptismatis ingredi merentur. Nemo enim repente fit
summus, seal gradatim necesse est a minoribus ad perfec-
tiora tendamus. Diximus autem saepius; quod hyacin-
thus spem ecelestium bonorum, purpura tolerantiam tem-
poralium malorum, coccus bis tinctus ardorem perfect_e
dilectionis, byssus retorta refraenationem carnalis delecta-
tionis signifieet. Qui videlicet colores opere plumarii
sunt invicem variati ; cure unaqu_eque virtus fidelium vici-
narum sibi virtutum societate, et velut quadam consangui-
nitate amplius clarescit. Quamvis etiam singuli colores
przefati singulis electorum possint convenire personis_
quia enim aliquis altius co_lestia speculari meretur, hyacin-
thus est; alter, quia plura propter justitiam patitur, pur-
pura est. Hie qui a ferventiore in Deum et proximum
dilectione flammescit, coccus his tinctus est. Ille qui
specialiter integritate earnis virginalis albet, byssus retorta
est. Et eum justi in una eademque fide et pietate evan-
gelica de suis alterutrum virtutibus congaudent, quasi
316 DE TABERNACULO_ ETC.

introltum atrli Domini tentorium decorant, pulcbra vari-

antium eolorem diversitate contextum.
Omnes column_e atrii .per circuitura vestit_e erunt ar#enti
laminis, $yc.] Diligentius ea quae dixemt, ineulcat; ut
sedulo lectorem admoneat, neminem inter doctores verita-
tis, columnas videlicet atrii c_elestis, posse eomputari; qui
non instar oeris invincibilem inter adversa patientiam habere
didicerit, non se c0elestium et observantia et annuntiatione
verborum undique, velut argenti lamiuis munire atque exor-
nare curaverit_ non se omni subjectione praeceptis divinis_
quasi argenteo capiti supponere studuerit; non in timore
Dei, velut aenea basi constiterit.
In longiludine occupabit atrium cubitos cenlum, 3yc.]
Centum cubitos longitudinis habet ecclesia; quia ulnas
suas elevat ad bona opera, propter vitam aeternam. Quin-
quaginta latitudinis ; quia requiem sperat sempiternam
in gratia Spiritus Sancti; quae quinquagenario numero
voluit designari, cure Pentecosten, id est quinquagesi-
mum Pasehalis festivitatis diem suo adventu consecrare
dignatus est. Altitudo quinque cubitorum erit juxta
numerum sensuum corporis nostri; quia tunc reeipiet
unusquisque propria corporis sui, prout gessit, sire bo-
hum, sive malum. Sed in atrio domus Domini eorum
solummodo figura exprimitur, qui bonum in corpore fece-
runt, pro quo in requiem vitae perpetuis merentur intro-
duei ; qui nunc in operibus justitiae quae casto et corpore
et corde agunt, quasi byssus retorta nitent, et tunc in
eodem corpore immortalitatis gloria sublimato, perceptis
in _eternum justitiae praemiis laetantur. At in evangelica
parabola utriusque simul partis mentio est, ubi quinque
virgines, quae cure operibus lucis ad sponsum venerant,
statim cum eo ad nuptias intrant; quinque aliae, quae
opera castitatis non casto animo exercuerant, repulsae
cure suis tenebris, procul a regni januis ejiciuntur. Quin-
que enim erant et quinque, quia utraque secundum ea
quae in came gesserat, judicatae sunt. Tota ergo longi-
tudo et latitudo atrii per centenos et quinquagenos cubitos
distenta est. Quinque habet cubitos altitudinis; quia
necesse est, ut qui promissionem habemus quietis et patriae
 LIBER SECUNDUS. 317

ccBlestis, mundemus nos ab omni inquinamento carnis et

spiritus ; nec solum ab inquinamento mundemus, sed et
perficiamus sanetificationem in tiinore Dei ; quatenus ap-
parente hora promiss_e retributionis, non solum spiritu,
verum etiam in came l_etari mereamur in amore Dei.
Propter quam utrinsque nostr_ substanti_, hoe est et
anim_e et carnis, emundationem in timore Dei, subse-
quenter hoc quod et supra dictum erat, ut diligentins
memori_ eommendetur, repetitur; Fietque de bysso
retorta, et habebit bases veneas. Ac deinde subjun-
gitur :
Cuncta vasa tabernaculi in omnes usus ejus, _c.] Vasa
tabernaeuli in omnes usus ejus et e_erimonias pr_parata,
homines sunt ecelesi_e in diversis meritls gradibusque
Domino servientes; qum vasa cuneta fieri jubentur mnea,
illins nimirum, ut smpe dictum est, figura mysterii ; ut
si quis pulsatur adversis, perseveret in finem, nec pro-
missam sibi salutem desidia perdat ; sive, ut fidem quam
didieit, etiam inimicis obluctantibus palam confiteri non
metuat, sed et amicis dona, qum percepit, sedulus in-
sonare meminerit. _Es namque sonorum, et naturm diu
durabilis est. Paxilli autem, quos dicit, tabernaculi sire
atrii, ad hoc erant facti, ut infixi columnarum summita-
tibus foris eminerent, et impositis slbi velorum sive tento-
riorum funibus, sic ea levantes, a terra suspenderent. Quo-
rum factura et positione non absurde ipsa doetorum potest
lingua designari, qu_e pr_edieando audientium eorda tangit,
ac tangendo sublevat. Funibus etenim solet aliquoties
scriptura sacra designari. Uncle scripture est: Funiculus
triplex difl]cile rumpitur. Quia nimirum seriptura, qu_
historico, allegorico, morali consuevit sensu interpretari,
nulla hvereticorum sire paganomm valet perversitate cor-
rumpi. Ipsa autem tentoria sive vela, ut reeipere runes
possent, habebant neeesse est in superioribus suis ansas,
sive circulos, quibus fidem runes immitterentur. Et tu,
si vis teatorinm Dei fled, pr_epara in corde tuo receptao
culum sermonibus ejus, quo possis ad superna suspendi."
Imponantur veto paxillis columnarum funes tentoriorum,
ut sic expansa, atque in altum elata, pulehritudinem tabero
 318 DE TABERNACULO, ]ETC.

naculi compleant. Committant saneti pr_exlicatores fidelium

cordibus eloquia divina, eosque per hmc ad exemplum sui ab
infirmis erigi commoneant. Expansa funibus, ac suble-
vata vela, sire tentoria, decus sui operis mirificum, quod
involuta nequiverant, cunetis longe lateque demonstrent.
Ostendant fideles amplitudinem bon_e operationis, pulchri-
tudinem mentis et internee grati_e, quam donante Domino
perceperant; ut videntes proximi bona eorum opera, glori-
ficent Patrem qui in c_lis est : dlcantque, Quam amabilia
sunt tabernacula tua, Domine virtutum! concupiscit et
deficit anima mea in atria Domini.

LIBER TERTIUS.

CAr. I. (Exod. xxvii.) Pr_cipe filiis Israel, ut offerant

til_i oleum, _e.] Disposito omni ornamento tabernaculi,
consequenter etiam lumen lucernm prvevidetur, ut decor
ejus admirabilis, sicut intcrdiu lumine solari, ita etiam noctu
lucernalibus flammis illustretm'; ne unquam in domo Dei
aliquis tenebrarum locus, aliqua umbrarum posslt hora
subrepere. Juxta vero mysticos sensus, quid significet
lumen lucern_e, Dominus in evangelio declarat ; qui cure
per parabolam dixisset_ Neque accendunt lucernam, et
penunt earn sub modio, sed super candelabrum, ut luceat
omnibus qui in domo sunt: mox aperte subjunxit, Sic
luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra
bona. Lucerna ergo lucens in domo Dei, sunt opera jus-
torum, quve mentes intuentium suis exemplis illuminant.
Verum diligentius intuendum, quod ut ]ucerna semper in
tabernaculo Dei possit ardere ; filii quidem Israel oleum
offerre, Aaron autem et filii ejus ipsam lucernam coUocare
jubentur. Qum est ergo hmc distinctio, ut ad nutriendam
lucern populus oleum offerat in domo Domini, et sacer-
dotes lucernam componant ? Nisi forte hoc figurate im-
peratur, ut fideles et religiosi auditores prompta ad obe-
diendum fidei corda afl'erant: doetores vero eis ignem verbi
c_lestis, quo illuminentur ad agnoscendum, et inflammen-
tur ad diligendum Deum_ pr_edicando ministrent. Per
 LmEa TEgTIUS. 319

olei namque pinguedinem, qua et lassi atque infirmi artus

recreantur, et gratia przestatur luminis, interna s_epe dilec-
tio mentis, et opus misericordive designatur. Hine etenim
Psalmista: Ego autem, sicut oliva fruetifera in domo Dei,
speravi in miseffcordia Dei mei in _eternum, et in seeulum
seeuli. Ae si patenter dieat: Ego, quia misericordiae frue-
turn indigentibus exhibui, mihi quoque in aetemum a Deo
rependendam misericordive gratiam speravi. Ergo filii
Israel offerant oleum, Aaron autem et filii ejus allato igne
componant lucernam, qua_ ardeat in tabernaculo Dei. Offe-
rant humiles auditores devotionem piae mentis, et minis-
terio sermonis doetores doceant eos ecelestis arcana scien-
tim ; quibus regulariter institui, et in conspectu sui Condi-
toffs igne cafftatis ardeant, et hominibus foras lucern bonae
actionis ostendant. Notandum autem, quod non indif-
ferenter oleum offerre filii Israel, sed cure distinetione
oleum de arboffbus olivarum przeeipiuntur; et insuper
additur, Puffssimum, piloque eontusum. Solet namque
oleum nardinum, solet raphaninum, solet de nuce, vel de
ligno, aliisque diversi generis speciebus fieri, sed nullum
offerri liter tabernaculo Dei, nisi quod de lignis olivarum
eonfieitur ; sicut nee ignis alius quam qui de c_elo deseen-
dit, vel in lucernis sanetis ardere, vel in altari Dei debet
aecendi: Sanctus enim Spiritus diseiplinEe effugiet fictum.
Offerant ergo filii Israel oleum ad lucemam Dei, non
qualecunque, sed de lignis olivarum, et hoe purissimum,
piloque eontusum. Offerant boni auditores spiritualibus
doctoribus conscientiam puram, et caritatis gratia foeeun-
dam, piloque sedulze probationis ab omni nequiti_e eom-
mixtione permundatam ; qu_e sola videlicet intentione pla-
cendi et serviendi Domino verbo ejus audito delectetur.
Otferat Aaron cure filiis suis ignem non alienum, sed desu-
per missum ad aeeendendam lucernam ; sicut etiam ad
consummanda holocausta, ac redolenda thymiamata prae-
dieent verbum doctores, non suum, sed Domini, pro-
testantes cure fidueia: Non enim nos sumus, sieur plu-
rimi, adulterantes verbum Dei, sed ex sineefftate, sed ex
Deo, sieut coram Deo in Christo loquimur. Hoe igne
utuntur ad illustranda cognitione fidei eorda audientium ;
_(_ DE TABRRNACULO_ ETC.

hoc ad perfieienda, ac Deo saeranda ho]oeausta bonorum

operum suorum ; hoc ad incendenda thymiamata oratio-
num sanetarum. Bene autem dieitur, Ut ardeat lucerna
semper in tabernaeulo testimonii; quia nunquam in sancta
ecclesia lux pra_dicationis, nunquam debet humilitas audi-
torum pura, qu_e hanc libenter excipiat, immo et solerter
inquirat, deesse. Bene additur : Extra velum quod oppan-
sum est testimonio. Non enim intra velum e_li opus
habemus lueerna scripturarum, ubi area est Domini, et
Cherubin gloria_ propitiatorium obumbrant; id est, agmina
co_lestis militi_e gloriam inearnati Filii Dei, quem posuit
Deus propitiationem pro peecatis nostris_ consona voce
prmdicant. Bene sequitur, Et collocabunt earn Aaron et
filii ejus; quia non omnium est sacramenta fidei pra_dicare
in populo, sed eorum solummodo, qui sibi et eastitate
fidei, et exeeutione boni operis ad filios summi sacerdotis,
Domini videlicet et Salvatoris nostri, pertinere probantur.
Ca_terum quisquis vel a puritate fidei pravo dogmate ab-
errat, vel integritatem cognit_e et servatw fidei, operum
nequam improbitate eommaculata: talis etsi sacerdotis
nomine, vel persona preeeminere videtur, nihilominus audi-
turus est a Domino, Quare tu enarras justitias meas, et
assumis testamentum meum per os tuum ? Tu veto odisti
disciplinam, et ca_tera. Quales et Jaeobus a coUocatione
lucernve Dei, hoc est a verbo pra_dicationis benigna exhor-
tatione retrahit, dicens : Nolite plures fieri magistrl, fratres
mei, scientes quoniam majus judieium sumitis. Illud vide-
licet judicium, quod pra_misimus, jamdudum psalmista_
voce pra._missum. Bene autem adhuc additur, Et usque
mane luceat coram Deo. Cure enim nocte transacta
seculi hujus, mane futuri seculi claruerit, de quo propheta
dicit: Mane astabo tibi, et videbo, non jam ultra lucerna
librorum indigemus, apparente et fllustrante nos vera luce
mundi, de quo dicit et propheta: Vobis autem timentibus
nomen meum orietur Sol justitia_.
Perpetuu, erit cullus, _yc.] Et h_ec elausula sieut et prve-
cedentia, qua_ de tabernaculo ac vasis, atque utensilibus
ejus, dicta sunt, spirituali magis sensu quam carnali intel-
ligenda atque exponenda est. Quomodo enim juxta literam
 LIBER TERTIUSo _1"

perpetuus esse potuit cultus oflicii sacerdotalis, ubi et

ipsum sacerdotium et tabernaculum, in quo gerebatur, et
populus cui gerebatur, jamdudum esse cessaverunt ? Unde
constat hoc in sancta ecclesia verbum esse complendum,
ubi succedentibus sibi per ordinem doctoribus, simul et
auditoribus veritatis, nunquam deerunt spirituales filii
Israel, qui in domum Domini dona pietatis offerant, et filii
Aaron, id est, veri sacerdotis nostri, qui illis lucern verbi mi-
nistrent, donec completo seculi hujus statu, et ipso quoque
tabemaculo Dei toto, id est, universa electorum multitudine
ad regnum ec_leste translata, non erunt ultra qui ab homi-
nibus erudiantur homines, cure sit Deus omnia in omnibus.
CAP. It.(Exod. xxviii.) Applica quoque ad te Aaron
fratrem tuum, _c.] Descripta factura tabernaculi, conse-
quenter sacerdotes, qui in co mlnistrent, ordinantur. Quo-
rum quidem ordlnatio et habitus recte ecclesi_e sacerdoti-
bus congruit: ira ut omne quod illic in ornatu vestium
clarum extrinsecus fulgebat, hoc intellectum spiritualiter
in ipsis sacerdotum nostrorum mentibus altum intus emi-
neat, hoc in eorum actibus pr_e cveteris fidelium meritis
foris gloriosum clarescat. Unde apte pr_ecipitur Moysi,
ut applicet ad se Aaron fratrcm suum cure filiis de medio
filiorum Israel, ad fungendum saeerdotio coram Domino.
Necesse est enim, ut quicunque ad majorem in sancta
ecclesia gradum promovendi sunt, majore mentis indus-
tria sesc ad legem Dci applicent, id est, divinorum obser-
vantive mandatorum, solertiore pr_e c_eteris animo copu-
lentur. Hoc est enim eos, qui saeerdotio functuri sunt,
de medio filiorum Israel ad Moysem applicari, pr_esules ac
doctores sanctve ecclesi_e_ communem vitam electorum sin-
gulari mentis culmine transeendere, et familiarl inspectione
quid lex generaliter omnibus electis, quid veto paucis per-
f_ctioribus speeialiter loquatur, attendere; ut altiori excel-
lentia meritorum, ad altiora possint prvemia pervenire.
Nam ¢l_od fratrem suum Moyses cum filfis in sacerdotium
ordinate pr_ecipitur, quid nobis aliud mystice commendat,
nisi quod omnes qui ofllcium doctoris sortiuntur_ tanto
debent studio et amore meditationi divin_e legis adhverere_
VOL. VII. Y
8_2 DE TABERNACULO_ ETC.

ut quasi germana ei videantur co_matione conjuncti?

Neque hoc quod primi filionlm Aaron post ordinationem,
cure ignem alienum offerrent eoram Domino, igne ccclesti
perierunt, a significatione miserabilis nostri temporis abet-
rat; ubi nonnulli sacerdotum ac doctorum loco potiti,
quod dictu quoque grave ae lugubre satis est, dum ignem
cupiditatis igni supern_ dilectionis anteponunt, igne su-
pern_e ultionis absumuntur. Quorum perpetua damnatio
temporali est filiorum Aaron morte figurata. Quamvis
exeellentioris figura mysterii, quomodo tabernaeulum cure
ornatibus ae vasis suis sanctam designat eeclesiam, pul-
cherrima virtutum sive personarum fidelium varietate dis-
tinctam: ita etiam summus ejusdem tabernaculi sacerdos
figuram tenet veri pontificis Jesu Christi, qui semetipsum
obtulit oblationem et hostiam Deo pro nobis in odorem sua-
vitatis. Qui etiamjure potest frater Moysi vocari : quis enim
amplius alteri fraterno est fo_dere connexus, quam Chrlstus
Moysi, legi gratla, novum testamentum veteri ? cure et
ipse Moyses tale de eo testimoninm reddat, dicens populo
quem docebat: Prophetam de gente tua et de fratribus
suis, sicut me, suscitabit tibi Dominus Deus tuus, ipsum
audies. Et paulo post ex persona Domini: Prophetam
suscitabo eis de medio fratrum suorum similem tui, et
ponam verba mea in ore ejus. Cujus operibus admirandis,
qu_e nemo alius feeit, reete habitu Aaron mira varietate
insignis comparatur, vel certe vestes Aaron multifari_e,
omnem electorum cmtum in varia personarum meritorum-
que distantia Christo adh_rentem designant, teste apo-
stolo, qui air: Quicunque enim in Christo baptizati estis,
Chrlstum induistis. Cure autem in persona Aaron Domi-
num Salvatorem figuraliter insinuatum accipimus, quod
filios Aaron, quiet ipsi in sacerdotium uneti sunt, nisi
apostolos Christi, apostolorumque successores, et cunetos
fidelium magistros si_nifieare dicamus ? H_ec quidem ita
principaliter de Domino possunt aeeipi ; sed nos magis in
eis qu_e ad significantiam nostr_e in Domino pise eonversa-
tionis pertineant, qu_eque ad correctionem nostrorum respi-
ciant morum, decet intueri. Sequitur
 LIBER TERTIUS. 323

CAP. III. Faciesque vestem sanctam Aaron fratrl tuo, _yc.]

Vcstes saucta_ Aaron quas illi Moyses fecit, opera sunt
justitim et sanetitatis, qu_e scriptura saera_ legis doctoribus
habenda commendat, quorumque in his qui prmeessere in
Chrlsto, exempla qnm imitentur, ostendit. Sapientes autem
corde, quos ad faciendas easdem vestes Deus spiritu pru-
dentine replevit, ipsi sunt prophetve et apostoli, ca_terique
doctores veritatis, qui nobis apertissime quomodo vivere
sacerdotes, et ministri altaris qualiter docere debeant, sive
exemplo sure actionis, seu verbo exhortationis ostendunt.
De quibus est illud apostoli ad Titum: Oportet enim
episcopum sine crimine esse_ ut Dei dispensatorem ; non
superbum, non iracundum, non vinolentum, non pereus-
sorem, non turpis lucri cupidum ; sed hospitalem, benig-
num, sobrium, justum, sanctum, continentem, amplee-
tentem eum qui secundum doctrinam est fidelem ser-
monem.

Heec autem vestimenta erunt, quiz facient, _yc.] Quomodo

hme singula facta sint, pleuius in sequentibus explieatur.
Rationale autem pectoris habitus, superhumerale est hume-
forum ; tunica et linea stricta, id est camisia, totum corpus
operiunt, cidaris caput ornat, baltheus utramque tunicam,
simul et superhumerale aretins ad corpus aptat. Quibus
sex indumentis inferins septimum jungitur et oetavum,
feminalia videlicet linea, ad cooperiendum camera turpi-
tudinis, et lamina aurea super eidarim, qum titulo nominis
Domini cmteris altior omnibus eminebat. Lineam autem
strictam dicit, quoniam adhmrebat corpori, et ita areta erat
adstrictis manieis, ut nulla ei omnino ruga inesset. De-
seendebat autem usque ad crura, unde et Grmee poderes,
id est talaris vocabatur. His octo generibus vestium
pontlfex tempore sacrifieii solebat indui. E quibus erant
quatuor et minoris ordinis saeerdotibus eoneessa_ femi-
nalia videlicet, Hnea stricta, et baltheus, et eidaris. Deee-
bat enim, ut quo majore quis gradu esset insignis, eo
pluribus et virtutum aetibus admirandis fulgeret. Cuncta
autem fiunt de auro, pretiosisque coloribus; quia nihil
vile ac sordidum in sacerdotis ore vel opere debet appa-
Y2
324 DE TABERNACULO_ ETC.

rere; sed cuncta qu_e agit, universa qum loquitur, omnia

qum eogitat, et coram hominibus prmclara, et in eonspectu
interni arbitri oportet esse gloriosa.
CAP. IV. Facient autem superhumerale de auro, _yc.]
Quoniam in humeris onera portare solemus, quid per
superhumerale pontificis, nisi labores bonorum operum,
qumjugiter coram Domino ferre debet, ostenduntur? F,t
apte primo de superhumerali faciendo prmcipitur; quia
quisquis ad sacerdotium magisteriumque populi Dei pro-
movendus est, primum ejus debent opera cognosci, ut
dum hoc quod foras omnibus pater, irreprehensibile appa-
ruerit, conveuienter extempore etiam integritas cordis
ejus, et fidei sinceritas scrutetur. Superhumerale ergo
quod in humeris gestabat pontifex, illud evangelicum onus
accipiamus, de quo Dominus ait: Jugum enim meum
suave est, et onus meum leve. Quod manifestius alibi
nobis commendans, aiebat: Si quis vult post me venire,
abneget semetipsum, et tollat crucem suam quotidie, et
sequatur me. Fit autem idem superhumerale de auro et
hyaeintho, ac purpura, coccoque bis tincto, et bysso retorta.
De auto videlicet, et ante omnia in habitu sacerdotis intel-
lectus sapientise prlncipaliter emicet. Cui autem hyacin-
thus, qui aerio colore resplendet, adjungitur ; ut per omne
quod.intelligendo penetrat, non ad favores infimos, sed
ad amorem coelestium surgat; ne dum suis ineautius Iau-
dibus paseitur, ipso etiam veritatis intellectu vacuetur.
Auro quoque et hyacintho purpura permiscetur, ut vide-
licet sacerdotale cot cure summa, qum prmdieat, sperat ;
in semetipso etiam suggestiones vitiorum reprimat, eisque
velut ex regia potestate eontradicat, quatenus nobilitatem
semper intim_e regenerationis aspiciat, et coelestis regni
sibi habitum moribus defendat. Quamvis, ut superius
smpe dictum est, in purpureo eolore possit ipsa efl'usio
sanguinis pro Christo, vel diversarum tolerantia pressura-
rum intelligi. Ipsa enim est crux, quam sequentes Domi-
num, quotidie ferre jubemur. Unde merito talis species/
inter alias humero sacerdotis refulget_ ut ipsum ad patienda
adversa semper doeeat esse paratum. Auro autem, hya-
 LIBER TERTIUS. 325

clntho ac purpur_e bis tinctus coccus adjungitur, ut ante

intemi judicis oeulos omnia virtutum bona ex caritate
decorentur ; ut euncta qu_c coram hominibus rutilant, hvec
in conspectu oeculti arbitri flamma intimi amoris accendat.
Qum scilicet caritas, qua Deum simul ac proximum diligit_
quasi ex duplici tinctura fulgescit. Sed cure mens ad pr_-
cepta caritatis tenditur, restat procu|dubio, ut per absti-
nentiam caro maceretur. Unde et bis tincto coeco torta
byssus adjungitur. De terra etenlm byssus nitenti specie
oritur. Et quid per byssum, uisi candens decore munditia
corporalis castitatis designatur? Qu_e videlicet terra pul-
chritudiui superhumeralis innectitur ; quia tunc castimonia
ad pcrfcctum munditim candorem ducitur, cum per absti-
ncntiam caro fatigatur. Potest de cocco, qui ignis specie
refulget, et hoc non inconvenienter dlci; quia fortasse
ideo bis tinctus fieri pr_eceptum sit, quod ignis duplicem
habere vim soleat, urcndi scilicet et lucendi. Cujus natu-
ram imitari prvesulem, in verbo nimirum doctrinm salutaris,
oportet, ut et lucem videlicet scientia_ desiderantibus ape-
tire, ct rubiginem peccatorum in contemptoribus curet
increpando comburere. Cure enim auditoribus suis dul-
cissima scripturarum arcana sire miracula, aut parabolas
Domini evangelicas exponit, velut in habitu suo fulgorem
lucis ostendit. At cure propter viam superbientium, com-
memorata mtema ultione percutit, quasi terrorcm flamm_e
vorantis in eodem aspectantibus demonstrat. Neque enim
quisque verbum faciens ad populum, vel solum increpandis
pravorum reatibus, vel solum debet scripturarum reseran-
dis insistere secretis, ne vel de peccatorum tantummodo
correptione disputans, forte minus libenter audiatur ; vel
mysteriorum tantum abdita reserans, minus ]_ortasse eis,
quos emendare debuit, prosit. Sed cum ex utroque sermo-
hem temperat, et suavitatem videlicet ccelestium secreto-
rum audientibus pandendo, ct correctionem morum, per
quam horum participes fieri valeant suadendo, quasi bis
tinctum in habitu suo pontifex cocci fulgorem demonstrat.
Duas oras junclas habebit in ulro_ue lalere surnmitatum,
_yc.] De hoe in sequentibus ita dieitur" Fecit igitur super-
_0 DE TABERNACUL0_ ETC,

humerale de auro, hyacintho, et purpura. Et pauIo post:

Duasque oras invicem eopulatas in utroque latere summi-
tatum. Ex quo verisimile videtur, quod plicata veste
conjunctee sibi fuerint or_e utriusque partis in utroque
]atere a sursum usque deorsum; ita ut dimidinm vestis
intueutinm oculis foris appareret, dhnidium vero aliud
interius lateret; sed orm utrorumque conjuneta_, usque ad
extremos angulos ad inferiora descenderent. In quo quid
aliud nobis typice intelligendum, nisi ut cure bona foris
opera proximis ostendimus, eadem intus coram Domino
integra servemus ? ne unquam vel castitatem purm cogi-
tatiouis minor pia_ aetionis perfectio sequatur, vel perfectio-
nero consequatur qua_ videtur operis imperfeefioris, mentis
intentio ex parte solitariam relinquat. Sed quasi du_e or_e
superhumeralis sibi invieem copulautur, dum omnla qu_e
foris bona monstramus, intus pura et simplici intentione
Deo placendi gerimus. Et hoc in utroque latere super-
humeralis, ut inter adversa et prospera coneordi semper
actione et eogitatione Couditori nostro serviamus. Deserit
namque ora brevior latiorem, ac discordante mensura in
unum redire nequeunt, si cure extrinsecus bona facere
pro mterna retributione cernimur, intentione placendi
hominibus, in secreto mentis implicamur, humanique favo-
ris magis quam vitee invisibilis pr_emia requirimus.
lpsaque te_lura et cuncta operis varie/as eril e_ auro,
_yc.] Non in una parte superhumeralis aurum, in altera
hyacinthus, in alia rursum alii atque alii colores £uerunt,
sed omnes colores utique per omnia cure auro ipso fuere
contexti ; quia nimirum in actione sacerdotali nunquam
aliqua magnarum virtutum, vel ad horam debet intermitti,
sed semperauro sapientise lucidus, semper hyacintho spei
in superna erectus, semper regni ccelestis purpura adver-
sus vitiorum bella magnanimus, semper cocco bis tincto
geminm dilectionis flammeus, semper retorta bysso casti-
gatae carnis sacerdos sire doctor fidelium debet ease niti-
duso

Sumesque lapides duos onychinos, et sculpes, _jc.] Tres

ob eausas Aaron nomina patriareharum inter saerifieia
 LIS_._ T_RTIUS. 327

semper in humeris, sicut et in pectore portabat ; videlicet

ut ipse fidem vitamque patriarcharum meminisset imitari,
ut duodecim tribuum, qu_e de his natm sunt, orationibus
et sacrificiis memor existeret; ut idem populus scripta in
veste pr_esulis sui patrum nomina videns, curaret sedul%
ne ab illorum meritis desciscens, ad errorum contagia
declinaret. Ad hoc enim valet quod dictum est : Et pones
in utroque latere superhumeralis memoriale filiis Israel.
Nunc quoque pontifex in superhumerali nomina gesta
patriarcharum, cure doctor quisque sire pra_sul ecclesia b
in omnibus qu_e agit, patrum pr_eeedentium facta consi-
derat, atque ad eorum imitationem vitam dirigere, et onus
evangelieve perfeetionis £erre satagit. Quve videlicet nomi-
na patrum apte in lapidibus pretiosis sculpi jussa sunt ;
lapides quippe pretiosi, opera sunt virtutum spiritualium.
Habetclue saeerdos in humeris lapides pretiosos, et in eis
nomina patrum inscripta, cure et ipse claritate bonorum
operum eunetis admirandus extiterit, et eandem claritatem
non a se noviter inventam, sed antiqua sibi patrum aueto-
ritate traditam esse docuerit. Dupliei autem ratione hvec
in humeris portat, ut et ipse pr_eeeptis Dominicis humi-
liter subditus incedat, et auditoribus suis semper coelestia,
sire sua, sive patrum exempla, qu_e sequantur, praeponat.
Apte etiam iidem lapides includi auro atque eircumdari
jubentur. Auro namque vel intelleetus, ut supra dictum
est, vel certe caritas insinuatur; quia sieut aurum metallis,
ita caritas virtutibus pr_estat cmteris. Ineluduntur vero
auro lapides, et circumdantur pretiosi, cure operatio virtu-
turn adeo puro undique versum iuteUeetu circumspieitur,
ut nil in eis vitiosum latere, nil remanere sordidum per-
mittatur ; cure ipsm virtutes ira vinelflo caritatis eontinen-
tur, ut nuUa return mutabilitate a suo statu decidere, nun-
quam de habitu sacerdotis torpente mentis eustodia valeant
pr_elabi. Bene autem sequitur :
Portabitque Aaron noraina eorura coram Domino, _yc.J
Saeerdos namque ob reeordationem nomina patrum super
utrumque portat humerum, cure diligenter omni hora
pr_ecedentinm sanetorum vitam perpendens, et in adversis
8_8 DE TABERNACULO_ ETC,

et prosperis virtutum semper ornamento munitur: qua-

tenus juxta vocem Pauli, Per arma justiti_ a dextris sinis-
trisque gradiens, cure ad sola qu_ anteriora sunt nltitur_
in nuUo dilcctionis infim_e latere flectatur.
Facies el uncinos ex auro, 3yc.] Uncinos quos dicit, in
supremis erant angufis superhumeralis fabrc affaxi. Cate-
nulve autem, quas subjungit, non in ipso superhumerali,
sed potins in rationali ; hoe est in superioribus ejus angu-
]is, per annulos aureos videntur fuisse annexee, ut cure
indueretur pontifex, catenula_ qum de rationali pendebant,
possent cure uncinis superhumeralis anneeti ; quatenus
utraque sibi mutuo firma positione eohmrerent. Scripture
namque est apertins in posterioilbus : Fecerunt in rationali
et catenulas sibi invicem cohverentes de auro purissimo,
et duos uneinos, totidemque annulos aureos. Porto annu-
los posuerunt in utroque latere rationalis, e quibus pende-
rent duve caten_e aurea_, quas inseruerunt uncinis_ qui in
superhumeralis angulis eminebant. De quorum figura
melius in rationalis expositione tractabitur.
CAP. v. Rationale quoque judicli facies opere polymito,
Syc.] Opere polymito, opere multifario (licit. Sicut autem
in superhumerali operum perfectio, ita in rationali judieii,
quo peetus sacerdotis tegebatur, simul et ornabatur, eordis
et eogitationum ejus castitas exprimitur. Et bene post
superhumerale, rationale judieii sequitur; ut cure ante
homines quis innoeens manibus apparuerit, multo magis
in conspectu summi judicis mundos corde assistere eonten-
dat, omni agens industria, ut quicquid foils erga proximos
agit, aut judieat, totum ex regula interna_ rationis proba-
tum, ac suo Conditori placidum fulgeat. Item rationale
judicii saeerdos in peetore ferre pra_eipitur, quia debet
rector subtili semper examine bona malaque discernere_ et
quve vel quibus, quando vel qualiter eongruant, studiose
eogitare. Duplex autem factum est rationale, ut faeilins
lapidum pondus sustineret. Sed h_ec duplicatio vestis in
legalis peetore sacerdotis typiee nos admonet, ut rationem
nostri examinis et invisibilis intus arbiter probet, et nun-
quam humana foils existimatio merito contemnet. Seu
 LINER TE_TIUS. 359

certe duplex in pectore ferimus rationale judicii, quando et

ea qu_e de fide veritatis, ac vita invisibili loquimur aut
eogitamus, ratione fixa subsistunt ; et ea quoque qure
visibiliter agimus, aut agenda disponimus, _eque judicio
justa_ discretionis probautur esse" librata. Quod autem
mensuram palmi habebat per quadrum, eonatum indefati-
gabilem ae perpetuum pi_e intentionis ostendit. Qui enim
palmo aliquid metitur, summo utique conamine dispansis
digitis manure ostendit, ut possit mensuram quam qu_erit
plene, et absque scrupulo dubietatis tenere. Unde merito
sicut per manure operatio, its per palmum exprimitur ipsa
inflexibilis contentio bonae operationis, dum suam quisque
dexteram in universa qu_e valet insignia virtutum dilatare
satagit. Et bene idem rationale tam in longitudine, quam
in latitudine mensuram palmi habere pr_eeipitur; quia sive
in longitudinem vitae vetern_e desiderinm mentis erigat, seu
in latitudinem caritatis erga curare proximi suum inclinet
affectum, neeesse est per omnia cor saeerdotale nequaquam
segne et desidiosum manere, sed ardenti semper studio
extendi ad comprehendendum bravium supernm voeationis
Dei in Christo Jesu.
Ponesque in eo quatuor ordines lapidum, _ye.] Haee gem-
marum positio diversarum in rationali, multiplieem varia-
rum virtutum operationem designat, qum concordi aerie
disposita in sacerdotis debet eorde semper apparere. Sin-
gull autem lapides singulis patrum nominibus inscribuntur,
dum sanctorum vitam rector inspiciens, quibus maxime
virtutum operibus floruerunt, sedula inquisitione scrutatur;
et haec euncta in abditis sui peetoris meditando colligere,
atque operando proferre satagit. Neque enim sine certi
ratione saeramenti, ita utraque vestis lapidibus pretiosis
redimita, ae patrum nominibus insignita est; ut ipsa
aaomina in superhumerali quidem duobus lapidibus unius
ejusdemque generis, in rationali veto duodeeim nominibus
diversi generis inseripta sint. Sed quod patres in lapidi-
bus pretiosis unius atque indissimilis generis sculpti sunt,
significat aperte, quod una tides in Deum, eadem caritas,
communis spes vitro ccelestis omnium corda patrum replet.
 _(} DE TABERNACULO_ ETC.

Quod vero diversi generis lapidibus iidem inscripti sunt,

denuntiat tigurate, quia multiplex est varietas et gratia
bonorum operum, quibus pr_fata sanetorum tides, spes, et
caritas confirmata refulget. Quod autem in rationali qua-
tuor ordines fuerunt, et horum singuli quique tres habuere
lapides, quid nobis intimarunt typice, nisi ut in virtutibus
qum distinguuntur in quatuor, principalem fidem Sanctm
Trinitatis non fictam teneamus ? Quatuor namque ordines
gemmarum habet in pectore sacerdos, quando omne quod
cogitat, prudentia circumspectum, fortitudine firmum, jus-
titia eximium, temperantia a malis omnibus fuerit secretum.
Sed iidem ordines ternas habent gemmas, cure eadem
prudentia, fortitudo, justitia, temperantia, Sancta_ Trinitatis
fuerit fide consecrata. Quia enim vita nostra in prmsenti
fide et operatione recta consistit, apte sacerdos, ut opera-
tione sit pr_ecipuus, quatuor versus gemmarum in pectore
bajulat. Ut vero cum operibus fidei sinceritate sit castus,
ternas in singulis versibus habet gemmas, quatenus omni-
bus sese intuentibus, et ver_efidei confessionem et exempla
semper bonae actionis ostendat ; ut et ipsi imitatione reetre
fidei et operationis summi membra sacerdotis mereantur
effici. Possumus sane in vario decore lapidum, non solum
claritatem multifariam sacerdotalis aetus et cogitatus, verum
etiam spiritualium accipere charismata virtutum ac mira-
cula sanitatum. De quibus ipse Dominus apostolis: In-
firmos, inquit, curate, mortuos suscitate, leprosos inundate,
da_mones ejicite. Et iterum: Signa autem.eos, qui eredi-
derint, hzec sequentur: in nomine meo daemonia ejicienb
llnguis loquentur novis, serpentes toUent ; et si mortiferum
quid biberint, non eis nocebit. Verum sive hoc, sire
illud, sive utrumque designent, recte duodenarius in ratio-
nali numerus fieri przecipitur ; ut eorum solummodo actus
et miracula, qui apostolicae fidei doctrina_et caritatis unita-
tern sequuntur, accepta Deo esse noverimus. Cz_terum,
si quis loquatur linguis, si quis facultates pauperibus
omnes distribuat, si quis tradat corpus suum ut ardeat,
si unitatem catholicze caritatis non habuerit, nihil illi
prodest. Recte etiam duo lapides onychini in superhume-
 LIBER TERTI US. _i

rali eodem duodenario erant patrum numero sculpti, ut

doctrinam fidemque apostolorum utrique populo, Ju&eo-
rum videlicet et gentium, profuturam esse designarent.
Juxta quod eidem intellectuali Hierusalem, hoc est ecele-
size sum, Dominus per prophetam manifeste promisit,
dicens: Ad dexteram enim, et ad lmvam penetmbis_ et
semen tuum gentes hmreditabit. Quod autem onyx rubri
fertur esse coloris, ignieulos videlicet habens albis cin-
gentibus zonis ; quis non videat, quod vel ardorem carita-
tis, vel lucem designet scientive comitante zona eastitatis ?
Cujusmodi lapidibus inscripta patrum vocabula gestat
saeerdos, cure exemplo pra-_cedentium justorum, caritati,
castitati, humilitati, doetrinm, cmtel_isque virtutum operibus
juge studium impendit. Et hoc in utroque humero, ut
sire de Judmis quis, seu de gentibus adsit, claritatem
semper in doctore veritatis et pietatis, per quam ipse
ad meliora profecerit, aspectet.
Facies in ralionali catenulas, _;c.] Ordo operis, quantum
nobis videtur, hic fuit. Duo erant uncini supra in duobus
superhumeralis angulis impositi, et duo eontra annuli
in duobus rationalis mmulis sursum. E quibus pende-
bant dum caten_e aurem, qum tempore induendi insere-
bantur uneinis, qui in superhumeralis angulis eminebant,
ut in sequentibus apertius scripture est, ut superhumerale
et rationale mutuo neeterentur. Quorum superior con-
nexio hucusque descripta est. Sequitur autem de inferiori,
quve erat subtus ascellas. Scriptura ira subjicit:
Fades et duos aunulos aureos, _;c.] Quod dicit, Et in oris,
qu_e e regione sunt superhumeralis ; non significat in oris
superhumeralis, sed in oris illis, qum e regione sunt super-
humeralis, hoc est in otis rationalis, qu_e videlicet or_e
e regione superhumeralis sunt. Annuli enim iUi, qui in
ultimis et infimis erant angulis rationalis, habebant contra
se in utroque latere superhumeralis tuque annulos altos,
quibus ipsi vittis ligantibus jungerentur. De quibus sub-
sequenter adjungitur :
Necnon et alios duos annulos aureos, $yc.] Contra faciem
dicit juncturve inferioris ; quia de junetura superiore, quve
382 DE T_.BERNACULO_ ETC.

erat super scapulas, ante dixerat. Inter quas videlicet

juncturas hoc distabat, quod superior catenulis, inferior
vero erat vittis faeta ligantibus. Unde apte subjungitur:
Et stringatur rationale annuli8 _vuis eum annulis, _c.]
Non autem putandum est, utrumque indumentum simul
esse terminatum. Nam rationale, quod mensuram palmi
in altitudine, sicut et in latitudine habuit, non multo
amplius quam peetus solum tegere suftlciebat. Super-
humerale antem usque ad cingulum pertingebat, sicut
in posterloribus manifestissime ostenditur, ubi scripture
est : H_ec et ante, et retro ita conveniebant sibi, ut super-
humemle et rationale mutuo nectercntur, stricta ad bal-
theum, et annulis fortius copulata, quos ungebat vitta
hyacinthina, ne lax_e fluerent, et a se invicem moverentur.
H_ec de ipsa eonnexione superhumeralis et rationalis se-
cundum literam dicta sunt. Quia veto, quod s_epius dictum
est, superhumerale ad operum consummationem bonorum ;
rationale autem, ad signifieandam cogitationum munditiam
pertinet connexio, qua_ hmc in alterutrum sociat; recte
illam mentis industriam figurate denuntiat, qua doctorum
fidelium intellectus ac tides cum operatione conjungitur.
Manet enim junctura fabre facta, ut a se invicem rationale
ac superhumerale nequeant separari, quoniam tanta erudi-
tione, tanto operis studio pr_eeminet rector, ut nihil ex eis
qu_e facienda esse cognoverit, imperfectum relJnquat; nil
ex eis qu_e recta facere cernitur, per incuriam cordis virtute
rectitudlnis privet. Defluunt namque indumenta pontiti-
cis, et a se ihvieem moventur, si vel decus operis boni minor
eordis custodia sordidat, vel castitatem pur_e cogitationis
integritas non sequitur perfect_e actionis. Sed ne h_ec ab
invicem valeant dissolvi, habeat saeerdos in rationali duas
catenulas ex auro purissimo, id est, continuationem casta_
et non tict_e dilectionis cordi suo firmiter affixam; qu_e
nunquam manus et linguam Jllius ab _equitate purl sensus
dissentire permittat. Et bene duas, ut et in his qu_e
ad divin_e culture servitutis, et in eis qu_e ad fratem_e
subsidium necessitatis pertinent, rite ornatus incedat. Et
quidem apertc opus caritatis per catenulas exprimitur
 LIBEItT_.RTIUS. 333

aureas; quia sicut catenula ex plurimis auri virgulis una

eontexitur, ita earitas ex multifaria virtutum operatione
perfieitur. Quas profeeto virgulas exponens apostolus,
air : Caritas patiens est, benigna est : caritas non aemula-
tur, non agit perperam, non inflatur, non est ambitiosa,
non quaerit quae sua sunt, non irritatur, non co,tat malum,
non gaudet super iniquitatem ; eongaudet autem veritati,
omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet.
Habeat autem et annulos aureos, e quibus eaedem catenae
pendeant ; id est, jugem memoriam perpetuae et nunquam
finiendae elaritatis in cmlesti patria, ex qua solum memoria
fieri eonsuevit, ut continua nobis possint vincula claritatis
manere. Habebat duos uncinos in superhumerafis angulis
eminentes, quibus inserantur eatenae, hoe est in ipso exor-
dio cujusque bonae actionis habeat firmam Deo plaeendi
intentionem, quae apta sit per omnia suscipiendae et eonti-
nendae in se dileetioni Dei et proximi ; ita ut sive prospera
seu adversa quaeque oeeurrerint, nunquam saluberrima piae
devotionis retinaeula laxet. Hoc est namque sacerdotem
in utroque humero uncinos, qui eatenulas rationalis ex-
cipiant, habere ; et in prosperis eum, et in asperis rerum
eventibus fixum Deo plaeendi studium gerere, et hujus
intentione studii in ipsius simul et proximi amore firmari.
Inserunt ergo se uneini superhumeralis eatenulis aureis,
quae de rationalis summitatibus offeruntur; eum ea quae
mens rationabiliter de interna luce caritatis degustat, mox
alacritas bene operandi libenter amplexata suscipit_ ne forte
citius habitus rationalis pulcherrimus a pectore sacerdotis
relabatur, si non eum perseverans boni operis uncinus, qui
contineat, apprehendat. Subrogentur eisdem catenulis in
auxilium et vitae hyacinthinae, quibus uterque sacerdotis
habitus ad invicem copuletur; id est, ligaturae desiderii
eoelestis fortissimae, quae annulis aureis immissae, super-
humerale cure rationali constringunt, cum agnita luce pa-
trim perennis, in illam ineffabilem gloriam suspiramus ;
utique ut hanc intrare mereamur, concordi semper fide et
vita, opere et professione, in tabernaculo praesentis ecclesiae
Domino servire studemus. Quod autem superhumerale
334 DE TABERNACULO_ ETC.

stricture erat baltheo, ut in sequentibus, ubi pontifex in-

duebatur, apertius indicatur ; et de superhumerali, inquit,
imposuit, quod stringens baltheo aptavit rationali; quis
non videat, quod custos bonorum operum fidelissima virtus
est continentive ? de qua Dominus in evangelio : Sint, in-
quit, lumbi vestri prmcincti, et lucernve ardentes. Lumbi
videlicet pr_eincti, per continentiam; lucern_e ardentes,
per operationem virtutum.
Portabitque Aaron noraina filiorura Israel in rationali
judicii, kjc.] Semper quidem oportet saeerdotem memoriam
patrum in pectore suo ferre ; sed permaxime tunc, quando
ministraturus coram Domino ad altare ascendit, ut quo
sacratius est ministerium, eo solertius toto se permundans
studio, tota industria mentis exornans et corporls, sanctorum
exempla respieiat; horumque sedulus imitator existens,
aptum se divinis exhibere curet aspectibus. Item nomina
filiorum Israel Aaron super peetus suum memoriale eoram
Domino portat in _eternum, quando pr_esul quisque fide-
lis nunquam eorum, quibus praelatus est, euram intermittit
habere ; sed vitam jugiter illorum exhortando, inerepando,
et consolando, ipse confortare, et confortandum tutandum-
clue Domino crebris in orationibus eommendare satagit.
Pones autem in rationali judicii doctrinam et veritatem,
_c.] Ideo doetrina et veritas in rationafi judieii sive literis
impressa, seu nominis tantum sacramento erant imposita,
ut pontifex eadem veste indutus, meminisset se studfis
doctrln_e et veritatis inquirendis, non autem curandis
rimandisque seeularibus negotiis per aceeptum sacerdo-
tium fuisse conseeratum ; ut quod exterius typicum in
veste prvefulgebat, intus in corde veraciter expressum
coruscaret. Item doctrina et veritas erant in rationali
posits% ut aperte figuraretur; quia vestis illa non solum
legalem induebant pontificem, sed et evangelium pr_e-
nuntiabat, vel ipsum videlicet Dominum, de quo scripture
est: Quia lex per Moysen data est, gratla autem et veritas
per Jesum Christum facts est. Vel certe apostolos ejus,
immo omnes ejusdem grati_e et veritatis pr_econes.
JEt geslabat judicium filiorum I_rael in peclore suo, _;c.]
 LIBER TERTIUS. 335

Saeerdos judicium filiorum Israel in pectore suo in eon-

spectu Domini gestat, cure subditorum causas pro sola
intemi judicis intentione discutit, ut nihil se eis humanitatis
admisceat, in eo quod divina positus vice dispensat.
CAP. vI. Facies et tunicam superhumeralis totam hyacin-
tIdnam.] Tunicam dieit superhumeralis, cujlm pars non
minima superhumerali tegebatur, ad distinctionem tuniem,
qu_e erat interior, linem ; quarum pariter meminit supe-
rius, dicens, Hvee autem erunt vestimenta qtue facient ;
rationale et superhumerale, tunicam et ]ineam strictam.
Interior autem erat linea, sive byssina, quod lini esse
genus nobilissimum constat. Exterior vero tunica tota
hyacinthina, nihil omnino coloris alterius admittens. Cujus
speciem uniformi vita manifeste saeerdotalis, qualis esse
debeat, doeetur: hoc est supernis solum desideriis inces-
santer intenta, et conversationem juxta apostolum habens
in c(elis, ae sui Salvatoris inde desideranter expeetans ad-
venture. Qu_e videlicet tuniea, sieur et byssina, ad pedes
usque pertingebat ; made utraque Grveee poderis dicta est,
ut ostenderetur nil in sacerdotali vita infimum ac sordi-
dun2 remanere, sed omne quod ageret, quasi mthereo colore
speeiosissimum, universa membra ejus a capite usque ad
pedes gratia virtutum eontecta esse debere. Item tunica
talari saeerdos tota hyacinthina vestitur, at admoneatur
opus e(eleste non inchoandum tantummodo, verum etiam
usque in finem in eo esse perseverandum omnibus qui
salvi esse voluerint. Tuniea namque hyaeinthina usque ad
pedes vestiri, est bonis operibus usque ad finem vitro hujus
insistere, prmcipiente ac promittente Domino : Esto fidelis
usque ad mortem, et dabo ¢ibi coronam vitro. Et ita quia
solummodo ad perfectionem bonm aetionis infatigabiU pro-
posito perveniemus, si halle fixa intentione supernm remu-
nerationis incipimus, reete de eadem tunica subjungitur :
In cujus medio supra erit capitium, _c.] Capitinm quippe
tunic_e hyacinthinm firmissimam habet oram, et ex sese
textam, ne facile rumpatur, cure primordinm bonm nostra_
actionis forti radice timoris divini subnixum, et contra
omnes insidias hostis antiqui probatur esse munitum.
336 DE TABERNACULO_ ETC.

Talis namque ora, collum sacerdotis per gyrum vestit et

ornat, quando rectori fidueiam loquendi subditis ac prm-
dieandi co_lestia maximam prmbet, hoc quod ipse non
solum in procursu vita_ sum reete vlxerit, sed ipsum quo-
que exordium a reetitudine c_perit, juxta exemplum bea-
torum Samuelis, Hieremim, et Joannis prophetarum, qui ab
ipsa infantia Spiritus Sancti gratia repleti, et in doetorum
ordinem sunt segregatl. Vox siquidem in eoUo est, ideo-
que per collum reete loquendi usus exprimitur. Apte
autem cure ora capitli per gyrum textills fieri pr_ecipe-
retur, statim adjunctum est: Sicut fieri solet in extremis
vestium partlbus. Sieut enim vestibus opera, ita extremis
vestium partibus potest non ineonvenienter ipsa operum
consummatio figurari. Vel eerte extrem_e vestium partes,
ultimm sunt nostrm solieitudines, quibus sese quique fide-
les, cure vitam hanc finire coguntur, intentius solito ab
omnium labe malorum expurgare eontendunt, cure metu
et pavore procurantes, ne ante distrietum judlcem per-
ducti, pro sordido vitiorum habitu expellantur, atque in
tenebras prmeipitent mternas, quin potius appareant in-
duti, sicut electi Dei sanctl et dilecti viscera misericordia_,
benignitatem, humflitatem, modestiam, patientiam: super
omnia autem haec caritatem, quod est vinculum perfec-
tionis. Et ideo veraciter indumentum nuptiale, quod in
convivio suo, id est in ecclesia sancta rex et judex noster
invenire delectatur. Tunica ergo sacerdotis hyacinthina
habet oram in capitio textilem, sicut in extremis vestinm
partibus fieri solet ; cure doctor quisque egregius a tanta
perfectione opus virtt_tum inciplt, ad quantam quilibet
alius diutissime laborans, vix" aliquando pervenit: cure
tanto timare famulatus omni hora, juxta sermonem pro-
phetm solicitus ambulabat cum Domino Deo suo, quantum
aliquis vel moriturus, et ad judicium Domini sui ultimum
ingressurus, vix habere sutllcit. Verum quia tota perfec-
rio sacerdotis in operibus et doctrina veritatis consistit_
juxta hoc quod beatus Lucas descripto evangelio dicit,
fecisse se sermonem de his qum co,pit Jesus facere et
docere ; recte subjungitur,
 LIBER TERTIUS. 337

Deorsum vero ad pedes ejusdem tunic_ per clreuitum, 3yc.]

Deorsum namque ad pedes tunica_ fiunt, quasi mala punica
%t tintinnabula per gyrum, quando ad tantam excellentiam
devotee Deo conversationis sacerdos pervenerit, ut nil in
illo aliud quam splendor et gratis, flosque, ut its dixerim,
varius bonorum operum videatur: nil ab illo aliud eum
os aperuerit, quam suavissimus horum sonus audiatur.
Quia enim in malo punieo multa interius grana, uno foris
cortice teguntur, reete per mala puniea multifaria virtutum
operatio, uno earitatis munimine undique versum tecta
designatur. Fit autem eadem malorum punieorum effigies
ex hyaeintho et purpura, et coceo bis tineto, et, ut in
sequentibus invenitur, etiam ex bysso retorts; quibus
quatuor eoloribus, qu_e virtutem varietas intimetur, smpius
inculcatum est. His veto in medio tintinnabula permis-
eentur, eum neque opus saeerdotis unquam a sonitu verbi,
quod loquitur, discrepat; neque a reetitudine operis terri-
tus adversis, lingum sonitus dissentit. Unde pulchre
additur :
Ira ut tintinnabulum aliud sit aureum, 3;c.] Aurea quippe
tintinnabula hyacinthln_e pontificis tunic_e inseruntur, et
omni ex parte cireumdantur, cum omnis sermo ejus elari-
tatem supernee lucis resonat, et idem sonitus, velut hyacin-
thin_e tunie_e firme infixus, operum quoque ipsius subli-
mitate audientium mcntibus commendatur. Fiuntque
bins mala circum singula tintinnabula, et eircum singula
mala bina tintinnabula, cum et omnia, qum loquitur, bonis
eonfirmantur aetibus, atque in auditorum arctius eorde
figuntur, et universa qu_e agit, quam sint rationabilia,
discreto sermonis sonitu produntur. Bene autem sequi-
tur :
Et vestietur ea Aaron in o_cium ministerii, ut audiatur
sonitus, dyc.] Sacerdos namque ingredJens vel egrediens
moritur, si de eo sonitus non audiatur ; quia iram contra
se occulti judicis exigit, si sine prmdieationis sonitu inee-
tilt. Quod si Josephi verbis intendere voluerimus, quibus
dicit, mala in tunica pontificis septuaginta duo fuisse, et
ejusdem numeri tintinnabula, congruit hoc figuris myste-
VOL. VII, Z
_38 DE TABERNACULO, ETC.

r_rum ; ut sieut in humero ac pectore apostolicum ferre

numerum jussus est, ita etiam discipulorum septuaginta-
duorum circa pedes numerum adsignatum haberet. Con-
stat enim, quod sicut duodenarlus apostolorum numerus
episcopalis gradum dignitatis inchoavit, sic diseipuli sep-
tuagintaduo, quiet ipsi ad prmdicandum verbum sunt
missi a Domino, gradum saccrdotii minoris, qui nunc
presbyteratus vocatur, sua electione signarunt. Unde ct
illorum humerus in ultima parte sacerdotalis habitus, ille
in prima figuratus est. Decebat enim, ut qui majores
gradu in corpore summi sacerdotis, hoc est in ecclesia
Christi, erant futuri, sublimiorem in habitu typici ponti-
ficis locum typice haberent. Verum si quis ipsos etiam
numeros utriusquc ordinis mystice vult interpretari, duo-
decim gemmas Aaron in pectore praefercbat, ut significaret
tempus instare filturum, quo tides Sanctm Trinitatis in
omnibus quadrati orbis partibus generi humano pra_dica-
retur ; vel certe, sicut et supra docuimus, duodecim gem-
mas, id est, ter quaternas gestabat, ut omnes admoneret
doctores opera justiti_e, qua_ quatuor virtutibus principaliter
comprehenduntur, simul cure fide verltatis, qum in Trini-
tate est_ et ipsos habere semper, et suis commendare disci-
pubs. Portabat et septuaginta duo tintinnabula aurea,
cum totidem malls punicis, ut ostenderet mystice, quod
eadem tides et opcratio justitim universum csset mundum
ab errorum tenebris ad veram lucern perductura. Tres
namque dies ac noctes habent horas septuagintaduas. Et
quia sol iste visibilis_ omnes mundi partes in septuaginta
duabus horis supra infraque lustrando tribus vicibus cir-
cuit; apte hic numerus tintinnabulorum et malorum
diversi coloris, tunicm pontificis inditus est, ad docendum
figurate, quod Sol justiti_e Christus orbcm esset illumina-
turus universum, eique donum praebiturus, et vcrze fidei,
quae est in agnitione et confessione Sanctm Trinitatis, et
bonm operationis, qum in variarum flore est ac splen-
dore virtutum. Possumus sane in duodenario numero
gemmarum rationalis etiam hoc intelligere figuraliter ex-
pressure, quod idem Sol justitim cuncta nostra tempora,
 LIBER TERTIUS. 339

cunctas orbis nostri plagas sua esset luce repleturus ; in

exemplum softs mundani, qui per menses duodecim signi-
ferum lustrare circulum, et totum ambire mundum con-
suevit. Nam et hoc quod quatuor ordines in rationali
ternos habebant lapides, congruit anni vertentis ordini,
qui per ternos menses in quatuor tempora distinguitur.
Annum autem in scripturis vocari totum hoe salutis nostr_
tempus, quo pro aeterna retributione certamus, testatur
ipse Salvator, qui, juxta sermonem Esaize, missus est prae-
dieare annum Domini aeceptum, et diem retributionis ;
cum de eodem anno et Psalmista canit, dicens, Benedices
coronze anni benignitatis tu_e. Quibus enim in przesenti
dedit benignitatem rectze fidei et operationis, dabit in die
retributionis coronam perpetuae benedietionis.
CAP. vrI. Facies et laminam de auto purissirao, _c.]
Lamina vero aurea in fronte pontifieis, in qua sanctum
Domino, sire sanctum Domini, ut in sequentibus appel-
latur, sculpture est, saeratius eaeteris erat indumentis illius.
Et merito quia sieut divina potentia eunetis qu_e ereavit
supereminet, ita oportebat, ut nomen ejus c_eterum pon-
tificis habitum ornatumque transeendens, altius pra_emi-
neret, et velut cuncta sanetificans eximlam in ejus fronte
sedem teneret. Significat autem ipsam professionis nos-
tr_e fiduciam, quam in fronte portamus, dieentes singuli
cum apostolo: Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce
Domini nostri Jesu Christi. Et recte hoc unum in toto
pontificis habitu de auro est solo factum, ut munditiam
cordis sire corporis, in qua mysteria redemptionis nostrm
recondere vel gesture debeamus, ostenderet. Vel eerte auro
inscriptum in fronte sacerdos sanctum Domini gestat, ut
insinuet mystice, quod ira passionem Domini et Salvatoris
nostri, per quam redempti sumus, venerari, et ampleeti
debemus, ut claritatem in illo divinae majestatis, per quam
creati sumus, pariter coufitendum esse noverimus : ira
mortem assumptae ab iUo humanitatis confiteri, ut eandem
mox humanitatem in aeternam de morte gloriam resurrex-
isse fateamur. Sanctum autem Domini, quod in lamina
sculpi jubetur, nomen ejus sanctum et venerabile signifi-
z2
3_0 DE TABERNACULO_ ETC,

cat; quod apud Hebrmos quatuor literis vocallbus scribi

solet, hoc est _l_, cujus interpretatio lingua eorum ineffa-
bile sonat, non quia dici non potest_ sed quia finiri sensu
et inte]lectu creaturm nul|ius potest. Et quia nihil de eo
satis digne diei potest_ ideo ineffabilis rectissime voeatur,
juxta illud apostoli: Et pax Dei, qum exsuperat omnem
sensum, eustodiat corda vestra. Et Psalmista, Magnus,
inquit, Dominus, et laudabilis nimis, et magnitudinis ejus
non est finis. Et bene quatuor literis idem nomen Domini
in fronte pontifieis erat scriptum ; propter videlicet signi-
ficantiam totidem partium Dominiea_ erucis, quam in
fronte portaturi eramus, hoe est supremam, dextram, lze-
vam, et infimam. Item sanctum Domini auro seulptum in
fronte portamus, quando expurgati a sordibus vitiorum,
qum ex primo parente habuimus, imaginem et similitu-
dinem nostri Conditoris, ad quam ereati sumus, in nobis
recipimus ; ethanc nos recepisse non in secreto celamus,
sed cunctis palam faetis, et voee promulgamus, juxta illud
apostoli : Sicut portavimus imaginem terreni, portemus et
imaginem coelestis. Quod loquens ad Co]ossenses aper-
tius explicat, dicens: Nunc autem deponite et vos omnem
iram, indignationem, malitiam, blasphemiam, turpem ser-
monem de ore vestro, nolite mentiri invieem, exspoliantes
veterem hominem eum aetibus ejus, et induite vos novum,
eum qui renovatur in agnitionem secundum imaginem
ejus qui ereavit eum. De quo videlicet sancto Domini et
Joannes in Apocalypsi scribit: ¥idi, inquiens, Agnum
stantem supra montem Sion, et eum eo eentum quadragin-
taquatuor millia habentes nomen ejus, et nomen Patris
ejus scriptum in frontibus suis. Qui rursus claritatem
supernm patrim deseribens, ait: _t _xles Dei et Agni in
ilia erunt, et servi ejus servient illi, et videbunt faciem
ejus, et nomen ejus in frontibus eorum. Cure ergo idem
nomen sacratissimae venerationis omnes Agnum sequentes,
hoc est universi fideles, in ipsa sum professionis fronte
debeant habere ; quanto magis necesse est eos qui, aecepto
saeerdotio ae magisterio spirituali, ducatum gregis Do-
minici sortiti sunt, exemplum virtutis omnibus in seipso
 LIBER TERTIUS. 34I

ostendere? Ligatur autem lamina, quae sanctum Domini

continet, vitta hyacinthina cum tiara pontificis ; cure spe
ccelestium bonorum, quam hyacinthus significat, in fide
confortamur, et eo arctius vel sacramenta nostrm redemp-
tionis_ vel imaginem ac similitudinem nostri Conditoris ac
Redemptoris intemeratam servare eontendimus, quo nuUum
esse aliud salutis iter cognovimus. De figura tiar_e in
sequentibus suo loco dicetur. Verum_ quia sacerdos tantoe
industrim, talis esse debet meriti apud Deum, qui peccata
populi sua exhortatione, increpatione, admonitione corri-
gere et castigare, suisque valeat precibus abluere, recte
subjungitur :
Portabitque Aaron iniquitates eorum, _fc.] Portat namque
pontifex iniquitates subditorum, id est, exportat et aufert,
cum aut cos docendo pmnitentiam commissorum provocat,
aut pro p0enitentibus supplicando gratiam ejus justi judicis
conciliar. Facit autem hoc in muneribus et donariis, qu_e
ipsi obtulerunt Domino, et sanctificaverunt, cum pro bonis
operibus fructibus dignis pcenitenti_e, id est, eleemosynis,
cmterisque operibus justitim, qu0e fecerint, pcenitentes a
reatu scelerum, qum quondam patraverunt, absolvit. H_ec
quidem ita gerenda institutio divina, et in habitu pontificis
mystiee figuravit, et in verbis sacri eloquii manifeste
docuit. Sed longe aliter, proh dolor! quidam pr_esulum
faciunt, qui et donaria sive munera accipere, immo exigere
volunt a populo, et nil pro iniquitatibus ejus, ut exporo
tentur et castigentur, veniamque accipiant, curant laborare,
cure ob hoc solum dona temporalia sumere debeant a sub-
ditis, quod cos mterna bona pr_edicando ab errore correxe-
rint, atque ad viam veritatis deduxerint_ ad imitationem
primorum sanctm ecclesi_e doctorum, qui illis a quibus
temporalia percipiebant subsidia, confidenter aiebant: Si
nos vobis spiritualia seminavimus, magnum est si vestra
carnalia metamus ? Verum quia prmsul quisque sire mi-
nister verbi, ita solum pro subditis efficaciter laborare, sire
prmdicando verbum, seu Domino supplicando potest, si
animus ipsius semper divini nominis sit memoria pr_editus_
apte subjungitur :
3_ DE TA.BERNACULO, ETC.

Erit autem lamina semper in fronte ejus, _;c.] Si enim

lamina nomine Domini seripta semper fuerit in fronte
Aaron, plaeabitur filiis Israel Dominus; quia cure doctor
ipse fideliter se divino servitio puraque mente subdiderit,
mox etiam subditi exemplis illius, ae monitis aeeensi, et
ipsi reete vivere, gratiamque interni aspeetoris promereri
satagunt.
CAP. VIii. Slringesque bysso tunicam.] Hme est tunica
interior, quam supra lineam strictam nuncupat. Quare
autem linea strlcta sit dicta, vel bysso stringi prmeipiatur,
jam superius expositum est, et nunc adjiciendum; quia
solent milites habere lineas, quas camisias vocant, sic
aptas membris, et strictas corporibus, ut expediti sint, vel
ad cursum, vel ad pr_elium dirigendo jacula, tenendo clypeo,
ense librando, et quocunque necessitas traxerit ; qualem et
Joab habuisse legitur, quando Amasam interfecit, stricta
scilicet ad mensuram habitus sui. Ergo et sacerdotes
parati in ministerium Dei utuntur hac tunica, ut habentes
pulchritudinem vestimentorum, nudorum celeritate discur-
rant. Hmo tunica, quia sicut hyacinthina ad pedes usque
pertingebat, et ipsa Greece podeHs, id est, talaris, vocata
est, cujus significatio mystica in promptu est: cure enim
constet, lino vel bysso continentiam et eastitatem signifi-
cari corporis nostri, juxta quod s_epius supra explicatum
est, strictam habent lineam, sire tunicam de bysso sacer-
dotes, cum propositum continentim nequaquam enerviter
et fluxa mente custodiunt. Sed tanta prorsus instantia, ut
nil belli concupiscibilis caro contra spiritum, aut contra
carnem gerat spiritus. Lineam habent strictam_ cum con-
cupiscente ac deficiente omnimode anima, in atria Do-
mini cot iUorum pariter et caro socia germanitate exultant
in Deum vivum. Hmc autem linea non solum stricta,
verum etiam poderis est, videlicet ad pedes usque descen-
dens, cure continentia non unicuilibet membro violenter
imposita, sed in toto est corpore delectabiliter consum-
mata. Hvec etenim linea, manus ac brachia debet strin-
gere sacerdotis, ne quid nisi utile faciant ; pectus, ne quid
inane cogitet i ventrem, ne delicias ultra modum appe-
 LIBER TERTIUS. _4_

tendo, Deum se gulosis facere pr_sumat; subjeeta etiam

ventri membra, ne lasciviendo totam sacerdotalis habitus
pulchrltudinem corrumpant ; genua, ne ab orationis instan-
tia torpeant ; tibias et pedes, ne ad malum currant. In-
duatur ergo sacerdos primo linea stricta, ut et corpus ab
iniquis operibus, et a pmvis mentem cogitationibus com-
pescat. Aceipiat deinde hyacinthinam, ut post distrie-
tionem continentim salutaris, veque corpus et animum
spiritualium virtutum habitu venustet. Verum quia sen-
sus quinque sunt corporis, visus, gustus, olfactus, auditus,
et tactus ; quorum primi quatuor proprie capitis, ultimus
toti est corpori communis; tunica hwc, quam diximus
utraque proprie, continentiam tactus, et justitiam designat.
Consequenter vero et aliorum quatuor sensuum, quam
sit vel curanda innocentia, vel sanctificatio conquirenda,
figurato pontificis habitu monstratur, cure dicitur :
Et tiaram byssinam facies.] Tiara namque, qum et
cidaris, et mitra vocabatur, caput tegebat et ornabat pon-
tificis; ut hoc indumento admoneretur, omnes capitis
sensus Deo consecratos habere, ne vel oculi ejus viderent
vanitatem, vel aures libentius audiendo opprobrium acci-
perent adversus proximum suum, vel os abundaret malitia,
et lingua concinnarct dolum ; sive etiam cor crapula et
ebrietate gravaretur, vel olfactus aspersum myrrha, et
aloe, et cinnamomo lecture meretricis amplecterctur. Quin
potius oculi ejus viderent mquitatem, aures inclinarentur
ad audienda verba prudenti_e, dulcia essent faucibus ejus
eloquia Domini super reel et favum, donec superesset
halitus in eo, non loqueretur iniquitatem, nec ab inno-
centia sua recederet. Curandum et de quinto sensu, qui
toti est corpori communis, ut fiat illud propheticum:
Recedite, recedite, exite inde, poUutum nolite tangere.
Et sieut admonet apostolus: Mundemus nos ab omni
inquinamento carnis et spiritus, perficientes sanctifica-
tionem in timore Dei. Qualiter autem tiara haec fuerit
facta, Josephus docet, dicens : Super caput autem gestat
pileum in modum parvuli calami aut cassidis, quod exten-
ditur supra summitatem capitis, et modice verticis medieta-
8_._ Dig TABERNACULO_ ETC.

tern excedit ; et tale est, ut videatur ex lini textura con-

i_ctum, habens vittas qum convolutm smpius connectuntur,
nec facile dilabatur. Qui videlicet Josephus huic pileo
superadditum esse narrat aliud majus velamen, quod totam
capitis superfieiem celaret : aptatum perfecte, ne laborante
saccrdote circa sacrifieia corruat ; quod tamen cujus esset
coloris non ostendlt. Et hmc quidem de minoris sacer-
dotis pileo. De pontificis veto tiara hoc modo testatur :
Pileum autem priori similiter operatum habet pontifex,
sicut reliqui sacerdotes, et allure consutum ex hyacintho
variatum. Circumdatur autem ei et aurea corona, tribus
vicibus faeta, supra quam surgit in media fronte, quasi
caliculus quidam aureus, slmilis herbm, qu_e apud nos
Acharo nuncupatur, quam Grmci Hyoscyamon dicunt. Et
paulo post descripta mirabili varietate subintulit, dicens:
Habet autem florcs similes plantaglni, et per circuitum
tota corona his floribus est cmlata, ab oecipitio usque ad
utrumque tempus ; in fronte vero hoc quidem non habet,
sed lamina est aurea, qum sacris literis Dei nomen habet
inscriptum. Hmc quidem de secundo velamine et coronis
pontificum aureis scriptura sancta tacere videtur. Coro-
narum vero breviter fecit in sequentibus mentionem, di-
cens : Fecerunt et tunicas opcrc textili Aaron et filii ejus,
et mitras cure coronulis suis ex bysso. Sed de qua mate-
ria factm essent, non dixit. Cure enim dicat, Et mitras
cum coronulis suis ex bysso; poterat intelligi utrasque
ex bysso factas esse, si non Josephus coronas esse aureas
designaret, qui stante adhuc templo, et legali observantia
celebrata, cum esset de genere sacerdotali, facillime potuit
modum omnem sacerdotalis indumcnti, non tamen le-
gendo, sed et vidcndo cognoscerc. Verum sive byssin_e
seu fuerint aurem coronulm, cure constet eas factas esse
cure mitris, dicamus breviter de figura. Mitras cure coro-
nulis habent sacerdotes ex bysso, qui sic visum, auditum,
gustum, olfactum, et tactum suum in venustate castimonim
custodiunt, ut pro eadem custodia se coronam vitro, quam
repromisit Deus diligentibus se, acciperc sperent. Nam
qui sic continentim vel bonis operibus studet, ut pro his
 LIBER TERTIUS. 345

reterna przemia retributionis qumrere negligat, mitram qui-

dem byssinam habere videtur in capite, sed coronulas non
habet ; quia videlicet imaginem virtutis coram hominibus
praefert, sed mercedem virtutis cum Domino non invenit.
Sive ergo coronul_e fuerint aureae, claritatem perpetuae
lucis significant ; sive fuerint byssinae, ipsam nostri cor-
poris immortalitatem, quae perennis futura est, figurate
denuntiant. Et recte sacerdos cure stolis byssinis coronas
superadditas gestat, ut et in continentia ipse sua jugiter
_eterna przemia meditetur, et in sanctificatione continentiae
vel bonze operationis simul eadem gaudia supern_e beatitu-
dinis audientibus promittat ; ne si absque spe retributionis
pondus imponat laboris, jugum Christi suave, atque onus
leve asperum suis auditoribus reddat, et durum. Cure
vero Dominus tiaram faciendam praeciperet, addidit :
Et baltheum opere plumarii.] De cujus videlicet faeta
balthei manifestius in posterioribus scriptum est. Cin-
gulum vero fecerunt de bysso retorta, hyacintho, purpura,
ac vermiculo bis tincto, opere plumario. Hoc cingulum,
ut Hieronymus ex Josepho scribit, in similitudinem pellis
colubri, quam exult in senectute, sic in rotundo textum
est, ut marsupium longius putes. Texture autem sub teg-
mine cocci, purpurae, hyacinthi, et stamine byssin% ob
decorem et fortitudinem, atque ira polymita arte distinc-
turn, ut diversos flores et gemmas non artificis manu con-
textas, sed additas arbitreris. Habcbatque latitudincm
quatuor digitorum, quo cingulo proprie pontifex utebatur,
ct eo tunica hyacinthina, simul et superhumcrale stringe-
batur. Nam in sequentibus aperte de conjunctione super-
humeralis et rationalis dictum cst: Hmc et ante et re-
fro ita conveniebant sibi, ut superhumerale et rationale
mutuo necterentur, stricta ad balthcum et annulis fortius
copulata; quos jungebat vitta hyacinthina, ne laxe flue-
rent, eta se invicem moverentur. Nulli autem dubium,
quirt baltheus sive cingulum, cui superhumerale adstrin-
gebatur, tunicam hyacinthinam, qum et superhumeralis
tunica vocabatur, cingebat ; cuncta etenim qme hucusque
dicta sunt, ad pontificis habitum pertinent. Dehinc con-
34_ DE TABERNACULO, ETC,

sequenter filiorum ejus simul balthei et c_etera indumenta

exponuntur, cure dieitur :
Porro filiis Aaron tunicas lineas parabis el baltheos, $;e.]
Neque de baltheis eorum, utrum et ipsi opere plumarii,
an unius eoloris fieri debuerint, aliquid deeernitur. Di-
eendum igitur primo de baltheo pontifieis, qui de quatuor
coloribus ilfis nobifissimis ae Deo dignis faetus est; quia
apte talem haberet pontifex, quem singulari virtutum de-
core semper oportebat aecingi. Apte pontifex variante
flore eolorum fulgentium aecinctus incedebat, quia sieut
alius quilibet neeesse est industria eontinentiae prmein-
gatur, ne taro repugnans spMtui internam mentis paeem
aliquando conturbet ; ita pontifex ae doctor tidelium, edo-
rnito jam omni eoneupiscibifi motu animi sive eorporis,
ipsa virtutum gloria debet cireumdari, ut juxta exemplum
tioris illius qui egressus est de r adice Jesse, id Domini
Salvatoris sit justitia, cingulum lumborum ejus, et tides
cinetorium renum ejus. Tunie_e autem linese, et balthei
ac tiarae, qua_ filiis Aaron in gloriam et deeorem fieri prm-
eepta sunt, quid nobis interni deeoris et glori_e eommen-
dent, facillime ex his qum superlus exposita sunt, inteUigi
valet. Tunieas namque habent saeerdotes lineas, eum
totum corpus suum candori eastitatis dedieant. Baltheis
tunieas eingunt, eum eandem eastimoniam vigilanti mentis
custodia eireumspiciunt, ne conseientia illius desidiosiores
erga bonorum operum exereitia remaneant, ne per jaetan-
tiara eastimoniae, ipsius etiam castimonim meritum perdant.
Qui enim tunica talari indutus absque cingulo incedit,
deituit tuniea, ac relicto eorpore ventis et frigoribus in-
trandi spatium tribuit ; quirt et przepeditis gressibus inee-
dentil usum retardat ; vel etiam calcantibus se causa efll-
citur rulnze. Sic nimirum castimonia earnis saepe nontiullis
castimoniam cordis adimit, cure tanto segnius bonis insis-
tere operibus curant, quanto minus perspiciunt, quia nil
eastimoniae custodia absque aliorum augmento bonorum
valeat, quze tamen, adjunctis bonis aetibus, magnam ha-
benti gloriam eonquirit. Denique virginibus stultis nil
castitas profuit carnis, quibus veniente sponso lumen defuit
 LmFm TERTIVS. 347

internm puritatis. Accingantur ergo filii Aaron tunlcis

lineis, ut eastitatem habeant. Sacerdotes accingantur
baltheis, ne ista castitas sit remissa et negligens ; ne vento
elationis animum perflandi aditum prmbeat, ne crescente
iniquitate, refrlgeseere faciat earitatem ipsorum, ne bono-
rum gressus operum jaetantia sum prmsumptionis impe-
diat, ne prmpedito virtutum cursu, ipsa etiam terrestris
concupiscentlm sordibus polluta vilescat, et ad ultimum
auctorem suum ad ruinam superbiendo impellat. Accincti
autem sacerdotes aeeipiant et tiaras in capitibus, ut post
vigilantem et cireumspectam corporem castitatls custodiam,
ipsius etiam visus, auditus, gustus, et olfaetus Deo digna,
et custodia teneatur et cura.
CAp. IX. Vestiesque his omnibus-4aron fratrem luum, Sye.]
Omnibus quidem his vestiendus erat Aaron et fflii ejus ;
sed ea distinctione, ut ipse quidem omnibus his uteretur,
filii autcm ultimis tribus, qu_e illorum proprie nomini
aseripta sunt, cure dieitur: Porto filiis Aaron tunicas
lineas parabis, et balthcos ac tiaras in gloriam et deeorem.
Quod vero sequitur :
Facies et feminalia linea, byc.] Ad utrosque simul, et
Aaron scilicet ct filios ejus, sicut etiam ipsa verba mani-
feste probant, pertinet ; sicque fit, ut Aaron ipse eunctis
qum commemorantur octo vestibus induatur, feminalibus
videlicet llneis, tunica linea, hyacinthina superhumerali,
rationali, baltheo, tiara, petalo aureo. Filii vero ejus qua-
tuor tantum ex his, id est, feminalibus, linea stricta, cin-
gulo et tiara utantur. Verum, quia de c_etcris supra trac-
tatum est, feminalia hmc qum ad operiendam carnis turpitu-
dinem fieri mandantur, iUam eastimonim portionem, qum
ab appetitu eopulee conjugalis cohibet, proprie designant,
sine qua nemo vel sacerdotium suscipere, vcl ad altaris
potest ministerium consecrari, id est, si non aut virgo per-
man.serit, aut contracta uxorim conjunctionis f_edera solve-
rit. Quod videlicet genus virtutis nulli per legem I)ei
necessario imperatum, sed voluntaria est devotione Domino
offerendum, dicente ipso de hoc : Non omnes eapiunt vet-
bum istud. Ad quam tamen benigna mox exhortatione
348 DE TABERNACULO) ETC.

eos, qui possint, invitat dlcens : Qui potest capere, capiat.

Et paulo post eisdem qui vel uxorem, vel alios cognatos,
et imp]icamenta mundi hujus propter ipsum reliquerint,
centuplum promittit in hac vita pr_emium, et in seculo
futuro vitam _eternam. Unde certe gratia dlstinctionis
non Moyses hoc indumento vestiri Aaron et filios ejus
jubetur, sicut de prioribus dicitur : Vestiesque his omnibus
Aaron fratrem tuum, et filios ejus cure eo. Sed facies,
inquit, feminalia linea, ut operiant carnem turpitudinis
suw. Ipsi, inquit, operiant carnem turpitudinis sure, tu
feminalia pontifici et filiis ejus facies, tu castitatls regulam
docebis, tu abstinendum ab uxorio complexu eis, qui sacer-
dotio functuri sunt, intimabis. Nulli tamen violentum
hujusmodi continenti_e jugum impones; sed quicumque
sacerdotes fierl, ac ministerio servire altaris volunt, ipsi
sua sponte uxorum servi esse deslstant. Quod ubi perfe-
cerint, ct suscepto semel continenti_ proposito ministros
se sanctuarii atque altaris fore consentiunt, aderit lex
divina, quw velut c_terum illius habitum sacerdotibus
congruum imponcns_ quomodo vivere re] docere debeant,
abundanter instituat, congaudensque spontaneve ipsorum
devotioni, dignum sacerdotio decus sapiently, patienti_e,
mansuetudinis, misericordi_, zeli spiritualis, humilitatis,
timoris Dominl, c_terorumque hujusmodi ornamentorum
superaddat; alioquin iniquitatis rei moriuntur. Mortem
namque certissimam incurrit anita,, si quis luxuriose
vivens, sacerdotalem sibi usurpare gradum praesumit. Qui
sensus subsequentibus quoque Domini verbis affirmatur,
quibus post pauca subjungit :
(Exod. xxix.) Cumque laveris pattern cure filiis suis aqua,
_'c.] Nam neque hic aliquid de feminalibus a Moyse acci-
piendis przecipitur: unde liquido constat, quod se hoc
genere vestimenti ipse prius Aaron ac filii ejus induerant,
et sic ad manure Moysi lavandi, induendi, ungendi, et pon-
secrandi intrabant. Ubi et hoe notandum, quod conse-
craturus eos Moyses, primo lavit aqua, et sic habitum illis
sacri gradus imponit ; quia nimirum necesse est, ut qui ad
officium al.taris promovendus est, majoribus se solito flu-
 LIBER TERTIUS. _4_9

entis lachrymarum sire compunctionis tempore dedica-

tionis abluat, ut quo mundior ad gradum accipiendum
accesserit, eo perfectius acceptum consummet. Posset
autem in hoc lavacro baptisma sacri fontis intelligi, si qua
esset eonsequentia: ut quis in sacerdotium electus, tunc
primum aqua baptismatis in remissionem peccatorum ab-
lueretur, et non talium ordinationi contradiceret apostolus,
dicens : Non neophytum ordines, ne in superbiam elatus,
in judicium incidat diaboli: indutus vero sacris vestibus
pontifex, mox oleo unctionis perfunditur, ut per gratiam
Spiritus Sancti consecratio perficiatur; non quod ea quae
pr_emissa sunt indumenta virtutum absque gratia Dei pos-
simus habere, sed quia majus necesse est auxilium gratize
tribuatur a Domino, ubi quis vel majorem eonscenderit
gradum, vel plurimorum fuerit regimini praelatus. Notan-
alum interea, quod cum in hoc libro Exodi, Aaron octo
vestibus induendus asseratur, videtur in Levitico addita et
nona, baltheus videlicet, quo linea fuerit tunica ante indu-
tam hyacinthinam praecincta. Sic etenim scriptum est :
Cumque lavisset eos, vestivit pontificem subucula linea, ac
cingens eum baltheo, et induens tunica hyacinthina ; et
desuper humerale imposuit, quod st6ngens cinffulo aptavit
rationali. Sed quomodo hoc factum fuerit, patet mani-
feste ex eis quae explanata sunt, figura vestitus intellec-
tualis.
CAP. x. Verum quia de habitu sacerdotali, sequentes
dicta patrum, breviter ista perstrinximus, notandum puta-
vimus ex hoc quod quatuor illi colores eximii, de quibus
factus est, totidem mundi elementis cong_ua comparatione
aptantur. Byssus sive linum terrae, quod ex ea nascun-
tur; purpura aquis, quod ex marinis conchyliis tin_itur;
hyacinthinus et coccus aeri et igni ob coloris similitu-
dinem. Coccusque fuerit bis tinctus, eo quod ignis gemina
sit virtute praeditus, lucendi videlicet et incendendi.
Aiuntque Hebra_i, quia ideo pontifex omnium figuram
elementorum in suo habitu gestaverit, quia non solum pro
Israel, sed pro omni mundo immolans rogare debuerit.
Quibus nos non incongrue forte addere valemus, quod in
 350 DE TABERNACULO_ ETC.

unoquoque hominum figura omnium elementorum conti-

netur: ignis in calore, aeris in halitu, aquarum in humore,
terr_ in ipsa soliditate membrorum. Unde et a physio-
lo_s Greece homo microcosmos, id est, minor mundus
voeatur. Quod et si aurum quid in eodem habitu juxta
intelligentiam bane significet, quaeris, rationabilem in eo
interioris hominis virtutem intellige. Unde et in eo pro-
prie sanctum Domini scripture est; quia non nisi per
• hane quisque ad cognitionem sui Conditoris ascendit. Hinc
etenim apostolus dieit, in interiore homine habitare Chris-
tuna per fidem in cordibus nostris. Et ideo nobis scrip-
tura pontificem veteris testamenti sic vestitum ostendit, ut
sciat et nostri temporis pontifex pro toto se genere humano,
maxime autem pro his qui cognoverunt veritatem, sig-
numque fidei illius in fronte portant, intercedere debere,
apostolo admonente ac dicente: Obsecro igitur primum
omnium fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gra-
tiarum aetiones pro omnibus hominibus, pro regibus, et
omnibus qui in sublimitate sunt. Quod si in pontifice,
quem consecrat Moyses, Dominum Salvatorem iutelligi-
mus, jure in habitu suo totius mundi figuram simul, et
hominis habet. Ipse est enim, ut apostolus ait, Splendor
glorize, et figura substantive Dei Patris, portansque omnia
verbo virtutis suae. Ipse Agnus Dei, qui toUit peceata
mundi: ipse saeerdos in zeternum, omm sanctitatis ornatu
pr_eclarus, non quem natus in came per exercitium laboris
aecipere meruit, sed quem in utero virginis incarnatus,
perveniente gratia_ Spiritus Sancti, totum simul accepit.
Cujus sacerdotii interpellationem pro nobis puleherrime
commendans apostolus ait, Hic autem eo quod maneat in
veternum, sempiternum habet sacerdotium: unde et sal-
vare in perpetuum potest, accedens per semetipsum ad
Deum, semper vivens, ad interpellandum pro eis. Cujus
etiam veque indumenta et ornamenta virtutum commen-
dans, adjunxit: Talis enim decebat, ut esset nobis pon-
tifex, sanctus, innoeens, impoUutus, segregatus a peccatis,
et excelsior c0elis factus. Qui vere habuit laminam in
capite suo auream, in qu/t esset sanctum Domini sculp-
 LIBER TERTIUS. 35]

tum; quia venit in nomine Patris, dieens: Ego in Patre,

et Pater in me est ; et, Qui videt me, videt et Patrem. Hac-
tenus Aaron et filiorum ejus habitus quaffs esse debeat,
ccelesti designatur oraeulo. Sequitur autem hinc etiam
modus consecrationis, quo vel ipsos, vel tabernaculum
cure omni supelleetili sua dedicari oporteat.
Oblatis videlicet Domino vitulo, _yc.] Qu_e nimirum
cuncta, sive operum devotionem bonorum, ac munditiam
fidei, sive gratiam divinee illustrationis, sola consecrail per
sacerdotes, figurate demonstrant. Quis etenim neseiat, im-
molationem ac sanguinem illorum animalium, mortem asper-
sionemque designate sanguinis Domini nostil, per quam
et a peceatis absolvendi, et in bonis opeilbus sumus con-
firmandi? Panes quoque azymi quid mysteili Salvatoils
contineant, docet apostolus dicens: Itaque epulemur non
in fermento veteri, neque in fermento malitiae et nequiti_e,
sed in azymis sinceiltatis et veiltatis. Conspersa sunt
autem, sive lita oleo crustula et lagana; ut admoneremur,
opera habere non solum a fermento malitiae et nequitia_
eastig"ata, sed et pinguedine earitatis divinis digna con-
spectibus. Vel certe crustulam oleo conspersam ad con-
secmtionem nostram Domino offeilmus, cure universa quve
faeimus, per internam Sancti Spiiltus gratiam in cordis
nostri devotione pinguescunt. Lagana oleo lita offeilmus,
cure etiam foils hominibus spiritualia esse quae agimus,
indubitanter in exemplum vivendi ostendimus. Quibus
nimirum oblationibus consecratio nostra perficitur, dum
per opera bona et cogitationes puras meiltum nobis sanc-
timonive Domino donante eonquiilmus. Expletis autem
mandatis hujusce eonseerationis, Aaron et filiorum ejus,
redit scilptura percipere etlam de faetura altaris incensi,
in quo idem Aaron quotidianum adolere thymiama deberet.
CAP. xI. (Exod. xxx.) Facies quo_w altare ad adolendum
thymiama, _ye.] Si altare holocausti, de quo supra dictum
est, generaliter vitam designat justorum, qui carnem suam
quotidie crucifigere cure vitiis et coneupiscentiis, atque in
hostiam viventem Domino offerre consuerunt; quid hoc
altare ad adolendum thymiama factum, nisi specialem
85_ DE TABERNACULO, ETC.

quorundam perfectorum vitam significat? Neque enlm

£rustra in illo cames animallum incendebantur, in hoc
adolebatur incensum; nisi quia in iilo figurabantur hi qui
non secundum desideria carnis ambulant, sed quasi hwc
Domino immolantes, omnes sui corporis sensus per ignem
Sancti Spiritus ejus voluntati dedicant : in isto autem illo-
_m typus exprimltur, qui majore mentis perfectione, ex-
tlnctls prorsus ac sopitis illeeebris omnibus carnis, sola
Domino orationum vota offerunt: nil quidem de came,
quod se impugner, nil de conseientia peccati unde con-
turbentur ae paveant, habentes, sed du|cium profuslone
laehrymarum optantes venire, et apparere ante faciem Dei.
Unde apte hoc altare intus in vicinla veil et are_, illud
ante tabernaeulum foris positum est ; quia nimirum iUi in
conspectu sanct_e eeclesim eunetis in exemplo virtutum
pr_efulgent ; isti altioris ardore desideril, contemplationi
futur_e beatltudlnis etlam corpore detenti non minimum
propinquant. Apte illud _re, hoc vestiri auro pr_eelpitur:
_s namque plus alils metallis sonorum ae dlu durabile est;
aurum vero quantum sono succumbit, tantum splendore
pr_stat _ramento. Unde eerte wneum a]tare, in quo
carnes incendebantur, et sanguis fundebatur victimarum,
illorum gestat typum, qui edomitis, et velut Deo immolatis
voluptatibus carnis, perseveranter viam verltatls, quam
semel inchoavere, peragunt, et hanc quoque proximis
ineedendam erebro sermone pr_dieationis insonant. Porro
aureum altare illis convenienter aptatur, qui ampliore gra-
tia supern_e elarit_atis illustrantur; sed minus aliis qu_ in
seereto de interna suavitate gustent, dlcendo aperiunt:
minus eructare, proloquendo suffleiunt, quanta ipsi intus
dulccdine in abdlto vultus Del reficiantur. Apte etiam
altare thymiamatis quanto meta|li fulgore pr_eeellebat_
tanto mensura minus fuit ; quia quo sanetiores quique in
ecclesia, eo sunt paueiores. Apte de eisdem lignis setim,
qu_ alb_e spin_ similia esse, et ineorruptibilia diximus,
utrumque altare fieri prwcipitur : quia nimirum una est
fidei non fiet_e firmitas, qua omnium corda electorum pr_e-
muniri, atque ad suscipiendum ignem dilectionis, et offe-
 L1BER TERTIUS, 353

renda Deo virtutum libamina debent prmparari : quia omni-

bus generaliter pusillis cure majoribus loquitur apostolus,
dicens, Mundemus nos ab omni inquinamento carnis et
spiritus, perficientes sanctificationem in timore Dei: quod
est aliis verbis dicere, Prmcidamus, et auferamus a nobis
spineta vitiorum, et punctionum aculeos titiUantium, quos
terra corporis nostri ex peccato primm prmvaricationis
nobis germinarc consuevit, et quasi quadam bipenni sedulm
castigationis incidentes excolamus strenue interiorem simu|
et exteriorem hominem nostrum, qui dignus fiat, accepto
Sancti Spiritus igne, hostiam virtutum in conspectu sui
Conditoris offerre. Apte unus ac non dispar erat ignis,
qui in hoc altari victimas, in illo thura incendebat ; quia
nimirum unus est spiritus, qui cunctorum mentes fidelium
variante donationum gratia vivificat. Quod autem altare
incensi quadrangulum fuit, unum habens cubitum longi-
tudinis, et alterum latitudinis, duos veto in latitudine, lon-
gitudo ad longanimitatem patientim, ut in expositione
altaris holocausti dictum est, latitudo ad amplitudinem
dilectionis, altitudo pertinet ad sublimitatem spei, per
quam in laborum tolerantia temporalium, et hilaritate
dilectlonis sincera mente gaudemus. Unius autem est
cubiti et longitudo et latitudo altaris, quando summi
quique, et perfecti in ecclesia viri, nullius alterius rei
quam perpetum retributionis intuitu, et mala tempo-
ralia requanimiter ferunt, et qumcunque valent proximis,
per caritatem bona impendunt. Item, quia caritas patiens
est, benigna est. Patiens videlicet, ut illatam a proximo
injuriam toleret: benigna, ut cujus adversa tolerat, illi
etiam, cum opus habuerit, officia pietatis exhibeat. Recte
altare thymiamatis in longitudine et in latitudine qua-
drangulum fieri jubetur ; ut insinuetur, quia perfectorum
animus foederatis ad invicem virtutibus, quantum diligerc
fratrem, tantum et ferre sufficit, et quantum per patien-
tiara sustinerc potest molestiam ejus, tantum prmstare ei
per dilectionem sum pietatis benevolentiam potest. Duos
autem habet cubitos in altitudine, quia duplex sese prm-
mium in futura vita accepturos sperant electi, unum vide-
VOL. VII, A a
 354 DE TABERNACULO_ ETC.

llcet quietis animarum, cure corruptibile hoc et mortale

corpus exuentes, c_leste regnum iutraverint; aliud, cure
recepto eodem corpore incorrupto atque immortali, perfec-
tius in pr_escntia sui Conditoris exultabunt, impleta pro-
missione prophetica, qua_ dicit: In terra sua duplicia
possidebunt, la_titia sempiterna erit eis.
Cornua ex ipso procedent, _yc.] Coruua sa_pe in scripturis
solent eminentiam designare fidei et virtutum : per quam
obviantia nobis antiqui hostis certamina obtunderc ac
superarc debemus, dicentes cure propheta Domino: In te
inimicos nostros cornu ventilabimus. Qui mox de quo
cornu dixisset, subdendo declaravit, dicens : Et in nomine
tuo spernemus insurgentes in nos. Sicut econtra, non-
nunquam beUa vitiorum, quae nos expugnare moliuntur,
cornuum nomine solent indicari. Quod utrumque brevi-
ter complexus per prophetam Dominus dicebat: Et
omnia peccatorum eornua confringam, et exaltabuntur
cornua justi. Unde bene in lege cornuti tantum generis
animalia munda esse, et populo Dei comestibilia decer-
nuntur. Qu_e enim ruminant atque ungulam findunt
animalia, ea etiam constat esse cornuta; ut ostendatur
mystice, quod illi tantum ecclesiae Dei spirituali conjunc-
tione possunt incorporari, qui fortitudine fidei ad beUa
vitiorum existere probantur invieti. Procedunt autem
cornua ex ipso altari thymiamatis, cure opera virtutum
electi, non ad faeiem hominum specie tenus ostendunt, sed
ex interua mentis radice, fixo atque immobili exercent
affectu. At contra hypocritm, quasi coruibus aliunde
mutuatis, habentes speciem pietatis, virtutem ejus negant.
Quibus apte congruit ilia _Esopi fabula, qua refert corni-
cem involutis pavonis pennis exornatam, frustra de sua
esse pulchritudine gloriatam, imo propemodum zelo exar-
deseente pavonum, omni pennarum virtute, et ipsa vita
esse spoliatam. Vestitur altare auto purissimo, cure per-
fecti quique vera interna_ sapientive luce refulgent, cure
in omnibus qu_e agunt, splendorem caritatis velut quoti-
diani gloriam habitus permonstrant, cure memoriam sibi
perpetua_ claritatis semper inesse cunctis sese videntibus
 LIBER TERTIU8. 355

sire audientibus ostendunt, cure se ante omnia regnum

Dei et justitiam ejus cogitare et qua_rere mauifestant.
Et bene tam craticula altaris, quam parietes et cornua
vestiri auro jubentur. Cmticula quippe intus in medio
erat altar-is ad suscipienda nimirum thymiamata parata.
Parietes vero foris parebant, coruua et ipsa foris parentia
speciali fastigio altius eminebant. Deauratur autem cra-
ticula, cure in interiore homine nostro per fidem resplen-
det Christi gratia. Deaurantur parietes, cure eadem
gratia Dominicve dilectionis per bona se exterins opera
dilatat. Deaurantur et comua, cure ipsa fidueia fortitu-
dinis justorum, qua adversarios veritatis, sive per patien-
tiara fortiter ferre, seu per sapientiam prudenter refellere,
vel corrigere diclieerunt, intemae lucis in omnibus fulgore "
coruseat. Et quoniam tales jure dicere possunt, Bonum
certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi, de
reliquo reposita est mihi corona justitiae : recte subditur,
Facies_e ei coronam aureolam per g_.lrum.] Corona etenim
aureola per gyrum fit altari thymiamatis, cure sancti pro
nobis qua_ se egisse meminerint, pra_mia pra._stolantur
mterna. Et bene per gyrum altaris corona fit, ut omnia qua_
fecere, co_lesti mercede digna esse doceantur: neque all-
quid in talibus remanere, quod post absolutionem caruis,
purgatorio debeat igne castigari. Item altare incensi coro-
ham habet auream per gyrum etiam in eis, qui etsi mino-
res sunt meritis, nec palam protestari audent, certain sibi
boni certaminis ac servata_ fidei repositam esse mercedem,
cuncta tamen qua_ agunt, intentione Deo placendi, et spe
agunt percipiendm ejusdem superna_ mercedis. Sequi-
tur :
Et duos anaulos aureos sub corona, _c.] Possunt quidem
in his annulis, quibus altare portabatur, juxta quod supra
in altari holocausti, arca et mensa expositum est, quatuor
evangeliorum libri non inconvenienter accipi, per quorum
fidem ac doctrinam sancti portantur, atque a terrenis eogi-
tationibus sublevati, per eremum hujus vita_ quotidianis
bonorum operum profectibus c_lestem feruntur ad patriam.
Verum quia ibi manifeste quatuor circuli fieri, duo vide-
Aa2
 _56 DE TABERNACULO_ ETC.

licet in latere uno, et duo in altero prvecipiuntur, hic autem

tacito numero quaternario duo annuli per singula latera
fiunt: pro certo ibi apertius evangelistarum humerus
claret, hic vero etiam aliud quiddam mysterii spiritualis,
quod ad dileetionem Dei et proximi summe respieiat,
inest. Per singula etenim latera annulis aureis cireum-
datur altare ; quia cot eleetorum hine et inde Dei ae
proximi dilectione confirmatur. Quve bene annulis com-
paratur, quia evacuata in fine prophetia, destructa scientia,
cessantibus linguis, ipsa nunquam cessabit. Duo sunt
autem annuli per singula latera ; quia utrumque earitatis
mandatum gemina virtute distinguitur. Caritas quippe
Dei per sineeritatem tidei ac vitee munditiam perticitur;
" sine fide enim impossibile est placere Deo, et tides sine
operibus mortua est. Quod utrumque uno versieulo pro-
pheta complectitur dicens : Justus autem in fide sua vivit;
aperte insinuans; quod ita solum quisque ad vitam ven-
turus est, si opera justitia_ cure fide veritatis habuerit,
sic et dilectio fraterna in virtute gemina consistit, pati-
enti_e scilicet et benignitatis, teste apostolo, qui ait: Quia
caritas patiens est, benigna est. Unde et Dominus, Dimit-
tite, inquit, et dimittetur vobis ; date, et dabitur vobis ;
videlicet in dimittendo debita, patientiam docens ; in dando
necessaria, gratiam benignitatis. In uno, ut proximorum
incommoda fortiter feramus : in altero, ut eommoda proxi-
mis nostra gaudenter tribuamus. Duos ergo annulos per
singula ]atera habet altare, cure biformi perfectione eari-
tatis sancti, et in sui Conditoris honorem, et in curare
atque obsequium aceinguntur proximi. Hisque annulis
immittuntur vectes inaurati, ut altare portetur, cure tales
parato mentis sinu excipiunt clarissima preecedentium
dicta patrum, per quve magis magisque a terrenis suspensi
ad amorem rapiantur eeternorum bonorum. Nam quod
tales animo et merito ccelestibus appropinquent, sequenti-
bus quoque verbis mystiee designatur, cure dicitur :
Ponesque altare conlra velum, _;c.J Area namque, ut suo
loco expositum est, Dominum Salvatorem demonstrat,
velum quod ante aream pendebat, ipsum ecelum designat,
 LIBER TERTIUS. 357

cujus edita Dominus victa morte penetravit ; ut, sicut

apostolus ait, Appareat nunc vultui Dei pro nobis. Stat-
que altare contra velum, quod ante arcam appensum est,
cure omnis intentio justorum ad ingressum direeta est
regni ccelestis. Stat coram propitiatorio, quo tegitur
arca, cure visioni sui Conditoris puritate mentis appro-
piant, et clausi quamlibet corpore conversationem habent
in ccelestibus.
CAP. xlx. Et adolebit incensum super eo Aaron, 6yc.]
Constat incensum slve thymiama vim orationis exprimere,
dicente psalmista: Dirigatur oratio men, sicut ineensum
in eonspeetu tuo. Et in Apoealypsi Joannis, habere
vidit sanctos phialas aureas plenas odoramentorum. _uod
eonfestim exponendo subjunxit : Qum sunt orationes sanc-
torum. Et quoniam Aaron, ut supra dictum est, et ipsum
specialiter summum saeerdotem, videlicet Dominum Salva-
torero, et nostri quoque ordinis saeerdotes designat ; ado-
lebit Aaron in hoc altari incensum suave fragrans mane,
cure vel Dominus ipse illustrata fidelium corda, novo
gratiee sure jubare ad dulcedinem orationis instigat, vel
partieipes saeerdotii fllius sedula exhortatione fideles ad
depreeandam faciem sui Conditoris excitant. Incendit
autem thymiama sacerdos non solum mane, sed et yes-
pete. Mane etenim thymiama ineenditur, ut in principio
omnis boni, quod inspirante Deo faeere disponimus, illius
auxillum, quo perfieiamus, invocemus. Ad vesperum vero,
ut cure bene e0epta eomplemus, illi a quo accepimus,
pro his qum donavit gratiarum vota reddamus. Vel certe,
quia mane et otto sole, clare omnia cireumquaque vide-
mus; vespere autem superveniente, dubio visu caligamus.
Ideoque lumine lueernm, ut videamus quee volumus, indi-
gemus. Ilia Redemptoris nostri sacramenta, sive dicta,
qum liquido etiam juxta .ordinem humanee rationis pro
modulo nostro dignoseere suffieimus, jam quasi in die
eonspieimus. In quibuscunque autem ratio humana defi-
cit, sed sola nobis auetoritas scripturm sequenda est, illic
velut in noete oculus nostri intellectus caligat. Sed lucerna
verbi Dei pedes nostros, ne forte offendant, atque a via
 _58 DE TABERNACULO_ ETC.

veritatls exorbitent, adjuvat. Hinc etenim Petrus de sacra-

mento Dominieve fidei loquens air: Et habemus firmiorem
prophetieum sermonem, eui bene faeitis intendentes, quasi
lucernm lueenti in caliginoso loeo, donee dies lucescat, et
lucifer oriatur in cordibus vestris. Bene ergo dicitur: Et
adolebit incensum super eo Aaron suave fragrans, mane
quando componet lueernas, incendet illud, et quando col-
locat eas ad vesperum. Mane etenim Aaron incensum
super altari adolet, cure Dominus corda fidelium in his
qu_e jam intelligere valent arcanis veritatis, ad gratiam
compunctionis inflammat. Incendet illud et ad vesperum,
quando collocat lueernas, cum etiam ex eis qum necdum
capere queunt, quoniam et hvee sancta, quantum divina
esse non ambigunt, ad amorem eos cmlestium, ubi omnia
secreta patefiunt, informat. Fragratque suave thymiama,
cure subita compunetione divinitus tacti laehrymis solum
ac precibus vacate dulce habent. Bene autem sequitur:
Uret thymiama sempiternum coram Domino, _c.] Quia
nimirum neeesse est, ut animus post orationem et fletus ad
otiosa verba sire facta non divertat, sed in eodem se vi-
gore devotionis, quem in oratione suscepit, etiam finita
oratione custodiat ; juxta exemplum Annm, de qua orante
dictum est: Vultusque ejus non sunt amplius in diversa
mutati.
Non offeretis guper co thymiama compositionis alterius.]
In sequentibus hujus voluminis, e quibus aromatibus hoe
thymiama componi debuerit, nominatim designatur : stacte
videlicet et onyeha, galbano boni odoris et thure lucidis-
simo, qu_e cuncta ad signifieationem mternorum bonorum,
qu_e principaliter a Domino queerenda sunt, constat perti-
nere. Non est ergo offerendum super altari aureo thy-
miama compositionis alterius, quam quod Dominus statuit;
quia non aliud a Domino qumrere orantes quam quod ipse
jussit, quodque se daturum promisit; non aliud de illo
credere, quam quod ipse doeuit, debemus.
Non est offerenda super eo victima, _c.] Hme etenim
omnia ad altare exterius pertinent, qu_e incipientium et in
profeetu adhuc positorum vitam designant. Tant_e ham-
 LIBER TERTIUS. 359

que sublimitatis perfeetorum est vita justorum, ut nil in ea

carnale, quod Domino mactare habeant, valeat inveniri.
Et quidem libamina vini constat, nonnunquam magnam
grati_e spiritualis designare virtutem, hoc est, sive poculum
doetrin_e, seu calicem passionis, sire fervorem prveeipum
dilectionis, sive ipsam Spiritus Saneti perceptionem, aut
aliquid hujusmodi. Verum quotiescunque vinum libami-
hum cure carnibus offertur hostiarum, eorum profecto
juxta tropologicam expositionem designat sanetimoniam,
qui adhue aliquid de carnalibus coneupiscentiis, quod puri-
tati spiritus adversetur, et quod igne Saneti Spiritus in ara
eordis incendi debeat, habent. Perfeeti autem justi, qui
dieere possunt: Defeeit cor meum, et caro mea, Deus
cordis mei, et pars mea Deus in seeula ; quasi cessantibus
victimarum libaminibus, qum ad eeneum altare exterius
positum pertinent, sola intus in aureo altari aromata Do-
mino desiderii coelestis offerunt; quia de remissione pecea-
torum jam seeuriores effeeti, pro dilato solummodo regni
perennis introitu lugent, dulcibusque laehrymarum fluentis
stratum suum per singulas noctes irrigant. De quo vide-
licet altari adhuc bene subditur:
JEt deprecalritur Aaron super corr_ua ejus, _c.] Summus
namque sacerdos noster semel in anno obtulit sanguinem
suum pro peccato totius mundi. In illo videlicet anno, de
quo dicit ipse per Esaiam : Quia venerit prmdicare annum
Domini acceptum; hoc est, in toto hoc tempore, quo
ecclesiam sibi copulare dignatus est. Semel etiam unicui-
que credentium lavacrum sacri fontis, in mysterium sui
sanguinis, ad solvenda peccatorum vincula donavit, et pul-
chra omnimode figurarum distantia. Semel quidem per
annum pontifex in sanguine oblationis super cornua altaris
deprecari, quotidie autem thymiama suave fragrans super eo
incendere pr_ecipitur ; quia Dominus et Salvator noster,
qui quotidie fideles suos gratia internve compunctionis ac-
cendens renovat, semel eos hostia sui sangninis mortem
superans redemit ipsi fideles, qui quotidiana peccata quo-
tidianis abluere precibus ac lachrymis solent, semel in sacra-
mentum passionis illius absolutos sea peccatis omnibus
 _0 DE TABERNACULO_ ETC.

esse gaudent. Deprecabitur autem super cornua a|taris,

quia et ipse non solum inter homines conversatus pro
hominibus oravit ; verum etiam nunc ad dexteram Patris
in ccelestibus sedens, interpellat pro nobis, et in cordibus
eleetorum per fidem inhabitans, dum eos ad deprecandum
excitat, recte ipse deprecarinarratur. Deprecabitur autem
' Aaron super cornua altaris, cum electos suos Patri Domi-
nus, per memoriam earum quas fecere virtutum commen-
dat. Denique quasi cornua tangens altaris aurei de devo-
tione diseipulorum loquitur: Quos dedisti mihi de mundo,
tui erant, et mihi eos dedisti, et sermonem tuum serva-
verunt. Nunc cognoverunt, quia omnia qu_e dedisti mihi,
abs te sunt. Pro quibus etiam depreeans adjecit: Ego
pro his rogo, non pro mundo, sed pro his quos dedisti
mihi, quia tui sunt. Et quia propter merita et intercessio-
nes sublimium virorum, plerumque nostr_ infirmitati Do-
minus miseretur, recte subjungitur :
Et placabit super eo in generationitms vestris, _'c.] Placat
quippe Aaron super altare incensi, quando propterjustitiam
sanctorum, quos intercessores et patronos qu_erimus nobis,
propitiatur Dominus. Denique obsesso ab hostibus Eze-
chia, et auxilium ejus invocanti, ait: Et eivitatem halle
salvabo, et protegam earn propter me, et propter David
servum meum. Sic et Moyses pro populo peeeante inter-
cedens, patrum feeit memoriam, et quasi super cornua
depreeans altaris, Dominum plaeare curabat: Quieseat,
inquiens, ira tua, et esto plaeabilis super nequitiam populi
tui. Recordare Abraham et Isaac et Israel, servorum
tuorum, quibus jurasti per temetipsum dicens: Multipli-
eabo semen vestrum, sieur stellas c(_li. Possumus sane
h_ec altaria etiam ita interpretarl, ut _eneum quidem, in
quo carnes comburebantur et sanguis fundebatur hostiao
rum, omnem hujus temporis ecclesiam accipiamus, in qua
null/xs est absque peccato, etiam si unius diei fuerit vita
cjus super terram. Nullus qui non ex peeeato pr_evariea-
tionis Ad_e carnaliter natus, neeesse habeat in Christo
renasei, et spiritus ejus igne mundari. Aureum vero
altare, ipsum Dominum significet ; qui miro atque in-
 LIBER TERTIUSo _61

effabile ordine, ita carnem veram traxit ex Adam, ut a

peccato carnis Ad_e veraciter esset immunis; quomodo
altare qnidem utrumque ex unius ejusdemque generis
lignis factum, sed non utrumque erat auro coopertum.
Sed et in hoc altari nil carnale offerebatur, verum aromata
tantum adolebantur ; qnia Dominus preees sire lachrymas
effundens, non pro snis erratibus, qni nulli erant, sed pro
nostra hoc salute faciebat. Sicut enim arca intra velum
posita, hominem Deum sedentem ad dexteram majestatis
in excelsis signifieat ; ita altare extra velum quidem, sed
prope introitum ejus positum, eundem mediatorem Dei
et hominum potest figuraliter exprimere, inter homines
humanitus quidem conversantem, sed potentia divinitatis
ccelorum interiora penetrantem. Stabat altare incensi in
sancmari% ubi et candelabrum et mensa ; quia Verbum
caro factum est, et habitavit in nobis. Stabat arca intra
velum; quia idem Dominus Jesus post passionem re-
surrectionemque suam assumptus est in co_lum, et sedet a
dextris Dei. Super cujus cornua altaris deprecatur Aaron
in sanguine, qui oblatus est pro peceato, et plaeat super
eo, quod rogantes pro populo Dei, vel pro sua ipsorum
ignorantia saeerdotes per unigenitum Filium ejus sese ad-
juvandos, et per sacramentum passionis illius salvandos
esse confidunt, monente apostolo ac dieente: Per ipsum
ergo offeramus hostiam laudis semper Deo, id est, fruetum
labiorum eonfitentium nomini ejus. Quod de omnibus
etiam eleetis, membris videlicet summi sacerdotis, qui in
spiritu et veritate orant Pattern, convenienter accipi potest.
Cni autem melius quam hnic altari eonvenit, quod dicitur :
Sanctum sanctorum erit Domino, de quo in mundum
nascituro dixit virgini matri archangelus : Spiritus Sanctus
superveniet in te, &c. Descripta hucusque factura altaris
incensi, superest adhuc descriptio labri venei, in quo
lavarent manus suas ac pedes, ingressuri in tabernaeulum
sacerdotes ; sed prmmittitur unum Domini mandatum,
quod et nos breviter tangere, ac pro modulo nostro ex-
ponere convenit.
CAP. XIII. _y_ttdo tule_ 8_mfnarlg filiorum Israel, *yc.]
_6_ DE TABERNACULO_ ETC.

Hujus pr_eeepti oblitus est David, quando numeravit popu-

lure, ideoque plagam numerando eidem poputo conscivit.
Spirltuali autem sensu, summa filiorum Israel summam
omnium designat electorum, quorum nomina scripta sunt
in ccvlo. Singulique dant pro animabus suis pretium
Domino, cure ei in bonis operibus exhibent sedul_e
servitutis obsequium. Alioquin plaga eHt in eis, cum
fuerint recensiti ; quia nimlrum ultio perpetua manet eos,
qui fidelinm numero nomine tenus sociati, perfecta fidei
opera Domino offerre detrectant. Diciturque de talibus :
Non dabunt Deo placationem suam, nec pretium redemp-
tionis animm sum. Redemptio enim animve viri diviti_e
sure, ut Salomon air: sire temporales, scilicet cure eas
distribuerit dederitque pauperibus, ut justitia ejus maneat
in seculum seeuli; seu spirituales, hoe est, ipsa justitia
quam fecit, vel miserando pauperibus, vel alia bona faci-
endo. Dabit autem omnis qui transit ad nomen, dimidium
sicli, hoe est decem obolos ; quod non aliud aptius quam
observantia decalogi legis a nobis valet intelligi. Qui
enim hunc recte intelligere novit, omnem in eo et fidei
atque operis plenitudinem, et futurm promissionem re-
tributionis inesse cognovit. Denique in primis tribus
dileetio Dei, in sequentibus septem dilectio est proximi
comprehensa; et apostolo teste, Plenitudo legis est di-
lectio. Sed et aliud sacramentum nequaquam prmter-
eundum, eodem numero denario continetur. Nomen enim
Jesu apud Hebr_eos a litera jod, apud Grmcos a iota
incipit ; qum utraque in sua gente denarii est nota nu-
meri. Decemque obolos in pretium animm sum Domino
offerunt, qui in Jesum C]aristum credentes, signum nomi-
nis ejus, quod a denario numero incipit, in fronte et pro-
fessione proferunt. Et fortasse hujus gratia sacramenti
Dominus in evangelio testatur, iota unum de lege printer-
ire non posse; quia virtus decalogi, qum ibi continetur,
fidesque nominis ipsius, qum ibi mystice signatur, nulla
unquam potest infidelium perturbatione corrumpi.
Qui habelur in numero a vi#inti anrJs et 8uFra, dabit
pretiura.] Numerus vicenarius utriusque testamenti con-
 Lm_R TERT1US. 363

junetionem significat, legis videlicet, qu_ quinque libris

seripta est; et evangelii, quod quatuor; quater enim
quini faeiunt viginti. A viginti ergo annis habetur quis-
que in numero populi Dei ; quia ille solum est eleetorum
consortio dignus, quiet deereta le_s spirituatiter inteUeeta,
per gratiam adjutus evangelii, pro sua mensura et eapaci-
tate perficit, et de ejusdem gratim promissis mterna in
eoelis prmmia expeetat.
Dives non addet ad medium #icli, _;c.] _ sive magnus
est meritis quisque, ae perfectus, seu tener adhuc, et in
profeetu positus virtutum, cunctis eadem lex Decalogi,
qua Deum ac proximum diligat, imponitur.
Susceptamque pecuniam, quee collata est a filils Israel,
$yc.] Suscepta a filiis Israel peeunia, in monimentum
eorum coram Domino infertur, cure omne quicquid agimus
boni, in mterna apud Conditorem ae Judicem nostrum
memoria custoditur; quatenus ex eis, qum illi obtulimus,
bonorum operum fructibus propitius nobis fieri dignetur.
Servaturque eadem pecunia in usum tabernaculi, cure ex
bonis justorum aetibus sequentium in Christo fidelium
mores actusque confirmantur; ae tales fieri minores qui-
que eontendunt, quales fuisse eos, quos cure Domino
regnare norunt, agnoseunt. Notandum sane, quod pecu-
nia memorata, non juxta mstimationem vulgi, sed juxta
mensuram templi erat danda. Mensura namque templi,, dJs-
positio est divinm legis, quam in ecclesia sua Dominus ser-
vari prmeipit, et eujus tantum observantim mterna in futuro
pr_emia promittit. Cmterum si quis juxta plaeitum huma-
nm voluntatis Deo servire nititur, iste, qui juxta mensuram
tempfi peeuniam sum devotionis non obtulit, reprobata
et abjeeta oblatione plaga ultim_e animadversionis ferietur.
CaP. xxv. Facies et labium, _c.] Potest quidem hoe
labio sire labro, ut in sequentibus appellatur, prineipaliter
aqua baptismatis intelligi ; eujus lavacro necesse est pur-
gentur omnes qui eeclesim januas ingrediantur. Verum
quia inter tabernaculum testimonii et altare holoeausti
positum est, quia bis quotidie iidem ipsi sacerdotes, hoc
est mane et vespere, cum ingrederentur ad altare thy-
 _(_J_ DE TABERNACULO_ ETC.

miama Domino oblaturi, in co lavari pr_cepti sunt, aqua

autem baptismi non nisi semel lavari valemus ; consequen-
tius labrum hoc ablutionem nobis compunctionis et lachry-
marum commendat, qua semper opus habemus, maxime
autem cure mysteriis c_lestibus ministraturi appropiemus.
Quia enim altare holocausti, in quo carnes victimarum
Domino ineendebantur, extinctionem designat carnalium
eoneupiscentiarum per ignem Spiritus Sancti; altare veto
• thymiamatis puritatem signifieat eorum, qui sopitis per
omnia earnis illecebris, ac certamine vitiorum pacato, pro
sola expeetatione ac desiderio c0_lestis introitus lachrymas
fundunt amoris; recte prope altare holoeausti labrum
ponitur, in quo ab]uti saeerdotes ingrediantur tabernacu-
lure, et thymiama Domino incendant. Duobus namque
modis lachrymarum et eompunctionum status distinguitur;
quia primo neeesse est quisque ad Dominum conversus,
pro his qua_ commisit peceatis veniam fusis laehrymis pre-
eetur. Quod si comitantibus dignis p0enitentia_ fructibus
]ongo tempore perfeeerit, restat ut securior de aecepta
peecatorum venia effectus, jam desideriis inhiantibus
oportet venire tempus, quo mereatur inter beatissimos
angelorum choros faeiem videre sui Creatoris. (_uod qui
veraciter agit, nequaquam absque lachrymis, vel hujus vita_
]ongitudinem, vel illins tolerat dilationem, dicens de ista:
Het_ mihi quod incolatus meus prolongatus est; habitavi
cum habitantibus Cedar; id est, cure his qui in tenebris
errorum ac scelerum versantur ; quod vocabulum Cedar
sonat, ipse jam perpetu_e lucis gaudia suspirans multum
]aboriosam duxi vitam: qui quantum c_lestem patriam
sitio, tantum viciuiam pravorum, inter quos incola con-
versor, horreo. Dicens item de ilia: Sitivit anima mea
ad Deum vivum, quando veniam et apparebo ante faeiem
Dei ? Quam profecto sitim, quia sine laehrymis ferre nequi-
bat, sequentia verba deelarant: Fuerunt mihi lachryma_
mea_ panes die ac nocte. Ac si aperte diceret: Quo diu-
tius a videnda faeie Dei, ad quem ardenter sitio, diiferor,
eo dulcius pane laehrymarum, quas in ejus memoriam fun-
do, refieior. Igitur altare holocausti lachrymas insinuat
 LIBER TERTIUS. 365

p_nltentium de peccatis, qu_e gesserunt. Altare incensi

fletus exprimit g_udentium de bonis operibus, quve Domino
juvante perfeeerunt; ae desiderantium pr_emia, qu_e se
aeeepturos Domino remunerante confidunt. Qui nimi-
rum fletus tantum pr_ecellit priori quantum _eramento
aurum, quantum sancta sanctorum, ubi erat area Domini,
priori tabernaeulo, in quo candelabrum et mensa Domini
stabat, eonstat fuisse prrelata. Post altare veto holoeausti
labrum erat positum, in quo lavarentur, qui ad altare incensi
intrabant: quia nemo repente fit summus, sed proficienti-
bus meritis quisque primo debet beUa vitiorum devineere,
deinde a Conditore suo cure eompunetione lachrymarum
supplex impetrare, ut pro ingressu regni dulces fundere
fletus possit, qui pro timore pmnamm pridem fundebat
amaros. Quid autem basis, in qua idem labrum erat
impositum, aptius quam ipsum desiderium regni et vitre
ecelestis aeeipiatur? eujus nimirum eausa tanta fit, ut
perfecti ae summi viri quotidiano se laehrymarum fonte
diluant; et quod needum perfeete videndo valent gaudium
internee quietis, saltem suspirando degustent. Nam quia
hoc lavaero, quod inter tabernaeulum et altare positum
est, perfectorum laehrymre figurentur, testantur ipsa verba
quibus dicitur: Et missa aqua lavabunt in ea Aaron et
filii ejus manus suas ae pedes. Neque enim quisquam de
plebe ibi lavari; sed ipse pontifex jussus estet filii ejus,
videlicet sacerdotes gradus inferioris_ quod magnorum
virorum, sieur perfeetior vita, sic et eompunctio solet esse
sublimior. Non autem hoc ita dicimus, quasi soli altaris
ministri hujusmodi compunctionis, vel possint habere, vel
debeant virtutem ;sed memores sermonis beati Petri apos-
toll, qui quo cunctls fidelibus loquens, de angulari lapide,
qui est Christus, ait : Et ipsi tanquam lapides vivi, super-
_lifieamini riotous spirituales, sacerdotium sanctum, offe-
rentes spirituales hosfias. Et quod Joannes in Apocalypsi,
Beatus, inquit, et sanctus, qui habet partem in resurrec-
tione prima; in his seeunda mors non habet potestatem,
sed erunt sacerdotes Dei et Christi. Admonemus omnes
366 DE TABERNACULO, ETC.

fideles mystico sacerdotum nomine censeri, utpote membra

Christi videlicet sacerdotis _tern_. Quibus etiam beatus
apostolus Pauius, quid vietimarum offerre debeant, osten-
dit, dicens: Obseero vos, fratres, per miserieordiam Dei,
ut exhibeatis corpora vestra hostiam viventem, sanctam,
Deo placentem. Non ergo solum ministris sacri altaris,
sed et omnibus per£ectis in quocunque gradu positis hoe
]avacrum posuit Moyses; quia lex Dei generaliter cunetis
fidelibus _atiam salutifel_ compunetionis pr_dicavit.
Quod si in persona Aaron ipsum magnum pontifieem
Dominum Salvatorem aecipere volumus, eonstat etiam
eum hujus aqua ]abri, priusquam ad altare oblaturus in-
traret, esse lotum; quia priusquam tbymiama sui saero-
sancti eorporis propter salutem nostram in altari crueis
incenderet, pro nostro amore etiam laehrymas fudit, quod
in resuseitatlone Lazari celeberrime innotuit. Bene
autem additur :
Ut offerant in eo thymiama Domino, 3yc.] Mors etenim
timenda est anim_e spiritualis, et eetema, si quis ad minis-
terium altaris eleetus thymiama orationum Deo reddere
negligit. Mors timenda est, si quis ad sacrosancta mysteria
absque speciali ablutione eompunctionis intrare, et sancta
Domini communibus manibus tractate prmsumit. La-
vent ergo manus sum ac pedes in aqua labri _enei, et sic
ad altare accedant. Abluant ergo laehrymis aetus et inees-
sus, ae deinde mnrms ad eontingenda Christi mysteria
proferant, pedumque gressus in atria Domini ponant.
Quod tuque prmeeptum reor his qui eorundem sacramen-
torum pereeptione mundandi sunt, ut eautiore cura prius,
aetus suos eogitatusque discutiant, eventilent, purgent,
ac sic ad partieipanda fidei saeramenta proeedant, ne
audire mereantur illud Apostoli: Ouicunque enim man-
ducat et bibit indigne, judieinm sibi mandueat et bibit,
non dijudieans corpus Domini ; id est, nequaquam edu-
lium vivi panis a eommunium esearum vilitate cauta et
solieita est mente seeernens. Hmc de labro et introitu
ad altare possunt etiam hoe modo multum utiliter aecipi;
 LIBER 'PERTIUS. 367

quamvis prineipaliter illud altare interna orationum spiri-

tuaUum vota signifieet. Diligentius veto intuendum est,
quod in eonclusione subjungitur :
Legitimum sempiternum erit ipsl, _c.] Etsi enim labrum,
sive altare, quod fecit Moyses ablatum, si sacerdotium, quod
constituit novo ecelesim sacerdotium mutatum est, nihilo
minus sempiternum manet legitimum lavacri, et incensi
spiritualis in vita fidelium ; quod per thymiama illius
altaris, aquamque illius labri typice signature est; sieut et
plura alia, qum lex fieri jussit, sive perpetuo agenda vel
celebranda prmdixit, ad literam quidem observari cessa-
runt ; sed juxta typicam intelligentiam spiritualiter obser-
varl a sanctis nunquam cessabunt, testante illo, qui non
venit solvere legem, sed adimplere: Quia iota unum aut
unus apex non prveteribit a lege, donec omnia fiant. Nam
et nostra humilitas ad illud semen pertinet, de quo dictum
eat : Quia legitimum sempiternum erit ipsi, et semini ejus
per suecessiones; non quidem de Aaron stirpe naseendo,
sed credendo in eum, in quem Aaron cure sanctis ejus _evi
credidit; de quo promissum est Abrah_e, Quia in semine
tuo benedicentur omnes familive terrve. Quarum mentio-
nero familiarum faciens Esaias ait, Omnes qui viderint
eos, cognoseent eos ; quia isti-sunt semen, eui benedixit
Dominus.
 IN SAMUELEM PROPHETAM,

ID EST, LIBRUM PRIMUM,

ALLEGORICA EXPOSITIO.

STUDIUM nobis frequentiamque legendi ae meditandi

literas sanetas eommendans apostolus ait: Qumeunque
enim seripta sunt, ad nostram doetrinam seripta sunt; ut
per patientiam et eonsolationem seripturarum spem ha-
beamus. Et alibi: Omnia in figura eontingebant illis.
Seripta sunt ad eorreptionem nostram, in quos fines seeu-
lorum devenerunt. Sed et beatus apostolus Petrus Do-
minie_e inearnationis, passionis, et posterioris glorke tem-
pora eommemorans, dieit inter eaetem : Et omnes prophet_e
a Samuel, et deineeps qui loeuti sunt, etiam annuntiave-
runt dies istos. Si enim ad nostram eorreptionem, doe-
trinam, vel eonsolationem omnia seripta sunt, nee soli
Hieremias et Esaias, emterique tales, qui verbis futura
signifieaverunt, sed et Samuel, Jonas, et Ezra, eorumque
eonsimiles, qui pr_eterita, vel sua, vel aliorum gesta sive
dieta eonseripsere, dies istos, hoe est novae grati_e luce
radiantes insinuant; insistendum nobis summopere est,
et pro suo euique modulo, Christi juvante gratia, nitendum,
ne ea qu_e propter nos seripta sunt, nostro nos torpore vel
ineuria quasi aliena prmtereant. Sed quo sensu in his
eorreptionem, qua ratione doetrinam, quo intelleetu con-
solationem naneiseamur, qualiter omnia dies istos loquan-
tur et annuntient, solieite ae vigilanter intendamus; imi-
tantes pro eaptu nostri ingenioli seribam ilium doetum in
regno ecelorum, qui profert de thesauro suo nova et vetera.
 ALLEGOI_ICA EXPOSITIO_ ETC. 869

Nam si vetera tantummodo de thesauro scripturarum pro-

ferre, hoc est, solas literm figuras sequi Judaico more
curamus, quid inter quotidiana peccata correptionis, inter
crebrescentes _erumnas seculi consolationis, inter innu-
meros vitae hujus errores spiritualis doctrin_e legentes vel
audientes acquirimus, dum aperto libro, verbi gratia, beati
Samuelis, Elcanam virum unum, duas uxores habuisse
reperlmus ; nos maxime, quibus ecclesiasticm vitro con-
suetudine longe fieri ab uxoris complexu, et coelibes ma-
here propositum est ; si non etiam de his et hujusmodi
dictis allegoricum noverimus exsculpere sensum, qui nos
vivaciter interius castigando, erudiendo, consolando refi-
eit ? Unde tuo erebro dileetissime ae desiderantissime
omnium qui in terris morantur antistitum, Acca, provo-
catus hortatu, tuis fretus orationibus, memorati prophetae
qui tunc vocabatur Videns, scripta perlustrans, si quid
donante illo qui ei multa spiritualia dedit videre, spirituale
ac mysticum potuero contueri, literis mandare curabo.
F.t post qualemcunque expositionem beati Lucre dictorum,
quibus evangelicos, vel ipsius Domini vel apostolorum
ejus aetus describit, etiam hunc sanctissimum Domino
ex matris utero Nazarmum, non minus suis in scriptis
evangelistm, quam historici functum officio probare sata-
gain ; quippe quiet ipse omnia mediatoris Dei et homi-
hum, hominis Jesu Christi sacramenta, figurato fidelis
hlstorivc, sed plenissimo designavit eloquio. Denique ut
_,
de cmteris taceam, si unius David, locum nativitatis, offl-
cium pastoris, ruborem ac pulchritudinem aspectus,modum
unctionis, insigne virtutum, pondus tribulationum, et pro-
missi olim regni gloriam, recte consideres, quanta in his
singulis fidei et veritatis evangelicae congesta mysteria
sint, cernas. Verum hvee suo loco planius; nunc ex
ordine injunctum opus, superno solum fidens auxilio, et
patrum vestigia sequens, aggrediar. Et si quidem mul-
torum, ut desidero, meus sudor utilitati et commodo pro-
fuerit, multa me donandum mereede cure iUis a Domino
spero; sin autem, nec mihi tamen mea solertia, qua_ me
tanto tempore laboris hujusce otiosum esse, supervacuisve
VOL. Vn. Bb
370 A LLEGORIC.AEXPOSITIO

rebus animum indulgere non sinit_ infruetuosa existere

poterit. Ergo age videamus, propheta Samuel, qui locutus
est, et annuntiavit dies istos, quod ejusdem locutionis et
annuntiationis sure feeerit initium ; et ex ordine disse-
rentes, beati Petri apostolorum prineipis adjutorio, qui
cuncta quibus diebus sint aptanda perdocuit, qualiter
singula sint eisdem diebus aptanda qu_eramus.

LIBER PRIMUS.

IN CAP. I.

CAP. I. Fuit vir un_ de Ramathaim Sopldm, Elcana,

8;c.] Prima beati Samuelis lectio typiee designat unum
eundemque Dominum Christum, synagoga_ pariter et ec-
clesiae Redemptorem semper, Rectoremque credendum ;
unius, de justitia se legis, suveque credulve prolis ubertate
jaetantis ; alterius, sure longve desolationis injurias humili
apud ejusdem sui Redemptoris misericordiam devotione
deflentis, ideoque redamantis eum redemptoris sublimi
consolatione respirantis. Ramathaim, sicut in locorum
libris invenimus, est civitas in regione Thannitica, juxta
Diospolim, unde fuit Joseph, qui in evangeliis de Arima-
thia scribitur. Sophim autem mons Ephraim in loco
Ramathaim, quam vetus editio Armathem posuit. Inter-
pretatur autem Ramathaim, excelsa eorum: Sophim, spe-
eula: Ephraim, frugifer sire erescens: Elcana, Dei pos-
sessio. Fuit ergo vir unus de excelsa eorum, id est,
virorum specula, de monte frugifero et creseente, et nomen
ejus Dei possessio. Unus Dominus, una tides, unum
baptisma, unus Deus, qui dilectam sibi semper habet,
consecratque mansionem in spiritualibus fidelium eordibus.
Quae, transcensa conversatione terrena, toto mentis adnisu
supernum sapientive lumen speculari desiderant, illum
possidens montem, qui destructam mundialis imperil
pompa, erevit fruge eredentium populorum, et imptevit
omnem terrain. De quo psalmista : Et exaudivit, inquit,
me de monte saneto suo, id est, Redemit me per hominem,
 IN LIB. I. SAM_ CAP. Io _|

quem singularitcr sanctum auscepit. Omi videlicet vir

unus, id est, homo Christus, suum ipse nomen exponens
air: Dominus possedit me initium viarum suarum. Sed
hoc et juxta literam notandum, quia non frustra, neque ex
supertiuo scripture est, Fuit vir unus ; cum sufficere posse
videretur, Fuit vir de Ramathaim: vel congruentius dicl
potuisset, Fuit vir quidam; sicut etiam aliqui eontra tidem
Hebraica_ veritatis interpretari sunt ausi. Sed hoc quod
additur, Unus, ad titulum laudis Elcana_ respicit, qui vide-
licet, juxta apostoli monita, stabilis existens et immobilis,
abundans in opere Domini, semper non fuerit circumductus
omni vento doctrinm. Sapiens enim permanet ut sol.
Nam stultus sicut luna mutatur. Cujusmodi vlris et hoc
aptissime eongruit, ut in excetsa mentis specula positi, et
frugifero virtutum culmine gaudentes, Dei possessio vo-
centur. Nee solum quilibet unus perfectorum in Christo
recte vir unus appeUatur ; verum multitudinis credentium
erat cor et anima una, imitantes juxta modulum suum
ilium cui dicitur, Tu autem idem ipse es. At contra,
reprobi non solum in personis pluribus, vel diverso errore
peccantibus multi sunt; seal et singulus quisque eorum,
ob multivolum variantis animi motum, multus est. Cor
enim stultorum dissimile erit, et vir duplex animo incon-
stuns est in omnibus viia suis. Uncle et eorum ipsa_ qui-
bus militant civitates, Una confusio ; et haec Chald_eorum,
id est, ferocium, vel quasi d_emoniorum ; alters visio pacis
nuneupatur, cujus artifex et conditor iUe vir unus est, de
quo dicitur, Audi Israel, Dominus Deus tuus unus est.
Chorus, videlicet ille unius moris in domo, q_i canit:
Unam peril a Domino, hanc requiram, ut inhabitem in
domo Domini omnibus diebus vita_ me_.
Et nomen (inquit) ej_ Elcana, _c.] Nomlna patrum El-
can_ vitam, tidern, virtutes et sublimitatem pandunt
eorum, in quibus et per quos solet Dominus spiritualiter
nasci, id est, quorum actu vel atttatu tides et dilectio illius
cordlbus, in quibus ante non erat, infunditur. Hicroam
quippe, misericors : Heliu, Deus meus ejus : Than signum,
Suph speculator: Ephrateus, nber sire pulverulentus
Bb2
372 ALLEGORICA EXPOSITIO

dieitur. Et vitam sanetorum miserieordia plurimum

roborari docuit, qui ait : Date eldemosynam, et eeee omnia
munda sunt vobis. Qui vero incarnatione Christi re-
demptos credunt, Deum suum ejus reete confitentur, quia
sempiternus illius Pater, Dominus eceli et terr_, ab as-
sumpt2e hurnanitatis tempore, Deus etlam ccepit ipsius
existere ; uncle dieit, De ventre matris mere, Deus meus es
tu. Virtutes quoque et opera sanctorum, signum fuisse
venturi, docturi, et qum deeebat acturi in came Christi
testatur, cure ipse dicit: Et in manibus prophetarum
assimilatus sum. Et de Moyse loquens in evangelio:
De me enim, inquit, ille scripsit. Quod si legitur filii
Thau, id est, testamenti, vel errantis, et hoc illorum vir-
tutibus nomen congruit, qui dicere norunt; sive enim
mente excidimus, Deo ; sire sobrii sumus, vobis; et nos
stulti propter Christum. Sed quod stultum est Dei,
sapientius est hominibus. Denique Paulus ante judices
seculi stans catenatus ; quia dieendi facuitate accepta, non
de vinculis, quibus onerabatur exterius, sed de fidueia
virtutum, de quibus intus gloriabatur, perorabat, audivit:
Insanis, Paule, multm te liter_e ad insaniam provocant. Et
Salvator ipse loquitur ad Patrem: Deus, tu scis insipi-
entiam meam. Quem in evangelio, et propinqui quasi
mentis impotentem ligare cupiebant, et adversarii d_emo-
nium habuisse sugillabant. Speculator vero coelestium gau-
diorum, quod animus eleetorum sit solus, ignoratque de
fllius vitro gaudio, nfl speculari didicit. In talium ergo
pectore, et ex talium ore vel opere semper fide, spe, et
carltate generatus Salvator, pulverulentus et uber appel-
lari ad tempus simul, et apparere dignatus est, dum carnis
fragilitatem suscipiens, peccata nostra portavit in corpore
suo super lignum. Et ejusdem sum victimre singularis
ubertate regnum mortis destruens, vitae nobis in perpetuum
reseravit ingressum. Verum juxta historiam intuendum,
quod Ephrateus dicitur Elcana, non quia de Ephraim
stirpe, sed quia in sortis illius civitate natus est. Namque
eum fuisse Levitam, hoc est de filils Isaac, filii Caath, filii
Levi, verba dientm narrant.
 n_ LXB. I. SA_. CAP. I. 373

Et habuit duas uxores, _ye.] Anna, qua_ gratia ejus

dicitur, eeelesiam: Phenenna, qum eonversio, synagogam
demonstrat. Et bene prior Anna, seeunda Phenenna ;
quia prima mundi tempora sanetos habuere, qui similem
nobis vitam degentes absque c_erimoniis legalium saerifi-
eiorum, sabbatorum, neomeni_e, cireumeisionis, et diver-
saturn purifieationum, ex sola fidei justitia Deo plaeerent,
sola se Christi gratia, ex quo ejus inearnatio patribus
ostensa est, sperarent esse salvandos. Ae sic demure
synagoga_ est de _Egypto ad Dominum eelebrata con-
versio.
Fueruntque Phenenn_e filii, _yc.] Synagoga semper, ex
quo Domino desponsata est, spirituales ei filios non desinit
generate doeendo. Gentilitas autem, etsi ipsa in aliqui-
bus, tametsi paueis, ejus grati_e nunquam subdi eessavit,
non ei tamen liberos, qui spiritualiter viverent, preedieando
gignere potuit; quia nee testamentum ejus palam, neque
prophetias, neque angelornm meruit oraeula percipere.
Et ascendebat vir ille de civitate sua statutis dielms, _c.]
Aseendebat Dominus de eommuni vita fidelium ; h_ee est
enim eivitas Dei nostri in monte saneto ejus: in sanetis
suis profieientibus, et aseendentibus de virtute in virtutem,
ut statutis diebus ; hoe est, per singula divin_e eognitionis
incrementa, cor illorum accenderet ad adorationis bonae-
que operationis offerenda libamina; et h_ec in custodia
divinee legis, in qua solum peccata humilibus omnia di-
mitti, et eveUi possunt de laqueo pedes eorum, qui oculos
semper habent ad Dominum ; ubi tantum qu_eri debet, et
inveniri potest ille qui dicit: Ego sum qui sum. Unde
bene Silo interpretatur avulsio, vel dimissio, sive ubi est
ipse ; significans ipsam legem, qme bene proficientibus in
sua justitia praecipit, Qu_erite lheiem ejus semper.
Erant autem ibi duo filii Heli, t_c.] Heli, Deus meus:
Ophni, discaleiatus: Phinees, os mutum dicitur. Erant
igitur, imminente Dominicm incarnationis tempore, sacer-
dotes Domino consecrati, in lege boni quidem sacerdotii,
et reete eredentium saeerdotum filii: sed actionis prmdi-
eationisque debitze gratia destituti; neque aperture ad
374 ALLEGORICA EXPOSlTIO

doctrinam oris officinm, neque ad ambulandum in via

immaculati recti gressus habentes ornatum.
Venit ergo dies, et imrnolavit Elcana.] Venit transacta
legis umbra, novae gratiae hLx, et possessio Dei, videlicet
Christus in came visibilis ; homines ceelestia docuit, pari-
ter et concessit amare, sperare, et eredere. Quae enim
suos facere donat, ipse facere dicitur, teste apostolo, qui
dieit: Deus enim est qui operatur in vobis et velle et
perficere pro bona voluntate. F,t ipse Spiritus postulat
pro nobis gemitibus inenarrabilibus; videlicet, quia pos-
tulate nos, et gemere sun gratia facit. Unde et supra non
immerito in ascendente, adorante, et sacrificante FAcana,
intelleximus eum qui ascensus in corde beatorum disposuit
in convalle lachrymarum, eosque adorare, et bonis docet
operibus insistere.
Deditque Ptwnenn_ uxori suee, _yc.] Dedit Dominus in
came patiens humana, et ad divina provoeans, synagogue
et eunctis in ea credentibus, timentibusque se pusillis
cure majoribus, diversas virtutum opemtiones, divisiones-
que gratiarum. Eeclesiae vero gentium, quae in paucis
adhuc credentibus erat, verbi gratia, Centurione et Syro-
pho_nissa muliere, his quoque qui ascendentes, ut ado-
rarent in templo in die festo, dixerunt ad Philippum:
Domine, volumus Jesum videre; et caeteris talibus, fidei
tantum solius munera contulit. Charismatum veto gratiam
interim dare distulit. Et haec tristis agebat, quia ecelesiam
qualem futumm noverat, et in centurionis ve] praefatae
mulieris fide laudaverat, diligebat; quamvis adhuc supernae
eonsilio bonitatis a pereipiendis ejusdem fidei sacramentis
dilatam. Uncle passionis hora instante, Trisfis est, in-
quit, anima men usque ad mortem; non dixit, tristis
propter mortem, sed usque ad mortem ; quia videlicet per
ipsam mortem destructurum se noverat eum qui habebat
mortis imperinm, postque mortem se ad salutem gentinm
gaudebat esse perventurum.
Affli#ebat quoque earn vemula ejus, _c.] Affligebat syn-
agoga gentilitatem, exprobrans earn a Deo propter scelera
ingentia neglectam, nee Dei colloquium, nec oracula pro-
 IN LXB. X. SA_. CAe. L 375

pbetarum, qulbus accepta Deo proles animarum gignere-

tur, potuisse mereri; atque ideo vulvam mentis ejus
spirituali virtutum ccelestium, vel credentium populorum
semine privatam.
Sicque faciebat per singulos annos, _yc._ Templum Do-
mini, tabernaculum testimonii vocat, quod ad hvec usquc
tempora mansit in Silo. Singulos autem annos vel singu-
las virtutes aceipe, quibus s3magoga profieiebat in domo
Domini; gentilesque, quod ab hac longe essent arguens,
provocabat in fletum. Vel certe ipea longs datm legis
tempora intellige. Legens enim sacram seripturam, in-
venies egrediente Israel ex 2Egypto, quando desponsandi
Deo, ut its dixerim, synagoga_ c_pit tempus adesse, vulgus
quoque advenarum cure eo venisse non paucum, simul lega-
llbus Domino sacrandum jungendumque mysteriis ; atque
ex hinc usque ad tempus Dominic_e incarnationis, nun-
quam ibi defuisse qui dexteris crederent. Sed tant_e per
omnia paucitatis erant, et paupertatis, utpote incol_e, pere-
grini et abjecti, ad plebem integram, et patrio in solo
morantem, ut fientes ad pedes Domini, cibumque l_etiti_e
spiritualis, et panis vivi, qui de cvelo descendit, capere
minus idonei, saltem cadentes de mensa Domini micas,
instar catulorum, sint sperare et postulare contenti.
Dixit ergo ei Elcana vir _us : Anna, cur ties ? _c.] De-
cem filii propter decalogum legis acceptores sire observa-
tores significant. Consolatur ergo Dominus eeclesiam, ne
grave ferat, quod non ei sieut synagogue legislatio, non
promissa, et testamentum, non credita sint eloquia Dei;
sed summo gaudio recreetur et exultet, quod omnibus his
donum majus melioremque gratiam, ipsum Mediatoris Dei
et hominum, hominis Jesu Christi, quem expeetare et
sperare non noverat, suscipere jam meruerit adventure.
Non solum autem h_ec lectio diversum utrinsque populi
stature, verum etiam diversa in utroque illo populo per-
son arum dissidentinm merits, diversa meritorum pr_emia
figuraliter exprimit. Semper etenim Christus hnmiles
nitentum lachrymas plus quam rigidam superborum justio
tiara dilcxit, dileeturus est _ neglectoque fastu Pharis_ei,
37'6 ALL_GOR1CA _XVOSlTIO

quo se de completis legalibus mandatis quasi decem filio-

rum prole fwcundus extoUit, in curva potius publicani
dignatur lamenta respicere.
CAP. 1i. Surre_it autem Anna, 3yc.] Hmc lectio typice
devotam sanetm eeclesim monstrat humifitatem, qum Ju-
dmorum doetoribus partita insultantibus, partita fidei an-
nuentibus, ipsa vel in suo populo Christum per fidem
spiritualiter nasci, vel suum populum desiderat in Christo
spirituafiter renasci.
_urrearit aulem Anna, 3;c.] Surrexit ecclesia de longo
desolationis sum moerore, acecpta jam Domino supplicandi
fiducia. Postquam corpore cjus sacrosancto refecta, et
pretioso sanguinis ejus calice est inebriata ; et manentibus
adhuc in Judaisino ; quasi in solo doctoribus, veterisque
saeerdotii super cathedram Moysi ministris, aditum regni
ccelestis observantibus, ut et ipsi intrarent, et eos qui
voluissent intrare, docerent; ipsa lachrymis et precibus
e_pit a Domino qumrere donao qu_ ante eognita vel per-
cepta incarnationis ejus mysteria jam pr_sumere nequi-
verat.
Et votum vovit Anna, _yc.] ¥ovet ecclesia, si nationibus
vcrbum committatur, et fidei gratia tribuatur, populusque
ex eis fortis virtutibus oriatur, serviturum hunc Domino
usque ad tempora gentium impleta, neque unquam in
exemplum Judmorum Baalim et Astarot, cmterisque por-
tentis gcntium, genu esse flexurum. Vcrum si dies alle-
gorice virtutes inte]ligas, omnes dies vitro sum Domino
datur; quicquid honestum vivit, qulcquid lucidum mente
vel corpore gerit, non sibi tribuit, sed cure apostolo pro-
testatur: Gratia autem Dei sum id quod sum.
Et novacula non ascendel super caput ejus.] Et redargutio
peccati non violabit ejus conseientiam; sed in quantum
homini possibile est, onmes suos eogitatus, sermones, et
actus, qui velut de eerebro cordis sensim prodeunt, quasi
verus Nazarmus Christo consecrate satagit. Denique apos-
tolorum, quia sancti sunt, eapilli de eapite perire non
possunt. Leprosus autem immundus, et eapta hostibus
mulier, cmterique tales, cunetos non solum capillos, sed et
 IN LIB. I, SAM, CAP. Io 377

totiua coi'poris piloa, quia nequam aunt, et polluti, jubentur

radere ; ut reciaa superflua levitate mortalium aetionum,
quiequid in eis viv_e perfeetionis inventum sit, lieentius
consecretur auetori. H_ee autem dicimus, non quod ali-
quem sanetorum vitam hane sine peeeati sorde transegisse
credamus, aut tdli prveter Christum eonvenire quod dieitur :
Et omnia qua_eunque feeerit, prosperabuntur ; sed quod
omnes studere debeamus servire Domino in sanctitate et
justitia coram ipso omnibus diebus nostris ; juxta eum qui
dixit, Juravi et statui eustodire indicia justitive tuve. Nee
tamen frustra pr_edieatur alibi, dieens: Et non intres in
judieio cure servo tuo, quia non justificabitur in con-
apeetu tuo omnis vivens. Unde verius h_ec Anna_ verba
possunt ab ecclesia de ipso Domino dicta intelligi ; quem
ilia semper desiderat in suo auorumque peetore novm
gratis virtutis generari. Ipse enim solus veraeiter, quia
sine peceato vixit in came, omnes dies vitae sure Domino
datus, nil in se omnino quod p_nitendo reseearet, invenit.
Factum eat ergo, cura illa multiplicaret preces, 3ye.] Fae-
turn eat, cum multiplicari inciperet ecclesia per orbem,
multiplieari nova devotionis ejus insignia, cujus laus non
ex hominibua sed ex Deo eat, ut sacerdotes Jud_eorum
opera considerarent ejus apparentia foras, utrum videlicet
gent[liter an Judaiee viveret. Porro illa Judaismo paula-
tim relicto, fidei potiua qum corda purificaret, myateria
sola aeeuta, fidei sapientia invisibili Christo plaeere gavisa
es_
Tanlumque labia illius movebanlur, 3jc.] Eeelesiastiea
plane operatio, et divino respectu dignissima, qu_e et ipsa
Domini hortamenta devotione pr_ecessit, dieentis : Intra in
eubiculum tuum, et clauso ostio, ora Pattern tuum in
abacondito.
._Estimavit igitur ears Hell temulentarn, _;c.] 2Estimavit
superbia sacerdotii 3udaici conversam gentilitatem pecea-
torum adbuc conturbatione pr_egravatam, dixitque ei:
Usquequo originalis culp_e vinculo rea teneberis ? cireum-
eisione mundare, et sic in proselytorum numero salvare.
Responden8 Anna, Nequaquara, inquit, Domine mi, _;c.]
378 ALLEGORICA EXPOSITIO

Respondens ecclesia de gentibus, Nequaquam, inquit, o

sacerdos Jud_e_e, putes oneratam peccatis, qure baptismatis
fonte, saerique corporis et sanguinis participatione jam
purgata templum Christi intus facta sum. Condelector
enim legi Dei secundum interiorem hominem ; nec jam
peccatrix, sed tamen infelix nimis ancilla tua ego sum ;
quem jure Dominum voco, quia me tam antiquo electionis
tempore prveeessisti. Quis me liberavit de corpore mortis
hujus ? gratia Dei per Jesum Chrstum; cujus ideo sacris
pedibus aeclivis, liquefaetam dllectionis igne animam in
conspectu pietatis ejus per lachrymas effudi.
Ne relmtes ancillam tuam quasi unam de filiabus Belial,
_yc.] Ne me compares animabus dJaboliea fraude deeeptis ;
quia ex toto eorde poenitentiam agens eommissorum ab-
renuntiavi satan_e, et omnibus operibus ae pompis illius:
insuper et jugum Christi suavissimum, quod file dudum de
eollo suo superbus exeussit, uncle et Belial, id est absque
jugo appellari meruit, sedula suseepi.
Tune Heli ait ei : Vade in pace, 3yc.] Quam prigs ebrie-
tatis notaverat, modo aeeepta faeti sui sanetifieatione bene-
dieit ; et principes sacerdotum invidi, salutaria ecepta deri-
dentes ecclesi0e, velut ebriorum simifia spernebant. Quo-
rum tamen nonnu]li postmodum cognita de his divina
voluntate, annuere eredentibus, et auxilium curabant im-
pendere ; sed et multi ex eis qui Spiritu Sancto loquentes
apostolos, musto plenos dicebant ; audita ratione veritatis,
quocl prius irrisere mysterium, credentes aceipiebant.
El abiit muller in viara suam, et comedit, _c.] Et pro-
fieiebat ecclesia spe supernve pietatis, erecta in fidem
dilectlonemque Christi, qui est via, veritas, et vita; con-
solatoriisque et confortatoriis saerm scriptur_e dapibus
refeeta, nuUis exinde pressuris aut blandimentis ab illo
quem semel agnovit Deo veto, potuit in errorum diversa
mutari. Pamsti enim, inquit, in conspeetu meo mensam
adversus eos qui tribu]ant me.
JEt surrexerunt mane, et adoraverunt, 3ye.] Profectus
eeclesi_e ereseentis ostenditur, Prima surgit sola ad oran-
dum Anna, nee hora qua oratum est exprimitur; nunc
 IN LIB. I. SAM,, CAP. I. _9

aecepta benedictione sacerdotis surgit mane, nec sola, sed

cure viro et tota ejus familia precibas instat. Primo in
paucis ecclesia Dominum qumrebat, at ubi susceperat a
fidelibus Jud_eorum doctoribus incrementa fidei, diseussis
jam tenebris gentifitatis, A finibus, inquit, terr_e ad te
elamavi; tanta cmlestis muneris gratia redundans, ut
ipsum quoque Dominum, videlicet virum suum orans,
advocatum apud Patrem non dubitetur habere.
Reversi_t_e sunt, et venerunt, _;c.] Ramatha interpretatur
altitudo. Etnos ergo completa oratione, ut postulata
obtineamus, ut post luctuosam mentis infructuos_ sterili-
tatem, saerando Deo valeamus virtutum germina proferre,
non ad supervaeua foras agenda, sed ad nostrm conscienti_e
fide et veritate sublimata studeamus habitaeula reverti.
Nee sit vultus noster amplius in diversa mutatus, sed in
eodem quem in oratione eonceperit, etiam post laehrymas
eonsumptionis ardore et devotione persistat.
CAP. lII. _'OgnOO/t autcIl_ Elcana Annam uaToremsuam,3ye.]
In hae leetione suos ecclesia filios fide eoneeptos, baptis-
mate genitos, doetrina ablaetatos, eonversationis sincer_e
munere eommendatos, soeietati eatholicm unitatis, qu_e ex
Jud_eis fidelibus originem dueit, imo ipsi Domino, qui
eeelesiam regit_ eunetis suae vitae diebus servituros aeeom-
modat.
Cognovit igitur Elcana ua_orem suam, t_c.] Misertus est
Dominus loeupletand_e per suam gratiam eeclesize g_ntium,
et misso per praedicatores semine verbi sui, reminisei et
converti ad se praecepit omnes fines terr_e.
Et factum est post circulum dierttm concepit Anna, _c.]
Faetum est post illustrationem plurimse seienti_e spiritualis,
et virtutum ostensionem, quibus coruseaverunt apostoli
orbi terrm, eoncepit gentilitas catechizando, et peperit
baptizando populum Deo credentem, imo creditum suo in
populo Deum. Utrumque enim reete fatendum, non solum
ratio fidei ae veritatis, sed et ipsum Samuelis nomen inti-
mat. Interpretatur enim, ibi ipse Deus, sire nomen ejus
Deus. Ibi ipse Deus in populo, qui nascetur, quem fecit
Dominus. Nomen ejus Deus, cujus videlicet, nisi ejus
 _0 ALLEGORICA EXPOSITIO

qui ut se semper in suis per gratiam nasciturum signifi-

caret, air : Quicunque enim fecerit voluntatem Patris mei,
qui in cce|is est, ipse meus frater, soror et mater est. Nec
novum videatur alicui, quod ejusdem Annm et virtun et
filium, Christi typum gestare dixerimus ; quia profecto
idem Mediator Dei et hominum, sanct_e ecclesia_, quam
gubernat, sponsus simul et filius est ; sponsus, earn semper
ut credat, speret, amet, adjuvando; filius, nuper in cre-
dentium, sperantium_ amantium corda per gratiam ve-
niendo.
Ascendit autem vir Elcana, _yc.] Unusquisque in suo
sensu abundet. Aseendit Dominus et ecclesia perfecto-
rum, qu_e est domus, et sedes ejus, ad offerenda Patri qui
est in coelis, suorum vota operum, et manet adhuc domi
ecclesia in his, qui necdum solido verbi cibo uti possunt.
Aliqui, aeceptis fidei rudimentis, adhuc pueri sensibus
extant. Aderit autem tempus, cure et ipsi nutrient, et
secure morante gratia Christi, exereitatos jam sensus ad
discretionem boni ac mall habere incipiant; dicantque
cum apostolo, Cure autem factus sum vir, ea qu_e parvuli
sunt deposui. Jamque sint tales conspectu Domini digni,
manentesque in vocatione qua vocati sunt apud Deurn, et
sacerdotibus interesse, et qum altaris sunt edere, de divi-
nitatis etiam summae possint audire, ]egentesque cliscer-
here sacramentis. Talis est omnium credentium in Christo
profectus: talia eonversm gentilitatis inter doctos docto-
resque Jud_eos, quasi Phenenn_e filios, extitere primordia.
Et adduxit eura secure, postquam ablactaverat, _c.] Ad-
dueit ecclesia suos filios, quibus rationabiliter et si_nedolo
lac ministraret, eosque a puerilibus novi hominis rudi-
" mentis ad perfectiora jam educando provexerat. Addueit
inquam eos, quos auxiliatrice Christi gratia sensu fortes
effecit ad soeietatem eorum qui templum Dei fuerant jam
per divinae legis observantiam facti. Adducit autem cos
in personis tribus, conjugatorum scilicet, continentium, et
doctorum, qui suze vitae munditia divinis apti sacrifieiis,
corpora pro Christo moil parata habeaut, cor contritum
mola timoris et spei humiliatumque possideant, et sobrio
 IN LIB. I. SA_. CAP. IX. 381

jam c_lice inebriandi ferventem grati_e spiritualis integra

mente complectantur amorem. Nam quia amphora men-
surre genus est, modum amoris, quo proximum quisque,
sicut seipsum, diligere jubetur, insinuat. Quia veto tres
modios continet, mcrito pr_efatis tribus personis, quibus
omnls ecclesia eonstat, aptatur.
Puer autem erat adhuc infantulus, _c.] Populus gentium
erat nuper ad fidem convcrsus, et dederunt martyres non
paueos, qui unanima devotionc pro Christo sanguinem
funderent, et inseruerunt oleastrum in bonam olivam ; hmc
fecerunt ministri sermonis.
Et adoraverunt ibi Dominum.] Quod Dominus sine
remissione jubet orare, et non deficere ; sub Annm figura
gerit ecclesia, qu_e in initiis votorum suorum, in profec-
tibus, et in ipsa complexione Domino supplicare non
desistit.

IN CAP. II.

CAP. Iv. Exultavit cor meum in Domino, Syc.] Sterilis

quondam, nunc fcecunda in Dei laude gaudens ecclesia, de
mutatione veteris testamenti vel sacerdotii in novum, quo
et ipsa consccrata est, triumphale carmen insonat. Sod
quaerendum juxta literam, quomodo hmc Anna orans dix-
isse memoretur, cum in toto suo carmine nil penitus
orasse, sed ne ad Deum quidem verba fecisse, nisi in
duobus solummodo locis, hoc est: Quia lmtata sum in
salutari tuo ; et infra: Neque enlm est alius extra te, et
c_etera, omnibus vel docendo vel prophetando, vel Domi-
num laudando, promere videtur. Intelligendumque aperte,
omnes actus ejus, qui in divino versatur officio, et omnia
gesta vel dicta qum secundum Deum gerit ac dicit, adora-
tionem essc reputanda. Si enim hoc oratio solum intel-
ligatur, quod communiter scimus ; neque Anna his verbis
orasse videbitur, nequc ullus justorum, secundum apostoli
mandatum, sine intermissione orabit. Si vero omnes
actus ejus justi, qui secundum Deum vivit, orationes
putantur, quia justus sine intermissione qum justa sunt
agit ; per hoc sine intermissione justus orabit, nec unquara
382 ALL_OOmVA EXPOSITIO

ab oratione cessabit, nisi justus esse desistat; ideo quod

mater Samuelis non frustra in his etiam qu_e hominibus
recte loquitur, adorasse perhibetur. Cantet igitur ore
dilatato l_eta mater, qu_e prius amaro animo loquebatur in
corde suo ; et dum sna pr_esentia narrat, futura totius
eccleske gaudia pr_enarret.
E_ultavit cor meum in Domino, _yc.] Vere eor exultans,
verc cornu regni spiritualis habet exaltatum, quve non in
se ipsa, non in rebus eaducis et fragilibus, secl gloriatur in
Domino Deo suo; juxta eum qui dicit, Gaudete, justi, in
Domino, et omnia cornua peecatorum confringam, et exal-
tabuntur cornua justi. Non air, Ipse confringet, ipse
exaltavit ; sed, Ego confiqngam, et sic exaltabuntur.
Dilatalum est os meum super iniraicos meos, _yc.] Dum
dilatatur eor meum ad exultandum in Jesu, id est, in
salutari tuo, dilatatur et os meum super omnes fidei et
veritatis inimicos, ad eonfitendum prmdicandumque nomen
ejus; quia et in angustiis pressurarum sermo tuus non est
aUigatus, nee in prmconibus alligatus.
Nec est sanctus ut est Dominus, $;c.] Sanctos quidem ae
fortes et angelos legimus, et homines ; sed quantumcunque
in sanctitate proficiat, quantumlibet perfectionis acquirat,
ita sancta fortisque non potest esse creatura, ut Creator; quia
ille fortitudinis et sanctitatis largitor est, ista susceptrix.
Quod vero ait, Neque enim est alius extra re, et non addit,
Creator, vel Domlnus, vel aliquid tale ; singulariter _eternam
ejus existentiam designat, quam a creaturve fragilitate dis-
tinguens Psalmista, Mutabis, inquit, ea, et mutabuntttr;
tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient.
Nolite multipllcare loqui sublimia glorlantes, _yc.] Jud_eis
et gentibus dieitur, suflleiat haetenus de vestra quasi sin-
gulari gloria superbisse, jam modo transcensa per gratiam
legis fitera, ealeatis evangelii veritate gentilitatis erroribus,
novum Christi testamentum simul fidei, et mandatum
dileetionis ambo suseipite. Sed et nobis imperatur loqui
sublimia, sed non multiplieare loqui sublimia gloriantes;
hoe est, quee sursum sapere et qu_erere, non qme super
terram ; verum non plus sapere quam oportet sapere_ sed
 IN LIB. I. SAM. CAP, II, _

sapere ad sobrietatem. Gentilibus prmcipitur loqui sub-

limia, unius Dei veri mysteria pr_edieando, et non multi-
plieare eloquia sublimia, per multa deceptorum nomina
errando.
Quoniam Deu_ scientiarum Dominus est, $5c.] Ideo vos
necesse est altiora vobis non quverere, et fortiora vobis non
serutari ; quoniam fons ae thesaurus sapientise et scientire,
qui docet homlnem scientiam, Dominus novit cogitationes
hominum, quoniam vanre sunt.
,4rc_¢ fortiura superatus est, _5c.] Intentio superba Ju-
dmorum, qua semper opera legis salvari posse prmsume-
bant, defecit ; exereitium artis dialectic_e, et quasi eir-
cumflexa ad deridendam fidei simplieitatem, philosophim
seeularis ]oquacitas enervata est; cuneta postremo malig-
norum spirituum jacula ignita, invictm veritatis sunt armis
obtusa; quia stulta mundi elegit Deus, ut eonfundat
sapientes; et infirma mundi elegit Deus, ut confundat
fortiora.
Repleti prius pro panibus 8e loeaverunt, _c.] Judaei prius
seripturarum pane vivo refecti, nunc ad convivium boni
patris, qui reducem filium juniorem grate suscepit, intra
se dissimulantes, inter spirituales ecclesiae dapes egent, et
hospites quondam testamentorum, nunc gustantes vident,
quoniam suavis est Dominus.
Donec sterilis peperit plurimos, 3;e.] Esaias exponit, quia
multi filii desertm, magis quam ejus quae habebat vinlm.
Septuaginta interpretes posuerunt, Quia sterilis peperit
septem. Saba quippe verbum Hebrmum, et septem desig-
nat, et plurimos. Sed et iUius editionis sensus elucet,
agnoscentibus numerum septenarium, quo est universa
ecclesize significata perfectio. Propter quod et Joannes
apostolus ad septem scribit ecclesias, eo modo se ostendens
ad unius plenitudinem scribere; et in Proverbiis Salo-
monis hoc antea prrefigurans, Sapientia aedificavit sibi
domum, excidit columnas septem.
Dominus mortificat, et vieificat, _c.] Mortifieat syna-
gogam, vivificat ecclesiam ; vel eosdem vivificat quos mor-
tificat; ut existimemus, nos mortuos quidem esse peccato,
_8_ ALLEGORICA EXPOSITIO

viventes autem Deo in Christo Jesu. Vel certejuxta illud

intelliffendum, quod ait apostolus : Semper enim nos qui
vivimus, in mortem tradimur propter Jesum, ut et vita
Jesu magnificetur in came nostra mortali. Sed melius
et sine ulla controversia de Domino fatemur implctum,
qui mortuus revixit, descendens ad inferna resurrexit.
Dominus pauperem facit et ditat, 3;c.] Quos in prresenti
pauperes et humiles spiritu propter se faeit_ eosdem in
futuro ditat in se, et sublevat.
Suscitat de pulvere egenum, 3fc.] Suseitat a mortuis
Christum, ne caro cjus videat corruptionem ; et elevat ad
cmlos, ne superetur a Judreis persecutoribus, quorum tradi-
tiones apostolus arbitratur ut stercora. Ipse namque
egcnus_ ipse pauper faetus eat pro nobis_ ut nos ejus inopia
ditaremur.
Ut sedeat cure principibus, _c.] Hune versum exponit
ipse, cure sciscitantibus se his quos pauperes faciebat ut
ditaret ; humiliabat in terris, ut sublevaret in c_elis ; quid
mercedis habituri essent in futuro; respondit, Cure sede-
rit Filius hominis in sede majestatis suae, sedebitis et vos
super sedes duodecim, judieantes duodecim tribus Israel
Et Salomon in laude fortis mulieris, id est ecclesiae, vel
cujusque animre electre : Nobilis, inquit, in portis vir ejus,
quando sederit cure senatoribus terrre.
Domini enim sunt cardines terr_e, _yc.] Non solum pro-
montoria rupesque prrealtas ad defensionem terreni orbis
contra fervorem marinm tempestatis opposuit, verum mul-
to ma_s pro eonservando ecclesi_e sure statu, ne hane ulla
turbidre persecutioni unda dejieeret, fixa fidelium suorum
ae fortia corda locavit. Eosdem ergo eardines orbem
terrre portantes, supra prineipes in thronis sedentes appel-
lat. Et reete; quia quanto nunc humilius portant, et
defendunt instantius, tanto tune sublimius judieant.
Horum eardinum qui domini sint, et non sua virtute
muniti, et beatus Job meminit, dieens de Domino: Sub
quo curvantur qui portant orbem. Qui ut invalidorum
valeant firmiter onera sustentare, invietre fortitudini non
cessant humilia colla submittere.
 IN LIB. I, SAM. CAP° II. 385

Pedes sanctorum suorum servavit, _yc.] Actus piorum

sensusque, quibus ad perfectiora quasi gradatim proficiunt,
ab impiorum defendit insidiis ; et iidem impii tenebrosis,
quas bonis tendere, peribunt in machinis. Unde quidam
sanctorum Servatori pedum suorum gratias agendo decan-
tat : Exultabo in salutari tuo, infix_e sunt gentes in interitu
quem fecerunt, &c.
Quia non in fortitudine sua roborabitur vir.] Ad superiora
respicit. Idcirco impios, qui sua virtute fidentes, auxi-
lium divinum qu_erere despiciunt, in tenebris conticere,
hoc est, ab agenda c_eca impietate tandem damnatos silere
oportet; quia non in fortitudine propria, sed in auctoris
sui gratia roborabitur, quicunque vir appellari recte desi-
derat.
Dominum formidabunt adversa_i ejus, _yc.] Aperte dis-
tricti et ultimi judicii diem tremendum pr_enuntiat; in
quo quia Dominum formidabunt adversarii ejus, jam modo
necesse est, nondum visum illum humiliter formidemus,
ut tune ejus visa majestate gaudeamus. Sed et hodie
Dominus ad struendam pravorum contumaciam, de celsis
]uminosisque seriptur0e sanetee paginis, quos Spiritus ejus
ornavit, intonat.
Dominus judicabit fines terr_e.] Certum est Dominum
non solum fines terr_e, sed etiam mediterraneas regiones
judicare. Sic ergo dictum est, 3udicabit fines terrae; ac
si diceretur, Etiam fines terr_e ; quia non est. qui se abs-
condat a calore ejus. Sed melius intelligitur fines terr_e,
extrema vel uniuscujusque hominis vel totius mundi tem-
pora dieere; quia quaffs de corpore quis exierit, talis
offeretur districti judieis examini.
JEt dabit im?erium regi suo, _yc.] Post ultim_e examina-
tionis discrimen, regnum Christi, quod infideles modo
despieiunt, ostensa divime majestatis su0e gloria, sublime
monstrabit. CSrnu autem Christi non solum unigeniti Filii
Dei, verumetiam uniuscujusque electi ejus non inconveni-
enter aceipitur. Unde ista ipsa in eapite hymni hujus,
quo toto juxta nomen suum gratiam Dei mirifiee commen-
dat_ air : Exaltatum est cornu meum in Deo meo. Omnes
VOL. VII, C e
386 ALLEGORICA EXPOSITIO

quippe unctos ejus chrismate, recte Christos appellamus,

quod tamen totum cure suo capite corpus unus est Chris-
tus ;nunc ex parte peregrinus in terra, tunc autem totus
co_lesti sublimandus in pah4a. Recole hymnum beata_
Mariae, et vide qum similia de judiciis et gratia Dei pro-
phetm mater et Domini, mulier et virgo senserint.
CAP. v. Et abiil Elcana Ramalha in domum suam, 3yc.]
Hmc lectio docet, devolutis ad pejora post incarnationem
Domini Judmorum doctoribus, ejusdem in ecclesia Domini
et Salvatoris magnalia totum diffamanda per orbem.
Abiit igitur Elcana Ramatha in domum suam, _yc.] Voca-
ta nuper ad fidem ecclesia gentium, quod nativitatem
beati Samuelis signifieare diximus, abiit possessio Dei,
qua_ est eo_eterna ejus sapientia, Christus, ad illustranda,
sieut semper sanetorum suorum celsa eorda fidelium et
angelorum et hominum, qu_e sunt domus ejus supra
petram fidei fortissime eontra inferi portas ereeta. Ipse
autem voeatus ad fidem populus, eernente etiam Judaieo,
et admirante saeerdotio, Christi jussis humiliter quasi se
semper eonspieientes serviebat.
Porro filii Heli, filii Belial, Syc.] Filfi sacerdotii Judaiei,
filii e_eci luminis, sive absque jugo (utrumque enim Belial
sive Beliar sonat) extitere, quotquot Christi doetrinam
nesciebant; non divinze legis jussa, sed suarum statuta
traditionum sequentes.
Sed quicunque immolasset viclimam, veniebat purr sacer-
dotiz, 3yc.] Quicunque vitam suam eo tempore Domino
conseerare decrevisset, veniebant discipuli Scribarum, Pha-
ris_eorum, et principum sacerdotum, dum earnales ejus
eonsuetudines supernm devotionis igni deeoqui inciperent,
et habebant rapaecm mundi cupiditatem in operibus suis ;
eujus tridentem morsum describens apostolus Joannes ait,
Quia omne quod in mundo est, concupiscentia carnis est,
et eoneupiscentia oculorum, et superbia vitro. Et hujus
exempla, vel etiam doctrinas terrenm cupiditatis mittebant
in qualeeumque audientis cor, id est, sire doeibile, sive
tardioris et angustioris ingenii, sire infirmum ac fragile,
seu patiens adversi, sire efficax dieendi, seu rustieum,
 IN _.ia. i. SAM. CAP. II. 387

minusque sonorum, quod varietate minoris majorisque

ferrei, _enei, sive testei vasis distinguitur; parvumque quem
nuper quisque eonceperat divini amoris ealorem pessimo
attaetu polluentes, non id quod lex statuit preedieandi
pr_emium expeetabant, sed eontra quod Dee debebatur,
obedienti_e munus sibi fieri eogentes ; qua profecto filsei-
nula pravissima etiam nunc in ecclesia saeras hostias
attaminant, quieunque aecepto fidei mysterio, vel etiam
ministerio verbi sua qu_erunt, non qu_e Jesu Christi.
Etiam antefluam adolerent adipem, 8ye.] Tantum nequitia
Pharisaica_ deceptionis progressa est, ut etiam antequam
gratissimee Dee dilectionis pingue munus offerendum
docerent, quod ante c_eteras virtutum hostias ei singulare
debet in ara cordis immolari, suum divine cultui pr_efer-
rent obsequium ; dicentes miseris auditoribus, ut sum
quisque coneupiseenti_e carnalis illeeebras, non _etherea_
caritatis flamma Dee dign_e consumerent, sed in Conditoris
injuriam rdlnus castigatas pro libitu earnalium impende-
rent pr_eeeptorum. H_ec autem suis auditoribus improbi
non verbis, sed rebus ipsis dieebant. Quorum simillima
hodieque per magistros et saeerdotes eeclesi_e fieri utinam
nesclremus.
Erat ergo peccatum puerorum grande nimis, _c.] Erat
peccatum Seribarum et Pharisa_orum grande nimis eoram
Domino, tametsi eoram hominibus se per hypocrisin justi-
ficantium ; quia ipsi heroines cum essent, rescindebant pra_-
eeptum Dei per traditiones suas ; vel certe tollentes clavem
scienti_, et ipsi non introibant, et volentes intrare prohi-
bebant. Si autem grande nimis peeeatum coram Domino
eommisere pueri, qui peeualium victimarum carnes indigne
traetabant ; quid putas eos mereri pconarum, qui stultitia
puerili Filium Dei conculcaverint, et sanguinem testamenti
_eterni pollutum duxerint ? Qui aeeipientes non dijudicant
corpus Domini, id est, a eommunium viliumque esea-
rum perceptione, ceelestis vitae mysterium minime dis-
cernunt.
Samuel autem ministrabat ante faciem Dei, _c.] Ephod
Hebraice, Latine superhumerale vel superindumentum diei-
ce2
_88 ALLEGORICA EXPOSITIO

tur ; cujus nominis vestimentum ex auro, hyacintho, pur-

pura, coccoque bis tincto, ac bysso retorta contextum, solis
pontifieibus coneessum, Exodi seriptura commemorat.
Verum idem lineum saeerdotibus, Levitis, ae c_eteris qui-
busque usibile, et hie Samuelis, qui Levita fuit, et infra
saeerdotum, quos oceidit Saul, ac David coram area Do-
mini ludentis, exempla testantur. Neque enim umevitas
oetogintaquinque pontifiees, sed minoris gradus potuit
habere saeerdotes. Typiee autem Ephod varii eoloris,
multifariam in viro saneto virtutum gratiam monstrat.
Lineum vero, quod de terra proereatum, longo jam exer-
eitio suum pervenit ad decorem, candidissimam castle
earnis mortifieationem designat. Ministrabat ergo Samuel
ante faciem Domini, puer aecinetus ephod lineo ; minis-
trabat Christus nostrze infirmitati humilis in homine, cor-
pus animamque semper ab omni vitiorum sorde mundissi-
mare gestans. Non enim peccavit, nec malum coram Do-
mino feeit: Qui sine iniquitatibus eonceptus est, et sine
dehctis peperit eum mater sua. Ministrat populus Chris-
tianus Christo, carnem suam crucifigens eum vitiis et
coneupiseentiis, eastigansque corpus suum, et servituti
subjieiens.
Et tunicam parvam faciebat ei mater sua.] Non solum
castam et ab omni peccato liberam, sed et humilem per
omnia Dominus carnem suscepit ; quam ei facit ecclesia,
vel qui talem eum recte et salubertime credit, vel quia
non ignobile membrum ceclesi_e virgo, de qua ipse natus
est, pr_efulget.
Quam adferebat 8tatutis diebus, 3yc.] Et ecclesia nun-
quam a Christo deserta, quem secure in occulto habet
omnibus diebus usque ad consummationem seculi, so-
lemnibus missarum diebus ad immolandum ascendens_
carnis ejus et sanguinis in vino ae pane secure mysteria
defert. Verum et populo, quem Christo patit ecclesia,
humilitatis habitum facit, quam per singularum incre-
menta virtutum seeum adfert_ cure gratia Christi ad altiora
proficiens, ut Patti luminum gratiarum vota rependat.
H_ec est vestis illa nuptialis, qua juxta evangelii parabolam,
 IN LIB. 1. SAM. CAP. II. 389

omnis qui solemnia regni c_elestis intraverit, opus habet.

Hanc et ipse Regis magni Filius, spiritualium auctor sacra-
torque nuptiarum, primus induit; qui procedens tanquam
sponsus de thalamo suo, humiliavit semetipsum, factus
obediens usque ad mortem. Quam profecto tunicam
schemate parvam, sed virtute maximam, nec in ipso mortis
sure tempore scindere permisit eos, a quibus mortem sus-
tinuit ; quia ipsum quo ad mortem usque pervenit humili-
tatis exemplum, et in morte servavit.
Et benedixit Heli Elcanee et uxori ejus, $;c.] Benedixe-
runt Christo eeclesire, conversi ad fidem sacerdotes Judre-
orum, de quibus scriptum est: Multa etiam turba saecr-
dotum obediebat fidei. Benedicendam in Christo ecclesiam,
verbique semine multiplicandam per gentium nationes
plerisque suis in typis sacerdotium vetus significat, et
quasi tropice Christo loquitur: Reddat tibi Deus Pater
credentes ex gentibus ; ipsi enim sunt semen, cui benedixit
Dominus. Pro foenore quod commodasti Domino, id est,
pro illo singulariter sancto homine, quem de virgine
assumptum, unam tecum Christi personam, id est, Dei
nomen habere voluisti. Nam si non fcenus Domino sanc-
tum percepisset, nemo semen de fcemina sterili putaret
csse sperandum. Hoc est, si non homo per Deum glori-
ficatus ad dexteram Patris sederet, nequaquam misera
gentilitas, et prrevaricationis sure conscia, ad multiplica-
tionem seminis Abrahre potuisset pertingere. At dum
Christus humani generis primitire Deo Patri commodatus
est, datur exemplo ejus fidelibus spes salvandi per ilium,
vivendi in illo, moriendi pro illo, resuscitandi ab illo, et in
reternum regnandi cure illo. Potest et ita dici, quod
ecclesia pro fcenore quod Domino commodavit, semen ab
illo meruit, cum pro populo, quem fidelem Domino devo-
tumque obtulit, ampliora, per mundum missis prredica-
toribus fidei, et devotionis dona suscepit ; qure in quibus-
cunque gentibus audito Dei verbo obedire neglexit, pro
non dato foenore verbi Domino, repulsis a se doctoribus,
seminis sancti multiplicationem habere nequivit.
Ditavit ergo Dominus Annam, Syc.] Dedit Dominus
_0 ALLEGORICA EXPOSITIO

ecclesiae Spiritum gratiae suae, quo ipsa foecundata genuit

ei sobolem spiritualem, partim ad indaganda vel prmdi-
canda Sanctae Trinitatis sacramenta potentem, partim cum
perfecto Dei et proximi amore sua simplicitate contemp-
tam ; quia suscepta ad tempus a Chrism incarnationis
humilitas, magni habita est apud Patrem ; a quo omnis
qui se humiliat, exaltabitur. Unde et in omnem terrain
exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum.
CAP.vi. Hell autem erat senex valde, _yc.] In hac lectione
mystice senescente et occasuro Judaismo, Christi per evan-
gelium lama crebrescit. Iteh ergo senectus multa, tempus
prope finiendi sacerdotii legalis insinuat. Quod enim
antiquatur et senescit, prope interitum est.
Et audivit omnia qu_efaciebant filii sui, @.] Non parva
nec uniformis filiorum Hell transgressio, quae et divinam
religionem et dilectionem proximi maculare non timuit.
Supra namque legitur, quia de carnibus sanctis, non quod
statutum in lege, sed quod sibi erat libitum, praesumpse-
rint ; quia priusquam Deo sacer adeps adoteret, partem
sibi de hostia quam comederent praesumpserint ; quia cru-
dam ab offerentibus carnem, quam sibi accuratius para-
rent, rapuerint ; quia populum Domini transgredi fecerint ;
et quod maxime horrendum est, in contemptum Creatoris,
cuncta quae diximus egerint. Sed nunc quod fraternitatem
laederet additur ; quia mulieres populi, quae ad orandum
confluebant, polluerint ; et infra, quod omnium malorum
summa est, annectitur, qui nec correpti a Patre p(enitue-
rint. Haec enucleatius diximus, ut per singula, lector, quid
caveas memineris. Verum quod restat typica in parte
complendum, sacerdotum doctorumque est, et vigilare in
Domino, et ad vigilandum caeteros excitare, dicentes:
Evigilate, justi, et nolite peccare. Sed et doctores mali
dormiunt, et hoc cum mulieribus quae observant ad ostium
tabernaculi, quando pelticentes animas instabiles, nec ipsi
intrant, neque eos qui volunt vitae ostium intrare permit-
tunt. Tale erat quondam periturae scelus Phariseae fae-
tionis ; tale estet nunc in falsis professoribus Christianae
religionis.
 IN LIB. I. SAM. CAP. II. 391

Et dixit eis : Quare facitis res hujuscemodi, _;c. ?] Corri-

puit delinquentes filios Heft, sed non audierunt. Et ipsa
veteris institutio sacerdotii, suos ministros jubet esse per-
fectos; sed Scrib_e, Pharis_ei, et principes sacerdotum
improbi_ paternam sure legis ac sacerdotii vocem perituri
contemnebant. Veru_ juxta literam non negligenter
intuendum, quod corripuit quidem fiftos Heft; sed quia
juxta correptionem spernentes, ut debuerant, abjicere
supersedit, una cum ipsis disperiit. Quid ergo nos miseri,
quid nostri similes merentur, qui gaudent ad vitia, qui
emendare non audent, qui conscientiam sui metuunt; et
quod cunctus populus clamitat, nescire se simulant ?
Si peccaverit vir in virum, &jc.] Utrumque ad filios Heft
referendum. Peecavit enim in virum, cure sacerdos uxo-
rein viri alterius religionis gratia venientem constupravit;
sed hoc digna p0enitudine subsecuta dimittere poterat
Deus. Non solum autem hoc factum est, sed et majori
miseria peccavit vir in Dominum, cum idem saeerdos for-
nicatione contaminatus, ad altaris sacrosancta mysteria
non solum indigne traetanda, sed et indignus accessit. Et
quidem terribilis eontra hujusmodi pr_esumptores Heft
sententia personat, sed multo terribilior ipsius judicis
sermo, qui dicit : Quicunque dixerit verbum contra Filium
hominis, remittetur el; qui autem dixerit contra Spiritum
Sanctum_ non remittetur el, neque in hoc seeul% neque in
futuro.
Puer autem Samuel proficiebat atque crescebat, 8;c.] Se-
nescente et deficiente Heft, puer Samuel proficiebat atque
crescebat ; quia reprobatio quidem fit prmcedentis man-
dati propter infirmitatem ejus et inutilitatem; nihil enim
ad perfectum adduxit lex, introductio vero melioris spei,
per quam proximamus ad Deum.
CAp. vii. Venit autera vir Dei ad Hell, $;c.] Hmc lectio
non figuris rerum, sed apertis prophetim dietis, totum
illud vetus sacerdotium, quod de semine Aaron, novo
Christi sacerdoti% quod nune in ecclesia geritur, docet
esse mutandum.
Numquid non aperte revelatus sum, _c. ?] Non hmc de
392 ALLEGORICA EXPOS1TIO

proximo patre Heli, qui in ilia 2Egyptia servitute fieri non

potuit, loquitur; sed de ipso Aaron, cujus domui reve-
latus est in 2Egyptc, quamque inde eductam omnibus
tribubus Israel sacerdotii jure pr_etulit.
Et dedi domui patris tui omnia, _yc.] Omnia de sacrificiis
populi, qu_ecunque sacerdotes accil_ere decebat, filiis Aaron
patris tui, quia eos in sacerdotium elegi, praebui.
Et magis honorasti filios tuos quam me, _c.] Non contenti
parte quam vobis concessi, etiam primitias, qu_e mihi
debebantur, accipere tentastis ; quod et de tempore, et de
portione sacrificiorum potest intelligi ; quia antequam
adeps incenderet, optima quaeque sibi de victimis come-
denda prmsumebant, sicut supra leetum est.
Propterea ait Dominus Deus Israel: Loquens loquulus
sum, _c.] Quaeritur qua ratione mutetur, quod promissum
est perpetuo mansurum; sed recole sacerdotium Aaron
umbram eeterni fuisse sacerdotii, et promissionem oeterni-
tatis; intellige non ad umbram_ sed ad umbratam pertinere
veritatem. ]_e enim umbram figuramque putares sempi-
ternam, ipsa quoque debuit ejus mutatio prophetari. Quo-
modo et de regno Saulis intelligendum, quod dictum est,
Quod si non fecisses, jam nunc p raepararet Dominus reg-
hum tuum super Israel in sempiternum. De quo oppor-
tunius suo loco tractabitur.
Nunc autem dicit Dominus, Mbsit hoe a me, _c.] Mutans
tempora, non mutans consilia Dominus, et electos ex gen-
tibus in sacerdotium sibi spirituale conquirit, et contem-
nentes se filios Aaron, omni prorsus officii sacerdotalis
ordine privat.
Ecce dies veniunt, et pr_ecidam brachium tuum_ _c.] Prte-
sto sunt hi dies, nullus jam de Aaron stirpe sacerdos eli-
gitur; sed przecisa est gloriatio sacerdotii legalis, non in
Heli solius, sed in totius successione Levitici generis ;
adeo ut ne minoris quidem ordinis sacerdos, qui presbyteri
Grzece, id est, seniores appellantur, quisquam ibi quae-
rendus arbitretur. Unde manifestius Septuaginta inter-
pretes transtulerunt, Et non erit tibi senior in domo
mea, quia senescunt quidem corporis retate de illa tribu
 IN LIB. I. SAM. CAP. II. 393

innumeri, sed in domo Domini presbyteri gradu non

donati.
Et videbis _emulum tuum in templo, 3yc.] ¥idebunt pos-
teri tui populum gentium, in fide qu_e cst, dilectum de
templo utentem spiritualiter scripturis et promissionibus
Israel.
Verunlamen non auferam penitus virum ex re, 3yc.] Non
est filiis Aaron, tametsi multum graviterque in Domini
nece peccantibus, p_nitenti_e locus interdictus ; sed si qui
volunt ex eis, veniant p(enitentes ad ecelesiam, Christi
altario participent, c_eteris in sure perfidi_e atque invidi_e
e_ecitate manentibus, in cujus exemplum pi_e dispensa-
tionis, pereunte cum fifiis Hell, non est penitus ablatus ex
eo vir ab altario Domini. Nam et in diebus Saul, Abias,
nepos Phinees filii ejus, sacerdotio functus scribitur.
Et pars magna domus tu(e morietur, 3;c.J Pars magna
domus Hell ad virilem _etatem veniens mortua est, quando
prodente Doeg Idum_eo, octogintaquinque sacerdotes sunt
pariter Saulis furore trucidati. Sed et hodie maxima
domus ejusdem portio, eum ad intelligibiles annos venerit,
perfidive sum mucrone vitae pr_emia perdit.
Hoc autem erit tibi signum, _'c.] H_ee ad Heli et Sa-
muelem pertinent, quia et hujus filiorum mors_ et illius non
de genere Aaron in sacerdotem electio, mortem non ho-
minum, sed ipsius veteris saeerdotii significat, novique
substitutionem, in quo Christus est in ecclesia sacerdos in
veternum seeundum ordinem Melchisedech. Quod autem
ait Dominus, Qui juxta cor meum et animam meam
faciat ; non arbitreris animam habere Deum, cum sit con-
ditor animee; sed ira hoc de Deo tropice, non proprie
dicitur, sieut manus et pes, et alia corporis membra. Et
ne sccundum hoe credatur homo in earnis sure effigie
factus ad imaginem Dei, adduntur et ali_e, quas utique non
habet homo, et dicat Deo: Sub umbra alarum tuarum
protege me ; ut intelligant homines de iIla ineffabili natura
non propriis, sed translatis return vocabulis ista diei.
Et _edificabo ei domum fidglem, _;c.] Domus fidelis, qu_e
saeerdoti fideli super petrie fundamentum a viro sapiente
39_ ALLEGORICA EXPOSITIO

construitur, ecclesia est; quae ambulavit coram Christo

cunctis diebus vitro pr_esentis, neque unquam portze inferi
optimum ejus retardare prmvalebunt incessum. Et pulchre
dicitur, Ambulabit cunctis diebus ; quia cure transacto la-
bentium dierum excursu venerit, melior dies una in atriis
ejus super millia, benedictionemque dederit, qui legem dedit,
non habet ista domus quid ultra proficiat, ambulans de
virtute in virtutem ; quia videbit Deum deorum in Syon,
laudabitque eum beata in domo ejus, imo et ipsa domus in
mternum. Neque enim facile Samueli fidelis domus aedi-
ficata potest intelligi, cujus filii post avaritiam declinasse,
neque in viis illius ambulasse referuntur, nisi forte domus
ejus plebs quam regebat, accipienda putetur, de qua scrip-
turn est : Et requievit omnis domus Israel post Dominum.
Et ambulasse coram Christo Domini, vel ipso Domini
coram Samuel, vel ipse Samuel, Saul sive David inter-
pretur.
Futurum est autem, ut quicunque remanserit in domo tua,
Syc.] Et allquanti quotidie non solum de saeerdotali, sed et
de omni tribu Israel, et cunctm simul in fine mundi reli-
qui_e gentis ipsius, ut reconciliari Deo possint, veniunt ad
ecclesiam ; et reprobatis victimarum carnibus_ verbum
consumans et brevians salutiferm confessionis, et panem
sacrificii spiritualis offerunt. Argentum quippe verbum
confessionis fidei, nummus autem brevitatem ejusdem con-
fessionis, qu_e in symbolo continetur, exprimit. Quod
autem iste vir Dei, qui officio suo propheta esse ostenditur_
ait, Quicunque remanserit in domo tua; hoc est quod
Esaias air, Reliqui_e salvm fient. Et apostolus Helim verba
commemorans, Sic ergo, inquit, et in hoc tempore rcliquim
secundum electionem gratim salvm factm sunt.
Dicatque, Dimilte me, obsecro, ad unam partem sacer-
dotalem.] Ad ipsam plebem signifieat, Christo sacerdote
pr_ectaram ; cui Petrus ait: Vos autem genus electum,
regale sacerdotium. Quod autem addit, Ut comedam buc-
cellam panis ; etiam ipsum sacrificii genus eleganter ex-
presslt, de quo dicit sacerdos ipse : Panis quem ego dabo,
caro mea est, pro mundi vita. Quia enim dixerat superius,
3
 IN LIB. 1, SAM. CAP, IlI. 395

dedisse cibos domui Aaron de victimis veteris testamenti,

qu_e fuerant sacrificia Judavorum ; ideo hic dixit, Postulan-
dum ad comedendum buccellam panis, quod est in novo
testamento sacrificium Christianorum.

IN CAP. III.
CAP. viii. Puer autem Samuel ministrabat Domino coram
Hell, _c.] In hac lectione Dominus caerimonias sacerdotii
legalis, et priusquam eas ipse per suam passionem consum-
mater, Phariszeorum traditionibus jam corruptas, ostendit
omnibus modis esse mutandas, credente mox in eum et
confitente Judaea_ quia Deus visitavit plebem suam.
Puer autem Samuel ministrabat Domino coram Hell, _c.]
Puer qui natus est nobis in carne cernentlbus Judaeorum
saeerdotibus, per se perque suos evangelizantes discipulos
ecclesize primitivae sua dona ministrabat. Et sermo Do-
mini erat eo tempore sui raritate pretiosus ; quia messis
quidem multa_ operarii autem erant pauei. Nec erat Pha-
rismus, Scriba, vel sacerdos, qui visiones oecultas, et dicta
prophetarum manifesta populis expositione reseraret.
Factum est in die quadam, Heli jacebat in loco suo, 6ie.]
Lueernam Dei pro dignitate gradus Heli cognominat.
Lucernam autem per significationem recte sacerdotium
vetus accipimus, in nocte quidem sub umbra servientis
populi pernecessarlum, sed aspirante die novae gratize re-.
movendum. Quia enim lucerna noete clausis tantum in
domibus lueens, latius spargere radios sui fulgoris non
sufficit ; sol autem exortus adeo cuneta foris intusque per-
lustrat, ut etiam ipsum lucernae jubar minus utile, imo
extinguibile reddat ; non immerito h_ec legali scientiae, quae
uni tantum Juda_m domui, quasi intus clausa fulgebat,
caeteris extra gentibus quasi croci noctis horrore depressis,
ille eomparatur evangelio ; quod post illustratam Judaeam,
etiam longas gentilitatis depelleret umbras. Quomodo
autein lueernam sol oriens celaret, vel etiam extingueret,
ostendit apostolus, qui de litera et spiritu loquens air:
Nam nec glorificatum est quod claruit in hae parte,
propter excellentem gloriam. Si enim quod evaeuatur,
per gloriam est, multo magis quod manet, in gloria est.
396 ALLEGORICA EXPOSITIO

Heli ergo jaeebat in loco suo, et oeuli ejus caligaverant,

nec videre poterat lucernam Dei, antequam extingueretur
sacerdotii veteris ac legis cui serviebat dignitas ; qum
vigilare, stare in fide, viriliter agere, et confortari debuerat,
tempore jam Dominicm incarnationis, a prima sui status
alacritate degenerans, quasi senio lassescente torpebat ; nec
dum qu_e Christi sanguine consummata, maxima jam ex
parte per deuteroses Pharis0eorum, veri sensus erat luce
privata.
Samuel autem dormiebat in templo Domini, 3yc.] Dominus
inter prmdicandum ministrandumque spiritualia mortali-
bus, suspensum ab exterioribus oculum mentis in supernve
atque intimm lucis contemplatione defigebat. Templum
quippe a contemplando, uhi et divina et ccelestia sacra-
menta, dictum perhibent; ubi est arca Dei, id est gloria
summm Trinitatis, divini totius sola conscia secreti. Unde
loquitur in Psalmo: Providebam Dominum coram me
semper ; quoniam a dextris est mihi, ne commovear.
Et vocavit Dominus Samuel, _;c.] Arduum dicendi genus,
quomodo ex tempore vocet filium pater ad cognoscenda
sui secreta judicii ; seque file adesse respondeat, qui ante
tempus natus ex Patre loquitur : Omnia mihi tradita sunt
a Patre meo. Et: Omnia qumcunque habet Pater, mea
sunt. Sed humano s_epe more scriptura de Deo, imo ipse
de se in scripturls Deus loqui consuevit, juxta illud evan-
gelii : Neque enim a meipso loquor, sed sicut audiojudico ;
et omnia qu_ecunque audivi a Patre meo, nota feci vobis.
Itemque in Genesi dixit Deus : Faciamus hominem ad ima-
ginem et similitudinem nostram. Vocatus ergo Samuel a
Domino, respondit : Ecce ego.
El cueurrit ad Heli, _c.] Vocatus a Patre Christus, qui
in illo erat semper, ad contemplanda perpetum sure mira-
cula majestatis, respondet se mterna prmsentia aloud Patrem
divinitus esse mansurum ; et inter h_ec repente apparens
humanitas in carne, loquitur Judmorum magistris : En ipse,
quem tanto tempore qumrebatis, et in carne venire deside-
rabatis, qui precibus votisque fidelium crebro ad salutem
mundi vocabar, adveni ego ipse, qui loquebar, ecce
adsum.
 IN LIB. I, SAM, CAP. III. 397

Qui dixit, Non vocavi, 3;c.] Negant se Scribm et Phari-

smi Christi quaesisse adventum; cujus nativitate audita,
non solum Herodes rex turbatus est, sed et omnis Hiero-
solyma cure illo. Reversumque in templo dormire prae-
cipiunt, quem a se discredendo repulsum, ad intuenda
puerum patris arcana remittunt. Quem tamenjuvenem,
hoc est post tricesimum mtatis annum, Dei Filium per
nonnullos de suo numero credentes intelligunt. Et hoc
est Heli post tertium Samuelis ad se adventum intellexisse,
quia Dominus vocaret eum ; post tertiam annorum ejus
decada Judmos cognovisse, et credidisse, quia Jesus est
Christus Filius Dei.
Et adjecit Dominus vocare rursum Samuel, _;c.] Non
pigeat nos iterare tractando, qum nec Dominum loquendo,
nec historicum piguit iterare scribendo. Vocat Deus Pater
Deum Filium, non sicut homo hominem, pulsato verbis acre
de loco ad locum vocando ; sed hunc invisibili praesentia in
se perpetuo manentem, etiam cure in terris hominem ges-
taret visibilibus signis ostendendo. Et quia Samuel ibi,
ipse Deus, vel nomen ejus Deus interpretatur ; possumus
et hoc recte dieere, quia Dominus Samuel vocaverit, quando
Filium Pater incarnatum, miraculis Deum verum demon-
stravit, ct ille responderit, Ecce ego. Cui idem Filius
dixit : Ego in Patre, et Pater in me est.
El dixit, Ecce ego, _'c.] Notet diligens lector, non eun-
dem semper allegoricm interpretationis, quem ordinem esse
veritatis historicm ; sed modo pari, modo dispari, modo
contrario ad invicem statu conversarl. Pari quidem, ut
Samuelis pueritia simplex, et torpens ca_citas Hell, Domini
Salvatoris humilitatem, et perfidam Judmorum stultitiam
signat. Dispari autem, ut dubia Samuelis verba dicentis,
Ecce ego, quia vocasti me; veram certamque Christi in-
carnationem prmmonstrant. Contrario, ut inferius, pec-
catum David in sermone Urine misericordem Christi gra-
tiam, qua gentes est salvare dignatus, insinuat.
Porro Samuel necdum sciebat Dominum, 3;c.] Porro Sal-
vator, cujus nomen Deus, necdum agnitus est a carnalibus,
omnia Patris semper nosse secreta, neque antequam bapti-
_98 ALLEGORICA EXPOSITIO

zaretur, vidit et testimonium perhibuit Joannes, apertos ei

cQelos, et vocem Patris super eum factam fuisse de sursum.
Sic ergo more sanctm scriptur_e infantilis beati Samuelis
ignorantia occultata in carnis infantia, Filii Dei sapientiam
demonstrat. Neque enim frustra dictum est, Quia in ipso
sunt omnes thesauri sapientim absconditi, videlicet in fide-
libus, manifestari credentibus.
Et adjecit Dominus, et vocavit adhue Samuel tertio.]
Tertio Dominus vocat Samuel, tertio eonsurgens ipse
venit ad Heli, et qui se voeaverit dicit. Tertio Filium
Pater in earne visibilem, signis Deum invisibilem monstra-
vit ; in infantia videlicet, in pueritia, et in juventute. In
infantia quippe, eum pastoribus et magis attestantibus per
angelum stellamque radiavit. In pueritia vero, eum anno-
rum xxx. faetus, in templo sapientia divina prmditum mon-
straret; ubi ipse dixit inter ea_tera, Quia in his qu_e Patris
mei sunt, oportet me esse. Porro in juventute, cure bapti-
zatum Pater ipse de ecelis sua voee signavit, dieens: Hie
est Filius meus dilectus, in quo mihi bene eomplaeui. At
in singulis his quibus Dei Filius a Deo Patre declaratur,
ipse se Fifius hominibus hominem mortalem mortalibus
offerens, adesse se, qui diu qua_situs, expeetatus, et deside-
ratus fuerit, indieavit.
Intellexit i#itur Heli, quia Dominus vocaret puerum, 8fc.]
Tandem post multa a Domino faeta et dicta magnalia, post
Baptistm Joannis expleta prmeonla, intelligunt sacerdotes,
Seribm, et Pharisafi, quia Jesus, qui in veritate earnis puer
natus est nobis, ipse in veritate sempiternm deitatis pater-
norum sit summis contemplator areanorum ; moxque an-
nuentes agnitm fidei supernum ilium, gaudia quibus nun-
quam abest, eontuenda petere, et qua_ hominibus humanitus
narrare debeat, a Deo Patre divinitus eupiunt audire, ae
more amantium qua_ faeienda norunt, ipsi ut fiant admo-
nent, quomodo nos smpius et ipsum Deum, et angelos
quod faeturos seimus, ad ostendendam nostra_ mentis
devotionem, ut eito et instanter faciant, quasi annuentes
hortamur. Dieimus namque homines de terra: Exsurge,
Deus, et judiea causam tuam. Exeita potentiam tuam, et
 IN LIB. I° SAM, CAP. III. 3_

veni. Benedicite Deum, omnes angeli ejus ; et innumera

hujusmodi.
Et dixit Dominus ad Samuel, Ecce ego facio verlmm
in Israel, @.] Qua_ propheta superius ad Heft de judi-
canda domo ejus, hoc est, de abjicienda illius, et Samuelis
substituendo sacerdotio pr_edixit, eadem ipse Samuel facto
ad se Dei oraculo cognoscit, eidemque Heli renmltiat;
quia quae prophetarum pra_conia definiendo veteri, et in-
trodueendo novo, hoc est Christi ecclesia, sacerdotio prae-
cinuerant, eadem ipse Christus in carne conversatus, a
Patre certius audita in occulto, qui mortalium non est
accessus, palam Judzeorum primatibus et aperta voce re-
velar.
Idcircojuravi domui Heli, _;e.] Domus Heh juxta lite-
ram non victimm'um sanguine, quas filiorum ejus iniquitas
polluebat, expiari potuit, seal sanguine tamen est expiata
martyrii, quando tot sacerdotes stirpis illius in civitate
Nobe paterna_ hospitalitatis gTatia sunt insontes extincti.
Juxta veto consequentiam allegorize, iniquitas domus
Heft, imo totius domus Israel, nullo hostiarum vel mune-
rum borise actionis genere vahfit ad integTum mundari,
donec veniret Agnus Dei, qui tollit peeeata mundi. Solus
etenim sanguis Jesu Christi Filii ejus mundat nos ab omni
iniquitate.
Dormivit autem Samuel usque mane, _;c.] Manebat Do-
minus in secreta quiete eum Patre, cure quo invisibiliter
omnia disponere et gubernare non cessat, expeetans quando
depulsa nocte vitiorum, virtutum hostia panderer, quando
legis umbra decedente, veritatis evangelieae lumina resera-
rentur, et statim ubi in corde cujuspiam afltante Sole Jus-
titim, fidei conspieiebat jubar exortum, aperiens amphora
sui Spiritus dona, perpetum domus in cmlis sperandum
promittebat ingressum. Quod non solum tunc in Judaeis,
sed et in nobis usque hodie geritur : quicunque enim gra-
tiara Christi aut nondum accepit, vel aeceptam culparum
meritis abjeeit, huie in noete coeeitatis posito Christus, qui
semper in sanctis vigilat, dormit, ccelestisque ei regni adi-
tus occludit. At dum lucem sperandae petendoeque venia_
recipit, eonfestim excitatus tanquam dormiens Dominus,
400 ALLEGORICA EXPOSIT'IO

ostia virtutum, qum incumbente p_rfidi_e vespera clause-

rat, aperit. Cui sensui congruit, quamvis sub alio tropo
pulcherrime concinit, quod ipse Dominus dum dormit,
nautae periclitantur ; dum evigilat, liberantur.
Crevit autem Samuel, 3;c.] Crevit evangelii pr_edicatio,
et Deus erat in Christo, mundum reconcilians sibi. Crevit
opinio Jesu, et abfit in totam Syriam. Unde Joannes
ait: Illum oportet crescere: et de vcteris legia quasi
Heft deeessu, continuo subjungens: Me autem, inquit,
minui.
Et non cecidit ex omnibus verbis ejus in terram.] Nil ter-
renum in verbis Domini reperies: vel nullus corum qui
terrena sapiunt, ejus spiritualia dicta comprehendit. Vel
certe ita dicendum, quod Dominus in carne moratus, gen-
tilibua, qui ad comparationem Judaeorum quasi terra ad
ccelum fuerunt, vcrbum committere distulit ; quos tamen
postmodum per apostolos eat ad fidem vocare dignatus.
Et cognovit universus Israel a Dan usque Bersabee, 3;c.]
Et cognovit catholica, id est, universalis ecclesia, spi-
ritualis videlicet Israel, quae a principiis abrenuntiandi
diabolo ad fontem usque baptismi perveniendo congregata
eat, quod fidei pl_edicator esset Jesus Christus, qui voca-
tur Nobiscum Deus. Dan quippe interpretatur judicium.
Illud ccelesize tempus insinuat, de quo dictum eat: Nune
judicium est mundi, nunc princeps humus mundi ejicietur
foras. Bersabee autem, qum puteus juramenti, sire puteus
septimus, aut puteus satietatis interpretatur, plenam bap-
tismi perceptionem designat: cure exorcizato, abrenun-
tiato, et expulso de corde diabolo, fontem quisque regene-
rationis Spiritus aeptiformis gratim consecrandus, et coeles-
tium donorum largitate satiandus intraverit. Sed et ipse
situs locorum non parum ecclesi_e sacramentis alludit ; quia
videlicet terminus Judaem terree Dan ad septentrionem, ad
austrum extitit Bersabec : quarum mysticam plagarum dis-
tantiam bene cognovit qui cure sponso canere novit : Surge,
aquilo, et veni, auster, perfla hortum meum, et fluant aro-
mata illius. Est autem Dan viculua a Paneade in quarto
milliario euntibus Tyrum, de quo et Jordanis fluvius erum-
pens, a loco sortitus est nomen. Jor quippe fluvium sive
 IN LIB. I. 8AM. CAP. IV. 401

rivum Hebr_ei vocant; quod et ipsum ad significandum

baptizandi initium hand ignobiliter respicit. Porro Ber-
sabe_e civitas sire vicus in tribu Juda, vergens ad austrum,
ut diximus. Cognovit ergo universus Israel, id est, visioni
Dei intentus Christianorum populus, a Dan usque Bersabee,
ab aquilone usque ad austrum, id est, a catechumeno usque
ad fideles, ab his qui nupcr durissimos a se hostis antiqui
flatus excluserant, usque ad eos qui lucidissimo jam Sancti
Spiritus sunt calore perflati ; quia Jesus est Christus Filius
Dei, et quia credentes habent vitam mternam in nomine
ejus. Potest in hac lectione persona beati Samuelis, ad
ipsa quoque membra Christi, pura_ humilitatis merito sub-
limia referri : de quibus ipse dicit : Quicunqt_e ergo humi=
liaverit se sicut parvulus iste, hic est major in regno coelo-
rum. Quibus in templo Domini dormientibus, id est, ab
exterioribus mundi curls in sola superna voluntate specu-
landa, toto cordis lumine conversis, quomodo multa qu_e
caligans senex et reprobatus Hell non viderit, co_lestium
judiciorum secreta pandantur, docet ipse Dominus, qui
]oquitur in evangelio : Confiteor tibi, Domine, Pater c0eli et
terr_e, quia abscondisti hmc a sapientibus et prudentibus,
et revelasti ea parvulis. Ubi etiam in exemplum loci pr_e-
sentis humilitas coronanda poenitentium, et superborum
impietas damnanda prmmittitur, ut per hmc manifeste
qum sapientibus seculi absconsa, qu_e humilibus patefaciat
arcana dlxerlt, ostenditur.
CAP. Ix. JEt evenit sermo Samuelis universo Israeli, dic.]
In hac lectione deceptus smpe diu per exempla gentium
Israel, tandem accepta ad tempus evangelii fide, non multo
post ipsam pariter et doctores veritatis amissurus fulsse
signatur. Translatoque ad gentes Dei testamento, sacer-
dotii legalis simul cure conjuncta ei synagoga, perditio
subsecuta monstratur.

IN CAP. IV.

Egressus est namque Israel obviam Philistiim, _e.] Egres-

sus est populus, id est, post acceptm legis notitiam, ad
agenda palam bona opera qua_ didicit ; expugnandumque,
voL. vii. D d
40_ ALLEGORICA EXPOSITIO

quantum poterat, gentilitatis errorem, quo impiorum eorda

ebriata, perpetuam vergebant in mortem. Unde bene Phi-
listiim cadentes potione dicuntur. Quo tamen in certa-
mine Israel non tam exteras gentes a scelerum pollutione
revocare, quam seipsum curabat, ne illarum exemplo peri-
ret, observare.
Et eastrametatus est juxta lapidem adjutorii.] Et omnem
spiritualis sui beUi fiduciam in ejus constituit auxillo ; de
quo dicebat, Dum anxiarentur cor meum, in petra exaltasti
me. Et alibi, Dominus petra mea et robur meum.
Porro Philistiim venerunt in Aphec, &jc.] Proficiente in
Deo vero Israel, falsorum multorumque cultores deorum
continuo furor novus invidendi, eumque depravandi eorri-
puit : et hoe est Philisteos aciem in Aphec, id est, in furore
novo contra Israel instruere, finitimas quasque genres ah
immundis edoctas spiritibus, ad scandalizandum Dei popu-
lure, perversze religionis vel actionis exempla przemon-
strare, quod a tempore legis acceptm, usque dum gratia
Christi fecit utraque unum, nunquam agere destiterunt.
Inito autem certamine terga vertit Israel Philisteis, Syc.]
Orto inter Israel et gentilium populos rerum verborumque
de vera religione conflictu, et hoe pro unius et veri Dei
cultu, illis pro idolorum defensatione certantibus, defecit
fide Israel, et proclivius ipse ad errorem gentium, quam
gentes ad sequendam fidem ejus potuere converti. Cujus
tamen portio non minima, c_eteris licet peccantibus, ad
defensanda virtutum spiritualium perstabat eastra redire.
Neque hme ita allegorice super antiqui Dei populi statu
interpretata putes, ut non etiam tibi tropologice conveniant.
Nam et ipse quoties expeditione spirituali spiritus immun-
dos expugnare niteris, non tua videlicet virtute fretus, sed
in lapide confisus iUo, qui de monte preecisus eat sine
manibus, solus diaboli regna prosternere novit : mox iidem
veritatis inimici novarum tibi atrium furorem, per singula
bonm operationis ccepta opponunt. Cave autem ne terga
mentis ferientibus peccando vertas hostibus: sed potius
juxta quod admonet apostolus Jacobus : Resiste diabolo, et
fugiet ate. Verum quia scriptum est, Varius eventus eat
 IN LIB. I° SAM. CAP. IV. 40_

belli, et nunc hune, nunc illum consumit gladius, si forte ad

tempus eessisse, et hostem vicisse contigerit, si etiam agros
bonae tuae conversationis fruetiferos populasse, et pruden-
tiam, fortitudinem, justitiam, ac temperantiam, quasi pr_e-
cellentissimas quatuor duces euncta virtutum turma sub-
sequitur, se stravisse jactaverit: nec si tamen ipse castra
optimi propositi, quae juxta firmam petram metatus es,
deserere, sed magis humilitatis et p_enitentize remedio per-
ditos, virtutum cuneos debes nova redintegrare militia;
juxta eum qui dixit: Si spiritus potestatem habentes
aseenderint super te, locum tuum ne dimiseris: quia
curatio cessare faciet peccata maxima. Instante igitur ab
adversariis periculo certaminis, arcam ferventissimze fidei
auxiliatricem offer. Sed si et illam forte nequissimi ad
horam vel haeresim permiscendo, vel alio quolibet genere
fraudis attaminando subtraxerint, nec tibi supernae pietatis
auxilium deficiet: quee ideo plerumque suos ad horam
cadere permittit, ut cognita propria infirmitate, cautiores
postmodum in virtutibus, ae perfectiores ad przemia server.
Denique arca post modicum laeta domum reffreditur, tute-
que urbis in aree bis denis permanet annis : quia per poeni-
tentiam s_epe recepta virtus, animum ardentius quam ante
turbinem tentationis poterat, adimplet, eumque usque ad
consummatum perfectae legis divinae decalogum, ac per-
cipiendum perpetuo ccelestis denarii gaudium comitatur.
Verum his morali expositione przeoccupatis, redeamus ad
ordinem leetionis, et in antiquissimo literm nemore nova
spiritualis allegoriae poma qumramus.
Quare Fercussit nos Dominus hodie coram Philisliim ?
Syc.] Consuluerunt sibi pro adipiseenda salutis via doe-
tiores quique tuna temporis in populo Israel, qu_erendo
videlieet quare legem aecipientes, legemque faeere volentes,
eum perfieere vel implere nequiverint, quare sint percussi
a Domino eoram Philistiim, id est, quare permittente
Domino, neque eos sua gratia juvante, eoneupierint,
legentes et diligentes legem, qn_e dicit: Non eoneupisees.
Inveneruntque tandem utile eonsilium, ut qmerentes
Christi gratiam, qua_ in legis seriptura patribus est s_epe
Dd2
_ ALLEGORICA EXPOSITIO

promissa futura : gratiam quippe Christi in lege signatam

reperire, per quem earn cupere liberari, hoc est arcam tes-
tamenti in Silo intra velum tabernaculi positam reminisci,
et ad promerendm salutis auxilium a populo deferri. Dix-
imus supra, qua ratione Silo legis typum teneat.
Misit ergo populus in Silo, 6;c.] Misit populus in futu-
ram fidei sum devotionem ; et gratiam Dei super omnia
excellentis, quam legis oeeasione didieerant, sibi adjutrieem
assumebant. Et notandum, quod tempore toto qumrendi
et adferendi ad se arcam, quieta Israel castra mansere ;
perveniente autem iUa, sunt ab hoste turbata : quia popu-
lus idem Dominic_e incarnationis fidem, quam venturam
inhianter qumrebat, venientem jam respuere, et in qui-
busdam suis membris etiam persequi et odisse non dubi-
tabat.
Erantque duo filii Hell cure arca fvederis Dominie _;c.]
Et nomine et merito filii Hell designant, quod populum
Christo in carne non credere, etiam sacerdotum illius tem-
poris non parum culpa adjuvit. Ophni quippe, discal-
ciatus, sicut et supra dictum est; Phinees, os mutum
interpretatur. Quorum prior dissolutionem actuum, poste-
rior etiam docendi inertiam signat: cure etiam perfecti
quique sacerdotes, et incessu boni operis ornati, et pr_edi-
eationis esse debeant voee liberi.
Cumque venisset arca foederis Domini in castra, _c.] Nato
in came Domino turbatus est omnis Israel, et prmdicante
alii ad eredendum, alii ad eontradicendum movebantur;
et terrena prlus conscientia cceli laudes insonuit.
JEt audierunt Philistiim vocem clamoris.] Et ad genti-
lium usque cognitionem fama Dominicm pr_edicationis
dixit.
Timueruntque Philistiim dicentes, Venit Deus in castra,
_fc.] Timuerunt pagani, cognoscentes veri Dei adventure
in mundo, ad munienda suorum spiritualia castra fidelium;
et multorum falsorumque numinum cultores, simul et
culturas ingemuertmt esse perdendas, seque invieem per-
fidi ad debellandam fidei ac veritatis aciem confortarunt.
Non enlm fuit tanta exultatio heri et nudiuslertius.] Neque
 IN LIB. I. SAM. CAP. IV. 405

in lege, neque ante legem tam prompta fuere corda creden-

tium ad cuncta pro ccelestis regni desiderio, vel patienda
qum terris horrent, vel spernenda qum libent.
Pugnaverunt ergo Philistiim, et ceesus est Israel, _;c.]
Pugnaverunt adversarii veritatis, sive homines, seu rec-
tores eorum, spiritus immundi, contra credentes in Chris-
tum; a quibus vel aperte smvientibus, vel occulte suaden-
tibus, vel exempla pravitatis ingerentibus, alii vel nega-
tione vel martyrio c_si, alii ad deserenda instantius sum
firmm fidei sunt tabernacula repulsi.
Et faeta est plaga magna nimis, _e.] Plures veniente
arca quam antea ceciderunt : Quia si non venissem_ inquit,
ct locutus eis fuissem, peccatum non haberent: nunc
autem excusationem non habent de peccato suo. Possu-
mus autem juxta mysticam numeri interpretationem dicere ;
quia quatuor millia virorum ante adventum arcm perdide-
rit Israel, in eis qui ante incarnationis Dominicm tempus
minus perfecte credendo, sperando, amando, et operando
legis jussa spernebant ; allata autem arca, triginta millia
peditum majori plaga perierint, qui sanctm Trinitatis mys-
terium ex evangelio, cure promissione denarii ccelestis
accipere renuebant.
JEt arca Dei capta est, tSc.] Et regnum ablatum est a
Judmis, datumque est genti facienti fructus ejus. Ordo
quoque sacerdotil, qui se non recte gesserat, Domino judi-
cante translatus est.
Currens autem vir de Benjamin ex acie, _c.J Currens,
et citam salutis sum curam gerens populus, qui pereunti-
bus ob perfidiam Jud_eis remansit, audiens ab apostolis,
Salvamini a generatione ista prava ; venit ad erudiendos
eos qui evacuati a Christo, adhuc in lege gloriabantur, et
quasi tabernaculum Domini in Silo absque testamenti arca
servabant ; utque facilius audientes ad pcenitentiam pro-
vocaret, scisso prorsus omni vetusto habitu, et tota sum
priscm fiducia fortitudinis pro nihilo despecta, luctuosus
apparuit. Qui bene de Benjamin, id est filio dexterm,
genus duxisse perhibetur ; quia nimirum ecclesia, ad eom-
parationem synagogm, quia superna Hierusalem, videlicet
406 ALLEGORICA EXPOSITIO

mater nostra, ad eollationem praesentis, quasi dextera

ad laevam praeminet. ¥ir igitur iste Benjamineus vel
populum ecclesize primitivze vel ad aliquem illius aevi doc-
torem, filium scilicet dexterae fidei; vel certe apostolum
Paulum, quiet Benjamin de tribu descendit; qui novissi-
mus apostolorum cum sit, plus omnibus in praedicando
laboravit, insinuat.
Cumque ille venisset, Hell sedebat, @.] Cum doctor novi
testamenti scisso literm indumento appanfisset in Judaea,
sacerdotium vetus adhuc, quamvis lumine amisso, sedebat
super eathedram Moysi ; sed contra Christum, qui est
via, veritas, et vita. Timebat enim, quod evenit, ne forte
sere probato, Christi ad genres gratia transiret.
Vir autem ille, postquam ingressus est_ nuntiavit urbl, _c.]
Evangclizavit doctor, et poenituit auditor. Audito quippe
scelere, quod in Salvatoris nece commiserant, compuncti
sunt corde Judmi, ct dixerunt ad Petrum, et ad reliquos
apostolos : Quid faciemus, viii fratres ?
Et audivit Hell sonitum clamoris, &jc.] Et ad ipsas usque
principum sacerdotum aures_ poenitentis ad exhortationem
apostolorum populi lama pervenit, nec libenter accepta
est. Denique loquentibus illis ad populum, supervene-
runt sacerdotes, et magistratus templi, et Sadducmi, dolentes
quod docerent populum, et annuntiarent in Jesu resurrec-
tionem ex mortuis. Nec distulerunt apostoli, quin et ipsis
evangelizarent.
Hell autem erat nonagintaocto annorum, _c.] Sacerdo-
tium legale tune temporis duo de perfectione, quae ad vitam
duceret, minus habuerat, fidem scilicet et opera. Ideoque
oculi, id est prmcones illius caligaverant sensu, et Chris-
tum in.lege videre non poterant. ¥elamen namque erat
super cor eorum, quod in Christo evacuatlrr.
Et area Dei capta est, _yc.] Et creseente longe lateque
apostolorum praeconio, ac fide populorum pcenitentium,
gratia Dei Judzeis erepta est, sacerdotiumque illud lega-
lium diu judiciorum solio gloriosum ; quia retrorsum eadere,
id est, post se reverti, et peccata, quae olim reliquit, repetere
non timuit; fracto superbiae singularis cervice periit, et
 IN LIB. I. SAM. CAP. IV. 407

hoc juxta ostium illud, videlicet quod ait : Per me si qlfis

introierit, salvabitur; cui figurarum mysterio juxta sede-
bat, sed ipsum perfidi0e merito non intrabat.
Senex erat vir, et grandeevus, $;c.] Inveteratum erat id
temporis sacerdotium illud, quondam opima virtute glori-
ficum et ipsum per sacerdotum principes, seniores populi,
Scribas et Pharlsmos, qui etiam legis doctores vocati sunt,
opportuno tempore plebi Israel divinm legis, qum deea-
logo complectitur, judicia ostendebat. Sed et juxta legis
tropologiam quisque nostrum arcam testamcnti, et in
tabernaculo custodire interius, et cum tempus exierit,
contra Philistiim pugnaturus, secum debet offerre ; hoe
est, ipsam fidem et conscientiam firmam semper castam-
que cohibere; et cure res poposcerit, contra immundos,
vel homines, vel dmmones, belli spiritualis adjutricem
deferre, qum habeat duos sacerdotes custodes, geminm
videlicet dilectionis solicitos sensus. Neque enim quam-
libet fidem, sed earn qum per dilectionem operatur, apos-
tolus laude dignam ducit. Et si nobis forte pugnantibus,
immundi spiritus aut hmretici fidei arcam eripuerint, ac
sacerdotales piosque sensus necaverint_ necesse est mox
vlr Benjamineus, luctuoso inslgnis habitu, id est, animus
spe supernm pietatis erectus, supplex et pmnitens adveniat,
nostrique nobis reatus ad mentem errata reducat_ ct totam
nostri rectoris urbem ad luctum lachrymasque provoeet,
donec Deo miserante redeat arca, qum capta est, melior-
que in loco perditorum saeerdos, id est, castigatior post
p0enitentiee sudores, nobis sensus cautiorque donetur. Nec
tempus septem mensium, quo arcam tenuere Philistiim,
a significanda pcenitentim forma discrepat. Nam et Spiri-
tus Sancti gratia, qum septiformis traditur, poenitentiam
admissorum gerendam, ac veniam constat esse nanciscen-
dam ; et eandem veniam septem modis impetrandam,
patrum sententia declarat. Denique expositores Psalterii,
septem peenitentim psalmos tradunt, quibus ad obtinen-
dam remissionem peccatorum, superne sit pietas implo-
randa. Verum sunt qul memoriam, agnitionem, dolorem-
que culparum non ad remedium flagitandum, sed instar
4_)8 ALLEGORICA. EXPOSITIO

Judm ad priorum seelerum augmentum convertunt. Qui

quoniam inveterati inter omnes inimicos suos, turbato prm
ira Dei mentis ocul% lumen quoque fidei perdiderc, sedem
repente judiciarim discretlonis retro redlturi, et mox peri-
turi relinquunt; et quamvis aliquandiu discrete vixisse,
et bene seipsos juxta legis et evangelii pra_cepta gessisse
visi sunt, (hoc est enim quadraginta annis Israel judicare,)
ingruente tamen articulo tentationis, misera morte suc-
cumbunt.
Nurus autem ejus, uxor Phinees, pr_egnans erat, &jc.]
Synagoga filii saeerdotii legalis commissa ad regendum,
semen quidem verbi a doctoribus acceperat, et vicina erat
qum Domino prmdicante fructum fidei, quem diu qumre-
bat, progigneret. Verum ipsa quoque post ruinam magis-
trorum incurvavit se a rectitudine vivendi, et populi qui-
dem turbam non minimam ; sed ipsa_ quia vitro Auctorem
occidit, morte mulctanda peperit.
Et vocabit puerum Ichabod, 3yc.J Ichabod interpretatur,
Vm glorim; vel, Decidit gloria; quod aptissime nomen
hujus temporis Judmis congruere, nemo fere cst qui ambi-
get. Translata est autem gloria fidei de Israel ad gentes,
de synagoga ad ecclesiam ; sed in fine mundi revertetur ad
Israel. De translata ad nos gaudeamus ; de transferenda
a nobis patriam qum in plaustro novm conversationis
reducenda timeamus.

IN CAP. V.

CAP. x. Philistiim autem tulerunt arcam Dei, _c.] Hmc

lectio mystice suscipiente fidei testamentum prmputio, si-
mulachra primo humilianda, nec mora funditus evertenda ;
eos quoque, qui post agnltam fidem retro convertuntur,
digna ultione plectcndos insinuat.
Philisliim autem tulerunt arcam Dei, _c.] Genres susce-
perunt verbum evangelii a Judma, ubi Dominus corpora-
liter natus, conversatus, et passus, loca dispensationis sum
mysteriis usque hodie sacra reliquit. Et asportaverunt
iUud lama felici in exteras usque mundi provincias, qum
 IN LIB. I. SAM. CAP. V. 409

hactenus vitiorum flamma ferventes, carnis solvebantur

illecebris. Unde bene Azotus, qum Hebraice Erdod voca-
tur, juxta pristinum nomen, dissolutionem vel effusionem,
sire incendium significat.
Et intulerunt earn in temlolum Da#on.] Et intulerunt
fidem in mundum, qui in maligno positus erat; et de quo
Dominus air, Cum fortis armatus custodit atrium suum,
in pace sunt omnia qum possidet ; si autem £ortior illo
superveniens, vicerit eum, universa arma ejus auferet,
in quibus confidebat, et spolia ejus distribuet. Fortis
erat Dagon, quando stulta gentilitatis arma slo custodi-
ebat in atrio. Fortior est arca fidei, qum huic victrix
spolia impietatis eripuit, et hmc pietatis arma ct spolia
fecit.
Et statuerunt earn juxta Dagon.] Et erexerunt ecclesias
Christi in gentibus, manente adhuc nonnullis in locis ido-
lorum cultura. Dagon quippe, qui interpretatur piscis
tristitim, non solum persona, sed et nomine significat eum,
qui auctor nobis miseriarum ab initio existens, rex univer-
sorum qum in aquis sunt, a propheta voeatur. De quo
Dominus beato Job sub Leviathan specie plurima narrat.
Et quem Tobias, qui interpretatur bonus Dei, se invaclen-
tern angeli ducis hortatu undis abstrahit, exenterat, assat,
comedit, salit, et seeum ad medicamina, simul et viaticum
portat. Id est, Dominus Salvator, sum carnis escam appe-
tentem diabolum dlvina potentia superat, insidiarum late-
bris eripit ; et abseisa ab eo membra iniquitatis, sapientim
sale condita, ac Sancti Spiritus igne decocta, in corporis
sui, quod est ecclesia, membra trajieit, perque alios aliis
salutis auxilia prmstat. Dum enim per eos quos diabolo
ereptos salvat Dominus, et gentilitatem ab idololatrim
deceptione salvabit; et Judmos, de quibus carnem sus-
cepit, ab errore sum perfidim in mundi est fine salvaturus ;
patet profecto, quid significet Tobias, cum per interanea
conscisi piseis, et conjugem a dmmonio, eta cmeitate libe-
rat parentem.
Cumque surrexissent diluculo ,4zoti altera die, 3:c.] Cla-
rescentibus per fidei prmcones miraculorum signis, decidit
_10 ALLEGORICA EXPOSITIO

idololatrim cultus, in eis qui ad Christum potuere converti;

sed proditus licet et detectus, qui vanitas est, recuperatus
est in eis, qui contra veritatem arma movere perfidim.
Rursumque mane die alio consur#entes, _;c.] Crescente
paulatim signorum coelestium lumine, idololatrim confusa
facie coram fidelibus Christi, terrenum per omnia cadu-
cumque, quicquid eatenus egere vel credidere confessi sunt.
Caput autem Dagon et du_e palmoe manuum ejus, tyc.]
Caput omnis peccati, superbia diaboli, et opus idololatrim ;
quod quasi duabus palmis, impietatis professione, laudum
et victimarum cmrimoniis agebatur, a cognato corpore, id
est, a cohmrentibus sibi turbis seduetorum abseissum jam,
jamque foras mittendum, Christi augescente triumpho
parebat ; qui quasi caput et manus Dagon trunci in limine
jacere monstrabat, cure ait, Nune judicium est mundi,
nunc princeps hujus mundi ejicietur foras.
Porro Dagon truneus solus, $;c.] Porro populus idolola-
trim abjecta et eliminata professione, atque operatione
dmmoniaca, inter eos qui in fide processerant, quasi juxta
arcam Dei humilis submissusque remanere, quam cure
diabolo foras mitti, id est, ab eeclesim membris anathe-
matizari malebat. Nec ultra status Dagon sicut antea
restauratus asseritur, quia post multa licet ecclesim certa-
mina cessatum, tamen a falsorum defensione deorum, et
uni Deo vero est data victoria Christo.
Propter hanc causam non calcant sacerdotes Dagon, $;c.]
Propter causam, qua diabolus ejiciendus foras, et in fine
damnandus est, omnes qui eum perversa vel docendo vel
operando sequuntur, ipso instigante, tempus ejusdem ejec-
tionis et damnationis illius considerate et cavere detrectant.
Quin antequam sui eultores ab iniquitate resipiscant, eorum
sollicitus sensum quasi incessum mentls a prmvidenda fu-
tura, vel sua, vel ipsorum perditione suspendit. Et hoc
usque in hodiernum diem, id est, usque dum eorum quis-
que lucem verltatis agnoverit, quem perpetuo prmsentem
qui sequitur, non ambulabit in tenebris. Nec timet cal-
care super limen Dagon in Azoto; quia pravorum, qui
terrenis ardent desideriis, simul et capitis eorum.diaboli
 XN LIB. I. SAM. CAP. V. _]I

poenam mente sedula contuetur et horret, insuper et limen

suum conversus ad meliora, paschali agni sanguine asper-
gere, id est, introitum et exitum suum Dominicm passionis
mysterio munire satagit. Dagon ergo truncati caput et
pedes in limine, suos ab ejusdem liminis tactu deterrent.
Agni vero immaculati sanguis in limine suos se semper
recolentes, tutos ab hoste reddet ; quia diabolus eis quos
decipit, considerandum finem, qui ad impia tartara ducat,
et ipsorum subtrahit et suum. Dominus autem quos
redemit sum passionis et resurrectionis exemplo, vitam
semper docet sperare post mortem.
.4##ravata autem est manus Domini super .4zolios, tyc.]
Qui suscepta Dei area super Dagon interitu dolent, rui-
namque ejus erigunt, in posterioribus feriuntur, eorumque
a muribus terra demolitur; quia qui fidei agnitione vel
etiam mysteriis imbuti_ aut ido]a sterni, aut vitia sibi non
tolerant interdiei; quia retro respieiunt, immunditiam
vitee veteris non relinquunt ; et posteriora, qu_e cure apo-
stolo oblivisci et arbitrari debuerant, ut stereora, repetunt.
Ex his nimirum qum eligunt, puniuntur; ipsaque fit mise-
ris causa p0en_e, qu_e deleetatio erat eulp_e. Sed et si quid
boni germinare videntur, qui oculos mentis retro tenent ;
et radix eogitationis ab immundis spiritibus, et operationis
fruetus eruditur. Pereussit autem Dominus non solum
Azotum, ubi erat Dagon, sed et omnes fines Azoti; quia
non tantum capitalium incendia criminum, in quibus aper-
ture opus diaboli claret, sed et parva qu_eque, et qum
hominibus extrema vel levia forte peccata videntur, dis-
tricti judicis sententia reprobans damnat. Denique omne
verbum otiosum, quod locuti fuerint homines, reddent de
eo rationem in die judicii.
Videntes autem viri Azotii hujuscemodi plagam, _c.] Vi-
dentes idololatrim dileetores potentiam Christi contra deos
suos, nolunt fidem ejus recipere; ne propter hanc so]am
cogantur omnem deorum suorum turbam abdicate. Vi-
dentes falsi Christiani propter fidem Christi interdicta sibi
peccata qu0e amant, ipsam fidei religionem quantum valent
detestantur ; ne hujus oceasione desicleria, quibus pro Deo
_l_ ALLEGORICA EXPOSITIO

serviunt, jubeantur extinguere. Azotii per omnia, id est,

effusionis, dissolutionis, et ineendiorum nomine digni sunt,
qui scriptur_e saer_e przecepta ideo scire nohmt, ne cognita
debeant agere quae didicerint ; et propter Domini senten-
tiara, qua nescientes voluntatem suam minus vapulaturos
dicit, nolunt scire quae faciant, non intelligentes multum
distare inter nescire simpliciter, et noluisse scire quze
scienda didiceris. Et hi ergo durum suis voluntatlbus
sentientes, arcam a se scientiae coelestis impudici repellunt.
Responderuntque Gethei, Circumducatur arca Dei Israel,
_c.] Et haee areze eireumduetio, tempori praesentis zevi
eongruit, ubi quisque lentorum ab alio magis dura ver-
borum Domini, quam a se desiderat impleri. Sed et bar-
barae nationes, quod grave satis est, si quze Christi fidem
nuper exeeperint, mox desideriis moUibus enervat_e, aliis
hane magis dandam quam apud se diutius zestimant exer-
eendam.
Illis autem eireumducentibus earn, fiebat manus Domini,
_e.] Qui fidem transitorie nee fixa intentione pereipiunt,
non solum nihil eommodi eredendo merentur, sed et pcenam
de pretio salutis miseri mereantur aeternam.
Et computreseebant prominentes extales eorum.] Et medi-
tatio eordis eorum interior ad posteriora caeca et immunda
vitae praesentis relapsa, foetido eunetis fimo, et eruore
vitiorum plena foras apparebat; eui generi pereussionis
haeretieorum vesaniam eompararl, et ipsa Arii morte doee-
tur; qui fusis per posteriora viseeribus, eunetis finem
ha_retiea doeendi, et hzeretieis digna supplieia subeundi
prineipium misere invenit.
Miserunt itaque, et congregaverunt omne8 satrapas Philis-
tinorum, _c.] Multi haee hodie eredentium de gentibus
faetis, etsi non verbis, dieunt ; Dimittite fidem, et rever-
tatur ad filios Israel, ut tandem nobis exeisis, illi seeun-
dum naturam inserantur sum olivae. Satius est enim
ignorantes perire, quam eum e_eteris peeeatis pro fidei
etiam, quam serrate nequimus, pr_evarieatione damnari.
Et ascendebat ululatus uniuscujusque civitatis in c_elum.]
Et murmur atque impatientia elamorque Sodomitieus falso
 IN LIB. I. SAM. CAP, VI. 413

fidelium insignis quibusque locis, vel personis, vel certe

•sensibus corporis, qui ad numerum civitatum Philistiim
quinque sunt, districtum judicem latere nunquam valet,
qui tremenda sententia tempus hujusmodi przenuntians:
Yeruntamen, inquit, Filius hominis veniens, putas inveniet
fidem in terra ?

IN CAP. VI.

Fuit ergo arca Domini in regione Philistinorum septem

mens/bus.] Septem universitatem rei cujusque, sire tem-
poris, aut numeri, seu certe plenitudinem gratiae spiritualis
exprimere solent. Mensis autem qui eremento ac decre-
mento lunaris luminis variatur, statum ecclesim inter pros-
pera et adversa laborantis, sed nunquam a Sole Justitim
deficientis, insinuat. Fuit ergo, et futura est arca Domi-
niem fidei in gentibus universo tempore seculi, quo gratia
Spiritus Sancti septiformis ecclesiam implere, et ad lucen-
dum infirfiais quasi subjectis sibi terris illustrare digna=
bitur. Sed et juxta literam, praesens leetio, qum Philist_eos
arc_e Domini vicinia percussos narrat, docet ne immundus
quilibet sanctis appropiare pr_esumat; sed quicunque vel
Domlnicum corpus accipere, vel sacratissima ejus dicta
tractare voluerit, probet seipsum, et sic de pane illo edat,
et de calice bibat, castigetque corpus suum, et servituti
subjiciat, ne forte allis prmdicans, ipse reprobus efficiatur.
CAP. xi. Et vocaverunt Philistiim sacerdotes et divinos,
3yc.] Ha_c leetio typiee doeet fidem evangelii, quae nune in
gentibus celebratur, ad salvandas in fine mundi reliquias
Israel esse reversuram. Philistiim plagis eruditl, interro-
gant sapientes quid faciant de arca Dei, quomodo remit-
rant earn in locum suum.
At illi, Si remittitis, inquiunt, in locum suum arcam Dei
Israel, 3yc.] Etnos videntes vindietam impiorum, manus-
que nostras lavantes in sanguine peecatorum, si gratiae
ecelestis arcam in loeum suum, id est, in proximorum
corda, qum hanc aliquando habentes, errando perdiderant,
remittere pcenitentiam suadendo disponimus; curandum
summopere est, ne hoc vaeui virtutibus agere quaeramus,
_I_ ALLEGORICA EXPOSITIO

sed juxta eum qui dixit, Et gratia ejus in me vacua non

fuit; primo ipsi recta agerc, et sic alios instruere festine-'
mus. Hoc etenim modo plagas eorum qui accepto seientim
dono nil pro peccatis qum commisere, Largitori grati_e
rependcre norunt, eifugere poterimus. Sed et universaliter
ecclesi_e providendum, ne vacua in fine seculi gratia fidei,
id est, fructurn virtutum in gentibus, ultra non inveniens,
ad Israel salvandum remittatur; sed quomodo venit, re-
dear, quve per magnos doctores nobis data est, per magnos
reddatur et illi.
Juxta numerum provinciarum Philisliim_ _c.] Juxta
numerum quinque scnsuum corporis, quos retro respi-
ciendo eontaminastis, quorum fructus omnes fidcm male
tractando perdidistis, jam modo per cuncta qu_e videndo,
audiendo, gustando, olfaciendo, vel tangendo geritis, cla-
rissima paticnti_e, compunctionis, humilitatis, cveterarumque
virtutum Christo debita solvite.
JEt dabltis Deo Israel gloriam, _;c.] Et confitemini, quia
Deus solus vcrax, omnis autem homo mendax; si forte
avertat faciem suam a peccatis vestris, et omnes iniquitates
vcstms deleat, dumque vobis onus levissimum plus mise-
rator imponat.
Nunc ergo arripite et facite plaustrum novum unum, _c.]
Nune, inquiunt, festinate, et vel vestris, vel fraternis in
cordibus, exuentes vetcrem hominem cure actibus ejus_
induite novum, qui secundum Deum creatus est in justitia
et sanctitate, et veritate ; et hoc in unitate catholic_e pacis,
in qua tantum ad salvandum prodest quicquid boni agcre
potest, nobilesque gemina, id est, Dei ct proximi dilectione
doctores, a peccati jugo liberos, spiritualium fidelium filio-
rum prole gaudentes, sive prvedicand_e fidei, seu portandve
fraternve necessitatis oneri subjicite. Parvulos autem quos-
que et lactantes adhuc in Christo, donec in virum per-
rectum proficiant, intra status sui modulum educandas
cohibete.
Tolletisque arcam Domini, et ponetis in plau_tro, _c.]
Secretiora qu_eque emlestium arcanorum, imbutis novo
Christi mandato cordibus, imponite, necnon et vestrm cot-
8
 IN LIB. I. SAM. CAP. VI. 415

rectionis exemplo, simul omnibus intuenda et sequenda

conjungite, taliterque ecclesiam ornatam, id est, et fidei
mysteriis, et exemplis onustam virtutum, ad quzerendas
reliquias Israeliticze plebis emittite, neque unquam ab in-
tuendis ejus gressibus vestrae mentis oculos avertite.
Fecerunt ergo iUi hoc modo, et tollentes duas vaccas, $;c.]
Fecerunt Philistiim de arca secundum consulta saeerdotum
suorum et divinorum. Fecerunt et facturi sunt de ecclesia
fideles ejus dispensatores juxta prmsagia, vel futura prmce-
dentium sacerdotum et prophetarum ; faeiamus et nos
de correctione vel nostra, vel proximi, videlicet eeclesim
membrorum juxta imperium magistrorum spiritualium.
Neque absurdum putet quispiam, quod acta divinorum et
sacerdotum infidelium super ecclesiae prophetis et doctori-
bus interpretantes, spirituali mysterio redundare dixeri-
mus ; sed agnito potius allegoricm locutionis usu, videat
qui legit ea quoque qu_e non modo infideles, sed et aperta
fronte Deo contraria molientes egerunt, ab egregiis exposi-
toribus ad saluberrimae pietatis obsequium typice relata.
Nec minus sacrum vel mystica pietate plenum, quod Do-
minum persecutor impius in passione, purpurea vel alba,
veste induit, spiuis coronavit, aceto potavit, eruce suspen-
dit, regem Latine, Grmce, et Hebraiee scripsit, quam quod
hune in nativitate, pia et inviolata genitrix pannis involuit, •
in pr_esepio reclinavit, pastores laudaverunt, magi adorave_
runt; quod occisum discipuli eleeti aromatibus conditum,
linteaminibus involutum, petrino in sepulchro positum, la-
pide magno clauserunt; et ne dubites ab hominibus qua-
libuscunque, tu_e tamen naturm consortibus, utilia discere.
Audi quid Salomon dicat: Vade ad formicam, o piger, et
considera vias ejus, et disce sapientiam.
• Ibant autem i_z directum vaccaz, Syc.] Ibant in directum
doctores per Christum, qum ducit ad regnum cmlorum.
Via quippe Bethsames, id est, domus solis, ipsa est qum
elicit: Ego sum via, veritas, et vita. Et alibi: Ego sum
lux mundi ; qui sequitur me, non ambulat in tenebris, sed
habebit lumen vitae.
In itinere uno gradiebantur pergenles et mugientes, Syc.]
_16 ALLEGORICA EXPOSITIO

Uno eodemque fidei et veritatis eaUe gradiebantur ge-

mentes quidem, quasi homines, separari se ab his quos
diligant ; libentius tamen eos, ubi necessitas ingruerit,
quam justitim viam deserentes; ardentius ad vietimam
passionis pro arca Domini properantes, quam fletu filiorum
arcam deponere eonsentientes. Vis probari qum dieimus ?
Morante Paulo in Cmsarea, superveniens a Judaea pro-
pheta, protestatus est eum alligandum Judmis in Hierusa-
lena, et tradendurn in manus gentium. Eece portatrix
arc2e Dominic2e victimanda vaeea prophetatur ; et quicquid
ad hme vituli, siccisne oeulis abscessum mortemque paren-
tis expectant, nobilior e_eteris vitulus, et inter quatuor
magna animalia hoe nomine insignis, quid egerint narret.
Quod eum audissemus, inquit, rogabamus nos, et qui
loci illius erant, ne ascenderet in Hierosolymam ; sed quia
non amore vel lachrymis filiorum ad dexteram, non ad
sinistram deflecti poterat matris instantia, vide quid abitura
plorantibus dicat: Quid facitis, flentes, et turbantes cor
meum ? Ego enim non solum alligari, sed et mori in
Hierusalem paratus sum propter nomen Domini Jesu.
Verum qui planctus infirmorum, quasi reclusorum domi
vitulorum, quem de carnali spiritualium parentum amis-
sione concipiunt, paulatim dum et ipsi profecerint, cessat.
Dicit idem Lucas: Et cum ei suadere non possemus,
quievimus dicentes : Domini voluntas fiat.
Porto Bethsamitee metebant triticum in valle, $yc.] Pon'o
eives mternm lucis, fruetus virtutum maturos, quos humili
eorde protulerunt, in gaudia patrim eoelestis eondere desi-
derabant ; et elevatis eordis oeulis, ubieunque terrarum
vidissent eoelestia, gavisi sunt.
JEt plaustrum venit in agrum Josue Bethsamltee, _;c.] Et
ecclesia ubieunque peetora Jesu Christo, Domino videlicet
elaritatis internee, et perpetua_ lueis inventori, fruetum
ferentia viderit, statim ibi quasi requie post laborem qu_e-
rendi reperta, mansionem faeere parat ; talis semper eeele-
sire profeetus, talis ejus erat in nationes adventus, talis erit
et reditus ad Israel.
Erat autem ibi lapis magnus, 3yc.] Erat in agro ecelesi_e
 IN LIB. I. SAM. CAP. VI. 417

lapis iUe singulariter magnus, qui praecisus de monte sine

manibus crevit in montem magnum, et implevit universam
terram. Et de quo Psalmista : Lapidem, inquit, reproba-
verunt aedificantes, hic factus est in caput anguli ; videlicet
ut faeeret utraque unum. Et eonciderunt persecutores
ecclesiae compagem, quae ad exemplum Dominicae crucis
ereeta, firmissimo novae gratiae statu gaudebat. Insuper et
magistros, atque eos qui infirmorum onera ferre sufficerent,
martyrii flamma consumptos, gratissimam Domino victi-
mare, tametsi nescientes, mactaverunt. Ligna quippe
plaustri novi, quod arcam Domini portarat, concisa sunt,
quando facta persecutione in ecclesia Hierosolymorum,
omnes dispersi sunt per regiones Samariae et Judmae,
praeter apostolos. Vaccae super ea holocaustum Domino
factae, quando cunctis intimi amoris ardore compunctis, et
in luctum lachrymasquc solutis, Stephanus lapidatus, et
Jacobus frater Joannis est gladio caesus; innumeraque
hujusmodi, rclegens historiam ecclcsiasticam, et infinita
martyrum gesta, reperies. Quibus cunctis immanior tem-
poribus Antichristi concisio plaustri hujus, hoc est ecclesiae
perturbatio, non dubitatur esse ventura. Neque aliquid
vetat duas has vaccas, quae arcam Domini referentcs Israel-
itis holocaustum sunt Domino data_, super Enoch et Helia
interpretari, qui tunc Judaeis fidci gratiam aperturi, nec
mora ab Antichristo mortem creduntur esse suscepturi.
Nec mireris bene acta Bcthsamitarum a nobis in con-
trarium interpretata ; quia moris est scripturae sanctae, et
per bona malum, et bona per malum aliquando figurare.
Denique quam plum in lege victimarum genera, quae, prae-
cipiente Domino, devota mente sunt oblata, mortem Salva-
toffs, quam ab impiis suscepit, typice praedicunt.
Levit_e aulem deposuerunt arcam Dei, _yc.] Ministri verbi
suscipientes fidem, et exempla vitae sanctorum ab his qui
in Christo praecesserunt, non haec in vili aliquo terrenoque
et imo pectore, verum in his quae in Christo firma videre,
posuerunt. Potest lapis ille magnus ad populum, qui
in lege gloriatur, (lex enim in lapide scripta est,) non in-
convenientcr referri ; et arcam super lapidcm positam
VOL. VII. E e
_18 ALLEGORICA EXPOSITIO

intelligi, eum legis remulator populus fidem gratiae sus-

eeperit.
Viri autem Bethsamit_e obtulerunt holocausta, tyc.] Qui-
eunque sunt Christi Jesu, earnern suarn erueifixerunt eurn
vitiis et eoneupiseentiis. Et alibi : Obseero, inquit, vos,
fratres, per rniserieordiam Dei, ut exhibeatis eorpora vestra
hostiarn viventern, sanetarn, Deo plaeentern.
Et quinque satrapce Philistinorum viderunt_ _yc.] Pr_e-
eedentes quique in Christo, tamdiu sueeedentiurn sibi in
illo fidern et aeta quasi speeula eontemplantur, donee
et ipsos firmatos in fide et bene profieientes agnoverint ;
et sic de illorurn salute seeuriores effeeti, ad sum euran&e
eonversationis habitaeula reeurrunt. Potest et de hypoeri-
tis intelligi, qui cure ad tempus viarn vitre videantur imitari,
portas tarnen Bethsarnis, id est, Solis Justitire propter in-
stabilitatern sinistra_ rnentis, non rnerentur ingredi.
Hi sunt autem ani aurei, _yc.] Omnes pro defieto Do-
mino, parvi et magni, fortes et infirmi, vasa aurea exsolvere,
id est, splendida eompunetionis et humilitatis, mansuetu-
dinis et eastitatis, e_eterarumque spiritualium fruetuurn
munera reddere opus habent. Quis enim rnundus a sor-
dibus ? nee si unius diei, etiarn sit vita ejus in terra.
Et si dixerimus, quia peccaturn non habemus, ipsi nos
seducirnus. Quis enirn gloriabitur eastum se habere eor,
qui non in aliquo de quinque sensibus notissimis a veritatis
ealle devlans retro respexerit ; aut non aliquando cogitatio
vel bona ejus actio sit insidiatoris antiqui dente derosa, ut
pro his merito pcenitenti_e debeat flagitare remedi% et
de vitiorurn quee fecit, vel tentamentorum rnemoria quee
pertulit_ neeesse habeat acrius exercendis insistere virtuti-
bus? Hoc est enim pro anis et muribus_ eorruptoribus
atque corruptis, in quibus errans punitus est_ aureos quin-
que Domino reddere eorrecturn. Et pulchre cujusque pro-
vinei_e metropolis eurn adjacentibus sibi urbibus et villis,
unurn murem et anum reddidisse dicitur aureum; qula
tunc rite pro peccato dehita solvirnus, quando divites_ in-
opes_ docti et indocti_ quos distantia rnurat_e urbis, et
villa_ rnuro destituta_ signifieat ornnes in Chrlsto unurn
 IN LIB. I. SAM. CAP. VIo 419

facti, unam eandemque Domini voluntatem videre, eundem

Christi bonum odorem percipere, pariter gustare quam
suavis est Dominus, et una eademque verba ejus audire
et facere satagimus. At qui converti et poenitentioe debits
pro peccato reddere contemnunt_ nec ipsi manure districti
judieis evadent, sed in interiores tenebras detrusi, non
exient inde, donee reddant etiam novissimum quadrantem.
De quibus supra sapientes Philistiim meliora suggerentes,
aiebant: Quare gravatis corda vestra, sicut aggravavit
-/Egyptus et Pharao cot suum ? _Tonne, postquam per-
cussus est, tunc dimisit eos, et abierunt ? Quod est aperte
<le reprobis dicere: Nonne postquam a_terna_ mortis ex-
cepere sententiam, tunc primo peccare, et bonos 1oedere
desierunt ?
El usque ad Abel lapidem magnum, &jc.] Etiam fortes
quique in fide, et qui ad sustentandam regendamque
nutantis ecelesioe devotionem sufficiant_ et ipsi fragilita-
tis sum conscii dicunt : In multis enim offendimus omnes.
Immo ipse summus lapis angularis_ qui peccatum non fecit,
nee inventus est dolus in ore ejus, pro nobis humana
passus, loquitur : Qum non rapui, nunc exsolvebam. Quem
et in hoc aptissime lapis ille magnus_ super quem posita
estarca Dei, significat, quod confinium erat Israel et Phi-
listiim. Confinium quippe ostenditur, a quo et illi quasi
sua tributa exigunt, et super quem isti quasi suum, aream
Domini ponunt. Ipse enim singulari pietate sum virtutis
onus eeclesi_e portat, qui est pax nostra_ et fecit utraque
unum.

Qu_ erat usque in illa die in agro Josu_e Bethsamitis.]

Idem Josu_e, qui supra Jesus est, et eundem Dominum
signat. Utrumque enim nomen Salvator interpretatur.
Percussit autem de viris Bethsamitibus, _c.] Non sacer-
dotes et Levitas, quorum officii erat aream portare ; sed
vulgus ignobile_ eui nee videndi earn fas erat_ pereussit.
Quod ne pateretur, in Exodo populus a longe stabat
et orabat, solusque Moyses aseendit ad Dominum. Soli
namque scientia et actione perfeeti, ccelestium eontempla-
tioni in hac vita mentem intendere norunt. At si qui
Ee2
420 ALLEGORICA EXPOSITIO

minus perfectus adhuc in humanis divina tractate prm-

sumpserit, cavendum ne vel heeresi, vel desperatione, vd
alio quolibet discrimine reverberetur ejus inconsulta teme-
ritas. Seal melius fortasse haec percussio plebis, qu_e arcam
Domini vidisset, in bono accipietur ; quia quanto quisque
amplius divinae secreta majestatis aspicere coeperit, tanto
mox de se humilia sentiens, a tota sua trepidus virtutum
fiducia deficit. Qua se plaga saluberrima percussum, tre-
mebat qui dixit: Loquar ad Dominum meum, cum sim
pulvis et cinis. Nec non et Psalmista, cum ait: Oculi
mei defecerunt in salutari tuo. Quod est dicere, quo altius
sacratissima tui salutaris, id est, Jesu arcana conspicio, eo
mea citius, etiam quae fortia rebar acta, vitali vulnere per-
cussus despicio. Hac se plaga non modo percussum, sed
et mortuum gratulatur, qui dixit: Ego enim per legem
legi mortuus sum, ut Deo vivam: Christo crucifixus sum
cruci. Cui etiam sensui quinquagenarius, vel septuage-
narius percussorum numerus, qui ad requietionem et Spi-
ritus Sancti gratiam significandam principalitcr respicit,
adstipulatur. Nam et septimam diem, et septimum ac
quinquagesimum annum, lex sacravit in requie. Sed et
Spiritus Sanctus, cujus septiformem gratiam Esaias scribit,
quinquagesima Dominic_e resurrectionis die primitivam
descendit in ecclesiam. Quum enim nunc annos _eternos
in mente habendo negant consolari auimam suam, solaque
Dei memoria delectari exercitantur, et deficit paulisper
spiritus eorum ; ipsi tunc Spiritu Dei sublimati, peren-
nero tendunt ad requiem. Utrique autem sensui concinit
apte quod sequitur :
Ia_itque populus, quod percussisset Dominus, 3;c.] Quia et
infirmantia vel nutantia sua membra, ut ad stature prls-
tinum reformer, fiendo laborat ecclesia ; et bent proficien-
tium tuque membrorum suorum, quve concupisse ct defe-
cisse vidct in atrio Domini, studiis accensa, dulces salu-
tiferae compunctionis lachrymas fundit, dicitque vulncrata
caritate : Ego sum, et anima mea liquefacta est, ut locutus
cst; et cvetera talia, quibus innumera scripturarum loca, ct
totus quadragesimi primi Psalmi rcfertus est textus.
 IN LIB. I. SAM. CAP. VII. 421

Et dixerunt viri Bethsamitoe, Quis potest stare, _ic.?] Viri

domus solis, id est, supernae patriae cives, in terra pere-
grinantes ; et si parum aliquid, et hoc rapture, de aeterna,
quam sitiunt, luce degustant, eontinuo se quam nihil de
suo sint intelligunt, merltoque paventes dicunt : Quia non
justifieabitur in conspecttt tuo omnis vivens. Quia et si
quis judicio hominum stare videtur, jam tamen in con-
speetu divinae majestatis jaeere eomprobatur ; modestoque
ac benigno consilio, post sublimem illum sibi soli, Deoque
cognitum dilectionis ardorem, proximis quoque minoribus,
quae capere ipsi sufificiant, munera scientiae spiritualis
impertinnt. Juxta quod magnus ille civis Bethsamita
dicebat: Sive enim mente excidimus, Deo ; sive sobrii
sumus, vobis. Et hoc est quod sequitur, dicentibus de arca
Domini Bethsamitis :
JEt ad quem ascendet a nobis ? byc.] Cariathiarim quippe,
quae civitas sylvarum dicitur, magnam vitae perfectionem,
sed minorem nimirum quam Bethsames, id est, domus
solis, significat. Haec namque contemplationis sublimi-
tatem, qula beati mundo corde Deum videbunt; .ilia com-
munionem monstrat activae conversationis, qua suos quoque
ferentia fructus, exultabunt omnia ligna sylvarum ante
faeiem Domini, quoniam venit, et mansionem apud ea
facit. Et de Bethsamis arca Cariathiarim mittitur; quia
divina gratia nunc magnorum eorda, ut summa per fidem
contemplentur, inflammat ; nunc humilium pectora incho-
antium, ut multifaria bonorum operum quasi poma gignant,
adjuvat.

IN CAP. VII.

CAP. XII. Venerunt ergo viri Cariathiarim, 3;c.] Vene-

runt fortes ecclesiae, multfformi spiritualium actionum
germine foecuncll, et susceptam a eelsis fidei contempla-
toHbus divinae voluntatis cognitionem, ad se suosque per-
duxerunt, eolloearuntque hane in alto eorde illorum, qui
habitantis in se Spiritus Sancti gratia, templum Dei esse
meruerunt, quibus dedit potestatem filios Dei fieri, ere-
dentibus in nomine ejus, quos voluntarie genuit verbo
_ ALLEGORICA EXPOSITIO

veritatis. Aminadab quippe, qui pater meus spontaneus

dieitur, eum nimirum qui cure sit Dominus c_eli et terra_,
nobis gratia Pater factus est, designat. Gabaa, quod inter-
pretatur collis, et intelligendus est aliquis locus eximius
in Cariathiarim, vel eerte arx ejusdem fuisse civitatis,
altitudinem perfeetze actionis insinuat. In quo nimiriam
colle infertur area Domini, cum divina voluntas ostenditur,
hi sunt przeordinati ad vitam _eternam. Cujus ostensionem
divin_e seientize, quia nemo potest nisi humilis adipisci,
recte aceepturis aream Cariathiaritis, Bethsamitre dice-
bant: Reduxerunt Philistiim arcam Domini ; deseendite,
et ducite earn ad vos. Quod est aperte Judaeos in fine
mundi credentes, proximis ad fidem vocandis dicere: Re-
duxere nobis scientiam gratia_ genres, qu_e diu nobis inere-
dulis, ejus sunt dono pofitae. Descendite de longo super-
bize fastu, et humile jugum fidei humiles corde suseipite.
Quod etiam, sieur ceetera lectionis hujusce series, quoti-
diano nostro statui et variantibus diversorum meritis
potest aptissime congruere.
Eleazarura autem filium ejus sanctificaverunt,3;c.] Sanctos
quosque ac doctos, et filiorum Dei nomine elegere doctores,
qui ecclesi_e stature custodirent. Eleazar namque, qui
Dei adjutor dicitur, illorum figurafiter c_etum exprimit,
qui dicere cum apostolo possunt: Dei enim sumus adju-
tores. Et alibi : Ego plantavi, Apollo rigavit, Deus autem
incrementum dedit.
Et factum est, ex qua die mansit area in Cariathiarim,
_c.] Ethic activ_e et contemplativ_e perfectionis intuere
distantiam. Ecce enim arca Domini, qu_e vix una die qua
venerat in agro Josue Bethsamitis perseverare potuit; et
non solum Gabaa, id est, arcem Bethsames ascendere, sed
ne ipsas quidem ejus valebat plane portas intrare. Per-
veniens autem in Cariathiarim, et collem illius iUata, vice-
simum usque ibidem multiplicatis virtutum diebus, per-
mansit ad annum ; quia ccelestis vitae contemplatio, degen-
tibus in carne sanctis, vix ad momentum potest defibari.
Corpus enim, quod corrumpitur, aggravat animam, et de-
primit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Vita
 IN" LIB. I. SAM. CAP. VII, _3

autem activa multo prolixiore et temporum spatio, et co-

operantium consortio fratrum valet indefessa celebrari_ adeo
ut legis in ea decalogus, per evangelii gratiam geminatus,
vel certo corpore et mente consummatus, quasi vicesimus
jam manentis secum arcae annus proficientibus bonorum
meritis probetur impleri.
Et requievit omnis domus Israel _ost Dominum.] Extre-
mare conversm in fine Judmm felicitatem typice designat,
ad quam tota prmmissa lectio specialiter, tametsi ad omnem
ecclesiam potest generaliter refcrri. Ubi ctiam juxta literam
quidam putant, qula vicenario annorum numero, quo ma-
nente in Cariathiarim arca, requievlt omnis domus Israel
post Dominum, et modus, et status temporis, quo Samuel
Israeli prmfuerit ostendatur. Neque enim, ut quidam
chronographi frustra turbantur, viginti anni, quibus ibidem
arca mansit, usque ad octavum regni David annum, quando
ab ipso Hierosolymam translata est_ pertingere putandi
sunt. Legimus namquc inferius, in principio regni Saul
earn fuisse in Gabaa Benjamin, dicente scriptura: Et ait
Saul ad Achiam, Applica arcam Dei. Erat enim ibi arca
Dei in die illa cure filiis Israel. Ideoque intelligere debe-
mus, tacente licet scrlptura, reductam eam post hmc de
Gabaa Benjamin, in Gabaa, id est, collem Cariathiarim,
unde regnante David in Hierusalem transferretur. Non
autem absque significatione mysterii, credas arcam Domini
sic varia per loca mutatam, ut nunc Dominum solis adeat,
nunc civitatem sylvarum subeat, nunc adjutrix inter castra
pareat, nunc civitatem sylvarum repetat, et dimissa Silo
repulit tabernaculum Silo, ad ultimum montem Sion, quem
dilexit, ascendit; sed et inde castra duci et reduci non
omittat. Denique Urias cure David loquens, tempore
beUi Ammonitici, sub pellibus earn fuisse designavit. Et
haec usque ad tempora dedicationis domus Dei, qua per-
petuam in sancta sanctorum sedcm mansionis accepit.
Nequaquam haec frustra, sed in ecclesim typum gesta
eognosce, qum in multimoda, sed pacatissima suorum
diversitate membrorum, nunc theoreticm vitae dulcissima
luce fruitur, gustando et videndo, quoniam suavis est
_2_ ALLEGORICA EXPOSITIO

Dominus ; nune aetivm devotionis eondensa, minore qui-

dem mentis ardore vel lumine laetata, sed non minore
bonm operationis fruge f(eeunda subintrat ; nune eontra
adversantis mundi perieula spiritualem virtutum militiam
armat ; nee inter resistendum adversariis sum fruetiferm
conversationis apta deserit, sedulaque pra_eavet, ne post
agnita spiritualis vitae mysteri% literalem legis observan-
tiara, quasi tabernaeulum Silo prmpostera eleetione requi-
rat ; nune in his qui jam de eorpore egressi, seculi variantis
evasere labores, visionem eeterna_ paeis aseendit. Nee per
cos tamen ipsos in eoeli jam sede regnantes, pro peregri-
nantibus in terra suis tuque membris, et adhue contra
hostem dimicantibus, orando eertare desistit, donee resur-
reetionis coruseante gloria, qu_e felix ejus est dedieatio, in
eoelestia sancta sanetorum, perpetuo mortis triumphatrix
evehatur.
Si in toto corde vestro revertiminl ad Dominum, 3yc.] Hie
figuraliter ostenditur, quomodo Dominus in Judma doeens,
et miraeula faeiens, patiens et resurgens, ascendens in
eoelum, et Spiritus Sancti gratiam mittens, non solum
Judmos, sed et gentes miserieordim sum feeerit partieipes.
Samuel itaque, suscepto post mortem Heft saeerdotio, uni-
versam domum Israel alloquitur, ut auferant deos alienos
de medio sui.
Et prarparate corda vestra Domino, _c.] Dominus, novi
sacerdotii auctor, quod est seeundum ordinem MeIchise-
deeh, apparens in came, universam domum Israel, id est_
Deum videre desiderantium ecelesiam, docet auferre a se
traditiones Pharismorum; eL non solum opera, quod et
lex docuit, sed ipsa etlam eorda ad serviendum Domino
soli prmparare, dicens : Audistis, quia dictum est antiquis ;
ego autem dico vobis. Sic enim eos a cunctis hostibus in
vita ventura posse liberari.
Abstulerunt ergo filii lsraeI Baalim et Astaroth, _yc.J Idola
h_ec Sidoniorum sunt; quorum Baalim superiores, sire
aseendentes, Astaroth facturam exploratorum significant.
Quicunque ergo filiorum Israel ad prmdicafionem Salva-
toris vero Deo Patti servierunt, omnes profanas eogita-
 IN LIB. I. SAM. CAP. VII. _5

tiones, qum de infimis in cor aseendentes, et non desuper a

Patre luminum, inter data optima et dona perfecta descen-
dentes, superiores bonis esse cupiebant, ejecerunt ; omnem
de suo peetore spirituum immundorum machinam, qui
circumeuntes caulas fidelium quaerunt quem devorent,
abstulerunt.
Dixit autem Samuel: Congregate universum Israel in
Masphat, _yc.] Dixit apostolis Salvator, ut przedicando
verbum evangelii, universum Israel spiritualem in Mas-
phat, id est, speculam_ nowe videlicet veritatis et vitro,
eongregarent. A qua congregationc universitatis, ecclesia
catholica Greece nomen accepit. In cujus unitate positos
quosque ipse Patri Salvator orando commendat_ qui ante
passionem suam per apostolos orans air: Non pro his
autem rogo tantum, sed ct pro eis qui per verbum eorum
credituri sunt in me_ ut omnes unum sint. Et modo quod
idem faciat, apostolus docet, dicens: Qui est in dextera
Dei, qui etiam interpellat pro nobis.
JEt convenerunt in MasphaG hauseruntque aquam, _yc.]
Quod haurientes aquam inter preces et jejunia libaverunt
Domino, indicium simul et executio pim devotionis est.
Convenerunt autem, prmdicante Domino, ad audiendum
verbum populi, hauseruntque compuncti de imo pectore
fontem lachrymarum ; quem effunderent quasi gratissi-
mum Dco libamen_ per oculorum vascula proferendo;
abstinueruntque a cunctis mundi illccebris in illa gratim
cmlestis illuminatione, eonfitentes peccata prmterita, et
Christi misericordiam flagitantes.
Judicavitque Samuel filios Israel in Masphat.] Cceli non
sunt mundi in conspectu ejus, et in electis suis reperit
pravitatem. Et illi ergo qui terrena transcendentes omnia,
in specula supernorum, quam significat Masphat, ad Chris-
turn convenerunt ; qui filiorum Israel, id est viri videntes
Deum, vocabulo prmminent; habent adhuc plura, unde
quasi homines a districto judice castigentur. Uncle est
illud Esaim: Et judicabit in justitia pauperes. Haud
dubium, quin ipsos quibus loquitur, Beati pauperes, quia
_6 ALLEGORICA EXPOSITIO

vestrum est regnum Dei ; eosdem namque judieans (licit :

Adhuc et vos sine intellectu estis.
JEt audierunt Philisliim, quod congregali essen$ filii Israel
in Masphat, _c.] Audierunt hostes veritatis, quod, prmdi-
cante Domino evangelium regni, omnis eum populus liben-
ter audisset; et ascenderunt immundi spiritus principes
videlicet impiorum (unde et ab apostolo rectores tenebra-
rum vocantur) contra ecclesiae statum, immo contra unum-
quemque fidelium nefandis insidiis appetendum. De qua
illorum pessima ascensione supra, nomen Baalim expo-
nentes, tractavimus.
Quod cure.audissenl filii Israel, limuerunt, _c.] Timentes
diseipuli Christi a facie persequentium Jud_eorum, vigila-
verunt, jubente illo, et oraverunt ne intrarent in tentatio-
nero ; dixeruntque subito tentationum turbine perculsi:
Domine, salva nos, perimus. Qui etiam post ejus ascen-
sionem frequentins in pressuris orasse memorantur. Quod
ipsum nobis quoque tentatis, ut a timore inimici eruatur
anima nostra, saluberrimum prmsidium pr_estat.
Tulit autem Samuel agnum lactantem unum, _c.] Tulit
Dominus innocentem, quem pro salute mundi unicum
induerat hominem, et obtulit ilium in altari crucis holo-
caustum integrum Patti. Et bene holocaustum, id est
totum incensum, bene integrum obtulisse perhibetur, qui
sine iniquitatc coneeptus, natus, et in carne moratus,
forum quicquid per hominem gessit, igne Deo Spiritus
Sancti dignum reddidit. Et oravit Dominus Patrem pro
tidelibus suis, ut non deficeret tides eorum. Oravit et
pro persequentibus se, ut ignosceretur eis tantm noxa per-
fidim, quam nescientes incurrerunt. Et exaudivit eum
Pater, hos in fide, quam prone amiserant, confortando ; illos
ad fidem, quam penitus nescierant, vocando.
Factum est ergo, cure Samuel offerret holocauslum, _c.]
Factum est cure Dominus semetipsum offerret hostiam
Deo in odorem suavitatis, persecutores ejus, et in cruce
positum eum blasphemare vel deridere, et sepulto eidem
viam resurrectionis obstruere moliri, ut ipso quasi mtema
 IN LIB. I. SAM. CAP. VII. _7

morte damnato, omnem fidelibus ejus spem salutis eripe-

rent. Yerum terra mota, fissis cautibus, monumentis
apertis, exsurgentibus mortuis, caeterisque ccelestibus ad
ejus crucem vel sepulturam darescentibus signis exterriti
sunt hostes, et in diversa fugati. Denique ad monumen-
turn perterriti sunt custodes, et sancti sunt velut mortui.
Et omnis turba eorum qui simul aderant ad spectaculum
crucis, et videbant qum fiebant, percutientes pectora sua,
revertebantur. Nec non et in die Pentecostes intonante
desuper Domino, et per apostolos quoque suas videlicet
nubes, ccelestia dicta resonante, deturbati fidei hostes, et
caesi dictis eorum, impcenitendo, negando sunt alii con-
triti.
JEgressique viri Israel de Masphat, persecuti sunt Philis-
teos, _c.] Egressi apostoli de Masphat, id est specula
quiet_e suae conversationis, persecuti sunt impios argu-
endo ; et percusserunt eos a prisca, hoc est impietatis vita,
paulatim gladio verbi removendo, donec ad societatem
eeclesize, qu_e super Christum fundata est, perducerent.
Bethcar namque, quze interpretatur domus agni, sive domus
agnitionis, ilium nimirum significat, qui innocenter mortuus
ex humanitate, paterna potenter arcana revelat ex divinitate.
Super quam sibi domum dlvinm agnitionis locum dilectm
mansionis invenit, qui air: Domin% ad quem ibimus?
verba vitae eeternae habes. Quam intrare desiderabat, qui
humilitcr pulsando rogabat: Domine, ostende nobis Pa-
trem, et sufficit nobis. Didicerant enim ab ipso, quia
nemo novit Filium, nisi Pater ; neque Patrem quis novit,
nisi Filius, et cui volucrit Filius revelare. Et ideo recte
domus agnitionis appellatur_ per quem solum et ipse reve-
latur, et Pater.
Tulit autem Samuel lapidem unum, _c.] Et supra qui-
dem lapidem adjutorii, qui Hebraice dicitur Abenezer, legi-
mus ; sed ibi praeoccupando posuit historicus, hic autem
et tempus et causam impositi nominis exprimit ; qui
Mediatoris typo prmclarus, bene lapis unus vocatur ; quia
unus Dominus Jesus Christus, qui justificat cireumcisio-
nem ex fide, et pra_putium per fidem ; bene inter Masphat
_8 ALLEGORICA EXPOSITIO

et Sen ponitur, hoc est inter locum quo Dominicm crucis

erectum altare, et ille singularis est agnus oblatus, qui -
tollit peccata mundi ; et inter eum, quo diffusa per orbem
terrze potuit verbi Dominici victoria pertingere ; quiet
ipse locus pulcherrime super Bethcar, id est domum agni
vel agnitionis, jacet ; quia eadem ipsa tota terrarum orbe
Christi fulget ecclesia. Nec frustra locus idem Sen, id
est nominatus dicitur ; quia populus gentium, qui a fini-
bus terrm clamat ad Dominum, et ipse cure Israel audit:
Gaudete, quia nomina vestra scripta sunt in ccelis. De
quibus et alibi dicit: Et proprias ores vocat nominatim.
Tulit igitur Dominus lapidem pretiosum, angularem, elec-
turn, hoc est semetipsum ; et posuit inter Judzeorum et
gentium populum, qui potenti sui Spiritus auxilio utrum-
que congregaret in unum ; et de cunctis adversitatibus
mirabiliter ereptum, usque ad contemplandam sum divinae
majestatis gloriam sustolleret; cujus nimirum visioni, qua
nihil est melius, (neque enim quotquot hanc intueri meru-
erimus, aliquid ultra majus quzerimus,) quia maximo bono
lmtabimur, bene valde dicitur, Quia hucusque auxiliatus
est nobis Dominus. Unde et in evangelio Dominus, quasi
pro summo et incomparabili bono fidelium populo pro-
mittit, dicens: Qui autem diligit me, diligitur a Patre
meo, et ego diligam eum, et manifestabo ei meipsum.
Et humiliati sunt Philistiim, dyc.] Provenientibus ad
lapidem ilium auxiliatorem, eui Psalmista juxta Hebrai-
cam duntaxat veritatem deeantat: Esto mihi in lapidem
fortissimum, et in domum munitam, ut salves me ; quia
petra mea et munitio mea tues ; humilhbuntur hostes
nostri, neque apponent ultra virtutum nostrarum ineursare
terminos, cure nobis apud Dominum glorifieatis se vide-
rint esse devietos. Nam in hoe nobis seeulo laborantibus,
nunquam tentationum bella deerunt.
Faeta est itaque manus Domini super Philistiim, _yc.]
Faeta est gratia Christi ad eonterendos hostes eeelesim
primitiv_e eunetis quibus lux evangelii vigult in Judaea,
nee adhue diseredendo et persequendo repulsa est. Et
reddita._ sunt animm quas deeeperant immundi vel doe-
8
 In LIB. I. SAM. CAP, VII. 429

tores vel spiritus, reducta_que ad eeelesiae soeietatem, ab

his quae a bonis operibus steriles permansere, usque ad eas
qu_e non solum sibimet infructuose durare, sed et frugi-
feras quasque male premere satagebant. Accaron namque
in sterilitatem, Geth vertitur in toreular. Et quidem de
sterilitate patet intellectus; quia omnis arbor quae non
facit fruetum bonum, exeidetur, et in ignem mittetur.
Torcular vero, quod et perseeutores bonorum significet, et
Psalmi pro torcularibus inseripti, et ipsa toreularium actio
demonstrat. Sunt namque ligna radiee excisa, fronde et
eortiee nudata, atque omni prorsus spe fructificandi pri-
vata, ad solam uvarum sive olivarum eonelusionem pres-
sionemque eompacta. Quarum dum pondere pressa, eom-
minutis gigartis, foUibusque vaeuatis, musta lmtissima, ac
pinguissima olei fluenta manaverint; fructus quidem pre-
tiosi liquoris, apothecis inditur, at resides testa_ foras
mittuntur. Ipsa vero torcularia fructu ut ante vacua,
solum quando torquendum quid e0eperint, inhianter ex-
pectant ; donee et ipsa post longam pressurze eonsuetu-
dinem vetustate contrita, flammis exurenda tradantur.
Sic nimirum, sic ecelesiae tortores non solum virore fidei,
foliis eonfessionis, et operationis bonae fructibus earent ;
sed et fruetuosas miserieordim et dilectionis, caeterarum-
que virtutum studiis animas usque ad carnis absolutionem
fatigarc non cessant. Non enim post haec habent ampllus
quod faciant, cure et pulvis reversus fuerit in terrain suam,
unde erat, et spiritus redierit ad Deum, qui dedit eum,
et ipsi bonis semper adversarii, perpetuos tcmpore debito
gehennm trudentur in ignes. Verum quia de talibus
nonnulli salutcm quam in protoplasto perdidere, Christo
miserante recipiunt, recte dicuntur Israel sum civitates
ab Accaron usque Geth, id est a sterilitate usque ad tor-
cular, esse redditm. Accaronita quippe Sergius Paulus
proconsul, Accaronita erat Dionysius Ariopagita. Getheus
veto juvcnis iUe minarum et cmdis aspirans in discipulos
Christi. Denique nobilissimum illum botrum gradu,
nomine et passione coronatum, in primitias ecclesiae
Chrism offerendum, lapidum pressura eomminuendo, sar-
480 ALLEGORICA EXPOSITIO

cina carnis exuerat. Sed dum illi de gentilitate ad fidem,

iste de persecutore etiam ad apostolatus gratiam pervenit,
profecto sterilitas et torcular urbcs, qum_do ab hoste captm
sunt, ab ecclesia recepta.
Eralque pax inter Israel et .4morreum.] Erat post aseen-
sionem Domini confirmatis fide ecclesiis_ pax nostra,
qum fecit utraque unum_ inter cos qui de Judmis, et cos
qui credidere de gentibus. Erit ct in te_ cure verus Israe-
lira, id est sine dolo vivis, pax cure hoste quondam amaro,
quod interpretatur Amorrcus_ cure devicta in te vitia cuncta
virtutlbus favere docueris, et membra qu_e fuerant arma
iniquitatis peccato, feceris arma justitim Deo. Nam et in
tua mente quamdiu veri Samuelis gratia vivit et regnat,
tametsi peccato ad integrum carere quasi homo non possis,
quicquid sordidm tibi cogitationes, virtutum spiritualium
quasi insidiatrices, Philistiim manus abstulerint, quoti-
diano ejus juvamine recipies, et in terminos bonorum
operum tuorum etiam ipse liberabis de manu Philisti-
norum : quia patientia paupcrum non peribit in mternum.
Et quamvis media in acle invulnerabilis esse non possis,
cursu tamen consummato, vitro corona donaberls.
Judicabat quoque Samuel Israelem, _c.] Judieat Domi-
nus ecclesiam omni tempore, quo hanc in terris peregrinan-
tern, divin_e pr_esentim sure luce vivificat. Iidem enim sunt
dies Chl'isti_ qui dies ecclesim. De quibus in evangelio
loquitur : Quamdiu in mundo sum, lux sum mundi. Quos
alibi manifeste determinans_ ait: Et ecee ego vobiscum
sum omnibus diebus_ usque ad consummationem seeuli.
Judicat autcm earn, vel adver'sis erudiendo, vel illustrando
donis, vel libcrando a gente non sancta, vel ad regna
superna perducendo. Itaque occulta prmsentla per sin-
gulos electorum discutiens, spem, fidem, et dilectionem
eorum, quantumque in supra dictis virtutibus quisque pro-
fecerit_ vel per se ipse qui novit oceulta cordis, vel per
magistros quotidie spirituales examinans. Nam quod
annus hominem figurando denuntiet, probat et hoc, quod
humores quatuor notissimi, quibus corpus vcgetatur huma-
num, totidem annuis temporibus concordissima qualitatum
 IN LIB. |. SAM, CAP. VII. _t_l

ratione sociantur: veri sanguis, colera rubea aestati, au-

tumno eolera nigra, flegmata hyemi. Quod autem memo-
rathe civitates totidem przefatis virtutibus reete eomparen-
tur, ipsa earum nomina indicio sunt : quarum Bethel in
domum Dei, Galgal in rotam, Masphat transfertur in spe-
culam. Domus enim Dei siffnat eos qui nuper fidei mys-
terio suscepto, templum jam sunt sui Creatoris effecti.
Rotae typus aUudit eis qui spei certitudine confirmati,
citum de hoc seculo transmigrandi cursum mentis sump-
sere. Speeulae vocabulo exprimuntur hi, qui caritatis
excellentia perfecti, quamvis adhuc in came degentes,
claustra carnis didicerunt zeterna speculando transire. Et
quidem supra Samuel Israel in Masphat congreg"asse,
ibique judicasse, contra hanc debellandam Philisteos aseen-
disse, sed ipso holocaustum offerente victos aufugisse nar-
ratur. Nunc autem et arias duas, quasi socias ilfi civitates
circuisse refertur; quia principalis, qu_e ecclesiam con-
greget, et cuncto ab hoste muniat virtus, earitas est. Sed
ut digne ad hanc valeat perveniri, fidei necesse est, quae
purificet coma; et spei, qum ad superna provehat, primo
munere curentur.
Revertebaturque in Ramatha, _;c.] Reversus est Dominus
in ccelum corpore semel ascendendo, peracto sure dispen-
sationis officio: revertitur quotidie praesentia divina, qua
semper ublque totus pertingit a fine usque ad finem for-
titer, et disponit omnia suaviter. Ibi est enim caro, quam
pro nobis induit et glorificavit ; ibi aula beatorum et ange-
lorum et hominum ; ibi promissa nobis ex Deo habitatio,
domus non manufacta, mterna in co_lis. Unde bene Ra-
matha excelsa ejus dicitur: et ibi corpore positus ipse
judicat ecclesiam, vel peregrinantem adhuc in terris casti-
gando, donec ad ccelestia perducat ; vel seeum jam manen-
tern, dignas cuique pro meritis sedes distribuendo, ubi in
domo Patris sui mansiones multas habet: sciens quia
omnia dedlt ei Pater in manus, et potestatem dedit ei judi-
cinm facere. Ibi etiam intra velum cceli, et aeterna sancta
sanctorum, supernarum corda civium, unum Patri aedifi-
cabat altare. Ex quo sum caritatis igne flammato, per-
4_2 ALLEGORICA EXPOSITIO, ETC.

petum laudationis odoretur ineensum dicentium, Sanctus,

sanctus, sanctus Dominus Deus exercituum, plena est
omnis terra gloria ejus. Et iterum: Salus Dco nostro,
qui sedet super thronum, ct Agno: et c_etera talia, qum
illic adductus in Spiritu saepe replieanda, semper memo-
randa dilectus ille discipulus audivit. Hactenus de muta-
tione veteris sacerdotii in novum, sub Hell et Samuelis
specie transfigurata, primo nostrae expositionis libello per-
strinxisse sufficiat : ut regni quoque mutandi latiora mys-
teria, qum per Saul et David przesignata sunt, ab alio libe-
rius scrutemur initio ; non nostro fidentcs ingenio, sed
illius per omnia juvamini innitentes, cui tota prophetiae
scriptura deservit, cujus regni non erit finis, et est sacerdos
in zeternum secundum ordinem Melchisedech.

FINIS VOL. VII.

 WHITTAKER & Co., London.

Latin Works,
With English Translations, &c.

Bede.
Venerable Bede's Works. A New and complete
Edition. Latin Text, with a New English Tr_RI,Ltio% &C. By
the Rev. J. A. Giles, LL.D. 12 vols. demy 8vo.
The Life and Miscellaneous Works, 6 vols. 8vo, cloth 3 3 o
The Biblical Commentaries, 6 vols. (Vols. 7 to 12,)
completing the Entire Works. (I_ the Press.)

Cmsar.
Commentaries, Fragments, and Hirtius' Continuation.
Delphin. Latin Text. With Latin No_s, Index, and Maps.
8vo, bound . 0 12 0
Commentaries. Duncan. Latin Text. With Index
of Persons and Places, Latin and English, by Christison. 12mo,
bound 0 3 6

Commentaries, Fragments, and Hirtius' Continuation.

_mittaire. Latin Text. With Latin Index. 12too, bound, 0 5 6

Commentaries and Fragments. Dymock. Latin

Text. With English Notes, and a copious Geographical and
Historical Index. 12too, heund . . 0 4 0
First Four Books of Commentaries. Mair. Latin
Text. With a literal English Translation, and Notes. 12mo_
bound 0 3 0

Commentaries, with Hirtius' Continuation. Latin

Test. _R_TeMtEd_on. 18mo, bds. 0 7 6

Cicero.
Selectm Orationes, De Senectute, De Amicitia, Som-
nium Scipionis, et Vita Ciceronis, with Latin Notes_ and Index.
Delphin. Latin Text. Edit. Catty. 8vo, bound, 0 _ 6
Orationes Selector Duodecim. Latin Text. For tke
of Rugby ,.%A_. 12too, cloth 0 4 6
Orations on the Impeachment of Verres, with Com-
mentary of Aseanius Pedlam_. Zumpt. Latin Text. For
ofR_by s_dtool. 8vo, bds ........ 0 10 6
De Omt_e, from ErnestL Greenwoed. Latin Text,
and Latin Notes, and Index. 8v_ bd_ 0 ]2 0

De Oratore. English Translation, by Guthrie; with

Notes Historical and Explanatory, a_d Intl, eductory Pre_co.
12mo, bds. 0 6 0
Tusculan Disputations. English Trans}ation. 8vo.
bds. 0 8 0

9 c
L_in WmTTAXFR & Co., London. L_te_t,_.
Cicero. (co t nd.) _s.d.
De Officiis, Cato Major, Lmlius, Paradoxa, De Re-
pubtica, et Somnium Scipionis. Latin Text. With explanatory
Notes in English. 12too, bound 0 4 6
De Ofllciis, De Seneetute, De Amicitia, cure Somnio
Scipionis. Latin Text. Olivet and Ernesti. Edited by Carey.
(Regent Ed/t/on.) I 8mo, bds. 0 3 6

Life, by Conyers Middleton. One vol. 8vo. bds. . o 14 o

Catullus, Tibullus, et Propertius.

Doering, Heyne, Kuinoel. Latin Text. Edited by
Carey. (Regent JEdi_io_.) lgmo, bds. 0 5 0

Claudianus.
Burmann. Latin Text. Edited by Carey. (Regent
Edition.) 18too, bds. 0 5 6

Cornelius Nepos.
Delphin. Latin Text, Latin Notes and Index, by
Carey. 8vo, bound 0 6 6

Valpy. Latin Text. With English Notes, and Chro-

nologicalIndex. 12mo, bound 0 3 6
*** Latin Text only. 12mo, bound 0 2 6
Clarke. With Latin Text, and literal English Trans-
lation,English Notes, and I_tin Index. 12too, bound 0 4 0
Maittaire. Latin Text and Index. 18mo, bound 0 I 6
Ritehie. Latin Text. With Latin Notes, and Voca-
bulary,Latin and English. 18m% hound, 0 3 0

Grotius.
De Veritate Religionis Christianm. Valpy. Latin
Text, with English Notes from Le Clere, Clarke, &e. 12mo,
bound. 0 6 0

Horace.
Doering. Latin Text, and Latin Notes, Indexes of
Names and Words. 8vo, bds. . 0 18 0
Anthon. Doering's Latin Text, with explanatory
English Notes by Chas. Anthon. Eighth Edition. Adapted to
theEnglishStudent. 12too, cloth, . 0 7 6

Delphin. Latin Text,Ordo in the margin,Index,

withAnnotationstranslated
intoEnglishby Pemble from Doering
and others.8vo,bds. 0 II 0

Baxter,Gesner,and Zeunius. LatinText,and Latin

Notes, and Index. 8vo, bound 0 12 0

Pyper. Latin Text, with accentuation marked. 18too.

cloth "
0 2 6

10
Latin WHITTAKER & Co., London. Literature.

Horace. (Co,in a.) £s.d.

Kid& Latin Text, with Bentley's Latin Notes, &c.,
and Versification indicated, o Royal 12too, bds. 0 15 0
Smart. Latin Text from Gesner, with literal trans-
lationinto English Prose, and English Notes from Francis, Hurd,
Dacier, &c. 12too, bds. 0 6 6
Smart. Literal translation into English Prose, with
Notes. 18mo, bcls. . 0 3 0
Zeunius. Latin Text. Edited by Carey. (Regent
Ed/t/o_.) 18m%bds.. 0 4 6

Juvenal and Persius.

Stocker. From the Latin Texts of Ruperti and
Orellius, with English Notes, partly compiled and partly original,
and Latin Index• 8vo, bds. 0 14 0
Gifford. Translation into English Verse, with Notes
and Illustrations. 2 vols. Bvo, bds. 1 1 0

Juvenal.
Ruperti. Latin Text. Royal 32mo, bds. o 2

Livy.
Latin Text. Drakenboreh. Crevier's Latin Notes,
the various Readings of Gronovius, Crevier, Kreyssig, and Be_er,
and Index of Matters. 3 vols. 8vo, bds. 1 lI 6

Third Decade. Stoeker. Principally from the Latin

Text of Bekker, with English Notes, Marginal References, and
various Readings. Vol. IL in two Parts. 8vo. bds. 1 4 0
Excerpts ex Livio. Crevier's Latin Notes. For
the use of Schools. 12mo, bound 0 6 0

Ovid.
Metamorphoses, Davidsom English Prose Trans-
lation,with Latin Text, and Order of Construction in the same
page ; and Critical, Historical, Geographical, and Classical Notes
in English. 8vo. bds. 0 12 0

Fasti. Keightley. Latin Text, with English Notes,

and Introduction. 8vo, bds. 0 7 6
De Tristibus Libri V. Latin Text. 12mo, bound 0 2 6
Metamorphoses. English Translation in Verse, by
various Authors. Edited by Garth. (Walker's Editioa.) 24mo,
bds. 0 4 0

Phmdrus, etc.
Select Fables. Whittaker. Latin Text and Notes.
12too, bound ....... __. 0 2 0
Fables of Phaedrus, Avianus, P. Syrus, Cato's
Distichs, &c. Latin Text. F_AitodbyCarey. (l%ge_ F.ditioa.)
IBm%bds. . , 0 2 6

II
 *3

Latin WHITTAKER & Co., London, Literrd_we.

Plautus.
_s.d.
Latin Text. Edited by Carey. (Regent F_M/t/on.'
3 vols. 18m%bds. , 0 16 6

Quintus Curtius.
Latin Text. Edited by Carey. (Re#_t Edition.)
18m%bdz. 0 7 o

Quintilian.
Latin Text. Gesner. Edited by Carey. (Regent
Ed/t/on.) 2 vols. 18mo,bd_ 0 ]2 0

Seneca.
Latin Text. Tragedies. Edited by Carey. (Regent
Edition.) ISmo_bds. . 0 6 0

Silius Italicus.
Latin Text. Edited by Carey. (Regent Edition.'
]Smo, bds. . 0 6 0

Statius.
Latin Text. Edited by Carey. "(Regent Edition.)
18mo,bds. 0 7 0

Suetonius.
Latin Text. Edited by Carey. (Regent Edition.)
]8mo, bds. 0 6 0

Sallust.
Delphin. Latin Text, Notes, and Index. 8vo, bound o a o
Valpy. Latin Text. 12mo, bound, 0 2 6
Ditto. Latin Text, with English Notes by Hickie.
Igloo, bound, , $ 4 6
Maittaire. Latin Text, Index, and Various Readings.
12too,bound, 0 2 6
English Translation of the Catiline and Jugurthine
waxs, ydth Four Orationsof Cicero against Ca_iline. $v%bds.. 0 8 0

Tacitus.
Opera. Carson. Latin Text and Index. 8vo, bds. a 9 0
Historim. Relhan. Latin Text of Brotier, with
Latin Notes and Emendations. 8vo, bda . O i_ 0
Germania et Agricola. Relhan. Latin Text of Bro-
tier, with Maps, Latin Note_ a_d Commeataxies of Erne_ti,
Oberlin,&e. 12too, bds. @ 5 6
The Germany and Life of A_icola. Translated into
English by _,. Aikin, wiflt Note_ and Map of Aaeient Oe_m_y.
12mo,bds........ 0 4 6

12
_,_ WI_IVTAK_.R& Co., London. Literature.
Terence.
£8. d.
Delphin. Latin Text, Latin Notes, Interpretation,
and Index. 8vo, bound_ 0 10 0
Zeunius. Latin Text. (Harding's Edition.) lgmo,
bds. 0 8 0
Patrick. Latin and English. Edited by Prendeville.
8vo, lads. 0 15 0

Virgil.
Delphin. Latin Text, Latin Notes, Interpretation,
and Index. 8v%bomid, 0 11 0

Heyne. Latin Text, Latin Notes, and Index.

(London.) 8vo, bds. 0 14 0
Heyne. Latin Text. ]8too, bound, o 3 6
Heyne. Latin Text, with English Notes. ]8mo,
bound, 0 7 6
Latin Text. Miniature Edition. (Cambridge.) 32mo,
cloth 0 4 0
Heyne. Latin Text. Edited by Carey. (Regent
J_dit_on.) 18mo,bds. 0 6 0
Dymoek. Latin Text, with Life, Clavis Metrica,
Historical and Geogmlalfic_l Index, Iattin and English. 18too,
bomld . 0 3 6
Translated into English Prose, with Explanatory
Notes, and Latin Text. Davidson. _ vols. 18too, bds. . . 0 9 0
Translated into English Verse. Dryden. 24m0, bds. o 4 0

Valerius Maximus.
Kappius. Latin Text. Edited by Carey. (Regent
/_//t/on.) 16mo, bds. . . 0 7 0

Dictionaries, &c.
Ainaworth's L_tin Dictionary, abridged for the Use
of Sehoot_ by Morell. New Edition, improved by Carey. 8vo,
bound O 12 0
Bossut's Latin Word-Book; or, First Step to the
Latin Lanffnage. 18me,sewed, . 0 1 0
Bosant's Latin Phrase-Book. t8mo, sewed, . o I o
Entick's English-Latin, and Latin-English Die-
ti'cmar
7. New Edition_ with improvements b7 Carey. sq. 12too,
bound . 0 9 0
Entiek's Tyronis Thesaurus; or, Latin-English Dic-
tionary. New Edition, by Caxey. sq. 12too, bonnd, 0 5 6
Greenwood's Latin Vocabulary, English and Latin.
l_ew Edition, by Howard. 18too, botmd 0 1 6

13
Latin WHIT'rAKEa & Co., London. Literatmre.
Dictionaries, &c. £s.d.
Irving's Latin and English Vocabulary. 18too, sewed o o o
Moore's Dictionary of Quotations from Various Au-
thors, in Ancient and Modern Languages, with English Transla-
tions, and illustrated by Remarks and Explanations. Bye, cloth . 0 12 0

Nibloek's New and Improved Latin and English, and

English an4 Latha Dictionary, in Two Parts, for the Use of
Schools, Colleges, and Private Tuition. By the Rev. J. W.
Nibloek, D.D., F.R.S.L., F.S.A., Head Master of the London High
School. Second Edition, considerably improved, sq. 12me, bound. 0 9 0
Part I. Oontaining the Latin and English Dictionary. Sold
separately ; bound, . 0 5 6
Palaireffs Dictionary of Latin Ellipses. Latin and
English. With additions, and emendations, by E. H. Barker.
8vo, bds. 0 B 6
Pinnoek's New Analytical Latin Vocabulary, showing
the English Derivations. lBmo, cloth, 0 1 6
Pyper's Gradus ad Parnassum. With the Synonymes,
Epithets, Verses, and Phrases. In Latin. 12too, cloth 0 7 0
Whittaker's Improved Edition of Valpy's Gradus ad
Parnassnm. Latin and English. Sixth Edition, gready amended
and enlarged with many thousand new articles, royal 12m%bound 0 7 6

Grammars, and Exercises.

First Latin Grammar and Exercises on OUendorff's
Method. By William Henry Pimmck, Esq., of Corpus Christi
College, Cambridge. 12too, cloth . . 0 3 0
Beatson's Exercises for Latin Prose Composition,
with Examples and Hints for Themes. 12mo, cloth, 0 4 6
Carson's Grammatical Exercises on the Moods,Tenses,
and Syntax of the Latin Language, adapted to the Method of
Ruddiman's Rudiments, with Latin and English Vocabulary.
18mo, bound, 0 2 0
Clarke's Introduction to the Making of Latin, with
Appendix containing a succinct Account of Greece and Rome,
Latin and English, &c. 12too, bound, . 0 3 6
Grant's Institutes of the Latin Grammar. 8vo, bds. 0 13 0

Gretton's Introduction to the Translation of English

Poetry into Latin Elegiacs and Hexameters. English Version.
12too, cloth, . 0 3 0
EUls's Exercises. Collection of English Exercises
translated from Cicero for Schoolboys to Retranslate into Latin.
New Edition, revised and improved by the Rev. T. Kerchever
Arnold. 12too, bound, .... 0 3 6
Key to the Second and Third Part_ of Ellis's "Col"
leetion of Exercises from Cicero, witla References to the Passages
in the Original. 12too, bound, 0 3 0
Mayor's Eton Latin Grammar, with Explanatory
Notes. The Accents and Quantity marked by Dr. Caroy. 12too,
bound s .. 0 2 6

14
Latin WHITTAKER& Co., London. Li_e=ture
Grammars, and Exercises. (co,,ti,,ued.)
£8. d.
Pinnock's Elements of Latin Familiarized with Nu-
merous Exercises and Questions for Examination. 18mo,bound . 0 ] 6
Port Royal Latin Grammar, by Nugent. 2 vols. 8vo,
bds. 1 1 0
Reid'a Rudiments of the Latin Language, with an
Outline of English Grammar. 12too, bound 0 3 0
Steps to Sense Verses ; or, a Set of Exercises to be
Rendered into Latin Hexameters and Pentameters. 18Ino, bound 0 1 6
*** Key to Ditto. 18too,bound, 0 1 6
Whittaker's Latin Exercises, or Exempla Propria ;
being English Sentencestranslated from the best Roman Writers,
and adapted to the Rules of Syntax, to be again translatedinto
the Latin Language. Twelfth Edition, Enlarged and Amended.
12too, bound, ........ 0 3 0
Whittaker's Improved Edition of Pinnock's Cate-
chism of Latin Grammar. 18mo,sewed, 0 0 9

Lesson and Reading Books.

Adams's Lectiones Selectve ; or, Select Latin Lessons
in Morality, History, and Biography. 18me, bound 0 1 0
Adams's Literal English Translation of Lectiones
Selectm. lBmo, bound ..... 0 1 6
Allen's Collectanea Latina; or, ]_asy" Construing
Lessons from the best Latin Authors, with Index Verboruln, Latin
and English. 12mo,bound, 0 3 0
Ballantyne's Introduction to Latin Reading, arranged
in Progressive Lessons, according to the Eton Latin Grammar,
Whittaker's Latin Exercises, and Ruddlman's Rudimenta 12too,
bound, ......... 0 3 6
Bedingfield's Practical Latin Delectus; being an
easy andprogressive Introductionto Latin Construing.12re%bound 0 2 6
Beza's Latin Testament. 12mo, bound, 0 3 6
Book of Common Prayer, Psalms of David, and Thirty-
nine Articles. TranslatedintoLatin by Harwood. roy.32mo,hound 0 4 0
Corderius' Colloquics, with Literal English Trans-
lation; an Analysis, or Grammatical Resolution of the Latin
Words in the Colloquies,by Loggan. 12too,bound, 0 2 0
Ditto, with a Literal English Translation by Clarke:
18too,bound, ....... 0 1 6
Colloquia Quotidiana ; or, an Introduction to Fami-
liar Latin Conversation. 12mo,bound, .... 0 2 0
Irving's Epitome of Sacred History in Latin, for the
Use of Schools. 18mo, sewed....... 0 0 9
Irving's Collects and Church Catechism in Latin.
18too,sowed, ......... 0 0 6
Lusus Westmonasterienses. A Selection of Latin
Poems from various Authors. 8vo, bound, o 4 6
Robinson Crusoe, translated into Latin. 12too, "bds. o 5 o

15
Latin WHITTAKER& Co., London. Lit_t_.
Lesson and Reading Books. £s.d.
Sampson's (Rev. S.) Lusus Seniles. 12mo, cloth . o 3 0
Selectee e Profanis Seriptoribus Historiae. 12too, bound 0 3 6
Selectm e Veteri Testamento Historim. 12too, bound 0 2 0
Spyer's Praxis on the Eton Latin Syntax, being a
Collection of the Sentences of Cieero illastr_ing each Rule. 12moj
bound . 0 2 0

Whittaker's Florilegium Poeticum; a Selection of

Elegiac Extracts from the Works of Ovid, Tibullu% Prope_ius,
Martial, and Ausonius. 18too, bound, 0 3 0

Works Illustrative of Roman Literature.

_s.d.
Adam's Roman Antiquities. New Edition, C0r-
rected, Improved, and Enlarged, by Dr. Major. 8vo, bds. 0 l0 6
Adam's Questions on Ditto. 8vo, bds. o 6 o
Barker and Anthon's Lempriere's Classical Dic-
tionary. Re-edited from the last American Edition of Chaxh_
Anthon ; with Appendix and numerous Additions, by Dr. Giles.
8vo, bound, 0 16 6
Brown's Classical Dictionary. 12mo, bound, o 8 o
Carr's Manual of Roman Antiquities. 12too, bds. , o 6 6
Gibbon's History of the Decline and Fall of the
Roman F.,mpire ; with Life, by Chalmers. 8 vols. 8vo. bds. 3 0 0
Ditto. Complete in One Volume. 8vo, bds. o 18 0
Hooke's Roman History, from the Building of Rome
the Time of the Commonwealth. Illustrated with M_I_. 6 vot_
8vo, bds. 3 3 0
Kennett's Antiquities of Rome. With Numerous
Plates. 8vo_bds. _ 0 10 6

Moore's Dictionary of Quotations from variaus Au-

thors in Ancient and Modurn Languages ; with Engtiah 'rrens-
htti°ns'andilhmtratedbyttemarksandExplanatkmm" 8vo_eloth, {_12 0
Taylor's (Dr. W.C.) History of the Overehrow of
the Roman Empire, and the Funndatinn of the PnuJvilm_l Eu-
ropeanStates. 12mo, bound, Ts. cloth_ 0 6 6

Whittaker's Improved Edition of Phnoek's Gold-

smith's History of Rome ; with large Additions by Dr. W. C.
Taylor, and Illustrations. 12mo, hotrod 0 5 6
Whittaker's Improved Edition of Pinnoek's Cate-
chismof the History of Rome. 18mo_ sewed_ • 0 9
Whittaker's Improved Edition of Pinnock's Cate-
chismof Ancient Geog_phy. 1Bmo, sewed, • 0 9

16
• g