Harikulade

HÂRİKULÂDE..........................................................................................................................
4
Sözlük ve Terim Anlamı:....................................................................................................4
Kelamcılara Göre Harikulade:............................................................................................4
Harikulade Türleri:..............................................................................................................4
Harikulade Haller:...............................................................................................................5
Tabiat Kanunları ve Harikulade:.........................................................................................5
PARAPSİKOLOJİ.......................................................................................................................5
Parapsişik Olaylar:..............................................................................................................5
Parafizik Hadiseler:.............................................................................................................5
Psikofizyolojik Hadiseler:...................................................................................................6
MUCİZE.....................................................................................................................................6
Sözlük ve Terim Anlamı:....................................................................................................6
Peygamberlere Verilen Mu’cizenin İki Yönü:....................................................................6
Mucizenin Sıhhat Şartları:..................................................................................................7
Mucizelerin Özellikleri:......................................................................................................7
Mu'cizenin Peygamberliğe Delaleti: ..................................................................................8
Mucizeye İnanmanın Hükmü:.............................................................................................9
Mucizenin Çeşitleri:............................................................................................................9
Hissî ve Kevnî Mucizeler:.................................................................................................10
Aklî Mucizeler: ................................................................................................................10
Mucizeler ile Harikalar Arasındaki Fark:..........................................................................11
Kur’an’da Zikredilen Nebi ve Rasullerin Mucizeleri:......................................................11
Hz. Muhammed’in Mucizeleri:.........................................................................................13
1) Kur’an Mucizesi:..........................................................................................................13
a) Telifinin Güzelliği ve Kelimelerinin Ahenk ve İntizamı:.............................................13
b) İbare ve Üslubunun Üstünlüğü:....................................................................................13
c) Kur’an’ın Geleceğe Ait Verdiği Haberler:....................................................................13
d) Kur’an’ın Geçmişe Dair Verdiği Haberler:...................................................................13
e) Kur’an’ın Meydan Okuması:........................................................................................13
f) Kur’an’ın Kalplere Korku Salması:..............................................................................13
g) Kıyamete Kadar Değişmeden Kalması:........................................................................13
h) Kur’an’ı Okuyan Usanmaz, Dinleyen Bıkmaz:............................................................13
2) Ayın Yarılması:..............................................................................................................13
3) Güneşin Durdurulması:.................................................................................................13
4) Peygamber’in Parmaklarından Su Akıtması ve Dokunması ve O’nun Bereketi İle
Çoğalması:........................................................................................................................13
5) Peygamber’in Dokunması, Duası ve Bereketi İle Suyun Fışkırıp Akması:.................13
6) Peygamber’in Dua ve Bereketi İle Yemeğin Çoğalması:.............................................13
7) Ağacın Konuşması ve Çağırdığında Gelmesi:..............................................................13
8) Odun Kütüğünün İnlemesi:...........................................................................................13
9) Diğer Cansızların Konuşması:......................................................................................13
10) Çeşitli Hayvanlar Hakkındaki Mucizeler:..................................................................13
11) Ölüleri Diriltmesi ve Onlarla Konuşması:..................................................................13
12) Hasta ve Sakatları İyileştirmesi:.................................................................................14
13) Peygamber’in Duasının Kabul Olması:......................................................................14
14) Peygamber’in Dokunduğu Şeyleri Bereketlendirmesi ve Başka Bir Maddeye
Dönüştürmesi: ..................................................................................................................14
15) Gaibten ve Gelecekten Haberdar Olması:..................................................................14
16) Allah Teala’nın, O’nu Koruması:................................................................................14
17) Ümmi Olduğu Halde Din ve Dünya İlimlerini Bilmesi:............................................14
18) Meleklerin ve Cinlerin Peygamber’e Haber Getirmeleri, Yardımcı Olmaları ve İtaat
Etmeleri:............................................................................................................................14
19) Peygamberliğinin İşaretleri:........................................................................................14
20) Doğumu Sırasında Görülen Mucizeler: ....................................................................14
İRHASAT..................................................................................................................................14
Sözlük ve Terim Anlamı:..................................................................................................14
İrhasata Örnek:..................................................................................................................14
Mutezilenin İrhasatla İlgili Görüşü ve Tenkidi:................................................................15
KERÂMET...............................................................................................................................16
Genel Olarak Keramet:.....................................................................................................16
Kerametin Türleri:.............................................................................................................18
Ehl-i Kitab’a Göre Keramet:.............................................................................................18
Kur’an ve Sünnet Işığında Keramet’in İsbatı:..................................................................18
Keramet ve Gaybı Bilme Meselesi:..................................................................................21
Kerâmet İle Mucize Arasındaki Farklar:...........................................................................22
İlk Üç Nesilde Keramet:...................................................................................................23
Mezheplere Göre Keramet:...............................................................................................24
Sufilere Göre Keramet:.....................................................................................................25
Kerameti İstismar Edenler:...............................................................................................26
Velayetnâme ve Menakib Kitaplarına İlgi Duyanlar ve Karçı Çıkanlar:..........................26
Kelami Açıdan Keramet:...................................................................................................26
Kerameti Kabul Edenler:..................................................................................................27
Kerameti Kabul Etmeyenler:............................................................................................27
Kerameti Kabul Edenlerin Etmeyenlere Cevabı:..............................................................28
Kerameti Kabul Etmeyenlerin Edenlere Cevabı:..............................................................28
Netice:...............................................................................................................................28
Kerametle İlgili Eserler:....................................................................................................28
MAUNET..................................................................................................................................29
Maunete Örnek:.................................................................................................................29
İSTİDRAC................................................................................................................................29
İstidraca Örnek:.................................................................................................................30
İstidracın Hükmü:.............................................................................................................31
Mucize İle İstidrac Arasındaki Fark:.................................................................................31
Allah’ın Velileri, Şeytanın Velileri:...................................................................................31
Kur’an ve Sünnette İstidrac:.............................................................................................31
İstidrac İle Anlam Yakınlığı Olan Kelimeler:...................................................................32
İHANET-HIZLAN....................................................................................................................32
Kur’an’da İhanet:..............................................................................................................33
İhanetin Hükmü:...............................................................................................................33
Kimler Peygamberlik İddiasında Bulunabilir?.................................................................33
İhanete Örnek:...................................................................................................................33
Mutezile’ye Göre İhanet:..................................................................................................33
KEŞF.........................................................................................................................................33
Sözlük Anlamı:..................................................................................................................34
Kur’an ve Sünnette Keşf:..................................................................................................34
Sufilere Göre Keşf:...........................................................................................................34
Gazzali’ye Göre Keşf:.......................................................................................................35
Muhyiddin-i Arabi’ye Göre Keşf:.....................................................................................36
Suhreverdi’ye Göre Keşf:.................................................................................................36
İbn Haldun’a Göre Keşf:...................................................................................................36
İbn Teymiyye’ye Göre Keşf:.............................................................................................36
İbn Kayyim’e Göre Keşf:..................................................................................................37
İmam-ı Rabbani’ye Göre Keşf:.........................................................................................37
Kelamcılara Göre Keşf:....................................................................................................37
Mutasavvıfların Keşf Yoluyla Kur’an ve Sünnet’e Bakışı:..............................................37
İLHAM......................................................................................................................................38
Kur’an ve Sünnette İlham:................................................................................................38
Alimlerin Görüşüne Göre İlham:......................................................................................38
Dinde Delil Kaynağı Olup Olmaması Bakımından İlham:...............................................38
Diğer Dinlerde İlham:.......................................................................................................39
Yahudilikte İlham:.............................................................................................................39
Hristiyanlıkta İlham:.........................................................................................................39
Vahiy İle İlham Arasındaki Farklar:..................................................................................39
İlham İle Eş Anlamlı Kelimeler:.......................................................................................39
İlham Hakkında Yazılan Eserler:......................................................................................39
FİRASET..................................................................................................................................39
Kur’an ve Sünnette Firaset:..............................................................................................40
HÂRİKULÂDE
Sözlük ve Terim Anlamı:
Alışılmışın dışında tabiattaki işleyişi belirli zamanlarda bozan tabiat üstü olaylar için kullanılan terim.
Sözlükte “delmek, yırtmak, aşmak” manalarına gelen hark kelimesinden sıfat olan hârik ile “alışılmış olan şey”
anlamındaki âdet kelimesinden meydana gelen bir tamlama olup “alışılmışı ve normal telakki edileni aşan,
olağan üstü” manasına gelir.
Kur’an-ı Kerim’de adet kelimesi yer almazken hark kavramı fiil sigalarıyla “delmek, yırtmak, yarmak, bozmak,
gerçeğe aykırı olarak hükmetmek” anlamlarında dört yerde geçmektedir.1 Tabiatta gözlenen düzenli işleyiş, etki-
tepki mekanizması içinde kendi kendine bir süreklilik ve tekrarlanış gibi görünürse de gerçekte düzeni kuran ve
işletenin Allah olduğu inancının sonucu olarak İslami terminolojide fizik alemi idare eden ilahi kanuna
“adetullah” veya kısaca “adet” denilmiştir. Aynı manaya gelen “sünnetullah” ise Kur’an’da sosyal hayatı idare
eden ilahi kanunu ifade etmek üzere kullanılmıştır. 2
Kelamcılara Göre Harikulade:
İslami filozofların tabiat kanunlarının değişmezliği tezine karşı kelamcılar Allah’ın kendi koyduğu adeti
değiştirebileceği, dolayısıyla söz konusu kanunların zorunlu olmadığı görüşünü savunmuşlardır.3 İlk
kelamcılardan olup akılcılığıyla tanınan Nazzam’ın da tabiatta harikulade olayların meydana gelebileceği
görüşünde olduğu nakledilir.4
İbn Hazm’a göre bir şeye nisbet edilen âdetle tabiat arasında fark vardır. Adetin değişmesi söz konusu iken ilahi
bir müdahale olmaksızın tabiatın değişmesi mümkün değildir. Çünkü tabiatlar ait oldukları nesnelerden
ayrılmayan ana özelliklerdir. İnsanın şuur sahibi veya şarabın sarhoş edici oluşu gibi tabiattan gelen özellikler
ortadan kalktığı takdirde insan hayvana, şarab da sirkeye dönüşür. Bu sebeple adetin değişmesi değil tabiatın
değişmesi harikuladedir. Bununla beraber bazan yanlış olarak adet kelimesi tabiat manasında da kullanılmıştır.5
Nesefi ise tabiatların değişmemesi fikrini zayıf ve temelsiz bulur. Zira alemdeki değişiklik müşahade ile sabittir.
Bunu inkâr etmek, onun yönetimini ilahi kudret ve iradenin dışına çıkarmaktır.6
Teoride mümkün fakat realitede mümteni’ sayımlan harikulade olaylar7 Allah’ın iradesiyle vaki oldukları
takdirde âdet dışı kabul edilirler. Bazı mümkünler hiç vukua gelmeyebilir, buna karşılık bazıları nadiren vaki
olsa da bir kanun (adet) haline gelmez; bir çok mümkünler ise alışılagelen, süreklilik kazanan bir şekle dönüşür.
Ancak bu sonuncular vuku bulmayanları inkâr etme hakkını doğurmaz.8
Harikulade Türleri:
İslam literatüründe tartışma konusu yapılan harikuladeleri iki grupta incelemek mümkündür.
1) Dini Yönü Bulunan Harikuladeler:
a) Mucize
b) İrhâs
c) Kerâmet
d) Maunet
e) İstidrâc
2) Dini Olmayan Harikuladeler:
a) Sihir
b) Şa’beze
c) Kehanet9
Hârika türlerinden, yalnız kerâmet ve irhas, sahibinin büyüklüğüne ve yüksek derecesine delâlet eder. Sihir ise,
dinen haram olup, bu hârika çeşitlerinden hiç birine girmez ve dinen hiç bir değer taşımaz. Sihirbazlar dinen
makbul kişiler değildir. 10
1
Ragıb el-İsfehani, el-Müfredat: “Hrk” mad; M. Fuad Abdulbaki, el-Mu’cem: “Hrk” mad.
2
Ragıb el-İsfehani, el-Müfredat: “Sünnet” mad; M. Fuad Abdulbaki, el-Mu’cem: “Sünnet” mad; M. Sait Özervarlı, TDV İslam
Ansiklopedisi: 16/181.
3
Bk. Determinizm.
4
Câhız, Kitabu’l-Heyevan: 4/73.
5
İbn Hazm, el-Fasl: 5/15-16.
6
Nesefi, Tebsiratu’l-Edille: 1/476-477.
7
Taftazani, Şerhu’l-Makasid: 5/15.
8
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili: 5/2239; M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/181.
9
M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/181-182.
10
Ali Arslan Aydın, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/231.
Mucizenin de içinde bulunduğu harikulade hallerle; el çabukluğuna, farklı görme esasına ve bazı teknik
uygulamalara dayanan sihirbazlık veya ipnotizma oyunlarını birbirine karıştırmamak gerekir. Harikulade
hallerde olay, sonuçta fizik olarak gerçekleşir. Sihir ve hipnotizma ise sonuçta fizik ve psişik hilelere dayanır.11
Harikulade Haller:
Âdetlere ve tabiat kanunlarına aykırı, tabiat ve insan gücünün üstünde meydana gelen hallere, harikulade veya
olağanüstü haller denir.12
Harikulade Haller mü’min-kâfir, dindar-günahkâr, herkeste görülebilir. Kâfir ve günahkârlarda zuhur eden bu
hallere mekr, ihanet ve istidrac gibi isimler verilir.13 İnançsız ve fasık kişilerde böyle olağan dışı hallerin
görülmesi onların buna bakıp büyüklenmeleri, şımarmaları, azgınlıklarını arttırmaları, sonuçta daha büyük ve
daha şiddetli bir azaba maruz kalmalarıyla izah edilir.
Diğer olağanüstü haller de üçe ayrılır. Peygamberde tebliğ görevine başlamadan önce görülen harikulade hallere
irhas, tebliğe başladıktan sonra görülenlere mucize, dinine bağlı, ahlaklı ve iyi hal sahibi mü’minlerde görülen
harikulade hallere keramet, sıradan mü’minlerde görülen bu tür hallere maunet (ilahi yardım) denir.
Hangi inançta ve dinde olursa olsun bazı insanlarda tabiat kanunlarıyla açıklanması mümkün olmayan olağan
üstü hallerin istisnai olarak görüleceği, ancak bunların sürekli ve düzenli olmadığı kabul edilir. Nitekim dinlerin
hemen hepsinde din adamları veya inananlarda zuhur ettiğine inanılan harikulade olaylar söz konusudur. İlkel
kabile dinlerinde büyücü, kabile doktoru veya şamanın vecd halinde kutsal varlıkla bir tür temas sağlamak
suretiyle kötü ruhları kovduğuna, hastaları iyileştirdiğine inanılmaktadır. 14
Kur’an-ı Kerim’de semaların, arzın ve bunların arasındakilerin Allah tarafından yaratıldığı vurgulanmakta,
tabiatın yönetimiyle ilgili ilahi kanunlara da (tabiat kanunları) birçok ayette temas edilmektedir. Fatır suresinde
(35/41) tabiatta hakim bulunan düzenin Allah tarafından korunduğu, bu düzende herhangi bir şekilde değişiklik
yapma ve bu yeni düzeni sürdürme yetkisinin de O’na mahsus olduğu ifade edilir. Kur’an’da Allah’ın
yüceliğinin, engin kudret ve iradesinin tabiattaki nizamın bozulmasıyla, yani harikuladeliklerin meydana
gelmesiyle değil mevcut düzenin fevkalade karmaşık, fakat hesaplı ve ahenkli münasebetler sayesinde işleyişinin
incelenmesiyle anlaşılacağı ilkesi üzerinde durulur. Ayrıca geçmiş peygamberlerin maddi-hissi mucizelerine yer
verildiği halde son peygamberin muhataplarından gelen bir tür taleplere karşı menfi bir tavır takınılmış, insan
zihninin ve psikolojik yeteneklerinin ulaştığı seviye dikkate alınarak mübüvvetin haklılığını göstermek için artık
manevi-akli deliller kullanımıştır.15
Harikulade olarak literatürde yer alan hadislerden dini nitelikte olmayanlar dikkatle incelendiğinde bunların
genellikle tabiat üstü bir özellik taşımadığı görülür. Dini nitelik taşıyanların ise en belirgin türünü mucize
oluşturmaktadır. Tabiat kanunlarını aşan maddi-hissi mucizeler son peygamberle nihayet bulmuştur. Bunların asıl
fonksiyonu, kendilerini müşahade edenler için daha çok maddi veya manevi problemleri çözmeleri, kısmen de
hidayet vesilesi olmalarıydı. Tevatür yoluyla sabit olmayan bu mucizeler sonraki nesiller için birer tarihi hatıra
niteliği taşır. Bu nesiller İslam gerçeğini anlayıp benimseme vasıta ve kaynakları olarak manevi-akli mucizeleri
oluşturan Kur’an-ı Kerim’i, Hz. Peygamber’in siretini ve on dört asırlık İslam gerçeğini inceleyip tanımak
mecburiyetindedir.16
Tabiat Kanunları ve Harikulade:
Adnan Aslan, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/183-185.
PARAPSİKOLOJİ
Ali Köse, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/185-186.
Parapsişik Olaylar:
Parafizik Hadiseler:
11
Harikulade haller hakkında geniş bilgi için bk. Fahruddin er-Râzî, Mefâtihu'l Gayb, İstanbul 1307, IV, 478, 479; Teftâzânî, Şerhu Makâsıd,
İstanbul 1305, II, 171; Cürcânî, Şerhu Mevâkıf, İstanbul 1311.
12
Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/173.
13
Fahreddin er-Razi, Tefsirü’l-Kebir: 5/691.
14
Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 25/265.
15
Mesela bak: el-En’am: 6/7-10; el-İsra: 17/59; 88-96; el-Kehf: 18/54; el-Furkan: 25/7-8, 50.
16
M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/182.
Psikofizyolojik Hadiseler:
Ali Köse, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/188.
MUCİZE
Kudret'in karşıtı olan "acz" kökünden if'al babında "i'caz" masdarından türetilen bir ism-i fail olarak "âciz
bırakan, karşı konulamayan, benzeri yapılamayan, yapılması insan gücünün üstünde olan, hârika" anlamında bir
terim. Kur'ân-ı Kerim'de, "mucize" anlamında çok defa, "âyet, âyât, beyyine, delil ve delâil" kelimeleri
kullanılmıştır. Âyet; belli olan bir alâmet, bir şeyi ispat eden delil veya işaret demektir. O halde genel olarak
mucize ya bir işaret, delil ve ispat manâsına; veya "ilâhî bir haber" yahut "tebliğ edilen kelâm" anlamına gelir.
Birinci manâ, mucizenin dinî bir terim olarak yapılan tarifine daha uygundur. İkinci manâ içine, çok defa Kur'ân
âyetleri, bazen de bizzat Kur'an-ı Kerim girmektedir. Bu kelimenin, hem ilâhî bir haber olan Allah'ın kelâmı
Kur'ân-ı Kerim, hem de, onu tebliğ eden Peygamber (s.a.s)'in risaletini ispat için kullanılmasında önemli bir
hikmet vardır. O da; ilâhî bir kelâm ve hidâyet rehberi olan Kur'an-ı Kerim'in hak ve gerçek olduğuna bizzat
kendisinin en kuvvetli bir delil olmasıdır. Nitekim Peygamber Efendimizin her devirde geçerliliğini koruyan en
büyük (aklî) mucizesi Kur'ân-ı Kerim'dir. Gerçekte mu'cize; tabiat kanunları ve âdetler üstü, fevkalâde, harika bir
olaydır. Hak Teâlâ onunla inkârcıları, bir benzerini getirmekten âciz bırakır; peygamber olarak seçtiği zâtı tasdik
eder, peygamberlik iddiasının doğruluğunu ispat etmek için onda âdetler üstü hârika bir şey gösterir. İşte bu,
onun peygamberliğini ispat eden bir delil yani bir mucizedir.
Bir hârika olan mucizenin iki ana özelliği vardır. Bunlardan biri; "meydan okumak" diğeri, inkârcıları "âciz
bırakmak"tır. Ehl-i Sünnet âlimleri, mucizeyi, kerâmet gibi diğer harikalardan ayıran unsur ve şartları dikkate
alarak çeşitli ifadelerle tarif etmişlerdir. Bunlardan en uygun ve açık olanı şöyledir;
Mucize; Peygamberlik iddiasında bulunan ve inkârcılara meydan okuyan zâtın bu iddiasının doğruluğunu tasdik
etmek için, Hak Teâlâ'nın, onun vasıtasıyla izhar ettiği ve onları bir benzerini (mislini) yapmaktan âciz bırakan,
tabiat kanunları ve âdetler üstü harikulâde bir hadisedir.17
Bu tariften anlaşılacağı üzere mucize, Allah'ın bir fiilidir. Onu Peygamberi elinde yaratan ve gösteren, bizzat
Allah (c.c) tır. Peygamberlik iddiasıyla ortaya çıkan ve inkarcılara karşı meydan okuyan bir zatın elinde, onu
inkâr eden herkesi aciz bırakan böyle bir harika izhar edilmesi, peygamberlik iddiasını ispat ve tasdik manası
taşır. Çünkü peygamberin böyle bir harika göstermesi, "kulum, peygamberlik iddiasında sadıktır, kendisi de,
tebliğ ettiği sözler de, doğru ve gerçektir" demektir. Tarifteki, "peygamberlik iddiasında bulunmak" ve "meydan
okumak" (tahaddi) şartlar, mucizeyi, Allah'ın salih kulları olan evliyâ'nın gösterdikleri "kerâmet" adı verilen ve
benzeri diğer fevkalâde hadiselerden ayırır. Çünkü Allah dostları olan evliyanın, "peygamberlik iddiası" ve
"meydan okuma" vasfı yoktur. Onların gösterdiği kerâmetler, tâbi oldukları ve şerîatı üzere yaşadıkları
peygamberlerin bir tür mucizesi sayılır.18
Peygamberlere Verilen Mu’cizenin İki Yönü:
Peygamberin şahsında gösterilen mu’cizenin iki yönü bulunmaktadır:

A- Mu’cize bir yönüyle inkârcılara karşı bir meydan okumadır.
B- İkinci yönüyle, peygamberlere inanmayanları aciz ve güçsüz bırakmaktır. Onlar ne kadar gayret ederseler
etsinler, ne kadar kuvvet toplarlarsa toplasınlar, o mu’cizenin bir benzerini yapamazlar. Böylelikle peygamberin
Allah’tan geldiğini kabul ederler.
Mu’cize, bazen inkârcıların isteği üzerine, bazen de Allah’ın dilediği bir zamanda meydana gelir.
Peygamberliğini ileri süren kimseye çevresindekiler: ‘Madem ki peygamberlik iddia ediyorsun. Hadi bunu bize
isbat edecek mu’cize göster’ derler. Peygambere verilen mu’cize, Allah’ın peygamberin şahsındaki delilidir,
isbatıdır. ‘Siz her ne kadar onun nebi olduğuna inanmıyorsunuz ama, bu olağanüstü olay, onun yalancı
olmadığının göstergesidir,’ denmiş, peygamber bu şekilde desteklenmiş ve doğrulanmış olur.
Kur’an’da adı geçen peygamberlerin bir çoğunun mu’cizeleri vardır. Peygamberlerle, genellikle kendi
zamanlarına uygun mu’cizeler verilmiştir. Hz. Musa zamanında sihir çok yaygındı. O’na verilen mu’cize, bütün
sihirleri iptal eden (geçersiz yapan) bir mu’cize idi. Hz. İsa’ya hastaları kolaylıkla tedavi etme mu’cizesi verildi.
Peygamberimize verilen en büyük mu’cize ise Kur’an’dır. Kur’an’ın geldiği dönemde ve daha sonraları
17
et-Taftazânî, Şerhul-Akâid en-Nesefiyye; Kahire 1939, s. 459-460; Diğer tarif için bk. el-Cürcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, III,177; el-Cezirî,
Tavdîhu'l-Akâid, 140.
18
Celâl ed-Devânî, Şerhu'l-Akâidi'l-Adudiyye, II, 277; Ali Arslan Aydın, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/227-228.
edebiyat, söz söyleme, az sözle çok şey ifade edebilme sanatı çok yaygındı. Kur’an’ın üslubu (metodu) bütün
edebiyat sanatlarını gölgede bırakacak özellikte ve onların çok üzerinde bir üstünlüğe sahiptir.19
Mucizenin Sıhhat Şartları:
Mu'cize sahih ve kabule şayan olması için, bazı şartları gerektirir.

1- Mucize, Allahu Teâlâ'nın fiili olmalıdır. Çünkü Allah, fâil-i muhtar'dır; yani dilediğini yaratır. Ancak, kendi
tarafından yaratılan bir fiilin doğruluğunu tasdik eder. Meselâ, Hz. Musa'nın elindeki asayı yılana çevirmek, İsa
(a. s)'nın ölüyü diriltmesi gibi mucizelerdeki fiiller, Hak Teâlâ'nın irade ettiği ve yarattığı fiillerdir. Bunların
peygamberlere nisbeti mecazîdir. Yani mucizeyi Allah, peygamberin elinde yaratır, yoksa peygamberin kendisi
mucizeyi meydana getiremez.
2- Mucize, bilinen tabiat kanunları ve âdetler üstü bir harika olmalıdır. Ancak o zaman o fiil Allah katından bir
tasdik derecesine ulaşır. Tabiat kanunlarına ve kâinatın normal nizamına göre meydana gelen (güneşin doğması
gibi) hadiselerde fevkalâdelik özelliği yoktur.
3- İtiraz edilmesi imkansız olmalıdır. Çünkü icâz'ın fonksiyonu, karşı çıkan muarızların aczini ortaya koyarak
onları susturmaktır.
4- Mucize, Allah'ın tasdikine bir delil olarak, peygamberlik iddiasında bulunan zatın elinde meydana gelmelidir.
Mucizeyi peygamber olan insanlar haricinde hiç kimse gösteremez.
5- Gösterilen mucize peygamberin iddiasına, yani yapacağını ilân ettiği şeye uygun olmalıdır. İddiasına uymayan
başka bir harika gösterse, mucize sayılmaz.
6- İddiasına uygun olarak gösterdiği mucize, kendisini tekzip ederek yalanlamamalıdır.
7- Mucize, iddiadan önce veya çok sonra olmamalı, peygamberlerin sözünü (iddiasını) müteakip hemen
meydana gelmelidir.20
Mucizenin son şartına aykırı olarak peygamberlik iddiasından önce meydana gelen harikulâde olaylar, mucize
sayılmasa da, evliya'nın kerâmeti cinsinden bir harika sayılır. Peygamberler, peygamberlik gelmeden önce,
evliya derecesinde Allah dostlarıdır. Onlarda peygamberlik yaklaştığında görülen fevkalâde hadiseye "irhas"
denir. Bunlar, gelecek olan peygamberliği tesis maksadıyla peygamber adaylarında görülen bazı harikalardır.21
Mucizelerin Özellikleri:
İnsanlar mu’cizenin bir benzerini yapmaktan acizdirler. Onlar akıl ve bilimsel ölçülerle açıklanmaz. Ancak
Allah’ın gücü her şeye yettiği için, insanlara olağanüstü gibi görülen şeyleri O yaratır, meydana getirir. Allah’ı,
âlemlerin Rabbi ve Halikı (yaratıcısı) bilen, O’nun sonsuz gücüne inanıp teslim olan birisi için mu’cizeler
anlaşılmaz şeyler değildir.
Günlük hayatımızda Allah’ın sonsuz gücünü gösteren nice olağanüstü olaylarla (âyetlerle) karşılaşıyoruz. Bu
karşılaştığımız şeyler peygamberlerin şahsında görülen mu’cizeler değiller. Peygamberin şahsında da mu’cizeyi
Allah yarattığına göre, O’nun yarattığı bütün harika olaylar, olağanüstü oluşumlar birer mu’cizedir.
Dünyanın yaratılışı, dönüşü, bulunduğu yer, mevsimler, gece ile gündüzün peşpeşe gelişi mu’cizeden başka bir
şey midir?
İnsanın yaratılışı, ruhu, aklı, hayatı, bedeninin muazzam yapısı, kalp dünyası, duyuları birer mu’cize değil midir?
Denizler alemi, gökler, yağmurun yağması ve toprağa hayat vermesi, tabiat olayları, toprağın bereketi, hayvanlar
âlemindeki akıllara durgunluk verecek özellikler; hepsi de mu’cize değil midir? Bunlardan hangisini insan
yapabilir, yaratabilir? Bunları insanlar hergün gördükleri, onlarla her an iç içe yaşadıkları için, onların bu
mu’cizeví özelliklerine alışkanlık kazanırlar. Onların olağanüstü yanlarına pek bakmazlar. İster hayvan, ister
bitki, isterse bir bebek olsun; her bir canlının dünyaya gelişi, bir can kazanması bir mu’cizedir. Bütün insanlar
biraraya gelseler, ölmüş bir hayvana can verebilirler mi? Şu satırları okuyabilmek, okuduğunu anlamak,
kelimelere yüklenen anlamları idrak etmek beynimizin işidir. Beynimizin bu kabiliyeti, kelimeleri ve nesneleri
algılamak ve sonra onları dille, hareketle veya başka bir araçla ifade etmek mu’cize değil mi?
Peygamberlerin devrinde yaşayıp ta o peygamberin davetini kabul etmiş bir mü’minin açık mu’cize görmeye
ihtiyacı yoktur. Acık mu’cizeyi daha çok inatçılar ve inkârcılar isterler. Basiret gözleri, kalp anlayışları kapalı
olduğu için çok açık ve göze batan mu’cize isterler. Her mu’cize isteyen inkârcının hemen iman etmediğini de
biliyoruz. Firavun, Nemrut, Ebu Cehil bunların en göze batanlarıdır. Bugün Kur’an gibi bir mu’cize gözlerinin
önünde durduğu halde İslâm’a sırt dönen inkârcıların sayısı milyarları bulmaktadır.
Peygamberleri anlamak için de mu’cizeye ihtiyaç yoktur. O’nun sadık (doğru) bir insan olduğuna inandıktan
sonra, onun davetini kolaylıkla anlamak mümkündür. Bu teslimiyet gönülden bağlanma ile olur. Mu’cizeler bu
işi destekleyen ilahí müjdelerdir.
19
Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 423-424.
20
el-Cürcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, III, 177-179.
21
Kendisine mu’cize verilen peygamber, aynı zamanda ilahí bir destek almış olur. Bu mu’cizeleri gören ve duyan
mü’minler de bunları birer işaret (âyet), birer müjde olarak düşünürler. Mu’cizenin dış görünüşü yerine, onun
verdiği mesajı ve onu yaratan Kudreti tefekkür ederler.
Hz. Muhammed’in peygamberlik hayatında meydana gelmiş bir çok mu’cizeyi kaynaklardan okumaktayız.
Kimileri bunlara bakarak Hz. Muhammed’i mu’cizeví (olağanüstü) bir kişilik olarak düşünürler. Öyleki, hiç bir
müslümanın O’nun gösterdiği mu’cizeleri göstermesi mümkün olmadığına göre, insanların O’nun gibi olması,
O’nun gibi yapması mümkün değildir. Hz. Muhammed sanki bir insan değildi de bütün işlerini mu’cize ile yapan
insan üstü bir varlıktı.
Halbu ki o bir insandı.22
Bütün insanlar için seçilmiş bir örnekti.23
Müslümanların O’na itaat etmesi, O’nun yolunu izlemesi gerekir.24 Hayatı mu’civeví olan bir kişi nasıl
izlenebilir, nasıl örnek alınabilir?
Allah (cc) O’nu düşmanlarına karşı bazı mu’cizelerle desteklemişti. Ancak O, bir insan olarak yaşadı ve
insanların örnek alabilecekleri tabii bir hayatı ortaya koydu. Çünkü O bir hidayet rehberiydi.
Hz. Muhammed (sav) aracılığı ile bizlere gönderilen Kur’an başlı başına bir mu’cizedir. O’nun sözleri, anlamı,
üslûbu (yöntemi), âyetleri ve sûreleri birer mu’cizedir. Arap edebiyatında O’na benzer olabilecek hiç bir şey
yoktur. Hiç bir kimse O’nun gibi bir kitap yazmamıştır. O’nun gibi kitap yazmaya kalkışanlar rezil olmuşlardır.
O, fesahat (kelimenin, söz, anlam ve ahenk yönünden kusursuz oluşu) ve belağat (düzgün, tam yerinde ve uygun
söz söyleme) sanatları yönünden mükemmeldir. İçerisinde çelişki yoktur, zengin anlamları içerir, herkese hitap
eder, âyetleri arasında ahenk vardır, her yönüyle etkileyicidir.25
Mu'cizenin Peygamberliğe Delaleti:
Şartlarına uygun olarak meydana gelen mucizenin peygamberlik iddiasında bulunan zatın peygamberliğine
delâleti, kat'î ve zarurîdir. Çünkü Hak Teâlâ'nın yalancı bir zatın elinde, böyle misli gösterilemeyen fevkalâde bir
mucize izhar etmesi aklen imkânsızdır. Zira bu, yalancı bir kimseyi tasdik etmek olur. Yalancıyı tasdik etmek
kötü bir fiil olduğundan, Hak Teâlâ hakkında muhaldir. Gerçek şudur ki; peygamberlik denince, iki ana esas akla
gelir. Birincisi; Allahu Teâlâ'nın büyük bir lütfu olan ilahî vahye mazhar olmak ve onu tebliğ ederek insanları
dünya ve âhiret saadetine ulaştırmak; İkincisi ise, peygamberliği ispat eden ve onu tasdik eden "Mucize"
göstermektir. Şayet peygamberler, kudreti herşeye yeten Hak Teâlâ tarafından teyid edilmeseler; yani onlara
inkârcıları aciz bırakan mucizeler verilmese idi, Allah'ın Rasûlü olduklarına kimseyi inandıramazlardı. Mucize
göstermek o zatın peygamberliğini bilfiil tasdik etmek, "doğru söyledin, sen hak peygambersin" demektir. Buna,
günümüzde şöyle bir örnek verilebilir: Nasıl ki bir devletin elçisi gittiği devlet başkanına, yalnız elçilere mahsus
olan "güven mektubu" sunarak, kendi devlet başkanının sefiri olduğunu ispat eder ve kendine inandırırsa;
peygamberler de, kesin bir delil sayılan "mucize" göstererek, Allah'ın Rasûlü olduklarına, kendi milletlerini
inandırmış olurlar.
Peygamberler, eğer mucize ile desteklenmemiş olsalardı, sözlerini kabul etmek ve onları tasdik etmek
gerekmezdi. Peygamberlik davasında sadık (doğru ve samimî) olan ile, kâzip (yalancı) olan birbirinden
ayırdedilemezdi. Mucize gösterilince, iddia sahibinin doğru söylediği ve peygamber olduğu kesin olarak
anlaşılmış olur. Çünkü Hak Teâlâ, mucizenin hemen ardından; onu görenlerde, peygamberin sâdık, sözünün
doğru olduğuna dair bir bilgi yaratır. Bu bilgi, şu benzer olaydaki gibi şöyle hâsıl olur: Bir zât, bir topluluğa
gelerek; "Ben, şu kralın size gönderdiği elçiyim" dese, sonra orada bulunan krala dönerek, "Eğer beni kendine
elçi tayin etmekte sadık isen, âdetine muhalefet et; üç defa yerinden kalk ve âdetine aykırı bir yere otur" dese,
kral da bunu yapsa; toplulukta, o zâtın doğru söylediği, kralın elçisi olduğu hususunda zorunlu ve kesin bir bilgi
hasıl olur"26
Burada önemli bir hususu belirtmek, konumuza daha açıklık getirecektir. Bazı kişilerin ilmini ve usûlünü
öğrenerek yaptıkları sihir, asla bir çeşit mucize sayılmaz. Çünkü sihir, normal bir insanın maddî gücü dışında
görünse de, insanın ruhî, nefsî ve ilmî gücü ve takatı dışında olağanüstü bir hadise vasfında değildir. Şayet öyle
olsaydı, sihir de (mucize gibi vehbî) öğrenilemez ve bir sanat haline getirilemezdi. Mucize; insanların her türlü
güçleri dışında kalan, çalışarak elde edilemeyen ve ancak Hak Teâlânın yüce iradesi ve verdiği ilâhî güçle
yapılan fevkalâde bir hadisedir. Sihir gibi kesbî (çalışılarak) değil, vehbîdir, ilahîdir. Bu bakımdan, kötü
maksatlarla ve şerir kimseler tarafında öğrenilerek bir sanat ve geçim aracı haline getirilen sihirbazlık, dinen
haram kılınıp yasaklanmış ve büyük günahlardan sayılmıştır. Ayrıca çalışılarak elde edilen sihirbazlıkla yapılan
sihirlerde, peygamberlerin gösterdiği mucizelerde bulunan şartlar; yani meydan okuma (tahaddi), insanları âciz
22
Kehf: 18/110.
23
Ahzab: 33//21.
24
Âli İmran: 3/31.
25
Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 424-425.
26
Fazla bilgi için bk. Şerhu'l-Akâidil-Nesefiyye, 460, el-Cürcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, III, 181, 182.
bırakma ve peygamberlik iddiası yoktur. Bu gerçek Kur'ân-ı Kerim'de birkaç defa açıklanan Hz. Musa'nın
mucize asası ile Firavun’un sihirbazları arasında geçen olaylarda çok açık olarak görülmektedir.
Bu bakımdan sihir mucizeye benzemez; mucizenin peygamberliğe kesin ve zorunlu delâletini iptal eden bir
engel sayılmaz.27
Mucizeye İnanmanın Hükmü:
Her müslümanın, Allahu Teâlâ'nın insanlara zaman zaman göndermiş olduğu peygamberlerinin davalarında
sadık ve haklı olduklarını ortaya koyan ve Allah tarafından desteklendiklerini ispat eden mucizeler verdiğine
inanması farzdır. Hiç bir peygamber yoktur ki, Hak Teâlâ ona bir mucize ihsan ederek onu tasdik etmiş olmasın.
Bu husus, Kur'an'da adı geçen her peygamber hakkında indirilen müteaddid âyetlerle sâbit olmuş ve onlara
verilen mucizeler açıklanmıştır. O halde mucize gerçeğine iman; Kitap, Sünnet ve İcmâ-ı Ümmet ile sâbittir.
Kur'an'la sâbit olan "İsrâ" ve "İnşikâk-ı Kamer" gibi hissî ve kevnî mucizeleri inkâr, küfrü gerektirir. Her
Peygambere mucize verildiğine dair pek çok âyetler olduğu gibi Peygamber (s.a.s)'in şu sahih hadisi de
zikredilebilir:
"Hiç bir peygamber yoktur ki Ona insanların imanına sebep olan mucizeler verilmiş olmasın. Bana verilen
mucize ise, ancak bana vahyolunan bir vahiydir. Onun için kıyamet gününde ümmeti en fazla olan peygamber
ben olacağımı ümit ediyorum"28
Peygamberlerin mucize göstermelerinin aklen de mümkün olduğuna en açık delil; mucizeyi yaratan Hak
Teâlâ'nın her şeyi yaratacak kudrette bir "Kâdir-i Mutlak" olmasıdır. Çünkü; kâinatta, yerde ve gök yüzündeki
canlı cansız varlıklar âlemine dikkatle bakılarak ondaki incelik, şaşmaz düzen ve muhkem nizam incelenip
düşünülünce, bütün bunların yaratıcısı olan Hak Teâlâ'nın, peygamberlerini tasdik etmek maksadıyla
gerektiğinde, herbirinin elinde, ezelî ilmine ve küllî iradesine uygun olarak mucize adı verilen fevkalâde bir şey
yaratmasının aklen mümkün olduğu kolayca anlaşılır. Allah (c.c)'a, sonsuz kudret ve azametine inanan herkes;
mucizeye, onun aklen mümkin ve fiilen sâbit olduğuna tereddütsüz iman eder. İnsanlık tarihi bu gerçeğin canlı
örnekleriyle doludur. 29
Enteresan bir olay olduğunda, “bir mucize gerçekleşti”, “mucize olay” gibi, ancak peygamberler eliyle meydana
gelen mucize’nin diğer olaylar için kullanılması, herhangi bir insanın mucize göstermesi gibi sakat ifadeler,
akideyi tehlikeye düşürecek elfâz-ı küfür cinsinden ve mutlaka kaçınılması icap eden büyük yanlışlardandır.
Cahiliyyenin türettiği cahillerin bu tür cahilce sözlerini benimsememek ve kullanmamak şarttır.30
Mucizenin Çeşitleri:
Akâid ve Kelâm ilmine ait muteber ana kaynaklarda mucizeler iki ana gruba ayrılmış, sonra her gruba giren
mucizelerin çeşitleri beyan edilmiştir. Bunlardan birincisi, "hissî ve kevnî mucizeler"; diğeri ise, "aklî (manevî)
mucizeler" dir.
Birinci gruba giren hissî ve kevnî mucizeler de, mahiyet ve keyfiyet bakımından iki büyük grupta toplanır.
Birinci grup; Hak Teâlâ'nın elçileri olarak seçtiği üstün vasıflı şahsiyetler olan peygamberlerin mümtaz zatları ve
kâmil sıfatları ile ilgili fevkalâde haller, üstün meziyetler, yüce tecellî ve özelliklerdir. İkinci grupta ise;
peygamberlerin zat ve sıfatları dışında meydana gelen ve her peygambere verilen, o zamanki insanların duyu
organları ile müşahade ettikleri tabiat üstü olaylar hissî ve kevnî mucizeler grubuna girer. Bunlar her
peygamberin peygamberliğini ispat etmek için Allah'ın izniyle gösterdiği, o zamanki insanları âciz ve hayran
bırakan ve o devirde en inandırıcı görünen fevkalâde eşsiz hâdiselerdir. Bazı alimler, özellikle Peygamber (s.a.s)
tarafından vahye ve Kur'an âyetlerine dayanarak haber verdiği, geçmişe ve geleceğe ait hadiselere, "Mu'cizât-ı
Haberiyye" adı vererek bunları aynı türde mucizeler olarak mütalaa etmişlerdir. Başta Hâtemül-Enbiya Hz.
Muhammed (s.a.s) olmak üzere, Allah'ın sevgili ve mümtaz kulları, insanlığın hidâyet rehberleri ve gerçek eğitici
ve öğreticileri olan ve bizzat Allah (c.c) tarafından terbiye edilen peygamberlerin mümtaz zat ve kâmil
şahsiyetleri, onlar hakkında her müslümanın inanması gereken kemal sıfatlar, onların peygamberliğini ispat eden
zâtî mucizelerdir.
Gerçek şudur ki; başta Hz. Muhammed (s.a.s) olmak üzere, bütün peygamberlerin herkese güven ve emniyet
veren güçlü ve dürüst şahsiyetleri, sağlam karakter, güzel ahlâk, cesâret ve istikametleri, parlak zekâ ve
dirayetleri, elde ettikleri eşsiz başarılar, sahip oldukları belağât ve fesahatları gösterdikleri, hissî mucizelerden
daha tesirli ve açık olarak, herbirinin, Allah'ın Rasûlü olduğuna kesinlikle delâlet etmektedir. 31
27
Ali Arslan Aydın, İslâm'da İman ve Esasları, İstanbul 1990, 200, 201; Ali Arslan Aydın, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/228.
28
Buharî, Fezâilûl-Kur’an, 1; Müslim, İman, 239.
29
Ali Arslan Aydın, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/228-229.
30
Ahmed Kalkan, İslam Akaidi:
31
Hissî ve Kevnî Mucizeler:
Peygamberlerden bahsedilince akla gelen ve Kur'ân-ı Kerim'de bazı peygamberlerin gösterdiği bildirilen
mucizeler, genellikle bu çeşit hissî ve kevnî mucizelerdir. Her peygamber, Hak Teâlâ'nın elçisi olduğunu ispat
etmek için genellikle göze hitap eden hissî mucizeler göstermiştir. Bu fevkalâde hadiseler, her peygamberin
içinde yaşadığı dönem gereği ve insanların anlayışına göre emsalsiz sayılan ve başkalarının benzerini yapmakta
aciz kalarak hayret edecekleri türden mucizelerdir. Mahiyet ve keyfiyeti bakımından hissî ve kevnî olan bu
mucizelerin çoğu Kur'ân-ı Kerim'de açıklanmıştır. Hz. İbrahim, Hz. Musa ve Hz. İsâ ve Peygamberimiz Hz.
Muhammed (s.a.s)'in gösterdiği ve Kur'ân-ı Kerim’le sâbit olan bu tür mucizelerden bazılarını şöyle özetlemek
mümkündür:
1- Hz. İbrahim (a.s)'ın, Bâbil hükümdarı Nemrut tarafından -mancılıkla- ateşe atıldığı halde yanmayarak
kurtulması.
2- Musa Peygamberin elindeki asanın, Firavunun sihirbazlarının yaptıklarını yutan bir ejderha haline girmesi,
sonra eski haline dönmesi (A’raf: 7/107, 117; Tâhâ: 20/65-72). Aynı asayı Hz. Musa'nın Kızıldeniz’e vurmasıyla,
denizin yarılması... Böylece Hz. Musa, yanındaki İsrâil oğullarıyla karşı sahile geçerek kurtulmuşlar, deniz eski
haline dönmüş ve Firavn yanındakilerle beraber boğulmuştur.
3- Hz. İsa (a.s)'nın, Allah'ın izniyle ölüleri diriltmesi, körleri ve alaca hastalığına yakalananları iyileştirmesi (Al-i
İmran: 3/49) gibi fevkalâde hadiseler, birer hissî mucizedir.
Rasulullah (s.a.s) Efendimizin pek çok hissî ve kevnî mucizeleri vardır. Bunlardan Kur'ân-ı Kerim'de zikredilen
ve tevâtür derecesine ulaşan sahih hadislerle sâbit olan ikisi şunlardır:
1- İsrâ ve Mirac mucizesi: Kur'ân-ı Kerim, İsrâ sûresinde; "Kulunu (Muhammed'i), ona âyetlerini göstermek
üzere, bir gece Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksâ'ya götüren Allah'ın şânı ne yücedir..." (el-İsrâ: 17/1)
buyurulmuştur. Peygamberimiz (s.a.s) Efendimiz, ilâhî emir üzerine Cebrail (a.s)'ın refakatinde bir gecenin
belirli bir kısmında, Mekke-i Mükerreme’deki Mescid-i Haram'dan, Kudüs'te bulunan Mescid-i Aksa'ya süratle
götürülmüş; oradan da, yedi kat gökyüzüne yükseltilerek "sidre-i Müntehâ" ya ve diğer yüce makamlara
çıkarılmış; bir çok ilâhî lütuflara (Füyuzât-ı Rabbâni’yeye) mazhar olduktan sonra, tekrar Mekke-i
Mükerreme'ye ulaştırılmıştır, Buharî ve Müslim'in Sahihlerinde mevcut meşhur bir hadise göre; bu mucize,
Hicret'ten bir buçuk yıl önce Receb ayının yirmiyedinci gecesi vuku bulmuştur. İsrâ'nın, ruh ve ceset birlikte
tahakkuk ettiğinde icmâ vardır. İsrâ hadisesi, yukarda kaydedilen âyetle sâbit olduğundan, inkâr eden kâfir olur.
Mirac hadisesinde de, icmâ-ı ümmet varsa da, keyfiyetinde, yani oluş şeklinde ittifak olunmamıştır. Ancak
âlimlerin büyük çoğunluğuna göre, Mi'rac ta, ruh ve ceset birlikte ve uyanık olarak tahakkuk etmiştir. Bu hadise,
Rasulü Ekrem Efendimiz'in en büyük hissî mucizesi olarak kabul edilmiştir.
2- İnşikâk-ı Kâmer, Ay'ın ikiye bölünmesi mu'cizesi: Peygamber (s.a.s) Efendimizin bu büyük hissî mucizesi
de Kur'an'la sâbittir. Nitekim; Kamer sûresinde (54/1): "(Kıyâmet)saat(i) yaklaştı, ay (ikiye) bölündü (yarıldı)"
buyurulmuştur. Bazı sahih hadislerde nakledildiğine göre; müşriklerden bir grup, bir mucize olarak, ayın iki
kısma ayrılmasını, Rasul-i Ekrem (s.a.s)'den istediler. Hz. Peygamber (s.a.s) da, Allah'u Teâlâ'ya yönelerek
niyazda bulundu. Ay, Allah'ın kudret ve izniyle derhal ikiye ayrıldı; bir kısmı Hira dağı üzerinde, diğer kısmı ise,
aşağıda ve tam karşısında görüldü. Müşrikler, inat ve tekebbürlerine kapılarak bu büyük mucizeyi inkâr ettiler ve
"Bu, ancak bir sihirdir" dediler. Şayet bu mucize, diğer Mekkelilerce de görülmemiş olsaydı, ona delâlet eden
âyetle tekzip edilmiş olur ve kimse Hz. Muhammed (s.a.s)'e iman etmez, hattâ inananlardan irtidat edenler bile
olurdu. Halbuki böyle bir şey olmamıştır. 32
Aklî Mucizeler:
Aklî mucize, akla ve vicdana hitab eden ve her devirde geçerli olan olağanüstü eşsiz bir harikadır. Bu tür
mucizeye en canlı örnek, yalnız Rasulullah (s.a.s) Efendimiz'e verilen ve onun en büyük mucizesi sayılan
Kur'ân-ı Kerim'dir. Çünkü o, her zaman ve mekanda onun peygamberliğini simgeleyen en etkili mucizedir. Daha
önceki peygamberlere verilen hissî mucizelerin fonksiyonu Kur'an’la sona ermiş; onların, hatıralarda anılan
tarihî fevkalâde bir olay olmaktan öte, artık bir etkisi kalmamıştır. Böyle bir aklî mucizenin, peygamberimiz Hz.
Muhammed (s.a.s) Efendimize verilip, daha önceki peygamberlerin hiç birine bir benzerinin verilmemesinin
hikmeti; onların peygamberliklerinin bir sonraki peygamberin gönderilişine kadar ki belirli zamana ve belirli bir
millete mahsus olmasıdır. Hz. Muhammed (s.a.s)'in peygamberliği ise, kıyamet gününe kadar bâki olduğu için,
ona; bütün insanların peygamberi olduğuna tanıklık edecek Kur'ân-ı Kerim gibi, her devirde geçerli, aklî ve eşsiz
bir mucize verildi. Kur'an'ın pek çok olan icaz yönleri, genel olarak şu iki kısımda toplanarak özetlenebilir:
1- Bütün insanları hedef alan i'câzı: Kur'an'ın o zamana kadar duyulmayan, adı sanı bilinmeyen gaybî
hakikatlerden haber vermesi ve bunların aynen çıkması. Aynı şekilde, geçmiş ümmetlerden ve onların
kıssalarından bahsetmiş olması da, Kur'ân'ın icazına örnek sayılır. Ayrıca, bütün devirlerde, her yerde ve her
millete uygulanabilen genel ve eşsiz bir hukuk sistemi ortaya koyması da, ilmî bir mucizedir. Çünkü Hz.
32
Muhammed (s.a.s) ümmî idi, okuması yazması yoktu. Onun herhangi bir âlim ve mürşidden ders almadığı,
hukuk ve kanun okumadığı tarihen sâbittir. O halde, böyle ümmî bir zâtın, Kur'ân-ı Kerim gibi, Arap belâgat ve
fesâhatının zirvesinde olan ilahî hikmetlerle dolu eşsiz bir hukuk sistemini, kendi karihâsından meydana
getirebilmesi mümkün müdür? İşte Kur'ân-ı Kerim'in bu yöndeki icazını ve onun büyük bir mucize olduğunu
aklı selim sahibi herkes rahatlıkla kavrayabilir.
2- Kur'ân-ı Kerim'in Araplara yönelik bulunan icazı: Bu Kur'ân'ın ilâhî lâfzının, "nesir"in alışılmış uslub ve
yöntemleriyle tam tamına uyuşmayan; "şiir" in bilinen vezinleriyle de bağdaşmayan kendine mahsus üstün ve
parlak nazmıdır. Bunun yanında, Kur'an'ın hayret verici, insanı teshir eden yüce bir belağatı ve eşsiz bir fesahatı
vardır. O öyle yüce bir usluba sahiptir ki; ondan, avam olsun, kültürlü olsun veya ihtisas sahibi bir âlim olsun,
herkes mutlaka faydalanır ve manevî zevk alır. Eşsiz bir uslup, geniş ve engin bir manâ hazinesi olan Kur'ân-ı
Kerim, asırlardır tekrar tekrar meydan okuduğu halde, Arap edebiyatı, belağat ve fesahat üstadları bu güne kadar
Kur'ân'ın bir benzerini yapmaktan âciz kalmışlardır. Nitekim bu konuda Allah Teâlâ şöyle buyurur:
"Eğer kulumuz (Muhammed)'e indirdiğimiz (Kur'ân)'dan şüphe ediyorsanız, haydi siz de ona benzer bir sûre
getirin. Allah'tan başka bütün şâhitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın; eğer doğru iseniz (bunu yapın) yok eğer
yapamadınızsa, ki yapamayacaksınız, o halde yakıtı insanlar ve taşlar olan, inkârcılar için hazırlanmış ateşten
sakının." (el-Bakara, 2/23-24).
"Deki: Andolsun eğer bütün insan(lar) ve cin(ler) şu Kur'an'ın bir benzerini meydana getirmek için (biraraya
gelip) toplansalar yine onun bir benzerini yapamazlar." (el-İsrâ, 17/88)
"Yoksa Onu uydurdu mu diyorlar? Hayır, onlar inanmıyorlar. Doğru iseler, haydi onun gibi bir söz meydana
getirsinler" (et-Tur, 52/33-34)
Fakat bütün bu meydan okumalara rağmen onlar, hiç bir şey yapamadılar ve Kur'ân'a cevap verme cesareti
gösteremediler. Bu âyetler ve bütün Kur'an, asırlardır, değişik anlayış ve inançta bulunan belâğat üstadlarına, şair
ve edebiyatçılara meydan okumaya devam ettiği halde, onunla kıyaslamaya yarayacak güzellikte herhangi bir
çalışma yapılamamıştır. İşte bu, gözlem ve deneye dayalı ilmî delillerle ortaya konmuş bulunan gerçek, Kur'an'ın
ilâhî icazını ve en büyük mucize oluşunu ispat eden belgedir. 33
Mucizeler ile Harikalar Arasındaki Fark:
En önemli farklar şunlardır:

1- Mucize, ancak peygamberlik şerefine mazhar olan Allah'ın sevgili kulları, mümtaz şahsiyetler tarafından ve
davalarına uygun olarak meydana gelir. Diğer hârikalarda bu şartlar bulunmaz.
2- Mucize, genellikle halkın istemesi üzerine gösterilir ve ortaya çıkar. Bu esnada halka, "Bir benzerini de siz
getirin" diye meydan okunur ve halk âciz kalarak bir benzerini yapamazlar. Veliler ve diğer harika sahipleri,
böyle bir iddiada bulunamazlar.
3- Mu'cize gösteren peygamberler, her türlü ahlâkî fazilet ve üstün vasıflarla muttasıf birer ahlâk ve fazilet
timsali olurlar. O kadar ki, bu halleri de, onların peygamberliklerine delâlet eden birer hârika derecesinde
görülür. Bu sebeble, vehbî olan peygamberlik sıfatlarıyla muttasıf olmayanlar, mucize gösteremezler.34
Kur’an’da Zikredilen Nebi ve Rasullerin Mucizeleri:
Evvela şunu ifade etmeliyiz ki, Kur’an’da adı geçen mu’cizelerin bir kısmı, inanmayanları doğru yola çevirmek,
aksi halde azgınlıkları sebebiyle helak etmek için verilmiştir. Diğer bir kısmı da peygamberlere ve inananlara bir
mükâfat olarak verilmiş ihsan ve lütuf kabilindendir. Kur’an-ı Kerim, kendilerini doğru yola çekmek gayesiyle
gösterilmiş mucizelere rağmen isyan eden, azgınlıklarında son derece yükselen nice kavimlerin helak oluşlarını
bir ibret levhası gibi gözler önüne sermektedir.35
1) Hz. Adem’in topraktan yaratılması: 3/59, 11/61, 15/26-28, 20/55, 23/12, 24/45, 25/54, 30/20, 32/7, 37/11,
55/14, 71/18.
2) Hz. Nuh’un kavminin tufanla helak edilmesi: 11/11, 11/32-48, 25/37, 29/14-15, 54/11-15.
3) Hz. Hud’un kavminin (Ad) şiddetli bir fırtına ile helak edilmesi: 11/50-58, 51/41-42, 54/18-31; 69/6-7.
4) Hz. Salih’in kavminin (Semud) korkunç bir yer sarsıntısı ve gürültüsü ile helak edilmesi: 7/77-78, 11/61-68,
69/5.
5) Hz. Lut’un kavminin taş yağdıran bir fırtına ile helak edilmesi: 51/33-37, 54/33-34.
6) Hz. Şuayb’ın kavminin (Medyen) zelzele ve ateşle helak edilmesi: 7/91, 11/94, 26/187-190, 29/37. 36
7) Hz. Salih’in devesi:
33
34
Fazla bilgi için bk. Şerhu'l-Mevâkıf III, 177-181, Şerhu'l-Makâsıd, II, 130-135, İslâm'da İman ve Esasları 204-220.;Ali Arslan Aydın,
Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/231.
35
Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 212-213.
36
Bu helak edilen kavimler, hep nankörlüklerinin bir karşılığı olarak vuku bulmuş birer ibret sahneleridir. Osman Karadeniz, İlim ve Din
Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 213.
8) Hz. İbrahim’in ateşe atılıp yanmaması: 21/69, 29/24, 37/97.
9) Hz. İbrahim’in dört kuşu alıp, parçaladıktan sonra dört dağa bırakması ve çağırdığında parçaların birleşerek
gelmesi: 2/260.
10) Hz. İsmail’i bıçağın kesmemesi:
11) Hz. İshak’ın yaşlı bir baba olan İbrahim (a.s.) ile yaşlı ve kısır bir anne olan Sare’den dünyaya gelişi: 11/71-
72, 51/28-29.
12) Hz. Yakub’un Mısır’da bulunan oğlu Hz. Yusuf’un kokusunu hissetmesi: 12/94-95.
13) Hz. Yakub’un Mısır’da bulunan oğlu Hz. Yusuf’un gömleğini yüzünü sürmekle gözlerinin açılması: 12/93-
96.
14) Hz. Musa’nın asasının yılan-ejderha olması: 7/107-117, 20/20-21, 26/32.
15) Hz. Musa’nın elinin beyaz olması (yed-i beyza): 7/108, 20/22, 26/33, 27/12.
16) Hz. Musa’nın tebliğini reddeden Firavun ve kavminde yıllarca süren kuraklık ve mahsul kıtlığı olması:
7/130.
17) Hz. Musa’nın tebliğini reddeden Firavun ve kavmine boğucu, ekin ve meyveleri yok edici çok yağmur içeren
tufanın gönderilmesi: 7/133.
18) Hz. Musa’nın tebliğini reddeden Firavun ve kavmine ekinlerini, hatta meyvelerini dahi yiyen çekirgeler
gönderilmesi: 7/133
19) Hz. Musa’nın tebliğini reddeden Firavun ve kavmine çekirgelerden geri kalan hububatları çürütecek olan
ekin biti-buğday güvesi, elbiseleri ve bedenleri arasına giren ve kanlarını emen bit gönderilmesi: 7/133.
20) Hz. Musa’nın tebliğini reddeden Firavun ve kavmine evleri, yemekleri her yeri istila eden hatta konuşurken
bile ağızlarına düşen kurbağalar gönderilmesi: 7/133.
21) Hz. Musa’nın tebliğini reddeden Firavun ve kavminin sularına varıncaya kadar heryerlerinin kan gölüne
çevirilmesi: 7/133.
22) Hz. Musa’nın kavminin yarılan denizi geçmeleri, Firavun ve ordusunun ise denizde boğulması: 20/77, 26/63.
23) Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğullarının isteği üzere asanın vurduğu taştan oniki pınar fışkırması: 2/60, 7/160.
24) Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğullarına yesinler diye gökten kudret helvası ve bıldırcın yağması: 2/57, 7/160,
20/80.
25) Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğullarına bulutun gölgelik etmesi: 2/57, 7/160.
26) Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğulları için Tur dağının kaldırılması: 2/63, 93.
27) Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğullarından Allah’ı açıkça görmek isteyenlerin ölmelerinin ardından dirilmeleri:
2/55-56.
28) Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğullarından cumartesi balık avlama yasağına uymayanların maymun suretine
çevrilmeleri: 2/65-66.
29) Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğullarının, bir kişinin katili konusunda ihtilafı üzerine, kesilen ineğin parçasıyla
ölen kişiye vurulması ve ölünün dirilip katili söylemesi: 2/67-74.
30) Hz. Musa’nın Allah ile vasıtasız konuşması: 19/52.
31) Hz. Davud’a –kendisiyle tesbih etsinler diye- dağların ve kuşların bağlı kılınması: 21/79, 34/10.
32) Hz. Davud’a demiri yumuşatma ve zırh sanatının verilmesi: 21/80, 34/10-11.
33) Hz. Nuh’a gemi yapımının öğretilmesi:
34) Hz. Süleyman’a mantıku’t-tayr yeteneğinin verilmesi: 27/16.
35) Hz. Süleyman’a karınca ve kuşlarla (Hüdhüd) konuşma yeteneğinin verilmesi: 27/18-19, 20-28.
36) Hz. Süleyman’ın emrine rüzgar, cin ve şeytanların verilmesi: 21/81-82, 27/17, 34/12-13, 38/36-37.
37) Hz. Süleyman’a erimiş bakır madeninin sel gibi akıtılması: 34/12.
38) Hz. Eyyüb’ün sabır şükrü ile ağır bir hastalıktan kurtulması: 21/83-84.
39) Hz. Eyyüb’ün ayağı ile yere vurup kendisi için suyun çıkması: 38/42.
40) Hz. Yunus’un balık tarafından yutulup sahile bırakılması: 21/87-88.
41) Hz. Yunus’un sahilde hasta iken gölgelenmesi için aniden bir ağacın bitmesi: 37/142-146.
42) Hz. Yahya’nın yaşlı bir baba olan Zekeriyya (a.s.) ile yaşlı ve kısır bir anneden dünyaya gelişi: 3/38-40,
19/1-11, 21/89-90.
43) Hz. Zekeriyya’nın üç gün üç gece insanlarla işaretleşme dışında konuşamaması: 19/10.
44) Hz. Yahya’ya çocukken hikmet verilmesi: 19/12
45) Hz. İsa’nın babasız dünyaya gelişi: 3/59, 19/16-23.
46) Hz. İsa’nın beşikteyken konuşması: 3/46, 5/110, 19/26-33.
47) Hz. İsa’nın Ruhu’l-kuds ile desteklenmesi: 2/87, 2/253, 5/110.
48) Hz. İsa’nın çamurdan kuş sureti yaparak canlanması: 3/49, 5/110.
49) Hz. İsa’nın anadan doğma körleri iyileştirmesi: 3/49, 5/110.
50) Hz. İsa’nın ölüleri diriltmesi: 3/49, 5/110.
51) Hz. İsa’nın evlerde yenilen ve biriktirilenleri haber vermesi: 3/49.
52) Hz. İsa’nın gökten sofra indirmesi: 5/112-115.
53) Hz. İsa’nın yahudilerin elinden kurtarılması ve Allah’a yükseltilmesi: 4/157-158.37
Meryeme mabedde iken yiyecek ikram edilmesi:

Meryem’in hamile kalışı: 19/17-22.
Hamile olan Meryem’in önünde akmakta olan bir su arkı meydana gelişi: 19/24.
Kuru hurmanın Hz. Meryem’e taze meyve vermesi: 19/25.
Hz. Muhammed’in Mucizeleri:
1) Kur’an Mucizesi:
a) Telifinin Güzelliği ve Kelimelerinin Ahenk ve İntizamı:
b) İbare ve Üslubunun Üstünlüğü:
c) Kur’an’ın Geleceğe Ait Verdiği Haberler:
d) Kur’an’ın Geçmişe Dair Verdiği Haberler:
e) Kur’an’ın Meydan Okuması:
f) Kur’an’ın Kalplere Korku Salması:
g) Kıyamete Kadar Değişmeden Kalması:
h) Kur’an’ı Okuyan Usanmaz, Dinleyen Bıkmaz:
2) Ayın Yarılması:
3) Güneşin Durdurulması:
4) Peygamber’in Parmaklarından Su Akıtması ve Dokunması ve O’nun Bereketi İle Çoğalması:
5) Peygamber’in Dokunması, Duası ve Bereketi İle Suyun Fışkırıp Akması:
6) Peygamber’in Dua ve Bereketi İle Yemeğin Çoğalması:
7) Ağacın Konuşması ve Çağırdığında Gelmesi:
8) Odun Kütüğünün İnlemesi:
9) Diğer Cansızların Konuşması:
10) Çeşitli Hayvanlar Hakkındaki Mucizeler:
11) Ölüleri Diriltmesi ve Onlarla Konuşması:
37
Hz. İsa’nın Ref’i meselesi Barnaba İncil’inde de yer almaktadır. İsa’yı ele veren Yehuza, tamamıyla kendisine benzetildi; öyle ki herkes
onu İsa zannetti… Bk. Barnaba: 216/1-9; 217/44-45; 80-83; (220/19-20); Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet
Yayınları: 216.
12) Hasta ve Sakatları İyileştirmesi:
13) Peygamber’in Duasının Kabul Olması:
14) Peygamber’in Dokunduğu Şeyleri Bereketlendirmesi ve Başka Bir Maddeye Dönüştürmesi:
15) Gaibten ve Gelecekten Haberdar Olması:
16) Allah Teala’nın, O’nu Koruması:
17) Ümmi Olduğu Halde Din ve Dünya İlimlerini Bilmesi:
18) Meleklerin ve Cinlerin Peygamber’e Haber Getirmeleri, Yardımcı Olmaları ve İtaat Etmeleri:
19) Peygamberliğinin İşaretleri:
20) Doğumu Sırasında Görülen Mucizeler:
İRHASAT
İrhas, lügatta tesbit etmek, kurmak manasına gelen “rhs” kökünden türemiştir.38
Istılahta ise, bir iddiaya bağlı olmaksızın peygamberlerde nübüvvet öncesi zuhur eden harikulade bir iştir. Bu
harikanın gösteriliş gayesi, peygamberliğin temelini te’sis etmektir.39
Peygamber olacak kimselerde, peygamberlik gelmeden önce görülen ve peygamberliğin temellerini
kuvvetlendiren olağanüstü hallerdir.
Böyle fevkalâde bir hadise, o zata peygamberlik gelmeden önce meydana gelir. Hz. İsa (a.s)'nın daha beşikte
iken konuşması, bazı ağaçların ve taşların Peygamber (s.a.s) Efendimize selâm vermesi, bulutun onu gölgelemesi
gibi...
İrhas da, mucize gibi yalnız peygamberlere mahsus bir harikadır. 40
İrhasata Örnek:
Ehli sünnete göre bu olay, kendisi için zuhur eden zatın gelecekte peygamber olacağına işaret eder. Peygamberlik
öncesi, Hz. İsa’nın beşikte iken konuşması41, ağaç ve taşların peygamberimize selam vermesi42 ve bulutun
kendisini gölgelemesi43 gibi harikuladeler, irhas nevinden birer olaydır.44
Melekler Hz. Meryem'e, babasız olarak bir çocuk dünyaya getireceğini haber vermişler ve "O, insanlara beşikte
iken de konuşacaktır. O, salih kimselerden olacaktır" (Âlu İmrân, 3/46) demişlerdi. Doğumdan sonra, halk Hz.
Meryem'i iffetsizlikle suçlamaya başlamıştı. İşte gerçeği söyleme işi beşikteki geleceğin peygamberi küçük
İsa'ya düşmüştü. Olay Kur'an-ı Kerîm'de şöyle anlatılır.
"Bunun üzerine Meryem çocuğu gösterdi: "Biz beşikteki bir çocukla nasıl konuşuruz? " dediler. İsa Allah'ın
kudretiyle dile gelerek şöyle dedi: Şüphesiz ben Allah'ın bir kuluyum. O bana mutlaka kitap verecek ve beni
peygamber seçecektir. Beni, bulunduğum her yerde insanlara yararlı kıldı. Hayatım boyunca namaz kılmamı ve
zekât vermemi emretti. beni anneme hürmetkâr kıldı. Beni asla zâlim ve isyankâr yapmadı. Doğduğum gün,
öleceğim gün ve dirileceğim gün Allah bana selam ve emniyet vermiştir." (Meryem: 19/29-33).
Beşikte, doğumu müteakip konuşulan bu sözler Hz. İsa'nın gelecekte peygamber olacağının belirtileridir.
Hz. Muhammed (s.a.s)'de de Peygamber olmadan önce irhasat denilen olağanüstü haller görülmüştü. Doğumdan
önce annesi Âmine'nin gördüğü haller, tanımadığı kişilerin Hz. Muhammed'in yanına gelip, O'nun geleceği ile
ilgili olarak kendi aralarında konuşmaları ve bulutların O'na gölge yapması bunlar arasında sayılabilir.
38
İbn Manzur, Lisanu’l-Arab: 7/44; Şertuni, Ekrabu’l-Mevarid: 1/439; Mu’cemü’l-Vasit: 1/379.
39
Şa’rani, el-Yevakit: 1/157; Taftazani, Şerhü’l-Mekasid: 2/130; Cürcani, Şerhü’l-Mevakif: 3/179; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 96;
Mu’cemü’l-Vasit: 1/378; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 59.
40
41
Meryem: 19/30.
42
Müslim, el-Fedail: 2; Tirmizi, el-Menakib: 3; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 5/89, 95, 105; Darimi, el-Mukaddime: 4; Tayalisi, el-Müsned:
781; İbn Hişam, es-Sire: 1/250.
43
Tirmizi, el-Menakib: 5; İbn Hişam, es-Sire: 1/171-173.
44
Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 59.
Amine, Hz. Muhammed (s.a.s)'e hamile kalınca, daha önce babası Abdullah'ın yüzünde parlayan peygamberlik
nûr'u O'na geçmiştir.45 Âmine'ye düşünde birisi gelip şöyle demiştir: "Sen bu ümmetin efendisine hamilesin.
Doğduğu zaman; "O'nu, her hasetçinin şerrinden tek olan Allah'a ısmarlarım" de ve kendisine Ahmed
(Muhammed) ismini ver"46
Hz. Muhammed (s.a.s) yirmi yaşlarında iken, bir kaç gece üst üste yanına iki kişi gelmiş, O'na dikkatle bakarak
birbirlerine; "Bu O'dur. Fakat henüz davet zamanı gelmedi" diye konuşmuşlardı. Bir süre sonra bu iki kişiden
birisi tekrar gelerek Hz. Muhammed'i güçsüz bıraktıktan sonra, elini göğsünün içine daldırmış, o, içinde onun
elinin serinliğini duymuştu. Durumu amcası Ebû Talib'e anlatınca birlikte, Mekke'de doktorluk yapan Ehl-i
kitaptan bir adama gittiler. Doktor olayı dinlemiş, Hz. Muhammed'i dikkatle muayene ettikten sonra ayaklarına
ve iki omuz arasına bakmıştır. Bundan sonra şöyle demiştir: "Ey Abdi Menaf oğlu Ebû Tâlib! Senin bu oğlun her
türlü hastalıktan uzak ve temizdir. Kendisinde, birçok hayır alâmetleri vardır. Yahudiler bunların farkına
varırlarsa onu öldürürler. Bunun gördükleri şeytanlar değil, fakat peygamberlik için kalbleri teftiş eden
Meleklerdir" dedi.
Hz. Muhammed, peygamberlik zamanında çocukluğunda yaşadığı bu olayı şöyle anlatmıştır: "Rüyamda bir
adam görmüştüm ki, elini iki omzumun üzerine koyduktan sonra, elini göğsüme sokup kalbimi çıkarmış: "Temiz
ve pak bir bedende, temiz ve pak bir kalbtir" demiş ve kalbimi yine yerine koymuştur"47
Başka bir irhasat örneği, Hz. Muhammed'e bulutların gölge yapmasıdır. Bu olay, Şam'a yapılan ticaret yolculuğu
sırasında vuku bulmuştur. Hz. Muhammed gençlik yıllarında Hz. Hatice hesabına Yemen'e dört, Yemen'in Mekke
tarafına düşen sancaklarından Cüreş'e iki ve Şam'a bir ticaret seferi yapmıştır.48
Ticaret kervanı Şam topraklarındaki Busrâ'da konakladı. Alış-veriş yapıldıktan sonra oradan Mekke'ye dönmek
üzere ayrıldılar. Kervanda bulunan Meysere, öğlen sıcağında devesinin üzerinde yolculuk yapmakta olan Hz.
Muhammed'i gölge yapan bulutların izlediğini farketti ve ona karşı kalbinde derin bir sevgi ve saygı uyandı. Hz.
Hatice de kervanın Mekke'ye girişi sırasında aynı gölge olayını görmüş ve yanında bulunan kadın arkadaşlarına
bunu göstermişti.49
Mutezilenin İrhasatla İlgili Görüşü ve Tenkidi:
Mutezile mezhebi, irhası kabul etmediklerinden nübüvvet öncesi, mesela Hz. Peygamberi bulutun gölgelemesi
vb. diğer olaylar, aynı devirde yaşamış başka bir nebiye ait mucizeler olarak nitelendirir. Bu harikulade
hadiselerin nakli kesinlik kazanınca, bu takdirde onları, mesela Halid b. Sinan el-Absi 50 ve Kus b. Saide51 gibi
kişilerin mucizeleri olarak kabul etmek gerekir. Kaldı ki Hz. Peygamberden önce az veya çok sayıda bir ümmete
rasullerin gönderilmesi aklen muhal değildir.52
Görüldüğü üzere, mu’tezile, reddi imkansız bir nakil karşısında mecburen yakışıksız te’villere sapmıştır.
Nübüvvet öncesi, peygamberimizde müşahade edilen harikulade hadiseleri, kendisine izafe etmek için bir
peygamber arama ihtiyacını hissetmişlerdir. Nihayet, Cahiliyye devrinde yaşamış Halid b. Sinan el-Absi ile Kus
b. Saide gibi şöhret bulmuş şahıslara, bu tip irhasları mu’cize olarak yakıştırmışlardır. Kadı Abdulcebbar’ın (v.
415/1025) bildirdiğine göre onlar, bu konuda delil olarak, kızı ile görüştüğü Halid b. Sinan hakkında
peygamberimizin “O, kavminin değerini bilmediği bir nebi idi.”53 hadisini ileri sürmektedirler.
Peygamberimizden ayrıca, Kus b. Saide ve diğerleri hakkında da buna benzer rivayetler nakledilmiştir. İşte bu
rivayetler sebebiyle, bu mu’cizeleri te’vil yoluyla bir peygambere isnad etmek gerekmektedir. Fakat eğer bu
haberler rivayet açısından sağlam ve sahih değilse, bunlarla uğraşmaya değmez.54
45
İbn İshak, İbn Hişam, Sîretu'n-Nebevî, Beyrut 1391/1971, I, 166; İbn Sa'd, Tabakât, Beyrut 1376/1957, I, 97; Beyhakî, Delâilü'n-Nübüvve,
Kahire 1389/1969, I, 86.
46
İbn İshak, a.g.e., I, 166; Beyhakî, a.g.e., I, 70; Belâzurî, Ensâbü'l-Eşrâf, Mısır 1959, I, 80, 81; İbnü'l-Esîr, Üsdü'l-Gâbe, I, 20.
47
Ebu'l-Ferec İbnu'l Cevzî, el-Vefâ, Kahire 1386/ 1966, I, 140, 141: Diyarbekrî Hamîs, Beyrut, t.y., I, 261.
48
Halebî, İnsanü'l-Uyûn, Mısır 1384/1964, I, 221; Hâkim, Müstedrek, Riyad, t.y., III, 182; Yakut, Mu'cemü'l-Buldân, Beyrut 1376/1956, II,
126.
49
İbn Sa'd, Tabakât, I, 130, 156, 157; İbn İshak, a.g.e., I, 200; Taberî, Tarih, Mısır 1326, II, 196, 197; Ebû Nuaym, Delâil, Haydarâbad 1369,
l, 133, 134; Beyhakî, a.g.e, l, 337; Halebî, a.g.e., 1, 220; Ebu'l-ferec, a.g.e., I, 144; Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/173.
50
Absi, Cahiliyye devrinde yaşamış büyük bir hakim idi. Kızının peygamberimizle görüştüğü rivayet edilir. Bu şahsın nebi olduğu, hatta bir
takım mucizeler gösterdiği de söylentiler arasındadır. (Bk. İbn Sa’d, et-Tabakat: 1/269; İbnü’l-Esir, el-Kamil: 1/376; İbn Kesir, el-Bidaye:
2/320; Zirikli, el-A’lam: 2/337-338.)
51
Kus b. Saide, cahiliyye devrinde (h.ö. 23/600?) yaşamış büyük bir hatib ve hakim idi. (Bk: İbn Sa’d, et-Tabakat: 1/315; İbn Kesir, el-
Bidaye: 2/250; Zirikli, el-A’lam: 6/39.)
52
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/215-216; 16/188, 235, 423.
53
Bk. Heysemi, Mecmau’z-Zevaid: 8/213; İbnü’l-Esir, el-Kamil: 1/376; İbn Kesir, es-Sire: 1/220; İbn Kesir, -kâhin, Satih ve bu zat hakkında
peygamberimizden nakledilen bu rivayetin aslı olmadığını kaydetmektedir.
Gerçek şudur ki, sahih hadis kitaplarında, Hz. İsa ile peygamberimiz arasında bir nebinin bulunmadığına dair kesin hadisler vardır. (Bk:
Buhari, el-Enbiya: 48; Müslim, Fedail: 43; Ebu Davud, es-Sünne: 13; el-Melahim: 14; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 2/319, 437, 463, 464, 541;
Heysemi, Mecmau’z-Zevaid: 8/214.
54
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/215-216.
Bu görüşlere binaen Mutezileye göre, Hz. İsa’ya hamileliği sırasında Meryem’de zuhur eden harikulade olaylar
da, o devirde yaşamış bazı peygamberlerin mucizeleri olarak kabul edilmelidir. Bazısına göre ise bunlar, Hz.
Zekeriyya’nın mucizeleridir. 55
Hz. İsa’nın beşikte konuşmasına gelince, kadı Abdulcebbar’a göre bu hadise, kendisinin mu’cizesidir. Yani irhas
değildir. Zira ayette belirtildiği üzere “(İsa dile gelip) dedi ki: “Ben hakikat Allah’ın kuluyum. O, bana Kitap
verdi. Beni peygamber yaptı.” (Meryem: 19/30) diyerek mu’cizeyi peygamberlik iddiasına bitişik olarak
getirmiştir. Burada iddianın bizzat kendisi i’caz üzere vaki olmuştur; bu sebeple bununla i’cazın iddiayı takip
etmesi arasında fark yoktur. 56
Bütün bu iddialara rağmen Ehl-i Sünnet, nübüvvet öncesi zuhur eden harikaları “İrhas” olarak kabul etmişlerdir.
Zira, irhas, peygamberlik öncesi zuhur etmekte olup kendisinde meydan okuma özelliği yoktur. Mucizede
bulunan “meydan okuma” özelliği ve buna bağlı olarak zuhuru, ikisi arasındaki farkı ortaya koyar. Bu bakımdan,
kelamcılar, peygamberlik öncesi ortaya çıkan bu hadiselere “irhas” adını vermeyi uygun görmüşlerdir.57
KERÂMET
Sözlükte “Değerli, üstün, güzel, ikrâm, iyi, ahlaklı, cömert olmak” anlamına gelen keramet, kerem gibi masdar
olup “iyilik, cömertlik” manasında isim şeklinde de kullanılır.
Terim olarak; "Allah’ın mü'min, takva sahibi, salih, veli kullarından zuhur eden olağanüstü, harikulâde hal" diye
tanımlanır. 58
Keramet, herhangi bir meydan okuma ve nübüvvet iddiasına bağlı olmaksızın Allah tarafından velinin elinde
gösterilen harikulade bir harikadır.59
“Bir yetkiye dayanarak iş yapmak” anlamındaki tasarruf kelimesi de tasavvufta kerametle eş anlamda
kullanılmıştır.60
Bazı âlimler, harikulâdelik şartını koşmaksızın Allah'ın evliyaya her türlü ikramına kerâmet ismini vermişlerdir.61
Burada "harikulâde hal"den maksat, vuku bulan olayın, genel-geçer tabiat kanunlarının dışında cereyan
etmesidir.
Haddizatında kâinata hâkim olan düzen ve intizam, harikuladelikten çok daha mükemmel bir olaydır. Bu
sebepledir ki yüce Allah: "Eğer her ikisinde-yerde ve gökte- Allah'tan başka ilahlar bulunsaydı, onların her ikisi
de harap olurdu" (el-Enbiyâ, 21/22) buyurarak kâinata hâkim olan düzen ve intizâmı kendi birliğine delil
getirmiştir. Harikulâdeliğin insanlar tarafından önemsenmesi, her gün onları müşâhede etmeleri sebebiyle kâinata
hâkim olan bu mükemmel kanunlara karşı alışkanlık kazanmalarından kaynaklanmaktadır.
Tabiat kanunlarının yaratıcısı Allah olduğuna göre onları değiştirmek de O'nun kudretindedir
"Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah'ındır. Allah, her şeye kadirdir" (Âlu İmrân, 3/189).
O halde harikulâdeliğin mümkün olup olmadığını tesbit etmek için O'nun bize gönderdiği kitaba müracaat
etmemiz gerekir. 62
Genel Olarak Keramet:
Kerâmet konusu oldukça duyarlı bir konudur. Üzerinde çok konuşulmuş, olabilir mi olamaz mı diye tartışılmış.
Kimileri, halkın bu gibi konuları istismar etmesini görererek karşı çıkmışlar, kimileri de ‘Allah’ın gücü her şeye
yeter’ diyerek, Allah’ın istediği şeyi yaratabileceğini belirtmişlerdir.
Hikâye/kıssa ve tasavvuf kitaplarında, takva sahibi mü’minlerin, -ki bunlara ‘Allah’ın veli kulları’
denilmektedir-, hakkında oldukça fazla kerâmet hikayeleri anlatılır. Onlar hakkında veya onların eliyle
olağanüstü olaylar, yani bilinen tabiat kanunları dışında, sıra dışı olaylar olduğuna inanılmıştır. Allah, dilerse bu
güzel kullarına böylesine üstünlükler verebilir denmiştir.
İslâm alimlerinin çoğunun görüşüne göre ‘velilerin kerameti’ haktır.63 Allah (cc), peygamberlerine mucize
verdiği gibi veli kullarına da kerâmet verebilir.
55
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/216.
56
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/215; Şerhu’l-Usuli’l-hamse: 570; Cürcani, Şerhü’l-Mevakif: 3/179.
57
Şa’rani, Yevakit: 1/157; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 59-61.
58
Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 25/265; M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/343..
59
Cürcani, Ta’rifat: 78; Ali el-Kari, Şerhu Mişkati’l-Mesabih: 5/485; Mu’cemu’l-Vasit: 2/790; Lekani, Cevhere: 206; Osman Karadeniz, İlim
ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 61.
60
61
Seyyid Sabık, el-Akidetü'l İslamiyye, Beyrut (ty), s. 24.
62
M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/343..
63
Taftazaní, Islâm Akaidi, 314, İslam. İnancının Temelleri, Ö. Nesefî, 154, Fıkh-ı Ekber Şerhi, 285.
Bazıları demiştir ki, Allah’ın iyi kullarına verdiği her türlü iyi haller, onlara yaptığı ikramlar, olağanüstü
olmasalar bile kerâmettir.
Aslında insanın yaratılışından tutun da, evrenin muazzam düzenine kadar her şey Allah’ın mucizesidir. Allah
tarafından yaratılan her şey insana göre olağanüstüdür. Bu insanüstü şeylere mucize veya kerâmet dememiz fazla
bir şeyi değiştirmez. Allah, kullarına her zaman ikram ediyor. Onların gözü önünde milyarlarca olağanüstü olay
yaratıyor. Insan bu olayları her gün gördüğü için pek farkında değildir. Olayların akışı içerisinde onların hepsini
normal gibi sanıyor. Halbuki güneşin doğuşundan, karıncanın hayatına, bir bebeğin dünyaya gelişinden,
portakalın tadına kadar her şey mucizedir. Bu olağanüstü olayların bir mü’min insanın hayatında veya onunla
ilgili bir yerde görülmesi mümkündür ve bu ona Allah’ın bir ikramı gibidir.
Peygamberimiz (sav) önceki çağlarda yaşayan insanlara ait anlattığı hikâyelerde (kıssalarda), kendisinden
olağanüstü olaylar görülen insanlar bulunmaktadır.64
Kur’an-ı Kerim’de de buna benzer olaylar anlatılmaktadır. Meselâ Hz. Meryem’e mâbette (camiide) iken
Allah’tan rızık (yiyecek) gelmesi gibi. (Âl-i İmran: 3/39)
Kerâmet, yukarıda söylendiği gibi Allah’ın kullarına bir ikramdır, bir hediyesidir. Günlük hayatımızda bu türlü
ikramlara her zaman tanık olmaktayız. Birçok müslüman zaman zaman kerâmet denilecek kadar olağanüstü
olaya ve iyiliklere kavuşabilmektedir. Hiç beklemediğimiz bir yerde sıkıntıdan kurtulmamız, beklediğimiz bir
kimsenin ansızın gelmesi, zor durumlarda birdenbire çıkış yolları bulmamız, beklemediğimiz bir yerde iyi bir
başarı göstermemiz ve bunlara benzer yüzlerce olağanüstü durumlarla karşılaşırız. Bir tehlikeden kurtulan için
‘mucize eseri kurtuldu’ denir. Aslında o Allah’ın o insana bir ‘kerâmeti’dir. Ancak çoğu insan bunun farkında
değildir.
Kerâmet, özel insanların özelliği değildir. Allah, Kur’an’da kimlerin ‘veli’ olduğunu anlatmaktadır. Kur’an’ın
anlattığına göre Allah’ın koyduğu sınırlara uyan, takva sahibi bütün müslümanlar Allah’ın velisidirler. Böyle bir
veli olmak için ‘kerâmet’ göstermek gerekmez. Veli olmanın böyle olağanüstülüklere ihtiyacı yoktur.
Işin aslı böyle olmasına rağmen çağlar boyu, özellikle cahil halk tarafından kerâmet çok yanlış anlaşıldı. Öyle ki,
Allah’ın kullarına her zaman ikram edeceğini (kerâmet vereceğini) unutan kimseler, kerâmeti belli veliler
sınıfına verdiler. Kim hangi üstada (şeyhe) bağlı ise, şeyhinin üstünlüğünü isbat edebilme uğruna, yahut çok
sevdikleri için, yahut normal olayları olağanüstü görmek istedikleri için, ha bire kerâmet hikâyelerine baş
vurdular. Bağlandıkları insanları böyle görmeyi arzu ettiler.
Tasavvuf kitaplarında bunların yığınla örnekleri vardır. Su üstünde yürüyenler, ateşin tesir etmedikleri, havada
uçanlar, uzak yerlere kısa zamanda gidenler, kalpten geçeni bilenler, insanların yardımına koşanlar, rakiplerini
taş gibi yapanlar… Kimileri nerdeyse, Allah’a ait bir takım işleri şeyhlerine verirler, Allah’ın yapacağı işleri
şeyhlerinin yapabileceğine inanırlar. Tarihte yaşamış nice iyi insan, ahlâk ve fazilet örneği Islam bilginleri bu
hikâyeler arasında kaybolup gider. Onların örnek ahlâkları, Allah yolundaki çalışmaları, ibadetlerindeki ihlasları,
üstün takvaları fazla anlatılmaz, gündeme getirilmez. Halbuki arkadan gelenler onların hikâyelerinden çok bu tür
özelliklerini bilseler, onları belki kendilerine örnek alırlar. Işin doğrusu da budur. Müslümanların, başkalarının
kerâmet iddialarına ihtiyacı yoktur.
Büyük âlimler bu gibi konularda çok dikkatli olmuşlar ve halkın kerâmet sanabileceği işlerden şiddetle
kaçınmışlardır. Onlar derler ki, ‘gerçek kerâmet dosdoğru istikamettir, yani gittiğin yolun doğru olmasıdır.’
Kimileri de kerâmeti, ‘Bazı şeylerin zamanı geliyor ve Allah’ta onları ortaya çıkarıyor. En büyük kerâmet sizde
olan kötü huyların yerini iyi huylara bırakmasıdır’ şeklinde açıklamışlardır.
Ama halk, özellikle bağlandığı hocasının kerâmetinin hastasıdır. Ders aldığı, yararlandığı, öğütlerini tuttuğu
insanın olağanüstü durumlarını da görmek ister. Görmese bile uydurmaya başlar. Halbuki insan kim olursa olsun
âcizdir. Kendiliğinden hiç bir olağanüstü iş yapamaz. Bize olağanüstü gibi gelen bir takım şeyler Allah’ın o
insana ikramıdır. O kimsenin –halkın anladığı manada- veliliğinin isbatı değildir.
Kimileri de zannedir ki, kerâmet sahibi oldukları sanılan kimseler, onları ellerinden tutup cennete götürecekler.
Hiç kimse kimseyi cennete götüremez. Peygamberimiz kızı Fatıma’ya, peygamber kızı olduğuna
güvenmemesini, kendisini cehennem ateşinden koruyacak amel işlemesini tavsiye etmiştir. Her şey bir sebebe
bağlıdır. İnsanlar birbirlerine hakkı tavsiye ederler, hidayetine vesile olurlar ama cennete götürmek Allah’a aittir.
Her olağanüstü olay gösteren kimseler de veli sayılmazlar. Nice yalancıların göz boyamak için olağanüstü
olaylar gösterdikleri bilinmektedir. Kerâmet iddia edenler zaten yalancıdırlar. Bir kimse hakkında kerâmet
hikayeleri duyarsak, o kimsenin islamí hayatına bakalım. Allah (cc) yolunda olan salih bir müslümansa, Allah
(cc) ona çeşitli ikramlarda bulunabilir. Buna kimileri kerâmet demektedirler ki, bu o insanın işi değil, Allah’ın
ona bir bağışıdır.
Allah’ın kendilerine ikram ettiği insanlar, bu kerâmete sahipler diye en üstün insanlar oldular anlamına gelmez.
Üstünlük takva iledir.
Kısaca, kerâmet iyi kullara Allah’ın zaman zaman verdiği bağışlardır, yaptığı ikramlardır. Halk arasında
anlatılan, kitaplarda yer alan kerâmet hikayelerine ihtiyaç olmadığı gibi, akaid açısından da bağlayıcı değildirler.
64
Bakınız: İbrahim Canan Kütübü Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 14/218-260.
Müslümanlar güzel örneklerden, doğru kişiliklerden, güzel öğütlerden yararlanabilirler. Salih amel işleyen ve
Allah yolunda olan ilim ehlinden örneklik alabilirler.65
Kerametin Türleri:
Kaynaklarda kerametin birçok türünden bahsedilmiştir. Mesela Subki yirmi beş çeşit keramet sayar.66
1) Keşif ve ilhamla ilgili olanlar.
2) İnsanın gücünü aşan bir takım şeylerin yapılması. (Az bir zamanda uzun mesafe almak, (tayy-i mekân),
havada uçmak, besin maddelerini bereketlendirmek, darda kalan birinin yardımına yetişmek, hastaları şifaya
kavuşturmak vb.)
3) Meleklerin görülmesi veya seslerinin işitilmesi. 67
4) Maddi (Hissi) Kerametler: Cansız varlıklar ve hayvanlarla konuşmak, ölüleri diriltmek, nesnelerin mahiyetini
değiştirmek, insanların düşüncelerine muttali olmak, gayba dair olayları bilmek, uzak mesafelere kısa sürede
ulaşmak, hastaları iyileştirmek gibi harikulade olaylar.
5) Manevi Kerametler: Günahlardan kaçınıp ilahi emirlere itaat etmekte başarıya ulaşılması, duaların kabul
edilmesi ve sebepsiz ilim verilmesi. 68 Velinin her yerde Allah ile bulunmasıdır ki bu, keramet-i hissiyeden daha
efdaldir.69
Ehl-i Kitab’a Göre Keramet:
Yahudilik’te, din adamları ve mistiklerin yanında sıradan mü’minlerde bile Tanrı’ya ibadet ve dua etmek
suretiyle hastaları iyileştirmek ve bazı taleplerinin yerine getirilmesini sağlamak gibi harikulade olayların zuhur
ettiğine, ancak bunun Tanrı’nın iradesi ve gücü sayesinde gerçekleştiğine inanılmaktadır. Ahd-i Cedid’de
havarilerin tebliğ faaliyetleri sırasında insanları kötü ruhların tesirinden kurtarmak70, hastaları iyileştirmek71 vb.
olaylar gerçekleştirdikleri belirtilmektedir. Havariler’den Petrus’un topal bir adamı iyileştirdiği72, hatta onun
gölgesinin dahi iyileştirici bir güce sahip olduğuna inanıldığı kaydedilmektedir. 73 Ancak bütün bu hallerin Hz.
İsa’nın yardımıyla ve onun adına gerçekleştirildiğine inanılmaktadır.74 Hristiyanlık tarihinde havarilerin ardından
2 ve 3. yüzyıllarda şehidler gibi karizmatik şahsiyetlerden, daha sonraki asırlarda bazı piskopos ve azizlerden
harikulade hallerin zuhur ettiği belirtilmektedir. 75
Kur’an ve Sünnet Işığında Keramet’in İsbatı:
Mucize gibi keramet de harikulade halleri ifade eden bir terim olarak Kur’an’da ve hadislerde geçmez. İlk
zamanlarda genellikle “ayet” terimiyle ifade edilen76 bu tür olaylar için 8. yüzyıldan itibaren keramet kelimesi
kullanılmaya başlanmıştır. Keramet teriminin sonraki dönemlerde ortaya çıkması bu hallerin Kur’an ve
hadislerde bulunmadığı anlamına gelmez. Kur’an’da Hz. Süleyman’ın vezirlerinden (Asaf olduğu söylenen ama
Kur’an’da) adı belirtilmeyen (peygamber olmayan) bir zatın Sebe melikesi Belkıs’ın tahtını Yemen'den Filistin'e
göz açıp kapamadan Hz. Süleyman’ın yanına getirmesi (Neml: 27/38-40) 77, Hz. Meryem’e Allah katından rızık
gelmesi (Al-i İmran: 3/37, Meryem: 19/24-26), Ashab-ı Kehf’in78 köpekleriyle birlikte bir mağarada uzun süre79
uyuyup kalmaları (Kehf: 18/9-26), Hz. Musa’nın annesine bebeğinin geri verilmesi (Kasas: 28/7-13), ayrıca
Hızır ve Zülkarneyn olayları da (Kehf: 18/60, 83-98) 80 Kur’an-ı Kerim’de geçen keramet örnekleri olarak
65
Ahmed Kalkan, İslam Akaidi: 363-366.
66
Subki, Tabakat; 2/316; Münavi, Kevakib: 1/19.
67
68
Yafii, Neşru’l-mehasini’l-ğaliyye fi fazli meşayihi’s-sufiyye: 14-34; Subki, Tabakat: 2/338-343; Yusuf Şevki Yavuz, TDV İslam
Ansiklopedisi: 268.
69
Munufi, Cemheretü’l-Evliya: 1/107-108. Hissi kerametlere rağbet edilmemesi gerektiğine dair mutasavvıfların görüşleri için için bk:
Kuşeyri, Risale: 2/678-679; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 96; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 62.
70
Rasullerin İşleri: 16/18, 19/13-17.
71
Rasullerin İşleri: 2/43, 5/12.
72
Rasullerin İşleri: 3/1-10.
73
Rasullerin İşleri: 5/15.
74
Rasullerin İşleri: 3/6.
75
76
El-Eş’ari, el-İbane: 63.
77
Fahreddin er-Razi, Tefsirü’l-Kebir: 27/197; DİA: 3/455.
78
Tağuti güçlere itaat etmemek için mağaraya sığınan gençler. (Ahmed Kalkan)
79
309 yıl olduğu söylenir.
80
bk. Râzî, et- Tefsiru'l Kebîr, Tahran (t.y), VIII, 30; Ebus-Suûd, İrşâdü'l-Akli's-Selîm, Kahire (t.y), II, 31; Tabatabâî, el-Mizân fi Tefsîri'l-
Kur'an, Kum (t.y), III, 174-175.
görülmüştür. Bu ayetlerde sözü edilen kişiler peygamber olmamasına rağmen kendilerinden harikulade haller
zuhur etmiştir.
Sahih hadislerde de birtakım keramet örnekleri nakledilir: Mesela Cüreyc isimli bir velinin beşikteki bir bebeği
konuşturması81, mağarada mahsur kalan üç kişinin olağan üstü bir şekilde bu durumdan kurtulması 82, bir sığırın
üzerinde yük yükleyen kişiye: “Ben bunun için yaratılmadım” demesi gibi. 83
Ehl-i sünnete göre keramet; Kur’an, sünnet ve icma ile sabittir. Kur’an-ı Kerim’de, arş-ı Belkıs, Hz. Meryem,
ashab-ı kehf ve Hz. Musa’nın annesi ile ilgili kıssalar, kerametin naklen sabit oluşuna delildir. Bunun dışında,
ayrıca sahih hadislerde84 bazı şahısların kerametleri anlatılmış, ashab85, tabiun ve diğer salih kişilerden de86 bir
çok keramet meşhur olarak rivayet edilmiştir.87
Bu rivayetler o kadar çoktur ki, bunları inkâr etmek, gözle müşahade edilenleri inkâr gibidir. Kur’an-ı Kerim’in
dışında kalan ve ahad yoluyla rivayet edilen kerametlere gelince, -bunların her birisi için zan söz konusu olmakla
beraber- bir araya getirildikleri takdirde mutlak manada kerametlerin mevcut olduğu noktasında tevatür
derecesine varırlar. Böylece de kesin bilgi elde ederler. Bu bakımdan kerametlerin zuhuru kesinlik
kazanmaktadır.88
Aşağıda izah edileceği üzere, ayetleri zorlama bir teville değişik manalara çekmek, kerameti inkar için sağlam
bir yol değildir. Allah katında çeşitli derecelere ulaşmış zatların, kerameti izharında hayret edilecek bir taraf
yoktur. Üstelik veliler hakkındaki ayetlerde bu hususa işaretler vardır. Allah’ın rızası doğrultusunda üstün
derecelere yükselebilmiş kullar için kerametin zuhurundan şüphe etmek yersizdir. Bu harikalar, Allah’ın
kudretine nisbet edildikten sonra, şüphe daha da manasız bir hal almaktadır. Aksi halde Allah’ın kudretinden
şüphe etmek demek olur ki bu ne aklen ne de naklen imkansızdır.89
Allah Teala, itaatkarlığının meyvesini tanısın ve dininin hak olduğuna dair basiret ve inancı artsın diye kullarına
keramet ihsan eder. Bu aynı zamanda diğer kulların da hak dine olan inaçlarını sağlamlaştırır.90
Kerameti inkar edenler, daha çok şöyle bir endişeyi ileri sürmektedirler: Allah, harikayı, peygamberliğe bir delil
olmak üzere yaratır. Eğer bu tip harikalar, peygamberlerden başkası için de ortaya çıkarsa böylece delâlet batıl
olur. Bu durumda da peygamberle diğerlerini ayırdetmek imkansız bir hal alır. Yani keramet ile mucize karışmış
olabilir ve ne olduğu anlaşılmaz.91 Ehl-i Sünnetten Ebu İshak el-İsferayini (v. 418/1027) de bu görüştedir. Ona
göre, evliya için ancak duaların kabulü cinsinden kerametler vardır; peygamberlerin mu’cizeleri cinsinden
kerametler yoktur.92
Bu iddialar şöylece tenkid edilmektedir:
Evvela keramette herhangi bir iddia (tehaddi) söz konusu değildir. Eğer veli olan zat, peygamberlik iddiasında
bulunursa o anda kâfir olur ve elinde hiçbir şekilde harikulade meydana gelmez. Sonra veli, peygambere tabi
olmak zorundadır. Bu takdirde de onun kerameti, tabi olduğu peygamberin mucizesi sayılır.93
Kerameti inkar edenler, Ehl-i Sünnetin keramet diye kabul ettikleri hadiseleri o devrin herhangi bir
peygamberine –kendi mucizesi şeklinde- atfederler. Ehl-i Sünnet alimleri bu atfın ne akle, ne de nakle uygun
düşmeyeceğini delilleriyle ortaya koymuşlardır. Şöyle ki:
81
Buhârî, Enbiyâ, 48; Müslim, Birr: 8.
82
Buhari, İcare: 12; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 2/116.
83
Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 25/265-266; M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/343..
84
Bk. Buhari, el-İcare: 12; el-Enbiya: 48; el-Menakib: 25; Fedailu’s-Sahabe: 5; el-Edeb: 5; Müslim, Salatu’l-Müsafirin: 36; Fedailu’s-
Sahabe: 1, 55; el-Birr: 2; Tirmizi, el-Menakib: 16; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 2/116, 245, 296, 307, 308, 372, 502. Geniş bilgi için bkz:
Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/683-687.
85
Dört halife ve diğer ashab için rivayet edilenler hakkında bk. Razi. Mefatihu’l-Ğayb: 5/683-687; Kuşeyri, er-Risale: 2/668-713; Sabuni, el-
Bidaye: 54-55; Subki, Tabakat: 2/323-327; Taftazani, Şerhu’l-Akaid: 175-176; Hakim et-Tirmizi, Hatmu’l-Evliya: 391-392.
86
Mutezile, salih kişilerden kerametin zuhur etmediğini iddia eder. Sahabede bile kerametin vaki olduğu tevatürle nakledilmiş değildir. Nasıl
olur da bu diğerlerinde mümkün görülebilir. Gerçekte onlardan bu harikalar tesbit edilmiş değildir. En azından bu hususta şüphe vardır. (Bk:
Kâdi Abdulcebbar, el-Muğni, 15/241) Subki bu iddiaya cevap olarak, Ahmed b. Hanbel ve Suhreverdi’nin açıklamalarını zikreder. Sahabenin
imanları kuvvetli olduğu için bunlara ihtiyaç duymadılar. Sonrakilerde ise durum tam aksinedir. (Subki, Tabakat: 2/333)
87
Kuşeyri, er-Risale: 2/663, 667; Cüveyni, el-İrşad: 320; Bezdevi, Ehli Sünnet Akaidi: 329; Nesefi, Tabsiratu’l-Edille: 161; Bahru’l-Kelam:
67-69; Şehristani, Nihayetü’l-İkdam: 497; Sabuni, el-Bidaye: 54; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/683; Subki, Tabakat: 2/334-337; İsfehani,
Metalu’l-Enzar: 1/566; Taftazani, Şerhu’l-Akaid: 175-176; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 95; Şerhu Mişkat: 5/485; Munufi,
Cemheretü’l-Evliya: 1/112; Nebhani, Camiu Keramati’l-Evliya: 1/42; Harputi, Tenkihu’l-Kelam: 311-313; Lekkani, Şerhu Cevhere: 206.
88
Kuşeyri, Risale: 2/663; Nesefi, Tabsiratu’l-Edille: 161; Şehristani, Nihayetü’l-İkdam: 497; Sâbuni, el-Bidaye: 55; Subki, Tabakat: 2/334;
Amidi, Ebkâru’l-Efkâr: 209; Taftazani, Şerhu’l-Akaid: 175; Kemal b. Ebi Şerif, el-Musamere: 206.
89
Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/687; Munufi, Cemheretü’l-Evliya: 1/112; Nebhani, Camiu Keramati’l-Evliya: 1/30-31; Ferid Vecdi, el-İslam fi
asri’l-ilim: 569.
90
Sabuni, el-Bidaye: 55; el-Kifaye: 46.
91
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/229; Bağdadi, Usuli’d-din: 344; Hakim Tirmizi, Hatmu’l-Evliya: 393; Bezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi: 329;
Nesefi, Bahru’l-Kelam: 67; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/689; Şerhu Mişkat: 5/485; Harputi, Tenkihu’l-Kelam: 313; Lekâni, Şerhu Cevhereti’t-
Tevhid: 206.
92
Kuşeyri, er-Risale: 2/660; Subki, Tabakat: 2/315; Nebhani, Camiu Keramati’l-Evliya: 1/30.
93
Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi: 331; Gazali, el-İktisad: 200-201; Nesefi, Tabsiratu’l-Edille: 145; Sabuni, el-Bidaye: 55; el-Kifaye: 46; Razi,
Mefatihu’l-Ğayb: 2/661; İbn Kesir, Şemailu’r-Rasul: 498, 506, 293; Cürcani, Şerhü’l-Mevakif: 3/221; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 95-
96; Şerhu Mişkat: 5/485; Subki, Tabakat: 2/317; Cezairi, Cevahiru’l-Kelamiyye: 29-30.
Bir kere mucizede bir iddia (tehaddi) söz konusudur. Bu bakımdan yukarıda işaret edilen kerametleri, -ayetlerin
siyak ve sibakından anlaşılacağı üzere-o devirde yaşamış bir peygamberin mucizeleri olarak kabulüne cevaz
verecek bir husus bulunmamaktadır. Nitekim bu iddialar, peygamber bulunmayan devirlerde görülen
kerametlerin varlığı sebebiyle reddedilmişlerdir.94
Hz. Süleyman’ın veziri Asaf b. Berahya, Saba melikesi Belkıs’ın tahtını getirme hususunda “Dedi ki: Ben,
gözün sana dönmeden (gözünü yumup açmadan) evvel onu sana getiririm.” (Neml: 27/40)
Asaf, peygamber olmadığına95 ve bu hadise de Hz. Süleyman’ın elinde, peygamberlik iddiasıyla ilgili olarak
zuhur etmediğine göre bir mucize sayılamaz. Çoğunun kanaatine binaen ancak bir keramet olabilir.96
Hz. Meryem kıssasında da durum aynıdır. O kerametler, tamamen Hz. Meryem için vuku bulmuşlardır. Bu
sebeple Hz. Zekeriyya’nın mucizesi veya Hz. İsa’nın irhası97 sayılamaz. Çünkü bu konuda, nübüvvet iddiası
veya tasdik kastı bulunmuyor. Dahası, şayet bu hadiseler, Hz. Zekeriyya’nın mucizesi veya Hz. İsa’nın irhası
cinsinden olsaydı, Hz. Meryem bunların keyfiyetini bilemeyecekti. Ayrıca Zekeriyya (a.s.) “Meryem bu sana
nereden geliyor?” (Al-i İmran; 3/37) diye sormayacak, nasıl ve nereden geldiğinden haberdar olacaktı! 98
Rivayete göre Hz. Meryem’in yanında yazın kış; kışın da yaz meyvesi bulunuyordu.99
Yine Kur’an-ı Kerim’de anlatılan ashab-ı kehf’in, mağarada üç yüz dokuz sene, hiçbir değişikliğe uğramadan
kalmaları100 Allah’ın onlara bahşetmiş olduğu bir keramettir. Yukarıda görüldüğü üzere, bu harikayı da o devirde
yaşamış bir peygambere isnad etmek uygun olamaz. Ayrıca onlar peygamber olamayacaklarına göre, bu olay
tamamen bir keramettir.101
Allahu Teâlâ Âlu İmrân sûresindeki âyet-i kerîmede şöyle buyurmaktadır:
"Bunun üzerine Rabb'ı onu Meryem'i güzel bir şekilde kabul etti. Onu güzel bir bitki gibi yetiştirdi. Zekeriyya'yı
da ona bakmağa memur etti. Zekeriyyâ ne zaman (Meryem'in bulunduğu) mikraba girdiyse onun yanında bir
yiyecek buldu: 'Ey Meryem, bu sana nereden geliyor?' dedi. O da: 'Bu Allah tarafından. Şüphesiz Allah,
dilediğine hesapsız rızık verir' dedi.” (Âlu İmrân: 3/37).
Âyette Hz. Meryem'e verilen bir rızıktan bahsediliyor. Üzerinde duracağımız husus, bu rızkın nereden gelmiş
olabileceğidir. Tabiî yollardan mıydı, yani tabiat kanunlarına uygun bir şekilde mi, yoksa harikulâde bir yoldan
mı geliyordu? Âyetin ifade uslûbu ve onu takip eden âyette Hz. Zekeriyya'nın duası, rızkın harikulâde gelmiş
olduğunu destekler mahiyettedir. Şöyle ki: Eğer harikulâde bir yoldan gelmemiş olsaydı, bunun Hz. Meryem'i
övme makamında zikredilmesinin bir anlamı olmazdı.102
Hz. Zekeriyyâ'nın duası meselesine gelince, Hz. Zekeriyyâ yaşlanmış ve hanımı da çocuk getirmekten kesilmişti
(Âlû İmrân, 3/40). Ancak Hz. Meryem'e gönderilen bu rızka şahit olunca: "Rabbim bana katından temiz bir nesil
ver. Sen duayı işitensin" (Âlu İmrân, 3/38). Şeklinde dua etmiştir. Onun oracıkta bu dua ile Allah'tan kendisine
temiz bir nesil vermeyi isteğinde bulunması anlamlıdır. Birçok müfessirin de belirttiği gibi, Hz. Meryem için
vukubulan bu olağanüstü hadiseyi görünce, hanımı çok yaşlanmış ve çocuktan kesilmiş olmasına rağmen bir
çocuklarının olması arzusu içine düşmüş ve Allah'a bu niyazda bulunmuştur.103
Ayrıca rızık kelimesi âyette nekre (belirsiz) olarak zikredilmektedir ki bu, o rızkı tazime delalet eder. Yani
alışılmışın ve beklenenin dışında bir rızık olduğuna işaret vardır.104
Allah dostu veli ve evliya diye anılan bu gibi zevâtın, gerektiği zaman "kerâmet" göstermesi, Ehl-i Sünnete göre
haktır. Bir çok hikmet ve faydalar vermesi ve etrafındakileri uyarması maksadıyla zühd ve takva sahibi bazı salih
mü'minlere verilen bu ilahî lütuf ve ihsan, onların tabi olduğu peygamberlerin bir mucizesi sayılır. Kerâmet,
mucize derecesine: veli de, nebinin derecesine asla ulaşamaz. Bu sebeble, keramet peygamberlik davasıyla ve
istenilen zamanda gösterilemez. 105
94
Cürcani, Şerhu’l-Mevakif: 3/179.
95
Ayette geçen bu zat hakkında ihtilaf edilmiştir. Melek veya insan olduğu da söylenir. Meşhur olan İbn Abbas’ın kavli üzere Asaf’tır. (Bk:
Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 6/566; Yazır, Hak Dini: 5/3679-3680.)
96
Nesefi, Tabsiratu’l-Edille: 161; Şehristani, el-Milel ve’n-nihal: 2/150; Şerhü’l-Akaid: 175-176; Cürcani, Şerhü’l-Mevakif: 3/221; İsfehani,
Metalu’l-enzâr: 1/566-567; Hasan Çelebi, Haşiye: 3/221.
97
Bu durumda –Hz. Zekeriyya’nın mucizesi sayılamayacağına göre geriye, ya Meryem’in kerameti, ya da Hz. İsa’nın irhası olarak kabul
etmek kalıyor. Her iki halde de maksat hasıl oluyor. (Bk: Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 2/660.)
98
Şehristani, Nihayetü’l-İkdam: 497; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 2/660; Subki, Tabakat: 2/334-335; Taftazani, Şerhu’l-Mekasid: 2/150; Ali el-
Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 96; Hasan Çelebi, Haşiye: 3/221.
99
Zemahşeri, el-Keşşaf: 1/427; Şehristani, Nihayetü’l-İkdam: 497; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 2/660; İsfehani, Metalu’l-enzâr: 1/566-567.
100
Kehf: 18/25.
101
Cüveyni, el-İrşad: 320-321; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/683; Subki, Tabakat: 2/336; Cürcani, Şerhu’l-Mevakif: 3/221; Osman Karadeniz,
İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 62-66.
102
Râzî, a.g.e, VIII, 30; Âlûsî, Rûhu'l-Meânî, Beyrut (t.y.), III. 144.
Rızık kelimesinin nekre olarak zikredilmesi rızkı ta’zime delalet eder. Yani alışılmışın ve beklenenin dışında bir rızık olduğuna işaret eder.
103
Fahrüddin er-Razî, a.g.e, VIII, 30; Ebu's-Suûd, II, 31.
104
Râzı; a.g.e., VIII, 30; Ebu's-Suûd, a.g.e., II, 30; M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/343-344.
105
Netice olarak bir harikulâdelikten bahsedilmektedir. Salih bir kimsenin eli üzere bir harikulâdeliğin yani
kerâmetin vuku bulması mümkündür. Ancak kerâmetin hak olması, her velinin bu türden kerâmetlerinin mevcut
olmasını gerektirmez. Velâyet, bu tür bir olağanüstülüğe muhtaç değildir.106 Nitekim sahabeden birçoğunun bu
tür bir kerâmeti yoktur.107
Kerâmet hak olmakla birlikte, halkın bu tür olaylara aşırı merak duymaları ve kimi çevrelerin şeyhlerinin
propagandası için kerâmet konusunu basamak olarak kullanmaları, kerâmeti olduğundan farklı sınırlara
taşımıştır. Gerek Kur'an'dan ve gerek Sünnet'ten keramete delil olarak zikredilen nasslar incelendiğinde bu tür
olağanüstülüklerin, ancak salih kişinin bir sıkıntıyla karşı karşıya kalması durumunda sözkonusu olabildiği, her
zaman böyle bir şeyin vuku bulmadığı görülecektir. Ayrıca böyle bir kerâmetin vuku bulması, salih kişinin ne
iradesi ve ne de bilgisi dahilinde olan bir husustur. Vuku bulduğunda da, salih kişinin o sıkıntısını hafifletmek
veya yok etmek; o sıkıntıyı atlatmak için bir çıkış yolu şeklindedir.
Kerâmetin çekildiği en tehlikeli alanlardan biri, hiç şüphesiz, salih kişinin gaybı bildiği, kalbleri okuduğu
şeklindeki kanaattır.108
Keramet ve Gaybı Bilme Meselesi:
Gaybı bilmekle ilgili iddianın asıl adı "keşf" olmakla birlikte bunun mümkün olduğu savunulurken hareket
noktası kerâmet olarak gösterilmektedir.
Her insanın vukuundan önce hissettiği birtakım olaylar olmuştur. Ancak olay vuku bulmazdan önce kişideki o
his, bilgi derecesine ulaşır mı? Ya da salih kişilerde bu his, bilgi derecesinde kesinlik kazanır mı? Bu soruya
İslâm dini açısından cevap arıyorsak elbette müracaat edeceğimiz kaynak, Kur'an-ı Kerim olacaktır. Yüce Allah
gayb bilgisiyle ilgili olarak şöyle buyurmaktadır:
"Gaybın anahtarı O'nun yanındadır. Onları O'ndan başkası bilemez" (el-En'am, 6/59).
"De ki: Göklerde ve yerde Allah'tan başka kimse gaybı bilemez" (en-Neml, 27/63).
Bu âyetler, Allah'tan başka kimsenin gaybı bilemeyeceğini açık açık ifade etmektedir. O halde mesele, Allah'ın
gaybı insanlara bildirip bildirmeyeceğinde düğümlenmektedir. Yüce Allah gayb bilgisiyle ilgili olarak şöyle
buyurmaktadır:
"(O bütün) gaybı balendir, gaybına kimseyi muttali kılmaz. Ancak peygamberlerden, bildirmek istediği bunun
dışındadır" (Cin, 72/26-27).
Âyet, bu konuda peygamberleri istisnâ etmekte ve onların bilmesini de, Allah'ın irâde ve dilemesine
bağlamaktadır. Allah, gayb konusunda peygamberlerine neyi bildirirse, sadece onu bilirler, onun dışında kalanı
onlar da bilemezler. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de peygamberimizin dili üzere şöyle buyurulmaktadır.
"De ki: 'Ben size, Allah'ın hazineleri yanımdadır, demiyorum. Gaybı da bilmem; size ben meleğim de
demiyorum. Ben, sadece bana vahyolunana uyuyorum. 'De ki: 'Körle gören bir olur mu? Düşünmüyor
musunuz?" (el-En'âm, 6/50).
Kalb okuma meselesine gelince, bunun da mümkün olmadığı nasslarda açıkça belirtilmiştir. Savaşta yere
düştükten sonra kelime-i şehadeti getiren kişiyi öldüren Halid b. Velid'i hesaba çeken Peygamber (s.a.s) Hz.
Halid'in:
"Korktu da bundan dolayı kelime-i şehadeti getirdi" demesi üzerine Peygamber (s.a.s):
"Kalbini yarıp baktın mı?" diyerek kalbdekine muttali olmanın mümkün olmadığını bildirmiştir.109
Hz. Ömer, Medine'de bir cenaze olduğunda Hz. Peygamber (s.a.s)'den münafıklar hakkında bilgi sahibi olan
Huzeyfe b. Yemân'ı gözetler ve onu cemaat arasında görmezse ölünün münafık olmasından şüphelenerek cenaze
namazına katılmazdı.110 Demek ki Hz. Ömer (r.a) da kimsenin kalbini okumuş değildir.
Netice itibariyle kerâmetin sınırlarını gaybı bilmek ya da kalb okumak gibi sınırlara kadar genişletmek, nasslarla
bağdaşmayan bir durumdur.
Bu konudaki bir diğer mütalaa Hz. Peygamber bir hadis-i şerifinde "Mü'minin ferasetinden sakının Çünkü o
Allah'ın nuru ile bakar"111 işaret edildiği gibi, salih bir mü'min ferasetiyle karşısındakinin bazı durumlarını
sezebilir. Nitekim yolda yürürken bir kadına bakan bir adam Hz. Osman'ın yanına girince, Hz. Osman (r.a)
"Biriniz içeri giriyor ve iki gözünde zina eseri gözüküyor" der. Bunun üzerine adam
"Rasûlullah'dan sonra bir vahiy mi geliyor yoksa" diye sorar. Hz. Osman:
"Hayır, ancak mü'minin feraseti vardır" der.112
106
İbn Ebi'l-İzz el-Hanefî, Şerhu Akide fi't-Tahâviyye, Beyrut 1392 s. 561.
107
Muhammed Fahr Şakfe, et-Tasavvuf Beyne'l Hakk ve'l-Halk, Suriye 1971, s. 103.
108
M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/344.
109
Ebû Dâvud, Cihad, 95; İbn Mâce, Fiten, 1.
110
Tecrid-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Ankara 1972, II, 468.
111
Tirmizî, Tefsîru sûre, 15/6.
112
Nebhânî, Huccetu'l-lahi 'ale'l-Alemîn, s. 862.
Durum bu noktadan değerlendirilince gaybı bilmenin sınırlarının iyi belirlenmesi gerekir. Yukarıda verilen
ölçüler çerçevesinde diyebiliriz ki. her hangi bir kimseyi harikulade olaylar göstermesi nedeniyle, onun veli
olduğuna hüküm veremeyiz. Gösterdiği olağanüstü halin de kerâmet olduğunu kabul edemeyiz. Önce bu
kimsenin İslâm'a bağlılık derecesine ve Allah'ın şerîatına bağlılık noktasına bakarız. Hakkında hükmümüzü öyle
veririz. Nitekim herhangi meşru bir sebebe dayanmaksızın keramet izharına kalkışan kimsenin bu haline iyi
gözle bakılmamış kötü görülmüştür. Halbuki en büyük kerâmet, Allah'ın şerîatı üzerinde istikamette olmaktır.
Abdullah et Tüsterî (r.a)'nin yanında kerametten söz edildiğinde şöyle der: "Ne kerâmeti, ne âyeti? Bir takım
şeyler ki, zamanı geliyor, Allah (c.c) vakti geldiği için onları ortaya çıkarıyor. Fakat kerâmetin en büyüğü
bilesiniz ki, budur: Kendisinde bulunan kötü huylarını, övgüye layık olan iyi huylarla değiştirmendir."
Ebu'l Hasan Eş-Şâzelî de bu hususta şunları söylüyor: "Gerçek anlamda Kerâmet: Dosdoğru bir istikametten
ibarettir. Bu istikameti de tam olgunluğa eriştirmektir. Bu ise iki temele dayanır. Allah'a gerçek manada iman
etmekle ve Allah'ın Rasulünün getirdiklerine zâhirî ve bâtîni manada tabi olmakla sağlanır Kişiye düşen görev,
bunları elde etmek için gayretini sarfetmesidir. Tek gayesi olmalı, o da bu iki amacı elde etmek. Fakat,
olağanüstü olay anlamında Kerâmete gelince, muhakkik âlimler nezdinde buna itibar olunmaz. Çünkü bu, kimi
zaman istikamette bir mertebe kazanmış olanın elinde meydana geldiği gibi, bazan istidrac kabilinden olur."
Ayrıca Allah'ın veli kulları, salih bir kimsenin elinde meydana gelen keramete veya kerametlere itibar etmezler
ve gösterilen bu kerâmetlerin o kimsenin üstünlüğüne bir delildir, diye de kabul etmezler. Bu hususta İmam Yafiî
şöyle der: "Elinde kerâmetler zuhûr eden her bir kimsenin velilerden olması gerekmez. Bu kimselerin, kerâmet
göstermeyenlerden daha üstün olduklarının bir delilidir denilemez, Böyle bir iddia ileri sürülemez. Kerâmet
göstermeyen öyle kimseler var ki, kerâmet gösterenlerden çok faziletlidirler ve üstündürler. Zira gerçekte
kerâmet, bazen sâhibinin yakînini takviye için ortaya çıkmış olabilir. O kimsenin doğruluğuna ve faziletine bir
kanıt olabilir. Ancak bu kerâmet o kimsenin efdâl yani en üstünlüğüne bir kanıt değildir. Zira efdaliyyet yani en
üstünlük yakınî anlamda bir iman ve tam anlamıyla Allah'ı tanımakla mümkündür"113
Kerâmet İle Mucize Arasındaki Farklar:
Keramet, tıpkı mucize gibi tabiat kanunlarıyla açıklanamayan olağan üstü ve sıradışı bir olay olup mahiyeti
itibariyle mucizeden farklı değildir; aralarındaki fark meydana geliş şekliyle ilgilidir. Mucize peygamberlerden,
keramet tam olarak ona bağlı olan velilerden zuhur eder. Ancak peygamber peygamberliğini iddia eder ve bunu
ispat için mucize gösterir. Gösterdiği mucize ile inanmayanlara meydan okur. Peygamberi örnek alan veli ise
velilik iddiasında bulunmadığı gibi kimseye meydan da okumaz. Birinde mucizenin izharı, diğerinde kerametin
zuhuru söz konusudur. Mucize gibi kerametin de yaratıcısı ve hak sahibi Allah’tır. 114
Keramete karşı çıkan âlimler, kerâmet mümkün olduğu takdirde mucizeyle karışacağı ve harikulâdelikler
gösteren kimsenin peygamberlik iddiasında bulunabileceği noktasından hareketle kerâmete karşı çıkmışlardır.
Peygamberler döneminde, peygamber olmayan kimselerin gösterdikleri harikuladelikleri anlatan nassları
yorumlarken de, bu harikulâdeliklerin haddizatında o dönemde yaşayan peygamberlerin birer mucizesi
olduklarını ve peygamberlerin ölümünden sonra artık bu tür harikulâdeliklerin cereyan etmediğini ileri
sürerler.115
Kerâmeti kabul edenler ise, kerâmet ile mucize arasında birtakım farkların bulunduğunu, bunları biribirine
karıştırmanın mümkün olmadığını söylerler. Aralarındaki farklar ise, özet olarak şöyledir:
a- Mucize, peygamberin peygamberliğini ispat ettiğinden yapılması gerekli olduğu halde kerâmette aslolan
gizlenmesi ve açığa vurulmamasıdır.116
b- Peygamber, mu'cizesini mu'cize olarak takdim eder ve ona kesin olarak inanmak gerekir. Veli ise, gösterdiği
harikulâdeliğin kerâmet olduğunu iddia edemeyeceği gibi başkası da kesin olarak 'bu kerâmettir' diyemez. Zira
bu meydana gelen harikulâdelik bir aldatmaca olabilir.117
c- Mu'cize kerâmet için asıl, kerâmet ise mu'cizenin bir fer'idir. Kişinin eli üzere kerâmetin zuhur etmesi, o
kişinin peygambere ittibâının bereketiyledir. Böylece kerâmetler, aslında peygamberlerin mucizelerine
dahildirler.118
Bu sebepledir ki kerâmet, ancak şerîata bağlı kimselerden sadır olur. Şerîata bağlı olmayan kimselerin gösterdiği
harikulâdelikler kerâmet değildir. Ayrıca kerâmetin kendisi, mubah olan şeyler cinsinden olmalıdır. Kerâmette
şerîatın emirlerine muhalif unsurlar bulunamaz.
113
bk. Abdullah el-Yâfiî Kitabu Neşri'l-Mehâsini'l-Galiyye, s. 119; M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/344-345.
114
115
Bu konuda daha geniş bilgi için bk. İbn Hazm, el-Fisal fi'l-Milel ve'n-Nihal, Beyrut 1975, V, 9-11.
116
Kuşeyri, er-Risâletü'l-Kuşeyri) ye, Mısır (t.y.), II, 660.
117
Kuşeyri, a.g.e., II, 661.
118
İbn Teymiyye, el-Furkan beyne Evliyai'r-Rahmân ve Evliyâi'ş-Şeytan, Beyrut 1390 h. s. 124.
Kerâmet, ilmin yollarından sayılmaz ve başkalarına delil olamaz. Hele onu, kişinin masumiyetine ve söylediği
herşeyin doğruluğuna yormak, İslâm'ın prensipleriyle taban tabana zıttır.119
Kerameti caiz görenler, mucizeden farkı hususunda çeşitli görüşler ileri sürmektedirler.120
Bazıları kerametin ölüleri diriltme, denizi bölme, değneği yılana çevirme vb. mucizeler derecesine
çıkamayacağına inanır. Kuşeyri (v. 465/1072) ile Tacuddin Subki (v. 770/1370) bu görüştedir. 121 Diğer bazısı da
buna muhalefet etmektedir. Mesela Cüveyni (v. 478/1085), bu görüşün sağlam olmadığını 122, Muhyiddin Arabi
(v. 638/1240) de bütün mutasavvıfların bu son görüşte olduklarını kaydeder.123
Kerameti mucizeye eş görenlerden bazıları herhangi bir istek ve kasıtla vukuunun mümkün olamayacağını; çoğu
ise bu şartlarla da meydana gelebileceğini kabul eder.124 Ancak muhakkak mutasavvıflar ile kelamcılar kerametin
tekrarı ve izharından menetme hususunda aynı kanaattedir. Keramette aslolan, onu gizlemektir.125
Çoğunlukla bilginler, bir iddia halinde de kerametin zuhurunu caiz görmüşlerdir.126 Ebu Bekir Bakillani (v.
403/1013) mu’cize ile keramet arasında fark olarak sadece velayet ve peygamberlik iddiasını görüyordu.
Kerametteki velayet iddiası, ikisi arasında herhangi bir karışıklığa yer vermez. Kuşeyri (v. 465/1072) Cüveyni (v.
478/1085) ve Sabuni (v.580/1085) de bu görüşü paylaşır.127
Netice olarak şunu söyleyebiliriz ki, mucizede söz konusu olan peygamberlik iddiası keramette kesinlikle yoktur.
Her harikada olduğu gibi kerameti de mucizeden ayıran en önemli nokta burasıdır.128
İlk Üç Nesilde Keramet:
Hz. Peygamber hayatta iken bazı sahabilerde görülen kerametler hadis kitaplarında rivayet edilmiştir. Bir bedevi
şekline girerek Rasul-i Ekrem’le konuşan Cebrail’i sahabelerin görmesi, bazan da Cebrail’in Dıhye b. Halife el-
Kelbi şeklinde görünmesi129 Hz. Ebu Bekir’in üç kişi için hazırladığı yemeğin bereketlenmesi, bir çok kişinin bu
yemekten yemesi ve yine de yemeğin artması130 Üseyd b. Hudayr’ın bir gece Kur’an okurken meleklerin
kendisini dinlemeye geldiklerini görmesi131 Abbad b. Bişr ile Useyd b. Hudayr’ın bir gece Hz. Peygamber’in
sohbetinden ayrılıp evlerine giderken bir ışığın önlerini aydınlatması132 Hanzale b. Ebu Amir şehid düştüğünde
melekler tarafından yıkandığından “Gasilü’l-Melaike” şeklinde anılması133 hadislerde geçen keramet örnekleri
olarak zikredilebilir. Kaynaklarda sahabeye, tabiine ve tebeü’t-tabiine ait çeşitli kerametler nakledilmektedir.134
Rasul-i Ekrem ve sahabe döneminde oldukça seyrek görülen keramet olaylarıyla ilgili rivayetler giderek artmış,
hatta bir veliye ait olmak üzere bir çok keramet nakledilmiştir. Sahabe ve onları izleyen iki nesilden az sayıda
keramet rivayet edilmesi dikkate değer bir husustur. Sahabeden zuhur eden bazı kerametleri kaydeden İbni
Haldun, o dönemden nakledilen kerametlerin az oluşunu Resul-i Ekrem zamanında sahabenin böyle bir hal
göstermeye gücünün kalmamasına bağlar, hatta daha sonraki dönemlerde bile Medine’ye gidenlerin keramet
hallerinin kendilerinden alındığına işaret eder.135 Hz. Peygamber’in mucizelerinin ve diğer hallerinin baskın
oluşu kerametlerin zuhurunugenellikle engellemiş, vefatından sonra da bu durumun etkisi giderek azalmakla
beraber bir süre daha devam etmiştir.
İlk üç nesilden nakledilen kerametlerin çoğu zayıf rivayetlere dayanır. Mesela Hz. Ömer’in, Nihavend’de
savaşan ve düşman tarafından kuşatılma tehlikesiyle karşılaşan Sariye isimli kumandanına Medine’den
seslenerek talimat verdiğine dair rivayet çok yaygın olmakla beraber sahih bir senede dayanmamaktadır. 136 Daha
sonra örnekleri ve çeşitleri giderek artan kerametler velayetnâmelerin ve menâkib kitaplarının temel konusu ve
malzemesi olmuş, sıra dışı niteliği azalarak alışılmış olaylar haline gelmiştir. 137
119
İbn Teymiyyle, a.g.e., s. 48-49; M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/345.
120
Amidi, Ebkâru’l-Efkâr: 212; Taftazani, Şerhu’l-Mekasid: 2/150.
121
Kuşeyri, er-Risale: 2/664; Subki, Tabakat: 2/316, 337, 320; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 95.
122
Cüveyni, el-İrşad: 317; Subki, Tabakat: 2/316.
123
Nebhani, Camiu Keramati’l-Evliya: 1/33.
124
Subki, Tabakat: 2/337; Abduh, Tefsiru’l-Menar: 11/227.
125
Abduh, Tefsiru’l-Menar: 11/228; Reşid Rıza, Vahyu’l-Muhammedi: 175-176.
126
Kuşeyri, er-Risale: 2/661; Nesefi, Tabsiratu’l-Edille: 162; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 2/661; Nebhani, Camiu Keramati’l-Evliya: 1/30.
127
Kuşeyri, er-Risale: 2/661; Cüveyni, el-İrşad: 319; Sabuni, el-Kifaye: 46; Taftazani, Şerhu’l-Mekasid: 2/150; (Ebu’l-Muin Nesefi, velayet
iddiası halinde kerametin kalktığını ileri sürmektedir. Bk: Tabsiratü’l-Edille: 162.)
128
Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 66-67.
129
Buhari, İman: 37; Müslim, İman: 57; Birr: 12.
130
Buhari, Edeb: 88; Menakıb: 25; Mevakit: 41; Müslim, Eşribe: 176.
131
Buhari, Menakıb: 25; Müslim, Salatu’l-Müsafirin: 242.
132
Buhari. Salat: 79; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 3/139, 191; Darimi, Fezailu’l-Kur’an: 8.
133
İbn Hişam, es-Sire: 2/594; İbn Hacer: 2/291.
134
Mesela bk. Fahreddin er-Razi, et-Tefsiru’l-Kebir: 5/687; İbn Teymiyye, el-Furkan: 73-76; Nebhani, Keramatu’l-Evliya: 1, 8.
135
İbn Haldun, Mukaddime: 402, 421-425.
136
Aclûnî, Keşfu'l-Hafa, II, 380-381.
137
Mezheplere Göre Keramet:
Ehl-i Sünnet ve Mutezile’den de bazıları kerametin aklen caiz, naklen sabit olduğunda ittifak etmişlerdir. Ancak,
Mu’tezile, Cehmiyye ve Ehl-i Sünnet’ten de mahdud birkaç kişi kerameti inkâr etmişlerdir.138
Mu’tezile mezhebinin kerameti kabul etmemesi konuyu kelam ilminde tartışma mevzuu haline getirmiş, Selef ve
Ehl-i Sünnet, Mutezile’nin bu husustaki itirazlarını reddederek kerametin İslam’daki yerini vurgulamıştır.
Eş’ariliğin kurucusu Ebu’l-Hasan el-Eş’ari, “Hadis ve sünnet ehli salih mü’minlerden kerametin zuhurunu kabul
eder.” demiş139, daha sonraki Eş’ari kelamcıları da Ehl-i sünnet’in inancı olarak bu kanaati tekrarlamıştır.
İmam-ı Azam’ın el-Fıkhu’l-ekber adlı eserinde yer alan, “Evliyanın kerameti haktır” ifadesi Hanefi fakihleri ve
Maturidi kelamcıları tarafından tekrarlanmıştır. Hanbeliler ve Selef mezhebi mensupları da kerametin hararetli
savunucuları olmuşlar140, Abdulkahir el-Bağdadi gibi mezhep tarihçileri keramete inanmayı Ehl-i sünnet’in bir
özelliği olarak göstermişlerdir.141
Ehl-i sünnet içinde Ebu İshak el-İsferâyini, Ebu Muhammed İbn Ebu Zeyd el-Maliki142 İbn Hazm ve Halimi gibi
alimler kerameti inkâr etmemekle beraber sınırlı tutmuşlardır. İbn Hazm’a göre velilerden kerametin zuhuru
peygamber hayatta iken söz konusu olur. Bu durumda kerametin mucize ile karıştırılması ihtimali ortadan
kalkar.143 İsferayini’nin de mucize ile karıştırılması ihtimalini ileri sürerek kerameti tereddütle karşıladığı
nakledilir. Ancak ona göre de velilerin dualarının kabul edilmesi gibi kerametleri vardır.144
İmamiye Şiası da kerameti savunur. Bu mezhebe göre on iki imamdan her birinin kerametleri, hatta mucizeleri
vardır. Ehl-i sünnet, peygamberlerden zuhur eden harikulade hallerin dışında mucize tabirini kullanmadığı halde
Şia özellikle masum imamların keramet ve mucizeleri bulunduğunu kabul eder.145 Şia’ya göre sefir ve bab
denilen Şii din adamlarından da mucizeler zuhur edebilir. Kuleyni, imamların gösterdikleri kerametlere ve
mucizelere örnekler verir.146 İkindi namazını geçiren Hz. Ali’nin bu namazı vaktinde kılması için batan güneşin
geri geldiği Şiilik’te mütevatir bir haber olarak kabul edilir. İslam filozoflarından İbn Sina, kerameti insan
nefsinin yetenek ve imkânları dahilinde bir husus olarak görür ve bunların psikolojik açıklamasını yapar.147
Çağdaş sünni müelliflerden Şeybi, sufilerin kerametleriyle Şiiler’in kerametleri arasında benzerlik görmüş ve
sufilerin keramet anlayışının Şii etkiler altında oluştuğunu ileri sürmüştür.148 Fazlurrahman gibi bazı çağdaş
yazarlar da Sünniliğin kerameti sonradan inanç sistemine aldığı görüşündedir.149
Şia kerametleri on iki imama –herhangi birini tahsis etmeden- nisbet etmiştir.150 İmamiyye, imamların elinde
mu’cizenin zuhuruna cevazda ittifak etmişler ve imamlarına ait bazı mu’cizelerin zuhurunu tevatürle
naklederler.151 Gulat ise, mucizeyi imametin şartlarından kabul etmektedir. Onlara göre, bir imamın ismet ve
imamet hususunda doğruluğu ancak bununla bilinebilir.152
Ehl-i sünnet sadece evliyadan değil sıradan bir mü’minden de harikulade bir halin zuhur edeceğini kabul eder ve
buna maunet veya keramet ismini verir. İbn Teymiyye’ye göre keramet bir ihtiyacı karşılamak üzere zuhur eder.
Keramete ihtiyacı bulunan veya imanı zayıf olan bir kişiye keramet verilmesi onun ihtiyacını gidermek ve
imanını güçlendirmek içindir. Bu durumda keramete ihtiyaç hissetmeyen bir mü’minin velilik derecesi daha
yüksektir. Sahabeden çok tabiin arasında kerametlerin görülmesinin sebebi de budur.153 Kerametin bir amacı da
nefsi eğitmek ve ıslah etmektir.154
138
Nesefi, Tabsiratu’l-Edille: 145; Bahru’l-Kelam: 67; Bağdadi, Usuli’d-Din: 1/175; el-Fark: 344; Cüveyni, el-İrşad: 316; Gazali, el-İktisad:
200-201; Şehristani, Nihayetü’l-İkdam: 497; Sabuni, el-Bidaye: 54; el-Kifaye: 46; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/682; 2/661; İsfehani, Metalu’l-
Enzâr: 1/556; Taftazani, Şerhu’l-Mekasid: 2/150; Şerhu’l-Akaid: 175; İbn Haldun, Mukaddime: 94, 110; Cürcani, Şerhu’l-Mevakif: 3/220;
Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 95; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 62.
139
Ebu’l-Hasan el-Eş’ari, Makalatu’l-İslamiyyin: 1/349; Ebu’l-Hasan el-Eş’ari, el-İbane: 63.
140
İbn Teymiyye, el-Furkan: 77.
141
Abdulkahir el-Bağdadi, El-Fark: 344.
142
İbn Haldun, Mukaddime: 423.
143
İbn Hazm, El-Fasl; 5/9-14.
144
Kuşeyri, er-Risale: 660.
145
Şeyh Müfid, Evailu’l-Makalat: 77, 79.
146
Kuleyni, El-Usul mine’l-Kâfi: 1/231, 256-260.
147
İbn Sina, El-İşarat ve’t-Tenbihat: 3/895-899; İbn Sina, Fi Beyani’l-Mu’cizat ve’l-Keramat: 13/4 (1960), 543-558.
148
Kamil Mustafa eş-Şeybi, Es-Sıla beyne’t-tasavvuf ve’t-teşeyyü: 391-397.
149
Fazlurrahman, İslam: 171, 193, 200; Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 25/266-267.
150
Bağdadi, el-Fark: 344; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 95.
151
Kummi, Risale: 110; Hılli, Envaru’l-Melekut: 186-187.
152
Cürcani, Şerhu’l-Mevakif: 3/265; Kuşcu, Şerhu’t-Tecrid: 3/330; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 62.
153
İbn Teymiyye, El-Furkan: 77.
154
Serrac, el-Luma: 394; Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 25/267.
Sufilere Göre Keramet:
Sufiler kerâmeti Allah Teala’nın veli kuluna bir ikramı ve lutfu olarak kabul etmişler, Allah’ın kendisine itaat
eden ve O’na yaklaşmaya çalışan velilere bunu ihsan edeceğini söylemişlerdir. İlahi bir lütuf olmakla beraber
keramete mazhar olan bir veli kendisinden böyle bir hal zuhur ettiği için bu halin bir mekr, istidrac ve ibtilâ
olmasından korkar. Bu ihtimali dikkate alan veli kerametle denenmek istendiğini düşünerek endişe eder. Bir
yandan Allah’ın lütfuna nail olduğu için O’na şükreder, daha çok bağlanır, öte yandan da bunun
sorumluluğundan ve getireceği sonuçlardan kaygılanır. Bundan dolayı kendisinden zuhur eden hali ifşa etmez ve
bu hal sebebiyle insanların gösterdiği teveccühün nefsini şımartabileceğini hesaba katar.
Kelam ve akaid alimleri keramet meselesini mucize gibi itikadi bir konu şeklinde değerlendirmişler;
mutasavvıflar ise yaşadıkları manevi hayatla ilgili ilahi bir lütuf olarak eserlerine almakla birlikte bunun imkan
ve vukunu akli delillerle isbat konusu üzerinde fazla durmamışlardır. Bunun sebebi, mucizeyi isbata yarayan
delillerin kerameti de ispatladığına inanılmasıdır. 155
Keramet olaylarına daha çok mutasavvıflar arasında rastlandığından tasavvuf kitaplarında bu konu üzerinde
geniş olarak durulmuştur. Olağan üstü bir hal olduğundan halk keramete büyük ilgi göstermiş, kerâmet sahibi
veliyi Allah’a en yakın kişi olarak görmüş, onun ilahi bir güce dayandığına ve bu güçle istediği her şeyi
yapabileceğine inanmıştır. Büyük sufiler bu kanaatin yanlış olduğunu, kerametin Allah’a yakınlık derecesinin
göstergesi sayılmadığını, kerameti görülmeyen velilerin de bulunduğunu, bunların mertebelerinin keramet sahibi
velilerden daha yüksek olduğunu, kerametin henüz işin başında bulunan bazı velilerde görüldüğünü, kerametin
ve keramet sahibi velilerin manevi durumlarının abartılmaması gerektiğini vurgulamışlardır.
Sehl et-Tüsteri, kerameti ağlayan çocukları susturmak için verilen afyona benzetmiş156 Cüneyd-i Bağdadi
kerâmetin gönül ehli için bir perde olduğunu söylemiştir. Ebu’l-Hüseyin en-Nuri, bir defasında oltasını nehre
atarak üç batman ağırlığında bir balığın oltaya takılması için dua etmiş ve bu ağırlıkta bir balık oltasına
takılmıştı. Durumu haber alan Cüneyd, “Nuri’nin oltasına yılan takılsaydı hakkında daha hayırlı olurdu.”
demiştir. Daha sonra karşı kıyıya geçmek için Dicle sahiline inince nehrin iki yakasının sir araya geldiğini
görmüş, fakat kendisi kayıkla karşı yakaya geçmeyi tercih etmiştir. 157
Büyük sufiler kerametin fazla önemli bir hal olmadığını çeşitli misallerle anlatmaya çalışmışlardır. Bir gecede
meşrikten mağribe giden, su üzerinde yürüyen, havada uçan bir zattan bahsedenlere Bayezid-i Bistami, “Lanetli
şeytan da bir gecede meşrikten mağribe gider, balık da suda yüzer, leş yiyen kargalar da havada uçar” diyerek
kerametlerin abartılmamasını istemiş, asıl kerametin mü’minin Allah’ın emir ve yasakları karşısındaki itaat hali
olduğunu söylemiştir. 158 Ebu Ali el-Cüzcani, sufilere keramet sahibi değil istikamet sahibi olmalarını tavsiye
etmiş, istikametin kerametten daha üstün olduğunu belirtmiştir. 159 Yahya b. Muaz er-Razi de abdalın kerametten,
aşıkların muhabbetten, ariflerin zikirden bahsettiklerini söyler, en aşağı halin keramet, en yüksek halin ise zikir
olduğunu ifade ederdi. 160
Mutasavvıflar biri maddi, zahiri, kevni, hissi ve suri; diğeri manevi, batıni, ruhi ve hakiki olmak üzere kerametin
iki türünden bahsetmiş, birinci türden çok ikinci türe önek vermişlerdir. Tayy-i mekan, kışın yaz meyvelerine
kavuşma, ateşte yanmama gibi harikulade haller hissi ve kevni olup fazla önemli değildir, hatta bunlar bazen
tehlikeli ve zararlı da olabilir. Dinin emir ve yasaklarına sıkı bir şekilde uymak, kötü huy ve alışkanlıkları
terkedip iyi alışkanlıklar edinmek, istikamet üzere olmak, nefse hakimiyet, çalışıp çabalamak suretiyle ilim ve
irfan sahibi kâmil bir insan olmaya çalışmakgerçek ve manevi kerametlerdir.
Velilerin kerametlerinin onlardaki sıdk ve himmet denilen manevi ve olağan üstü bir güçten kaynaklandığını
söyleyen Muhyiddin-i Arabi’ye göre bu gücü kullanmayıp keramet göstermeyen veliler bu güce dayanarak
tasarrufta bulunan velilerden üstündür. Ona göre sekiz organın sekiz çeşit kerameti bulunur. Kerametler bu
organların şer’i ve ahlaki kurallara tam olarak uymasının bir ödülüdür. Bu organlar, göz, kulak, dil, mide, cinsel
organ, el, ayak ve kalptir. Bunlardan her birinin zahiri ve harici, buna bağlı olarak da batıni ve dahili kerametleri
bulunur. Mesela gözün haram şeylere bakmaması zahiri keramet, bunun ödülü başkalarının göremediği manevi
alemdeki bazı şeyleri görmek şeklindeki batıni keramettir. Midenin zahiri kerameti haram lokma yememek, bu
faziletin ödülü olan batıni kerameti az gıda ile çok kişiyi doyurmaktır.161
İlk zamanlarda tasavvufun esas maksadı takva sahibi dürüst bir müslüman olmaktı. Bu amaç için çaba harcayan
sufilerde bazen kerametlerin zuhur ettiği olurdu. Fakat onlar buna fazla önem vermez, hatta bundan dolayı
155
156
Serrac, el-Luma: 400; Kuşeyri, er-Risale: 679.
157
158
159
Serrac, el-Luma: 441.
160
161
İbn Arabi, El-Futuhat: 2/478-493.
endişelenir ve bunu gizli tutarlardı. Daha sonra keşif ve keramet mertebesine ermek için riyazet ve mücahade bir
vasıta haline gelmiş, bu durum kerametlerin büyük ilgi görmesine ve yaygınlaşmasına sebep olmuştur.162
Kerameti İstismar Edenler:
Zaman zaman şa’beze (gözbağcılık) sihir, nirencât, mehârik, falcılık, kâhinlik, müneccimlik gibi şeylerin
kerametle karıştırılması tabiat kanunlarına güveni sarsmış, bu durum birçok batıl inancın, hurafenin, hayal ürünü
hususların yayılmasına ve toplumu olumsuz yönde etkilemesine sebep olmuştur. Baştan beri keramet konusuna
ulemanın ihtiyatlı yaklaşmasının sebebi budur. İbnu’l-Cevzi keramet olarak gösterilen bazı şeylerin şeytanın
oyunu olduğunu, bunların bir kısmının saf kişilerin olağan hadiseleri olağan üstü olarak algılamalarından
kaynaklandığını, bazan da tesadüfen vukua gelen olayların keramet şeklinde anlaşıldığını, bazı kurnaz kişilerin
birtakım sahtekarlıklarla bu tür olayları keramet olarak takdim edip halkı sömürdüklerini anlatır.163
Tarih boyunca ve günümüzde nice uydurmalar, efsane ve hurafeler, keramet maskesi takılarak ve bir şeyhin
faziletine delil olarak zihinleri bulandırmıştır. Bu konuda dikkatli ve uyanık olmalıdır.164
Velayetnâme ve Menakib Kitaplarına İlgi Duyanlar ve Karçı Çıkanlar:
Velayetname ve menakib kitaplarının genellikle ana konusunu ve malzemesini keramet ve keşif hallerinin
oluşturması akla ve ilme güveni sarsmakla kalmamış, dini hükümler için de tehlike oluşturmuştur. Bu sebeple
Mu’tezile gibi akılcı eğilimleri ağır basan hareketler, keramete ilke olarak karşı çıkarken fıkıh alimleri daha çok
görüldüğü ileri sürülen keramet olaylarını eleştirmiştir. 19. yüzyıldan itibaren aklı, bilimi, deney ve gözlemi öne
çıkaran akılcı, maddeci ve pozitivist felsefelerin etkisi altında kalan son dönem İslam alimleri keramet olaylarını
hurafe olarak görüp eleştirmiştir. Çağdaş İslam dünyasındaki yenilikçi akımlar da genel olarak çok sınırlı bir
keramet anlayışını teoride kabul etmekle beraber rivayet edilen keramet olaylarının temelsizliğini vurgulamışlar,
hurafe saydıkları pek çok keramet olayını İslam düşüncesi için bir tehdit olarak görmüşlerdir. Diğer taraftan
spirtizm, astroloji ve parapsikoloji gibi akımlara ilgi duyanlara keramet olayları oldukça çekici gelmektedir.
Keramet olaylarına ilgi duyulmasında bu tür akımların etkisi vardır. Keramet inancı bugün tarikat ehli ve halk
arasında da geniş ölçüde varlığını korumaktadır. 165
Kelami Açıdan Keramet:
Kerametin itikadi bir kavram olarak ortaya çıkış zamanına ilişkin kesin bilgiler mevcut değilse de bunun 3. (9.)
yüzyılın ikinci yarısına rastladığını söylemek mümkündür. Her ne kadar Ebu Hanife’ye nisbet edilen el-fıkhu’l-
ekber’de, “Kerametler velilere aittir” ifadesine yer verilmek suretiyle keramet itikadi bir mesele olarak ele
alınmışsa da ilim çevrelerinde bu esere Ebu Hanife’ye ait olmayan bazı ilavelerin yapılmış olabileceğine dair
kanaatin bulunması, keramet telakkisinin onun döneminde ortaya çıkmış olması ihtimalini zayıflatmaktadır.
Keramete ilkin terim anlamını yükleyen ve onu itikadi bir mesele haline getirenler Sunni sufiler olmalıdır.
İbrahim b. Edhem, Rabia el-Adeviyye, Fudayl b. İyaz gibi ilk sufilerin ardından teşekkül eden Sunni tasavvuf
ekollerine mensup alimler kerametin velilerce gösterilen harikulade bir olay olduğunu söylemiş ve bunu bir
inanç ilkesi haline getirmiştir.
Haris el-Muhasibi, kerametin takvadan ibaret olduğunu belirtmekle birlikte tasavvufi bir yaklaşımla yakinin son
mertebesine kimsenin erişemeyeceğini söylemiş, Hz. Peygamber’e isnad edilen mevzu bir rivayete dayanarak
Hz. İsa’nın daha güçlü bir yakin sahibi olsaydı sadece su üzerinde değil havada da yürüyebileceğine dikkat
çekmiş ve bunu keramet çerçevesinde düşünmüştür.166
Muhasibi’den sonra gelen Sehl b. Abdullah el-Tüsteri insanların en üstününün Ehl-i sünnet mensupları, Ehl-i
sünnet’in en üstünlerinin ise velilerin kudretine inanıp kerametlerini tasdik edenler olduğunu, istedikleri takdirde
velilerin keramet gösterebileceğini söylemiştir.167
Ahmed b. Hanbel, Osman b. Said ed-Darimi, Buhari, İbn Kuteybe gibi Selef alimlerinin eserlerinde velilerin
kerametlerine inanma konusuyla buna inanmayanların durumuna ilişkin bilgilerin bulunmayışı, kerametin 3. (9.)
yüzyılın ilk yarısında henüz bir kelam problemi olarak görülmediğinin delilleri arasında sayılabilir. Aynı asırda
kerametin Sunni sufilerce bir itikadi esas olarak görülüp tartışmaya açılmadan sonra 4. (10.) yüzyılda teşekkül
162
İbn Haldun, Mukaddime: 402-403; İbn Haldun, Şifau’s-Sail: 33, 50; Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 25/266-267.
163
Ebu’l-Ferec İbn Cevzi, Telbisu İblis: 364-373; Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 25/267.
164
Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 208.
165
166
Haris el-Muhasibi, Risaletü’l-Müsterşidin: 87, 92-93.
167
Sehl et-Tüsteri, El-Mu’araza: 88-89, 94-95, 99.
etmeye başlayan Sunni kelam literatüründe yer almış168, bu konuda erken devirde müstakil eserler bile kaleme
alınmıştır.169
Bazı alimlere göre ilahi emirlere tam itaat ve fazla ibadet sayesinde salih kullarda gözlenen keramet, sahibinin
iradesi dışında gerçekleşir, bazılarına göre de iradesine bağlı olarak meydana gelir. Veliye nisbetle keramet adını
alan bu tür harikulade olaylar Hz. Peygamber’in vefatından sonra onun devam eden hissi mucizeleri olarak
değerlendirilir. Kelam literatüründe velilere nisbet edilen kerametin velayeti kanıtlayan kesin bir delil olmadığını
savunanlar da mevcuttur.170 Peygamberlerce gösterilen mucizeler, benzerinin meydana getirilmesi için meydan
okuma ve peygamberlik iddiasında bulunma şartına bağlı olduğu halde keramet sahibinin insanlara meydan
okuması ve velayet iddiasında bulunması söz konusu değildir.171
Kerameti Kabul Edenler:
İslam alimlerinin çoğunluğu kerameti ilke olarak kabul etmekte, bir kısmı ise onu benimsememektedir. Kabul
edenlere göre keramet aklen imkansız değildir. Çünkü Allah bir olayı tabiat kanunları (sünnetullah) düzeninde
yaratabileceği gibi bunu aşan bir tarzda da yaratabilir. Ayrıca keramet, salih kulların doğru bir çizgide
bulunduğunu kanıtlaması ve mü’minlerin itminanına ermesini sağlaması açısından gerekli sayılabilir. İlahi
kudretin tecellilerini keramet yoluyla müşahade eden mü’minlerin imanı kökleşir, peşin hükümlü olmayan
inkarcılar da hidayete erer.172 Ruhi gücü yüksek olan insanların maddeye hükmedip mahiyetini değiştirmesi
Batı’da yapılan psikolojik deneylerde de gözlemlenmiştir.173
Naslarda kerametin gerçekliğine inanmayı gerekli kılan kanıtlar mevcuttur. Kur’an’da peygamber olmadıkları
halde bazı iyi kullar hakkında harikulade olaylardan bahsedilmiş Hz. Meryem’in melekleri görüp onlarla
konuştuğu ve ona kış gününde yaz meyveleri verildiği bildirilmiş, Ashab-ı Kehf’in uzun yıllar mağarada
uyutulmak suretiyle düşmanlarından korunduğu anlatılmış, Hz. Musa’nın annesinin başından geçen harikulade
olaylar nakledilmiş, Hızır’ın gaybı bildiğine dair olaylardan söz edilmiş ve Hz. Süleyman’ın isteği üzerine
Belkıs’ın tahtının çok kısa bir sürede uzak mesafeden getirildiği haber verilmiştir. Hadislerde de peygamber
olmayan bazı salih kullarla ilgili harikulade olaylardan söz edilmiş, tabakat kitapları çeşitli sahabi, alim ve salih
kulların kerametlerini kaydetmiştir. Nasların yanı sıra büyük bir yekün tutan tarihi nakilleri yanlış kabul etmek
müslümanları yalancılıkla itham etmek anlamına gelir.174 Bütün Sünni kelamcılarıyla Sufiyye ve Selefiyye,
ayrıca İbn Sina gibi filozoflar bu görüştedir. Şia da imamlardan sadır olan olağan üstülükleri mucize terimiyle
ifade etmekle beraber175 benzer görüşleri kabul eder.176
Kerameti Kabul Etmeyenler:
Kerameti benimsemeyen alimlerin görüşlerini de şöylece özetlemek mümkündür: Keramet tabiat kanunlarını
aşan harikulade bir olay olduğuna göre veli ve salih kulların elinde bu tür olayların vuku bulması mümkün
değildir; zira mucizeye benzer harikulade olaylar nübüvveti kanıtlamak amacıyla Allah’ın peygamberlere verdiği
kesin kanıtlardır. Peygamber olmayan bir kimseye harikulade olaylar gerçekleştirme imkanı vermek mucizeyi
nübüvvetin delili olmaktan çıkarır ve nebi ile veli eşit konuma gelir. Nitekim bunu iddia eden sufiler de vardır. 177
Kur’an’da mucizeler hariç dünyada işlerin işlerin tamamıyla sünnetullah çerçevesinde gerçekleştiği açıkça
belirtilmiş ve insanın bu doğrultuda çalışmaktan başka bir çaresi bulunmadığına dikkat çekilmiş, Resul-i
Ekrem’in yanı sıra sahabiler de her konuda aynı yöntemi uygulayıp başarıya ulaşmışlardır. Keramet salih
kullarda görülen bir olay olsaydı en çok ashap ve tabiin neslinde müşahade edilmesi gerekirdi. Halbuki bu iki
neslin keramet gösterdiğini kanıtlayan mütevatir hiçbir haber yoktur.178
Tabakat ve menakib kitaplarında çeşitli alimlerle sufilere nisbet edilen kerametlere dair rivayetler ahad haber
seviyesindedir, ravileri de genellikle bilgisiz kimselerdir. Keramet rivayetlerinin çoğunun, İslam’ın hak din
olduğunu kanıtlamak ve insanları ilahi emirlere uymaya teşvik etmek gibi iyi amaçlarla uydurulmuş olması
ihtimal dahilinde bulunmakla birlikte kerametlerin bu amaca yönelik kayda değer bir hizmet ifa ettiği
168
Tahavi, el-Akide: 73; Eş’ari, Makalat: 296, 438-439.
169
Subki, Keşfu’z-Zunun: 2/1452.
170
Yafii, Neşru’l-mehasini’l-ğaliyye fi fazli meşayihi’s-sufiyye: 37.
171
Abdulkahir el-Bağdadi, Usuli’d-din: 174-175; Yusuf Şevki Yavuz, TDV İslam Ansiklopedisi: 268.
172
Gazzali, el-İktisad fi’l-itikad: 98; İbn Teymiyye, Mecmuu Feteva: 11/320, 321, 332.
173
Ferid Vecdi, el-İslam fi asri’l-ilim: 2/223-226.
174
Nesefi, Tebsiratu’l-Edille: 1/536; Seyfeddin el-Amidi, Ğayetü’l-Meram: 335; Yafii, Neşru’l-mehasini’l-ğaliyye fi fazli meşayihi’s-
sufiyye: 9-10.
175
Mesela bk. Meclisi, Biharu’l-Envar: XLVIII, 29.
176
İbnu’l-Mutahhar, el-Hılli, Keşfu’l-Murad: 328-329; Yusuf Şevki Yavuz; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/268-269.
177
Beyâzizâde Ahmed Efendi, İşaratu’l-meram min ibaratu’l-imam: 338.
178
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/217, 218, 241; Fahreddin er-Razi, Tefsiri Kebir: 19/229; 21/92; Ferid Vecdi, el-İslam fi asri’l-ilim:
2/226.
söylenemez, çünkü gayr-i müslimlerin din adamlarına da benzer harikulade olaylar nisbet edilmiştir. Ayrıca bu
tür rivayetleri şöhret ve menfaat temini için kullananlar olmuştur. Nitekim Hallac-ı Mansur’a atfedilen
kerametler çeşitli hileler sonucu olup insanları aldatmak amacı taşır.179
Kur’an’da Allah’tan ve onun bilgilendirdiği peygamberlerden başka gaybın hiçbir kimse tarafından
bilinemeyeceğinin açıklanması, dinde kerametin vukuunu sağladığı kabul edilen nafile ibadetlerden çok farz
ibadetlere önem atfedilmesi ve kerametle ilgli menkibelerin 3. (9.) asrın sonlarından itibaren ortaya çıkması bu
telakkinin dini bir temel üzerine oturmadığını gösterir.180
Kur’an’da bazı iyi kişilerle ilgili olarak anlatılan harikulade olaylar genellikle bir peygamberin çevresinde
gerçekleştiğinden onun doğruluğunu teyit eden mucizeler niteliğinde kabul edilmelidir. Mutezile’nin tamamı ile
Ebu Abdullah el-Halimi, Ebu İshak el-İsferayini ve İbn Hazm bu görüştedir. 181 Ancak sözü edilen alimler sadık
rüyaların vukuu, salih mü’minlerce yapılan duaların kabulü ve işlerinin kolay gerçekleşmesi gibi manevi
kerametleri kabul ederler.182
Kerameti Kabul Edenlerin Etmeyenlere Cevabı:
Krametin gerçek olduğunu savunanlar muhaliflerce ileri sürülen eleştirilere şu cevapları vermişlerdir: Keramet
her ne kadar sünnetullaha aykırı ise de nadiren vuku bulur ve hiçbir zaman veliler insanları sünnetullaha aykırı
ise de nadiren vuku bulur ve hiçbir zaman veliler insanları sünnetullaha aykırı davranmaya teşvik etmez. Bu
açıdan bakılınca sadece kerametler değil mucizeler de sünnetullaha muhaliftir. Bu husus, mucizelerin
gerçekleşmesini imkansız kılmadığı gibi kerametleri de imkansız kılmaz. Keramete ilişkin uydurma rivayetler
varsa da bu, söz konusu türden olayların Kur’an ve sahih hadislerle sabit oluşunu ortadan kaldırmaz.
Kerametlerin ashap neslinden sonra daha sık görülmesi de tabiidir, çünkü ashap Hz. Peygamber’in mucizelerine
şahit olmuştur. Arkadan gelen nesillerin imanlarını takviye etmek için keramete ihtiyaç duymaları bunların
çoğalmasına yol açmıştır. Ayrıca keramet mucizeyi nübüvvetin delli olmaktan çıkarmaz, aksine nübüvveti teyit
eder, zira keramet sahibi olan veli peygambere tâbidir.183
Kerameti Kabul Etmeyenlerin Edenlere Cevabı:
Muhalif görüşü benimseyenler, kerametin gerçekliğini savunanların kesin akli ve nakli delillerden yoksun
bulunduğunu, veli olmak için harikulade olay göstermek gibi bir şartın naslarda zikredilmediğini, kerametlerin
daha çok müridlerce uydurulmak suretiyle salih insanlara atfedildiğini, ayrıca velilerin eşyaya hükmettiğini iddia
etmenin hristiyanlarca Hz. İsa’ya uluhiyyet isnadına benzeyen br aşırılık olduğunu ve keramet anlayışının
müslümanları hayatın gerçeklerinden uzaklaştırıp hayal dünyasına sevkettiğini söylemişlerdir.184
Netice:
Keramete dair ileri sürülen görüşlerin ve bunlara ilişkin delillerin incelenmesinden anlaşıldığına göre naslarda
belirtilen inançlar arasında keramete inanmanın gerekli olduğuna yer verilmemiş, bu kavram özellikle 3. (9.)
yüzyıldan sonra oluşan menakıbın da etkisiyle zaman içinde bir itikadi ilke haline getirilmiştir. Allah’ın veli ve
salih kullarını gözetip onlara dünyada müjdeler verdiğini bildiren naslar dikkate alındığında duaların kabul
edilmesi, ilahi lütuf sayesinde meşru arzuların gerçekleşmesi, sadık rüyalar görülmesi ve istikamet üzere
yaşamaya muvaffak olunması tarzında vuku bulacak kerametlerin varlığını kabul etmek gerekir. Buna karşılık
kişiyi realiteden uzaklaştıran, peygamberlerde görülen harikulade olaylar gibi velinin tabiat üzerinde tasarruf
etmesine dayanan kerametlerin ilmi dayanaktan yoksun olduğunu ve nasların isabetsiz bir şekilde
yorumlanmasının yanı sıra menkibelere bağlı bir külttenibaret bulunduğunu söylemek mümkündür. Nitekim Hz.
Peygamber’in ve ashabın hayatı incelendiği takdirde bu tür kerametlerle örtüşmediği görülür. Ashabın
kerametlerini konu edinen kaynaklarda duaların kabul olunduğuna ilişkin bilgilerin büyük bir yekün tutması da
bu görüşü teyid eder mahiyettedir.185
Kerametle İlgili Eserler:
179
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/226.
180
Fahreddin er-Razi, tefsiri Kebir: 21/92; 30/168; Ferid Vecdi, el-İslam fi asri’l-ilim: 2/233-234.
181
Abdusselam b. İbrahim el-Lekani, İthafu’l-mürid: 206; Abdulkahir el-Bağdadi, Usuli’d-din: 175.
182
İbn Teymiyye, Nübüvvat: 267; Yusuf Şevki Yavuz; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/269.
183
Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzi: 385-386; Emir Es-San’ani, el-İnsaf: 79, 80, 88, 103, 104; Ferid Vecdi, el-İslam fi asri’l-ilim: 2/235; Yusuf
Şevki Yavuz; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/269.
184
Ebu’l-Ferec, İbnü’l-Cevzi: 385-386; Emir Es-San’ani, el-İnsaf: 79, 80, 88, 103, 104; Ferid Vecdi, el-İslam fi asri’l-ilim: 2/235; Yusuf
Şevki Yavuz; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/269.
185
Emir es-San’ani, el-İnsaf: 86-87; Yusuf Şevki Yavuz; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/269.
Keramet konusunda yazılmış eserlerin bir kısmı şunlardır:
1) Bakıllani, Kitabu’l-Beyan ‘ani’l-fark beyne’l-mu’cizat ve’l-kerâmât (Beyrut 1958).
2) İbn Teymiyye, Sübutu’n-Nübüvvat (aklen ve naklen) ve’l-mu’cizat ve’l-kerâmât.
3) Ahmed b. Muhammed el-Harnevi, Keramatu’l-evliya (Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, nr:
1550.)
4) Muhammed b. Ahmed el-Ensari el-Ensari, el-Ayatu’l-Beyyinat fi subuti keramati’l-evliya fi’l-hayat ve
ba’de’l-memat.
5) Ahmed b. Ahmed el-Acemi, Keramatu’l-evliya.
6) Ali b. Atıyye b. el-Hasan el-Harnevi, Nesematu’l-eshar fi keramati’l-evliyai’l-ahyar (Beyazıt Devlet
Kütüphanesi, Beyazıt nr:3784.
7) Abdulhalim b. Muhammed, Riyazu’s-Sadat fi isbati’l-keramat.186
8) Muhammed Ahmed Abdusselam, el-Evliya’ ve keramatuhum fi’l-kitab ve’s-sünne (Kahire 1950).
9) Ebu Muhammed el-Hallal, el-Keramat.
10) İbn Ebi’d-Dünya, Keramatu’l-evliya.
11) Ebu Zerr el-Herevi, Keramatu’l-evliya.187
12) Yusuf b. İsmail en-Nebhani, Camiu Keramati’l-evliya. (Beyrut 1994.)
13) Dilaver Selvi, İslam’da Velayet ve Keramet. (İstanbul 1990)
14) Cevad Amuli, Keramet der Kur’an (Tahran 1372).188
MAUNET
Maunet, lügatte yardım manasına gelen “avn” kökünden türemektedir.189

Istılahta ise, mü’minlerin elinde herhangi bir iddia kasdı olmaksızın zorluk ve belalardan kurtarıcı bir mahiyette
zuhur eden harikulade bir iş demektir.190 Allah Teala tarafından, mü’minlere bahşedilmiş bir yardım, bağış ve
lütuf cümlesindendir.191
Salih müslümanlardan olduğu halde, halk arasında hali gizli kalmış, iç âlemi anlaşılmayan bilinmeyen; meczup
bilinen veya saf dil görünen kimselerden, bir iddiada bulunmadan meydana gelen bazı hârikalardır. Bu hal,
sahibinin bazı belâ veya musibetten kurtulmasına ve geçiminin kolaylaşmasına yardımcı olur. Karşılarındaki
insanların aklından geçenleri, maksat ve niyetlerini keşfetmek, bir çeşit meûnet sayılır. 192
Maunete Örnek:
Bazı müminlerin büyük sıkıntı ve musîbetlerden hiç beklenmedik bir şekilde kurtulması, kolaylıkla maişet
tedarik edilmesi, büyük bir tehlikenin kolayca atlatılması gibi haller, yüce Allah'ın bu kullara lütuf ve ihsanıdır.193
Sıkıntılı, dar ve çaresiz zamanlarda aniden bir ferahlığın doğması, sıkıntının giderilmesi, daha doğrusu işlerin bir
anda yoluna girmesi gibi hadiseler hep bu maunet kabilinden sayılabilir.194
Maunet, Allah’ın kulunu maddi ve manevi afetlerden koruması şeklinde olabileceği gibi dünyevi ve uhrevi
alanda ona fevkalade nimetler lutfetmesi suretiyle de olabilir.195
İSTİDRAC
İstidrâc, sözlükte; "bir şeyi derece derece çıkarmak veya indirmek 196, derece derece yükseltmek, yavaş yavaş
sonuca ulaştırmak" demektir. 197 Bir kimseyi arzusuna göre bir noktaya kadar tedricen götürüp haberi olmayarak
186
Subki, Keşfu’z-zunun: 2/1452, 1660; Reşid Rıza, İzahu’l-Meknun: 1/6, 345, 392, 601; 2/324, 352, 418, 645, 666, 700.
187
Zehebi, A’lamu’n-nübela: 13/403; 17/560; 23/238.
188
Yusuf Şevki Yavuz; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/270.
189
İbn Manzur, Lisanu’l-Arab: 13/299; Mu’cemu’l-Vasit: 2/644.
190
Sabuni, el-Kifaye: 466; Taftazani, Şerhu’l-Mekasid: 2/150; Bilmen, Muvazzah İlm-i Kelam: 176.
191
192
193
Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/173.
194
195
196
Ali Ünal, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/212; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 68.
197
M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/181-182.
felakete atmak manasında kullanılır. İstidrac sahibi de yükselmeyi menfaatine uygun bir ilerleme zanneder; fakat
bunun hakikatte uçuruma sürüklenmek manasına geldiğini idrak edemez.198
İstidrac kelimesi Kur’an-ı Kerim’de fiil sigasıyla geçer ve Allah’ın ayetlerini, özellikle Kur’an’ı yalanlayanların
bilemeyecekleri yollarla yenilgiye ve azaba maruz bırakılacaklarını ifade eder.199
İnkarcıların tedrici olarak felakete yaklaştırılırken geçici bazı başarılar kazanması anlamına gelen harikulade
olaylardan biri.200
Allah'a isyanda çok ileri giden insanların, Allah'ın kendilerine verdiği mal, başarı ve sıhhat gibi nimetlerle
isyanlarını daha da artırmaları ve sonuçta helâk olmaları. 201
İlahlık iddiasında bulunan fasık ve inkarcı birinin elinde, arzusuna uygun olarak zuhur eden bir harikadır.202
Küfrü ve fıskı açık olan bazı kimseler elinde, arzularına uygun olarak meydana gelen hârikalara "istidrac" adı
verilir. Bu, Allah Teâlâ'nın, inad, kibir, hased ve ihtirasları sebebiyle yola gelmeyen, münkirlere istediği fırsatı
vermesidir ki; kötülüğe ve günah işlemeye devam ederek, daha çok azaba müstahak olmaları hikmetine dayanır.
Bu gibi zâlim, fâsık ve inkârcı kimselerin dünya ile ilgili isteklerine kavuşmaları, arzu ve duaların kabulu,
"istidrac" sayılır. 203
Bir terim olarak ise; bir insanın günahını arttırdıkça ve azgınlığını devam ettirdikçe Allah'ın ona nimet kapılarını
açması, onu dünyevî nice izzet, ikbal ve makamlara çıkarmasıdır. Bu kimse bütün bu başarıları kendi
kahramanlığına ve çalışmasına bağlar. Allah'a şükredip, tövbe etmeyi ve tevazuu unutur. Gurur ve kibir içinde
isyanı artar ve âhiret yurdundaki durumu giderek kötüleşir. Ansızın ecel gelince şiddetli azapla yüz yüze gelir.
İran kisrasının hazineleri Medîne'ye ganîmet olarak getirilince Hz. Ömer Allah'a şöyle sığınmıştır: "Allahım! Bu
hazinelerin istidrac olmasından sana sığınırım"204
Haris el-Muhasibi, terimin anlamını genişleterek mal ve servetleriyle ya da başka nimetlerle gururlanıp bunları
Allah yolunda harcamamak suretiyle mü’minlerin de istidraca maruz kalabileceğini belirtir.205
İstidrac kişinin gurur ve kibrini artırır, Allah’a şükretmeyi unutturur ve o şahsın azabının ziyadeleşmesine sebep
olur. Bu, Allah’ın o şahsa dalalet ve günaha devam ederek daha çok azaba müstahak olmasını temin hikmetine
mâtuf bir nevi fırsat vermesidir. Bu gibi zâlim ve fâsık kimselerin dünyevî emellerine kavuşmaları, istek ve
dualarının kabulü istidrac cinsindendir. 206
İstidrac zalim, kâfir ve azgın kişilerin tedrici olarak felakete yaklaştırılması ve bu esnada kendilerine bazı geçici
imkan ve başarıların sağlanmasıdır. Firavun örneğinde olduğu gibi207
İstidrac sahibi kişiler elde ettikleri başarıları kendi gayretlerinin ürünü zanneder, kibirlenir ve azgınlıklarını
alabildiğine arttırırlar, nihayet ilahi azaba maruz kalıp yok olurlar. Nitekim Kur’an’da genel bir ifade
kullanılarak önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, bu milletlerin hakka boyun eğmelerini sağlamak
amacıyla bir süre sıkıntılar ve hastalıklarla denendikleri, daha sonra bütün imkan kapılarının kendilerine açıldığı,
nihayet alabildiğine şımardıkları bir sırada asızın yakalanıp helak edildikleri ifade edilerek 208 istidraca dair eski
toplumların hayatından örnekler verilmiştir. 209
İstidraca Örnek:
Şeytanın, kıyamete kadar kendisine müsaade edilmesi için yaptığı duanın kabul edilmesi, Firavun’un 400 yıl gibi
uzun yıllar yaşayıp da başının bile ağrımaması210, Hind fakirlerinin uzun süre aç durmaları, ateşte yürümeleri ve
su içinde uzun süre havasız durabilmeleri ve vücutlarına şiş batırmaları istidraca birer örnektir. 211
198
Maturidi, Te’vilat: 567; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 98; Beyadi, İşaratü’l-Meram: 339; Yazır, Hak Dini: 4/2342; Osman Karadeniz,
İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 68.
199
el-A’raf: 7/182; el-Kalem: 68/44; M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/181-182.
200
TDV İslam Ansiklopedisi: 23/328.
201
Ali Ünal, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/212.
202
Sabuni, el-Kifaye: 46; Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/683; Cürcani, Ta’rifat: 78; Munufi, Cemheretü’l-Evliya: 1/112; Atıyye, et-Tevhid: 75;
203
204
Ömer Nesefî, Akaid, İstanbul 1975, s. 38; Ali Ünal, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/212.
205
Haris el-Muhasibi, el-Halve ve’t-tenakkul fi’l-ibade ve’d-derecati’l-abidin: 44-45; R. Brunschvig, “De la fallacieuse prosperite-Makr
Allah et İstidra: 8-31; M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/182.
206
207
Zuhruf: 43/46-56.
208
el-En’am: 6/42-45.
209
210
211
Ali Ünal, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/213.
Bazı hadislerde Deccal için zikredilen harikulade yetenek ve imkanlar da212 istidrac kabilinden sayılmıştır.213
Bazı rivayetlere göre, Fir’avn’ın elinde arzusuna uygun olarak harikuladeler zuhur etmiştir. Nil nehrine emrettiği
zaman o da, bu emrine uygun olarak akardı. Ayetteki “…hazihi’l-enhâru tecri min tahti.”214 ifadesi bu hususa
işaret etmektedir. Diğer bir rivayette, Fir’avn, sarayına çıkmak ve inmek istediği vakit, atının ayakları isteğine
uygun bir tarzda uzar ve kısalırdı.215 Pezdevi (v.493/1100), -bu konuda benzer bir rivayeti zikrettikten sonra-
bunun gerçekten sabit olmadığını kaydeder.216
İstidracın Hükmü:
Ehli sünnet alimleri, ilahlık iddiası halinde, bu iddiaya uygun olarak harikuladenin zuhurunu caiz görmüşlerdir.
Çünkü, bu iddiada bulunan kişinin şekli ve yaratılışı kesinlikle onun ilah olmayacağına, dolayısıyla yalancı
olduğuna delalet eder. Hal böyle olunca da herhangi bir karşılık söz konusu olamaz. Herkes bilir ki, o kişi ilah
değildir.217
Maverdi’ye (v.450/1058) göre bu hususta cumhurun görüşü şöyledir: Peygamberlik iddia eden yalancının elinde,
mu’cize zuhur etmediği gibi, ilahlık iddiasında bulunan kişide de harikulade meydana gelmez. Çünkü, bu
iddiadaki günah ve iftirası diğerinden daha büyüktür. O halde, ilahlık iddia eden bir şahsın elinde harikuladenin
zuhur etmemesi, diğerine nazaran daha layıktır. Kaldı ki, ilahlık iddia edenin ortaya koyacağı bu harika,
araştırıldığı vakit asılsız ve sihir gibi bir hokkabazlık olduğu apaçık olarak ortaya çıkar.218
Mucize İle İstidrac Arasındaki Fark:
Mu’cize peygamberliğin doğruluğuna delalet ederken insanları hayra ve saadete çağırmakta ve bu vesile ile de
dünya ve ahiret mutluluğuna götürmektedir. İstidracta böyle bir gaye söz konusu değildir. O, sadece bir imtihan
vesilesidir.219
Allah’ın Velileri, Şeytanın Velileri:
Allah'a tam olarak itaat eden veya en azından iradelerini itaat yolunda azamî derecede kullanan kullar olduğu
gibi; Allah'a isyanda, İslâm'a, dolayısıyla hakka, adalete, insaniyete, kısaca Allah'a kul olmaya karşı çıkışta ölçü
tanımayan kişiler de vardır. Bu iki gruptan birinciler Allah'ın velilerini oluştururken, ikinci grubu ise, ins ve cin
şeytanlarının kendilerine sürekli olarak İslâm'a ve müslümanlara karşı çıkmayı 'vahyettiği', gizli gizli fısıldadığı
Şeytan'ın velileri oluşturmaktadır. Allah, velîlerine zaman zaman ikramlarda bulunur; Kâinatın işleyişinde
kudretine perde yaptığı sebepleri onlar için bir derece ortadan kaldırıp, normal sıradan insanlara olağanüstü gelen
bazı fiilleri veli kullarının elinde yaratır; bu tür ikramlara İslâmî terminolojide' kerâmet' denmektedir ki, en
büyük kerâmet de Sırat-ı Müstakim üzerinde sapmadan gidebilmektir.
Yukarda belirtildiği gibi, Allah'ın velîlerinin karşısında, Şeytan'ın velileri de vardı. Bunlar, sürekli olarak Allah'ın
dinine ve bu din'in bağlılarına karşı çıkıp, savaş açarlar. Bu yetmiyormuş gibi, kendileri de bazen açıktan, bazen
münafıkça bir tavırla -"biz ıslahçıyız" diyerek- yeryüzünde fesat ve fitne çıkarırlar. Bunlar, her şeyden önce
'fasık', yani her türlü günahı rahat rahat ve içlerinde en ufak bir burkuntu duymadan işleyen kimselerdir. Eğer bir
memlekette bu tür kişilerin yaptıklarına ses çıkarılmaz, her türlü fıskları ve yaktıkları fitne-fesat ateşi
söndürülmeğe çalışılmaz, daha açık deyişle, 'ma'ruf' emredilip, 'münker' yasaklanmaz; tam tersine 'münker'ler
emredilir, 'ma'ruf' yasaklanırsa o memleket bir bakıma 'helâki hak etmiş demektir. Bu şekilde helâki hak etmiş
olan memleketlerde Allah, fasık, fitneci ve müfsit kişilerin sayılarını daha da artırır; çünkü, toplum iradesiyle
artık bunu arzuluyor demektir ve bu yöne yönelmiştir. 220
Kur’an ve Sünnette İstidrac:
Allah (c.c.) şöyle buyuruyur:
212
213
214
Zuhruf: 43/51.
215
Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber: 97; Beyadi, İşaratu’l-Meram: 338; Tehanevi, Keşşafu İstilahati’l-Funun: 2/226.
216
Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi: 331-332; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 69.
217
Maverdi, A’lamu’n-Nübüve: 22; Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi: 331; Nesefi, Tabsiratu’l-edille: 145; Sabuni, el-Kifaye: 39-40; Razi,
Mefatihu’l-Ğayb: 5/682-683; Amidi, Ebkâru’l-efkâr: 203; Taftazani, Şerhu’l-Mekasid: 2/130; Kastallani, Mevahibu’l-ledünniyye: 1/389.
218
Maverdi, A’lamu’n-Nübüve: 22; Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi: 332; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları:
70.
219
220
Ali Ünal, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/212-213.
"Kendilerine hatırlatılanları unuttuklarında onlara her şeyin kapısını açtık. Nihayet kendilerine verilen o
nimetlerle sevinip zevke dalınca onları azabımızla ansızın yakalayıverdik. Hemen ümitsizliğe kapılıp şaşkına
döndüler." (el-En'âm: 6/44);
"Ayetlerimizi yalanlayanları bilemeyecekleri bir yönden, yavaş yavaş helâke yaklaştıracağız. Onlara mühlet
veririm. Şüphesiz ki benim tedbirim çok kuvvetlidir." (el-A'râf: 7/182-183).
"Biz bir memleketi helâk etmek dilediğimizde, orada mütreflere (hayatı gaye edinenlere, bohem hayatı
yaşayanlara, acımasız -sömürücü- mal düşkünü kapitalistlere) emrederiz (onların sayılarını çoğaltırız) da,
orada fısk ederler " (el-İsrâ, 17/17);
"Allah, zaten fasıklardan ve zalimlerden başkasını helâk etmez" (el-En'âm, 6/47; el-Ahkâf, 6/35).
Ama bu helâk etme işi birden olmaz. Fitne ve fesadın kol gezdiği. İslâm'ın unutulup horlandığı bir yere Allah
önce uyarıcılar gönderir.221 Fakat toplumda fitne ve fesadı körükleyen fâsıklar, zâlimler, tâğutlar, mütrefler
uyarıcılara ve Allah'a dini'ne karşı cephe aldıkları gibi; çoğunluğu oluşturan yığınlar da genellikle sessiz kalırlar.
Bu durum, sözgelimi, Hz. Nuh'un kavminde olduğu gibi, gerektiğinde 950 yıl, yani uzun bir süre devam eder. Bu
süre içinde Allah tâğutlara, fâsıklara, zâlimlere, hak yola gelmeleri ve aynı zamanda da yaptıklarının helâki hak
edecek seviyeye gelmesi için mühlet verir. Onlar ise bu mühlet verişi anlamazlar, helâk olmayacaklarını,
yaptıklarından hesaba çekilmeyeceklerini sanırlar. Ayrıca, belki hayatlarında bir kez olsun başları ağrımadığı
gibi, dünya işleri oldukça yolunda gider; en güzel evler onlarındır; en yüksek makamlarda onlar oturur; en iyi
yiyip en iyi giyen ve en güzel kadınlara sahip olanlar onlardır:
"Eğer insanlar (hep küfre sapan) bir ümmet haline gelmeyecek olsalardı, biz o Rahman'ı inkâr eden (ler) in
evlerine gümüşten tavanlar, üzerlerine çıkacakları merdivenler; ve evlerine (odalarına) kapılar ve üzerlerine
yaslanacakları kolluklar ve altın zinetler yapardık" (ez-Zuhrûf, 43/33-35).
Allah'ın kendilerine verdiği büyük nimetleri, sıhhat, kabiliyet, başarı, makam ve mevkileri; dünya hayatında
çıkardıkları her türlü fısk, fitne ve fesatlarına, isyan ve fücurlarına rağmen başlarına ilahî felâketlerin
gelmemesini, daha doğru deyişle gecikmesini haklarında hayır sanan Şeytan'ın velileri azgınlıklarında daha da
ileri giderler ve sonunda helâktan kurtulamazlar. Fakat, helâklerine kadar içinde bulundukları durum, Allah'ın
onları aslında derece derece helâke götürmesinden başka bir şey değildir; yani sadece 'istidrac'tır.
"Ayetlerimizi yalanlayanlar (a gelince); biz onlar bilmedikleri yönden istidraca tabi tutarız (derece derece
helâke götürürüz) (el-A'râf, 7/ 192).
Hz. Peygamber (s.a.s) şöyle buyurmuştur:
"Allahu Teâlâ'nın bir kula günah işlemesine rağmen dünyada sevdiği şeyleri ihsanda bulunduğunu görürseniz
bilin ki o istidracdır." Hz. Peygamber sonra şu ayet-i kerimeyi okudu:
"Kendilerine hatırlatılanları unuttuklarında onlara her şeyin kapısını açtık. Nihayet kendilerine verilen
nimetlere sevinip zevke dalınca onları azabımızla ansızın yakalayıverdik. Hemen ümitsizliğe kapılıp şaşkına
döndüler. " (el-Enâm, 6/44)222
Bazı hadislerde Deccal için zikredilen harikulade yetenek ve imkanlar da223 istidrac kabilinden sayılmıştır.224
İstidrac İle Anlam Yakınlığı Olan Kelimeler:
Kur’an-ı Kerim’de istidrac ile anlam yakınlığı içinde bulunan başka kavramlar da vardır. Bunların başlıcaları:
Mekr, keyd, hud’a ve muhâdaa (hile ve tuzak kurmak, hile yapmak, aldatmak) imlâ ve imhâl (mühlet vermek)
kavramlarıdır.225
İHANET-HIZLAN
Hor, hakîr ve zelil kılmak. Bir kelâm ilmi terimi olarak; fâsık veya kâfir olduğu açıkça belli olan bir kimsenin
arzu ve isteklerinin aksine ortaya çıkan olağanüstü hallerdir. Bu hale "hızlan" adı da verilir. Yalancı
peygamberlerin davasında yalancı olduğunu gösteren ve onların isteklerinin tam zıddı olarak ortaya çıkan
hârikulâde hâdiselere de "ihanet" denir. Yüce Allah, bununla onların yalancı olduklarını açığa vurmak ve onları
halkın önünde küçük düşürmek için bõyle olağanüstü halleri yaratır.226
221
eş-Şuarâ, 26/208; el-Kasas, 28/59.
222
Ahmed b. Hanbel, IV, 145; Ali Ünal, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/213; Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/173; Osman
Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 68.
223
224
225
M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/182; Geniş bilgi ve ayetler için bk. Razi, Mefatihu’l-Ğayb: 5/691; Maturidi, Te’vilat:
189; Cami, Şevahidu’n-Nübüvve: 1/15-16; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 69.
226
Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/99; Ali Arslan Aydın, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/231; Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:
3/173; Munufi, Cemheretü’l-Evliya: 1/112; Atiyye, et-Tevhid: 75; Bilmen, Muvazzah İlm-i Kelam: 177; Osman Karadeniz, İlim ve Din
Uluhiyyet veya nübüvet iddiasında bulunan veya büyü yapan bir kimsenin misyonunu yalanlayacak olaylarla
karşılaşmasıdır. Başka bir ifade ile kâfirin elinde iddiasının aksini kanıtlayan harikuladelerin vuku bulmasıdır.227
Kur’an’da İhanet:
Bu terim Kur'an-ı Kerîm"de şu ayetlerde geçer:

"Allah kimi zillete düşürürse, artık ona ikram edecek yoktur" (el-Hac, 22/18).
"Fakat Rabbi onu imtihan edip rızkını azalttığında ise; "Rabbim bana ihanet etti" der" (el-Fecr, 89/ 16).228
İhanetin Hükmü:
İslam alimleri ittifakla, peygamberlik iddia eden yalancı birinin elinde iddiasına uygun olarak herhangi bir
harikuladenin zuhurunu caiz görmezler. Çünkü Allah, yalancı birini iddiasına uygun olarak elinde harikulade
yaratmak suretiyle tasdik etmez; aksi halde kendini tekzib etmiş olur. Allah Teala, o şahsın yalancılığını
muhakkak ortaya koyar. Bu da, ya elinde hiçbir şey yaratmamakla, ya da iddiasının aksine bir harika yaratmakla
olur. Böylece yalancı ile hak peygamber ortaya çıkar.229
Kimler Peygamberlik İddiasında Bulunabilir?
Her ne şekilde olursa olsun, melek, şeytan, sihirbaz ve kâhin peygamberlik iddia etseler, Allah onları bu işten
meneder.230 Nitekim Cebrail ve diğer meleklerin insan suretine girmeleri, bunun yanında insanlar için adet
olmayan şeyleri icra etmeleri mümkün ve vakidir.231 Bu bakımdan şeytan veya meleklerin insan suretine girip
peygamberlik iddiasında bulunmaları söz konusu olabilir? Fakat, böyle bir şey adette cereyan etmemiştir. Aynı
şekilde, bir sihirbaz veya kâhin peygamberlik iddia etmiş olsalar, Allah onları iki tarzdan biri üzere meneder. Ya,
sihri veya kehaneti onlara unutturur, böylece onlar da bu işe muvaffak olamazlar. Bu aynı zamanda, adetleri olan
bir şeyi unutmaları sebebiyle harikulade ve büyük bir mucize olur. Ya da, sihir veya kehaneti kalplerinden
gidermeden ve unutturmadan iptal eder. Her iki şekilde de sihir ve kehanet, mucize ile karışmaz.232
İhanete Örnek:
İhanete örnek; Hz. Peygamber'in vefatından sonra peygamberlik iddiasında bulunan yalancı peygamber,
Müseylemetü'l-Kezzâb (v. 12/633), tek gözü kör olan bir adam için gözü iyi olsun diye dua etmiş, bunun üzerine
adamın gören gözü de kör olmuştu. Yine, Müseylime'nin mucize olsun diye suyunu çoğaltmak üzere içine
tükürdüğü kuyunun suyu tamamen kurumuştu.233
Mutezile’ye Göre İhanet:
Mutezile alimlerine göre yalancı peygamberlerin elinde iddiasına aykırı da olsa herhangi bir harikulade olayın
vuku bulması mümkün olmadığı gibi gerekli de değildir. Onun iddiasının veya yapmak istediği fiilin
gerçekleşmemesi yeterlidir. 234
İhanet, sahtekârları yalanlamaya ve dini bozma girişimlerini başarısız kılmaya yönelik iyahi bir müdahaledir.235
KEŞF
Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 70.

227
Tahanevi, Keşşaf, “Harik” maddesi; M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/182.
228
Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/99.
229
Bakıllani, el-Beyan: 105; Kâdi Abdulcebbar, el-Muğni: 15/259; Maverdi A’lamu’n-Nübüvve: 21-22; Cüveyni, el-İrşad: 327; Pezdevi, Ehl-
i Sünnet Akaidi: 331; Gazzali, el-İktisad: 201; Şehristani, Nihayetü’l-İkdam: 434; Sâbuni, el-Kifaye: 40; Amidi, Ebkâru’l-Efkâr: 202; İbn
Haldun, Mukaddime: 94; Cürcani, Ta’rifat: 3/182; Ali el-Kari, Şerhu’l-Fıkhı’l-Ekber: 99; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize,
Marifet Yayınları: 70.
230
Bakıllani, el-Beyan: 106.
231
Cebrail’in insan suretine girdiği hususunda bk. Buhari, el-İman: 37; Bakıllani, el-Beyan: 101-102; Kamil Miras, Tecrid-i Sarih: 9/35.
232
Bakıllani, el-Beyan: 94-106; Osman Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 71.
233
Taftazânî, Şerhu'l-Akâid, Hazırlayan, S. Uludağ, İstanbul 1980, s. 295-318; Ömer Nasuhi Bilmen, Muvazzah İlmi Kelâm, İstanbul 1959,
s. 135; Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/99; Ali Arslan Aydın, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/231; Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:
3/173; Bâcuri, Şerhu Cevhereti’t-Tevhid: 298-299; M. Sait Özervarlı, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/182; Bakıllani, el-Beyan: 41-42; Osman
Karadeniz, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları: 71.
234
Kadı Abdulcebbar, el-Muğni: 15/239; İbnu’l-Murtaza, el-Kalaid fi tashihi’l-akaid: 114.
235
Sözlük Anlamı:
Sözlükte “Perdeyi ve örtüyü kaldırmak, kapalı olan bir şeyi açığa çıkarmak, var olan fakat niteliği bilnmeyen şey
hakkında bilgi edinmek” gibi anlamlara gelir.236
Kur’an ve Sünnette Keşf:
Kur’an’da türevleriyle birlikte “sıkıntıyı kaldırmak ve çaresizliği sona erdirmek” manasında kullanılır.237
“Çaresiz kalana dua ettiğinde cevap veren, sıkıntısını kaldıran ve sizi yer yüzünde halifeler kılan kimdir?” (en-
Neml: 27/62) mealindeki ayette keşf bu anlamda kullanılmış ve Allah’a kâşif (sıkıntıyı sona erdiren) denilmiş238,
bir ayette de “Senin perdeni kaldırdık, artık bugün gözün keskindir.” (Kaf: 50/22) buyurulmuştur. Ölümle ahirete
intikal eden kişinin gözünü örten perde kalktığı için daha önce gayb olan hususları artık açıkça görür.
Keşf hadislerde de bu manalarda kullanılmış239, gaybı ve ahiret hallerini görmeye engel olan perdenin (gıta,
hicab) açılmasıyla kıyamet günü her şeyin görüleceğine işaret edilmiştir.Bir hadiste Allah ile yaptıkları arasında
nurdan (veya nâr) perdelerin bulunduğu, bunların açılması halinde zatından gelen ışıkların bütün yaratıkları
yakıp kül edeceği bildirilmiştir.240
Sufilere Göre Keşf:
Sufiler keşf terimini hem “perde arkasında ve aklın ötesinde olduğu için gaib olan bazı şeyleri bilme”, hem de
“Allah’ın tecellilerini temaşa etme” anlamında kullanmışlardır. Çünkü her iki durum da perdenin kalkması veya
aralanması sonucunda gerçekleşir. İlk sufilerden itibaren firaset, feth, inkişaf, müşahade, muhadara,
muayene, yakin ve ilham gibi terimler de buna yakın anlamlarda kullanılmış, tasavvuf kitaplarında bu
terimlerin birleştikleri ve örtüştükleri yahut ayrıldıkları ve farklı hale geldikleri noktalar üzerinde durulmuştur.241
Tasavvufta akıl ve duyularla ulaşılamayan bazı bilgileri kalb gözü ile görmeyi, sezgi aracılığı ile kavramayı dile
getirir. Mükaşefe, müşahede ve ilham da aynı anlamı belirtir. Keşf yoluyla ulaşılan bilgiye marifet, irfan, ilm-i
mükaşefe, ilm-i batın, ilm-i ledünni, ilm-i vehbi, mevhibe-i ilahiye, eltaf-ı rabbanıye gibi adlar verilir.
Mutasavvıflara göre en üstün dini bilgilere keşf yoluyla, eş deyişle ilham ve sezgi yoluyla ulaşılır. Akıl ve nakil
insana vasıtalı olarak bilgi verdiği halde keşf insanı doğrudan bilgiyle yüz yüze getirir. Keşfi bilgiler akıl
yürütmeye, kitap okumaya, metin ezberlemeye değil, amel ve ibadete dayanan, belli bir çile, mücahede sonucu
ortaya çıkan tecrübî bilgilerdir. Bu nedenle söze (kal) değil, yaşamaya (hal) bağlıdır. Mutasavvıf uzun süren bir
arınma çabası (riyazet) ile kalbini her türlü dünyevi kirlerden temizler, saflaştırır, parlak bir ayna durumuna
getirir. Bundan sonra yavaş yavaş ilahi bilgilerle kalb arasındaki perdeler kalkar, ilahi tecelliler görülmeye, gayb
alemine ilişkin kimi bilgiler kavranmaya başlanır. İnsan belli bir çaba harcamak, benliğini arındırmak zorunda
olmakla birlikte keşf doğrudan doğruya Allah'ın bağışıdır. Bu nedenle mutasavvıfın öğretmeni Allah, bilgilenme
yolu da keşftir.
Mutasavvıflar bu bilgi anlayışlarını Kur'an ve Sünnet'e dayandırmaya çalışırlar. Onlara göre "Biz ona ilm-i ledün
öğrettik" (el-Kehf, 18/65), "Eğer takva üzere olursanız Allah size bir furkan (ve nur) verir" (el-Enfâl, 8/29),
"Bizim için mücahede edenlere biz yolumuzu gösteririz" (el-Ankebût, 29/69), "Allah bir kimseyi hidayete
erdirmek isterse kalbini İslam için Şerh eder, açar" (el-En'âm, 6/125) ve "İslâm için kalbi şerh edilen kimse
Rabbinden bir nur üzere bulunmuş olur" (ez-Zümer, 39/22) gibi âyetlerle "Âllah'ım kalbime bir nur koy, gözüme
bir nur ihsan et, kulağıma bir nur lutfet, sağıma bir nur bahşet, sol tarafıma bir nur ikram et, üst tarafıma bir
nur ver, alt tarafıma bir nur koy, önümü nurlu kıl, bana bir nur ihsan et." 242 "Mü'minin ferasetinden korunun,
çünkü o Allah'ın nuru ile bakmaktadır"243 "Peygamberlik müjdeleri olarak benden sonra salih ve sadık rüyadan
başka bir şey kalmamıştır"244 benzeri hadisler keşfe, keşf yoluyla ulaşılan bilgiye ya da keşfe ulaşma yöntemine
işaret eder.
Keşf Allah vergisi olmakla birlikte mutasavvıfın bu vergiye hazır duruma gelmesi gerekir. Bunun temel şartı da
nefsini arındırma amacıyla yürütülen mücahededir. Mutasavvıflara göre mücahedenin üç derecesi vardır.
1) Takva Mücahadesi: Mücahedenin birinci derecesi Takva mücahedesi adını alır. Vera sahibi bir müslüman
olma amacına yönelik bu mücahedenin esasını Allah'ın emir ve yasaklarına titiz biçimde uyma, şüpheli şeylerden
kaçınma oluşturur.
236
Kamus Tercümesi: 3/720; Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/315.
237
Ragıb el-İsfehani, el-Müfredat, "kşf" md; M. Fuad Abdulbaki, el-Mu’cem "kşf" md.
238
El-En’am: 6/17; Yunus: 10/107.
239
Wensinck, el-Mu’cem “kşf” md.
240
Müslim, İman: 193; İbn Mace, Mukaddime: 13; Kuşeyri, er-Risale: 1/225; Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/315.
241
Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/315.
242
Buhârî, Deavat, 9; Müslim, Müsafirin, 181, 189; Ebu Davud, Tetavvü, 36.
243
Tirmizi.
244
Buhârî Vahiy 3, Ta'bir, 1, Tefsir sûre 96, 1-3; Müslim Rüya, 3, 4, 6; Ebu Davud, Salat,148.
2) İstikamet Mücahadesi: Mücahedenin ikinci derecesine İstikamet mücahedesi denir. İstikamet sahibi bir
müslüman olmayı amaçlayan bu mücahedenin temel şartları Takva mücahedesini gerçekleştirmiş olmak ve daha
fazlasını yapabilme güç ve yeteneğine sahip olmaktır.
3) Keşf Mücahadesi: Mücahedenin üçüncü derecesini Keşf mücahedesi oluşturur. Keşfe ulaşma amacına
yönelik bu mücahedenin temel şartları takva ve İstikamet mücahedelerini gerçekleştirmek, ehil bir mürşide
bağlanarak onun denetiminde ağır riyazetler, mücahedeler yapmak, çile çıkarmaktır. Keşf mücahedesinin esasını
da çile ile bedeni güçlerin işlemez hale getirilmesi, beşeri niteliklerin silinmesi, ölü durumuna gelinmesi yoluyla
kalbi ve ruhu örten perdelerin açılması, âlemlerin ve ilimlerin sırlarına vakıf olunması oluşturur. Mücahede
sonunda keşfe ulaşan mutasavvıf Allah, sıfatları, fiilleri ve evrenin sırları konusunda kesin bilgiye ulaşır,
kerametler gösterme, varlıklar üzerinde tasarrufta bulunma gücüne sahip olur.
Keşfe dayalı bilginin kişinin nefsini arındırma, kalbini saflaştırma düzeyine bağlı olarak ortaya çıkan üç
mertebesi vardır.
1) Muhadara Mertebesi: İlk mertebe kalbin huzur halinde bulunması demek olan Muhadara mertebesidir.
Muhadara, hicab mertebelerinin sonu, keşif mertebelerinin ilkidir.
2) Mükaşefe: İkinci mertebe Mükaşefe adını alır. Bu da kalbin huzur halinde bulunmasıdır. Ancak bu huzurun
özelliği delili düşünmeye ve yolu aramaya ihtiyaç göstermeyecek, şüphe gerektiren nedenler karşısında
şaşkınlığa düşürmeyecek, gayba ait niteliklerin perdelenmesine neden olmayacak derecedeki bir açıklıktır.
3) Müşahade: Keşfin son mertebesini Müşahede oluşturur. Müşahede, hiçbir töhmet halinin bulunmaması
şartıyla Allah'ın kalbte huzurudur. O mertebede Allah, sıfatları, fiilleri ve melekutunun sırları hakkında en
mükemmel bilgiye, marifete ulaşılır.245
“İki şey arasındaki perdenin kalkması ve bu iki şeyin birbirine karşı açığa çıkması” anlamına gelen mükaşefe
teriminin de çok defa keşf anlamında kullanıldığı görülmektedir. Tasavvufa mükaşefe ilmi, sufilere de ehl-i
mükaşefe veya ehl-i keşf denilmesikeşfin bu alandaki önemini ifade etmesi bakımından dikkat çekicidir. Keşfi
“üstü kapalı olan şeyin açılması ve gözle görülür hale gelmesi” şeklinde tarif eden Ebu Nasr es-Serrac246
mükaşefeyi de yakin oarak anlar. Nuri’ye göre kalbin mükaşefesi Hakk’a ermektir. Harise’nin “Rabbimin arşını
açıkça görür gibiyim” ifadesi kalbin mükaşefesine, “Rabbine O’nu görür gibi ibadet et” hadisi sırların
müşahadesine işaret eder.247 Sehl b. Abdullah et-Tüsteri zattan, sıfatlarından ve zati hükümlerin tecellilerinden
bahsederken zati tecellileri mükaşefe olarak adlandırılır.248
Sufilerin uyku ile uyanıklık arasında salikin gördüğü şeye mükaşefe yahut sebat ve vakıa dediklerini bildiren
Kuşeyri’ye göre mükâşefe Allah’ı zikreden salikin galebe halinde kalbinde zuhur eden şeydir. 249 Salike açılan
perdeler neticesinde sırasıyla muhadara, mükaşefe ve müşahade halleri ortaya çıkar. Muhadara akla, mükaşefe
ilme, müşahade marifete dayanır. Müşahade mükaşefeden üstündür. İlme’l-yakin, ayne’l-yakin ve hakka’l-yakin
şeklindeki sıralamada mükaşefe ayne’l-yakin ile örtüşür. 250
Gazzali’ye Göre Keşf:
Keşf ve mükaşefe kavramlarını genişçe ele alan Gazzali mükaşefenin müşahadeden daha üstün olduğunu
söyler.251 Ona göre tasavvufla ilgili ilimler mükaşefe ilmi ve muamele ilmi olmak üzere ikiye ayrılır. Muamele
ilminin konusu sabır, şükür, ihlas ve bunların zıtları olan acelecilik, nankörlük ve riya gibi kalbin hallerine ilişkin
bilgilerdir. Mükaşefe ilmi ise arındırılan ve temizlenen kalpte bir nurun zuhur etmesi veya ilahiyyatla ilgili
hususlarda perdenin açılıp hak olanın gözle görülürcesine apaçık ortaya çıkmasıdır. İnsanın cevherinde böyle bir
yetenek vardır. Mükaşefe ilmi kitaplara yazılmaz. Bu ilmi bilenler ancak kendi seviyesinde olanlarla bunu
müzakere eder, başkalarına ifşa etmezler. Keşf ile öğrenilen gizli ilim budur. 252 Gazzali, el-Munkız’da aklı
yetersiz kaldığı metafizik bazı gerçeklerin keşf ile bilineceğini, bu yolla bir velinin meleği görebileceğini ve
sesini işitebileceğini söyler. Makbul olan ve olmayan te’vilden söz ederken de bu konuda ılımlı tutumu
benimseyenlerin bilgiye konu olan şeyleri işitme (sima’, vahiy) olmaksızın ilahi bir nurla idrak ettiklerini, daha
sonra olayların sırları kendilerine keşf yoluyla bildirilince bu bilgiyi vahyin lafızlarıyla karşılaştırdıklarını,
bunlardan yakin nuru ile müşahade ettikleriyle uyuşanları aynen benimsediklerini, uyuşmayanları ise te’vil
ettiklerini belirtir ve bu konuların bilgisini sadece vahiy ifadelerinden (sem’) alanların ayaklarının yere
basamayacağını söyler.253
245
Ahmet Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/348
246
247
Kelabazi, et-Ta’aruf: 108.
248
Kelabazi, et-Ta’aruf: 121.
249
Kuşeyri, Er-Risale: 1/393.
250
Kuşeyri, Er-Risale: 1/226, 244; Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/315.
251
İmam Gazali, El-İmla an işkilati’l-İhya: 1/79.
252
İmam Gazali, İhya: 1/27; 4/134; Taşköprüzade: 2/264; 3/14, 17.
253
İmam Gazali, İhya: 1/104.
Muhyiddin-i Arabi’ye Göre Keşf:
Keşf konusu üzerinde Muhyiddin İbnu’l-Arabi de geniş olarak durmuş, hatta tasavvuf anlayışını “keşf yoluyla
elde edilen bilgi” anlamına gelen marifet üzerinde temellendirmiştir. Gazali gibi İbnu’l-Arabi de mükaşefenin
müşahadeden daha mükemmel olduğunu, müşahade ile mahiyetin, mükaşefe ile ilahi hakikatlerin teksili
manalarının idrak edilebileceğini söyler. Ona göre Allah’ın mahiyeti idrak edilemeyeceğinden bu konuda
mükaşefenin verdiği bilgi daha önemlidir. Müşahade bilgiye ulaştıran yol, keşf bu yolun son noktasıdır. Bu da
nefste ilmin hasıl olmasıdır. Muhyiddin İbnu’l-Arabi’ye göre keşfin bir çok çeşidi vardır. Akli keşf ile (nazari
keşf) akledilenler üzerindeki perde kalkar ve mümkin varlıkların sırları ortaya çıkar. Kalbi keşf ile müşahadeye
has çeşitli nurların üzerindeki perdeler kalkar. Sırri keşf ile yaratıklardaki sırlar ve varlıkların yaratılış hikmetleri
ortaya çıkar ki buna ilham da denir. Ruhi keşf ile cennet ve cehennemin görüntüsü ile melekler görülür. Ruh tam
olarak saf hale gelip zaman ve mekan perdesi kalkınca geçmiş ve gelecekle ilgili olayların bilgisine ulaşılır. Hafi
keşf ile, bulunulan makam ve hallere göre Allah’ın celal veya cemal sıfatlarının tecellileri görülür. Bu tür keşfe
sıfat-ı keşf de denir. Eğer Allah salike ilim sıfatıyla tecelli ederse dini bilgiler ortaya çıkar, işitme sıfatı ile tecelli
ederse onun kelam ve hitabını duyar, görme sıfatıyla tecelli ederse temaşa ve müşahade hali ortaya çıkar. Aynı
şekilde celal sıfatının tecellisi salikte fena haline, cemal sıfatının tecellisi şevk haline, kayyumiyet beka haline,
vahidiyyet de vahdet haline sebep olur.254 İbnu’l-Arabi’ye göre keşf hali çeşitli haller ve makamlarda muhtelif
şekillerde ortaya çıkar.255
Suhreverdi’ye Göre Keşf:
Suhreverdi el-Maktül, İşrakiliği esas alan hikmet felsefesini keşf ve mükaşefe üzerine kurmuştur. İşrak temelde
keşf, İşraki hikmet de keşfi ve zevki hikmettir. Doğulu düşünürlerin, Aristo dışındaki eski Yunan filozoflarının
hikmet anlayışı da keşfe dayanır. Maddi unsurlardan soyutlanan kamil nefisler üzerine akli nurlar parıldar.
Mükaşefe, akli bir hususun düşünce ve isteğe ihtiyaç göstermeden birden bire ortaya çıkmasıdır. Mükaşefenin
verdiği bilgi hiçbir şüpheye sebebiyet vermeyecek şekilde kesindir. 256 Sadreddin-i Şirazi de hakikate ilahi bir
aydınlanma ve keşf ile ulaşılacağı, akılla bunun açıklamasının yapılacağı kanaatindedir.257
İnsanın zihnindeki düşünceleri ve kalbindeki hisleri bilmeye keşf-i zamair, ölen insanın kabirdeki halini bilmeye
de keşf-i ahval-i kubur denir. Ankaravi, suri ve manevi keşfi anlattıktan sonra kalpteki his ve fikirleri bilme,
kabir hallerini haber verme ve kaybolmuş kişiler ve eşya hakkında konuşma gibi hususlara ilişkinkeşfe kamil
velilerin iltifat etmediğini, bu tür şeyleri riyazet ehli rahiplerin de bildiğini söyler.258
İbn Haldun’a Göre Keşf:
İbn Haldun’a göre duyulardan oluşan perde riyazet, halvet ve zikirle yavaş yavaş açılır, böylece keşf hali
gerçekleşir. Keşf ile varlığın hakikati idrak edilir ve bir çok olay meydana gelmeden önce bilinebilir. Veliler
himmetleri ve nefislerinde var olan kuvvetle varlıklar üzerinde tasarruf eder, eşya da onların iradelerine boyun
eğer. Fakat, kamil veliler keşf ve tasarruf haline iltifat etmez, bu yolla bir şeyin hakikatini haber vermezler.
Çünkü bu onların görevi değildir. Kâmiller, kendilerinde böyle bir şey zuhur etse bunu bir sınama sayıp Allah’a
sığınırlar. İbn Haldun, keşfin sağlıklı ve geçerli olması için sufilerin takvaya ve istikamete dayanmayı şart
koştuklarını ifade ettikten sonra riyazet ehli sihirbazların da keşf yoluyla bazı şeyleri haber verdiklerine dikkat
çeker259 ve perdenin kalkması, kalp gözünün açılması maksadıyla riyazet yapmayı sakıncalı bulur. 260
İbn Teymiyye’ye Göre Keşf:
Takıyyüddin İbn Teymiyye harikulade hallerin bir kısmının fiili olduğunu ve bunlara keramet denildiğini, diğer
kısmının bilgiyle ilgili olduğunu söyler. Ona göre bir kimsenin başkalarının işitmediği bir sesi işitmesi,
görmediği şeyi görmesi, bilmediği şeyleri firaset ve ilham yoluyla bilmesi gibi olaylar bilgiyle alakalı harikulade
hallerdir. Bunlara keşf denildiğini, Kur’an’da ve Sünnet’te keşfin örnekleri bulunduğunu söyleyen İbn Teymiyye,
keşfin dini veya mübah olan dünyevi bir fayda temin ederse nimet, harama vesile olursa günah olacağına dikkat
çeker. Ona göre bir velinin keşf yoluyla gayba vakıf olmaması onun Allah katındaki mertebesinin yüce oluşuna
engel teşkil etmez. Hatta bu durum onun hakkında daha faydalı olabilir. Keşfin, akli, hissi, nazari, zaruri çeşitleri
254
İbn Arabi, Tuhfetu’s-Sefere: 13.
255
Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/315-316.
256
Suhreverdi el-Maktul, Mecmu’a-i Musannefat-ı Şeyh-i İşrak: 2/36, 162, 298.
257
Sadeddin Şirazi, El-Esfaru’l-Erbaa: 1/13; Hilmi Ziya Ülken, İslam Felsefesi: 278-295.
258
Ankaravi, Minhacu’l-Fukara: 253; Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/316.
259
İbn Haldun, Şifa’us-Sail: 30-39; İbn Haldun, Mukaddime: 422, 1100-1113.
260
üzerinde duran İbn Teymiyye bunların bir kısmının kesin, bir kısmının zanni bilgi verdiğini kaydetmiştir.261
Ancak Gazzali’nin vahiy, te’vil ve keşf ilişkisiyle ilgili görüşünü aktarırken bu tür iddiaların bilgiye konu olan
şeylerde Rasulullah’ın duyurduğu haberlerin istifade edilecek bir yanı bulunmadığı, zira her insanın kazandığı
müşahade, nur ve mükaşefe sayesinde bunları idrak etmesinin mümkün olduğu gibi aşırı bir noktaya
vardırılabileceğini ifade etmektedir.262 İslam alimlerinin büyük çoğunluğu gibi İbn Teymiyye de keşfi temelden
reddetmemekte, akli bilgiler gibi keşfi bilgilerin de Rasulullah’ın haber verdikleriyle uyuşması şartıyla doğru
bilgiler olduğunu belirtmektedir. Hatta buna Kur’an’dan deliller göstermekte, bu ölçüye uymadığı halde akli
burhanlar veya ilahi müşahadeler olarak ileri sürülen görüşleri ise fasid hayaller ve batıl vehimler şeklinde
nitelemektedir. 263
İbn Kayyim’e Göre Keşf:
İbn Kayyim el-Cevziyye keşfi, “Allah’ın kulun kalbinde meydana getirdiği bilgi olup kul bu bilgiyle başkalarına
kapalı olan hususları bilir” şeklinde tanımladıktan sonra biri bilgi, diğeri görme ile ilgili iki keşften bahsetmiştir.
Ona göre bilginin bilinene uygun olması bir keşf olduğu gibi blinenin kalp ile müşahade edilmesi de bir keşftir.
Allah’a O’nu görür gibi ibadet etmek kalbin apaçık keşfidir. Bir de gayri müslimle müslüman arasında ortak olan
cüz’i bir keşf vardır. Görünmeyen ve bilinmeyen bazı hususların haber verilmesi böyledir. Nitekim İbn Sayyad,
Esved el-Ansi ve Haris el-Mütenebbi gibi gayri müslimlerde böyle bir keşf görülmüştür. Mecusiler’de,
putperesterde, hristiyan rahiplerinde, kâhinlerde, sihirbazlarda da buna benzer bir keşf görülebilir.264
İmam-ı Rabbani’ye Göre Keşf:
İmam-ı Rabbani keşfin daha çok sülük halinde ortaya çıktığını, vuslat hasıl olunca sona erdiğini, maddi
hususlara dair keşiflerin oluşu ile olmayışı arasında fark bulunmadığını, bunların çoğunun hatalı çıktığını
söylemiş, keşfteki hatayı mübrem ve muallak kaza ile açıklamıştır. Muallak kaza ile ilgili keşfin hatalı
çıkabileceğini, bazan muhayyiledeki temelsiz blgilerin keşf sahibini yanıltacağını belirtmiş ve İbnu’l-Arabi’nin
sünnete aykırı bir çok hatalı keşfi olduğunu ileri sürmüştür.265
Kelamcılara Göre Keşf:
Mutasavvıfların en üstün ve dolaysız bilgi yolu olarak kabul etmelerine karşılık İslâm kelamcılarının büyük
çoğunluğu keşfi gerçeğe ulaştıran bir bilgi vasıtası olarak görmez. Çünkü keşf herkes tarafından kullanılması ve
kontrol edilmesi mümkün olan bir bilgi yolu değildir. Bu nedenle yalnızca peygamberlerin keşfi bilgi kaynağı
olarak kabul edilebilir. Buna karşılık Gazalı, er-Râzî ve el-Amidî gibi bazı kelâmcılar keşf yoluyla kesin
bilgilerin elde edileceğini kabul ederler. Fakat keşfe dayalı bilgiyi vehimden ayırmak, güvenilirliğini tesbit etmek
için Kur'an ve Sünnet ölçüleri ile tartmak, kontrol etmek gerekir. Bazı kelamcılara göre keşf kesin değil, zannî
bir bilgi kaynağı olabilir. Bu nedenle ictihad gibi yalnızca sahibini bağlayabilir. 266
Akli deliller gibi keşf de bazen kesin bilgi, bazan zan ifade eder ve ictihadda olduğu gibi keşiflerde bazan hata
olabilir. İlmi keşf, irfani keşf, ilahi keşf, nazari keşf, nuri keşf, iyani keşf, suri keşf ve manevi keşf gibi şekilleri
bulunan keşfin bazı çeşitleri kesin bilgi verir.267 Kesin bilgi veren keşf ve mükaşefe aynı zamanda yakin demek
olup Amir b. Abdulkays’ın, “Perde kalksa yakinim artmaz”268 demesi buna işarettir.269
Mutasavvıfların Keşf Yoluyla Kur’an ve Sünnet’e Bakışı:
Mutkasavvıflar keşfe dayanarak Kur’an’ı tefsir ettikleri gibi bir hadisin veya hadis alimlerine göre sahih
olmayan bazı hadislerin sıhhatini keşf yoluyla tesbit ettiklerini söylemişlerdir. 270 Nitekim İsmail Hakkı Bursevi,
“Ben gizli bir hazine idim…” hadisi üzerinde dururken bu hadisin rivayet açısından sabit olmasa bile keşfen
261
İbn Teymiyye, Mecmuatu’r-Resail: 5/154-226.
262
İbn Teymiyye, Der’ü te’aruzi’l-akl ve’n-nakl: 5/348.
263
İbn Teymiyye, Der’ü te’aruzi’l-akl ve’n-nakl: 5/350, 356-357; Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/316.
264
İbn Kayyim el-Cevziyye, Medaricu’s-Salikin: 3/260-241; Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/316.
265
266
Ahmet Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi: 3/348-349
267
Tehanevi, Keşşaf: 2/1254.
268
269
270
İbnu’l-Arabi, el-Futuhat: 1/292.
sahih olduğunu söylemiş271, Abdulaziz ed-Debbağ bir çok hadisin sahih olup olmadığına keşf ile hükmetmiş 272
Şah Veliyyullah Dihlevi ed-Dürrü’s-Semin’de, rüyada gördüğü Hz. Peygamber’den işittiği müjdeleyici
nitelikteki hadisleri rivayet etmiştir.
Mutasavvıfların bu görüşü hadis alimleri tarafından reddedilmiş, keşfe dayanılarak bir hadisin Rasul-i Ekrem’e
ait olup olmadığını tesbit etmenin mümkün olmadığı görüşü savunulmuştur.273
İLHAM
Sözlükte “içmek, birden yutmak” anlamındaki lehm (lehem) kökünden türemiş olan ilham kelimesi “yutturmak”
demektir. Terim olarak, “Allah’ın, doğrudan veya melek aracılığıyla iyilik telkin eden bilgileri insanın kalbine
ulaştırması” diye tanımlanabilir. Bilgi kaynaklarını kullanmadan insanın zihninde (kalbinde) aniden ortaya
çıkması ilhamın esasını teşkil eder. 274
Feyiz yoluyla kalbe ilka olunan mana. Akıl yürütme ve düşünmeye dayanmadan kalpte doğan bilgi. ilhamın
çeşitli tarifleri yapılmakla beraber ortak noktaları dikkate alındığında şöyle tarif edilebilir; herhangi bir istidlal
yoluna başvurmadan insanın ruhî melekeleri vasıtasıyla bir konu hakkında ilim sahibi olması. 275
Kur’an ve Sünnette İlham:
Sadece bir ayette geçen ilham kavramıyla Allah’ın insan benliğine hem manevi zaaflarını hem de güçlerini
yerleştirdiği belirtilir.276 Müfessirler, Hz. Musa’nın annesine yapılan vahyin doğrudan Allah tarafından kalbine
ulaştırılan ilham anlamına geldiğini genellikle kabul ederler. 277
Kur'an-ı Kerim'de Allahu Teâlâ'nın arıya vahyettiği anlatılmaktadır.278 Bu vahiyle kastedilen ilhamdır. Yine
Kur'an'da peygamber olmadığı bilinen şahıslara geldiği bildirilen vahiy ilham ile tefsir edilmiştir. Allah Hz.
Musa'nın annesine şöyle buyurmuştur:
"Çocuğu emzir, başına gelecekten korktuğun zaman, onu suya bırak, korkma, üzülme biz şüphesiz onu sana
döndüreceğiz ve peygamber yapacağız." (el-Kasas: 28/7).
Bu ayet-i kerimedeki vahyin ilham olduğu kabul edilirse, ilhamın uykuda ve uyanık iken geldiği söylenebilir.
Nitekim Allahu Teâlâ'nın Hz. İbrahim'e oğlunu kurban etmesini söylemesi uyku halindeki ilhama misaldir.279
İlham kavramı hadislerde de yer alır. Hz. Peygamber Husayn adındaki sahabiye öğrettiği duada “Allah’ım, bana
gerçeği bulma yeteneğini ilham et!” ifadesi mevcuttur.280 Yine Resul-i Ekrem, Allah’ın kendisine ilham ettiği
övgülerle O’na hamdettiğini açıklamış281 “Sizden önceki ümmetler içinde ilham verilen kimseler vardı. Eğer
ümmetimin arasında böylesi bulunuyorsa o Ömer’dir.” 282 demiştir. 283
Alimlerin Görüşüne Göre İlham:
Yusuf Şevki Yavuz, TDV İslam Ansiklopedisi: 22/98-99.
Dinde Delil Kaynağı Olup Olmaması Bakımından İlham:
Yusuf Şevki Yavuz, TDV İslam Ansiklopedisi: 22/99.
271
İsmail Hakkı Bursevi, Kenz-i Mahfi: 2.
272
Abdulaziz ed-Debbağ, El-İbriz: 54, 64.
273
Ali Vasfi Kurt, Endülüs’te Hadis ve İbn Arabi: 468-486; Misfir Gumrullah ed-Dümyeni, Mekayisu Nakdi Mutuni’s-Sünne: 237; Ahmed
Yıldırım, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları: 40-49; Abdullah Aydınlı, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadis: 89-92;
Süleyman Uludağ; TDV İslam Ansiklopedisi: 25/316-317.
274
275
Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/132.
276
Şems: 91/8.
277
278
en-Nahl: 16/68.
279
Ramazan Efendi, Haşiye ala Şerhi'l-Akâid, s. 63; Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/132.
280
Tirmizi, Deavat: 69.
281
Buhari, Tevhid: 36; Müslim, İman: 326-327.
282
Buhari, Fezailu Ashab’ın-Nebi: 6; Enbiya: 54; Müslim, Fezailu’s-Sahabe: 23.
283
İslâm akâidinde, ilim elde etme yolları arasında ilham kabul edilmemiştir. Kelâm âlimlerinin çoğu bu görüştedir.
Ancak bu meseleyi Taftazanî284 şöyle yorumlamıştır: İlham herkes için bilgi vasıtası değildir. Başkasına karşı
delil olarak kullanılmaya elverişli de değildir. Kişinin kendisi için ilham delil olabilir. Çünkü ilhamla ilim hasıl
olduğu konusunda şüphe yoktur. Bu hususla ilgili hadisler mevcuttur. Bir çok seleften bununla ilgili haberler
nakledilmiştir.285
Gazzalî, Razî ve Âmidî gibi bazı kelâmcılar nazar ve istidlal söz konusu olmaksızın ilhamla yakînî ve kat'î
bilgilerin elde edileceğini kabul ederler. Ancak ilham zannedilen şey vehim olabilir. Şeytan'ın vesvesesi olabilir.
Bunun için ilhamı vehim ve vesveseden ayırabilmek için onun dine uygunluğunu âyetlerle ve hadislerle kontrol
etmek gereklidir. Bu şekilde kabul edilen ilham bile dinler ve mezhepler konusundaki tartışmalarda ölçü
değildir.286
Sûfiler ilham'ı bir bilgi edinme yolu olarak kabul etmiştir.287
Diğer Dinlerde İlham:
Mustafa Sinanoğlu, TDV İslam Ansiklopedisi:: 22/100.
Yahudilikte İlham:
Mustafa Sinanoğlu, TDV İslam Ansiklopedisi:: 22/100-101.
Hristiyanlıkta İlham:
Mustafa Sinanoğlu, TDV İslam Ansiklopedisi:: 22/101.
Vahiy İle İlham Arasındaki Farklar:
Vahiy ile ilham arasındaki farklı yanlar şunlardır:

1) Vahiy yalnızca peygamberlere gelir.
2) İlhamda melek gözükmez.
3) Kendisine ilham gelen kişi bunu gizleyebilir. Hatta gizlemesi daha güzeldir. Peygamber vahyi gizleyemez,
4) Vahiyde kesinlik vardır. Peygamber vahyin, Allah'tan geldiğini kesin olarak bilir. İlham zannîdir.288
İlham İle Eş Anlamlı Kelimeler:
İham, Batı dünyasında mistisizm; Doğu dünyasında ve özellikle İslâm aleminde tasavvufun gerçeğe ulaşma
yollarından biri ve en önemlisi olan sezgi (hads-instuition) ile eş anlamlı kullanılmıştır.289
Yaygın olmamakla birlikte ilham yerine havâtır, hevâcis ve firaset tabirleri de kullanılmış, ayrıca bunlara az
çok farklı manalar yüklenmiştir. Hads, keşif, tecelli, vârid ilhama yakın anlamlar verilen diğer bazı
terimlerdir.290
İlham Hakkında Yazılan Eserler:
FİRASET
Süleyman Uludağ, TDV İslam Ansiklopedisi: 13/116-117.

Salim Öğüt, TDV İslam Ansiklopedisi: 13/117-118.
284
ö. 797/1395.
285
Taftazani, Şerhu'l-Akâid, terc. Süleyman Uludağ. s. 121.
286
bk. İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm, 1/59; Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/132-133.
287
Cürcânî, Ta'rifât, s. 35; Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/133.
288
Zerkânî, Menâhilu'l-İrfân, Kahire 1954, I, 64.
289
Cürcânî, Ta'rifât, s. 35; Şâmil İslam Ansiklopedisi: 3/133.
290
Düşüncede tutarlı olmak, bir şeyde düşünerek davranmak ve basiretli hareket etmek, bir şeyin gerçek mahiyetini
görebilmek. Bir kişi işlerin iç yüzünü görebildiği, önceden tahmin edip, düşünebilme kabiliyet ve maharetine
sahip olduğu müddetçe firasetli sayılır. 291
Kur’an ve Sünnette Firaset:
Bir müslüman kalbini kin, nefret, münafıklık, çekememezlik, düşmanlık... vb. her türlü kalb hastalıklarından
temizleyip, iman nuru ile takva muhabbetiyle doldurduğunda, aynaya akseden eşyanın sureti gibi bazı sırlar
adeta cilalanmış olarak kalbine akseder, "başkalarının gönüllerindeki saklı olan şeyleri de keşfedebilir ki, işte bu
gerçek "firasettir". Nitekim Hz. Peygamber "Müminin firasetinden sakınınız; zira o Allah Teâlâ'nın nuru ile
bakar"292 buyurmuştur.293
Firaset kabiliyetinin iman nuru ile yakından alakalı olduğunu destekleyen şu ayeti burada hatırlatmak gerekir.
"Ey iman edenler! Şayet Allah'dan ittika ederseniz, o size fürkân (hem zahir, hem batında hak olanı olmayandan,
iyiyi kötüden, temizi habisten ayırt edici bir marifet ve nur) verir" (el-Enfâl: 8/29)294
Yukarıda sözü edilen hadiste iki ayrı yorum yapılmıştır: Birincisi, hadisin zâhirinin delalet ettiği anlamdır ki,
bunu Allah Teâlâ, evliyasının kalbine koyar da, onlar da bunun sayesinde kerâmet, isabetli zan ve hades
(başkalarının bilmediği şeyleri bilebilme yeteneği) çeşitleri ile insanlardan bazısının durumlarını bilirler. İkinci
görüşe göre ise; hadiste sözü edilen firaset, delillerle, tecrübelerle, yaratılış ve ahlâkla öğrenilen bir tür
(maharettir) ki, bazıları insanların bâtın hallerini bu maharetleri sayesinde bilebilirler.295
Bu tecrûbî ve rasyonel izahın da hadislerde izahını bulmak mümkündür. Zira Hz. Peygamber mümini akıllı, zeki
ve ince görüşlü olarak tavsif etmekle296, iman ve takva sayesinde elde ettiği firâseti sayesinde her türlü hile, tuzak
ve entrikaya da düşmemesi gerektiğini de şu hadisleri ile işaret etmişlerdir:
"Mümin bir kovuktan iki defa ısırılmaz.”297
291
Talat Sakallı, Şamil İslam Ansiklopedisi: 2/193.
292
Suyûtî, el-Câmiu's-Sağır: 1/24.
293
Gazzalî, İhyau Ulumi'd-Din tıc. Ahmet Serdaroğlu, İstanbul 1973, II. 726.
294
Elmalılı Hamdı Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, IV. 2392.
295
İbnü'l-Esir, en-Nihâye, Beyrut (t.y), III. 428.
296
Suyûtî, a.g.e., Şam (t) II. 571.
297
Buhâri, Edeb: 83; Müslim, Zühd: 63; Ebû Davud, Edeb: 29; İbn Mace, Fiten: 13; Darimi, Rikak: 65; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 2/115;
Talat Sakallı, Şamil İslam Ansiklopedisi: 2/193.

Harikulade

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Harikulade

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HÂRİKULÂDE..........................................................................................................................

Sözlük ve Terim Anlamı:

Kelamcılara Göre Harikulade:

Tabiat Kanunları ve Harikulade:

Adnan Aslan, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/183-185.

Ali Köse, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/185-186.

Ali Köse, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/186-187.

Ali Köse, TDV İslam Ansiklopedisi: 16/188.

Sözlük ve Terim Anlamı:

Peygamberlere Verilen Mu’cizenin İki Yönü:

Peygamberin şahsında gösterilen mu’cizenin iki yönü bulunmaktadır:

Mucizenin Sıhhat Şartları:

Mu'cize sahih ve kabule şayan olması için, bazı şartları gerektirir.

Mu'cizenin Peygamberliğe Delaleti:

Mucizeye İnanmanın Hükmü:

Mucizeler ile Harikalar Arasındaki Fark:

En önemli farklar şunlardır:

Kur’an’da Zikredilen Nebi ve Rasullerin Mucizeleri:

Meryeme mabedde iken yiyecek ikram edilmesi:

Hz. Muhammed’in Mucizeleri:

a) Telifinin Güzelliği ve Kelimelerinin Ahenk ve İntizamı:

b) İbare ve Üslubunun Üstünlüğü:

c) Kur’an’ın Geleceğe Ait Verdiği Haberler:

d) Kur’an’ın Geçmişe Dair Verdiği Haberler:

e) Kur’an’ın Meydan Okuması:

f) Kur’an’ın Kalplere Korku Salması:

g) Kıyamete Kadar Değişmeden Kalması:

h) Kur’an’ı Okuyan Usanmaz, Dinleyen Bıkmaz:

4) Peygamber’in Parmaklarından Su Akıtması ve Dokunması ve O’nun Bereketi İle Çoğalması:

5) Peygamber’in Dokunması, Duası ve Bereketi İle Suyun Fışkırıp Akması:

6) Peygamber’in Dua ve Bereketi İle Yemeğin Çoğalması:

7) Ağacın Konuşması ve Çağırdığında Gelmesi:

8) Odun Kütüğünün İnlemesi:

9) Diğer Cansızların Konuşması:

10) Çeşitli Hayvanlar Hakkındaki Mucizeler:

11) Ölüleri Diriltmesi ve Onlarla Konuşması:

13) Peygamber’in Duasının Kabul Olması:

14) Peygamber’in Dokunduğu Şeyleri Bereketlendirmesi ve Başka Bir Maddeye Dönüştürmesi:

15) Gaibten ve Gelecekten Haberdar Olması:

16) Allah Teala’nın, O’nu Koruması:

17) Ümmi Olduğu Halde Din ve Dünya İlimlerini Bilmesi:

19) Peygamberliğinin İşaretleri:

20) Doğumu Sırasında Görülen Mucizeler:

Sözlük ve Terim Anlamı:

Mutezilenin İrhasatla İlgili Görüşü ve Tenkidi:

Sözlük ve Terim Anlamı:

Genel Olarak Keramet:

Ehl-i Kitab’a Göre Keramet:

Kur’an ve Sünnet Işığında Keramet’in İsbatı:

Keramet ve Gaybı Bilme Meselesi:

Kerâmet İle Mucize Arasındaki Farklar:

İlk Üç Nesilde Keramet:

Kerameti İstismar Edenler:

Velayetnâme ve Menakib Kitaplarına İlgi Duyanlar ve Karçı Çıkanlar:

Kelami Açıdan Keramet:

Kerameti Kabul Edenler:

Kerameti Kabul Etmeyenler:

Kerameti Kabul Edenlerin Etmeyenlere Cevabı:

Kerameti Kabul Etmeyenlerin Edenlere Cevabı:

Kerametle İlgili Eserler:

Sözlük ve Terim Anlamı:

Maunet, lügatte yardım manasına gelen “avn” kökünden türemektedir.189

Sözlük ve Terim Anlamı: