BILGI - 37-
diyalektik bir birlik olu§tururlar. Bi-
eim ve ieerik denince, diyalektik
maddeci ·aeldan, her e§yanm, her
siirecin ve her fenomenin, kar§iliklJ
ili§ki ve diyalektik bir etkile§im ha-
linde bulunan iki yam anla§llir. E§-
yanm dl§ bieimi altmda, 0 e§ya-
mn ieerigini olu§turan bir eok siiree
gereeklesir. Bieim kavranu, yalmz-
ca e§yalarm dl§ goriinii§ii, geomet-
rik eizgileri anlamma gelmez; ter-
sine, bieim denince, oncelikle, e§-
yanm ie siireeJ.erinin gerek kendi
aralarmda gerekse dl§ ko§ullarm et-
kisiyle meydana getirdikleri etkile-
§imin belirledigi bir orgiitlenme tar-
Zl anla§llir. Demek ki bieim, oziin
kar§lsmda, ondan kopuk, aynk ola-
rak yer almaz ve herhangi bir iee-
rikle de «doldurulamaz», tersine, as-
hilda ieerik tarafilldan belirlenir.
ieerik ve bieim, kendi diyalektik
birlikleri ieinde kar§l-olu§lar mey-
dana getirirler. Bu birlik ieinde, iee-
rik, belirleyici, hareketli olan ogedir.
Buna kar§lhk bieim, goreceli bir du-
raganlik ieinde bulunur, ieerikten
daha dayamkh, daba uzun omiir-
liidiir. Bu nedenle geli§im, hJZ1a de-
gi§en ve geli§en ieerik ile, nispeten
duragan ve gee degi§en bieim ara-
silldaki eeli§kinin, gelip belli bir nok-
tada sivrilmesine yol aear, ieerigiy-
Ie eeli§en, ona uymayan eski bieim
parealamr, yeni ieerik kendine ye-
ni bir bieim yaratJr, onunla uyum
icinde yeni celi§kilere uzamr.
Demek ki, ieerigin geli§mesi kar-
§1Smda, bieim yalmzca degi§mekle
ve geli§mekle kalmaz, bunun yanlSl-
ra ieerik ile bieim arasilldaki birlik
de geli§ir.
Dii§iince Bicimi derken, bilimsel
kavramlar, onermeler ve leoriler an-
~ihr. I
BILGI~ bkz. agrenme ve bUg!
BILGI TEORISI
BllGI TEORISI: [Aim. Erkenntnisteorle]
IFr. theorle de 18 connaissancel [Ing.
theory of knowledge] [as.t. marltet naZ8-
rjyeslJ
-+ Bilgi'nin ve 6grenme siirecinin
oziinii, yaplslm ve yasalanm kendi-
ne konu edinen ogreti... Yeni felse-
fede (Locke'tan bu yana) genel ola-
rak ba§ll ba§llla bir konudur ve nis-
beten smITh bir e§ya alanlllill nisbe-
ten bagJrnslz bir disiplinidir. Bu di-
siplin, genel olarak §u sorunlan kap·
sar: 0grenme siirecinin i1keleri ve
bu siireeteki itici giieler; ogrenme-
nin amaCI ve hedefi; ogrenme faa-
liyetinin 6zli, yaplsl ve insanlarm
ttim toplumsal faaliyet sistemleri
ieindeki yeri; ogrenme nesnesi (hak-
kmda bilgi edinilen nesne) ile ogre-
nen (bilgi edinen) ozne arasilldaki
ili§ki; bilgi ile nesnel ger,ek ara-
silldaki bag; bilgi ile hakikat. nesnel
gerCek i1e onun zihindeki imgesi
arasilldaki ili§ki; ogrenmenin usiU
ve y6ntemleri; 6grenme slirecinin ve
bilgi'nin geli§iminin genel yasalan
v.b. bu sorunlarlll ele ahm§l, kav-
ranmasl, onlara verilen yamtlar ve
onlarm yorumlam§larl, daima fel-
sef! bir diinya gorii§iiniin tavrilla ve
anlaY1§llla bagh olarak, bu gorii§ler-
le UYIJrn ieinde gercekle§ir.
Bilgi teorisi kavraml, ilk kez Kant
felsefesiyle birli'kte yeni eagda or-
taya Clkligl halde, bilgi teorisine
ili§kin dii§iince ve ara§tITmalar, fel-
sefenin dogu§undan beri goriiliir. Da-
ha ilk eag Yunan felsefesinden ba§-
layarak, bilgi teorisinin iki ana eiz-
gisi birbirinden ayrlhp geli§mi§ler-
dir. Bunlar Demokritos'un temsil et-
tigi maddeci eizgi ile Platon'un tem-
sil ettigi idealist eizgidir. idealist
ve maddeci bilgi teorisi anlaY1§lan-
nm miicadelesi, giiniimiize degin
uzanan bilgi teorisi gorii§lerinin
iinemli bir itiei giiciinii olu§turur.
Cocuksu, spekiilatif ~ imge teorisi'
BILGI TEORISI -38- BILGI TEORISI

ni, ilk kez ortaya atan Demokritos bilimlerinin sonu91arma dayanm1'l-

olmu~ bOylece, Ingiliz ve FranslZ lardrr. Locke, her bilginin kiikeninin
maddecilerinin ve Feuerbach'm fel- deneysel karakterli oldugunu siiyle-
sefesinden gegerek, diyalektik mad- yen ~ Ampirizm'i kurarak, ihsa-
decilige kadar uzanan bir geli'lime nm anlama yetisinin (anhk'mm) do-
yol a9ml'ltIr. Platon ise, idealar iig- gU'ltan fikirlerle donatIlml'l oldugu-
retisiyle ve insan bilgisinin, salt bir nu ve diger bilgilerin tiimiinii bun-
ruhun, bedene girmeden iinceki var- lardan tiirettigini varsayan idealist
olu~u slrasmda seyrettigi, tIpkl ken- giirii'llerin kaqlSll1'a 9Ikml~tlr. Bilgi-
disi gibi rubsal olan idealarI anSI- lerin tiimiinii boylece srrf dii'liince-
masmdan ba'lka bir 'ley olmadlgml nin kendisinden 9,karmaya 9ah'lan
ileri siiren giirii'liiyle, nesnel-idea- ~ Rasyonalizm'in onde gelen tem-
list bUgi teorisinin temel tipini or- silcileri ise Descartes ve daha es-
taya koymu'l, bu giirii~ giiniimiize nek .bit gorii'l savunan Leibniz'dir.
degin idealist felsefe i9inde degi'lik Bu gorii'ller matematige de yonelmi'l-
bi9imlerde kaQilmlza 9Ikml'ltrr. Bil- ler ve matematigin i9indeki teorik
gi teorisinin daha sonraki geli'limin- bilgilerin dogu~tan geldigini ileri sii-
de Aristo (Aristoteles) iinemli bir rol rerek" belirli baZI yanlarI mutlak-
oynam1'ltrr; iizellikle duyum \Ie dii- la'ltrrm1'llardir.
'liince, gel'\el ile tek, ve dii'liincenin Maddeci ampirizm ile idealist ras-
bi9imi ile kategorileri arasmdaki yonalizm arasmdaki siirtii'lme, yeni
ili'lkilere ili'lkin giirii~leri, bilgi teo- bilgi teorisinin geli'liminde iinemli bir
risinin iinemli giirii'llerindendir. a'lama olu'lturmu~tur. Her ikL yan
Orta 9ag felsefesi olan Skolastik, da, goreceli dogrular saptadlklarI
ger9i Aristo ve Platon'un gelenegini i9in, bu geki'lmenin gegerli bir so-
siirdiirerek, bilgi teorisi sorunlarma nuca varmaSI beklenemezdi. Kant
geni'l iil9iide yer vermi'l, iizellikle maddecilik i1eidealizmin, ampirizm
genel ile tek'in ili'lkisiyle (tiimellik ile rasyonalizm'in kar~lthgml '1>;'1-
tartl'lmaslyla) ugra'lml'ltrr, ama bu bilmek i9in, kendi bilgi teorisinde
9abalarm temelinde yatan itici gii9, salt deneysel veriler'in ve anlama
bilimsel iigrenme ihtiyacmm sorun- faaliyetinin ogrenme siirecindeki
larIna degil de, katolik inan9 dog- paylm saptamaYI denedi; Kant'm
malarmm felsefi yiinden teme!len- bOylece ortaya koydugu kritisizm
dirilmesine yiinelik oldugu i9in, bu anlaYI~I, ger9i idealist rasyonalizm'
alanda 90k az bir ilerleme kaydedi- in 90k daha yiiksek bir bi9imiydi ve
lebilmi~tir. eski ampirizmi de, rasyonalizmi de
Neden soura, kapitalist iiretim bi- bir anlamda a'lml'ltIr, ama ikisi ara-
9iminin ortaya 91kmaslyla birlikte smdaki kar'lltllgl ortada,n kaldrra-
doga bilimlerinde kaydedilen biiyiik maml'ltrr. Kant'm, anlama faaliye-
geli'lmenin sonucu, bilgi teorisi ko- tinin aktifligine ve ogrenme faali-
nusundaki ara'ltlrmalar da iinemli yeti i9indeki yaratIcl roWne ili>;kin
iil9iide h,Z kaZanml'ltrr. ingiliz mad- .gorii>;lere varIp, bunlarI derlemesi,
decileri Bacon, Hobbes ve Locke, bUgi teorisinin geIl>;imi a9lsmdan
Demokritos'un maddeci dii'liinceleri- biiyiik onem ta>;lyordu. Kant, aym
ni siirdiirmii'ller ve geli'ltirmi'llerdir. zamanda ~ kendinde §ey iigreti-
,FranslZ maildecileri Holbach, Hel- siyle modern ~ bilinemezcilik'in de
veNus, Diderot v.b. de aym gelene- kurucusu olmu'ltur.
gi siirdiiriirlerken, pratige ve doga Bilgi teorisindeki idealist 9izginin
BILGI TEORIS) -39-
en son ve en yiiksek 'noktasl Hegel
felsefesinde ortaya C;lkml~tIr. He-
gel, nesnel diinyamn tUm geli~imi­
ni, SITf «!I1utlak ide'nin» basamak
basamak geli~mesi, ve aym geli~im
sITasmda kendikendini tammaSI sa-
yarak, ogrenmeyi, diyalektik ~ekil­
de basamaktan basamaga Slc;rama-
larla ilerleyen, tarihsel olarak geli-
~en ve nibayet felsefe ic;lnde kendi
sonuna ula~an bir' siirec; olarak ta-
mmlaml~tIT. Hegel'de bilgi, ide'nln
biitiin geli~imlni kapsayan siirecln
ic;lnde yer almlstIT; bu nedenle He-
gel'In bilgi teorisi gorii~leri, mutlak
Ide'nln geli~im yollarmm aC;lklan-
maslyla e~ anlamhdIT. Bu yiizden,
Hegel felsefeslnde, genel felsefi teo-
ri ile diyalektik, mantIk ile bilgi
teorisi bir tutulmu~, ozde~le~tiril­
mi~tir. Bu, ba~-a~agl duran, idealist
diyalektik ic;inde Hegel, ogrenme sii-
recinln diyalektik geli~iminin onemli
ozellik ve ugraklarml gostermi~, pra-
tigin bilgi teorisine girmesini sagli-
yan ilk adllnlardan birini atm1'l, ve
Kant'm billnemezciligini kokiinden
ele~tirmi~tir .
Bilgi teorisi konusunda Marks-on-
cesi maddeci gorii~ler, Feuerbach'ta
en iist diizeye ula~IT. Feuerbach, di-
ne ve Hegel idealizmine kar~1 siir-
diirdiigii ele~tirici tavrm sonunda,
bilgi teorisi konusunda onemli go-
rii~lere varml~, ve MarksC;1 bilgi teo-
risinln kurulu~unu saglayan onemli
teorik anlaYI~lar ortaya atml~tIr.
Feuerbach, maddeci imge teorisinin
onemli noktalarmda derln dii~iince­
lere varml~, eski ampirizm'ln tek
yanhhgml geni~ 6lc;iide a~ml~, ve
Insamn ogreDme becerislnln ve yete-
Deginin toplumsal bir iiriin ve ogren-
menin toplumsal bir siirec; oldugu
gorii~iine belli bir olc;iide yak1a~~­
tIT.
Marks-oncesi bilgi teorislnln geli-
~imi boyunca, Insamn ogremne sii-
BILGI TEORiS)
recine ili~kln zengin bilgiler toplan-
ml~, ancak ogrenmenin ve bilglnln
ac;Ik.lanmasmda ye.terli, geni~ kap-
samh ve tutarh bilimsel bir gorii~
ortaya konamaml~tIr. Marks-onces!
bilgi teorisinln genel yetersizlikl"ri
~unlardI: Ogrenme siireclnin toplum-
sal karakterlni kapsarmyor, tersi-
ne bu siireci, genellikle 'toplumsal
ve maddi ili~kilerlnden yahtrlml~ bi-
reyln kafasl ic;inde, zamandan -ta-
ribten- soyutlanml~ bir siirec; ola-
rak goriiyordu; toplumsal pratigln
temellendirici roliinii gozden kaC;ITm-
ca da, ogrenme faaJiyetinln aktif ve
yaratlcI karakterini dikkate alma-
dan, bilgiyi, nesnel diinyamn pasif
bir imgesi saYlyordu; geni~ olc;iide
diyalektik olmama ozelligine sahip-
ti; bilgi'nln goreceli, bagmtrll, ta-
rible -zamanla- ko~ullanml~ ka-
rakterini anlayamadlgl ic;in, genel
ile tek'in, duyum-verileri' ile teorik
dii~iincenin c;eli~ik, ili~kisini de kav-
ramaktan uzaktl.
idealist bilgi teorisinin sozciileri,
diinya gorii~iine ili~kin temel ta Vll'-
lannm yanh~ olmasl yiiziinden, og-
renme siirec;lerinin bilimsel olarak
temellendirilmesini ba~aramadrlar;
c;ok kez, yalmzca dii~iince alanmda
takIhp kaldrlar; dii~iince ile varlrgl,
ogrenme ile diinyamn nesnel geli~i­
mini ozde~le~tirdiler; ogrenmeyi, oz-
ne tarafmdan nesnelerln yaratrlmasl
gibi bir ~ey saydllar, ya da insanm
anlama faaliyetinin. kendi yasala-
rml nesnel diinyaya lli~andan dikte
ettigini dii~iindiiler.
Burjuva felsefesi,,19. yiizyrhn son
doneminde, bilgi teorisi sorunlarlyla
gittikc;e daha c;ok ilgilenmeye ba~­
lalli. Bu geli~imin, bilgi teorislne
dayanan topJumsal kok1eri vardl; bu
kokler biryandan burjuvazi ile pro-
letarya arasmdaki Slmf miicadele-
sinin klZl~masma ve, i~C;i slmfmm
maddeci diinya gorii~iine kar~l bur-
BILGI lEORISI -40-
juvazinin siirdiirdii~ii miicadelenin,
ideolojik ihtiya91armm artmasma,
ote yandan, ozellikle fizik alanmda
yiizyllm ba~mda ortaya 9Ikan dev-
rimci donii~iimiin ortaya koydu~u
bilgi teorisi sorunlarma ba~hy(l1_
Ozellikle ..... yeni-kdnt,'ltk ve ..... ye-
ni-pozitivizm alrnnlarl, hemen he-
rnen yalmzca bilgi teorisi sQrunla-
nyla u~ra~tilar_'Ca~cla~ bll'juva fel-
sefesi, 90~unlukla Berkeley, Hume
ve Kant'm oznel idealist bilgi teorisi
gorii~lerine ba~h kalarak, ama agIT-
hk noktasml da dil'in incelenmesi-
ne, bilgi'nin ampirik a91klanmasma
ve matematiksel yaplsmm belirlen-
mesine -Analitik felsefe- kaydITa-
rak, idealist gelenegi bali'! siirdiir-
mektedir.
O~renme faaliyetinin bilimsel bir
anlaYI~la kavranmasl, ilk kez Marks
ve Engels tarafmdan ortaya konan,
nitelikge yeni", ..... diyalektik ve ta-
rmsel maddecilik temeli iizerinde
miimkiin olmu~tll'_ Daha sonra Le-
nin tarafmdan t ,msil edilip, daha
da geli~tirilen Marks91 bilgi teorisi,
kendinden onceki felsefi dii~iincenin
ele~tirici bir. tutumla ele ahnmasm-
dan ve hem tek tel< bilimlerin so-
nu~larmm, hem de toplumsal prati-
gin, felsefi analizle degerlendirilme-
sinden kaynaklanlT; Marks91 bilgi
teorisi bilgi tarihini, oze1likle tek tek
bilimlerin tarihini, insanhgm fikir-
sel geli~me tarihini, modern noro-
psikolojinin ve duyumlar psikoloji-
sinin geli~imini, psikoloji, dilbilimi
ve sibernetigin bulgularml genelle~­
tirir_ .
Tiim bu ve benzeri malzemenin,
diyalektik ve tarihsel mirddeciligin
felsef! anlaYI~lyla incelenmesi so-
nunda, 5grenme siirecinin 5zliniin ve
yasalarmm,. bilgi teorisi yardlffiIyla
anla~ilmasl miimkiin oill'; elde edi-
len gorii~ler, felsef! diizeyde diya
lektik maddeci diinya gorii~iiniin oge-
BILGI lEORISl
leri olarak derlenir; ayrlCa bilgi te<>-
risi, felsef! bilgi teorisi olarak, og-
renme siirecinin ge~itli yanlarllli
ara~tITan saYIslz ozel bilim kollarm-
dan da ayrilIT. Bilgi teorisi, gore-
celi baj(lmslZ bir disiplin olarak,
Marks91-Leninci felsefenin biitiin sis-
temi i9inde organik bir P1U"9adIT;
bu felsefenin diger par9aJarmdan
koparilamaz. Bilimsel sosyalist diin-
ya gorii~iiniin geni~ kapsamh felse-
f! teorisi i9inde yer alIT ve aym za-
manda bu felsef! teoriye dayanIT;
bu nedenle de on-ko~ulludur. Marks-
91-Leninci bilgi teorisi, oze1likle do-
ganm, toplumun ve ogrenme faali-
yetinin genel hareket ve geli~im ya-
salarmm ogretisi olan ..... diyalektik'
Ie ayrilmaz bir birlik olu~turur.
Marks91 diyalektik, bilgi'nin genel
geli~im yasalarlm, ogrenme'nin ge-
nel yontemini ve genel kategorik bil-
gi ara91arml igerdigi i9in, aym za-
manda bilgi teorisini de igerir. De-
mek ki, diyalektik maddecilikte bil-
gi teorisi ile diyalekti~in birligi, He-
gel'den farkh olarak, hem ozde~li~i
hem de ba~kahg( igerir. Ba~kahk
demek, bilgi'nin nesnel gergekle oz-
de~ ohnaylp, yalnlZca onun bir yan-
SISI olmasI demektir. Diyalektik ve
tarihsel maddecilige dayanilarak, di-
yalektigin ..... imgeteorisi'yle birle~­
tirilmesi, eski maddeci bilgi teorisi-
nin yetersizliklerinin a~ilmasml sag-
laml~tIT. Ozellikle bu birle~me, nes-
nel gergegin teorik olarak ogrenil-
mesinde. insan bilgi'sinin toplumsal
ve tarihsel olarak geli~en bir siire9
~eklinde anla~ilmasml saglar. Bu sii-
re9, toplumsa1la~ml~ insanm maddi
pratik'inin temeli iistiinde gergekle-
~ir ve geli~im yasalarmm nisbeten
ashna uygun birer yanslsl olarak,
nesnel gergegin gitgide daha geni~
alanlarmm bilimde ve insan bilin-
cinde gittikge daha derinden ogre-
nilmesine imkAn verir_
BILGI TEORIS) -41-
Bu noktadan hareket eden Marks-
~I-Leninci bilgi teorisi, ogrenmenin
yalmzca toplumsal karakterini a~Ik­
lamak!a kaJrnarm§, aym zamanda,
ogrenmenin tUmiiyle toplumsal ag-
renme siireci §eklinde geli§tigini ve
bu siire~ i~inde sonsuz saYldaki tek
tek iiiJrenme siire,leri'nin bir biitii-
niin part;alarl olarak yer aldiglm
gostermi§; insanlarm toplumsal pra-
tiginin, hem bilgi'nin belirleyici te-
meli, en onemli itici giicii ve son
amaCl, hem de bilgi'nin dogrulugu-
nun en yiiksek, biricik Olt;iitii oldu-
goou kamtlaml§hr.
ate yandan, ogrenme faaEyetinin
al,tif, yarahcl karakterini ve belirli
bir anda tarib tarafmdan belirlenen
insan faaliyetlerinin tiimii it;indeki
yerini at;lklayabilmi§, bilgi'nin, kar-
ma§Ik, t;eli§kili ili§kisini, nesnel ger-
~egin, ampirik ve teorik bilgi bit;i-
minde yansltllmaslyla, (imge ile)
nesnel gert;egin kendisi arasmdaki
karma§lk, t;eli§kili iJi§kiyi belirleye-
bilmi§ ve bu bilgi'nin, belirli bir ta-
rib kesimindeki durumunun, yalmzca
toplumsal pratigin ve tUm toplumsa!
ya§am .siirecinin bir iiriinii olmak-
la kaJrnaYlP, aym zamanda nasll
bunlarm on ko§ulu oldugunu ve boy-
Ielikie doga ve toplumun bilint;li ola-
rak degi§tirilip egemenlik altma
ahmnasma nasll hizmet ettigini de
giistermi§tir.
Ogrenmenin, diyaiektik ve tarih-
sel maddeci gorii§ at;lsmdan at;lk·
lanmasl, aYIU zamanda tek tek og-
renme siiret;lerinin yaplsml ve ge-
liJ;me yasalarml daha derinden ara§-
hrmarntza ve en ba§ta da dUYllffisal
De rasyonel, ampirik ile teorik, ge-
nel ile tek; oz ile goriinii§, yansillla
lie in§a, dil ile dii§iinme, imge ile
nesnel gert;ek v.b. ili§kilerini it;eren
karma§lk sorunlar arasmdaki diya-
lektik ili§kiyi dogru ve koklii kav-
ramaya olanak verir. '.
BILIM
Ogrenme siirecllllll ve bilgi'nin,
diinya gorii§ii ve felsefe alanma gi-
ren yanlarml inceleyerek, bunlara
diyalektik maddeci at;ldan yakla§an
Markst;l-Leninci bilgi teorisi, biitiin
biJim adamlarma saglam birlik it;in-
de bir bilgi teorisi temeli sag!ar ve
bilgiyle ilgili faaliyetlerinde idea-
lizme ve bilinemezeilige kaymalafl-
m onleyecek bir yonelim sunar.
BILIM: [Aim. Wissenschaf.tJ [Fr., Ing.
science! [es.t. 111m]
insanlarm teorik faaliyetlerinin en
yiiksek bit;imi ve bu faaliyetlerin,
sistemle§tirilmi§ bilgiler bit;irninde-
ki sonueu... Bu, bilgiler sistemi, top-
lumsal pratik zemini iizerinde ve
toplumsal ogrenme siireci it;in!le olu-
§ur; doga'nm, toplumun ve. dii§iin-
eenin yasalarma ili§kin bilgileri,
kavramlar, onermeler, teoriler ara-
clhglyla saptar ve -toplumun iire-
tim giicii durumuna giren bu sistem-
Ii bilgi (bilim)- sosyal i"levi bakl-
mmdan, toplumsal siiret;lerin yon-
lendirilmesine dayanak olarak, do-
gal ve toplumsal diinyamn gitgide
daha derinden ogrenilmesine ve ege-
menlik altma' almmasma olanak ve-
rir.
Bilim, insanlarm toplumsal faali-
yetlerinin bir bit;imi olarak, hem sos-
yal bir kurumdur, hem de nesnel
gert;egin ogrenilmesini saglayan sis-
tern olarak, toplumun maddi ya§am
siireei it;ine girer; geli§imi ve kulla-
mll§ bit;imi, meveut sosyo-ekonomik
kurulu§un iiretim giit;lerince ve iire-
tim ili§kilerinee belirlenir ve onla-
rm damgasml ta§IT. Bu anlamda bir
sosyalist, bir de kapitalist biJim var- .
dIT. Ayrl ogeler olarak, kar§lt top-
lum sistemlerine girdikleri it;in, bir-
birlerinden ozee ayrllITlar. Ne var
ki, bu fark, belirli inceleme alanla-
rmm ozelliklerinin, yapuarmm ve
yasaiarmm nisbeten ashna uygun