.

$ eke

MANTI GI~; MaYlS

'._ 0 .:
)htilali

iHTiLALiN
• :. fI

S it r e y )' a A y d e m i r

~EVKET SDREYYAAYDEM1R

iHTiLALiN MANTIGI
7. Basim

Remzi Kitabevi

ONSOZ
Bu kitabm adr, lhtiltiUn Mantill'd,r. Bu kitapta ihtilalin Mantlgl, 27 Mayis ihtilalinin problemleri ile islenmeye ~ah~llml~tlr. yiinkii 27 Mayis ihtilali, Tiirkiye Cumhuriyetinin yakm tarihinde, ihtiIaI kavrarruru yansitan, ilginc bir olaydrr, '
Bu kltap, ihtilal denilen olaylann, ne ovgiisii, ne yergisidir. Bu ki-, tapta ihtilal, biitiin bicimlerde yet alan, sosyal olaylar olarak, objektif ve bilimsel acidan incelenmektedir, Ulkernizde 27 Mayis ihtiUtIi de, bu tiir olaylardan biridir. bit sosyal olay olunca, demek ki bir macera, bit avan0 halde bu kitap, inceleme ve arasumalarmda, baska hi~ bir ~ey s6yleyemese de, yalmz bu ger~egi belirtebilse, samyorum ki, gene de faydah saytlabilir, <;ilnkU ulkemizde, hele son yillarda, gelisiguzel ruh egilimleri, her Wrlii Sosyal Manuk ve Determinizmden uzak, bit genclik macerast haline gelmistlr. Bu manzarayi gosteren, ama evvela genclige, hatta hayat pahasrna mal olan bu toplum disi atihslann, ihtiliifilt Mantlgl'nda biraz aciklanmasr bulunacakttr, ihtilal,

tiir degtldir.

i I JTiLALiN

MANl'lGJ

!~<ovkcl Sorq'YJ Ayucnnr

() Ikmzi

KilJh~>vi, 1999

r~HN975-14-OJS5-2

Sunu da kaydedelim: Bu eser, bir amatoriin, bir yazl heveslisinin, kisisel gorii~ ve hiikiimlere kendini verisi degildirv.Bu kitapta, memleketimizde cereyan etmis olup, cesitli mahkemelerde cesitli sahneler yaratan olaylarm akrsma kanlrms gene insanlan hot gormek, onlarr, her esen tuzgara kapilrms yapraklar gibi goren bit hafiflik de yoktur. Tersine olarak, sayilan ihmal edilemeyecek alan. bir ktsrm hayatlanm, bir krsmt da hayat boyunca veya uzun siireler i~in hiirriyetlerini kaybeden Tiirk cocuklanmn acrsiru, yalmz bir vatandas olarak da degil, bir Saba olarak da ruhunda hisseden bit Yazar'm duygululugu vardir, Bir Yazar ki, bu genclerin yaslanndayken aym agrilardan gecmistit. Gene onlar gibi, Olaganustu Mahkemelerde, Olaganiistii Hiikiim-Jere rnahkum olmustur. Bir defasmda da Agtrceza Mahkemesinde Cumhuriyet Savcrsr, onun it;in en agu cezayi istemistir, Fazla olarak da 0, Caglmlzm en geni~ ve en kanh ihtilllinin geytigi topraklarda, hem bu ihtilalin ruzgarlart He savrulmustur, Hem bu ihtilalin Oncillerini ve Sozculerini gormus, dinlemistir. Onlarm Parti saflarmda, aktif olarak yer almrs, sonra da, bu yeni hareketin, Fikir,

YElliNCi

[lASI

:\ol: 20'00

Silllg<' Yaytncrhk ve DagllJlll A.~. larafmdan ha.'J!mJ~ ve ya}'mJanllll~llr,

tHTtLAL1N MANTlOl ~ah~·

(1). _'

IHTlLALtN

MiJrrIOI

Teori, Felsefe ve Dunya Gorii~tinti bilimsel olarak kavrarnaya

misnr

OYle bir dtinyaYI telakki tarzt ki, onun diyalektik ve tarihi rnateryalizrni, onun icin, biitiin eylemlerin dismda, bugiin de biIimsel bir Felsefi sistemdir. Bir, tarihi izah metodudur. Bu sistem onu, aktif yrlIarmda, mahkemelere, mahkumiyetlere sevk etmistir. Ama teorik bir £ormasyonun iyi ve determinist kavrayisr, yani ihtiJdlin Mantlgl ile, his: bir zaman, son ytllardaki genclik hareketlerinde sahidi oldugurnuz, Mantik, Teorik, Fikir ve Toplum dl~l hareketlere yonelmemistir. Kaldi ki bu tilr atrltslann, ne Reformist Sosyalizmin Evrimsel Tarihinde, ne Ihtilalci Sosyalizmin Demokratik Gelisrne C;a~mda, ornegi yoktur. Anarsizme geIince? XIX. ytizyrlrn ikinci yansi ile XX. yuzydm baslangic yillannda, Rusya ile, daha ziyade ispanya yanmadasi ve Latin iilkelerinde nice verimsiz anhslarr gorulen ve tarihte, hie; bir olumlu iz ve yanki birakmayan Anarsik crkislann ise bilimseI ustaIan ve onlarm teorileri, giinumuzden en az 100 yrl geride kalnusnr. Son yillarda, bazi Avrupa memleketlerinde ve genclik arasmda dalgalanmalan gorulen, sonra da silinip giden Universite ve sokak gosterileri ile, memleketimizde patlayan genclik hareketlerinin ise, ne nedenleri, ne jeopolitik sartlan arasmda bir benzerlik yoktur.

27 MA YIS iHTiLALl
B~ kitabm adl,lhtiIalin ~antlgl ve 27 MaYls ihtiIaWdir demistik. Ama bIZ, 27 Mayis konusunu Ikinci Adam adh cserimizin iic;iincii cildi ile ~eI?-deres'in Drarm adli eserimizde de ele alrmstik, Onun icin bu eserimizle onlar arasinda bazi bagintilar ve tekrar'lar olacak ama bunlar cesitli acrlardan, birbirlerini tamarnlayacaklardrr, Bu aylklaYlcl ve ta: mamlayrci durumu, burada belirtmeliyiz. Sonra 27 Mayrsm, ihtilale hazirlanma, orgtitlenme ve karar safhalan zayifti. Teskilat baknmndan bassiz gortlniir. Belirli ve merkezl b!r ~ylem ve. karar mercii ~ok gibidir. ihtililli geceklestiren sartlar se· zilmis, ama Islenmemlsur. Ihtilal sonrasrrun hedefleri, ihtilale katilanlara rehber oIacak ve yon tayin edecek sekilde, ifade edilmemistir. A~a ne var ki, 27 MaYIs Ihtilfili; biitiin bunlara ragmen kaydethgl gelismeler, yaratngr atmosfer ve getirdigi milesseseler bakrmmdan verimli, tipik, karakteristik bir ihtilalin, baslrca ozelliklerini tasir. '
'V.

Bu sebeplc ve uyle samrorum ki, bu ihtilAlin hanra ve hiUycsi, bizim tarihimizdc daima ya~yacaktlr. Onun, fikir hayatrmizda yarattl~1 canhlik, hareketlilik, daima antlacakttr. Sosyal yaplmlzs getirdiAi haklar, yahut ktsaca, s:aAda~TUrkiye'ye sundu~ Anayasa ve bu Anayasa'mn haztrlamsma katilan gens: onderlerin olgun ideatizmi, Atatiirk'Un, Cumhuriyeti emanet etti~i gens: neslin muzaffer bir i~' tihamdrr, Bu imtihan, itibar ve haysiyetini daima muhafaza edecektir, Nice bozgunculuklara, nice inkarlara ragmen .. : Gerci biltUn tarihi hamleler gibi, 27 MaYIs ihtililinin de sanst ve filtuhatt kadar, aksakhklan, yetersizlikleri de bu ihtilalin kaderini incelerken onemtidir. Su veya bu Icraatmdaki isabetlilik payt He, kadrosuzluk, karar ve beyanlardaki yeli:;;meler, memlekette mevcut, yahut iktidar dt~t edilen siyasi kudretlere karst tutum ve davram~lardaki gorii~ farklan ile, butun bunlara hakim olan gercek anlamda Lidersizlik, elbette ki cok yonlerden tartl~tlabilir ... Ama diisiinmeli ki, 27 Mayis ihtililli, ne bu i~ ic;in onceden hazrrlanmts bir parti veya siyasi orgUtiin, ne de bu orgiite onceden rehber olan bir icraat sistemiyle, fildrler manzumesinin. yahut bir ideolojik atihsm hikayesidir. Onun, meseta 1952'de patlayan MISlr IhtiliiIinde oldugu gibi, daha bayragtru attar acmaz, arkastndan biitUn millet in suruklenebilece~i hakirn hedef ve sloganlan da yoktur. Mesela, MIStr'1 lngiliz isgalinden kurtarmak, blitiin itibarrm kaybetm~~ bir Kralhk .sis· temi ile, parazit aristokratlar suriisiinden iilkeyi temizlemek ve nihayet, Nil vadisindeki adaletsiz toprak sistemini yikarak, Misrr koylUsiinii topraga kavu~turmak gibi. Goriiniiyor ki, Misir ihtilalcilerinin onilnde, hedefler actk ve biitiln halki sUrtikleyiciydi. Aynt suretle ve daha once, istikliil Sava~tnl acan Mus!afa ~e~al ve arkada~larmlO onlerinde de S:lktian yolculugun hedeflerl belliydi: _ Vataru dtisman i~galinden kurtarmak, _ Bunun icin, Kuva-yi Milliye'yi amiI. yani icracr olarak katlanmak, ' _ Ve boylelikle de, Milli iradeyi hiikim kilmak ... Bu fonniilde, MiUi Kurtulus Hareketimizin, biitiin stratejisi dile
gelir.

(1)

Bu hayat hikayesinin ve olaylarm, aynntlh safhalarr Sttyu Arayan Adam isimli eserimizde verilmlsttr. , .

Halbuki 27 Mayis 1htilah sadece, toplum yaptsmda biriken bir gerginligin, bu gerginligi goren bir Kad~ eliyle, b~r hareket giicil haline getirili~iy~i. ~u halde Darbe ve Tasftye, a~d.zirvede otacakt.~. ~ani 27 Mayis Ihtiliili. toplum yaranna, toplum wm. ama halkm ustunlie ve halka ragmen bir hareket olacakti.

••

tHTtLALtN

MANTICl

lhtilalin sartlan ise, toplumun biitiin yapismda birikmis, ama asil zirvede olgunlasnusn, Parlamento, Hiikiimet, Siyasi Partiler, Oniversite, Basin ve Tarafsiz Aydmlar, tam bir tedirginHk icindeydiler, Ve dusiinebilen herkes goruyordu ki, memleket arnk bir patlamaya gebedir. lhtilalin canlan, her an ealabilir ... Gerci halkm kalabahgi, toplum yapismda biriken tehlikeli celiskileri, toplum yaptsmda beliren Itatlaklart ve bu celiskilerle Itatlaklarm, yann bu toplumu silrukleyebilecegi i-; buhranlan gormek istemiyordu. CUnkU bu kalabalik, 1950 sonrasirun ve 195()..1960 arasmda gclisen bazr sartlann, uyusturucu rahathg: icinde gorilnilyordu. Bu sartlar, bu kitapta da islenecektir. Ama ne var ki, siyasi nizam, artik hastaydi. Iktidan ellerinde tutanlar ise, bu hastahgi, bir siyaset olarak kademelerine de sokulmus olan dar, fakat gene ve cesur bir asker kadrosunun. hayatlanrn ortaya koyarak, miilkiin kaderine el atislannda, yigite,:e bir anlam vardir,

savunuyorlardr.. . , Iste bu sartlar icinde, yUksek kumanda

lalin Mant,gl"nt dile getirmeye cahsacagrz, Ama bunun icin evveli •.

ve Manttk kavramlan iizerinde durmak gerekecektir. Yani ashnda, birbiri He bagdasmaz goriinen bu iki kavram arasmdaki determinist bagmnyt kurmak icap edecektir, Eger bu bagmn veya ilIiyet kurulamazsa, hukiimlerimizin silsilesi, dayanaksiz kalabilir, $u halde ilk once, ihtilal He Manttk kavramlan arasmdaki bu bagmnyr kurmaya cahsahm ... ihtilil Ankara - Bahcelievler

Bu kitapta

biz, iste bu el atrsla acrlan 27 Mayis ihtiliili

iIe, "lhti-

BiRiNCi

KISIM

~evket Siireyya AYDEMiR:

Manttk

Nedir?
Toplum, tabiatm blr parcastdir. Tabla110 bJr parc;:asl alan toplurn, tabiatta oldu{Ju gib!, kendisinde var clan 'Ie hi.;: blr zaman ardi arasi kesilmeyen d e {JI ~ m e'nin, daima I~indedir. Ama toplum i~inda insan; tablatm, go' ren, dOiitmen ve hayal kurabilen blr yarallgl oldu{J'u h;in, yalnlz maddenin kanunlanna tabi olmakla kalmaz. Go· rilr, dUiiOnOr, hayal ader ve hOkOmlere de vanr, Boylece de, hem Toplumu, hem Tabiatl degi~lirlr. l~te Mantlk; bu dUiiuncenin kanunlan ile, bu hOkumler arasmdakl ililiki, bagmtl, yahut ilIiyeUeri arastrran, usul'un. biJgi'nin ve ~ e y'in adrdrr,

MANTIK NEDjR?
Mantik bilgi koludur, Bir dusuncc, usul ve sistemidir. Aslmda, Felse-

fenin boliirnlcri arasina girer, Felsefe gibi Manttk da, deneyscl olrnayan i1imler alamnda yer ahr. Matematik kesinlikler arz etmez. Ctinkii Mantrk, gerci bir bilim koludurj . ama aslmda, bilimselden once, dii~iinsel bir ameliyedir. Yani, bir zihin terkibidir. Hiikiimleri zaman icinde ve zamana gore de degisir. Sunun icin ki, bu htikiimler, yahut Manuk kategorileri, ne kadar bilimsel prensiplere dayansa da, nihayet bir degerlendirme isidir. Iyi'ye dogru'ya, hayr'a yonelen; iyi'yi dogru'yu, hayr'i arayan bir zihin lerkibidir. 0 halde Mannk, hem bir zihin ilmidir, hem de bir teleoloiik bilgidir. Yani, bir gaye arayan, bir gaye'ye yonelen ve bu yonelisi hareket noktasr olarak alan bir ilim. Daha dogrusu, arayis ve hiikme vanslarda, hem bir vasita, hem bir gaye i1midir. Dusuncelerimizi isletir ve hakikat sandrgimrz' seyleri ararken bir vasrta ve gaye ilrni, iy; ama, iyi'nin dogru'nun, hayr'm olciileri nedir? Bu olculer, , tarihin akl~1 icinde, biitiin zamanlar ve biitiin toplumlar icin rnusterek - degerler olabilirler mi? Elbette ki hayirt 0 halde Mantrk, insanoglu: nun, zaman icinde isleyen bilinc ve idrakinin (anlayis ve kavrayis), zamarun sartlanna gore degi$cn bir degerlendirme islernidir. Fakat, sartlar ve 6ic;iiler ne kadar degisse de, bu degisen sartlar icinde bu Him kolunun isleyebilmesi icin elbette ki ban degismez go. rilnen prensipler konmustur: (a) Bir sey, ne ise odur. Her sey, kendisinin aynrdtr. (b) Bir ~ey aym zamanda, hem var, hem yok olamaz, Bir $ey aym zamanda, hem dogrulamp, hem inkar edilernez, (c) Her seyin, bir varolma !"pbebi vardir. (c) Sebepsiz bir olay olamaz, (d' Varolan her seyin bir amaci (gayesi)' vardir, vb ... Klasik Mantik, bu ve benzeri hareket noktalanm, arayrs ve va.nslarmda usul veya prensipter olarak ahr, iste bu prensiplerle isleyen

14

IHTILALIN MANTICI
yenlcr, bu bilgi koluna,

tHTlLALtN

MANT~GI ilim dilinde

15 kullarulan

Mantrk sistemine, Klaslk Manuk diyoruz, <;i.inkti, az ileride gorecegiz ki, baska bir Munuk ckolii de vardrr: Cclismcler (Tezatlar) Malltl~I! .. Bu sistem, bu prensiplerden en esash olanlarrmn aksini savunur. Mesela, «Bit ~ey, hem oyledir, hem degildir ... » gibi. '~11 haldc vc ,<agda~ bilimdc, bashca iki Manuk sistcrni veya sistemler grubu vardir. Bunun birincisi, Klasik Mantik'trr, ki buna Sekll (Bicimsel) Mannk, ya da Formel Mantik do denilir. Digeri de Tezatlar M:mtlgl. Ama gene de bu iki Mantrk ilminin gelismesi, aym tarihi kokten gelir. Zaman icinde, hpkt Felsefede ve onun diger kollarmda 01dugu gibi, yeni vc ayn usul ve aktmlara ayrrhr, Zaman icindc ve bilgi alanmdaki bu gelismeler isc, elbette ki insanoglunun diisiinceler alamndaki arayici ve yarattci gticiiniin, mutlu bir ~anshli~ldlr.

Logic yahut bugunku

l.ogique adim verdiler (1). Aristo'ya gore, Mantigm bir gayesi vardir. Mannk, daha once de isurct enigimiz gibi, gayesi alan, gayeye yonelen, yani Tefeolojik bir bilgidir. Bu boyle olunea da bu ilirn, insanm haynna yoneten bit aras(Irma vc terkip metodu olmahydu En iyi'yi, en dogru'yu, en hayrrh olum aramakl .. Aristo'nun kurdugu Klasik, yahut Sekli (Formel- Hicirnsel) Mantlgm gayesi de budur (2). , Daha once de isaret etligimiz gibi, SekliManhga gore; bir scy, bir hiikirm, hem yanhs, hem dogru: hem iyi, hem fena; hem "ever", hem "hayir" olamaz. Sekli Mantrk, bu esasa gore tammlamr. Bu noktadan hareket edilince de gerfek olan, bu Sekll Manttga uyandtr. Cilnku bu sistemde get9Ck; dogru dU~Unen zihin'u: vardlst netieedir. Fakat, acaba Sekli Mantigm, bu esastan hareket edilerek vanlan buum hiiklim ve ncticeleri aym derecede dogru mudurlar? Buna, "Evet!" demek elbette ki gii~tiir.c;;tinkij'bu takdirde biz, hiitiin zarnanlar ve toplumlar i.;in geeerli birtaknn mutlak hakikatler'i, pesinen kabul etmek zorunda kahnz. Ever, biitiin zarnanlar ve biitim toplum-

alanmda

Yani tarih boyunca, buttin bilgi kollannda oldugu gibi, Mantik da devamh arayrslar, terkipler olmustur, Elbette ki bundan sonra da olacaktrr. <;Unkti Insanoglu, gerek Fizik aleminde, gerek Ruh ve Dusitnce alanlanndakl bulus ve vanslaruu, daima ilerleterek

f ormiillestirmeye
Nitekirn

calisrmsnr.

Klasik Mantik, bilhassa XVI. ve XVII. yUzylllardan baslayarak, durmadan sirurlanru genisletrnistir, Evvela ve gene Aristo'ya dayandinlan, Iakat dondurulan Ortacag Skolastigi, analiz (tahIii) ve deney usulleriyle parcalanrmsnr. Sonra Bilimler A.lemi yeni bit isleme tabi tutularak ilimler daha genis olarak tasnif edilmistir, Bu tasniflerde usul meseleleri genislemlstir. Neticede, deneycilik, hatta fizik i1imleri drsma da tasarak, <;agda~ Psikoloji ve Sosyal Ilimler, bugiinkii bilimselliklerine kavusturulmustur. Kabul etmek lazlmdtr ki, bu gcllsmede, Klasik Mannk baslangrcmdan hareket eden cahsmalarm, bilim filemine, bilyiik katkrlan olmustur. Mantikta, daha ilkcagda ve bu 9agm Felsefe ve Sosyal Bilimlc.rinin (Mcscla, Siyaset Bilgisinin) dogu~ safhalan He beraber, bilimsellestirilmeye baslanrmsnr. Mannk Bilgisi alanmda bu bilimsellestirmenin ilk Kurucusu ve Hocasr, lsa'dan once IV. yiizytlda yasayan Aristo'dur (Aristotel~s). Cesitli bilim kollannda ilk.;sga damgasim vuran Arisro, Manak IIminin de oncilsti, terkipcisi, derleyicisidir rt.o. 384-322). Aristo, Manttk llmine, «Ger.yegi bulmaya yarayan arac» anlamma gelen Organon adim vermisti. Daha soma ve onun izinde yiiru-

lar icin gecerli mutlak hakikatler!

.. Ama mesela, Dinler, Rejimler, Ahlak, Sosyal Kategoriler ve benzeri alanlarda, bUttin zamanlar ve biitiin toplumlar icin gecerli ve buIUn sartlar icinde gercek, yahut iyi ve dogru olan boyle kiymet 61,<uleri veya muesseseler bulabilir miyiz? Elbette ki, hayir! 0 halde, iyi veya fena, dogru veya yanh~ kavramlart da, zaman ve toplumlar icin, daima degi~ecektir. Yani Mannk kurallan da, zamanm akisr icinde, medeniyctten medeniyete, toplumdan topluma degi~ir. Mesela, Islam

(1) Eski Yunancada Logos: Konwpna. bUimi. Logistikos: Dii$Onerek kon\Uian. zoon logistikon: Kon\Uian haYVan, yani msan, Loga-'_ riazmos: Hesaplama, hesap yapma. An.algi: Mukayeseli dtl!)ftnce. Tertip ve terkipler yapmak. Birbirine benzer konwar arasmda mukayeselere ve tertiplere ~mek:. (2) Aristo MantJp, tslAm Felsetesine ve Medrese K1lltQr1lne de yftzyillarea hlkim oldu. Medreselerde okutuIan Aristo MantttIna "Isagocl Mantltl" denillrdi, Isagoci s6zQ, gin; anlannna gelir. Ve bu s6z, Arlsto'nun talebelerinden Porphiriyus'un (t.O. 304) de yazdltl· 1'090# isimli eserine verditi isimdir.

16

tHTtLALtN MANTIOI

tHTtLALIN MANTIl'n

17

fran duzeninde, gecici nikah (siga, yahut nikah-t milA) vardir. Bu miiessese, zamanm Mantl~ma gore, mesru, dogru ve akla uygundu. Bundan 3040 ytl oncesine kadar yaygm olan bu muessese, belki bugun de devam etmektedir, Gene mesela, aym suretle Kolelik: daha XVIII. yiizyil sonuna dogru Birlesik Amerika'da ve Fransiz ihtiiAIi He «insan Haklari Beyannarnesisnde reddedildigi halde Afrika'mn bazt kose bucaklarmda, belki hAIA stirdurulrnektedir. Ama ne var ki, bu ve bcnzeri kalmtrlar, er ge~ degislp gidecektir. Yani, bir medeniyet ve nizamda dogru olan, tabii gorulen muesseseler, zamamn akrsr icinde, dayana klann I kaybedecek lerdi r. Yanhs, haksrz, gecersiz sayilacaklardrr..; . ilminin carklan, her zaman gecerli, mutlak ve ebedi hakikatler degiJ, zaman ve sartlara gore degisen gerfekler icin islemektedir, Fizik Aleminde yeya Pozitif ilimler alamnda deneylerin dogrulayacagr tabiat kanunlan 'ilYin, her zaman dogru, mutlak buluslara vanlsa bile, Sosyal Bilgiler alanmda ve manevi ilimlerde gerfek bildigimiz seyler, ister istemez relatif (izafi), yani, bagh oldugu nesne -veya sartlarla degi~irlik- halinde olacaklardrr. Gerci, Sekli Manttk kavrarrum, en basit ifadesiyle soyle tammlamak miimkundiir:

\ELi$KiLER
(Tezatlar
Yukarda

MANTIGI

Mantigi)

ve kisaca ozetledigimiz Mantik kavraml He ~b~ alanda, indiisiince ve muhakemelerine ytizytllarca hakim olan, busunog unun y •• • d k' b ~Tiin de hflkimiyetini az cok strrdiiren Formel Mantik uzertn e. t • e;:mlun yeterli sayarak, simdi de Diyalektik Mantik veya Cehskll~r lizcrinde kisaca durahm. Ciinki! bu . kavramlarm daha . gems M on t 19l u . . •d . eclenmesi bu kitabin konusu degHdir. lhtddltn Mantlgl esenrmz e :~z btl bah~e, sadece, ihtiUrl ve Mantik arasmda bir bagmtmtn k~~l-, , ve dolayisiyle Ihtilal ve Mantik kavrarnlan arasmda determinist

vi

halde Manttk

maSI,

bir ilIiyet veya kar~lhkh

etki bagmttsl

kurabilmek

..

rem

d)l-'

egmrms

.b

u-

lunuyoruz. Ctinkti toplumsal bir olay olan Ihtilal ~de, ni~~ye.t bir Man~lk ve Zarurer'e dayanao;akttr. Aksi takdirde, ihtilal dedlglmlz Sosya~-Slya~a! Sl~rama, bu bagmttdan yoksunsa, zaten havada kahr. Varhgm hikmeti bulunmaz. Bunun icin simdi biz. gene yukarda i~are~. et.~igimiz gibi, Forme! Manttktan sonra, Diyalektik Mantlk kavrami ustunde de kls~ca durmahyiz. Tezatlar, yahut yelislT!eler Mantiginda es~s. ~~ddemn ha~~ k tidi Tabiat yahut doga; tiimii He madde oldugu gibi, Toplum e I} It•.• de ','nsan da maddenin yani tabiatm, kainann bir parcatop urn I~m " . h kt sidtr. 0 halde toplum da, toplum icinde insan da, ~add~~m are e kanunlarma tabidir. Bu kanunlarm esasmda ve yerme g~re, ~~r~k~tin ozii olan enerji birikimi, dinamik kudret birikimi, gu!): birikimi, fikir birikimi, krsacast birikim'ler yatar. Yani tabiatta ve toplumda, maddenin gozle goriiniir ~eya gorilnmez olan hareketinin hasilasi olan bu birlklm, .gerek ta~~a~ta, gerek top Iurn d a, gene . .. B Be I ce bir hal veya vaziyeti, baska bir hal veya va._zlyete cevmr. allka\~r deyimle, tabiatta veya toplurnda, bir key_/iyet'i,. diger bi~ k~yjiyet'e donli~tiirUr. lste bu donti~tiirme, yahut, b~r k~y.flyett~n (nitelikten) diger bir keyfiyete (nitelige) doniis, hem bir blf1kmem~ sonucud ur, h em de, g ozle gorunur veya gorunmez• sllframalar ~khnde olur. •d .. .... kesin birikme'ler nencesrn e, goze gorunen veya Uzun veya k isa, ama

«Manttk; gerfege varmak ve yanltslara diismemek icin gerekli kurallan bildiren ilim ... "
gercege ulasmak icin Sekli Mannk, dogru diisunen, tam ve miikemmel bir insan zihni'ni esas alrr. Su halde Sekli Manttk, aktlcilik noktasmdan hareket eder. Boyle olunca da Mantik, bir aktl ve zihin ilmidir. Klasik Mantikcrlar buna, ilimlerin ilmi adiru da verirler. Iyi ama, acaba akil ve zihin, sartlarm ve olaylann degerlendlrilmesinde her zaman tam bir 6l~U miidiir? Buna, evet diyebilir miyiz? Elbette hayrrt Ctinkti akh her seyde one ahrsak, toplum denilen varhgm yarattig; nice kavram ve muesseseler, mesela en basta Din'ler ve Din lnancalan ortadan kalkar. Ciinkii insanoglunun, muhayyilesi He besledigi bu kavram ve mtiesseselerin yapismda, akil ol!tUteri, yahut akhn ve zihnin gercekleri on planda gelmezler. vunkU din ve din inancalan, metafizik miiesseselerdir, Bunlarda akil ol!tUleri, mesela _deneyler kullamlmaz. Bu alanda, Manuk degil, Manttk otesi kombinezonlar isler.

Bu

aynca hareketi, yahut

hareketln

kendisin!

yarattr.

18

tHTtLALtN

MANTIOI

iHTtLALtN

MANTItiI

19

gorunmeyen sckilde cereyan eden btl stcrama veya ani degi~melere,

katastroj hali de diyebiliriz.
sudur ki, bu birikmelerin, sicramalann hepsi, birtakrm iQrtlar'm neticesidir. Sartlar tarnam olunca, hal ve keyfiyet degi~ir. ~artlat tarnam olmamissa, yani madde, yahut toplum, yahut insan; dogurmaya yaratmaya, bir keyf;yet'ten bir hal ve keyfiye't'e geemeye hazir degilse, bu keyfiyet degi~imi j~in yapilacak butun miidahale ve girisimler, aneak zoriama'dan ibaret kahr, Nerice verrnez, CUnkii madde veya toplum, boyle bir keyfiyet, yani nitelik degistirmesine gebe degildir. Mesels, ancak 100 lSI derecesinde buhara doniisecek olan suyu, ayni basincta daha a~agl bir lSI derecesinde buhara ceviremeyecegimiz gibi. .. Ama aslolan

!;>cklinde, 26 devletin ropluluguna varan oluslan, bu. ~~rimsel gel~~m~ yolu ile nitelik degi~mcsinin bir 6rne~i olar~k verebilltlz: ~akat simdi hiz gene, Mantlk bahsine donelim. Diyalektlk ~antlktakl uc; safha vera asamayi da ozetleyerek, Diyalektik MantLk'ta aS11konumuza birikim gec;ehm". ve de~i~im, ul} hal veya sa/ha'da

[zlcnir: Tez, Antitez, Sentez (1). , Tez; tabiatta veya toplumda, bit halin, bit keyfiyet :ey~ niteligin hareket : noktasl olarak mutalaa edilir. Antitez; geh~kt1er~n veya celiskil! gii9lerin, bu hareket n?kta~l, ~ey? ilk. ha~. ~zetindekl ka~l~ tcsirlerldir. Bu etki veya tesirletm blrikimiyledlr ki, Ilk hal V~y~ k y fiyet bozulur. Ve yeni bit hal veya keyfiyet bozulur. ~,e Y~01 bir h~l ve keyfiyete inkllip eder. Evvela, Dogal bit madde u~en?de, bas~t bir ornek verelim: Suyun buhara donii~umUnde, s~ hali, ~~r ,Ie:, bir harcket noktasidrr. lSI i~ miidahale edince, suda bir I.S1b~n~l baslar. Bu birikim, su dediglmiz madde Uzerinde karst tesltlenm gos~eren Antitez'lerdir. Bunlar birlkir. lSI 100 dereceye ulasir. Ve su blrden h ara d'···" onusur. Bu nokta: , srcrama veya katastrof noktasidir. Ondan T k bu sonra su, arnk su degildir. Buhar olmustur. Yani, b~~.keyfi!.e,~' bas a bir keyfiyete donmii~tiir. Tabiatta bu birlkim ve ,~e~l~lm, butun ~adde veya kainat iizcrinde, kendi hal ve tabiatt~a gore, .durma~an surer: id Hatta bir Atom'un i9indeki sonsuz vaziyet degl~melerlnde, yam ~n:~z harekette de· oldugu gibi. Yukardaki bu ornek bir bakista ba, ibi ., ,... ama uyuyan bir volkarun birden patlayisma varan Sit gr I gotunur,

uc OLUS

SAFHASI

Bu krsa aciklamalardan gortinuyor ki, Diyalektik Mannk, yahut <;eliskiler Manngi, Formel Mantrktan, tamamen ayn ve baska bir sistemdir. CUnkU, Diyalektik Mantik, maddenin hareketi esasma dayamr. Boylece de, hem tabiatm, hem toplumun ve dolayrsiyle insan ruhunun birikim ve degisimkanunlarnu kendi cercevesinde toplar. Hareket ise, enerjinin, giiclerin karsihkh, yani birbirine zit, birbiri ile celiskili karstlasmalarmm hasrlasrdrr, Bu celismeler varsa, tabiatta ve toplumda, SIHamaYI doguracak oIan birikim tamamlamr. Aksi takdirde, keyfiyet degi~ik1igi, evrimsel bir cereyan takip eder. Yani bu birlkim, oyle bir evrim akrsi iclnde gelisir ki, biz, tabiat veya toplumdaki olusumlan, yahut sekil degi~tirmelerini, bazen dOniim noktalannm bile farkma varrnadan- izleriz, Mesela, bit iilkede Sanayiin gelismesini, ama sanayi alanmda sosyal iliskilerln duzenlenmesini, buhranlann onlenrnesini ve bu iilkenin diger ulkelcrle ekonomik ve politik illskilerinin, buhranlara varan celiskller yararmayacak sekilde dtizenlendigini farz edelim, Bu takdirde 0 iilkcde, birikim ve celiskiler gene olacakur, Ama bu birikim ve celiskilcrde, buhranlara varan ve srcrarnalarla paralel katastroflar yerine, evrimci bit keyfiyet dcgi~ikligj, birtakrm asamalarla, siiriip olusabileccktir, Mesela, Ingiltere tarihinde; hem nizamm ihtllallcre varmayan evrimscl gelismesini, hem j ngil tere i m paratorlugunun, poll t ik tasfiyesi y Ie, Com mon wcalt h

(1)

Diyalektik MantIk de.. Diyalektik sistemin1 eski Yunan Fe:::::, sinden, yani Aristo J4antlk BUiminden aldl. Ama ~u. . bi bi imde kullandl. Hatta Aristo Mantt~n bit gelilpneSl olan t~~ Mantlk Ilmlnde de, Q~ esas ol1L$ safhasl aynen ahntnll}trr. Ancak, Diyalektigin kar.$lhg,., tsllm Felsefe ve Mantt~d~ Cedel'dir. Cedel sistemtndeki tilt sama veya8.!j~aYl da,. It g da& Diyalektik Manttk Bilimindeki kanphkl!ltl ile, a&ag,.da vetiyoruz: 1. Mevzu (Tez). 2. Mevzuun nakizi (Antitez). 3. Terkip (Sentez). . islam Felsefesinde bu terimler, baska ~e~unel~le de, ~anllnu!i trr. Ornegin: Nefy-i inkAr, ya da NaklZ-l nakiz.. Blbl, . .' . '" ~ -

20
birikim ve sicrama nuniyel bakumndan

tHTtLAL!N

MANTIdI

tHTtLALtN

MANTIOI

21

ile, suyun buhara dBnu~ii arasmda, diyalektik kabir Iark yoktur, Slmdi toplum alamndan da bir ornek verelim: Ilkcagdaesaret (kolelik) sistemi, ebedi, dogru, hakh sayilan bir diizendi, Eflatun bile 429-347), tasvir ve hayal ettigi Dev1et sisteminde, esirleri hak disr brrakryordu. Ama bugiin, i1kc;ag anlammda bir esaret muessesesi yoktur. Nicin? Sunun icin ki: Yuzyillar boyu esirlerle esir sahipleri arasinda, gizli, n~ikilr siiriip giden cansmalarr, mesela Roma'da patlayan Spartakus Isyamru (Bliimii: 71) bir tarafa biraksak bile, yiizyillarm akrst boyunca insanlarm efkannda, esaret diizenine karst reaksiyonlar belirdi. Nihayet, Amerika Birlesik Devletlerinde patlayan Ba&tmslzhk Savasi '(1776-1783) ve bunun besledigi kolelik aleyhtan hava, kolelige karsr acilan savaslar, crkanlan Hurriyet Beyannamesi, Fransiz ihtililli'nin 28 agustos 1789'da «Insan Haklan Beyennamesi-ni Han edisi, zaman icinde bir sira gelismelerdi ki, sonunda esaret (koleIik) diizeni, tarihe karrsrp gitmistir. Yiizyrllarca siiren bu olus icinde, srcramalar, patJama lar, ihtilallerle: icin iC;i 0 gelisen tekarnul (evrim) safhalan birbirlerini tamamladr, Boylece de, hirr kesilmeyen bu oluslar, yahut antitezler zinciri icinde, kolelik sisteminin, bazt kahntrlan ya· sasa bile, tarih sahnesinden silinisi tamamla> ..I. Aym suretle; Derebeylik dedigimiz nizam da, yiizyillarca suren birikimlerden sonra, nihayet Fransiz ihtililli'nde ve 4/5 agustos 1789 gecesi iUin edilen «Derebeyligin Kaldmlmasr» fermamyle tarih dl~1 edildi. Boylece de Derebeylik sistemine karst yiizydlarca isleyen antitezler, bir senteze vardilar, Bir sosyal keyfiyet (nitelik) diger bir 50SyaI keyfiyete donli~eI't:k, biiyuk bir tarihi gelisrne, kendi akrsiru formtlllestirdi, Ondan sonra arnk bu muessesenin, diger ulkelerde de itibanm kaybetmesi ve bu tilkelerde de Derebeyligin er ~ silinmesi mukadderdi, Nitekim oyle oldu. Tarih sahnesinden bu ornekleri, istedigimiz kadar r;ogaltabiliriz ...

(to.

(b) Ama bu ilim veya meiot, tarihin aku: kinde, insanosl~nun dUnya gorulU genilierken, yeni alOrna/~r do kayd~~tl.. ~~k koke baglt kalmakla beraber, evveUi eski M~ntlk bdlml. ustiinde teisirler (yorumlar), sonra da, yen; bIT Mantlk SIStemi leklinde gelilmeler oldu. (e) Biiyieee, XIX. yUzytlda Avrupa'da, es~i For,!,el Mantlgm yanmda, bir de Hegel ManUgl veya Dlyalektlk Mantlk gelisti. Bu sistem, Formel Mantlktan ayrtyd,. (~) Forme! Manuk; akt! ve zihln terklbi oldugu h.alde, Diy~~ lektik Mantlk veya (:elilkiler Mantlgl, maddenin harekeiine dayanan konularda, determinist ~r~nsjple~~ baglan~l. .<iy; veya [ena, dogru veya yanhl'> gibi gayeclhk temelinden ayrilarak, Sartkmn zaruretine dayandt, Ko~u: '".~~~enin hareketine taalluk ediyorsa, felilkiler prens1bt hukumlere htikim oldu. Yan; Pormel Mantlsa gore bir ley veya bir hal, ya iyi, ya lena, yo dogru, ya yan~I~,ya evet, ya haY" olabilirken, Formel Mantlk'ta, hem Iyt hem lena, yonltl, hem evet hem hayrr olabildi. Daha dogrusu bu s~s: temde -«iyiIik veya fenallk. dogruluk veya yanlt$llk» glbl tlar hedef veya amaca yonelil (1) bir tarafa blrakllar~, neyi iiade ediyorsa, madden in, toplurnun hareketi ney« zaruri klltyorsa 0, Mantlk'm icabt olarak alindu

to.

»:

'm:

(d) Boyiece, Diyalektik Mantlk veya ..C~lilkil~r. MantlSI, bir akrl veya zihin terkibi olmaytp, hukumlefl", olaylarm hedef ve gayesine gore degil, ob;ektif la:II~fln .ve rin kal1uniyei!erine gore veren, determinist bir sistem 010·

r=:

rak ge/ilti.
(1) islam Felsefe ve' DQljQncesinde, natta ~~rmel Mantlgtn v~ bu ad islam HUkUkunu ifade eden Flkth. illm ve ahkAnurun, em at nl~ardan korunmasl, hem hiikiimlerin (ahkAnun! m~a~a ve mfidafaasl i~in ayn bir Him kolu da doimU$, l$le~lSa t::. Bu ihnin adl, «tlm-i Hil§.f»tir. Biz~e bunu .derleyen ve bu 'simde bir eser yazan zat, Deterli bir Bllgin. denn ~ir Ar8.$tmcl ~lan, rahmetli MMerris, !zmjrli Ismail Hakkl Beyml'.

NETicELER
Bu ozetlemelerden crkarabilecegimiz neticeler sunlardrr:

(a) Bir Manttk ilmi vardtr, Bu ilim, bir dillUnce, tahlil ve hilkiimlendirme metodudur. Kbkleri; i1k<;agmPelseie sistemlerine kadar iner.

22 IOU ve Ihtildlin Manl,"»

h~aca~z ...

:lHTtLALiN MANTICI B~ de bu eserimizde, ele aldigmnz konuyu, yani «27 Mayts lhtikonusunu, bu olyUler dahilinde islemeye \ra-

IHTtLALtN

MANTICI

23

<;iinlcti, Formel Manhga gore, lhtiiAI ve Manttk kavramlan arasmda bir bagmti, yahut determinist bir iUiyet kurmaya imkan yoktur. Forme~ Mannk, iyi'yi veya kotti'yii, dogru'yu veya yanhs'r arar. Halbuki IhtiHU, De iyidir, ne de fena. Eger sartlar tamam olursa ve toplum bir ihtiliile gebeyse ihtilal olur. Bu sartlarm tarnam olusu veya olmayisr ise, akrl veya zihin terkipleriyle degerlendirilebilecek bir arneliye, yani sublektlf hir kategori degildir. Bir sosyal gerilirn, bir sartlar ve celiskiler birikimidir. Eger sartlan tamamsa, bizim onun iizerindeki «iyi veya fena», yahut -da «dogru veya yanhs» seklindekl takdir ve miitalaaiarmnzm, gercek bir etkisi yoktur.
Butun ,hu sebeplerledlr kit 'Formel Mantlgm ot~iHeri, bir sosyal patlamamn, mesela, bir ihtiHllin degerlendirilmesinde, uygun bir olr;:u olarak yeterli degildir, Ama Diyalektik Mantik; bu olyiileri degll, topIum yaprsmdaki celiskileri, olgunlasan birikimleri, gerilimleri ele alarak, konuyu bir sosyal patlama, yani, maddede hareketin kanunlan He inceler. _ Bizim bu eserde konumuz mademki, boyle bir topium hareketidir. 0 halde bu hareketin degerlendirilmesinde en tahlil ve terkipci metot, elbette ki Diyalektik Manttk, yani s:e1i9kilerin kanuniyeti olacaktrr, Biz de bu metodu benimsiyoruz. Ele aldigumz biitun sosyal konularda oldugu gibi... '

min sauayic tatbikinden (Teknolojik lnkildptan), j~9i simfmm tesekktilundcn, Elektrik ve daha SODra da Elektronik uygulamalardan nasil II V '1"11 biliriz. Fukat toplum deyince, insanlarla insanlar arasmdaki iliskiler devincc, biitiin bu olup bitenlerin, bu toplumsal hareketin icine, lnsan ,I\'uilcn yaratik, elbette ki en aktif unsur olarak girer. Ciinkii toplum denilen kompleks, bu insan denilen yarangm, hem neri, hem ortarntdrr, Insan olrnazsa, toplum olmaz, Toplumsal harekeller dcdigimiz oluslan yaratan ve bir yere kadar.onlara hakim olan lin insandrr. Cunkii biitiin yaratiklardan farkh olarak o. diisiinen, taIwyyiil eden, kendi- kendini tamamlayan, isteyen ve insa eden bir giis:hi r. Su halde onun, olaylann akismda, sartlarm yaratihsmda ve bulundugu diizenc gore, daha baska bir duzeni di.i~iinmesinde ve bunun icin de zaman zaman bu sartlara mildahalcsinde, bir cesit sosyal yet-

!..isi vardrr,
Ama bu isleyis, yonelis ve miidahaleler, ya sartlarm olgunluguna

uyar, yahut uyrnaz. lste bu noktadadir ki, Diyalektik Mannk, bu harcket ve girisimi, iyi veya fena olduguna gore degll, mevcut sartlara ve
hu sartlann olgunluk derecesine gore degerlendirir. Biz de bu eserimizdc, 27 Mayis lhtilali'ni ve bu hareketin belirttigi veya kapsadigi problemleri, bu acidan incelemeye cahsacagtz.

ESER VE ORTAM
Cunku, ihtilal varbk aleminde, Maddenin" bir hareketidir. Bu madde, toplum'dur, Su ·halde ihtilal, sosyal, yahut toplumsal bir harekettir. Toplum ise, maddenin, yani alemin bir parcasidir, Bu parca, insanlar'la insanlar arasmdaki iliskilerden kurulmustur, Bu iliskiler, durmadan degi~ir. Bu degi9meler bizim irademiz. drsmda, ama 'gene de bizim mudahalemizle seklllesir, Hem toplumun yapismda, hem sosyal olu9lann temelinde ise, her toplumun, 0 asamadaki Teknik-Ekonomik si.steminin veya seviyesinin (diizeyinin) asil itiei giiC; oldugu 9iiphesizdir, Mesela, 9agda~ kapitalizmi, buhann kullamhsmdan, buhar gucu-

ihtilil

Nedir?
Ihtll!I, ne ly\dlr, ne de fena. Ihtil!.l, toplum yaplslnda blrlken yeli$melerin blr gun patlaYI$ldlr. Bunun iyln iyi veya fena olduguna gore degil, ama ~arttar tamam -oidugu 1<;:ln Ihtil!1 olur, 1$,le,$artlann tamam otusu lie, ihm!1 arasmdakl bu zaruret, bal'jmtl veya 11Ilyettlr ki, tarihi detenninizm actsmdan, Ihtll!lin Manltgm. te$kll eder. Bu bakimdan 27 MaYls Ihtil!Ii, sartIan tamam olan blr IhtilAldl. Onun ardmdan, guniirnuze kadar gelen ihlll!1 <;:aba,e$ebbus ve tasavvurlan Ise, anl cak macera heveslerl nlleUg!nl tasrr,

II

IIITiLALLER

<;;AGI
Aym zamanda, biiyiik evrimler ve

~'UP.llntZ, biiyiik ihtilaller ~agldlr. h'l'IIkkilcr ~agl oldugu gibi.

(iinkii bu 9ag, zaten bir biiyiik ibtilalle baslar: 1789 Fransiz Ihliliili. Nasil ki aym zamanda, nice evrimlere ve terakkilere yol acan hllviik kesifler de. gene faglmizm eseridirIer.

MeseTa Fransiz thtiHHi, bu ihtiIale onciHiik eden dil~iinlirlerin IIll1~llIrduklan yeni de~er'leri, yeni /ikir1eri. insanhk alemine yayatil k , bun larm uygu lanma larmt gerceklestirdi, ilahi haklar yerine, tahll haklann kabulu, feodal hak ve mtiesseselerin itibarlanm kaybedisi, IItlll';lIg kahntrsi sosyal simflar yapismm 90kij~U, yeni bir Orta S101rill, yahut Burjuvazinin on planda hakim duruma yiikselisi, hep ~agt .. 11111.10 oluslan arasmdadir, Bu oluslar, ya ihtilaller, ya da onlann yol ~1C;tl~1evrimler sekllnde, yai!:tmlzm dokusunu orrnU~lerdir ...
Hem birtakim ihtilallere yol acan, hem toplumlann yapilanni tI(':Ai~lircn temel faktorler, yani Teknolojik-Ekonomik icat ve gellsmelcr de. gene 9aglmlzm eseridir. Bu gelismelerdir ki yaglmtzda. giintlmille kadar siiriip giden nice degi~imlere, birikimlere, sicramalara, IIIIi1fi lIere, savaslara yol acmrslardrr. Nitekim insanhk bugtin de. bu «luslann ve celiskilerin carklan arasmda hasir neslr olmaktadir. Yani t;:l~tmlZ. yalmz ihtilallere yol acan bir eylem yiizytlt de~it. aym zamnnda sicramalara da gebe olan, dogurgan bir yiizytldtr da ... <,::agtmtzm bu gelismelerini, ji/.ctleyelim : bir fikir vermis olmak icin ~oyle

(a) Ekonomik-Teknoloiik alanda bubar giicil'nun icadt ve sanayie uygulanmast, Fr~nslz ihtildline yoI aeon [ikirler ve bu ihtilalin akis: ile beraber yurumil$tUr. (b) Buharlt sanayiin dog~u, bir tara/tan bu sanayii elinde toplayan ve gUflU bir sermaye birikimini basaran yeni bir st-

28
III/Iii,

. tHTtLALIN MANTICI'

IHTtLALtN MANTICI

29

yani sermayedar stmitn te$ekkiiliine meydan vermistiro Di~er tarajtan da, eI tezgah sanayiinin Ylkllmastyle islerinl kaybeden, miistakil 1$ ve tezgah sahib; olmaktan rlkan, midkiyetsiz kol ;$risi haline gelen, ycni bir sllJllm do~u§unu zarurl kilmisur. (c) Boylece de, bir taraita Sermayedar smiim, diger taraita Isfi slnljlnln karstltkl: sosyal kuvvetler §eklinde yer almalartm zaruri ktlan Kapitalizm Reiimi, gene faglmlZln bir gelismesi oiarak yerlesmistir.
(f)

(e)

Ama faglmtZtn fe1i$ki ve miicadeleleri, yalntz bu iki biiyUk kavgadan, yani fagdo$ similar feki$mesi ile, biiyUk devletler arastndakl Emperyalist kavgalardan da ibaret degUdir. flu iki bilyilk celiskinin vamnda, bir iiriincii celiski daha var ki, Birinci ve hele lkinci Diinya Savaslartndan sonra, 9agda$ Kapitalizm ve Emperyalizmin, diinya OIfiisilnde bir antitezi olarak, raglm/Zm kapitalist ve emperyalist dilzeninin karststnda, daha simdiden zaierini kabul ettirmis
bulunmaktadtr. Bu da, makinelerin icadt ile baslayan ve Bau Avrupa'mn sanayici birkac iilkesinde merkezlesen metropoller sistemi karststnda, ikfisadi istiklallerini tamamen, siyasi istikliillerini de ktsmen kaybetmls olan somiirg« ve

Kapitalizmin yaraltlgl bu yeni suujlann aralanndaki cetiskiler, bir taraitan Kapitalist, yahut Sermayedar stntiin, [ikir ve ideololi alantnda da cihazianmasint saglarken, diger taraitan karst smiim da ideologkmnt, bilgilerini ortaya atmtsttr, Boylece kapitalist alem, her iki stmim da, kendi yaptlanna ve flkarlarma gore, iktisadi ve siyasi te$kiltltlanmalannt zeruri ktlmutir. Sermayenin gittikfe merkezlesmesini, giiflenmesini hedef alan Ticari, Smai Mali tesekkiilier yat1lnda, l$fi Sendikalart, Sendika Federasyonlan, Stniisal

van somiirgelerin .acttklan Milli Kurtulus Savaslanntn, Bi-

rind Diinya Savastndan SOnTa, ilk ve muza/fer iinciisi; rak, biuiin yan veya Jam somiirge iilkelere, bu kurtulus cadelesinin ornegini vermistlr ...

olamil-

Siyasi Partiler, Stntjsal Basin, Yaym ve nihayet Grev, Lokavt, Kollekti] Anlasmalar sistemi de, zaman icinde geli$mlstir, Bu arada, Rejormist Sosyalizm, ihlilaici Sosyalizm, Billmsel Sosyalizm'in fe$Uli yorumlamalan, uygulamalart ve nihayel stnt] kavgalart, ihtilitlci rejimier. ilk Sosyalist devletlerin kurulusunun do. fag/mmn geli$meleri arasmda aldugunu biliyoruz, .
(d)

Ama bu raRJa$ feli$kiIer, yani Kapitalist nizamtn iki giiciinii teskil eden Sermayedar ve J$ri Sintilan arasmda ceo reyan eden Milcodeleler yantnda ve dilnya oifiisiinde diger bir celisme de, insonI@n kaderini etkilemistir. Bu da, diinyarun biiyilk kudretlerini teskil eden sanayici devletlerin kendi aralannda geli$en yaytlma ve istila hirstdtr, Mal surumii alanlan, yani pazarlarla, hammadde kaynaklan ilstiinde meydan alan Emperyalist miicadeleler ve bunlann htztntn, meseta lkinci Diinya Savastnda aldugu gibi, nasil vah$i sekiller aldlgml biliyo_ruz.

Demek ki cagumz, hem teknolojik inkilaplan, hem de inkilaplnrm davet ettigi toplum degi~meleri ile, tarihin en biiyiik celiskilerinin, ihtilallerin, savaslann ve ayru zarnanda en evrimsel hamlelerin, hir arada, birbiri icinde gcli~tigi en dikkate deger, en onemli ~ag olarnk tarihte yer alir, Sirndi bu ~ag. bir de Elcktronik-Atomik inkilaplar safhasma ginnek, yahut yeni bir crag donemine ulasmakla, yakm gelecckte, bugiinden tahmini kabil olmayan yeni teknik-sosyal atshslara da sahne olacaknr. Biz; buharm kesfi, makinelerin icadi, daha sonI'll clcktrik gucuniin insanlrgm emrine girmesiyle meydan alan ve simdi de. Elektronik-Atomik kudretlerin eklenmesi He yeni bir ~aga acrlnn tarihi devrin insanlan olarak, tarihin en hareketli, en dogurgan usnmalarmr yasamakta bulunuyoruz. halde, craglmlzm -ve devrimizin bu oluslan icinde ve butiin hunlan anlarnaya calisarak kendimizi tamamlayacagiz. Bu hareketlcr icinde, bizirn bu eserde konu olarak aldigmuz ihtilaller de, cesitli sekit ve nedenleri He yer almtsnr, Ve elbette ki, cesitli sekil ve nedenlcri ile, gene de yer alacakttr. Su halde, eserimizin mihver konusu olan 27 Mayis ihti\ftli ve bu arada Ihtilalin Manngr bahsine girmeden once, bi~az da, thtilat Kavranu ve bunun ceslueri uzerinde durmahyiz ..

30

tHTILALtN

MANTIOI

tHTtLALtN

MANTI6-1

31

Ciinkii tarihte, ihtilal degil, cesitli ihtilAlIer vardtr. Ve..bunJ~r: hem sekllleri, hem nedenleri ile, birbirlerinden ayrihrlar. Ulkemizin ya~adlgl 27 Mayis ihtilali ise, bu ihtilal turleri ve bOlUntitteri arasmda, bu atihmlardan yalnrz biridir.

iHTiRAS VE HEVES!
Biz, toplumun kendisinde var olan ve hi~ bir zaman kesitmeyen bir yapt deg~ikliginin. daima icindeyiz, Bu degisim, toplumun hem temel yaprsmdaki teknik-teknoloiik dtizeni, hem bu diizene bagh olan iktisadi ilisklleri ve milesseseleri kapsar. Hem hukuk, siyaset, sanat kurallanm icine ahr, hem de bilim yaprsi ile, fikir, zihniyet moral degederini yansitir. Kisacasn Sosyal, yahut Sosyo-Ekonomik yapida hi~ bir hal, milessese fikir ve de~er yoktur ki, bu ardt arast kesilmeyen degi~me seyri i~inde yer almasm. Tlpkt, biltiin kanunlan il~ tabiatta d~ oldu!.u gibi... Ancak, bu daiml olan hal, keyfiyet (nitelik) veya deger degl~meleri, hem dogada, hem toplumda, bazen kendini hisscttirmeden, sakin gori.inij~lii bir birikim ve evrim seklinde gelisir. Evrimsel bir akis icinde olusur . Bazen de. bu ebedi hareket icindeki birikimler, daha dogrusu ~ten gelen gii-;, kudret celiskileri oyle gerginlik noktalanna vanrlar ki, 0 zaman, sicramalar, patlamalar seklinde gelisir. 0 andaki hal ve key/iyet, bu ani degi~meler1e, baska bir hal ve key!iyet'e ~v· rilir. Kim bilir nice zamanlardan bed biriken ~artiarlO, -;eli~kilerin, gerginHklerin; artik zirve noktasma varmalan He meydana ge1en bu ani patlamalardrr ki, toplum yapismda, ihtilaJ1eri ya~hr1ar. . Su halde ihtilal; evvela i-;timai biro hadise, yant top.l~~sa.l b.lr 01aydir . Bir toplum olayt, yani insanlarla lnsanlar arast~da~1 Ih~kllerlO bir seklidir. Mevcut hal ve nizam'a karst ant ve cebri bir mudahale veya isyan olmak vasft ise, onun ayirt edici vasfrdir. Su halde ihtilil; toplum dedigimiz canh Ylgmla§ma. i~ind:, bir harekettir, Fakat evrimsel degil; ayaklanrna, patlama ~ekhnde bir hareket olmak itibanyle, ashnda bir sebepler ve sartlar birikmesinin escridir, Bu bakrmdan da, tarihi determinizmin, hem konusu, hem bir sonueudur ve dolayisiyle, ktlftmlmaz goriiniir. <;iinku, sebepler ve sartlar tamam olursa, ihtilaI olur. Ama bu noktada biraz durmak lilztmdir.

Evvela hemen sunu belirtmek gerekir ki, hie bir ihtilali tek sebebe baglamak kabil olmadig; gibi, ihtilal denilen sosyal olayi, tek bir tip icinde gormek ve mutalaa etmek de imk£inslzdlr. Demek ki, ihtilaIin gelismesinde, tek bir sebep degil, bir sebep'ler zinciri oldugu gibi, adma ihtiliU dedigimiz sosyal olaylar alanmda da, tek bir ihtilal degil kendisini davet eden sebeplere, sosyal faktorlere gore dcgi~en, cok cesitli ihtilaller vardir, 0 halde ve bu bakimdan, ihtilal'i, tek bir tarife, tek bir tatumlamaya baglamak da, elbette ki kabil degildir; Onun icindir ki biz de, az yukarda ihtilali tarif ve ifade edeeek bir formul ararken, bu fonniililn kapsarmru, aneak onun sosyal bir olay oImak hali ve niteligi icinde aldrk, Bu hali ve niteligi doguran sartlan da, ancak bir sosyal birikim, yani biriken sebeplerin ve sartlann zirve noktasma vanst ile cerceveledik. Kaldt ki, her ihtilal girisimi veya olayi da, mutlaka ihtilal vasfrm tasrmaz, Ciinku ihtilal, her toplurnda, her cant isteyen ihtiras adamuun, yahut her "ihtilalciylz' diyen ihtiras veya taskmlrk gruplanrun, her istedikleri zaman, kendi hava ve heveslerine gore, uyandtrrnak istedikleri bir kartstkltk demek de degildir, Clinkii ihtilal: sahsi arzu, egiIim veya kararlarm de~i1, objektif zaruretlerin ve sartlarm netieesidir. Bu da aneak, toplurn yapismda bu sartlann birikmesi, toplumun bir ihtilale gebe olmasi vc dolayisryle, ihtilsli hem beklemesi, hem benimsemesi He tahakkuk eder. Su haldc bir ihtilalin sartlannm birikmesi, toplumun veya topIumdaki bazr guclerin, bir ihtilalin sartlanm ve kacrmlmazlrgint idrak etrnis olmasr, ayrrca bit temel sarttir. Bir ihtilil icin, toplumda beli rmesi , guclenmesi gereken ruhl hal veya zihniyet, hem bir idrak, hem bir ozlem haline almalrdrr. Eger sartlar tarnam olmamissa, ya: hut da ihtilal ozlemi, su salus. veya bu grubun siibjektif arzu, heves veya heyecanmdan ibaretse, 0 takdirde bir ihtilal girisirni, hatta gecici olarak rnuzaffer olsa bile, toplumun benirnseyisi dismda kalacaktir. B'tz, daha ileridc ve ilgili bahislerde, bu konu ve rneselelere geregi kadar deginecegiz, Bu sartlar ve problemler, hatta bu esere konu olarak alman 27 Mayrs ihtilali'nin akisr \'c meseleleri icinde de, ayrrca islenecekt ir.

Inll de burada.

ihtlWl kavranu

uzcrindcki

bu ozc.lernclcri

yc'

32
terli sayarak

tHT1LALtN MANTI6I
simdi de, bu kavrarnm kapsadigi ttir ve sekillerl kisaca

ve orneklerinden de krsaca bahsedelim. C;unkU ihtilaller, buttin ~a8larda ve butiln toplumlarda olagelmistir. OyIe gorunuyor ki, ~ag.nuzda ve belki daha soma da, gene nice toplumlarda ihtilaller olacaktir. lnsanoglu, kendi toplum ve yasantismda sosyal celiskilerin ~aziimlerini, kor kuvvetlerin degil, akltn ve determinist gerceklere dayanan bir diizenleme'tiu: kontrolii altma alamadikca? ..

isaretlemek yerindc olacaktir. Bunun icin once, lari/t icinde ihtiiAl olay

Caglar

KOl1u~uyor!
Daima l n san vardi. Ve insan, daima blr toplum yarahglydl. Toplum dogunca
da, lnsanm, lnsanla rnucadelesl basladi.

Cunkii, ilk toplum ~ekirdegi ile beraber, ilk menfaat, Mkimiyet, bas olmak, yahut, ba~ egmemek kavgalanda bastar. Kulsal kilaplarda bile Insarun oykOsu· ne blr kavgayla girllir: Habil'le Kabil'in, . oliim-kaitm sava$I .. .

lIT
TARil-iTE lHTiLALLER
ihtilfllkrin turihi, insan uygarhjinun tarihi kadar cskidir. Hattu dcnchilir ki ihtilaller, uygarhk!a beptb..:r bnsladr. Nltckim <I$aglua. bizden '5.000 yrl UI1Cl'Yo.:: yak lusan ve hem sartlan, hem sloganlart ile, han iilkclcrin gtiniuniizdck! problcmlcrini de yansnan cok munalt bir sosyal ihtil;}1 in. tab!..:! Jerden izlcnilcn hikflycsini vcrcccgiz. Hu il\!ilo1l, ilkcagda, Mezopotamya'da Siimcrlcr iilkcsindc, zamanmuzdan once 4:-.:;0-4725 yl1l'lr1 arasrnda cercyan eden Urukagina ihtiEllidir (I). Bilindigi gibi Mczopotaruya. sirndi I rak smrrlan icindc kalan vc Frrut-Diclc rrmaklan He sulanan sahadir, lnsanogullan tariLinde ilk biiyiik uygarhklar, bu alanda bclirdiler, sekillcndilcr. Bu • uyga rh k ha rckcti n i11 ilk oncii led, Siimcr, Elam, A kat ii Ike leri hal k laridrr. Oylc goriinUyor ki bu iilkclcr, ilk uygarhklann da vatamdir. Zamanuruzdan bcsinci binytl'ui basmda, bu iilkclcrde, dcvlct scklinde sosyal yasann tcsckkul ctmisri, Gcrci her dcvlct, kcndi sahalan icimlc diger Site vcya Bulge dcvlctlcrini birlcstiriyordu. Arua snul]: bir toplum yaprsi vc bu sll1lfllllgm ic ccliskilcri , bu halklarm yasanusina h:lkimJi. Sosyul pirarnidi viicuta gctircn smiflar kadcmcsinin zirvcsinde, Monarsi vc onun tabii dayanag: 01::10 Feodalite, yahut biiyuk toprak sahiplijii gcliyordu. En basta, iilkcnin biiyiik Kra!'i ve sonra. ona tabi Site ve Bolgc krailart vard t. Bu srrufm alnnda, ama zamau zaman Kralltk Kudrctini de ctkisi aluna alan. hazen onun ycrinc gcccn Rahiplcr, yani cgel" tabir dogruysa. Tnpmak Oligarsisi, iilkcnin en gUo;;Ui kudrctlcrindcn biriydi. Askcrlcr, tabii hem Kral'm, halt a hazen ayru rUc;1c Tapmak Oligarsisi'nin yamnda vcya cmrindc ycr ahyorlnrdt.
(1)

Uzun ve kisa kronolojiye gore, bu tarih, bazen deghiik vcriltr. Bu surctle bazt tarlheiler bu hareketi gGnftmuzden 3·150 Yll onceye kadar vaklastmrlar.

36 Mesela, Siimcr ulkcsinde,

tHTILALtN MANTIC I

tHTILALtN MANTICI ra, onfar zamantnda 91ttrltldan ctkmi« olatt idare makinesini

--

37
tan-

orduya asker almak islcrini dahl devlct adt-

na bir sure rahipler idare ediyorlardi .. Piramidin bufabakasmm alunda da, kiiciik toprak sahibi ciftciler, ticaret erbabi, esnaf ve en ' "It kademcdc de iscilcr, fakir koylulcr geliyorlardr. Siimer, Elam vc daha sonra gelisen Akad hal klan icinde SumerIer, ~aglll ve bolgenin en hakim kudretini teskil ettiler. 0 kadar ki, bir arahk bunlann hukiimranhk sahalari, Akdeniz kiyilanna kadar uzandi. Astir ve Babil devletleri 0 zamanlar, heniiz-yoktu. Yahut tesekkiil halindeydiler, lran'da da onemli ve kudretli varhk isaretleri gorcmlyoruz. Bu sebeplc Asurlann, insanhk tarihinin ilk gtiC;lti uygarilgml yaratrms olmalan miimktindiir. Nitekim, az cok ~agda~ uyp,aril k 1ar 01 an Siimer ve M lSI r 'da n, hangisinin daha eski olabilecegi, buguii haIa rarnsma ve arasnrma konusu olarak goriinrnektedir. Simdilik Somer uygarlrgmm cskiligi, daha kuvvetli goriinrnektedir, SOmer Kralhgmm merkczi Lagas sehriydi. Bu sehir, Hai kanali irzerine dusuyordu, Zaten bu iilkelerde su kanallari, en biiytik tesis-

zim etti. Papaz idaresi altmda Laga~ sitesinin, ne actklt bir diizeye indigini, kendisinin, halkt kurtarmak ve yiikseltmek icin ne
gibi rejormlar yaptlgml, nastl kanunlar kurdugunu bize haber vereu, bizzat Urukagina'dtr. BIl jl!tiliil kahramantntn tabletlerinde. kendisinden evvel memlekette hiikiim siiren zuliunlere, yolsuzluklara ve kendisinin yaptlgl rejormlara, yeniliklere dair verlligi bilgilerln dogrulugu. Tello'da ke~fedilell ve hesapiara ait halk tabietlerinin bildirdikleriyle de dogruianmaktadtr, flu tabletlerde biz, Isa'dan once iiciaici! blnyt! baslannda, Siimer sitelerinden birinin, askeri, ailevi, sosyal ve din? baktmdan hakiki IlIIya/11lI giisterCl1, palta bicilmez ktymetlerle karutanvoruz. Biitiin devlct
Ilk hie bir seyden

ta

niifuz ve kuvvetini ellerine alan rahipler, arcekimncdller. Bu kitabede rahiplerin, bilyiik

memurlarla

birlcserek, tnetnleketin

sanatksrlanm,

riftfilerini,

Ier ve kamusal yaunmlardr. Ctinkii iilke, tarim iilkesiydi. Bahkcihk ve ticaret, daha sonra gelirdi, Du kanallar sistemi, bilhassa, Kral Antemena zamamnda cok gcnisledi. Fakat bu Kraldan sonra, Monarsi zayrfladi vc Tapmaklar Hiyerarsisi gittikce kuvvetlendi. Her sehrin veya Prensligin bir tannsi vardr, Ningirsu, Lagas'm biiyiik tannsi sayihyordu. Bu gucil ise, Tapmak Rahipleri ve bunlarm basi olan La-

siirii saliiplerini va biuiin halkt nastl soyduklan, actklt ve edebi bir dille vc etraiiy!« tasvir edilmektedir. Bundan anltyoruz ki, bunlar, halktn meyve bahcelerini, baltk dalyanlarltlt ve gollerini,

verimli tarlalaruu, zorla ellerinden almtslardir, Esnaltan aldik»

Ian e~yal7ln bedellerini odememislerdir. OIenlerin e~yalaflm zaptetmislerdir. Taptnaklara ait gelirleri, sejahet yolunda israj etmislerdir. llukuki ve dini hiikiimleri ve bilhassa bosanmalara ait davalart zorbaca kendi ctkarlartna kullanmtslar, ahllikstzllgl mesru k tlmtslard If. i ste bit Rah ip K rallardan Lugalanda devrindeydi ki, Urukagina, halkm bastna gecerek Itttkimiyeti eline aldt. lslahatc: ve kanuncu Urukagina btl suretle l'e bir ihfilii! yolu i/e zuliim ve istlbdadt, halkm iizerlnden kaldirdi.» (1).

r.a~ Patesi'si, insafsizca somuriiyorlardi. Nitekim Antemena oliincc, yerine gccen Enanatum II. devrinde, Lagas dini hiyerarsisinin Basrahibi Enatarzi, biitiin siyasi-idari kudretleri elinde topladi, Nihayet

kendisini, Lagas Krah Han etti. Urnini solalesi sona erdi. Iste 0 zaman Lagas'ta ve Sumer'de, korkunc bir soygun ve zuliim devri acildi, Tapmak Patesi'leri, yani Ba~rahipligi saltanatmm bu asrn zuliim, soyBun, ahlaksrzhk ve istibdadi neticesindedir ki, halktan biri olan Urukagina, gene halkm basma gecerek, isyan bayraguu acn. ihtilill basladi. Ve ihtilalmuzaffer oldu, Insanhk tarihinin kaydettigi ilk ve sosval hedefleri He sloganlan belli alan ihtilal budur. lsa'dan 2775 ve zamamnuzdan 4748 yd once .. , Tarihci bu durumu ~yle hulasa eder: «Bfrakllgl tabletlerden, demokrat ve hiirriyetperver bir zat oldugu anlasilan Urukaglna, rahipler idaresini devlrdikten SOIl-

Urukagina, ne dinin ve Tapmaklarm, ne de Monarsi nizamuun aleyhindeydi. 0, bu miiesseselerin istibdat ve zulmiine karst ayaklanrmsti. Nitekim ihtilal sonunda halk onu, Siimer tahtma cikardi. Ta-

(1)

Henri de Genouillac'm, Tablettes Sumeriennes Archaiques (1909) eserine gore, Prof. I;)emseddin OOnaltaY'm Yakln t;ark Tarihi eserinde, CUt L Elam ve Mezopotamya kisrru, s.. 262-268, Yakm $ark Tarihi'nin birincl ddt

38

IIITILALIN

MANTICI si cesarctlc

IHTILALIN

MANTltiI
A t\

3D
ag~l<lv,\I1J

pmaklar da nizama konuldu. Nice tcsislcr meydana gctirdi. Saltunnu gali ba 8 y II kad a r silrd ii. Cii n hi cs k i hfl kim iyet Ierin i kaybcdcn lc ri n ihaneti d-rrmadan isliyordu. BLitlill t,:aglar boyunca oldugu gibi, lkridarlan ru by bcdcn miis teb i I lcr, yen id c n csk i hll k i mi yctlcri n i k U fa b i1mck icin, yabanci ulkclcrin hakimleriylc, kcndi ulkelcri alcyhinc birIc~1ilcr, Hcp birdcn, Lagas uzcrinc yiiriindii, Her ccphcdcn hiicuma ugrnyan balker idare, ycnildi. Ama arada Lagns da ycrlc bir oldu. Urukagina, bu harabcler arasmda sondu, Somer, azamctini kaybcui. ihlilill sonrasmda ise, Urukagina 'run keudi davnsnn vc halk icin zafcrin i an Ia ta n hi kayes i, gcrcck bi r ih ti Ifl] Bcyan na mesi gi b i, In b let lcrd c, bize kadar ulastr.

."" eel I[Il Ia 1"1 11 111 onune

« Afi_hmwYI

cikular.

g1·<,··'·ll1.kcndisi ~... kin '

lara son sozlcri sunlar oklu:

SOli I lilt/a

Iurak: t/OS/IIIII. (/ojiJ'll olll/ayall. !wk:.>lz bit. i.ilii~·or/llll. 111/11/111 icin de. lcatillerimdcn. daha 1.\'1 bir da, kcndis] bogull11;ldan
I't'

»:
i

insa 11/ Ill ... I' An ncsi Agblrata 0I1e'_'. og!unull

SCI'llll'll,

ccscdin

I-. \1(..:<1 kladi vc soylc konustu: "Y 11I111l~ak bir insan olntan hIke/I! siiriikll'di S,)11 ra, ka];lb:lliklarn ,jjliimiilllii:iill. lerint! .. » Ama, tarihc ilcr ark yazn rlar k i, Ispa ria 'um Ylbh~1fl1 n tohumlart , bu cinayct lerlc ;.11 tlml~lll'. Agi~tr.It(l·nlll, OglUlll111 ccscdi onundc. onun . insanl.m :;c"l11csinrkn hahscdisi. iktidar "C ihtilallcrin ruhiyah ba-' k unmdan. galiba cok manalar
t1l'$11" .. "

insanlart

hcpimi:i

fe·

...

1>

insanlrk
rcketi iizcrindc,

tarihinin ...

bu ilk vc biitiin sartlan tarnam olan ihliWI bu scbcplc biraz faz];1 durdu k. Sirndi konumuza

i1:1de-

kar~1 Iwykl rdr: tspatta'nm

kllrlll!rl$[/IJ(/

vararlt olinasnu

di·

vam cdcbilirlz

YUNANiSTAN'DA OLANLAR
lnsanlrk tarihinin, zamantnuzdan kirk sckiz yiizyr] kadar once cereyan eden bu ilk buyuk ihliHllindcn sonru , cesirli mcrnlcketlcrdc, ccsitli ihtiliH1cr yasandi. Bunlarm, ncdcnlcri vc ccsitlcri ayrt ayridrr. Mesc1il Yunanisran'rn Isparia kralhgmda mcydana gclcn bir saltanat kaygasmda, hem gene bir Krahn, hcm onun Anncsinin vc Hliyukanncsinin oldiirtiliisil, aynt zamanda hir rcjim kavgasi nitcligi law. OI;lY, Isa'dan once 241 yrlmda ccrcyan cder. 0 tad hie Anayasaya gore, Isparta'yt ild Kral idarc ediyordu. Bunlardan Kral Agis, hcniiz 20 yasmdayken Kralllga sccilmisti. Ama akrlh, bilgin, Fclscfc vc Hikrnct anlayrslan olan, soylu, zcngin bir gencti. Topragmm tumunii. hazincsinin de yaI'ISII1I halka bagl~lalll1:;;tL Ama Agis'in bu halkylhgl vc iistiin vasrflarr. hem digcr Kral Leonidas'r, hem Eforinr Mcclisi rlcnilcn soylu, varhl.lt IIfl k iIII lcr kuru Iu nu ted irgi n cd iyo rei 11. Ciin k u Agis'i n gc I ireeegi ref orm1;\1', kcndilcrinin dc aleyhinc olahilirdi, Hulasa Agis'c karsr harckct basladi. Agis yakalandr. Fakir halk, Agis'in tarafmdaydr, Ama Agis, vutanmda kendi yilziindcn bir i<; savas istemiyordu. Kadcrine boyun ('gdi. EforIar Mcclisi oniine crkanld,. Hem kendisi, hem anun ycti~tirici1cri Dian Annesi Agislr;)ta ilc, All ncan nesi A r~idami a 'mn boglll a ra k old (iru Imcleri bra tI a It nth. I-Iep-

DEMAGOG
'1';1111"1];11'

rizisTRAT
Ytln;l11i~I'lIl'lIl.

iklbadi yapls1I1daki hiiyuk degi~iklik. tinee \'C Yunanlrlan n A kdcn iz , Karadeniz kl)'I' 1;·lnnd". pck 't;ok ticarct kolonilcri kurmahm ilc baslar. Btl. saycdcdir k i Y unanlrlar, lcn ikcl i lcrdcn daha r-:iit,: hir yayrlmn luz: lie 7el1),':1IlHi k~likr. IIll dc'gi,_,iklik, tubii olarak Yunan roplumunun sosyul yapls~1l\ dkit~di. Bclirgin S1111f!ann lllrcyi?i vc iktidar kavgal<lnlll da kcskinlesl irdi. BIl b\'l',abrda. tarihi n her dcvrinde ve b~itiin iilkc!cr~e. 01dl~gl1 gibi, iktidar rna kaml a 1"1111 clc gcci rmo:~. vcya 1ktid:lI'~a e;kll1 01· mak dhdle ki znlcrin en 'cmin surnyd]. Boykte Yununistan da, cv\ic1d~ll bcri, ~d'0praga bag]1 kalun larla, rlcnizlcrc ?l;llanlur arasin rlaki ;\11lall~!/. miicadclc. Elcn iilkclctini kana hoyadt, Irili uf'akh yiizlcrcc darbe , yiizyillar boyu siirdil I:'iIIi" Usul basi" i: Birkac t~hrik~i o.n: d? scrdi. I\ir kissm halk i ayaklundtrrp. eldc nnzraklarla. oncrnli kisilcrin cvlcri busrhrdr. Hasim lidcrlcr oltiurtlli.ir, veva sitenin dl:;;m<l siiri.iliir<Iii. nil!"he birkat; snat it;illdc t:llI1aml:HHr ve iktidar el dcgi~lirirdi. .. »

ulkcsi

i sa 'dim 700 vil kudar

40

tHT1LALIN

MANTICI Pizistratlls, nihayct

tHTILALIN

MANTICI

41

Burada tasvir edilen nitclikte olay Iar, ihtilallerin, daha ileride degineeegimiz darbeler kategorisine girerlcr. Bu darbeler, eski Yunanistan'da oldugu gibi, Siteler i-;i Darbelerden, ~agda~ devletlerdeki Hiikiimet Darbelerine kadar, I;e~itli olciiler gosterirler. Simdi gene, eski Yunanistan hikayelerine gelelim ... Bu Site il;i Kavgalan onlernek icindir ki, Yunanistan'm iinlu.kanun koyucusu Solon, meshur kanunlanm yapn, Ve sonra da, hit; bir menfaat ve siyaset zGmresi He i1gili olrnayan bu akrlh ve faziletli insan, bu kanunlarm yuruyecegine guvenerek, 10 YII icin vatarnru terketti. Ama Yunanistan'a dondugi.i zaman, Atinahlar, gene bogaz boo gazayddar. Iste Pizistratus, 0 gunlerde sahnedeydi, 0.0. 600 yrlma dogru dogmustu, 527'de oldu). Pizistratus bir askerdi. Zaferler kazanmrsn. Iyi bir soydandt. Ama Atina'da soylular, artrk itibarlarmi kaybetrnislerdi. 0 haldc, baska bir yiikselis yolu ararnahydr. Asked hizmetlerde de bulunmustu, Faziletli kanun yaptcrsi Solon'un yegcniydi. Ama ne var ki Pizistratus, bayagt bir ihtiras adarm ve tipik bir demagog'du. Demagog'uo ise vasfr, samimiyetsizliktir. Demagog; sokak kalabahklanrun akillanna degil, hislerine, kolay harekete getirilcbilir komplekslerine hitap ederek, onlan pesinden surukleyen adamdir. Bu boyle olunca da, Demagog'un, girmeyecegi kilik ve yaparnayacagi oyun yoktur, Pizistrstus da boyle biriydi, Halk icinde, halkla beraber, onlann dostu, halk is:in kurtulus yollan diisunen, bu ugurda kendini feda edereesine caba harcayan biri olarak gorilniiyordu. Her demagog gibi 0 da, her scyi kolayca vaat cdiyordu. Ama muhakkak ki biiyilk vasiflan vardr, Pizistratus'un vaatlerinin sonu yoktu: Toprak reformu yaptlacaktr. Halka toprak dagrnlacaku. Haklar ve imtiyazlar, hep halkm olacakti. Borclar affedilecekti. Vergiler affedilecekti, Bir taraftan da, iktidardakilere kur yapiyordu. Gortmtisu inandmciydi: Aglr bash, ciddi, fakirlerin dostu, alcak goniillil ve her yolsuzlugun karsisinda olan Solon'un da yegeni. .. Yunan asilh biiyiik tarihciler, Pizistratus'un goriiniisiindeki tiin vasiflan da cok giizel tasvir ederler. Ama bu vasiflann arkasmda hem tarihin en tipik demagogu, hem bir devlet adarm Pizistratus yatmaktadir ...

Onun

vaktin gckligini dusilnur. Sahncye cikar. lit; hukiimet darbesi vardrr, Hepsi de birbilinden tiyatral tcrripler icinde diizcnlenir. Birinclsinde (to. 561), iisIii basi parca pa rca , yUzii guzli kan icinde. halkin karsrsrna crkar vc ilglayarak haykmr:

Yunan

tarihindc,

«- A tinaltlar! Bakin ,\II be/lim ltalime! Diismanlarun beui larlarda gezerken lie hale kovdular, Ben ki. hoyaunt vatana vakfe(lIIi~· bir halk: lloS/HYWIl ! » vb. ..

us-

kcndisini bu hale koyan, gene kcndisidir. Nc isc , pesine diiscnlcrle Akropol isgal cdilir. Ama, I:;;pck tutmaz. Bir silre SOl1ra Atina'dan kacar. Ikinci darbe de oldukca basartsrzdrr d.o. 555), Bu sef er dag Ia ra cck i li r rt, O. 441 'de). 0 "ii ncii darben i n sah neye konulusu, hem daha oyunlu, hem daha tertiplidir. Daglar bolgcsinde kesfettigi gcrcck bir Yunan giizclini Tanrtca Athena kiyafctine sokar. Bir zafer arabasina bindirir. Atina'da carpisan Partilerlc zaten ternastadrr. Hatta bir defasmda, bir Parti Rcisinin ktzt He de cvlenir. Biraz asker de toplar. Ve bir gun Atina'ya, onde zafer arabasmi suren Tanrica Athena'mn etegine yapisarak girer, Sokaklarda halk, Tanncarnn karsisinda diz cokrnckte ve S:lglrtkanlar, Pizistratus'u tannlasnrarak ctraft gtlriiltilye bogmaktadirlar. Hulasa darbe muvaffak olur. Borelarrn aff'r, toprak yagmasl gibi gosterisler de olur. Ama bu sefer de Pizistratus bir titan ve miistebit kesilir. Halkrn dalgalandmlan taskrnhklan da 0 hale gelir ki, arnk bunu Diktat6r de pek onlcyerncz olur, Fakat Pizistratus'un iyilikler ve fenaliklarla celismeleri iktidan da olurnunc kadar surer (to. 527). Pizistratus'un bu celiskili iktidari faydasiz gecmernistir. (:iinkii bir taraftan onun Demagog'Iuk tarafr isler. Sunartrlan kalabahklan doyunnak icin bazi hallere goz yummak zorunlugu vardir. Mcscla. toprak dagitnm islerinde haksiz el koymalar, adam oldiirrneler, hatta bazen kutlc halinde oldtlriilusleri de olur. Ama halkm dostu oldugu, Atina'ya hizmetleri de inkar edilemez. Atina'yi yeni ve anrtsal yapilarla giizelle~tirlr. ilk biiyi.ik Milli Kitaplrk Atina'da, onun zamarunda kurulmustur. Homeros'un dcstanlanrn derleyip toplatrmsnr, Eski Yunan sanatkarlanmn eserleri, siirleri, besteleri, gene onun himmetiylc canlandmlmrsnr. Atina'yr geni~lctmi~ ve hatta bazr tarihcilcrin

Hatbuki,

42 yazd rklan

tHTILALtN

MANTIC I

11ITlr,Ar.IN MANTI(;I sahtc hiikiimdnr, ~<1l-:I:V1l1a kupanaruk. ~a1tal1a(1I11 surdurmcye t;n!J~lyurdll. Fakat bu sahtelik ~ soylular arasmda aruk bil in111C)''': baslanusu. llu durum karsrsmdudrr k i bazt iran Prcnslcri, sahre Bardiyu'ya k:lr~l,gizli bir darbc komitcsi kurdular. Hir ihtildl hazlrhglll'.lgjri~li1cr. Komitc iiyclcti , 7 Prenstcn meyduna gcliyordu, Net icc su oldu ki, darbc muvaf'[ak iyerlc sona erdi. l Icrn sahtc hiikiimdar, hem onun saltan.uuu rcrtiplcycn K[',hin!cr bu t e rtiplerini hayarlunylc odcdilcr. Arna bu scfcr de ortaya, bir Hiik iimdnrhk vc hatta . Rcji In mcsclcsi (I k II: Ever. kim l Iiikiirndar olacaktr? Ve idare sck li . IlC ohnahydi? .. Ciin kii sirudi ortuda, hcpsi d .... la htta hak dava cdcn:k 6- 7 ki~i vardr. istc bu saf h.uladrr ki. tarihin nak illeri ccsitlid ir. ,\ ma bizi asil i!g; lcndirccek ohm, Tarihci llcrodot'un, cok ilginc bi I' ' rvjim tarusmusi sahncsidir. llcrodot soylc an1;111 r:
"fWyiik liii:lllecc dii:CII

gibi, Atinn'nm rnuhtcscm gclccegini o hazrrlnnust I r. Halkin 01111, «1\1illctin bubasi» olarak bcnimscdigi de dogrudur. Hulasa Pizlstralus, ilkl:;aglll, hem duzcnbaz, hem yiiksck vasif'h, dikk atc deger bir darb c cisi , iht ilalcisidir _,.

i 1":1I1\la i~ c

iRAN'DA

BiR SOSYAL REJ.iM TARTISMASJ

Simdi gcnc ilh;ugd:m baska bir misal vcrclim. Hu misali, Yunan turihcisi vc diinvada tarih~i!igin babasi sayilan llcrodot'tan alryoruz. Hcrodot , Egc kty.!mIlTIlzdaki Hnl ik arnas '11 (Bodrum rdur, d .0, 41::\4425). I icWUOI, cok scyahat etti. Gitligi ycrlcrdc, tarihi bilgi namma uc bulduysu topladr. Vc devrinc gore tarihtc , titil. hir disiplin i<;inde ~alr~tr. tarihtc Dogu'nun en biiyuk dcvlcti Irau'dr. S1111rlan Hindisrau'dan Ortaasya 'ya vc Af ganistnn 'd:1I1 M ISII-'a, haua Libya 'ya bda r uzamyordu. Bir :11'::111 k Habcsistau'm da istilasuu: en lrsrkh, Darn z.uuanmda is.... iran ordulan, Dojiu Balkanl:lrdan baska, Ukrayna'ya k adar yayrlnusu. irim ']11 btl ihtisam dev rio znrnammrzdan :2.500 y!l oncelcrinc rastlar. lran'da, tam bir Dogu dcspotizrn sistemi hiikiuu siirmi.i~ti_ir, Yani hiiuin iktidar l l iikiirndanndr. Hukumdar dcmck, her scy dcmckti, isa 'dan once 520 vrll.mna du[:ru j ran 'da, Keykav us, hi.ikli rndnrh k tuhtmdu bu 1unuyordu, irnn tarihin i n biiyiik hil kiirndnrlnrmdan biri ola 11 Kcyhusrcv. oglu Kcyknvus 'a, ruuazxam vc ihtisarnmm zirvesindc hi r d"vlcl blr11 krl1l~tl. Fil Kat Kcykavus 'un dcngcsi, pck ycrinde deidld i. Za!im, mu vuzcncsiz, vchirnli hiriydi. N itckirn Hiikiundar bir gun, kardcsi Hardiya 'yi da olduruuiisui. Fakat halk arusmdu, onun 01dii 1'liildi.igii dcgil, bir avda kayboldugu habc r i yayrldr, Bu durumu Irrsat bilcn iran rah iplcr vcya kfihinlcr ziunrcsi , bi r gun lran'm mcrkczi olan Sus'ta bit" oyuna giristilcr. Bas Kahin, Kendi kardcsini, kuybolan Bardiya mcydana cikn vc mcm lckciinc dondu, diyc i!<in cderck. Iran tahuna gecirdi. 0 suada Kcykavus, J\lJsn'da bulunuyordu, I\u habcr, isa 'dan once 521 'de, Nil sahi! lcrindcki Keykavus 'a erist i. Tabii dcrhal ulkcsinc hurckct cu i. l\ mit 0 ~Irada vc bir kaza sonucunda, Kcykavus du oldii, Ohirken cin,lydini d<.O ilir,lf ('tti.

bunlar malar

cckten

Kyrus'tan (Ke.\'/Iiisrcl'i SO/1/'{/ Pers tahnna gcrclI , Scmerdis'i, iilkenin ilcri gelcnlerinden yetl! kisi, bir : kurup (i{diinlii{c/', lk$ f!.iill sonra Fe ltcvecan Y{//I~'/IIca" ell//"lI1II1/ tarusniak icin fop/(//uftlar, HII toplantula konusyaptldt. HII::/ }'/II1{1I1{1 ),lIrlfaylar 11111: , btl konusmalann getyajJlldtjf,IJla inautnazlar. ,1/11(/, gctcel: te ~'{/J)JIIIII}'I1. ilk koOtunes'ti. Pel's iilkcsitulc, IJell/ukra/if.: hitkiunctin
/.:11-

1I11~'IIWc/, 1'1/[111<1.\/111

savundu. Bence.

0iiyk dedi: birinin mutluk

bo» bir }'e_l' t!ei!.ildil',

aruk

iIlWIII:t!1I1/ MUIlCII'~'i,

gccntistir,

iktidar! altnas) zunuuu (111/(/ iyi bir WI'

de dc,~ildir.
f)iliyul"sul/lI:,

if.: tidar
dc

Katubiscs'i He/ere siiriiklcdigiui ,.1.1'111 :;;CYIII, /lli1g([.~'lilrlll (f..:,)!tillfcl'ill) davramslanngururuuuu,

d,ild etkisini
sormnluiuk

f!_vriliilJii::.

Motutrsi,

bir

kimscnin,

!JcI'//(lllgi bir

I'cya dcuctim o[IJ/(/b,:III, ili/cdigilli .\'(11)/1](/.\/demek: tiro IIDyle olunca (fa, /;ag/I11/l bir alilak sistcminiu iciuc I/(isil )"L'I"f('~/irile!Jifir? JWyle bir nicvkive .\'iiksellikll insanlurtn, ('II ivis!
bile

kvliil('~ir.

II('/" scv], ('$I,jt!('11

~iiJ"(liiP,ii~ilJ/' _!;u!'('IJ/e: olur. Mo-

narsinin karaktcristik: ku/iiliikfcri, ltasctlc, kibirdir, gurunlur. l lusettir; citnki) bu. dOpl/l hit insa» :'lIIjH/lf. Kihirdir; ciutki: scrvet 1'(, ikt i.lann (/:;;lJ'IlT,~I, 0 k iyi.vi kl'l/(/isin ill , insandan ja:fa (ins(//lii-';/ii) /Ji!' yart/llk (!fdll!~11 "(IIl/SIII,/ g(_iliiriir. nil iki =u,.!, II!'r liir/ii k(il iiliililerill , lelHe[ scbebidir. Her ikisi dc, dOI~(/.\'(/

44

tHTtLALtN

MANTIdr

tHTtLALtN

MANTIdI

45

ttabiata) aykm, siddete ve vahsete yol afar. Ger~i mutlak lktidurin, ona sahip olan in san, her seve de hakimdir ilkesine dayanarak iariji gerekince, haset'e yer bsrakmamasi luzundlr. Ama krallartn. uyruklarina karst davrantslonntn gasterdig; gibi, gefcekte durum buyle lieg,iidir. 0111ar. uyruklarindan, degerli (yahilt seckin) olanlartn, kendi baslartna (yahut yalmzea) yasamalaruu bile kiskantrlar ve katiilerden zevk altrlar. Etrallanndaki la] tastytctlart, her zaman dinlemeye ha ztrdirla r. Sonra krallar, hiikiimdarlar, biitiin insanlartn en' tutarsizlandir. 011lara ancak makul bir sayg: gosterirseniz, iinlerinde yeterince alfalmad,glnlz icin ktzarlar. Onlerlnde kendinizi alcaiursatuz, sizdell, [azla yaltaklanan bir dalkavuk diye. nejret ederler. Hem bu soyle(/;klerim, soylenmesi gerekenlerin hepsi degikiir. Krallar; ge1t?neklerin yaptsuu ve yasalan rignerler. Kadtnlart, kendi zevklerine hizmet etmeye zorlarlar. lnsanlart, yargdamadan,Uldiirtiirler. Bunu bir de, halktn yimetimi ile karstlastutn: 0, a(Jlann en giizeliyle, lsonomla, yani yasalann oniinde e$itlik adty!« aniltr. Sonra, iktidan elinde ttl/an halk, krallann yapuklan $CY' lerden hie birini yapamaz: Bir Halk Hiikiimetinde bir yonctir.:i sepne (kur'a) ile olur. Ve vazilelerindeki hareketlerinden sorumlu tutulur. Biitiin sorular, acsk: tarll~maya sunulur. B1I sebeplcrden oliiri; ben, Monar$i'yi birakip, hath iktidara gecirmeyi imeriyontm. Cilnki: De vlet, zaten Halk demektir ... J) Herodot, Otanis'in tartismanm «Otanis'ten soylediklerini sonra, boyle nakleder, konustu Sonra, yedi kive Oligarsiy! sa-

hakstz o/dllgu ogretilmemi$/ir ki? Halk IIIr bu gibi seyler iistiinde hie bilgisi yoktur. Kiitlelerin kajastnda, belirli diisiinceleri bulunamaz, Biitiin yapabilecekleri, kortemesinc siyasete dalmak ·lle iinlerlne ctkan her $e)'i. kabanp sel olmus bir nehir gib]. sifip siipiirmektir ... Onun icin, btrukaltm halk, Pcrs iilkesinin dii~· manlannt yon elts in, Pers iiikesini degil. Biz kendimiz, belli bir saytda, memleketln en iyi klsilerini secelim ve siyasi iktldart 0/1lara verelim. Bizler de, on/arm arastnda oluruz: En ivi k isileriu, ell lyi siyaseti yiiriilmelerilli -beklemek tabiidir.s Dara, konusanlarm ii~ijnci.isiiydii:

~i arasmdaki

nakline devam edilir: Megabyzus

vundu:
_ Monarsinin kaldinlmast icin soylediklerinde, Otanis'le anla$lyorum. Fakat a, siyasal iktidan halka vermemizi isterken, yatultyor. (:iinkii, kiitleier, -beceriksiz bir Ylgmdu. Hie bir verde, an/ann arastnda aldugundan daha rok bilgisizlik, sorumsuzluk ve §iddet gOsteremetsiniz. Bir kralin, katiIce keyfinden kaflp da, ayaktakt m 111111. e$it ceberutluguna tutulmak, dayanilmaz bir $ey olurdu. Kral, hir degilse, bilincle, bi/erek ve isteyerek hareket eder. Ayaktaktmi bOyle yapmaz, 9iil1kii ana, neyin Iwkh:. neyin

«- Ben, dedi, Mebagyzlls'ull kiitleler iistiine biitiin soy/e· diklerini destekliyorum. Fakat, OIigar$i ite 'ilgil! olarak si_iyle· diklerinl kabui e.tmiyorum.· Dii$iindiigiimiiz uf yanetim bicimini, MOl1ar§i'yi, Demokrasi'yi, O/igaryi'yi altn. Ve her birinin, kendi . tiuii icinde en iyisi oldugunu jarz edln. Bana kalirsa, iirunciisii, otek: ikisine rahatltkla yeginlenir. Tek Yonetici; bundan iyisini bulmak miimkiin degildir, Yeter ki, bu i$ icin, en iyi adam 01sun. Yargtlanmasi karakterine uygun, halk iistiinde egemenligi, her WrW yakutmantn otesinde olsun. Diismanlara ve hainlere kars« alacagl tedbirler, oteki yanetim bicimlerinde olpbileceginden, daha kolavhkla gizli tutulabilecektir. Bir Oligarside, bircok adamtn kamu hizmetlnde sivrilmek icin yansmalart olgusu, siddetli kisilik cahsmalanna yol acmadan olamaz. Her biri; 'lisle cikmak ve kendi onerilerinin uygulandlgllll gormek isterler. Boylelikle de, dovii$iirler. Kisisel kavgalar, aftk aynliklara, sonra da kan dokiilmes.ine yol acarlar. lsler bu duruma girince, tek flkr~ yolu Monar#ye diinmektir. Bu do, Monarsinln en iyi oldugllnun, acik bir kanttulir. Demokrasiye gelince? Orada da yolsuzluklar kacuulmazdtr. Fakat bu durumda, kamuhizntetlerinde vaptlacak yiyicilikler, ozel "fatl$malara yoI acmaz, Allcak, yakin kisise! birlesmelere golilriir: Hizmet sorumlulart kala kajaya verirler lie karultkl: olarak, birbirlerini desteklerler, ~II, ya da bu kimsenin, halktn savunucusu olarak artaya ctktp cia, kendi flkarlarma· isleyer: klikleri dagltmas.mo kadar, bu bOyle surer gider. SaJlUllUCU olarak ortaya 0"'0111 neylemi, alta kiitlenin hay-

·J(i mllll~/I;I ka:dllt[ml'.

iHTiLAL1N Sonunda.

MANTI(;Y cok: [!.(,~·I"II(!llcl/de. iktidar 111111111"11

ll1TJLAr.JN

MANTl(;I

47

ona tcslitn ediiir, Biitiin bunlar. ell iyi YUIll'/im biciminin, MOII{/I"~i aldugl/Ila bir baska delildir. OzctfclIlck icin sorayun: Ozgiil"/ii. iWmii:ii neredcn aldtk? 01111 bizc kim verdi? BIl, Demokrasi11;11 mi bir sonucudur, yoksa Oligarsinin mi? Bizi, tek bir ki~i ii:p,iir ktld), 0/11/11icin bell de diyonttu ki, bu vonctim bicimini saklayahn«. Sonra, bizc gepJ/i~·tc hizmet eden eski yasalart def.i~lirlllckten de gerj tluralun, Bunlar« dokunmak, bizi linea" feltiketc gofiirjir. ()~. konusnuula k i~i de bu Bu snhne tcrni ycnidcn Buna ihtimal
SOli II II Clf)'l1

K()LELiK

DEVRiNDE

KOLE

il-lTiLALLERi

ilk!;agm, lsa'dan onccki yuzyrllarmclau, daha nice ihtilJllcr vcya ayaklanmalar vcrmek miimkiindiir. Fakat bu cscrin konusu ihliltlller tarihi tk1\ilrJir. Yalmz , ihliltdin Mnntlgl dcnilincc, jhtilDI kavramr gibi ban karaktcristik ihliltil VCY'l ayaklanmulardan da tipik misallcr vcrmck zorunlu oldujiu icin, bu hahiste biz de, btl lipik misallcrdcn baziIan uzcrindc duruyoruz. ilko.;aglll karak tcrist iklerindcn biri de, cl bette k i, /«i/elik 11 i 1.;1 1111drr, Kiile, ancak bir mal kiymcti ifadc cdcrdi. Kolc, biitiin varhjir, gii· eii ve istidatlanyle, efcndisinin malrydr. Vo.:: onun mallaruun eIlV;IIltcri icindc sayihrdr. Ko!c, ahntr, saulrr, dcgi~lirilcbilir, baskalarma hediyc olarak da vctilirdi. Ttpki cansiz mal gibi. Kolcnin yalmz vucudu dcgil, earn, ruhu ve istidatlan da efendisinc aiui. Kolcnin cvlatlnn d.r kolc dogarbrdl. Tubii diinyanm en biiyiik dcvlctlcrindc vc en zcngin ulkclcrinde , en cok kolc bulunurdu. Roma Irnparatorlugu ise , ilk'<<lgda dunyan m, en gcnis kisrmlanna yayrlmrsn. Ayn I zarnanda zcngjn hir dcvlet oldugu icin, Imparatorluk topraklannda kolclcr, fl(.iew ki.i· lc ordulan tcskil edecck kadar coktu. ,<;:iinki.i biitiin bu ulkclcriu ilk vazifcsi, Rornahlara ve onlarm dostlanna, miittdik1crine kolc yctistir-

konusulanlar o.\' 1'ad i .. ,»

(

bunlatth, 1).

Sir: alntayan

dVI"/

ayncn

boyle

mi gecmisrir?

Vc Dcspotik

Monarsi

sis-

tcrcih cdilcrck, Dara'mn salranan oyle mi kurulrnustur? verilcmcz. Nitckim Hcrodot da, kendi naklcttijii btl sah-

neyi biraz golgclcr,

ma yaprlubilcccklcrinc
Ama gcrcck

Yani, bazi Yunanhlunn, Irau'da inanmadrklannt kaydcdcr.

olsun, biz burada,

boyle bir tarnssal-

nc olursa

i1b;agm en bilyiik

tunaumn

kadcri

I;'llin hikaycsini ~c~illi ucdcnlerlc,

ile ilgili, biiyilk hir ve hatta iki darhe scklinde ihtigormektcyiz. Gene zaman snurlan icindc kalan ve
ccsitli sckillcr gostercn daha nice darbe vc ihtilal-

mck ten ibaretti.

Boylecc, ilk~agln ve bclki de butun taril~in en biiyuk uyg:.trlJih ilc de en ycrli temel miiesseselerinden biriydi. Arna Roma'da kolcler S1111fl, bu bilyiik, irnparatorlugun ucsuz bucaksiz iilkelcrinden vc kaynaklarmdan akip gelcn kole scllcri Roma'da, :1deta bir kolclcr ordusu yaratmrsrr. Bir gun bu ordu, elverisli buldugu bir zarnanda, clbette ki bas kaldrracaktr. Ciinku bir zaman gclrnisti ki, Roma'daki kolclcrinsayrsi, Roma vatandaslartnm sayrsmt birkac In isl i usrmst). V c bunlar icin tam bir hurriyet, hie bir zaman eldc cdilcmcz bir nimctti. <.:iinkii her kale, vucudunda, kolcligin daglannus damgasrru tasrrdr. Buntin icindir ki, lmparatorlugun bazr bolgclcrinde zaman 1'.:1· man kulclcr ayaklanmalan oldu, Arna bunlar, hep kanlar icindc basImldrlar. Mcscla, isa'dan 187 yrl once italyn 'da Apoli'dck i kole ayaklanmasrnda yedi bin kadar kole olduruldu. Gene Isa'dan 134 yll oncc Sicilya'daki ki.ilc ayaklanmasmda oldilrulen kolc saYls1, 20.000'; bulJu. Ayaklanma iki yli kadar siirmi.i~tii. Gene Sidlya'da v..:: jsa\lan

lcrin misallcrini

vorcbiliriz.

( I'

Tarill bilgisinin kurucusu ve «T'ar'ih Babast» olarak kabul edilcn l lerodot, Anadolu'da, Hali kamas se hrinde (Bodrum 1 dogdu. Herodot'un tam dogum tarthi bilinmcz arna, isa'dan once 4B4 YI' lmdn, yan i 48{)·4no aralarmda dogmuli .Qlmasmda birlesilir. Tarihinin, hie olmazsa bazi' krstmlariru, tsa'dan once 4i10'(b. yaznus g-brUniir. Mezan Bodrum'da bulunmustur. Hcrodot'un ~enis bilgismde, onun cok scyahat etrnesi ctkili olrnustur. Isa'dan un-

cc 24 yrlmda olmustur. llerodot, tantuni-s kitap haltndo yazmil; ve bu kitaplar lngilizceden ~evrilerck, Tan Matbnasmda bast.mtnustrr. Flir de Tank Dursun K. tarafmdan «secmc parcalar» lOOO·da. Altm Kitaplar Yaymevince basilmtstrr. H173'te Milnte~ kim Okmen bu tcmel tarih escrinin tam cevirrsinl yupnus ve Rcm7.i Kitabevi tarafmdan llrr('dot TariM adlylc basllnw,tlr.

48

IHTtLALIN MANTIC I

!HTtLAItN

MANTIGJ

49

104 yil i.inccki ayaklanrnada, biitiin bir kole ordusu, son neferinc kadar imha cdildi. Gene lsa'dan 133 yrl once Bergama'da patlayan ko- lelcr isyarunda ise, isyancrlar muzaffer olmus. hatta bir de «Gimes Dcvlcti» kurmuslardi. Baslari ve kolelerin kurtancisr Aristonikos, cvvclce kolcykcn, simdi kolclerin efendisi oluyordu. Ama yetisen Rorna ordusu, bu giinesi sondiirdii. Ve Roma'ya gctirilen Aristonikos, torenlerle idarn edildi. Kole isyanlari nedir? Kolc isyanlan, toptan intiharlardtr. Bunlar, clbette ki, acik bir srruf kavgasi karakteri de tasrrlar: Kolclerlc, kolc sahipleri, yani cfendiler arasrndaki kavgal Arna bu kavgada kole, tam bit' caresizlik bunalnru icindedir. Cunku karstsma cikip miicadelc ctmek istedigi kudret, yalmz kole sahipleri dcgildir. Aym zamanda bir rejirn ve bir miiessesedir. Bu rejirn ve miiessese ise, yalnrz kendi ccvresinde degiJ, butiin yaga, yani yagda~ nizama hfikimdir, Bu sebcplc de, kole, baslattrgi isyanda, ayru zarnanda yalruz kendi yagmm, nizam vc muesseselerine karsi ylkim~ demektir. Karsismda yalruz kendi clcndisi degil, <;agm blltun hakim kudrctleri vardt, Bu sebeple de kolc j syan veya j htilalleri nde, ihtilf lei kolelerin ~al1S1, da ha basta n kaybedilmis dcmcktir ... lsa'dan once oncmli kale ayaklaumalart, hep Roma Imparatoriugt1 topraklannda bas gostcrrnistir. Bunun bashca scbebi, 0 devirde btl lmparatorhrgun, dtinyanm en bi.iyiik kole dcvleti olusundaydi, Yani daha once de isaret ettigimiz glbi, biitiin kole pazarlannm Roma'ya acrk olusundandr. Btl ayaklanmalarm bazilanm, gene daha yukarda isarct ctmistik. Fakat ayaklanrnalarm en onemlisi ve tarihte en bi.iyiik iz brrakam. ~liphe yok ki, Spartakils hareketidir, Spartak, yahut Spartakiis de bir koleydi, isa'dan onceki yiizyrlda. Roma'da yasiyordu. Tarihte en buyuk kole ayaklanmasmin basina gecisi vc gcrcek bir ihtilalin lideri olarak yiikselisi, isa'dan once 73. Yllll rastlar, 0 srrada Spartakiis, kendisi gibi kole olan 73 arkadasi ilc be raber, Roma arenasmdaki savaslar icin Gladyator yetistiren bir kolc tuccanrun islettigi egitim yerinde cahsunltyordu. Gladyator, bir ye~it oliirn giirescisi, oliim savascrsi demektir. Roma'da bu Hir eglenceler, halkm en sevdigi sahnelerdi, Arenada alesiye farpl~ttnhrlardl. Bu Gladyat6rleri besleyip yeti~liren, bu oliimlere

hazirlayun.
73 arkadasr, 1iyorlardi.

bu isin ticaretini

yapan esirciler vardi. lste SpartakUs ve boyle bir esirci cvinde, yaklasan oliimleri icin yetistiri-

Spartakiis, aslcn Trakyahydi. Bir savasta Romahlara esir d~~mus, Rorna'da kole olarak sanlnusti. Onun da viicuduna, kizgm k~le damgasi vuruldu, Bir arahk, sanldrgi sahibinin yanmdan kacti. Ucrctli asker oldu. Ama bu, kisa siirdii. Kole!igi meydana ctktt. Glady~rorler yetis tiren bi r es irciye sa tildr. 7 3 arkada~~ bera ber, SI kt bir kontrol altmda yetistirilmeye baslandr. Spartakus, iste bu 73 arkada~I ile bir gun arenaya cikarrlacak, orada vc halkm gozli oniinde bunlar, birbirlerini OldUreceklerdi. Spa,xtakiis, bu kader karsismda, ar~adaslaruu isyana tesvik etti. On Ian, diger k6leleri. ~e harekete get~~e. rek Roma'da, hatta bir basks diizen yaranlmasi isme kandudt ', C;~nkii kole Spartakus'un. iistiin ve gtiylU vasiflan vard~. Spartakus ilk isyan bayragint bu 73 arkadast ile acti, Fakat yevreslOde, pek ?~buk bir kale ordusu belirdi. Rorna ilk defa ve koleler karsismda yeniliyordu. Krsa bir zaman icinde 40.000 kale, onun cmrinde toplandi, Romahlar Giiney Italya'yi Spartakiis'e brrakmak zorunda kaldtlar.

il7

Spa rtak Us, PJiitark'm yazd Igt gibi, « Giiylii, ~~ v:retli,. zeki, aglf bash, iistiin kabiliyetli» bir lider, sosyal islahat girisimleri de yapan bir ihtiliilci olarak belirdi. isa'dan once 71 yihna kadar sahnede kalabildi. Parlak zalcrler de kazandi. Ama Roma imparatorluftumm .t~praklan vc kaynaklan sonsuzdu. Spartakiis'iin basarilan i,se Ro~a IY~~' bir oliim-kahm davasi haline gelmi~li. Nihayet, Roma run diger illkelerinden de getirilen birliklerin savasa kanlmasiyle Spartakils yenildi. Muharebe meydanmda can verdi. Ama butun tarihlerde .~parta. kiis, saygldeger bir icraatct, kolclik nizamtna karst hakh mucadele eden bid ve kolcleriu Spartakiis kurtaricisi olarak aruhr. sosyal bakimdan da cok i\gi cekici hareketi, ilkcagm,

olaylarlOdan biridir. Kaldi ki, Spartakiis'iin 6lUm~l1den sonra da ~oma, biiyiik ihtiHiller ve darbeler gordii. Katilina Isyam, helc Sezar 10 ··Id" ·'1" ii gibi. Ama bunlarm iizerlndc aynca durmayacaglz. Aym o uru u~ 1I 1 1 .. iildii dcvirde, diger i.ilke ve bolgelerde de ba~:":a ihti a ~ ~~ ~n goru u. Hatta isa'mn meydana ylkl~lIll, Kudus 'te (jarmlha genh~.~m, dah~ sonf<llan Yahudilerin Roma'ya ka\,~l bir nevi kurtlllu~ mucadelesl ~ekv

50

tHl'lI.ALtN
tHTiLArJN l\'IANTICI

MANTlla

51

Iindeki ayaklnruslaruu (i .S, 70. yrl) btl nrada zikrcdcbiliriz. Roma 'nm sukutu lie isc, bildigimiz gibi, ilk~':lg- sona ercr, Amn daha once ikiyc bolirncn Romn impa ratorluiiunun , mcrkczi 8i1:.1l1s (I stanbul) 01:111 Dogu Roma Impararorluiiu krsmr, daha 1000 yil yasayacaknr. Vc illti· Wiler tarihin in nice kanh sahnelcri nc sah it olacnk til'. Oylc ki, Bizans tarihi biraz da, ya sarny dnrbclcrinin, Hancdan ih(ilit1krinin, yahut Din adrna knrrsrkhklnnn, rnczhcp kavgalanmn. siyasi isyanlarm, helc askcri darbclcri n; hulflsn ardr arasi kcsilmcycn ihrilallcrin tarihidir diycbiliriz. Bunlarrn her biri, nice zuliim ve kan sclicrine mal oTdu, Mcscla J ustinyanus 'un saltannnnda alcvlencn Mavilcr- Y csiller kavgasinda (i ,S, 170) vc yalruz bit" gundc, r stanbul Hipodrornunda (Sulranahmct meydarn) 30,000 kisi can verdi"' (Nika Isyam). . Ortacagda bu ihtilaller, darbclcr, ayaklanmalar tarihinc, Miisliiman Dogu da katrlrr. Hem de ardi arasi kesilmeyen nice orncklcriyJe,., Dtisunrneli ki bu darbelcr, Pcygamber Muhommcr'in oliimiinden hemcn sonra, hem de dinin bc~igi vc isWm;il merkczi olan Mcdinc'dc baslarmsur. Islfim dininin davctcisi vc kurucusu Peygambcr Muhammct'ti. isa'dan sonra 570 yrlmda Arabistari'm Mekkc schrinde doli-duo 632 yilmda Mcdinc'de old(i. 40 yasrnda. arn k ccvrcsini di nc davcti basJanus, yani Pcygarnhcrlijii bclirrnist]. Mckke ve l llcuz halki putlura tapryorlardt. Muhamrnct'iu davcti ise, Aralarmdan saydlgl ve tck "ann 'ya inanrsa tlny,t;,an ibrahim Peygarnberin dininc yoncliyordu. Kcndisinc ilk inanan, esi Haticc oldu. Sonra da ccvrcsindc kticiik bir azmhk, Fakat yeni harcker, Mekkc'dc artrk yadrrgaruyordu. Bu gizlj dine bagl<lnanlill'ln, artrk Mekkc'yi tcrk <:!mdel"i gcrckti. Mcdinc'ye g09 karan verildi. Hepsi 150 kadar ohm Muslilmunlar, Peygambcr dahi! olmuk uzerc, kiicuk kafilclcr halinde Mckkc 'yi tcrk cttiler. Mcdinc'ye yerlestilcr. islam rarihinde Ilicret diyc anrlan vc ondun sonra tarih ha~l olan btl I<:Irihi gOy, 12 tcmmuz 622 cum<l gi-lIli"me raslbr, Oahu ~onra, J'eygumbel"in davet vc miiendeleJcri. Muhammct'in olUmlillL' k<ldar iskllllltl t;ctin f<lkat llluz.lffL'r ge1i~1l1c~i, yaYllm<lsl vc yL'rIqmcsi ~eklinJ(' l'L'reynn eucr. islilmm s!llIrI:m. hCfllL'n ht',Uin Afar yanmud'I~1I11 bpS<llTI1$tl, Ama btl, yallllz isl.lm dil'inin hi!" yaydJ~1 Jcgildi. 1\1iisliim:lllftk ~ekl inde, yeni, llllidl'\,vell, ya ni lk'rkn III i~ tup-

, ., inin btit iin hi.ikiitnlcri vc ~l!kil1eri i~C J~bnnll~ bir dunya VI! uhlld d " '1 l'I,'II,'bilir k i. tarihtc 1l11ybir . 8"'" an '\111\ I C <. l!. ~ ~1l~11 vc kt1rtllu~uydu. llt.UIl' '~'11 .: hem iman. hem mi.icaJc1e vc lin inaneulal'l, hi.ikiilll1cn vc sc I ell, . 1 1 llc boy\c bit biHi.in '- , s!og'ln vc org.ln;lf , r l1grunda cihat vc savas ',. ( 10 hik Ji!mi~ dcrl!dlr. [lannaL' t.:hl1g vc tal IC..:~ 1~ Peyg'lmberden santa da I, IVIt1sluman Ig1l1, -' ~t BIl boyle I) I unca (01, ' . iilk I' inc bdar yaYI!acagl a.., hail'] en uzak t1 c cr . 'I ki blzla vc eski d:m~an1n • D "; d: komsu iTnparatorluk Iran (a I biivdi. <;:iinkii Islamhk, hem ~gt,1 ,I I n Despolik Feodalizme, hen' ··1 .," , c orada l1'lkl111 0 a In Mazdcizm kii iurunc v,' rk Do't! Roma saltanalma vc orao de kuzcvdcki komsu mlpllratorlt Ii ~., c bakarak cok daha sadc , '. K'I" Ordu 0 Igar~ls1l1' '. 0' ll£tkim olan Saray I ISC ,e. 1 \ wlct l11i.ikc\k:fiyetleri ve m, lk .. liik layatt (c. . b' VI.: ikriciydl. H a III gun " , a krtdar gi5rulmeml~ 11' ,~, bal .: de halka , 0 7..,lm,l1h • [nanca scrhcslllgl ,11Sll1 .," bilgi vc okif, her zaman, .' du pcyg'l1nbelc gore, . "1" /Ulklar nizanu get Inyor , ., .~ I" (I) Nitckim M.uham01et'm 0 ukil CITktcn uslunt 1I , . "J I Ba(1 Afrika'ya k a d <If cL'haktll:ll vc na I I. Islftmltk Orl:wSY,1 .11 ., miindcll 30 Y'\ soma • I'·' d: Mi.is!i.iman dcvlctLnm, . I [ Hlyordu su <IIa ,I, H u/a III ius , YL'["k~l1ll~ )l\ lI1 . ,--:' 1 k: d' r siircn Ebubekir'le, a., H rf'li[h '11;.1),1 ,I ,I , ' ". pcyg,<llllbcrdcn 50111.1 a Ie, I k . lhindc bir ba~ka mlsah gos., 'n VL' msan 1 tun 1' ! lifc!ii>j 10 YII, 6 ny sure ..,_ 'J ,. I'I>;t dcvkt ad:nl1ln<l sa IIp 0 U· [" _. ibi iki ustun vc I C,I Icri lc mcycn () me r p:1 I ,'1 ~ b U dinin , biivlik ~anslydl (.)), ~lI, J
.¥

en

_______
(1'

,'

Prof Muhammed

Hami-

ar.l:,mTdlt~ 1o-1Us/imconduct of State flu konucta ve dlgrl' esas~ar cst - 1963. Ve islam Felse tesi ac 1, diillah'ln islamda 1)evlet Itlar , est . isimlt escri. Gcvlren: I{~mal h.~~\~IctftliP VI' Mezft1up Mukaddlsmdnn. mmahh Hamell EfcnC I. . ea'T V Arnold: mrs!. _. _ '-Il'i ile bcraber. ayn cc , • - • Bu konuda, t;c:'iitlt Is~al:) tal.' 1 ell Taril!iJ. Gcviren: M. Ualt! nel ntisut :' islam dslam In "} nUL 1St . lit. 1:1-13(1927). 1 akti '-'erinclc sayilmak1a hera. , gore na ve V J '1- . in erFbubel:il'. Mel,lcc s» t 'lll~glydi Hali te seci ISIIll • b z doknma sa 11: . . . tlk be r, i~i, pazar! a rda e~ k a ~'a d [u;tfl. Fa kat t;evresl on (I., ar _ tP"i giinii ele gene bOyle so • g t· i~leriyle uO)'<I$mUsl gerek , 'k verine camaa m. " "_.) kilSIlkakta bez satn1.l '.' DC'itiHmal'dan (Bazine den U!\ini hatlrlattllar ve ke~d fe 6mcr'in zunaatl, dU\'arelll~tl. dH: bil' ll1aa~ bag~a(~lla~. sa'llmava cteger hi~ bll' ~e_YLk,\lonunla geo:;inirdl. OIUI1:11nde, 'va" kadar fCU1C(lilen illkelerl11;1n1l"tl, lIalbuki, tr;in dan A 11 ,\. .
o

I~;~l~ f ·-t·

52

tHTtLALIN

MANTIC I lB'l'lLALtN Ondan soma islamlar MANTH";I

Ama 0 kadar krsa zamanda b k d '" Ium dJ• ' u a ar gems t1lkclcrc yaYlliln M··· an ev etmdc de kisa zama d I'" < usmesi Iktid .. d I' " n a. sa lSI IhtJruslarm hareketc gel- . • ar muca e elerinin alevlenme' . isyanlann, ayaklanmalarm ihtWII . 51, Ide; ava:;;Jann ve dolaYISlylc s e;lntlmazdl. Boyle 1 ' I' ,. ~. erm mey an almasr, clbette ki ka• '. 0 unea (a, gorus aynhklan ile kar h ketl nebilir ki Muhammer'[ "1" .. d ' ~l are er er, de, in 0 umun en hemen SOma baslad C yeni fetihler, yenilen imparatorluklar illkel ' as a I.,. iinkii ve miiesscseler bu Ietihle d "1 ' erinde karsilasrlan adctlcr , r e SIVn en esk "1 kopan yeni fatihlerin oralarda k ' I C;O ya~anhslyla bagmltlan, Ian, basit, sade din devletind a~~I~;;hkllan .~engm hayat tarzr, bun- . yordu, en, 1 nsam I dunya saltanatlarma c;eki-'" Halife Orner gibi ondan so a . can ve~diler V ge!en Osman da; Ali de, viye, Hicret'in 41'" '. " . e mmiye ogullanndan MuaSarri'da Emevi devl'~~~'i i::~:1Iadt 661 yilmda Halifeligi elde ederek, Nitekim

53
ihtilfiller siir-

arasmda, -bin bir sekildc cereyan cden din,

iktidar vcya huncdan

kavgalan,

isyanlar, ayuklanmalar.

dii gitti, Sam'da mcrkczlesen Ernevi saltanau, miladi 750'nci yila kadar siirdii. 0 tarihtc yikildr. 750'nci yilda saltanat, Emevilerden Hiisirnl soyuna gccti, Bagdat. yeni Abbasi dcvletinin merkezioldu, Emcvi hanedanmdan intikarn ise 0 kadar kanh oldu ki, hayattaki Emevi\cr tamamen olduruldukten baska, Emevi Halifelerinin Sam'daki mezarIan da acrlarak, kemikleri dagitildr. Yakrldi: Ayaklar altmda e;ignendi. (Bir Halifcninki mustesna), Ama bununla beraber, isliimhk durmadan genisliyor, yayiltyorduo Doguda Cin Turkistan'mdan, Banda Atlas denizine, Avrupa'da ispanya'ya ve kuzeydeki Pirene daglanna, Anadolu'ya kadar islam uygarhgr, Grcko-Romen Felsefe temelini de benimseycrek, mikst bir Iran-Arap vc Yunan-Roma temeli iizerinde, sahsiyetli bir yeni Kiiltiirii olarak yerlesti, Irak (Bagdat), Buhara, Sam, Kahire, Kirvan (Fas), Kortoba (Ispanya) gibi kiiltiir merkezleri yaratildr, Ama darbeler, ayaklanrnalar, ihtilaller de, durmadan kendi kanunlanm yiiriittiiler. Zaman oldu ki, zenginligin, kiiltiiriin ve uygarhgm merkezi olan Bagdat'ta, iktidardan dilsilrulmus tie; Halife, gozlerine mil cekilrnis olarak aym zamanda, Bagdat camilerinin kapilannda dileniyorlardi. .. Fakat ortacagm, landir ... en dikkati cekici hareketleri, kdylii ayaklanrna-

hancer ve klhC; alnnda

"D

i;;te .islam tarihinde bu netieeye cikan yol, isliimm kurulu ve yihs devrlnde, bir sira darbelerden ihtilall d J<.;; yara Ha1ife olan Osman ..' I a er en gecer, vmer'den SOnalan bir ayaklanm ' ~edtne de, 656 haziranmda, sehirde rneydan , bir iktid k adve evme yapllan baskin srrasmda oldiitiildii, Bu I ar avgasiy I, Ve ondan sonra j I' d I" . krhcla tayin edilir hale geldi Pbs ~m •ev etmde lktidar, arttk ~I I '. . eygam enn hem damadr hem a Of, u 0 an, Islamm yerle;;mesinde buyiik hi leri ' . mea man'm yerine Hall'ce oldu b . rzmet en gecen Ali, Osl' ama u vaziyet 'tl' " I style sert tepkiler dogurdu, , , C;C~H I rtiraz ar ve dolayr. hava i~i?dedir ki, Hiliifeti rahat ge9" ~ YI sonra Muavlye'ye d . di ,. dunya devletine donerek M di ,. evri ve m devletinin , , e me run de merkezliet 1n1 . k b d' . tin ve kanlt i~ savaslar yolu ile oldu. 6 ay e 1;;1, ceden gelen ganimetler M d' • medi~~eb~kt~~:t~;nbeyaralttlgl

KOYLU iSY ANLARI

Ortacagm en karakteristik sosyal hareketleri, koylii isyanlandir. Bu

is:in ucu pUsk(lUe$tirilmi!; b~ 'bmakas, mlsvak (di~ temizlemek Halifelere ,blraktltJ, bir mii~~r~e a\ dahl ,ve kendinden sonraki y~antllari :i1e, kendilerinden s~~r~~eth. .. Bu kurucular, kendi larclI... I ere ornek olmak istiyor-

d~, Peygamberin de 'Vef:tll~;ad~:levlet ambarl~lnJ ~o~d~ruyorbir ~ar!i8-t, birka~ su kabi t ak an mall: elblselen, lkl kilim,

arada dini baskilarm Banda en cok yogunla;;tlg1 devre, gene ortac;ag. dir, Ciinku btl cagda Banda, hem cisrnani Derebeylik, hem Kilise Saltanati, iktidarm zirvelerine varmrsu, Banda Roma lmparatorlugunun cokiisunden soma ve atesli silahlann, bilhassa top'un asked arac olarak kullamlmastm, toplann ise, ancak Krallar ve Kralhklar tarafmdan edinilebilmesinin, idari santralizasyonu, yani merkezi iktidarlan giic;lendirdigini biliyoruz. Kralhklar giic;lenince, onlarm vazgecilmez tiibi ve tamamlayicr unsurlan olan Derebeylikler ve asalet (soyluluk) sistemi de, tabiatiyle kuvvetleniyordu. Tannsal kudretin, yani Tann 'nm ve ilahi haklarm Krallar, yerytizGnde temsilcileri oluyorlardi,

54
Kilisc bu nizamm,

tHTiLALtN hukuki

MANTIC I Tabii: Krallar ve Dcrc-

tHTILALIN

MANTI6I

savuuucusuydu.

bcylcr, kcndisinc bas knldtmlUcltb;:a ... Boylccc, ilk<;ag kOle]iginin ycrini bu kcz, ycrll.!~ik olarak, toprak kOlc!igi alml~ bulunuyordu. Toprak kolcsi, bit' bakista hukukcn hurdti, arna iktisndcn csir vc topragn bagll, hazrr bir i~gi1cU halinc gctirilmistl. istc koylu nyaklanmalarl, ycr ycr, zaman zarnan, btl nizama karsr bit' protcsro harckctiyJi. Spartakus Iwrcketindcn ayrr, ona bcnzcmeyen bir sosyal smrf kavgas[ych. yiinku k0ylii snufr, ycrlcsikrl. Ail; sail ibiydl, Bel irl] vc tcrk cdcmcyceegi bir toprak par~ast ustunde caltsiyordu. Ayrrca, biraz da mulkivet sahibiydi, BlI sebcplerfe ?nun davalarr, belli ve suurhydr, iSiccligi' nihaycr, bir zcrre rcforrndu. Iktidar ve hiikillliyet davasi gi.itmi.iyordu. Ynpt![:!, hir kurtulu , miieadelesi dcgildi. Bir parca da, insan hakk, istiyordtt. .. Koylii isyanlanml1, daha ziyauc orl':lI;:agda vc Bah tllkclerinde gorillui.igiini.i kaydetmistik, yilnkii tam anlamlyle Fcodalizm-Derebcy. Iik, 0 I;agda vc asil Banda gelismlst]. impnratorlardan baslayarak Kralbra, Prenslcre, Kontluklara ve daha ccsitli kademclerc gore, bclirli haklar vc vazifelerle orgiitlenmi~ ve Feodalito sislcminuc, her kadc. me birbirinc ve koylii hepsine karst tabiydi, Miisluman Sarkta ise, boyle bir kadcmclc~me yoktu. Mcscla Osmanh dcvlctindo topragrn gencl sahipllg] Padisaha aitti. Padistlh bu topragi, :;ichzadclerine, Vczirlerine, Kumandanlara, Ihkcrkri~e, ancak gecici m iiIk iyct sc klindc ve ri rd i. Daha clogrusu on la ra, btl topraklann ancak isletilmcslnl cmanet cdcbilirdi. 0 da, topragl. diledigi zaman ger] alabilmck kaydi ilc, Mesch! yilhk gelid 100.000 ak~eyi bulan toprak oollimiel"i. llas adiylc Schzadc vcya Vczirlcre tahsis ulunur, yahut da hazi Has'Jar, Padi~ah adina islctilirdi. YIII,k gelid 20.000100.000 arasmdak i boliimlcr Zel1met, daha a~ag' gclirli bolumlcr de Timar olaruk Askcrlcre vc krsmcn de Sivillcre tahsis olunurdu. Ama 10PI'uk, ciftcinin malrydi. Tuhsis alan/ar isc, kendilcrine gostcrilcn koyIerin, holgdcrin ic duzeninc tlliidahalc edemcdcn, yalrnz onccdcn be. Ii rtilcn vcrgi ve gclirlcri toplamakln yeti niyorlardr. Btl sebcplo vc irnpnratorluk idarcsinin gil(,:Hi oldugt!, Illiill'):;dlihe giil"ulw ile Avan denilcn ycrli Bcylcrin vc H:lI1l.:danJarm sivrilmd im IJIIl 1 bulam;l{lIldan dcvirlcrde , Anadolu ve Rumcli'dc, Ilcrc'hcylik tiireycl1ledi.

l.mirlcrinin

vc

FCI"Ill<l1l

sahibi

KUrt Beylcrinin

idarcsinc

Jerk cdilip,

-udcce yrlhk bir vergi (Salyane) almakla yetini~en. cyalc.tlcr~~~. kahn111.U"l bugiinlerc kadar siiren Derebcylcr yasayabildi. YenJ(yenll.gm kaldmlmasmdan (1826) soma ise, 1274 (1858) Arazi Kanunu lie, 10~rukta sahsi miilkiyct sistemi kabul edilerek, ona gore bir Tapu tesci-

line baslandi. Bu kist! deginmelerden sO]1l"a: simdi gene ozetle, ortacagda, udaki k6ylU isyanlarma gecebiliriz ...
Ba-·

KILI~
Avrupa'da

VE KAN KONUSUYORl

(1)

rastlar.

koylU isyanlanmn hareketli devri, XIV. ve XV. yU~ydlara Bu isyanlarda koylil srmfi ile, 0 yilzyrllarda artik g:h~m~ye

baslayan sehirlerdeki esna] ve kucuk ticaret ziim.re.!erini, yam Burjuvalan, cok defa, aym salta gorilriiz. yiink? b~ Ikl ~osya! tabakamn ikisi soylulara, yani tahtlarm, kalelerin, sehirlerin sahipleri olan Krallara, Prenslere, Kontlara ve nihayet Kiliseye karst bagimh durumday-

dtlar. Koyluler, iclerinden bazilan hiirriyetlerini ~re.~sten ~atl_n alsa bile, bu hiirriyetine giivenemczdi. Burjuva ise, gerci kole .degddl. ~~a hiir de degildi, Emeginin karsrhgindan eline ne gecerse, bunun bu.Y~k bir krsrmm, hem de karsrdakilerinin diledig] gibi, ~oy veya ~Ihse iktidarma odernek zorundaydi. Lonea kayrtlan ve sehirlerarasi nearer kismtilan ise, aynca engelleyiciydi. .. Iste
0

zaman Fransa suurlan

icinde saytlan

ve .~imdi Hollanda

topraklanna diisen Flander topraklannda ve XIV •• y~~~t1l11 b~.:;;tan:. da, bu yiizden sikintilar son haddine varmisti. yUnKU bu bolged , koyliilerin bircogu soyiulardan ozgurlGklerini .az cok sat.1Il al~l~lar. (h. Sehirlerdeki esnaf ve ticaret erbabi da, bilhassa Inbllt~re. ile a.z "'ok tiearet imkanlan bularak bir nevi ticaret hiirriyetine erismislerdi.

til

Yalnrz, yukanb kayucUigimi!, 11;1-;, Zl'tl111cl, Timar ~i~temillin uy['u!.:mmad!tit A rabistan. r rak .~'i h('iI!~~'krll', fl'1 ihlen sonra Kurt hi

KoyUk isyanlar; hakkmda tariht bllgiler ve tarihi ede~iyat zengindir. au arada Max Beer'in Sosyalizmin ue Sosyal MucadeleleTin Umumi TaTihi isimli 5 eilt1ik esert, olaylann sosyal. ~derlendirilmesi acismdan, aynea onern tasimaktadir. 11k ~eVlflsi cumnurtyetin ilk Yillannda Maatit Vekt'Ueti taratindan yaptminulj'
tit (1929).

56 Fakat, lar, Fransa koylillerin

1HTtLALtN

MANTIdI

1HTILALIN MANTICI

57

ellerindcn cikmakta olduklarun goren soyluKrait Philip'in golgesine slgmarak, elden crkan imtiyaz-

Iarmin geri almmasim istediler. ilk biiyiik koylii ayaklanmasi bunun iizerine ' basladi. Halla 1302'dc, Burjuvalarm da desteklcmcleriyle, Krala karst koylli-sehirii zaferini kazandrlar, Ama derlenip toparlanan Kral ve Soylular, 1304'tc, halk cephesini yenilgiye ugratular, C;iinkil Krahn ve Soylularm ellerinde: kaleler, kiliseler, daha iyi silahlar, askerler, sovalyeler ve hepsinden daha etkili olarak da hile, aldans, yalan ve ihanet ..glan vardi. Bunlarm bazi misallerini a~aglda verecegiz, Ama gene de, koylu isyanlan tamamen bastmlamadr, 1323'de gi.ir;Iii bir isyan dalgasi basladi ve 1328'e kadar, kanli safhalar halinde siirdii. Isyancilar hem Krala ve Soylulara, hem de onlann yardimcrsr, koruyucusu kesilen Papa'ya karsi mucadele zorundaydtiar. Cunkii Papa, ayaklanan koyluleri ve burjuvalarr, Hrristiyanhgm 0 zaman en keskin silahi olan Aforoz'a carptmyordu, Yani, onIan din disi, kilise dl~1 Han ctti. Kralhgm bi.itlin imkanlan da hareketc getirilince, yalruz 1823'de, 10.000 kadar ki:iylii ve esnaf, KralciJann ellerinde can verdiler. Ama Fransa'mn basma da birtakim gaileler actlmrstt. Ortacagrn "toO Yil Savasi" olarak adlandmlan yrpratrci kavgasi, Fransa.in~i[tete arasmda bu srrada basladi. Hatta -Fransa Krait Jean, 1356'da Ingilizlere csir dtlstii. Fransa'da da Koylii-Burjuva harcketi alcvlendi. Pa ris bit a rali k halkm eline gecti. Paris 'i n i9 inde, soy 1u larl a esnaf 111 kanh bogazlasma harekctleri goriildu. Compiegne, Vendee taraflarinda satolara hiicurn edildi. Etienne Marcel admda esnaftan biri; gercek bir Lider olarak Paris'te sivrildi. Jacquerie dcnilen koylu ayaklanrnalan en kanh sahnelerini veriyor ve binlerce koylu bu arada oluyorlardi, ~6Yler yakihyor, jnsa~lar atese auliyordu, Bir Ingilizin yazdlgl gibi, Fransa'da soyluiar, FranS1Z halkma, Fransa'nm can dusmam olan lngilizlerden daha zalim davraruyorlardr. Isyanlann sonu, halkin kesin yenilgisiyle bitti. ingiltere'ye gelince? Orada da 1382'de genis Koylu-Sehirli ayaklanmalan basladi. Bu ayaklanrnalarda John Ball isrninde bir papaz, gercek bir halk Lideri olarak sivrildi: «Adem Baba fiJt siirer ve Havva Ana yiin egirirken, bu Soylular ncrcdeydi? .. »

diye, halkm anlayacagr varzlar veriyordu. Ingiltcrc'nin glincy ve doihl bOlge1crini kaplayan ayaklanrnalar, nihayet isyancilarrn Londra'ya girisleri ve Kral Richard II .'yi ayaklarma getirisleriyle zafcre ulasn. Kral, her istenileni veren, uyruklan arasmda kolelig] kaldiran bir Ferman yaymlamaya razt oldu. Ayaklananlan yatrsnrdr, Ama Kral vc Soylular icin, her vasita mesruydu. Halk yatrsmca Kral ve Soylular, derhai toparlandilar. Kaleler, silahlar, askerler onlarm elindcydi. Isyan bolgeleri vahst bir sekilde tarandt, John Ball ve diger halk ondcrleri Oldliriildi.i!tr. Vaat ettigi reformlar yerine, simdi Krahn buyrugu suydu: «Kolesiniz, kale oiarak kalacaksinn, hem de. eskisinden

daha ki::itii sartlar alunda

ya$ayacakslmz! .. »

. Oyle de oIdu ...

XV. yi.izydm baslannda, Cekya'da, Bohemya'da da ayaklanmalar goruldu. Halk, hem Alman boyunduruguna, hem Soylulann zulmi.ine, hem Kilise baskisma ve Din adma iskencelere karst savasiyordu. Yani burada, ihtilal, hem sosyal nizarna karsiydr, hem milli, hem diniydi. Bir din Reformist'i olan Cekyah Jean Huss da, 0 s.lralarda 1415 'de. Konstans sehrinde ya kilmistr. Bu ayakl anrna lar da hal ktan hliyi.ik kayiplara, halkin kan icinde vc killS; alnnda dire getirilrnesine mal oldu. 1525'de Almanya'da, Munzer koylil isyanlan basladi (1490·1525). 'l'nrihlerde onemli yer alan bu isyanlarm da sonu, halkm yenilgisi, kan sclleri icinde yere serilisi ile bitti, Thomas Munzer, yahut Muntzer, ayru zamanda Almanya'da Anabaptistes tarikatmm da kurueusuydu. Bir koylii kole degll, isyanci koy ve sehir halkma onder olan bir relormistti. Fakat halk, bu harekette de kuvvcte yenildi.

Otta.;agm bu tur hareketleri hakktnda daha baska misaller ve sahneler de nakledilebiIir. Fakat bu ihtilallerin tafsilatiyle verilmesi,
bu kitabm konusu degildir. Ama, Avrupa'da ve bu arada Cekya-Bohcmya'da din namma yiiriitillen zuliimlerin, Almanya'da ]\' ':n Luther'in zuhuruna ve guclenmeslne etki yaparak, Roma'ya, Papaliga kar~I memnuniyetsizligi gUr;lendirdi ve boy Ieee Almanya'da Protestanltr\m dogusuna ve yerlesmesine etkili oldugu jfade edilebilir,

tH'l'tI,ALtN

MANTIGI

niNi il-lTiLAL
hqnillk idaresinin sovsuzlnsmasma. Katolik hasktsnun Batlda bir ZlI· him hu I in i all11<1s111;1 karst ilk ve biiyiik reaksivonun 1\1rnanya 'da belirdigi malumdur. BlI rcaksiyon , Almunya'da Martin Lutherin h:11"<> kctc gd ird i[oj di rcnislc, Pl'Oks!:lIlllgll1 dOgll~lIl1t1 sagia(h. Lui hcr'in hurcketini, gnek yar:ltlli'!1 d;l1gal:lnl1wLil', gcrek dogurdllgll ncticclcrlc hi r din iflliitlli olurak vasi Handrrma kta 11<\t3 01111asa gcrckt i r. Luther, 1483'le Eislcbcn'dc dogdu. HiI' koyHiniin ogluyuu. Erfurt (Iniversik vcya Mcdrcscsindc Fclscfc tahsil ctti. Fakat sonradan kendini i][111 iv.ua verdi. Papaz oklu, 151 1'de Roma 'yn gi 11 i vc kafast istc lou scvahauc allak bullak oklu. PHpaJtgm mcrlczi Roma'da. en basta dill soysuzlasurtlrmsu. Papa sarayt tam hir liiks, israf vc scfnhat icinde yiizuyordu. Vcrilcn paraya gore ccnnet, parca parca sauhyordv. Her saulnn parca icin ahcryn bir makhuz (tapu) vcriliyonlu. Yalmaynk, b;I:i1 kabul; carrmha gcrilcn [sa'rnn giiya yeryu1.iinde vckili olan Papa_ bldifder. ipcklilcr, altmlar icindc yi.iziiyordu.

du, Kabul ctruek I.-wmdlr ki, bu rcformda ve basanda. kutsal kitabm ha Ik d ilinc ccv ri lip hal k ta ra f mdan ben irnscnmcsi, d 11 al arm, ibadctlain halk dilinde yuriitiilti~ij, halkm, hie anlarnadig. Latincc ycrinc, Kendi dili V<.: anlayisi i1e Tarm 'yn yonclisi, insanlik tarihindck i buyi.ik harcketlcrdcn biri olrnustur. Ciinkii czbcrc vc anlamadan ibadct ye· I inc, halkrn kcndisinc hitabcdcn mi11i di Iin ve anlasi hr bir inancanm hen imscnrnesi , din iIe ha Ik 111 sun r vc iJ rak in i hi rlcst iI'm is oluyo I'du. lIu harcket tarihtc, insanoglunun bilyiik asarnalarmdan hid olan Rc[onn olarak arulrr. Ve boyle harckct, islam ::ilcminin vc 0 mcyanda <. Jsma n II iIIIpa ra torl ugull tin. bonze rin i ya ratamad Igi hi I' h a nile 01[Ira k , bizim gcri bl1ll1~hglmlZln schcplcrindcn bid sayrlrr.

JEAN

WICLEF

Luther, Alrnanya'ya doniincc, direnisini ortaya koydu. 95 maddelik hi!' Reform bcyannamcsi ilc Romu'ya vc Katoliklijic karst ciku. Kutolikl i~ill get irJigi vc ashnda din lc ilgisi olmuy.m nice yerlcsrnis doktrin1c·ri, usu I vc fl(kt1cri rcddctti. 1520'dc Papa, Luthcr'i rtf 01'07.
Luther, bu aforoz bclgcsini de hcrkcsin oniinde yaku. .Al'ilk biiuin kopriilcr aulrmsu. Din ihtilali, hem iltin cdilmis, hem ~avgmlasnusn. Cerci rnucsscs Kilisc, A Imanya 'da da onun kuQISlI1:1 cikrvordu. Mcsclf Luther, 152i'de Vorms Mcclisi huzuruna 9agtrll· ama bu Mec!is oniindc de gOl'iislcrini, kannatlcrini savunmaktnn cckinmcmist i. Buntin iizcrinc Mcclis, onu vatandasli klan cikardr.
cdivordu, Ama

l.uthcrdcn, onun yarattlgi harekcucn vc Rcformdan bah scdcrkcn. ktsuca da olsa, J<';111 Wiclet'in adim vc hizmctini nnmazsak, hara ctrnis oluruz, <;i.inkti ihtil[,lIer ve Inktlaplar da, nihayet [ikirlcr'u: cscridir, Gcrci her ihtiliH vc inkrlilp bircr aksiyondurlar. Eylcmdirlcr, Aksiyonlur ise, toplum icindc birikimlcrin sicrama dcreccsinc gclisi, Yllni sarilann tainani olusu ilc gcrccklcsrnc sahasina gircrlcr, tuhakkuk cdcr-

lcr. Ama sartlarrn

tamarn

olusu da ycrmez.

fill

sartlarrn

anlnsrl

111<I ,-1,

1~11~:

Fakat Luther yrlrnadr. Bir sure, bir Prcnsin himayesindc, gizli hi!' cahsma dcvrinc girdi. Bu arada, incil'i Almancaya ccvirdi. VI.' btl ~ah;m:l~l, buyuk ncticclcr dogurdu. Din!: halkm anlayrstna vc b iIi nc i IlC ycrlcst irrn is olu yord u. 1\ yru zaruanda, Ku 10 lik l igin ka rsis 111<1, vcni, s.ulc vc ::1 kim htlkimiyelini on planda yiiriitcn Protestan hgl koymus oluvordu. Bir sure soma bu ycni yolu vc dint inanclarnu, Alrnan halklll:l 'Y;lymaya ba\,ladl. Aynl zilmnnda bir cdd)iY;lt~1 olal1 Luther'in bu gcti rdil;,i L'S::Islar, yeni l-hristiyanhgm Protestanh k ].;olu obrak, ama t;di;t ~all~III;lbr, dircni~1cr VC mi.iC:Jde1ckr sOntllHi:I. muk yerksiyor·

degcrkndi rilcbilrncsi, yani k3vra111~1 da I<lZ1nld II'. Btl isc, hi!' ziltiu anteliycsi'ci«, Bir Jikir terkibi'oiv, Fikirlcrin gorlinlir vcya gorunmcz mudahalcsi olmayan bir sosyal aksiyon. yahut cylcrn, irnk.insrzdrr. Her ihtil<il ve Inkslap, nihayct bir Iikirlcr temelinin vcya manzumcsinin. harckctc gclip (_',riilli~iinden baska bir sey dcgildir. lstc J C:1I1 Wield, Reform lnkrlubuun fikir ccphcsini haztrlayanlardan biri olarak tarihk' yeril~i alrrusur. iWhiyntt;lslydl. 1330'da Hipswcll'dc Jo~,du. 0 cia bir Din Rcformcusuydu. 0 cia, Inci!'i lngi1izccye ccvinli. Halkm, kcndi dinlcrini, Kendi dillcrinden ogren melcrini istiyordu. Papnlarm ah i<1k cliiskiin liiklcrine vc Pnpaitgl n bash b'lIl:t tamarncn karsrydr, Tlpkl Luther gibL Ama Wider'in bir de leorik nrastirtet!lgl ve di_i~i.in(jrHii'tli yard!. Hatta kendisi bu bnkll11' d;lII, il£!hi bit misyon, bir 11lcrkezi iktidar tarnfhslyJI. Ama feouaJi· f<.:nin alcyltindcydi. Ar::Idan DL'r<.:beykr niz<ll1l1 kalk111ca dOl. k5yliinlin,

J can Wield

(yahut, \Vyel iff c). bit

ingiliz

60

tHTtLALIN MANTICr

fHTtULtN

MANTIa I

61

nasrl bir nizarn altmda orgiitlcnecegi, onu cidden mesgul ediyordu. Boylece Wielef, hem bir Din Reforrncusu, hem bir Dunya Nizamcrsi olarak sahncdeydi. Bu diinya nizami arastmcrhg. onu, XIV. yiizytlda, bir nevi Hrristiyan Sosyalizmine kadar goturdu, Simdiki Sovyct Kolhozlanna bazi bakrmlardan bcnzeycn "koy birlikleri"ni savunuyordu. Wielcf, bir taraftan Ingiliz kilisesini Papa Katolikliginin haysiyet krnci hflkimiyctindcn kurtarrnak, ingiitere'yi ozgtlr bir Merkezi Monarsi'ye kavusturmak, diger taraftan da, kole halindeki Ingiliz ·koyli.ilcrini Dcrebeylcr esaretinden kurtararak, hiir ureticiler haline getirmek yolunda, durrnayrp diisilnliyordu. Bir Kilise istiklali icin zemin ve sartlar az cok olusuyordu. Ama, Derebeylik, hie; de zayrf'larms degildi. Ateste yakilan Bohemyah John Huss'un tesiri altmda kaldigr da sezilir. Btl din kurbamnm ise, Reform c;agmm biiyuk simas I oldugunu biliyoruz. Wiclef, aym zamanda bir bilgindi. Akademik kariycr sahibiydi. Bakaloryasuu 1356'da Merton Kolejinde yaptt (Oxford). 1360'da Ballior Koleje Hoca oldu. Ve diger kolejlerde cahsn, 0 da arada ROo ma'ya gitti ve Papaligm halini gordii. Boylece de Papa'mn hisrruna llgradl. Rahzi (Dinden cikan, dine kars: gelen) saNd'). Ve 1377'de Pupa, 1382'de ise, gene Papa'mn papagaru durumundaki Liyon Din Meclisi tarafmdan mahklim edildi. Ama 0, yolundan donmedi. 1384' de oldUgi.i zaman, gene bu yolun usttmdeydi. Luther, John Huss, John Ball, Wic1ef ve benzeri Reform davacrlan bize sunu gosterirler ki, rnesleginin ilstiine yi.ikselip, gittikce soysuzlasan Kiliseye yukardan bakabilcn Din Adarnlan, Dinin, ancak yararh sozciileri ve islahatctIarrdrrlar, Dogu, bu anlamda miicadeleciler vermekte cok kisrr kaldr,

dar kanserinin, yani Hitler Fasizminin hikayelerine de krsaca deginerek, bu Iash kapatalim. Once Fransiz ihtililli ilzerinde durahm. Tarihte Yen; Zamanlar olarak adlandmlan trag donemi, Fransiz ihtiliiH He baslar. Daha dogrusu FranS1Z ihlililli, bu ihtilalden cok once baslayan Fikirler AkU1Jl' IUn, bir srcrama noktasi olrnustur, Cunku bu ihtilali, bu fikirlcr akrmmdan ayrrmak, koparmak kabil degildir. Ama biz konuya, once bu ihtiliili isaretlcyerek girelim. Fransiz IHiyuk Ihtilulinin resmi baslangic gURU t 4 temmuz 1789 olarak kutlarur. Fakat bu inktlaba temel alan fikir hareketlerinin gelismcsi cok orrcelere uzanmaktadtr, 0 fikirler ki, yalmz Fransiz Ihtil:ilini degil, 9<lgmUZt da hazirlayan fikirlerdir. Bu fikirlerin dogusunu vc sekillesmcye baslayrsmt, hatta Roncsans'a kadar uzatabiliriz. Cilnkii Fransiz ihtililli. nihayet, Krallarm vc Kilisenin, Tanrr'dan gelen haklara dayandmlan iliihi Haklar nizarm yerine, Tabii Haklar anlayismm, aksiyon halinc getirilisidir. Bu tabii haklar gorusunun ve inamsmm ilk sczileri ise, en azrndan, ortacagm son bulusuna ve dolayrstyle Ronesans'm yerlcsme c;agtna kadar iner. <;unkii Ronesans aslmda, insanm kcndinc ve tabiata ddniisii, insamn kendini bulusu, Skolastik duvarTanmn ytkrlrsrdir. Bu gelisme bile, daha yukardaki sayfalarda bazi onderlerini verdigimiz mi sallerle, hatta, en az X IV. yiizyilda n baslar. XVI. yiizyilda ise, insan haklari davasr, aruk eylemlere donmiistu, Meseta, daha yukardaki bahiste kendisinden bahscttigirniz ve Almanya'daki koylii isyanlarma onculuk eden Aydm Din Adami ve Reforrncu Thomas Munzer (1490-1525) soyle konusuyordu: «Beyler, ejendiler, daima haklart olan istekleri ileri siiren yoksul insanlann alakalann: ve umutlartnt, hep, bteki diinya cennetine, iiteki diinyada gerceklesecek e~it1jge cevirdiler. Yoksul insanlarm inanctndan, onlan, boyunduruk alttnda tutmak iein yararlandtlar. Oysa, Tann'nin saltanatt bu diinyada kuru/acakttr. Hak ve esitlik utnudu, bu diinyada gerceklesecektir. Ne bu diinyada cin ve Fry/an vardtr, ne obiir diinyada cennet ve

(,AGDAS

iHTiLALLER

Tarihte ihtiliHier ve Inkilap Miicadeleleri Iashm, alabildigine uzatmak ve derinlestirrnek, elbette ki rniimkundur, Ama bu yolun, bizim burada, sadece karakteristik bazi misaller vermekle yetinmemiz gereken bu eserin konusu olmadrgim tekrarlamahyiz. Bunun icin, bu bahse son vermek icin simdi yalmz, cagmnzm akrsma derinden etki yapan iki onemli ihtilill veya Inkilap ile, onceden diisiiniilemeyen, fa kat bil hassa yanhs yiirutiilen yabancr etkenlerin yarattrgt bir ikti-

cehennem ... "

Kaldi ki, cok daha onceleri, mesela ilkcagda bile Tabii Hukuk, hatta Roma Hukuku ve bu hukuk iizerindc dcrlemeler yapan bazr

IIiTtLALIN

MANTIC!

tl!Tlf.AI.iN

l\I:\NTI(,r

Kilise Babalannca
cadelelerln

da islcnrnistir. Max Beer, Sosyaiizm ve Sosyul MiiTarihi'nin ikinci cildinin birinci bolilrnunde soyle yazar:

«Tabil Hukuk anlaYf~l, Romali Hukukculann ve Kilise Bii· yiiklerinin yoztlanndan, bu yaztlan toplamf~ olan lzldor I'e Seville'in aracliJ~lyle Hrr;st;;yan Kilisesine gefti.»

Ama ne de olsa Kilisenin Tabii Hukuk anlayrsr, ~agda~ anlayrstan Iarkhydr. Meself <;agda~ Anlayism kapsadrgt ve Fransiz Ihtilalinin Bas Prensip klldlgl, «Insan hiir dogar, hi.ir yasar, hi.ir oliir» kapsarm ile, kolelik devirlerinin anlayisim, birbirleri ile bagdastrrmak zordur, Onun icin, biz gene <;agda~ Anlayisa ve Fransiz ihtiliili ile, caglmlzl hazrrlayan fikirlerin gelismesine kisaca dcginelim.

SiR ~AG OONEMi

Fransiz ihtilii1i. gerek sebepleri, gerek netieeleri bakimmdan, soziin tam anlarm iIe, cok cephefi'dir. Cok cepheli bir ihtilal ise, tarihin pek Iazla kaydetmedigi, onu dogurmaya ve tasrmaya kudreti DIan biiyiik toplumlann isidir. Tarihin, ancak (Jag donernlerinde meydana gelir. Ve Gag'a yeni fikirler, yeni degerler getirir. Fransiz ihtiliili, gelisrnelerinde gortilen (Je~itli zikzaklara ragmen, bu tiir ihtiliillerden biridir, Onun icindir ki Fransrz Ihtilaline, hatta bir Ihtilfll degil de, FranSIZ Biiyi.ik Inkrlabi demek daha dogru olsa gerektir. Nitekim tarihler de onu, A vru pa dillerindc. ihtilaI sozunden baska vc inktliip anlarmna gelen ayn bir kelime olrnadrgt icin, Fransiz Btiyilk ihtilali olarak adlandirirlar. lste bu BiiyUk thtilai, yeni bir tarih c;agmm. yani YelJi Zamanlar denilen ve son (Jagl takip eden bir yeni o;agm baslangicr sayihr ... Fransrz ihtilali; hem bir Mantik, yani Aial ve Zihniyet [nkilitbt' dir, Hem, gene sozun tam anlarmyle, bit Sosyal ink/lap'ltr. Bu Sosyal lnkilap kavrarmna, ekonomik, politik ve psikolojik kavrarnlarm hcpsi girer .. , Evvelf bir Mantik ihtilalidir. Ctinkil, kendindcn once dogan, gclisen ve kokleri ta derinlere inen bir Fikirler hareketinin, onder ihtilalciler ve genellikle FranS1Z aydmlan arasmda benimsenerek, bir aksiyon halinde gclisidir, Nitekim bu Iikirlcrin tam olarak sekillestig], yayildlgl XV III. vii /\11. t:1rih!l'.1 n/II/!,/lIII!,/ (ag, olarak adlandmhr,

Bli ,J!',1l1111l biiviik l'ik ir ynpicilnn vc ondcrlcri, kcndilcrindcn onccki kl~di akunlardan csinlcnmis olsalar da. <1S11 Fransa'da \'I.! ih!;!;!! Ull' ccsinde yetii'li!!.!!". IIlI fikir GaS'1l11l bra k!erisligi. f'ikirlcr sistcrnindc Ak'!'llI en ctkili feme! deger ola rak aluusrdrr, Yan i, bu <1nlaYI$<1 gun:, hir katcgori, bir nizam vc bir Nos, yani dustur, ak la uygunsa dogrtl· d 1I r. Ak] a 1I ygu n degilse, ya 11 IIsu r. Dcg-etsizd ir. Degi;;1 hi 1III clid ir. X VII I. yiizyd Avdtnlattcslart, A k II 'in hfikirn iycrinc duyandmlan bu kmd glil"ii~krini: toplurnlarr. Aki! 'a uymayan n izam ve milcsscsclcrc k:Ir.~1 i hfirii! !wkk,'na kadar gi_itlirdi.ikr. Onun icin bu Gaga Tenkitci lI':k~t irici) ("I[~ d iI den iJi r. Ten kidc llgrayan, inS:I11111 dogt1~I:1!1 gclcn Ifllk'l:l1"I11<1 ve dolayrsiylc A kt! '<I aykt nolan nizam vc miicsscsclcri 11 J,.,~I11J;l isc, clbcuc k i Kr'llllgill il(;!,; ha klan He, Kil iscler n izarnunn hcnimscd igi ve Tan1"1 admu tcmsil ctt igill i savundujiu Din Saltanat: vcya Otoritcsi geliyonJu.,. Tcnkitci (:<lgl11 veya Aydml.mrnu <:;ai!r1l11l ilk Filozofu, daha ge· rilcrc inmczsck, ingiliz filozofu Locke (1632-1704) olarak bi1ini r. Fransrz Aydmlauci larr , Onun Iikirlcri ndcn csinlcnmis goriiniirlcr. Onu takibcdcn vc onun iziudc yiiriiycn Iilozoflar ve aydmlar, Lockc'un, lngiliz ruillctiuin Realist ve Pozitivist ruh ynpismdan gelcn acik tenk itci 1igini, ozclliklc Fransa 'da gel i~ti rd ilcr. Vc Fransa'da Tcnkitci, Ay· dill lauci Gag't uytt!ar. Onculcri, Aydmluucrlan dcnincc aida. hcmcn su isimlcr gdir: Montesquicu (Montcskiyo, 16.89·1755), f (:.111 lacqucs Rousseau (Jan J ak Russo, 1712·1778), Didcrot (Didcro. 1713-1784), Coudorcct (Kondorsc, 1743·1794), Voltaire (Voltcr, 1694-1778) vb.,. Bunlardan Monteskiyo, diger escrlcri arasmda hi I· hassa Kanunlartn Ruhu isimli cscriylc (1) pgnmza bir fikir 311111 VC1"' mistir. Bu eSCI", makul ve mesru bir Monarsi'yi tutrnakla bcrabcr, Monarh larm, yani Hiikiimdnrlartn , il£lhi haklara dayandirdrk Ian saltanatlanrn snrsur, Russo, bir yatl~m:l olarak yanllgl Sosya! Mukavelc isimli cseri ilc, tenkitci <ragin, en etkili dusiiniirii olmustur. Ilu cscr, haklar l:~iII ii\ini, tlti:;;i.i nee vc siya~elle hiirrivct i savunur. i nsanlarm hii I' dogup.
Fransiz

ihtil:! 1i nin Fikir

(1 \

Eski hartlcrlc vc Ruli-itl ](avanin, hu ismiylc dilimize cevrilmistir.

yeni harflerle

Kanunlarm

HII-

64

lHTiLArJN

MANTH1I

tHTILAL1N
11:1 du krsaca goz atrnadan lit-i\L'l'icndil'i lmcsi iizcrinde

MANTIC I

6,J "
Tiirk iyc 'dek i resmi

hiir yasamalan gibi, ihtilalin, «Insan Haklan Bcyannamesi-nc esas olan goril~ ve fikirlerin hcmcn hepsi, Sosyal MukaveIe'de savunulur (2). Didero denilince, akla Ansiklopedi gelir. Ansiklopedi, bilgilerin kapismr, hiir ve ~agda~ zaviyeden, her okur yazara aciyordu. Ilimlerin fazla derinliginc inmedcn, her isteyen, diinyada olup bitenlcri, Ansiklopedi'den ogrenebilirdi. Bir de ~u vardi ki, 1789 ihtilali, hem Fransa'run uzcrine dikkatleri cckrnisti, hem de Fransizca, aruk bir kiiltiir dili, dunya aydmlarmin dili olmak yoluna girrnisti. Onun icin, OJ· dero'nun Ansiklopedi'si, yalmz Fransrzlar icin degil, diger Avrupa U1. keleri icin de bir mektep vazifesi gordu, Yabancr Htiktimdarlardan bile bazila n, yen i fik irlcrc ve hareke tlcrc karst scm pati duymay a basIadilar. Prusya Krah Frcdrik, bunlardan biriydi. Rusya sarayt ve Rus soylulan ilc aydmlan icin ise, Fransrzca arnk, konusma ve edebiyat dili oluyordu. Didcro, 9ag1l11ll Fransiz dusuniirlcri ile de bcraber cahsarak, 1751 'den 1772 'ye kadar 21 YII, Ansiklopedi iizcrinde ugrastr, Monteskiyo, d'Alarnbcrt, Russo, Volter gibi zirvc diisiiniirlerdcn baska, 160 kadar Fransiz aydm ve dtlsiinurti, Ansiklopedi've yazi yazrmsur. Didcronun kendisi tIL-, gli.;!ii bir Felscfcciydi. Ansiklopetl i, 0 zuman, Fransa'nm killtiir vc bilgi alarunda 0 kadar etkili oldu ki, Fransiz ihtilalinin onciilcri, miijdecileri olan bu iinlii dusiiniirlcrlc , Onl:1l'111 ccvrcsindc I.;HII:;;an aydmlnr, tarihte, urnumi bit deyimlc, bugiin de, Ansiklopedistlcr olarak arnlrrlar. 1789 ih· tilali, bu fikir hazrrhklan ilc, hem Fransa'yi, hem Ball dunyasint etkilcdi. AYl11 zarnanda bir Avrupa kuasr dcvlcti ohm Osmanh iilkesi isc, biitiin bu olup bitenlcrc kulaklaruu ukayan, gozlerini kapayan tck A vrupa iil kesiydi. Bu sasilacak duygusuz luk vc kendi kabuguna kapanrs, Osmunh lrnparatorlugunun, yalruz 0 rarihlcrdcn sonraki, fikir, kiiltiir vc siyasct hayauna, bu arada, Tanzimat dcvrinin kadcrine ve gidisauna damgasim vurrnakla kalmarmsur, hatta bugiinkii diinya gotii sle ri m izdc bil e, hftld. hrzi 111 alamayan bi r fi kri yetcrsizli k sckli ndc etk ilerini surdurrnektcd it. Bu scbcplc vc Fransiz Inkildbmm diger etkcnlcri ilc gcncl akrsi(2) Ilu eser de dilimize cevrilmistir.

once, 1789 llarcketinin biraz durae:lglz".

KAPALI

VE UYUYAN

niR

DEVLET

, n.:q ihtilfili alcvlcndigi zaman, Osrnanh rahunda I II, ScI im vardi. III, Sclim , iyi niyctli, sanatkar ruhlu, yurnusak huylu bir Padisahtr. t\ 111<1 zarnaru. imparntorluk icin cct in sartlar icindc gcciyordu, Yen i· "..-i ordusu, artrk soziln tam [miami ile bozulmustu, Ortada ordu depI. gemi azrya ulrrus bir giiruh vardi,
III. Scfim tahra I.;lktlgl zaman 788). Dcvlct, hem Rusya, hem Avusturya ile sonu gclmez, yrpratrct bir savas icindeydi. Ordu yor1',111], donanma perisnndi. Ruslar Tl1na'YI gcciyordu, Hazine bostu, I kvldil1 bazi Avrupa bankalanndan yapmak istedigi borclanma tc~,'chh(hlcri hcp rcddcdilmisti. Btl suvaslarda dcvlctin 330,000 asker kaybcUigi yazihr. Arabistan'duki Vchah] isyanlan da btl safhaya 1'3s(· lar. Savaslann sonu, ycnilgiyi kabul eden Antlasrnalarla bitti. Kaldt k i bir sure sonra Fransizlarm saldmlan ve Yunan iSlikl£t1 Mucadclclcri (Morn isyaru) i lc de karsilasilacuku. Osmanh 1\ v rupasinda yasayan H irist iyan azmhklar nrnsma tl-li I· Iiyctci ak unlar girrnisti. Turk iyc, bu tiir akrmlar karstsmda sccilccck yulu bilrniyordu. Cunki.i biz, biitiin 9agda~ akmlarm drsmdaydrk. Anadoll! vc Rumcli'dc cski toprak nizarm In, ordu duzeni gibi bozulmusItt, G li<; 1ii Iii red i vc III utcga iiibe le r 01 an Aya n Iar, Hancd a n lasa ra k, ii1keyi taksim ennis gibiydilcr. Mali durum cok karrsikn. Dcvlet adamIan ve Ulcma ziimrcsi cahildi. Dunyada ve asil Avrupa 'cia olup bitenler hakkmda hie bir dogru dcgcrlendirrne yaparmyorduk. III. Selirn'in iyi niyetlerinden gclen rslahat arzulan. binbir engellc karsrlasiyordu. J\1esel£t Y eniceriyi ilk adrmda tasfiye etmemek/e beraber onun yarunda kurmaya giri;;;tigi «Nizam-i Ccdit», yani Yeni Duzen dcnilcn asker birliklcrinc karsi 1808'de Ycniccriler ayaklanrmsnr. Btl arada III. Sdim 'in ssrnyrru da basarak, Padisahr oldiirmuslerdi. Hatta ara ycrde, Veliaht Mahmut da okliirtiliiyordu. Saray kalfast bir kadmm tedhi ri saycsinde kurtuldu, Istc Frausiz ihtilftli, Osmanhlrk bu sartlar icindcykcn ve btl l'adisah zarnanrnda patlarrusn. Ama btl olan bitenlcr hakklnda, kim-

66 ~en i 11 dogru
1;1 r kazam lnus,

tllTtLALtN MANTIC!

fHTtr,ALiN MANTICa

67

hir bilgisi yok Ill. I lalbuk i iht il51 ilcrl iyordu,

i!k \)<I:;;al'l-

6.

Fransiz ordutan, istilfilara baslarmslardr. Gc111.'1'<11Napolyon Bonapart, iI;'IIY:I'YI da a ldrktan sonra. Osmanh miilkil ulan Misu': isgal ctmis, hatta Suriyc'yc do: saldrrnusu. lstc bu son claylardan onccdir ki. l'adisah, 0 Z31lHlII Disislcri Nazm rnevkiindc olan (Rcis-ul Kiiunp) I\tlr Efendidcn. ahval hakkinda hir rapor isteIII i~t i. Tarihlcrimizdc bu Raper, « 1\ t I r Efcndi Lfiyihasr» olarak yer alrr. Vc OSl11nnlJ lmparatorlugu arsivindc, Fransiz ihtihllinin, 0 zamanki Hariciycmizc gore, rnahiyct ini anlatan tek lklgc budur (I). Tanzimnt onccsi rcsmi dcvlct dilini n ell agdllh iislubu ilc yazrlim bu Layiha'dun buraya. anlasrlabilir tck bir ciimlc dahi aktarrnnk miimkun olrnayacagr icin, ycni dille ozctlcmcler yapmak la yctinece[dz. Layi hu'da bashca, tiy b01 lim ycr alrr. Bi rinei bolum diycbilecegimiz ba~ raraf', 0 zarnanm usulu iic, Padisaha ve Dcvlctc dua ilc gcccr. Soma. FranS1Z i nkrlabmm, Atif Efendi acismdan anlatrlmast gelir. Son krsun da. Fransrzlann giristikleri muharebcler ve istilf tcscbbusIni i lc, rni! let lcrarasi durumlar ve gelisme ihtima lIeri anlanhr. Biz burada ancak , Osmanh Irnparatorlugu Drsislcri Nazm, yahut Bakaru mevki ini i~ga I eden Reis-i.il Ki.ittap 1\ tlf Efcndini 11. ihtilal hak krmlaki g(irii$krini vcrcccgiz:
«ltirkac vII once Fransa'da parlavan )lC eira]« kdliiliik I'C [enah}: wrm1 Pitnc atcsi. tlZ1I1I ydlardan beri, nice mclunlann I'C dinsizlerin o diisiutdiikleri vc uyandtnnaya [irsat kollathklari, bir U)'U)"/III [itnc oldugu, bllcnlerce ntalunulur, $oyle ki, Vo/tcr IIC R I/SSO deniltnekle maru] vc meshur olan ztndtklarm l'e onlar gibi ktijirlerill. Allah gisstermesin, Peygamberlere kiiircttnek, biitun dinleri yeryiizinulen kaldtrtnak )Ie esitlik ve cumhuriyet zihuiui yaymaktan ibaret 01/111, basil, herkesin alllayacagi nice ki. taplar yayarak, ycni olan her seydc lezzet vardtr kaidcsincc, cocuklara ve katlinlara vartncaya kadat bunlart bircok insanlara okutarak, bunlart [rengi hastahg), dinsizlik I'C [esat scklinde ya-

ihtilalci

yarak, onlann itikatlannt bozdular. ihlilli/ #(/cietlcllillcc de, kilisclcrin kapallIIII/ISI, rahiplcrin kovulmast, oldiiriilmesi ile bu tnelun giiruh, giiya diinvada tam mutluluga erismek davast ile hulks, aslnula sozdcn ibaret 01<111 bu esitlik tie hiirriyet yoluna sevk euilcr. Nice cirkin icraatla, basil halktan Allat: korkusunu I'e ahirct cndisesini kaldirdslar. Utannta ve tutntus kuyttlanm avaklar aluna alarak: Fransa halkuu JIIIIt}; havvanlar Ita/inc getirdiler ... Kendilcrlnc saldtnlmamast lie kendi nizamlarmt ntuhajuzu icin de, 0<1111([ .. i II sat 1 llaklan Beyannamesi" dedikieri isyan beyannontclcrini, biitiin dillere ccvirip, her ycrde halki, biiviiklerill ill 1'1.' hiikiimt!urlarllllll aleyhlne isyanlara tcsvik ettiler. Allla kendilcrinc kars: A ]I(IIpa dcvletlcrinin miulahale haztrltklaruu goriill(:c ,II.', hill tiirlii !till' 1'(' aldatnutyu saparak, kendilerinin, klmscniu miilkiil/(le giizlcri otntadtklun yalanlanna bas vurdu-

far ...

vb.

Atrf Efendinin Lfiyiha '51 bu hava icindc uzar gidcr, Ama en anlayarnadigr vc kaf asnu yordugu scy, kihk kiyafetleriyle de alay ettigi r rans IZ ih t iliH ..I Skc rlcrin in, 1\ v ru pa ord u larma karst kaza ndi klan zafcrlcrdir. Bu savaslar iizcrindc ctrafrylc durmaya caltsrr. Boylccc, Avrupa'mn 0 safhadaki siyns! durumunu, kendince ozctlcr. Yakm gclisme ihtirnallcri vc btl arada, dcvlctin karsrlasmasi muhtcmcl durumlarrn \'C tchlikclcrin incclcnrncsini, konusulmasrrn onerir. Bilhassa. Hazinc bos oldujiuna gore, para tcdariki icin tcdbirler aranmasmt da kaydcdcr. Auf Efendi Layiha'smm csast budur. Bizim otczlcrneyc t;:all~tlgmuz konu 1SC bu ihlil{\Jin, Osmanh lrnparatorlugu idarccilerincc degerl end iri Ime ol<;:u lcridir. Iht hailer karsisrnda dcvlctin alabildijii tck tedbir, bashca Av-

fupn dcvlctleri

nczdinc, Daimi Elciler gonderilmesi

olmustur.

Fakat
ilc, bir en

bu elcilcrln, gittikleri ulkclerin Sosyal-Politik-Askcri durumlan diinyanm gidisi ve baslica mesclclcri hakkmda, hcrhaugi ciddi arasurrna ve aydrnlatmalartna rastlayanuyoruz. Mescla, zamamn

(1)

Bu layihamn tamarm, Cevdet PU$a Tarihi'nin altmci cildin in 394-401 saytalarinda verilmistir. Yalniz ihtllal hakkmdaki goruSii de. Ahmet Rasim'in Osmanlt Tarihtnin 3. cildindc s. 1264-1269.

miihim mcrkezlcri alan Londra ve Paris'e gondcrilen Scfirlcrimizin biitiin bildirdiklcri, eski usul kabul mcrasirnlcri tafsilfltt ile, dagrttikIan hediyelcrin Iistclcrinden ibarcttir.

68

tHTILALIN

MANTICr

tHTtLALtN

MANTICr

69

Hulasa, Yeni Avrupa vc Fransrz ihliliilinin davct ettigi problcrnlcre karst Osmanh lruparatorlugu, knpalt vc uykudaydr, Avrupa' daki Fikir Harekctlcri, Fikir Ncsriyatt iizerlnde Osmanhcaya, ne Tanzimat onccsindc, nc Tanzimat devrinde, ne de lkinci Mcsrutiycucn onccki a karanhk Abdiilhamit salta nail ve temelden cokuntil dcvrinde, tek cscr tercume edilmis degildir, Onun icin biz, ikinci Mesruti-

koymakta Kral kararsrzdr. 0 zaman Krala, Etats Gcncrraux'yu toplanuya cagumasi vc karan, bu Mcclise aldirmast tavsiye edildi. Etats (;encrraux'nun ne oldugunu anlayabilmck kin, Fransa'mn sosyal ya-

prsina krsaca goz atrnnk

Fransa lunuyordu: Monarsisinde

gerekir.
Fransizlar,

baslrca

uc suufa

ayrrlrms

bu-

ycte gi)zle ri III izi, 100-150 acn k.

yt111 b ir uyk udan uyanan k

bcbck let gibi

Diinyamn aldlgl mcsafcdcn, en az 150 YII geri kalmrsnk. Btl gcriligin ve Abdulharnit devri c;5ktintUsunun bcdelini ise, ikinci Mesrutiyet dcvrindc, bas donduriicii geriligimiz, parealarus ve daha dogrusu, Cokusumttzlc odedik. Sirndi konumuza dcvam edcbiliriz.

( I J SOY/Il/ar (Aristokrasi). Bunlar, biitiin niilusun, ancak % 2'si kadardt. Ama biitiin topraklartn % 25'; onlartn . ellerindeydi. Bunlar, her tiirlii initiyazlara sahlptiler. Hie vergi odemiyorlardt. Biitiin yiiksek gorevlere onlar atantrlardt. Biiylece Noblesse, yani Asalet, Soyluluk, Fransa'ntn sosyal yaptstnda ell iist kadcmeyi te~kil ediyordu. (2) R IIMan. Yani, Clerge, yahut Din Adatnlart ve Papazlar, Bunlar till biitiin niiiusun ancak, % I kadanydt, Hatta daha da azdt. J\ma topraklann % IO'u Kilisenin ve Ruhbamn elindeydi. B11IIlar da imtiyazl: bir sun] teskil ediyorlardt. Bu sim] da hif vergi vermiyordu, Onlar da onemli gorevler alabiliyorlard«. Ve kendi icleriude de, aynca smtllara, derecelere aynltyorlardt. Hatta ell alt kademe papazlart, halkm sejaletine yaklasan bir hayat ya~tyorlard
I.

1789 FRANSA'SININ SOSYAL Y APJSI

Fransa bir Kralhku, Ve FranS1Z Monarsisi, XVII. yiizyrlda, hem ihtisarmnm zirve noktasma ulasrms, hem de aym yiizyrlda Kralhk, gelcccgin siyasi ve mali zorluklanru, gene kendi bi.inyesindc toplamaya baslanusu, XVII. yuzyll Fransasi deniJinee, akla tabii, Gimes Kral, yani XIV. Lui gclir. Babasi XIII. Lui 6ldi.igu zaman XIV. Lui hen liz cocu k t u, 16 38 'de dogrn ustu, 1634 'de K ra 1 oldu, A nncsin in vcsaycti alunda yasadr. Cocuklugu ve ilk gcncligi, tam bit saray hayau icindc gecti. Ama bu yrllarda, talihin kcndisinc hazrrladrg: iktidarm biiyi.ikliiguni.i ve ihtisamuu kavradr, 1659'da vcsayetten kurtulduo Kralhgr 1715'c kadar 70 yildan fazla siirdii. 1659'da Nazirlar
Mcclisinde meshur sozlerini soylcdi:

«Devlet demek, ben demektlr! .. »

Ornruniin cogu, savaslarla gecti, Bircok zaferlcr kazandr. Ama Fransa'nm kaynaklarim da yrpratti, Kendisindcn soma gelen XV. Lui vc XVI. Lui, yurnusak huylu, hareketsiz ve zayif Krallardrlar. Istc bu son Kral XVI. Lui tahttaykcn Fransa'da 1789 ihtiliili patladr,

vahut Tieers Etats, yani Ur;iiltcii Smt], Niiiusun (3) Halk-Ahali, % 97'sini In; smi! teskil edivordu. Koyliiler, bu stmjtn icinde yer aliyorlardt. Ama topragn: ancak % 55'i btl stntitn elindeydi. Diger artakalan toprak, re~iIli sekillerde bazt oze! boliintillere tabiyd]. Ur;iillcii stntlm hir; bir imtiyazi yoktu. Biitiin vergileri bu stut] veriyordu, Sehir esnait, diger Buriuvalar ve serbest meslek adamlart, hep bit stntla dahildi. Orduda Kumanda mevkilcrini Soylular, Erlik hizmetini de Uriillcii Smthn cocuklari payla~lyordll. Iste Etats Oenerraux temsilcileri toplamnca, yeni vergilere bunlar karar verccekti. Kaldr ki bu Meclis, 1614 yrlmdan beri de, hie toplanmamtstr, Bu kez Kral, Mec1isi mayrs icinde toplantiya davet etti. Ve Etats Cercrraux, 5 mayis 1789'da toplandr. Bu Mecliste Soylularm 285, Ruhbanrn 308 vc Or;Uneu Srmfm 621. temsilcisi vardi.

gunlerde Fransa, ozellikle mali zorluklar icindeydi, Bu zorluklar aslmda, Hi XIV. Lui dcvrinden beri siirup gclen cesitli sebeplerin sonucuydu. Yeni vergiler koymaktan baska 'pre gorunmiiyordu. Ama hulk bczgindi. Konulacak vergiler agH' olacakti. Btl aglr vergileri

70

lUTtLAL1N MANTICI

IHTILAL1N MANTI6I

71

Toplantr, Krahn bir konusmasiylc acrkh vc anlasmazhklar daha bastan mcydana cikn, Evvela, Oy Sistcmi tartrsrldr. Kral ve Soylularla Ruhban, halkm % 90'mdan Iazlasun temsil eden Ucilncii Sr-

mfJl1 oylanru
17 Haziranda

tcsirsiz krlmak istiyorlardi. Catisma gcnislcdi, Ama U<;undi Smrf ayn bir salonda toplanarnk, kcndilcrin i Milli Mcclis iHin ettilcr. Gcncl Mcclis parcalannustr. 9 tcrnmuz 1789' da Milli Meclis kcndisini, Kurucu Meclis olarak tannn (Asscmblcc
Constituantc). Kral bu Mcclisi, cmrindeki iicrctli yabanci askcrlcrle dagltmaya girisince de, O~i_incii Srruf temsiJcilcri ayaklandrlar. Sokaga dokiildiilcr. Siyasi mahkumlann hapscdildigl Bastille kale haplshancsine hilcum cdildi. Halk da ayaklanmts temsilcilerinc katrlnusn. Bast illc zapted iId i. untiin s iyasi rna hkftrn lar ve t IItu klula r scrbcst btrakrldrlar. Fransiz ihtiliHi arttk baslarmstr. Tarih, 14 tcmmuz 1789 ..,

Mcclisin ilk i~i, bir taraftan yeni bir Anayasa hazrrlaagustos 1789 geccsi, Fransa'da Dercbeylik-Fcodalitc sist<; rni ka ld in Id I. Soy lula r, d iger Avrupa mem Icket ICI·j nc slgl ruyorlard 1: ~1\ agustos «lnsan ve Yatandas llaklan Demeci» acikland t. Hu Dcmcc
111:1kll. 4/5

Kurucu

vcya Beyannarne'nin
(IJ lnsanlar,

birinci maddcsi soyleydi:

hiir
lie

haklan baktmmdan,

esit dogarlar

J'e

oyIe ka-

hrlar. Soma (2)

(J)

Jiger maddcler geliyordu:

Giivenilk {Emniyet r: pe Zulme

flu haklar : Hiirriyet, Miilkiyef, karst direnme hakkuiir. Her tiirli! Egemcnlik, Kamu diizcuine kanaatleri ndcu

esas olarak Milletledir. siyasi lie hatta dill; yazabllir Konut

I'e vavu»

(6) Kanun, umuml iradenin iladesidir.

MUJDELER GERCEKLESiYOR
Hikayenin ondan sonrasi, olaylann kacmilmaz akrsrru takibetti. Sarto lar tamam olmus, ihtilfll baslarmsu. Bu patlamada, daha once ozetlcdigimiz ve en az yiiz yildan bcri gcliscn Iik ir hareketlcri ilc, Fransa' run sosyal yaprsmdan ve btl yapidaki haksrzhklardan, cclisrnclcrdcn gelmisti.
Bu gclismelere, daha once Kuzcy Amerika'da baslayan ve ?u topraklardaki ingiliz idaresine ve somiirgeciligine karst yilriitulen Istiklfil Savasmm etkilcri de eklcnmelidir. Bu savaslara, bir krsim Fransrzlar da kanlrmsti. 1776'daki Amcrikan istikHiI Beyannamesi isc, Fransizlarm Insan Haklan Bcyannamesi'nc esas oIan bazi tcmcl gori_i~ ve anlayislarr, daha once kendisinde topluyordu, Amerikan lstikWI Savasr, lnsanlann ve MiIletlcrin Egemenlik ve Hi.irriyet csaslanrn savunuyordu. Yani, 0 zamanki Amerika, bugiinkiinden cok baska bir

(10)
(11)

dokunmadikea, hil; kimse, of iirii k tnauamaz, konusabilir, takip

ller vatandas, hiir bir sekilde, da bulunabilir ... Bu maddclcr boylecc haklarr, birbirlcrini

cderlcr.

dokunulInsanlr-

gclen birikimler, arnk zirvc noktasrna

mazlrgr. seyahat
vc butun
"10

1131<k[, scrbesr mesick inrihabr hakkr, ~alt~m~ hakk:

bu Bcyanname ilcdir ki, <;agda~

uiger insan

idarc ve vicdaruna mal cdiliyordu. Btl haklari n, hatta zarnamrruzda bile vc bircok ulkclcrdc hitlfl ycrlcsme savasi icinde oldugu vc bircok iilkclcrdc, h:ilft ycrlcscmcdigi malumdur. Arna Layiha'da: Melunlar, zmdrklar, dinsizlcr. ahlaksizlar vb. gibi daha nice a$agiialici v aSI fin r ya k rst rrd 1gl iht i1m b nccs i Dilsil n lirlerin in vc Ayd 10 lancila nIII n, cagun 1za get ird i k led ,kgerk r , art 1k aksiyon ve m iicssese 01 rna k
Fransiz

safhnsma.

Amcrika'ydt ...
Paris'te patlayan ihtilaJe gclincc? Bastille'nin zapti ile beraber, Paris Bclcdiye ldaresinc de el konuldu. Ycni bir Bclediye Idnresi sccildi, Paris, boy Ieee ele gecirilrnis oldu. ihtilalin ilk yillardaki dina-

kclcrdc insanhk,

ihtilJli ilc crisiyordu. Simdi, biz de dahil, hfdfl bu mucadclcnin icindcdir.

nice iil-

('ELi~KiLER

FjLizLENiYOR

.:nik akismda bu Bclcdiye Idaresi vc Paris'in en aktif rolii oynayacakti.

kcnar mahallcleri,

halkr,

Tubii hi.itiin ihtilfillcr gihi, Fransiz ihtilft!i de ccsitli kaynasmalara \"01 acu. il1!i!fdlcr, gcrci bazi Fik ir Hayraklan ve Sloganlarla getirlcr. :\ma ·karslbsabikr.::cklcri biluln muhrcmcl problcrnlere karsi, dcrhal l;ygulanill;ilc~.:k, onccdcn hazrrlnnnus rccctcler de yoktur. Btl prob-

tUT1LAL1N

MANTIGI

lUTlLALtN

MANTIa!

73
idam edildi. vcrildi, 16 ckim

lcrn IeI',

In y Ia rI n a k 1~ 1 ici ndc ortayu ~ 1ka I' ve btl n lar karsi sind a Lid c r
Kadro, Daha dogru ve hazen once diisiiniilcn, de yanhs birtnkrrn karst ana taktik ve stratcjik tcdbir-

veya Yonctici lcr uygularlar. lerdir.

.uhru aldi. Kral yargtlandi 1791'de de Kral icc Murk

vc 21 oeak Antuvanctto

1793'dc giyotine

hcdcf-

Mcscla Fransa'da Dcrcbcylik kaldinlrmsn. Ama en biiyiik Dcrcbeyi olan Kral, tahundaydr. Gcrci Yeni Anayasa'run hazirlanma51 iizcrinc, 14 cylul 1791'ue, yan i ihli[(11 in iki nci yrldomimundc Kral, hem de ba~111a j h t U<11clcri n ku k ulctasrru da gi ye re k. A na ya sa 'y a bagi 11 kalacagi hakkrnda, Kurucu Mcclis oniinde sadakat yemini etrnist i. Ciinki] Anayasa, hemiz Krallrg: dcgil, Krahn M utla k iktidan rn ortadan ka ldmyordu, Fakat olaylar da Iuzla gclisiyordu. Bu selin yaratucagl zikzaklar karsrsma kimse set cckcmczdi, Monteskiyd'niin prellsiplcrinc gore, Kuvvctlcr nynligl csasma uygun hazulanan Anayasa, Kralt rahnua, «Allah 'rn inayeti vc Millctin arZUSl1» ilc oturtul rnus sayl yordu, Y asa 111 k uvvet i, 745 iiye li M eel ise ai tt i. 0 yele r, ik i dcrcccli a sccimle gcliyorlardi. Secilmc, bazi kisulamalara tabiydi. Kisacasr, Ycn i Diizen, bi r Bill' ill va Demokrasl si 'yd i, Ve ta bit ergcc, Btl rj l1Va Demokrasisinin kacmilmaz celiskilerini, mcsclf SIOif Kavgnlartru da gctirecekti. Ayru suretle btl nizamm, Sanayi ve Ticaret gelistikcc, yeni pazarlar ve harnrnadde kaynaklan ararnak icin, Somurgccilik crkrnaz- . Jarilla sapmasr. bu yiizdcn, hatta sornurgc savaslarma ve bclki de diiu} a sa va ~Ia rI na sii rii k Ienmcs i mu kaddcrd i,

hm"

Ama Avrupa'da Fransa'ya karst Monarsistlcrin anlesmalnn da ikrliy~rdl1. Rusya Cariccsi II. Katerina'nm aktif cahsmalan ilc, Avusturya Imparatoru, Prusya Krall vc Katcrina, 27 agustos 1791 'de AIH1<IIlya'da, Pillnitz Satosunda toplanrrus vc btl satonun ismi ilc a1111an, l.ir Monursistlcr luifakr imzalauuslardr. Fransa'dan kacan soylu gocItl,'nleri de Fransu drsmda tcsk ilatlundmyorlardr. BUlla karsihk ilk savu ~I F ransa, 20 n isan 1792' de A vu S turya 'ya karst i!fl n ett i. Prus ya huua, Avusturya 'run miittefiki olaruk giriyordu, Bu savaslar arti k , I HI') yilrna kadar surccck vc ancak, 1804 'de kcndini irnparator iI:jn ,·1 t i rcn Napolyon 'un, 1814'te tasfiycsiylc sona crcccktir. . Arna savaslar, Avrupah miittcfiklcrin hcsapladrklan gibi gitmcdi. I hti lfilci Fransa, her ycrdc, beklenmed i k zaferlcr kazamyordu. iht i1;'lki birliklcr ilk oncmli muharcbcsini, 1792 cylulundc. Kuzcy Fran~a·d'l Valmy mcvkiinde I3runswik Dukasmm kurnanda cttigi b'irlikkro.: kars: vcrdilcr. l3iitiin Avrupa 'da biiyii k yankilar uyandrran notice, iht i lalcilcrin zaf eri oldu, 0 gtin orada bulunan Goethe 'nin su sozleri, biiyiik manalar tasiyordu:
« Bugiuulen ,\'01' .•. "

Fe bu verden

sonra, aruk yen! bir tarih baslt-

Ama ilk andu bunlar, ihtilfll icin uzak goruncn problcmlcr gibiydi. Fakat aradan pek de zarnan gccmeyecek vc Napolyon Bonapart isminde Korsikah bir General, ingilizlerlc rckabct cdccegim diyc FranSIZ ordusunu, Mrsir'a, hatta Suriyc'ye kadar siitUkleyecekti. Soma da Avrupa'da, kanh istila savaslart baslayacakti. Hulasa, ccliskilcr, crf;ey fi Iiz lcnece k ti. Biz bunlari, Wlinin hikaycsini btl eserin cercevcsi dismda soylccc kapatrnaya cahsalrm: sayarak,

FnmS1Z

ihti-

Vulmy'dcn SOI1I'[1 ihtilalin tarihi. arnk savaslann tarihidir, Ama hu urada ihtilal in, biuiin ihtil:l!lcr gibi, kacirulmaz kanunlan da islelIH:yC basladr: Yani, ibtilfd dcnilcn Dcv, aruk kcndi cocuklaruu yc1I11')'C baslannsu. Giyotin durmadan cahsryordu. Teror, ihtil£il dusuumlarma dcrkcn, oklaruu kcndi kahramanlarma karsi tin bosalnyordu, Oy!c oldu k i, 1804 'de Napolyon, tnsfiye cd ilcn Krallrgm ycrinc kcndi lmpararorlugunu kurarkcn sahncdc, ihtilalin kahramnnlarmdan, art I k kimsc ka lmanus gibiyd i. Simdi, baska bir konuya degincl im .. ,

Fransa , sekildcn ibarct bit Kralhk rcjirni silrdflriiyortln nnw, bundan hem Kral, hem j htilfilcilcr tcdi rgindi. Nitckim Kral \'e ailcsi 22 haziran t 791 'de Fransa'dan kul;maya tc~ebbi.is cHiler. Ama Mctz civ,mnda Y<lkalandtlar. Paris'le Temple Kiliscsinc kapatlldllar. 22 eyWI 1792'dc, fransa'da Kralhk kaldmld!. MiIlj Mec1is, Convention

()RAZYA!
l,';lglllllZ,

dcrkcn, tahii yulruz sosyul pnt lamalul'l ka~ldmemck gerekir. Bu ihtilfiiler, ayl11 zamanda: tcknoloji, in~a, gi.izcl ",lIwllar, fiUrler, toplUllllln giinllik ya~nnllsl, zevk1cr vc blitlin dilkr

iht ilallcr <;':lgldn'

74
hiikiimleri, haua
~<lI1II) sa hal a nnda

ilITlLALiN

MANTICY

IHTtLALIN

r...fANTI(jI

75

bir Balih diisiiniiriin kaydetligi gibi, scks (cins] ya· da cercyan cder. Ama bunlan n I iimii iizc ri ndc d ur111<I k , konulu n nnzm d 1~II}(Ja kah r, Onun icin bu bahsi aruk, biraz da, Birinci Diinya Savasi sonunda patlayan ihtilMlcrdcn, ldcolojik bir Rcjim dcgi~ikligini hedcf tutan vc bunu en scrt tcdbirlerlc, ropyekun gcrccklestirmc yolunu sccen cok cephcl i bi r ih tilfil, yan i Rusy a 'da patlayan ihtil aId Sosyalizm Hareketinin bazl konularma tlcgincrck kapatahrn. Ama btl is bizi, islet istcmez Rus tarihinin ana hatlanns, krsaca goz atrnaya mccbur brrakacaktir. Rus Ihtilfilini ve 1917'de patlayan bu ihtilalin akrsi icindc, kisa zamanda karst kuvvctlcri tasfiye edip, tum tcscbbiisil clinde toplayan Bolsevik kanaduun bu basartsmi anlayabilrnek icin, Rus tarihini VI! o zarnanki Rusya'nm toplum yaptsmr, objektif bir sekildc bilmck vc dcgcrlcndirmek sarttir. Ciinkil cski Rusya'rnn gerceklcri, 0 ulkcylc en 90k bogu~mu~ oldugurnuz halde yalrnz bizim icin degil, Bau iilkclcri

liirlii ovunmc irnkdrundan yoksun olan Rusya'nm, dcnchilir ki. ancak 1.000 ytlhk hir tnrihi vardrr. Mcsclf Moskova'nrn kurlllu~ul1un tarihi hile, ancak 850 YJlIIk bir gccmisc iner. Unili Rus tnrihdsi Pakrovsk i' H' gllrc, Moskova'nm mil bile Finccdir. . Zatcn ilk Ruslardan, bugi.inkti Rusya'run kuzcybausmdaki Pripct ha(;lkllklan bolgcsinde yasayan oncmsiz ve ilkcl insanlnr olarak bah·,\'(Iili r (Milad], 1.000 yrllarmda). Rusya'da ilk dcvlcti kuran da, bit hVl'~ l'rcnsldir. Once Ihucn golii tarallannda ycrlcscn vc Ruslan kendilcrinc tabi krlun Nornwn·Rurik'lcrdcll Olcg, 882'dc Kiycv'i Baskcnt "\·~·l'r. Ruslar iizcrinc yabancr hflkimiyetlcr siircr gidcr. Evvcla Nor. IHa n- Varcg 'k r b()Jgcyc h:1k imel ir. Sonra' a rll k dogu ka vi m leri basta.hrlar. Zatcn bugunktl Rus topraklaruun giincy sahasi clan Ukrayna1~lJzcy Karadcniz boylan. tarih oncesindcn bcri, Dogu'dan Batl'ya goc vollandrr. Bilhassa IV. - V. yiizyillarda Hun'Iar, Avrupa ya buralardan «kurlar, Sonra, Avar'lar (VI. yiizvrlrn ikinci yansi) Hiiznr'Iar, daha ',C1llra!an Vuz'lar. Kumanlar ... vc yerlesisi haslar. Mogol'!a300 YII kadar surer. ilk Rus ,'ren;;ligi sayrlan Moskova Kinyn7-!tgl, ancak A1tm Ordu Hanlarrndan hir nevi krsuh cgemcnlik hcrau saglat. Ama cesitli Hauhklar scklindc Mogol vc Tatar dcvlctlcri, hattn XVIII. yilzyrl sonuna kndar yasaI':Kaktlr (Krrun H:mligl gibl).
IIIl

icin de, oldukca rnechuldur.

Yani biz Rusya'yi, bizirulc yiizyrllardrr giri~tigi savaslarmdan baska, hie bir yam ile tarumadrgnruz gibi, Batmm da Rusya hakkmda bilgisi, biraz da Rus edebiyatmdan gcliyordu. Rus cdcbiyan, Rus muzigi, Rus sanati, elbette ki cok scyler ifade cdici olmakla berabcr, aslmda, RlIS tarih i VI: R us toplumunun ozellig], Rus ruhu, Rus mistisizrni vc Rus toplumunun gcrcek mcsclclerinin hcpsi dcrnck dcgiklir. Rus !<I. rihi ve Rus toplumunun tarihi olusurnu ise, Bah diinyasma bakarak , hakikaten ozelliklcr arz cdcr, Su kadarma deginclim: Diger iilkclcrdc asaletin (soylulugun) vc ruhani, yahut kilisc despotizrninin, 0 iilkclcrin uygarhk tarihiude sahncyc r,:lkl~ dcvrclerinc gore, arna koklcri insanhk tarihinde en az 5.000 yila kadar varun bir varl:gl ve gclcnegi vardir. Halbuki Rusya'da, mcsclf 1.000 yil once bile, bir nsalct (Noblesse - Soyluluk) ve bit Kilisc (Clcrgce . Ruhhan 1 suufr, hakimiycti yoktu, Bin YII onccyc Kadar Ruslar, simalin orman kU~ilgl icindc dagllml~, kultursiiz, dinsiz, sehirsiz, dcvlctsiz, Kralsrz. asaletsiz vc dolilYlslYJc de hit; bir ~cy va:11 ctmcyen iirkck bi r orman hnlkl halindcydilcr. Dined dc, aym dcrccedc ilkeldi. 1.000 Ylld,m onu.' tarih!cti olmay;!n, eski bir klilti.ir, sanat v(: mimari uygm!tgl ile, her

XIII.

yiizyrlda

Mogol'latin

yayrhs:

vc devanunm

mutlak

hakimiyeti

Ruslarrn ilk kultiir gelismeleri de get.; basladi. Gene iSVC9 asilh I'rcnslcrdcn Vladimir, ancak 988-989 tarihinde Hrristiyanhg] kabul "derek, bu dini kendi uyruklarma yaydi. Bunun hatirasr olarak bugun Kiycvin hakirn bir noktasmda, boyundan biiyuk bir h:l\-I Rus ovalauna dogru yuccltcn Vladimir heykeli, manah bir amttrr, Ama RusLinn. yazi dili, 0 tarihlerde de heniiz yoktu. Ve Grek alfabcsinc dayaunn Islavlnsttrthms Mctot-Kiril alfabesi vc dolayrsiyle Rus cdcbi dili, nncak 1.000 yrllannda tcsckkiil ctrneye basladi. Yabanci Hanedanla1' i~l',yavas yavas Ruslasirlar. lstc Rus Soylulugu vc Rus Ortodoks KiIi-csi, ond un soma gclisti vc yerlcsti. Hul5sa Ruslarda, dcrinlel'e incn bir devlet haya!I, bir ki.iltlir 1='c. klll'gi yoktur. Cografi dllrum, ynni uo;suz bllcakslz Rus ovalan \Ie ( \1'1'l sya stc pieri iS~, Y.lYIImay", ycrlc$meye gayct miisn it olJ ugu j ~ in, a

76

fHTtLALtN

MANTICI
III JM j

lHTtLALtN

MANTIC I

77

Mogol'lar hilkimiycti zayiflayip sona erincc, mcscla X V II I. yuzytldan itibarcn Ruslar, bos bir zihin, sihhatli bir yapr ilc, hcmen Ban uygarhgtna yoncldilcr. Daha XVII. yUzYII basmda bile Moskova, yabanci isgali, Polonyahlarrn hakirniyeri altindaydr. 1611 'de Moskova
kurtanldi. Rusya'da, Kral, I Pctro'nun kesin icraat ve rnudahalelcri ilc, luzh bir Bauhlasma basladr, Bau'ya acilan pcnccre olarak Petro (1672-1725), Petersburg (sirndi Leningrad) sehrini kurdu (1703), Bir sira ycuilgilere ugradt, arna yenilgiden yrlrnayan bir hiikiimdardt. 10 yasmda Kral olrnus ve kendisini hizla yctlstirrnesini bilrnistir. Askcri isyanlan basnrdr. Biitiin i1kcl Rus alrskanhklanna, tembelligc, uyusukluga karst cikn. Her tiirlil direnisi sindirdi. <;lktlgl yolda, oglunu bile olurnc verdi. Kryafet dcgi~ikligindcn, yasann ve Fikir degi:;;ikligine kadar, her alanda aktifti. Takvim degistirildi. Kadinlar hayata acildi. Ve L Petro, bit srra yenilgilerdcn sonra, Lehistan ve Kuzey AImanya'da bazi askeri harekctlere giriscbildi. Dogu'da ise, istila hareketleri basladr, 182S'de olen L Pcrro'dan soma gelcn Imparatorlar arasinda, bilhassa J. Aleksandr (1801-1825), Rusya'yi, Batt kiiltiirunc daha ziyadc acu, OW bir rnazinin, gclenek dcgeri tasimayan ahskan-

Tarih,

lc A sya 'ya hil k im 01ana bagIJd I r. Bu 11:1 iyeti isc T.IO 1'1 vey n kim Rus rnillctinc nasip cdcccktir .. ,

K~n~ini, bir Imihi iktidar yorgunlugl1 icindc hisso..=tmcyen, sonsuz ovular icinde harckct sel'bestligi hissedcn vc kendinde birtakrrntarihi lIlisy~n~~~ sczcn Rus rl1~~llla, tabiaun cl1ginligi ile, toprak vc nufus :rcng~nhgl de ka.tlhnca, Orazya ulkusu. cok cekici gcJiyordu. Simdi d~ biz, son Rus Ihli,~alini bu sartlarm acrsmdan kisaca gormeden once, hit rcmel kavrarm ozetlcmcliylz..

JEOPOLiTiK
Tarihtc

(Geopolitik)

ihtilallcrin; toplumlann sosyal yaprsmdakl olusumlara vc bunlann karaktcrlcrine baghhglOl, her vesileyle isaret etmistik. Yukardaki misaldcn de belirdlgine gore bu baghhga, ihtilallcre sahnc olan milletlerin ve iilkelcrin [eopoliti]; etkenlerini de katmakta zorunluk var~lr. Nitckim yukardaki Rusya sartlannda biz, bu Icopolitik ct kenl en, bazt cepheleriyle izleyebili riz. Bu etkenler a;;aglda deginel cgim IZ 1917-1918 R us Ih t ila Iin in olusum sartl annda ve gelismeleri nde de, aynca belirtilecektir. Kaldi ki bu oncrnli etken, mesela bizim yakm tarihimizde, 10 tcmmuz 1908 ihlilali olarak yer alan ittihat ve Terakki hareketinde l~C: .gene onemle kendini gosterir, Daha ileride deginecegimiz bu ih11.lul1l1, em sloganlarrna, hem patlayis anma isaret veren de, gorecegiz h 10. bu Ieopolirik birikmenln, tam kendisiydi. Ieopolltik nedir? Ieopolitik, eger cok ccpheli ayrrnulanm bir "_rafa brraktrsak, krsaca, Cograft-Tarihl sartlarin tiirnii ve bunlarm tuplumun yaprs ..ta ye gelismelcrlnc olan ctkileridir seklinde tarum];~nabilir, Mcsclf Turkiye'nin bugun, tartrsmah noktalarrm a'ymrsak, bir taraftan. NATO, diger taraftan CENTO anlasrnalan icindc vcr almrs olrnak durumu, [eupolitik sartlann bir zorunlugudu-. flu durumda, ev~c1a .Cografi sartlar, yani Ti.irkiye'nin, diinyarun su bulundugumuz bolgcsmde yer alnus olrnasr, elbettc ki basta gelir. ('i.inki.i bu bol-

hklart ve zayif miiesscseleri alnnda, pek de zincirlenmernis clan Ruslar, bir taraftan aruk Mogel ve Tatar akmlanrun kesildigi Giiney Rusya ovalanna dogru serbcstcc yayrldtlar, Diger tarafran, kcndilcrinin kolayca bcnimscdiklcri Ban uygarhk vc askcrliginin, dismda vc uzagmda yasayan Volga vc Ortaasya Emirliklcrini, kolayca istili'i cdcbildiler, Ortaasya'da kihc ve yigit kahrarnanltk, Ruslarrn benimscdikled ti.ifege, topa, ycni silahlara vc askerlik stratcjisine karsi, yenik_ vc kudretsiz kalryordu. Boylccc, evvclf Volga Hanhklan, soma da Ortaasya Hanhk vc Ernirlikleri, yeni Rus genislemcsi karstsmda, ister istcmcz bas cgiyorlardt. Zaten Karlofca (1699), Pasarofca (1718), Kiiciik Kaynarca (1774), Zistov (1790) Antlasrnalanndan sonra Osman!i im para torlugu, arn k eski Osmanlt Dcvleti dcgild i, Gcrc i Ruslarla, bu Arulasmalanndan sonra da bir sira savaslara girilmistir. Fakat bu sa vasl ar, dcv let i11 gid isattru, 01u mitt yonde degi~1 iremed iler. H cpsi de a Ilea k XV III. ve X I X. yiizyr la slgnn Rus ekspansiyonu,

yayilrna ve ycrlcsrnesi, bilhassa Rus aydinlanna vc siyasctcilcrine, bir tarihi misyon da telkin etmi;;ti: OrazyacllikL OrazYUClllk ~l1ydll: Avrupa; Asya'mn bir pat~asldlr. Ve kaderi, Dogu Avyani genislcmc,

ge helc biiWnu ile Orladogu cografyasr da goz onunc gctirilirse, bugtinku diinyanm ve meselelerinin, bir nevi klllt noktasidrr. Tarihin her devrinde bu bolge, diinya kudretlerinin zaten cellstne vc 9att;;malarmm di.igumlenme noktaslydl. Bu durum, hcle ikinci

78

lUTlLALtN

MANTIUI

lHT1LALiN

MANTI(;!

7!l

Diinya Savasmdan sonra, yalmz Ortadogu'da degi!. diinyadaki kentrol vc hcgcmonya rnticadclcsinin, tam ortasmda yer ahyordu, o haldc, bizim istck ve irademizlc dcgil, cografi- tarihi sartlann ctki vc gclismclcriylc meydan alan bu Jcopolitik durumun biz icindc yogurulmak ruecburiyctindcyiz. Dalla once gccirdigirniz vc bugiin icinde yasad Igl111 IZ tarihi ~art Inr d a, yu ka rda be li rtmcyc ca It ~t1glm1Z cogran dururnun yaratugr ncticelcri tarnamlamaktadir. Bunlarm her ikisi de, bizim [copolit ik kadcrimizi dnmpalnrnaktadtr. 0 haldc biz, iradcmizi n mahsulu olmayan btl sartlar kom plcksi icindc, milli stratc]imizi dcgcdcndirmek vc Dna yon vcrmck zorundayrz. Mcself bu stratcjinin tayinindc, ikind Diinya Savast baslarkcn. Stu lin iktidarrnm, tarihi Tiirk-Sovyct Dostluk Autlasmasrm tek taraf'h olarak hiikiimsiiz il5n ctmcsi vc Savasm sonunda isc, bu Antlasmanm ycnilcnmcsi icin Tilrkiyc'dcn, hfllfi izalu kabil olmaynn bir basiretsizliklc, Us vc Topraklar istcmcsi karsismda Turkiycnin, cvvclfi 1939'd~1 .",.'11; miittcfiklcr arayrp bulruasr, 1945'dc isc, Ilirlcsik Millctlcrc de kat rlarak , ycni miittcflk 1criylc kader birligi yaprnasr, Icopolitik durU111 n. k at; III ilamaz bit ica bi ol mus tu r, Bu m isa Ide, kuzcy komsuUnu muz icin straicjik bir hata ilc, Ti.irkiye icin stratcjik bir icap VI: zorunluk bur {in diinya icin ctkilcr yaratrcr, lcopolitik bir ncticc'dir ... 13u misal. lcopolitik dcdigirniz dururnun ve komplcksin, saruyoruz ki , uz cok lik ir vcrici bir acrklarnasi olmustur. Yasadrguruz yill.um nkrslun icindc ycr alan bu misali, gene bizim milli varlrgmuzl« iI gili d igcr bi r m isa 1 iIc de ayd 11111ga ka vusturma k ta, gene saruyoruz ki Iayda vardir. misal, yakm rarihimizde Hurriyct'in ilfltl1 olarak bi1inen. 10 tcmmuz 1908 ihlilillidir ...

Osmanh j Il1paratorlugu, csk i dunyayr tcsk i I eden i.i~ kuumn birlqt igi sahuda, cok oncrnli bit ycr isga I cd iyordu. Tarihi bakimdan da. hir j mparatorl uk olarak gel i~ligj icin ccsitl i rrklara vc milliyctlcrc mcnsup , ccsi IIi bir l lulklar fop/II/Ugll id i. Fransiz i htilal indcn sonra 1\·1lliyeicil ik akrmlan, i A vrupa 'run her ycri ni saruIgl gi hi. bu imparatorlukta du, ilk once Osmanh 1\ vrupasmda yasayan VI! Turk 01mayan halklan han ..kcte gctirmi~ti. Hunun ncticcsi olarak baslayan ayuk lanmalar sonunda, dl~ ulkclcrin de yardim ve destck lcriyle, Osmanli Avrupasmda, Sirplar, Romanyahlar, Bulgarlar, Yunanhlar, arka arkava, kcndi rnustakil devlctlcrini kurrnuslardj, Fakat, 1908'den onceki 111,1011 Avrupasmda, gene de cesitli ve bu arada, Turk olrnayan mill ivctlcr yasryordu. 1877-1878 Osmanh-Rus Savasindan sonra ve I") temrnuz 1878'de baglanan Berlin Antlasrnasmm bizc birakug: Avrupa srrnrlan icindc yasayan, Bulgar. Srrp, RUI1l gibi bu ilzlOhklan.l;j III i 1liyctci ak nular ve kendi rrklarmdan olan miistakil devlelkn: kaulma ~:;l a larr, gi I I ikce guclcn mist i. b

Os-

nu

imparaloriuk isc, hem Avrupa krsmrnda, hem Asya vc Afrika\laki sahalannda, hie bir kalkinrna kaydetmiyordu. Boylcce vc Zaman icindc, ban yi.izcy tedbirlerin de verimsiz kalmasi iizerine, hem Rumcli'deki bu azmliklar, hem bu bolge iistiinde mcnfaatJcr giidcn y,lbanci devlctlcr, aruk karar gunlerinin gelmis bulundugu havasi icinc g:ird iler. N j le kim bu da vada bashca iIgi IHer ola n in gi he re \'C F ransa l lukumdarlan, 6 haziran 1908'dc, 0 zaman da Rus isgali altmda bulunan Estonya'mn Reval sehrinde bulustular. Tarihc, hie bit- yazih protokolu gccmcmis Dian bu bulusma, gene tarihte «Revel Mi.i!flkatl» ol arak amh r. Bulusma, diinya basrrnnda ve halkoylannda. cesitli yorumlura, vakrsnrmalara yol acn. Bu arada Rumeli'de yaygmlasmrs olan gizli Ittihat ve Terakki merkezlerinde ve ondcrlerindc isc btl bulusma , kesin olarak, Rumeli'nin Taksirni kararrrun almmasi sck linde yorumlan.

1908 iHTiLALi

VE JEOPOL1TiK

Hturiyct'in ilam, son Osmanli Impnratorlugunun suurlan V0 [copolitik sartlan icindc yasarulan oncmli bir Olay veya Harekctin adrdir. Bilindigi gibi, btl ihtilfllill haurasi vc gelismclcri «Osrnanh lttihat vc Terakki Ccmiyeti-nin hatrra ve varhgma siki srkiya baghdlr (1).

(11

!ttihal ve Terakki Cemiyeti'nin dO~u, kurulu$u, HlOB ihtihUinin sartInn ve problemleri ile, imparatorluk tarihinde yarattt-

gl ve kal"l~tlg, hareketler, Liderleri, :;;ahsiyetleri ve nihayet. Birind Dfinya Sava$mdaki tutum ve davranl~lanyle, Ccmiyct'in vc Liderierinin SonIart, Makedonya'dan Ortaasya'ya - Enver Pm;a isimli u~ cilt.hk eserimizin, kronolojiye gore her uq eildindc, ctrafbea vcrilmj~tir.

80

tHTtLAL1N

MANTICr !HTILAL!N MANTI(iI

81

J 1. De rh a 1 hare kctc ge~ ilmcsi ka ra 1"1:1H 11"11 M esc hi 1:2 hazi randa HiFl(11. bast Envcr Bey, apoletlcrini sokcrck, Sclanik'in Vanlar kaprsrndan aynldr. Makcdonya dagtal'lnlll yolunu tuttu. Hiirriyct icin isyan bayragl rn <I<;111aya, tck basma kararhydr. Aym giinlcrdc Manasur vilayctini 11 Rcsnc mcrkczi 110cn Kotagasl (Onyiizbasi) Niyazi Bey de, maiycrinc kaulan 200 k isi ilc silahlanarak dnga (,:1 ku. Bunlan J igcl'kri tak ip cttilcr. lstanbulda Abdiilharnit , R urucl i'den yapilan bask ilura, Manasur'da ihlilflki lcre karst cikacak kuvvctlerc kumandan tayin cdilcn Scmsi Pasanm, M iiIilZl III (Tegmen) Auf isrnindc gcrcck bir kahraman tarafmdan oldi_irii1li~ii. sarayi dizc get ird i, Vc boylccc, to le11111lllZ 1907'de Mcsrut iyct iadc olunarak , I lurriycr'in ilaru deJigimiz hadisc tamam landi (1). i~[e bu gclismcdc biz gene, Icopolitik dedigimiz Cografl-Tarihi sartlar kompleksinin. tam bit islcyisini gorilyoruz. Yani. Cografi sartlunn hazlrl,H.hg" Tarihi sartlarm tamarnladrgi ve zor!adrgl bir Sosyol'olit ik gclismcnin, tam karsrsmdayiz. Cilnkii, Osmanlt dcvlcti. 0 i~gal cttigi bolgcdc dcgil de, mcscla , I int Yarrmadasmda olsaydr clbcttc ki, baska ttirlii [copolitik olaylar vc kanuniyctlcrlc karsrlasacaku. Arna rarihindc, bir Rcval Miilfikan vc onun davct ell igi 1908 ihi ilal i, siiphc yok ki, ycr almayacaku. .. Saruyoruz k i sirndi, konumuza doncbiliriz. ~011 clc 1l1dlg11l11z konu be, C;:'lgda~ iht ilfillcrtlcn I q 17 Rus i hi ilfilinin ozcl sarrlan vc karaktcristijiiydi. ,.

ovalaruu.

Karadcniz'in kuzcyindcki sahralan, ya gOy (Hunlar, Avarlar Hazcrlcr, Kurnanlar. .. vb.) ya ycrlesmc ve talan (Mogollar, Tular;ar) ),,1 istilf suhalart olarak kullanan ve Rus olmayan kavimlerin, Ruslan kuzey ormanlari kine siircrek , onlan oralarda , dagrn,k, ilkel \'C yok sul bir kupahhk (tcccrriu) icindc yasamayu mccbur ktlmalan
I~ibi. .. , 1.000 'I'll once be Ruslarm. heniiz dinlcri ve alf'abelerl dahi 01· madiguu da kaybetmi~tik. Orrnanlar , toprak sahanaunn clverisli 01maurgl icin, btl bolgelerd..: Beyliklcr. Kralhklar d? kl1T~lamnml~t1. Rl1slann kuzcvbati vc batrya dogru acrhslanr» ise, lsvcclilcr, Norrnanlar. Ccrmcnkr'i.in1iiyordu, [slavlann bir imkan bulup, mcscla Tuna havZ')SmH, Bal kanlara goclcri de, bir istilfidan ziyade Bizans topraklannda hir ~lgl1la k bulurak ; Ncrmanlarin. Gotlartn , :inlerin baskilanndan k urtulrnak icindi. Strp, nosniyak vc bcnzcri Islavlarla, daha soma vc V, yiiLy,l(ia goccn Volga Bulgarian gibi - ki, bunlar VII. ve Vlll. y iizYllda is\;lvla;;lIlar vc IIIristiyan Insular - got;leri de, ilk basta bu ~ arakrcri rasryordu. Hu go~lcrc kaulmayip, anavatanlan alan Kuzeybau Rl1sya. ormanIarmda. hilhassa Pripct batuklrklart havalisindc kalan ,RusJar IS:, o:~larda, daguuk , ilkcl hayatlannn dcvarn ediyorlardi. 11k dcvlctin Klv C v' de vc 8t12' de. K uzcy li N orrnan-Va reg 'lcr ta ra r mda n kurul usu ve ~!88-9Sg turihindc bu yabanci siilalcdcn Vladimir 'in Il,ristiynnhgl kabul cdcrck topraklanndaki Ruslarm da ona uymalartm daha once kaydctmisti k. Bun Ian cia dilsunursck, Ruslann a tarihdcn soma, ancak 1.000 villtk bir tarihi oldugl1, bir daha mcydana cikar. Hattu I. Pctro'n'ull Bau'ya y6ne1i~inden soma, k i gcr<;:ek dcvlctlcsmcyi alirsak Ruslarrn. aucak 300 Yilt doldurmayan bir tarihlcri oldugunu 50),' lcmck tc bir mubalniia yoktur, Halla asil Hal1ya yonclisi ve Bauhlas muvi, FnU1SIZ ihi i![lli Kendi zamaruna rastlayan I. Alcksandr ile bas ial,"roaJ..;, 0 takdirde bu dcv rc. daha da kisahr. Lakin. daha once de isarct cttigimiz bu Sosyal-Politik, daha dog IIlSl1 lcopolitik Iaktorler dolayrsryledir ki, Ruslar, ge~1l1i~in birtakm tutucu vc avak baglaYICl ahskanhk vc mucsscselerinin uyusturucu ka y r tlan a1tlll~I'1 pck ue bl1na!ll1allll~ olduklan i<;:in: B~ll 'Y~l a:lldlkla~ wnWll, urada ne hl1ldl1larsa onlarl, yorulmmm5 blr drmag VI,; 5lhhat bir Vilrll k b. !':leddli!~i_il. 'llodar. 110:11msedi ler. nat I ;lskcrligini. nOli i

RLJS iHTiLALi

ie-iN ZEMiN

Rl1::. tarihinin vc Rus sosyal yap'SI1lII1, digcr Avrupa iilkclerinc bakara k ozcll ik lcrini, daha once ve ana hailan i!e ozctlemcyc cahsnusuk. Gcrmiistiik ki Ruslar. rarih sahnesinc, en gee cikan toplumlardan biridir. Avrupa '11m gclismesindc itici gii« ohm Greko-Romcn kri lturun, uzun yiizytllar drsmda kalrmslardir. Ama XVIII. yliZYlldll Avrupa ilc Ortuasyn '11m arasma giri p, Ostausya. hatta iran '1<1 Avrupa'mn bagrn1'~1111 kcsmislcrdir. Trpkr, XVIII. yiizyrla kndar da. Rusya'mn giincy (1) Bu olaylarm tIlanyle ve sartlann geliamesi, Makedonya'dan ortaasya'ya eserimizin birinci cildinde, ('trufh ve ayrmi~lenmistir.

- Enver Pa$a isimli

82
dcnizciligi, BaIt ilirnlcri,

tUTILALtN

MANTIU!

tHTILALtN

MANTIdI

83

cdcbiyau , Bao Univcrsitclcri vc fiall yasan IISI, oldugu gibi Rus hayatrna girdi, Mogol kontrollcri dcvrcsindc kis men bclirip, bu kontrollcri vc Tatar istilfllarnu izlcyen yuzytllard: ycrlescn Fco'c.Ial sistcm vc Kilisc isc, bu ycniliklcre hi<; de karsi gelmi

R USY A 'OA BEKLENEN iHTiLAL?

..

yordu, Zaten ilk Fcodallar, yani Boyarlar, daha Korkunc ivan dcvrindc
(1533-1584) sindirilmis ve cok kurban verrnislcrdi. Jalitcnin engelsiz gelisrncsinin de Rusya'da, ancak h,ikimiycti ilc, onu takibcden Hancdanhk dcvrindc, kay yiizyrlhk bir tarihi vardrr. Dcrnek ki FeD· Mogel ve Tatar yani ancak biro

Ama nc var ki, Ban hayatrnm Rusya'ya girisindcn sonra, Soylular guclcndiler. Yeni hayata uydular. Mescl.fi Almanya'da llidugu gibi Rusya'da da Sanar, Musiki ve Tiyatro, cvvelf Satolarda gclisti. Hi· maye gordi], Zatcn toprak ki5lclig-i de vardr, Vc Soylular. kolclcrine hcrncn hie bir scy oderncden, buyiik gelirlcr saghyorlard!. Bu yiizden. Soylular zcngindi, Kolelik ise, ancak !861'de kaldrnld r. Aydmlarrn halka yonelisi (Narodnicestvo - Halkcrhk) 0 tarilucn sonra baslar.
Rus istilalan vc Imparatorlugun biiyiimesi isc, Rus toplumu icinde, kalabahk ve gU/y1ii bit askerler, asker] sohrctlcr tabaknsi yaratt r. Bu istilalann a90!h pazarlar vc ycrli-yabanci yatmmlarm , ozclliklc XIX. yiizyrlda luzla arnsi, sanayi ve ticarctin gelismesi de, zcngin bir orta srrnfm, Burjuvazinin gclismesinc yardim ctti. Bu arada, sckcr krallarr, yay krallarr, kumas krallari , bankalar ve faizcilcr Hired;' Schider lnz!a gcnislcdllcr. Petersburg, her haliyle buyiik bir Avrupa schrl oldu. H ancdan ve saltanat aristokrasisi, bu gelismeye uyarak giir;-

. . ~. kendisi kadar dikkati cekici oldugu Win, RlIsya'l1In ~artlarl, Ihttlahn d k r·· k·· burada degindigimiz vcya .. . l' biraz dur u . ylln U' k hu ~artlarllzcnm e '. 'b' 'htil5.le gebe oldugunu, co . 1.-" ·II'u·dlr ki Rusyu run 11' I • , dcgmmc{ IglllllZ ~m , ' .. I]'kl XIX yi.izYlhn ikinci yan.. d . -a vUl"uyordu, Oze I e,' ~ h daha once en ay~g 1 k 'hfFlden haberler verir. Adeta sa :;muaki Rus cdeblytltl, bu ge ccc I l~.a AVCIIlIIl [latlralan isirnli escncle r nak Icdcr. M cse~.fi. Tu rgenye~, v~ bir aksam ~ayl Sl rasmda. gclerindc. bir roprak beymtn ~alosun a .b h 1917-19IS'de, kim bi I canlandlnr ki, u sa ne ccge ait oylc It sa me , . trnistir Rus Oahiliye NaztI d b lki ayncn ccreyan c y , hilir nice ~!l10 ar a C I d 1914 agustosunda Sava~ iH\nI karl (iyi~leri nakam) Maklakov a, . ",mna Imza koyarken, soylc yakmml~Ii:. .. Rusva ir;ill ancak Ill/rlald,r, .. »
A •

«_

nil savasut
D'

SOIll/

e 0 uu. ern . . a'nm bcklcdigi ihlilal, bit Bol~evik Ama oyle salllyorum ki, Rusyz f bi Demokrasi ingiliz . . I) kl n nihayct Re orrncu rr ' ihti!fl1i Jcgtldl. 'c· enc '. t bT di Bcklencn, Dcs. 1 t b lk i bir Cumhul'lyct 0 a I Ir . usulii Monarsi, ya 111 c d llinmesi Sibirya kamplari. Carl k lerori.iniin orta all Sl I, •• • pOlik usu IIcrin. yal I kili topraklartmn mi1lile~tltllmest, t rak refornll1 ., ISC B om bosa 1IIImasl . or. ': .. • , r., hukuku ve nihayet, arf$
>

Oyle

..

II

ek ki sartlar

hazrrdi.

·1 . I·· 1"11 iIi"kilcrllllll :;'<;,, sve t: -s

duzcnknmcsl,

I~

vc [kmek·ti Halbuki

lendi.
lste, o;aglmlzln biiyuk ihtilfillcrindcn olan 1917 ihtilftli Rusya'da bu ortarn icindc patladr. Bu ihtil£.1 patladrg: zarnan Rusya'da snufJar bclirmis, fikir vc sanat, Ban diizeyinc erismisti. 1914·1918 Diinya Savas: isc, bir ihtilfd icin Rusya'ya, gerckli zemini hazrrladi ... Cunku btl savas, bir Milli Savas, bir Mcmlekd Snvtlnmasl Sa· va~[ dcgiJdi, Mescl.fi Ttirkiyc'dcn toprak vc Bognzlan almak it;in, Cfl1pcryaJisl bir sava~tl. Halbuki Rusya'nlll, tor raga ihtiyaCi yoklu. Ontln ihtiYl.lel, so~yal Islahata, uemokratik bir rvlc~ruliyctc ve nilwyd, (kmokratik bir Cumhuriyeteytli. imparatoriugu tc~kil eden vc HtiS olln<l' yan millctler ise, istikltrl, Y:lhu( ilk adlmda hiy dcgilsc, hak ve e~itlik istiyorlanh.

. b lann hlc bit; tahakkuk ctnc oldu? Olan :;;uydu ki, un. R s a icin hie bit ~cy , 1918 bfl"hnnda a["Uk, sava:;;111 uY d mcdi. Halbtlkt. ,,;,., .. k·' d·' Turk mi."rdafaasl kHr~lsm a ·~· l"lI'yui Moral dU:;;'11fl II, ·1 G' vuat cunc UIg[ uc I· .. fikl .·n f'anakkale sulan I e, 1;" "I" VISI vc ]\lutte I CII ,..... •R Canakkak run U';'I aman , , ' 'kl' 1'1 bosalnp gitmelcn, us, 1 '·n 1 ,ttlkicri lopra " -e 1ibolu Y;H"lrnadnSIiH a I,;, c-a 0.: •• idini ya dU~UrmU,;,ti.i. Baltlk I 'r I i.i rlii yaruull 1I111l In! SU • ki \,a'y,-, btl yauc 1 .1Il, 1C . -'Id' cl"ll'lkeletle doluydu. Nile un I' 'y·t!! de"1 t. C1 . ii:t..::rinden yare lin. cmm c ~ bioi i..izcrinde gemisi torpillcr, ing.iltcrc 11arbiyc Naztrt lord Klt;I1C 1Y

ncr..::k ~ul'H"l.l gumiildi,. A ,I k Orta<lsya 'ua

I d k' akllk ,< Sill'ay cevresinde or( u a ,IC, , . :.. 1 .... mii~tti. <; I, , s .'[ he ve lllnllSIZhk a ml~ yuru ~. hi!..:: :;av:I$1!l nCllcdenn<.: k'".$1 ,I_P .' • ·n tizcrindc biiyUk ctklda ve IIdc Imparalol!t;o.:m . 5aray kadll1 Ian llraSIll , Ik' . de bll!ttnan Papaz Rnspulln, . 1 r .1k"\t "~... ban,;, "I Ie ;\Il1l1 c ccg-i degcrlcndiremcyen Icr aV\"I \ere sahlp 0 an. , 1t .. I' ~ ill! Iwva 1~·11l( 0.: (·ildi.irllldll , Fnkut 1,1<\ g r,
I:;Y,) . ~ ".

'··,11·'1·
",

84

tHTII.ALIN tHT1LA~.tN MANTICr Sartla

MANTIGI

85

de vard r. Savas siirduriiliiyorclu. ulcyhinc isliyordu.

I' r tcr

0"

c-

lIn

~al'!Jg1l1 biraz dnha

~,

Nihayet 8 mart 1917'de Petersb I hasladr. Sokaklara rY'1 ,'," t rg sokaklarmda k anh gosrcrilcr (0 U en er, once «Ekrnek! di b~ Ama bu iste k pc k cabu k H"" ' » lye agmyor! a rd r. 0 ...-' ,« iirriyct!» naralan d" di durum, ihtilfil scklini aid 12 :" na on u. 1 marua •, • I, rnartta ISC Rusya 'om 1905'd YCn1I1~mdc uyandrrdrg: karrsvi k ecvrm de oldugu gibi bi eHIaponlara I.C ~ . , . scyr kuruldu ve bu tcsckkul ,"1." urncun gorcvlcrini I devil'tr ald alk Kon.., I, ' v' lUl\ ); I an I. " 15101 'J' CIt 14 martta, eski hukumet cekildi Lib " . kumet kuruldu. Bu hiikii I" b ,I eral nitelikte gecici bir hiiIII vc biiyiik bir toprak s:h~bl~ a'~d1l1da,Prcns Luvov isminde bit soy. I I val I. Zamana uyg I lk ' seyebileccgi hukurnet is e, e Ib cue kii b d ~'Id' Yun vc ta III bcnim5 bu 1 Bakan dikkati cekiyordu. Bu Bakan . egt I. a I1IZ hiikiimettc bir tikact olan 42 yaslanndaki K ki bir avukat ve tamnrms bir poliI erens I'yd i. Kerenski, Sosyal Revolusyoner .'. de Baskamydi, Milli Mud f N' yam IhtlJalcl Sosyalist Partisinin surdi.irdug-i.i fikir ve a aa aZlrI!gmJ alrmsu. Partisinin yillarca program savasr ise .. llikl reformu iizerindeydi. Dernek ki bu • oze I C, loprak islahatr ve nracaktr. beklenen rcformu, Kerenski yap<
A ,

Hu :;;mtlul' aHl11ua. Kornilov ad111da bit General, DiktatorHik tc~isi lqcbh(i~iille giri~t i. Basan kazanamadt, Bunun iizcrine 14 eyliilIk Kcrcnsk 1, Cumhuriyct ilan cul. Ama artrk, nc cephclerin. nc iilkcnin, cler tutar ycrlcri kalmaml~tl. Ortada ne devlet ne hiiki.imct kal1l1l~U.

Bu hava icinde Kcrcnski, bu scfcr kendisi bir Askcri Diktator\iik kurrnak ~:lbas11la dii~til. Fakat muvaffak olamadl. Tarih, 5 J.;aA
~11Il

Ccphcler ~ozlihnii~IU.

1917." J)emokralik sayJimalan gcrekcn gi.i~lcr ve Partilerlc Askeri sah~iyctler ise, biitiin btl ycrsiz , ba~at1slz, hie kimsenin benimsemcdigi kuos. yani bosluk icindc, yiprarnp gidiyorJardl. Aruk tulunaeak vc i.imit bekleneeek giic;leri boy Ieee criyineedir J.. i, asl mda, say rla rt ve orgii t lcri iIibariyle onemli gori.inmeyen , fa ka t Ikmokratik ccphcnin misyontlnu kavrayatTIaYl~1 ve olaylarm akl~l icinde eriyi~il1den faydalanan siyasi bir grup, yani Bolsevik Partisi, 7 kasun 1917'dc, kendini iktidarda olarak ilan etti. Btl darbede slo~anlatl,

Ama bu urnit, pek cabuk su a dii ., 1"'" , la, Kabineye girincc nedense bi Y N u~tu ......unku bu ihtilalci avukarak reforrnunu d.,hl'I' S Ikrd apo yon kornplcksi gelmisti. Top~5 , « onuna a ar sa '1 d kadar savas ncyc mal olu I' S vas»i 1 an e iyordu! Sonuna nin ergcc oklbeti aruk b rlsl~°1sun, avas! Ama boylcce de, KabineA

Ekmebti (I). Rusya'da 1917 martmda ba~layan vc Rus Cannm tahtmdan cekilmcsiyle, <;arhgm tarih sahnesinden si1ini~ini sonuylandlran Demokrutik ihtHal c;abas1• her baklmdan hazrr olan ~artlarla. iyi degerlendirilemeyen, hatta tcrs degerlendirilen bu sartlarm, bu dcfa, baska dO niim noktalanna yol acari hikilyesinden ibarettir.
«Barts ve

e 1 0 mu~tl1."

~ANSLl SiR tHTiLAL

I\u hahsc son vt:rirken, zamammlZln, bir de sansh bir ihtiWline dcgindim. Hu ihlil51, MISir ihtiHlIidir. 8iJindigi gibi MISlr ihtilali. 22/23 u-mmuz 1952'de, bir askeri darbc ~klinde basladr. Arna bu darbenin altmda vc lemelinde, yahuz itibatslz hir Kralhk idarcsinc karsi,

Nikola tal I d' ,," ' , Grandiikiin saltanati ise ancak bir 1 .~n a~~ (,::kl~dl. Ycrme gccirilcn . k 11 gun siirebild r. Kerenski te ' d a, b rr as 'CI'I taarruz em rc It'I. N cttcc basarrsrzd F k b ' crnmuzonilo binlcrce insan kaybedildi K ercns .kiI halkmv I.s a at I ~'I taarruzda, II b c mck istedisini h~ I" I " savas ucgu, arts VIC 6 "a an armyordu, Pctersbur 'da ' k basladi. Prcns Luvov /la~b' k: I k .. g YC11l ayaklanrnalar r1~91 bit Kabi b klc a an I tan cckildi, Fakat bu dcgisikllk Bame C cnirkcn, Kcrenski bu sefe d B k' tada arttk Irnparator da olmadrf '.' 1', c, asvc 'rl oldu. OrA «Biitiin Ruslann Can» gibi R g~ ~~1Il. Kercn~~1 bu scfcr kcndini, cski dii T bii I, usya mn, tek soz snhibi m' k" d .. U. 11 11 gene taalTUZ _ 11 'II' crllle d aldt ay<l An 1 d CV till c !'j0rA \'0.; h(iklimctin ~'ckfi bile bdli dcgildi. ' la as III a, btl devlctin
16 rnartta,
A

Car

II.

'

-,~-~--(1) au darbede

iktidarm intikalini suyu Arayan Adam isimli eserimizde anlatlrken, 0 tarihte Rusya'da Bol~evik partisi iiyelerinin saYlsml 80,000 kadar olarak yazml::;tlm. Fakat ~ok daha soma ve stalin devri Bakanlanndan Mikoyan bir hatlrasmda. bu darbe giinlerinde Parti oyeleri saytsmm, ancak 17.000 kadar 01dugunu, bizzat Lenin'den dinledigini yazar.

86

tHTfLALtN MANTICI bit bakrsta goze carpan basan

IHTtLALIN

MANTIC:I

87

gens: SUbaylar kadrosunun,

~,,"Sl

ihtimali VI.: tam olusu cia, ~an~lann hepsi dcrnck dcgildi. ASII, ihtiliit sonrasr hcdcf', slogan ~c zaf~~lerm de, b~liin stratejik konu, muhtovs ve istikametleri de, daha ~nccd:n. ve thtiliilcilcrin kendi uzun ve rncsakkatll cabalariylc de degll, tarihl ab~larm olusu icindc, kendiligindcn hazlrlanml~ bulunuyordu.

yok tu. Hatta

bu ihtil:11 icin bU ti.in ~artl<lnl1 haztr vc

fill scbcple ve olaga.niistU kabil iyct ve ilcri gori.i~Jijliiklcrc ihtiyac kalrnaksizm, sadece terniz ve disiplinli bit underlet kadrosu mcvcur ve mcydanda alan sartlan harekctc getirerek, btl stratejik iledeflcri kolayca fcthcdcbilitdi. Ve mi.icadelcsinde, halkm hemen bi.itDniinii, yarunda ve yardlmmda bttlabilitdi. Nitekim oylc de oldu ...

B~. ihtil~1i ~l~zl~_layan ve kacnulmaz rill en oncmlilcrinl soylcce sayabilil'iz:

(a)

krlan sartlar

neydi?

Bunla-

curu ~lii$, .ilibarSlZla$lJIl$, k itnse

Ilk ststemi ve hanedani,

tarlljllIdall so vunulamar

bir Kral-

(b)

ZaJim, soyguncu, adal~/siz bjr. toprak diizeni. Heinen hepsi de a~'l ~lSIril olmayan bir toprak oligarsisi, yahut Pasalar, ikyler ststemi, Bu adaleisiz oligar$inill tekelinde alan ve az saytda yerli politikactlann tekelindc isleven bir ldarcciler hiikimiyeti ve onlartn emrillde bir biirokrasi, Olkede bulunan ve strateiik /10k talari ve bu arada Siive\'$ Kallalnu i$f!ali ..alt.~ltda tutan bir yabanci ordu. Ve boy/ea, ~ii"ilp giden bir somurge - yan siimiirg« nizanu,

men biltiiniiniin tasvibini, dcstegini saglayabilirdl. t htilfilin nsli sartluri ohm vc ihtil:1lini ergcc davct etmesi tabii bulunan, f "kat hl'r~i dc, gclecek ihtilfilin yaranna kendi kendine isleycn btl f'aktorlcr be jilt i1ft I onces indc kcnd i cc li sk i1c ri nin, rllctle ri ni, ZH ten kent! ilcri ort aya scrmislcrdi, lhtilfilcilcrin bunlara karst, hatta uzun, cctin, tchlikcIi propugandalan bile lazrm dcgildi, Onlar kcndilcrl, hem ihtilfili. hem urillerin kin vc hiddctini, zatcn gcrcgi k adnr biriktirrnis vc kcndi iizcrk-rmc cckmis bulunuyorlardr, isre bu hazrr zernin irzerindcdir ki, Mistrh Gene Subaylar Kadrosunun, karsr davraruslan basladi. Bu baslangic, kolayca bit ihtiliil dalgasllu estirdi. 'Bu baslangicta harckct isaretini, dcncbilir ki, Krahn kcndisi verdi. Cunkii bilhassa ordunun ve subaylarm zatcn bunallilgl, hiddet vc when isyan halindc olduklan bir hava icindc Kr.J1 laruk, baska bir kocadan bosaurms olan bir ktz kardcsinc koca sectigi Ismail Sirin admda, neslcn Misrrh olmayan, fakat kolayca, buuin riitbclcri ve nisanlan alnus bulunan, gosterisci bir Saray Pasasrru, Kahincye Harbiyc Nazm (Mill! Savunma Bakam) ve Orduya, kcndi adina Baskumandan olarak tayin ediyordu. Halbuki diger taraftan, Harp Okulu Kumandaru ve Orduda scvilmis, muvazcneli, miitevazi hit sahsiyct alan General Nccip'in, Kahire Subaylar Kuliibiinc Baskan sccilrncsi gibi basit ve normal bir olaym, siddetlc karsrsma cikryordu. Btl iki davrarusr da hataydi. Zaten islcnse de, islenmcsc de, kacrmlmaz ncticcleri degistirmeyecck alan hatalardi bunlar, Aruk bardak zaten tasacakti. Ve herhangi bit damla, onu tastrabilirdi. .. halde simdi olaylan, ana harlan ile ozetleyclim: Once ~aglnllzm cok dikkate dcgcr ve benzeri i.ilkekrden yalmz Mtsrr'm yetisiircbildig] bir Scf ve gcrcck bit Lider ohm, Cemal Abdulnasir'm yetismc safhalan iizcrindc biraz durahm: ihtilftl, 22/23 temmuz gecesi baslanusti. Aktif unsur, Cemal Abdiilnasir ve digcr nrkadaslanydi. Ccmal, Albay ri.itbesindeyJi. 15 ocak 19l5'dc lskcndcriyc'de dogdu. Ailesi aslen, Yukan MISIr'!ll Assiyut yakmmdaki Bcni MDr koyiindcndi. Dcdcsi, Fellahlara, yani yan kolc, Iakat yerli topraksrz koylulere cikar, Kiiciik bir mcrnur clan babasi, Assivut kasabast ilkokulundan bir sahadctnarne alabilmis ve btl 011:1, posta idaresindc, kiiciik bir gorev saglarrusti. Birinci Dtinya Savasi SIrasmda, gene posta memuru olarak Iskcndcriye'ye atandr, 1917 de,

(tf)

Ii aysi yet i, K ral tarajtn

dan her vesileyle

do II, ~.'(I11tI1 SOIl1 iirgeci

i$gal

ani lisa

Iora [inicin-

zeddeyell

Mtstrl; Subaylar

kadrosu ... Dr; csas kategori

Hatta bu bes faktorii de de mUtalaa edebiliriz: ( l ) ltibarsiz

(2) Adaletsiz

vcya gercek durumu,

(3) Yabanct

bir Hanedan, toprak nlzann, bir i$gal ordusu ...

~ halde ihtil:1l: l~illi bUnycyi ernen bu iis: azgm ahtapota karsi olacaku, Hedef bclhydL Vc bu hcdcf iizerindeki harckct, millctin he-

88 Yukan Mrsrrlr,

:lHTtLAL1N MANTIC I

tHTtLAL1N

MANTIC I bu seii! yarattklan

89
kim lIyal1-

Muhammed

Hamit

admda,

zengince

bit korniir tiic-

carrrun krzi Fchirue ilc evlendi. Ailcnin biiyiik oglu Ccmal, crtcsi yil. bu tiiccarrn evindc dunyaya geldi. Babasi sik sik memuriyet degi~tirdigi icin, Cemal'in ilk ogrenim yrllan intizamsiz gecti, 1923 'de babasi, 90liin sminnda, fakir Katapta koyiine atannusn. Ccmal, orada ilk ogrcnimc basladr, Bir yil ilkokula gidebildi. Bu boyle yuriimcyccckti. Onun iizcrinc, 7 yasmdaki Ccmal'i, Calrsrna Bakanhginda memur olan arncasr Halil Hilseyin'in yanma, Kahire'yc gonderdilcr. Orada Us: yilhk okula devam etti. Fizik ve kafa bakunmdau, yasrndan Iazla gclismis, diisiinccli, icine kapa-

rumlanntn bile [arkuula dtracak? :»

olmayan

Hulasa, MIs1r'1!1 birtakrrn problernlcri vardr, Vc daha nicclcri rioi bir gem; adam, kendini ve misyonunu anyordu, 1935-1936'dn Nasi 1', ge nc ogrenci Ieric ingi iiz polis i a rasmdak i, ban qa Iisma Ia ra cia kntrldr. Bunlann birindc, bir tabanca kursunu, alrnm stytrrp gccti. Oliirnle arasrndaki mcsafc, bir snntimdcn nzdr. Ama kader, Nastr'm \,:I~HmaS1l11 istiyordu. Ve bir misyon adarru, biiyiik bir tarihi vazifc il:ill sccilcn bir Fellah torl!!'u, hayat yolunda yuri.iyU$i.inc devam etti. 1936'da, bir Ingiliz-Mrsrr Anlasmasi imzalandr. Bunt! Yafdis Lidcrler basan , Iakat geny Milliyctcilcr yctersiz olarak karsiladrlar. Arna ortada gene de bir kazanc vardt. Vc bu rnnddc, NaSIr ve arkada~larln1l1, bir gun aulacaklan ihrilale zcmin hazrrlayacaktt. Bu madde, MISl1' ordusunun lngilizlcr icin, aruk bir somiirge tcsckkiilii depil, hir miittejik oklugu csasrru gctiriyordu. Gcrci Diinya Savasmda hu ka yrt yiiru mcycrc king iIizler, M lSI r ord u sunu s i1ah stzla nd Iraca k II. Arna ne de olsa, arnk bir Mrsir ordusunun varhgr ve kadrosu kabul olunuyordu. i:;;le btl Anlasma uyarmcadrr ki, lngilizlcrin de dcstcgi ile Mtsn'da, halktan gcncler icin bir Asked Akademi acildr. Nastr

ruk bir cocuktu. 8 yasrndaykcn, yalmz tatillerdc gorebildigi anncsi old U. Annes ine d uskiindii. Y azild 19ma gore, annesin in i5liimii onun karakteri ve ruhu iizerindc 90k ctkili olmustur. Babasr ise, kisa sure soma tekrar cvlcndi ve oglundan koptu.
ilkokul 1925'de tamamlandr. 8 yil suren Orta ve Lise ogrenimini; Kahire'deki Elnada okulunda yaptr, 0 yillar, kanstk yillardt. Milliyetci Vafd Partisi iktidarda olrnakla beraber, Anayasa 1930-1935 arasmda Icshcdilrnis ve Kral, yetkileri elinde toplarmsu. t~le gem; Ccmal, bu hava icinde kendini, milli mesclclere vc siyasi diisiincelerc. tam rnanasi ile verdi. Kulturu gcnisliyordu, Mcsela Nasir, Fransiz illtildlini hazrrlaynn dtlsilntirlcrin cscr ve fikirlerini iyi kavrarrus, aydill bir insan olarak bilinir. Yabanci dillerc de oncm vcriyordu. Bunlardun baska, Mustafa Kamil ve Muhammet Abele gibi, hem Vatanpervcr, hem Din mcsclclcrinde ileri goru:;;lu Mistr dusunilrlcri ilc, isbm dinindc yetkili bilginleri de incclcmisti, lskcndcr. Sezar, Napolyou gibi tarihl sahsiyctleri de incclcmeye duskundu, Once Sosyalist Pariisine vc ccrcynnlanna scmpati duydu. t 930' I_b, klasi k sosyalist ccreyanlardan hayal ki nkhgma ugmyarak, bir Fa~i~t Sosyalizmi ni savunan Ahrnct H iiseyin Partisinc girdi, Bunlaru, Yesil Gomlcklilcr de dcnilir. Ama bir sure soma, bu harekctin de, Misir'm bckkdigi harekct olmathgl kamsma vardr. 1935 'de kardcsi Husar cl-Nasnra, :;;i.iylc yazryordu: «I laysiyet neredc? Miilivetcilik nercdc? (;{,I1('li~il1 [aalivet i diycbilecegimiz ~'ey ncredc? 11if; hiri ortada yllk I UIIIS1lI11lt=, magam adam/orl gibi, derill bir uykll icilll/('. 111111[(/(/. kendi duo

ve arkadaslarr

bu A kademide

yctisccck,

hem ihtilflldc,

hem bugiin,

Mrsrrm kudcrini cllcrindc tutacaklardrr. McsC!;1. bugiin NnSI r 'm ycrin i alan Envcr Scdat ilc, ihtil£ll in biitiin asker onciilcri, hu okulun yctistirrnclcridir. Goze carpan da suydu ki, btl Akadcmiyi yogunlllkla l lalk cocuklan doldurdu, Soylulardan olanlar, azmhkmydi. Kaldi ki bunlarm tin bir krsrru bugiin de adlun gcccn ihtilftlcHerdir. Sirndi ttltuklu olmasrna ragmen, Mustafa Sabri gibi ... 1937'dc gircbildi. Arada 6 ny kadar da Kahidevam etrnisti, Tcmmuz 1938 de Tegmen olarak Univcrsitcyi hitirdi. Ondan soma ve ihtilJle kadar (1.0varn eden askcrlik hayatt normal tcrfilcr!c gecti. Oncrnli DIan, onun Akadcrnidc. gclccck ihrilalin onculeri olan asker arkadasl.m ilc tn1!I~maSJ, yakmlasmasryd}, Bu arkadashk Ordu hayannda 'cvam NaSIr, Akadcrniyc

no Univcrsitcsindc

Hukuk'a

cui. Bu surctle Kahirc Asked Akadcmisinin, Mektcbi (Kurmay Okulu) gibi, mcmlcketin
vazifclcr alanlara

bizdcki Erk£!I11 lIarbiyc siyasl hayarmdn onernli kaynak oImak gibi bir vasf! vardlf. D,l-:k ordu

90

tHl'iLALiN

MANTIC I

tHTtLALtN

MANTICr

91

£linlcrimlen baslayan ordu ici i.irgiitlcnmcde Nasir, aktif rol oynadr. Onun ilk vazifc yeri olan Sudun'da calrsrrkcn, Kahirc'de gizli orgiillcnmcye rchbcrlig! Enver Scdat yapryordu. Btl tur Reform vcya iht ital i.irgi.itkri isc M ISIt 'da, aruk ccsitli vc yayglllui. NaSIr, i htiliilin Fctsclcsi isimli cscrindc, ihtil;,ld ozlcm ve tc!!ebbiislerini de anlaur. arna kun dckulmcsine 15 mayrs 1945 'te karst da cikar.

lunrn crkcn sautlcrindc vazifcye f,:agnlJI. Nccip, davcti kabul cut. Bizde Ccmal GUrsel'in davct edilisindc oldugu gibi, 0 andan itibaren de General Necip, ihti!,il'in yahut Milli Hirlik Komitesi'nin ve dolayisrylc Dcvlctin Fiilcn llaskant oldu. Cemal Abdiilnasir, onun yardnncisr olarak bclirdi. Hiikiimctin kurulusu ve Kralla sivil bir politikaci olan Mahir Sit Pasa memur edildi. ilk tcmaslara,

ingilizler,

Yahudiler,

lsrail

dcvletini

Filistin'in baglmslzitgml rarndrlar, kurdular. Btl hadisc, Arap ihtilal vc mil-

lslerin ondan sonrasr, artrk ihtilftlin

tarihidir. hedefler, -

vc Rcformlarrn

gclisrncsinin
Ciinkil

1iyet"iligindc de bir doniirn noktasi oldu. Araplar icin arnk, Ebcdi denilcbilccck bir mucadclc hcdcfi dogmustu. NaSIr, 12 mayista KurIII a y sma v 1111 bi ti I'm i~t i. Bin basi hga terri cit l. 16 may ista da, III ustakbel ihOI[I! Onciilcrindcn, arkaduslan Zckeriya Muhittin ve Abdulnakirn AmI" ile beraber. Sina ccphcsindc. lsrail strunnda Gnzzc'yc atandilar. Gazzc. Birinci Dilnya Savasinda Osmanh ordusunun, lngilizlcrle, ciddi, kanh, ama zafcrlc bircn muharebelcrinin hanralannr yasata n b ir ycrd ir. Ond an soma isra il'le sa vas, M lSI r m Illiyc tci subaylan icin de bir mektep oldu, Yilzyrllar, yani Misrrhlarm en az 2.000 yildan beri ya~adlklan yabanci h5kimiyet1cri, millctin, daha dogrusu, bir taraltan yeni yeni Milletlesmcktc olan Mrsrrhlarm, savas istidadrru eriunisti. Israil 'in kurulusu uzerine Mrsir dcvlcti ordusu na, isra il' e gi rmc k em ri n i verd i ama, sa vas basa n SIZ h kla son uclandi. Ve neticcde, Mrsrr-jsrail «Atcskes!» Anlasrnasmm imzalandrg: ocak 1949'a kadar her ~ey, M istrhlar ve genif subaylar icin, haysiyct k mcr gccti. Vc btl subaylar, butun hasansszhklann sucunu. Krala. Hiik iimctc. hatta isi ihanctc kadar vardiran bazi Kra I adarnlarma yuklcdiler. istc 1952 ihtilfilinde bu lsrail ycnilgisi dc, gcn~ subaylartn kafularmda, ihtilalin vc Krallrga karsi ncfretin, ayn ve siirilklcyici bir ncdcni oldu. .. j hi i!ill ici n 5 agu s los tarih i karar 1astm lmisn. i\ rna haz: scbcplerlc ihtihilin 22/23 temmuz gcccsi Kahirc'dc hasladrgm: kaydctrnistik. Gent; subaylar arasmda en yUksek rutbeli olarak, ancuk Albaylar vc bunlar arasmda Ccrnal Abdiilnasrr vardr. Fakat hie olmazsa General ruibcsindc biri IttZllndr. Bu scbcplc, arh 0 zaman az duyulmus ulan vc daha soma Nasir tarafmdan tasfiye edilen General Necip akla gcldi, Nccip, baslangtcta ihtilalcilcrin dismdaykcn, 23 tcrnmuz saba-

Bunlar uzcrinde ayrmnlanyle durmasak da olur. daha once kaydcttigimiz gibi, zaten belliydi: KrallIgm Toprak tasjiyesi, rejormu, Pasalar saltanattntn Kanaltndan}

Zaten gayri mill; olan Soylular, sllinmesi, lngilizlerin Mtstr'dan miliilestirilmesi, (Siivey$

ortadan

rekilmcsini

sag-

lamak,
Kanaltn Ordunun yeniden te$kili ve orduda savas, ruh varanlmasi, Halk yasanusinda dep,i$iklikler, Nihayet, [srail'le sava;; tie lsrail'in
tie

heyecamntn

cokertilmesi ... vb.

Bunlann iizerinde durmayacagiz, Yalruz su kadanm kaydedccegiz ki, Israil'le savas ve lsrail'in cokertilmcsi bahsi, tamamen vc daima MISlr'\O aleyhine islemisti, Cilnkii aslrnda, Misrr halk III III , bu gibi savaslar icin olgunlasmasi. daha dogrusu milletlcsmesi gerckiyorduo Diger alanlarda basarrlar saglandi. Bir siire sonra da General Necip'in tasfiyesiyle Seflik, Nasrr'in elindc toplandi. Ve iktidar, ilk kadrOS\Il1U uzun yrllar muhaf'aza edebilmek kudretini gosrerdi, Makul ve kadcrncli asamalarla yiiriiti.ilen Rcformlarla, Van Somurgeliktcn MiJIt ist ikl Ule ger;iS, biitiin A rap i.ilkcleri arasrnda, bilincl i, f aka t ihtilille sadik bir evrimciligin, en basanli misalini Mrsrr'da vermistir. Nasrr, ilk giindcn oliimunc kadar, sahsi hayar ve yasantismda, kaynagma vc halka titizlikle bagh kalan bir iistiin insan olarak gi:iri.ini.ir, Kendini ilahlasnrmayan hir Halkcrlrgm, ovtiniilccck misalini vcrir. Bu arada onun, 1956'da Ingiliz ve Fransrzlarm, Siivcys Kanahnm devlctlestiril-

!l2
1U(.:~i

tHTtLALtN

MANTICa

gibi, en IlJI.!~rt1 bit hukku k:II'~1 yupuk Ian tipik emperyalist culdrki, buna lsruil de kaulrmstrr - karsi davrarus vc dircnisl, biiytik bit karaktcr vashdrr.
nyu, Tarih icindc ihtilfillcrin bazi karukteristlklcrin i vcrcn btl bahsimlzc burada son vercrek , simdi digct bit bahse gcccbiliriz ...

ihtilftllcr

ve

Rejimler

Her loplum,

nassl kendi tarihinin

ve Jeo-

poUlik ortarnmm kosullari icinde sekillesip kendi nlzarrum yaratlyorsa, her blrl bir sosyal sl olan ran kosullarm harsket hastlasj ve yap. olarak, degi~medogukendilelhtilallar de, kendiJerini

ri.ne ~.Z9li niteHkler

bir Koleler
yahut

arzederler, Ornegin, Ihlila!i He blr Din IhliUl.linin

bir Rejim Ayaklanmasl~

~agda~

nm, benzer sekltlert yoktur ...

IV

iHTiLALiN

CE~iTLERj

l.scrimizin hu Blrinc! krsuunda. i htilJ1 vc Manuk kavrarnlan ilc, bunh: ....asmdaki iliskilcr ilzeri nde durduk. Ayrrca dn. «Tarih lcindc i hIi1:'1 ller» kon usu n 11 geregi kad a r he li rtti k. $ imd i de dh til ft Herin Ccsitlcri» iizcrinde de bir i.iz<.:t1cmc yapmak ycrinde olacakttr. Fakut illnr:i/' bir sosyal n izanun ycrcrsizfijiine karst bir eylem , hir rcaksiyon olduguna ~'jre, evvclfl btl sosyal nizamlan ternsil eden Dcvlet sckillcrini de ozetlcmck gcrekir. Ciinki] hu HiI' her rcaksiyonla, kcndisinc kar~! olan cylcrnlcr arasmda, bir b;lj'itntt vardir Ihtilallcrin cesitlcri dcrkcn de $lIIlU kaydcdelim ki, ne kadar illtiliB eylcrni varsa, 0 kadar da cylcrn ccsidi vardir. Ciinku her ihtilfll, l~t.!rck hazrrlayan Sartlar, gerck ona giriscn Kadronun dtinya gi:irij~ii, ki..iltiir vasfr, vc iradc giicii He, Olaylart dogru degcrlendirebilme kapasitcsi bakurundan, ayn bir cylem vc imkftnlar manzumesi icindc gelisir. Mcscla yukarda verilen misaldcn de gordiik ki, kacrrulmaz bir ihtihile gcbc olusu vc sartlarm tamhgt bakmundan Car Rusyasr, btl ihtil<ile gjriscnlcrc kucak acrrus gibiydi. Halbuki ne oldu? Baris, ckmck ve toprak!a, is hayatmda Reform bcklcyen bu i.iIkcnin basma, ihtilalle bcrabcr, Rusya'nm en bilyiik toprak sahiplcrinden Prens Luvov getirildi. Luvov, her soziin basmda: (/diye dircniyordu, Ben kimseye, Kabincde bir karu: toprak tck soz sahibi verntem! .. » i:

g~iri.incn Kcrcnsk

diyc haykmyordu, Pctcrsburg'da isc f ~((j Konscyi, yo..:ni hiikiunciin. en :l~lr sahlm hcdcfi oluyordu. Halbuki, zatcn kaybcdilmis olan savasm Bans'a ulastmlabilmcsi, halkm tutumunda, b[I"l.1 u..:gi~iklik1..:r kaydcdcbilirdi,

96 Domek

tHTiLALIN MANTIC I

lIITlI.AI,tN

MANTI6r

97

ki ihtilfillcrin

sck illcrinin

de, bir bcliris

kanunu var. Vc bu aruda, ~tI istikamcti takip ctrncsi gclismcnin, btl istikarncte yon almasi da mumkun olabiliyor. Bu noktayt bclirttiktcn sonra, simdi VI! kaba olciilcrlc bu tiir sos-

vc hir yonclis !ibm relen bir

yal eylernleri

tarihtc,

~oyle suuflandrrabili

riz:

minin idaresi, daha dognlslI, Dikta'e: nltmdndrrlar. Yan somiirgclcrdc isc Iktidar, ycrli toplumla, toplurnun, hem ekmek hfisrlastm, hem de, i.dma dcvlct yctkilcri dcdigirniz vc Egemenlik nizarmnm ifadcsi olan kanun vc kaynuklarr, yabanci ve kontrolcu digcr bir kudrctlc payla~111r.
Mesclii, cgemcnliginden once Hindistan, Endonczya veya daha

(1) ihliltdler,

(2) illklWplar ... Birinci grubu da, gene ik i kutcgoriyc ayirmak mumktindiir:

nice iilkeler, hirer somiirgcydiler.

Hindistan'da

hfikim kudrct olan

in-

(1) Darbclcr, (2)

i lItili'illcr ...
SOil

I:ilter.;'nin, Endonczya'da hfikim kudret ohm Hollanda '11 111 , bu iilkclcr uzcrinde yetki vc iktidarlan mutlaktt. Dirinci Dlinya Savasindan ~.\lnra bir lngiliz Gcncrali, kendi bolgesindcki bazi davramslanru hos gi inned igi ici n, schrin ana caddesi ndek i bir j ngil iz kara kolunun ve hu binaya cekilen ingilii: bnyragmm onunden halktn, dizleri iistiindc
<;0-

Bu

aynntldaki

Darbclcr'i

de ikiye nymna.hYlz:

(a) Miidahale1er, (b) Darbcler ... Bu simflaml!rmu, tada daha da aynnularn incbilir. Fakat biz bu nok-

vc ycrlcrdc siiruncrck

gccrnclerini cmrctmisti.

Kadm crkek, coluk

cuk, btl emre uyduruldular. General ise, ingiitere'de kahramanlastml(11. Arna bu serer de is, diinya efkan He bazi sagduyulu Ingilizler uzc-

kalalun. Ihtilalin zcmini, gcncl olarak, elbettc ki toplumun yaprsichr. Toplurnun Ilukukt-Siyasi cliizcnini isc, clbcttc ki, Dcvlctin sckli tcskil cdcr. Dcvlctin ve Dcvlctin sckli de, clbcttc ki cok ccshlidir. 0 haldc ~i el i de, it k once, bu Dcv let sc k illeri Il i k I saca be li 1"1 me li y iz. ~ii 11 k ii m Devlct: (1) Yasama,
(2) Yarl;"ll,

rinde tepkiler yarattnca, gerci Kurnandan cmekliye aynldr, Fakat bu scfcr de ingiltere'de bazt organlar General 1chine bagl~ deftcrleri acnlar, Ve ona, zengin bir hayat sagladilar. Cin'de olanlardan bircok misallcr vermck de miimkiindilr. 1854' de Cin hiikiimetinin Afyon ithalfium ve kullamhsim yasaklarnak tc,.ebbi.isii iizerinc, ingiltcre ve Hollanda'nm Cin'e saldirdrklarmt ve adma «Afyon Savasi» denilen savasi acarak, ~in giimriiklerini zorla ucnrdrklaruu biliyoruz. Cin'in bazi biiyUk sehirlcrindc, buyiik park1:1a «Buraya kopcklcr ve Cinliler gi rernez!» d iye lev hala r as tirdik tan r malurndur. Dcmek ki Yan Somurgclerdc millet, kcndi topraklan iistiindc, kcndi Dcvlct miicssescsi olsa dahi, cgemeulik hakkmdau mahrumdur. Aym surctte ve gene bir Yan Somiirgc olan son Osrnanh lmparatorlugunda dcvlct yctkilcri, yabanci guclcrlc paylasihyordu. Dcvlctin. iktisadi istiklalinin ninde cgcmcnlik
du. Gumriik

(3' lcra kuvvctlcrini kcndindc mcsi iizerinc kurulan zundcki toplumlnr: miicsscscsinc sallip olntavun toplumlar tcmsil eden vc bu liaklar vc kuvvctlcr manzusos}'al varltk'v: adiclir. Btl bakimdan diinya yii-

(a) Kendi Dcvlct miiesscsesinc saltu: olan,

(b) Kendi Devlet clarak da ikiyc aynlahilir. Somurgclcr kcndi dcvlctlcrin« sahip olmayun ulkclcrdir. S0mlirgc halklan, kcndinin olmuyan bir devlct rcji-

dayanaklarmm basmda gclcn GUmriik Tarifeleri Ushakki yoktu. Kapitiilasyonlar, nice kayrtlar koyuyorgibi, yabancilar iistilnde Yargi Istlklalindcn de

istiklali

yoksunduk,

Gclir

kaynaklanrmzin

bircogu,

yabancrlann

clindcydi.

9::1

tHTtLALIN

MANTH1I

tHTtLALtN

MANTIC!

99

~ibi daha pck cok cgemcnlik

Y:lbancilar tarafmdau tahsil cdili rdi, Vc hunun ktsulamalanm sayabiliriz (I), Hindi~wJl'da milyonlarca insan kaybma mal olan biiyi.ik knlrk \·C ;10,;11 yillaruun, k ingil tcrc'nin Hindistan'dan en cok bugday cckligi YIliar oldugu bilinmcktcdir (2). Kendi dcvlct mucsscsesinc snhip clan toplumlarda da Devlciin \,·cJ..:li cok ccsitli olrnakta vc bu cesitlilik, 0 illkclcrdcki sosyal eylcmlcrin sartlannda ve karaktcrindc, aynca etkili olmaktadrr. Biz bnrada.
hem Dcvlct kavrnmr, hem de Devlct sckillcri iizcrindc gcnis tammla-

1\k~dtl tiitiin gdir1eri,

malara girmeycccjiiz. Ancak vc kaba bit simllandrrmayla Devlct ynpllanm. sosyal, politik ve ckonomik yapilarma gore kisaca l'oyJc srraluyabiliriz:
(a) Despotik Bunlardan (a) (b) (c)

Monarsiler,
MOIIM$ilcr.
Monarsiler de, bazt ayn tipler kaydedcrlcr:

(h} Sarti, (/'.Je$r116)

Despotik

Bugiin k ii ingi 11 'de Dev let N izami i5e. ikind Diinya Sava~l ere sonrusm III yuralt Igl VC askcri i~gH I :Ilunda k i somurgc ler ycrinc, kra 111i:1II ancak sckildcn ibaret isnrctini tasryun, Iaknt ckonomlk menfaat1"1"ccrccvcsindc birlcscn, ~ogu da Cumhuriyct Nizamuu siirdtircn bir (\)111mOnwcuit n izamdi r k i, bunu da, ycni bir sek iI 01rna k iize L"Cbelirtmeliyiz. Bu urada. asker! iktidarla Kiliscnln vc Falanj denilen bir nevi lIIili:; gilclerinin, Kralhk adt altmda birlcsimini if'adc eden, Iakat ,1~llIlua Krullik olrnayan Franko Ispanyasrru till, kendinc muhsus despol izmi ilc, Monarsilcr arasmda saymak gerckrncktedir. Bit Monarsi , lunnii1i.i ki, Otokratik, yani $ahsi'dir. Vc her halde, birtakun katastI'U f1ara gebc goril nmck tcdir ... Cumhuriyct sck illerinc gel inee? Yasadigurnz ~ag doncmindc ell Yilygm hiiki.imct sckli 01(111 Cumhuriyet tiplcrini sayrnak, artrk olduk~'a zorlasrmsnr. <;i:inki.i bu Cumhuriyct dcyimi icindc, sayrlarnayacak "ada!" ve birbirinden farkh Cumhuriyct tipleri, zamamrmzda, aym gok kubbc alunda yasayip gitrncktedirlcr, Fazla olarak bunlarm hepsi de
kcndilerini, Demokratik sayarlar. Btl scbcplc zamarurmzdu. Cumhuri-

Otokratlk Monarsiier (Hiikiinulann mutlak lktidari), Tcokratik Monarsilcr (Hiikiimdartn I'C Devletin . klerikai, vahut dini niiluz PC otorite altmda bulunusu). piiitokratik Monarsilcr (Bunlarda, Aristokrasi. Ruhban l'e Askcrler, miistcrck bit iktidar 11izam IIII siirdiiriuler),

yet Rcjimi dcgll, Cumhuriyct Rcjimleri vardrr, Btl bakimdan, OU Cumhurlyct rcjimlcrini, maya tabi tutrnak miimkilndiir:
{I)
(2}

~oy'e bir srmflandrrCunthuriyetle-

Sarth Monarsilere gelinee? Bunlarm en karaktcristik olaru, Parlamcnter, yani Mesruti Hiiktimet sistemleridir. Bu devletlcrde de, kuvvetlcr birligi, yahut kuvvctler aynhgl, Tck Mcclish. Cift Meclisli gibi hukumet sistemleri goriiicbilir. Bazr Oligarsik - Asked DevIet sckillcri de vardir. Mcself eski Somiirgeci Ingiltere'nin devlet yaprsi, aslmda Oligarsiktir. Yani bilhassa Ekonomik mcnfaat gU'Ylerinin konrrolunc dayanan ve d linya somu rusun i.i de askeri giiclerlc yilriitcn, b ir 01 igarsik-Askcri karaktcr tasiyordu.

Otokratik Cumhurivetler ri - Giincy A tnerika 'da),

($a!l:si Diktatiirlilk:

Ptiitokratlk Cutnhuriyetler (Bir kistm aile lley" niijuz gruplaruun !Jakim ohltlglf Cumhuriyetler - Giine» Amerika'da IIIisalleri var),

(1)

Tck Adam isimli il~ eiltlik eserimizin

«Bir yarr mtistemleke

olu-

(2)

sun hikayesi».

Dr. Roy: Degii1en nindiston. (Bu eserden bu bahisler, vaktty!e Hakimiyet-i Milliye gazeteslnde tarahmdan yaymlanrmssa da, gerck kitap ve gerekse bu gazeteler sirndi elimde yoktur):

flalk Cunthurlyetleri (Sovyetler Bh-ligi, (:in, Yugoslavya gibi Komiinist iilkelerde uygulanan ldare sekilleri}, (4) Oligarsik. Cutnhuriyetlcr (Siyasi Oligar$illill, j klisadi Oligarsinln, Asker; Oligarsinin, bazen de Din; Oligarsinin, bazen birli, ikili vCyQ iirW olarak, }'aiwi da miistcreken yimettlkled Cutnhuriyet idareleri). (5) Olu; halittde ve heniiz nizamiantu bulamanus Cumhuriyetlcr (A/rika'daki Kablle Devlctleri veya Asker Reisler sistemi), (6) . null anlamtnda Tipik Demokratik Cumhuriyetler.

(3)

100

tHTtLALIN

MANTICI

tHTtLALtN

MANTIC I

101

Biitiin buul.m. (hdla da a,vnnlill sck ilicri ilc lasnif cunek mumkiindiir. Ball i\ vrupa 'run, mescla Hi.II. A lmanya gihi Yabunci scrmayc vc yuurunlu ria kuvnusuns vc Oligarsjk g6runii~lii yaplsllll da bel inmck saru ilc bu iilkcyi Tipik, (:agda:;;, Dcmokratik Cumhuriyel olarak sayabiliriz . Dahn yuka rda cia isarer cttigimiz gibi, ihi i!;i!ler;n bir tarafran lcopolitik scbcplcr, uiger taraftan da lc Idare sckillcri, yahut Rcjimlcrlc baglllllla1'l111 bi r daha tck r.. rladiktan sonru, Tarih icinde iluilflllcrin vcrdigi misallcre dayanaruk, simdi de bu ihtilallcri , vcrdigirniz srm fI'_IIHhrnllllara go 1''': , krsaca tanunlamaya cahsalim.

Mcscl.l, T'iirk Milli Kurtulus l larckcti. bir 11111;"kcudi evrimscl nkl~' icindcdir, Engcllcrc, 1l('Ilcrc ragm..: n hu uk t~ sii rmck ted if.

Inkrlfip'u.
inkfirlara,

Hugiln do..'· hatta iha-

iHTiLAL

VE iNKILAp

Sunu tckrar cdclim: ihtilal, bi r rcjmun sosyal yaprsmda dcrin, devarnh vc uzun surelcr icinde gerccklcscbilccck degisiklikleri hcdef •rlrnayan, sadccc mcvcut iktidann tasfiyesiylc, Anayasa ve b.:1Z1 tcmel kanunlarrn (kgi~tirill11esi ile yetinen Harckct'in adidrr. Btl degisik liklcrin tahakkukundan sonra rcjim, kendi ynpist icinde dcvam ..del'. Anayasa bir Parlamento vc Cok Partili nizamsa, yen; sccirnlcrc l_,:idilir. Boylccc de rejimin Normal-Evrimscl akirm siirdiiriililr. Mcsc1[1 Tiukiyc'dc 27 Mayrs ihtiliHi, onccdcn btl kadari da diisunillmcmckle bcrabcr. ilk andaki darbe vasfrndan luzla siynlarak boyle bir ih· tilM karaktcr ve gclismc kaydctti, Darbcdcn lhtilalc btl doniisiin k a ra k t cri st ik Icri ui ilcridc vereccgiz. jnkl!5plilr isc: ya bir mudahalc, ya bir illii/ill ile baslamakla beraber, akrs vc gclismclcrindc, Toplum yaplsllun, biitiinii He vc zarnan icinde dcgisimini ilude cdcr. Btl toplum nizammdan, digcl' bir toplum nizununa intikali, hatta bu inrikal icin de, ccsitli asarnalari icinc alan hurckctler ol a rak vasiflamr. Inkilaplardu, hem Kadro dcgisir, hem Rejim, Anayasa vc tcmcl kanunlar, bastan basa degi:;;tirilirler. Toplurnun yaprsr, baska bir IOplum yaplsm~l doniisur. Hatta dencbilir ki, lnkrluplar baslarlar, arna bitmezlcr. Cunku, zaman icindc Inkrlabin akrsr, hatta ilk Inkrlapcr Kadrolar ropraga kanstiktan sonra da, i1eri-geri nkc a:;;amalar is:inde, (il1ceJen duhi her d6nemi dii$iiniilemcycn nice safhalar halinde surer g.idcl'.

Devam eden gelisrncnin isc, Milli Kurtulus Harckcti Onderlcriuin, hattn Atatii ..k 'tln dahi tarif vc izah ctmcdig! inis crkrslar kaydcturcktc oldugu usikard rr. Ama btl zikzaklarm hi~ biri, bcklcnrncycn ',\' y lcr de say II_1111HZ. Mesc 1ft, bun lara k iic u k m isa llcr 01ma k ilzcre, in~.rlblmlzm gcnclik t;:ngmda bclirtilmis bazi gcrccklcri, biraz asagida Hakkdcccgiz. Ama simdi, ozctlcmclcrirnizc dcvam cdelim. Yukurda tenias olunan ve inkrlap nitclijii tasiyan misalc, orncjiin "'lI:>.r'daki Nasir Harckctini de katabiliriz. Btl harcket, bir ihtilM ile h;.)all1l~, [akat ccsi t li zikza klara mgmcn, gayesi, M tsrr toplumunun. Iilmiycti ile bcrabcr sosyal; yani Ekonomik. Hukuki, Siyasi Y:lp1SlIl1 dil t iimu ylc d~'gi~t 1rrnc k olau gel isme ve IIkt ~Iannda. bugil n de dcv am vunc k t c bu lunm t1$1 u r . AYIli surctle vc 12 mart 1917'oe Rusya'da. once Petersburg sehbaslayan ihtilfllin, kcndi akrst icindc ve bilhassa 7 kasrm 1917' lien ~Ol1ra, kend i ci nsi nden bi r in k it fip ola ra k hfi! it siird iirill dugii nil i~al'ct cdebiliriz. 1911 'de C;in'de, Yu-arr-Si-Kay'la baslayan harckct in de, nice sckillcr ve asamnlar kaydcttikten soma, bugiln htllii vc ilk ondcrlcrin hie; bcklcrncdigi sckillcr icindc dalgalandrjirrn bclirtme k te h a 1:1 olrnasa gcrckt il'. rindc Yalntz burada vc vcrdijiimiz ihtiliil-i nkl!flp aymnunda yurutchi Id igi III iz k I yasla rna 1at hak k III da $11I1U tekrar cdc lim: Ba tl di lIcri ndc ih t i r fi I VI.' ink liftp ka vram lar1111 ifade cd iei ayn kelimclcr yok tu r. Her ik i kavram Revolution sOzi.i ile ifadc cdilir. Ama bizdc Inkrlap >;~.,.:;, Iugat manasi ile de, sadcce darbe vcya miidahalcyi dcgit de, devarnh hir degi:,;ikligi ifadc ctrnckte oldugu icin, btl konudaki tasnif dilirnizde, faydah ve acrklayicr bir mana tasimaktadrr,

MUDAHALE

NEDiR?

Sirndi, Miidaliale, Darbe vc fllii/iil arasindaki farkt biraz daha vcrclirn. Miidaha\c, ne bir darbe, nc de bir ihtil£tldir. Miidahaledc bir yapl degi"ikligi J~ olmnz, Halla bazen, iktidar da dcgi~mcz. Pal'lamento de\,;1111eller, ivli.idallalc sadecc; gidi$attan I11cmnun olmnyan miidahalcci

102

tnTtLALtN

MANTICI

tHTtr.ALtN

MANTI(;J

103

glj~'krin, gitli~;JUu gcrekli gordilklcrini

ifndc cttiklcri hazi davrnms

de-

gi~ikliklerini dikte etrnclcrindcn ibarcttir, Bu miidahalcci giit; isc, tabii Ordu olabilir, Ciinkti tcrnsil cltigi Silahh Kuvvctlcrlcdir ki, btl I)iktasi m dcsteklcyebil i rler, Son yillarda bunun tipik orncgini. Giincy Arncrika'da, Uruguay Silahh Kuvvctlcri vermis, yahut baslatrrusttr. Soylc ki: Uruguay; darbclcr krtasr olan Latin Amcrika ulkclcrindcn biddir. Bu iilkcler arasmda, demokratik gclcncge sahip olan iki dcvlettcn bid olarak da sayihr (Uruguay vc Sili). 3 milyon kadar niifusu vardrr. Ordu, Polirikadan daima uzak kalmisttr. Asrn soldan asirt saga kadar biitiin akimlara temsil hakkt tanrnrmsur. ldarc, dairna sivil hiikiimetlcrin elindc olrnustur. Cumhurbaskant Juan Maria Bordarbcrry, 1972 martrnda iktidara gclmisti. 0 giinlcrde mcmlekctin en oncrnli mcsclcsi, gorilla orgUttinlin girisimlcriydi. Ycnl Cumhurbaskam, bun_lara karst ordunun yardrrmru istedi. Ordu: hiikUmet vc siyasct islcrinc aynca mtidahalc ctrncdcn, sadecc bu orgtitun sindirilmcsindc rol aldi. Ahval oldukca duruldu. Harcketler kontrol altma almdr. Arna bu arada asker yoneticilcr istcr isternez, hiikumet idaresindeki bazt zayif taraflan vc bozukluklan da ogrcnmi~ oldular. Mesela Iiyatlar, iki YII icindc yiizde yi.iz artnusti. Cesitli bozukluklar vardr. Iktidarda bulunan Colorado Partisinc mensup bircok parlamcnterlerin bazt yolsuzluklara knnsnklanm da gordiller, Bunlann bit kisrrumn mahkcrnclere sevk edilmclcrini de sagladtlar. Ama bu arada yolsuzluklar, birbiri ardindan ortaya dokuldu. Bu dokulus, bazilannm hosuna gitrncdi. Cumhurbaskanmm, Milli Savunma Bakanhgma getirdigi 73 yasmdaki Antonio da, ordunun siyasete siiriiklcndiginden yakmiyordu. Fakat artik gidisatrn il;Yiizunii 6grcnmi~ olan Ordu, Dcvlctin ve Toplumun hasta noktalanru biliyordu. Bunun iizerincdit ki, subat 1973'de, gene de ise cl koymadan, Kara ve Hava Kuvvetlcri Kumandanian. Hukiimete, 17 maddclik bit Reform istcgi sundular, Deniz KuvvctJcri Kumandarn, bu istegc kaulmamtsti. Cumhurbaskanr, evvel.1i dircnmek istedi, Fakat cok gecmcden deniz birliklcri de, diger ordu cephesine katildilar, Hulfisa, Baskarun veHtikiimctin dircnisi, an. cak bit hafta silrebildi. Garip goruncn su oldu ki, bu istekler Iistcsinde bazi ilcrici Reformlar yet ahyordu. Bundan sonrasi icin orduya,

Parlamcu10 da, Hiikilmct gene Miltluhalc simrlart icindc kalryordu. Bir hafta icinde Rcisicumhur, sartl.m kabul ettiktcn sonra, radyo ve telcvizyonda yaptlgl konusmada,

h:m kontrol

irnkaulun

Fakat btl miidahalcdc, de gene ycrindc kalmrstt, Yani Miidahalc,

istcniyordu,

«Siliihl) Kuvvetleriu, yiireklilik ve yeteneklerini deialarca ispat ettiklerini ve bu ncdenle de, onlartn ulus yasamuun dtsinda kalamavacaklarnu go;: oniine alarak, kendilerine istedikleri yetkilerin verildigini» i 1;"111 cdiyord u, Bu yet k iler [J rasmda, yolsuzlu k, riisvet, haksiz t;1 ka r.rhk, niifuzunu kotiiyc kullanrnak ve bcnzcri suiistimal yapanlan, parlamcntcrler dahi olsalar mahkcmclcrindc, ordunun da bir Askeri Tern~iki (Hakim) bulundurmak yetkisi de vardr, .. Iste, Uruguay'da son Askcri Miidahalcnin sekli ve hikflyesl buydu. Ama ne var ki, Ordu da nrtrk Miidahale SHlItIIll asan, Darbe'yc ve hatta belki de Ihtilfil'e t;1kuhilccek bir yol kavsagma varrmsu. Atrlacak yeni bit adrm, onlan Darbc'ye, hatta ihlilal'e gotiirebilirdi. Nitekim _oyte oldu. Ve Ordu, mayis 1973 sonunda bu adirru da attt ve iktidara el koydu.

12 MART MUDAHALESi
ihtilfll ~ckli tasunayan ve yukarda verdigimiz Uruguay misalini 'andrran bir Ordu Mudahalcsi, 12 mart 1971 'de, Turkiye'de gonildu. u. tidatda Adalet Partisi vardt. Buparti, 27 mayrs 1960'da. bir Asked darbe ile devrilcn Demokrat Parti lktidannm bit yenilesrnesi gibiydi. Palla dogrusu durum, kamu efkdnnda boyle gorunuyordu. Bu mirasct, iktidan da ha kuru ldugu gunden beri, isine geldigi gibi kullamyordu. Hakikatte, Demokrat Parti sahsiyetlerinin sivaset sahasma donebilmclcri icin her knPIYI kaparnak, ama halkoyunda ve gereken uhvalde, Dcmokrat Parri'nin mirascrst gibi gorunmek, A.P. nin siya.;;:tindc bir manivcla gibi isletiliyordu, Adalet Partisi'nin kurulusunun da garip bir hikftyesi vardi: Bu partiyi yaratan, onun kurulabilmcsi icin her tlirlo yardimlart yapan, Dcmokrat Parti'yi devirip, siyasetcilcrini Yassiada'ya gondcren Milli Hirlik iktidan idi, Bu iktidarin, Curnhurbaskanhgina da yiiksclttig] Orgencral Cernal Gilrsel, Adalet Partisi'nin kurulusunu her surctlc dcstekl edi. Pa rtin in basma da, arkadasl a rmdan bi r Emck li General i (Ragip Gilmiispala) gecirtmisti.

104

iHTiLAUN

MANTICI

tHTtLAr.tN

MANTI(H

105

lstc hu partidir

ki, 1961 Anayasasmm

kabuliindcn

soura, once

birtakim Koalisyon Kabinclcrindc yer alnus, arada orgiilknmesini tam amla rmstr. na~ kant ola 11 General in 01iimiinden sonra basma, si v iI bir miihcndis olan Suleyman Demi rei 'i gccirmis, 1965 sccimlerindc ise, tek basma ikridara gclmisti, Fakat partinin 1965-1971 iktidar dcvrcsi, bizim yakm rarihimiz

.uua iii 11 in nxldctt if~i cchalet ~ah lamyordu. Tuksim, Konya, Kayser] c'lplu 01<1\"1111'1.Ad ryaman mcydanlu nndan hurckctc gel irilcn ' k aranlrk krc i pler, huzulnnan lucialarm hubcrc ilcriydilcr. J-I [i kumct isc, gene "l'~~izdi (I ). bun.unla cla kalrnanns, pek cabuk sit,ihlar (Ia patlarrusn. Og< 1,'1)( i lcrin, Ogretl11enkri 11, Hak i mlcrin protcsto yiirilytislcri ise iktidar n in. ancak hir cspri vcsilcsi oluyordu:
«- Y iiriiniekle Oldiirulcn
11\"IHlu.

i;;

icin, bircok yonleriyle

bu konu, Aneak bir taraftan biili.ini.i su kadanru

dikkati

cckicidir.

Ve incelcnmeye
ccrcevcsi drsmda

dcgcr. Fakat
kahr.

ill' bizim

bu cscrimizln

kuhhrnnlar
basilan

a$/IJlIlaz! .. ,)

ki: Bu idarcnin soz sahipleri, Dcmokrat Parti'nin biittin iktidari boyunca birbirindcn ayiramadiklan Halka Yonclis ilc Dcmagojiyi, yani halki sokagm diliylc, kcndi pcslcrindcn siiriiklcmcyi, kendi partileri icin de, bir nevi si yasi prcns ip hal inc ge t irn Ii~ I'd i. D iger ta ra f tan da, ga Iiba Baskanlc larnun mizacmdan sirayet eden vc bir Psiko-Sornatik huy haline gclen garip, arna tchlikeli bir galllslzlik ve vunlumduyntazltk halini. kendilcrinc £ldeta mizac olarak bcuimscmislcrdi. Hoyle olunca da vc olaylarm ayrn zamanda knnh gelismclcri icinde, devlctin biitiin hfikim miicsscsc Icri, IllZI" it iba 1'1 n I k aybcd iyorl a rd I. an Bazen oylc oluyordu ki:
«- Devlet par

soyleyebiliriz

gcnclcriu,

yurtlarm

Vc btl cinnyctlcrdcn,

kirnsc

mcsul

sayrlan da, durmadan olmuyordu.

ar-

lIt\ziN

Hi R KAVRAM

KARISIKL[GI

nudir,

lliikiimet

1'(If

nndir",

sorulan, hukh olarak ruhlnn vc vicdanlart isgal cdiyordu, Univcrsitc gen~liginin tcdirginliklcri ilk once, Universirc ici mcsclclcr, irntihan vcsa i rc dava Ian ha Iindc bas lad 1. Fa ka t sonra 0 n ivcrsitclcrdc ogren im intizamnu kaybctti. Hoca vc i_jgrcllci ili~kileri kartsu. Karsrlrklr giivcnsizlik hay aSI , Fa k iiltc lcr i sa I'd I. Digc r tara f ta nOn ivcrsi te gene liginin r;qitK isim ve kavramlar altmda p"'o:,:alanmnlarl da Jdeea tesvik goruyordu. Mitinglerdc, sahnclcrdc, cylcm alanlarinda isc, Onivcrsite ve Fakiiltelerle ilgisi dahi olmayan, ama soz meydanlarinda her biri birer siyasi pchlivan gibi dolasan siiphcli insanlar, hie bir serum1U JlW karn I a ra f mda n cngc Ilcnrncdcn, d iledi k lcri task 11111 Inn tah ri k k ediyorlardr. C~maat-I Kiibr£l namazlarl, Kutsal Cihat davetleri. Han, Bakan masallan, Edirne'dcn Erztlfum'a kadar yakmda d"lgalanaeaklan mlijdelencn ye~il bayraklar cdebiyntl, alabildiginc yaYlhyordu. Camilerdi:!ki vaazl:mn aidlgl ortao:,:ag tahrib;iligi ve Din adlna ortaya dokiilcn,

IIiI' taraltan o;ag dii5manhgl, ve cchalct. giuikce aziyor, sahlamyordu. I lin ..::gilimi icin acrlan. ruhsatlr-ruhsatstz okullan, camilcri. mcydanIan «Cihat!» haykrrrslan kaphyordu. Tnrihtc "Cihat vm gcrcck manast da kotiiyc kullan iliyordu. Diger taruftan, hazin bi r kavram kan~lkllg1, hi r ncv i korun rna sIoga n lari ici ndc, 0 n ivcrs itclcri n gcn <; cc vrclcri ni sartyordu. Huylcce de is, pck cabuk , bir silahlanma cabasma dokiillIil. Yaprian <;1kI;iI1lr111 , bask inlann. uldiirlikn genclcrin sorumlulanI1Il1 bulunmamasr, havayt giuikcc scrtlcstiriyordu. Hiikiimct isc her rii n hi raz daha ilgisizlcsiyordu. Siyas] iktidar sozcii lcri, gittikcc dakl gamsiz goriinmcktcydiler, Halla btl konuda yaymlanan bazr ajan ],allral,lI'I, dognt vcya yanhs, bu tcrtipleri 11, bazi yctkil ilerin bilgilcri dahililltk YllPlldlih siiphcsin i 11 uyanmasma sebcp oluyordu. Silahlnnma yoluna dok iilcn bir k isnn gcnclerin davran rslan isc cidden ~a~lrtlclyth. !lazl Univcrsite genclcri, Turkiyc'dcu giincye, daha cok Urdiin. Filistin gcrillularuun niiluzundn olan Komaudo bolgclcrinc kaciyorlardr. Oralarda silahh h.rrckct lcre kansiyorlurdr. Daha sonru Tiirkiye'ye, gene kacak yolu ilc siluhlar soktuklurr, zarnan zaman actklamyordu. 0 Urdiin vc Filist in sahalan k i, Birinci Dilnya Sa vasmda son Tli rk as kcrl cri n ill, ingi Iizlc ri 11 em rine ri rc 11 M i.i s Iiiman A raplur tara l'mdun. toptun oldiltii ldiiklcri alunlarchr. J\1o.:scltl, HicazFi list in-Su riye dCllIi ryolullIl11 ge~tigi Gor ('lIk/lrl/ gibi ...
(1) Bu Adlyaman ker'in SarNa

gosterileri
V('

Soida

ve bcnzcrI olaylar hakkmdn, Vurll5anlar eseri. (HI72.1_

Metin

To-

106 Hu Gor hntnnlurmcla

nrrtr ALIN MANTICr

"

fHTfT,Ar.1N

MAN1'J(;I

107

Cukuru, ingiliz CaSllSU \'C gcrilla le~kiIiH';I::;1 l.avrcns'in uskcrlcrimizin pusuyu diisiirtildiiklcri , trcnlcrin ucuruldugu, kunlr buskin sahalart oluruk unlauhr. 0 askcrlcr ki, Y:IIIl17. Anadolu'nun son cvlatlan tlcgil. Musillra Kemal'in U':: ornda, son askerlcriydi. Pcygum bcrin siilfllesinden gckliklcrini haykrran Hicaz Scrif'i vc ogullar! ile adarnlaruun, Anadolu askerinin savundugu Mckkc'dc, illgiliz silahlan ilc. Mckke l lastnncsindcki hasta vc yaralilara kadar yiinittiiklcri toptan okliirmclcr, 0 k anlt Scria Vadisi, simdi Tiirkiyc' den orularu gidcn Onivcn;ile1i Tiirk gcnclcrinin, Komandolarla isbirli gi Yapn k la n ycrlcr 01 uyord u, . Mcmlckctimizdc Univcrsitc ici masum birtukun diizcnlcme istckJeri ile baslayrp, hilkiimctin ilgisizligi YC topraga diiscn genclcr karstsmduki duygusuzlujiu ilc bir nevi korunma havasma biiriincn silahl:

sckIi :11)' ~iiyt· ',z'lll '"' I~I ,·(IJ·I·I'1'·· II U J.1.1, iktid <In vc sosyal mucsscscI 1 '11 .. 0;; •• C)J II. lcri, ~:lyg."~\l7. insanlar clindc gill ikcc itibarsrzlnsnn bir toplumda, }:c.n~hkr.erllllll raskm lWY;J(iyclkrini yasayan, ama bu hayatiycti, F(lklllt:1cn~lde kcudilcrini yctistirmck yoluna kanalizc edcrncycn bi r neslin bir kisrm rucnsupl a 1"1 111 11, hem geuclik gururlnrma, hem kolay v: «UI~' ad I k» sand I k la n, ha k i ka fie ka v ranm amts bi r ta kI m Standa rt tc1I1ll.h::.nn hayal vc hcyccanlannn, ncfislcrini kolayca terk cdchilmclcri IlilhJIr. Ama bu hal, bir tarafran onlan tcdirgin eden. miisamaha ve destck goren, ncrcdc vc nasrl bcslcndiklcri hakkinda da cesitli soylcntilcr dolasan .~aranh~, gcrici dalgalara karsi bir direnis ni(eligi ta~l'~::k~a vcya .~Ylc tan~ cdilrnektcdir. Diger taraftan da, Univcrsite genehgllllll, bugun de k<lbusu olan istik hal crnniyctsizllgi, sokak lan dolduran issiz H~.dIll11ll· kalabaligr, bu gent; dimaglarda kolayca, i<;iu": ... yasad 1kl a rt rcj 1111i yc tcrsiz gorme k, d iger In raf tan da, ~agd 1I~ idcoloj i ve akimlarr, kavrarnadan bcnimscmek vc bunlarda, aradrklarr, yahut rasa VVUl' cttik leri 0;1krs yol u n 1I, kend i eylcm lc ri y Ie btl IaCH klan urn idin i r.ti~ lend irmck tcyd i. Kaldr ki zamamnuzdn, az gclismis vcya gclismektc olan iilkclcrde olup bitcnlcrc, bu olup bitcnlcrc kansanlann dahi gurcmcdP"'i, pcrde arkusr ccsitli orgut vc ctkcnlcrin de karrsmalari ihtimali daima mcvcut tu. Biz, bu olaylar hakkmdaki gorus vc fikirlcrimizi ., . bu olayl arm ak '1;;1 icindc, daima acik olarak Yllymladlglllliz icin, 12 Mart MiidnhaIcsine ~ol acan hava tizerinde burada, daha fazla durrnayacak, ama bu cscrm sonunda bu konuya, aynca ycr vcrcccgiz (I).

cylcmlcr

boylccc,

gittikcc

yogunlasryordu.

Tahrikci

ajunlann

var II11 I

iddiasi ill', giuikcc gcrccgc yaklasiyordu. 0 gunlcrdc, uc gcnclik tcsckkiihi sozculcrinin, Radyoda, yani biitiin mcmlckct karsismdn bir ta rt rsma Ian nt din lcm istik, Radyoda, ~1ill iyctci Gene IeI' R i rIig;i. DcvGene vc Sosyal Dcmokrasi Gcnclik orgi.itii olarak tnkdim cdilen tcsekkullcrin temsilcileri konusuyor, tartrsiyorlardr. Nerice su oldu ki, Milliyctci Gcncler Birligi ilc Dcv-Gcnc tcmsilcilcri, i~i hir nevi silahh hesapla sm a 7:Orl1 11Iu guna bag Iu di!a r. If iikiimc lie n gene he rh a ngi b ir uyarrnu vc onlcmc mudahalcsi gclrncdi. Yani, silahla hcsaplasacak olunlar, bu -hcsaplasmada, scrbcst btrakrhyorlardr. Bu boyle olunca da, taraf1ann kcndilcrinc silahla bcrabcr, birtakiln [ikr] dayana klar vcya Idcolojik bagmtilar aramalan kacmilmaztil. Korkunc bir kavraru kDl"l~lkhgl da boyle bashyordu: Biz Komunistiz, biz Marksistiz, biz Leninistiz, biz Maoistlz, gibi akrrn bcnimscyislcr], hakikauc bu gcnclcrin davrnmslan He hagdasmayan bir aldu1lI~ oluyordu. Ciinkii btl sayilan ak nnlarm miicadclclcri tarihinde vc Dcmok ra ti k M ucadcle safha Iann da, harac aIrnak, ad am kac rrmak , adam oldurrnck , silahlr, bombah auhmlar, schirlcrdc, yuhut dagda gerillacih k gibi cylcmlerin misali yokru.i , Anarsizm isc rnrihtc, tam yiiz :vii geride kalml~tl. Giiney Amcrika i.ilkc1erinde olup bilcnicr iic ise Tiirkiye ~arilarlnlll, h;o; bil" benzel'l igi mc\'cut degildi. o haldc btl eylcmicr, bu m:lI1zara, bu gidi;;at ncydi? K·'IH.li go· rii~ ve dcgerlendirmclerimize gore, oyic salllyonllll k i, gidi~at1l1 bu

(1)

B.irka<; yildan beri ve her pazartesi, CUlllhuriyet gazetesinin ikinc~ sa:Yfasl basinda yer alan uzunca makalelerimizde, yukarda degmdtglllllz o~aYlann ve sartlann kendi acrrntzdan ve dcgerlcnclirm~l:rtn:, daima yer verilmisttr Daha 12 Marnan once, gcrek m~I111 ml1c~sesel~rin itibarSlzlastmlmasl. gCl"ck iktidarm gamslzhgmm ~o(:urabll~e~gi ncticcler, gcrck tJ"niycrsite Olaylan bu ya211arda mcclcnml~tl1·. Geleecge ait tahminkrimiz isc olaYlann akl~lyle ne yazlk ki dogrulammstu·. '

ihtilfdc

Clkan

Yol

27 MaYIs Darbesi, bir lktidann Devrili~i ve Darbe'nin, luzta. ihttlale donusudur, lidan Su iktldar, 0 em0kraI bir iktidann P a rt i lktidarrdir. da, diger Cumhuriye\ Ama, Demokrat Hatk Partlsi Parti lk-

devarnrydr:

iklidannm.,. ki,

halde, ne olrnus lie nasu olrnustu

Mill! Kurturu~ Hareketi'nln basuu r;eke', lie Cumhuriyeli kuran Cumhuriyet Halk Partisi, bir gun iktldardan r;ekilmi$ lie bu Cumhuriyetin ih'l.nmdan ancak 27 yll sonra memleket, hem de Ordunun eilyle, bir lhtllale sahne olrnustu? Bu soru, problemli cevaplandrrabilmek raz daha gerilerden bir sorudur. Ve onu bi-

ir;:in koriurnuza,

ve C,H.P. Iktidarrrun hikfiyelerinden olacaktir ,.

bazi asarnalanrun kisa girmek, daha aydmlauci

v
PRonLEMLi SORULAR?
Nicin bi r 27 Mayrs ihtil;ili oldu '! Ni~in bir i ht i1;-l1ya~a(h k '! Ilu ihi i1;'11 h:mgi di.igi.illlkr; ~~)7.d(_i, hang; (,:IKma1.hmla t.li.igi.imkndi'? Vc !)\lgi.\n urrcdcyiz? Bunla r oyle sorulard II" k i, Diuuleu iillccsi'nin /)iill 'u n vc lill.f~iill\in, Nice kadcr tayin ('dici sartlart'tv: vc nice asarnalaruu ken,Iik r indc toplarla ...
halde vc simdi cscrimizin bu hahsindc, 27 May-s Darbc ve i!1I il£Hin..: ~1 kau yolun hikaycsinc gircrkcn, bu sorulartu i.ist(_il1(k~ [';""7, dUJ'lllaIIYJz. Am:1 btl yolda adunlarrmrza biraz daha bel irl i basama k 1:1,;]al"l bulabilmek icin, sorularimrzr da 11<1gcniscc SIralarnaya ph~alim. !,>oyk ki: Yift,ift;c bir istikM/ SIIlIiIJI ile, bu S{/J!(I~I da iciuc (I/UII. biiliilJ soiniirg« l'e van somiirgclcre brnck olucuk eylcmlo; 1"(' prensipler getiren Mill! Kurtulus Harckcti bir giin, hem de flu i sl iklll[ 5([1'(/$111111 icra giidi n ii tcnt S iI eden 0rd 1/1111/I cl iyl c, II icin bir jhtiflil yapniak: zorunlugu I'C vazijesi I.: a 1':; 1SI//(/(/ kald«? l lem de bit S(/VaJIIJ ve Kurtulus Harekctinin ullciiliigiillii yupuu« ulan bir Kaltramatun, SOli neiesini ~'cf(ljgii giinlerin jis/iilldell, hen it: 22 )III gecmeden?
Acaba, kurulan diizen j'e Inrakilan miras, 11('11](:11 )'11 SOil" 22 bir ihtilitl! tlavet edecek sartlara 1111 gebeydi? Yoksa. bll'akl/a/l 1'(' devraltnan milli vatn, rag/IJ 111::11akljl if,:;IU/C bazt dircksiyon hatalan 1111 yasath? Egcr vykysc, hi= asker sivil, giinalu hcpimizin, biititn Tiirk: Ayd/JIlm'/Il1/1 bOYI1lIJ/(/ 01011 bir yctcrsizllk 1'(' llU; sartstzltk devri 11Ii yaJadlk?
HI

Yahut oyle dcg,il de, Atatiirk'iin dii/l)'a/JI/l luzlt gidhi icinde. vasiyeti olan: « Batt lIygarllgll1a veiismek )lC medeni diinva tnilletleri icinde, liiYlk oldugumuz screili yeri almak» bahsinde, M jm Kurtu-

II:.!
111,\lIareketinill

tl-l'rtLALiN MANTICr asl! prel1!;ip I'C gayelerini sapuracak, bazi ltatulur /111 islcdik? /loy/ece de, 'l'iirk toplutnunun YilJl lSI 1/1, Atatiirk'iin de 1'//1/111111 sursacak zaailar«, sosyal rc!i~"il('r(_' mi siiriiklcdik? .. IHTiLALIN MANTIC!

113 da Sosyal surtlur

1'('

suula ~d.:il/c:;,'clI
if i~kilcr diyoruz:

i/i,<;/':ifen/ir,

Bunlara

Bunlar. oylc sorulnrthr ki, t::ger buguuiin 507. vc kalcm sahibi c-lan ncsl L bunlan acikca sormaz vc buluslurtru w;lklamazsa, yannki ncsiller bizim ncslimizi, bizun tahmin cdcmeyccejjimiz kadar yerccek lcrdir ... Bu sorulal'lll sorulmnsi vc ccvaplarnun arastu-ilarak , Turk Demokrasisinin ~11 gclismc asarnalan vcya ayru zamanda bazi ccliskl vc nkanikhklan icindc bugiinku asamaya nercdcn vc nasil gdJigi1;1 iz i11 a ras 1mlmasi sa rtu r. Hang] noktad a bu Iunu yoruz? H angi lllU htcmcl istikamctlere ucilubiliriz ? Bunlan dusiinrnek icin de. iizcrlcrinde durmak lazundir. Hatta, csas konumuzun Sill I 1'1 arun, biraz asmak pahasrua olsa da ... Biz de boyle yapacagrz. Biraz da, Millctimizin harckct noktasi olan oldukca uzak yrllann, yani inktlabumzm gcnclik yrllanrun havasma dcncrck , o gunlcrin iizcrinde ve havasmda csen ruzgarlardan ban akunlar vcrcccgiz, Soma da, oluslari en ktsa harlan He ozctlcycrck, iliill'd..:n oncesinin manzarasrru r;izlllcyc calisacagrz. Boylccc de, diin'«, yani jfllii(dc ctkan yot'l1ll ilk sartlarma. yahut ilk basarnak Iit:;;lurma eriscrck , bu yolu izlcmeyc gayrct cdcccgiz.

iNKILABIMIZIN
Ev vel il, ~tlnhll'l

GEN<;LiK
kaydcdclim:

(AGr
bashca ik i k.

Bizi saran ve toplum mel iizcrindc toplaytlbiliri7.:

(J)

yapum z: tcskil eden sarrlan.

o haldc bu inklltip hurnlcleri, safha safha asamalarim kaydcderken, ayrn zamanda ve Askcr-Sivil Tiirk aydmmin iman, bilinc ve hcvccaru ilc, [lkir dcnilcn soy, kutsal vc ycnilmcz mucizcyi de islcychem inkilabrrmzr izal: etmcli, hem de bunun Doktrin vc idcolojisini sistcmlcstirrncliydi. Acaba, iste bu biiyuk, yarauci ve milli yapmuzi giiclcndirici arayrs ve yogrulu~a atilabildik mi? Yani inkilfibimiz. sistcrnatik bir tikirlcr yogrulusu harckctinc, gl'n!gincc ulasabildi mi? Sarnyorum ki hayrr!

o haldc, toplumlarm JO[:ll~ll, ilcrlcmcsi vcya gcrilcyisi, \';IS;1cnsi davalanrun tcmcli, bu Teknolojik-Sosyal iliskilcrin sckline. tli\zcninc bagh oluyor dcmcktir. TIu ilisk ilcrc: orflcr, [j(.ktkr vc kanunlarla, siyasal tcskilatlanduma giiciimuzc gore diizcn vercbiliriz. Arna bir de Fikir val', Yasadlgulliz ortam vc surtlur icindc. kafunnzm, yahut bedcnirnizlc ruhumuzun, bu sar+lart idrak cdcrkcn, hem onlan izah, hem onlara yon tavin cdcbilmck ici 11 f ormulle~lirdigi ziliiu Iaaliycti var. Haydi buna d~, Doklrill vcya ide%ji diyclim. Evet, Idcoloji. Ynhul, Tarm'run bize en iistiin tcrkip gi.ictimiiz ve Manttk. malzcmcmiz olarak bagl~I,'Hllgl Fikir harckcti! inbltlblllll7. tabii, ilk adirnlarmdan bcri, bazr fikir arayrslaruun, yogrulll~lnnnll1 icindcydi, Gcrci bunlar, bir Dokuin, yahut id..:oioji nitcligindc sistcmlcstirilmiyordu. Ama kanatmuzca btl inklUp hamlesi daha ilk adtmlarmdau ve sckillcsmclerinden baslayaInk, bir Doktrin'c, bir ldcoloji'ye zemin olabilccek [ikir prensiplerini, adnn adnn yogul UY0r, doguruyordu .. ,

rCk,

sartlann biriucisi, ccniiyetle labia/Ill (toplunt!« doga'lllll) ili~'kilcrilldcl/ gclcn sattlartlsr. Bunlara basltca, Tcknolojik sartlar diycbiliriz, Tabiata hiikmiuniizii, ancak insan bcvninin I'C emcginin y(lJ'ilII,~1 bll teknik-tcknoloiik giirfcrimizlc 1'C bu ~iir;ler(' sahip ol{/bi{di~imiz nispetie taliakkuk cttiririz,

nil

Cerci A tatiirk 1923 'tc, Cumhuriyctin Dcvletin ilk siyasi tcsckkulu olan Halk Knt\ri Karaosruanoglu'nun: sorusunu, Pekiyi Elbctte
(1111(1 p(/~(//JI,

ilaruna Partisini

hi.1ZI

rlarur kurarkcn, vok?

ve ycni Yakup

bit Pari o~//lm,

ill

in Doktrinl

soylc

ccvaplandimustt:
olmayacul: samyorum

12)

ikinci
,aCf

sartlar da. insai 111I tablatla tuiicadelcsisule, eliiitsanlarla mcydana p,dCII. vani, insanlarla insanlar araklSl1I1

E~cr hi!' Doktrin«

ba,~[wl/r-

sak , harekctl dondururuzl.. BI1 ccvabmda,

ki iki ilulmali kastct mis olabllirdi:

114 (I)

tHTfLALfN

MANTICr

tHTILALtN

MANTIa!

115

.'

J)

k' ~,(/ "" 1789) 11(' 0111117 miijdeci/erillc ulasan rt. tr ha ..1IIt'S/1lI bell im scvecel; Iir II Ik I' ., k' ., (f artis I de I o itrin fcmc!i iisliinde l!.cli,~cceklit. " su

' ar I .uruvoruz I'u CUIII ItIIrtyef nasil olsa Ba:-, D " .., > stz i ht '/ T ,I elllokrasiferinin, Iii Fran-

Hir CUII/buriyete gidiyoru-

IUr

I'

Idcoloii; bizi saran toplum sartlaruun, vannmasi ve bu ymml1lalartn (inikaslann} doktriuler seklinde iladesidir» (1), hie boylccc,

bizim dimagl1lH:a belirli [ormitiler,

Yahut

da: (2) liir Milli Kurt I II. ' /I 11$ m va I1St Ve Bat I . .. k
('I,elllil/l
1 '.

olan bu

l (/~I

ii D kt r! ~~:cI 0 trin
yar(ffsm...

(:aj!,da:;; PC
PC

~OlllllrtlCllh"~1I11C

v..

kcndino

ii-"

iciudevis A ntl E .' _m pcrkar,~1 Anti K . li« Jwrickct, lnrakalnn kenai akl,\/ ieil/dc' kefl'
. ,',.

'.

apua

ist

hh;olojisini,

-~II

turk,
vc

~ zarnan hu ikinci ihrimal bclki d. . Inblfibmuzln genelik . c: d~ I (-"lh~ [)~~a.YilkJn~1. <;:iinkLi(\1<1. ';:.l"Hl a, btl I tl r h ki r vc I I 1" ca , IS1l1alal'lnl rna fk- . c ( co OJ I "1V1'('!
, ,neVI,
A

tesvik etrnis ti r.

axat

dikk

lli 'I'J '. '" a I I g I en de kOl'u1l111 ~ rna nell

Nitekim sirndi bl1rada bu ideol iik fi . ti rme ~aba Iarrnd ;nl bazt ' '. " OJ I I ki r <Ira ~hrma vc sistem IeSA , p,n C,l ar vcrcceuiz V, b 1 ' mizi de, az ilerido aClkl"y '; ".. c un ara nicin girdjg~iu'

bi r toplumun -Iormlillestirilmis. Iikri, doktrini, ideolojisi, 0 toplumu saran sosyal ve teknoloiik sartlann, 0 toplumun yararma en uygun sekilde degcrlcndirilmesl ve istikamctlcndirilmesl oluyor, [eoloji, bu yolda Iorrnullestirilen iikir sisternlcridir. Dcvlet gilciiniin, milli veya sosyai siyasetin Anayasa, teme1i de budur. Buna, Devlet Doktrini de diycblliriz. Evct, bazen toplumlar, inkilapct bir akis icinde bulunutlar. Nitckirn, lstiklal Savasmdan sonra Turkiye, boyle bir devrim veya olusum icindeydi, Boyle sartlar icinde ise bir Sef veya onder, milli iradenintcmsilcisi olur, Nitckim ilcridc goreccglz ki, bir toplumdn Onder dcnilcn, Se! deni1en iisti.in sahsiyetin esas vasft da boyle gori.i~ vc kavrayis yi.iceliginc erisebilmis olmak vasfrdir. Ya ni: Olaylan en iyi dcgerlendirrnek, en iteriyi gorrnck ve olaylara en dogru YOIt tayin edcbilmck vasfr., '
A

"

ayacagiz.
PC

1'1' }'ara(/1wk kudil/sal//orm isldir osya kI ...' lesinin mekanizmasl k I I . ae a GIl cski hir I srail kabi{I( ar rasu I'C lpt idai bi I / hareketi yoktur Co" k tr op IIlJ1da, Iik ir gill a I:>II/a ayak 1I},dU r bi I' rarsisi her $eyi hie a v' amanus tr (III hiyclastig/ altinda do' CRI$lIleYCIl ~bed; hakikaf/Cre baiflayan sko1111111$ feraldotielt kalm/$ I' 0 IlC ~ tnu, [ikir harclcct i dOi!uHlmaz... J/Y rtarag toplu.

«Fiki/' harekett ret ve kabili "

fikir

ara

IS

,I, ya~({mak
PC

IY(;(II/"e .ohlll lOI'Il/III/arm yap lSI (Er bOnyC'si) cold.

>

>

Sirndi, yukarda ozetledigimiz sartlar bakirmndan, Turk inkllabrrun gcnclik yugmda, bu inkilabm niteligi nasrl g6ri.i1iiyordu? Bunu ozctlcyelirn. Bu gorus, clbctte ki ~ahsi'dir, Arna samyorurn ki 0 yillarda, bu inkrlfibm akl~l icinde yasayan aktif aydinlann gortlslcrini de oldukca akscttirebilccck niteliktcdir. Cunkti, bu srra inkrlaplarm icindcn olusan 0 dcvrin miisrcrck havast, dar bir cerecve icinde kalnus olsa bile, bu· inkilaplarrn izalu icin, zinde bir miinevvcrlik heyccam yasatiyordu. Yani, genis ve yaygm muhitleri kapsarnasa da, aydmlarm bu inktlabt giiclcndinne gayretleri gilcliiydii. Su satrrlan okuyahm:

tuhat

!cllcbilirler,

I o[lUIJ

Fikir hareketi pestnde kosl1:::eY~~~I.(h~[r,dug/u

11111

havasuu! a isc

)"

noktada

kalan,

k! tr urgun ' ancat: w;:1I1U$ Fe d{/glfl)~ III/sur/art bes-

IaI1l ar

aramayan

b'

yeni fii-

liizim toplUlIIllfl1u::a geliuce? 8'.,. . k . . derilJle~1ike' ..' tz, //I !lah/III/z tlcrledikce ve > 0/11//1 nazan (feorik) Ilitcli<J' ..1 "I ' ('Iraflllda viirilven [ikir .t "I PC "('olOf/ esaslan '. O/(I~ irma Fe /Wrekclh " f cejiillc FC dcrillle~'>('('(~'/ ' ' '/'Ill//I ( C, P('IJiS[CI'c'> (,

«Biziin i deoloiimiz, yukarda belirttigimiz PC topiumumuzun icinde }'a)~adl~1 Teknik, Sosyol l'C Rulli sartlartn gclisme istikatuctlerini, bu toplumun »aranna ell lIygllll sekildc iJade ederck 101'11IiiiI est ir Inek ti 1'. Fakat .~/I da par ki. [ikir araY/$1 t'e [ikir harckcti, kaynakIan kUI'JI~'m' l'e YOSllll/(WIl1 blr suvuu, arttk hissohuunaz akl$1 gi(1)

l\;

,,~

~I

Ie

//lal1/Y0I'II::.

'

$_ S. Aydemir:
Dcrgisi yayIRl.

tnkll5.bl1nt21O tdcolojisi - tnkltap ve Kadro. 'Kadro ilk basklSl H132. Son basklSl: Ankara. 1908.

116

tHTiJ,Ar.tN MANTICr hi sessi: sedastz cercyun

('(/II('Z,

lHTlLALtN bu araytsa yol gi.h;·

MANTIGr

117

Fikir

(/((/)'1;;/,

uzg,ii

teren ve prensipleri birbirlcriyle celismeyen bllimsel bir usul elde bulundukca, yani -lIra)'l;; soysuzlasmadtkca, [ikir hareketinln siddetiiulen toplum, aucak istijade eder. Yoksa, [ikir harekctlndel! korkan top/lim, ancak keudine uvgun I'e ketuline ozgil olan bi r d iinya gi.irii$iillii bulatuayan, kctuli i deolo] isi JI i yapamayan, ideoloiik [ikir temellcrinden yoksun olan toplunulur.
Biz inantyoruz ki, Tiirk inkIhibl kendi tdeoloilsini isleyc-

yaplsf mesi l{jZIIIII/II',

vI.' kcndine II.VgllJl, kflrufabilmek icin, tara/slz

YllHi taklit

illk,Wb/llIlZlIl

ohuaya«, utna ~'lm"lIIc .ohlll geni;;fel11l'sl 1'{' de(lIIle~••

0111111

i Jlkrl,ip,
lara/tar

tnr nizam

lann,
1'11/(/

olsunlar
Ol/a

u,:llIde yG~a}'allI'ey(l oimasmlar, 0111111(/kl~/IU/ I'e ;;arlill'

lle&ild ir. ,. .

cek, derleyecek (tedvin edecek) tir. Ve Turk toplumunun diinya goril~ii, baska hi; bir sosyal sistcmin l'e tliutya gorii;;iiniill katstsmda, zaytj, elverissiz
ve 011 lam kars: savasmaktan cekingeu

kalmayacakt

If...!'

Sahsi, yani kendi acrrmzdan olrnakla berabcr devrin, cok yaygm olmasa da, inkrlfiplart bcnimseyen ve onlarin akrsr icinde aktif yerlerini alan bir krsrm aydmlarm da gorii~ ve inanrslanm akscttirdigini sandigim bu fikirler, Turk Inkrlabuun akrsr icinde geregi gibi islcnebildi mi? Saruyorum ki hayir! Yani, btl isleme, arastrrrna ve formallestirme yctersizhklcri, btl inkilabm derinlesmcsine, koklesmesinc, prensiplcrinin gercgi gibi benimscnmesinc. ciddi cngellcr dogurdu, Bu hazin bir gercektir, Hatta bunun izlerini, bugunkf celiskili gelismclerde ve politik soysuzlasmalarda bile gormek mtimkiindiir. Bugiin adma Bunaltm dcnilen hava sikmnst da bunun bir bclirtisi olsa gerektir. t;agm akismdaki Sosyal-Teknolojik vc Fikri Dinamizme ayak uydurarnayssi da, bu faktorler arasinda sayabiliriz. Ama biz, konurnuza devarn cderken, daha birkac parca ile gene inkilaburuzm genelik (_faglOa,yani t930'Jara donelim ... Mcsela su saurlan okuyahm:

oTmayalJlarlll Ira(/etCI'IIIIII. Ol1a I~ra/tar olanla rill iradelerine, kay, ISIt ~'art su: baRlall mas:. (.l.eJJ/ekII'. , I inklJabllt irade ve men/aa/i, illktlDbl tiuya II, Ylln,If~II: a:II~, [akat ,~UlIr111 bir lIvallgard'lIJ, azltk, [akat ileri (lIs~pl!l1!J 1)/: Kadro'/111/1 irmlesilJde temsi! 01lI/JII 1', Htl Ka,!ro, /I~krla~/Il real.'tesinden cikanlan Jle onun akistna uygll/1 bir jcklhle Iz~h edlld ik fe sek II eiell, [onn iif le:;;CII, Ieori lesen prcn sl pf eri k end me ~1I111'

uymulur! inkllDp,

Wz tnuh r, tam/tar

l':

(bilinc)

. pkanfall vc onuu akljl!Ul lI~g~/II bir 'k·1 l 'tall edildikcc lorllJiillcjen bu prclIsiplcr slslcmllllll alia $(; Il ely ..' I bT f k t hatlart elm/lllda, taklit i'e slralellk zikzaklar ),apl a iur, a a

i nlalidnn

edinu:

rcalilCsil1dclI

ricat'lar )'apr/al11az ...

Bu ilk problcmlcrin dcvarm, bunlann vcrildigi escrilllizdc, <;:ag.'.11 ~ .. I 1'·· kiy 'nin ana mcsc1elcri ilc: Egitim davasr, Koy vc bu eng icrnc e or Ie' I. I' .Sanayilqme ve alt yapi davalunna kadar, inilcrek de a 1111" ~~~':s:~da: (:M j iii in krl abmllZ\l1 idcoloj isi» iJe « M i!li Ku r1l111l~ Harekctlmizin Ana Prcnsiplcri» de formiillcre baglamr; «Tiirk Mim Kurttdll$ i-/arekeli, lie bir Fa~isf rejimidir, lie (Ie bir S/lII/ Diktatorliigii nizamuhr- Bfllllarll1: ~1~ Iwrekct, 110':li . tikametleri lJe de gaycfcfl itibanvle, 1/11.11(/talart, lie gc I;;me rs ' .. t ek 11"C bir YUllii }'okilir.
bWlIZIII, IIW~ cr . lie ornck afacagrnllz, nc adaptc olacaRlIIlIz" digcr
J//

111: mkilap

.."

l/aVOIl1I.(

_I

«Tiirkiye, bir inkIMp icindedir. Bit inklfllp durmadt, Gccirdigimiz hareketler, sahlt oldugumuz Ylktll~ I'eya sahlanma manzaralart, onun yaltuz bir salhasidtr. Bir ihtilii! yasadik: BII ihtiM/, ink tlidnm IZ 11'), gayesi dcgil, vasuasr'drr,
j uktliibtmiz, btl ihlilftl salhastnda dursaydt, kistr kaltrdt . 0, gellj~liyor, derinlcsiyor. 0, heniiz 5011 soziinii saylentis, SOil eserlni vermis degildir, BII tesviyc edilmis, temirlen.nis, '(lii;'_"'lilllli~ 7:('111;11 iisliilUie, yarlllki Tiirk toplllll1l1l11l11 kelldill{!

fur reJI/l~.~~e

..

a,

I (II' " prellsiplerini, rejimimizil1 tabunusn tarili irinde onciifiigiil1den,

. k I"

seklini lIramak

ihtiyaelllda

llegiliz. il1k,liibulllzl/l blltw! k di ] k biitiin unsurtanni, linea k~n.1 1/1. /yaplslI1dan !Ie niteliklerin• ..
"v., -~

llalbuki

den pkarabiliriz, Gerci, milletin yaraltlgl

11(1, I1Il

·fl· etin

bahtlar

.. · Faka! onlari da olaylarm tIf una b l/Ir. -,

yara t IC IIlk

.Ozlll~ll/1e, SOYIUI~J!,~kud ret ve kabilivetine lIlaJlIIU/.Wl/1 caSell

•

bu inktlablll

icintle

..

kor

.•

118

IHTtLALtN

MANTICI utava

IHTiLAIJN

MANTIGI

119

birer f(l.~ l'~r~aSl gibi yuvarlanmaktan kurtarmak, gene ink/hip· ('/11m gorel'ldlr. Onlarut da, lcinc kartsmak zorunda kaldiklart, [akat gcreg,; gibl dogertcndiretnedikleri bu lnkslitbmuzu), insan uygarllg/ tarihlndeki miistesna yeriue PC imeminc inandtrmak UiZlmdlr ... » Hakikaten de, bir inkrlabm bas dondiiriicii akis: icinde, onun tarihi zo.r~n.Jugunu vc onernini kavrayamayanlann, kcndilcrini, bu olayJar seli icinde gittikce yalruz, dayanaksiz hissetmcleri mumkundti. Su sanrlan da okuyahm:
• A

Aru]: {(('/IIJj J~jir;i:;. nnulahule, iraik: lJcir/i/wdl tllpnda ak"(/~'Iay(//I ala)'1 ar sci; IIill arkasutdan sii rii k len /II,,}'e baslar. 1J1I, gem; aziva alan ketuli escrindcn, kendisl de korkar. Kendi escri denilebilecck ;nklilibill bu ~idi:;il1dclf, arttk kendisi de mCllIIIUII dejjillfir. ;trllk escri kcndisinin ddUI, kendisi eserinin
IIl11fwddC'rallll(l

(llhidir ...

» (1)

hte bazcn, ink 11£1 c I run p var ya, istc bu net icc , bizzat islcnrnis bir Fiki r Sistcminc vc gunahrd: r. Tiirk inkilfibr,

kcndisini do.; ruzganna katun btl nctice Kendi escrini kcndisi forl1llillc~tiretl1eycn. bagiayamilyull inklWp<;lmn. kcndi sucu nc yazi k ki bu kcndin i brra kl$1I1, ccsitli

. «~iinkii, bu inkiliib: lcinde duymayan, 01111/1 varaualtk kudo retine tnanmayan, in k IJablflllZ/ll , her giin yell; bir fctih lie terak-

ki icinde gelismesini gormeyell

. bir Olaylartn bas dondiiren

Pc

inkiir edenler vardtr,

kendi icinden

dal1~!a suyu andtran durgunlugu

nuda siikun uykulan

kilriik ruh farm 111 , seyredip de, basladuyanlar, inktliibtn bu yarattci aktsmdan
aktsuu,

b~k~nlar ~c ~.or~.laillar bulunabilir. Onlar, bir kiipriiden. gerer gibi ve. blr kiipriiden gecmek icin kattldtklan bit inkltap kervatuna, bir an bile kendilerinl vermeden yoruldular. Diistilkleri yol kendi gori# ujuklannt coktan asti. Simdi 0111ar, kendl ruhlan:

misalleriylc doludur. Bu son krsunda vc inkilapct Ti.irkiye'nin 1930'larduki. yalli burokrasinin vc ruh yorgllnlugttnun icindc hcnuz yenilmcdijii, hcniiz zincirc vurulrnadrgi gun1crinin havasmdan bazi seyler nakletligimi:.:. bu escrirniz, aynca Kadrosunu vc Kritcryumlarrm, Prensiplcrini yaraup. onlart suur edincn bir Kadroya sahip olrnadigr takdirde, bu lnkilabtn kar~t1a~acagl kacrmlmaz akrbctlere de yer verir. Bu akibette,
« Parlaml!1II0lfUI1 itibarmt ka}'bedi~j, soysuz particilik oyunIan, sovguncu bir Liberalism cabasi ve hepsine damgasuu I'U' rail bir OJigar!li'llin tniisri] ve kumarbaz saltanat;»

ntn ycti~tigi
Halbuki, ttr ... »

ve alE$tlgl cihani iizliiyorlar.

bizi
0

cihandan

aytran kiipriiler,

coktan

ytktlml$'

ihtimalleri bu eserimizde, netiecleri ile i!larcticnmh,;tir. Bu escrimizde, ihtilale <;Ikan yol'u izlemeye girisirkcn. nicin kilciik bir sapma ya pt I k? iIt kl 111b Im lZL 11 Genclik Gagl 'na n ici n gi rd j k , Bu cragtn havasmdan, daha dogruslI, inarus, i.imit ve heyecanlartm yansrtan dava1<1mdan r ruda
HUIllI1l
j snrct

Fakat onlan da yadirgamumak laznndrr. ~iinkil inkrlabm riizgfin ve btl ruzgan yaratanlar, beslcyenler, eger bu «kervana katrlanIau In r~h Ia~tna kend i d inamizm Icrin i iifIcyememislcrsc, bundan, bir~z da In~tlabm Kadrosu kendini sorurnlu tutrnahdrr, Ciinkii bu netree de, biraz da inkrlapcmm kcndi yctcrsizligi etkilidir, ~1I saurlan da verclim: "!ikir sis/emf yarattiamanus, itici bir giir olarak prensiplcr~ bag!al/(~lIlanll~ bir lnktldbm aktstnda ve bit sebeplerle, iiyle bir (//1 geil~ ki, 0 inktliibm idealist; olan gcur il1klUipp dahl baZ('II, artsk inktlitbsn oniinde kosmaktan kaltr l'e inktliibu: pesine
10""11".

nicin bazi par<;alar aldtk? cevabr, gene btl konuya

gircrken

ortaya

altlglm1z

bir so-

len m istir. _ Tiirkiyc bir il1kdiip yasad). Fakat btl in la Iiib Ill, umutn (arilt icintle yerinl, rogullIza getirdigi degerleri, kendlne iJzgii I'e biitiin bize benzer iilkelerc ornek o/acak niteliktcki temel preflsip/erini. illk,U"iblllllZlIJ aku: icinde, isleyip, arasunp, [or-

miille:;tircbildik

mi? Hoytr! ..

11) inkllap ve Kadrodan.

120

tHTtr.AL1N MANTICr

1HTtLAL1N MANTI(a

121

haldc biz boylcce de, hizc ozgii vc nc taklit, nc de ithal mah olan milli bir duzcnlcnmc ycrinc, kcndirnizi, Batmm binbir ic ccliskilcri ilc kadcr bitl{gine vcrdik. Dogu ilc isc, simdi daha iyi an 1JYOflIZ k i, bir tarih vc biinyc birligi icindc dcgildik ... Atuturk 'iin:
«-

nUNUN, nUGUNUN VE Y ARININ TEMEL1NDE YATAN

haklc simdi su soruyu

soralun:

da. Iliydc

Bat: Uygarligma yctistnek l'e medeni olduguntllz sereili yeri almak»

millet ler arasut-

sloganun da, yctersiz vc ctpluk dcgcrlcndirdik. Halbuki Ataulrk bu hcdcfleri gosterirkcn Batr: diinyamn yiizdc doksamru somiirgc vcya yan somiirgc seklindc sornihcn, rcfalu 11 I , saltanaum, iht isarmru bu 50miiril diizcni icindc kuran, surdii fen, bir diinya j mparatorlugu idi. 51111 f kavgalarr, Oligarsik yapr, soruurgc harpleri , Ban i.isti.inli.igiiniin hasta diizcni id i. Hatta ilk Srt11 flar hurbi vc on lin Jogllnltl~lI srmf diktatorliigu dcvlcti, diinyayr US: karargiiha da ayrrnust I: L Sorniirgcci kapitalizm, 2.Milli Kurtulus harekcrleri ki, bunu 0 zaman biz ternsi 1 cd iyordu k. 3. Sosy al ist d u nya iht ilfl 1i dey let i. .. Bu boltlntiidc bizim ycrimizi Atatiirk , elbettc ki, nc somiirgeci Kapitnlizm vc Empcryalizmin safmda, ne de Diinya ihtilfili ccphcsindo gostermis olarnazdr. .. 0, «Biz, him bcnzcriz!» dcmcklc, Tiirkiyc 'nin, ycrini vc 6zclligini belirtrnisti, Kastcuig! uygarlik clbcttc k i, insanoglllllun miistcrek scrrnaycsi olmasr lazrmgclcn vc gene insanoglun« 11 , t ..irihonccsinin ilk mugaralarmdak i ilkcl kcsif'lcrinden baslayara k , bizlcrc vc yllg11111za kadar criscn mustcrck tcknoloji vc kiiltiirdii, Sercf'li mevki ancak ve ancak, bunlan benimscmek ve onlar iist uncle yiiriimck lc 1111l1ubiird i. Yoksa Ball Oligar~isi'sinc l teslim olmak. clbcrte ki, rnilli kurtulus harckctimizin ana prcnsipleri ile cclisi rd i, Halbuki Ill' oldu? Ohm su urdu ki, inklhipv\ dcvrin vc btl dcvrin. arn k yorulan SOli kahramanlart'n III ardrndan Turkiyc, Ycrli ve yabauCI miisrif bir OUgar$i'yc kcndini, dircnissiz kapurdt. Yc btl Oligarsi. en inarnlmaz soysuzlasmalan ill', milli yaplll11Za ycrlcsti, Annyasalara ve her scyc ragmen ... 27 Mayrs ihtilJli de aslmda, dcmokrasi yolunda vc Oligarsiyc karsiydr. Arna, 0 safhada da, ondan soma da iller, acrk ve bilirnscl if'ndclcrini bulamadan, [ikirlcri kartstrrdt ve gidisau degi~tirc<:ek ycrde, bunaluna ccvirdi ...

- Acaba, asltndu Allii Empcryallst olan, astrlarca Kapinllasyon kayttlan alttnda- )'a$aml~ 110:' ell az yiizytllardan bcri de Avrupa'ntn, Osnutnl: sanayi 1'0:' ekonontisini kiikiuulcn tahrip cderek , iilkey! blr van somiirgo:'ye diuuliiren Meiropol Sermayedarltgina kanji ctkan Tiirk Milli Kurtulus hareketini, bir Ban laklitriliifJne kapttnnadan, kendine ozgii bir M illi Ekonomi sisIcut i icinde gelistirmek miimkitn olmaz mtydt? [nsanoglunun. tarih boyunca yaralllgi teknik ve teknolojik buluslarla, gene illsanogillmm tarih. boyunca iirettigi, kiiltiir hazinelerlni, demok-

rasi yerine Ollgarsiyc kacntayan bir Sosyal Devlet hali.ul-: be/I imseyemez mi yd ik?. t;aglll, sosyal cellskileri, sovsuzlasmt» sanat alan Ian lle, basut 1'e yaym spekiilasyonlaruulaki tiikenmlsliklerine kaptlmadan, siyasct ile dln'i ticaret metalart haline getirmeden, 011' pe lc DI$ Oligarsinin kozmopolitliginin dtstnda kalamaz mrydtk?«.

Inkilabmuzrn Gcnclik Cagmda bu sorular, yazrlrms. tarusrlnustrr. Bir Mill; Kurtulus Reiimi, yani ne taklit, ne ithal mal! clan, <linn
\:aglmlza yeni dcgerler getircn, bize ozgli ve bizc beuzer ulkclere dc ornek bir nizarn, ozlcnmistir, Ama, az cok ozclliklcri He bunu tchakkuk ettirebildik mi? Hnyirl 0 halde bu iilku, bit" hayal oyunu, bir lantazi miydi? E1bette degil! Bunu gcrceklestirmek icin ve Atatiirk l'.o,,:lerini diinynya yumduktun soma, hi9 olmazsa iki gayrctin. sivil ve asker Turk aydrn kusaklan taralrndan yurutulrncsi mumkiin olrnaz

nuydr:
(1)

Aiatiirk'ii

dcvain

ettirmek,

(2)

Atatiirk'ii ikmal etmek, tainamlatnak. Ve 01111, yaltuz klasik anlatnda bir Cumhuriyetin kurucusu olarak de~jf, fngllJ!Jza yen! dei1erlcr getiren vc bu (Ier>' .. ': yeni bir ragda$ rejimin yarattlabilmesi icin gcrekl. Fikir vc Hukuk unsurlarun da bize bagl#aYlIIl bir Cag Onderi olarak yasatmak!

122

tHTtLAtJN

MANTICI

tHTtLALfN

MANTIC I

Bu gayrctler

sarfedilcbildi

dik, onu ikmaf cdcbiklik tamamlauabilir miydi? SaOlY0rLl7.ki cvct! ..

devarn cuirmi? Hayir! Arna bu yapilabilir, btl inkrlap

mi? Yani biz, Atatiirk'ii

123

(b)

(a} KlII'"-YI Milliye'yi limil, lrade-i Milliye'yi hakim kilntak ...

YC

haldc sunu da sorahm: BIl gaJletill, btl idrak yetersiziiginin bet/din; nasil 6dii·

voruz?

Ccvap sudur: Diinkii, bugiinkii adtna Bunalttn dcdigimiz

FC

milletin kcndi gucu, kendi gayrctiy\c diismanlabir Milli lstikldl Savasi yiiriitmek, basarrnak hcdcf VI! kararim ifade cdiyordu. ikinci prensip de, hem bu istikl51 Sava$I~I~, .hc~ ,mcmlckctin scvk ve idaresindc MilIctin, kayrtsrz sartsrz h,aklm~YdlOl. kabul .ed~yordu. Boylccc de, daha 0 zarnan btl prcnsiplcrlc bir yell! dcvletin ilk tcmcl taslartm anyordu.
fa

Birinci prensip,

karsi crkrnak

rIIlJ

yartnki kavram kansikhklan ve neies darliklan ilc ...

['('

Istc 23 Nisan

1920'de

Ankura'da

Tiirkiye

Biiyilk Millet Mecl isi

Dunun, bugiiniin vc yannm ternelinde yatan kaybumz, rum ki biiyuktiir. Bu kisa sapmadan sonra, simdi, olaylarm devam edcbiliriz ...

SUOIYO·

akisma

I liik iirncti, bu fi k ir vc cy lem lcri n ienbl vc asamast olarak k uru ldu, Ama bu yeni devletin adr yoktu. Buyuk Millet Mcclisi Hilkilmctl ismi bu Meclis acrhrken ve cesitli isimlcr tizerindc tarttsrnalar sonucu konuldu, Vc belliydi ki, gcciciydi.
.? ~tink.~ bu yeni Rejim'in nitcligi neydi? Bu bir Cumhuriyct r.iiyiii. Bir gun Istanbul kurtanhnca, Saltanat rejiminc rni donecekti?

DEMOKRASi ONCESi
27 Mayis lhtilalinin, Demokrat Parti iktidanru tasfiyc cttigini, ama bu iktidann da, Cumhuriyet Halk Partisinin bir devanu oldugunu, bir daha hattrlatahm. Su haldc Demokrat Partinin, kcndindcn onceki iktidan bir gi.in ve ezici bir sccim iishinlUgi.i ile arka plana itmesinin sebeplerini ktsaca dcgerlendirmcklc, clbctte ki bazr sartlar aydmlanacakttr, Bu sartlarm krsaca beli rt ilmcsi ise, yalruz Demokra t Pa rti n in secim zaf crin i dcgil, ikt idan devralmakla, yiiklendigi tarihi vazifelerl, sansmi ve tarihi misyonu kavramak bakrmmdan da faydah olacaktrr, C;i.inkii Dcmokrat Parlinin Son'u veya akibeti, bu tarihi vazife veya Misyon'un basanhp basartlarnarms olmasrylc, sikt sikrya alfikahdtr. Bunun icin simdi burada, Demokrat Partinin devraldigi iktidar devrinin, yahut diger bir benzetisle, Demokrasi Oncesi'nin, aydmlahCI bazr hal ve sartlanna krsaca goz atalim. Rilindigi gibi Halk Partisi, «Anadolu ve Trakya Mudafaa-i Hukuk Cemiyetinin bir istlhiilesi, yani Nitelik Degistirmesi'dir. Cemiyet, ilk def a, Erzurum Kongrcsinde (23 temmuz - 10 agustos 1919) ortaya atilan vc Srvas Kongrcsinde (4- t 2 eylill t 919) Milli bir gcnislik alan iki ana prensibe dayamyordu:

ihtilfile cikan yol iizerindc yururken,

Millet Meclisi icindc bclircn vc birisi Mustafa Kcmal kurulan, biri gizli vc i.i~uacrk vcya maskell dort Komiinis! Partisinin, su veya bu sckildc gelismclcn ilc yann mcrn1cket~ bir .. ~~ralar ~izamlll1 rm kabul cdccckti? Cunkil bu alanda yaln~z. K.omumst Partiler kurulmasi girisirnleri ile kalinmarmsn. ~uralar bl~lI~lIndc bir secim ve idare kanunu dahi yaprlrms, ama yi.irtitiilmcmisti, Kaldt ki, Komiinist Partileri denilen bu tesekkullcrin hie biri, t~meldcn, halktan geTmiyordu, Hie bid, ne halk, nc de Ideoloji temeh~c oturamamrsn, Bunlar, cesitl! scbep vc zarurctlcrlc du~liniilmii~, birtaktm cikrs yoJlart arayisrydr, Nitekim, btl tesekkiillerdcn en gilvcn~lir goruncn ve Mustafa Kemal Pasamn destekler goriindi.igii «Ttirkl~c Komiinist Partisi-nln Ankara'dan Moskova'ya gonderilen ve ~lllct1~ra~asl. Korniinist Birligi (Komintcrn) ile temas kurrnakla gorevIt temsilcilerina (Dr. Tevfik Riisti] Aras ve Hariciyeci Fuat Canm) buna hie luzum olmadigi anlatilrrusn. Anti-emperyalist miicadelede nyru nitelikte miicadcleler yuruten bu iki devlet arasmda, i~birligi ve yardlmla~mamn tabii zaruri oldugu bildirilrnis, ama Ti.irkiyc'dcki bu tesekkul, Birlige almmamrsu (I).

Yoksa,

Birinci

Pasarnn dircktifleriyle

(1)

B.Ukonuda «Tek AdatID)islmli eserinuztn II. cildinde yeterli bilgl vardtr,. . . '

124

IHTtLALtN

MANTIGr Tii rk i yc Bii(29 ckim 1923)

tHTtLALiN

MANTIGI

125

Za

1\.' 11

k rsn sti redc, bu Kornti n isl Pint ilcri daglilidl.

ilunma kadar

yiik Millet Mcclisi Rcjimi. Curnhuriyetin kcndi ozcl vaslmda dcvam cui,

dugu, iSliklfd S:IV:l~1I1111 vc onu takip eden Cumhuriyct onccsi dcvrin, ge~ici bir ihtil£d nizanuydi. Nitckim, zumanm Ha~vckili Ismct Pasa boyle if'ade cdiyordu ... Cumhuriyct idarcsinc dondii, Arna ihtill1l ve ink!· 1:"iri;1 r dev ri, hen [Iz bit I11cmi~{i, Yell i gi ri len dcvr in da v HIan, prob lernlcri, giri~ileco.:k ink ilaplurm nerclcrdcu baslayrp, ncrclerc varacag: iizcrinde isc, hlikLll Savasuu hasaran Asker vc Sivil Ondcrlcrlc Basin vc Aydrnlar 11rasrnda bi r gorli~ birligi yoktu.
il'lC hu rcjim,

Cumhuriyct Hun olduktan , yani lstiklal Savasi sona crip, 1923'lc Hulk Partisi de kurulduktan (7 EylUl 1923) sonra Tiirkiyc, arttk Tarih vc Siyaset Hukuk ve Litcrattirundc, sekli vc yeri belli olan, Cumhuriyct scklindc bir Siyasi Rejime artrk sahip bulunuyordu. 15 mayrs J 950 'de Dcmokra I P <I rt i ik t idan, istc bu rej im i ge Iiren, ku ran, tcmsil eden Cumhuriyct Halk Partisi'ndcn alrmsn. [yi ama, bu Curnhuriyet Rcjimi, nasil hi!' Cumhuriyet Rejimi idi? Ve Dcmokrat Parti, hu secim zaferi ilc, acaba nasil bir devlet nizarm dcvralryordu. Tarih ana, bu zafcri ile, nasil bir siyasi vazife yiikluyordu? Yani Dcmokrat Parti'nin, acaba bu zafer vc iktidarmd.l, tarihin ona yiikledigi, ondan beklcdigi bir tarihi vazifc vc bit tarihi misyon val' mrydi? Bunlar oyle sorulardi ki, simdiye kadar Dcmokrat Parti Kurueu ve Onderlcri ilc, onde gelcn yoncticilerinc, boyle bir sorunun sorulmadrguu samyorum. Ama nc var ki, bu sorular, bizim hu escrirnizin, strateiik problcmlerinden biridir. Ctinkii. daha asagrda isleycccgimiz gibi, eger Dcmokrat Parti Lidcrleri, devraldrklan iktidart, yalmz kalabahklarm bir zafcri degi\ dc egcr, tarihimizdc yeni bir asania VI! kcndilerini de bu asamarun, buyiik sorumluluklar yiikIcnen vazi f c 1iIeri olarak id ra k ve idare edeb ilselcrd i, kanaat im sudur ki, A ta hi rk 'len sonra ve aradan heniiz 22 yil gecm isken, Tu rk i· yc'dc bir 27 Mayis ihtiliili olmazdr. Gerci iktidarlar gene dcgisirdi. Hiikiimetlcr. gene nobct degi~tirirdL Ama, hem Tarih Fclsefcsi, hem Toplum Hayati bakunmdan nihayct, bir olaganiistil sor511111, bir katastro] dcmek olan i hlihil'le karsrlasilmazdt. Yahut, bu iktidar degisimi, alrsrlanlar drsmda ve giinliik politika simrlanru asan bir :;;ey vc bit donum noktasr oldugu da dtisiiniilerek, yeni iktidann siyaseti bir lunc temclinc degil, Muhalefetin normal denetimini de tabii goren bir i~birliRi'ne daYllsalardl bile, ~ok ~eyler kurtulurdu. Ve SOil, ba~ka Ii.irli.i olurdu, Simdi gene, biraz gcriyc donelim. Bi.iyi.ik Millet MecJisi Rejimi, yani bu Meclisin devlet idaresi tnrZl, elbettc ki gcrici bir rejimdi. Dcvlet idal'csi ~ckillcri arasmda. boyle bir clevlet bic;imi XQktu. Btl clevlet ~ekli olaganiisti.i ~artlartn clogur-

Ciinkii LtikWI Sa Vill'I boyunca hcdef birdi vc mustcrckti: Diismant vatandan kovrnak ... Ama ya sonraki islcr vc hcdef'lcr? Bunlar, her ilgilinin, her diisuucnin. hutta her vatandasm kaf'asrndn, baska haska cc \,,1 pia n d!1"1 bi Ii yordu, l\ tcsel fi, hen iiz va k itsiz dog-a 11 bi r ';:0[a cuk clan \T uogm:lslYlc kapnttlmasi arasmda cok hir zaman gccmcycn ilk, Cok Partili Dcmokrasi cabas: alan «Terakkipcrvcr Cumhu.iyct l'artlsisni kuranlarla, onlarrn yillardrr si lah ve fikir arkadaslan alan Mustafa Kerna I ve ccvresi arasrnda gcrgin riizgftrlar csiyordu. <;ii nku , i.ilkemizin gcreklcri ve olaylarm akisr, cok partiyc dcgil, Otorlter bir diizene idi. Bu Otoriicr nizam «Kanun derrick, bel! dcrncktir» scklinde bir Scf sistcmi olamazdr. Ama mcsruluk miicsscsclcrini adnn adun ycrlestircrck , f akat dcvletin ve rcjimin y(jJl tayi n cdici mcvkiindc ve icra,a 11I1ua, iistiln soz sa h j bioi a 11 bi r Scf S istcrn i, sa rtt 1. Boyle b i r Scfi de Istiklal Savasi vc zafcr, mcmlekctc vcrmlsti: Mustafa Kcmal. .. 0 h .. ldc, SOZ onundu. Batrms bir gemiyi kurtarnusti. gcminin aruk , boyasmi da 0 vuracak. admi da 0 koyac:lkll",

nu

Cumhuriycti takip eden ve t:1 14 mayrs 1950'ye, yani Dcmokrat Parri'nin sccirn zalcrinc Kadar siircn bu Rcjim'in vasfr :;;11 oldu: Tek Scf, Tck Parti vc Otoritcr Dcvlct Rcjimi..; 14 maYIS 1950'oe, istc bit nizam sona crccckti, 14 mayrs 1950 bu bakrmdan yakrn tarihim'izde, bu rejimin, yani Kahratnanlar Devri'nin SOIl'U oluyordu .. , Dcrnokrat

Bu sartlarla,
onclisi.i

Parti boylccc, ycni bir dcvrin, ve ieraelSI oluyol"du,

yalruz bir iktidar kazanrms olmuyordu. ycni vc biiyiik bir tariM (/$ama'mn d:l,

ollcc:>i \'cya DJ'llIokrasiyc geqi;; dcvri denil irsc, pek hata edilmi~ 01llla7, Dcmokrnsiyi. ~'ok ecphdi edcbiyatmdan tceril edcl"ek, en basit anlO1II1l\'k ' . A 1.1 Ili I"k vc

iStllct ra~a dc\' i r[ed ne bu a n Iamda, f)cmokrasi

126

tHTtI..ALtN

MANTIG!

fUTII.ALtN

MANTI(;r

127

('ok Partili I'arlamento nizarm veya rcjimi olarak nlrrsak, istc bu Cok I'~!rtili Purlamcntarizrn iilkemizdc, Demokrat Parti tarafmdan kurulacaku, Dcmokrat Parti tarafmdan islctilccckti. Btl kuruluslu lslcyis, ya Tiirkiyc Cumhuriycti denilcn ve Kurtulus Miicadclcsi ile, Tarihi yaprsmda, baska benzer milletlcre de omek ozelliklcr tasryan ~ngda~ devlcr, 14 mayrs zaleri ill', abndlgl yerden ya daha ilerilcrc goturulccckti. Yahut Uti bu tarihi miras, ~1I1l1S knprislcri. gidisatt gorii:;; yctersizliklcri, lnkfirlar, hmclar, diismanhklar ve milli kurtulus harckctinin soy lui ugundan gel isiguzel kacma larla soysuzlast ml aC"1k II. Y an 1, boylece, Dcmokrat Parti, aldtgt mirasm ruhi ve nazari asaletinc .ayak uyduramayarak, tarihin kcndisinc nasip cltigi bit tnisyon'u dcgcrlcnd irerneyccckti. Evet, tarihte hazen oyle anlar, yahut 6yle gccis safhalan olur ki,
o an veya safhada, 0 zamana kadar, hatta suuraltmda (biliucalunda) birikcn, uyuyan biitiin sikayctlcr, memnuniyetsizliklcr, kizgmliklar birden mecrastrn bularak ortaya cikarlar. 0 gilne kadar ki her krnk11k veya kizgmbgm bir sorurnlusu bulunur. Bu sorumlu, 0 gun arnk iktidanrn kaybeden eski giir;tiir. Bu bit Hiiktimdar rru olur, bir Scf, bir Rcis veya bir Parti mi olur, bunun onerni yoktur. Ger c i bu gU9, mesncdini kaybettigine gore, her haldc birtakrm di;~l;~ sebeplcri vardrr, Iklki birtakim yencmcdig] zorluklar, yahut birtakim hatnlnr, onu kula ba 11 I'm g6ziinden d iisii rrniist ur. Arna diisen in ha last; SW;U 01kla sun veya olmasm, kalabahktan hcrkcsin kafasmda 0 giinc kadar birikmis nclcr varsa, bunlann hepsinin sorumlulugu, hcmcn 0 diiscnin, 0 eski Ejendi'nin iizerinc yiiklctilir. Kiitlclcrin ruhiyatmdan bahsedcn incclcrne vc escrlcrdc, bunun bin bit misali vcrilir (1). Cumhuriyet Halk Partisi iktldannm ezici bir secirn zaferi oniindc ycnilisi, iktidarrm kaybcdisl de boyle oldu. Halk Partisi birdcn, hatta bazr r;evrderdc, Saltanatm ycrinc Cumhui iyctin ilfin cdilisi de dahil olmak uzcrc, hcrkcsin mizacma gore. cski giinl~rin. biitim islerinin sorumlusu, suclusu haline gcldi. Eget bu ik-

t i(1 rda 11 d u:;;(i~, i a non ii dcvri nde degi I de. "t:l ui rk sag ol up da onu 11 zumanmda olsaydi, bu. daha kizgn: bir havu icindc, gene boyle olacnk II.

Bu boyle olunca da, clbcuc ki hir tarafta Infer sarhoslugu, koylcrin. kcntlcrin sokaklarma ";lI'ho~lllk, knlabalrk larrn baslanrn dondurccekti.
Y<l1 krn khk Ian.

kolay kazarulan kadar yayilaruk Diger tarafran.

bir
bu

ha-

ruh krrgmhklarr, rcaksiyonlar da zaman icindc giicGcrci, hu olus birdcn ve tcz zarnanda belirmeyecck, bclki kcndini belli cdcmcyecckti. Ama ccliskiler, birikirnlcr. muhalcfcr diIl'ni:;;Ieri vc nihnyct, tarihimizi n de gclcncginin icabi ilc, cvvclfi Ordu' .I" dertlcsmclcr, krptrdunmalar derkcn, gidisara kosin karsi crkts bir l:iil1, belki de bir jlliih/{ scklindc parlayacaku. Nitckim oylc oldu.
hnecekti. j stc btl ihtitill, ona cikan yolun S01l, yahut vans noktasidrr. Ama hiz.o noktaya gclmck icin, daha gcrilcrdcn biraz daha yol alrnahyrz ...

iKTioAR

YORGUNLUGU

Sirndi burada evvcla. Dernokrat Parti iktidarma zemin hazrrlayan vc daha yukarda, kolay bi r Sec irn Zaferi olarak isaretlcdigirniz 14 rnayrs oncesi dcvri n in sart la rt III ve bashca ka raktcri sti kleri ni ozet lcycli rn. o sartlar vc karakteristikler ki, onlarm olusumu vc ctkilcri, hatta lrnparatorlugun parcalarusma ve Anadolu'da direnislcrin bclirmelerinc kadar uzamr. Arna biz bu kadat gcrilcre gitmcycccglz ve 0 kadar derinlere inmcycccgiz. Fakat 14 rnayrstan onccki devir dedijiirniz ve Cumhuriyet Halk I'artisi ikt idannm, kacimlmaz yorgunlugunu olusturan baslrca sartlaI'll da, ktsaca goz ataeaglz. Bun Jar ne kadar bilincn seylcr olsa da ...

ilk once su gen;cgi bclirtmeliyiz: Osmanli Irnparatorlugunun tar i hi, once sa nit isti lalarm, sa vasla rt 11. soma ileri-gcri d alga Ianrna Iann \'0; nihaycr, hem cog-rafi alnndn, hem iktisadl-siyasi J uzcndc gerilcmclerin tarihidir. BlI tarihi hikaycdc, daha Imparatorlugun ihtisam zirvcsindc baslayan dcvlct yapist bozuklugu, hele Cclali isyanlan. karr\,Ikhklan \'e terncldc bozukluklar, oncmli safhalardn-. Daha sonra iilb:de ba;dayan Ayan Olyaklnnma1arl nl vc 11ihaycl, once i\vrup:l TLirkiyesi ndc gdi!?cn \(C azm11 k l:lI'111 Dnglms1Z!Jklarr i!c ~onLH;lan;tIl N ao.;yl ,_

(1)

MeseIa, Ikinci Mesrutiyet aydmlarmm, <;ok etkisi altmda kaldikIan ve bilindigtne gore <;ok dillere <;evrilen &u escr, bunlardan biridir: Dr. Gustave Ie Bon - Psychologic des Foulcs. ge\'rcn: Dr. Abdullah Cevdet.

128
nalist hurekctlcri dolu'duki [syun

tHTtLALtN

MANTIGI

lUTlLAr,lN

MANTI(n

129 HIke, bnstan sona

bunlara cklcrncliyiz. AI;!!, topruklnn ilc, Dogll Ami' \'0.: ayaklunmalar, Berlin Kongrcsinden sonra canlanun Errncni mcsclesi de, bu zincirlcruclcrc jl{\ve cdilchilir. Biiuin bu gdi~· mclcre: mil Tunzintat olan vc llatrya d6oi.i~ harckcti olarak bilincn, ama Baudaki uyams cdcbiyaundan, hclc X IX. yiizyilda Banda sahlanan Makino inkilabt ile, sanat vc cdcbiyat ~~'nligindcn hie bir nasip almaynn krsrr dcvri de, :I)'l'JC;I. ~'okii~ tarihimizc eklcmcliyiz. BU· tun btl par,,[llanlllHl<l1"la, kiiltiir cokuntusunti, II. Abdulhamit dcvri gibi bir uyku, criyis, son ncfcse yaklasts siircci ilc, yani bra bir taIihsiziik 10- <It: ramamlarsak, larih irn izin iI krsnu, blraz rasvir e!Jni~ oluruz. Iste 1908 Gene Turklcr ibli1£lli, kendisindcn cvvclki dcvirden. boyle '<;oktl1ii~, bitm i~, k \!rt\llu~ umidi milk suphcli, yaygm, nma bg" ~aml~ hir dcvlct dcvraldi, Boyle olunca da, Mcsrutiyct denio;;l tarihi, kopmalar, arch arast kcsilmcycn savaslar, isyanlar, siyasi SO\"lIIllStlZ' luklar vc nihayct son bir savasla, i111 pa ratorlugu 11 daglh~1 turihindcn ibarct kaldi. Hcle bu son savas. ..irada bilhassa Anadolu vc Trakya Tiirklerinin kan scllcri icindc criyip gidi$inin trajik manzarasmr vermckle bcraber, gem; hir Kumanda vc [darcci neslinin gostcrdigi idealist gnyrct vc mukavcmet hakikatcn. her tiirlii olciilcr iistiinde sahncIcr yaratti. Eger Gene Tiirk1cr, {kind Mcsrutiycti cllcrindcki bu po" tansiyeli dcgcrlcndirerek , SOIllI gclmez savnslara de~Hl de, realist vc (,:agm ah';lftn uygun rslahata yoncltcbilsclcrdi, hem biiyuk insan kayiplaruun az cok onlcncbilcccgi, hem de bazi scyleriu kurtarrima:« mlimkiin olacagi yolunda dusiincclcr uyanJltmllktaJlr. Arua bu Sosyo-Politik [drak (An1aYI~), GCIlr; Turklcr oncii kadrosunda gtirii I· mcdi. .. icin S;i'ldik ki, iste istiklftl Savast vc M illi Kurtulus Harckcti, imparatorlugun btl son ve kanh dranuna. gcrck l.umaru]a mevk ilcrindc, gcrck idarc makamlarmda on planda y:t alan gem; kadronun, giri$tigi vc ba~.:lr(hgt biiyiik harckctin aduhr, Isiikldl Savasint bu kadro viiriittli. Anadolu'da ycni bit' dcvlcti, bu kadro kurduo £nkllrtplara bu'kadro gi1'i~ti. lIalk Partisi'ni de btl kadro te~kil;'H· lamllrdl: Jlarl'oil tin bu kndro k;lzanml~, ill1z:aIHml~t1. Ve onkrinue ya· pilaeak, daha nice i~[cl' vC inkd5p![lr yard!. . Bu kisa tabloyu sunun

Ama

onlarrn

kuttarabildigi

vc d c vrnldrklan

bir harabcydi, Topraklar yorgundu, BUtUn SOil ncsil boyunca isyanlar, savaslar icindc crimis olan Tiirk halkmm, artakalan kisrm da, yorrun, bitkin vc savaslardan brkkindr. Hazinc tamtakirdr. Biiti.in Anadolu'da, tck bir Iabrika bacast ttitrntlyordu. Tck bir ampul yanrruyordu, Adina sose dcnilcbilecek, tck kilometre yol yoktu, Tck bir silo, tek bir ambar yoktu. Her ~ey ~6klik vc uikenikti. Hazinc diyc bir scy de yoktu, Kitgrt iizerindc vc ytlhk gelid 90.000.000 kiiglt lira kadar hcsaplanan bir butce He isc girisiliyordu, Ticaret ve scrmaye sifrrdi dcmek, en dognlsudur. Hulasa, yorgun, bitLin, yolsuz, parasrz, pulsuz, yrkrk, harap vc hcpsi de coluk cocuk , gl'nlt, ihtiyar ancak II~t2 milyon kadar sayilan bir nufus, daha Jogrusu bir insan kalinusi i1c ise baslaruyordu. Vc bize arka cikacak. yardim edccck, scrrnaye ve silah verccek, yol yapacak , bank a acacak, lubrikn kuracak, sehirlcr insa edccck, yiyccck giyccck saglayacak vc soma da btl vcrdiklcrini, kalkmacak bir ckonominin Iazla iirctiminden odeyccegimiz, miittcfikirniz ve bizc bu alanlarda i~birligi yapacak ,

dosturnuz yoktu,
istikliil Savasmm en srkisrk zarnanlannda vc Kendi

patlayan achktan insanlar yaprak gibi dokultirken, digi silahrrn, parasrm bize de veren kuzey komsurnuz isc 0 yrliarda artrk, gcrci io; ve JJ~ savaslan sona erdirrnisti arna, 0 da Kendi dcrin
yaralarrru acrsmda, sarrnakla mesguldil. 1930 agustosunda Basvckil [srnct Pasa soylc konusuyordu:
<{-

iilkcsindc disinden arttrabil-

Srvas

dcmiryolunu dika-

Bize, yabanct sermaye yardtmt istedik.

kabul etmiyorsunu: kapitiilasyon

yen kim? Tantnmis bir yabanct bankadan ve yalntz 10.000.000

lira bore almak Amfl onlar da bizdcn,

yulanntn

iadcsini istediler ... »

Krsacasr, iste bu yorgun halk, btl yorgun ropraklar iistiindc, Teg· mcnl iklcri ndcn, Yiiz basrh l: 1a n ndan bcri sa vaslar, isya n I <.II', E$ k rya t a· k iplcri ve en sonunda da, cokcn bi r imparntorlujiun biitiin hatalan. suclari, yokluklan vc boro:;lal'l omuzlanna yi.iklcnmi:;; bu yeni clevletin Askcr ~cfkri ik, Geno:; ve Sidl idal'eci1cri, btl ~artl[lr i!tindc, IlJilfet"!c I;nr~lh1~lyorlanll. Ve bu mi11cttcn, ycni asker, ycni fedakflrllklnr, yeni z:lhmct1cre katIHIl1$, ycni vcrgiler isreyecekkrdi, ArtJk kapiti.i1:b:'OI1·

130

lHT1LALtN

MANTIGI

13t Atatiirk isc, yutakta vc hastaydi. Bir

lar Ja kalkip, memlckct kcndi giimrUk tarifclcrini t1ygl!layaca~1 icin, simdi, Abdiilhamit devrinde oldugu gibi, iki kurusa scker, iki kurusu gaZY:lgl, dort mctcligc arncrikanbezi de alamayacaklardr, Mescla Sam~L1n'Ja Cinhindi pirinci, Mcrzifon pirincinden daha ucuza satilrnayacaku, Edimc'de Istanbul'da, hatta Eskischir'de, Rus veya Amcrikan unu saulamayacaku. Komtiriimllz lngiltcrc'dcn. rnakarna Italyu'dan, [csimiz , kulalunuz Avusturya'dan gclmeyecekti, Disirnizi srkacak, yollar, dcmiryollarr, Iahrikalar yapacaktrk. Mektepler, hastanelcr acucak ve fazla olarak da, topurnuzu, tilfegimizl drsarrdnn parayla alacagmuz, yeni bir ordu kuracakuk. T<1, kcndi savas sanayiimizi ken-

ikind Diinya

SaVa~II1:1

girmcmc-

nin, mantrkh vc sogukkanlr basarisr, lsmct Inonii'niin cscridir. Ama savas devri, biitiin drs yollari kcsccck, dahildc zorlu tcdbirlcre bas vurulacaktrr, Yer ycr aglr sikmtilar ccki lccck VI! hun lar da clbcnc ki halkm srruna yiiklcnince, baska bas vuracak karl olmadigt icin halk, biitiin sikmulann sebebini, Halk l'artisi'nin uzcrine atrp, ondan yiiz

ccvirccckti.

Halk Partisi

isc a1"11k. hak ikatcn yorgundu,

Ever. bir ik-

dimiz kuruncaya

kadar.

Huzincmiz

bostu ama, yiircklcr.

iimitlcr

vc

yeni bir gent; neslin hey cc a 111 gcnisti, Hem istc bu sartlar icindcydi ki, yeni dcvlct, biitcesinin en sag-lam, yani % 25 gclir kaynag: olan Asar vcrgisini, koyliiniin iistiindcn kaldurms ve gel irini ~0 25 dah a cksiltmisti ki buna, koylunun kcndisi de sasrrusti. Anadolu kcndisi magaralarda yasar, yarasma merhem bulamazken, eski Osmanh Devletinin, saraylarma, israf'lanna, Vczirlcrin. POI· salann dcbdcbc vc ihtisamma harcanrms yabanct borclanmn odcnmcsi de, yen i dcv Ie lin iistiindcyd i. Cti nkii A vru pa, he 1e Fransiz sarra f· Ian Lozan'da: {{masasuu Alacaklannnzt kabul derhal terkederiz!» edip odemezseniz, biz btl bans

diye, sakallanru hiddetlc titretiyorlardr. Evet, odcniyordu, Oyle oluyordu ki, meselc 1930 yih bi.iti.in gelir biitcemiz iki yiiz kiisur milyon lirayken, yabanci alacaklrlar icin bi.itgeye 49.000.000 lira konmustu. Halbuki 0 yrl, bi.itiin Maarif biitcerniz 3.500.000, biitiin Baymdirhk biitcemiz 17.000.000 ve biitiin Milli Savunma btircemiz, anca k 30.000.000 Iiraydr. Iste, muzaffer Curnhuriyetin, bu tiir bi.iti.in yilkilnil ve sorurnlulugunu omuzlarmda tasiyan Atati.irk ve Atatiirk sonrasi Halkcilanrun, icinde yasadiklan sartlar bunlardi. Vc bi.iti.in bunlarm stktnttsr, el· belle ki halkm omuzlanndaydr.
:;:11l1

tidal' yorgunlugu!., Ismct inonu, arkasma bakll1h zaman hanrhyordu ki, kcnd isi heniiz 22 yasmda bir Kurmay Yiizbasi olarak Edirnc'dc aktlf hayauna "<1$1d Igl gii nden bed, kend i basma vc kcnd isi il; in, tek b ir da k ika a «vrramarrustrr. Mescla, daha 0 yasta ve 11 tcmmuz 1908'dc Edirnc'dc Gens: Tiirkler ihtilfili basladigt zaman, lkinci Ordu ve bolgesinin hiitiln sivil vc askcri islcri, yani iktidar, gizli bir ihli!:d Komiiccinin Uyesi vc HU-,?ka111 olarak, onun cllcrinc gccmisti. Ya sonrasi? Karst ayaklanmalar, ordu kansrkhklan. 31 Mart Isyam, Yemenler, Dogu Anadolu'da, Suriye'de SOIlU gelmcz muharebeler. istiklfil Savasmda bir Kurmay Albayken, yeni devlet kurulunca, hem Kabine iiyesi, hem Garp Ccphesi Kumandarn olarak yiiklen ilen sorum lulu k 1a r. Cekile n ci lele 1", kazaru Ian zaf erl cr. M udanya ' da Miitareke Komisyonunda Dclcgcdir. Lozan'da Tiirk Disislcri Vck ili olarak Baris Komisyonunda da TUrk Hcyeti Baskarn olarak, diiuya galiplcrinin karsrsma cikar. Nice dayarulmaz cileler, hatta ihanetlcr. Hem de hcniiz 38 yasmdadir. Ve sonra? Uzun bir Basvekillik dcvrcsi ki, bir nrcsrcn gornlcktil'. Nihayet, en bilyiik dayanagmm 6lii rnii , lkinci Diinya Savasr, iilkenin ve dcvlctin varhjirrun bir kiiciik zara bagh kaldrgt giinlcr. En sonunda du bir karar: Rcjim, cok partili Dcrnokrasiyc donccektir.
<1-

Btl en az zararla, ancak benim hayatunda

olursa

olur!» Ve kaderini, biitiinii ile teraziye atar!.. Evet, bu girisim, belki erkendir, belki genctir. Ama mutlaka yaprlacaktir, Inonii, Basvekil Sernscttin Gunaltay'dan, tam Demokratik bir SeciruKanunu istcr. Ynbanci Uzmanlara da darusiltr. Ve daha bu kamm maddeleri hazlr1am~ken gori.ili.ir ki, oniimi.izdeki ik-

Ama is, bununla da kalmadi, Halk Partisi iktidanmn, tam babiraz nefes alabilecckleri bir zamanda, Ikinci Diinya Savasi ufuktan gorundu. Savaslarm kahramaru ve miilki.in i.imit l~lgl

toplayip,

1~2 tidur, dUrin

tnTILALIN

MANTIdI
pOi rt 111111 III (i jdcsi,

tHTIr.Ar.tN

MANTI(iI

133

bir Cumhuriyct Halk Partisi iktidan olrnayacukur. Ycni ikli· sahibi isc, aruk bcllidir, Detnokrat Patti! Vc bunun kuruculun, inon il'n un esk i arkadaslan vc Parti si 11 in, ondc gclcn men su p Iamin. 27 yillrk olaylardun, kalkrnrna veya kurulus sikmularmdan,

riizg[u', ha tt a f I rt 111a l:i b i cs iYOI'dII. II\I tl ireycn ha-

savas kismtilarmdnn, koydc cmcgi degcr[en~ircmeycn diisuk fiyatlardan, zirai sefalctten, geri kalrmsliktan, krcdi ve scrmayesizliktcn cnlar da sorurnludurlar. Ama biitun bunlardan yakman halk, ycni scci m lc rdc on Ian, an h rcasma bek ler, Y olsuzl uk, gclirsizl ik, iss izl ik , Iakirlik , drs scrmaye akrmlanmn yoklugu, hulasa her scyin suclusu, ~imdi Inonu vc onun saflarmda kalanlardir. Kader vc yenilgi canlarr, aruk Halk Partisi icin calmaktadrr. Ama bu canlar, belli ki yakinda, yeni Partin in zafer canlan olacaktrr. Halk Partisinin bircok iieri ge1cnlcri ise h:ila, eski bestcleri gevelerler. Halbuki hesaplasma giinii artrk gclrncktedir. ..

tiplcrin ~ogu, galiba Pir Askma cahsryorlardr, Arna yiiriittiiklcr i btl [rruna. bclliydi ki tcsirsiz kalmryordu, Su da cok dikkati cckiyordu ki, bu ortaya anlanlnrm, bu hatiplcr, miljdccilcr ordusunun bcyanlau, daverleri, halkm suurundan, nklrndan ziyadc, hislcrinc, uyu~mtl~, I~erikre itllmls alr duygularma. yani bilinc altmaydr. Hatta bazcn, hirtakrm isarctlcr, birtaktm csrarh sozlcr:
«-

Biraz bekleyin,

nclcr gorcceksiltiz! .. »

SUURALTI

OYNA~IYOR!

Ama Halk Partisi'nin aleyhine alan. Halk Partisi'nin suclan dcgildi. Hie: yoktun yeni bir deviet kurmanrn ve bll kurulusta ancak, milletin Laten tilkcnmis gibi goruncn son takatina dayandrrmanm yorgunluklart da hcniiz unutulmanusu. Arada, kcndi yagtyle kavrulmamn srkinuh hatiralarr da yank Bir de lkinci Diinya Savasi yillanrun kl:;'11111 ve stkmulan ilc bcslencn ruzgfirlan diisunmcliyiz. Hulasa Demokrat Parti iktidanna zcmin hazrrlayan faktorlcr arasmda, halk kalahahklarmm, 0 giinc kadar suuralu (bilincalu) depolannda ttyuyan biitiin birikintiler, krrmklamaya, kaynasmaya basladr, Cahil koy imarm ile, 0 gline kadar bcklcdigi vc hakkt alan saygiyt, ilgiyi; jandarrnadan, hi.iki.imet idarclcrindeu gorerncycn. daima hakir gorulen key muhtarlarma, ihtiyar heyeti adamlanna, koy agaIarma, sokak vc siyaset Glglrtkanlanna kadar biitiin gilclcr, ycui scc iruler ir; j n, Hal k Pa rti si vc isrnct Pasa a lcyh i uc scf cr bcr 01 musl ard I. Yalmz 0 giinlerin , 0 yillarm dcgil, 27 yillik biiWn cski defter1crin hcsaplarr, ortaya dokiilrncktedir ... Hclc key, kasaba, schir kahvclerinde, sasrlacak kadar konusk an, bcccrikli, kand mer, ha lk yahut sokak hatipleri turcmisti. Bunlara 0 giintin Halk Lidcrlcri de diyebiliriz. Yalmz kahvelerde. evlerde degi I, paza r Iard a, mit in gl erde, otobO s lerde. m inibus1erdc; yen i

cinsindcn miiphcm, dumanh vaatlcr veya bilinmcycn gelcccklcrdcn huber vcrisler scklindcydi, Hatta ccrnaatin viizlcrinc derin derin bakrslarla, uzun, esrarh, manalr sukutlar, bu ycni usul halka yonelisin, basanli taktiklcri urasmdaydt. Artrk, kcndisinc yukardan bakihslara, beylik hitaplara doyrnus, kcntlcrde, koylerde. yalrnz karsilama vc ugurl ama Iigiiranla n ola rak k ullaml mak tan bl kmis insan lar icin, btl ycni halka yonclis, manahyrh, cckiciydi, Balk, buna muhtacu,

Bu tiir hatiplcrden yas vadisinde, ketli gunleriydi.

{(-

birini tarurdrm. Ankara dogusundaki bir toprak darmm vardr. t 950 secim oneesinin Civar koylulcr tctikteydi, olduk gdri ... )}

Kahare-

Eiendi, kiiycck Demlrgirat

sozlcrini hcmcn, her gcccndcn dinlcrdim. Ortada bir de "Ccbecili Hoca" turemisti. Adt Zcynelabidin'di. Yahut oyle tarumrdr. Bana da ugrar, sut iccr, ayran iccr ve her geliste yeni Iutuhatuu habcr verirdi. Dinlcrdim. Tipik bir Demagog ve usra bit propagandacrydi. Eski istiklfll Mahkcrnclerinin, topladigt sindirdigi din ticarctcilcrinden biriydi. Egcr orada baska dinleyenlcr de varsa, daha da hrzh konusurdu: Cclfil Bayar'm sarayina, kolunu sallaya sallaya girerrnis. Bayar uykuda bile olsa, kaptsiru acar, odasir.a dalarrms. Menderes onu kaprlarda karsrlar, kapilara kadar ugurlflCmt~, vb ... Oyle samyorum ki biittin bunlara, koyluler de inanmazdi. Ama 0:

Ejendi, bunlara boyle konusacakstn. Atatiirk, koylii-niin akltna ltitabcderdi. llalbuki sen, kuyliiyc, ntasallar all la/a«-

Ci1kSIIl. 0, masallara tier, ~lmtlrdu.

illal11r ... »

134

tHTtLALtN

MANTIaI

tHTtr.ALtN

MANTIGI

135

lste bu Zeynclabidin

Hoca bir giln, yanmda da birkac koyliiylc

gclmis, Beni odamda bulamaymca bahccye dalrrus. Ona dcreboyunda yakalandim, Bir sehri zapteden Fatih gibi magrurdu, muzafferdi, Haberini miijdeledi:
«- Hasanoglan Kvy Enstitiisii'niin i# bitti eicndi! Aha. koylideri topladun, Tepeye ctkardtm. Soyleyin bakalun dedini, ~tI Enstitii binalaruun plunt neve bettziyor? Su bastaki bina. ~ll yana dogru uzanan, sonra $11 saga, sola ktvrtlan binalar?. Onlar ewela bir $ey anlamadtlar. Ama sonra all latt lin. [spatladtm: 11u binalartn da8111F, Orak-Cecik bicimlndedir! dedim. Giireceksin, bu kayferden Halk Partisl, bir tek oy alamaz ... >:1

Bunu bana ani alan komsu koyliilcri tam I'd 1111_ Temiz, bozulrna1Il1~ cski Oguzlardl. Ama Ycmen'de, Balkan Harbinde, seferberlikte, Anadolu Savasmda, hcmen biitiin gene cocuklanrn sehit verrnislcrdi. l lcpsi de ona inamruslardr.
«- Eiendi, Kli()(!'yc varnustk,

divorlardt, biz essahtan cahaliz, Ucmusuk, Hact bile olmusuk da haberimiz yok! .. »

S6ylenen deli sacmasrydr ama, kullarnlan silah kcskindi. Sonradan soylendigine gore de, Halk Partisi'nc Hasanoglan'da HI' tck 0)' cikrms, 0 da Muhtarmmis, Muhtarm bayam bile oyunu, "Dcrnirgirat"a

o giinler oyle giinlerdi ki, Ticani Scyhi gccincn Pilavcglu'nun. bizim kaye gelip koy berberine kcstirdigi sakalmdan, iki taralta iki kisinin, asm bir hiirmct ve adela ibadct cder gibi, dualar okuyarak uclanndan tuttuklan ipck oruiye dokiilcn krllar, civar koylcrc, tel 1;1 satrhrdr, Koylerde Ticanilcr de ~ogahyotdu. Nitekim sonra bunlardan bir grup, Ycnisehir'dc Atariirk'iln heykelinc gilpegilndiiz saldrrdilar, Iclerinden hcniiz yirmi yaslarmda ve Istasyonda gise mcmuru bir dclikanh, toplann halindeki Millet Meclisine girip, orada balkondan ezanlar okudu. Kirndi btl Pilavoglu? Cahil dcnccek bir orta<;ag diizenbazi.
Civardaki Karaptircek koyunde sunlart anlatular: Bit cuma giinii Pilavoglu, Met olan gosterisli karsilamalar icindc kaye gelir. Ccmaatt dcrc kcnarma toplayrp cuma nnmazrm kildmr. Soma halka sorar:
«- Bu namazt nerede ktldtk?

vermis!

Hem bu soylcnti,

galiba dogruydu ...

haldc karsilasrlan rnesclc, yalruz cok partili bir Parlamento nizaIIIma gecis vc normal bir secim hibiyesi degildi. [mparatorlugun parcalarnsr, Anadolu'da istiklfll Savasr, Milli Kurtulus Harekcti, cesitli inktlflpct mudahaleler, ortaya cikan insanustu bir Sef'In tarnsrlrnaz otoritesi ile arka plana itilen, bilincaltma gizlenen nice ilkel hisler, \'Ugdl~1 ozlemlcr, kinlcr, garazlar, tatminsizliklcr, simdi hep Lirdcn disanya vurmaktadrr, Bu arada, Lozan sonrast yalmzhgrn, diinya ik1isat buhranmm, sermaycsizligin ruhlarda yarattrgt darhklar da canlanacaktrr. Nihayet, Ikinci Dunya Savasmin yaratugi biitiln kismtilann, yokluklarrn, srkmnlarm sorurnlusu da, Halk Partisi olarak SlJ(;lanacaktir, Milli Kurtulus Miicadelcsi ve Rcformlar devresindc ycnilmis, safdrsi cdilmis nice fitncler, nice saltanatci Padisahi ozleyeceklerdir. Din tuccarlan, koy koy dolasarak, sanki son 27 yilda din elden git-

POLiTiK VE PSiKOLOJiK CEPHE

ll1i~ gibi, sirndi

dine

d6niildUgi.inU

nnijdeleyeceklerdir.

Diizmecc

Seyhler, Tnrikntcilar, cemaati bit goz aylp kaparnada Kabelere UyUracaklardir. Vaktiylc 3l Mart Isyanmdaki iliskilerinden kurtulmak icin Harp Divarnna, kendisinin hem cahil hem deli oldugunu raperlarla ispatlayip, bir de, "iki Musibct Mektebinin Sahadetnamesi" yani nrnarhancden ve hapishaneden belgcler de yaymlatan (t) eski

Burada, dcreboyunda ktldtk eiendi. Haytr! Ama siz korsitniiz; gormediniz, Biz namaza el baglar baglama:::,cemaat(,'G uctuk, Kiibe'ye vardtk, Namaztmtzi orada kildik, Ama siz cahiller, siz nadanlar, toptan cehcnnemlikler, bunu gorclIIcdilliz. 9abllk tovbc, istigiar cilin! .. » vb .. _ -

"Bcdi-iiz Zaman Said-i Kiirdi" isrninde biri, simdi "Said-i Nursit> adi He orlaya atihp, adeta bir din icinde din akmu orgiitlencccktir. Anadolu'da yesil rakke, 90k yerde sapkamu yerini alacak, insanlar daha cocuk denccek yaslarda sakal birakarak, bunlan yapma-

yanlar, kafir sayilacaklardrr.

(1)

lki

Kiirdi

Me1deb-i Musibetin senoaetnamesi. (Said-i Nursii . (1325/1909>.

Bedi-u.

Zaman

Saitl-i

136

tHTtLALtN MANTIGI

tHT1r.AL1N MANTIC!

137

Boylccc; biraz da kendiligindcn

tiircycn

goniillu

dcmagoglar

vc

propagandacrlar ord usu, birden koylcrc, kasa ba lara yayilaca kn r. ~ehirlerde; I;ogunun yazthanesi islemcycn birtakrm nvukatlar, dava rakipcileri, kanu nsuz f aizci lcr, ya hut issiz gU~siiz m irasycd ilcr a rasmda, yakm giinlcrin ncler vaat e!ligini sczcnlcr, bu ycni akrrn vcya gclismeleri, istikametlendirmeyi hileeek1crdir. Nerice de, koylcrdc Iandarmadan, Baskcnttc Bakanlara kadar, hiitiln bir idare veya iktidar kad rosunu elk ileri a lima a 1m3 k tan gclcn bi r gurur ~3hlarn ~I. nice i1kcl atrhslan bcslcycccktir. Yeni Parti Seflerine gc1ince? Oyle g6ri.ini.iyorJu ki bunlar, bazen cesaretin, bazcn ilrkiintiiniin, bazcn Onciiliik vc Seflik gururunun. Iakat genelliklc, artik eski sistcrnin ornriinii tarnamladrg: sczisiudcn gclcn suniklenislcrin icinc dalacaklardi. Hem tercddiit dcvrcsi kolay ve cabuk atlatrlacakn. Ctinku zarnan, onlar icin 9:~!'~lyordu, Soz, onlann olacaku. Giiclcri, kuvvetlcri, yalmz yeni Parti dcftcrlcrine Dye olarak adlanm yazdrranlar degiJdi. Mcmlekcti bir hava gibi saran, daha yukarda belirtmcye y<lll~hglmiz. birbirini tutrnaz, ama hepsi de rncvcut iktidarn karst crkan, onu yipratmak, yrkrnnk icin ayaklanan, cosau bilinc vc bilincaln dalgalanmalan, yahut ycni canlanan riizgarlar, onlar icin esiyordu. Bu arada, Ankarn'da ortaya aulan ycni Seflcrlc, Istanbul, izmir gibi mcrkczlerdc harekctc katrlan aydm kisilcr arasmda da. ilk gunlerde <lylga vurulrnamakla bcraber, cok gccmcdcn kendini gostcrcn. ruh ve mizac rcliskileri de guclcniyordu, Ctink ii vaktiylc, istik1J! Savastmn basmdan beri, yeni girisirnlcrin, yeni oluslann, Cumhuriyct Kurulusunun ve yeni Rcjirnin baslarr, onciileri, ama simdi ycni partinin kuruculan, sozculcri olan kimselcr, hep Ankara'daydi. Istanbul ve nice tasra merkezlerinin Dcmokratlan ise, bu Ankara grubu tekcline, a~lga vurulmayan, ama kaf'alarda daima yasayan bir yabancilrk hissi icinde kaldilar. Halbuki yeni Parti, biraz da bu tekclcilik gclcnegin! yikarak, siyaseti biitun mernlekcte yaymak vc hi.iti.in rncmlcketten, yeni onderJer yaratmak i<;in diizcnleniyordu. haldc, bu merkezler i<;in, vakil gelmi~ demekti. $u veya Ankarah onder ve siyasct«inin koltuguna slgmmadan, bu yeni hare. kelte Istanbul ve diger mcrkczler. dcmck ki, kendi soz .~ahiplerini On plana atabileccklerdi. Dcmek ki ta$ramn aydtnlan da, hemcil bu

ve on saflarda yerlcrini almalrydrlar. Oylc de oldu, Mcsclf lstanbul'da iinlii Avukat Kenan Oner vc benzerlcri 'gibi sahsiyctler hir araltk bu yeni gclismeni n onderlcri gibi goruudillcr. Am3 btl he~,uplar vc iimitlcr cabuk acik vcrd ilcr vc kcnara itildilcr ...
Cunkii Ankara, Ankara'ydi. Yeni tcsckkiihin ondcrlcri de, Ankaru profcsyoncl politikncrhgmm gclcnegi icindc yet iscn, onu tcrnsi I nkn Ankaracrlardi. Bunlann safmdu ycr nlmabilir, arna onlarla csit kunusulamazdr. Bu bir kunun dcjiikli. Arna bir gclenck , bir mizac me~t'ksiydi. Nitckim linin siradan .' Ankara'nm bu gclcnegi drsindan gelcn, Iakat yeni paradamlart dcgi! de, ycnl partido ondc gelcn soz sahiplcri

purtidc

vc yanrun efcndilcri

olmak hayal vc davast ile kcndi kcndilcrini

al-

datan tasra sohrctleri kisa zamanda, ayaklanru hakikatm topr;';311l:l basnlar, Tez zarnanda ortadan silindilcr. Yeni Scf'lcrin saf'mda straJan adamlar olrnaya razr olrnayan politikacrlarla, parti icindc, mcscla lafta kabrna slgmaz, arna istc, icrada bir scy vaal ctmeycn Osman Boliikbasi gibi kiitle hatiplcri, az zamanda yeni partinin sallaruidan uzaklastm Idll ar. Ya sili nd iler, unu tuldula r. yahu t d a, aynca tali h lerini dcnedilcr. Fakat siyasette vcrimsiz, tcsirsiz kaldilar. Ycni partide ve sallnrda Ankara hcgcmonyasi vc oncicrlik gclcncgi, daha ilk sccimde (1946) ycrlcsti, Somma kadar du siirdii, gitti. Yani Tek Parti rcjimi vc disiplini, Dcmokrat l'arti'dc de. vc aslmda 1923 'len beri siircgclen gelenegin bir devanu olarak yuriitiiklii. Bu bakrrndan cski Halk Partisi iktidari ile; yeni Dcmokrat Partl arasmda, dencbilir ki Iark yoktu. Gene, Curnhurbaskam Bnsvekilc vc Patti ilc Meclise rnuessirdi. Gene bir Basvckil, Kabinedc ve Parti Gruhn ilc Mccliste, tek soz sahibi oldu. Gene Mebuslarla Parti teskilati bir iistiin otoriteye baglandi. Ama nc var ki, mcmlckcttc siyasct. koylcre kadnr girmisti. Koy siyasi Lidcrleri belirdi, Ve halk, iki karargflha aynldr. Halka donuk siyasct alanmdn, muhakkak ki oncmli asnmalar kaydcdildi. Bu konulara ilcridc, aynca gcleccgiz.,.

uu

SOSYO-EKONOMiK FAKTORLER
Yukardaki na zemin i:izclleme

hazlrillyan

ve deginmekrimjzd~, Dcmokmt Parti iktL','ll"I;;artlar i.izerinde dururkcn, daha ziYflde, toplum

13fl

tIlTtT.Ar,tN

MAN1'I(a

IHTtLAr.1N olumlu-olumsuz ct ken!lir toplumda,

MANTIG!

139

psikolojisi

vc bu arada,

bllincaltmda

uyuyan.

biitiin iirctim iliski vc rnucsscsclcrini

icinc .11:m vc

lerin su yiiziine crkrsim bclirtrncyc cahsuk, Ama; Tck Parti, Tck Scf vc siyasetin ancak hukiirnct isi saYII· mast gibi, aslinda of or iter bir nizamdan, Cok Partili bit' asamnya gr· (,:i~i dcgerlcndirmek i~jn bu bclirtrncler yctersizdir, Isin bu PolitikPsikolojik ccphesi gibi, bit de Sosyo-Ekonomik tcrncli var. Eger bu tcmcl veya Iaktorlcr iizerimlc de krsaca durmazsak, gorii\'i ve incclc-, mclcrirniz eksik kahr. Sosyo-Ekonornik yapi nedir? Bash cephcsi ile bu soru, soylc ccvaplandmlabilir: Sosyal katcgori, yahut Sosyal dcdigimiz kavram, bu escrin birinci kismmda her vesilc ile ozetlcdigimiz glbi, insanlar'i» insanlar arasmdaki cesitli ili$ki'lcrin tamarm dcmckrir. 0 haldc, sosyal niteliktcki olaylar, geli$/1/efer ve mitcssescler. ancak insanlarla illsanlar arasmda, yani topluin icindc viicut bulurlar. Orncgin, Dil gibi, Aile gibi, Devlet gibi, Hukuk, Sanat, Siyaset, Savas yahut orncjiin Ekonomik iliski ve milesseseler, Sosyal niteliktedirler. Boylece de Sosyal Insan, bir Toplum (Societe) yaraugrdir. TopIum dismda, tek basma yasadrgrm varsayacagirruz bir yarank, bir insan'ou, bir birey, bir individu'dur arna, bir sosyal varhk dcgildir, Onun nc dili, ne ailesi, nc miicssescleri olabilir. 1-1 ulasa sosyal iusan. bir diizen (ordre), hem de karrsrk bir dozen (ordre complcxe) icinde yasar. Ve bu diizcn, durrnadan degi~ir: 0 halde toplum dedigimiz karmasrk varhk icinde, insanlarla insanlar arasmdaki iliski vc miiessescler de, durmadan degiscccktir. Bu iliskiler vc mucsscscler, tck tiirl ii mud iir? HllYI r. Bun Iar da kend i ara Ian nda, <;c~tl i bolurnlc rc i aynhrlar. Mesela en basta, insanm vc dolayrsiylc toplumun, hayat ve be kfiS 1111 (dcvam hlrgim) saglayan iirct im iIi~ki leri n i ala Ilin . Bu nlar, tarih oncesinin en ilkcl s:aglarmdaki, en ilkcl isbirligindcn, mescHi, kabilcce avcilik kaidclcrindcn baslayarak gelismislcrdir. Bu averIrk, elbette ki cok ilkel de olsa, birtaknn av, yahut iirctim araclannr ve IIsul'lerini gerekli krhyordu.

Inman icinde gelisen bu ekonomik muessesc veya iliskilcrin yamnda. l rin miiesscsclcri, Savunma milcsscsclcri, Hukuk ve Dcvlct miicssci.elcri. bu arada Aile, Dil, Sanat, Orf VI.! Add miicsscsclcri de vucut buJacaktlr. Hulasa ekonomlk iliskilcr, toplumun icmcl ynprsrdrr. Eko1I1Imik zihniyct, onun iizerindc gclisir. Btl acrklayici ozcttcn sonra konumuza doncrsck, ~tI sorunla kar~.Ia~mz:
<lAcaba, iktldar degi!$illli/ldcll once, Ekonomik Sartlar, Halk Partisi aleyliine m! islivordu? Deutokrat Parti'nin, kolayca iktidan altstnda, Ekonomik Sartlar da, bir [aktiir, bir etken olmus tnudttr?»

Soruya hcmcn cevap vcrcbiliriz:

«- Elbettcls

Cunkii, halkrn bikkmhgmda, bungunlugunda, iktisadi hayattaki darhk, vcrimsizlik, yetcrsizlik, clbcuc k i etkiliydi. Daha dogrusu, halkm psikolojik hal, rcaksiyon vc dcprcsyonlannda, artik harekctsizlik dcrccclcrinc varan bu darhglll vc yctcrsizligin, Halifccilik. Tarikatcihk, Din adma ktskirtmalar yanmda, asil tcmcl etken oldugunu kabul etmcktc, bir hata olrnasa gcrektir. Halk Partisi'nin 27 yilhk iktidarnun btl darhk ve yctersizliginin btitiin SUy vc vcbalini, Halk Partisi'nin vc onun Scf', Yonctici vc Sorumlularmm ornuzlarma yiiklctmek isc, haksizhk olur. Bu konudaki tarihi sartlar vc kacimlmaz zoruuluklar iizcrinc burada, biraz egi1mck gcrcklidir sarnyorurn. Aksi takdirdc ve yalnrz, bir Siyasi Gclisrnc 01:111 sccim vc iktidar dcgi~ikligi iizcrindc kalirsak, bizim yakm tarihimizin, hem Sosyo-Politik, psikolojik, hem Sosyo-Ekonomik hir asarnasr, hatta Rcjimdc bir yapi dcgismcsi dernck olan bir harcketi, geregi gibi ,kgerlendirmj~ olmayiz ... iktidnrnn kaybcdinceye kadar siirup giden halsizlijii, yctcrsizligi, duha ziyade tarihi \>,11'tlann ncticcsidir. Bu neticcde, kcndl tutum vc davrnmslaruun ('kileri do;: olmakla bcraber, yeni dcvlctin kllrtllu~ ~artlal'lndan, kllr111u~ \:1-

Iste: top Iu mun haya t vc dev am lila yonelen bu iii sk ilcr, iiret im, gccinme iliskileri, yahut kisaca Ekonomik iliski vc miicsscsclcrdir. Cunku ilkel kabilede hcrkcs, bu usul vc kaidclcrc, yani miicsscsclestirilen yasantt bicimine nymalrdir ki, kabilenin ve dolaYl51yle toplumun hayail devam edehilsin ...

Bu konuyu islerken, hcmen sunu bclirtclim: Hulk Partisi iktidanmn Ekonomik alanda.

140

tIiTtI.ALtN
gc1cn yeni

MANTJ(a

nrrtr

,AL1N

MANTI(a

141
:1(.:11-

gmtlan vc dcvraldrgi mirastan

biydi, Bu

ctkcnlcr, tidcla ycnilerncyccck

gi-

tularak , ycni sanayilcsmc

masayd]. Anw ik I isadi buhran

harckctlerinc,

sartlann basmda, devlctin, eski impatalOrll1ktan dcvraldigi Iktisadi-Siyasi mirasi haurlamnk gerekir. Oylc bit miras ki, daha eski dcvirlcri bir taraf'a biraksak bile, Cll az 1908 Gene Turklcr IhtiUilinden beri nrdi arast kcsilmeycn koprnalar, snvaslar, iy ayaklanmalarla doludur. Hepsindcn agm olarak da, 1914-1918 Birinei Diinya Savasi ilc, onu da izleycn 0 cctin, 0 son Turklcrin, son topraklarda son cabasi olan htiklill Savasi yeni dcvIde Irnparatorluktan, ancak bir yokluk,_ bit yorgunluk brrakrmsn, vasitasizlrk, parasizhk, dostsuzluk vc her varhg: lime June doklilen bir milletle, biitiin kaynaklan kururnus, ncrcdcyse tilkcnmis bir vatan, istiklfll Savasmdan sonra, kurtarabildiklcri bu vatan parcasi ustundc son Tilrklerin, dcnebili r k i bii tun scrrnayc lcri, kazandiklan son zaferlc bcslcnen bit MilIi Gurur'dan, kayrtsiz bir istiklalden, gelccege iimit ilc bakmaktan, butun bunlarla bcrabcr de, <;ag anlayrsr clan bir Sef''e vc onun emrindeki insanlara ve gcncneslc in anrnaktan ibaretti. En basta yolsuzluk, memleketin SiyasiBa ta khk la r yaygind I. Ha Ik sttrnadan kmhyordu, Frengi, vercm, asin cocuk oliirnlcri, saghk mticsscsclerinin yak denileeek haii, mektepsizlik, demiryolsuzluk, kuraklrk, hatta achk vc biitiin bunlara cklcnen. her biri ilc ayrt ayn ugra~tlmak gcrekcn binbir dert, binbir mihnet. Daha once de degindigimiz gibi: Devletin butiln geliri, Batr'daki hcrhangi iiciincii planda bit Holding gelirindcn azd r. Ashnda hem ac, hem de crplaktik. Koyluniin giyecegi basma ve arncrikan bczi bile drsarrdan gcliyordu. Lozan Konfcransmda istiklalimiz imzalanmakla berabcr, gi..imriik tarilc1crinde, daha be:;; yrl koruyueu tarife uygulayamazdrk. Yabanci boreJan ise, imparatorluk devri israfunn yuzkarasi kalmtisr vc bir mirasi olarak, yen; dcvlctin omuzlarma yuklenmisti. Kaldi ki, daha 1.0zan'm imzalanrnasmm iistilndcn, bit nefcs alacak kadar vakit ge<;medon, Dogu illerindc bit Seyhler, Bcyler, Aga lar ayak Ianmast ile kar~lla~IIdt. Du isyana Ankara, hatta ~nnkaya'daki Muhaflz B61i..igUnii bile gonderme k deteccs; nc va ra n zorlu kiM! a kar~l koyul1. Ama I:; hununlu kahmyordu_ iktisudi alanda iimit, T-czan Konfcrammm koydugu gUmriik istikl:ili klslDtlianndan 5 YII sonra kur-

Yolsuzluk,

hir Konf cranst, 24 tcmmuz 19.2i' re tamarnlanmis, Arulasma imzalnnnusn. Be~ YIJ son ra da, glimrLik istikltdimizc kavusacaknk. Btl 5 yd <inltlu. 0 nradaki iktisndi kalkmmil cabalarr, clbcue ki gi.h;!Li olmnyordu. Fakut krsmu surcsi dolup (\;1, ycni vc koruyucu giilllri.ik tarifcsiniu yiiriirHige girmcsindcn sonra, 29 ekim 1!')29'J;1 Ncvyork borsasmda patlayau buhran, :IZ zumauda d iiny ay I ctki sine aldi. Hir sil rc soma, ta 1"1 rnsa I iiri.in yet i~iricis i v L' t ih racatcist 01 an iiIkcl cr de, btl h 1"<1 n m f 11'1 masma Y;Ikala mil Ia r. Z ira i mahsul fiyatlan nercdcysc srhra yaklasu, Halbuki butun iirnit, bir 1;1ruftan btl ihracaunuzr gel istircrck yannrnlur yapmak In, boylcce !'aglanacak dovizlo de, dahilde sanayilcsrneyl luzlandumuktaydr. Buhrunla bcrabcr btl limit de suya diistii. Buhran ve ctkileri, ItI Fe:; sonIa una, ha tla d aha SOnray a kadar su rd ii.

tam bu kaynlarm icinc yuvnrlandi. Lozun

ycni yaunmlara imkan sona l'rdigi bir dcvrcde diinya,

ik tisadi biiti..inliigUnti engelliyordu.

Ama bunlar yeter miydi?

Di.inya Iktisat buhram siircsincc Oiarsi, disan ilc ticarcuc, her iilkenin ister istcmez bas vurdugu bir sistern oldu, Yani, buhrana kar~l her iilke, ithalati miimktin oklugu kadar krsarak, ihracata imk.m .. ramak carclcrini gelistirdi. Kendi kcndinc yetmek, Kendi y,lgl ilc
kuvrulmak, hatta geregince ihracat ruiimkun olrnazsa, ithalau asgariye indirmek yolian arandr, Tiirkiyc de bu carclcre bas vurmak zorundnyth_ Boylcce, zatcn birkac hammaclde ve gida maddcsindcn ibarct 01,111 ihracatmuz ve bu yoldan doviz tcdariki imkfmlun daraldi. Btl maddelerin Iiyatlan ilc bcrabcr, ihrac miktarlan da dilstii. Bundan, hem urctici ciftci, hem devletin vcrgi kaynaklan cok zarar gordil. Zatcn yrllar yrh canlanarnayan milli ckonomi. btl surctlc, ycni bir dar bojiaza daha saplandr. Para ile drs ticaret ycrinc, Tnknslar. Klcringlcr H' bcnzeri miibadclc sckilleri, buhran gcctikten sonrc da yurudu. ne pahasma olursa olsun ycrli sanayi ink uru hi su \011:1yerli hamrnaddcyi, btl ycrli sanayide islemck, mill] ck onorniyc bu yoldan gclismc sahalnn acmak hcdcfi, btl diinya jkii~:ll buhrall! dcvrcsinde milii siyasct ve milli ~uurda yerlc~ti_ N itekim ill: hc,;, yllhk Sanayi Plum, yahlEI Program1, btl devrenin mahsuHicltir. 11(1 ::;utctlc ycni devlct, yeni bit h:li1llcye yonc1iyordu.
rrru arayarak,

iste, her

Evet, Atatlirk

dcvrill(lc

Halk

Pnrtisi 'nin sicilinde,

yahu

t iktis:l-

142

IHTlr.Ar.1N MANTI61

tIlT!LALtN

MANTI(n

141

tli muhascbcsindc,
dedilccck oncmli

!JOlOn yokluklara
hamlc vc basarilur

ragmen,
da vardu.

bu ik! idann

lchinc by-

ilk hamlc, memlckctte ycni derniryolu hatlartum insasi ilc, milli hir altyapiya yonelisti. Vc buhran ba$ladlgl zamau dcrniryolu, dogu illerinc dogru Srvas'a varmts bulunuyordu (agustos 1930). Giincydoguda aynca hatlar yapiliyordu. Eski lmtiyazh Sirkctlcrin clindcn, mcvcu t dcm j ryollari da saun a h III yord u. Esk i Asa r (Zi rai M a hsul) ve N:nam (Hnyvaular) Vcrgilcrini. lnki i£lP<;1 bir kararla t 924 'te kaldmlurak , biitce gclirinin en garuntlli kalcmi olan % 2.5'i isc birdcn lcdn cdi ldi. H ukumctin, bir raraftan ycni dcmiryollan yaprnak vc cski hatla n saun almak, digcr taraf'tan, bcs yilltk birinci Sanayi Plant ilc, gcnis bir yatmm ve kalkmma karanna varmak yolundaki, her

ikisi de basarrh

bu hamlclcri,

Halk Partisi iktidanrun,

'cidden oncmli

vc cesarct vcrici muvaffakiyctlcriydi. Diisiinmcli- ki bu arada Tiirkiye Cu m h uriyc t i, Lozan Kon fcrans IIIda yi.ik Icnmek zorunda ka Idlg! cs k i Osrnanh borclan hissesini de, tamamen tasfiyc ennis yuzyrllann Kapitulasyonlar csarct inden ise, liimi.i ilc kurtulrnus bulunuyordu. Kaldi ki, Cihan Iktisat Buhranma r<tgmcn, Halk nnm vc lsmct Pasa kabincsinin, 1930-1938 arasrndaki da, sasunc) dcnecck kadar tarihi oncm tasrr: Dcvlct biitccsintle, gencllikle dcngc
saglallml~tlr.

bu ncticclcr, ycicrsiz gibi goriiniir. Rukarnlur :17. vc Ial mi nden uza k S,IYII a hi I ir. Ama d iisiin meli k i, bu it raa t In heps i asluula, milli imkan ve emegin scferbcr . cdilisi' ile cklc cdilmistir. '{.1I1 i liitiin bu islcrdc, yabnnci scrmayc, krcdi vc yabanci sermayc i-t iral: i vok tur dcnilcbili r. Rli konuda, su nedenleri belirtrnek yerindc olacaktrr: ilk ncdcn sudur ki, Son Osmanhlar olarak tarihin icindcn gclip, tumhuriyeti kuran Gene Turklcrin, yani dcvleti cle alan neslin ruhivnunda, yabanci serrnaycye karsi kusku gayer kuvvctliydi. l latta, ccvrcsinde yabanci sermaye tarafhsi gibi goriinmek iirkuntiisii, hie sup110:yok ki bu neslin ruhuna hakimdi, Ciinku Son Osmunh Dcvlctinin, \·11 :JZ 200 yil siiren iktisadi cokunui ve cancekisrncsinde, bu Irnpara1uri ugu n iizc rinde ccv ri len bii tii n oyun Ia rd a, ya bauer sermaye vc yu rI ~·i>rnurgelqtirmc kombinezonlanmn, acik damgalan vardi, Nitck im i"met Pasanm Lozari'da en buyiik savasr, snnr vc toprak rncsclclcri 11do: degiJ, yahanci sermaye davalannda oldu.
Bunun icin, yabanci serrnaye iliskilerine karst iirkckligc varan hir uyamkhk gayreti, Atatiirk ve cevrcsi icin, bir iktisadi ahlak pn;nsibi gibiydi. Gerci su veya bu sartlarimtza gore gelceck yabanci scrmayeyc kaptlanmiz acrkur, deniliyordu. Ama, bir taraftan Imparntorluktan intikal eden yabanci tcsebbiisler tasfiye edilirkcn, digcr turafran yabanci serrnaye akisr, elbette ki kolay olmazdr, Bu bahistc, bir nevi Liberalizm slogam He kurulun ve Ismet P:Isa iktidanmn, mutedil (ihmlr) Devletciliginc karst cikan Scrbcst FIrk a vc onun Lidcri Fethi (Okyar) Beye karst lsmct Pasunm Srvas NUlkundaki (30 agustos 1930) sert cevaplarim daha once vermistik, lste durum buydu. Gerci Tiirkiye, bir gun nasil olsa, ergcc bir Oligarsiye kayacaku. 0 zaman yerli oligarhlar, clbctte ki yabancr scrmayeye kayusiz sartsiz kapilanm acacaklarch. Ama, dcvir hcniiz , 0 devir degildir. .. Kisacasi, Halk Partisi'nin iktidan devrinde, Turkiye yc bit" yabanci sermaye akrsi olrnadr. Drsandan onemli istikrazlar, yani borelanrnalar da yapilrnadi. Biitiin bu dcvre icinde TUrkiyc'yc yabanci kaynaklardan gclen veya ayllan mali imkanlar, ~unlardan ibm·clti!": KHrabi.ik Dcmir-<;elik Fabrikasl vc Zonguldak'ia ~alalagzl Elcktrik Santralt iyin 16.000.000 Stcrlinlik kredi. Ba~vekil inoni.i'ni.in, Mosko-

l.ir. Cerci hugiin

Partisi iktidasu basanlan

Dl~ ticarette, genellikle Odcmeler

d(,l1ge 5agfallllll~ltr.

alannula denge sagl{{/1/I11~tlr.

Ye/li sanayi piG/111m gerilmi$ vc bu alanda Siimcrbank (3.6.1933) iie Etibank (14.6.1935) gibl iki biiyiik Devlct Tcsekkiilii, ycui Sanayi. Maden 1'(' Enerii sahalartnda hem [ittansman. hem tesis FC isletmccilik islcrini iizerlcrine almtslardtr, 4 haziran 1937 tarih vc 3202 say/It kasimn ),ap151 degistirildi. kanunla da, Ziraat IJal1-

H u I.ha b iitiin . bunl an, helc d I~ borcla rtn tamamcn tasfiycs i ilc, yt'ni Sanayi, Madcn-Encrji yatltllnlarma gC,<i1mcsini, memlckcUcki yabanel vc imtiyazh tesis ve j~lctmc1crle, bilhassa Komiir I-IllvzaS1l1t11 milli1c~tirilmcsini, Halk Partisi'nin ba~atllan arasmda saymak gcrc-

144

trrrtr.Ar.tx

MANTI(a

1HTtI.ALtN MANTl(a

145

Vii scyahatlndc ~ag!adlih H.OOO.UOO alun Rublclik (Delara csit) yardrrn. Kayscri vc Nazil1i Dokuma Fabrikalari ile, Ankara otobiislcrl vc

Ak11 almaz. arna sanayi vc yaunmlan

onlcycn bir devlet tedbiri

asked tank vc araclar, bu son yardrmlu saglamm~tt. Bunlar dismlin krsa vadcli kucuk bir Amerikan krcdisi ilc, Ikinci Diinya Savas: icindc acrlan, Iakat yilruuilcmcycn 150.000.000 Marklrk , Alman
b,IZI

(F un k) k red is in i saymasa k d a 01 u r. ikind Diinya Sa vasim ta k ibcdcn dcvrcdcki Truman Doktrini VI: hunt! izlcycn Amcrikan yardrmlamu tabii ayrt bir acrdan gormcliyiz, Ciinku bunlar, tam anlanu ilc ticari kredi veya scrmayc ak11111 degildi. Bu yardun vcya krcdiler, Halk ParI isi ik I kJ a rill In SOil dcvrcsi ndc, 1948- t 949 yilmda basl ad r. B ibc, Krcdi, Endirekt Y ardrm, Tcknik Yardim gibi cesitli bolurnlcrc ayn I· mrstr, Tabii askcri yardtmlar da bu bolurnlcre giriyordu. Ama dcrhal

bclirtrncliyiz ki. Halk Partisi hiikumctlcri, kcndi iktidarlarmda, iki yrl kadar bir znman alan hu Arncrikan Yardun vcya Krcdilcri mckanizmasmm, nc niteligini, ne de oncmini anlayamadan iktidan devreltile~.
Zaletl. askcri-iktisadi biitiin krcdi ve yardrrnlartn son iki yrl icindcki

butun tutari 390.000.000 Dolardan ibarctti. Onun da bit ktsrm, 14 rnayrs t9S0'den sonraya, yani C.H.P. idarcsinin tasfiycsindcn somaya rastlar.

de «Siirprodiiksiyon Nizamnamcsi» denilcn bir krsitlama ve kayitlama tcdbiriydi. Bu Nizamnamcye gore, bir sanayiin tesisinin kurulabilrnesi icin, 0 sanayi sahasmda memlekette, bir ihtiyac fazl?S1 iiretim, vaui Siirprodiiksiyon olrnamasi lfizrmdr. Bu durumu da. lktisat Ve· k;lktinil1 Sanayi Umum MiidiirHigii tayin edecckti. Sanayi Umurn Mu(Iii rliigii. yan i Sanayi i gel ist irmc mese Ie VI! muarnc lclcri ilc ugra~acak daire isc, gcrcck hir pcrisanlik icindcydi. Amu nice tcsis ve yannm :ni.iracaatlanna. sanayide Siirprodiiksiyon vardir diye, kesinlikle karst cikihyor, iii engclleniyordu. G6rUnii~e gore amac, giiya yatinmlanu gercck ihtiyaclara yoncltilmcsiydi. Halbuki orinda, nc gen;ek ihtiyacm ne gcrcck olmayan ihtiyacm sistcmli bir takip usul ve mekanizmast yoktu. Kaldi ki mcmlekeuc. kiiciik, bi.iyiik his: bir sanayi alarunda, zatcn Surprodiikslyon yoktu. Giimrilk nhtunlan, el~ basil sinai ihtiyac madde1crinden, hatta kaput bezi, amcrikan bezl, basrna gibi en harcialcm dokuma uirlcrinden, daha nelcrc kadar, ithal cdilmis denklcrlc doluydu. Vc mcrnleket aslmda, tam bir mal a<;:hgl icindeydi.

HALK PARTisiNiN .1KTisADI ('ARPI$AN (:ARKLAR!

I lalk Partisi iktidarmm t 930'dan

MEKANizMASTNDA,

sonraki iktisadi Iaaliyct tablosu, ibarettir. Kaldr ki, bu iktidarm iktisadi siyasct uygulamalannda, bazt carklar da birbirleriylc carprsryordu. Mescl:t bir taraftan «Sanayii Tcsvik Kanunlari» cikanhrken, diger taraftan. btl gclismeyi onlcrnek istcrcesinc, akrl almaz kanun vc nizarnna-

herncn hcmcn bunlardan

Balk Partisi iktidart devrinin, sinai kalkinmaya karst, kendi kendini kostcklcmc vc zincirlcrnc gallctinin gcrcek nedenledni, daima dii~iinmii~iimdiir. HnW da dii~iinUriim. Fnkat, su vcya bu dedlkodularla, :;;11 veya btl kiiciik , ama memlekct icin temelden zincirleyici oyunlan bir tarala brraktrsak, it; Pazari drstan ithalata bu kadar acrk birakan, ic irnkflnlart, ya giz1cycn, ya uyutan vc kostcklcycn sistematik engellcrneyi, gercgincc acrklayacak mantrk, zaruret ve isaretleri bulnmarrusi mdt r. Fa kat btl konu lara, bi rcok a kil almaz m isaller verilebili r (1).

me cngeilcri yaratrlryordu. Meseta, «Muarnclc Vergisi Kanunu» motorsuz sanayi, motorlu sunayi, yani modern islctmelcr aleyhinc olarak koruyordu. Motorsuz islctrnclor, yahut ancak 5 beygirden a~agl gilcte ilkel islctmelcr vcrgiden mualrt. Motorlu ve fazla isci kullanan isletmcler ise vergilcndiriliyordu. Bu suretlc, hatta motorlu sanayi de vcrgiden kurtulmak icin, t!arip. giiliinl; dcnccck kombinczon lara bas vuruyordu (I).
111

idareci vasi fI a rim, da h a once k i esc rlerimde de bclirttigi rn CeliH Bayar 'm, iktisat Vckilligi ve Ba;wekillik dcvrelcrinc rastlayan bu 9~' lismcli sistcmc karst, hem bir Maliycci, hem bir Iktisatci olan ve I~ Bankasi kuruculugu vc islcticiligi dolayrsryle de. muarnelc ilgilerini bildigi bu carpisan carklar veya engellcyici nizamlara nedcn karsi ~lkmadl.l!! yolunda, gercek vc aydmlatrci sartlan, yaYI1H dcvarn eden hanralannda bulacagmuz: samyorum, Bu scbeple burada, Ha1k Par(11

Btl konuda,

lktnci

Adam isimli

eserimizde

crnekler

vcrilmistir.

s.

S. Aydemir:

Ikmci Adam.

em.

III.

146

tHTfI,ALtN

MANTI(a

tHTtLALtN

MANTI(;I

, anan, 'arnnhk, maskell veya maskesl'z bir Af . min Halk P ti ik id 'II errz, ar lSI 1 n an devrindc de az cok besl d'~" dChneliyiz. ' en rgim, ayrtca kay-

~i~!aik~.ida~lIldt tlimii ilc i1gilcndi rcn bu tiir vc daha ua ~:lYll:1bikcck j.;(lr uzerm e, aynca dtlrmaY<lcaihm, Bu sattrlara son vcrirken daha Halk Pariisi ik id perde arkasmda d h ,< <If lSI I ti arr zamallinda. .. ',a a cok azmlik clcmanlan ill' isbitligVj halinde d ev1et nufuzunu kull k " ama

147

sinin, hatta rncmlckcti savas disi brrakmak yolundaki dircnis vc gayutlcri hile, bu srkmu vc krsmtilar karsrsmda, halkm pck dikkatini
~"I'kmez... Rclik Saydam'm oliimimdcu sonraki dcvrcdc, [iyatlar basibos brmkrluusur. Vc suriilcrlc I-Iaclngalar yaratrnak pahasma da olsa, piya~'ayl harckctc gctirmck icin bas vurulan btl scrbcstlik tcdbirlcri de, }~cnd notice bakrmmdan pck olumlu dcgisikliklcr yaratrnaz. <;iinkii tliinYII saV<l~ icindcdir, Diinyn pazarlan kapahdir. lccridc fiyatlann basibos brrakilrnasr ile, cnflasyonun goze almrnasr pahasma yaraulan spekiilatif harckctlcr, drs ticarcttcki kapahltk, yani diinya pazarlanmn

C.H.P. iKTiDARININ

SON SAFHASI

C,H.P, iktidm'mln SOn safh dcvi , C hbkI aSI cymce, bll dcvrcyc, Isrnct inUnii'ni.in urn ur as an 19mdan ba~layarak ik' " D" ' (1945 ol'talarmn) kd I' ,JIlCI unya Savasmm sonuna • a at 0 an zarnam almak d ~ J 1945'ten . .• , ogru 0 ur saruvorum • . somas), yam 1945 ortalarmda n 14 mayrs 1950 'vc k cen iktidar YllJan ise h iki '" - c a <II gc, em 1 I partill bir dcvirdir hem de iktid gunluk.Y1lJatt ve halkin, yeni bit' iktidan bcklcdj~i tam YOr ii 1 d~l'ln Yukard k bUI" .. g g ncr rr ... a I 0 untuye gore, 19 kasim 1938'd' 0" • Savasl sonlar kd en, nmncr Diinya ._ . Ina a ar olan zamam da, aynca ikiye bolcbiliriz:

heniiz acrlmanns

olmasi dolayisrylc,
lc piyasamn

milli ckonornidc
isteklerini

oncmli sonuclar

d"

vcrmcz. Darhk, gene devamdadir. Cunkii smai iirctim,

dan cok yetersizdir.

lkinci Dunya Savasmm

karsilamak bakrmmpatlamasi vc dunya pa-

(a)

[II011i;'lIiil1 ClIlII/lllrba\konitgl Bk '1' di • as all I all C I/diif.i glilllerdcl1, IaYl$lI1c/ kadar alan sajha, Ikinci

ile,

01111/1

Mill'
I

lkinci

Diinva

-.

Savasuun

vc

Tk basC

(b)

Dii"ya

SaJla)~1ytllar: ...

nii'n'~U ~~II~ntiidc' ilk sa,fha, cok krsa siil"mi.i~ti_ir.Do]aYlslylc de, inoun 1 1 Sef ve dcgismez Baskanlik si.il"csi Ikinci Diinva S mn mcmlckelim' . kil ' • ava~l.. IZI sarnn et I eri, slklntllan vc Ichlikcled '.' d ml~hr. Bu safhada Sos Ek ik 11';111 c geeicinde de~ildir n{ .' YO-, ?nO~I' hayar, elbcttc k i, normal sartlar v Ig . rkiye, gems dunya pazarlarmoan kopmus gibiydi J annrn ar ancak baslan ! dI '" -k d' .' I an ev ct te:;;ebbuslcflnin. mi.imkiin oldugu a a ~r t mamlanmaslll: .yonclmi~ti. Bi.it9c dardr. Ve drsandan, bir ma.h dest:k yoktu. Mll~l parayr dalgalanmalatdan korurnak a· rcti ash prcnsip olarak bcn"nsenmi~ti. Fiyatlan asm dalgal gl y'd • kurtarrnak bt " db c a anma at an . Ii ' , rnun rem C aZI ana hamrnado ve gida maddckrinc aza~l ~at taym etmek, hatta gerckirsc cI koymak kmarlan Yiiriirliik~c (ur. u ~ayret, Ba:;;vekil Refik Saydam'lIl oliimiinc bdar siircr -

zarlarr ill' miibadclc iliskilcrinin durmasi, Cihan iktisat Buhrarundan sonra uygulanmasma girisilcn Planh Sanayi Kalkmrnasi girisirnlcrini de durdurrnus gibidir, ikinci Diinya Savasr icinde, meseta diisiinrneli ki, mcmlekcttc diiscn ve ycrli sanayi iiretimi ile saglanan pamuklu dokuma, niifus basrna ancak 4 mctrcdcn ibarettir. Bunun da bir kisnu ordu ihtiyacma tahsis cdildigi icin, scrbcst halkin talcbinc gidcn kisun, daha da azdrr. Bu yctcrsizlik ktsmen, eski el tczgahlanm can Iandirmak surctiyle, ama azami basan dahilinde karsrlanmaya ~alt~llrmstrr, Uti surctlc yrlda 70.000.000 metrelik el dokumasi iiretirni, halk ihtiyacma vc dcvlctin daihhm tedbirleri i1e ihtlk/trsiz intikal ettiril-

mistlr,
Sonra meseta, niifus basma diisen sekcr iirctimi yilda dort kiIodan ibarcuir, Halbuki bu miktar, Balkanlarda ortalama on dort, Orta Avrupa'da, ornegin Macaristan'da elli bcs kiloydu. Cimento urct j min i, yok ola rak ka bu [ etmek da ha dogrud 1I I' (yrlda 380.000 ton). Demir-cclik iiretirni icin ancak Karabiik cahsmaya baslarnisti (yrlda 300.000 ton). Biitiin zcytinyagl istihsali ancak 2.000 ve pamukyagt istihsali 3.500 tondan ibarctti. Petrol iiretimimiz yoktu. Raman dilgiOda vc ilk Once bi.iyiik iimitlcr uyandll'un petrol bl!lunll~U, soor'l n> zcrvin ollclllsizligi ile, bi .. iimit klnkhgll1a yol a911l1:;;tI.Gctck u~kcr, gCl"ck sivil, Pctrol-Bcllzin-Madcni Yaglnr ihliynCllTIl7.l, zatcn .~ava~ s;]):;151 ohm Akdcniz yolu He bddemck zorunday(ltk. t-.kmlekcttcki bti-

halk

H~lasa, _ halk darilkta, slkmth.ladl1-. Bu ~artl"r, kutlelcnllde iktid.1!" lchine bir ha\,;]'
yar'UlJ1<lZ.

ki '~'Cllis , . Ve ITli)llii idarc.

e1bett'

148

tHTILALtN

MANTH':'iI

IHT1LAL1N Gorcvlcri diizcnleycn Binbasi,

MANTIGI

149

Iirdi.

hill Akaryakrt tanklan isc (Beykoz, izmir'de Albayrak vc lskcndcrun) ancak 120.000 ton kapasitcydl. Arna hunlar da hostu dcnilcbi-

kcndi masasnun

basmda,

bana (In

Savas yillanna, gcrck asked. gcrek sivil' ihtiyacla r ve stoklar ba~lImndan, tamamen hazrrhksiz girdigimiz anlu~JilyorJlI. Hcle strateJI k

maddelcrdc

bu hazrrh ks IZ lik,

ill

a 111Imay aca k k ada r

\,-<1 ~1rt ictyd 1.

. . Uln~ll~ma isi, hazjn yetcrsizlikler icindeyd]. Isin ell aClSI, ckmeksizlik bahsinde karsrlasilan ve yiirekler acisi dcnilebilccck ulan durumdu. <;;linkli memlekette, hem ulasnrrna sebekesi, yahut, bilhassa karayollan bakrmmdan altyapr, yak dcnccek haldcydi, Hem de Anadolu'da, mesela Ankara'daki 4.000 tonluk bugday silosu dtsrndn, baska bu~day silolan yoktu, Motorlu vasrtalar ise, meseld Ankura'nJ~ 150 kilometre kadar yakmmdaki Cihanbcyli'den, Ankara'ya bugoav

bit sandalycde yet vcrrnisti, Davullar, zurnalar gittikcc costurucu oluyordu, Mahm tcslim eden vatandaslarm duygululugunu, ayru duygululukla yakrndan izliyordum, Atrru, arabasim teslim srrast gclcn her vatandas, evvcla masamn oniinc gelcrck, adnu, soyadmi yazdmyor, islcmlcrini tamarnlatryordu. Bu islcr de bitince, herncn hayvanlarrrun boynuna sanhyordu, onlari gozlcrindcn opiiyor, yclelerini, sagrilanIII oksuyordu, Ailcnin krzlarr, kadmlan da, ama hepsinin de gozlcri vasli, aym veda sahnesini ·tamamllyorJardl. Ondan sonra ve malmi urduya teslim eden vatandaslardan duyulan, hemen hepsi de birbirinc hcnzer sozlcr sunlardi:

nakline geregince imkan vcrmeyecek kadar kitn.

sahbazlanm. Sinuliye kadar bana hizmet ettin iz, simdi de Devlete hizntct edin. Hakkun hela! olsun Kumandan Bey!»
«- Varm,

gidin

koclanm,

Yard uncisr ora ra k vazi f c a Idlgll11 zaman. Ankara ve Istanbul da dahil oldugu halde, hie bir Vilayct ve merkczd~~ ~.e bugday, nc akaryakit tizcrindcn stok mcveut olmadrgrm gor~n~~t~Ill:.Or~~ da dahil oldugu haldc mcmleket, bir bucuk gtinluk, iki gtinliik gibi karsihklarla idare ediliyordu. Hazen, btl kadnr karsihk da bulunrnuyordu. Bu konulardnk] hatrralanm hazindir. . Orduda yent i$i de aglanacak haldeydi, Avrupa savast bn~ladl;-\I zarnan, bizde de, scfcrberlik seklinde olrnasa da, bazi bolgclcrdc halkill at vc arabalarr, orJuya almnusn. Bu islcmin bir sahnesinc bit v~zife gezisi S1rasl.nda, Sogi.it'te sahit olmustum, Gorevli subaylur: seh~m meydarumsi bir ycrine masalanm kurmuslar, deftcrlcrini acrmslar, I~e baslanuslard r. Davullar, zurnalar cahruyordu, Ottahkta bir bavram havasi esiyordu, Bolgenin insanlarr, atlarrru, arnbalal"ll1l tcmizlcmisler siislemi~lcr, askere teslim icin siraya girmislcrdi. Hcmcn butun atlarm, yclelcrine, kurdc1cier, Iiyonglar bnf\lanm\.~tl. Kuytukbr kurulmustu. Atlar kisniyor, sablrslzlamyordu. Arabalarm, atlarm Sahiplcri, .k~dJllh erkckli, aruk ellcrinden ctkacak, arna cocuklan, kocalan gibi, atlan, arabalan da ordu hizmetinc katilacak olan bu heyeeanh giinde, kiime kiirne, mallarmm basmda teslim siralanlli bckliyorlardr.

iasc isle rindc, M iistesa r

Bu sahnelcr, her halde baska yerlerde de boyle ccrcyan cdiyorduo Gerci dcvir, motorlu vasttalar devriydi. Mesels biz savasa girersek, Trakya ovalannda bu atlar, arabalarla, 0 motorlu vasualar selinin onunde olacaktrk, Hesapsizca pek 90k da hayvan ahnmrsu. hie ondan sonradir ki, bu hayvanlann yemlenmcsi mesclesi, birdcn, en <leek mesclelcrden biri oldu. Biitiin bu srkmtrlardan en cok tedirgin clan, elbette ki Halk'tr, Hulk, isin, kendi giinliik yasantrsi bakrrmndan icinde yuvarlamrken, elbelle ki homurdanryordu. 0, Tiirkiyc'nin rnilletlerarasr durumu, daldlgl darbogazlar ve gtiniin her saatindc, bitden patlayabilccek tchlikeler, daha dogrusu olllm-kahrn davalarmdan ziyade, bu yasantmm srkmulanm kendince yorumluyordu. Ye her scyi kafasinda, nihayct Halk Partisi iktidarmm aleyhine kaydediyordu.

BARDAGI TASIRAN BiR VERGi

iktidar aleyhinc biriken biitiin bu tedirginlikleri. bir de «Zirai Mah-

suller Vergisi»
mahsulUniin

% 40'lm,

Kanunu

tamamlarrusn.

Bu kanuna

gore ciftci,

zirai
Mah-

belir1i bir bedelle dcvletc tcslim edecckti.

sul daha onceden,

gorevlilerinin

tarlalarda

yapacaklan resmi tahmin-

1crle, ciftci icin bir nevi taahhiide baglamyordu. Ciinkii durum suydu: Mernlckette her gun, halk icin 1.000 ve Ordu icin gene 1.000 ton olmak iizcre 2.000 tonluk ekrneklik-yemlik tahsisinc ihtiyac vardi,

150 Run Ian Toprak

IHTJLALtN

MANTIGI

IHTtLAL1N MANTIGI

]51

Mahsullcri Ofisi toplayacak vc Iascnin ernrinc go re , Viluyctlcrc vc Askcri birliklcre tcslim edccekti. Viliiyctlere tahsis cdilenlcr, schirlcrin ihtiyacrru karsrlayacaktj ..
Uygulamaya girilirken, ambarlarda meveut ohm ihtiyac Iazlasi mallar da bcyana tabi tutulmustu. Hulasa, karmasrk bir rnckanizmarun icinc daha giriliyordu. Ciinkii mcmleket vc dcvlct, nc asked, nc de sivil a landa ve snvas oncesindc, bir Savas Ekonomisi icin orgutlcnmi\, degildi (1).
i~lC bu yeni kayrtlar da halkta memnuniyctsizligi, en uzak koyJere kadar goliird(i. Buna ekli olarak, vilayctler, bolgelcr arasmda baZI gida maddclerinin, mcscla yaglann scrbcst nakil vc scvki de kayit ~ltma ahnnustr, Resmi fiyatlar ise, hakikaten yetcrsizdi. Fakat basta Inonii olrnak iizere Hulk Partisi iktidurmm bas cndisclerindcn bid, para fiyatlanm vc dolayisrylc biltccyi, her ne pahasma olursa olsun sabit tutabilmekti. Para ve Ilyatlar bir dcfa cozulursc, artik isin ncrcJere varacagr, hakikaten belirsizdi.

Sikmular lQ42'dc, zirve noktasmdaydi. Avrupa suvas: giuikcc vayrhyordu. Bizim vaziyetimiz de kritikti, Eger bir savasa siiriiklen1IIl'k zorunda kahrsak, bizi diismarun askcrlcrinden, toplarmdan, lankl.mndan once, achk ycnecekti. Bu hikayclcri daha cok uzatabiliriz, Ama buna galiba Iiizum yoktur, Krsacasi, Halk Partisi iktidarmm 0 yillarda, gidisauna hfikim oldugu bir Siyasi-Iktisadi siyasettcn ziyade, Sosyo-Ekonomik bir kaos'tan, bir bosluktan, aym zamanda binbir korkulu ihtimaller icinde yuvarlarusmdan bahsetmek daha yerinde olur. Ama ne val' ki, bir krsrm Halk Partisi iktidanmn kendi ihrnal ve taksiratrndan gelse de, cogu, tarihimizin akismdan, bizim ncslimizin giinaln olmayan gcriligimizden, ve yetersizligimizden gelen biittm bu birtakim gorunmez deftcrlcrin sayfalanna, hep Inonii iktidanmn zimmetine yazilryordu.
gidi~atm sucu ve hesabr, halkin ruhunda,
0

orgiltsuzltigiimi.izden

Basvckil Refik Saydam'm bul seyahatinde, tam:

«-

YII icinde

ve son nutku

icin Istan-

dikleri sunlardr:

Istc 0 gi.inlerdeydi ki, cantamdaki dosyalarla sabahin crken saarlerinde, evinde ziyarete gittigim Vckilim Miimtaz Okmcn'i, aynkta, ama yorgun, bcnzi sapsan bu Irnus tum. Daha se hIm lasmadan, sov 10.::-

A 'dan Z'ye kadar degi~til'ecegiz.»

«- Sevket, btl gece /iif uyumadtm. Sabaha kadar bu :;(1. lonla odalar arastnda dolasum, durdum. lcimden gelen arzu hcp, hemen su balkon kaptsim acmak J1e oradan kendinti, bo~/lI1.a birakmak, atmak oIdu ... »

diye konusmasmm hemen ardmdan oltimii (8,VII.1942), ulkemizin o gunlerini ve sonrasim her dli~undiigi.im zaman kalamda, ccsitli isti fhamlar, soru lar yaratir. Doktor Refik Saydam'm, A'dan Z'yc kadar her scyi dcgi~tjrmeye giriscmcden hayata gozlerini kaparnasi, clbette ki hazin, arna gene saruyorum ki kadcrin, manah, diisundiiriicii bir miidahalesi oldu ...

Miimtaz Okmcn belki hakhydi. Ama btiti.in bu yokluklardan, yalrnz biz mi, bizim yakm neslimiz mi sorurnluyduk? Atalanrmz bize, yollar I1U, Iabrikalar mr, ambar!ar mt birakrruslardi? Kaldi ki, benim Vekile getirdigim dosyalar da, hie it; acici degildi. Her giin Toprak Mahsulleri Ofisi, en az 2.000 ton ekrncklik vc Ordu icin ycmlik alabilmcllydi dcpolanna, Halbuki son giinler oylc gidiyordu ki, bazen gunluk alimlar, ancak bir iki yiiz tonu buluyor, hatta 0 kadarmr da bulamiyordu. Gcceleri rahat uyku uyuyabilcn kimdi ki? ..

SAV AS SONRA.SI KALKINMA

PROGRAMLARI

Refik Saydarn'm olumiinden sonra Halk Partisi iktidan, gene ikinci Diinya Savasi yrllan icindc dcvam ctti. Ama «A'dan Z'ye kadar her ~cyi degi~tireccgiz» Iantornu, aruk ortadan silinmisti, lase islcri tcskihitt kaldmldi, Fiyatlar serbest brrakrldi ve tabii birdcn Irrladi. Meself bugdayda bu fIl'JaYI~, birdcn 7-8 rnislinc vardi. Hacragalar dcvri

diyc arnlan dcvre budur,

Btl arada Dort Vekildcn bir Komisyon kuruJdu. Komisyonun baMaliyc Vekili Nurullah Esat Sinner Bey olarak goriiniiyordu, Komisyonun vazifesi, savas sonrasi icin Kalkmrna program vc planlan hazrrlatmakn. AI rnanlar henuz R usyamn icerilerinde bulunuyorlardi.
~I,

\ 1)

s. s. Aydemir:

lkinc!

Adam.

em III.

152

tHTJI.ALtN MANTI61

tHTtLALtN

MANTICI

153

Sava~1I1 sonu az cok belli olmakla be rabcr, savas clay lara, yon degistinnelerc gebeyd i. Ca hsacak Ierarasi bir komisyon nitelijiiudc olacaktr. Esas mckle berabcr, bu komisyonu da yoncteccktim. Haztrlanan cahsma plamm, ilgili Vekiller
UZUIl,

clbcuc ki daha nice kom isyon. V ckf Ie!gorcvirnc devam ct-

tasvip ettiler.
omuzlanna

Sonra
dus-

yorueu

ve biitiin islcrin nihayet

bir iki kisinin

Ii.igii mutat cahsmalar

basladi.

Bir taraftan

da savas siiriiyor vc AI-

manlar alcyhinc gclisiyordu, Raporumuz, savasm sonundan birkac ay once bitrnisti, Ama cesitli revizyonlar ve duzenleme cahsmalart sa-

lun» olarnk adlundmr vc kcndi acrsmdun clcstirir, Bunlarm 011(.'111i kunaatunca suydu ki, Halk Partisi iktidart, daha sava~tn sonu belli olmadan «Savas Son nISI Kalkmrna Planlan» scklindc bir hazrrhgm vnprlrnasrru diisiinmtls ve bu konuda, iinemli calrsrna ncticcleri ortuya konmustu. Program vc Planlar, gcrci 1960 yilrna kadar olan devre icin hazrrlanmrstr. Ama, harcket noktalan saglarndi. Sonra cahsrna ccrccvesi, yalmz Sanayilesme He de simrlanrnnmrsu. Sanayiden ha~ka, j~<;iligin meslcklcst i rilmcsi, j s Hukuku, hatta Giimruk Tariic l.onularma kadar giriliyordu.

nunda. savasm Almanya cephesinde sana ermesindcn ancak ktsa bir sure once lktisat Vekiline ve dolayrsiyle Hiikiimetc sunuldu, ilk plarurnrzi hazirlarken, bizden istenilen bu onemli calrsmayi. iki bolumde dii~iinmii~tiik. Birinci ve genis bir b6liJ1Jtt Tlirkiye'nin, SOil Osmanhlardan baslayan genis bir Iktisat Tarihi niteligindc olacakti. 0 giine kadar yasarulan iktisadi sartlan ve iktisadi hayann bashca kollanru, bu kisrmda tarihlendirerek, milli arsivimize katmak istiyorduk. SaV3$ sonrasi icin dU$iindiigiimiiz kalkinma kollan, konuIan ve kurulaeak iiniteler. ayrrca bir Ozel Raporda islcnccekti. Bu unite veya cahsma kollan iizerinaeki detaylt arasttrrna ve avanpro]cler de bir taraftan, ilgili iktisadi Devlet Tesekktilii ve Finansrnan Bankalannca dcvamh i~birligi icinde hazrrlanacakti. Oylc de oldu. Halta en sonunda, "nihal protokollcr" Mcrkcz Bunkast Umum Miidiirii Kcmal Zim Sunal'in Baskanhjhnda, Iktisat Vckili Fuat Sirmen'in de istiraki ve aS11 i1gili iktisadi Dcvlct TesckkulJeri Uumum Mudiirleri ile, kcza diger yctkili tcmsilcilcrin de imzaIan ile tckemmiil ctmis bulunuyordu, Ozel programda yer alan konu ve iinitelcr iizerinde, alakah Iktisadi Devlet Tesekkiilleri, genis ve detaylr plan dosyalanm hazrrlannstrlar. Mesela Kmkkale Bakrr Kombinasr, Karabiik Tcvsi Projeleri, Zonguldak limam, Islah ve Islctmc projcleri, Izrnir Halkapmar Mensucat Kombinast gibi. Bu protokol ve dosyalann, simdi devlet arsivinde mevcut olmadiklarr anlasrlmaktadrr. Ama bunlann, Iktisat Vekaletince Basvekfilete sunulduguna dair alan Basvekalct tarih ve nurnaralan, gene Basvekfilet ve Maliye Vekaleti kayitlan eldcdir, C.H.P. He Demokrat Parti Baskam arasinda, sonradan meydana gelen Meclis tarnsrnalannda Mendcrcs, bu icatrsmalarr <d 946 Plan-

DEMOKRAT PARTI KURULUYOR

o srralarda Mccliste, Dcrnokrat Parti'nin kurucu cckirdcgi meydana l~dd Parti de kurulduguna, tcskilfulandrgma i. gore, ikticlar ne kadar yorr,un diisse dc, dcmek ki yeni sccirnlcrdc milletin karsisma oncmli hazrrlik ve vaatlerle cikacaktr, Halbuki ne 1946, ne de 1950 sccirnlerinde in6nii ve Halk Partisi sozculeri, kendi cllerinde bulunan bu hazi neden f aydalan masnu bilcmcm islerd ir, Neticede ik tidan, gene de kaybedecek olsalar dahi, Bunun nicin boyle oldugunu vc ellcrindcki plan ve programlan nicin sccirnlcrdc dcgcrlendirmcdtklcrini. cok daha sonra, lnonil'ye sormusumdur, Ccvap suydu: Bunlan, bana inti-

kal cttirrncdiler ...

Demck ki Halk Partisl son Hiikiimctlcri de, Balk Partlsi gibi, hakikaten yorgun ve hatta unutkandrlar. 0 haldc soz, arnk baskalanrnndi. Nitekim oyle oldu. Vc Halk Partisi'nin yerini alan Dcmokrat Parti iktidarr, sanayilcsrnc konularma, bir siire sonra cl koydu.

Arna bir program

{(-

biiti.inli.i~Finc dayandirmadan!

Biz yapaltm, Program arkadan gelsin,»

sozlcri, 0 siralarda yaygmdr. Bu soz: sahibine gore belki dogru, belki yanlrsn. Ama muhakkak ki Baulica bir konusma degildi, .. 7 ocak 1946'da kurulan Demokrat Parti'nin, Halk Partisi ile, halk omindc ilk karsilasmasi temmuz 1946 secirnlerindc ,_,~+, Demokrat Parti, 465 Milletvckilligi icin 273 aday gostcrmisti. L.:~iiardan 62'si sccilebildi. Fakat Parti, secimleri yolsuz bularak itiraz etti, Nitckim Mcclis 12 agustos normal calismalanna basladrgi zarnan, pck cok secirn itirazlan He karstlasu, 36 vilfiyete ait sccimlcre t()ptan iti-

154

tHTtLALtN

MANTH~H

tHTtLAr.lN

MANTIC I

155

1·3Z cdildi. Aynca, 27 itiraz daha vardi. Komisyon, biitiin bunlan reddetti. Partinin bu devredcki itirazlannda, hakh noktalar oldugu soylcncbilir. Meclis 5 agustosta toplanrrusu. Boylece Cumhuriyet devrinde, sccirn yolu ile gelen ilk muhalefet, Parlamcntoda yerini alnus buIunuyord u.

kcttc de bulundu. Btl da, yeni ve DCOlokratik hi!" Sccim Kanunu hazrrlanmasr icin verdigi dircktif'ti. Btl isin son safhasr, bir Politikacr,1,1n ziyade, nazik vc uysal bit Tarih Hocasi Dian, nma Iuihat vc Tcrnkki gunletindcn beri siyasi gclismclerin yakm sahidi bulunan Prof.

Secimlcr oncesinde ve secimlcr srrasmda gecen bazt olaylar vc halkm pek atylga vurulmasa da homurtulu hali, Halk Partisi'nin gelcccgi icin ccsaret verici dcgildi. Fakat Halk Partisi, havada bclircn bu isaretleri geregi gibi dcgcrlendircmcdi. Zaten Particle, bu iki Partili Mec1is tescbbiisiinc Inonu'den baska ictcnliklc destck saglayan, taraftar olan, denebilir ki kimse yoktu. Pasaya karst hemcn biitiln arkadaslan, onlarca bir deneme sayilan bu isin yersiz, vakitsiz, liizumsuz oldugu karusmdaydrlar. Onlara gore, Demokrat Parti'nin C; tk I:;; III I hos goren, iyi karsilayan, 0 cepheye akan halktan kiitlelcr, bir yamlrna icindeydilcr. Er gee bu hatalanru anlayacaklar, sectikleri yoldan

~,:o.:msdlin G iina Ilay 'Ill Basvcki IIigi zaman mda a II nd I. G iin a Itay, ycrl i
ve yabancr bilim adamlanrun da yardumyle bu yeni kanunu, 1950 sccimlerine yetistirmistir. Boylece de Demokrat Parti'nin ell i.irktii"'i..i duzen, yani secimlcrdc bash vc hilc ihtimallert ortadan kalkiyordu. Ve yeni Partiyc iktidar, Balk Partisi iktidanrun bilgili, suurlu yollardan yiiriittugii bu hazrrhklarla, artik garantili olarak saglamyordu.
I;>

TESEBBOS GOCO MUHALEFETiN

ELiNDE!

vazgececcklerd i._. Bu ruh hali, bi.iyiik bir gafletti. Gercck suydu ki, Halk Partisi
artrk, bir Halk Partisi degildi, Halkla zatcn pek de kaynasmnrrustr. Son zamanlarda ise, halktan busbiltun kopmustu, Halk Partisi sozculerinin halka karst davramslarmdaki bir nevi yukardan bakma hallcri, d ik tc cdcr gi bi konusmalan, koylerde, kentlerde J andarrna, Polis kuvvetlcri ile bircok Idare amirlcrinin, sanki Partinin temsilcileriymis gibi davrantslarr, halktn goziinde artik hos gorulrnilyordu. Part] Seflcri de nlsrmlarmt kaybetmislerdi. Hulasa, halkm suuraltmda (bilincaltmda) yillar Yilt birikcn, sebep vc sartlarr iyi ifadc edilrncsc bile bilincalttna itilen biltun rnernnunlyetsizlikler, artik yukanya vuruyordu. Ve btl disan tcpen dalga"If, halk In bilincal tmda, son yrllan n hal~ zinde yasayan kucukluk, kirgmhk hatiralan He de karisarak, sirndi secirnlcrdeki mutlak iktidarmm zeminini hazirhyordu. Daha dogrusu, bu secimler ~o,.leboyle gccmis olsa da, ilerideki 1950 sccimlcrindc si:iz ve zafer bayragi, yeni partinin olacakn, Halla her tiirlii diger sartlar bir tarafa birakrlsa bile, ya1mz bu bilincaltt icgiidiilcri bile. bu zafcri onlara saglarnak lcin ycterdi. .. Kaidl ki Inonii, bu ycni sccimdcn once, etrafmm gene hos gal"

1946-1950 secimleri arasi, Halk Partisi icin, hie hir sey vaat etrncycn bocalamalar icinde gecti. Hatta dcnebilir ki, daha bu yillarda tescbbus giiei.i, artik Demokrat Parti muhalefetinin cline gecruisti. Tescbbus, direni~, bir tlirlli tatmin edilemeyen istekler, hep muhalefetten geliyordu. Iktidar bunlara, sadece ayak uyduruyordu. Olaylara yon veren, sanki Demokrat Parti Onderleri Bayar ve Menderes'ti. iktidarm artik hie bir ~ey yapmak kudretinde olmadigmr, bitkin, adz halini ve her tiirlil karar ve hareket kabiliyetinden yoksun oklugunu, acik hava rnitinglerinde, halka haykrrrnaktan c;ekinmiyorlardl. Zaten Hulk Partisinde de artrk, gori.i~, hareket ve cephc birligi yoktu. Denebilir ki, bu partide, bir tarafta son giiciirul harcayan, son cabalanni vercn, ama cevresindcn ve arkadaslarmdan dahi dcstek gormeyen Inonii vardi. Diger tarafta da, hie bid digeriyle aym gorus vc davramsta olmayan birtakun insanlar, klikler, grupcuklar! 0 kadar ki, bit gun gelccek lnonu, bu artik fikir, hedef ve harekct birligi He beraber, umitlerini de kaybetmis olan YIgm'dan, hatta bir Basvck]] bulup Kabine teskil ettirmek icin bile bir dost bulamayacaktrr. Gene daha asagrda gorecegimiz gibi, kendilerine Basvekillik tcklif edilcn dart tarunmis Halk Partili eski Bakan, hcpsi de bu teklife karsi ozur dilcyecek ler ve soru mluluk kabul etmektcn kacmara k, inonu 'yii 011lar da yalmz brrakacaklardrr. Ilu isler boyle gelistikcc, tahii inonii de limit vc ccsarctindcn cok seylcr yitirecckti. Bit giln aruk acrkca, muhalcfctin iktidan ala-

mcdigi, ama sonunda

Muhalcfct

lchine isleyccck bir Stratejik

hare-

156

IHTtLALtN MAN1'ICI hi r propaganda

tHTtLALtN MANTI(;I

1~7

bilccegini vc kcndisinin iktidan ycni sahiplerinc tcrkcdcccglni aciklamak zorunda kalacakti. Ciinkti oyle giinlcr yasanrmstir ki, inanli, halk arasmda vc hcrhangi bit yolculukta hal klan, lllt~llgl i1gi ve halta saygryt gorcmedigini fark cder, Ve santa bu durum, onun Muhalefct Lideri ilc yaptlgt, bazt olumlu bulusmalar sonunda hava az cok duzelincc, halkm da kendisini daha i1giyle seHlmlaJlgtnt goriir. Mcmnunlugunu baskalarma karsi da a<;lga vurrnaktan cckinmez. Btl ifadclerini de az a~aglda vcrcccgiz. Ama biiti.in bu olup bitculer, iimit ve cesaret kmci oluslar ve gc li srne lcr ara S rnd a, inonu 'yil bi.itiin <;CVtCS inden aytran, onun scba tII sahsiycr ve karakterine uyan bir isi vc gayreti de vardi. Bu da, daha ilk sccimlcrdc kcndisinin ve partisinin aleyhinc islcsc bile bu. Ban ..nlarrunda dcmokratik , muha1iflcrinin dahi ondan gelen hie bit scyi bcgenmemckrine ragmen, lIalk Partisi millctvckillcri ile beraber aynt duzcydc ve lehtc oy vcreccklcri, 1950 secimlcri oncesindckl Scrim KOIIIINu'dur. Bu, 0 giinun sartlarma vc havasma gore, zor ve dev bir isti. Hem de bu kanunu Inonii hazrrlatip crkarrnasaydr, Dcmokrat J;arti iktidara gclince, boyle bit kanunu cikarrnazdi. Bu gorti~i.imiizi.i!1 itiraz gotiinucz dayanagi sudur ki, muhalcfct Yillannda en biiyiik islegi ve da VLl SI «An tidemok ratik kanunlarin tasfiyesi» olan Dcrnok rat Parti, iktidara gcldiktcn sonra, bu tcmel slogamnt hcmcn unutrnustur. Fazla olarak da, rncvcut Antidemokratik kanunlara, yeni Amidemokratik kanunlar vc davranrslar eklcmistir, Mcsela Halk Partisi Muhalcfctc, Radyodan yararlanmak hakkirn tamdlgl halde, Demokrat Parti, bu en basit konusma hakkiru tammarms, Devlct radyosunu, Parti malt haline getirebilmi~tir. Bunlara da yerleri geldikce, ozetle degineccgiz, Simdi, olaylann 194&-1950 arasmdaki kronolojik akisina,
,

kullanahilirdl.

vc miicadclc scrrnaycsi Oylc de oklu. iktiJanll,

idi ki. muhulef ct onu, yrllarca halk icin kutsal bir hak ohm

'.,,' imler kon 11Sll nda bile, h ilcci. ka nu u d !~I h <I rckctl ere ba s vu ran b ir lorba kudret oldujiu suclarualan, Mccl is cans: alundan koy vc mahalIt- kahvclcrinc kadar, yrllarca calkandmldr. Sonru,
1111,

5 "gllstos

1946'ua

ycni Mcclis
ZOlman

acrlmcn

gori.i1dti ki

ino-

ycni kabincn in teskili isini, Uzun

Part i Gcncl Sckrctcrligi

once Icislcri Bakaru bulunan Rcccp Pc· ki bu intihap ycrindc uegildi. Ciinkti ycni Meclis, cok part ili hir ca hsma dcvresinc ilk dcf'a giriyorJu. Mcclistc Ill! scbeplc, Bau anlarrunda bir dcmokrasi havasi csrncsi, ycrlcsmesi liizlmdl. TIlt da ancak, sogukkanh, miisarnahah vc aruk karsrda bir muhalefctin varlrgrnr hazm vc kabul cdccek. sabrrh bir Basvckilin hu lunmasi ill' miirn kiin ola bil irdi. Deiuokrat ik Mccl is hayau, boyle yer lcsccck Ii. Halbuki Rccep Pckcr, iSlikiai Savasuun ilk giinlcrindcn bed kcndisini Milli Javaya vakfcdcrek oncmli sorumluluklar yiiklenrnisti. iyi hizmctler yapmtstr. Milli hayatta hakh soz sahibi olrnustu, Ama Halk Partisinin mil/rit, yani asin tutumlu vc otoritcr bir sahsiycti sayrhyordu. Etrafrnda, Kcrim Inccdayr, Siikril Sokmcnsucr, Miimtaz Ok· men ve digerleri gibi, gene miifrit sayrlan bir grupcugu oldugu Ja bil iniyordu.

vapan, 19·16 secimlcrinden kcr'e vcrmistir. Sarnyorum

ana harlan He egilelim,

Hal k Partisi ile mu halefet arasmdak i Meclis catrsmasi, daha ye· ni d6nemin at;IImasl ilc beraber baslarms, durmadan da keskinlesmistlr. ilk catisma konusu, daha once de kaydettigimiz gibi muhalcfetin, scc;imlerde yolsuzluk oldugu yolundaki sert ~ikayet ve tepkileriydi. Muhalefcte gore, bu sec;imler ve dolaytSlyle Halk Partisi iktidatt mqru degildi. Gene once kllydettigimiz gibi, kurulan Mcclis gruhu, bu iddiahltl, incelemeler sonunda reddetL Bu katar, dogru veya eksik olabilirdi. Ama konu ve ortaya atdan su<;lamalar, muhaldet IlYin ayle

Kaldr ki, bazi Seflik ve Liderlik vasiflnrt olmasma ragmen. bu vazife ona, hem biraz get; vcriirnisti, hem de Atatiirk 'iin son yillarrnda biraz cia ihrnale l1gradlgl. biraz kcnarda blraklld(gl icin ktrgmdr. Sakin olgun, musamahah bir ruh hall icindc sayilmazdr, Onun icin bu iki Partili Mcclistc, daha ilk giinlcrdcn baslayarak, yumusak, yatrsuncr, yeni Meclis guclcrini birbirlerinc yaklasuncr bi r hava yaratamadi. Vc bu, muhulclctin dine, aynca birtakrm jcstlcr ynpma irnkam ve propaganda kozlan verdi. Dernokratlar da ycni Mcclisc, eski Se flik gclcncklcri I1C vc atori te r a lrskan hkla ra ka rs ( bi r hava ve davl"ant~ gc\ircrek, dalw ilk giinden, inonil ycni dcvre i(,:in de Cumhurrcisi set;iJinc\! yemin ti.ircninde, mutad gcknege gore Millelvekillel"i anu ayakea nlkl:;;!arken, muhalcfet mehuslan ycrkrindcn k:11kmadllar. Cumhmrcisini alk!~lamaddar. Bu loplanllda Muha!dctin Cl.l!llhllrrei· SI aday!, eski Gcnelkurmay Ba~k<tnt Fcvzi <;akmak'ii. Fevzi <;akmak

158

tHTlI.ALtN

MANTI(iI

til TtI.A t.t N

«- Uti memleket, scvk ve idare cdildi»

MANT I(a ktzt! bir

SU/tUII

159 idaresinde

emek li 01 d u ktan son ra, he r ncdcnse politi kaya ka n ~11. Demo kra t Pari i 1istesi ndcn bagmlslz aday olarak Mcclisc girdi. An kara 'ya gcli nee. onu, 40.000 kisinin kar~lladlgl yazrlrr. Fakat bir sure sonra da, Demokrat Partiden ayrildr. Bir kisim Millctvckillcri ilc bcraber, yen; k~lru Ian Milici Partisi Baskan hgm I ka btl I ctt i, Bcvanlarda bul undu. 1<; geziler yaptr. Harckctleri pek dcngcli gormuyordu. 10 nisan 1950'de vcfat cui. Bir siire once Cihat Baban'm yaz<.hgl «Politika Gnlcrisi» isimli cscrinde naklcdilcnlcrdcn anhyoruz ki (I) son zamanlannda ruhi durumu, pck sihhatli dcgildi. Mcscla Cihat Baban 'u Ankara 'dakilcre kizginlrgnu ifadc cdcrkcn «Simdi Erzurum'da olsam, climde bir Kolordu bulunsa, ben yapacagmu bilirim» gibilerdcn konusrnalarr, btl ruh sihhatsizligini u<;lga vurmaktadrr, siyasi gclismelcrin oncm Ii olayi, Mcc lisle ccreyun ctti, Dlkedc csen ruzgfirlar zaten scrtti, 25 ekirnde Edirne'dc Demok~al Parti'nin ilk il Kongresi toplandr. Gene scrt konusmalar yapildr. Iki parti nrasmdn, sanki, silahsiz bir harp hali basliyordu. 18 arahkta Mccliste Basvckil Rccep Pckcr, karst turah elcstirirken, Mcndercs icin «Psikopat» soziini.i kullandi. Dcmokratlar Mcclisi terkettiler. Ondan sonra Inonii'ye, bir srra uzlasurrcr tcrnaslar yaprnak dtlstii. Ve Ilayar'Ia gori.i~mckrindcn sonru muhnlcfct, nncak 27 arahkta Mcclise dondii, Btl arada 7 ocak 1947'dc Dcmokrat Parti, Ankara'da Birinci Kongrcsini

23 sencdir,

diye konustu,

Alkislandr.
Yaptlacak kanunlan

D.P. ondcrleri

hie mildahale

ctrncdiler.

General Sadik Aldogan:

«-

ya ayku; siipiiriip atmaktir»

is, ;1nayasayt tadil etmek de?)l, Auayasayllj1iJ1I C.Il.P.'yi, yapll&1 kanunlarla birlikte de. 10 ocak giinli sabah saar 6'ya dogru

\.t'klinde konustu. Mcndcrcs ~i)yIe ko nu~L1 yordu:

{(- Devlct Part isi, dcvlet kdtcuu kusanuus, hiikiuuet arubasina binmis, canst: \'e idealsi: bir katlrodan lbaret kalnusttr.»

Samet Agaoglu'na gore de «Kongreyi biirilycn hi.irriyct hasrcti, salns idarcsinc, zii rnrc ha kim iyeti ne son vcrmek karari. ici n toplannusu. Bu Kongre Cumhuriyet tarihindc, ilk acik muhalefct Kongresi olarak, dikkati cekici bir yer ahr.
Dcmokrar Partjnin birinci kongrcsinde kabul edilen «Ana Davalar Komisyonu Raporu» siyasi tarih ve edebiyaturuza, bazi maddcleri itibanyle, bir «Hiirriyet Misak» olarak gecer. Btl adlandirmanm tcmcl dayanagt Komisyon raporudur. Raporun gctirdigi onernli kararda, hu talcplcr kabul cdllmcdig] takdirdc. Demokrat Partin in, Mcclisi tcrkedip, miicadclcyi millctin iciuc gouirrnck tehdidi idi, BlI karar, Ana Davalar Komisyonunun raPOtUIlUIl kabuliinu isteyen takrirde, soyle ifade cdiliyordu: siiratle dcgi$lirilll1cistiyoruz, BII 1111susta Dentokrat Parti Meclisi Gruba taralindan verilccek takrir kabul cdil11lediiU takdirdc, Meclis Grubunu Meclisten cekcrek mille/ill sinesine diinmek karartnt vermeyc, Genel Mcrkezi salaltiyetli ktlIYoru:. Bu takdirdc C.EI.P.'yi, kendi kadcr 1'(' mesuliyetleri ilc basbasa I'e biiyiik. hakim tnilletlc, !WI}/ karsiya
« AI/(jyasaya

topladr. 0 gun partinin de kurulusunun birinci yildonumii idi, .~on~reye 906 dclcgc katrldr. Salonda Cumhurbaskaru vc Halk Partisi rmsafirleri icin de localar aynlmrstr, Fakat birkac Hulk Partilinin bir dcfa vc kisa ziyarctlcrindcn sonra btl locular, her bos kakhlar. Kongrc ancak, 11 ocak gunu sabaha karst sona erdi, Kongrcdc her dclcgcye, dilcdigi kadar ve dilcdigi konularda konusma hakkt tarunnustr. Onun icin butiin konusrnalar, bir nevi icini bosaltma scklindc vc ilcri geri her daldan konusularak gCt_:IL Mcsela dclcgclcrden biri:

aykm

bulunan

kanunlartn

sinl, ycrine dcntokratik

kanunlartn

kabuliinii

In raki yoruz.s
(1)

Cihat Babun: Kitabcvi.

Poliiika

Galerisi.

Pot ircler-Biistlcr

(1\),01, HeInzi

Nc dusiindurtlctl bir haldir ki, Antidemokratik dcnilcn k.inunlar bahsinde bu kadar titiz, hassas ve hatta mucadclcyi, mille! icinc

160

tHl'tLALtN

MANTI(a

tHTlLALtN MANTICI

161

gotiirrnek karannda 01<10 Dcmokrat Parti iiv sene :;01Uil iktidara f.<:lecck, arna bu antidcmokrarik knnunlan knkhrma yerninini tarnamcn unutacaktrr. Hatta mcvcut Antidcmokratik kanunlara, hem Anayasa. hem dcmokrasiyc tamamcn aykm ohm yeni kanunlar ck lcyccektir. 0 kadar ki, btl kcndi tcmcl slogamna vcfnsizhk vc hatta ycni amidemokratik cabalar, on lin bir gim iktidardan aulmasrmn bas scbcbi utacaknr.

lunrn, ncredeyse bir i<;: savasa hazirlarmslardrr. Zatcn adma Hiirriyct Misaki (yemini) dcnilcn takrir maddesi de, kavganrn Meclis drsma crkanlabileccgini i!an etrniyor muydu? Tasralar, daha cok 0 gi.inii hek Jer gibid irler. Onun icin merkezin uysa lllgmi. Halk Partis i.karstsmda bir nevi teslimiyct gibi sayarlar ve bcnimscmezlcr . .Adeta mer-

Birinci Kongrcdcn soma hava, daha dn scrtlcsti, Mcmlekct ici geziler ve govde gosterileri daha da siklasu. Mcscla nisan basrnda Bayar'm lzrnir'c vansmda muazzam kalabalrklar tarafmdan karsilarusi, ayru gun lzmir'e varan Peker'i 'ktzdmh. Onu, <<istikl51 Mahkemelcri Kanununun heniiz kaldmlmadrgun» hntrrlatmaya sevkcui. Arna, zarnanmda cok onernli vc verimli bir bulus vc tcsckkiil olan istiklill Mahkemelerinin knrsrsma, mcselfi Dogu vilfiyctlcrindcki isyancilar gibi, Izrnir'dc bir Liderin karsrlanmasma katilan on binlcrce vatandasi cikarrnak, clbcttc ki milrnkiin dcgildi. Bu arada hiikiimct Mcclisc, Mcndcrcs, Aldogan, Emin Sazak ve Fuat Koprulu'nun dokunulrnazhklarmm kaldmlmasi tczkcresini gondcrdi. Durum, daha da kcskinlcsti, Inonii'yc, gene bir sira tcmaslar yapmak vc uzlasma yollan ararnak gayretlcri d(.i~tii. Basvckil Reccp Poker isc, artrk yrpranmtsn. Btl dcvrin ve sartlanmn Basvck iii 1.1(:giidL Bayar a~lk~a:

kczc karst cephe ahmr. . Hunun iizerinc, Parti Merkezi Ankara'da, daha dar bir toplantr tertipler, Vi!ft¥etlerden gclcn temsilcilerlc bcraber 150 Partili, duru11iU konusurlar, Iste hu toplanti sonunda yaymlanan bildiri, hie de
yumusak dcgildir. Halk Partisi cephesinde de isler iyi gitrnez, Peker'in son giinlcri 1~c1mi~tir. 26 aguslosta Peker, Parti Grubundan giivenoyu vc kabinesini yenidcn kurmak yetkisi istcr. Ama Grupta, 35 kisilik sert bir muhalefctle karsrlasir. 4 eyliil Grup toplannsmda, Peker 'e karst 0;:1kanlarm sayrst 47'ye yiikselir.

8 eyllilde kabine toplannsmda j nonu Baskanlrk eder ve 9 eylillde, Recep Peker istifasim Curnhurreisine sunar, Boylecc, Demokrat Parti muhalcfcti karsrsmda, sert bir miicadcle yiiriitmek ve iktidan hu yoldan siirdiirmck devrcsi de sona ercr. Ve goriiniir ki halk, arnk hiikiimetle vc Halk Partisi ile pek bcraber deglldir. Gerci tasra teskiHHt heniiz sarsrlmarmsnr. Ihtirnal ki yeni secimlerde de onernli oy toplanacakur. Ama, bellidir ki halk efkan, silratle degj~mektedjr. Pckcr'in ycrinc yeni kabincyi kurmaya, Hasan Saka memur ediIir. Hasan Saka nc miicadelc, hatta ne de i~ve hareket adamidrr. Eski bir polirikacidrr. Inonu'nun Lozon Konferansi'ndan arkadasi ve cski Vckillcrdcndir. Ama yumusak, renksiz bir sahsiyettir. Muhalefet onun gclisinden tabii mcmnun olur. Yeni bir Secim Kanunu hazrrlamak isi, evvclfi bu kabine zamarunda ele almir. Ortada, siyasi bir bahar havast, partilcr arasmda, kardcsce bir rniinascbet ruzgftrlan eser. Ama bu da gecici olacaktir. ';Unkli Dcmokrat Parti'nin bir dcfa sahlan-

«Reccp Peker kablnesi ile demokrasiyapilamazr

dlyc konustu, 0 devre ait olaylar vc gcli~melcr arasmda Inonu'niin, 12 Temmuz Bcyannamesi olarak adlandmlan bildirisi, bu srruda ya-

ymlandi,

12 tcmmuz bildirisindc inonii karnu oyuna, iktidar hiikiimcti vc rnuhalcfct arasmdu, normal bir iliski ve ahcnk kurabilmck icin yap· tlg' t;alJ~ma!an anlatir. Butiin gayrcrl; hukiimctin, rnuhalcfcti tnsfiye ctmcyi dii~iinmedirdne, muhalefetin de mcvcut kanunlar disma "Ikmadau, normal hir Parlamcnto nizarm icinde calrstuak istcdigine, iki tarafm inanacagt bir hava yaratmaktrr. iki tarafm da bu tcminata illtivact vardt, Gene tcmaslar, arabuluculuklnr haslur. . J\'ftlhllTcfet mcrkczi bu bihliriyc cvvela hir bayrak gibi sarrldr, Ama I\, bil" dcfa alcvlcnmi~tir. lkk ta~rabrda parti ckmnnlan, nlh-

drrdigi Krrat'i, merkczde dcgilse bite, tasralarda dizginlernek, frcnlemek kabil dcgildir. Ve Merkez Kurulu tasralann, artik onemli surctte etkisi, hatta biraz da kurnandasi altmdadir. Bu yuzden Demokrat Parti de, i<;: cekismelcr icindedir. Hel~ Istanbul teskilan ile Merkezin MaS! acslmrstir. 0 zarnan adr cok isitilen ve Istanbul'un aglr basan nvukat1arllldan Kenan bner, Partiden isti fa eder.

162

tIITILALIN

MANTIC I

tHTILALtN

MANTI(a

163

Grupra da durum kansikur. Dcngeli his' politikactdan ziyadc, oynak mizach, kaygusuz bir zat olan Fuat Koprulii'ye karst grup cephe a] nusnr. Bayar Grup Baskanlrgmdan cekilir. Mart nymda da tasIiyclcr, ihraclar baslar. Evvelf 5 tarunmrs kisi Demokrat Parti'dcn ih-

hineyi Il'~kjlc, Scmscttin G iinaltny nul kunda soyle konusuyordu:

gorcvlcndirildi.

Giivcnoyu

nldlib

rae cdilir. Fakat Gcnel Idarc Kurulundan 6 kisi, ihrac cdilenlcrlc berahcrliklerini a~lga vururlar. Ve Grup ihraclan taIII I1l[tZ, Fakat Gcncl Mcrkcz daha baska ihraclara gidcr. Gencl ldarc Kurulundan istifa cdenlcr de partidcn ihrac cdilirler. Grup ashnda, iiye1crinin yartsim
l.uybcdcr ve bir arahk, Dernokrat Parti'nin Vathgl tehlikeye gircr, Ciinkii Crull azasnun 0 yarist, Kongreye kadar Gruba kanlrnarna bran ahrlar. Artik Ikinci Kongrc beklenmcktedir. Fakat gozc carpan sudur ki, biitun bu cckismelere, didismelere, ihraclara daha ziyadc

«Blr Tarihci SI/((// ilc size tcmiu ederim ki, bu milletin gcieccgi icin tck fare, sag!a/ll csaslara dayanan bir Demokrasiuin kurultnusi 1'(.' islcmesidir.»

cckcmcmczl ik, ktskanchk gibi ruhi hallcr hakirndir. Vc bu sckildc aynlanlar. Parti Gcncl Kurulundan mcmnun olmaynnlar, 1948 maYIsmdan itibarcn, hatta yeni bir orgutlenrnc cabasr icindcdirlcr. Ortada, bir Miistakil Demokratlar Grubu halinde goriiniirlcr. Onlar da Kongrey i be k lernekted irler, Bu arada memle kette, hatta v ilayc t lcrdc, hie bid siyasi bit varhk haline gclemeyen bircok Partiler de kurulur. Bunlardan VI.' gene Dcmokratlardan ayrilan bazi politlkacrlunn kuruugu Millet Partisi'nin Baskanligm; Fevzi Cakmak bu siralarda, ternmuz 1948'dc kabul cdcr, Gerck Sayar, gerek Mendcrcs, kendisinc I-..UI'~1 herncn crkrslar yaparlar. 8 kasim 1948'de Basvekil Hasan Saka istila ederck , ikinci kabinesini kurar. Nihat Erim, ilk defa bu kabir.cdc yet aldr. Ama iktisadi hayat iyi gitmiyor, bu da halk cfkarmda ycni memnuniyctsizlikler yaratiyordu. Demokrat Patti sozculcri ise durmadan mcmleketi dolasryorlar, halki gelecck secirnlcrc hazirhyorlardr, Konusmalarm esas konusu tekti: Halk Partisi tiikcnmistir, neizJir. Ne idare, nc de karat giicu knlmrstrr. Bazi Halkcrlar icin «Siyasi meyyit» yani «siyasetcn ali.i» tabirlcri de 0 devrcdc yerlesmisti. Ara sccimlcrc Dcmokratlar kanlrrnyorlardr. Onlar, perakendcci degil, topInn ahci goruniiyorlardr: Artlk kendilcrinden emindilcr, Ciinkti 0 sene kasirnda Meclis 31,ttldlg1 zaman Hiikilrnet hakikatcn yrprannusu. Bayar, aralrk 1948'd.:, Edirnc'dcki nutkunda «Iktidarm artik, hareket ve tedbir alma kabiliyetini dahi kaybettigini» haykmyotdu. 14 oeak 1949'da ikind Hasan Saka hi.iki.imeti de istifa ctti. Ka-

Ever, bu boylcydi. Ve Demokrat Patti de bu ad vc bayrak 011110<In Krraunr meydana salmisn. Ama, acaba bu saglam esaslara daya1I:!,n Dcmokrasldcn bu azgin Krrat, nc anlryordu? S6z onun olunea. siyasct in in mu t f agmda hangi asla r kota n lacakti? Iste bu sorun un tcrcddiitlcri 0 dcvredc, hclc aydmlar arasinda, daima konusuluyordu. ('linl;ii Dcmokrnt Parti icindeki cckismcler, krskanchklar, ihraclar, Diktaya kacan cabalar, bu tercddiitlcri giiclendiren gdriiniislcrdi. Bilhassa Adnan Mendcrcs'in, biraz dcmagojiyc kacan olciisuz ctkrslan, halk kalabahjimda dcgilse bile, aydmlar arasmda hos gorillmiiyordu. Giinaltay kabinesi, esas olarak, yeni bir Secirn kanunu hazirlamak isini cle aldi. Nihat Erim'in Baskanhgmda bit bilim Komisyonu kuruklu. Bir Pcmbc Kitap yaymlandr. Dcmokratlar, bu hazrrhgm gcrirdiklcrini de yctersiz buluyorlardr. Dcmokrat Parti'nin Iklnci Kongrcsi, 20 haziran 1949'<1a Ankara'da, bu hava icinde toplandi. Ar;lh;; sahnesi dikkati cckiciydi, <;iinkii Birinci Kongredc, coskun bit heyccan icindc alkrslnrlu sccilcn Parti ldare Kurulunun azalarrntn ilctc bid Partklcn ihrac cdilmis bulunuyorlardr, Grup, uyclcrinin sayistru kaybctmisti, Gcriyc kalan Jdarc Kurulu isc, kendi escri olan Hiirriyct misakuu uygulnmnrms, Meclistcn cckilmis clegildi. lkinci Kongre toplandrgr zaman, su vaziyct kesin olarak bclirmisti: ik tidal' yolu a rtik gortinti yordu. ik t idar yakmdi. Onun icin, cckismclcrlc vakit kaybctmcktcn isc, Kongreyi oiuruna baglayip, yauna, gclccck sccimlcrc hazulanmnk. cn dogrusuydu, Oylc de oldu. Halk icinde hcyccaru zindc tutmuk icin de bir formiil bulundu: I-Iusumet andi! Husumctin Heddi gene iktidardt. Bu hcdef yolunda, yani Partiye iktidan saglayacak secimlcrdc Partinin yolunu kcsmcyc cahsacaklara, daha simdiden ve topyckun Husumet, diismanlik Hun cdiliyordu. Btl ant, Kongtenin 25 haziran 1949 tarihli otunrmunda ka· bul edilen 2 maJdelik «Ana davalan) komisyonu taporunda ifadcsini buldll. Wiki.imet btl kararlarl, bit Bcyanname ile cevaplanulrdt.

164

IHl'lLALtN

MANTIC!
Il"~:m\lll:l

tHTfI.Ar.1N

MANTJC'H

165

Sonraki gclismclcrin ana konusu, artrk ycni Sccim Kanununun hazrrlanrnnsrdtr. Bunun icin, ycrli vc yabanct bilginlcrin de gorii~ VC
tavsiyclcrini toplayan, ciddi, devamh calismalar yaprldr. Siyasi Pargoriislcri dcrlendi. Dcmokrat Parti, ne gctirilrnisse, gene yctcr: siz buluyordu, Mcmlekct icinde gczilcr, sert nutuklar vc havarnn y;ltrsmasim onlcyccek her tiirlil cikrslar dcvarn cdiyordn, Ternmuzda Mcndcres'in Izmit - Ege gezisi ve 9 agustosta, lnonii'niln Izmir'de bulundugu bit sirada Bayar'in gene lzmir'dc tcrtipiettigi 60.000 kisllik govdc gosterisi, Inonii uzerindc de ctkilerini yapnustrr. Nitckim 10 gun soma, Ege yolculugundan Ankara'ya donmek uzcrc ola n j non il, "Hal k I'artisi serbcs t sccim i kay bed inee, iktidarda
t Herin

~iyasi harckctlilik

daha onceki sccimlcrdc gorUlmemi~ bit Halk arttk, slyasctin, biitiinu ile icindeydi, Dcmokratlnnn vaatlcri sistcmsiz, suursizdt. Hie bir olt;U tamIlladall, halktn hosuna gidccek her scyi, Iazlasr He vaadcdiyorlardt. l lalk Partisi'nin isc, hiy bir slogan! yoktu, h, idarc, iktisat, insa ve kulkmma alanlarmdan da hie bir clava savunulmuyordu. Bu hareketli mucadclc icinde Hulk Partisi, butiin sanstru, sanki yalmz Scfinin adt vc ~lihreti ilc, hulk arasrndaki boluntuye, Dcrnokratlara oy verrncyerck olanlann dcstcgine baglamis gibiydi. Halbuki Inonu, artik Milli

kadar mcmlckcttc,
yasandi,

~d Inonii (.kgildi.

oldugunu" anlarmsn (I). Hulasa arnk tesebbiis gUeii, Demokrat Parti'nin cline gecmisti. 1949 arahk aymda Halk Partisi, Secirnin adli teminata baglanrnasr prensibini de kabul cui. Bu prensip, Demokratlann savundugu biiyiik hedeflerden biriydi. Ciinkil bu sure tie Sccimlcrin kontrolii, aruk idare rnakamlannm elinden ve yetkisinden crkiyor, hakimlcrin eline
geciyordu.

kalmamanin

mukadder

Nihayet Mcmlckcttc \'C korurol ncrk tasnif, lnrdan Han

14 mayrs giinO, Sccmcnlcr sandik baslarma kostular. ilk <ida olarak, idare secim alamndan silinmisti, Tanzirn yctkisi artik, ramamcn hakimlcrc gccmisti. Gizli oy vc tam olarak yurudu, Aksarn ilk ve mahalli neticeler radyoedilmcye baslandr. Her ycrdc Dcrnokratlarm zaferi, kendilcrinin de tahmin cdebilcccklcrini asryordu: Son tasnifler bitincc, nctlcelcr soyle ilan olundu:
487 Milletvekilliginden Dcmokrat Patti 408 uyelik alarak, iktidara geliyordu. Halk Partisi ancak 69 Milletvekili cikarabilmisti, 27 yrlhk iktidar, arnk el degi~tiriyordu. I millctvckill de, Millet Partisi cikarabilmisti. .. Bu, tnrihi bir giindU.

1950 ocak aymda, Erim - Menderes catismalan ve her tarafta alevlencn cekismelcrle, Sccirn miicadclesi fiilen basladr. 7 subatta, ycni Secirn kanununun Mccliste gorii~iilmesine gecildi. 16 subatta tasan oya konuldu. Zatcn muhalcfetin istedigindcn ve iimit cdebilcceginden fazlasr, tasarrda yer alrrustr. Her iki Parti lehte oy verdi. j~, aruk yeni secimlere kaldi. Secim tarihi, 14 maYIS olarak tespit ve ilan ·cdildi. .. Secim, her tarafta biiyUk heves ve ilgiyle karsrlandr, Mesela EI5zlg'da, 600'den fazla vatandas, MiIletvekili adayt olarak bas vurdular. Digcr Illerde de istekler .cok hareketliydi. .. Nisanda, Demok'ratl arm aday liste leri Han olund u. mart sonunda, fiilen secim milcadclesinc girmisti,

nin SE<;iM KANUNUNUN AziZLiOi!

Her Secim Karumu'nun prensipleri, hatta doktriner prensipleri vardir. Ama bir de uygulama ile ilgili teknik usuller var. Secimlerde hulk iradesinin en dogru sekilde islemesi: Miidahalesiz sccirn, Adli teruinat, gizli oy, acik tasnif gibi esaslar, bu siyasi prensipler arasmda ycr alirlar. Oylarm nasil hesap edilecegi, <;Dgunluk sisterni, Nispl ternfoil gibi usuJ1er ve bu arada nispi temsilde de bir stra matematik usuller, sccirnlcrin tcknik yonlerine gircr. 1950 set; imleri , t;ogunluk sistemi dedigimiz hesap sckline dayamyordu. Ru hesap tarzmm baska sekilleri de vardrr. Mescla Turkiye, 1950'den bugiinc kadar geccn kisa zamanda, tam dort turlli hesap scklini dcncmistir. Bu sanrlann yazJ!dlgl giinlcrde 1973 sccirn arile-

f nonu, daha
de zatcn 10 maYIS

Fevzi Cakmak 10 nisanda i:ildUgU ve Millet Partisi tutunamadigr ,ie;:in milcadcle, iki parti arasmda gecccekti, Ulus gazetesi, 22 ainIstos 1949.

(1)

166

1HT1LAL1N MANTIGI

illTtLAL1N

MANTlCiI

167

siydi, Vo.:Parlamcntoda In mcsguldii.

hi r komisyon, gene bi r sccim tcknigi ararnak-

1950'de Halk l'artisi'nin, yerli \'1.' yubanct bilim adarnlanntn <13 giin:i;;ieri ilc imz!r1a(ligl sccirn kanunu, asli prcnsiplcri it ibariyle i1criciydi, Dikkatle islcnmisti. Fakat sccimdc oylann tasnifi VI.' ctkilcri bakmundan, .;ogunluk usuliine bagh kalmrnrsn. Mesch. bir n, 10 M iller ve k iii ((I ka mea ksa ve tasn if cd i len' oyl nra gore, sec ime ka ulan iki partidcn bid oylarm % 49'unll, digcri de Ii;_' 51 'ini almrslarsa, btl 10 MilIetvckilinin hcpsini de, bu sonuncu parti kazanmis oluyordu, Boy1cec halk oylarrrun ,;:, 49'u Mcclistc tcmsil cdilcrniyor dcmckti. Nitckim 1950 sccirnlcrindc de, Him oylarm jj, 54.91 'ini al'111 Dcmokrat Parti, Mcclisteki 487 Milletvckilligindcn 408'il1i, yani tum Milletvckillcrinin 'X, 84.4'linii kazanmis oldu, Ciinkil vildyctlcrdc oylar oy-

IkllIokral Parti , sccimc knulunlarm 4.274.933'i.ini.in, Halk Par3.195.618 'ini, Millet Part isi de 26'j.980'inin oylarun alrmslardt I )~:).41). Sair partilcre vc bagllm,;,zlara da 47.860 ('It- 0.61) oy cikIISI
1I11~11.

Sccim hikfiycs] de, boylccc bitmis oldu, Simdl is, Demokrat

Par-

linin Kendi kollan arasma kosan iktidan almasrna, ynni Hukumcti tcskil cdcrck mcmlckctin kadcrini yonetmesine gelmisti. 22 mayis '<:I50'de toplanan yeni Mcclislc bu islcm de tamarnlandr. Celfil Bayur Curuhurbaskanhgma sccildi. Vc kahincyi teskil eden Adnan Menderes, hem Partiniu Baskarn, hem Hiikurnctin Ba~1 oldu. Arna $11 da bir gcrcekti ki, simdi Dcrnokrat Partinin yonetccegi, yalruz rncmlekctin idare vc kadcri dcgildi. Tcraziye anlan, Dernokrat 1',lI"ti Sozcti ve Ondcrlcrinin idarc ve kaderi degildi. Tcraziye atrlan, hlzzat Dcmokrat Partinin yartnki almyazrlanydr. Ciinkii rejimin adl Demokt-asi VI.' iktidar Partisinin adt Demokrat'n, Ama, bu iktidar go· rcccgiz ki, daha ilk adtrnlarmdan baslayarak, kendisine, To/aliter bir iktidar yolunu vc sistemini, yahut bir nevi Tek Parti buyruklugunu, Hili bir idare tam ve rejim olarak sececektir, Boylece de, kacrmlmaz hir akrbctin basamak taslarrm, daha ilk giinlerdcn dizmeye baslayacakur.

lc bclirmisti ki, bazi vilayctlcrdc Halk Partisi, ancak pck kli~tik Iarklarla yenildigi 11<I1de,vilayctin Millctvckillcri kadrosuna, Kendi adnylarmdan hi~ bir tcmsilci vcrcmiyordu. i~te hu notice, Hulk Partisi'nin c kadar hevcs vc titizlikle hazlrladlgl yeni Sccirn Kanunu'nun, onu hazirlayan Halk Partisine karst, matcmatik bir azizligi oldu, VI.' Halk Partisi bunun acismi, btitiin yaprsmda dcrin rstrraplarln hissctti. Hatta bu hayal kmci netice, parti sa Harmda, cozulmclcrc, ay n 1rna 1.'1a r

da yo! a9tl ...

14 Mayrs 1950 sccirnlcrinin oy dokiimiindcn bnzr ozetler vcrmcktc Iayda vardir, 1950 sccimlcrlndc sccmcn sayist 8.908.824'lti. Secimc kaulanlar 7.934.449 yani Oy hakki olanlarrn ,;;. 89.06 'srydr. En yiiksck kaulma oranlan M~r~(% 92.61), Adryaman (% 90.26), Amasya (% 93.24), Aydm (% 91.56), Bahkcsir (r;;. 93.09), Bilccik (% 94.15), llingol (% 92.19), Rurdur (% 91.71), Bursa (% 92.19) oldu. Dogu vilayetlcrinde sccime karst gcni~ bir ilgi gor(ildii. Zonguldak iii de % 95.74'lc basta geliyonlu. Gcnel olarak katrlma ornnt j"{, 89.06'ydl. VI.' bu, ciddcn yuksek bir katilma payi idl. Oylardan f ayda Innrna kon usundak i sck il aksa k ligllll daha once kaydet mist ik. f\1c-sdfl T1"<lbZ01l ilinde oylann % 48.4 1'ini alan Halk Partisi, or;dan hie bir Millctvekili cikercmemrsu. AYI1l hal, Urfa (% 48.11), Sivas (~.:, 45.83), Ordu (% 49.72), Samsun (1);,41.04), Kirklareli (% 45.84), Bilecik (% 45.89) gibi diger iIIerde de goriildii.

lIALBUKi? ..
lIaIbuki tarihi asama, artrk Demokrasiye idi. Kurtulus Savasi vc onu rakibcdcn otoritcr Reformlar, inkrlaplar dcvri, artik arkada kalrmsu. Dcrnokrat Parti iktidannm tarihi rolu ve tarlhi misyonu, iste bu cok partili Demokrasiyle islctmekti. Devrimci bir iktidardan soma Evrimci bir <;agda!J gclisme, boyle tahakkuk edccekti. Kisacasi toplumun ozlcmi, toplum tarafrndan ifade edilmis veya cdilmcmis olsun, bu evtirnci asamayaydi. Her vesile ile degindigimiz ve dana ileridc de yeri geldikcc tekrarlayacagrmtz bu asarnarun basanlrnasi sartti, Iste, bu bahsimizi takibcdecek kisimda, bu tarihi zorunlugun,

bu ozlcmin, Dcrnokrat Parti'yc diiscn bu oncmli misyonun, kavrarulrp kavrantlrnadrgmr, basanltp basanlamadrguu izlemcye caltsacagiz,
Bu izleyisirnizde gene, yalmz olaylari siralamakla kalrnayarak, bu olay-

Ian doguran

Siynsi-Ruhi

sartlan

belirtmeye

gayret edecegiz. Ama bu-

168
rada

1HT1LALfN

MANTILa

IHTILALIN

MANTI(iI

169

bit' konuyu tb Btl konu sudur: Dcmokrasi ve D.. > mokratik Hiikiimet sckillcri nclerdir? Bunlarr da formiillcstirrncyc cahsalrm ki, Turk toplurnunun ozlcmi, daha dogrusu tarihi nsarnast olara k vast fI and ird 1£1m IZ Cok Partili Dcrnok fa t ik Pa ria men tn ri zrn in, J i"

ve bu bahsc son vcrip, ycni bir bahsc gircrkcn,

fnyda buluyoruz,

krsaca islemckte

ger Dcmokratik

goriiniislii

rcjimler

arasmdaki

ycri belli olsun.

DEMOKRASi

NEDiR?

l~lIlatna bakrrmndan, birbirini tutmayan, birbirindcn ayrt nicc sckilk-ri vurdir. Vc bunlar, tarihi gelismclcrin hirer escridir. Bu geli~mcler vc rnuesscsclcr, ya sosyal yaprda evrimsel (Tcl..illniilcU) bir olusum icindc ~cki][qmi~lcrdir. Meself Ingiltcrc, Iskant Iiuuvya vc bcnzcri iilkckrdc oldugll gibi. Yahut da Smtflar Miicad"lc~i, ihtilallcr vc dikta orgiitleri yolu ile tahakkuk cttirilmek yollnnua gidilmi~tir. Ama hcpsinin temclinde yatan, nihayct, toplurna hi r Dcv Jet N izu 1111 bul rna k g<lyrcti d ir. rank
~

Dernokrasiyi kisaca: halk iradesinin olarak tanrmlayabiliriz. Insanoglunun

idarcyc hakimiyeti vcya istiraki btl nizarn iizcrindc, en az 2500 yildan beri tarnsma, arastrrma, ozlcm ve cylcm icindc oldugunu hiliyoruz, Bu kitabm birinci ktsmmda bunu yansitan, ilginc sahnclcr vardir, Kaldr ki, hele cski Egc - Yunan uygarlrgrnda, Devlct nizamlnn ile Siyasct sanatmin, nasrl dcrin arasttrmalar konusu oldugu, bir kisrm bize kadar eriscbilmis olun cscrlerlc ortaya scrilmckredir. byle ki biz bu escrlcrden, bugiin de, halk dcnilen ulu kaynasma vc kamulasrnarun tarihini kavrarrz,

son 1'.1 , gene asrl konumuza, yuni dcmokcok s:c~itliligi bahsinc doncbiliriz. TIll cc',itlilioin- yaprlan ve rcjirnlcri birbirine Zit, birbirinc karst olan ulkc1('1in, nasil hcpsinin de Deuiokrasi vc Demokratik rcjim adi veya bay-

Bu kisa

t!.;ginmetk·n

rcjim ve duzcnlcrin

i;)'

r;I!:1

alnnda

bulunmalan

hakikntcn

Istc insanoglunun, asirlar boyunca nakledilcn vc cbediyete kadar cia nakledilccck olan maccrasi icindc, soy bit sanan cia vardrr, B 11 sa na t insan In, kend isi ni de a~a n. kend isin i de biiyii k yrgmlan n potasmda critcn, toplum haline gclrnek vc devlet yaratrnak sanaudrr, Toplurn YIg-tnla~lp dcvlet yaranlrnca da, clbettc ki kosullar dogacakhr. Kanunlar, kaidclcr olacaktir. Bu kosul, yahut kaidclcr, clbettc ki o dcvlctin dogdugu cografi bolgeyc, jcopolitik sartlara ve toplumun gclisme kademclerinc gore dcgi~ik olacaktir.
Fakat biitiln bu dcvlct vc idarc sckilleri icinde halkin, iilkcnin idaresine katrlmak ve buna uygun kanunlar yaratrnak ozlcmi, hie degilsc diislinurlcr arasinda, biitun uygarhk ydzyillan boyunca, bazcn deney, hazen ozlem halindc dairna yasarmsur. Biiliin bu ozlern vc
dcncylcrin temelinde sini, kcndi yararma, sanat da, iste budur. insanm, daha dogrusu toplumun, kcndi kcndien iyi idarc ctrnek cabasi yatar. Siyasct dcnilcn

o hahlc, biitiin btl hirbirinc xnula nasil bir asguri miistcrck vardir ki, bu ulkelcr kcndilcrini, aradaki zuhklara bukmayarak Dcmokrasi adi vc bayragl alunda sayahiliyorlar. i~tc bu asgnri miistcrck raraf vcya miiesscse, Parlamento mucsscscsi ve Pnrlamcntarizm ccphcsidir. Gerci yukarda da isarct cttigimiz glbi, bu Mcclislcrin Icrindcn
ayndir. Ama i~i hu bakrmdan

cclisk ili bir gori.ini.i~ arzcdcr. karst, birbirlcrinc Zit rcjimler ara-

sccilmc, ycrki vc s:ah~m[l sekillcr] birbiraldigmuz znman Demokrasilcri, ccsitli ya-

I" vc katcgorilcre

ayirrnak kahildir:

Liberal Dcmokrasilcr,
Yart Liberal Domokrasiler,

Oligarsik Deniokrasiler,
Devlet Kapitalizmlcri, _

Sosyalist Ilalk; Demokrasifcri, To/alilcr, Diktatorsa! DClllukrasifcr vb,

~agml1Zda baslica, Liberal Demokr<lsilcrlc, Oligarsik vcya 01igarsiyc ka~an Dcmokrasilcr vc TOla1itcr Dcmokrasilcr diinyayt cllc-

rinde tutnrlar.
Avrupa.\1a scklindc idurc , ::l)stcr ilcbili r. j skandi nav K rulhklart ilc, Parlamcntolll Cumhuriyct olunan iil kclcr , Liberal Dcrnokrasi sahalan olarak

Balk iradcsinin dcvlet idaresine hakimiycti vcya istiraki olarak tammladrgrrmz Demokrasi iizcrinde, elbette ki pck cok tartismalar
yapilabilir. Cunkii Dernokrasinin, gcrck Doktrin, gcrck yupt ve uy-

170

tHTJLALJN

MANTIU!

lHTtLALtN

MANTIOr

171

Olig;_lr~iye gclincc, A~1J cski Y unancada, azlsk VI.' /uikimiyet ~111. 1:1I~\h-;~i. s~zci_~klen kurulu bu byram, bir topiumdaAziJgm, <;ok. luga luiklmiycti manasma gclirdi, Mcscla Egcde cski Iyonicn schirlcri 11 hcpsi, 01 igars! ilc yonctilcn sitclcrdi. Bu sitclcrde ticarct VI.' scrvel i clindc tutau zurnre, hfikimiyct] de clindc bulundururdu, Zmn<111111\12(1a Oligarsi kavranu, hem biraz daha gcnislctilmis, hem biruz daha yumusuuluusur, Cunku zarnannmz Dcmokrasilcrinde bil Iti n va t and aslan 11 (bnzi iii kclcrde kadi nl ar ha ri<;) scrbcst oy ha kkr vardu-. Ama ccsitli scbcplcrlc k i, bu scbcplcrin basrnda halkin okurY~lz:.ll·llkorarn gclir. Boyle iilkclcrdc btl okuryazar olmayan insanlarm. gizl] oyl~l~a. du uygulansa, vcrdik lcrj oyun VI.' scctikleri parti VCY;l udayin bJiIllt:fIle varmamts olduklan da bit gerccktir. Bumm icin, Ya~ama orga nmd a sanda lye Icri, bii Hi n ha Ikin oyu ilc gel mi ~ olmalan I~e .berabcr, hakikattc, toplumun ancak tist kadcme1crinden gclcn tcmsilcilcr paylasiyorlar.

ILI~riiHiiW ill.', cok kisa siircn hi]" Parlamento

hayati yasamis ve soma,

"''\ yrl siircn bir Abdulhnmit bran hglll[l gornulrniistuk. 1908'de Gene Ttirklcr ihtilali ile gelen ikinci Mcsrutiyet, kopmalar, isyanlar, harplcr ve nihayct Imparatorlugun parcalanmasi olaylan icindc, tarihi misyonunu ycri ne get ircrncdcn gccti . Yen i Turk iyc Cum hu riyctin i11 ~urlLhl~ ve ycrlesme dava ve safhalan isc, elbette ki, Bah anlammda Ikmokeas iye donuk, ama arada uzu nca hi r gecis devri n in yasa nma'11lI gcrcktircn, hir Scflik sisterni ve otoritcr dcvlct nizarm icindc geeII. Hatta bu devrcye, Tck Patti devri demek bile, gcrcegin tam ifadcsi dcgildir. Ama ne vat ki, bir secirn mckanizrnasi olarak Cumhuriyet Iialk Partisi, 1950 sccirnlerinc kadar, varlrgrm muhafnza etti, Iste ve aneak 1950 sccimlcri neticcsidir ki, cok partili bir par-

lnmento nizarruna giriyorduk, Yani halkin idarcye istiraki ve idareyi dcnctlcmcsi, kanunlann halk yaranna dtizcnlcncrck, halk icindcki
cclismelcrin, toplum yaranna yoneltilrncsi dcmck olan Demokrasi ni-

_Yahut .da bir ulkcde secim mckanizrnasr, bclirli VI.' Iiiliyatta si~ ya s.ett tckcl ~nde tu tan, mesela iki Parti nin terti p let i i~ide yiirii r. ill! n s('"\ll1lk.te bir bakrma halk katrlsa bile, sccim rnakincsi biiyiik paralarI~ partiler tarafmdan i:;;letildigi icin, Parlamcntoda ycr alacaklar hakikattc, anca~ .bu partilcrin seckin insanlan csnaf', az gclirli zumrclor, hulasa toplurnun, organlarmda gorillmcz. .
Il1znn~ldlr.

zarm, btl genel anlarm ile, artrk bizdc de baslayacak dernekti. Bu .:t'\i~ ve nizam degi~ikliginde, bir raraftan Inktlaplar devrinin hatrra
vc futuhatmr, yahut kazanclanm muhafaza ctmck, canh tutmak, Demokrat Patti 'nin tarihi vazif esi 01 JC<l kn. Diger taraftan, c1bene k i rlcvrimci degil. ama f,;agm en ilcrl dcgcr vc sisteml~rini benirnsernek surctiyle Evrimci bir gclisrnc nizarm, devlet ve toplum nizarmmn yaPISl olacaku. Kisacasr, artik halka ragmen degil, ama halk icin bir gcli~me, ilerlcmc ve kalkmmanm, milletcc yolculugu baslayacaktt, Ve btl yolculugun boyle ccreyan ctrncsi, hem arkada kalan Milli Kurtulus devrinin dcvanu, hem yeni kalkmma miicadcleleri icin sartti. Yeni iktidann tarihi vazilcsi. istc btl ol9ti1erc uyarak basanlrrus olacaktt. .. B L1 ozctlcmclcrdcn sonra, sa III yoruz ki, konuyu bt rakt Iglmlz yerc, yani Tiirkiyc'nin, bu cok partili Parlarncntarizrn nizarmna gccisi dcmek olan, Dcmokrat Parti iktidarmm hikaycsinc baglayabiliriz.

olur,

Iscilcr,

halkm

tcrnsili,

koyliilcr, yasarna

II ulasa ~ligar~i, <;agnnlz1l1 da, ayakta ve gccerli bit sosyo-polirlk Oligarh, yani Oligar~iyi yurutcn kudret birtakim Guncy ~~llenka Cumhurlycrlcrindc oldugu gibi, hazen yalruz yiiksck askcri guy. ol.ut. _Baze~ Askcr-Kilise oligarslsi isler. Bazcn siyasi oligarsi, yallL. Siyasi P~rttlcr ve bunlarm arasindaki kombinczon vc koalisyonlar idarcye hakim olur. Bazcn de, tek basina yUke'k askcri ziirnrc id~l~eye. hJkil~ld~r .• Yahu~ Ki1~sc ile birlikte iktidan yiiriitilr. Siyasi ?llg~~~l, yam sryasi partller, lktisadi Oligarsi, yani Dev1ct Planlama isleri 1Ie Maliyc (Bankalar) Sanayi ve Ticaret otoiitlcri He Asker! Olio ~~l~·~i,~ir Ulkede:. bir Triomv!ra, yani Orlii ittif~k ~eklinde de gortiIUl. <;~glmlzda dllnyaY<I baktlglllllz zaman, yiiksek kodemede bu menf ail t 1)IJ"Iqme leri n i, r;:c~iIi ~ekillcri He gOI"i.iri.iz. t

Escrimizin
ll1tLZtLlI

I. krsrmru

burada

tamamhyoruz.

.... Tiirkiyc'ye gelince. Biz, 1876'da vc imparatorlllk buyuk clevlct adaml olan Mithnt P<I~anrn kendi devrini

sonllnun ell a~an ileri go-

uzU, ilgi ~ckici ols(l gereklir. flu konlL, rayabilml:k ix;in, bilimscl bir giri~ tceriibesidir. lilfLl kavrllml11l, cvve};'i ihtilftlin Mantl~h ile nUll k;in dc, Mantlk ve ihlilfLi kavmmlarml r, bnl1 k ,lr(lslIlda bit" illiyet ,ll"amnyl, yani, bir

27 MaYls ihtil£lUni kavBu giri~ ilcdir ki, ihi~1et1leyc ~ah~hk. Buele alamk, ihtih11 ill.' bngrntt kurnbilmeyi gc-

Bli

klslmda

konu-

172

IHTtLALtN

MANTIaI

rckli gun.Hik cimku, her ihtilfll denilen cylcm vcya ozcnti, ihlilM deiiildir. Buntin icindir ki bu krsimda gcrck Mantrk, gerck ihtilfll kavramlarma, gcrekse, tarih icindc ihtilallerin, her <;aga air bazr karakterist ik misa llerine yet verd ik; konu nu n yan bah isleri ol •.HI, Dcv lc t sekilleri, Rcjimler, [eopolirik ve saire gibi problemlerc de, oldukcu gcnis yet vcrmckten cckinmcdik, Gorus ve hiikiimlerimizi, aydmlatmay.! calrsuk. lstcdik ki bilhassa gcn~ kusaklar, ihtilftl ile maccrayi vc Fikir ile Illuzyonu, yani hayal oyunlarnu birbirlcrinden ayirabilsinlcr, Kaldi ki bu son incclerncyc, bu kitabm sonunda ayrica ve tamamlayici olarak yer verccegiz. lstiyoruz ki, spckiilasyon ve kcndimizi aldatisla, bilimsel kavrayis ve anlayrs, birbirindcn aynlsm, Vc 9aglilllzIIl bu kritik safhasmda, vatan anarmz, evlatlanndan tek bit tancsinin bile, aldarnsa, vehrn'e ve bosluga kurban gidisinin rstirabi He yaralanmasm ... Cerci her <;:agdn, her aydm ncslin vc yaratrci insanm misyonu . .toplurnu yalmz izah etrnek, yorumlamak dcgil, onu ayrn zarnanda, cagm ileri ve mutlu deger ve rnuessescleri He bezemcktir, Ama iste bu caba ve bczcyis isc, hava, hcves vcya rnacera He degil, her seydcn once, Toplurnun hayat, beka vc mutluluk kanuniyetlerini, bilirnscl sekilde bilrnck, kavramak ve boylece tabiata hakim olmakla kabildir. Ever, tabiata hakimiyetl Insanoglunun gercck htlrriyetinin tcmel YC dayanagt da budur ...

iKINCi

KISIM

Rir

iktidarln

lIik:.iycsi
1950'deki iktidar

...
degi~ikligi, ayru za-

manda bir rejim degi~ikligiydi; Tek Parti ve otoriter cok partili yorduk. Bu ge<;i,?, <;agm Birle~mi,? Insan yordu. smdakl Haklan Boylece, yerimizi geli~melerine dlinya ve nizamrrmz parlamenlo

Tek $cl, qecl-

devlel nizammdan, sisternlne

Milleller de
i

ve uyu-

milieUeri

araseem's

bulunuyorduk. Memleketirniz yeni Ball ye emir Bunun bendl iktidann anlammda ve drsanya ve icin $ark sorurnluluktar lcin soz da bu tarihi donern, buyuk Caqm, icert<;agda~ gelinnek, eski hirlu her

sahiplerine yuklijyordu:

Demokrasisinin, karst, bulun verine ile,

iceptanm

de sivasetto, kaprisleri zaatlanndan Yeni hazir iklidar mlydltar?.

kendini

sorumsuzluk qerekiyordu. acaba buna

kurtarmak adarntan,

VI PERDE A(ILIYOR!
14 may IS 1950 scci rn lcri nin, ezici bi r cogunl ukla Dcrnok rat Patti Ichinc sonuclandrgrrn knydctmistik. 23 mayis 1950'de Btiyilk Millet Mcclisi toplarnp hiikurnct de ilfln edilincc, yeni iktidar sahnedcydi. Vc pcrde a91Iml$(I. «Ikinci Adam» isimH cserimizdc, bu iktidar kadrosunu «ycni adamlar» olarak vastllandirmrsuk. Bu tabir, hem yanlrs, hem dogru olarak altnabilir, Ciinku lktidar adamlan aslmda, yeni sahsiyctlcr dcgildir. l lerncn hepsi de, hirer suretle eski iktidardan kopmus insanlardilar, Ycni iktidartn Cumhurbaskaru olarak seytigi Celal Bayar, ilk Biiyuk Millet Mcclisinden beri Milletvekili ve siyaset sahncsindc idi. Daha ilk Mecliste «Irnar ve Iskun Bakam» olarak yer alrmsu, Basvckilligc kadar yiikseldi. Ataturk'un oliirnii iizerinc

Isrnet Inonii Cumhurrcisi

olunca, Basvckillik

mcvkiini
inonii'ye

muhafaza

Arada bir gorii:;; aynltgl goriilmiiyordu, takdir ve saygi hislcri ile doluydu:

Bayar,

etti. karst biiytlk /J1a;:·

Cumhurbaskani j smet j nonii'niin har olarak Basvektilete tayin edildim,

«lkinci

itimatlarma

j nkiliibu: ve A tatiirk reiiminin tniimtaz simast ve Tiirk mille/ i/I ill bU),ii k evTtid I 01 all ik inci C II mit /l rrci sim iz j non ifni! n Cutuhurrcislik de vrin ill , utilietimiz icin lIliileyemmen (ugllrlu) l'e mesut Ull/IIIS1111 tctnenni edcrim, Buna sahsen cmin oldugumu ilade cy/erilll". 10 kasnu Yukardaki tarih,

1938
Ataturk'iin, Iani hayata

eclat Bayar gozlcriui yumdugu ta-

rihtir. inoni.i, Biiyi.ik Millet Mcclisindc 0 gun ham' hulunan 384 MilIctvckilinin 384 oyu He Cumhurbaskanhgma sccilmisti, Iccride VI.:: dl~anJa ~ahsiY'::li hiliniyordu. Bu seo;,:ili$, iccridc YC drsanda tam vc
ycrindc bir inlillOlp olarak tasvip gordii. Bayar da bilincn, tarunan bit siyasi

sahsiycui.

Basvckilligi,

ba-

178

tHTILAUN MANTI(;I

!HT1LALIN MANTI(n

179

smda vc.. hal~ .dkfinmla isabctli olaruk knrstlandr. Atatur],, 0 giln hayata gozlcrini kapanusn, Ve dcmck k i, onu izlcycn dcvir, bir bocalama vcya sarsinu gccirrncdcn, gene! bir goniil rnhatilgl kinde basItyordu. Dalw sonra Dcmokrnt Part i'nin bayragllli :W,H:a k· olan Ol~. (lcrJer~.cn bir krsmr, mcscla Rcfik Korult an vc Adnan Mcndcrcs de, aY1l1 gun, ayru cntt a I!mda btl se~ili~lel"i vc ycni kahiney] ulkrslarnaktadn:tnr. Dcmck ki 0 gunlcrdc ortada, siyasi hir catlak yokt~l. Yen! dcv rm so ru In Iu InkI a rJ be rabcr tasmaca k II. .
Gen;~. mi llct yoksuldu, Yorgundu. Cenci bir k:11kinmn saglanamunusu. Onumiizdc isc, ycni bir dunya harbinin isarctlcri, goklcrdc cakryordu. Atat iirk, btl gclecck harhi, hasta ya1agll1dn, kendin i ziyarct eden Ali FU:1t Ccbesoy'a, yarmt o gundcn gormiis aibi habcr vcrrnistir, Kaldi ki Atatfirk. bu patlayncak ikinci Di.in}:a b Harbinin, ~Iu~. sartlar~1lI VI.' SOil ucu Iltl da, da ha 1932'uc, Ankara unlu Amcriknn Gcncrali Me Arthur'a, sanki gaipten bi, ayncn naklctmi~tir. Deruck ki Turkiyc, ycni bir one-eden beklcmektcdir. Ama nc val" k i. dostsuzdur , 'YI ziyarct eden haber vcrir i!:idilnva hMbi~i mi.itt~fiksizdir. ..'

siyasi ~lkl~,atrhs vc davranrslan Iceck insani olmustur,

ile cn etkiJi ve adeta Tek dcnilebi-

Bir Parti olarak Demokrat Parti'nin dogusu, ilk muhalefet milcadcle leri, n ihayet j ktidara gelisi ve iktidardan tasfiyesi daha once yayrn In nan iki eseri In izdc (I) biitii n ayn nti Ian. sa rtl a n, sa hsiyctlcri ilc, etrafh olarak islenmistir. Onun icin bu cserirnizdc, bu ayrmtilara tekrar gi rilmcdcn, da ha ziyadc sartlarm miitalaast, degerlendirilmesi iizcrindc durulrnustur. Bu dcgcrlcndirme vc incclerncde ise, en ondc goruncn aktif sahsiyet olarak Adrian Mendcres, izahatinuzda, mihver ~alisiyct olarak ahnrmsnr. Nitckim ve aym suretlc, karst cephenin mihvcr sahsiycti olarak da lsmct inonii ve onun gorii~, davranrs, harcket vc mildahalclcri, ayru suretlc islcnrnistir. Hulflsa bu cscrdc vc olaylarla sartlarm incclcme ve izlcnmesinde, konuyu dagrtmamak vc ancak sartlan kovalayabilmek icin, ccvre sahsiyctlcrinc, milmkiin 01dugu kadar tleginilmcllli~tir.

Yukarclaki

aciklamayi

tamarnlaytct

olarak

da

~1I

ikinci

hususu

Fakat Halk Partisi, mcmlckcti btl harbin drsinda tutahilrucyi ve bu ~oIJa: gi.it;W miittcfiklcr cdinmcyi basardr. Demok ru t Parti'yc, ger(_;( fakir, yoksul, ama harbi <ttlatml~ vc sirndi artrk cahsrna VI.' refah bcklcycn bir vatun dcvrctti. Artrk , iktidan tcslirn alnnlann biiyiik imt iham baslayacaku. Bu imtihau, ya sagdllYu, ungorii$Whik ve dl~a:IY~ ~:I,ql haysiyctli, barrssever bir bagllllslzltgl, iccriyc karst da, n~tllt bl,rllgt vc karsrhkh isbirligin! saglayacak olgun bir siyasctlc vcrilccckti: yahut (In, Sarkhlrk, sahsi kaprislcr ve sokak kalabahklannrn etk iII.'ri alttn LIn «Ben 'jIll, d igcri yok!» hay asr. yell i ik t ida 1'[1, bii tii n $an~la.n~lI er .get.; kaybeuirecckti. Sirndi, sartlann vc olaylnrrn gclismesim izleyelim. Ama once, ki.i~lik bir acrklama yap<lcaglz ...

bclirtcbiliriz: Insaular olaylarm elbctte ki canli unsurlandir. Ama bunlar da, ancak, icindcn gcldiklcri toplumun ve toplum sartlanrnn birer mahsuludiirlcr. Ve cgcr bu sartlar uzerindc, yon tayin edici birer [aktor veya aktif kudrct dcgillcrse, olaylann akrsmda ancak bu yon tayin edici sahsiyctlerin, yani Lidcrlerin, ccvrc vcya kiitlelerini teskil cdcrlcr. nil boyle olunca da, btl sahislan. cevre vc kiitlclcri konu alacak cscr, mesela bizim bu cserimiz degildir, Yon ve kader tayin cd lei sahsiyct lcri n h ikaycsi, bu escri III izde, btl ccvre ve k iit Ieleri n de h ikfiycsi olaca k tJ r.

mmdan

Bu kisa actklamamtzm, bu cserimizdc takip euigimiz usul bakioncmi vardir. Cunkii, daha zivadc mihver sahsiyctler uzcrinde durusumuzun ncdcnini aciklar.

BiR A('IKLAMA
Dcmokrar Parti iktidan dcrnek, clbctrc, yalruz Adnan Mcndercs vc ~nLln n~h.i, siyasi ctki1cri, dogru veya ynnh~ icr:wll dcml'k ucgildir. bb! U1Zlill btl cs(:rimizde gori.ileeektir ki, gcn:k i!.::tidm<l Clbn volda ¥cl>'k ihliWli h;lZIrJ,IY,l11 $::lrtlar bahsinc1c Adn;m i\-lel1der~'~, he'lll bl: Iktldann soz6.isi.i. Iwtta Lidcri olar:lk, hem cI..: il_,: till'lll i. fll h ~·<lP1S1,

iLK

HAY AL KJRTKLIKLARI

Yeni iktidann: muhalcfettc vc mcmlckctin sagduyulu insanlannda ymattlgl ilk hayal kt I"Ikilgl, daha dogrusll bunun davct ettigi endisc, yeni Ba~\'ek il Adll[lll Mendercs'in 20 111[1YIS 19S0 de okudugu hi.i-

{II

iJ,ind Adam

Cilt III \"e Mcndercs·in

Draml

180

tHT1LAL1N MANTIC I

tHTtLALtN

MANTIGI

181

kilmct progranu nutku ilc hasladr. Btl nutukta Atatiirk'iin, bir dd., olsun adl gccmiyordu. Dcmck ki karsilastlan yalrnz bir parti iktid.i nnrn degi~mesi degilt!i. Ycui bir Parti iktidarmm gclisi scklinde hil siyasi c.Iegi~iklik vcya Cok partili rcjimc gccis scklindc bi r rejim {k gi~ikligi karsrsmda degih.!ik. Sanki gecmisin, milli gururu beslcycn hauralanna karst da bi r kopus varclr. Mcndcrcs bu nth halini, 1·1 mayis inkrlfibimn, gclmis, gccmis biitiin inkilflplann en oncmlisi 01 clugunu Wln cderck avlga vuruyordu, Hl1 ruh hali, Mcndcres'in. Dc mokrat Parti iktidarmm sonunn kadar, oiitiin dnvrnmslarma hfikim olacaktir. Halbuki, bir bakista oncrnsiz gOl'diigli
0

lirtrnisizdir. miizdii,

Atatiirk

clbettc

ki, bizdcn
devri

biriydi

vc bizim

ell biiy£igii-

Ve elbettc

ki. Atattirk

ilc, onu takip eden devrede

de. ya-

prlabilcnler vardi. Yaprlamayanlar, basanlar, ba~al"lSlzhk.~ar" .. do~nl olan harckctler ve hatalar vardr, Ama geriye bakmca, Atatiirk un OndcrJigine borclu oldugumuz ve her basimtz sikilmca ana yonclcbilctegimiz, oylc dunya gordsleri ve degerlcr vardi ki, milli hayatlmlzm her asamasmda. ona minuet vc saygJlanmlZl belirtmektc, hem zorunluk, hem Iayda vardi, Bunun icin olacak ki, 27 Mayis ihtilfllindc ihtilftlci k~dr~nl1n: hcnuz nelcr gctircccklcri belli olmadan, ilk vc cn acrk yonclislcri «Ataturk'c donmck» slogan! oldu. Yeni iktidarm Ba~vekili Adnan Mcndcres'in daha iktidarm ilk gunlcrlndc, bclki de, gcride kalan devir ve 0 dcvrin sahsiyctlcriyle bagmtJian birdcn koparrnak icin giri~tigi acelcci davrantslar, yalrnz, Ataturk'iin adim ycni Hiikiirnct prograrmnda unutrnakla kalmadi. Digcr bit misali de a~aglda v.ereccgiz. Hald. ki Atatiirk, rek parti yerinc iki ~attili Parlamen.to sistcmini istcmis, hatta dcncrnisti. 1925'te «Terakkipervcr Cumhunyet Partisi-nc, btl partinin nc kadar crken vc vakitsiz kuruldugu asikflr 01makl a bera bcr, basa n d iled i. Aym suretlc ve 1930' da, ku rul masm~ kcndisinin onder oldugu «Serbcst Firka» tecrubesi de vardrr. Gcrci bunlar basanstzhklarla S0l1U91a110l. Ama nc de 0153, artik va~t.i gelrnis olan vc genel bir bcnirnscmc ilc kurulan Dcrnokrat Partinin bu cikisrm vc iktidan ahsmi da, Atatilrk'un btl ozlcrnlcrinc baglamak, Hiikumct programmda pckfllfl miimkiindii. Mcndcres'in, gene iktidarm ilk giinlcrindc, digcr ve akil dl~1 bir

gclmis

gccmis

inbltll'

kanunlarmm
Su haldc

altinda,

Cclfll Bayar'm ya imzasr, ya Mcclis OY'L1vanhr.

Htikiimet programma sokulan bu havaya, cvvcld Bayar, 0 hak ve soz sahibi bir on saf sorumlusu olarak karst crknbilirdi. Domek ki Dcmokrat Parti iktidarr daha ilk gundcn, gccmisin gerektiginde milli ruhun dayanaklan gibi sanlmabilccck olan degerIerine ve inktlflplara karst bir inkflr jcsti i1e isc baslanus goriiniiyorduo Bu tiir baslayis, bit hataydr, Ycni iktidan; bilhassa ilerici vc kendilcrini Ataturkcu olarak bilcn aydmlardan, daha ilk giln kopanyordu, Nitekim bu aydmlar Dcrnokrat Parti'yc karst, hatta onun verimli icraat safhalarmda da, dairna kuskulu kalmtslardrr, fill kopup meydan vermek, hakikatcn yersizdi, Bu ve buna benzcr dikkatsizliklcr, adlari sanlan duyulmarms gcns: Iakat enerjik subaylar kadrosu icinde de yank! uyandrracnkti. Nitckirn, 27 mayts ihtilflli yapihp Demokrat Patti dcvrilincc, aydrnlar vc subaylnr , hcrncn ilk anda, ihtilfiI i bcn irnscd il cr, dcstek led iler.

inkilaplarda

Bu noktada bir yanlrs anlayrsa meydan vcrmernck icin, hcmcn sun Jan kaydctmcliyiz: Atatiirk'c vc haurasina bagllhk, clbctte k i A ta t iirk 'jj pu tlasu rrnak degi Id it. Kahraman, putlast 1I"IId1gl zarnan oWl'. Gercck hiiviyetini, lll.1naS1I11 kaybcdcr. Ve 0 zaman onun, gerc;egind.::n kopnnlan, golgclcndirllcn sahslycti iistiinde herkcs, kendi oJ<;ii. veya iil<;:iisi.izliiklcrinc gore. diledigi spck iilnsyon Ian yapabilir Kah rnrnarn pu tl astirman In, on un gcrcc k ha II!"aSI n 1n dOll d 1I l"ulmasl, daha dogrustl oIi.imU demck oldugunu, Atatlirk'£in haynt vc f;wliyetlerini anlatmaya ~nIJ:;;tlgm1Iz «Tek Adam,~ isimli li9 ciltlik c:1"!ll1izdc do.::bc-

davram~ma gclincc? Olay sudur: Tarih 13 haziran 1950'dir.

Y cni Hukumctin

kurulusu

ve Men-

dercs'in Basvckilligi ilzcrindcn hcniiz 22 gun gccmistir, iktidat, hen liz iIk gun lerini y asamaktad If. 1-1 a tta deneb ilir k i yen i 1'.1 illctvc ~ lllcri, hcniiz iktidar havasma ahsamamtslardrr. Menderes grupta birdcn soz alrr. Soyle konusur: «11'1 literem arkad aslartnt, u Size eseJle haber vernwk isterim ki, iktidara geli~imi= niiz bir ayl bufmadlj11 hafde, bazl zarur'i degi$iklikfcri mescle ittihaz ederek Cumhuriyct Halk Par/isi. orduyu a Ie) 11 imize tah-

II;.

182

IHTtLALtN MANTI(n

tHTi(.ALiN MANTICI

183

rik ctmck yoluna sapnustrr, Bizim biitun caltsmukmnuz, 1/1011 lckctimizde Dcmokrasiyi perfillle~fi/'mcye matujtur, Cumhuriyct Ilalk Pariisi, eger basartlt bir ~all~maya girmek istiyorsa, basl« rtndaki iktidar hastalartni atmaltdtr, Bu iktidar hastalan, ,,;1'(/ yt kansttrmak istemektedirler. Memlekette siyasi iktidan bozuk gostererek, bir polemigc, bir hilcum ve taarruza ge~mi#erdir ... " Konusmanm esast ayncn buder. Pekiyi ama, ne olrnustur?
sudur ki, adr vcriImcyen bir Albay, ycni Basbakan mistir. Ona, Inonil'niin ctrafmda bazt kumandanlann bir hiikiimct darbesi hazrrladrklanm haber verrnistir. Mendcrcs dc buna, hcmcn inannnstrr,

23 yil gcctiktcn SOI1\'a, bu akrl almaz crkrsr, gelen sorurnsuzlugu diisiindujiiirniiz gibi, Mcndcrcs'in bu cikrsma kendi arkadaslarmm ve grubunua nasi] scs~jl VI.' tcpkisiz kalabildiginc de hayrct cderiz, lsmet in6ni.i admm Ansiklopcdidcn crkanlmasi da, gene bir dcngesizliktir. Vc su da bir v,cn;:cktir ki Mcndcrcs'in bu tiir crkrslan, iktidanrun sonuna kadar
VI.,!

Bugiin

arudan

kl;i~l, acclcciligi

ve ruhtan

Ohm Mcndcres'c gc!

vardrrl
A

natmda verdigimiz sozlerle, yeni iktidar Hiikilmctl nc ismct Pasan In bir darbe haztrladrgmr, memlekcte vc biitun d iinyaya Will etmis ti r. Fazla olarak bir de tcklif vcya tchdidi vardir: Egcr Halk Partisi Mecliste cahsmak istiyorsa, basmdakl iktidar hastalanru atrnahdu-, Ilu iktidar hastalanrun basmda isc, ona gore, clbcttc ki lsmct lnomi

Yani kim oldugu, ne oldugu, karakterinin ve ruhi dengesinin nc halde bulundugu dahi arastmlmadan, bir Albaym soylcdijii bu akrl almaz sozlcre Menderes hemen kanrmsur. Anlasrldrgrna gore, sununla bununla da konusarak, hemen kiirsiiye crknus vc yukardakl bcya-

~iirmi.i~tlir. Bu tiir crkislar, D.P. iktidnnnm yipranmasmda, muhakknk ki cok etkili olrnustur, Mcsclf 27 Mayis Ihtilalindcn iki hafta kadar once, Egc'dcki bit kasaba pazannda toplanan kalabahk oniintic onun, Univcrsitc Hocalanm «Kara citbbcliler» olarak vc garip bir hnfifhkle tcshir eden sozlcri ile, 13 haziran 1950'deki Mcclis flkl:;;1 urasmda, ruhi itilisler ve parlayrslar bakrmmdan, niteJik bcnzcrligi

vnrdrr.
Samyorum ki, kendi kusagmrn hareketli hir temsilcisi vc bircok mcziyetleri clan Mendercs'in, hu fevrilik, yani ani ciktslar ve parlayislar tabiati He, kcndi basma buyrukluk, daha dogrusu, disipline gclmcz asi karaktcri nizarn ve guven aluna almabilseydi, iktidarnun kadcri, daha baska turlii gelisebilirdi. Onun bu tiir zaaflan yanmda, nice meziyct vc vasiflarnn da, «Mcndcres'in Drarms isimli eserimizde, ctrahylc bclirunisizdir, Sirndi, gene isin basindan hiikiirnlerirnizi aydmlatacak diger bazi

Menderes'in bu yersiz, koksuz, mantrksiz ve biraz da i.; iil.:mi. 11 j n zaa Han ndan n isa n veren ol~iisiiz acelcci <;I krsmdan, rnescla Cclal Bayar'm ha berli olmadtgim dilsii nmck gi.i<;tU r. Ycni secimin neticelcrini kabul edip, iktidan yeni sahiplerine dcvredcccgini daha secirnden once Win eden Inonu'nun, simdi ctrafma bazi askerlcri toplayarak bir hukumet darbesi yapacagma, karakollan, hiikiimet dairelerini, Meclisi basrp, iktidn~1 zorla cline a lacagma, sonra da Cankaya'ya oturup millete ve biitun diinyaya:

isurctler de vercbi1iriz:
Partisi devri vc nizarm, bir miiHalbuki, Halk Partisi devrinin iktisadi nlznmmda bir aksakhk varsa, su da bilincn bir scydir ki, o nizamm kurucu vc uygulayicrlanndan biri ve en etkili ohm, yillarca iktisat Vckili ve en soma da Basvekil olarak, Celfil Bayar'dr, BlI arada, Cclfil Bayar'm 0 srrada Atatiirk yatakta hasta oldugu icin, bizzat hazuladrgt vcya miisterckcn hazrrlarnp, Ataturk'e de arzcdilen Program, Nutuk ve Direktif Nutuk, Halk Partisi iktisadiyannm acikca savunmasrdrr. Su halde Mcnderes, gecmis devre hakkmda boyle bir hiikme vanrken, Celdl Bayarla, bir gorus birlig! icinde olup 01madrgr, dtlsiiniilecek bit noktadir. Mesela Mcndercs'e gore Halk

dahaleci kapitalizm devri vc nizanudir.

lste bell gelditn,

?iye hfikimiyct taslayacagma Bayar, her haldc inanrnazdi. Hclc 0 bir Iktidar hastasidir, Suciistii yakalanmrstn-, simdi geridc kalan Halk Partililcr egcr varhklanm devam ettirmek istiyorlarsa, hcmcn btl Ba$ Basta ilc, digcr iktidar hastalarrm, baslarrndan atrnaltdirlar, gibi suclarnalara.

Sonra Mendcrcs'in,
rulusuna Atatiirk'iin

Balk Partlsi mucsscsclcrindcn olan ve kuyon verip, kcndisinin de katildrgt Halkevlcri hak-

W4

tHTiLAr,tN

MANTICI

tJ-lT1LALtN

MANTIC

185

kmdaki hiikiimlcri dc, acclc, ycni g6rU~Une gore Halkcvlcri Halbuki Mcndcres, yillarcn olarak cahsnnsnr. Kendini bu de Halkcvlcri kurmus, bunlunn meti lam 15 Yl1 surdu. Mescla da soylc konustu,

siibjcktif ve insafsiz Mcndcres'in 1111 «Fasist Genclik tcsckkulleri» idi. Halk Partisinin Halkevlcri Miirctli:;.i ise, tam ve yUrcktcn vcrrnisti. Kcndi-.i acihsmda nutuklar vcrmisti, l1u hi, Aydin Halkcvinin 1930'daki actlrsrn

«M illetimizin yiikselmesi yoluuda her ihtiyaci gorcn vc sc zen Biiyiik Gazt, irfimal hayattmtzda, kiiltiir liayatutuzda, col. derln bir bo$fugu vc ~ok siddctli blr ihtiyaci da giirmii$, btl boslugll dolduracak ve ihtiyaca cevap vcrccek bir tcsis vc tesekkiiliin esaSJIII kurmak, tcnicllcrini atntak screlini de kazantmsur»

rncngllll onccdcn gormck, hak ikatcn imk.insrz olur, Snmyorum ki ~klldcrcs'in lalihsizligi, boyle bir otoritcyi kabul ctmcyisindc, yahut \II\Jan yoksun kahsmdadir. iki sahsiyctli insanda. iki insan birlcsir: \ 'csur ve iirkck, duygulu vc katr, aulgan vc kararsrz, biiyilk 61<;ii1cl:c ~ahip vc kiir,:i.ik hcsaplar icindc, bcncil vc baskalanru diisilncn, iyim,a vc kotilmscr, biiyiik vc kuciik iki insan, Arna, daima bir scylcr isteycn, dairna muhteris vc ihtirasmm yonii vc siddeti, 0 andaki ruh hnline gore degi~cn iki insan! Sabit fikir isc, iki sahsiyctli insanm, uynxlcdici vasrf'larmdan biridir. J3u cok ccphcli ccliski, iki sahsiyctli insanm samimiyctindc ve sozlerine bagltltg11lda, elbette ki etkiler yapar. Cevrcsinc, ya asirt baglnmr, ya onlardan kopar. Sabit Iikri vcya 1.<1 I fi ki rIi gurU n ii~ii de, kcnd isi n den bazcn, hi hay at In 111 man aSI YC gaycsi haline gclir,
Mcscla Ismct Pasa fobi'si onda bir Ismct Pasa ccngcllcnrncsi haline gcldi. Bu onda, iktidnri boyunca kurtulamadrgi sabit Iikir halindeydi. Vc Mcndcrcs'i cok yrpratti. BUtiin iktidart boyuncn Ismct Pasa, ouun icin vc onun onunde, sanki mutlaka parcalanmasi gcrekcn bir 'ayaydl. Mcndcrcs'tc sanki, dinmcycn durulmayan bir da lgaydi. Vc "Ullin hrzi ilc bu kayayr asacagnn dcrkcn, kcndini yordu. Halbuki e 1 inde, d al ga Ia nd I racngl, nice bayra k la l' va rd I" • Gcrcck sudur ki, Dcmokrat Parti ikitidari daha ilk giindcn, ashilda Parlamcnto muhalcfctindcn baska bir ~cy olmayan vc zarcn iktidarlart boyunca, halka bag!analllaml~ olan lsrnct Pasa partisi ilc arast m acrnak, iki part] arasmda, rcsmi vc hususi her tiirlil sclfun sabahr kcsrnck surctiy!c, hakikattc, kcndi kcndin i de tccrit elm i~ 01du. Cunkii cok partili bir dcmokrasidc Partilcr nizanu, ancuk pnrt ilerin biitiinii ill' vardrr. Bu biiuinluk, yalmz kiirsii ve sokuk tartrsmalannda dcgil, iki taraf lidcrlcrinin ve elcmanlarmm, dcvamli tenias vc karsilnsmalan ilc de yiiriir, Halbuki Dcmokrat Parti'nin iktidan

Halk Partisi iiycsi vc partinin Halkcvleri Miifcttisi ikcn, Menderes'in goriisil, incrust buydu. Halbuki, Millet Mcclisindc vc 4.V.195 t 'de, 'na~vckil olarak nutkunda Mcndcrcs, l Ialkcvlcrini $oyk v aSI flan d I rsyord 11:
q.

Halk odalart kurmak, genclik: tcskiluttm ell' almak , Fasistce diisiince vc tela kkilerit ! mahsuliidiir. Bunlar, irtimai biinycmiz icindc tamanuvle. abcs, bevlnulc, gcri PC ~"7banes IIZ11V halindcdirler.»
« Halkevlcri,

iKi

SAHSiYETLiLiK

Mcndcrcs'in sozlcri: mantrk acrsmdan :;;nS!rt!Cl, ruhi ccliskilcr act sm.lan da dikkati cckicidir, Biz btl vc buna bcnzcr nice crkrslarr vc kcndi kcndisi ilc cclisislcri «Mcndcrcs'in OrHIl11» isiml] cscrimizdc nnklcttik. Bunlnrr, kcndisinin ruhl hir i:)zelliginc. yani iki ,wlltsiyelfifi~~i'ne vcrdik. Mcndcrcs'tc iki sahsiyctlilik, bazt musahcdclcrimizc de dayanarak soylcycbiliciz ki, ruhl karaktcrinin. onun davramslarma htikim bir vasfrydi. iki sahsiyctli insan: hazen hattn yaratrct da olabil i r. Amu boyle hir ITlsnn, cgcr bir milletin, bir toplumun, hatta hir orgiitiin yon, kadcr tayin cdici mcvkilcrinc gclirsc ve omln r;lb;; vc davral1l$lann:.l mtidaha1c cdecck yakm ve giir;1ii bir otorilcnin konlrolUnden 11lahrum kahrsa, 0 zaman onun g6rii~ vc davrall1~larm!!l, iU11lgi sontH;lara \"n-

hOYl111Ca, degil Mcndcrcs'le

Cumhurbaskam das arasmda

Ismct

Pasa

vc

arkadaslan,

hatta

veni

He eski Cumhurbaskaru yani 30 yrlhk iki C'~ki nrkabile, tck bir samirni karsrlasma olmadr, 0 iki ;>an ki,

bu 30 yrlhk gccmisin, yctcrli vc yctcrsiz, biitiin muhascbc YC icratnun nltmda, mij~lcrek karnr vc irnzalart vardlr. Du yabancl1n~mnd~I, D.P. ~cfinin hissesi biiyi.ikli.ir.

186

tHTILALIN

MANTICI

tHTtLALtN

MANTIGI

187

Ciin k ii D<.!nok rat Pari in in k II rulusu ndan vc 1946 scci rn lcri 11(1(II r ' soma D.P. bit patti grubu ile Mcclistc ycrini aldrktan soma inonii, gerck iki pllrlinin Jidcrlcri, gerck kcndisi llc Cdit! Bayar ve arkad.r. I'HI arasmda, zaman zaman toplanular, actk tartismalar yapmak v.: btl temas ve tarnsrnalarm sonuclanru halka acrklamak usuliinii g<' tirrnisti. Bu, gilzcl hir gelcnck olabilirdi. Cok parrili rejirni ycrlcst i rirdi, Mcsclf bir 12 temmuz bcyannamesi yaymlandr k i, bu boyan name iki taraf nrasuida, bir bahar havasi cstirdi. Dernokrat Parti'nin
iktidan boyunca, btl tcmaslan ve acrklamalan gerektiren, nice ke~ kin, hatta millctin yasannsi icin teh likcli vaziyetler hastl olrnustur. Fakat, Inonii'niinkiinc berrzcr ternns ve aciklama tesebbiislcri got!.il mcrnistir. Yani, kamu vicdarnnm ve hcle askerlerin hos gormeyccck-

llunun birincisi, Turk halkmm, lkinci Diinya Harbi son linda J117:Ii l:cli;;mc1cr kaydcdcn, Sosyal, Ekonomik ve Psikolojik durumudur, Ikincisi de, Mcndcres'in kenJi ruh yaplsl vc ic iHcmidir. Bu iki fakhi!" ayru zamanda, yaranlan Politik hava veya siyasi atrnosfcrlc de 11!'~lcnincc, Turk Halkmda, tarihimizin 0 zumaua kadar kaydctrncdigi hil' kuruldarnu, bir scsini duyurmu cgilimi uyanmrs, sahlanmrsnr. Btl lIyalll~la bir taraftan, Tiirkiyc 'nin ikinci Diinya Harbine silriiklenmcl1Ji~ olmasr ile bcrabcr, asirlarca gcri kalmrsltgmdan gclcn vc Ikinci Iliinya Harbi yillan icindc cckilcu yokluk lar, kismnlar ctkili olrnushit. Millctin lisliindc, biitiin muharcbc zamanlarmda oldugu gibi M'rtlc~cn hiikiimct idaresinc karst a~lga vurulamayan tcpki, ruhi bik-

lcri birra kim davranrslarm uyandnmasi tabii olan ruh krrgmlrgt, bunlari n c t k isi ultmd a ' ka Ian va I and aslann ruhunda, ilk ves ilcde UY<'l11maya vc patlarnaya hazir siddet malzcrnesi halinde birikrnistir.
Karol! vicdarunda hos goriilmcyen ve kirgmhk yaratnn bu gibi olaylarda, mescla Cumhurbaskarn CcHiI Bayar'm da, daha once hmet Inonii'niin Yilptlgl gibi birtakrm 12 temmuz bildirilcri yaymlayarak olaylara acikhk ve uzlasrna imkanlanna yon vennck yoluna .gilmedigi bit' gcrccktir. 0 hadiselcr sirasmda, ozcllikle aydmlar vc 01"duda ruhi tepkilcr yaratan bu tutum ve davraruslann etkilcrinin derinligi, kcndini, ozclliklc 27 Mayis olaylarmda gostcrmistir. 0 ihmal ve dikkatsizlik gunlerinin ve olaylann havasi icindc de bazi soylentiler vardi ve cesitliydi, Mcsclfi bu arada, Celal Bayar'a atfedilcn $U soylenti yaygmdi:

ozlcmi, halkr daha baska scyler bcklcmcyc, biraz biraz basibosluk ozlcmlcrine suriiklcmistir. Vc Mcndcrcs, halkm ruhunda birikcn hu ozlcm vc bunaltma, muhakkak ki, glir;lii, yenilmez bit sozcii olmustur ... l Ialkta btl ruh ha Ii, btl ozlcm, sanki ufuklardan, bir baska tiirlii
hasma buyrukluk, idarccilcr, bir baska idarc havasi ve bir baska insanlar bekler gibi gc· lisiyordu. ikinci Diinya Harbi yillan icinde, halktan ve bilhassa koyliidcn, atlann, arabalann, toprak mahsullcrinin gene ahmi1g1 vc iyi kullamlrnadijn, cogunun, halkin gozlcri onundc carcur cdildigi, koylcrde jandarmanm, sert vc krrtct davrandrgi ornek vc kanaatlan da yaygmdr. Onun icindir ki, hulk, daha once de dcgindigimiz bu 51· kinularm hiy olmazsa diinyayr saran harpler bitince, artik biraz Ierahllga acrlmasiru bekliyordu. Kendilcrine hitabcdcn biiyiik kuciik

kmlrk ve Icrahhk

- lsmet Pasamn, millete verecek hesabs oldl/EII icin, beyanlar ve 12 temmuz bildirisi ile, bu hesabt vermeye caltstr. Benim ise, verecek hesabtm yoktur! Ce1.lI Bayar'a atfedilen
dogruysa,

hukiimet adamlarmm bir baska dil konusrnalarmt istiyordu. Kendilerine, hie; dcgilsc bir seyler vaadedilrnesini, dar bogazlarm, acmazlarin aruk acrlmasim bekliyordu, Bu bcklcnen, kabul ctmeliyiz ki, 01· madi. Gene halka yukardan konusuldu. 0 konusma tarzr ki asrrlarbu seslerden halk, artik brkkmdi. Evct, kcndisine Dcgisen bir ~ey yoktu, Harp yrllan icinde vc harp sonrast icin yapilan hazrrhklar, hazirlanan i~ ve insa prograrnlari bile, bilinmez kosclere auldr. o halde, hu gidisc, bir scs, bir insan, yahut baska dil konusan insanlar, arttk «Dur!» demcliyJi: «Arttk yeter/» dcmeliydi. Ve denildi de ... dan beri stircgelcn

btl sozler, ne kadar dogrudur? Ama eger

ki, bu sozler, yanlrs bir degerlendir-

hie bir sey vaadcdilrnedi.

asil dogru alan sudur

meye dayanmakta

olsa gcrektir.

Oyle saruyorum ki Adnan Mcnderes, Demokrat iktidann, hem kuvveti, hem zaaft oll11l1~tur. TIu neticede iki ruhi birikim, birhirini tamamlar gibidir.

188 Burada,

tnT1LALIN bu cevabm iizcrinde,

MANTIC I biraz durmahyrz ... d iyl" b ilm i:;;1c rd i, 0 nn lek sorumlusu 11Ionii'ni.in: ltizim
Z<l

IllTtLALtN

MANTICr

139

ma 11, gclm is bii t iin yok Iu k la nil, bu t ii n s] krnu 1asayrlan ve hemcn butiin daynnaklaruu kaybcdcn kintseye, lie hak, lie de toprak borcumuz yoktur,

ARTJK YETER!
Dcmokrat P:I 1'1in in, 1950 sccim Icriudcn once UU va rki ra ya pI ~tl rt 11 I f: sccim afislerindcn biri, hir c1in bcs parmagl ilc havaya kuldmhp iizcrinde ~(/\ ruk yctcr!» sozlcrinin yazi Illigt afisti. ELI afisi her vcsilcdv haurlarim. Hence bu isarct, Turkiyc'de aruk istcnmcycn bir iktidara k:lr~], buttin tarihimiz boyunca ilk dcf'a kaldmlan bir bayrak gibiydi lIir isyan hayrngt uegiJ, a~ng]clan gelcn vc yukartya dojiru dalgnlandr nlan hir p1"0Ic.510 vc ihtar bayragr! Samyorum ki bu afis, olagani.islii bi I' bulustu. Btl afistc dile gclcn scs, bclki bilcrck, bclk i bil mcycrck , yal Il1Z yrllardan (legil, harta asrrlardan beri halki n ic illcmindc hiriken bir ozlcmin. basil, sadc, ama nice kale duvarlan giiciindc, bir d ircnist i, bir haykrnst 1. mit tin hakhlik vc haksszlrk paylari hcsaba kaulsa dahi, .. Bu 6fkc vc gclirken ncrclcre ccktiklcri sabilrnck uykusuz haykmsta belki daha ziyadc, halkm bilincalnnda birikrnis ozlcmlcr harekctc gcliyordu. Bu ofke ve ozlemler harekete halk bclki de bu Cumhuriyetln, hangi yollardan baslayip gclrJigini, bu yolculukta odcncn bedcli, ona onder olanlarm cilclcri, krsacasi, babalarmm, kardaslartrun bugiinlcre ulaicin doktuklcri kanlan, akrulan g6z yaslanru vc yasadiklan gecclcri bclki dilsiincmiyorlardr.

diyc dircnirkcn, hasmda dolusan ihtirnallcri l Ialk , clbcttc bilcmczdi. Hcm sonra bu sikmtilar ncdcndi? Atnlanmrz hizc, yol mu, mckler mi, f;lhrikn nu, bakrmh tarlalar, kurutulmus batnkhklar, bnrnjlar, kunallar, silolur, dolu hazinclcr mi brrakmrslardr? Acaba asrl sorum11]ilt, ~imel i hu <; arcs izll k lcr is:indc b uluna n vc ncrcd en I u III p nercyc l crkacaklanm ~a~!1·an, f azla olarak cia, su II alk den ilen vc ancak kendi di!ini konusan, kcndi ruhunun ruzgarlanndu, Kendi olculcri ilc kcndin i dokuyan, hornurtular deryasnun karsrsmda, acaba Ismct Pa;.a 01], yoksu, son y uzlercc yilli k tarihimiz vc atal.mnuz lilt idilcr? Ama nc vur ki turih, hazen manuk tarumaz, Turihi n dili, kim bilir hangi baslangrclardnn gclcn scrt, insafsrz sartlardrr. Istc sirndi hu sartlar Turkiyc'dc birikmis ve ic i1Iemden gclcn brkkmlrk ve krrgmhk scllcrini dill' gctirccck sozciilerini bulrnuslardi. Iste Dcrnokrat Parti, btl snrtlan kullanacaktir ki rncmlckctc:
«- Arttk

Ycter!»

r ve bu IMY kins mcm Iekct u f u kla n 11 cia, gi It ikcc da Igalanan yankilar buluyordu. _. Gcrci bu «Artrk yctcr!» diyc haykiranlarm vc ,irllk gclcccktcn sorumlu olacaklann saflarmda, daha duna kadar, oylan ilc imzalan ilc, 0 gi.inc kadar sorumlu olanlar da vardi!

J iyc ay k inyo

Hatta daha dun dcnecek gunlcr olan ikinci Diinya Harbi YI1Iannda, sadcce bu harbc suriiklcnmcmck icin bile katlamlan insaniistu srkmulann gercck hikaycsi unutulrnus gibiydi, Bu carcsizliklerin ve kapilartrmza dayanan tehlikc giinlcrindc gccirilcn 0 kahuslu gecclcrin ne dcmck oldugunu. bclki de dli~i.inemiyorlardt_ 0 sabahi gelmcz geeekr k i, belki de dogan giinesi seldmlarkcn, ya Ball, ya Dogu sunrlanrmz!a, yurdumuzun havalanndan birdcn, kanh akmlar karsrsinda kalubilirdik. Bizim cn g(_j~lU muttcfiklcrimiz bile bir gun, hem de harplcrin, darplarin sona crip de, rahatca nefes almacngmt sandi~,\I1llZ bir and<l, bizdcn toprak istendigi, tis iSlcndigi giin bizi ido!".:: edenlere: E/endi/cr,
bir ba~/II1=1Il t;tlres(lIt! bakllll::, kan bi::imarllk (/\'(/bilec(",~illli:: ccpfJc I't! di.!kebifcccgimi::

BEKLENEN

sbzcD

Ama Tarih, n ,lSI 1 her zaman Mautrk dcmck dcj"Hlse, Toplurnlar cia her zaman, akil veya kalplcr dcmek dcgildir. Insanlar: dalma dalgalanucak tiro Ya birilerinc kcnd ilcrini vcrccck , ya birilcrini inkfir cdcccklerdir. lstc 0 gi.inlcrdc Turkiyc, ycni bir gccidi astyordu. Kabullcr ve ink Jr! at arusmda kcndinc, ycni sozciiler seciyordu. Vc sozcu lcrini de buldu. Adnun Mend c res bu sozcu lerin, ell kayrtsrz sartsrz konusa111. cn b~l~Jlln bllyruk O];HlI, "lIna halkm beklcdigi Jill bikni ,·c dik ~clir(,lliyu i. V c ekk Ie ri Il{k hal ka, halkm istediklerini giJ{i riyord 1I. ilizim Inriilimizdc, f\knd:..:ro:s bd:Jr t,:"ckici ve stirtiklcyici. ba~ka bit" icra
ad;lllll

kalmm1ll7/lr,

yoktl1r.

190

IIITiLALiN MANTIC!

Mcndcrcs, mcscla ROl11a tari hindcki bir Katil inc nuydi? Btl soruya birdcn «Hayir!» dcnilcmcz. Bir Kntilinu'ydr. vcya tkgiltli. Am« muhakkak ki, halk 111 bcklcdijiiydi. Hem yalrnz, idnrc cdilcn Halkm mi? IIllY1!"! Nice icra adam Ian (I;] ondu, yrllann dar iih;ii lcrindcn ken dilcrini kurtaran, kucuk olo;i.i1cn: ve dar hesaplara kcndini haghlma· yan, gcnis hayalli bi r insamn zuhurunu gori.iyordtl. Birtak 11n dar ItC!"ccvclcri parcalayan bir insanm hcyccanuu buluyorlarch, Vatan i!<l7.etesindc, Ahmct Emin'Ic karsrlasugumz hir polcmik sirasmda, hem Mcndcrcs arttk her seyini kaybctmiskcn Y[lZ(hgll11 bir yazrda Adnan Mcndcrcs 'in, ~L1 iki 1'1lSJI bakmundan. hizim gcnclik ynslurmuzda bcklcnilcn bir Basvckil oldugunu kaydctmisimdir. Bu iki vasfrn bid, onun biiyiik rakamlardan korkmamasr, ikincisi de, biiyiik rakamlara varan gcn i~ insa isleri vc projclcri icin, siiratlc knrar vcrcbilmcsiydi. [vet, 011tll1 btl iki vasfr ama iki ~ahsiyclliligi vc hu yilzdcn de, devamlr, istikrarli bir SosY:11- Ekonomik siyaseucn ziyadc, mcscl.i sobgm kalabahgma, yahut rncscla Isrnct Pasa Fobisi gibi sabit Iikirlcrin riizgfirlanna kcndini vcrisi, nc care ki, bir talihsizlljiiydi. Evct, ne care ki bu talihsizlik, yahut hcyccarunm zckfismdan duha taskrn olusu vc sistemalikbi!.ki.ilLiiryctcrsizligiile.dahaoncetecri.ib...: Iirsail bulunuuhjjt Dcvlct vc Idare gorcv ve sorumluluklanna knrsi kaY1tSlziljb, 011t111 bra talihinin bashca ctkcnlcri oldu,
1\111<1 biz sirndi burada, Dcmokrat l'arti iktidarmm, biitiin btl sartlann da ctkili oklugu vc bu ikt idan bir ihtilalc stlriiklcycn serilvcninc girmcden once, 1950· 1960 arnsmdn, gidisatt bilhassa ctkileyen1crden Mcndcres de dahil olrnak i.izcrc, ii<; sahsiyctin karaktcristiklcri iizcrindc, ayrica ve ktsaca durmahyrz. Bu tit; sahsiyct. lnonu.

U \'

~ a his

v cD\'

~ a II s i y et
bcdcnin vo ruhun bir torde, z arnait;indc ki Taridogilkosullan i~indir insanlar

Hor ~ahsiyel, kibidir. rurun kendtni ve

Her Tarihi Sahsiye\ toplumunun Onun standart yoojurllr.

hi $ahsiyoller, Ie ridir. bu

lerd ir. Vo biJbi rlcrino benzornezler. lsbenzemeyls onlann. ~ahsiyel biQzelliklerinden ve ruhi vastllarrndan

CcWI Bayar ve Mendcrcs'tir

...

VII IIALK DERY ASINDAN GELENLER

Nile Iiklerin i ozetleyecegimiz uC; sn his ve sahsiyctin, ta rtisrna ka bu i eruu-yccek tck ve butiinii ile miisterek taraflan, her iictiniln de, Halk C.;ol'llklan olusudur. Her iiciiniin de, Halk dcnilen dogurgan, tiikcnInez deryanm bagrmdan kopup gelisleridir.

Zatcn bu kaynak yunca, tarihi aktsrrmza tl~'; soyluluk koklcrinc, Iarmt surdurcn hliki.im
rudur.

vc bu vasif, bizim biitiin devlet tarihirniz bodamgasrru vuran bit ozelligimizdir. Tarihimizaile scccrclerinde dayanarak sivrilen, iktidarve icra adarnlnruun ycrleri yoktur.

saltanat hancdanlanrruz icin de az c;ok dog· ('i.inki.i bizim tarihimizdc, hanedanlar icin dahi, soyluluk geleIlt'iH yoktur. Bizde butun Schzadclcr, Sultanlar ve Padisahlar, hcle Iiituhat dcvrimiz boyunca, hcpsi de, yabanci kale kadmlardan dog. muslardr, Bu annclcrin de hie; birinin, bit SoyJuluk iliskisi yoktur, l'utuhat dcvrimiz sana crincc Hanedarun dcvarnhhgr, Ccrkez, Abaza koylcrindcn toplanan koylii krzlart He beslcnmistlr. Bu sebeple de Tarihimizdc, taht kavgalan dcgilse de, Hanedan kavgalan goriilmcz. Devlctin, gerek orduda, gerek dini ve idari makamlarrndan bastan bcri, II'k farki gozetilrncksizin, hcp adi sam duyulmarms ailclerden gclcn insanlar, lnrdir (1).
konumuzu

Bu tarihi azelligimiz,

hem de yalrnz kcndi gorevleri boyunca

vazife alnus-

Bu bilinen gerccgl bu vesile He de isaret cttiktcn sonra biz gene. tcskil eden tarihi sahsiyctlcrin hibiycsinc, dcvam cdcbi-

Jiriz.
Bizde yalruz Sadrazam KoprUlu Mehmet Pa~aYl, olumu strasmda babasmin tavsiyesiyle, oglu KoprUlu FazIl Ahmct Pasa: S:1drnzam olnrak takip ctrnis, fakat aile srlstlesi ayrn vazif'ede, daha soma devam edemcmistir.

(1)

194

iHTjr,ALiN

MANTICI

lHTtLALtN

MANTl(jI

1884 'rc izmir'dc, Malutya'h bir Sorgu Y'11'glC11l11l o~11l oluruk di.inyaya geldi (1). Baba soyu, asrl Bitlislidir. Bitlis'te Ki.iri.imogullafl'ndan gelir, Kururn, Tilrkccsindc, ornca, yani i.izum kiili.igii manasuiadir. Eskidcn btl b61geye gocmiis, yerlcsmis olduklarr aulasilan Kiirumogullarr, Bitlis'te, kalahahk bir aile, hatta bir mahallc
tcskil cdiyorlardr, Ailcdc, tiiccar, ciftci, idarcci, mcrnur, hatta ulcmadan sayilan Cclcbilcr vardi. Aile kollarr, Anadolu'nun cok ycrlcrinc yayrldrlar, Buglln de mahallinde derlencn bilgilere gore, Turkiyc'de Kiirurnoglu ailesi ulkedc yaygm olarak yasamaktadu-, Babasmm mcmuriyet ycrlcrinc gore oglu Mustafa Ismct'in tah~~Ii de. <;~~itli mcrkezlere boliindii, Srvas'ta cvvela Mtilkiye rti.i~liYGSine (~lVIi orta mekt~p) girdi, .Soma ayru sehirde Asked Rtlstiycyc (askcri ortaokul) gecu. Asked Idadi (Lise) tahsilini Istanbul'da l-Ia. h~l~gl~l'ndn yapu, Gene Orada TOP9u MUhendishanesini (Harbokulu) birinci olarak tamamladi (1903), Harbiyedc, Erkanrharbiyc (Kurmay okulu_) sirnflarma gecti vc 1906'da burasim da birinci olarak bitircrek , Ikinci Ordu Merkezi olan Edirne'yc Topcu Yiizbasrsr olarak 111 a nd I. Boylcce ord u hayah bas 1ad I. 22 y asm daydi (ek im 1906). ~oyle anlahr: {(Amadii#ill, Almanca bell 22 yastnda Yiizba$1

inonii,

195

Onun, Kurmay okulundan tamstrklan Fcthi Beyin Sclanik'tcn, Ccmiyetc dahil bir jandurma subayi cliylc gondcrdig! mcktttbu iizcrinc, Gizli hi)' ihliHiI Partisl ohm Ittihat ve Tcrakki'ye girisi, 1907 yrlnun ilk aylarma rastlar, Ama btl 1907 yihmn, 0 zamanki Rumcli i\~ ayn bi r oncm i va nll r. (link ii 1907' de Rumcl i, hutta gene 1 isyan in, snfhasma varan Cctc savaslan. carptsrnalar, suikastlcr, ayaklanrnaBardak, arttk tasmak iizcrcdir. Ve ordunun Enver (Pa(Pasa), Mustafa Kcmal (Pasa), Kfizrm Karabckir (Pasa) ve digcrlcri gibi dinamik, aktif, harckctli kadrosu, sivil halk arasinda da tcskilatlanru yayarak, kesin miicadclclcrine hazirlanmaktadrrlar. Edirnc'dc Yuzbasr lsmet, iste bu rniicadclenin icinde ve kendi ordusunda, haua basindadir. 1908'u(? rutbesi Kolagaligma (Onyiizbasihga) yuksclccckur, 1907'de, bir vazifc ilc Sclfinik ve Izrnirc de gidip gelcn Yiizbast Isrnct Sclflnik'te ihtil,ilci kadronun ondc gelen adamlanru tamrmstrr. Makedonya mesele1eri uzcrindc rnalurnat alrmsnr. Izrnir'dc ise 0 strada, Tutuncu Yakup Aga olarak yerlesen, Ittihat ve Terakki'nin Paris'teki Merkez Heyetinden Dr. Nazirn'i ve onun diikkfirunm usnindeki kiic;:iik odada toplanan ihtilalci subaylan tarurmsnr. larla sarsihr,
~iI), Ccmal

ismct .

Fakat,

mcktebi bitirip Edirne'ye glderken yarumda,

dik Franstzca,

kocaman bir sail.

Zaten bu subaylardir ki 1908'de Cemiyct, Makedonya'da isyan bayragml acarkcn, oradaki harekcti bastrrrnak uzere Izmir'den sevkolunan birliklerl, Sclanik'te ihtilale kazandiracaklardrr. Inonu'nun orduda baslayan siyasi stajlan, onernli ve cesitlidir. lkinci Orduda ittihat ve Terakki'nin gizli teskilfitmm, derhal Basi oldu. Kisa bit siire sonra, 11 rcmmuz 1908'de Edirne'de Hi.irriyet itan olununca, Edirne Vilayctinde biitun askerl ve sivil kontrol yetkileri, birden onun eline gecti:

kitap go/iirii}'ordum ... »

Inonu'yii diisiiniirken, bu sozleri hanrlamalrdir. Bit hayat yolculuguna boyle crkan bir adam bu yolda, her halde srradan biri 01. mayacaktir. c;,kttgl yoldan, her halde birtakim scsler getireccktir ... .Ever, yakin tarihirnizde bi r dizi Kurmay Subay vcya bit avuc seckin subaylar vardir ki, bunlar, daha 1908 ihtilali onccsinden baslayarak, ama aSI! ondan sonra, adlan daima duyulan, devlctin ve millctin kaderinde da ima miidaha leleri olan, aktif insan lar olarak yukseleceklcrdtr. 1906'11111Yiizbasr Mustafa Ismet'i, isre bunlardan biridir. .

de

Diisiin, heniiz 22 ya~mdaydm',

diye konusur. Ama 11 temmuzun ardmdan da, daha nefes almaya kalmadan, Edirne Ordu rnerkezi, Cankh Binbasi diye amlan alayh bir subaym uyandirdigi biiyiik bir ayaklanmayla calkandi. tnonii icin 0 giinler, bir gene Yiizbasr ve ayru zamanda Ordusunda bir ihtilal orgutiiniin de Basi olarak ihtilalin ve karst ihtilalin, birbirlerini bu kadar yakmdan izleyebildigi sahneleri ile, aglr ve du~Undiiriicii recriibelerle geemistir.

(lj

lnonl1'nOn hayat hik:iyesi, de ver ilmistjr.

Q~

ciltlik lkinci Adam isirnlj eserimiz-

196

IHTfuL1N MANTIC I
Ni Ic kim t 909 YIImda Scla ni k 'tc toplanan

tHTtLAL1N

MANTICI kcndi

197 ruh ve sahsiyctinln

itti ha t vc T era kki ik 1n-

ci kongrcsindc Kolagasi (Onyiizbast) Mustafa Kcmal, Enver Bey (Pasa), Ccmal Bey (Pasa) ve Ittihat-Tcrakki'nin biiliin asker yrldizlarma ka rst, asker! crin siyascttcn cc k ilmelcrin i, acik, kes in if ade vc ncdenlcrle savunurkcn, bu konuda Iikri almmak icin Selanik'c r;agrtlan Yuzbasi lsmct Bey de bu goruse butun gUClj He kaulmrsn. Bu kongrcdcn santa, hem Mustafa Kernal, hem kcndisi ve daha bazr subaytar aktif siyasetten aynlnuslar, Kendilerini, yalmz orduya vcrrnislerdi. Kongre, Mustafa Kemal'in onerisini kabul etrnekle beraber, ordu s ivasctten btlsbiltiin siyn larnadr. Btt ha Iin en aCI sonucla n, 1912 'de p,;tlayan Balkan Harbindeki ycnilgidc, gcnis etkilerini gostermisti (I). Inonii'niin hemen biitiin asked hayau, her safhada ccsitli so-

lerdc, yahut onuu fikir ve eylcmlerindc, i;zelliklcri de, ayrica darngalannt islerler. Bu bakrmdau

meseta lnonil, Akrlcr'dir. Inonii, angaje ~lmaz. olarak, Aratiirk'e bil~. inooi.i, gcrci Ikinci Adarn'drr arna, biraz da, basina buyruk bir Ikinci Adam'drr ... Ccvrcsine karst ise, Inonil'niin dostlan degil, arkadaslan vardir. Bu arkudaslan ilc kcndi arasmda, daima bir mesafe btrakrr. Akrabalan isc, onun icin yok 'tur. Ashna bakihrsa, biitiin siyasi hayati boyunca sanki bir kaleye kapanrms, iccridckilcr ve drsandakilerle olan miinasehctlcrini, bu kalenin duvarlan ardmdan yurutmus gibidir,

Hatta,

kayttsiz

sartsiz

Gcrci gerek istikl£il Savasi gunlerindc, gerek sonraki siyasi hayatmda, ycrini, yetkilerini, ilk planda, elbette ki Ataturk.'e borcludur, I-Ia tta: «Ben Atatiirk leyemezs iniz»

rumluluklan

kabulu

ilc geccr, Bu arada vc hernen

dcvamh

isyanlar

icinde yasayan Yemcn'deki rutbcsinin cok iistiindcki goriis, tutum ve anlasma basanlan, ozellikle dikkati cekicidir. Yemen'deki asker! kuvvctlcr Kumandaru ve daha once Osmanlt Ordulart Gcnclkurmay Ahmet Izzet Pasaya da izah ve kabul cttirerek giti:;;tigi bu anlasma ve uzlasrna netieesindedir ki, Ycmcn'dcki asirhk isyanlar durdu. Hatta Birinci Diinya Harbinde Yemen, Irnparatorlugun diger krsimlarmdan tamanuylc koptugu haldc, orad a kalan asker ve sivil Osmanh ordu ve idarc adamlarr, eski ast imam Yahya Hamidettin tarafmdau. saygrdcger misafir vc mi.ittefiklcr olarak kabul gorrnus vc bu neticcdc, ismct Beyin, orada vaktiylc yapttbh uzak gotii:;;hi anlasmalarr, en gUvlii ctkcn olmustur,

dcgilim, ondan beklcdiklerinizi,

benden

bck-

diverek,

Baskaru

kendini, kendi karat'! He de, lkinci Adam plaruna cekcr. Ama, aldtklan He verdikleri arasmda, daima ve kendincc, Akrl'm hesaplarmi da sogukkanlrhgi He 'islctir: Eger ona:
«- Pa$G1I1, Atatiirk'le arantzda, gerek ozel hayauntz; gerck tutum ve davratuslanntzla, cok mizar [arkt var. Bu kadar uzun ytllar boyunca, aramzda, hie aniasmazltklar olmadt mt?»

diye sorulursa, hemen atilrr:

«- Nastl olmaz, nastl oltnadt? Elbette oldu?»

{{- 0 halde? .. »

AKILCI

ADAM

iNONU ...

{(-

Mesele basil, biz birbirimize

rcalizmi, Inonii'niin

muhtactik ... )~ Akil ve Mantsk adamhgi,

Ama, Atatiirk'iin

·1 lcr tarihi sahsiyer, kendi dcvrinin kendi toplumunun mahsuliidiir. Ve elbette ki, kendi dcvrinin hcdcf vc olciileri He degerlendirilir. Ama bu tarihi sahsiyctin, kendi devrine vc kendi toplurnuna bit miidahalcsi varsa, bir miidahalcsi olacaksa, 0 zarnan bu etki ve mi.idahalc-

(I)

Buttln bu olaylarm ve gelismeler in ayrintih hikaye ve salinelerl Tek Adam isimli ilq ciltlik eserimizin birinci ve lkinci Adam isimli eserimizin, keza birtnci ciltlcrinde bulunur.

normal sartlar altmda bu g6rii:;; ayrihklanrn, her ikisinin leh.~n~ yo~lendirmistir. Normal sartlar altrnda diyorum ve burada bu sozun bir manasi vardir. Mesela simdi onumde bir fotokopi var. Bu fotokopide oku.nao en oncmli sozler, daima aglzdan agiza dolasir. Basrmz srkihrsa, 106nii'ye bas vurun, darusm seklinde. Ama bu agtz~a~da. dola~an. ~oz: krill yanh metnini, ben de sonradan buldum. Ve Ikinci Adam isirnli cscrimizin, birinci cildinin Gr;lineli baskisma koydum. Fakat Iotoko-

198

1HTfLALfN MANTICr

tHTfLALtN

MANTICr

199

pisi orada yayrnlannns olrnakla bcrabcr, Atatilrk'iin bu yazismm, I. ve 4. paragrallarrru burada da naklctrnck, konu bakrrmndan faydah olacakur: <<1 Mii;;kUllerinizill hallinde daima Basvekil lsmet Pa:;ayll miiracaat edeceksiniz, baska kimseye tlegil, 4 - 9ullku her buyiik isin ehli ve [aili oldugu gibi bit ism de yiiksek amili lsmet Pasadir», Falih Rifki Atay "Cankaya" cserindc, Atatiirk'e ait olan su sozleri de nakleder:
«- Cocuklar!

,j DER VE VEF ALILIK BAHSi

Inoni.i'dcki bilti.in bu vasiflar onu, Politikada Inn korumustur. Vefa bahsinc gelincc? Vefa,
siyasi bit uydtt olmak-

Liderlik vasfr degildir. Lider, l-:f'-ndi mihveri ctrafrnda bir insandir. Kendisi de baskalarmm mihvcri etrafmda olamaz dcrsck, bu hiikiimde hata etmis olrnayiz. Nitekim, [rrunal: dcnizlerde yol alan bir gemide de aslolan, elbctte ki gemi-

Eger Cankaya'da

rahat

edebiliyorsam,

is-

met' iIt sayesindedir»,

ki gcrevindc Ismet Pasa, pasif bir icraci degildir. Aydavayi yliriitiieli bir sahsiyet olarak isin basmdadrr, Ortada elbette ki, kcndi de kararlar vcrcbilen, kendisine giivenilen bir Ikinci Adam var. Iste Inonu'niin bu vasft onun, ruh ve rnizac itibanyle, karakteristiklerlnden biridir. Her giivenilen adamda oldugu gibi, onda da bu vasif, bir Akrl ve Mantik Adami olusunun yarattlgt bir. glivenlik vasf Ida. Hem de bu Akrl ve Manti k Adarnhgt, A ta tiirk ve Inonii arasmda, zaten milstcrek olan bir vasifttr.
Gortiliiyor

m zamanda,

nin ve iI;indekilcrin kurtanlmast olrnakla beraber, Kaptan manevraancak kendi tecriibe ve oIl):iilerine gore duzenler. Vefa, bir duygululuk halidir. Halbuki Lider, duygulu bir insan olmaktan ziyadc. iliskilcrini sartlara gore diizenler. Hulasa, hie bir Lider vefah degildir, Liderin ccvrcsinde, ancak guniin ve sartlann geregine gore "dost" 1M vardir. Bu bir Makyavel'cilik midir? Belki evet, belki haytr! Ama ne var ki, sartlar icinde gcrcek olan da budur. Lider, kendini, milletine. topluma ve davalarina baglar ama, cevresindekilere baglanis derccesi ilc kendi arasinda, mutlaka bir mesafe kahr. Bu hal onu, baskalarmm hareketlcrindcn sorumlu olmaktan da kurtanr. Liderin so1>101.

lkincl Adam isimli eserimde, misirndir:

(a)

ismct lnonu icin bes vasfr bclirt-

rurnlulugu,

ancak, Inonu,

kcndi

davalan,

inanclan,

Icraatt,

bunlann

netice-

leri icindir. Ve orada kahr ...

rrru da, ancak Ataturk'iin ernrindc ve kar~lsmda sorumluluklaboyle bir cerceve icinde tuttu. [nonu, kar:;;lsmdakileri He "mustcrck'Tcri az- olan bir insandir. Ataturk'le mii:;;terekleri isc, clbette ki bir milli mucadcle ve inkilaplarla devlet idaresinde isbirligi idi. Arada, mizac birlig! vc ic benllkte bir olmak baska bir seydir. Ve bu, sivasi hayaUa sart dcgildir. Siyasi hayatta sartsiz bir birlik'tu, Zaman lie insa olunur ama, zarnan icinde dagilmaz. lsbirllgl ise, zarnanm sartlan ile kayithdtr. Mcsela Parlamento icinde guruplar, daima degisir. Ve buglinlin ayrrlrnaz miicahitleri yarm, bambaska saflarda gorunebilirler. Krsacasi. siyasette i~birligi baska, hayat boyunca, ruh ve mizac birlig], gene baskadtr. .. Inonu vcsilesi ilc, yukardan bed verdigirniz ve bir krsrm dumanIt gibi g6riincn karaktcr vc mizac ozclliklcrlni burada, bu kadarla kcscrek sirndi cle aldigmuz iic sahsiycttcn Cclal Bayar iistGnde durahm.

Hayat yolunda daitna kendisin e, riitbeleriniu iistiinde gorev ve vaziieler emanet edildi. Bu bir, giivenilirlik vasjidir, (b) Hie kimseye angaje olmadi. Ust ve alt kademcicrle c(!vresi ve kendisi arastnda, daima bir mcsaie btraktt. Bu bir ba;;ma buyrukluk halidir. (e) Buyiik sorumluluklar kabullinden cekinmedi. Bu sorumluluklartnda kendlne, icabtnda bunlartn yiikunu ve cevabtnt paylasacak esler aramadt. Bu, bir kendine giivenis vasitydt, (d) Kanunlara, sekillere ve mesruluk miiesseselerine dayanu: da lniinii'niin vasiiydt. Bu onun, hareket istikltilini ve bastna buyrukluk seciyesini diizenleyen bir gu.; oldu. (e) lnonil, kendinde eksikligini hissettigi seyleri, tamamlamaya

Nitekim

cahstr, Bu, insantn, kendi kendini yenilemek

zamanla beraber yiiruyebilmek icin sartur.

vasfrdir.

Ve