http://www.kolektifler.
net/yazi/2627/liberalizm-
kapitalizm-ve-sol-fikret-baskaya
Liberalizm, kapitalizm ve sol / Fikret Başkaya
30.08.2009
Son dönemde, özellikle de neoliberal
çılgınlığın ideolojik alanı kuşatıp,
alternatifsiz tek düşünce olarak
sunulduğu koşullarda, zaten geçerli olan
kafa karışıklığı daha da büyüdü. Esas
itibariyle bir sistem olan kapitalizmle
bir düşünce akımı olan liberalizm bir
ve aynı şey sayılır hale geldi. Oysa
bazı kesişme alanları olmakla birlikte
kapitalizm ve liberalizm kavramları
aynı içeriğe sahip değildir. Liberalizm,
insanlık tarihinde bir dönüm noktası,
müthiş bir entellektüel devrim
olan Aydınlık Felsefesinin sonucunda
ortaya çıkan bir düşünce akımıydı.
Entellektüel bir devrim olan Aydınlık
Felsefesi insan özgürlüğünü amaç, aklı
da araç sayıyordu. Liberalizm de, esas
itibariyle iki bileşenden oluşuyordu:
İnsanı merkeze alan, insanın eşit ve
özgür olduğunu ilân eden politik
felsefe ve mülkiyeti esas alan
ekonomik doktrin. Politik bir felsefe
olan liberalizmin ekonomik doktrin
olan liberalizme önceliği vardı.
Ekonomik liberalizm kapitalizmin bir
sistem olarak sahneye çıkıp kendini
dayattığı koşullarda formüle edilmişti.
Bir politik felsefe olan liberalizm ise
aydınlıklar [lumières] yüzyılı da denilen
XVII. yüzyılın hemen sonrasında ortaya
çıkmıştı. Ekonomik doktrin olarak
liberalizm özel mülkiyeti ‘doğal bir
hak’ sayıyordu ve bireylerin kendi
çıkarlarını gerçekleştirmeleriyle
kollektif çıkara ulaşılacağını
öngörüyordu. Başka türlü ifade edersek,
teker teker kendi çıkarları peşinde
koşan bireylerin, kollektif çıkarı
gerçekleştireceği varsayılıyordu. Bu
daha sonra görünmez el metaforunda
ifadesini bulacak ve zihinlere yerleşip
bıktırıcı bir tekerlemeye dönüşecekti.
Fakat bir ekonomik doktrin olarak
liberalizm aynı zamanda kapitalizme
dair bir söylemdi. Buna göre piyasanın
işleyişine hiçbir şey engel olmamalı,
devlet de oyunun kurallarına riayet
edilmesini sağlayacak kadar müdahale
etmeli, kurallara uymayanları
cezalandırmalıdır.
Büyük Fransız Devrimi’nin üç
sloganı: özgürlük, eşitlik,
kardeşlik, modernite devriminin ve
aydınlanmanın tezahürüydü. Sol hareket
de modernitenin ve aydınlanmanın
doğal mirasçısı ve devamı olarak
sahneye çıkmıştı. Sosyalizm, Fransız
Devrim’inin üç sloganında ifadesini
bulan amaçların gerçekleşmesi ve
insanın her türlü yabancılaşmadan
arınarak özgürleşmesi [emansipasyon],
kendini bütünüyle gerçekleştirmesi
perspektifiydi. Sosyalizm, hem politik
felsefe olan, bireysel özürlüğü
önemseyen politik liberalizmin
mirasçısı, hem de onu eleştirip aşmak
zorunda olan bir politik-entellektüel
akımdı. Zira, Politik felsefe olarak
liberalizm insanı merkeze alıp, insan
özgürlüğüne vurgu yapmakla
birlikte, özgürlüğü bir amaç [finalité]
olarak görmüyordu... Bir araç olarak
görüyordu ve yaklaşım kabaca
şöyleydi: eğer insan [birey] kilise [din],
gelenek ve hükümdar [prens] üçlüsünün
[Eski Rejimin] tahakkümünden
kurtulursa, özgürleşmesinin, kendini
gerçekleştirmesinin önü açılacaktır...
Politik liberalizm eğer insanın hareketi
engellenmez ve akıl galip gelirse, özel
girişimin önü açılırsa, adaletin ve genel
çıkarın gerçekleşeceğini öngörüyordu.
Oysa, özel mülkiyetin kutsandığı,
rekabetin yüceltildiği kapitalizm
koşullarında ne insan özgürlüğünün
gerçekleşmesi, ne de genel çıkarın
tecellisi mümkün olabilirdi ki, işte
XIX’uncu yüzyılda sahneye çıkan
sosyalist felsefe ve sosyalist hareket,
liberalizmin bu vaatlerinin boşa
çıktığının anlaşıldığı koşullarda, ona bir
tepki olarak doğdu, ayıbı teşhir etti...
Bireyin, Eski Rejimin, eski
düzenin densin kısıtlarından
kurtulması gerekliydi ama yeterli
değildi. Ücretli kölelik düzeninden
başka bir şey olmayan kapitalizm
koşullarında liberalizmin vaat
ettiği özgürlüğün gerçekleşmesi
mümkün değildi.
Kapitalizm, özgürlüğü, eşitliği ve
kardeşliği gerçekleştirmeyi hedef alan
perspektifin içinin bütünüyle
boşaltılması demekti. Nitekim, özel
mülkiyetin ve prodüktivizmin
kutsandığı, özgürlüğün girişim
[teşebbüs] ‘özgürlüğü’ [sömürme,
yağmalama ve talan özgürlüğü],
eşitliğin yasalar karşısında ‘biçimsel
eşitlik’ sayıldığı, onun dahî bir retorik
olmanın ötesine geçemediği koşullarda,
kardeşlikten [fraternité] söz etmek
abesti [zira, rekabetin ve bireysel
egoizmin kutsandığı koşullarda artık
dayanışma diye bir şey mümkün
değildir] Her türlü sosyal bağdan
kopmuş, her türlü koruma ve sosyal
güvenceden yoksun, emeğini satmadığı
zaman aç, kaderi sermayenin insafına
terkedilmiş, ekonomik planda özerk
olmayan, meta denizinde boğulmamak
için sürekli debelenen bireyin
özgürlüğünden, oradan hareketle de
toplumsal refahtan söz edilebilir miydi?
Böylesi bir ortamda tarih sahnesine
çıkan, aydınlanmanın ve
modernitenın mirasçısı ve devamı olan
sosyalist eleştiri ve sosyalist hareket bir
tür ikinci düşünsel-entellektüel
devrimdi. Aydınlanmanın vaatlerini ve
Büyük Fransız Devrim’inin üç
sloganının da [libérte, égalité, fraternité]
somutlananı nihai hedefe taşımayı vaat
ediyordu. Sorun bireyi özgürleştirerek
[ o sayede] ‘iyi toplumu’ yaratmak
değil, tam tersine, bireylerin
özgürlüğünü ayağı yere sağlam basan
dayanışmacı bir toplumsal düzen
kurarak tesis etmekti... Velhasıl
sosyalizm politik felsefe olan
liberalizmin içeriğinin ters-yüz
edilmesiydi. Başka türlü ifade etmek
istersek, sosyalizm, bir bireysel
özgürleşme [emansipasyon]
felsefesiydi ama bunu bireyi
yalnızlaştıran liberal felsefenin
aksine, toplumsal dayanışmayı,
toplumsal bağları güçlendirerek
gerçekleştirmeyi vaat ediyordu... O
halde kritik sorun ne idi? Sol bireysel
özgürlükle ilgili nasıl bir tutum
benimsemeliydi? Sol ekonomik
liberalizme karşı çıktığı gibi politik
liberalizme de karşı çıkmalı mıydı?
Eğer bizdeki özgürlüğün
karşılığı libérté ise, sol anti-libéral
olamazdı ama bu onun asla liberal
olduğu, liberalizmle uzlaştığı anlamına
gelmezdi. Tarihsel sol sözünü
ettiğimiz ince çizgi üzerinde
yürüyemedi ve liberalizme karşı
çıkarken özgürlüğü [libérté]
önemsemedi. Bireysel özgürlüğün
önemini kavramakta sınıfta kaldı. Öyle
ki, solun bu talihsiz tavrı çocuğu
leğendeki kirli su ile birlikte atmak gibi
bir şeydi. Buna başka olumsuzluklar ve
yanlışlar da eklenince iflas
kaçınılmazdı. Ekonomik liberaller gibi
sol da ekonomik büyümeyi
[prodüktivizmi] esas aldı ve maddi
zenginleşmeyle tüm sorunların
çözüleceğine dair burjuva
saplantısına ortak oldu... Sosyal
sorunların çözümünün maddi
zenginlikten geçtiğini ve maddi
zenginliğe giden yolun ve araçların
değiştirilmesiyle sorunların çözüleceği
beklentisi tam bir hata idi... Bu ‘biz
yaparsak iyi yaparız’ demekten
ibaretti ve sonucun hüsrân olması
kaçınılmazdı.
Tarihsel solun bu tür zaaflarının ve
yanlışlarının, teorik, ideolojik, pratik
ve entellektüel planda azgelişmiş
Türkiye toplumunda daha derin
olarak yaşanması kaçınılmazdı. Zira,
Türkiye’de bir aydınlanma ve
modernite devrimi yaşanmamıştı. Eski
rejimle ve onun ‘geleneksel’
ideolojisiyle bir hesaplaşma hiçbir
zaman söz konusu olmamış, ‘kopuş’
gerçekleşmemişti... Eleştiri bilinci,
kültürü ve üslûbu gelişmemişti [bugün
de gelişmiş değildir] Böyle bir
durumun, bizzat aydınlanma ve
modernite’nin devamı ve mirasçısı olan
sosyalist düşüncenin algılanışı ve
özümlenişi bakımından sorunlar
yaratması kaçınılmazdı. Türkiye’deki
sol hareket, Avrupa solu’nun
zaaflarını ve yanlışlarını miras aldığı
gibi, yegâne referansı da sosyalizmin
teorik ve pratik planda inkârı demek
olan Stalinizmdi. Oysa Stalinistse
sosyalist değildir denecektir. Sol
hareket Sovyetler Birliğinde geçerli
olanı tartışmasız sosyalizmin tecellisi
saydı. Sovyet devrimine ve devrim
sonrasına dair bildiği, Sovyetler
Birliği’nin oluşturduğu resmi tarih ve
resmi ideolojiye dayandı... Devrimi,
rejimin kendisiyle özdeş saymak gibi
bir aymazlıktan bir türlü yakayı
kurtaramadı. Sovyetler Birliği’nin
çöküşünün ardından bile hâlâ orada
‘yaşananın’ sosyalizm olduğuna
inananların varlığı ibret verici. Sadece
ibret verici de değil aynı zamanda
rahatsız edici... Kolayca iki şey
birbirine karıştırıldı ve karıştırmak
işlerine geliyordu: Birincisi Sovyet
Devrimi insanlık tarihinin tartışmasız en
önemli olaylarından, şanlı insanlık
tarihinin kritik ‘emansipasyon’
aşamalarından biriydi; ikincisi,
devrimden kısa bir süre sonra devrim
rotadan çıktı ve başlangıçtaki amaca
yabancılaştı. İç Savaş’ın sona erdiği
1921 sonunda ortada ne Sovyetler ne
de Bolşevik Parti diye reel bir
şey kalmıştı. Moshe Lewin’in dediği
gibi, “Sovyet devleti sosyalist değildi
ama Ekim Devrimi’ni yapanlar
sosyalistti.” Elbette bu, devrimin karşı
karşıya geldiği sayısız iç ve dış
sorunları ve olumsuzlukları, emperyalist
kuşatmayı, vb. hafife almak anlamına
gelmezdi ama, bunlar sosyalizmin
gerçekleşmeyişinin gerekçesi de
olamazdı. Lenin durumun farkındaydı
ve yeni bir perspektif önermeye
hazırlanırken önce hastalandı sonra da
öldü. Yaşasaydı olayların seyrini
değiştirebilir miydi? Bu ‘tarihte bireyin
rolünü’ angaje eden bir soru ve soruya
olumlu cevap vermek pek mümkün
değil... O aşamadan sonra Lenin’in
rotayı değiştirmesi belki imkânsız
değildi ama çok zayıf bir olasılıktı...
Retorik sosyalist olsa da realite çok
farklıydı ve sosyalizm düşmanı gerici
bürokrasi çoktan yerleşmişti... Lenin’in
ölümünden sonra Bolşevik Parti artık
Bolşevik parti değildi. Stalinist
otokrasinin bir iktidar aracına
dönüşmüştü. Söylemle gerçek durum
arasında büyük bir uçurum vardı.
Sovyetler Birliği sosyalist değildi ama
Stalinist rejim Sovyetler Birliğini dünya
siyasetinin başlıca aktörlerinden biri
haline getirmeyi başarmıştı. Bu durum
rejimin prestijini artırırken, soldan
eleştiri konusu yapılmasını da
engellemiş, değilse zorlaştırmıştı...
Elbette Sovyet Sisteminin niteliği,
neden ve nasıl çöktüğü ciddi bir
tarihsel-sosyal-entellektüel eleştiriyi
hak ediyor ama rejimin bir otokrasi
olduğu ve hiçbir zaman özgürlük diye
bir kaygısı olmadığı, özgürlüğün
kırıntısına bile yaşama şansı tanımadığı,
velhasıl o tarakta bezi olmadığı
kesindi... Oysa özgürlük, demokrasi ve
sosyalizm özdeş olmasalar da akraba
kavramlardır ve aynı aileye
mensupturlar... Özgürlüğün ve
demokrasinin olmadığı yerde sosyalizm
mümkün değildir. Tabii bunun tersi de
aynı derecede doğrudur: sosyalizasyon
yoksa özgürlük ve demokrasi
kavramlarının içi boştur. Birinin
gelişip- serpilmesi diğerinin gelişilip,
olgunlaşmasının da koşuludur. Bu temel
gerçeğin farkında olmayanların
inandırıcı olmaları da, bir şeyleri
başarmaları da asla mümkün değildir...
Türkiye’de sol hareketin adına lâyık
olabilmesi için iki şey yapması
gerekiyor: Birincisi, tarihsel solun ve
kendi geçmişinin radikal bir
eleştirisini yapmak; ikincisi de yasaklayan örgütlerin farklı bir
realiteyi anlamak üzere içine şeyin taşıyıcısı olmaları mümkün
sürüklendiği atâletten kurtulmak. değildir. İstedikleri kadar sosyalizme,
Toplumsal sorunların bilince komünizme, sınıfsız topluma gönderme
çıkarılabilmesi için yeni, farklı, orijinal yapsınlar, bu tür bürokratik yapıların
yöntemler keşfetmek, günlük yaşamın kendi kendilerini yeniden üretmeleri
farklı veçhelerini tartışıp-tartıştırmayı bile problemlidir. Kaldı ki,
başarmak, söyledikleriyle yaptıkları bürokrasinin olduğu yerde bırakın
arasındaki tutarlılık konusunda ikna canlı, verimli, ufuk açıcı tartışmayı,
edici, inandırıcı olmak... Sosyalizm canlı hiçbir şeyin yaşaması mümkün
demek aynı zamanda eleştiri değildir. Bürokrasi demek statüko ve
demektir ama bizdeki solun o tarakta statükonun korunması demektir... Bir
bezi yok gibi. İktidarı alırlarsa, zamanlar solcu olduğunu
direksiyona kendileri geçerlerse, sanan/sanılanların şimdilerde
sorunun ilelebet çözüleceğini ‘ulusalcılığa’ iltica etmesi, bürokratik
sanıyorlar. Bu yaklaşım sosyalizme yapıların nereye varacağının ibret verici
özgü bir anlayışı temsil etmez. Son bir göstergesidir... İnsanlık içine
tahlilde bu, biz de aslında aynı zemin sürüklendiği kepazeliğe razı olmayacak,
üzerindeyiz demeye gelir... Eğer ‘reel olmaması gerekiyor... Kepazelikten
sosyalizmler’ de denilen tarihsel kurtulmanın yolu da radikal
deneyleri eleştirel bir tarzda eleştiriden geçiyor... Öyleyse
değerlendirebilselerdi, aracın insanlığın kurtuluşu onun eleştiri ve
direksiyonuna kendileri geçtiğinde örgütlenme yeteneğine ve
hedefe ulaşılacağını düşünmezlerdi. kapasitesine indirgenmiş demektir...
Dünyayı anlamadan onu değiştirmek
mümkün değildir ve dünyayı
anlamanın yolu radikal eleştiriden
geçiyor. Solun kitlelerin gözünde bir
çekim merkezi olamamasının asıl
nedeni yeteri kadar radikal
olamamakla, farklı olduğuna kitleleri
ikna edememekle ilgili. Kaldı ki,
bizdeki sol hareket radikallikten
başka şeyi anlıyor. Onlara göre
radikal olmak, iktidarı silahlı
mücadeleyle [zorla] ele geçirmek
üzere gizli örgüt kurmaktan ibaret...
Zaten bu yüzden de sadece iktidarı
hedef alıyor ve gözü başka bir şey
görmüyor. Elbette iktidar el
değiştirmeden süreci farklı yöne
çevirmek mümkün değildir ama bu
kafayla iktidarı almak dahi mümkün
değildir. Sol retorik bir yana bırakılırsa,
sol örgütlerin iç işleyişi burjuva
örgütlerdekinden farksız. Kendi içinde
demokrasiyi, gayri hiyerarşik,
eşitlikçi ilişkileri bir yaşam tarzına
dönüştürememiş, eleştirel bilinci
gelişmemiş, daha da ötede eleştiriyi