FZM 431

FZM431 İLERİ KUANTUM
MEKANİĞİ
Ders notları
Hazırlayan : Prof.Dr. Haluk MUTLU
Ankara Şubat, 2009

FZM431 İLERİ KUANTUM MEKANİĞİ
1
1. BÖLÜM 1 DALGA MEKANİĞİNİN GENEL YAPISI
Kuantum mekaniğinin temel problemi, belirli bir V(x) potansiyeli için

Schrödinger denklemini çözerek E enerji özdeğerlerini ve uE(x)
özfonksiyonlarını elde etmektir :
H uE(x) = E uE(x) (1.1)
Burada H Hamilton işlemcisi olup şu şekilde tanımlanır :
2 2
H = p / 2m + V(X) = ( - i ħ d / dx ) / 2m + V(x) (1.2)
Bir sistemin başlangıç durumu, herhangi bir Ψ(x) dalga fonksiyonu ile
anlatılabilir. Burada Ψ(x), karesi integre edilebilir bir fonksiyondur. Dalga
fonksiyonunun zaman içindeki gelişimini ise, zamana bağlı Schrödinger
denklemi verir :
i ħ ∂Ψ(x,t) / ∂t = H Ψ(x,t) (1.3)
- i E t / ħ
Bu tanıma göre Ψ(x,t) ‘nin zamana bağımlılığı Ψ(x,t) = Ψ(x) e
şeklindedir.
Eğer uE(x) enerji özfonksiyonları biliniyorsa (1.3) ifadesi çözülebilir,
çünkü genel bir teoreme göre karesi integre edilebilir herhangi bir fonksiyon,
H’ın özfonksiyonları cinsinden seriye açılabilir :
Ψ(x) = ∑ CE uE(x) (1.4)
1
H ‘ın özfonksiyonlarını normalize olarak seçelim. Farklı enerji özdeğerlerine

karşılık gelen özfonksiyonların ise ortogonal olduğunu biliyoruz :
‫׳‬ ‫׳‬
< uE | uE > = δEE (1.5)
‫׳‬
(1.4) ‘ün her iki tarafını u*E ile çarpıp tüm uzay üzerinden integralini alırsak,
(1.5) yardımıyla CE açılım katsayılarını elde ederiz :
‫׳‬ ‫׳‬ ‫׳‬

< uE | Ψ(x) > = ∑ CE < uE | uE > = CE (1.6)
Bu şekilde verilen açılım katsayıları, fiziksel olarak şu şekilde yorumlanabilir :

2
|CE| niceliği, Ψ(x) durumundaki bir sistem üzerinde bir enerji ölçümü
yapıldığında ölçümün belirli bir E özdeğerini verme olasılığıdır. Herhangi bir
ölçüm sadece bir tek özdeğer verir; ancak klasik fiziğin aksine bu özdeğerin
hangisi olacağını önceden bilemeyiz; sadece belirli bir E değerini alma
olasılığından söz edebiliriz.
Matematik dilinde karesi integre edilebilir fonksiyonlar, Hilbert uzayını
oluştururlar. (1.6) ifadesi, aynı zamanda, Hilbert uzayında iki fonksiyonun
skaler çarpımının tanımı olup Dirac notasyonunda yazılmıştır :
*
∫ Φ (x) Ψ(x) dx = < Φ | Ψ > (1.7)
Genel olarak vektör uzaylarında bir işlemci bir vektörü, başka bir vektöre
dönüştürür. Benzer şekilde Hilbert uzayında bir işlemci bir fonksiyonu, aynı
uzayda başka bir fonksiyona dönüştürür. Kuantum mekaniğinde Çizgisel
İşlemciler’le ilgileniriz :
2
A (α Ψ1 + β Ψ2) = α AΨ1 + β AΨ2
Herhangi çizgisel bir A işlemcisinin Beklenen Değeri şu şekilde tanımlanır :
‹A› = ∫ Ψ* A Ψ dx (1.8)
† * * *
Bu ifadenin komplex eşleniği, eşlenik işlemci A tanımlar{( Φ ψ ) = ψ Φ }
‹A›* = ∫ (Ψ* A Ψ)* * † *

dx = ∫ Ψ A Ψ dx = ∫ (AΨ) Ψ dx (1.9)
Fiziksel olarak, Hamiltonyen gibi, gözlenebilir bir niceliği temsil eden bir
işlemcinin beklenen değeri reel olmalıdır. Beklenen değeri reel olan işlemcilere
Hermitik İşlemci adı verilir ve şu şekilde tanımlanır :
‹A›* = ‹A› ↔ A =A
†
(1.10)
ÖRNEK 1 (d/dx) türev işlemcisinin eşleniğini bulunuz.

† †
p = - i ħ (d/dx) p = p (d/dx) = - (d/dx)
Tüm hermitik işlemcilerin özfonksiyonları vardır; yani bunlar (1.1) tipindeki

özdeğer denklemlerini sağlarlar.
Kuantum mekaniğinin genel bir teoremine göre yerdeğiştirebilen, yani

komütatörleri sıfır olan iki işlemcinin özfonksiyonları özdeştir. Bunu
görebilmek için A ve B gibi iki işlemci göz önüne alalım. Bunların
özfonksiyonları u olsun.
3
Au=au (i)
Bu=bu (ii)
(ii) ifadesine soldan A işlemcisini uygulayıp (i)’i kullanalım :

A B u = b Au = a b u (iii)
Benzer şekilde (i) ifadesine soldan B işlemcisini uygulayıp (ii)’yi kullanalım :

B A u = a Bu = a b u (iv)
Şimdi son iki ifadeyi taraf tarafa çıkartırsak şunu elde ederiz :
(AB–BA)u=0
Buna göre işlemciler yerdeğiştirebilirler, yani komütatörleri sıfırdır :
[A,B]=0
Eğer A ve B aynı zamanda hermitik ise, bu durumda A ve B işlemcileri

değişedebilen gözlenebilirlerin bir tam kümesini oluştururlar. Burada u ile
tanımlanan durum, A ve B gözlenebilirlerin belirli özdeğerlerine karşılık gelen
bir durumdur. Bir sistem hakkında aynı anda en fazla elde edebileceğimiz bilgi
budur. Şimdi A ve B ile değiş etmeyen bir başka işlemciyi u durumuna
uygularsak, o zaman (i) ve (ii)’deki hangi özdeğerin oluşacağını bilemeyiz.
Genel olarak iki işlemcinin komütasyonu sıfır değilse, bunların belirlenebilme
kesinlikleri arasında bir belirsizlik bağıntısı ortaya çıkar. Bunu görebilmek için
önce belirsizliğin (kesinsizliğin) tanımını yapmalıyız. En doğal tanım, dağınım
olarak da adlandırılan aşağıdaki ifadedir :
4
2 2
( ΔA ) = ‹ A › - ‹ A ›2 (1.11)
2
Bu tanımın avantajı ‹A›=0 olsa bile ( ΔA ) ≠ 0 olabilmesidir. Öte yandan
A’nın bir özfonksiyonu için beklenen değer söz konusu olduğunda (1.11) ifadesi
sıfır olacaktır. Ayrıca ΔA = A - ‹ A › olmak üzere (1.11)’i şu şekilde de

düşünebiliriz :
2 2
(ΔA) = ‹ ( A - ‹A› ) ›
2 2
= ‹ A – 2 A ‹A› + ‹A› ›
2
= ‹A › - 2 ‹A›‹A› + ‹A›2
2
= ‹A › - ‹A›2
O halde ΔA niceliği, ortalama etrafındaki dalgalanmaların bir ölçüsüdür. A ve

B hermitik olmak üzere kuantum mekaniğinde şu ifade geçerlidir :
2 2 2
(ΔA) (ΔB) - ‹ i [A,B] › / 4 ≥ 0 (1.12)
2 2 2
Örneğin [x,p] = i ħ olduğundan (Δx) (Δp) ≥ ħ / 4 elde edilir.
Bu bölümde son olarak kuantum teorisinin klasik limit problemini ele
alacağız. Bunun için önce işlemcilerin beklenen değerlerinin zamanla nasıl
değiştiğini incelemeliyiz. Genel olarak bir işlemci açıkça zamana bağlı olabilir,
örneğin x + pt/m gibi. Ayrıca dalga fonksiyonunun kendisi de zamana bağlıdır.
Bu yüzden, genel olarak, bir işlemcinin beklenen değeri zamana bağlı olarak
değişir. Önce herhangi bir A işlemcisinin beklenen değerini yazıp zamana göre
türevini alalım :
‹A› = < Ψ(x,t) | A | Ψ(x,t) >

d‹A›/dt = < dΨ/dt | A | Ψ > + < Ψ | dA/dt | Ψ > + < Ψ | A | dΨ/dt >
5
Öte yandan (1.3)’e göre HΨ = iħ dΨ/dt ve dΨ/dt = -i HΨ/ħ yazılabilir.

* * *
Ayrıca (dΨ/dt) = ( -i HΨ/ħ) = i Ψ H /ħ olur, çünkü H hermitiktir. Bu
ifadeleri yukarıda yerine koyup düzenleyelim :
* *
d‹A›/dt = ∫ ( -i HΨ/ħ) AΨ dx + ‹dA/dt› + ∫ Ψ A(-i HΨ/ħ) dx
* *
= (i/ħ) ∫ Ψ HA Ψ dx + ‹dA/dt› - (i/ħ) ∫ Ψ AH Ψ dx
= ‹dA/dt› + (i/ħ) < Ψ | HA – AH | Ψ >

Böylece şu genel ifadeye ulaşıyoruz :
d‹A›/dt = ‹dA/dt› + (i/ħ) ‹ [H,A] › (1.13)
Eğer A işlemcisi açık olarak zamana bağlı değilse dA/dt=0 olacağından,
d‹A›/dt = (i/ħ) ‹ [H,A] › (1.14)
elde edilir. Öte yandan A işlemcisi Hamiltonyenle değiş edebiliyorsa, yani

[H,A]=0 ise, bu durumda A’nın beklenen değeri zamandan bağımsız bir sabit
olacaktır; başka bir deyişle A’nın beklenen değeri bir hareket sabiti olur.
ÖRNEK 2 A=x için (1.14)’ün hesaplanması

2 2 2
H= p /2m + V(x) [H,x] = [ p /2m + V , x ] = (1/2m) [p ,x] + 0
Genel olarak [AB,C] = A [B,C] + [A,C] B olup A=B=p ve C=x için,
2 2
[p ,x] = p [p,x] + [p,x] p ve [p,x] = - iħ → [p ,x] = - 2iħ p olur. Böylece
[H,x] = - (1/2m) (2iħ p) = - iħp/m buluruz. Bu sonuç (1.14)’de kullanılırsa
d‹x›/dt = ‹p/m› (1.15)

6
ÖRNEK 3 A=p için (1.14)’ün hesaplanması

2
[H,p] = [ p /2m + V , p ] = 0 + [V,p] = - [p,V]
Burada [p,V] ‘yi hesaplayabilmek için bu niceliği herhangi bir Φ fonksiyonuna
uygulayalım :
[p,V] Φ = p(VΦ) - V pΦ = (-iħ) d(VΦ)/dx + (iħ) V dΦ/dx
= (-iħ) (dV/dx) Φ + (-iħ) V dΦ/dx + (iħ) V dΦ/dx
= (-iħ) (dV/dx) Φ
Böylece [p,V] = (-iħ) dV/dx ve [H,p] = (iħ) dV/dx elde edilir. Bu sonuç
(1.14)’de yerine konulursa şunu buluruz :
d‹p›/dt = - ‹dV/dx› (1.16)
ÖRNEK 4 Bir parçacığın klasik hareket denklemi

Bu amaçla (1.15) ifadesinin her iki tarafının zamana göre türevini alıp (1.16)’yı
kullanalım :
2 2
d ‹x›/dt = (1/m) d‹p›/dt = - (1/m) ‹dV/dx›
2 2
m d ‹x›/dt = - ‹dV/dx› (1.17)
2 2
Bu ifade m d x/dt = - dV/dx = F şeklindeki klasik hareket denklemine
benzemektedir.
Artık klasik limit problemine geri dönebiliriz. (1.17) ifadesinde x = ‹x›

özdeştirmesini yapmamızı engelleyen tek şey, genel olarak,
‹dV/dx› ≠ dV(‹x›) / d‹x› olmasıdır. Bu eşitsizliğin yaklaşık olarak bir eşitliğe

dönüştüğü durumlarda hareket gerçekte klasiktir. Bunun için V(x) potansiyeli
x’in yavaş değişen bir fonksiyonu olmalıdır. Bunu görebilmek için kuvveti
7
F(x) = - dV(x)/dx şeklinde tanımlayalım ve F(x) fonksiyonunu x = ‹x ›

civarında Taylor serisine açalım :
′ 2 ″
F(x) = F(‹x›) + (x - ‹x›) F (‹x›) + ½ (x - ‹x›) F (‹x›) + ...
Burada eğer Δx = (x - ‹x›) belirsizliği küçükse ve açılımdaki daha yüksek

mertebeli terimler ihmal edilebilirse şunu elde ederiz :
‹F(x)› ≈ F(‹x›) + ‹(x - ‹x›)› F′(‹x›) ≈ F(‹x›)

Makroskopik alanlarda bu ifade iyi bir yaklaşımdır ve bu nedenle örneğin bir
hızlandırıcıdaki elektron ve proton yörüngeleri klasik hareket denklemleriyle
belirlenebilir.
PROBLEMLER
1)
a) A ve B hermitik iki işlemci olsun. AB’nin hermitik olabilmesi için [A,B]=0
olduğunu gösteriniz.
† † † †
(AB) = AB olmalı. (AB) = B A = BA = AB ↔ [A,B] = 0
n
b) (A+B) ‘nin hermitik olduğunu gösteriniz.
† † † †
n=1 için (A+B) = A + B = (A+B). C=A+B olsun. C = C olduğu açıktır.
n n † n
C ‘in hermitik olabilmesi için {C } = C olmalıdır.
n † † † † † n
{C } = { C C C . . . } = { C C C . . . } = { C C C . . .} = C
____________________________________________________________
2) Herhangi bir işlemci A olmak üzere aşağıdakilerin hermitik olduğunu
gösteriniz.
† † † † † † †
a) A +A (A+A ) = A + (A ) = A + A
† † † † †
b) i(A - A ) { i(A - A ) } = -i(A - A) = i(A - A )
† † † † † † †
c) A A (A A ) = (A ) A = A A
______________________________________________________________
8
iA † -iA
3) A hermitik bir işlemci olmak üzere (e ) = e olduğunu gösteriniz.
iA n n iA † n n †
e = ∑ i A / n! (e ) = ∑ (-i) (A ) / n!
n † n iA † n n -iA
Prob. 1-b’den (A ) = A (e ) = ∑ (-i) A / n! = e
_____________________________________________________________
4) (1.4) ve (1.6) denklemlerini göz önüne alarak herhangi bir Φ için < Φ|Ψ >
niceliğini < Φ|ua > cinsinden hesaplayınız.
Ψ = ∑ Ca ua Ca = < ua |Ψ > → Ψ = ∑ ua < ua |Ψ >
< Φ | Ψ > = ∑ < Φ | u a > < ua | Ψ >
NOT : Burada ∑ | ua > < ua | ≡ 1 ( birim işlemci ).
_____________________________________________________________
2
5) A hermitik ise ‹A ›≥0 olduğunu gösteriniz.
‹A2› = ∫ Ψ* A2 *
Ψ dx = ∫ (AΨ) (AΨ) dx = < AΨ | AΨ > ≥ 0
NOT : Bir vektörün kendisiyle skaler çarpımı pozitiftir.
____________________________________________________________
† -1
6) Üniter işlemci U = U şeklinde tanımlanır. Ψ normalize bir fonksiyon
ise < UΨ | UΨ > =1 olduğunu gösteriniz.
† -1
< UΨ | UΨ > = < Ψ | U U | Ψ > = < Ψ | U U | Ψ > = < Ψ |Ψ > = 1
____________________________________________________________
7) {ua} kümesi ortonormal bir tam küme ise, yani < ua | ub > = δab ise,
| va > = U | ua > nın da ortonormal olduğunu gösteriniz.
†
U | ub > = | v b > → < vb | = = 
†
= 
= 
= δab
9
2
8) H = p2 / 2m + (m/2) ( w1 x + w2 x + ε ) Hamiltonyeni için d‹x›/dt = ?
(1.14)’den d‹A›/dt = (i/ħ) ‹ [H,A] › A=x

2
[H,x] = [ p2 / 2m + (m/2) ( w1 x + w2 x + ε ) , x ]
2 2
= (1/2m) [p ,x] + (mw1 /2) [x ,x] + (mw2 /2) [x ,x] + (m/2) [ε,x]
2
Örnek 2’den → [p ,x] = - 2iħ p → [H,x] = (-iħ/m) p
d‹x›/dt = (i/ħ) ‹ [H,x] › = (i/ħ) ‹ (-iħ/m) p ›
= ‹p/m›
____________________________________________________________
9) SORU 8 ‘deki H için d‹p›/dt = ?
(1.14)’den d‹p›/dt = (i/ħ) ‹ [H,p] ›

2
[H,p] = [ p2 / 2m + (m/2) ( w1 x + w2 x + ε ) , p ]
2 2
=(1/2m) [p ,p] + (mw1 /2) [x ,p] + (mw2 /2) [x ,p] + (m/2) [ε,p]
= 0 + (mw1 /2) { x [x,p] + [x,p] x } + (mw2 /2) ( iħ ) + 0
= (mw1 /2) ( 2iħx ) + (mw2 /2) ( iħ )
= ( iħ ) ( mw1x + mw2 /2 )
d‹p›/dt = - m (w1x + w2 /2 )
10
2. BÖLÜM 2 KUANTUM MEKANİĞİNDE İŞLEMCİ YÖNTEM-

LERİ
Bu bölümde önce harmonik salınıcı problemini işlemciler
yardımıyla çözeceğiz. Harmonik salınıcı için Hamiltonyen, bir boyutta şu
şekildedir :
2 2 2
H = p / 2m + ½ mw x (2.1)
Klasik olarak Hamiltonyen çarpanlara ayrılabilir :

2 2
H = w { mwx /2 + p /2mw }
= w ( √mw/2 x – i p / √2mw ) (√mw/2 x + i p / √2mw ) (2.2)

Ancak p ile x arasındaki komütasyon bağıntısı [p,x] = - iħ nedeniyle
parantezler açılırsa şunu elde ederiz :
2 2
w { mwx /2 + p /2mw – (iw/2) (px-xp) }
2 2
= p / 2m + ½ mw x – (iw/2) ( - iħ )
= H – ħw/2 (2.3)
Bu aşamada bir A işlemcisi tanımlayalım :
A = √mw/2 x + ip/√2mw (2.4)

†
A = √mw/2 x - ip/√2mw
Bu tanıma göre (2.2) ve (2.3)’den harmonik salınıcı için Hamiltonyen,
†
H = ħw/2 + wA A (2.5)
†
şeklinde yazılabilir. [p,x] = - iħ nedeniyle A ile A değişetmezler :
11
†
[A, A ] = [√mw/2 x + ip/√2mw , √mw/2 x - ip/√2mw ]
= [√mw/2 x , - ip/√2mw] + [ip/√2mw , √mw/2 x]
= (-i/2) [x,p] + (i/2) [p,x]
= i [p,x]
= i (-iħ)
†
[A, A ] = ħ (2.6)
Şimdi H ile yeni işlemciler arasındaki komütasyon bağıntılarına bakalım :

†
[H,A] = [ ħw/2 + wA A , A ]
†
= 0 + w [A A , A]
† †
= w A [A,A] + w [A , A] A
[H,A] = - ħw A (2.7)
† † †
[H,A ] = [ ħw/2 + wA A , A ]
† †
= 0 + w [A A , A ]
† † † †
= wA [A , A ] + w [A , A ] A
† †
[H,A ] = ħw A (2.8)
Şimdi harmonik salınıcı için H uE = E uE özdeğer denklemini ele alalım ve

(2.7) ifadesini uE ‘ye uygulayalım :
[H,A] uE = H AuE – A HuE
= H AuE – E AuE
= - ħw AuE
H AuE = E AuE - ħw AuE

12
H AuE = ( E – ħw ) AuE (2.9)
Bu ifadeye göre uE , H’ın E özdeğerli bir özdurumu ise, AuE de H’ın bir
özdurumudur, ancak özdeğeri E – ħw ‘dır; yani enerjisi ε = ħw kadar
azalmıştır. Bu yüzden şunu yazabiliriz :
AuE = C(E) uE-ε (2.10)
2
Eğer A’yı yeni duruma yani uE-ε ‘ye uygularsak A uE durumunun enerjisi
E - 2ε olacaktır. Böylece A’yı herhangi bir uE ‘ye arka arkaya uygulayarak
gittikçe azalan enerjili durumlar oluşturabiliriz. Bu nedenle (2.4) ile tanımlanan
A’ya Eksiltme İşlemcisi denir. (2.1) ile verilen H’ın özdeğerlerinin pozitif olması
gerektiğinden (bkz. Prob. 1-5) A’nın kaç kez uygulanabileceği sınırlıdır. O
halde eksiltme işlemi bir yerde sona ermelidir. Bu durum, taban durumu
olarak adlandırılır ve uo ile gösterilir :
Auo = 0 (2.11)
Taban durumu enerjisi ise şu şekilde bulunur :

†
Huo = ( ħw/2 + wA A ) uo
†
= (ħw/2) uo + wA Auo
Eo = ħw/2 (2.12)
13
Şimdi (2.8)’i taban durumuna uygulayalım :

† † †
[H,A ] uo = H A uo - A Huo
† †
= H A uo - Eo A uo
†
= ħw A uo
† †
H A uo = ( Eo + ħw ) A uo
†
Bu durumda enerji ε = ħw kadar artmış olduğundan (2.4) ile tanımlanan A
niceliğine Yükseltme (ya da Arttırma) İşlemcisi denir. Buna göre taban
†
durumuna A işlemcisini arka arkaya uygulayarak bütün durumları elde
edebiliriz. Bunun sonucu olarak harmonik salınıcı için enerji spektrumu şu
şekilde yazılabilir :
E = ( n + ½ ) ħw n = 0,1,2,... (2.13)
Böylece Schrödinger denklemini çözmeden enerji spektrumunu elde etmiş

oluyoruz. Yükseltme işlemcisi cinsinden harmonik salınıcı için öz vektörlerin
genel temsili şu şekilde verilir :
† n
un = ( 1/√n! ) ( A / √ħ ) uo (2.14)
Bu gösterim yardımıyla farklı enerjilere karşılık gelen özdurumların ortogonal

m † n
olduğunu gösterebiliriz. Bu tür hesaplamalarda < uo | A (A ) | uo > tipindeki
ifadelerle karşılaşırız ki, bunları hesaplarken (2.6) bağıntısını kullanarak A’ları
†
A ‘ların sağına atıp A | uo > = 0 koşulundan yararlanırız.
14
ÖRNEK 1 < u2 | u3 > = 0 olduğunun gösterilmesi

2 † 3
Bu amaçla A (A ) niceliğini hesaplayalım.
2 † 3 † † 2
A (A ) = A (AA ) (A )
† † 2
= A (A A + ħ) (A )
† 2 † † †
= ħA(A ) + (AA ) (AA ) A
† 2 † † †
= ħA(A ) + (AA ) (A A + ħ) A
† 2 † 2 † 2 †
= ħA(A ) + ħA(A ) + A(A ) (AA )
† 2 † 2 †
= 2ħA(A ) + A(A ) (A A + ħ)
† 2 † 2 † 3
= 2ħA(A ) + ħA(A ) + A (A ) A
† 2 † 3
= 3ħA(A ) + A (A ) A
† 2 † †
3ħA(A ) = 3ħ (A A + ħ) A
2 † † †
= 3ħ A + 3ħA (AA )
2 † † †
= 3ħ A + 3ħA (A A + ħ)
2 † † 2 2 †
= 3ħ A + 3ħ(A ) A + 3ħ A
2 † † 2
= 6ħ A + 3ħ(A ) A
2 † 3 2 † † 2 † 3
A (A ) = 6ħ A + 3ħ(A ) A + A (A ) A
2 † 3 †
< u2 | u3 > ~ < uo | A (A ) | uo > ~ < uo | A | uo > ~ < Auo | uo > = 0
Böylece genel olarak şunu yazabiliriz :
< um | un > = δmn (2.15)
15
Şimdi harmonik salınıcı taban durumu dalga fonksiyonunu elde edelim.

(2.4) ve (2.11)’den şunu yazabiliriz :
( √mw/2 x + ip/√2mw ) uo (x) = 0

Her iki tarafı √2mw ile çarpıp p = (ħ/i) d/dx olduğunu kullanalım :
( mwx + ħ d/dx ) uo (x) = 0

Bu ifade, değişkenlerine ayrılabilir türde bir diferansiyel denklem olup şu
şekilde çözülebilir :
duo /dx = - mwxuo / ħ
∫ duo / uo = - ( mw/ħ) ∫ x dx
2
ℓn uo / C = - mwx / 2ħ
2
uo(x) = C exp (- mwx / 2ħ) (2.16)
Taban durumu dalga fonksiyonunun < uo | uo > = 1 şeklindeki normalizasyon

koşulu, C integral sabitini belirler :
2 2
C ∫ exp (- mwx / ħ) dx = 1
2 1/2
∫ exp (- mwx / ħ) dx = ( πħ/mw)
1/4
C = (mw/πħ)
Böylece harmonik salınıcının taban durumu özfonksiyonu elde edilmiş olur.
Uyarılmış durumlar ise (2.14) yardımıyla şu şekilde bulunabilir :
† n
un = ( 1/√n! ) ( A / √ħ ) uo
-n/2 1/4 n 2
=(ħ /√n!) (mw/πħ) {√mw/2 x – (ħ /√2mw) d/dx} exp (- mwx / 2ħ)
Böylece diferansiyel denklemin genel çözümü elde edilmiş olur.
16
Bu bölümde son olarak zamana bağlı Schrödinger denklemini soyut bir

uzayda ele alacağız :
i ħ dΨ(t) / dt = H Ψ(t) (2.17)
Burada Ψ(t) soyut uzayda bir vektör olup zamana bağlı bir doğrultuyu
gösterir:
∫ dΨ/Ψ = - ( iH/ħ) ∫ dt
ℓn Ψ/Ψo = - i H t / ħ
Ψ(t) = exp ( - i H t / ħ ) Ψ(0) (2.18)
3. Burada Ψ(0) , t = 0 anındaki vektör olup exp ( - i H t / ħ ) işlemcisi,

Prob. 1-3’e göre şu şekilde tanımlanır :
n
exp ( - i H t / ħ ) = ∑ ( - i H t / ħ ) / n!
Bu çözüm bize, zamana açık olarak bağlı olmayan bir A işlemcisinin beklenen
değerinin, zamanla nasıl değiştiğini anlamamızı sağlar :
‹A›t = < Ψ(t) | A | Ψ(t) >

-iHt/ћ -iHt/ћ
=<e Ψ(0) | A | e Ψ(0) >
iHt/ћ -iHt/ћ
= < Ψ(0) | e Ae | Ψ(0) >
= < Ψ(0) | A(t) | Ψ(0) >
‹A›t = ‹A(t)›o (2.19)
Burada H’ın hermitik olduğunu kullandık ve A(t) ‘yi şu şekilde tanımladık :
iHt/ћ -iHt/ћ
A(t) = e Ae (2.20)
17
(2.19) ifadesine göre zamandan bağımsız bir A işlemcisinin, zaman bağımlılığı

(2.18) şeklinde olan Ψ(t) durumu için beklenen değeri, zaman bağımlılığı
(2.20) ile verilen bir A(t) işlemcisinin, zamandan bağımsız Ψ(0) durumu için
beklenen değerine eşittir. Bu çok önemli bir sonuçtur, çünkü soyut vektör
uzayında ortonormal özvektörlerin bir tam kümesini oluşturduktan sonra bu baz
vektörlerinin zamanla nasıl değiştiği bizi ilgilendirmez. Durum vektörlerinin
sabit olduğu gösterime Heisenberg Gösterimi denir. Bu gösterimde işlemciler
zamana açık olarak bağlıdır. İşlemcileri zamandan bağımsız olarak sabit
tutarsak, bu da Schrödinger Gösterimidir. Sonuçlar her iki gösterimde de
aynıdır; tıpkı dönen bir cismi sabit bir eksen sisteminde anlatmakla, cismi sabit
tutup eksen sistemini döndürmenin eşdeğer olması gibi.
Heisenberg gösteriminde bir gözlenebilirin zamanla değişimi (2.20)’den
hesaplanabilir :
iHt/ћ -iHt/ћ
dA(t)/dt = d/dt { e Ae }
= i HA(t) / ћ – i A(t)H / ћ
= ( i / ћ ) [ H , A(t) ] (2.21)
Bu ifade d‹A›/dt = (i/ħ) ‹[H,A]› şeklindeki (1.14) ifadesine çok

benzemektedir. (1.14) ifadesi beklenen değer için bir denklem olup, beklenen
değerin hangi durum için alındığından bağımsız olduğundan tamamen işlemci
özelliklerini yansıtmalıydı; (2.21) ifadesi bunun gerçekten böyle olduğunu
gösteriyor.
†
Şimdi harmonik salınıcı problemine dönelim. H = wA A + ћw/2 olup H
bir hareket sabiti olduğundan şunu yazabiliriz :
†
H = w A (t) A(t) + ћw/2
†
Buradan (2.20) yardımıyla [ A(t) , A (t) ] niceliğini hesaplayabiliriz. Önce
† † iHt/ћ -iHt/ћ iHt/ћ † -iHt/ћ
A (t) ‘yi hesaplayalım : A (t) = {e Ae }=e A e
18
† iHt/ћ -iHt/ћ iHt/ћ † -iHt/ћ

[A(t),A (t)] = [ e Ae ,e A e ]
iHt/ћ -iHt/ћ iHt/ћ † -iHt/ћ iHt/ћ † -iHt/ћ iHt/ћ -iHt/ћ
= e Ae e A e -e A e e Ae
iHt/ћ † -iHt/ћ
= e [A, A ] e
iHt/ћ -iHt/ћ
=ħe e
=ħ
Buna göre (2.7) ile (2.8) gene aynı yapıdadır :
† †
[H,A(t)] = - ħwA(t) [H,A (t)] = ħwA (t)
Böylece (2.21)’den şunları elde ederiz :
dA(t)/dt = (i / ћ) [ H , A(t) ]
= (i / ћ) { - ħwA(t) }
= - i w A(t)
† †
dA (t)/dt = (i / ћ) [ H , A (t) ]
†
= (i / ћ) { ħwA (t) }
†
= i w A (t)
†
Son iki ifade çözülerek A(t) ile A (t) ‘nin zaman bağımlılıkları şöyle bulunur :
-iwt † iwt †
A(t) = e A(0) A (t) = e A (0)
Şimdi (2.4) tanımlarını kullanalım :
A(t) = √mw/2 x(t) + ip(t) / √2mw = A(0) coswt – i A(0) sinwt
† † †
A (t) = √mw/2 x(t) – ip(t) / √2mw = A (0) coswt + i A (0) sinwt
Bu iki bilinmeyeni iki denklemi çözerek şunları elde ederiz :
x(t) = x(0) coswt + (1/mw) p(0) sinwt
p(t) = p(0) coswt – mw x(0) sinwt
19
PROBLEMLER
1) Aun = √nħ un-1 olduğunu gösteriniz.
† n n † n †
un = ( 1/√n! ) ( A / √ħ ) uo = (1/√n!) (1/√ħ) (A ) uo [A,A ] = ħ
†
n = 1 için u1 = (1/√ħ) A uo (i)
†
Au1 = (1/√ħ) AA uo
†
= (1/√ħ) ( A A + ħ ) uo
= √ħ uo
† 2
n = 2 için u2 = (1/ħ√2) (A ) uo
† †
Au2 = (1/ħ√2) (AA ) A uo
† †
= (1/ħ√2) (A A + ħ ) A uo
† † †
= (1/ħ√2) { A (AA ) uo + ħ A uo }
† † †
= (1/ħ√2) { A (A A + ħ ) uo + ħ A uo }
†
= (1/ħ√2) ( 2ħ A uo )
†
= √2 A uo
†
(i) ‘den A uo = √ħ u1 olduğundan Au2 = √2ħ u1 bulunur.
Au1 = √ħ uo
Au2 = √2ħ u1
Aun = √nħ un-1
† †
Benzer şekilde A un ‘i de hesaplayalım. u1 = (1/√ħ) A uo olduğundan,
† † 2
A u1 = (1/√ħ) (A ) uo
† 2 † 2
Öte yandan u2 = (1/ħ√2) (A ) uo → (A ) uo = (ħ√2) u2
†
A u1 = (1/√ħ) (ħ√2) u2 = √2ħ u2
†
A uo = √ħ u1
†
A u1 = √2ħ u2
†
Böylece genel olarak A un = √(n+1)ħ un+1 elde edilir.
20
† †
2) f(A ) , A ‘a göre herhangi bir polinom olmak üzere,
† † †
A f(A ) uo = ħ (d/dA ) f(A ) uo
olduğunu gösteriniz.
† † † 2 † n
f(A ) = a1 A + a2 (A ) + . . . + an (A ) olsun.
† † † 2 † n
[A,f(A )] uo = [ A, a1 A + a2 (A ) + . . . + an (A ) ] uo
† † 2 † n
= { a1 [A,A ] + a2 [A,(A ) ] + . . . + an [A,( A ) ] } uo
† † n-1
= { ħ a1 + 2ħ a2 A + . . . + nħ an (A ) } uo
† † n-1
= ħ { a1 + 2a2 A + . . . + nan (A ) } uo
† †
= ħ (d/dA ) f(A ) uo
† † † †
Sol taraf ise [A,f(A )] uo = A f(A ) uo – f(A ) Auo = A f(A ) uo şeklindedir.
† †
NOT : A = ħ d/dA gösterimi [A,A ] = ħ bağıntısına uygundur ve
p = - iħ d/dx momentum işlemcisinin benzeridir.
_____________________________________________________________
3) < up | x | uq > niceliğini hesaplayın ve p ≠ q±1 için sıfır olduğunu gösterin.
A = √mw/2 x + ip/√2mw
†
A = √mw/2 x - ip/√2mw
†
Bu denklemlerden yararlanılarak x = (1/√2mw) ( A + A ) yazılabilir.
†
< up | x | uq > = (1/√2mw) < up | A+A | uq >
†
= (1/√2mw) { < up | A | uq > + < up | A | uq > }
< up | A | uq > = √qħ < up | uq-1 > = √qħ δp,q-1
†
< up | A | uq > = √(q+1)ħ < up | uq+1 > = √(q+1)ħ δp,q+1
< up | x | uq > = (1/√2mw) { √qħ δp,q-1 + √(q+1)ħ δp,q+1 }
Bu ifadenin p ≠ q±1 için sıfır olduğu açıktır.
21
λA † †
4) e f(A ) uo = f(A + λħ) uo olduğunu gösteriniz.
λA n n n
e = ∑ (1/n!) (λA) = Σ (λ /n!) A
λA † n n †
e f(A ) uo = ∑ (λ /n!) A f(A ) uo
n † n †
= ∑ (λ /n!) (ħ d/dA ) f(A ) uo
n n † n †
= ∑ {(λħ) /n!} {d /d(A ) } f(A ) uo
†
= f(A + λħ) uo
n n n
Çünkü tanım olarak ∑ (a /n!) (d /dx ) f(x) = f(x+a) ‘dır.
______________________________________________________________
λA † -λA †
5) e f(A ) e = f(A + λħ) olduğunu gösteriniz.
Bir işlemci bağıntısı, herhangi bir duruma uygulandığında da geçerli olmalıdır.
†
Bu durum, g(A ) uo olsun. O halde şu ifadeyi ispatlayacağız :
λA † -λA † † †
e f(A ) e g(A ) uo = f(A + λħ) g(A ) uo
† -λA † † †
f(A ) e g(A ) uo = f(A ) g(A - λħ) uo
λA † -λA † λA † †
e f(A ) e g(A ) uo = e f(A ) g(A - λħ) uo
† †
= f(A + λħ) g(A + λħ - λħ) uo
† †
= f(A + λħ) g(A ) uo
______________________________________________________________
6) Genel işlemci hareket denklemi (2.21)’i kullanarak x(t) işlemcisinin
2
zamana göre değişimini, H = p (t)/2m + mg x(t) için hesaplayınız.
dx(t)/dt = (i/ħ) [ H , x(t) ]
2
= (i/ħ) [ p (t)/2m , x(t) ] + (i/ħ) [ mg x(t) , x(t) ]
= (i/2mħ) { p(t) [ p(t) , x(t) ] + [ p(t) , x(t) ] p(t) } + 0
= (i/2mħ) { - 2iħ p(t) }
= p(t) / m → p(t) = m dx(t) / dt
22
BÖLÜM 3 İŞLEMCİLER, MATRİSLER VE SPİN
Atomları doğru olarak anlatabilmek için elektron spini mutlaka dikkate

alınmalıdır. Elektronun bu özelliğinin klasik benzeri olmadığından spin, ancak
soyut yöntemlerle ele alınabilir.
Geçen bölümde harmonik salınıcı problemini göz önüne aldık ve
özdurumlarla özdeğerleri şu şekilde elde ettik :
† n
un = ( 1/√n! ) ( A / √ħ ) uo
Hun = ħw ( n + ½ ) un (3.1)
Ayrıca yükseltme ve eksiltme işlemcilerinin un ‘e etkilerini de hesapladık :
†
A un = √(n+1)ħ un+1 (3.2)
A un = √nħ un-1 (3.3)
Ayrıca herhangi bir hermitik işlemcinin özdurumları için geçerli

ortonormalizasyon bağıntısını da elde ettik :
< um | un > = δmn (3.4)
Şimdi (3.1)-(3.3) denklemlerinin sırasıyla um ile skaler çarpımını alalım :
< um | H | un > = ħw δmn (3.5)

†
< um | A | un > = √(n+1)ħ δm,n+1 (3.6)
< um | A | un > = √nħ δm,n-1 (3.7)
23
Bu ifadeler matris şeklinde de gösterilebilir. Genel olarak bir matris Mij ile
gösterilebilir; burada ilk indis olan i matrisin satırını, ikinci indis olan j ise
matrisin kolonunu (sütununu) belirtir. Böylece < um | H | un > skaler çarpımını
Hmn matrisi olarak gösterebiliriz :
┌ ┐
│ 1/2 0 0 0... │
│ 0 3/2 0 0... │
H = ħw │ 0 0 5/2 0... │
│ 0 0 0 7/2 . . │
│ . . . . . . │
└ ┘
┌ ┐
│ 0 0 0 0... │
† │ √1 0 0 0... │
A = √ħ │ 0 √2 0 0... │
│ 0 0 √3 0... │
│ . . . . . . │
└ ┘
┌ ┐
│ 0 √1 0 0... │
│ 0 0 √2 0... │
A = √ħ │ 0 0 0 √3 . . . │
│ 0 0 0 0... │
│ . . . . . . │
└ ┘
O halde genel olarak < um | F | un > niceliğine, ui ‘lerin bazında F’nin matris
gösterimi adı verilir. Burada F herhangi bir işlemci, ui ‘ler de bir tam küme
oluşturan fonksiyonlardır.
24
İki matrisin çarpımı şu şekilde tanımlanır :
(FG)ij = ∑ (F)in (G)nj (3.8)
Şimdi bu bağıntının, F ve G işlemcilerinin matris gösterimi için de geçerli

olduğunu göstermeliyiz. Bu amaçla bir Guj durumunu göz önüne alalım.
un ‘ler bir tam küme oluşturduğundan bu durumu, un ‘ler cinsinden seriye
açabiliriz :
Guj = ∑ Cn un
un ‘ler ortonormal olduğundan katsayılar Cn = < un | Guj > şeklinde bulunur.
Böylece FG çarpımını şu şekilde elde ederiz :
< ui | FG | uj > = < ui | F (∑ Cn un) >
= ∑ < ui | F | un > Cn
= ∑ < ui | F| un > < un | G | uj > (3.9)
Bu ise < ui | F | un > = Fin ve < un | G | uj > = Gnj gösterimleri dikkate
alındığında (3.8)’in aynısıdır ( NOT : < ui | FG | uj > matris elemanındaki F ve
G işlemcileri arasına 1 = ∑ | un >< un | birim işlemci konularak aynı sonuç
kolayca elde edilebilir).
 matris gösteriminin, matris çarpımını sağladığını
gördük. Şimdi hermitik eşlenik bağıntısına bakalım :
* †
 = < un | F | u m >
†
Buna göre F işlemcisi bir matrisle gösterilirse, F işlemcisi de hermitik
eşlenik matrisle gösterilebilir ve şu şekilde tanımlanır :
* †
(F) mn = (F )nm
Başka bir deyişle hermitik eşlenik matris, eşlenik matrisin tranpozudur.
25
Harmonik salınıcı için H’ın diagonal olması, un’lerin H’ın

özfonksiyonları olmasındandır; başka bir tam küme için H diagonal olmayabilir.
Açısal momentum işlemcilerinin matris gösterimine geçmeden önce bu
işlemcilerin özelliklerini hatırlayalım :
Açısal momentum işlemcisi L = r × p şeklinde tanımlanır. Vektörel
çarpımın tanımına göre de L’nin bileşenleri şunlardır :
Lx = y pz – z py
Ly = z px – x pz
Lz = x py – y px
Küresel simetrik bir potansiyel için Hamiltonyen, μ indirgenmiş kütle olmak
2
üzere, H = p / 2μ + V(r) şeklinde olup L’nin bileşenleri ile değiş edebilir :
[ H , Lx ] = [ H , Ly ] = [ H , Lz ]= 0
Buna göre açısal momentum bir hareket sabitidir. Ancak L’nin bileşenleri kendi
aralarında değiş etmezler :
[ Lx , Ly ] = iħLz
[ Ly , Lz ] = iħLx
[ Lz , Lx ] = iħLy
O halde L’nin sadece bir bileşeni H ile birlikte gözlenebilirlerin bir tam
2 2 2 2
kümesini oluşturur. Öte yandan L = (Lx) + (Ly) + (Lz) işlemcisinin L’nin
bileşenleri ile komütasyonları sıfırdır :
2 2 2
[ Lx , L ] = [ Ly , L ] = [ Lz , L ] = 0
2
Buna göre değişedebilen gözlenebilirlerin tam kümesi olarak H, L ve Lz
alınabilir.
Küresel koordinatlarda (r,θ,φ) Lz işlemcisi şu şekildedir :
Lz = - iħ ∂/∂φ
Açısal momentumun diğer iki bileşeni ise L± işlemcileri yardımıyla yazılabilir :
26
±iφ
L± = ħ e ( ± ∂/∂θ + i cotθ ∂/∂φ )
L± = Lx ± i Ly
Şimdi açısal momentum özdeğer denklemlerini ele alalım :

2 2
L Yℓm = ħ ℓ(ℓ+1) Yℓm (3.10)
Lz Yℓm = mħ Yℓm (3.11)
L± Yℓm = C±(ℓ,m) Yℓ,m±1 (3.12)
Buradaki katsayılar şu şekilde tanımlanmıştır :
1/2
C±(ℓ,m) = ħ { ℓ(ℓ+1) – m(m±1) } (3.13)
2
Lz ile L ‘nin özfonksiyonları olan Yℓm ‘ler küresel harmoniklerdir :
ℓ-m ℓ iℓφ
Yℓm(θ,φ) = C(L-) (sinθ) e
Şimdi (3.11) ifadesini ele alalım. Sabit bir ℓ için, yani sadece m değerinin
değişken olduğu durumlar için ( - ℓ < m < ℓ) şunu yazabiliriz :
΄ ΄
< ℓ,m | Lz | ℓ,m > = mħ δ(m ,m±1)
Örneğin ℓ=1 için açısal momentum işlemcilerinin matris gösterimleri (3.11)-
(3.14)’den m = 1 , 0 , -1 için şu şekilde bulunur :
┌ ┐
│1 0 0│
Lz = ħ│0 0 0│
│0 0 -1 │
└ ┘
┌ ┐
│0 √2 0 │
L+ =ħ │0 0 √2 │
│0 0 0 │
└ ┘
┌ ┐
│0 0 0│
L- = ħ │√2 0 0│
│0 √2 0│
└ ┘
27
Bu matrislerin komütasyon bağıntılarını sağladığı, matris çarpımları yapılarak

gösterilebilir ( örneğin [ L+ , L- ] = 2ħLz ‘dir ).
Durumlarla ilgili genel bağıntılar da matris gösteriminde yazılabilir.

Örneğin Ψ = AΦ bağıntısını ele alalım. ui ‘ler bir tam küme oluştursun. Bu
kümenin bir elemanı ile Ψ’nin skaler çarpımını alalım :
< ui | Ψ > = < ui | A |Φ >
Burada A ile Φ arasına birim işlemciyi uygulayalım :
< ui | Ψ > = ∑ < ui | A| un > < un | Φ >
< un | Φ > ile < ui | Ψ > niceliklerini kolon vektörleri olarak yazalım :
┌ ┐ ┌ ┐
│< u1 | Φ > │ │ α1 │
│< u2 | Φ > │ │ α2 │
< un | Φ > → │ . │ ≡ │ . │
│ . │ │ . │
│ . │ │ . │
└ ┘ └ ┘
┌ ┐ ┌ ┐
│< u1 | Ψ > │ │ β1 │
│< u2 | Ψ > │ │ β2 │
< ui | Ψ > → │ . │ ≡ │ . │
│ . │ │ . │
│ . │ │ . │
└ ┘ └ ┘
Bu durumda Ψ = AΦ ifadesinin matris gösterimi şu şekli alır :

βi = ∑ Ain αn
Böylece matrisler işlemcileri, kolon vektörleri de durumları temsil eder.
*
< un | Φ > = < Φ | un > skaler çarpımı, bir satır matrisi şeklindedir :
* * *
< Φ | un > = ﴾ (α1) (α2) (α3) . . . ﴿
Buna göre < Φ | Ψ > skaler çarpımı şu şekilde yazılabilir :
< Φ | Ψ > = ∑ < Φ | un > 
28
*
= ∑ (αn) βn
Ψ = AΦ ifadesinin özel hali, AΦ = aΦ şeklindeki bir özdeğer denklemidir.

Bu ifadeyi soldan < ui | ile çarpıp birim işlemciyi kullanalım :
< ui | AΦ > = a < ui |Φ >

∑ < ui | A | un > < un |Φ > = a αi
∑ Ain αn = a αi
Bu ifade matris notasyonunda şu şekilde yazılabilir :
i=1 (A11 – a ) α1 + A12 α2 + A13 α3 + . . . =0

i=2 A21 α1 + (A22 – a) α2 + A23 α3 + . . = 0
. . . . .
. . . . .
┌ ┐┌ ┐
│A11 – a A12 A13 . . . ││α1 │
│ A21 A22 – a A23 . . . ││α2 │ = 0 (3.14)
│ . . . ... ││ . │
└ . . . . .. ┘└ ┘
Bu ifadenin sıfırdan farklı bir çözümünün olabilmesi için katsayılar matrisinin

determinantı sıfır olmalıdır :
det │Ain – a δin │= 0 (3.15)
Sonlu boyutlu matrislerle temsil edilebilen işlemciler için özdeğerler ve

özvektörler, (3.14) ve (3.15)’den bulunabilir.
29
SPİN İşlemcilerin, fonksiyonlar veya diferansiyeller yerine başka şakillerde

temsil edilebilmesi iyi bir şanstır; çünkü tüm işlemciler bu şekilde temsil
edilemez. Örneğin ℓ = 1/2 ve m = ± 1/2 için küresel harmoniği ele alalım :
±iφ/2
Y1/2 , ±1/2 = C± √sinθ e
i(ℓ-1)φ ℓ 2ℓ
Genel olarak Yℓ,ℓ - 1 ~ { e / (sinθ) } ( - d/dθ ) (sinθ) olduğundan
–iφ/2
L- Y1/2,1/2 ~ { cosθ e } / √sinθ
Bu ifade (3.12)’ye göre Y1/2 , ±1/2 ile orantılı olması gerekirken değildir.
Ayrıca θ = 0 ve θ = π ‘de sorunlar çıkmaktadır. O halde ℓ = 1/2 için matris
gösterimine geçmeliyiz. Bundan böyle ℓ = 1/2 yerine spin s = 1/2 ‘den söz
edeceğiz; ℓ indisini ise r × p ile ilişkili yörüngesel açısal momentum için
kullanacağız. Spin işlemcileri, L’ye benzer şekilde, aşağıdaki komütasyon
bağıntılarıyla tanımlanır :
[ Sx , Sy ] = iħSz
[ Sy , Sz ] = iħSx
[ Sz , Sx ] = iħSy
Bunları 2×2 tipinde matrislerle göstermek uygundur, çünkü ℓ = 1/2 için m =

± 1/2 olmak üzere iki değer alabilir. (3.11)’e göre Sz şu şekilde yazılabilir :
┌ ┐
Sz = ћ │1/2 0 │
│ 0 -1/2 │
└ ┘
30
S+ işlemcisini elde edebilmek için (3.12) ve (3.13)’den yararlanacağız :
΄ 1/2 ΄
< ℓ,m | L+ | ℓ,m > = ħ { ℓ(ℓ+1) – m(m±1) } δ(m ,m+1)
΄
Buna göre m = m = 1/2 için (S+)11 = 0 ;
΄ ΄
m = 1/2 m = m - 1 = - 1/2 için (S+)12 = 1 ;
΄ ΄
m = - 1/2 m = m - 1 = - 3/2 olmadığı için (S+)21 = (S+)22 = 0 ‘dır :
┌ ┐
S+ = ћ │ 0 1 │
│ 0 0 │
└ ┘
┌ ┐
S- = ћ │ 0 0 │
│ 1 0 │
└ ┘
Spin gösterimini Pauli spin matrisleri cinsinden de yazabiliriz :
S=½ћσ (3.16)
Burada σi ‘ler Pauli matrisleridir :
┌ ┐ ┌ ┐ ┌ ┐
σx = │0 1 │ σy = │0 –i │ σz = │1 0 │
│1 0 │ │i 0│ │0 -1 │
└ ┘ └ ┘ └ ┘
Bunlar kendi aralarında aşağıdaki komütasyon bağıntılarını sağlarlar :

[ σx , σy ] = 2i σz
31
[ σy , σz ] = 2i σx
[ σz , σx ] = 2i σy
Öte yandan sadece spin 1/2 gösterimi için geçerli şu özelliklere de sahiptirler :
σx σy = - σ y σx
σx σz = - σz σx
σy σz = - σ z σy
Sz ‘nin özdurumları iki elemanlı bir kolon vektörüyle gösterilir ve özspinör adını
alır :
┌ ┐ ┌ ┐
Sz │ u │ = ± ћ/2 │ u │
│ v │ │ v │
└ ┘ └ ┘
┌ ┐┌ ┐ ┌ ┐
ћ/2 │1 0 ││ u │ = ± ћ/2 │ u │
│0 -1 ││ v │ │ v │
└ ┘└ ┘ └ ┘
┌ ┐ ┌ ┐
│ u │= ± │ u │
│ -v │ │ v │
└ ┘ └ ┘
Burada + işareti için v = 0 ve – işareti için u = 0 olduğu açıktır. O halde

özspinörleri şu şekilde yazabiliriz :
┌ ┐ ┌ ┐
χ+ = │ 1 │ χ– = │ 0 │
│ 0 │ │ 1 │
└ ┘ └ ┘
32
Burada χ+ , + ћ/2 özdeğeri için, χ– ise – ћ/2 özdeğeri için geçerlidir. Bu

nedenle χ+ spinörüne spin yukarı , χ– spinörüne ise spin aşağı özspinörü
denilebilir.
Herhangi bir spinör, özspinörler cinsinden seriye açılabilir :
┌ ┐ ┌ ┐ ┌ ┐
│ α+ │= α+ │ 1 │+ α– │ 0 │
│ α– │ │ 0 │ │ 1 │
└ ┘ └ ┘ └ ┘
2 2
Burada açılım katsayıları │α+ │ + │α– │ = 1 koşulunu sağlar, çünkü s = ½
2
için sadece iki durum vardır ve │α+ │ niceliği, Sz ‘nin söz konusu durum için
ölçümünün + ћ/2 özdeğerini verme olasılığıdır. Benzer şekilde Sz ‘nin
2
beklenen değerinin – ћ/2 olma olasılığı da │α– │ ‘dir.
Herhangi bir α durumu için S’nin beklenen değerleri hesaplanabilir :
<α|S|α>=∑∑<α|i><i|S|j><j|α>
Açık olarak α durumu bir kolon vektörü ile gösterilirse ‹ S › şekilde

hesaplanabilir :
┌ ┐
‹ S › = ( α+* *
α– ) S │ α+ │
│ α– │
└ ┘
Örneğin ‹ Sx › hesaplanırken (3.16)’dan Sx ‘in matris şekli yukarıda yerine

konulur ve matris çarpımları gerçekleştirilir.
‹ Sx › = ( ћ/2 ) { α+* α– + α–* α+ }
33
‹ Sy › = – i ( ћ/2 ) { α+* α– – α–* α+ }

‹ Sz › = ( ћ/2 ) { │α+ │2 – │α– │2 }
Pauli spin matrisleri hermitik olduğundan bu değerlerin tümü reeldir.

DIŞ MANYETİK ALANDA ELEKTRON
Açısal momentumu L olan ve dairesel yörünge üzerinde dönen “klasik”

bir elektronun manyetik momenti, şu şekilde tanımlanır :
M = – ( e/2mc ) L
Kuantum mekaniksel olarak bir elektron, spininden dolayı özgün bir manyetik
momente sahiptir :
M = – ( eg/2mc ) S (3.17)
Burada g, değeri 2’ye çok yakın olan jiromanyetik orandır.
g = 2 ( 1 + α/2π + . . . ) = 2,0023192
2
Burada α , inceyapı sabitidir ( α = e / ћc ≈ 1/137 ).
Şimdi bir dış manyetik alan B içindeki bir elektronu ele alalım. Elektron,
manyetik momentinden dolayı dış manyetik alanla etkileşir. Hamiltonyen, (3.16)
ve (3.17)’ye göre şu şekildedir :
H = – M . B = (egћ/4mc) σ . B (3.18)
Schrödinger denklemi ise şöyle verilir :
34
iћ dΨ/dt = (egћ/4mc) σ . B Ψ (3.19)
┌ ┐ –iwt
Burada Ψ(t) = │ α+ │e şeklindedir.
│ α– │
└ ┘
B alanı sadece z-doğrultusunda ise (3.19) yardımıyla şunu yazabiliriz :
┌ ┐ ┌ ┐┌ ┐
│ α+ │ │ 1 0 ││α+ │
ћw │ α– │ = (egћB/4mc) │ 0 – 1 ││α– │
└ ┘ └ ┘└ ┘
Çözümler farklı w frekanslarına karşılık gelir :
┌ ┐ ┌ ┐
w = (egB/4mc) için │α+ │ = │ 1 │
│α– │ │ 0 │
└ ┘ └ ┘
┌ ┐ ┌ ┐
w = – (egB/4mc) için │α+ │ = │ 0 │
│α– │ │ 1 │
└ ┘ └ ┘
┌ ┐
O halde t = 0 anında başlangıç durumu Ψ(0) = │ a │ şeklinde ise,
│ b │
└ ┘
Herhangi bir t anında, w = (egB/4mc) olmak üzere, Ψ(t) şu şekli alır :
┌ –iwt ┐
Ψ(t) = │ a e iwt │ (3.20)
│ be │
└ ┘
Başlangıçta spin, Sx ‘in ћ/2 özdeğerli bir özdrumu olsun; yani t = 0 anında
spin, +x doğrultusunda olsun : Sx Ψ(0) = (ћ/2) Ψ(0)
┌ ┐┌ ┐ ┌ ┐
(ћ/2) │ 0 1 ││ a │ = (ћ/2) │ a │
35
│ 1 0 ││ b │ │ b │
└ ┘└ ┘ └ ┘
*
Burada a = b olup Ψ (0) Ψ(0) = 1 normalizasyon koşulundan a = 1/√2
olarak bulunur. Bu sonuç (3.20)’de yerine konulur ve ilgili matris çarpımları
yapılırsa Sx ‘in beklenen değeri ‹Sx› = (ћ/2) cos 2wt şeklinde elde edilir.
Benzer şekilde Sy ile Sz ‘nin beklenen değerleri de şu şekilde bulunur :
‹Sy› = (ћ/2) sin 2wt ‹S z › = 0
O halde spin, manyetik alan doğrultusu olan z-ekseni etrafında (yani x-y
düzleminde) 2w = (egB/2mc) ≈ eB/mc frekansıyla presesyon yapmaktadır.
Bir katıda elektronun g değeri, ona etkiyen kuvvetlerle yakından
ilişkilidir. Bu nedenle g’nin bilinmesi bu kuvvetler hakkında bilgi sağlar. Bir
katıda g değeri, paramanyetik rezonans yöntemiyle ölçülebilir. Bu yöntemi ele
almak için, serbestlik derecesi sadece spin durumları olan bir elektron
düşünelim. Bu elektron, z-doğrultusunda büyük bir sabit Bo manyetik alanıyla
x-doğrultusunda küçük bir B1 cos wt alanı etkisinde olsun. (3.19)’a göre
Schrödinger denklemi şu şekilde yazılabilir :
iћ dΨ(t)/dt = (egћ/4mc) { σz Bo + σx B1 cos wt } Ψ(t)
┌ ┐
Ψ(t) = │ a(t) │
│ b(t) │
└ ┘
Burada wo = egBo/4mc ve w1 = egB1/4mc frekans tanımlarını yapalım.

İlgili matris çarpımları gerçekleştirilerek aşağıdaki diferansiyel denklemler elde
edilir :
36
i da(t)/dt = wo a(t) + w1 cos wt b(t)

i db(t)/dt = w1 cos wt a(t) – wo b(t)
Başlangıçta elektron spini, +z-doğrultusunda olsun. Bu durumda a(0) = 1 ve

b(0) = 0 olacaktır. Dalga fonksiyonunun elemanları olan a(t) ile b(t)
2
nicelikleri, fiziksel olarak şu şekilde yorumlanabilir : | a(t) | niceliği, spinin
2
“yukarı” yönde olma olasılığıyla, | b(t) | ise, spinin “aşağı” yönde olma
olasılığıyla orantılıdır. Yukarıdaki çiftlenimli diferansiyel denklemler çözülürse,
spinin “aşağı” yönde olma olasılığı şu şekilde elde edilir :
2 2 2 2 2
| b(t) | = {1/(2wo – w) + (w1) } { 1 – cos √(2wo – w) + (w1) t } / 2
B1‹‹Bo olduğundan w1‹‹wo ve w1‹‹w‘dir; bu yüzden bu nicelik küçüktür;

2
ancak B1 ‘in frekansı ayarlanarak w = 2wo yapılırsa | b(t) | olasılığı 1’e
yaklaşır. “yukarı” ve “aşağı” durumların enerjileri farklı olduğundan, dış
alandan soğurulan bu enerji farkı bir “rezonans” olarak kendini gösterir. Böylece
wo ve dolayısıyla da g niceliği duyarlı bir şekilde ölçülebilir.
37
PROBLEMLER
†
1) Harmonik salınıcının taban durumu vektörü (uo) = ( 1 0 0 . . . ) olsun.
† n †
un = ( 1/√n! ) ( A / √ħ ) uo ve A ‘ın matris gösteriminden yaralanarak ilk
üç uyarılma durumunu hesaplayınız.
┌ ┐┌ ┐ ┌ ┐
† │0 0 0 0 ││ 1 │ │ 0 │
u1 = (1/√ћ) A uo = │ 1 0 0 0 ││ 0 │= │ 1 │
│ 0 √2 0 0 ││ 0 │ │ 0 │
│ 0 0 √3 0 ││ 0 │ │ 0 │
└ ┘└ ┘ └ ┘
┌ ┐┌ ┐ ┌ ┐
† │0 0 0 0 ││ 0 │ │ 0 │
u2 = (1/√2ћ) A u1 = │ 1 0 0 0 ││ 1 │= │ 0 │
│ 0 √2 0 0 ││ 0 │ │ 1 │
│ 0 0 √3 0 ││ 0 │ │ 0 │
└ ┘└ ┘ └ ┘
┌ ┐┌ ┐ ┌ ┐
† │0 0 0 0 ││ 0 │ │ 0 │
u3 = (1/√3ћ) A u2 = │ 1 0 0 0 ││ 0 │= │ 0 │
│ 0 √2 0 0 ││ 1 │ │ 0 │
│ 0 0 √3 0 ││ 0 │ │ 1 │
└ ┘└ ┘ └ ┘
NOT : < um | un > = δmn

______________________________________________________________
†
2) Bir Ψ durumu, Ψ = (1/√6) ( 1 2 1 0 0 . . . ) şeklinde veriliyor.
Harmonik salınıcı işlemcilerini kullanarak aşağıdakileri hesaplayınız.
a) ‹H› = ? ‹H› = Ψ* H Ψ = 3ћw/2

†
b) ‹x› = ? x = (1/√2mw) ( A + A )
‹x› = Ψ* x Ψ = (√2ћ/√mw) ( 1 + √2 ) / 3
†
c) ‹p› = ? p = – i (√mw/√2) ( A – A )
‹ p › = Ψ* p Ψ = 0
38
2 * 2
d) ‹x ›= Ψ x Ψ = (ћ/6mw) { 9 + √2 }
2 * 2
e) ‹p ›= Ψ p Ψ = (mwћ/6) { – 9 + √2 }
3) ℓ = 3/2 için Lx , Ly , Lz ‘nin matris gösterimlerini bulunuz.

′ ′
ℓ = 3/2 için m = 3/2, 1/2, – 1/2, – 3/2 < ℓ,m | Lz | ℓ,m > = mћ δ(m ,m)
┌ ┐
│ 3/2 0 0 0 │
Lz = ћ │ 0 1/2 0 0 │
│ 0 0 -1/2 0 │
│ 0 0 0 -3/2 │
└ ┘
Lx = (1/2) ( L+ + L– ) Ly = (1/2i) ( L+ – L– )
′ ′
< ℓ,m | L± | ℓ,m > = C±(ℓ,m) δ(m ,m±1)
1/2
C±(ℓ,m) = ћ { ℓ(ℓ+1) – m(m±1) }
ℓ = 3/2 için C+ = ћ { 15/4 – m(m+1) }
′ ′
m m=m – 1 C+ / ћ
3/2 1/2 √3
1/2 – 1/2 √4
– 1/2 – 3/2 √3
– 3/2 – 5/2 0
┌ ┐ ┌ ┐
│ 0 √3 0 0 │ │0 0 0 0│
│ 0 0 √4 0 │ │√3 0 0 0│
L+ = ћ │ 0 0 0 √3 │ L– = (L+)† =ћ │ 0 √4 0 0│
│ 0 0 0 0 │ │0 0 √3 0│
└ ┘ └ ┘
┌ ┐ ┌ ┐
│ 0 √3 0 0 │ │ 0 √3 0 0│
│ √3 0 √4 0 │ │-√3 0 √4 0│
Lx = (ћ/2) │ 0 √4 0 √3 │ Ly = (ћ/2i) │ 0 -√4 0 √3│
│ 0 0 √3 0 │ │ 0 0 -√3 0│
└ ┘ └ ┘
39
NOT : [ Lx , Ly ] = iћ Lz
4) ℓ = 1 sistemini göz önüne alınız. Lx işlemcisinin özdeğerlerini ve

özvektörlerini bulunuz. Lx = ½ ( L+ + L– )
┌ ┐
│ 0 √2 0 │
L+ = ћ │ 0 0 √2 │
│0 0 0 │
└ ┘
┌ ┐
│0 0 0 │
L– = ћ │√2 0 0 │
│ 0 √2 0 │
└ ┘
┌ ┐
│ 0 √2 0 │
Lx =ћ/2 │√2 0 √2 │
│ 0 √2 0 │
└ ┘
┌ ┐┌ ┐
│ 0 – a √2 0 ││ α │
│ √2 0 – a √2 ││ β │= 0
│ 0 √2 0 – a ││ γ │
└ ┘└ ┘
│ │
│ 0 – a √2 0 │
│ √2 0 – a √2 │= 0 → a3 – 4a = 0 → a1 = 0 a2 = 2 a3 = – 2
│ 0 √2 0 – a │
│ │
a1 = 0 için
┌ ┐ ┐┌
│ 0 √2 0 │ ││ α
│ √2 0 √2 ││ β
│= 0 → β = 0 α + γ = 0 → α = – γ
│ 0 √2 0 │ ││ γ
└ ┘ ┘└
┌ ┐
† │ α │
(X1) X1 = 1 → ( α 0 – α ) │ 0 │ = 1 → α = 1/√2
│–α │
└ ┘
┌ ┐
│ 1 │
X1 = (1/√2) │ 0 │
40
│–1 │
└ ┘
a2 = 2 için
┌ ┐┌ ┐ – 2a + √2 b = 0
│ –2 √2 0 ││ a │
│ √2 –2 √2 ││ b │= 0 → √2 a – 2b + √2 c = 0 → a = c = b/√2
│ 0 √2 –2 ││ c │
└ ┘└ ┘ √2 b – 2c = 0
┌ ┐
│ a │
( a √2 a a ) │√2a │= 1 → a = c = 1/2 b = 1/√2
│ a │
└ ┘
┌ ┐
│ 1 │
X2 = (1/2) │ √2 │
│ 1 │
└ ┘
a3 = – 2 için
┌ ┐┌ ┐ 2x + √2 y = 0
│ 2 √2 0 ││ x │
│ √2 2 √2 ││ y │= 0 → √2 x + 2y + √2 z = 0 → x = z = – y/√2
│ 0 √2 2 ││ z │
└ ┘└ ┘ √2 y + 2z = 0
┌ ┐
│ x │
( x -√2 x x ) │ –√2x │= 1 → x = z = 1/2 y = – 1/√2
│ x │
└ ┘
┌ ┐
│ 1 │
X3 = (1/2) │-√2 │
│ 1 │
└ ┘
Şimdi bir u durumunu gözönüne alalım ve Lx ‘in bu durum için ölçümünün 0
olma olasılığını bulalım.
u = c1 X1 + c2 X2 + c3 X3 < Xi | Xj > = δij → c1 = < X1 | u >
41
┌ ┐
│ 1 │
c1 = {1/√2} ( 1 0 –1 ) {1/√26} │ 4 │= 4 / √52
│–3 │
└ ┘
2
İstenilen olasılık |c1| = 16/52 = 0,308 = % 30,8
______________________________________________________________
42
BÖLÜM 4 AÇISAL MOMENTUMUN TOPLANMASI
Spinleri S1 ve S2 olan iki elektron düşünelim. Bu işlemciler ayrı ayrı

standart açısal momentum komütasyon bağıntılarını sağlarlar :
[ S1x , S1y ] = iћS1z [ S1y , S1z ] = iћS1x [ S1z , S1x ] = iћS1y

[ S2x , S2y ] = iћS2z [ S2y , S2z ] = iћS2x [ S2z , S2x ] = iћS2y
Ancak farklı parçacıklarla ilgili serbestlik dereceleri birbirinden bağımsız

olduğu için, [ S1 , S2 ] = 0 ‘dır. Şimdi toplam spini S = S1 + S2 şeklinde
tanımlayalım. S ‘nin bileşenleri için komütasyon bağıntıları şu şekildedir :
[ Sx , Sy ] = [ S1x + S2x , S1y + S2y ]

= [S1x + S1y ] + [S1x + S2y ] + [S2x + S1y ] + [S2x + S2y ]
= iћS1z + 0 + 0 + iћS2z
= iћ ( S1z + S2z )
[ Sx , Sy ] = iћSz [ Sy , S z ] = iћSx [ Sz , S x ] = iћSy
Buna göre S ‘yi toplam spin olarak adlandırabiliriz; çünkü S’nin bileşenleri,
açısal momentum komütasyon bağıntılarını sağlamaktadır.
İki-spin sisteminin gerçekte 4 durumu söz konusudur. Birinci elektronun
(1) (2)
spinörünü χ± ile, ikinci elektronun spinörünü ise χ± ile gösterelim.
(1) (1) (2) (2)
Tanım gereği S1z χ± = ± (ћ/2) χ± ve S2z χ± = ± (ћ/2) χ± şeklindedir.
(1) (2) (1) (2) (1) (2) (1) (2)
Söz konusu 4 durum χ+ χ+ , χ+ χ– , χ– χ+ ve χ– χ– olup bunlar
için Sz ‘nin özdeğerleri şu şekilde bulunur :
43
(1) (2) (1) (2) (1) (2)

Sz {χ+ χ+ } = { S1z χ+ } χ+ + χ+ { S2z χ+ }
(1) (2)
= ћ χ+ χ+
(1) (2) (1) (2) (1) (2)

Sz {χ+ χ– } = (ћ/2) χ+ χ– – (ћ/2) χ+ χ– =0
(1) (2) (1) (2) (1) (2)
Sz {χ– χ+ } = – (ћ/2) χ– χ+ + (ћ/2) χ– χ+ =0
(1) (2) (1) (2) (1) (2)

Sz {χ– χ– } = – (ћ/2) χ– χ– – (ћ/2) χ– χ–
(1) (2)
= – ћ χ– χ–
(1) (2)
Genel olarak Lz Yℓm = mћ Yℓm olduğuna göre χ+ χ+ durumu için
(1) (2)
S=1 ,m=1; χ– χ– durumu için S = 1 , m = – 1 ‘dir. Diğer iki durum
için de m = 0 olduğu açıktır. Bunların iki farklı çizgisel kombinasyonları
yapılarak S = 1 (triplet) ve S = 0 (singlet) durumları elde edilebilmelidir.
Bunu görebilmek için “eksiltme” işlemcisini S– = S1– + S2– , m = 1
durumuna uygulayalım. Bölüm 3’den şunları yazabiliriz :
(i) (i) (i) (i) (i) (i) (i) (i) (i) (i)
S– χ+ = ћ χ– S+ χ– = ћ χ+ S+ χ+ = S– χ– = 0
(1) (2)
Şimdi S– işlemcisini χ+ χ+ durumuna uygulayalım :
(1) (2) (1) (2) (1) (2)

S– χ+ χ+ = { S1– χ+ } χ+ + χ+ { S2– χ+ }
(1) (2) (1) (2)
= ћ χ– χ+ + ћ χ+ χ–
(1) (2) (1) (2)
= √2 ћ { χ+ χ– + χ– χ+ } / √2
1/2
Baştaki √2 ћ çarpanı, Bölüm 3’deki C– = ћ { ℓ(ℓ+1) – m(m–1) } tanımına
uygundur, çünkü ℓ = ½ + ½ = 1 ve m = 1 için C– = √2 ћ ‘dir. Böylece
44
yukarıdaki çizgisel kombinasyon normalize halde yazılmış olur. Singlet duruma

ait çizgisel kombinasyon ise, triplet durumuna ortogonal olacak şekilde
seçilebilir :
(1) (2) (1) (2)
{ χ+ χ– – χ– χ+ } / √2
Özetlenecek olursa özdeş iki tane ½ spinli parçacıktan oluşan bir sistem için
triplet durumlar aşağıda verilmiş olup bunlar, spin isimlendirmesinin
yerdeğiştirmesine göre simetriktir :
(1) (2)
χ+ χ+
(1) (2) (1) (2)
{ χ+ χ– + χ– χ+ } / √2
(1) (2)
χ– χ–
Singlet durum ise antisimetriktir :
(1) (2) (1) (2)
{ χ+ χ– – χ– χ+ } / √2
Triplet ve singlet için m = 0 ‘a karşılık gelen durumları birlikte X± ile

2
gösterelim ve buna S işlemcisini uygulayalım :
(1) (2) (1) (2)

X± = { χ+ χ– ± χ– χ+ } / √2
Önce S2 ‘yi oluşturalım :

2 2 2 2
S = ( S 1 + S2 ) = S1 + S2 + 2 S1 . S2
2 2
= S1 + S2 + 2S1z S2z + 2S1x S2x + 2S1y S2y
(i) (i) (i)

Son iki terimi S± = Sx ± i Sy işlemcileri cinsinden yazalım :
S1+ S2– = (S1x + i S1y) (S2x – i S2y) = S1x S2x – i S1x S2y + i S1y S2x + S1y S2y
S1– S2+ = (S1x – i S1y) (S2x + i S2y) = S1x S2x + i S1x S2y – i S1y S2x + S1y S2y
45
Bunlar taraf tarafa toplanırsa 2S1x S2x + 2S1y S2y = S1+ S2– + S1– S2+
2
olduğu görülür. Böylece S işlemcisi şu şekli alır :
2 2 2
S = S1 + S2 + 2S1z S2z + S1+ S2– + S1– S2+
2 (i) 2 (i) 2 (i)

Genel olarak Si χ± = ½ (1/2+1) ћ χ± = (3ћ /4) χ± olduğundan,
2 2 (1) (2) 2 (1) (2)
S1 X± = {1/√2} { (S1 χ+ ) χ– ± (S1 χ– ) χ+ }
2
= (3ћ /4) X±
2 2
Benzer şekilde S2 X± = (3ћ /4) X± olur. Şimdi 3. terimi ele alalım :
(1) (2) (1) (2)

2S1z S2z X± = (2/√2) { (S1z χ+ ) (S2z χ– ) ± (S1z χ– ) (S2z χ+ )}
(1) (2) (1) (2)
= (2/√2) { (ћ/2) (–ћ/2) χ+ χ– ± (–ћ/2) (ћ/2) χ– χ+ }
2
= –(ћ /2) X±
Son iki terimin uygulanması ise şu sonuçları verir :
(1) (2) (1) (2)

S1+ S2– X± = (1/√2) { (S1+ χ+ ) (S2– χ– ) ± (S1+ χ– ) (S2– χ+ )}
(1) (2)
= (1/√2) { 0 ± (ћ χ+ ) (ћ χ– )}
(1) (2) (1) (2)

S1– S2+ X± = (1/√2) { (S1– χ+ ) (S2+ χ– ) ± (S1– χ– ) (S2+ χ+ )}
(1) (2)
= (1/√2) { (ћ χ– ) (ћ χ+ )±0}
2
( S1+ S2– + S1– S2+ ) X± = ± ћ X±
46
2
Böylece artık S X± ‘yi yazabiliriz :
2 2 2
S X± = ( S1 + S2 + 2S1z S2z + S1+ S2– + S1– S2+ ) X±
2 2 2 2
= ( 3ћ /4 + 3ћ /4 – ћ /2 ± ћ ) X±
2
= ћ ( 1 ± 1 ) X±
2 2
S X+ = 2ћ X+
2 2
→ S X± = ћ s ( s+ 1 ) X±
2
S X– = 0
Buna göre X+ için S = 1 ve m = 0, X– için S = 0 ve m = 0 ‘dır.

İki tane spin ½ parçacığa ait 4 durumun, biri singlet (S=0), diğeri triplet
(S=1) olan iki toplam spin durumuna dönüştürülebileceğini gördük. Serbest
spinler için iki anlatım tamamen özdeştir; ancak kuvvetlerin spine bağlı olduğu
2 2
bir fiziksel sistemde, ayrı spinlerin özfonksiyonları H ile S1 , S1z , S2 ,
2 2 2
S2z ‘nin özdeş durumları olmayıp H , S , Sz , S1 ve S2 ‘nin özdeş
özfonksiyonları olacaktır. Bunu en iyi bir örnek üzerinde görebiliriz.
İki elektron arasındaki etkileşme potansiyeli, spin bağımlı olsun :
2
V(r) = V1(r) + (1/ћ ) S1 . S2 V2(r)
Burada 2. terim, her iki parçacığa ait spin işlemcilerini içerdiği için, S1z ve S2z
ile komütasyonu sıfır değildir. Bu yüzden yukarıdaki potansiyeli içeren H’ın
özdurumları, S1z ve S2z ‘nin özdurumlarının basitçe çarpımı şeklinde
2 2 2
yazılamaz. Ancak 2. terimi, S1 . S2 = ½ (S – S1 – S2 ) şeklinde yazarsak,
47
2 2 2
Hamiltonyen S , S1 ve S2 ‘nin bir özfonksiyonuna etkidiğinde, bunların
özdeğerleriyle temsil edilebilir :
2 2 2 2
V(r) = V1(r) + (1/2ћ ) V2(r) [ ћ S(S+1) – ћ ½ ( ½ + 1) – ћ ½ ( ½ + 1) ]
= V1(r) + (V2(r) / 2) [ S(S+1) – ¾ – ¾ ]
= V1(r) + (V2(r) / 2) [ S(S+1) – 3/2 ]
Burada köşeli parantez S = 1 için 1/2, S = 0 için de – 3/2 olduğuna göre

şunu elde ederiz :
S = 1 → V(r) = V1(r) + (V2(r) / 4)
S = 0 → V(r) = V1(r) – (3V2(r) / 4)
2
V(r) = V1(r) + (1/ћ ) S1 . S2 V2(r) tipinde bir spin bağımlı potansiyel, gerçekte
nötron-proton sisteminde gerçekleşebilir. Bağlı durum S = 1 ‘e karşılık gelir
(döteron) ; ancak V2(r) ≠ 0 için gerçekleşen ve bağlı olmayan bir S = 0
durumu da vardır.
Toplam Açısal Momentum

İlerideki uygulamalar açısından önemli olan bir konu da, spinle
yörüngesel açısal momentumun birleştirilmesidir. L işlemcisi r × p tanımı
gereği uzaysal koordinatlara bağlıyken, S işlemcisi bunlardan bağımsız olduğu
için L ile S değişedebilirler : [ L , S ] = 0. Bu yüzden toplam açısal momentumu
J = L + S şeklinde tanımlarsak J’nin bileşenleri, açısal momentum komütasyon
2
bağıntılarını sağlarlar. Örneğin Jz ile J ‘yi ele alalım.
Jz = Lz + Sz
2 2 2
J =L +2L.S+S
2 2
= L + S + 2Lz Sz + L+ S– + L– S+
48
2
[ J , Jz ] = 0 olduğundan özdurumları özdeştir ve bunların, Yℓm ile χ± ‘nin
çizgisel kombinasyonları şeklinde yazılmasını bekleriz. Bir örnek olmak üzere
aşağıdaki dalga fonksiyonunu ele alalım ve Jz ‘yi buna uygulayalım :
Ψj,m+1/2 = α Yℓm χ+ + β Yℓ,m+1 χ–
Jz Ψj,m+1/2 = ( Lz + Sz ) (α Yℓm χ+ + β Yℓ,m+1 χ– )

= α (Lz Yℓm) χ+ + β (Lz Yℓ,m+1) χ– + αYℓm (Sz χ+)+ βYℓ,m+1 (Sz χ–)
= α mћ Yℓm χ+ + β (m+1)ћ Yℓ,m+1 χ– + α (ћ/2)Yℓm χ+ + β (–ћ/2) Yℓ,m+1 χ–
= α (m+1/2)ћ Yℓm χ+ + β mћ Yℓ,m+1 χ– + βћ Yℓ,m+1 χ– – β (ћ/2) Yℓ,m+1 χ–
= ћ(m+1/2) αYℓm χ+ + ћ(m+1/2) β Yℓ,m+1 χ–
= ћ(m+1/2) Ψj,m+1/2
Böylece yukarıda tanımlanan Ψj,m+1/2 ‘nin, Jz ‘nin ћ(m+1/2) özdeğerli bir

özfonksiyonu olduğunu görüyoruz. Şimdi katsayıları (α ve β) o şekilde
2
belirleyelim ki Ψj,m+1/2 , J ‘nin de bir özfonksiyonu olsun. Bunu elde ederken
aşağıdaki özellikleri kullanacağız :
1/2 1/2
L+ Yℓm = ћ [ℓ(ℓ+1) – m(m+1)] Yℓ,m+1 = ћ [(ℓ+m+1) (ℓ–m)] Yℓ,m+1
1/2 1/2
L– Yℓm = ћ [ℓ(ℓ+1) – m(m–1)] Yℓ,m–1 = ћ [(ℓ–m+1) (ℓ+m)] Yℓ,m–1
S– χ+ = ћ χ– S+ χ– = ћ χ+ S+ χ+ = S– χ– = 0
2 2
Lz Yℓm = mћ L Yℓm = ћ ℓ(ℓ+1) Yℓm
2 2
Sz χ± = ± (ћ/2) χ± S χ± = (3ћ /4) χ±
2
Artık J işlemcisini, Ψj,m+1/2 fonksiyonuna terim terim uygulayabiliriz.
49
2 2 2
L Ψj,m+1/2 = α (L Yℓm) χ+ + β (L Yℓ,m+1) χ–
2 2
= α ℓ(ℓ+1)ћ Yℓm χ+ + β ℓ(ℓ+1)ћ Yℓ,m+1 χ–
2 2 2
S Ψj,m+1/2 = α Yℓm (S χ+) + β Yℓ,m+1 (S χ–)
2 2
= α (3ћ /4) Yℓm χ+ + β (3ћ /4) Yℓ,m+1 χ–
2LzSz Ψj,m+1/2 = 2α (LzYℓm) (Szχ+) + 2β (LzYℓ,m+1) (Szχ–)

= 2α (mћ)Yℓm (ћ/2) χ+ + 2β (m+1)ћ Yℓ,m+1 (–ћ/2) χ–
L+S– Ψj,m+1/2 = α (L+Yℓm) (S–χ+) + β (L+Yℓ,m+1) (S– χ– )

1/2
= α ћ[(ℓ+m+1) (ℓ–m)] Yℓ,m+1 (ћχ–) + 0
2 1/2
= α ћ [(ℓ+m+1) (ℓ–m)] Yℓ,m+1 χ–
L–S+ Ψj,m+1/2 = α (L–Yℓm) (S+χ+) + β (L–Yℓ,m+1) (S+ χ–)

1/2
= 0 + β ћ[(ℓ+m+1) (ℓ–m)] Yℓm (ћχ+)
2 1/2
= β ћ [(ℓ+m+1) (ℓ–m)] Yℓm χ+
Şimdi bu sonuçları toplayalım :

2 2 1/2
J Ψj,m+1/2 = αћ Yℓm χ+ { ℓ(ℓ+1) + ¾ + m + (β/α) [(ℓ–m)(ℓ+m+1)] }
2 1/2
+ βћ Yℓ,m+1 χ– { ℓ(ℓ+1) + ¾ – (m+1) + (α/β) [(ℓ–m)(ℓ+m+1)] }
Burada şu tanımları yapalım :

1/2
α [ℓ(ℓ+1) + ¾ + m] + β [(ℓ–m)(ℓ+m+1)] = j(j+1) α (i)
1/2
β [ℓ(ℓ+1) + ¾ – m – 1] + α [(ℓ–m)(ℓ+m+1)] = j(j+1) β (ii)
2
Böylece Ψj,m+1/2 , J ‘nin bir özfonksiyonu olur :
50
2 2
J Ψj,m+1/2 = j(j+1)ћ Ψj,m+1/2
(i) ve (ii)’de kareköklü terimleri yalnız bırakıp taraf tarafa çarpalım :
1/2
β [(ℓ–m)(ℓ+m+1)] = [ j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ – m ] α
1/2
α [(ℓ–m)(ℓ+m+1)] = [ j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ + m + 1 ] β
(ℓ–m)(ℓ+m+1) = [ j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ – m ] [ j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ + m + 1 ]
Buradan iki çözüm ortaya çıkar :

j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ – m = ℓ – m
j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ – m = ℓ + m + 1
j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ = ℓ → j=ℓ+½

j(j+1) –ℓ(ℓ+1) – ¾ = – ℓ – 1 → j=ℓ–½
1/2 1/2
j=ℓ+½ → α = [ (ℓ + m + 1) / (2ℓ + 1) ] β = [ (ℓ – m) / (2ℓ + 1) ]
1/2 1/2
j=ℓ–½ → α = [ (ℓ – m) / (2ℓ + 1) ] β = – [ (ℓ + m + 1) / (2ℓ + 1) ]
Böylece çözümler şu şekilde elde edilir :
1/2 1/2
Ψℓ+1/2,m+1/2 = [(ℓ + m + 1)/(2ℓ + 1)] Yℓm χ+ + [(ℓ – m)/(2ℓ + 1) ] Yℓ,m+1 χ–
1/2 1/2
Ψℓ–1/2,m+1/2 = [(ℓ – m)/(2ℓ + 1)] Yℓm χ+ – [(ℓ + m + 1)/(2ℓ + 1) ] Yℓ,m+1 χ–
Açısal momentumun toplanmasıyla ilgili genel özellikler, bu örnekten

(1) (2)
çıkarılabilir. Eğer Y (ℓ1m1) ve Y (ℓ2m2) özdurumlarını biliyorsak
(2ℓ1 + 1) (2ℓ2 + 1) tane özfonksiyon elde ederiz, çünkü – ℓ1 ≤ m1 ≤ ℓ1 ve
– ℓ2 ≤ m2 ≤ ℓ2 ‘dir.
51
(1) (2) 2 2
Özetlersek Y (ℓ1m1) Y (ℓ2m2) çarpımları, J ‘nin j(j+1)ћ
özdeğerli özdurumlarına karşılık gelir. Burada j = – | ℓ1 – ℓ2 | , . . . , ℓ1 + ℓ2
(1) (2)
değerlerini alır. Ayrıca Ψjm = ∑ C(jm;ℓ1m1ℓ2m2) Y (ℓ1m1) Y (ℓ2m2)
genel şeklinde yazılabilir. Buradaki C katsayıları Clebsch-Gordon katsayıları
olarak bilinir ve tablolar halinde düzenlenmiştir.
PROBLEMLER
1)
a) Açısal momentumun toplanmasını, spin 1 için uygulayınız. Bu amaçla önce
2
S ve Sz ‘nin özdurumlarını ve özdeğerlerini bulunuz.
┌ ┐
│1 0 0│
Sz = ħ │0 0 0│
│0 0 -1 │
└ ┘
S = 1 için m = 1 , 0 , – 1 olup bunlara karşılık gelen normalize özvektörler şu

şekildedir :
┌ ┐ ┌ ┐ ┌ ┐
│ 1 │ │ 0 │ │ 0 │
X1 = │ 0 │ X2 = │ 1 │ X3 = │ 0 │
│ 0 │ │ 0 │ │ 1 │
└ ┘ └ ┘ └ ┘
2 2
Öte yandan [ S , Sz ] = 0 olduğundan bunlar, aynı zamanda S ‘nin de
2 2 2 2
özvektörleridir. S X = ћ s(s+1) X s=1 → S X = 2ћ X
b) S+ ve S– ‘nin bu durumlara etkisini araştırın.
┌ ┐
│0 √2 0 │ †
S+ =ħ │0 0 √2 │ S– = (S+)
│0 0 0 │
└ ┘
52
S+ X3 = √2 ћX2 S+ X2 = √2 ћX1 S+ X1 = 0
S– X1 = √2 ћX2 S– X2 = √2 ћX3 S– X3 = 0
2 2 2
c) J = L + S + 2Lz Sz + L+ S– + L– S+ işlemcisinin
Ψj,m+1 = α Yℓm X1 + β Yℓ,m+1X2 + γ Yℓ,m+2 X3 fonksiyonuna etkisini bulunuz.
2 2 2 2
L Ψj,m+1 = ℓ(ℓ+1) ћ Ψj,m+1 S Ψj,m+1 = 2ћ Ψj,m+1
2 2
2LzSz Ψj,m+1 = 2mћ αYℓmX1 – 2(m+2)ћ γYℓ,m+2X3
2 1/2
L+ S– Ψj,m+1 = ћ [2(ℓ+m+1)(ℓ–m)] α Yℓ,m+1X2
2 1/2
+ ћ [2(ℓ+m+2)(ℓ–m–1)] β Yℓ,m+2X3
2 1/2
L– S+ Ψj,m+1 = ћ [2(ℓ+m+1)(ℓ–m)] β YℓmX1
2 1/2
+ ћ [2(ℓ+m+2)(ℓ–m–1)] γ Yℓ,m+1X2
Şimdi bu sonuçları toplayıp ve aşağıdaki tanımları yaparsak şunu elde ederiz :
2 2
J Ψj,m+1 = ћ j(j+1) Ψj,m+1
1/2
α [ℓ(ℓ+1)+2(m+1)]+β [2(ℓ+m+1)(ℓ–m)] = j(j+1) α
1/2 1/2
α {ℓ(ℓ+1)+[2(ℓ+m+1)(ℓ–m)] }+ 2β + γ [2(ℓ+m+2)(ℓ–m–1)] = j(j+1) β
1/2
α ℓ(ℓ+1) + β [2(ℓ+m+2)(ℓ–m–1)] – 2(m+1)γ = j(j+1) γ
______________________________________________________________
2
2) Bir sistemin Hamiltonyeni H = A + (B/ћ ) S1 . S2 + (C/ћ) (S1z + S2z)
şeklinde veriliyor. İki parçacık da ½ spinli ise sistemin özdurumlarını ve
özdeğerlerini bulunuz.
Sistemin triplet (S=1) durumları şu şekildedir :
53
(1) (2)
Ψ1 = χ+ χ+
(1) (2) (1) (2)
Ψ2 = { χ+ χ– + χ– χ+ } / √2
(1) (2)
Ψ3 =χ– χ–
Singlet durum ise antisimetriktir :
(1) (2) (1) (2)
Ψ4 = { χ+ χ– – χ– χ+ } / √2
2
H = A + (B/2ћ ) (2S1z S2z + S1+ S2– + S1– S2+ )+ (C/ћ) (S1z + S2z)
Şimdi H’ı bu dört duruma sırayla uygulayalım :
H Ψ1 = ( A + B/4 + C ) Ψ1
H Ψ2 = ( A + B/4) Ψ2
H Ψ3 = ( A + B/4 – C) Ψ3
H Ψ4 = ( A – 3B/4 ) Ψ4
______________________________________________________________
54
BÖLÜM 5 ZAMANDAN BAĞIMSIZ PERTÜRBASYON

TEORİSİ
Schrödinger denkleminin tam olarak çözülebildiği az sayıda V(r)

potansiyeli vardır. Bu yüzden, tam olarak çözülebilen denklemlere yol açmayan
potansiyeller için, özdeğerleri ve özfonksiyonları elde etmede kullanılabilecek
yaklaşık yöntemler geliştirilmiştir. Bu bölümde bu yaklaşımlardan biri olan
pertürbasyon (tedirginim) teorisi ele alınacaktır.
Diyelim ki Ho Hamiltonyeni için özdeğerleri ve özfonksiyonların bir tam
kümesini elde ettik :
o
Ho Φn = En Φn (5.1)
Şimdi aşağıdaki Hamiltonyenin özdeğerlerini ve özfonksiyonlarını bulmak

isteyelim :
H = Ho + λ H1 (5.2)
Başka bir deyişle şu problemi çözmek istiyoruz :
( Ho + λ H1 ) Ψn = En Ψn (5.3)
Aradığımız nicelikleri λ’ya göre bir kuvvet serisiyle ifade edeceğiz. Genel
olarak böyle bir seri yakınsak değildir ; ancak λ’nın yeterince küçük olması
durumunda ilk birkaç terim, gerçek fiziksel sistemi doğru olarak anlatır. Bu
o
amaçla λ→0 için En → En ve Ψn → Φn olduğunu varsayacağız.
55
Φi ‘ler bir tam küme oluşturduğuna göre Ψn fonksiyonunu, tüm Φi ‘leri

içeren bir seri şeklinde yazabiliriz :
Ψn = N(λ) [ Φn + ∑ Cnk(λ) Φk ] (5.4)
Buradaki toplam k üzerinden olup k ≠ n şeklindedir. Baştaki N(λ) çarpanı,

Ψn ‘in normalizasyonunu sağlayacak olan çarpandır. Ψn ‘in fazı istenildiği gibi
seçilebileceğinden bu fazı o şekilde seçelim ki, Φn’nin katsayısı reel ve pozitif
olsun. λ→0 için Ψn → Φn olacağından, N(0) = 1 ve Cnk(0) = 0 yazabiliriz.
Daha genel olarak Cnk(λ) çarpanları ile En özdeğerleri şu şekilde yazılabilir :
(1) 2 (2)
Cnk(λ) = λ Cnk + λ Cnk + . . . (5.5)
o (1) 2 (2)
En = En + λ En + λ En +... (5.6)
Bu durumda (5.3) Schrödinger denklemi şu şekle girer :
(1) 2 (2)
(Ho + λH1) [ Φn + ∑ λ Cnk Φk + ∑ λ Cnk Φk + . . . ]
o (1) 2 (2) (1) 2 (2)
= (En + λ En + λ En + . . . ) [ Φn + ∑ λ Cnk Φk + ∑ λ Cnk Φk + . . . ]
Bu ifadede her iki tarafta λ’nın kuvvetlerini birbirine eşitleyerek bir denklemler
serisi elde ederiz. Örneğin λ’nın sıfırıncı kuvveti için şunu elde ederiz :
o
Ho Φn = En Φn
Bu ise (5.1)’in aynısıdır. Şimdi λ ile orantılı terimleri birbirine eşitleyelim :
(1) o (1) (1)

Ho ∑ Cnk Φk + H1Φn = En ∑ Cnk Φk + En Φn
56
o
(5.1)’e göre Ho Φk = Ek Φk olduğundan,
o (1) o (1) (1)
Ek ∑ Cnk Φk + H1Φn – En ∑ Cnk Φk = En Φn
(1) o o (1)
En Φn = H1Φn + ∑ (Ek – En ) Cnk Φk (5.7)
Her iki tarafın Φn ile skaler çarpımını alıp < Φn | Φk > = δnk
ortonormalizasyon koşulunu kullanalım :
(1) o o (1)
< Φn |En | Φn > = < Φn |H1| Φn > + ∑ (Ek – En ) Cnk < Φn | Φk >
Buradaki toplam k ≠ n üzerinden alındığı için son terim 0’dır. Böylece,
(1)
λ En = < Φn | λH1 | Φn > (5.8)
Bu çok önemli bir sonuçtur; buna göre verilen bir durum için 1.mertebeden
enerji kayması, bu durum için λH1 pertürbe potansiyelin beklenen değerine
eşittir. Eğer potansiyeldeki değişim belirli bir işarete sahipse, enerji kayması da
aynı işareti alacaktır.
Şimdi (5.7) ifadesinin m ≠ n için Φm ile skaler çarpımını alalım :
(1) o o (1)
En < Φm | Φn > = < Φm | H1 | Φn > + ∑ (Ek – En ) Cnk < Φm | Φk >
Burada < Φm | Φn > = 0 ve < Φm | Φk > = δmk olduğundan,

o o (1)
< Φm | H1 | Φn > + (Em – En ) Cnm =0 elde edilir. Şimdi m = k yazıp
(1)
Cnk niceliğini yalnız bırakalım :
57
(1) o o
λ Cnk = < Φk | λH1 | Φn > / (En – Ek ) (5.9)
2
Son olarak λ ile orantılı terimleri birbirine eşitleyip (5.9)’u kullanalım:
(2) (1) o (2) (1) (1) (2)

Ho ∑Cnk Φk + H1 ∑Cnk Φk = En ∑Cnk Φk + En ∑Cnk Φk + En Φn
Bu ifadenin Φn ile skaler çarpımını alıp < Φn|Φk > = δnk ‘yı kullanalım :
0 (2) (1)
Ek ∑ Cnk < Φn | Φk > + ∑ Cnk < Φn | H1 | Φk > =
o (2) (1) (1) (2)
En ∑ Cnk < Φn | Φk > + En ∑ Cnk < Φn | Φk > + En < Φn | Φn >
Buradaki toplamlar k ≠ n üzerinden alındığı için < Φn | Φk > = 0 ‘dır. Böylece
(2) (1)
En = ∑ < Φn | H1 | Φk > Cnk
o o
= ∑ < Φn | H1 | Φk > < Φk | H1 | Φn > / (En – Ek )
(2) 2 o o
En = ∑ │< Φk | H1 | Φn > │ / (En – Ek ) (5.10)
Bu da çok önemli bir sonuçtur, çünkü genellikle (5.8) ile verilen 1.mertebeden
kayma, simetriden dolayı sıfır olabilir. (5.10) ile verilen 2.mertebeden enerji
kayması öyle terimlerin toplamından oluşmaktadır ki bu terimlerin büyüklüğü,
Φn durumunu pertürbe potansiyel yoluyla diğer tüm durumlara bağlayan matris
elemanının karesiyle orantılıdır. Ayrıca durumlar arasındaki enerji farkının tersi
kadar bir ağırlık çarpanı bulunmaktadır. Buna göre (5.10)’dan şu sonuçları
çıkartabiliriz :
58
(i) Eğer Φn taban durumu yani en düşük enerjiye karşılık gelen durum
ise (5.10)’daki payda negatif olacağından, 2.mertebeden kayma
negatif olur.
(ii) H1 ‘in tüm matris elemanları kabaca aynı büyüklükte ise
2.mertebeden kaymaya taban durumuna yakın düzeylerin katkısı,
uzaktakilerden daha büyüktür.
(iii) Eğer n’ye yakın bir k düzeyi n’nin üzerinde ise kayma aşağı
doğru, altında ise kayma yukarı doğrudur. Başka bir deyişle
düzeyler birbirini “itme” eğilimindedirler.
(1) (2)
Tıpkı Cnk ‘in eldesinde olduğu gibi bir yol izlenerek Cnk de elde
edilebilirse de, bu bağıntıya gerek duymayacağız. Ayrıca N(λ) da şuradan
bulunabilir :
2 2 (1) 2
< Ψn |Ψn > = N (λ) [ 1 + λ ∑ │Cnk │ +...]=1
λ’ya göre 1.mertebeden N(λ) = 1 olduğundan bu mertebe için (5.4) ve

(5.9)’dan şunu yazabiliriz :
o o
Ψn = Φn + ∑ < Φk | λH1 | Φn > Φk / (En – Ek )
Katmerli Durumlar İçin Pertürbasyon Teorisi

Durumların katmerli (dejenere) olması halinde yukarıdaki ifadeler
geçersiz olur, çünkü katmerlilik halinde enerji farklarını içeren örneğin
o
(5.10)’daki payda sıfır olur. Katmerlilik varsa aynı En enerjisine sahip sonlu
(i)
sayıda Φn ‘ler söz konusudur. Bu küme, “i” isimlendirmesine göre
ortonormal yapılabilir :
59
(j) (i)
< Φn | Φn > = δmn δij (5.11)
Katmerliliği göz önüne almanın bir yolu da (5.4) ifadesinde Ho ‘ın

katmerli özfonksiyonlarının çizgisel kombinasyonunu almaktır :
(1)
Ψn = N(λ) [ ∑i αi Φn(i) + λ ∑k Cnk ∑i βi Φk(i) + . . . ]
Burada bilinmeyenler αi , βi , ... katsayılarıdır. Bu ifadeyi (5.3) Schrödinger

denkleminde yerine koyar ve sadece λ ile orantılı terimleri dikkate alırsak,
(1)
( Ho + λH1 ) Ψn = Ho ∑k Cnk ∑i βi Φk(i) + H1 ∑i αi Φn(i)
o (1)
= ( En + λEn )
(1) (1) o (1)

Ho∑k Cnk ∑i βi Φk(i) + H1∑i αi Φn(i) = En ∑i αi Φn(i) + En ∑k Cnk ∑i βi Φk(i)
Buluruz. Φn(j) ile skaler çarpımını alıp (5.11)’i kullanırsak şunu elde ederiz :
(1)
∑i αi < Φn(j) | H1 | Φn(i) > = En ∑i αi < Φn(j) | Φn(i) >
(1)
= En αj (5.12)
Bu ifade sonlu-boyutlu özdeğer problemidir. Örneğin iki-katlı dejenerelik varsa

ve < Φn(j) | H1 | Φn(i) > = hji notasyonunu kullanırsak iki denklem buluruz :
(1)
α1 h11 + α2 h12 = En α1
(1)
α1 h21 + α2 h22 = En α2
60
2
Buradan ∑ │αi │ = 1 koşulu kullanılarak hem özdeğerler, hem de αi ’ler
bulunabilir. Uygulamalarımızda katmerli pertürbasyon teorisini sadece
1.mertebeden enerji özdeğerleri için kullanacağımızdan burada βi ‘lerin
bulunmasıyla ilgilenmiyoruz. Eğer hij matrisi diagonal ise, yani i≠j için
hij = 0 ise, 1.mertebeden kaymalar, (5.12)’ye göre bu matrisin diagonal
elemanları olacaktır. Böyle bir durum, [ H1 , Ho ] = 0 için gerçekleşebilir.
Örneğin Hidrojen atomunda Lz ‘nin özdeğerleriyle ilgili bir katmerlilik söz
konusudur; yani tüm m-değerleri aynı enerjiye karşılık gelir. Eğer Φn(i) ‘leri Lz
nin özfonksiyonları olarak seçersek ve [ H1 , Lz ] = 0 ise, o zaman hij
diagonal olur. Bunu şu şekilde gösterebiliriz :
(i)
Lz Φn(i) = ћm Φn(i)
< Φn(j) | [H1 , Lz | Φn(i) > = < Φn(j) | H1Lz – LzH1 | Φn(i) >
(i) (j)
= ћm < Φn(j) | H1 | Φn(i) > – ћm < Φn(j) | H1 | Φn(i) >
(i) (j)
= ћ { m – m } hji
=0
(i) (j)
Buna göre m ≠ m için hij = 0 ‘dır.
Stark Olayı
Hidrojen benzeri bir atom bir dış elektrik alanı içine konulduğunda enerji
düzeylerinde yarılmalar olur ki, buna Stark Olayı adı verilir. Elektriksel alan
uygulanmadan önce Hamiltonyen şu şekildedir :
2 2
H = p / 2μ – Ze / r
61
Burada μ, elektron ile çekirdek için indirgenmiş kütle, ikinci terim ise elektron
ile Ze yüklü çekirdek arasındaki çekici Coulomb etkileşmesidir. Dışarıdan bir
Є alanı uygulandığında elektronun er dipolü ile alan arasındaki etkileşme,
pertürbe potansiyeli oluşturur. Є alanı z-doğrultusunda ise pertürbe potansiyel
λH1 = Є . er = e Є z
şeklini alır. Burada z konum işlemcisi olduğuna göre eЄ niceliği, λ
parametresinin rolünü oynamaktadır. Ho ‘ın özfonksiyonlarını Φnℓm(r) ile
gösterelim ; taban durumu için n = 1, ℓ = m = 0 olup katmerlilik yoktur.
(5.8)’e göre 1.mertebeden enerji kayması şu şekilde verilir :
(1)
E100 = < Φ100 | e Є z | Φ100 >
3 2
= e Є ∫ d r │Φ100(r)│ z (5.12a)
(1)
Burada integrand tek fonksiyon olduğundan E100 = 0 bulunur ; yani taban
durumu için Є ile orantılı bir enerji kayması oluşmaz. Klasik olarak elektriksel
dipol momenti d olan bir sistemin enerjisinde –d.Є kadarlık bir kayma
oluşmalıdır. O halde taban durumundaki bir atomun elektriksel dipol momenti
sıfırdır. Bu söylenenler şu şekilde genelleştirilebilir : Katmersiz durumda
bulunan sistemler, kalıcı dipol momente sahip olamazlar.
Birçok molekül dipol momente sahiptir ve çoğunlukla bunun nedeni
olarak taban durumlarının katmerli oluşu gösterilir. Ancak bu açıklama tam
olarak doğru değildir, çünkü en alttaki enerji düzeyleri gerçekte hiçbir zaman
tam olarak katmerli değildir. Örneğin amonyak molekülünü (NH3) göz önüne
alalım. Bu molekülde üç H çekirdeği, bir eşkenar üçgenin köşelerinde bulunur.
Azot’un konumu ise, toplam enerjinin minimum olma koşuluna bağlı olarak
üçgenin “üstünde” ya da “altında” olabilir. Bu iki durumun tek veya çift çizgisel
kombinasyonları aynı enerjiye sahip değildir, çünkü “üst” ve “alt” konumlar
arasında bir potansiyel engeli vardır. Bu yüzden enerji farkı çok küçük olmakla
62
–4
birlikte ( 10 eV ) taban durumu tam olarak katmerli değildir. Bununla birlikte
Єd niceliği, bu çok küçük enerji aralığına göre çok büyük ise enerji kayması Є
ile orantılı olur ve molekül bir elektriksel dipol momente sahipmiş gibi davranır:
d = e < Ψüst | z | Ψalt > = – < Ψalt | z | Ψüst >
Şimdi Stark olayına geri dönelim (5.10) ile verilen 2.mertebeden
kaymaya bakalım :
(2) 2 2 2 o o
E100 = e Є ∑ │< Φnℓm | z | Φ100 > │ / (E1 – En ) (5.13)
Buradaki toplam, nℓm üzerinden alınmakta olup matris elemanı, küresel

koordinatlarda z = r cosθ olmak üzere, şu şekilde yazılabilir :
3 *
<Φnℓm | z | Φ100 > = ∫ d r Rnℓm(r).Yℓm (θ,φ).r cosθ.R100(r) Y00(θ,φ) (5.14)
Burada Y00 = 1/√4π , cosθ = √4π/3 Y10 olduğu kullanılarak ve küresel

harmoniklerin ortonormalizasyon koşulundan yararlanılarak açısal kısmın
integrali alınabilir :
*
(1/√3) ∫ dΩ Yℓm (θ,φ) . Y10(θ,φ) = (1/√3) δℓ1 δm0
Seçim Kuralına göre her iki durum için m, aynı değere sahip olmalıdır : Δm=0
Bunun nedeni, Lz ~ ∂/∂φ şeklinde olduğu için pertürbasyonun, Lz ile değiş
etmesidir : [ Lz , z ] = 0. O halde (5.13)’ü hesaplayabilmek için (5.14)’deki
radyal integrali almalıyız :
2
K = ∫ Rn10(r) R100(r) r dr
63
Bu integral hesaplanmış olup (5.14)’den şu bulunur :
2 2
│<Φn10 | z | Φ100 >│ = f(n) ao
8 7 2n–5 2n+5
Burada f(n) = [ 2 n (n–1) ] / 3(n+1) şeklindedir. Böylece
2.mertebeden kayma için şunu buluruz :
(2) 2 2 2 o o
E100 = e Є ao ∑ f(n) / (E1 – En )
o 2 2 2
Hidrojen benzeri atomlar için En = –μc α /2n ve μcαao = ћ olduğu
kullanılırsa 2.mertebeden enerji kayması şu şekli alır :
(2) 2 3 2 2
E100 = – 2 Є ao { ∑ n f(n) / ( n – 1) }
Buradaki seri n = 2 ‘den ∞’a kadar alınmakta olup değeri 1,125 dir ( ilk terim
0,74 ; ikinci terim 0,1 ‘dir ).
Tanım olarak enerjinin Є’a göre türevi dipol momenti verir :
(2) 3 2 2
d = – ∂E100 /∂Є = 4 Є ao { ∑ n f(n) / ( n – 1) }
Dipol moment Є ile orantılı olduğuna göre elektriksel alan uygulanınca bir
dipol moment indüklenmiş olmaktadır. Kutuplanabilirlik ise p = d / Є
şeklinde tanımlandığı için alandan bağımsızdır.
Katmerli pertürbasyon teorisine bir örnek olmak üzere hidrojen atomunun
n = 2 durumları için 1.mertebeden ( Є ile orantılı) Stark olayını hesaplayacağız.
Є alanı uygulanmadan önce sistemin aynı enerjiye sahip gerçekte 4 durumu
vardır :
–3/2
Ф200 = (2ao) 2(1–r/2ao) exp(–r/2ao) Yoo (ℓ=0 , m=0)
64
–3/2
Ф211 = (2ao) (1/√3) (r/ao) exp(–r/2ao) Y11 (ℓ=1 , m=1)
–3/2
Ф210 = (2ao) (1/√3) (r/ao) exp(–r/2ao) Y1o (ℓ=1 , m=0)
–3/2
Ф21,-1 = (2ao) (1/√3) (r/ao) exp(–r/2ao) Y1,-1 (ℓ=1 , m= –1)
Burada (5.12) tipinde bir denklemi çözmek istiyoruz ve 4 denklem ile çalışmak
zorundayız. Yukarıda da belirttiğimiz gibi [ Lz , z ] = 0 olduğundan Δm = 0
olmalıdır ; yani pertürbe edici potansiyel m’si aynı olan durumları birbirine
bağlar. Ayrıca (5.12a) nedeniyle pertürbe edici potansiyel, ℓ=1 ve ℓ=0
terimlerini de birbirine bağlamalıdır, çünkü < Ф2,1,±1 | z | Ф2,1,±1 > = 0 ‘dır. O
halde (5.12) şu şekilde yazılabilir :
(1)
α1 < Φ200 | eЄz | Φ200 > + α2 < Φ200 | eЄz | Φ210 > = E α1
(1)
α1 < Φ210 | eЄz | Φ200 > + α2 < Φ210 | eЄz | Φ210 > = E α2 (5.15)
Burada diagonal elemanlar sıfırdır ; diagonal olmayan elemanlar ise birbirlerinin

kompleks eşlenikleri oldukları için eşittirler ve reel olarak seçilebilirler :
2 -3
< Φ200 | z | Φ210 > = ∫ r dr (2ao) (2r/√3ao) (1– r/2ao) exp(–r/ao) ∫ dΩ Yoo Y10
Bu integral, Yoo = 1/√4π , cos θ = √4π/3 Y10 ve dΩ = sinθ dθ dφ olduğu

kullanılarak hesaplanabilir :
< Φ200 | z | Φ210 > = − 3 ao
Böylece (5.15) şu şekle girer :
(1)
− 3 ao α2 e Є = E α1
(1)
− 3 ao α1 e Є = E α2
65
Burada α’lar için katsayılar determinantı oluşturulur ve 0’a eşitlenirse

(1)
özdeğerler E = ± 3 e Є ao şeklinde bulunur.
Hidrojen atomunun n = 2 durumları için çizgisel Stark olayı, katmerli

durumların aşağıdaki şekilde yarılmasına neden olur :
____________ (Φ200 − Φ210) / √2 ( m = 0 )
____________ ____________ Φ2,1,±1 (m=±1)
____________ (Φ200 + Φ210) / √2 ( m = 0 )
Katmerli pertürbasyon teorisini kullanarak elde ettiğimiz sonuçları, şu

şekilde yorumlayabiliriz :
2
1- Elektriksel alanın var olması halinde durumlar, artık L ‘nin özdurumları
olamaz ; bunun nedeni pertürbasyonun, Hamiltonyeni değiştirmesi nedeniyle
2
[ H , L ] ≠ 0 olmasıdır. Dış alan tercihli bir doğrultu (z-doğrultusu) belirler ve
fiziksel sistem artık geligüzel dönmeler altında invariant olamaz ; ancak z-ekseni
etrafındaki dönmeler altında sistem hala invarianttır ve bu nedenle Lz hala iyi
bir hareket sabitidir.
2
2- Genel olarak herhangi bir niceliği korunumsuz ( burada L ) kılan bir
pertürbasyon olduğunda yeni Hamiltonyeni diagonalize eden durumlar, daha
66
önceki kuantum sayılarından farklı özdeğerlere sahip özdurumların üst üste

gelmesinden oluşur ; bu nedenle katmerli durumlar ayrışır (yarılır).
3- Katmerli pertürbasyon teorisindeki yöntemleri matris dilinde şu şekilde
özetleyebiliriz : Ho diagonal fakat H1 değilse, [ Ho , H1 ] ≠ 0 olacağından,
H1 ‘i kendi başına diagonalize edebilmek için Ho ‘ın diagonalliğini bozmak
gerekir. Bu yüzden H = Ho + H1 işlemcisi bir bütün olarak ele alınmalıdır. Ho
‘ın aynı özdeğerine karşılık gelen bir özdurumlar kümesi (katmerli durumlar) ile
çalışıyorsak Ho sadece diagonal olmayıp birim matrisle de orantılıdır. H1
dahil her matris, birim matrisle değiş edebildiğinden bu durumda Ho ‘a
dokunmadan H1 ‘i de diagonalize edebiliriz.
SORU Genişliği a olan sonsuz yükseklikteki bir potansiyel kuyusu içindeki

bir elektronu ele alalım. Bu potansiyele x-doğrultusunda bir Є alanı uygulanırsa
elektrona − e Є kadarlık bir kuvvet etkir ve potansiyel fonksiyonuna eЄx
kadarlık bir terim eklenmiş olur.
a) Elektriksel alan yokkenki taban durumu enerjisinin e Є a ‘dan çok büyük
olduğunu varsayarak 1.mertebeden yaklaşımda sistemin taban durumu enerjisini
bulunuz.
b) Taban durumu dalga fonksiyonunu ve 1.düzeltme terimini bulunuz.
4. Çözüm
2 2 2
H = Ho + λ H1 Ho = − ( ћ / 2m ) d / dx λ H1 = e Є x
o o 2 2 2
Ho Φn = En Φn Alan yokken En = n h /8ma Φn = ( √2/a ) sin (nπx/a)
(1) 2
(5.8)’den λ En = < Φn | λH1 | Φn > = (2/a) ∫ sin (nπx/a) e Є x dx
(1) 2
Taban durumu için n = 1 olduğundan λ E1 = (2eЄ/a) ∫ sin (nπx/a) x dx
67
(1)
λ E1 = e Є < Φ1 | x | Φ1 > = e Є ‹ x › =eЄa/2
o (1) 2 2
Böylece taban durumu enerjisi E1 = E1 + λ E1 = h /8ma + e Є a / 2 olur.
o o
b) Taban durumu için n = 1 → Ψ1 = Φ1 + ∑ < Φk | λH1 | Φ1 > Φk / (E1 – Ek )
Şimdi ilk düzeltme terimini ( k = 2 ) hesaplayalım.
< Φ2 | λH1 | Φ1 > = ∫ (√2/a) sin(2πx/a) eЄx (√2/a) sin(πx/a) dx

= (2eЄ/a) ∫ sin(2πx/a) . sin(πx/a) . x dx
2
= − 0,8889 (2eЄa / π )
o o 2 2 2 2
E1 – E2 = h /8ma − 4h /8ma
2 2
= − 3h /8ma
o o 2 2 2
< Φ2 | λH1 | Φ1 > / (E1 – E2 ) = 0,8889 (2eЄa / π ) (8ma /3h )
2 2
= 0,48 eЄa (ma /h )
2 2
Ψ1 ≅ Φ1 + 0,48 eЄa (ma /h ) Φ2 + . . .
68

FZM 431

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

FZM 431

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FZM431 İLERİ KUANTUM

Hazırlayan : Prof.Dr. Haluk MUTLU

Ankara Şubat, 2009

1. BÖLÜM 1 DALGA MEKANİĞİNİN GENEL YAPISI

Kuantum mekaniğinin temel problemi, belirli bir V(x) potansiyeli için

H uE(x) = E uE(x) (1.1)

Burada H Hamilton işlemcisi olup şu şekilde tanımlanır :

i ħ ∂Ψ(x,t) / ∂t = H Ψ(x,t) (1.3)

Ψ(x) = ∑ CE uE(x) (1.4)

H ‘ın özfonksiyonlarını normalize olarak seçelim. Farklı enerji özdeğerlerine

‫׳‬ ‫׳‬ ‫׳‬

Bu şekilde verilen açılım katsayıları, fiziksel olarak şu şekilde yorumlanabilir :

A (α Ψ1 + β Ψ2) = α AΨ1 + β AΨ2

Herhangi çizgisel bir A işlemcisinin Beklenen Değeri şu şekilde tanımlanır :

‹A›* = ∫ (Ψ* A Ψ)* * † *

ÖRNEK 1 (d/dx) türev işlemcisinin eşleniğini bulunuz.

Tüm hermitik işlemcilerin özfonksiyonları vardır; yani bunlar (1.1) tipindeki

Kuantum mekaniğinin genel bir teoremine göre yerdeğiştirebilen, yani

(ii) ifadesine soldan A işlemcisini uygulayıp (i)’i kullanalım :

Benzer şekilde (i) ifadesine soldan B işlemcisini uygulayıp (ii)’yi kullanalım :

Buna göre işlemciler yerdeğiştirebilirler, yani komütatörleri sıfırdır :

Eğer A ve B aynı zamanda hermitik ise, bu durumda A ve B işlemcileri

sıfır olacaktır. Ayrıca ΔA = A - ‹ A › olmak üzere (1.11)’i şu şekilde de

O halde ΔA niceliği, ortalama etrafındaki dalgalanmaların bir ölçüsüdür. A ve

‹A› = < Ψ(x,t) | A | Ψ(x,t) >

Öte yandan (1.3)’e göre HΨ = iħ dΨ/dt ve dΨ/dt = -i HΨ/ħ yazılabilir.

= ‹dA/dt› + (i/ħ) < Ψ | HA – AH | Ψ >

d‹A›/dt = ‹dA/dt› + (i/ħ) ‹ [H,A] › (1.13)

Eğer A işlemcisi açık olarak zamana bağlı değilse dA/dt=0 olacağından,

d‹A›/dt = (i/ħ) ‹ [H,A] › (1.14)

elde edilir. Öte yandan A işlemcisi Hamiltonyenle değiş edebiliyorsa, yani

ÖRNEK 2 A=x için (1.14)’ün hesaplanması

d‹x›/dt = ‹p/m› (1.15)

ÖRNEK 3 A=p için (1.14)’ün hesaplanması

d‹p›/dt = - ‹dV/dx› (1.16)

ÖRNEK 4 Bir parçacığın klasik hareket denklemi

Artık klasik limit problemine geri dönebiliriz. (1.17) ifadesinde x = ‹x›

‹dV/dx› ≠ dV(‹x›) / d‹x› olmasıdır. Bu eşitsizliğin yaklaşık olarak bir eşitliğe

F(x) = - dV(x)/dx şeklinde tanımlayalım ve F(x) fonksiyonunu x = ‹x ›

Burada eğer Δx = (x - ‹x›) belirsizliği küçükse ve açılımdaki daha yüksek

‹F(x)› ≈ F(‹x›) + ‹(x - ‹x›)› F′(‹x›) ≈ F(‹x›)

(1.14)’den d‹A›/dt = (i/ħ) ‹ [H,A] › A=x

d‹x›/dt = (i/ħ) ‹ [H,x] › = (i/ħ) ‹ (-iħ/m) p ›

9) SORU 8 ‘deki H için d‹p›/dt = ?

(1.14)’den d‹p›/dt = (i/ħ) ‹ [H,p] ›

2. BÖLÜM 2 KUANTUM MEKANİĞİNDE İŞLEMCİ YÖNTEM-

Klasik olarak Hamiltonyen çarpanlara ayrılabilir :

= w ( √mw/2 x – i p / √2mw ) (√mw/2 x + i p / √2mw ) (2.2)

A = √mw/2 x + ip/√2mw (2.4)

Bu tanıma göre (2.2) ve (2.3)’den harmonik salınıcı için Hamiltonyen,

Şimdi H ile yeni işlemciler arasındaki komütasyon bağıntılarına bakalım :

Şimdi harmonik salınıcı için H uE = E uE özdeğer denklemini ele alalım ve

H AuE = E AuE - ħw AuE

H AuE = ( E – ħw ) AuE (2.9)

AuE = C(E) uE-ε (2.10)

Taban durumu enerjisi ise şu şekilde bulunur :

Şimdi (2.8)’i taban durumuna uygulayalım :

Böylece Schrödinger denklemini çözmeden enerji spektrumunu elde etmiş

Bu gösterim yardımıyla farklı enerjilere karşılık gelen özdurumların ortogonal

ÖRNEK 1 < u2 | u3 > = 0 olduğunun gösterilmesi

Şimdi harmonik salınıcı taban durumu dalga fonksiyonunu elde edelim.

( √mw/2 x + ip/√2mw ) uo (x) = 0

( mwx + ħ d/dx ) uo (x) = 0