Ogrenme

Amaflar.m.z

Bu anueye fal1§ttktan sonra;

® ogrenme kaoramini tanimlayarak, ogrenmentn yasamsmizdaki onemini tarusabilecee,

® ogrenmenin ac temel yolunu, Tepkisel Kosullanma (Klasik Sartlanma), Edimsel Kosullama, Gozlem Yoluyla Ogrenme (Sosyal Ogrenme) sureclerini ve daorantslara etkisini actelayarak tarusabtleceksinie.

226

Ogren me

( DiKKAT ,~

Uyusturucu kar;:akpltgt onemli bir yasal sorundur. Bu sorunla basa pkma cabalannda guvenlik gur;:leri, kopeklerden de yararlanmaktadsr. Koku alma duyulan inantlmaz derecede geli§mi§ olan kopeeler, cote geni§ bir alant insanlardan r;:ok daba btzl: ve verimli bir sehilde arayabilmektedirler. 6grenme psikologlari tarajindan bu hopehlerin egium! icin r;:e§itli yontemler geli§tirilmi§tir. A§agtdaki pasaj, ogrenmenin nasil gerr;:ekle§tirildigini ozetlemehtedir.

Uygun bir kopek sectldihten sonra, egitime baslantr. Egitim ac temel asamadan olusur. 11k asamada amac, egitim ve aramalar sirasinda kopegi odullendirmek ir;:in hullarulacah olan aferin, bravo, evet gibi sozel ifadelertn kopegin dauraruslanru etkileyecek hale getirilmesidir. Bu sozcukler, bayuamn beslenmesi strastnda yiyecek verilirken sarekl: olarak teerarlarurlar ve bu sayede kopek tctn odul deger: hazamriar. Aynca, kopegin gel ve otur gibi bastt komutlara uymast da bu asamada yiyecekle ve ayru sozel ifadelerie odatlendtrut».

lkinci asarnada, kOpek tarafmdan bulunmast istenilen bir uyusturucunun kokusu, kopegin oturma daorantsvm kontrol eden bir uyaran haline getirilir. Icerisinde uyusturucu (ornegin saf eroin) bulunan bir kavanoz kopegin burnuna yaklastiniir, kOpegin oturmasi saglanir ve aferin, bravo vb. sozel ifadeler de hullamlarak kopege yiyecek verilir. Daba sonra ise ir;:i bos bir kavanoz kopegin burnuna yahlastuth»: fakat yiyecek verilmez. Bu islemlerin defalarca teerarlanmasi sonucunda, kOpek eroin kokusunu tarumayi ogrenir ve oturma daoramsi bu koku tarajindan kontrol edilir hale gelir, yani kopek bu kokuyu her ahsmda oturur ve yiyecek verilmesini bekler.

Bu asarnadan sonra, ogren men in yeni kokulara ve ortamlara transferinin amar;:landtgt ur;:uncu asamaya geciiir. Kopek tarajindan bulunmast istenilen her turlu uyusturucu maddenin bir listesi bu asamadan once yaptlmt§ olmahdir. Isleme listedeki rnaddelerin ortama birer birer eklenmesiyle devam edilir. Bu maddeler de kOpege ayn ayn koklattlarak, oturmasi saglarur ve daorams yiyecek ve sozel ifadelerle odullendirilir. Kopek, listede yer alan uyusturucu maddelerden hangisini koklarsa koelasin oturdugunda, maddelerin kokulan kopegin dauramslanru kontrol eder hale gelmis demektir.

Egitilmi§ bir kOpek, sadece leokularms tansmayi degil, uyusturucularm kokusunu diger kokulardan aytrdetrneyi ve kendisine gosterilen bir alam aktif bir sehilde aramayt da ogrenmelidir. Bu da egitimin ur;:uncu asamasinda gerceklestiriur. Kopek r;:e§itli uyusturuculan dogru bir sehilde tammayi ogrendikten sonra, alan arama egitimine gecilir. Alan arama egitimine zeminindeki az sayidaei kavanozdan sadece birisinde uyusturucu bulunan bir odada baslamr. Kopek odaya sokularak "ara" komutu verilip tasmasi r;:ozulur ve icerisinde daba once tammayi ogrendigi herhangi bir uyusturucu bulunan kavanozu koklaytp oturdugunda yiyecekle ve sozel ifadelerle odullendirilir. Daba sonra arama yapilacae alan daba da geni§letilir, ortamda bulunan kavanoz saytst arttinhr ve 0 zamana kadar bos olan kauanozlann icerisine uyusturucu olmayan baska maddeler konulur. Burada kullanilan diger maddelerin kokulan, kopegin gercete arama ortamlannda learsilasma olasiligirur: yuksek oldugu kokular olmahdtr. Eger kopek bu maddeleri kokladtgmda da oturuyorsa, bu durumda yiyecek verilmez ve oturma daorarusmm uygun olmayan uyaranlarca kontrol edilmesi engellenir. Kopek bu odada uyusturuculan diger maddelerden ayirdedereh bulmayt ogrendikten sonra, hem arama alaru genisletileree daba karmasie hale getirilir, hem de uyusturucular bulunmast daba zor olan yerlere saklanmaya baslantr. Eger gercete arama, hareket eden makinelerin ya da insanlann bulundugu. yerlerde (ornegin, bir baua alaninda ya da depoda) yapilacaksa, egitim ortamt da otabtldtgince gercee ortama benzer hale getirilir. Bu hosullar alttnda da, uyusturucu kokusunun oturma daoramsim kontrol eder hale gelmesiyle kopegin egitimi tamamlanmts olur.

Du iiniteyi okurken kendi davranislanmzr nasil ogrendiginizi anlamaya ve tartismaya ~all§lDlZ.

Giri~ - Ogrenmenin Tarumi - Ogrenmenin Yollan

227

GIRI$

Gunluk yasammuzi surdururken, sabah yatagimizdan kalktigumz andan itibaren yaptigirmz davramslann buyuk bir bolumunu ogrenme yoluyla kazanmz, Ornegin, kahvalti yapmayl, saate bakmayi, giyinmeyi, ise gitmeyi, calrsmayi, okumayi, yazmayi, konusmayi, dinlemeyi, problem cozmeyi, diger insanlarla iyi iliskiler kurmayi, toplumsal ve evrensel olaylara ilgi duymayi yasamumz suresince ogreniriz. Ayrn sekilde, yasamirruz boyunca, ttpki istendik davraruslan ogrendigimiz gibi, istenmedik davraruslan da ogreniriz. Ornegin, saghgimiz acismdan zararh davranislan, sigara icmeyi, baskalanna kaba davranmayi, saldirganhgi, utangachgi, gereksiz korkulan v.b. davramslan ogrenme yoluyla kazarunz. Yasammuz boyunca edindigimiz tum bu istendik ve istenmedik davraruslara bakarak insan yasarrunm bir ogrenme surecinden ibaret oldugunu soyleyebiliriz,

OGRENMENiN TANIMI

Cogu zaman gunluk dilde ogrenme kavramindan yalruzca akademik bilgilerin kazamlmasr anlasilrrustir. Ogrenmeyi yalruzca bu anlamda anlayacak olursak, ogrenmeye oldukca dar ve kisith bir anlam vermis oluruz. Bu bizim ogrenmenln yasammuzdaki onemini ve kapsammi gormemizi ve incelememizi guclestirebilir. Psikolojide ogrenme kavramma daha gents bir anlam verilmistir, Ogrenme, yasantilar yoluyla davraruslarda meydana gelen oldukca uzun sureli degismeler olarak tarumlannustir,

Bu tanimda iki noktanm dikkatimizi cekmesi gerekir. Bunlardan ilki ogrenmenin bir davranis degisfkligi oldugudur. Cunku bir bilgiyi veya bir beceriyi ogrenen bir insanm eninde sonunda davraruslannda belirli bir degisme olur. Ornegin, araba kullanmayi, okuma yazmayi veya yabanci bir dili konusmayi bilmeyen bir insanm, bu becerileri ogrendfkten sonra davrarnslannda bir degisme olur. lkinci olarak davraruslarda meydana gelen degisikliklerin bir ogrenme olayi olarak kabul edilebilmesi icin soz konusu davrarus degisikliklerinin uzun sureli olmasi gerekir. Dogal olgunlasma, yorgunluk ve belirli bir ilacin almmasi sonucu davraruslarda meydana gelen degisikliklerin bir ogrenme olayi olarak kabul edilmemesi gerekir.

Ogrenmeyi yalmzca akademik bilgilerin kazamlmasi olarak tammlayabilir miyiz? Diger tiirdeki bilgilerin kazamlmasrm da ogrenme kavrami i~inde ele alabilir miyiz? Tartisrmz.

OGRENMENIN YOLLARI

Yasarrumiz boyunca sonsuza yakin davrarus ve beceriyi ogrenmemize karsm, ogrenme psikologlan ogrenmenin ur;; ayn yoldan gerceklestigini onermislerdir, Bunlar tepkisel kosullama, edimsel kosullama ve gozlern yoluyla ogrenme turleridir, Bu bolumde ogrenme turlerinin herbiri ayn ayn aciklanmis olmasma karsm, her hangi bir bilgi veya becerinin ogrenilmesinde bu ogrenme turlerinden biri veya ur;;u birden yer alabilir ve bir organizmarun ogrenmesini belirleyebilir.

Ogrenme, ya~antllar

yoluyla davranislarda meydana gelen olduk~a uzun surell degi~melerdir.

Ogrenmenin u~ ayn turu; tepkisel kosullama, edimsel kosullama ve giizlem yoluyla iigrenmedir.

228

Ogrenmenin Ycll ar:

Pauloo'un kO§ullu salgtlama daurarumtru incelemek icin kullandl/11 aygu. Kopek ses geffirmeyen bir odaciktadir ve deneyciyle arasmda tek yonla bir ayna uardtr. Deneyci zilin ffali§maSInI ve etin sunulmastru uzaktan kontrol edebilir (Pavlov, 1928).

Tablo 13.1: Tepkisel Kosullamada Gercehlesurlen lslemler

Tepkisel Ko~ullama (Klasik $artlanma)

20. yuzyilm baslannda Rus fizyologu ivan Pavlov, laboratuvar kosullan altinda yaptigr bir deneyle, bir kopegin gecirdigi bir yasanti sonucu belirli bir uyanciya kosullanabilecegini karutlamtstir. Pavlov, ac bir kopegin agzma yiyecek (et kmntilan) konulmasiru saglamis ve agzina yiyecek konulan kopegin salyasinm aktigiru gozlemistir. Kuskusuz, bu durumda ogrenme acismdan ilginc olan bir sey yoktur. A<;: bir kopegin agzina yiyecek konulursa, kopek bu uyancrya karsi salya tepkisi gosterir. Bu asamada kopek, henuz bir sey ogrenmemisttr. Deneyin ikinci asamasinda, Pavlov kopegin agzma yiyecek koymadan once bir zil calmmasim saglamis ve zil sesinin ardindan yiyecek verme islemini bir kac kez tekrarladiktan sonra, deneyinde Ilginc bir olaym oldugunu gozlemistir. Kopek daha agzma yiyecek konulmadan zil sesini duyar duymaz, bu uyancrya karsi salya tepkisi gostermistir, Bir baska deyisle, kopek gecirdigi bir yasanti sonucu bir sey ogrenmi§tir; zil sesi ile yiyecek arasinda bir "bag" kurmustur, Zil sesinin yiyecege isaret ettigini ogrenmi§tir. Daha sonra bu tur ogrenmenin baska hayvan turleri ve insanlar icin de gecerli oldugu karutlanrms ve bu tur ogrenmeye tepkisel kosullama veya klasik kosullarna adr verilmistir,

Tepkisel kosullamada gerceklestirilen islemler asagidaki tabloda ozetlenmistiro Bu tablodan da anlasilabilecegi gibi zil sesi baslangicta salya tepkisi dogurmazken yiyecekle eslesmesi sonucu yiyecegin yarattigi salya tepkisini yaratir hale gelmistir,

E~leme

Tepkisel kosullarna i~lemi

Zilsesi

.....................

~

Salya

Yiyecek

Tepkisel kosullamarun sonucu

Zilsesi

Salya

Ogrenmenin Ycll ar:

229

Tepkisel Ko§ullamanm Temel Kavramlarl

Tepkisel kosullama yoluyla ogrenmeyi iyi bir sekilde kavrayabilmek icin su dort temel kavramm bilinmesi gerekir. Bunlar kosulsuz uyanci, kosulsuz tepki, kosullu uyanci ve kosullu tepki kavramlandrr,

Kosufsuz Uyarrcn Organizmaya ilk kez verildiginde bu organizmada belirli bir tepkiyi yaratabilen bir uyancidir. Bu uyancilar ogrenilmemi~tir. Pavlov'un deneyinde kopegin agzmdaki yiyecek (et kmntilan) kosulsuz bir uyancidir, Kosulsuz uyancilara ornek olarak sicakhk, sogukluk, siddetli gurultu ve elektrik soku gibi uyancilar gosterilebilir.

Ko~ulsuz Tepki: Kosulsuz uyancilann yaratugi tepkilerdir. Kosulsuz uyancilar ogrenilmemi~ oldugundan kosulsuz tepkiler de ogrenilmemi~tir. Bu tur tepkiler organizmamn dogustan getirdigi tepkilerdir. Pavlov'un deneyinde, kopegin agzmda yiyecek varken, salya tepkisi gostermesi kosulsuz bir tepkidir.

Ko~ullu Uyaricu Onceleri organizmada belirli bir tepkiyi yaratmazken, kosulsuz bir uyancr ile defalarca eslesmesi sonucu organizmada belirli bir tepkiyi yaratma ozelligi kazanan uyancilardir, Uyancilann bu ozelligi ogrenflmtstir. Pavlov'un deneyindeki zil sesi kosullu bir uyancidir.

Ko~ullu Tepki: Bu tepkiler kosullu uyancilara karsi gosterilen tepkilerdir. Kosullu uyancilar ogrenilmts uyancilar oldugu icin kosullu tepkiler de ogrentlmis tepkilerdir. Pavlov'un deneyinde zil sesini duyunca, kopegin salya tepkisi gostermesi ogrenilmts kosullu bir tepkidir.

Ozetle, tepkisel kosullama yoluyla ogrenmede, kosulsuz uyancilar daima kosulsuz tepkileri, kosullu uyancilar da kosullu tepkileri yaratir. Kosulsuz uyanci ve kosulsuz tepki ogrenflmemtstir. Kosullu uyanci ve kosullu tepki ise ogrentlmtstir.

Pavlov'un deneyinde kosulsuz uyaricr kavramun taD11111aYlDlz.

Tepkisel Ko§ullamanm insanlar is:in Onemi

Pavlov'un bir kopegi bir zil sesine kosullamasinm insarun ogrenmesi acismdan hie bir onerni yokmus gibi gorunebilir. Ancak, belirli davraruslanrmzi dikkatle incelersek bu davrarnslanrmzm tepkisel kosullarna yoluyla ogrentldtgint gorebiliriz. Orne gin, bir cocugun bir kez igne olduktan sonra, doktordan korkmasi veya kotu bir smav yasantismdan gecen bir kisinin bu olaydan sonra herhangi bir smav durumuyla karsrlastigmda smav kaygisi cekmesi, araba kazasi geciren bir kisinin bu olaydan sonra arabalara binme ve seyahat etme korkusu gelistirmesi v.b. gereksiz kaygi ve korkular tepkisel kosullama yoluyla ogrenilmi~ davraruslar olabilir.

Nitekim john Watson adli Amerikah bir psikolog, kucuk bir bebekle yaptigr bir deneyle, belirli kaygi ve korkulann tepkisel kosullama yoluyla ogrenilebilecegini deneysel olarak karutlarrustir. Watson, kucuk bir bebege once bir fare gostermis, cocuk fareden hie korkmamis, hatta uzarup fareye dokunmak isternistir. Daha sonra Watson, cocuk fareye uzandigi anda cocugun kulagmm dibinde, bir zile siddetle vurarak, cocugu yerinden sicratacak kadar siddetli bir ses cikarrrusur. C;:ocuk siddetli sesi duyunca korkmus ve aglarnaya baslarrustir. Watson bu islemi bir kac kez tekrarladiktan sonra cocuga yalruzca fareyi gostermis ve cocuk fareyi gorur gormez korkmus ve aglamaya baslarrusur. Daha sonra, Watson cocuga tavsan, kurk, sakalli bir insan yuzu gibi cesitli tuylu nesneler gostermistir, Cocuk turn bu tuylu nesnelerden korkmustur. Cocugun baslangictaki siddetli sesten korkusu

Ko~ulsuz Uyancl, organizmaya ilk kez vertldlgtnde bu organizmada belirli bir tepkiyi yaratabilen bir uyancidir.

230

Ogrenmenin Ycll ar:

Tepkisel kosullamada bir tepkiyi yaratan uyanclya benzer diger uyancilann da aym tepkiyi yaratmasma, uyanci genellemesi denir.

Edimsel Ko~ullama: uavranulann kendi yarattlklan cevresel senuclara bagll olarak degi~mesi ve iigrenilmesi siirecidir.

BitVJk areataca bayoanm sirklerde ka~la§tlglmtz daoramslann: nasd a9lklarstntz?

baska uyancilara da genellenmis ve cocuk tum tuylu nesnelerden korkar hale gelmistir,

Watson'un yaptigr bu deneyden de anlasilabilecegi gibi yasamirruzi surdururken belirli orseleyici yasantilardan gecersek, hie farkma varmadan belirli uyancilara kosullanabilir ve bu uyancilarla karsilastiguruzda uyancilara karsi irademizin kontrolu altmda olmayan kaygi ve korku tepkileri gosterebiliriz. Bir bakima bu yolla ogrendigimiz tepkilerimizle cevremize uyum saglamaya cahsinz,

Edimsel (Operant) Ko§ullama Yoluyla Ogrenme

Yasammuzi en uygun kosullarda surdurebilmemiz icin, icinde bulundugumuz cevresel kosullan gerektiginde degistirebilmemiz gerekir. Tepkisel kosullama yoluyla ogrendigimiz tepkilerimizin cevreye uyumumuz acisindan onemli islevleri olmasina karsm, icinde bulundugumuz cevresel kosullan degtstirebtlme ozellikleri yoktur. Ornegin, uzun suredir aclik cekiyorsak, sevdigimiz bir yiyecegi gorunce agzmuz sulanabilir. Fakat 0 yiyecegi elde edebilmek icin gerekli davraruslan yapmadigmuz surece, yani cevremizi degistirmedigimiz surece, agzmuz ne kadar sularursa sulansin, yiyecegi elde edemeyiz. Davramslanmizm buyuk bir cogunlugu icinde bulundugumuz cevresel kosullan degtstirebflen davranislardir. Cagdas ogrenme pstkologlanndan B.F. Skinner, cevreye etki eden ve cevrernizi degistiren davraruslanrruzr tepkilerden ayirdedebilmek icin bu davranislara edimsel (operant) davrarus adiru vermistir.

Edimsel davraruslanrruz aracihgryla icinde yasadigimiz cevresel kosullan degistirir; belirli sonuclara ve amaclara ulasmz, Ornegin, ders cahsmamiz edimsel bir davrarnstir. Ders cahsarak yasarmrruzda pesinde oldugumuz belirli amaclara ulasmaya cahsmz, Aym sekilde, Ise gitmek, konusmak, okumak, yazmak, problem cozmek, cevremizde saygin bir kisi olmaya calismak, v.b. yasammuzi surdururken gerceklestirdigimiz davraruslanmizm buyuk bir bolumu edimsel kosullama yoluyla ogrerulen edimsel davraruslardir, Bir davrarusm edimsel bir davranis olup olmadigiru anlamanm en kolay yolu, 0 davranisi neden yaptrgmuzi anlamaktir. Eger, belirli bir davrarusi belirli bir amaca ulasmak icin yapryorsak 0 davranis edimsel bir davrarnstir.

Edimsel kosullama tanunuu dikkate alarak, kendi edimsel davramslaruuza ornekler bulmaya ~all§lDlZ.

Edimsel Ko§ullamamn Temel Kavramlarl

Edimsel kosullamarun tarummdan da anlasilabilecegi gibi edimsel davranislar kendi yarattiklan sonuclara bagh olarak degisen davraruslardir, Edimsel davramslann sonuclan degistikce, bu davramslann gelecekte tekrarlanma olasihgi da degi~ir. Edimsel kosullamada davranislarla sonuclan arasindaki bu iliski yalnizca davraruslann gelecekteki tekrarlanma olasihgiru etkilemekle kalmaz, ayru zamanda davraruslardan once gelen uyancilann da davraruslan kontrol etme ozelligi kazanmasma neden olur. Bu tur uyancilara ayirdedici uyanci denir.

Ayirdedici bir uyanci belirli bir edimsel davramsin yapilmasma zemin hazirlar, Edimsel kosullarnada ogrenmeyi etkileyen ve belirleyen en onemli etken ayirdedici uyanci, davrarus ve davrarusm sonucu arasmdaki iliskidir, Bu iliski asagidaki sekilde gosterilmistir.

Ogrenmenin Ycll ar:

231

Yukandaki sekilde de gosterildigi gibi davraruslarla sonuclan arasmdaki iliski degisince; davraruslann gelecekte tekrarlanma ve davraruslann yapilmasma zemin hazirlayan ayirdedici uyancilann davraruslan kontrol etrne ozelligi de degisir, Ornegin, normal kosullarda bir telefon zili caldiginda (ayirdedici uyanci) gider telefona cevap verir (davrarus) ve karsidaki kisiyle konusuruz (sonuc), Fakat telefon zili bir kac kez calar ve her seferinde telefona cevap verdigimiz halde, karsidaki kisinin sesini duyamazsak, bir sure sonra telefona cevap vermekten vazgeceriz. Cunku, bu durumda ayirdedici uyancr, davrarus ve davrarusmuzm sonucu arasmdaki iliski degismis, buna bagli olarak davrarusm tekrarlanma olasihgi da degismistir, Aym sekilde bir arkadasmuza defalarca mektup yazar, bu arkadasirruzdan hie; bir cevap alamazsak, zamanla 0 arkadasmuza mektup yazmaktan vazgeceriz. Edimsel kosullamada bu isleme sonme adi verilir. Cocuklugumuzdan itibaren yasammuzi bir an gozumuzun onune getirirsek, binlerce davrarusmuzm sonmeye tabi oldugunu ve bu davramslann yerine yenilerini ogrendigimizi kolayhkla gorebiliriz.

Edimsel Davram§ ve Sonu~larl Araslndaki ili§kiler

Edimsel davramslan kontrol eden sonuclar bazen yiyecek, icecek elde etmek veya acidan korunmak gibi biyolojik bakimdan onernli durumlar olabilir. Bazen de para, prestij, begeni kazanmak ve ilgi gormek gibi toplumsal bakimdan onemli uyaricilar olabilir. Edimsel davraruslan kontrol eden ve ogrenmemize yol acari sonuclar cok cesitli olmasma karsm, davraruslarla sonuclan arasindaki iliskiler dort grup altmda ozetlenebilir.

Olumlu Pekisfirmes Bir davrams, ortamda bulunmayan bir uyancmm ortama katilmasim saglar ve bu davramsin gelecekte tekrarlanma olasihgi artarsa, bu olaya olumlu pekistirme islerni denir. Ornegin, dersine cok cahsan ve smavda iyi bir not alan bir ogrencinin gelecekte dersine cahsma olasihgi artar ve bu ogrencinin ders cahsma davranisi olumlu pekistirme islemiyle pekistirilmistir,

Olumsuz Pekisfirmes Bir davrams, ortamda bulunan ve organizma acismdan itici, nahos bir nitelik tasiyan bir uyancryi ortadan kaldmr ve bu davrarusm gelecekte tekrarlanma olasihgi artarsa, bu olaya olumsuz pekistirme islemi denir. Bir sirufta ogrenciler, ogretmenlerinden smavda sorumlu olacaklan malzemenin azaltilmasi konusunda bir dilekte bulunurlar ve ogretrnenleri de ogrencilerinin bu dilegini yerine getirir ve sinavda sorumlu olacaklan malzemeyi azalnrsa, gelecekte ogrencilertn aym dilegi yapma olasihklan artacaktir. Bu durumda ogrencilertn dilegi olumsuz pekistirme islemiyle pekistirilmis olur.

Ceza I: Bir davrarusin sonucu olarak ortama itici, nahos bir uyanci katilir ve bu davrarusin gelecekte tekrarlanma olasihgi azahrsa, bu isleme ceza denir. Ornegin, kopya ceken bir ogrencinm kopya cektigi anlasilir ve kopya cektigi icin Sl-

$ellll13.1 :

Aytrdedici Uyanci, Daorarus ve Sonuc Jli§kisi.

232

Ogrenmenin Ycll ar:

Tabla 13.2: Daorarus ve Sonuclan Arasmdahi 11i§kiler.

Edimsel kesullama arastumalannda sikhkla kullanllan dart basit peklstlrme tarifesi sabit oranll, degi~ken oranll, sabit zamanll ve degi~ken zamanll peklstlrme tarifeleridir.

rufta kahr ve bu ogrencinin gelecekte kopya cekme davrarnsi azalirsa, bu ogrenci ceza gormustur,

Ceza II: Bir davrarus ortamda bulunan pekistirici bir uyanciyi ortadan kaldinr ve bu davrarusm gelecekte tekrarlanma olasihgi azalirsa, bu isleme de ceza denir. H1Z limitinin ustunde araba kullanmaktan oturu, bir surucunun §ofor ehliyeti bir sure iptal edilirse ve bu kisi gelecekte hizh araba kullanmaktan vazgecerse, bu durumda da kisi ceza gormustur, Bu cezamn ikinci bir yoludur.

Ozetle, bir davrarus ister olumlu, ister olumsuz pekistirme islemleri ile pekistirilmis olsun bu davrarusm gelecekte tekrarlanma olasiligi daima artar. Bir davrarus cezalandinlryorsa, bu davrarusm gelecekteki tekrarlanma olasiligi daima azalir, Davrarus ve sonuclan arasindaki bu dort tur iliski asagidaki tabloda ozetlenmistir,

Ortama bir uyanct katrhrsa

Ortamdan bir uyanct crkarihrsa

Ceza II

)~ 32

Vi ~

~ ~ Olumlu peklstlrme Olumsuz peklstlrme

@ ~

'- '"

10 o

Ceza I

Olumlu ve olumsuz peklstirme ve ceza i§lemleri davranislara nasil etki eder?

Peki~tirme Tarifeleri

Gunluk yasarmrruzda yaptignmz her davrams pekistirme ile sonuclanmaz, Bazen uzunca bir sure hie bir pekistirme almadan davrarusta bulunmak zorunda kalmz, Bir dersten iyi bir not alabilmek icin bir donem boyu cahsinz, Bu durumda pekistirme olmadigi hal de ders cahsmarmzi surduren kosul nedir? Bu sorunun cevabi pekistirme tarifelerinde yatar. Edimsel kosullamada pekistirme isleminin etkili olabilmesi icin bir davrarusm her yapilisinda pekistirilmesine gerek yoktur. Hatta, davrarus tekrarlanndan bazilan arasira pekistirilirse bu tur pekistirme devamli pekistirrneye gore daha etkili olur. Edimsel kosullama arastirmalannda siklikla kullarulan dort basit pekistirme tarifesi vardir, Bunlar sabit oranh, degisken oranh, sabit zamanh ve degisken zamanh pekistirme tarifeleridir.

Sabit Oranh Tarifeler: Bu tarifede organizmamn pekistirici uyanciyi elde edebilmesi icin, her pekistirmeden soma sabit sayida davranis yapmasi gerekir. Ornegin, bir isciye parca basina yaptigi ise gore para odenirse bu i§~i sabit oranh pekistirme tarifesine gore pekistirilmis olur.

Ogrenmenin Ycll ar:

233

Degi~ken Oranh Tarifeler: Bu tarifede organizmamn pekistirme alabilmesi icin yapmasi gereken davrams SaY1S1 surekli olarak degisir, Sik sik piyango bileti alan kisilerin bazilanna ikramiye cikip bazilanna ikramiye cikmamasr degisken oranli bir tarifeye ornektir. Cunku, her ikramiye cikuktan sonra, yeni bir ikramiye kazanabilmek icin kisinin kac bilet almasi gerektigi surekli olarak degismektedir.

Sabit Zamanh Tarifeler: Bu tarifede organizmarun pekistirme alabilmesi icin her pekistirmeden sonra belirli bir surenin gecmesi gerekir. Bu surenin gecmesinden sonra organizmanm yaptigi belirli bir davrarus pekistirmeyle sonuclarur. Bir memurun her ay maas almasi bu tarifeye bir ornektir, Cunku bu kisi maas alabilmek icin otuz gun beklemek zorundadir,

Deg~ken Zamanlt Tarifeler: Bu tarifelerde pekistirmenin ahnabilmesi icin her pekistirmeden sonra gecmesi gereken sure surekli olarak degisir, Mektup almayi pekistirici bir olay olarak kabul edersek, bir kisinin mektup gelip gelmedigini kontrol etmek icin posta kutusuna bakma davrarusi bu tarifeye bir ornektir, Cunku posta kutusunda ne zaman mektup olacagi surekli olarak degisir,

Bir tarifedeki oran sozciigunden ne anhyorsunuz? Zamanh tarifelerin, oranh tarifelerden farkim belirtiniz?

Peki§tirme Tarifelerinin Davram§lara Etkisi ve Onemi

Tarifelerin davramslara olan etkisi iki madde altmda ozetlenebilir. Oranli tarifeler zamanli tarifelere gore daha yuksek bir davrarus sikhgina neden olur. Cunku oranli tarifelerde pekistirme sayisiyla davrarus sayrsi arasinda dogrudan dogruya bir iliski vardir, Oranlr tarifelerde organizma ne kadar sik davrarursa, 0 kadar sik pekistirme alir, Zamanli tarifelerde ise davrarus sayisryla pekistirme sikhgi arasmda zayif bir iliski vardir, Zamanli tarifelerde cok sik davrarusta bulunmak, cok sik pekistirilmeye neden olmaz.

ate yandan, degisken tarifeler sabit tarifelere gore sonmeye daha direncli davranis yaratir. Bunun en guzel orneklerinden biri kumar makinelerinde kumar oynayan bir kumarbazm davraruslarmm pekistirilmesidir, Kumarbaz kisi kacinci oynayismdan sonra kazanacagmi daha onceden kestiremedigi icin surekli kazanacagl beklentisiyle kumar oynamaya devam eder. Bu nedenle, kumarbazm kumar oynamaktan vazgecmesi oldukca guctur,

Gozlem Yoluyla Ogrenme (Sosyal Ogrenme)

Davraruslanrruzin buyuk bir bolumunu tepkisel ve edimsel kosullamalar yoluyla kazarunz, Ancak bu her iki kosullama turu de ogrenen kisinin belirli uyancilarla dogrudan dogruya karsilasmasmi gerektirmektedir. Oysa gunluk yasammuzdan da cok iyi bildigimiz gibi, baskalannm davraruslanru ve bu davraruslann ne tur sonuclar dogurdugunu gozleyerek, isiterek ya da okuyarak da onemli bilgi ve beceriler ediniriz. arne gin, elektrik akimi olan ciplak bir tele dokunmamarruz gerektigini ogrenebilmek icin mutlaka bu tele dokunmamiz gerekmez. Bu konuda baskalanrun deneyimlerini dinlemek veya okumak soz konusu bilgiyi ogrenmemiz icin yeterlidir. lste bu nedenledir ki, gozlern yoluyla ogrenme, cogu zaman baska insanlann mevcut bulundugu durumlarda ve baska insanlann deneyimlerini gerektirdigi icin, bu tur ogrenmeye sosyal ogrenme adr da verilmistir,

Giizlem yoluyla iigrenme sosyal iigrenme, cogu zaman ba~ka insanlann mevcut bulundugu durumlarda ve ba~ka insanlann deneyimlerini gerektirir.

234

Ogrenmenin Ycll ar:

Bir baknna bizim toplumsal bir varhk olmarmzi saglayan tum bilgi ve becerilerimizin buyuk bir bolumunu sosyal ogrenme yoluyla kazarunz, Bu acidan bakildigmda yasammuzm bize bilerek veya bilmeyerek olumlu veya olumsuz davransilan ogreten modellerle donanmis oldugunu kolayhkla gorebiliriz.Duruma gore, bu modeller annemiz, babarruz, ailemiz, arkadas grubumuz, ogretmenlerimiz, televizyon, radyo, okudugumuz gazete ve kitaplar olabilir. Gozlem yoluyla ogrenmenin ve modellerin yasarrurmzdaki onemini vurgulayabilmek icin "Uzum uzume baka baka karanr" veya "Bana arkadasim soyle, sana kim oldugunu soyleyeyim" ozdeyislerinin haurlanmasi yeterlidir. Kuskusuz gozlern yoluyla ogrenmenin gerceklesebilmesi icin belirli modellerin bulunmasmin yanisira, ogrenen kisinin bu mod ell ere dikkat etmesi, onlann davranislanru hatirlamasi ve taklit edebilmesi de gerekir.

Sigara i~me gozlem yoluyla ogrenilmi§ bir davranl§ olabilir mi? Tarnsunz,

Ozet 235

Dzet

•

Ogrenme kavrarmru tammlayarak, ogrenmenin yasammuzdaki onemini tartisabilmek

Ogrenme konusu yasarmmtzda oylesine onemlidir ki, bir bakirna, tum yasarmrmzm bir ogrenme ve degisme surecinden ibaret oldugu soylenebilir. Ancak, ogrenmenin yalmzca akademik bilgilerin kazamlmasi olarak tammlanmamasi gerekir. Yasantilar sonucu davraruslarda meydana gelen oldukca uzun sureli degismelere ogrenme denir. Yasarrnrruzi surdururken tipki istendik davraruslan oldugu gibi istenmedik davraruslan da ogreniriz.

Ogrenmenin u~ temel yolunu; tepkisel kosullanrna (klasik sartlanma), edimsel kosullanma, gozlern yoluyla ogrenme (sosyal ogrenme) sureclerini ve davranislara etkisini aciklayarak tartisabilmek.

• Ogrenmenin cok cesitli yollan olmasina karsin, turn ogrenme durumlannda, ogrenmenln temel ozelliklerinin u~ ayn yoldan ogrenildigi onerilmistir. Bunlar tepkisel kosullama, edimsel kosullama ve goz-

lem yoluyla ogrenme surecleridir.

Tepkisel kosullarnada organizma dogustan getirdigi bir tepkiyi bir baska uyaricrya karst gostermeyi ogrenir. Edimsel kosullarna davraruslann kendi yarattiklan sonuclanna bagh olarak degisrnesi ve ogrenilmesi surecidir. Her iki kosullarna turunde de ogrenmenin olabilmesi icin, ogrenen kisinin belirli uyancilarla dogrudan dogruya karsilasmasi gerekir. Oysa gozlern yoluyla ogrenmede buna gerek yoktur. Baska insanlann davraruslanru gozleyerek, soylediklerini dinleyerek veya yazdiklanru okuyarak da ogreniriz. Aslmda bizim toplumsal bir varlik olrnamizi saglayan bilgi ve becerilemizin buyuk bir bolurnu gozlern yoluyla ogrenilmistir. Bu bolumde soz konusu ogrenme turleri ayn ayn aciklanrrus olmasina karsin, herhangi bir ogrenme durumunda bu ogrenme turlerinden herhangi biri veya u~u birden yer alabilir ve organizmanm ogrenmesini belirleyebilir.

236 Kendimizi Smayahrn

Kendimizi Smayallm

1. Yasantilar sonucu davramslarda meydana gelen oldukca uzun sureli degismelere ne ad verilir?

a. Gudu

b. lcgudu C. Algi

d. Ogrenme

e. Dikkat

2. Kendi sonuclanna bagli olarak degisen davraruslara ne denir?

a. Tepki
b. Refleks
c. Edim
d. Uyanci
e. Gudu 3. Bir isciye bitirdigi her bes parca i§ icin belirli bir ucret odenirse, bu i§~i hangi pekistirme tarifesine gore pekistirilmis olur?

a. Degisken oranli

b. Sabit zarnanli

c. Sabit oranli

d. Degisken zamanh

e. Olumsuz pekistirme

4. Kumarbaz bir kisinin kumar oynamaktan vazgecmesi oldukca guctur, Bu durum hangi pekistirrne tarifesi ile aciklanabilir?

a. Degisken zamanh
b. Degisken oranli
c. Sabit zarnanli
d. Sabit oranli
e. Gudusel zarnanli 5. Pavlov'un deneyinde agzma yiyecek konulunca kopegin salyasmin akmasi ne tur bir davrarusa ornektir?

a. Kosulsuz bir tepkidir

b. Kosullu bir tepkidir

c. Kosullu bir edimdir

d. Kosulsuz bir edimdir

e. Kosulsuz bir genellemedir

6. Olumlu pekistirrne islerni sonucunda davrarusm yapilma olasihgi ne olur?

a. Azahr

b. Degismez

c. Hem azahr hem artar

d. Artar

e. Hem artar hem azahr

7. Baska insanlann deneyimlerinden yararlanarak ogrenmeye ne ad verilir?

a. Tepkisel kosullama

b. Edimsel kosullarna

c. Deneme yarulma

d. Sosyal ogrenme,

e. lsaret ogrenmesi

8. "Uzurn uzurne baka baka karanr" sozii ne tur ogrenmenin onernine dikkati ceker?

a. Gozleyerek ogrenme
b. Deneyerek ogrenme
c. Tepkisel kosullama
d. Edimsel kosullama
e. Uyanci genellemesi 9. Problem cozme ne tur bir davrarustir?

a. Tepkisel

b. lcgudusel

c. Edimsel

d. Ogrenilmemis

e. Ayirt edici

10. Sirufta ogretmenlne hakaret eden bir ogrenci disipline gider ve okuldan uzaklastmhrsa bu ogrencinin gelecekte bu tur davraruslarda bulunma olasiligi ne olur?

a. Azahr

b. Artar

c. Degismez

d. Hem artar hem azahr

e. Tekrar eder

Va~amln lctnden - Biraz Daha DO~Onelim - Yanrt Anahtan 237

Ya§amm i~inden

Bazi ana-babalar cocuklannm davraruslanndan yakirur. Onlara gore, cocuklan rahatsiz edici bir sekilde davranmakta, kural tammamakta ve son care olarak kullarulan ceza dahi i§e yaramamaktadir, Ornegin, Ahmet evin tek cocugudur ve anne ve babasi cahsmaktadir. Ahmet odasmda ses cikartmadan oyun oynadigmda, ebeveynleri kendi gunluk isleriyle ilgilenmektedirler. Ancak, Ahmet gurultu ve yaramazhk yaptigmda, ebeveynler kendi islerini birakip, onunla ilgilenmek zorunda kalmaktadirlar, Ebeveynleri sadece Ahmet huzursuzluk crkarttigmda onunla ilgilenmekte, problem yaratmadigi zaman ise ilgilerini yeniden kendi islerine yoneltmektedirler. Bu ornekte, cocugun ebeveynleri icin problem olarak gorulen davranislan, kendisine yonelen ilgi ile pekistirildigi icin artmakta, problem olusturmayan davraruslan ise ebeveynleri tarafmdan ihmal edilmekte ve dolayisryla sonmeye tabi tutulmaktadir. Bu uygulama bir kisir donguye yol acmaktadir. Bu kisir donguden cikmanm tek yolu, ebeveynlerin cocuklanrun gerceklestirdigi istendik davraruslan pekistirmeleri, istenmedik davranislan ise pekistirmeyerek sonmeye maruz birakmalandir.

Yukandaki ornek olayda yer alan ebeveynlerin davrarusIanni edirnsel kosullanma ve pekistirme baglarnmda tartisirnz. Bunu yaparken ornekteki ebeveynlerin hangi davranislannm nasil pekistirildigini ya da cezalandinldigmi dusununuz,

Biraz Daha Dii§iinelim

1. Ogrenme kavramini tammlayarak, ogrenmenin yasamimizdaki onemini tartisirnz.

2. Ogrenmenin ii~ temel yolunu nedir? Aciklayrruz.

3. Ogrenme yollannm davrarnslara etkisini aciklayarak tartismiz.

Ba§vurabilecegimiz Diger Kaynaklar

Cuceloglu Dogan. insan ve Davrams, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1991.

Mogang.T. Psikolojiye Girl!j Ders Kitabl. (Ceviri: Hacettepe Universitesi Psikoloji Bolumu, Yaym sorumlusu:

Sirel Karakas) Meteksan, Ankara, 1981.

Petijohn, T.T. Psychology: A Concise Introduction.

The Dushkin Publishing Group, Inc. Sluice Dock, Guilford, Connecticut, 1989.

Yanlt Anahtan

Yarutiruz yanlis ise Ogrenme Tarurrn bolumunu yeniden okuyunuz.

Yarutiruz yanlis ise Edimsel Kosullanma bolumunu

yeniden okuyunuz.

Yarutiruz yanlis ise Pekistirrne Tarifeleri bolumunu yeniden okuyunuz.

Yarutiruz yanlis ise Pekistirrne Tarifeleri bolumunu

yeniden okuyunuz.

Yarutimz yanhs ise Tepkisel Kosullanma bolumunu yeniden okuyunuz.

Yarutiruz yanlis ise Pekistirrne Tarifeleri bolumunu yeniden okuyunuz.

Yarutiruz yanlis ise Sosyal Ogrenme bolumunu yeniden okuyunuz.

8. a Yarutiruz yanlis ise Sosyal Ogrenme bolumunu

1.d

2. c

3. c

4. a

5. a

6. d

7. d

yeniden okuyunuz.

9. c Yarutimz yanlis ise Edimsel Kosullanma bolurnunu yeniden okuyunuz.

10. a Yarutimz yanlis ise Pekistirrne Tarifeleri bolurnunu yeniden okuyunuz.

238

K.§UllU refleks haoramtnin getisttrtlmestnt saglayan arasttrmalariyla tarunmts Rus hekim oe fizyoloji bilginidir. Sindirim salgilan azerine r;ali§malanndan atum 1904 Nobel Fizyoloji ve Tip adulunu hazanmisttr. Pavlov 1898-1930 yillan arasinda yuruttugu calumalarla ko§ullu refleks yasalarmt ortaya koydu. 1930'lardan baslayarah tepkisel ko§ullanmanm yasalarirn insanlar azerinde uygulamaya r;ali§tl. Pavlov, earmasie bir durumu deneyin basit ilkelerine indirgeyebilme yetenegiyle eosullu refleks kauramtru geli§tirmi§tir. Zihinsel sarecler; bilimsel olarak incelemenin ancak bunlart olcalebtlir /izyolojik niceliklere indirgemekle gercehlesebtlecegin; saounmustur.