5ARK ISLAM KLAStKLERtNDEN BAZILARI

Fiah

Fahriiddin-t Iraki : Parrltilar Sa/vet Yet-

kin 100

Gazaz, : EI-Munklzu-Men.ad-Da-

lii1 Hilmi Giingor 100

Siiherverdi : Nor Heykelleri Sa/vet.

Y~tkin 60

Firdeost : ~eh1}a_me III Necati Lu-

, gal 340

Ataullahi Iskendera7lf: E1 - Hikem - iii A tiii ye Sa/vet Yetkin 250

Harirt : M~kamat Sabri Sevse-

- vii 635

. Muhuddin·i Arabt : Fiisus - iii - Hikem NUTi

Gencosman 310 : Maarif Meliha Tarikdhga275 : Ari£lerin Menkibeleri I Tahsin YaZlcl 690 : Fihi Miifih M. O. r«: rrkdhga 400

Maarif Veildleti yaymevleriyle buttin kitapcrlarda vsatalmaktadir,

~ultan Veled

Ahmed E/laki

.Mev/ana

1.M25511

F.150 Kuru§

\\'~~\]~\'\~~I~'~I\~'\! - ------

HX 7XH2 N

.. , ..

I

w-'-

GAZALI

EL-MUNKIZU MIN -AD-DALAL-

C;eviren:

Hilmi GONGOR

(ikinci baskl)

I .--~,----' I

L_, _

Bu tercfimenin her t~l'4 basrm ve yayun haklan Maarif Vekaletine aittir. Vektletin miisaadesi almlr1adlk~a bu ter<:iimenin metnitamamen veya ,klsmen degi§tirilerek: almamas.

lMaarlf Vek!leti TercUme Biirosu Ba§kanhgmm la6/XI/I958 tarih ve 198 saYlh yazllan He ikinci defa basllmasluygun goriilmiia ve YaYlm Miidiirliiguniin 14 Agustos 1959 tarih, II507 sayih emir leri He 4000 ntisha bashrllml,tu.

GAZALI

EL-MUNKIZU MIN - AD~- DALAL

i J

I I

j

1 1

I

I

I

Diu eser Hilmi GONGOR tarahndaa dilimize ~evrilmi§tir.

ANKARA, 1.960 - YAARtF BASJl4EVf

HARVARD UNIVERSITY LIBRARY

1

j

I

j

I

I

I I

,J

1

j

t 1._~

,j

I.

!

l

. t

1 1 I

<

)'9

bNSQZ

Hieri besinci yiizyllda islam memleketlerinde bjr 'Ia§kmhk hiikiim siirtiyordu. Bir taraftan tiirlii dini flr'kalara mensup olanlar halkm zihnini kan§tlrlyor, diger taraftan felsefe He ugra§anIa:r islam akidesine ayklrI bazr fikirler yaYlyorlardl. EhIi siinnet mezhebinden olan ilimler bununla miicadele ettiler. Bu miieadelenin <in safrnda bulunanlardan biri de "El-rnunkra-ii-min-addalal"; yazan biiyiik islam alimi "Gazali" olmustur,

Gaaali'nin aS11 adi M.uhamm~'dir. t.slam dinine yapbgl biiyiik hizrnetlerden dolayi islam aleminde '''imam, Zeyn-iid-din, Huecet-til-Ialam" gibi sanma layik biiyiik unvanlarla amhr, 450 (ros&) tarihinde Horasan'da, ougiin adi Me§hed olan, Tus §chri civarmda "Gazale" koyiind'e dogmu§ ve 'biLahare dogdugu kaye nisbetle Gazali adim alrmstir, Bu hususta §oyle bir rivayet daha vardrr : Babasi fakir ve okumanus bir adamdr, Yiin egirip diikanmda satardr, 'Arap~ada san'ati egirmek olan kimseye "Gazzal" srfatr verikir, BiiyUk aLim, babasnun san/at; dolayisiyle ''Gazzali'' admi ald ..

Her iki rivayet de muteber kitaplarda kaydedllmistir. Aneak amcasi da ulemadan olup "Btiyiik Gazali" adiyle tarihe ge!;mi§tir. Bu zatrn, kardesinin yiin egirme sanatiyle bir ilgisi yoktur. Eu eihetle birinci rivavete gore Gazali adrm aldlgl anlasrhr .. Memleketirnizde btiyiik alimin adi hep "Gazali" tarzmda soylendigi icin bie de bu sekl! kabul ettik.

GazaIi, tahsilini Tus'da yaptl. Sonra Curean'a gitti, orada §afii Iikhmi tahsiletti. Memleketine dOnerken yolqaba§tndan §oyle bir vak'a ge~ti:

._'.... ' '

6

EL-MUNKlZU MtN-AD-DALAL

Beraber yolculuk yaptliJ, kervamn yolunu e§kiya kesti. Biittin yolculan soydular. Gazali'nin, icinde notIan bulunan torbasnn da aldilar, Gazali baskanlarma mtiracaat etti. Senelerce omiir sarfedip elde ettigi bilgilere ait notlarmm torbada oldugunu .ve bu notlarm kendilerine hi~ bir faydasl olrmyacagim anlatarak geri verilmesini istedi. Baskan gtiltimsedi: "Elinden kailt parcalarr almmca cahil kahyorsun, Bilgi boyle mi olur?" dedi, adamlanna torbamn geri verilmesini sOyledi. Gazali bu sdzden ders alarak Tus'da ti!; sene bu notlan ezbedemekle rnesgul oldu, Sonra Nisabur'a gitti "tmam-til-haremeyn" admi ta§lyan J>tiyiik alimden dersnlmaga basladi. Hocast onu !;ok begenirdi. Hattfi son zamanlarda zekaslUa gipta ederdi. Gazali bu siralarda daha gell!; ya3mda iken eser te1ifine basIadr ve §ohret kazandi, Hocasr vefat edince Bagdadabag-hbulunan ve bugiinkii adi Samra olan "Serre men, rea" §ehrine gidip degerli alimieri himaye etmekle tantnml§ meshur vezir "Nizam-til-miilk" iin ikram ve tazimine mazhar oldu, 484 tarihinde Bagdaddaki HMedres'e-i-Nizamiye"nin mtiderrisligine tayin olundu, Dort sene sonra - sebebi terciime olunan bu risalede tafsilatiyle goriilecegi iizere - tedrisi brrakti, Sama vardr, tki seneye yaklU· orada kaldr, Sonraziyaret i!;in Kudtis'e ve Hicaza gitti.Nihayet vatanma dondti, On sene kadar inzivada ya§adl.· Sonra - kendi tabiriyIe - vaktin padisaln (I) onu Ni§abura gitmegedavet ctti. Orada yeniden tedrise basladr, Fakat bilahara bu vazifeyi de birakarak Tus'a dondti. Yaptlrdlgl bir tekke He bir medresede tedris ve irsat ile mesgul oldu, I4 cemaziyelahir 505 (nn) tarihinde 55 (53) ya§lUda .

(1) Bu davet 499 (nos) tarihinde vuku bulmustur, Gazali'nin halife unvamm kullanmayip padisah dedigine gore bu zatm Selcukilerden MeIik§ahm oglu .chmet GlYilseddin olmasr gerektir •.

EL.MUNKIZU MiN-AD-DALAL

vefat etti. Mezan Tus'da meshur ~air Firdevsi'nin mezan karsrsmdadrr,

Gazali cok eser birakrms verimli bir mtielliftir.

. Eserlerinden birkaci §unlardlr: thyau Ulum-id-din, Tehafiit-iil-felasife, Minhac':iil-abidin, Mi§kat-iil-envar, El-munkrzu-min-ad-Dalal, El-Kistfis-iil-mtistakim, t1cam-iil-avam an .iLm-il-&:elam, El-madmmu bihl

,ala-gayr·i ehl'il], Faysal-tit-tefrlka beynel-Islami ve-'zZendaka, Eyyiih-el-veled, Kimya-YI ,Saadet, Nasihat ... iil-MiilUk v.s,

Son iki kitap .Faris! diliyle yazllml~. sonralarr Arap!;aya ve diger'lisanlara" terciime edilmlstirv Bu eserlerin en meshuru "ihyau Ulum-Ld-din" ile "Teh!lftit-til felasife" dir,

Gazali daha cocukken babasr Bldti, C>lecegine ya;km ogullanMuhammed He Ahmedi (Gazald ile kti!;'iik biraderini) blr sofinin eline teslimetti. Pek az olan malmi da onlara brraktr, Babadan kalan mal bitince soH, gecirnlerini sag-lamak maksadiyle onlarrblr medreses-e yer1e~tird-i. Sonralan Gazalli bu hadiseye i§aret ederek: "Biz Allah rrzasr 'i~in ilim tahsiline baslamadtk. Fakat Him Allah rrzasi i!;in olmaktan baska bir gayeyi kabul etmedi." tarzmda cok biiyiik bir soz sOylemi~tir. Gazalinin bir miiddet 0 sofinin yaillnda bulunrnasi onun ruhu iizerinde miilhim bir tesir birakml§, bilahare 0 da tasavvuf tarikma girmisfir,

Gazali felsefecilere cok muarrzdrr. Yukanda adi gecen ve felsefeyi tenkid eden "tehaffit-iil-feldsife" admdaki kitabmi Ibni Sina'ya karsi yazml~ttr. Buna me§hur tsllam filozofu Endiiliislii ibn';' Rtisd "TehaHit-ii-tehaftit-Ll-felfisife" adh kitabiyIe cevap vermigtir, Fatih Sultan Mehmet, devrinin alimlerinden Hocazade Mustafa He Tus'lu Alaeddin'e bu iki kitabm muhakemesi hakkmda birer kitap yazmalanm emretmij, Hocazadenin Gazal'iyi mtidafaa eden kitabi ~ok §ohret kazanrmsttr. Rumi J303 tarihlnde Gazaldnin, Ibni Ru§-

8

EL-MUNKIZU MiN-An-DALAI,' .

dun ve Hocazadenin eserleri bir arada Kahire'de bafililml§br.

Gazali, "El-munkiz" risalesini de felsefecilerle talitniyecilere kars; yazrmatrr, Kitabm sonunda bu cibeti acikca anlatryor, Gerciibaska bahislere de temas etmi§tir, fakat en cok bunlar hakkmda miitalfia yiicutmu§tiir. Felsefecilere dair herkesin az ~okfikri vardrr, lakat talimiyeciler kimlerdir? Bunlara hmailiye, Batmiye de denir, Birtakrm adlarr daha vardrr, Horasan taraflannda "Ehl-i talim" adiyle tanm-. mislardrr. Mezhepleri hakkmda bilgisi olnuyari kimselerin aydmlanmaga ihtiya~lan olacagr §uphesizdir. Terciimede bunlara dair not §eklindebiraz malflmat verilmekte isede burada -birkac satrrla biraz aciklamak faydadallhali olamaz. Mezhebin admdan mahiyeti hakkmda fdkir edinmek rniimkiindiir. Fakat bir ~z derinlestirtldigi zaman icinden pek <;llt11amlyacak ~:ir hal aldlgl goriiliir. Gazali de boyle diyor. Bu rnezhep erbabi, hakikatlerin akil ile ispat olunabile~egini kabul etmezler. Her §~y,i; masurn, yani giinahtan sakmmak melekesine sahip bir muallimden ogrenmekiktiza ettigini Iddia ederler.Bu mualllm onlarm itikadmca, Hazreti Ali evladmdandrr. Kendini belli etmiyerek memleketleri dolasrr, Onun adma, "Dai" denilen birtakim kirnseler mezhebi y'aymag-a gay ret ederler. Bu dailerden biri olan meshur "Hasan Sabbah" tarihte buy-uk bir sohret birakrmstrr.

Miiellif bu risalede soz aralarmda kendi hal terdimesine ve ilmi hiiviyetine dair de cok krymefli rnaiumat vermistir, Okuyanlar bu hususta cok §eylere viklf olurlar. Hat ta bu nisale okunduktan sonra ona dair yaztlml§ bazr yazrlarrn diiz el ti lmege muhtac oldugu goriilur.

Gazali'nin bu risalede temas ettigi bircok meseleIer icinde en cok dikkati ceken ve insaru dustmduren bir nokta vardrr ki onu anlatmadan gecrnek dogru

EL-MUNKIZU MIN-AD-DALAL

<olamaz: Me§hur Pransrz filozofu Dekart (Descartes) ·tan (1596-1650) bell bucuk aSlrkadar evvel diinyaya gelmi§ olan bu biiyiik.adam, Dekartgibi, (Ihsasat) ve (8IkHyat) a dayanan bilgtlere tamamiyle itimad edilemiyecegini daha 0 zaman ortaya atmis, fikrini misalIerle tesbit etrnisfir. Kitapta "Safsataya kapilarak ilimleri inkar ettigime dair" bashkh kismr " dikkatle .okuyanlar gbreceklerdir ki Gazali de Dekart giibibir miiddet temelli bilgi edininciye kadar birtiin bilgiler.den §uphe etrnisfir. Nihayet "zaruri" yani deldle rnuhtac olrmyan bedihi bilgileri temelli bilgi olarak 'kabul edip §uphecilikten' kurtulmus, kendisini §uphecilikten 'kurtardlgl i!;in de mutasavvif bir miisliimana yakl§lr :t;arzda Cenabi Hakka hamdetmistir.

Gazali, !;agda§l olan biiyiik alimler kadar mesele:leri akli ve rnantiki usullerle ispat icin delil tertibinde .mahir oldugu halde kalbi duygularr, baska tabir He -nakl]. akli delillerden iistiin tutar. 0, Talirniyecilerdn ""Talime ve muallime iltiya!; vardir" fikr ini kabul etmistir. Ancak muallim meselesinde onlardan ayrrlmrstrr. "Bizim muallimimiz Hazreti Muhammeddir" -diyor. 0, niibiivvete, yani pey,gamiberlige baglrdrr, Her hakikatm onun He aydmlanacagma kanidir. Akli mu.hakeme He hakikatlere er ilecegini imkansrz sayar. Hiilasa hakikati dinde arar. hte bu sebeple, bir mese'leyi I;ozmek icin aklf delilleri tertip etmekte insam hayrete diisiiren . tbniSinaYl tenkid etmis ve ana karsr Tehafiit kitabuu yazm1:stlr. Bununla beraber Ibni Sina He Farabi'nin felsefedeki kudretlerini hicbi r miislii.rnan alimde bulamadigrrn itiraf etmistir.

1I,1:ehmet Ali Ayni, Gazali'nin uslfrbu hakkmda §oyle der:

"Hem bu kaadr rengin ve ,rakik ve hem piirmaani bir iislup hicbir edebiyatta hemen maruf degfldi r, hte bundan dolayrdir ki Gazali'nin harfiyyen terctime-i ;a,sanndaki usret fevkalade olup bu ise sayam eseftir."

;.

10

E~MUNKIZU MtN~AD-DALAL

Bu soz dogrudur, §U kii~iik risaleyi terclirne eder'ken bazr Yerlerde epeyce yoruldum. Ogibi yerlerde manaya ta~amiyle sadik kalmakla beraber ifadenin Ttirkcemize uygun olmasi ve mananm iyice anlasilabilmesi icinufak tefek iislup tasarruflannda bulunmayi muvafik buldum. Boyle yerler pek azdir,

Risalede bircok eski terimler bulunmaktadrr, Bu terimlerden bir~ogunun bugiin kabul edilrnis Ttirkce kar§lhklan vardrr, Ancakbu kar§lhklardan bir kisrmnm yazl diline girmedig! ve bu sebeple bircok okur yazar kimselerce bifinmedig! de bir hakikattrr,

KHisikleri . terciime ettirmekten maksat bunlarrn okunmasmi saglamaktrr. Bir insan okudugu bir kitapta stdt sIk kendince "ahsrlrms" olrmyan kelimelerle kar§tla§lrsa miltalaadan zevk almaz. Bu da okuyucularm sayrsmi azaltrr. Bu diisiince ile yazl dillne heniiz girmemis olan bir krsim yeni terimleri kullanmadrm, Lazrm gelen yerlerde kullandigrm eski terimlerin manaIarrm not seklinde a~lkladlma {*}

Hilmi Giiiigor

{*} Miiellifin biyografisi iQin Bkz. islam ansiklopedisi, Cz. 37, s. 748-760.

El-munkrzu Min-ad-Dalal'in Rahmi Balaban tarafIndan, Sapikliktan Kurtulus adiyle yaYlmlanml§ bit terciimesi varsa da maalen denecek sekilde sathi ve muhtasardir. Eserin Garp dillerinden birine olan terciimesinden dilimize ~evrndigi, asil metne uymamasr dolaYlsiyle, sOylenebilir. Bkz. Hakikat YoIlannda serisi, No I, Gazali, Sapikhktan Kurtulus, M. Rahmi Balaban, Gayret Kitabevi, istanbul J947~ 16 sahife ..

T.

EL .. MUNKIZU MIN - AD -DALAL

RAHMAN VERAHIM OLAN TANRININ~ ADiYLE BA~LARIM

Her kitabm ve'ilet makalenin basmda kendisine hamdolunan AllahabaQldederim .. Hakkn habet veren Allah el~isi Muhammed Mustafaya, insanlatldalaletden kurtarrp dogru yola gotii. ten Aline veeshabina saJatve selam okurum. Bu. vecibeyi eda ettikten sonra maksada bajhyorum: .

Ey din kardesim, [1] .Ilimlerin gayesi ile sirlarim ; mezheplerin, §a§klDhk doguran halle- .

"riyle derinliklerini .(mahiyetlerini) sana anlatmann Istedin. Tiirlii dini meslek ve yollar i~inde" hakkr bulup meydana ~lkarmak i~in ~ektigim. zahmetleti, taklit suretiyle olan itikattan [2] kurtulup tahkik derecesine nasal yiikseldigimi, il. kin Ilmi KeIamdan faydalandlgtm cihetleri,', sonra Hakka er.,neyi Imam tamdrklarr bit kim, seri taklit etmeye hasreden «Ehl. i Talim» in [3]" gittikleri yo11arl, daha sonra, begenmeyip tenkid

[1] Eski alimlerden bazrlarr kendilerinden bir §ey soranlara bir risale ile eevap verirlerdi. Gazalide de bu .det var. elteam.iiI avam An-Ilm-ilkelsm», eEyyiih-el-veledlt kitaplarmr bu suretle yazdlg-l gihi bu risaleyi de oyle yazml§. Scrularr soranm kim olduguna i§aret yok ..

[2] ltikatta takIit, baskesmm sozunu deHlsiz kabul etmektir. Aksi etahkik» tir.

"

[3] «Ehl-i taIim» §~ilerden bir taifedir. Bunlar ha-·

kikatleri imam tamdiklarr bir zattan og-renmek icap-et-«

14

,

BL-MUNKlZU MtN-AD-DALAL

·ettigim felsefe mesleklerini, oihayet dogru bul, <Jugum ve kabul ettigim tasavvuf tarikrm, halkin sozleJ:ioi ve du~uoceleriDi tetkik ettigim sua.larda hana malum olao hakikat ozlerioi, Bag-datta bircok talebeye ders vermekte iken ne sebeple bundan feragatettigimi, uzun miidder sonra nicin Ni§a1>ura dontip tekrar ili~ yaymlya

'ba~Iadlgtml aciklamami arzu ettin. Bu istekte sa;~mimi olduguna kanaat getirdigim i\i'Q arzunu yerioe getiriyorum. Tanndan yardtm isteyip ona tevekkiil ederek, tevfikrm benden esirgememesini dileyip ona slgtnarak sizesoyliiyorum: Biliniz ki - Allah sizi dogru yolda yiitiimeg<e muvaffak et:

"sin, .ve hakikata boyun egmenizi kolaylasnrsm- i

insanlarm muhtelif din ve milletlere ayrrlmasr;

. bir iimmetin, yollatl aytt olan tiirlii frrkalara ayrrlarak bircok mezhepler meydaoa getirmesi derin bir denizdir ki ~oklati icinde bogulmu~.

pek az kimseler ondan kurtulmustur, Her frrkaya

mensup olan kimse, kurtulaa kendi frrkasi oldu. gunu zanneder ve cHer ziimre kendi gidisinden memnudur - ayet» Biltlin soderi hakikat olan Peygamberlerin ulusu - Allahm salavan ona 01-

.. sun - kendi iimmetinin de boyle olacaglot: «0 Dme tim yetmi~ ii~ fukaya ayrrlacaknr, Iclerinde necat bulan, ya101z bit tanedir »manaslOdaki hadis - i serifinde bizehaber vermistir. 0 biiyiik Pevgamberio, olacaglol haber verdigi§ey tahakkuk tigini iddia ederler. Bunlara «ismailiyelt ve «Bitl~iye.» dahi denir, Kitnpta kendilerinden UZUD ozadlya bahse-

-dileeektir.

EL-MUNKlZU MtN-AD-DALAL

IS

I

etti, Geo\ligimin ilk devresinden itibaren, yirmi

ya§lOa girmeden evvel, bulu~a yakla~tlgtm zaman. -dan bugline kadar - ki §imdi ya§lm elliyi gecmistir, bu -derin denizin dalgalariyle miicadele ediyo, rum. Cesaretle derinliklerine dahyorum .. Korkak ve cekingen degilim. Biitiin karanlrk durumlarda da ugrasryorum. Her gii\liigii yenmege c;ab§lyOtum. Her ucurumu atlatmaga gayret ediyorum, Her frrkamn itikadtrn arastrriyorum. Her taifenin mezhebine ait srrlarr meydana koymaga \abaltyo. rum. Hangisi hak, hangisi baul; hangisi Peygamberin sunnetine u vgun, hangisi bid'at (1] ·i.izerine kurulmus? anlamakIsriyorum. Bir bitlninin (2l iciodekini ogrenmek dilerim. Birza .... hirinin gitcigi yolun nedenibaret oldugunll .ogrenirim. Bir felsefecinin felsefesioio mahiyetini anlamavt arzu ederim.· Bir .. miitekellimio (lim - i Ke lam ,ailminin) fikrinin ne oldugunu, .ae icin miicadele ettigini tetk ik ederim. Bir mii-tasavvrjm i~ temiz ligine nasrl eri§tigioin srrrina

vakrf olmavi cok .sterim. Bit abidin ibadetini n -ona ne sagla"tgtol incelerim. Allah1 inkar eden .bir zmdrkrn bu inkara curet ermesinin sebeple-, rini arastrrrrrm. Genctigimin iptidasindan bed .hakikatleri kavramaga susarms olmak fltd bir .adetimdir. Al.1ah tarafmdan yaradth§lmda yet etmistir, Bunda bemm ihtiyar ve arzumun tesiri yoktur, Su sayede taklir baglodao kurtuldum.

_ II] Ashabm ve tabiiniR gittikleri y~la aykm yol. ve gidi~.

[2J Batiniler Kur'amn zahir DlinaslDa bakmazlar.

·«Maksat b&tmdm. derler.

EL-MUNKIZUMiN-AD-DAUl.

<;ocukluk devrine yakm bit zamanda, g(itenege dayanan akidelerdea ilzade kaldrm. <;Unkii got. dUm ki daima hrristiyan cscuklan hrristiyan olarak, fahudi cocuklan yahudi olarak, mfi.slii .. man ~ocuklatl da mUslUman olarak ytti§iyorlar. Tanrr elcisinden- Alhlh ona saHit ve selam etsinrivayet olunan §u man ada bir hadis isitrim. «Her dogan cocuk miisliiman yaradrlisr tizere dUnyaya gelir. Sonra ana ve babasi onu yahudi yapar,. hrristiyan yapar, mecusi yapar». Asd yaradilrsm hakikati He ana ve b"abaYl, ogretmenleri taklir etmek dolayisiylejirre olan akidelerin hakikatini arastrrmayr arzu ettim, Telkin ile bashyan ; han. gisi hak, hangisi battl oldugunda bir~okihtilBfIar vuku bulan bu taklideri aYlrdetmek istedim, Ilkin kendi kendime de dim ki benim maksadim i§lerin hakikarlerini anlamak ve bilmektir. 0 hal. de evveJi (bilgi) nedir? Bunun hakikatini arastlfmak icap eder. Nihayet anladrm k{ (yakin) reddesine varan bilgilerde bilinen §eyin asla §ek gotUrmiiyecek derecede anla§dl~lJ§ olmasr gerektir. Bunda yaOllml§ olmak, vehme kaprlmakihtimalj varit olmaz. Kalp boyle bir ihtimale imkan veremez. Hatadan emin olmak i~in (bilgi) 0 suo retle kuvvetH olmalrdrr ki meselabirisi 0 bilginin bitt I oldugunu iddia Use ve ta§l alnna ~evirmek, deyoegi ejderha yapmak suretiyle de divastOln dogruluguna delil gosterse bu key,": fiyet 0 bilgi sahibioe §ek vermez. Ben (ori) 5aY151nlo (ii~) teo bUyiik olduguou bildigim hal. de birisi «hayrr U~ oo'dan daha bUyUktUr. Sozii.

EL.MUNKIZU MiN-AD-DALAL

17

c-

me inanmanlz~i~in de §u degnegi ejderhaya

~evirecegim.» dese· ve dedigini yapsa, ben de gorsem ",. bu yiizden bil gimde bana bit. §ek ~riZ olmaz .. Aocak 0 adamin bunu nasil yaptlglOa §a§artm. Yoksa bildiglm §eyde §UpheetmeDl. Sonra anladlm ki bu tarzda bilmedigim;- bu suretle (yakin) hasil etmedigim her bilgi itimada §ay"an degildir, hatadan emin ola~az. Hatadan emin olmiyan bilgi de yakin Hade etmez.

:1<*$

SAFSATA Y A [I}· KAPILARAK lLtMLERl tNKAR ETTtGtME DAIR

'--- Sonra bilgiledmi kootrol ettim. Gordtim ki bende (hissiyat ) ve(zarutiyat) [2]tan ba§k. boyle bilgi yok. Dedim ki §imdi b~nde h~S11 olao yeisteo sonra hissiyat ye zarueiyattan ibaret olao bedihi bilgilerden \ baska mii§kiUled ~ozecek bit vasltakalmadl. Oyle .ise akin bu bilgileri i~celiyerek kuvvet derecelerini ao~amahyrm, Til ki mahsusata olan ,gUveoim,_ zarurlyatta yaotlmaktan emio olmaklrgun;: taklide dayanan eski bilgilerimle bircok kimselerin ispata dayaDan bilgilerindeki emoiyet .cinsiriden midir? (ya.

[llVehim ifade eden mukaddimelerden tertip edilmit delil. Kersidaki muarrsi §a§lltniak ve susturmak

i~in kullanrhr.

[2] Hissiyat. Be§ hasse ile kazamlan bilgiler.

Zaruriyat: Delil aramaA'a muhtae olmryan bedihibilgiler. Birikinin sansldlr, gibi.

2

18

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL

ni §ek gotliriir}. Yoksa bu emniyet hakikate u y gun, yanilmak ihtimalinden uzak bir §ey mi. dir? Anlasrlsm, ~ok ciddi bit gavretle mahsiisat ve zaruriyat iizerinde dii§iinmege, bualarda nefsimi §iipheye dii~iirmek' miiinkiinolup olmadigrttl 'aramaga basladrm, Uzun miiddet §iiphcden Bed geleu arasnrmalardan sonra mahsiisatta hata olOOlyacagtna emin olmayrnefsim kabul etmedi, Bu hususta du§tiigii §ek kuvvet buldu. l~im diyordu ki «Mahsiisata nasrl. giivenilebilir,? Bunlarrn eo kuvvetlisi gozhassesidir. Bu hasse golgeye bakar,oou sabit, harekersiz goriir. Onda hare. ket olmadrgrna hiikmeder. Bir miiddet soora .. tecriibe ve mii§ahede He anlar ki 0, hareket ediyor. Ancak 0 hareket birdenbire olmayrp ted. ri~ ile, zerre zerre oluyor, onda sabit olmak durumu goriilmiiyor. Kezaltk goz yrldrza bakryor. Onu.bir altrn lira biiyiikHigiinde goriiyor. Halbuki hendesi deliller, onun, iizerinde bulundugumuz 'kiireden daha biryiik oldugunu gosteriyor. Mrhsusatra bu gibi hallerde his hakimi hilkmediyot. Fakat akil hakimi, mtidafaasma imkan olmiyacak §ekilde tecriibe Ile yalanlryor.»

Dedim ki «mahsusata olan giiven baul 01 .. duo 0 halde zaruri olan akli bilgilerden baska itimada deger bit §ey kalmadr.» ,«On, ii~ten bu. yiiktiir; bir §eyde netiy ve ispat bir araya gelmez ; bit §ey hem hadis; hem kadim; hem vat, hem yok; hem vadp (bulunmasi zaruri), hem muhal olamaz,» sozleri gibi.

EJ.;.MUNKIZU MiN-AD~DALAL

Bunun iizerine mahsiisat i§e kansn. Dedi ki: - «Bu gibi akli bilgilere olan itlmadrmn mahsiisata olan itimadma benzemiyecegine nasI! emin olabilirsin? Bana giivenin vardi. Akd hi. kimi geldi, beni tekzip etti. D olmasaydi beni tasdikte devam edecekrin. Ihtimal ki akrl-anlayt~tnln otesinde digcr bit hakim vardrr. Ottaya' '9kt1g1 vakit aklr verdigi hiikiimden .dolayi tek •. :zip eder. Nasil ki akil hakimi ortaya Slktlgmda hissiverdigibiikUmden dolayi yalanladr .. Akhn .otesinde diger bir idrakin "ortaya ~lkmamasl -onun muhal olmasina delalet etmez.»

Nefis bunun cevabmda biraz durakladi ve ;riiya hadisesiyle icindeki ~iipheyi kuvvetlendirdi

-ve dedi ki: ' "

- Gormiiyor musnn? uykudabirtaktm §ey-

letin 'varhglOa inamyorsun, birtakrm balleri .tebayyUI ediyorsun, onlarda sebat ve istikrar bu. lundugunu kabul ediyorsun, 0 durumda onlat bakkmda hicbir §ekke dii~miiyorsun. Sonra uya'1l1yorsun, goriiyorsun ki bUtiin tahayyiil ettigin, inandlglO §eyleri~ ash yok.: 0 halde uyamk iken bissin, yahut akhn delaletiyle edindigin itikadm hak olduguna nasrl emia olabilirsin? Vakra 0 itikat, icinde bulundugun hale nazaran haktir. Lakin miimkiindUr ki sana diger bir hal anz -ola ki on un uyamkhgrna nisbeti seoin uyanrklr:glnm uykuya nisbeti gibi olsun, uyanrkhgm 0 hale izafetle uyku sayrlsrn. 0 hal sana arrz o~~ .dugu zaman aklrnla tevek.hiim ettigin' her §eyin

f

20

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL

bayal oldugunu, asrlsrz bulundugunu kesin clerak anlarsin. Belki bu bal sofilerin kendilerinde bulundugunu iddia ettikleri haldir. Onlar kendilerinden ge~jp hasselerini kaybettikleri :zemSD l:endilerinde makulata uJ mlyan bazr halleri mii~ahede ettiklerini soylerler. 1htimal ki bu hal oliimdiir. ~iin'kii HazretiPeygambu. AlJ~h ona saUt ve selam etsin - «Insanlar uykudadrrlar, _ -Oldiikleri z~man uyafllrJal» huyuJmu§tu .. Diinya. hayatt abirete nisbetle uyku sayilabifir. 1n58D oldiigu zaman her §ey ona §imdi gordiigiindeo ba§ka tiidii g(>Iiiniir.' 0 zaman kendisine de-

nir ki:

- Ozerinden ortiinu (Perdeni) kaldirdrk, Bugiin gozlerin daha keskindir {I}.

Bu vesveseler i~ime dogunca kalbimde yer etti. Buns bir i]i~ aradim, fakat bulamadrm, ~iinku bu vesveseleri aneak delil iJe gide rebilirdim. Delil de aneak [bedihl ) dedigimiz bilgilerden meydana gelebilirdi, Bu bilgiler miiselIem {2 J olmayrnca onlardan deJil rertip etmek demiimkiin olmadr. Bu hal gii~ iyile§en bit derr gibi iki ay kadar i~imi kemirdi. Durum itibariyle safsata mezheblne saplanmrsnm. Fakat kimseye bundan bahsetmiyordum. Nihayet Cenabr Hak beni 0 hastahktan kurtar dr. Nefsim sihhat ve Itidale dond'ii. (Zaruriyat ) dtdjgimj~ bilgi1uiD

[1] Ayet.

[2] MiiselIem, kabul edilmi§ demektir.

I

l

1;

,$

1

EL-MUNKlZU MtN-AD-DALAL \ 21

ic:abule ~ayau. giivenilir oldugune emin oldum. Bu emnlyet, delil. tertip ve tansim etmek sureotiyle basIl olmus d,~gildi. Aocak Cenabi Hakkrn katbime atlllgl bit nur sayesiade olmustu. Bu 'nllr, bircok bilgilerin auahtartdrr. H rkikaelere -ermek daima delil He olur zanaedenler Allahlu geni, ve sonsuz . rahmetini daraitml, olurlar, -s'I'ann blr kimseyi hidayere erlselrmek istedigi .:zaman,. islam dinlni kabul etmesi icin gogsiinii ~erb eder.» msnasmdakl ayeti kerimede «~erb» :ten maksat ne oldugunu Hazret Peygambere :sormu§lar,

- Serb tanrrnm kalbe atUgt bir nurdur,

,buyurmu~lar_

- Bunun alameti nedir? demlsler.

- Gurur yeri olan djinyadan uzaklasmak,

-ebediyet diyan olan ahirete baglanmak, Stgtn-

snaknr, cevahim vermislerd'ir.

Hazreti. Peygamber bir hadis- i §erifinde: «< Allah halki karanhk icinde (oefsin hiikmii al:. ;tinda') yaraW. Sonra onlarm iiizerine kendi nurundan serpti (hidayet etti) buyurmu§lar. t~te yu. 'karda bahsi ge~en nur,_l!u nurdur. Kesfi, yani drakikatlere vakrf' olmayi bu nurdan beklemek gerekelr. Bu nur zam m zaman Tanrrmn kereminden fl§kmr. Ona ermek i~in fusat kollamahdir. Nitekim Hazretl Peygambet; «Diiuyadaki hayat1ulzda zaman zaman Rabblnialn Hhamkar lutuf&atl zuhur eder Onlari kacmnannya ~ah§1n» bu. : 'yurmu~tur .

22

EL-MUNKlZU M.iN-AD-DALAL

Bu hikayeyi anlatmaktanmaksat, hakikatj aramakta cok ciddi hareket ettigimi gostermekiir ~ o derecede ki aramak . lazlm olmiyan ..§eyi bile aradun. ~iiokii bedihijan aramak iknza etmez. Oolar hazrrdrr (herkesce ,maliimdur) Hazir olao jey aramrsa kaybolur, gizlenir. Aranmasi lazlm olnnyan bir §eyi atlyao kimse aranmasi iktize eden §eyi aramakta kusur etmekle itham olunamaz.

HAKtKATI ARA~TIRANLARA DAIR

Cenabr Hak lutfu ve keremi ile beni bu hastalrktan iyi edince hakikati ara§tJcanJarJD dort smrftan ibaret olduguna dikkat ettim. Birind srmf Ilmi Kelam alimleridir. Bunlar rey ve istidJaI sahibi olduklarrm iddia ederler.

Ikinci isrnrf Batiniye frrkasrdir. BunIar, ta, lim nshabindan olduklannr, hakikatle ri «Imam. i. masum [1 J» ~dan ogrendiklerini soylerler.

V~iinci.i srnrf felsefecilerdir. Bunlar da maotik, ve Biirhan [2 J erbabi olduklarrm iddia ederler.

Dordiincii SIDlf murasavvrflardrr. Bunlar Tanrtmn huzurunda bulunduklannr, mii§ahede ve ke§i£ ashabrndan olduklarrruJddia ederler.

~;

[1] Masum, giinahtan sakmma melekesine sahip, de~ektir.

[2] Yakin ifade eden bilgilerden tertlbedilmis delil,

I

r

1

.j

Y,j

1

1

i

1 j

EL-MUNKIZU MiN-AD-PALAL'

23

Ben de keodi keodime dedim ki hakikat bu dort meslegin dr ~loda kalamaz. Bu meslekler erbabi hakikati aramak yolunda yiiriiyodar. Hakikat bu meslekler dismda kahrsa 0 z,aman ona ulasmak iimidi kalmaz. <;iiokii taklitten ayrrl, diktan sonra tekrar ona donmek imkam yoktur. Mukallidio mukallit oldugunu bilmemesi sartnr, Mukallit" oldugunu bildigi anda taklide dayanan bilgisi bir §i§e gibi parcalanir, hice iner.Bu parcalar biribirine 'eklenmekle diizelmi§ olmaz. Meger ki dimagda eritilerek yeni bir kahba dokiilmu§ olsun. Bu yola girmeye, bu frrkalarm di.i§iincelerinin mahlyetini tarajtrrmaya koyuldum. Once ilmi kelamr, sonra felsefe yo1unu, daha sonra batlnilerin talimanm, dordilncii olarak tasavvuf mezhebini inceledim.

lLM-i KELAMDAN MAKSAT VE GAYE NE OLDUGUNA DAIR

\

Evvela ilmi kelama basladrm, Onu Iftylk1yle ogrendim. bziine Vaklf oldum. Bu ilimde cMuhakkik» [ll s~ytlao kim seler in kitaplarrnr miitalaa ettim. Arzu ettigim koouJara dair kitap rasnif ettim, Gordum ki bu Him keqdi S!yesini temine kafi geliyor. Fakat benimmaksadrmr. temin edemiyor. Ilmi kelamin gayesi EhliSiinnetin akidesini rnuhafaza etmek,onu bid'at erbabrnm karl~rmaslndao korumaktrr. Tanrr, elcisinin diliyle

P] Meseleleri delil He ispat ederek kabul eden ilim.

EL-MUNKIZUMtN-AD-DALAL

kendi kullarrna din ve diinyalarrmn iyiligini saghyan hak bit Itikadi telkin etti, Kur'am Kerim, Peygamberin sozleri (hadisler) bunu bize habet veriyor. Sonra ~eytan, bid'at ashabinrn vesveseIerine, siinnete muhalif bir takrm kanaatler karrstrrdr, Onu yayddar, miisliimanlarm dogru itikatlarrm te§vi§ edeyazdilar. Cenabi Hak llmi Kelam " alimlerini yarattr- Gelenege bagh Ehli siinnete muhalif olan tiiremi§ bid' at ashabrmn kotii gtdislerinimeydana koyacak sozlerlesiinnete

yard rm etmek arzusunu onlarda uyandrrdi, ,_

.Iste (I1mi Kelsm) ve (Miitekellimin) bun. dan dogdu, Bunlardan bir taife Cenabi Hakkra kendilerine verdig] vazifeyi yerine getirdi. Sunned iyi miidafaa, Peygamberin telkin ettigi aki. deyi muhafaza ettiler. Uydurma bid'atlere kar§l koydular. Lakin bu miidafaalarda, hasimlarr tarafrndan Bed siiriilmii§, kendileri tarafrndan ya taklit, ya icma - 1 iimmet, yahut da Kur'an ve hadise uygunluk dolayrsiyle kabul ve teslim edilmi§ bazr mukaddimelere [1 J dayandilar. En ~ok hasrmlarmrn sozlerindeki renakuzlarr meydana koymak, onlarrn kabul ettikleri esaslarrn dogurdugu batrl fikirleri muaheze etmek gibi §eylerle ugra§t-fiar. (Bedihi) sozIerden baska sozleri asia kabul etmiyen bir kimse Ic;in bu c;c§it sozlerin faydasi pek az olur. Binaenaleyh ilmi kelam ki. fi de recede beni tatmin etmedi. Yukarrda §iki.

"[l]Mukaddime: Mantskta bir kiyasta bulunan iki ciimleden her biri. Burada prensip diyebilirie,

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL '

15

:yet ettigim derdime §ifa olmadr, Evet (Kelsm) .sanan meydana geldikten sonra onunla i§tigal .~ogahp zaman ge~ince (Miitekellimin) siinneti miidafaa ederken e§yanm hakikatlerini anlatma,sa ozendiler. Cevherden, arazdan ve bunlarm .ahkammdan bahsetmege basladrlar. Fakat ilmi kelamdan maksat bu degildi. Bunun i~in sozleri -asrl gayeyi temin edemedi. Halktn akide ihtila. ftndan dogan §a§kmhk k~ranhglnt' tamamiyle

. gideremedi, Benden baskasi ic;in boyle bit gaye :tahakkuk etmi§ olabilir. Hatta bir krsim insanIarda boyle bir gayenin tabakkuk etmi§ oldugu- '" .na §uphe etmem. Fakat bunun (evveliyat) tan [tl . -olmiyan bazr noktalarda taklit He kail§lk oldugu da §iipesizdir. Ben §-imdi kendi halimi anla,uyorum. Yoksa ilmi kelamdea §ifa bekliyenlere -diyecegim yok. ~ifa veren ila~lar derdin ba§ka. llglQa gore degi§ir. Ne kadar ila~ vardrr iki bir bastaya menfaat, diget· birine mazarrat verir

***

/'

FELSEFENIN GAYEStNE DAta-'

{Felsefenin gayesi nedir ?Kotii olan ve 01 .... ~lyan krsimlarr hangileridir? felsefeciler hangi ;sozlerinde tekfir olunurlar, hangiletinde olunmadar? Hangi sozlerinde ehli bid'attan sayrlrrIar, hangilerinde saytlmazlar? Ehfi hakkin sozle. einden c;ahp batd . maksatlarrnr kabul ettirmek

[1] Ispate muhtae olmiyan bedihi bilgiler.

26 .

EL-MUNI<:tZli' MiN-AD-DALAL

i~in kendi sozlerine karrstrrdrklart sozler neler- . dir? Hak dedikleri bu sozlerden halk nastl nef, %et etllli§tir? Hakikat sarrafi olan kimseler felsefecilerin sozlerindeki halls hakk; kalp ve mag~u~, haktan nasil ayirdetmislerdir P Bu cihetleri izah edecegim.)

Ilmi kelamr bitirdikten sonra "felsefeye ba§ladlm.~unu kesin olarak anladrm ki bir ilme son had dine kadar vak.f olmryaa kimse 0 Him deki bozukluga vak.! olamaz, 0 derece vaktf olmah ki 0 Himde en biiyiik alim saytlan kimse ye e§it olmakla kalmayip onun derecesini ge~me. Ii ve onun kavriyamadrgr derin noktalarr, gaile. leri ka vramalrdrr. Ancak 0 zaman 0 Hmin fasit olduguna dair·idd'iasl dogru olabilir, Islam ilim.

. Ieri i~inde himmetini bu noktaya sarfetmis bit kimseyi goremedim. Miitekelliminin, kitaplannda, felsefecileri reddettikleri yerlerde onlardan aldiklari sozlerin bel' vazuhsuz, perisa», tenakuz ve fesatla dolu oldugunu gordum .Ilimlerin inceliklerine niifuz ettigini iddia edenlersoyledur; sun, cahil halktan bir kimse bile 0 sozIere ka: namaz. Anladrm ki bir mezhebi iyice anlanfadan,. oziine vaklf olmadan reddetmek karanhga kubur srkmak gibidir, Bu sebeple felsefe tahsiline cid. diyetle sarrldrm, Bu bapta yaztlml§ kitaplan bir iistattan jardun gormege muhtac olmadan miira. leaya koyuldum. ~er'i ilimlerin tedris ve tasni. finden bo§ kaldigun saatlerde bunacahsnm, 0 srralarda Bagdatta iie; yilz talebeye ders veriyor-

..'::-

EL-MUNK1ZU MtN-AD-DALAL .

21'

dum. Cenabi Hak, bos zamilDlarlmdaki bu miitalialarIa iki seneden az ' bir vakitte beni bu Ilminen son haddine muttali krldi. Ilmi' tamamiyle anladiktan sonra bit sene kadar da daimi surette onu dii§iindiim, rekrarladim, derinliklerine dal. dim. Nihayet oradaki aldatmalara, tezvirlere, hakikat ve hayallere ~ek ve §iipheye mahal kalnn. yacak surette viibf oldum. ~imdi felsefecilerinve ilimlerinin hikiiyesini benden din1e.·Bunlarln birka~ S101f oldugunu, ilimlerinin de birkac krsrmdan ibaret bulundugunu gordilm .. Biitiin bu S101f. Iar; eskilerle dah~ on~eki1er, sonrakilerle -evvelkiter arasinda, hakikatten uzak ve yaklO olmak hususunda biiyiik fark bulunmakla beraber hepsi kiifiir ve ilhat {J} damgasu» tasirlar .

***

FELSEFECiLERIN SINIFLARIN A VE HER. SiNDE KDFOR DAMGASININ BULUNDU.· GUNA DAIR

Felsefeciler ; frrkalarrcok, mezhepleri muhtelif olmakla beraber iie; kisma ayrrlrrlar : DehriIer, tabiiler, iliihiler.

Birinci S1Dlf dehrilerdir. Bunlar en eski fel-

sefecilerden bir raifedir. Kainatin tedbirli, iilim" ve muktedir bir yaratlClSl bulundugunu inUr ettiler, alem oted~nberi kendiliginden boylece mevc~tur, bir yaratlclS1 yoktur. Hayvan menidee-

[1] Batil mezhebe siihik etmek,

-'-.

:28

EL-MUNKIZU MtN-AD-DALAL

viicude geIir. Menitde hayvandan basil olur, -Otedenberi boyledir veboyle gidecektir; dediler.

Bu kisim felsefeciler zrndrknrlar.

Ikinci simf tabiiletdir. Bunlar bir ziimredir

ki en ~ok tabiat aleminden, hayvanlarrn ve nebatlarrn acaibinden bahsettiler. «Hayvanlarm azaSID! tesrih» ilmi He ~ok me§gul oldular ve bu Ilimde Cenabi Hakkin ~ok hayret verid sanatla. 1'lnl ve yiiksek hikmetlerini ' gordiiler. t~lerin, .gayelerine vaklf, kadir ve hakim bir hllikm varltg1Dl itirafa mecbur kaldrlar, Tesrihi ve menafiiil'aza Iliminin acayip cihetlerini mtitalaa eden _ :her insanda hayvan yaptS101, bahusus insan yaplSID! bina eden Allahtn tedbirlerindeki kemale -dair boyle zaruri bir Him hast! olur. Fakat, tao biiler tabiattan cok babsettikleri i~in hayvani .kuvvetlerin krvam ve kemal iizere bulunmasrnda -mizacm itidal iizere bulunmasmrn biiyiik tesiri olduguna vaklf oldular. Insandaki «Kuvvei '.akde [1)>> nin demizaca tabi oldugunu zannet, tiler ve mizacrn bozulmasiyle 0 da bozulur ve yok olmus bir ~ey tekrar var olamaz, dediler. Bu' sebeple bunlar«Nefs oliir, bir daha donmez» fikrine zahip oldular ve ahiret yoktur, dediler,

"

Cenneti, cehennemi, kiyameti ve hesabi inwr

ettiler. Ibadet i~in sevap, giinah icin azap 91a,caglOl kabul etmediler, Gemsiz,ba§1 bo~ kaldilar Hayvanlar gibi, ~ehvet1ere daldrlar. Bunlar da

[I] Hayat ve idrak kuvveti.

EL-MUNKIZU MiN.AD-DALAL"

%1Ddlkttr1ar. <';iinkii imamu esasi Allaha ve abi-. rete Iaanmaktir. Bunlar Allaha ve slfadanna" inandllarsa da ahiteti inkir ettiler.

O~iincii S101f ilabilerdir. BUD!ar daha sonra

.yetisen felsefeciletdit. Buolardan biriEflitunun hocasi olan Sokrattrr. Eflatlln da Aristo'nun ho-· casrdrr- Mantik ilmini ,tertip eden, felsefi Him. leri telhis edip kolayca istifade edilir bale ge., tiren Aristo olmustur. Bu suretle bu ilimlerin, anla§llmasl guc krsunlarr daha kolay anlasihr bir: hale geldi. Bunlann bepsi, yukarldaki iki SlO1~~, . }rani dehriIerle tabiileri reddettiler. Onlarm bu. yUk hatalarim baskalarrna soz btrakmlya.ca~ .su. rette. a~lkladtlar .. Onlarrn bu suretle bubwyle~arpl~malat1 «Allah mUminleri ~arpl§madan ku~., tardi» manaslOdaki ayeti kerime fehvaslnca muminlerirronlarr reddetmek i~in ugra§i:naSlna hacet birakmadr. Sonra Aristo, Eflitunun, Sokratlll' ve daba once ya~aml§ Uabilerin felsefesini ~id· ' detle reddetti, hepsinden uzak lastr, ayrl kaldl., Bununla beraber onlarrn kiifiir ve bid'at say11an bazr fikirlerini kabul etti,kendiDi 0 gibi fikirIerden kurraramadr, Bu sebeple gerek hunlarr, gerek Ibni Sina, Farabi ve baskalari gibi onlara . uyan islam felsefecilerini tekfir etmek vacip .0Idu., Sunu da Have edelim ki hi~bir miisliiman £11020£ .:

Ibni Sina ve Farabi kadar Aristonunilmini bize '. Iaylklyle na:kletmege muvaffak olamamrsnr. Baskalarmin naklettikleri bep hatalr ve kansiktrr ... , Okuyanlarin zihni karl§u, anlayamaz. Anla~llmv-

3,0

.. EL:MUNKIZU MtN-AD-DALAL

jan bir §ey nasdred veya kabul edilebilir? Ib~ ni Sina ve Farabinin nakillerine goie Aristonun bizce malum olan biitiin felsefesi ii~ kuma ayrrlrr, Bir krsmr kiifre gider, bir krsmr bid'at sa. yrlrr, bir krsmmm daasla i~ka!1 icap etmez,

. Bunlarr tafsiledelim.

FELSEFENtN KISIMLARINA DAIR

Felsefi Ilimler, elde ' etmek istedigimiz mak:'" -sada go~e, alti krsrmdrr : Riyaziye, mannk, ta, biiye, ilahiye, siyasiye, ahlak,

1 ' - RtY AZIYE

Riyaziye; hesap, hendese ve heyet Ilimlerin, :denibarettir. Bunlarrn hicbirinde .ne miisbet, ne de menfi cihetten dine taalhrk eden bir eihet yoktur. Bunlarakli delillerle Ispat olunan §eyIerdir, Anla§lhp ogrenildiktensonra inkara ma. ,.,hal kal~az. Fakat bunlardan iki fenahk dogmustur, Birisi §u9f1r:Bu ilimleri miitalb eden<kimse oradaki ineelikleri vel delilleri hayret ,ve taacciip He karsilar, Bu yiizden felsefecilere kar§l

,i\inde takdirhissi uyauir. Zanneder ki felsefecilerinbiitiin ilimleri acik olmak ve kuvvetli delile dayanmak hususunda bu Him gibidir, Son ra felsefecilerln kiifriinii, Allahl inka! ettiklerini,

.. maneviyata kiymet vermediklerini . §undan bun-

r

EL·MUNKIZU MiN-AD.DALAL

31

-dan isitir, sid onlari taklit etmek sebebiyle kafir olur. Kendi kendine «Din hak bir§ey olsaydl riyaziyeyi bu .kadar incelemis olan bu biiyiik adamlarca malum olurdu, gizli kalmazdi.r . der, ( onlarrn kiifr iinii, inka£101 isitince dini ink,ar etmenin dogru olduguna kanaat getirir. Baska hicbir dayaoagt olrsadrgr halde yalO1z boyle bir .dii§iince He dogru yoldan cikacne kadar adam gordum! Taklit He dogru yoldan crkan bu adams: c Bir ilimde mahareti ,olan kimsenin diger Illmlerde de mahir olmasi. HiZlm gelmez. «Fr, kih, Kela~» ilimlerini iyibilen bit insanlO«tlp. ilminde de hazlk olmasi ica p etmez. Sonra akIi Himied bilmiyenbirkimsenin cNahiv» ilmini -de bilmemesi iddia edilemez, Her ilmin erbabr vardrr, 0 ilimde ilerlemi§ler,ba§kalartnt gec;mislerdir. Bazan. bunlar baska ilimlerde cahil ve ahmak 'mevkiine duserler, Bskilerin.riyaaiyata ait 1iozlerLdelile dayamr. Fakat ilahiyatta tahminl· -dir, Bunu ancak terciibe eden, onunla meJgul

-olan anlar.» dense kulagrna girmez, kabul er..

mez.Nefsinin galebesi, tembellik arzularr, kendini akrlh gdstermekten hoslanmasi gibi haller onu biitiin ilimierde felsefecilere iyi gozle bak. makta rsrar etmege sevk eder. Bu, biiyiik bit Metdr. Bu sebeple bu ilimlerle. fazla mesgul olanlan menetmek vacipolur. <;unkii bu Ilimler gerci dine taalluk etmezler. Ancak fesefecilere ait ilirulerin baslangrci oldugu i«;in felsefecilerin fenah~1 ve ugursuzlugu okuyana sirayet eder,

32

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALA.L

Bununla fazla ugra~anlar i~inde dindencrkmrvan .. takva gemini basmdan atmijan pek az kimse

vardrr. .

Ikinci fenahk, islam dininin cahil taraflarmdan gelmistir. Bunlar felsefecilere ai t biitiin ilimleri inkar etmeyi dine hizmet ve yardrm say. drlar, Bu suretle onlarm biitiin Ilimlerini red, cahil olduklarrm iddia ettiler. Hatta onlarm ay ve giinegin tutulmasr hakkmdaki sozlerini kabul etmediler. Bu iddialann ~et'a muhalif oldugunu soylediler. Cahillere yakisan bu iddialar, ay ve gunesln tutulmasrm kat'I biirhan (akli delil) Ile bilen bir kimsenin kulagrna vardlgl zaman ken. .di delilinde §iipheye dii§mez, aneak islam dininin cehil iizerine kurulduguna, kat'I biirhanlarr tammadigrna hiikmeder, felsefeye. kar§1 sevgisi ar, tar, islam dininden yiiz ~evirir. Bu Ilimleri inkaretmekle islam dinine hizmet ettiklerini zannedenlerindin aleyhinde i~ledikleri cinayet ~ok biiyiiktiir. ~eriat, bn ilimler hakkrnda ne miisbet .. De menfi bir ~ey soylemi§ degildir, Bu-Ilimlerde de din.Jslerine dokunacak dhetler yoktur. Haz'ted Peygamberin §u manada bir sozii vardrr ; cGiine§ He ay Allahm ayetlerinden (alametlerin, den) iki ayettirler. Bir kimsenin De oIiimii {l} ne de ya§amasl i~in tutulmazlar, Boyle bir §ey

[1] Hazreti .Peygamberin oglu Ibrahim vefat ettigr gun giine§ tutulmustuvHalk, Peygamberin oglu oldiigu. i~in giine§ tut uldu, demege basladi, Hazreti Peygarnbes onlan irsad etti.

JlL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL

33

gordiigUnUz vakit AIlah1 anmaya ve namaza ko. ~ §unuz.» Bu hadiste giine§ He a)'l0 seyriai, onla, rrn belli durumlarda i~tima ettiklerini, yabut kaqda§tlklanOl tarif eden bessp ilmini ioUra· sebep olacak bir§ey yoktur. Bu hadis-i §erifin sonu olarak gosterilen: «Aocak Allah bit, §eyt; teceUi ettigi zarnan 0 ~ey hudua (bas egmek demek) vanr.> ciimlesi esahih» denilen muteber hadis klraplarmda yoktur. t~te riyaziyaun hikmeti ve afeti budur.

.'~ !

2 - MANTIK

Mantrkta da ne miisbe!, nede menfi cihetten dine taallflk eden bir sey yoktur. Mannk delillerlu, kiyaslarrn usulunii, biirhanlO mukaddimelerinin §artlarlDl bu mukaddimelerin' nasrl eertip edileceginl, (haddi sahih) denilen rariflerin §artlau01, bunun nasil takipedilecegini. Ilmin ya tasavvurdan - ki tarif foHyle agrenilir, ya tasdiktan - ki biirhan yoliyle ogrenilir. i baret olduguau tetkik eder. Eunlarda iokar edilmesi geieken bit cihet yoktur. Bunlar ~MiitekeIlimi. nins ve ilim erbabrmn defile ait zikrettikleri §cyler cinsindendirler. Aralarrndaki fark Hade §ekillerinde, terimlerde gorUliir. Bir de' mannk ilimleri tariflere, taksimlere fazla ehemmiyet verir'ler, bunlarr etrafh olarak anlatn lar. Mantik~llaCln sozlerine dair misal verelim. Derler ki:

Her (a) mn Ib) oldugu sabit olursa, bazr (b) nin

it

34

. EL-MUNKlZU MiN-Al),.DALAL

(a)olmaSl lizHIl geIir. Yani (her insan bayva~ drr ) sozii sabit olunca bundan (bazr hayvanlA insan oldugu) manasl ~lkar. Bunu §oyle bir kaide He ifade ederler: «Mucibe. i kulliyenin aksi, mucibei ciiziyedir.» Bu sozlerin, dioin esaslarma

, De taalliiku vardrr ki iokar olunsun, lnkar edi, lirse mantlk~tlar inksr edenin akhnda, hattl dininde kusur oldugu zan nrna dii~er1er. Ciinku o adam dinin bu gibi inkarlar iizerine kuru ldu-

gu kanaatinds oldugunu gostermi~tir. ,.

Ever, manttkrrtlaclO da bu ilimde bazr fena, Iiklarr gorulmektedir. Buolar« Buchan» icin bir takrm ~artlar orta ya koymu~lardlr. Bu ~art1arla (biirhan] ~uphesiz (yak.a) ifade eder, Fakat dinl ~eseleleri tetk!k sirasmda bu §ardara tamamiyle rlayetedemeOO1§ler, cok miisamahakar da.vranml,. lardlt.<;ok kere mantlgt tetkik eden bir kimse oou begenir, cok 2~tk ve kat'i bulur, -Sanrr ki

. manttkrrtlar kendilerinden rivayer olunan ve kiifre varan meseleleri bu gibi bii- hanlarla ispat etmislerdir. Dini iIimlerde 0 meseleler hakktoda yapllan tahkikara iyice va~tf olmidan 0 ,.aoltf fikirleri kabul ederek kufre dii§cr. Bu afet de maotlga anz olmakradrr,

3 - TABU tAtMLER

Bu Him, alemdeki dsimlerden; yani gokler. deo, ytldll:!ard,iQ, yerdeki su, hava, roprik, at~~ . gibi basit cisim~erdeo; hayvao, nebat, madenler gibi murekkep cisimlerden; bunlarm degi§meleri,

EI-MUNKIZU MlN-AD-DALAL.

35

•

istihale gecirmeleri, imtiza~ etmeleri sebeplerin, <len bahseder. Bu, bir tabibin iosao cisminden, miihim ve tiHi azaslodan ve mizacrnm istihalesi -sebeplerindeu bahsetmesine benzer. Din tiP ilmioi iokir etmedigi gibi tabii ilimleri de inUr -etmez. Aocak belli ve say tIl bazr meseleleri red-

-deder ki onlan (Tebafur- iiI· felasife) {IJ adm,

-daki kleabmuzda zikrettik. 0 kitapta zikrettigi..

mizden baska dine uymadtgl gorulen meselelerin, iyi dii§iiniildiigii takdirde, anlattrgnn meselelerde ,qihU oldugu anlasihr. Hepsinde esas olao nokta ~udur: Tabiat Allahto emri altmdadir. Kendilk ginden bir §ey yapmaz, Halik. ona yaptmr. Gii,ne§, ay, yrldrzlar ve diger esya Allahtn emrine dbidirler. Hicbiri kendifiginden rbir i§ yapacak -durumda degildir,

" - ILA-HI ILl \-iLER

Felsefecilerin eo cok yamldiklarr meseleler bu kisrmdadir. Mannkta (buchan) icin kabul ettikleri §artlara laYlklyle r'iayet edemediler, Bu yiizden aralarrnda ~ok ihtilaf o ldu, Ibni Sina ve Farabinin anlatnklanna nazaran Aristo ilahryatta mezhebini isliimlann mezheplerine yaklasnrmis, ttr. Fakat felsefecilerin itahiyat bahsinde yapnkIan hatalar yirmi esasa _ dayanrr. O~U kiifre

[1] Tehafiit, arka arkaya bir §eyinuzerine du§roek, ,~arpmak manfismadir. Pervanenin Jamhaya c;arpmaSl gl., hi. «Tehafiit. iiI· felasife,.· filozoflann hatalara dii§mesi, .dokiilmesi demek olur.

EL-MUNKlZU' MtN.AD-DALAL

•

vanr, on yedisi islam dinine nazaran bid'at sa .. yll1f. Bu yirmi meseledeki kanaatlerini Ylkmak i~in (Tehafut) kitabim tasoifettik. Kiifre varan ii~ meselede biitiin miisliimanJara muhalefet et. n;ti§lerdir. Birinci mesele §udur: Insan oldiikum sonra cesedi tekrar dirilmez.' Sevap ve azap go. ren ruhlardir. Azsp1ar, ruhanidir, cisman! ,degil. dir.«Ruhun &zap duyacagim kabul etmelerinde Isabet etmislerdir. Ruh azabi duyacaknr. Ancak cesedin dirilmesini inkSr etmelerinde hata etmi§Ierdir, Ve bu iddia ile §eriat nazarrnda kiifiir irtikSp etmis sayrhrlar.

Ikinci mesele : e Cenabi Hak kiilliyau bilir; ciiziyatl [1 J biJmez» Bu scz de §eriat nazarrnde acrk bir kuftirdiir. Kur'am Kerimde §oyle denil-, mistir ; «Yerde ve gokre bir zerre miktarr dahi AllahlO ihninde n baric kalmaz.s Hakikat budur ..

O~iincii mesele: Felsefeciler ilfmin kadim

ve ezeli 'olduguna inanmrslardrr, Miisllimaalar, dan hicbir kimse bu meseleleri bu tarzda kabul etmemi§tir Bu meselelerden baska meselelerde, meseia,Allahm sifatlarrm nefiyeylemekte, «AI. Iahzan lIe bilir, ayrrca bir Him SI£3tJ yoktur .starzrndaki iddialarda mezbepleri mutezile mezhebine yaklngoriilro'tktedir. Bu gibi sozlerle mutezilenin tekfiri 13zJm gelmez. «Peysal . iit »

nl Bircinsten olan bircok varhklarr gosteren mef, hurrilara «kiilli» denir, Aksi «ciizi» dir. Mesela denla kiillidir, biitiin denialer i g dster ir, Fakat Marmara ciizioil', yalmz bir denizi gosterir.

EL-MUNKlZU MIN-AD-DALAL 31

¢efrika beynel , islimi v'· ez· zendakaa adlDda~i Cc:itabtmtzda kendi mezhebine -muhalif olanlart

, .

bemen tekfir edenlerin dogru dii§iinmediklerini

,gosterecek izahan verdik.

; - SlYASIYAT

Felsefecilerin bu husustaki badin sozleri -cdiinya i~lerine ait saltanat tarafrndan masiahata binaen kabul olunan tedbirler> diye hulasa edi!ebilir. Bu baptaki bilgileri Allah tarafmdan Peygamberlere gouderilen kitaplardan ve ge~~ sniste ya~a.m{~ veliterden naklolunan hikmetler-den .almrslardrr.

6 --- AHLAK

Felsefecllerin btl husustaki biitiin sozteri . -de «aefsin slfatlarlnl saymak,abtaklnl beyan etmek, bunlarrn cins ve nevilerini aniatmak, fena -olanlarm diizeltilmesi icin lbtm gelen tedbirleri . .almak ve miicabedede bulunmak» tatzuida hulasa -edilebilir. SIl bilgileri mutasavvrflarrn sozlerin. .den almislardir. Mutasavviflar Allaha inanan bir ziimredir, Allahm zikrine devam, nefsin ar· aularma muhalefet ederler. Diinyadan yiiz ~evire. J:ek Allaha giden yolda yiiriirler. Bu suretle

/'Vuku bulan miicahedelerinde nefsin ahlakl, aYlplan, hareketlerinin kotu taraflari kendilerin e malum olur. Bunlari a<;lk olarak anlatmislar, fel, .sefeciler de ahp kendi sozlerine karl§tlrml§lardlr. Maksatlan soderini ho§agidecek bir §ekle 50-

38

EL-MUNKIZU MIN-AD-DALAL

karak batd fikirlerini kabul ettirmektir, Felsefeciler asrrnda, daha dogrusu; biitiin asrrlarda bu gibi 'Allah adamlarrndan bir cemaat bulun. tIlu§tur. Cenabr Hak diiDyaYI onlarsrz brrakmaz sOnlar yer yiiziiniin manevi biiyiikleri, temel ta§. Ian .sayihr {I J. Onlarrn bereketiyle yer yiizun. deki halka rahmet yagar. Hazreti Peygamber bir hadiste: «Bunlarm yiizU suyu hiirmetine insanlara yagmur yagar, rrzk ibsan olunur, Ashabi kehif buulardan-bir cemaat idi.» buyurmustur. Sofiler". kur'ani kerimin beyam vechile eski zamanlarda da., ya§aml§Jardu. Felsefecilerin, peygamberlerle ta. savvuf erbabmm sozlerini kendi kitaplarrna dercetmeleri yiiziinden iki fenahk meydana geldi, Biri 0 sozleri kabul edenler, digeri de reddedenIer hakkrndadir. 0 sozleri reddedenler hakkmdaki fenahk bii}iiktiir. ~iiDkii bilgisi zayd olanbit ziimre zannetti ki 0 sozler onlarm kitapla. rmda yazllt ve onlarm batd fikirleriyle katl§ml~' oldugu i~in. terk edilmek, okunmamak icap eder •. Hatta onlan anlatanlara itiraz etmelidir, dediler. o sozleri ilk once felsefecilerden i,ittikleri i~iD baul oldugu zayrf akrllarma yerle§ti. (:iinkii soyliyen, sozleribattl bit insandrr. Bir misal verelim e birisi bit hmstiyandan «Tanndan bajka tapacak yoktur. lsa tanrJDln elcisidir» soziinii j§itiyor.

~

[1] Metinde bu zatlar .hakklUda (evtad) keli;-c's~ kullamlmrstir. Tasavvuf diIinde (evtad) §ark, garp, §imal, Cf'DUP olmak iizere dunyamn dort ko§esindei:'oturan:-

dort buyuk zate deair. ..'

EL-MUNKlZU MIN.AD-DALAL,

39

kabul etmiyor. Diyor ki bu, hrristiyan sozUdUr. DU~iinmiiyor ki hrristiyan bu sozle mi kafit oluyor? Yoksa Hazren Muhammedin peygamberligini ioUt etmekle mi? Eger Hazreti Muba.mmedio peygamberligini inkar dolayisiyle kifir oluyor5a kiifriinii icap eden §eylerden baska, haddi zattnda hak olan §eylerde isterse 0 §eyin bak 01- dugunu 0 hiristiyan da kabul etsin - ona mubalefet etmek dogru olmaz .. · C;iinkii bu, akh z,aYlf elanlarrn idetidir. Hakki adam He tamrlar, ada. mr hak He degil. Akl1 sahibi olan kimse aktllt Insanlarrn en biiyiigii olan Hazreti Aliye uyar. Buyurmu§ ki: . «Hakkt adamla bilemezsin. Ooce hakki tam, 0 miinasebetle "ehlrni de tamrsm s Aktlh adam esasen hakkr tanrr. Bir soz i§ittigi vakit ona bakar. Hak ise kabul eder, Soyliyeo, Isrer bozuk fikirli bir kimse olsun, ister dogru dii§Unceli. Hatta ~ok ker e saprk kimselerin sozIerinden hakikati ~lkarmaga ~ah§tr. Bilir ki al, tmm Slkugt yer tepraktrr. Bit sarrafin kendi anlaYl§tna guveni oldukca elini kalpazamu kesesine sokup halis altrar kalpmdan ayirarak ~lkar.

-, masmda bir zarar tasavvur olunmaz. Kalpazanla .muamelede aneak koylu zarar g5riir, sarraf degil, Yiizme bilmiyenler deniz kiyrsmda dolasmaktan .menolunur, mahir yiizge~ler degil. Yilana dokunmakran ~ocuk menolunur, efsunlu [1 J olup bu

[1] Efsun esasen biiyii demektir. Eskiden bazr dervi§ ge<;inenler yilanm kendiIerine zarar vermemesi il(in , .§eyhlerinin elinden §erbet i~rlerdi. Bunlar Yllanlarl tu-

40

EL-MUNKlzU MiN·AD.DALAL·

hususta mahareti olan bit kimse menoluamaz. Hayanma yemin ederim ki ·insanlarlO ~ogu hakkr banldan, dogru yolu igri yoldan ayrrd etmek hususunda kendilerini maharetli ve cok akrllr samrlar, Bu sebeple miimkiin oldugu kadar hep. sini sapimns olanlarrn kitaplarrm okumaktan menetmek, kapryr kapamak vacip olmustur, (:un. kii bunlar aolatttgim bu Metten kendilerini korusalar bile iIeride anlatacagrm ikind aletten salim kalamazlar. Kultur itibariyle ilimlerin mahiyetioi kavriyacak derecede kuvvet bulma .. mt§, kalb gozleri mezheplerin yiiKsek gayelerine dogru a~dmaml§ bir ztimre din ilimlerioin sIr. Iarrna ait yazdtgtmtz eserlerde kaydettigimiz bazi noktalara itiraz ettiler ve iddia etriler ki onlar. eski felsefecilerin sozlerinden alrnmrsnr. Halbuki onlann bazrsi biaim kendi fikirlerimizdir. «Ba. zan bir at evveJce ge~en bir attn izine basar.» atasbziinde anlattldlg1 vechile bizim hanrnmza gelmi§ olanbir ~ey once ba§ka.stntn' da hanrma gelmi§ olabilir. Itiraz-olunan sozlerin bazisr da §er'i kitaplarda, bircoklarrnm manaSl da tasavvuf kitaplarrnda mevcuttur. Farz edelim ki 0 sozle. rin hepsi ancak fe1sef~cilerin kitaplarmda vardir, Bundan ne 1;1kar?O sozlcr haddi zatmda m!kul ve barhan He sabit ise, Kur'ana vehadise

tarlar, I<oluk I<ocuka teshir ederlerdi.Ha.lk onlara efsunlu, §erhetli derdi, Yaptrklari i§ bir nevi maharetten iharettir.

EL-MUNKIZU MIN.AD.DAllL

....

muhalif degilse ni~in terk ve inkar edilmek Icap -etsin? Bu kapiyi acarsak, bir hakikati evvelce bir ehli Multo hatrnna gelmis diye reddetmege kalkl§1Csak hircok hakikatleri reddetmemiz laztID gelir, Hatta Kur'amn ayetlerinden, Peygamberio 'hadislerinden, ge~mi§teki biiyiiklerin hikayelerin •. den, hiikema ve mutasavvlflartn sozlerinden ba'z11ar101 reddetmek iktiza eder. (:iioku «lhvanus-safa» adlOdaki kitabin sahibi bu saydlklartmlZa kitabmda zikretmi~tir., Bunlarr kendi divaslna -delil gostermi§ ve bu vasrta He ahmaklann ,kalb· lerin~ kendi haul fikrine eelbetmege ~a.h~mt§t1r; Boyle bir kanaat, 'ehli bliuhn hakikatleri, kitaplannda kendi sozlerine kart§tltmak suretiyleeli. mizden almalarrna sebep olur. Bir alimio en a§agl derecesi koyu cahil halktan farkh olmakttr.Bal. dan •. hacamet§i§esinde gorse bile, . tiksinmez. 1)ii~iiniir ki §i§e hahn kendisini hozmaz. 'Nefsin ondan igrenmesi cehilden Ileri geliyor.Esase~ §i§e pis kan icin yapilmt§tIt.Cahil zanneder ki kan §i§ede .oldugu ic;in pis olmustur. Bilmiyor ki kan ken. -dinde mevcut bit sifatran dolayr pistir, Balda busrfat olmaymca miicerret 0 §i§ede olmasi ona ,0 hali vermez ve pis olmasina sebep olmaz. Bu, 'batd bir vehimdir, halkm bir ~oguoa galip gel. mistir. Bir sozii onlarrn buyiik tanldlgl bir adama isnat etsen battI dahi olsa hemen kabul ederIer. Feaa, degersiz bildikleri bir kimseye isnat etsen dogru da olsa reddededer. Daima hakkr

42

, EL-MUNKIZU MiN.AD.DALAL

adamla ol~er1et. Adami haktan tammazlar. Bu,. ,ok biiyiik bir dalalertir,

,bah ettigim bu afet, felsefe kitaplarrm mtitalea etmeyi reddedenlere aittir, lkinci afet o kitaplarr miitalea etmeyi kabul edenlere raallfrk eder. Felsefeye 'ait dhvanilssafa.> ve saire gibi kitaplan okuyan kimse, icinde Peygamberin SO%· 'Ierinden almnnj hikmetleri, mutasavvrffarrn fikirlerini goriic, ekseriya oRitaplan begenir ve kabul eder. Onlara kar§1 sevgi besler, Okudugu. ve begeodigi sozlerin verdigi iyi zan sebebiyle ona kat1§tmJmJ§ olan banl fikirleri de hem en' kabul eder. l§te bu, bir nevi batd fikirteri telkin demektir, Bu a£ett~n dolayr 0 kitaplan okumays menetmek lazlmdlf. ~ijnkii onlarr okumakta biiyuk mahzur vardrr, lyi~yiizmeyi 'bihniyen kimseleri nehir kenarlarrnda dolasmektaukorumak

-Ikuza ettigi gl bi halkr bu kitaplarr okumaktan korumak ta jkuza eder. ~ocuklarl ydan:lara iJi~. mekten menetmek lazlm oldugu gibi halki, bitl1 fikirlerle dolu bu sozleri dinlemekten de me:-netmek lizlm gelir. Efsunlu kimse, kii~iik ';0. cugunun kendisini taklit edecegini, «Ben de ba. bam gibi yapabilirim»diyecegini anlarsa onun, yamnda yrlana e l stirmemelidir. Bu suretle, ~o· cugu boyle bit harekette bulunmaktan sakindirmak liZlm gelir. Hakiki bir alime de boyle yapmak diiser, Bir mahir efsunlu yrlam tutup pan. zehir He zehiri ayirdigt, panzehiri ~lkatatak zehiri yok .... ettigi vakit panzehiri m.ubta~ olandan

E~MUNK1ZU MiN.AI)..DALAL

esirgemesiyeriode degildir~ Saglam para iIe kalppataYI iyi ayrrt eden bir sarraf kalpaza~lO k.ese", sine elini sokup halis alum alarak kalpi lade ettigi zaman iyi ve sag lam paraYl m~hta~ o~~n' kimseden esirgemesi dogru olamaz. Ahm de bo~. Iedlr. [1) Paozebire muhtac olan kimse zehir" merkezi .olan ydandan ~lkartlml§ olmaslOdan do-

'layl ona karl1 yuzuou ek §itirse, pa.iaya muhtac: olan fakir, kalpazamn kesesinden ~1t(artlml§ alu., 01 kabulden neiret edersekendilerine hatlrla~ma~ lazlm gelir ki bu nefret onlarl . arzu . ettikleri faideden mahrum buakacak tam bIt cehtlden .b~~: ka bir §ey degildir. ~uou da. aolat~a~1 kl lyl para ile kalp para arasloda, bir kese, 1.~1~de bu. luomak s~retiyle, yaklohk buluomasl IY1. ~araYl'. kalpa ~evirmez, Nasll ki kalp paraY1 da ly1 yap~ maz. Bunun gibi hak He batll arasmda yaklO~l1:< olmasr, yapi bir Him i~inde kcan§lk olarak zlk·" redilmi§ olmasr batdl hak yapamaz. 1§te. fels~~~.ninafeti ve. zaran hakkinda anlatmak lstedlg1-,

miz bu I!_adardlr.

TALIM MEZHEBI tLE GAILESINE DAIR Felsefe [lminden, onu ogrenip anbtmaktan,. tenkid edilmesi lazlm gelen yerleti 'teokidetmek.

[1] Yani bilgisi, halkm zihnini kall§t~~~dan ODlara felsefenin iyi taraflarlDl anlatma~a kah lse bunw

esirgememelidir.

, EL-MUNKlZU MtN-AD-DALAL

-ten farig olduktan sonra anladrm ki bu da maksadr laYlklyle temin edemez, Akd biitiin mesele, leri, davalari kavramakta miisrakf! degildir. Bu. tun kansik meselelerin Iizerinden (aulasrlmaalrk} perdesini kaldrramaz. ~i_mdi «Talimiye mezhebia -denilen mezhep zuhur etmi~tir. «Biz her §eyin manaSlOt, hakki ogretmege memur masum bit imamdan ogrenmi§iz}} tarzmdaki Iddialarr halk arasrnda yaydml~tu. Kitaplarmda yazth seylere

vukuf kesbetmek i!;in onlarm da sozlerinden

bahsetmek arzusu bende uyandi, Bu srrada tesa-dufen onlann mezheplerinin hakikatini meydana

-koyacakbir kitap yazmakltgtmi!;in hilafet iDa..

kamindan [1} kat'i bir emir aldim, Bu emri ihmal etmek, elimden gelmezdi. Bu, icimdeki arzuya harici gUzel bir saik oldu. Kitaplarrm .aramaga, sozlerini toplamaga basladrm. Onlarm,

eski talimiyecilerden duyulmus soziere pek de uyguo olmryan, bu zamanm insanlari tarafmdan

,ortara atlldtgt anlasrlan bazr sozlel'ioi duymustum o sozleri itopladrm. Iyice ineeledim. Sonra saglam bir tarzda srraladrm, cevaplarrm tamamiyle verdim. 0 derecede ki Ebli siinnetten bir zat,

-onlarrn dedillerioi aolatmakta fazla gayret gos-

tennis olmami dogru bulmadr: '

- Bu, oolara bithizmettir. Sizio bu tab. kikJerioiz, srralamalarrmz olmasaydr onlar bu

_ .. ,------

. [1] Yirmi sekizinci Abbasi Halifesi Miistazhir Bil-

,!ah Ibni Muktedi.·

EL-MUNKlZU MIN-AD-DALAL

45,·

;

gibi kan§lkhklar, ~upheler dolayisiyle mezhep-

Ierini mUdafaadan adz kahrlardr, dedi. Bu soZ bir dhetteo dogrudur.- Ahmet Ibni Hambel [I},. mutezileyi red hakkrnda bit kitap yazan «Haris.i Muhasibi» [2} ye iyi ya!_)madlg1D1 soyledi.Haris~-

_ Bid'ati reddetmek farzdrr, dedi. Ahmet:

_ Evet, fakat sen ilkin §Uphelerioi anlatttn,.

sonra cevap verdin, Mutalea edenlerio bu §upbeIere zihni takrlrp verdigin cevaba iltifat etmemesi, yahut verdi gin cevabm hakiki manaSIOt' anlamamast varittir.

Cevabrm verdi. AhrlIedio dedigi dogrudur,, eger bahsedilen §uphe yaYIImami§ ve §ohret bulmamrssa. Fakat §uphe yaYllml~sa ona cevap vermek vaciptir. Cevap vermek i~in de evvela ~Upbeyi anlatmak Iblmdtr. Evet onlarrn ehemmiyet vermedikleri ~uphelere fazla ehemmiyet vermemeH. Ben de boyle hareket eteim. Ben, §iipheleri. evvelce«talimiye» cilere kanhp onlarrn mezhebinV benimsemis olan, sonra bana gelip girmiye ba§byan birisinden i§ittim. «Onlar mezhepi'erini reddeden musaoniflere gUlUyodar, fjiinkU bu musannifler hala onlann deliUerini aohyamaml§lar .• · dedi, bana 0 deli11eri zikretti ve onlardan bil.aye etti, A'stl deli11crinden gafil oldugumu zannet-.

[I] Hambeli mezhebinin imami,

[2] Basrah me§hur bir mutasavvlftlr. Ciineydi Ba~.·

dadinin amcasrdtr- Vefatr; 243

EL-MUNKlZU MiN-AD-DALAL,-

melerine nefsim razr olmadi. Bunun ilSin. onu

. zikrertim. Delrlleri i~itip de anlamadrgimr sanmalarrna da gonliim razr olmadr. Bunun icin de §iiphe.vi anlatttm. Dcmek istiyorum ki evvela §iiphelerini imkdrun son har'dine kadar acrkladrm,

,'Sonra fesadrm gosterdim. Hulasa : mezheplerinin esasr, sozferinin ktymeri yok tur. Eger cahil dostun kotu yardum olmasaydi 0 bid'ar zaYlfltgt ile be.

.raber bu dereceye kadar §ohret bulmazdr Fakat . taassubun §iddeti, hakkr miiddafaa edenleri yaptlao miinakasalarrn baslangrcinda niza'r uzatmaga, -onlarm her dedigini red veinkar etmege sevk

ctti «Talim ve muallime ihtiya~ vardir», cHer -muallim i§e yaramaz. Belki masum muallim 11- . zrmdrr.» yOlundaki davalannl reddettiler. Fakat <Talime ve muallime ihtiyac vardir» davaslDda taltmiyeciler hakh ISlkttlar. Bu davayr reddeden, Ierin sozii hiikum siiz kaldr. Bazr kimseler buna aldandilar. Sandilar ki bu ('pet onlarm mezhep-

.1~rinin kuvvetinden ve muhaliflerin mezhepleri- i

O1n zaYlfhglOdan iled geliyor. Halbuki bu, hakka yardrm eden in zaYlfhgladao ve yard1ml yoHyle yapmayi bilmediginden ileri gelmi§tir. Bunu anlryamadilar. Dogrusu §udur ki bir mual. lime ihtiyalS vardir ve bu mualHmin masumol. masr gerektir. Bunu itiraf etmek lazlmdlr. Fakat bizim masum muallimimiz HazretiMuhammeddir.

. ,.(AllahlO selamr ona olsun) Onlar :

- Haareti Muhammed vefat etmi§tir. Derlerse biz de:

EL-MUNK1ZU MIN-.!\.D-DALAL

41

Sizin mualliminiz de gai ptir { l}.

Deriz, Onlar ~ .

- Muallfmimiz insanlarr dogru yola davet edecek rehberler yetistirdi ve her tara fa gonderdi, Rehberler ihti lafa diiserlerse, yahut bir mii~kiiJ karsisinda kahrlarsa kendisine miiraeaat etme le~ioi beklernektedir.

Derlerse biz de;

- Bi;im muatlimimiz de rehberler yeti§tirdi ve her tara fa gonderdi. Ogretmedikbir ~ey bi • eakmadr. Cenabt H ik Kur'am Kerimde: «BugUR size dininizi ikmal ettim» buyurrnustur. Her ~ey ogretildikten sonra muallimin vefat etmesi zarar vermez, Nasil ki ortadan kaybolmasi zarar ver .. miyor, deriz .

. ~oziilmesi gereken bir mesele kaldi. Bu rebherler isitrnedikleri hususlarda nasrl hiikmederlerj' Nas He {2} mi? Bu, olarnaz. ~unkii 0 husus i~'n

[1] Siiler, Hazreti Peygamherden soni-a imam (yani 'Malife) olniak Hazreti Alinin hakkrdtr; ondansonra bu hak onuneviidma gec<er, derler. Bu suretle imam tamlan .on iki zat vardir On ikinci imam Muhammed Mehdi. babas; Hasan-i Asker'i oIdiigii zaman ortadan kaybolda. Ahir zamanda meydana C;lkaeag-ml bekliyorlar. Fakat .yukarda hahsedilen imamlar hakkIDda'~ii ziimreleri .arasmda ihtilif var. Burada (talimiye) dedigimiz ziimre, altmci imam Cafer i Sadik'Ean sonra diger §iiler gihi onun ikinci oglu Musa Kazlml degil, kendinden evveI ·olmii§ olan biiyiik oglu ismaili imam tamdilar B!1 saretle onlara tsmailiye adi verilmisfir. Kendilerini §ii telakki etmezler. Imamlarlnln ne suretle meydanda 01· madlgma.dair vazlh malfimat elde edilemedi.

[2] Ayet. hadis.

48

-

EL-MUNKIZU MIN-AD-DALAL

nas yoktur. l~tibat ve r;y He mil Aradaki ihtiHif da buradadir. Deriz ki:

Hazreti Peygamber tarafmdan Yemene gonderilen Muaztn yaptlgl gibi yaparlar. Mesele hakkmda nas varsa onuola. yoksa i~tihat He .. / hiikmederler.

Daha dogrusu onlarin (dai) lerioia {I} imam dan uzaklasarak dogunun en uzak yerine

.. gittikleri zamanyapnklarmr yaparlar. Onlar (dai, ler) daima nas ile hukmedemezler. ~iinkii naslar mahduttur. Tiikenmiyen vak'alarr tamamiylegds, termez. .Icap eden/her vak'ada uzun mesafeled yiirUyerek imamin bulundugu ~ehre gidip sormak da miimkUn degildir. 0 vaktekadar, meseleys sormus olan kimse vefat etmis olabilir. Bu rakdirde oraya kadar gidip gelmek bir fayda temin etmis olmaz. Birisi krblenin hangi tardta oldugundan §Upheye diisse kendi ictihadr He (ara~ nrarak) hangi tarafta olduguna hiikmeder ve 0 tarafa dogru namaz krlar, Baska yol yoktur. ~iiQ~ kii krbleyi ogreomek i~io imamm bulundugu memo Iekete gitse namaz vaku get;er. 0 halde i~tih.ada binaen krbleden baska bir tarafa dogru namaz kit .mak caiz olur. ~oyle_ bir esas kabul olunmus, tur: t~tihadlOda hata etmi§ olan bit kim seve bir' sevap, isabet edene iki sevap vardrr, Ictihada bagh biinlu meselelerde hukiim boyledir, Fakire zekat vermek i§i de boyledir, (:ok kere insan, zengin oldugu halde malrnr . sakhyarak kendini

[1] Dal: TaIimiye mezhebinde halki bu mezhebe davet etmiye vazifeli kimse.

. EL-MUNKIZU MiN-AD.DAUL

49

fakir gosteren bie kimseyi fakir zanneder, ona zekit verir, Bundan dolayi muaheze' olunmaz. Bata etmi~ olsa bile... ~Unkii insan aneak kendi zannrna gore muaheze olunur.

Burada talimiyeci dese ki:

~ 0 adamm muhaIifinin zanm da kendi zanm gibidir.

Deriz ki:

-_ Insan kendi ZannlO& uymakla memurdur.

Kiblenin . hangi tarafta ioldugunda §Upheye du§cn bir kimse kendi zanmna uyae.lsterse ba§kasl kendisine muhalefet etsin.

BUDa karsr .da dese ki:

.: Amelde ell mukalIit olan kimseler Ebu Hanife'ye, Safii'ye ve diger mtictehidlere uyaclar.

. Derim ki: .

- Krblede §iipheye dU§en kimse, reyleri birbirine uymayan -birkac i~tihat . sahibi arasmda kalsa ne yapar? O? reylerin sahiplerinden hangisinin daha faziletli, krble hakkindaki delillere daha alim olduguna kendi ictihadiyle hiikmedee ve onun ictihadma uyar. Mezhepler hakkrnda da boyle yapmak zarurlolue ki yine kendi ictihadina uymus olur demektir,

Peygarnberler, Imamlar Ilimleri oldugu halde bazan hata ederler, Peygamberioiiz. Alfabm selaml ona olsun . buyurmus ki «Ben zihiee gore

~ .. '-.

. [1] Amel, ifikat kar§lht1d1r. Bedenle yapdan i§lel' ve ibadetler demektir.

4

50

Et-MUNKlZU MtN-AD-DAUL

,hiikmederim. Kalblerde sakh cihetlerl Allah bilir.» Yani ben §abitlerio sozlerioden hasll olan galtp zanna gore hiikmederi"m. Bazan §ahitler ~ata ederler.

Boyle ifWtibada dbi meselelerde peypamber, Jer dahi yantlmaktan' kuctulamazlar. 0 halde yanllmamak bilden nasrl beklenebilie?

Burada (ehl- i talim) in iki sorusu vardrr:

Bicisi §udur:

- Ictihad meselesi, ictihada tabi meselelerde dogru olabilir. Fakar itikada ait esaslarda clogru olamaz. ~tiokii bunda yamlan mazur saytlmaz. 0 halde boyle meselelecde ne yapllte?

Decim ki:

- Akaid esaslarr Kur'aru Kerimde ve hadis, lerde zikredilmi§tir. Geciye kalan tafsiUetde ve niza'Ir meselelerde hakik at, «klsttS-1 miistakilIJ)) ,ani dogeu mizan He tartrlar ,k anlasrlrr, KlstaSl miistakim dedigim ~ey, Cenabi Hakkrn keodi kitabrnda zikrettigi be§ esasnr ki onlarr «Kutas .• Miistakim» admdaki kitabrmda anlarnm,

Talimiyeci dese ki:

- Hasrmlarm bu mizaoda sana muhal.fet ediyorlar.,

Derim ki:

- Bu mizan anla~ddlktan sonra ona muhaIefet edilemez. bah edeyim: EbH talim muhalefet edemez; ~iinkii onu Kur' andan aldun, Kur'. andaa ogeendim. MaQtlk~lIar muhalefet edemez; ~iiokii mannkta gosterilen §artlara uygundUt'.

EL-MUNKlZUMtN-AD-DALAL

51

muhalif degildir. Ilmi keUm alimleri muhalefet -edemez ; ~iiokii nazar] meseleleri ispat eden de. liller hakkrnda anlattrklari dhetlere uygundur, tlmi kelam meselelerinde hak bu vechile mey. -dana ~lkar.

Buna karst da:

- Elinde bo.Jlle bir mizan varsa ni~in halk arasmdaki ihtiiif1 kaldrmnyorsun? dese.

Derim ki:

- Beni dinleseler aralarmdaki ihtilifl', kal-

-dmrrm. Ihtilafr kaldrrmak yoluou «Klstasl Miis-

eakim» kitabmda bildirdim, Dikkatle oku ki hak oldugullu bilesin. Halk onu dinledig! takdirde .aralarrndaki ihtilafl kesin surette kalduacaglnt .anlarsm, Fakat onlarm hepsi dinlemiyor. Ancak bir zumre dinledi, aralarrndaki ihtilifl kaldrrdim

.

Senm Imamin (talimiyecilerin Imami), halk ken.

4isini dinlemedigi halde, aralarmdaki ihtilafizorla kaldirmak istiyor. Peki, §imdiye kadar nicin kaldizamadr? Imamlarrn basi olan Hazreti Ali bile. At· lah ondan raZI olsun.Ihtilafr kaldrramadr, Nicin? ... 8ir de senin imamm biitiin halki zorla kendini -dinlemeye mecbur edebilecegini iddia ediyor. 0 caIde bugiine kadar ni~in zdrlamad r, Hangi giiGe brraknj' Oouo .halki kendi tarafma davet -etmesi, ihtHifJ Ye muhalifleri ~oga1tma~tan ba§ka bir netice vermedi. Halk 'arastndaki ihtilif; ~an .ookmege. §ehirleri Ylkmaga, ~ocukIar1 oksiiz hl«ak~aga, yol kesmege, malfarr yagma etmege sebebolmasln diye korkuluyordu. l§te .izin ihtilift

S2

EL-MUNK1ZU ' MlN-AD-DALAL

kaldumantzm iyi neticesi olarak (!) diinyada oyle baUer zuhur etti ki misli gorUlmemi§tir {I}. . Vine dese ki:

- Halk .... arasindaki ihtilifl kalduaeaglnt iddia ediyorsun. Birbirine uymlyan mezhepler, karsihkh ihtilifJar arasmda §a§uan bir kimseye seni dinleyip .hasmma kulak vermemesi jazlm gelmez. Sana muhalefet eden bircok hasrmlarm vardrrv-Seninle onlar arasmda ne fark vat?·

t~ie bu onlann ikinci sorusudur. §oyle cevap

. vetilir: .

- Bu,soru evveli senin aleyhine doner;. ~UnkU 0 §~§lrml§ adann kendi tarafrna davet etmek Istersen . «Sen in, muhalifinden dahaiyi. oldugun ne He sabittir? Halbuki Ilim ehlinin ~ogu sana muhaliftir» diyeeek. Buqa nasrl cevap verecegini merak ediyorum. «Benim imamim hakkrnda (nas) vardrr. {~}» mi diyeceksin? Nas davasmda seni ne zaman tasdik eder. ~uokii 0, nassr Peygamberden i,itmemi§tir. Bunu ancak senin iddia ettigioi i§itiyor. Halbuki ilim eshabr bu hususta seoin ya.lan soyledigini kabulde mu .. tabik kalmrslardrr. Haydi 0 adam nassa ait divam kabul etti diyelim, Eger asrl oiibUv\ ette (peyga01berlikte) yani «nubiivvtt var O1J, -,ok mu?». meselesind.e §a§lilp:

[1] TalimiyeciIer tarafmdan yaprlan zuliimlere i§arettir. Tafsilah tarih kitaplarmda ya2.1hdlr.

[21 Talimiyeciler, .Hazreti Alinin ve .evladlDm imamhgl hakhnda bazr hadisler bulullduguJlu tivayet ederler,

•

EL-MUNKlZU MlN-Al).,DALAL

55

«Farzedelim ki . senin Imamm bana kar§~ Hazreti Isamn mucizesi ile 50zunU teyide kalkl§:SlQ, hakki soyledigine delil olarak «Ben babam -diriltirim~ desin ve baklkaten babam diriltsin, bunun Uzerine bana hakh 01dugunu8oylesin. Onun dogru soyledigini ne He kabul ederim? HalklO he psi bu mucize He Hazreti Isanm dog ... J:U soyledigini kabul etmedi.· Bumesele Uz~rine .oyle gii~ sualler sorulabilir ki akU delilden. baska bir ~ey He eevap verilemez. Akli delillete de :senceitimat olunmaz.

Sihrin mahiyeti.~e ~in~dzeden' fa~kl anla§tlm (dtk.;a. ve Cenabi 'Hakkm kullarrnt dalUete <lii~iirmiyec~i (1) bllinmedisce ,mue(zinin dog- 1ruluga. delalet edecegl aulasrlamaz. ~llah kulla:rl0l dalalete sevk eder mi?' suali ve buna cevap

'Vermeaio gii'Sliigii meshurdur.t .

Dese, b'iiti.inbu itirazlara ne suretle cevap - -verilir?'Hdbuki senin Iddia ettigin imam ken-

. -disine uymak ]~.lisusunda muhafifinden daha uy;gundegildir. Bu·itir~zlarkar§ts1Dda isteristemez ink!r etmekte otdligu akli delillere muracaat eder. Bu takdirde hasnn onunkinden daha a~lk .delillerle davaslna kuvvet verir.

Goriil~yor ki bu ikind 'sualleri oyle bit tanda aleyblerine dbndii ki (talimiye) taifesinin

, [1] Kur'am Kerimde «Tanrr istedigi kulunu dokru 'yoldan aymr, istedigini dogru yola gotiiriir.» manaslnda 'bir ayet vardir, Tanrmm kullarmr dogru yoldan aYlrma\!I1. tarb§ma konusudu~. Burada bu eibete Isaret edilmisfir.

54

EL-MUNKIZU MlN-AD-DAUL

eskileri ve yeniled hep bit araya gelseler, buna c:evap vermege ,ugra§salat basaramazlar,

Onlarm bu Ikinci 'srialletinin ortahga yay-:digi fesada, ilmi ehliyetleri zayrf birtakrm kimselerin onlarla tartl§maya tutusmalarr, anlattrgr. OlIZ bu sualin aleyhlerine ~evirme cihetini buakl? ~ c:evap vermege kalkismalan sebebolmustur, Cevapvermiye kalkl§mak, sozU uzarmak demektir., .Maksat arzu edildig! vechile ~abuk anlatrlamaz;

Bu sebeplehasrm eevaptan adz brrakmaya },ara .. maz.

- Birisi dese ki:

- Suali aleyhlerine ~evirmek suretiyle on ..

Ian susturmak ciheti anlasrldr. Fak~~ bu suallerine eevap da verebiIir mi?

- Evet derim, egetbahsolunan §a§kl11' adam «Ben hayrette kaldim», derse ve hayrette: kaldlgl mesdeyi tarin ermezse ona denir ki «Sen bit hasta gibisin ki ben hastayrm, diyor, fakae hastahglnlO ne oldugunu soylf·miyor. Yalmz baa na ila~ veriniz, diyor. 0 hastaya denir ki diin)'ada mutIak hastahga i1a~ yoktur. lJa~lar muayyen hastahklar i~in verilir. Ba§agnsl, ishal ve saire gibi ... » Hayrette kalmrs olan kimse de boyledir. Hangi meselede hayrette kaldrgrm tayin etmelidir. Tayin ederse jukarda bahsettigim bes mizan i le tartarak hakikati kendisine anlatmm, o mizanlar ki kim onlarr JaYlkiyle anlarsa dog. tu olduklarrm kabul eder. Onlarla tartrlan her meselede kendisine kanaat gelir, Htm' mizam,

EL-MUNKlZU MlN-AD-nAJ.AL

55

hemrde tarnnm dogru oldugunu anIar. Nasil ki . bit hesap ilmi ogrencisi hem hesabi, hem deog .. retmeniu hesap bil<Ugini ve dogru yapnglD1 an· lat. Bu ciheti «EI. krstas» kitabmda yirmi yaprak kadar tutan sozlerle acikladrm, Dikkat olunsun! §imdi maksadrm onlarm (talimiyecilerin ) mezheplerinin fasit oldugunu anlatmak degildir. Bu eiheti ilkin «Et.mustazhiri> kitabmda, sonra on. Iarm Bagdatra bana anlatrlan bir sozune eevap olarak yazdlglm «Huccet . iiI. hak» kitabrnda, ii~iineudefa Hemedan'da bana anlatrlan bir' sozlerine eevap olarak yaZdJglm on iki fasrladan ibaret e Mufassal.iil hila£» adrndaki kitapta, dordiincii defa olarak J"us'ta ban a soylenen birta. kIm ~utiik fikirlerine eevap olarak yazdlglm cetvel §eklindeki «Kitlip - iid . derecs adh escrimde, besincl defa olarak da bash basrna bir kitap olan, gayesi biigilerin mizamm gostermekren ve bu mizanlarr iyi anhyan bir kimsenin ayflea bit Imamauymasi lazlm gelmiyecegini anlatmaktan ibaret olan «El kisrasa kitabmda zikrettim. Bura-

. da maksadim §unu anlatmaktrr ki bu adamlardan, Insani karrsrk ve karaahk fikirlerden. kurtaracak bir .sifa beklenemez. Bunlar imam tayini husu. suuda delil gostermekten acizdirler. Uzun mud. det onlan denedik, Talime ve masum muallime ihtiya~ bulundugu hakkindaki iddialanni tasdik eta tik; Imam, onlarm tayin ettigi zat oldugunu kabul eder goriindiik Sonra «Bu masum imamdan ne og~ rendiniz?» diyesorduk. Bu hususta akhnnza ge.

S6

E,L·MUNKlZU MIN.AD.DALAL

len bazL.mU~kijlleri on lara anlatnk. Mii~kUlleri~ mizi ~ozmek §oyle dursun anltyamaddar bile. Kendi acizlerini goriince i~igaip imama havale ettiler. «Gidip ondan sormak Jazlm» dediler, Gariptit ki, bunlar muallimi aramak ve onu bu. larak kurtulusa kavusmak fikriyle omiirletini bo,a barcadilar. ,Ve ondab hicblr ~ey ogrenme .. diler.PjsIige bula~ml§ bit insan gibi ki su art,. .. rak yorulur. Suyubulllnca da kullanmaz, yine pisli, ge bula§ml§ olarak kalrr. Bunlardan bazrlarr imam. dan ogrenilmi§ bazs bilgileri oldugunu iddia eder, AnlattlglQtn. hulasaslFisagorun bozuk felsefesinden ibaretrlr . Fisa'gor ene;ki felsefecilerden bid. dir, Mezhebi felsefe mezheplerioin en k<)tiisiidiir. .Aristo reddetmistir, l:latra \~kzaYlf bulmus ve rezil etl11i~tir.. (lhvan.us.safa) adrndaki kitapta anlanlan felsefe budur. Hakikatte bu, felsefenin en manaSlZ krsmrdrr, Ta~cciip olunur ki baZl

" kimseler omUtieti boyunca Him t~hsiIi,.·Yolutida yorulurlai;; Sonra boyle ~iitUk ve bozuk i1imlerle . kanaat ederler, Ve zanneder1er ki ifimlerden

~, .., . '. .

maksat .ne ise onun en yiiksek derecesine nai].

olmuslardrr. SunJan da tecriibe ettik - z~hir ve

.... ,'. _ .. T ,..'

batl~larlDadikkat ettik.Gaydeii_ cahil halkl".

akh zaYlf olanlarr muallimeihtiya~ bulunduguna Inandrrmak, «MuaHimeihtiyaQ' yOktufA) diyenlere karsi kuvvetli ve susturucu : sozlerlemiicadele . etmektir.Birisi ~mual1ime i'htiya~, vardrr» .diye onlardan birine uyar gibi goriins~ ve «Mual lim, __ den ogrendigini anlat, onun talimiaden bizi

EL-MUNK1ZU M!N.An.DALAL

Sf

<de faydalandrr, ~ dese, dur~klar.· «~imdi madem lei s07umiikabul ettin, muallimi ara, Benim mak •

. ~ad~m yalmz bu Idi.» Tarzmda cevap verir. <.;Un. ku bilir ki ba~"a §eylet soylemeyekalkl§sa tiis .. vaY" olacak, eo ufak bit kansrk meseleyi ~ozmekten aciz kalacak, H.atta ~oimek §oyle dursun onu anlamaktan bilelciz kalacak. l~te onlarm hakiki halleribudur.' Tecriibe et, kendilerinden nefret -edersin. Biz tecriibe ettik ve onlardan el ~ektik.

.

MUTASAVVIFLARIN TARIKINA DAIR

'-

Bu ilimlerin retkikini bitirdikren sonra bu.

tuo, himmetimle tasavvuf tarikrrn tetkike basla, dim. ~unu anladim ki bu tarik ancak. Ilim ve amelia ikisiyle tamamlanryor, Mui:asavvuflarin ilmi, netice.itibariyle nefse ai.tge~~tleri atlatmaktan, onun kotu 8:hlakiyle fena vasif1anndan.ken.' -dilerini uzaklasnrmaktau ibarettir. Bu suretle in.

-san, kalbini Allalun gayri §e}derden bosalnr, onu

Tanrmrn zifriyle bezervTasavvufun bu Ilim vclbed bana amelden daha kolay geldi. Su sebeple evvela mutasavvrflardan Ebu Talip.Il-Mekki'nin (Kut.til.kulubj adindaki kitabmr, Haris.i Muhasi'hi' OlD kitaplarrm, Cuneyd, ~fbH ,ve Ebu Yezid.i Bistami ve saire gibi buyuk .mutasavvrflardan nakolunan sozleri ihtiva eden kitaplan mutalaa etmek .suretiyle bu Ilmi tahsile basladim. Bu zatIarm ilmfmaksatlanmn ozUne vakrf ioldum. Tasavvuf tarikmrn ogrenmek ve i§itmekle' tahsili

:;I

58

EL-MUNKIZU ML"l-AD-DAlAL

miimkiin olan ciherini tahsil ettim. Anlaclm ki bu}'uk mutasavvrflarm elde etmek istedikleri gaye ogrenmekle degil; tarmak, yasamak, hal ve srfas Iarr degi§tirmek suretiyle elde edilir. Srhhatrn vetoklugun tariflerini, sebeplerini, §artlarull ogrenmekle saglam'olmak, tok olmak, arasrnda ne kadar buyuk fark vat! Kezalik sarho~luguD «mi. d.:den yukselen buharra dimagl istiJa etmesindeo hasrl olan bir haldir s tarzln:'daki tarifini bilmek. Ie sarho§ olmak arasmda da biiyiik lark vardrr. Hakikatte sarho§ sarho§lugu tarrf edemez. Fakar sarhoj olmustur. Ona dair hi~birbilgiye sahip degildir. AYlk, sarhoslugu 'tarif eder, Ievazumm bilir. Halbuki kendisinde sarhosluk yoktur. Bit tabip hasta iken sihhatm tarifini, sebeplerini, ila.;lartnl bilir; halbuki 0 anda srhhatini kaybet. mi§tir. l~te bunun gibi ztihdiin (diinyadan yiiz: ~evirmenin ),hakikatlOJ, §artla,I01, sebeplerini, bilmenle zahid hayan ya§aman; nefsi diinyadan vazgecirmen arasrnda da fark vardrr, tyice auladIm ki mutasavvrflar iyi hallere sahiptirler, kuru< sozlerde.n uzaknrlar. Bu meslekte Him yoluyla. ogrenilmesi miimkiin olaru tahsil ettim, Benim j~in isitmek ve ogrenmekle elde edilemeyip aneak tatmakla, 0 yolun adami olmakla elde edilebiIenden baska bir §ey kalmamisn. ~er'i ve akU Ilimleri iyice kavramak i~in laYlktyle ogrendigim Ilim branslarr ve siiliik ettigim meslekler bana Allaha, niibirvvete (peygambeelige} ve kiyamer giiniine §iiphe gotiirmez biz iman vermi§ti. Ima-

l)

EL-MUNKIZU MIN-An-DALAL

59"

Gln bu ii~ esasr, muayyen ve miicerret bir 4elilile degil; belki saym.ya gelmiyen sebepler, kari'~eler ve teerubelerle kalbimde saglam yer~-

.. le~mi~ti. Bende §u kanaat hasrl olmu§tu ki ahirette saadete kavu§mak i~in tek yol takva (giinahlardan sakmmak) He ya§amak, nefsi hava ve: hevesinden menetmek yoludur. Bu hareketin ba~l da bu gurur diyanodan (diinyadan) uzaklasm~k, abirete baglanmak" biitiln varhglmla Allahayonelmek suretiyle diinyadan kalbin ilgisini kes-

. mekti. Bu da aneak -makamdan, maldan yi.iz: ~evirmek., insanr yiiksek gayelerden. / abkoyan meselelerden. alikalardim kacmak He tamam olabilirdi.' Sonra kendi durumumu gozoniine getirdim. Baknm ki dunya alakalarma dalmrsun. Bu. " alakalar her taraftan beni ~evrelemi~ler. Yapn. glm i§leri dii~iindiim.En giizeH te~ri~ ve talim idi. Bunda da ahirete pek menfaau olml}'illl' ehemmiyetsiz bir rakrm ilimlerle me§gul oldugum-u gordiim. Tedristeki niyetimi yokladlm:

Onun da Allah rrzas; i~in olmadlgtnl; mevki' ~ahibiolmak, §an ve§eref kazanmak arzusundaa ilerigeldigini arrladrm. Ut;urumun kenartnda bulunduguma, vaziyetimi diizeltmege ugra§mazsam atese yuvadanaeaglma kanaat getirdim. Bit' miiddet hep bunu dii§iiodiim. Heniiz ihtiyanma __ . sahiptim. Bir giin Bagdatdan ~Ikmaga, 0 'hallerden kurtulmaga kat'i karar verirdim; ertesi giin bu karardsn vazge~erdim. Kararsrzhk it;inde idim. Bir sabah ahiret istegine mer! ve arzum kuvvefr

EL-MUNKIZU M1N-AD-DALAL

bulsa aksam iizerl muhakkak diinya arzulari bir ordu gibi iizerime saldirarak 0 arzuyu daglt~rdl. Diioya arzularr zmcir gibi beni makam ve mevkie dogrusiiriikliiyordu. Iman miinadisi de [tl sayle seslenirdi:

.;.:_ Go~ zamam gelmistir. Omriin sona ermek ,iizeredir.Oniinde uzun ahiret seferi vardir, ~im-diye kadar edindigin amel ve Him hep tiya ve ;gosteri§teo ibarettir. ~imdi 'ahirere hazrrlanmazsan ne Zaman hasrrlanrrsm} Dtinyaalakalarrm ,§imdi

kesmezsen oe zaman kesersin? . " '

Bu" s.trada i~imde' evvelki arzu yeniden ura., OIr. Bagdattan firar etmek kararr 'icu'vvethulur- • -du, Bu sefer §eytangeJerek §oJlederdi:

, - Bu sana ariZ olinu§ bir hastahktlr. Sakrn itaat edeyim, 'deme. ~iinkU ~abuk zail olacak bir haldir. Eger ona uyarak bugiin i~inde bulundugun yiiksek mevkii, kimsenin bozmaya imkan bulamlyacagl muntazam hayatr, hasrmlar tardln.'-dan ihlaI edilmek - tehlikesinden uzak . mai§eti terkedersen ihtimal birgiin nefsinonu arzu 'eder, .fakat ona bir daha .kavusmak miiyesser olmaz.

488 Senesi Recep ayrndan itibaren aln ay kadar diioya arzularr ile ahiret dii§iiaceleri ara, ' -smda kararstz kaldrm. BuRecep ayinda i§'ihd. yad olmaktan ~lktl. lztirar mevkiine dii,tiim. <;iinkii Cenabr Hakdilime bir kiiit vurdu, ted"

[I] Miinadi: Halkl herhangi bir §eyden haberdar -etmek ic;in yiiksek sesile batlran kims~.'

EL-MUNKIZU MiN-An-DALAL

61:

.risi japamryacak surette baglandt. Talebemi memnun etmek Icin ,bir giin olsua den vermiye nefsimi zorladim, fakat dilim bir kelime dahi soyleyemezdi. Buna muktedir olamiyordum. Sonra dilimdeki bu tutukluk kalbime bit huzline verdi . Bu htiznlin tesiri He midemde hazun kuvvetikalmadi. Yemekten, .icmekten kesildim, Kandrracak kadar su bogazlmdan gecmiyordu, Bir lok-" mayrbazmedemiyordum. Bu yiizdenbiitiinbedeni kuvvetlerim zaylf dU§tii- Doktorlar;, ilacln" .bana fayda vereceginden iimit kestiJer.' Dediler. kh «Bu, kalbe arIZ olmu§ bir haldir; oradan mizaca sirayet etmistir, < Kalbe 'allzolan biiyiik elem zail 'olmadlk~a I ila~la iyile§tirmeye imkan yoktrir.»Aciz i~inde kaldrgmn, irademio tamamiyle elden gittigini goriince \aresiz kalmrs birkimsenin Ilticasi suretinde Allaha Ilrica ettim. <;aresiz kullarmin duasmr kar§lbkslZ brrakmiyanAllah beni kurtardi, Mevki, 'mal, aile,' evlat ah. bap gibi §eylerden yiiz ~evirmeyibana 'koJayla, •. trrdr, Mekke'ye gitmek kararrnda oldugumu soy-ledim. Halbuki icimde Sam'a gitmek arzusu vatdr, Halife ve biitiin beni sevenler Sam'tia ikamet : etmek arzusunda oldug~lInu ogrenmesinler diye hakikan sakladrm. Bir . daha donmemek iizereBagdadan ~lkacaglml' «Litif hileler» 'denilen kapah sozlerte belli etmerneye ~alJ§tlm. Biittin Irak alimlerinin tenkidine hedef oldum, Onlarrn i~indebiitUn bu §eylerden yiiz cevirmemin dini"., bit sebepten Bed geldigini kabul vedecekbir.

,62

EL-MUNKlZU MtN-AD-DALAL

kimse yoktu. Zannediyorlardi ki Icinde bulundu-

,gum mevki dinin en yiiksek mevkiidir. Bilgileri aneak bu anlavrsa miisaitti. Sonra halk bit takun tahminler i~inde §a§ltdl kaldi. Iraktan uzak olan kimseler bunun memleketi idare eden bUyiik!erio

. arzularmdan ileri geldigini zannediyorlardi, Bu biiyiiklere yakrn olanlar da onlarm beni birak.mamak i~in nekadar ugra§tlklan01, yaptlglml begenmediklerini, benim de onlardan yiiz cevirdl,

gimi, sdzlerine kulak vermedigimi gorUyorlardt. '«Bu, ,Allahtan g'eImi§ bir i~tit. Ehli lslama ve ulema ziimresine goz degd]. Bunun baska tUrIi:i sebebi oIamaz.» diyorlardr.

Bagdaddan ayrrldrm .. Yammdaki mah daglt'tim., Benim ve cocuklarrmm nafakasrna yeteeek kadarrm brraktrm. Irak mall, miisliimanlara vakIl <oldugundan boyle i§lere ayrrlmasi caizdir, Dun. yada bir itimin kendi ~ocuklarl i~in ayrrabilercegi bundan daha iyi maJ gormedim. Sour Sam'a vardrm, lki seneye yakrn bir zaman orada .otur. -dum. Tasavvuf kitaplarrndan ogrendigim vechile . nefsimi fena hallerden temialemek, ahliklml dti· zeltmek, Allahl anmak i~in kalbimi tasfiye et,mek gayesiyle vaktimi bep.insanlardan ayrl ya§a ,mak, riyazet cekmek, Ibadetle me§gul oImak su,

retiyle gecirdim, Bir muddet §am'daki Emevi Ca-miinde itikifa girmi§tim. Biitiin gun Camiin mi. ,naresine ~lkar, kaplslnl Uzerime kititlerdhn. Son, .il'a Kudiise gittim. «Beyt.i' Mukaddeu e &irdim.

EL-MUNKlZU MiN.AI).DALAL

63

, Her giin <Sahrarullah [LJ» mevkiine .girer ve >uzerime ka PlSHl1 kiHtlerdim.

Ibrahim Hafilullahm ziyaretinden fatig 01.

, -duktan sonra hac farzrm yerine getirmek, Mekke ve M edinenin bereketlerinden faydalanmak, Hazreti Peygamberin kabrini ziyaretetmek arzusu i~imde uyandr. Hicaza gittim. Daha sonra i~i~-deki arzu ve r;oeoklarlmtn daveti benivatamma cekei, Herkesten ziyade ' donmek fiktinden uzak iken oraya dondum. Yine insanlardan ayd ya. jamayt ihtiyar ettim. Yalmz kalmaga ve AUab. -anmak i~in masivaYl (AUahtan 'gayn varhklan)

-kaloimden ~lkarmaga ~ok harisidim. Zamamn

-Qlaylarl, coluk ~ocuk derdi, gecim zorlugu hu ..

zurumu kacirryor, yalmzhktan duydugum zevki trozu}ordu. Ancak arasira yalolz y~§amaktaki zevki duyuyordum. Bununla beraber ondan iimi.

dimi kesmiyordum, On sene kadar boyle devajn -ettim. 0 yalD1zhklar esnasrnda bana 0 kadar r;ok ~eyler malum oldu ki onlarr .tamamiyle sayiDak' miimkiin degildir. Faydalanmak ir;in §u kadarrm zikredeyim:

. §Uphe gotiirmiyecek surette anladam ki mu • tasavvtflar Allah yolunu tutan kimselerdir. On. Iarm gidi§i, gidislerin en iyisidir. Yollan yoUa(In en dogrusudur. Ahliklarl, ahliklarln' eo te. ' mizidir. Diinyadaki biitUn aktlh Insanlarm aklJ, haklmlerin hikmeti, §,eriattn esranna vaktf olan

[I) Beyt-i Mukaddes'te birc;ok .Peygamberleria ve Allah adamlarlDln ibadet yeri olan bir kaya.

64·

EL·MUNKlZU MIN.AD.DALAL

ilimlerin Ilmi, onlarm .gidi~lerinden, ablaklarln~ dan bit' krsmmr degi'tirmek, daha iyi bit hale getirmek idn bir araya gelse buna imkan hulamazlar. Onlarm dl~laruldaki ve i(flerindeki biitun hareketleri ve durgunluklarl hep niibiivvet' kandilinin I§lgtndan alrnmrstrr. Yetyiiziinde nii. bdvvet' l§lg1odan baska aydlOlaoacak bir nur yoktur. Elhasrl : Bir tarikat ki ilk §artl olan te: mizligi, kalbi tamamiyle masivadan temisfemek, ten, naroazdakiiftitah· tekbiri mesabesinde olan anahtari kalbin tamamiyle Tanrry; anmakJa me§gul olmasindan, sonu tamamiyle nefsi AHahlD varJJglDda yok etmekten ibarettir, bunun hakkm, da baska ne denebilir?

Allahtn'vatltgloda yok elmanm son mertebe . sayllmaslba§langl(fta ihtiyar ve irade Ileyapila, bilen hallere nazarandrr, Yoksa hakikatte bu .. tarrkatin ba§langtCldlr. Bundan evvelki haUer btl YOlu'n yolculan icin sokakkaplsl Ile evin asd kapisr arasmdaki dehliz mesabesindedir.Tarik·a. tin ba§langlClndan itibaren ke§ifler, mii~ahedele.t ~ baslar. Hatta saliklcr uyamrken melekleri, pey. gamberlerinruhlarlDl gortirler, sozlerini duyar, lat. Onlardan bircok faydalar iktibas ederler, Sonra bn tarzda '§ekilleri ve hayalle.ri gormekten birtakim yiiksek derecelere terakki etmek bali gelit ki bunu sozte anlatmak imu'ol yoktur .. Kim 0 hali Hade etmek isterse soziinde. sakm. mak . miimkiin olmryan, acik hatalar olur. Hulasa j~ Allaha 0 kadar yaklasmak derecesine vane .

BL-MUNKlZU MjN.AD.DALAL

6S

ki bir ziimre AUahahulul ettigini, bir ziimre Allah He birle$tigini, bir ziimre ABaha 'dstl oldugunu tahayyiil eder. BUDun hepsi de hatl. drr, Neden hata oldugunu da eBl.maksed.ul.aksa» adindaki kitabrmrzda acikladrk. Kendisinde bu hal gorulen kimse : «Hanrrma getirmedigim §ey vuku buldu. lyi zanda bulun, isin hakikatnn sor, ma.» manaslodaki beyte uyarak fazla bit §ey s5y. Iememelidir.

Elhasil zevk He vaktf olmayan kimse niibiiv. vetin hakikatini anhyamaz,sade ismini soyler, EvIiyadan sadrr olan kerametlersiiphesiz ki pey. gamberlerden ilk zamanlarrnda sidn olan halter dir. Hazreti Muhammedin .ona selam olsun, kendisine peygamberlik gelmeden evvel Hira dagtna ~ekilip Tanrrsi He yalmz kalarak ibadet etmesi de bu halin neticesidir. Hatta Araplar «Muham, med Rabbiue a§lk oldu.s-dediler. Bu bir haldi:r ki yolunu tutan onu zevk He anlar. Zevkten nasibi olmiyanlar onlarla (Sofilerle) musababede bulunursa tercube ve i~itme He imanhastl eder. HaUerin delaleti , He bunu kesin olarak anlar. Onlarla kalkrp oturan kimse, kendilerinden bu imam istifade etmiaulur. Onlar bit cemaatnr ki sohbetlerinde bulunan kimse dalalette kalmas. Kendileri He musahabede bulunmak §erefindeo mahrum kalan kimse «1hya.ii.uliim.id· dinsadmda ki eserimizin «Acaib iiI, kalb» krsmmda zikretigi. miz vechile akli delillerle bunun miimkiinloldu.

5

j

66

EL-MUNKlZU'MfN.AD.DALAL

gunu anlar, Bit hali,akH delrllerle tahkik et, mek, ilimdir, 0 halin kendisi He hallenmek zevk, tit. lyi zannm tesiri a ltrnda i~itmek ve terciibe etmekle kabul etmek imandrr. Bunlar ii~ derecedir. «Cenabi Hak iman edenlerinizi, ilme nail olanlarmrzr daha viiksek dereeelere yukseltir, {I)>> Bu zumrelerin otesinde birtakrm eahil kimseler varder ki bu halleri tamamen inkar ederler, Boyle sdzlere ~a~arlat. Isitirler ve alay ederler, «~a§rlaeak §ey, bunlar ne hezeyanlar yapiyorlar l» derIer. Cenabi Hak bunlar hakkrnda Hazreri Peygembere Kur'am Kerimde ~ovle buyurmustur; «Onlardan bazflarr seni dinler ler, yamndan ~lktiklan zaman ilim sahibi olanlara, deminne soyledi? diyesorarlar. Isre bunlar . kalbleri AI. lah rarafrndan muhurlenen, nefislerinin havasma tabi olan kimselerdir.»

Mutasavviflarm volunda devam iizere yiirii. diigiimJen dolan bana zaruri Him ile niibiivvetin hakikari ve hassasi zahir oldu. Bunun esasrna dair biraz malfunat vermek laztmdtr. <;i.inkii bu. na ~ok ihtiyac vardir.

-e.

N'OdOVVETIN HAKtKATINE VE BOTON tNSANLARIN ONDAN FAYDALANMAGA MUHTA<; OLDUGUNA DAta

~\Jnu bilmelidir ki insan asrl yaradihsta bilgisiz, Allahln yaratttgi btitiin alem,letden h~be"iz

II] Trrnak i~areti i~ine. ahnan bu ciimle ayetike.

rime terciimesidir. '

:L 1

EL-MUNKIZU MIN.An-DALAL

67

-olarak yaranlmisnr. Bu alemier ~oktut. Sayrlarr- 01 Allabtan baska kimse bilmez. Nitekim Cenabr Hak Kur'am Kerimde «Rabbinic ordularmr ondan basks kimse bilmez.» buyurmustur, Insanm ilemden haberdar olmasi idrak vasitasiyle olur. 1drnklerdenhet biri, insan onunla bir aleme vakrf olsun diye yaranlmisrrr. Alfmlerden mak-sadrmrz varlt'klann fje~itleridir. Insanda en evvel: halk olunaudokunma hassesidir (duyu). Bunun;la sicaklik, sogukluk, .rutubet,. kuraklrk, yumu~§ak1tk,settlik vesaire gibi . vathklann bircok krsunlarrnr .!drak eder. Bu hasse renkleri, sesleri, ,~ac'iyen idrak edemez, Bunlar (dokunma) _hassesine gore yok demektir. Sonra insanda gorme llassesi yaratrhr, Bununla daren~lerjr sekitler! idrak eder, Bu 'gorme hassesine ait alem; mah-

,~usat .alemlerinin en genisidir, Daha SOOIa in. .esarrda i§itme. hassesi gelisir. . Bununla sesleri, nagrrieleri isitir, Nihayet onda zevk yaratrhr, Mahsiisat aleminden daha ileriye gececek fjaga ;selinee. kendisinde temyiz .kudreti halkolunur • . Bu yedi ya~lna yakla§t:igl fjag(ilr. Bu ~agda yare \llglOlO baska bir durumuna girmi§tir.Bu zaman-da 'mlhsusat aleniinden gayri ~eyleride idrak eder. B .. i drak etcigi §eylerhis aleminde bulunmaziar.

, Daha sonra dabaska duruma yii~se1ir. Kendisinde. akrl halk olunur, Onunla vacipleri, caizleri, muhalled ve evvelki durumlarda kendisinde bulunmr, ,an b~Ueri idrak eder. AkllO otesinde bit dutu~ -daha vardir. 0 durumda insanda baska blr goz

EL-MUNKlZU MiN-AD-DALAL

a~dlt. OnunJa 'gaybl, gelecekte olacak hadiseleri ve aklin esmedigi ball §eyleri gosur. Tfmyi_z, kuvveti makulau; hiskuvveti temyiz kuvvetinin Idrak edecegi §eyJeri idrakten mahrum oldugu. gibi akrl da yukarda isaret edilen noktalarr Idrakten mahrumdur. Temyiz kuvvetine sahip bit!' kimseye akhn idrak edebilecegi bir §ey 50yJense kabul etmez, OJmaz bir §ey telskk] eder. Bunun gibi bazr akrl sa hi pleri niiblivvetin idrak ettigi §eylerikabul etmediler, olmaz bit §ey telUki ettiler. Bu, cehlin kendisidir. <;;iioku bu iddialars i~in bit dayaoak . gdsteremealer, Bu onlarrn va ". ramadlgl, kendileri j~jn yok olan bir durumdur, Zannederler ki 0 durum esasen mevcut degildir. Anadandogmakor tevattir He i§itmekJe renklerin ve sekillerin varhgJDl ogrer memis 015a ilk defa olarak kendisine, bunlardan bahsedilse bit §ey aolamaz ve kabule yanasmaz. Tanrr kullarrna lutfederek onlara nubuvvet hassasmdan bir or. nek vermistir. Bu da uykudur. Uykuda olae kimse gaypten haberdar olur. Gelecekte olacak bir §eyi ya acrk olarak yahut tabir iJe anlasalacak bir §ekilde idrak eder, Bunu bit insan nefsinde tecriibe etmese ve kendisine «Bazl insanlarbaygm bir surette olii gibi duserler. Duygulatl$>

''i§itmeleri, gdrmeler! zai] olur ve bu halde gaybs idrak ederler.» dense inkar eder, bunun mbmktirs olmad'glDl delil He ispata kalkrsir : _ « ldrakin sebep,Ieri his kuvvetleridir. His kuvvetleri meydanda varken herhangi bir §eyiidrak euniyen

EL-MlrNKIZU MiN-AD-DALAL

6!1

kimsenin 0 hislerin uyusuk oldugu bir anda 0 !§eyi idrak etmemesi elbette akla daha uygundur .• -der, Bu bir klyasttr ki hakikat ve mii~ahede onu 'yalanhyor.

A\ul insaularrn hallerinden bir baldir. Bu bal icinde kendisinde manevi bir goz alJlhr~

. Onuula his kuvvetlerinin Idrakten uzakkaldlg' makulat lJe~itlerini goriir. Bunun gibi niibiivvet -de bir haldir kieo hal iclnde Insanda yine ma<nevi bir goz basil olur. Bu 'gozde bir nur 'Vardrr ki 0 nur He gayb; ve aklrn idrak edemiye.cegi §eyleri goriir. Niibii~ve{ hakkrnda §ck ve . ~iipheye dusmek ya imkamoda, ya vii cut ve vukuunda, yahut da muayyen bir sahrsta husuliinde -olur, Miimkiin olmasma delil, vat olmasidrr, Varolmast ise diinyada akrl ile elde edilmesi xasavvur edilmiyen birtakun bilgilerin varltgl lile sabitttir. Tip Ilmi, niicum Ilmi gibi. .. Bun-' .Iardan bahsedea kimse bilirki bunlar aneak Allahln ilhami ve tevfikt He idrak olunur. Tee{'iibe yolu He elde edilemez. Niicum ilmine ait .oyle hadiseler vardir ki ancak bin senede bir kere vaki olur, Bunun hakkinda nasrl tecriibe yapllabilir? llalJlarlO bassalartda boyledir. Bu

. -delil He anlasrldi ki bu gibi aktl ile idrak olu.namiyau seylerin idraki ilJin de bir yolun bulunmast miimkiindiir. Niibiivvetten maksat da budur. '~unkii niibiivvet ancak bundan ibarettir. Daba -dogrusu aklrn idrak edeeegi§eyler baricinde kalan bu gibi ~eylerin idraki niiblivvetin hassa-

70

EL-MUNKlZU MlN.AD-DALAL

Iarmdan ancakbirisidir. Nubiivverin : bundars baska daha bircok lPassalau vardtr.":ADJattlgJml~ cihet niibiivvet . denizinden bir .damladrr, On1.); zikrettik; ~iiDkii sen de ondan bir aroek vardir. o da uykuda idrak ettigin seylerdir. Sende tJ.p'

. ve niieum ilimlerineait bu cinsten bilgiler devardrr, Bu bilgi1er peygamberlerin mucizesi olarak meydane .gelmi§tir. Akd sahipleri yalniz, Him sermayesi ile buna asIa yol bulamazlar. Niibiivvetin bundan baska hassalan tasavvuf tarikma, sulak etmekten hasrl zevk ile idrak olunur, <;iinkii yukarrdaki niibiivver hassasmi aneak sende mevcut olan omek iJe anladm, Bu da ujkuduro Bu aroek olmasaydr onu tasdik etmezdin, Peygamberde, sende arnegi olmiyan bir hassa, varsa onu asIa anhyamazsm. 0 halde nasrl tasdik edebilirsin? Bir §eyi tasdik etmek,' onu anIadiktan sonra olur. Bu ornek tasavvuf tarikinm, ba§laoglclnda basil olur. Sende bu oroekten hasrl olan miktar nisbetindebir' nevi zevk ve bunakiyas ile aroegi hasllolmaml§ hall ere ait birnevi tasdik viieut bulur. Bu tek hassa asrl nii; biivvete iman etmek icin sana kafidir.

Muayyen bir §ahstn peygamher olup olmadi, glnda §ek edersen onun hallerini ya miisabedeile, ya tevatiir §eklinde i§itmekJe ogrenmedik~esende ~yakin hasil olmaz .. Sen nbbr, frkhi bilirsen. fakihleri, tabipleri: ballerini gormek, kendilerins garmeden sazlerini i§itmek suretiyle anhyabrlir, sin. Kezalik frkrhtan ve ttpdan bir iniktar agr~

I

EL-MUNKlZU MlN-AD-DALAL

7l

nip ~afiioin ve Calinos'un rkitaplanm mutalia ederek birinin fakih, digerinin tabip oidugunu, baskasrm taklit ile degil, tahkik suretiyle anla. makta gu<;liik cekmezsin. Onlarm haline dair sende zarur] bit ilim hasll olur. Bunun gibi nii . biivvetin maoasull anladrgrn takdirde Kur'am Kerimi, hadisleri \ok oku, Hazreti Muhammedin niibiivvet derecelerinin eo yiikseginde bulundu .. guna dair de sendezaruri bir Him basil olur. Ibadet ve onun kalbi tasfiye etmekteki tesiri hakkrnda soyledigi sazleri tecrube ederekkanaatini kuyvetlendir. Onun; «Bir kimse bilgisi He amel ederse Cenabr-Allah ona bilmedigi §eyier' hakkrnda bilgi ihsan eder.», «Blr kimse bit za. lime yardim ederse Cenabi. Hak 0 zalimi ona musallat eder. », "'«Bir kimse sabahleyin kalktlgl vakil endiseleri yalDlzbir nokta etrafmda topIamyorsa (yani yalnrz Allah! du§iiniiyorsa) Cenabi Hak ODU diinya ve. ahitet endiselerinden

-_ kurtarrr.» maoalartndaki hadislerde nasrl ssdik oldugunu anlamak i\in bin defa, iki bin defa hatti binlerce defa tecriibe edersen sende zarurf bir ilim basil olur. Arnk hie §iipheyedii§m~zsin Niibdvvet

. ,hakkioda yakin hasil etmek icin bu yolda yuriimege gayret et. Yoksa sadedegnegi ejderha yapma~ (I}/ ayl ikiye bolmek [2} gibi rnucize-

[1] Hazreti Musanm Kur'am Kerimde anlatrlan bir mucizesine isarettir, Firavunun huzurunda sihirbazlara kar§l Allahm emri iizerine, degnegini yere biraktr, biL yuk bir ejderha oldugunn gordii.

[2] Peygemberimiain bir mucizesine i§arettir: Mek-

12

EL-MUNKlZU MiN.AD·DALAL

Jere bakmak kafi gelmez, <;iinkii yalmz bu mudzelere bakrp sayrlamiyacak derecede ~ok olan meydandaki karineleri goz oniinde tutmazsan ek, seriya 0 mucizeleri sihir ve hayal sayar, Allahrn onunla bazlkimseleri dalalete diisiirmek istedigini telakki edersin, <;i.inkii «Cenabi Hak istedigi adamt dalalete dii~iiriir, istedigin! hidayete eristi. rir.» Bu takdirde mucizeler hakkmda sana soruIacak sual karsrsmda ~a§trltslO. N'iibiivvete olan Imarumn dayanagr (Kur'am Kerim oldugu gibi) yalmz ~ok diizglin ve tesizli kelamdan ibaret oldugu takdirde ona benziyen diger muntazam bir kelam ile sende ~iipbe uyamr, imanrn yikrlrr. Boyle harikalar sence bu' husustaki delillerin. karinelerin bit tanesi olsun. Bu suretle sende belli bir dayanagr zlkredilemlyeaeaeur i bit Ilim hasrl . olur. Mesela : bir kimse bit cemaattan revatiir suretiyle bir habet duymus, ooa Inanmis. Kendisinde hasrl olan yakini belli bir sahsm soziioden iati- . fadeettigini zikredernez, yakininio ne suretle hasil oldugunu bilemez. Gerci yakin 0 cemaarin ayu aytl verdigi haberden haric kalmaz, Fakat ~ahls belli olmaz. Iste kuvvetli ve ilmi imanbudur.

Zevk; gozie gormek, elle tutmak gibidir, Ancak tasavvuf rarikrnda bulunur, Ntibilvvetin hakikatiae dair bu kadar malumar, burada anlat, , mak istedigimiz derecede maksadrmrzi aulatmaga

ke ahalisi kendisinden bir mu cize gostermesini istemi, ay ikiye boiiinmii§. Buna [insikak-r Kamer] denir,

EL-MUNKIZU MiN.AD.DALAL

73

kifidir. Bu a~lklamalara neden ihtiya~ goriildii. ,giiniin sebebini ileride anlanrun.

TEDRtSt TERKETTtKTEN SONRA TEKRAR BASLAMAMIN SEBEBtNE DAIR

On sen eye yakin bir zaman i~indehalk ara. sma karrsmadrm, yalniz ya~amaga devam ettim. Bu mliddet esnasmda sayamryacagrrn bircok sebeplerden dolayi hem zevkle, hem akli delil He, hem imandan ileri gel en kabul He zarurj olarak bana zahir oidu ki insan bedenden ve kalb-den halkolunmustur. Kalbden maksadun Allab:a tanlmaga mahsus bir yer olan ruhun hakikatidir. Yoksa oliilerle. havvanlarla miisterek oldugu et ve kan degildir. Bedenin sihhat hali vardrr ki .saadeti ona baghdtr: Hastahk Iiali vardir ki heli. kine sebep olur. Kalbin de boylece sihhat ve :seiameti vardrr, Insanlar i~inde «ancak selim bit kalb He Allahm huzuruna gelen» necat bulur. Kalbin hastalrg; da vardrr ki insanrn uhrevi ve .ebedi helaldne sehep olur. Nitekim Cenabi Hak Kur'am Kerimde boylelerinden bapsederk~n ekalbJerinde . hastalrk vardrr» buyurmuslardir. Allah. bilmemek kalbin oldiiriicii zehirdir. Nefsin arzu. 4anna uyarak Allaha isi olmak onu hasta eden illetidir. Allah. tanrmak, diriltici panzehiridir, .Nefsin arzularrna muhalefet ederek taatte bulunmak §ifa veren ilacldtt. Kalbin hastahgrm gi.

74

EL-MUNKIZU MfN.AD.DALAL

dermek, onu sihhate kavusturmak ancak iJi~Iar-, la olur, Nasrl ki bedeni te davi etmek de boyledir. Bedeni tedavi etmek i~in kullamlan ila~lar kendilerindeki hassa ile sihhati yerine getirirler, Bu hassalar akrltr kimselerio akrl sermayeleriyle idrak olunmaz, NiibUvvet hassasr He e§yamn hassalanna viklf olan peygamberlerden ogrenmi~ olan tabipleri taklit etmek Jazlm gelir. Buuun gibi zaruri Him i1e 'bana .. malum oldu. kipeygamberler tarafrndan miktarlari belli edilen iba, det i1a~lar101n de tesirleri, akrlh kimselerin akrl sermayesiyle idrak olunmaz, Buhususta ibadetlerin hassalarrm akrl sermayesiyle degil, nUbUvvet nuru ile idrak eden peygamberleri taklid etmek lizlOO gelir. 1Ii~lar, cesirleri ve miktarlarr baska baska olan birtakrm madde lerden yaprhr. Bir krsrm maddeler tarnda di. gerlerinin iki misli olurvMiktarlarrn ayrr ayn olmasi sebepsiz degildir, Hassalarrna gore boylc olmasi ieab etmistir, Kalb hastahklarmrn iIiel olan ibadetler de doyle 'Se,itIi ve miktarr baska baska olan birtakrm hareketlerden ibarettir. Secde, riikfr'un iki mislidir. Sabah namazr, ikindi namazmrn yansidir. ~oyle olmasmda HaM bir sir vardrr. Bu sir ancak miibiivvet nuriyle sezilebilen hassalar kabilindedir. Ibadetlerin bu durumlars j~in akrl yoliyle hikmet ve sebep ariyanlar, . ya. hut bu hallerin bazr hassalardan ileri gelen iIi· hi bir sirra miistenid olmavip tesadiifi bir §cy oldugunu zannedenler hamakat yecahillerini

EL-MUNKIZU MIN.AD-DALAL

75,

belirtmijlerdir. t1i~lirda birtakrm esasi maddeler vardrr ki onu meydana getirmi§tir. Bunlar «er. kin» ~ytllr. Bir de 0 ila~larl bazrrlarken tesirioi saglamak maksadiyle bazrhususlar gozonUridc' tutulur. Bunlar da tamamlayrci crhetlerdir, Bu.

. \ .

nun gibi .nafjleler; siinnetIer de ibadetlerin asd

rukiinlerini tamamlajrcr sayrlrr, Hulisa peygam. berler kalb hasrahklanmn tabipleridir. 'Akhn,

- faydas1 '~e i§i bu noktayrbize bildirmekle bera. ber niibiivveti tasdika delalet, niibiivvet goziyle' idrak olunan §eyi anlamaktan aciz oldugunu kabuletmektir.' 0, korler], elinden tutacak adama; §a§ltm1~ .hastalarr, §efkath tabiplere teslim eder gibi elimizden tutarak bial ntibiivvete reslim eder. Akltn yapacagl i§ bu kadardrr, Bundan otesine karrsamaz. Ancak tabibin kendisine soy. Iedigini bize haber verir. Bunlar birtakim meseIelerdir ki halk araslOakau§mlyarak -yalmzlik i'Siode ya§adtgltn miiddet esnasmda adeta mU§ahade eder gibi zaruri bir tarzda anladrm. Sonrs miibUvvetin var olup olmadrgrada, nUbiivvetin mahiyetinde, niibiivvetin kabul ettigi §eylerle amel etmekte halkrn itikaduun zifa ugrad1glDl, buhalin halk arasmda yaytldlg1D1 gordUm. Bu iman zaYlfhglO1n sebeplerini arasnrdrm ve buldu~: Bi.ri felsefe ile mesgul olao, digeri tasavvuf tarikina giren, ii~iinciisii talim davasma baglanan, dordiineiisii halk arasmda ulemadan saydan kim. selerin tuttugu yoUardlt. Bir miiddet de halkt . gozden gecirdim •. ~eriatln emirlerini yerine ge.

'76

EL-MUNKIZU MtN-AD-DALAL

-rlrmekte kusur eden den sebep sordum. ~Uphe5ini acrklamasun istedlm. Itikadindan ve i~indekin. den bahsettim.

- Nicin kusu! ediyorsun P Eger ahirete Ima, .nrn varsa orasr i~in hazrrhkta bulunmajrp onu . dunya mukabilinde sanyorsan 'bu, hamakattir. '(:unkU sen ikiyi bire degi§mezsin. Nasrl oluyor da ebedi bir diinyayr gecici bir dUnya mukabi,

-Iinde sanyorsun l .. Eger ahirete inanrruyorsan ka-

-firsin demektir. Imam talep etinek hususunda

.nefsine hakimol. Icinde sakh olup batmi mezhe, bin sayilan ve zahirdeki ciir'erine sebep olan .giali kilfriin sebebini arastir. Kendini iman sahi.bi ve seriate baglt goseererek kiifriinU a~lga vurmamak faydasrzdir.

Diyordum. Birisi §oyle cevap veriyordu:

- Bu, muhafazasi. lazlm olan bir §ey olsay. dt' alim gecinenlerin boyle hareket etmeleri daha ~ok yerinde olurdu, llmiyle tanlnml§ kimseler arasmda §ohreti olan filan namaz krlanyor, filan

~ .

~arap iciyor, iilan evkafrn ve yetimlerin mahrn

yiyor, filan padisahm ihsanlariyle geciniyor, ha. eamdan sakmmryor, iilan hakimlikte, §ahitlikte .tii§vet ahyor. Bunu daha uzatabiliriz.

Diger birisi de tasavvuf ilmine viktf oldugunu 50yliiyor. Ve zannediyordu ki"kendisi artrk ibadet etmege hacet birakmiyan yiiksek bir mertebeye ermistir,

O~lincii bit kimse (ehli ibaha) {Il denilen

[1] ibaha mezhebi: insam istedigi .herseyi yapmakta serbest birakan mezheptir.

1

...

EL-MUNKIZU MtN-AD-DALA.L

ziimrenin §iiphelerinden bir §iipheye saplanmrsn •. Bunlar tasavvuf tarikindan sapitan kimselerdrr, Dordiincii bir adam ehl- i talim ile gOIU§_c

mii§. Diyordu ki: .'

- Hakkr bulmak gii~tiir. Ona varan yolo kapahdir. Bu hususta ~ok ibtilaf vardrr. Mezheplerden lJiri digerinden daha dogru goriinmiiyor. Akli deltller biribirini ~lirlitliyor. Bu delitleri Ileri siirenlerin reyine giivenilmez. Talim mezhebine davet eden de miitehakkimdir. Elinde bir ... hiiccet yoktur. 0 halde bir §ek ugtuna yakirl1. nasil birakabilirim?

Besinci bir kimse de diyordu ki:

- Bunu taklid suretiyle yapmlyorum. Ben felsefe ilmini okudum. Niibiivvetin hakikatini ogrendim. Hulasasi hikmet ve maslahata varrr .. Ibadetlerden maksat, halkrn cahil krsmim zap. tetmek, onlarr birbirini oldiirmekten, nha et. mekten, nefsin §ehvetlerine dalmaktan uzaklasnrmaknr. Ben cahil kimselerden degilim ki §er't: tekliflerin altma gireyim. Ben hakimlerdeoim.> hikmete baghYlm, onunla hakikatr goriirlim. Taklitten miisrajniyim-

'l~te Baht Felsefecilerin mezhebini' kendilerin- .. den .okuyanlarm hakiki imam bundan ibarettir, Ve bunu Ibni Sina ve Ebu Nasr. it. Farabi'nin kitaplarrndan ogrenmi§tir. Bunlar Islam dinini: kendUerine gosteri§ vasrtasr yapan felsefecilerdir ..

~ok kere bunlardan birini goriirsiin ki Kur'an okuyor. namaz krlmak i~in camiyegidip camaa-

'78

EL-MUNKIZU, MiN-AD-DALAL

-re hazlr oluyor,diliyle §eriati tebcil ediyor. Bununla beraber §arap icmeyi, miisllimaohglD il me. ,nettigi~e§it ~e§it .Fenalrklarr i§lemeyi rerketmi. yor. Kendisine:

__ . NiibU vvet sahih degilse nicin namaz krJlyorsiIn?

Denildigi vakit:

- Beden icin bir Idmandir, memleket hal. kirun idetidir, malumzr, ~oluk ~ocugumuzu mu.

. hafazaya vesiledir.

Cevabim verir. Bazan:

- ~eriat sahihrir, nfibiivvet haktrr, del.

- 0 halde ni!;in §arap i~iyorsun? diye so·

,J:ulu~ca:' . -:

- Sarap insanlar arasma dii§manlJgl,' kini buaktlgl i~in menedilmistir. Ben hakimim, bun. -dan sakrmrrm, Maksadim zihnimdeki durgunlu'. gu gidermt:ktir~

Cevabrm verir., Harta .Ibni . Sioa yazdtgl bir ahirnamede AUaha:' kar§~ §U ve . §U ahirlerde bulundugunu,'§er',~ uygun. - hareketlere kar§l tao .. zimde bulunacagmi, dint' ve bedeui ibadette ku. sur etmiyecegioi,§arabl . zevk icin degil. ancak tedavi ic;in i~ecegini anlatmi§,; imaDlo~n kuvvetli oldugunu, ibadetleri Ihmal etmedigini anlanrken

.sirf tedavi maksadiyle §ar~p ic;meyi istisna etmiJtiro Bu, felsefecilerden iman sahibi olduguna iddia edenin imamdir, Bir krsim Insanlar-obla, . ra aldanrmstrr. Headese, mandik ve emsali gibi

"kendilerine pek lazlm olan Ilimleri ivkareden

EL-MUNKIZU MIN-AD-DALAL

79

,kimselerin itirazlarrmn . ~iiriikliigU de halkm bu aldanmalarim arnrmistrr, Yukarda da bu nokta, ,a i§aret etmistik.

Bu gibi sebeplerle her ~e§it halkrn bu de. eeceye kadar lmanlarmm zayrf dii§tUgunU goriin-ce bu §Upheyi gidermek icin kendi nefsimi hazrrlanmis buldum. Bu adamlarr riisvay etmek benim icin bir yudum su icmekten dahakolay oldu, ~iinkU onlarm ; yani mutasavvrflarrn, Eel. sefecilerin, talimiyecilerin ve alim gecinen kim • ;s~lerin ilimlerini laylkiyle ogrenmi§tim. Kalbime dogdu ki bu zamaoda bunu yapmak benim icin kacrmlmaz ve zaruri bir isrir. Kendi kendime -cYalmz yasamak, halk arasma karrsmamak ne ii~e yarar? Halbuki hastahk salgrn halini al;Ul1~, tabipler hastalrga yakalanmrs.vhalk helsk -olmak Iizeredir.» diyordum, Sonrajcimden, bu bela.Yl gidermek: bukaranlJk ile c;arpl~mak j~in ne zaman imkan bulabiHtsin? Zaman ferret [l} zamamdir ; devir baul' devridi:r. Halkr gittikleri yoldan dogru yoladavet etsen butun zamane .adamlerr sana diisman kesitir. Onlara 'nasrl mu • kavemet edebilrsin, onlarla nasli gecinirsin? Bu, .a~cak elv'eri§li bir zamanda ve miiredeyyin, kudretli bir padisahrn yarduniyle olabilir. Delil He hakk1 izhar etmektenacia oldugumu bahaneede.rek' h,lktan ayn yasamakta devap etmegi benim-

[1] Fetret: iki peyganiber ,araslnda vahiysiz ge~en . -zaman. Burada dint i§lerin ihmal edildiAi zaman de:mektir.

80

EL-MUNKIZU MtN-AD-DALAL

Ie Allah arasmda ruhsata iktirao etmi§ telakki ettim. Ceuabr Hakkrn takdiriyle zamacm padi§ahl { l J drsarrdan bit tesir olmaksizrn Icinde bir arzu duydu. Bu fetreti kaldrrmak i~in Nisabura hareket etmemi irizar kabul etmiyecek surette emretti. Bu emit 0 kadar kesin idi ki muhalefette rsrar etseydim, onun kalbini kltml~ olacaknm, Dii~iindiim ki kosede oturmak ruhsatr artrk dfa ugradl. Tembellik, istirahat, nefsimi aziz tutmak, onu halkrn ezasmdan muhafazaet. mek gibi §eyleri halktan ayrr yasamakta devam etmege sebep gostermek laYlk degiIdir. Halkrn cefasma katlanmanm gii'~liigii, nefse ruhsat vesiIesi olmaz. Cenabi Hak buyuruyor: «Elif-lammim. Insanlar iman ettik demekle bulunduklarr hal iizre terkolunacaklannt, tiirlii cefalara ugra. miyacaklarrnr ml zannettiler? Kendilerinden ev ... vel gelmi§ olanlarr da cefalara miiptela ettik.a

Vine aziz ve celil olan Allah, yaratnklarrnm en azizi olan- peygamberine buyurur: «Senden, evvel de peygamberler halk tarafrndan tek-

zip olundular. Yapilan tekzibe kaqlsabrettiler ' ve cefalara katlandrlar, Nihayet onlara yardimr- - miz yeti~ti. Allahm vaitlerini bozacak bir §ey YOktut. Sana peygamberlere aithaberler gelmis, tir.» Vine Tanrr cYasin. Hikmetlerle dolu Kur'» ana yemin ederim ki sen, peygamberlerdeasin.

[1] Bu zat Seleukilerden Meliksahm o~lu' Mehmet Gryaseddin olsa gerektir. Onsozde de i§sret oluumustu;

,. ,

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL

Dogru rolda yiiriiyorsun. Kur'an aziz" ve rahim-. olan Tanrr taraftodangonderilmi§tir. Onunla, aralarrkorkutulmannj, gafH bulunan bir kavmi korkutursun. Onlarm bircoklari bizim azabimlza ", miistahak olmuslardir, iman etmiyorlar, boyunIarma, ~ene kemiklerinin bide§tigi yete dayanml§ birer demir halka taknk. Baslan .kalkik duruyor, a§agl bakamryorlar, Onlerinde bir set, arkalarmda bir set yaratnk. Onlarr her taraftan.. ~evirdik. Onlerini, arkalarrm goremiyorlar. On-· Ian korkutsan da, korkutmasan da kendileri i~in birdir, iman etmezler. Sen ancak Kur'ana uyan, Allahl gormedigi 'halde ondan korkan bir kim'Scyi korkutabil'irsin .. Onu . magfiretle, cennetle miijdele.» buyurmustur,

Bu mesele hakkinda kalb ve mii§ahede er-

,bablndan, yani mutasavvrflardan bit cem~atle Istisarede bulundum. Hepsi arnk halk i~ine ka.,· II§mak. ko§eyi terketmek lizlm ge1digini ittifak .. la soylediler. Allah yolunda yiiruyen bazr iyi kimseler tarafrndan goriiliip tevatiir derecelerine varan bir~ok ruyalar da bu fikre kuvvet verdi. Bu riiyalar bu hareketin Cenabi Hakkrn bu as. rrn basmda takdir ettigi bir hayrrn, dogruluga . donmenin baslangrci oldugunu gosteriyordu,

. Tanrl her yiizyll basinda dini yen!'den diriltece. gini vair-buyurmustur. Bu §ehadetlerden dolayr ... i~imde iimidim kuvvet buldu. tyi .zannrm galip geldi. 499 senesinia Zilkadesinde bu muhim

6

~MUNKlZU MIN-AD-DALAL

va:l!ifeyi yerine getirmek i~io Ni§abura harekes etmemi Taorl miiyesser krldr, Bagdattao ~Ikl§un. 4 88 seoesioin Ztlkadesinde vuku bulmustu, Demek ki halktan ayrl ya§ama miiddetim on bit seneyi bulmustur. ~imdiki hareket A.llabm takdirettigi bir harekettir. Allah'rn oyle acayip takdirIerindendir ki halktan ayrl ya~adlglm esnada kaIbimden hi~ ge~memi§ti. Nasil ki Bagdattao, '~lkl§lm, i~inde\ bulundugum halleri terk edi§iai de asla hatrrrma gelmiyen ~eylerdi. Kalblerde, hallerde degi§tklik yap an Allabtu. «Mii'mioio -kalbi A.Uahtn parmaklarmdan ikisininarastnda dir, [I}» ~u kaoaatteyim ki ben gerci Him ne~ rine dondlim, Fakatbeode hakikl manasiyle bir donme yoktur. Eski halime donmedim. <;iiokii ,«doomek» yeniden eski hale girmek demektir.

Ben eskidenJnsana mevki kazandiran ilmi yay',yordum. SoziimIe, amelimle 0 ilme davet ediyorum. Maksadim, niyetim; mevki, Jeref ka.zanmaktr. Fakat §imdi iosaoa mevkii terkettirea, ,tiitbedeo uzakla§maYl ogreten ilme davet edivorum. Niyetim, maksadim, arzum budur. Bu halim ,Allahln maHimudur. Beo kendi nefsimi ve ~atkaS10! rslah etmeyi isnyorum, Muudlma erecek miyim, yoksa istedigime kavusmaktan mabrum

mu kalacagim, bilmiyoruo:l.Lakin ,akin ve mii,ad eye varan bit imanla ioaolyorum ki «Bir. haHn degi§mesi, bir i§i yapmak kuvveti aocak

[1) Anahl~ parmaklarl olmaz. Mecazi lIlaaa kasdo:;lunmultar. Yaoi Allah istediti dakikada insaa.akalbin-

.de deti§iklik yapar. .

EL-MUNK1ZU MIN-AD-DALAL

'yiiksek ve ulu Tanndangelir [IJ» Ben hareket etmedim, 'Allah beni harekete getirdi, Ben bir§ey yapmadlm, 0 bana yapnrdr. Ondan umarrm ki ilkin beni !Slab etsin, sonra benim vasitamla baskasim Islab etsin. Beni dogru yola kavustur. sun. Sonra benira vasitamla bajkasmr dogru yola gotiirsiin. Hak olan §eyin hak oldugunu baoa gostersin ve ona uymaYl bana nasip etsin. Batd olanseyln bat" oldugunu banal gostersin ve ondan sakrnmayi bana nasib etsin.

~imdi yukarda ziktettigimiz imanrn zaima sebep olan §eylere geliyorum. Saadete gotiiren, helake sebep olan hallerden kurtaran tariki gostereceghn, <Bhl.i talim> den i§ittikleti sozJet dolayisiyle ne yapacaklanm §a§lranlarm iJaCtD1' «KJstas» admdaki kitabimizda anlattrk, Burada tekrar ederek sozii uzatauya liizum yok. cEbl.i ibaba» nrn tevehhiim ettigi §eylete gelince, onIarrn §iipbelerini yedi krsma aytrdik ve onlars cKimya. yl -saadet» admdaki kitabumzda a~lkladrk, Felsefe tariki He itikadr bozulup bu yiiideo asrl nlibuvveti ioUr edenler icin oiibiivvetin mahiyetini, '7arhglDlD zaruri oldugunu anlattrk. tJa~lat1n, yrldralarm vesairenin hassalarrm bil. diren Ilimlerin varhgl dolayrsiyle oiibiivvetin sabit oldugunu zikrettik. Bu bahis yukarda gecmisti.

Bu bapta tlbblO ve yrldizlarm hassalanndan

[1] Bu ciimle, «La havle vela kuvvete ... » soziiniin tereiimesidir,

84

EL-MUNKIZU MIN-AD-DALAL

deliJ getirdim.<_;iinkii bunlar felsefecilerin me~. gul oldugu itimlerdendlr. Biz; yrldizlar i1mi~ ttp, tabiat, sihir, ttlsimlar gibi fenlerden birine Vakl{ olanher ali me kaql niibi\«veti ispat i~in kendi ilmine taalfrk eden deliller gosteriria, Fakat niibtivveti idelil He ispat edip §eriatlD gosterdigi vaziyetler! hikmet esaslarrna gore a~lkla. maga ~alt~an kimse muhakkak surette aiiblivvete imam olmiyan bir kafirdir. 0 ancak talihi doIayrsiyle ba§ka kimselerin oniind~ yiiriimekte olan bir hakime iman etmi§ olur. Bu, hicbir suo rede niibiivvet saytlmaz. Niibiivvete ioanmak akhn otesinde· bir alemin varltg101 kabul etmek. tir ki orada aklm idrak edemiyecegi bazr §eyle;i idrak edecek bit goz a~ILtr. Kulak renkleri; goz, sesleri ve hiitiln hassalar makuliu idrak edemedigi gibi 0 goz ile idrak olunanlar da akrl He idrak olunamaz, Felsefeci 'boyle bit §eyi caiz gormiiyoryabiz bunun mumkiin oldugunu, hatta var oldugunu blirhan He ispat ettik. Yok caiz goriiyorsa burada etrafmda aklrn kabul etmek Ihtimali asla dolasnnyan, belki akil tarafindan yalanlanan ve muhal ,olduguna hiikmolunan bit takun hassalann bulundugunu ispat etmis olur. Meseia hit denk {l] afyon oldiiriicii bir zehirdir. <_;unkii tabian cok soguk oldugu i~in damuda kant dondurur, Bit tabiat ilimi zanneder ki' murekkep cisimler su Vi toprak

[1] Denk: Dirhemin dortte biri, bir rivayete gore de altrda biridir.

EL-MUNKlZU MIN-AD-DALAL

85

unsurlari He soguk fasiaH. ahr. Zira tabiatte soguk sayrlan unsurlar bu ikisidir, Herkes bilir ki yiiz]erte denk su ve topragJD Insanm i~inde yapacagl soguma bu dereceye vat maz. Bir . tabiatalimine bu cibet haber .verilse terciibe etmeden hemen cmubaldiu'der. Mubal olmasinasebep : afyonda ate§ ve hava unsurlarr da vardrr, Bu unsurlar soiuldugu artrrmazlar. Cismin hepsi su ve toprak farzolunsa bu miktar su ve toprak sogutmaYI ieap etmez- Ona iki srcak unsur ila·"\'e e dilince sogutmlyaesgl daha kuvvetle sabit olur. Bu, akli bir delildir .. FeIsefecile. rin tabiiyat ve ilahiyat Himlerindeki bircok biir. hanlan bu gibi §eylttdir. On lar e§yayi gordiikleri ve dii§iindiikleri 'ol~iiye gdre tasavvur ederler. Gordiikleti ve dii§undiikleri He telU edemedikIeri zamancnun muhal olduguna hiikmederler. Sadrk ruyalar herkesce kabul edilmis olmasaydt birisi «Hasselerim durgun oldugu zamanda gaypten haberdar olurum.» deyince yalnrz akrllariyle hakikatleri ispata aJl§IDJ§ olan kimseler fnkar ederlerdi, Felsefecilerden birine §oyle dense:

- Olabilir mi ki diinyada bir habbe (tane]

'kadar olan bir §ey bir §ehrin i~ine birakrhnca biitiin §ehri yok etsin, sonra kendi kendini de yesin. Ne §ehirden, ne i~indeki e§yadan, ne de o habbeden eser kalmasrn.

Felsefeci:

- Bu, muhaldir, hurafat nevindendir, der, Halbuki bu, ate§in halidir. Ate§i gormemi§

86

EL-MUNKlZU MiN.AD-DALAL

olan bit kimse bunu isirse inkir eder. Ahirete ait acayip §eylerin ~ogu b~na benzer. Tabiat ili. mine deriz ki: «Sen, afyonda sogutmak hususunda bir hassa vardir ki tabiattaki akla uygun , hallere klyas olunamryor.» demege mecbur kaldin, o halde §er'l amellerin kalbleri tedavi ve tasfiye etmek hususunda akli hikmetlerie idrak olunamiyan, ancaknUbUvvet goziyle goriilebilen bit' takrm hassalari bulunacagr neden caiz goriilmesin?

Felsefecilerin buodan daha acayip bir takull hassalari kabul ettikleri kitaplarmda zikredilmistit. 0 hassalardan biri, ~ocuk dogururken ~ok zahmet ceken bir gebe kadimn kolayca dogur. mast i~in kullantlan a§agldaki ~eki1dir. Bu §ekil su degmemi§ iki kiremit par~asl iizerine ~izi1it. Gebe kadin goz1eriyle onlara bakar ze araklarl alnna kor. Derhal ~ocuk ~tkmaga cabalar ve ~Ikar. FelsefecilerbununmUmkiin oldugunu kabul etmisler ve eacsib.ul.havas> adlt kitapta goster. mi§lerdir. Bu. dokuz haneH bir §ekiidir. 0 hane lere belli rakamlar yazlhI. Q~ hanedenibaret her cetveldeki rakamlarm yekunu (toplaan) yu. karrdan a§agl, sagdan sola ve kar§lhkh ko§elet istikametinde hesap edilince hep on be§~lkat.

4

9

2

----

3

5

7

6

1

8

EL-MUNK1ZU MfN-AD-DALAL

87

Anhyamadlglm bir nokta vardir ki bunu

''kabul ve tasdik edenin akIt; sabah namazmm iki, ogle namazrnm dart, aksam namazrnrn ii~ rekat 01maS10ln felsefe go:ziyle anla§llamlyacak birtakrm hassalardan edolayl oldugunu neden kabul etmiyor? Bunun hikmeti bu vakitlerin aytl Jlyn olrnasmdadrr. Bu hassalar ancak niibiivvet goziiyIe idrak olunur, Gariptir ki bu husustaki ,ifademizi miineccimlerin [l} ifadesioe ~evirdigi~ miz zaman bu vakitlerin arasindaki ayr111g1 an. larlar. Deriz ki gUne§in gogUn ortasmda, dog. makta, batmakta olmasina gore talih hakkmda 'veri1en hiikiim degi§ik oImuyot mn? Hatta- mii· neccimler heyla~ [2} 'ihtilaflDI, ol}lUderin ve -ecellerin ayrddlgml bu noktaya gore tesbit etmiyodar mtl (Guaesin gogiin ortasmda bulunman) He (zeval vakti) kezalik (Giine§in batmakta olmasi ) ile (magrip vakti) tabirleri ara-smda fark yoktur. Bunu tasdik etmesi, simdiye kadar belki yiiz kere yalanclhglnl tecriibe ettigi miineccimin Ifadesiyle fikri dinlemis olmasmdan ileri geliyot Daima da ,0 miineccimi tasdikten geri durmaz. Hatta miineccim dese ki:

, - Giine§ gogiin ortasmda iken filatt yddlZ ona baksa, talih de filan' <bur~ta oIsa 0 sirada

[1] Muneecim: Yildizlarm yerlerine ve hareket hallerine bakarak bazr hiikiimler ~lkaran kimse.

[2] Heyla~: Miineeeimiregore durumu dotan bir ~oeutun cmrii He ilgil! YlldlZ.

88

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL

yeni bir elbise giysen 0 elbise i~inde oldiirii~ liirsiin.

~iddet1i soguktan zabmet, cekse, miineccimin ,alan101 da bircok defalar gormii§ olsa bile 0- deoilen zamanda yeni elbise giyme~. Akb boyle garip balled kabul eden, bunlarrn bazr peygam. berterin mucizesi olarak ogrenmi§ bassalar oldu- " gunu itirafa mecbur kaJan bir kimse nasrl olur da mucizeleri dhir. yalan soyJedigi asIa i§itilmemis sadrk bit peygamberin sozlerinden ogren. digi bu gibi §eyleti inUr edebiliyor? Buna bayret ediyorum. Bir felsefeci namaz rekatlelinin sayrsmda, hacda cakrl taslarmi atmakta (Minada ~eytan taslamak), hac rtikiinlerinin sayrsmda ve ~er'in emtettigi ibadetlerde bu g~bi hassalarrn bulunabilecegini inUr ediyorsa biz bu hassalarls iJa~lann ve yrldrzlarin hassalan, arasmda asli fark goremijoruz. 'Felsefeci dese ki:

- Ben ytldlz1ara ve tibba ait soylenen hassalardan bir krsmmi tecriibe ettim. Bazrlarrns hakikate uygun buldum tasdik ettim. 0 hassalaraolrmyacak bir §ey goziiyle bakmak, onlardan nefret etmek hissi icimdea zai! oldu. Fakat senin dediklerini tecrube etmedim. Miimkiin oldugunu kab,ul etsem bile var oldugunu ne He bilt'yim?'

Derim ki:

- Yalmz §8hsan tecriibe ettiklerinle kalma, Tecriibe edenlerin bikayelerini' i§ittin, Onlan. taklid et. Evliyamn sozlerini dinle, Onlar denediler, §er'in bildirdigi biiton ~eyler~e hakki mii-

'1" '

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL

89

~ahede ettiler.. Onlann yotunda yiirii, Sen de -onlarrn gordiiklerinin bazrsim mii§ahede ile Idrak edersin. ~unu da ilave edeyim ki her nekadar bu hususta tectiiben yoksa da tasdik etmek ve .uymak laztm oldugunu aklm kabul etmelidir. Bir adam farzedelim ki erginlik ~agtna ermi§, akhba~lDda, fakat heniiz tecriibe sahibi degil, Bu adam hastalandi. Kendisinin cok §efkatli, tiP ilminde mabie bir babas; var. Akh erdiginden .. bed onun ttpdaki §ohretini i§jtiyor. Babasi ona bir ila~ tertip etmis, «Bu senin hastahgtna iyi gelir, seni bu dertten kurtarir.s demis, Onun akh neye hiikmetmelidir? ila~ aCI ve fena kokuIu olsa bile icmeli. mi, yoksa babasim -yalanlaytp «Tecrube etmedigfm bu Hacm hastahgtml iyi -edec,egini akhm kabul etmiyor.» mu demeli? .. Boyle yaparsa o~u ahmak telakki edecegine §iip. hem yok. t§te bunun gibi ibadetlerin.hassalarrm kabulde tereddiit gosterirsen basiretsahipleri .seni de ahmak .ayarlar. Eger:

- Peygamberin §efkatini ve manevi up sa. yrlan ibadetletin hassalarma :vaklf oldugunu ne tie bileyim?

Dersen, derim ki:

- Babamn §efkatininasd bildin? Bu mad.

-dl ve mahsus bir §ey degildir. Fakat babanm

:halled karinesiyle, sana' kat§l olan hareketlerinin .~ahadetiyle boyle bildio. Bu haller ve hareketler sende zaruri bir Him husule getirdi. Bunda asIa :~iiphen yok. Bir kimse Tanrr elcisinin . ona selam

90

EL-MUNKlZU MiN-AO-OAl.A.L

yediginl" zannetdgtqalimino haraml bikne~1.::Slenl:n §arap ve faidn.,llatta,-~eki§tirmenin,yd .. . oOlbve kovacahlg'lli 'harafl] J)ldllgaoubiI.Jlen

..- .. ~', "- - " - ~- - - - - - - ".-\' :"_ - - - ': - -' - ,-

~ibidir. SenbUdigin ~alde.bu haraillla'rl i§lersin.:

lla hareketin,baola:rtn .: haramQl<1aguo!L' iman' -etlDedigiodendegildir. i~Qc~k .~\l,,~etli.arzuna"·

.~arf' gelelDemi§sin, oliu i§(emi~sin . .A\limina~usll -daseainanalll_· 'gJbidir, ,0o",~oQli~tlr.QI1On . • ende.n {arkl ba,ka bir~ok me. __ elelere vaklf olma~'dlr. Bu, i~ledigin~ gordiigiin';' giioahtan d01a1l <J~u£a·zla muaheze' etlDegesebep.olama~.Tlbba ;"'''!'''u ........ bir~ok.~imselerv~lt<11r/kltabip kendi,ini 7.j~eileltt1~tl haldemeyvaye~ekten,. solak. $uig..

_. '. kcndisini alamaz. Qaan btl . hareketi, ~eyvanlo, sayun zararlnlkabal·etmedigioe, ,ahllt • ~s~en tiP ilinloe i010lll1dlgloa d~lalet_etm.ez. .tJtea1imlerd~o sldlrotao yols u z haleketler.4_e .boYletelikki edtlmelldir«

·lkiaci tedavi§ekli:

Gahil halka foyle denmelidir. .

- .AliDl...i1aiiGio. ahlretee keod~i. i~inbit ... ,.tluI,tr. olacagiol kabul ediyor. Zlolledi¥or' ki onu kurtaracak, oqa §afaat .edecelslir.BtJ . sebeple ilmioin uscunliigtioe' guvenereJc 'amelb,tJ .. .·:sus.abda miisalDClbdl davrantyof.lbticDal kiijmi :aJeyhioe bit delil ol~rak ku.llaoda~tlf.f<1kat

'"e.ndisi. Iehine olacaglbl .. e .. iz.B0tayor~B u tl __ p:lumkiiodiir. O,ameHterked_iyor. ilmine guveoi. . , .. k~t sell,eY_Qhil, olla baklp ameliter~ Umia de- olJDad(gl i~iu.,.kotii amelia

olsun- sozlerine, kitapla'~da habet ve'tildigLii%erer Insanlara dogru yolu. nasd gosterdigioe,b"1~1I gayet yumugakhk ve iyilikle .blAklar1nlgii%el .... le~tirmege .. kavgah ve dargin kimseleri barJ:§riIaga; te§vik" ettigio~, elhasrl din vediinyalarlnl duzeri.,. liyecek §t.y1ere davet et~ek busllsusundald ihtiot mamma bakarsa a buy.uk zatin' iimmetinehqtC §efkatinin bir babamn ~ocugunakar§l ola~ .' katinden daha hiiyuk olduguna dair zarur! bir Him hasrl olur.

Yine, Qkimse Hazreti'Peygambetin

, ~eken i§lerine, Kur'aol Kerimde zikredilmi§ . onun!is.nli!ehaber verilen ve hadislerde zamanda zuhu! edecegibildirilen gaybe ait.§ey~; lerin, jie4igigibi ~lktJg1Qa bakarsa zaruri ile anlarki 0, akhn otesinde blliunanbirdufumaetmi§tit.Kendisinde manevibirgoz '. Drki onuala ancakAllaha- ermi§

. Idrak edebilecegi gayb1 ve ·akim erE:mj)tec:egt

§eyleri, goriiyor.t§te peYi-amberin dOgL ,.. .

zaru ri 'ilimtahsil etmenin yoill. budur. Dene.,Kur'anin ma~asl01 iyi anlamaga ~ah§, ha<iisle~~ mutaUa et, bunu cok a~Jkolarak anlarsm. Bu kadar soz felsefeci gecinenleri yo.1a getirmek ,i~ia kifidir. Bu zamanda buna ~ok ihtiya~ gotuldiigii i~iD- anlatnm,

Dordiiocii sebebe gelince bu, alimlerin kotu' gidi~led yuziioden balk1ni~an1Da za.£ gc:1mi,,; olmasidrr. BIl hastalik ij~ tutlii tedavi olaout: .•..

BiriocLtedavi §ekli: Halk"'a demelisin.kiba~·

<

'2

EL-MUNKIZU MiN-AD-DALAL

sebebiyle heJak elursun, sana Jafaat edecek bit

!

§eyin de yoktur.

V~iincii tedavi §ekli:

En dogru tedavi §ekli budur. Hakiki alim~ giinahl sneak yamlarak yapar. Giinah i§lemekte asIa I,srar etmez. Hakikl Him, giinah,noldiirUdi bit zehir olduguDu, ahiretin diinyaslDdan iyi oldu. gunu bildirir. BUDU bilen bir kimse iyiyi kotii He degi§mez. Ilmin bu meziyeti, bircok kimselerin mesgul olduklarr ~e§it ~e§it ilimletle basd; olmas, Bunun i~in 0 gibi ilimler, sahiplerioin giinah i§lemek hususundaki ciiretlerini arnnr .. Fakat hakikt iHm,sahibinde ~ Allah korkusunu' uyandmr. Ve artmr. Bu korku kendisiyle giinah arasma girer. .Allcak yandarak gunah saydan blZl hareketlerde bulunabifir. lllsanlar bu gibs hatalardan kurtulamazlar. Bu, Imanm zaylfhglna. delalet etmez. Mu'min boyle hataJara dii§ebilir. Sonra tovbe eder, Giillah i§lemekte rsrar etmez;

l§te felsefe ve talim mesleklerinin kotiilii •

. giioii, zararlarrnr ve bu meslekleri insana kaoaat 'Vermiyecek usuhiiz bit tarzda ;,dd(den kimseletin yapml§ OJdllgU fenahklarr bildilmek i~iD< soyleroek Istediglm bundan ibarettir.

Ulu 'I'anrrdan dileriz ki bizi kendi kuUuguna laylk gordii-gii, (gti yoldan kurtanp dogru. yola gotiirdiigii, kendisini asla utlutmamaSl i~in. sevgisini Ilhe m ettigi, baskasrm ona tercih etmemesi maksadi iJe nefsinin §urillden korudu, gu, yalmz ona ibadet (den kendi bas kullar» arasrna kattigJ kimselerden elesin.

_)

The borrower must return this item on or before the last date stamped below. If another user places a recall for this item, the borrower will be notified of the need for an earlier return.

Non-receipt of overdue notices does not exempt

the borrower from overdue fines,

Harvard College Widener Library

Cambridge, MA 02138 617-495-2413

Please handle with care.

Thank you for helping to preserve library collections at Harvard.