1.

DİŞLİ ÇARK MEKANİZMALARI

1.1 Genel İfadeler ve Sınıflandırması

Dişli çarklar; aralarında bir kayma oluşmadan, iki mil arasında kuvvet ve
hareket ileten elemanlardır. Güç iletme bakımından, mekanizmanın bir döndüren ve bir
veya birkaç döndürülen elemanı vardır. Genellikle mekanizmanın küçük dişlisine
pinyon, diğerine çark denir. Millerin konumuna göre dişli çarklar ve çark
mekanizmaları şu şekilde sınıflandırılabilir.

a) Eksenleri aynı düzlemde paralel olan iki mil arasında güç ve devir ileten
çarklara silindirik veya alın dişli çarklar denir. Dişlerin yönü çark eksenine göre paralel
ise düz silindirik (Şekil-1.1), eğik ise helisel silindirik (Şekil 1.2a) veya çift helisel
silindirik (ok) (Şekil-1.2b) dişli çark adını alırlar. Ayrıca çarklar, birbirinin dışında veya
içinde yuvarlamalarına göre dış (Şekil 1.1a) veya iç (Şekil 1.1b) silindirik dişli çarklar
şeklinde adlandırılırlar. İç dişli çarklar düz (Şekil 1.1b), helisel (Şekil 1.3a) ve çift
helisel (Şekil 1.3b) olabilirler.

Herhangi bir dişli çarkın yarıçapı sonsuz yapıldığında kremayer denilen çubuk
şeklinde bir dişli eleman elde edilir. Bu elemanın düz veya helisel silindirik dişli çarkla
çalışmasına göre düz kremayer mekanizması (Şekil 1.1c) veya helisel kremayer
mekanizması (Şekil 1.2c) meydana gelir.
Şekil-1.1

Şekil-1.2
 Şekil-1.3

1 ve 2 modül dişler

Şekil-1.3.1.a Sikloid eğri

Şekil-1.3.1.b Evolventler
 Şekil-1.3.2.a Evolvent dişlisinin mukayese profili

b) Eksenleri aynı düzlemde bulunan fakat kesişen iki mil arasında güç ve devir
ileten çarklara konik dişli çarklar denir. (Şekil-1.4). Dişlerin uzunluk yönündeki
durumlarına göre düz (a), helisel veya eğrisel (b) konik dişliler vardır.

Şekil-1.4

c) Eksenleri aynı düzlemde olmayan miller arasında güç ve devir ileten dişli
çarklara spiral dişli çarklar (Şekil-1.5.a) denir. Bu dişlilerin pratikte çok kullanılan özel
bir hali, uzayda eksenleri birbirine dik olan sonsuz vida mekanizmasıdır. Bu
mekanizmanın silindirik (Şekil1.5.b) ve globoid (Şekil 1.5.c) tipleri vardır. Ayrıca spiral
dişli çark grubuna dahil olmayan fakat eksenleri aynı düzlemde olmayan ve keşismeyen
hipoid konik dişliler (Şekil 1.5.d) de vardır.

Şekil-1.5
 1.2 Dişli Çarkların Ana Boyutları

Şekil-1.6 Dişli çarka ait boyutlar

Taksimat Dairesi: Üzerinde dişlerin taksimatı yapılan ve esas dişli çarkın

büyüklüğünü belirleyen dairedir. Bu daire üzerinde ölçülen ve bir diş kalınlığı ile bir diş
arası boşluğu kapsayan uzunluğa diş taksimatı veya hatve denir.

Diş başlarından geçen daireye baş dairesi, diş tabanlarından geçen daireye de
taban dairesi denir.

Dişin taksimat dairesi ile baş dairesi arasındaki boyuna baş yüksekliği,
taksimat dairesi ile taban dairesi arasındaki uzunluğa ise taban yüksekliği denir.

Baş yüksekliği modüle eşittir. Taban yüksekliği ise dişli çarkın taban dairesi ile
eş çalışacak dişli çarkın baş dairesi arasında bir boşluk olması gerektiğinden modül
kadar değil, biraz daha büyük, yaklaşık 1,2.m kadar alınır. Baş ve taban yüksekliklerinin
toplamı diş yüksekliğini verir.
 Taksimat P; diş kalınlığı S0 ve diş aralığı e0’a ayrılır.

Bir dişli çarkın ana boyutları ve aralarındaki bağıntılar yukarıdaki tanımlara

göre şöyledir:

Taksimat dairesi çapı : d0

Taksimat (hatve) :P
π.d 0
Diş sayısı : Z=
P
P
Modül : m=
π

Baş yüksekliği : ha= m

Diş başı dairesi çapı : da = d0 +2 . ha = d0 + 2 m
Taban yüksekliği : hf= m + Sk ≈ 1.2 m
Diş başı boşluğu : Sk ≈ 0.2 m
Taban dairesi çapı : df= d0 – 2 hf ≈ d0-2.4 m
p
Diş kalınlığı : s0 =
2
p
Diş aralığı : e0 =
2

1.3 Diş Açma Şekilleri

Dişli çark çifti birbirini kavradığında diş yan yüzeyleri birbiri üzerinde
yuvarlanmalı (kaymalı) ve bunun yanısıra mümkün olduğu kadar az kayması ile daha az
aşınma, ısınma ve gürültünün elde edilmesi gerekir. Diş yan yüzeylerine, her diş
pozisyonunda iletme oranı ve buna bağlı çevresel hızın her iki dişli çarkı bölüm dairesi
üstünde bir dönüş boyunca sabit kalacak şekilde biçim verilmiş olmalıdır. Ayrıca
dişlerin mümkün olduğu kadar basit takımlar vasıtasıyla ucuz fiyatla imal edilmesi
gerekir. Dişli yan yüzeylerinin profili bir sidloid veya bir evolvent yuvarlanma eğrisi
olursa, bu şartlar sağlanır.
 1.3.1 Diş Yan Yüzey Profilleri

Sikloid bir dairenin bir düzlem veya bir silindir üstünde yuvarlanmasıyla elde
edilir. (Şekil 1.3.1.a) Sikloid dişlisi, mikro teknolojide ve saat sanayiinde takım dişli
çarklar halinde kullanma alanı bulmaktadır.
Evolvent örneğin gerilmiş yay bir silindirden (temel dairesinden) salınırsa, yay
üzerinde alınan bir nokta evolvent eğrisini oluşturur. (Şekil 1.3.1.b). Artan temel dairesi
çapı ile evolvent eğrisi azalır. Sonsuz büyüklükteki bir temel dairesi çapında evolvent
düz doğru, dişli çarka, dişli çubuğu (kramayer) haline gelir. Bundan dolayı bir evolvent
dişlisi, doğrusal diş yan yüzeyi olan bir takımın yuvarlanmasıyla imal edilebilir.

1.3.2 Normal Diş Açma

Dişli çarklarda dişlilerin temas noktaları, tahrik eden ve edilen dişlilerin

oluşturduğu bir kavrama hattı doğrusu üstünde hareket eder. Kavrama hattı, bölüm
dairesinin temas noktasındaki teğete göre α= 20 º kavrama açısı kadar eğik
durumdadır. (Şekil 1.3.2.a). Kavrama açısı α= 20 º olan bir evolvent dişlisi, normal
dişli adını alır.

Dişin kavrama açısı, yarım diş yan yüzey açısıdır. Bir normal dişin
karşılaştırılma profili, diş yan yüzey açısı 2 α= 40 º olan bir dişli çubuğu
(kramayer)’dir. Birbirini kavraması gereken dişli çarkların, aynı modüle ve aynı
kavrama açısına sahip olmaları gerekir.

1.4 Dişli Çarkın İmalatı

En yaygın talaş kaldırılarak yapılan dişli çark imalat metodu, azdırmalı, ve

vargellemeli yuvarlanma metodlarıdır. CNC kumandalı diş açma tezgahları,
yuvarlanmanın oluşturulması esnasında, 4 ile 5 eksenli kumandaların ayrı ayrı tahrik
edilmeleriyle takımın iş parçasına göre her türlü konuma getirilmesini mümkün kılar.

Bu suretle en uygun (optimum) diş profili imal edilebilir.

 En uygun bir diş profili,
* Aktarılabilen dönme momentini, * Büyük titreşimlere
* Hareket düzgünlüğünü ve ömrü * Fazla ısınmaya
* Verimi arttırır * Dişlerin aşınmasına engel olur.
Azdırma freteleri, genellikle alın dişlerin açılması için uygulanır. Helisel
şekildeki azdırma frezeleri, imal edilmesi gereken dişli çarkı işleyerek şekillendirir.
İlerleme ve azdırma (yuvarlanma) hareketine klavuzluk eder ve tam olarak talaş
derinliğine ayar edilir. Azdırma frezesinin helis adımı, dişli çarkın adımına karşılık
gelir.

Azdırma frezerinin ekseni, düz dişli çarklarda yükselme açısında, helisel dişli
çarklarda ilave olarak çarkın eğiklik açısında ayarlanır.

Vargellemeli frezelerde, takım ve iş parçası, dönme hareketine uyum

sağladığında imalat yapılır. Aynı anda takım (kesici çark), talaş kaldırması için gerekli
olan ileri geri hareketini (kesme hareketini) eksen boyunca yapar. Helisel dişlerin imal
edilmeleri için kesici çark (freze çakısı), ilave bir vidalama hareketini de yapar.
Vargellemeli metod sayesinde dar olarak arka arkaya bulunan çeşitli dişliler imal
edilebilir.

Talaşsız imalat metodu, özellikle küçük alın ve konik dişli çark imalatında
uygulama alanı bulmaktadır. Yaygın olarak (örneğin mikro teknoloji, ayrıca ev ve büro
makinalarında) püskürtme dökümlü plastik maddeden yapılmış dişli çarklar kullanılır.
Tablo-1, dişli çark imalatı için çeşitli metodlar hakkında bir özet vermektedir.
2. HELİSEL DİŞLİ ÇARKLAR
Birbirine yakın olan (paralel, dikey ve herhangi bir açıda) bir mildeki hareket
ve kuvveti diğer bir mile iletmek için kullanılan mekanik elemanlardır. Düz dişli
çarkların çalışmaları diş yüzeylerinin bir doğru boyunca birbirine değmesi neticesinde,
hareket ve kuvvet iletiminde vuruntu ile beraber bir ses çıkartır. Bu vuruntu ve sesi
önlemek için dişliler helis olarak yapılır. Diş doğrultuları diş ekseniyle sağ ve sol eğimli
olarak oluşturulur.

Helisel dişliler çalışma konumunda millerin durumuna göre:

* mil eksenleri paralel çalışan helisel dişliler
* mil eksenleri dikey çalışan helisel dişliler
*mil eksenleri herhangi bir açı altında çalışan helisel dişliler diye sınıflandırılır.

Helisel dişlilere eksenel olarak gelen kuvvetleri karşılamak için dişlilerin

milleri iyi yataklanmalıdır. Kaymalı ve rulmanlı yataklar kullanırken yatakların
seçiminde gereken kuvvetlere dikkat edilmesi gerekir. Grup halinde çalışan helis
dişlilerin birinin eğimi, sağa ise diğerinin eğimi sola olmalıdır. Böylece yataklara gelen
eksenel kuvvetler yok edilmiş olur.

2.1 İki Kademeli Helisel Dişli Çark Mekanizması Örnek Hesabı

Giriş devir sayısı (ng) : 2900 d/d

Çıkış devir sayısı (nç) : 225 d/d
İletilecek güç (Ni) : 5 kW

2.1.1 Çevrim Oranı

 ng 2900
i1, 2 = = =12 ,89 olduğundan iki kademeli dişli kutusu yeterli
nç 225

olacaktır.
i ≤8 ise bir kademeli,
i ≤45 ise iki kademeli,
i ≤200 ise üç kademeli dişli kutusu yeterli olacaktır.
Z1= 22 kabul edelim.

2.1.2 Modül Hesabı

Dişli Malzemesi 16 MnCr 5 seçildi. Tablo II’den;

σFlim = 460 N / mm ² σH lim = 1630 N / mm ² değerleri alınır.

Emniyet Katsayısı
S= 1.8 (1.7-2 arasında olmalıdır)

Dişli çentik faktörü

YS= 0,95

Yüzey Pürüz Faktörü

Çok hassas işlenip parlatılmış dişlilerde;
ZR= 1
değerleri kabul edildikten sonra;

σF lim
σe em = . YS . Z R
S

460
σe em = . 0,95 .1
1.8

σeem =242 ,78 N / mm ² olarak bulunur.

 Eğim Açısı;
β=15 º

Diş Form Faktörü;

Z1= 22 diş olarak alırsak; x= 0 profil kaydırma yoktur. Tablo III’den
YF = 2,83 olarak bulunur.
b/m oranı;
Kutu şeklinde gövde içinde, iyi yataklanmış ise 15 ≤ b/m ≤ 25 arasında bir
değer seçilmelidir.

b/m= 20

Yan yüzey form faktörü

β=15 º vex =0 profil kaydırma hali için;
ZH= 1,72 (Tablo –14)

Malzeme Faktörü
Tablo 4’den çelik malzeme için,
ZM= 271 N/mm²

Yağlama Faktörü
KL= 1 Tablo 5’den seçildi.

Yüzey Pürüz Faktörü

ZR= 1 seçildi.

Hız Faktörü
İlk hesaplamalarda Z v ≅1 (Tablo 6)

Yüzey Basıncı Emniyet Değeri

σH lim
σb em = . K L ZR Z V [ N / mm ²]
S
 1630
σb em = .1.1.1
1,8

σb em =905 ,56 N / mm ²

Dönme Momenti

P
Md =
W

5.10 3.30
Md =
π. 2900

M d =16 ,4643 N.m

M d =16464,3 N.mm

Diş Dibi Mukavemetine Göre Modül Değeri;

3. M d . cos β. YF
m=
3 b
. z1 . σe em
m

3. 16464 ,3. cos 15 . 2,83

m =3
20 .22 .242 ,78

m= 1,08

Yan Yüzey Mukavemetine Göre Modül Değeri;

i +1 M d . cos 2 β( Z H . Z M ) 2
m = 3.6 . .
3 i b 2 2
 . Z1 . σb em
m 
 12 ,89 +1 16464 ,3. cos 2 15 . (1,72 .271 ) 2
m = 3 3.6 .
12 ,89 20 .22 2.905 ,56 2

m= 1,18 mm
Modül değeri Tablo 7’den
m= 1.5 seçildi

Alın Modülü;

m
mt =
cos β

1,5
mt =
cos 15

m t =1,55

Alın Taksimatı;
Pt = m t . π

Pt =1,55 . π

Pt = 4,87

2.1.3 I. Kademe Dişlilerinin Boyut Hesapları

2.1.3.1 Bir Nolu Dişlinin Hesabı

Taksimat Dairesi Çapı;

do t1 = Z1 .M t

do t1 = 22 .1,55

do t1 = 34 ,1 mm

Baş Dairesi Çapı

da 1 = do t1 + 2 . m

da t1 = 34 ,1 + 2. 1,5
 da t1 = 37 ,1 mm

Taban Dairesi Çapı

df 1 = do t1 − 2,5 m

df 1 =34 ,1 −2,5 . 1,5

df 1 = 30 ,35 mm

Diş Kalınlığı
hf 1 =1,2 .m

hf 1 = 1,2. 1,5

hf 1 = 1,8 mm

2.1.3.2. İki Nolu Dişlinin Hesabı

Birinci Kademe Çevrim Oranı;

i1 =1,25 . iT

i1 =1,25 . 12 ,88

i1 =4,49

Diş Sayısı
Z2
i1 =
Z1

Z 2 = i1 . Z1

Z 2 = 4,49 . 22

Z 2 = 99

Taksimat Dairesi Çapı

dot 2= Z2. Mt
dot 2= 99 . 1,55
dot 2= 153,45 mm
 Baş Dairesi Çapı
da 2 = do t 2 + 2 . m

da2 = 153,45 + 2 . 1,5

da2 = 156,45 mm

Taban Dairesi Çapı

df 2 = do t 2 −2,5 . m

df 2 = 153,45- 2,5 . 1,5

df 2 = 149,7 mm

Diş Kalınlığı
hf2= 1,2. M
hf2= 1,2. 1,5
hf2= 1,8

Diş Genişliği
b/m = 20
b
1,5
=20

b= 20. 1,5
b= 30 mm

2.1.3.3 Diş Dibi Mukavemetinin Kontrolü

Teğetsel Kuvvet
2. M d
Ft =
do t1

2. 16464 ,3
Ft =
34 ,1

Ft = 965,65 N
İşletme Faktörü
Tablo 8’den Ki = 1,25 tablodan seçilir.

Dinamik Faktör
do t1
V= .w
2

34 ,1 π. 2900
V= . . 10 −3
2 30

V= 5, 18 m/sn

Tablodan 9’dan DIN 8 kalitesini seçersek;

Kv = 1,28 olur.

Profil Kavrama Oranı

r 2 a 1 − r 2 g1 + ra 22 − rg 22 − a o1 . sin αt
εp =
p t . cos αt

da 1 do t1 + do t 2
ra1 = a o1 =
2 2

37 ,1 34 ,1 +153 ,45
ra1 = a o1 =
2 2
ra1 = 18,55 mm a o1 =93 ,78 mm

da 2
ra2 =
2

156 ,45
ra2 =
2
ra2 = 78,225 mm
 do t1
rg1= . cos α
2

34 ,1
rg1= . cos 20
2
rg1= 16,02 mm

do t 2
rg2 = . cos α
2

153 ,45
rg2 = . cos 20
2
rg2= 72,098 mm

αt = Alın kavrama açısı

tan αt =tan 20/cos 15

αt =20,65º

18 ,55 2 −16 ,02 2

+ 78 ,225 2 −72 ,098 2
−93 ,78 . sin 20 ,65
εp =
4,87 . cos 20 ,65

εp = 1,45

Kavrama Faktörü
Yε =1 / ε =1 / 1,45

Yε =0,69

Eğitim Açısı Faktörü

β
Yβ = 1 −
120
 15
Yβ = 1 −
120

Yβ =0,875

Kavrama Hatası
fe = 12 (Tablo 10)

Ft 965 ,65
=
b 30

Ft
= 32 ,19 N / mm
b

qL = 0,98 (Tablo 11)

K f α =1,41 (Tablo 12)

Genişlik Yük Dağılım Faktörü

Kf β =1,25

Diş Kalitesi 5-6 7-8 9-10 11-12

Kf β 1.15 1.25 1.35 1.5

Ft
σe = . K i . K v . K f α . K f β . YF . Yε .Yβ
b.m

965 ,65
σe = . 1,25 .1,28 .1,41 .1,25 . 2,83 . 0,69 .0,875
30 . 1,5

σe = 103 ,4 N / mm ²

σeem
S=
σe
 242 ,78
S=
103 ,4

S =2,35

Emniyet Açısından Uygundur.

2.1.3.4 Yan Yüzey Mukavemetinin Hesaplanması

1
σbem = σH lim K L . ZR . Zv .
S min

Yüzeyde Hertz Basıncı

σH lim = 1630 N / mm ²

Yağlama Faktörü
KL= 1

Yüzey Pürüz Faktörü

ZR= 1 seçildi.

Hız Faktörü
ZV= 1’dir. (Tablo 6)

Emniyet Katsayısı
S min = 1,4

1
σbem =1630 . 1 .1.1.
1,4

σbem =1377 ,6 N/mm²

Oluşan Yüzey Basıncı

 WHt i1 +1
σb = . . . z H .z M .z ε
do t1 i1

Çevresel Kuvvet
Ft
WHt = . K i .K v .K H α.K Hβ
b

Alın Yük Dağılım Faktörü

K H α =1,45 (Tablo 13)

Genişlik Yük Dağılım Faktörü

K H β =1,50

Diş Kalitesi 5-6 7-8 9-10 11-12

K Hβ 1.30 1.50 1.70 2.00

Adım Kavrama Oranı

b. tan β 30 . tan .15
εβ = = =1,65
Pt 4,87

Z ε = 0,80 (Tablo 13)

965 ,65
WH t = . 1,25 .1, 28 .1,45 .1,50
30

WH t =112 ,02 N / mm ²

Yan Yüzey Form Faktörü

ZH= 1,72 (Tablo 14)

Malzeme Faktörü
ZM= 271 N/mm² (Tablo 4)
Bu tablodan seçilen değerlere göre, oluşan yüzey basıncı;
 112 ,02 4,49 +1
σb = . . 1,72 . 271 . 0,80
34 ,1 4,49

σb = 747,35 N/mm²

σbem
S=
σb

1377 ,6
S=
747 ,35

S= 1,84
Emniyet Açısından Uygundur.

2.1.4. II. Kademe Dişlilerinin Boyut Hesapları

İkinci Kademe Çevrim Oranı;

i t = i1 . i 2

iT
i2 =
i1
12 ,89
i2 =
4,49

i 2 = 2,87

Çalışma Momenti
M d 2 =M d1 . i1

Md2 = 16464,3. 4,49

Md2 = 73924,71 N.mm
Z3 = 22 diş olarak alalım.

Diş Form Faktörü

YF = 2,83 (Tablo 3)
2.1.4.1 Modül Hesabı
Malzeme, I. Kademe dişli malzemesiyle aynı seçildi. Buna göre;

Diş Dibi Mukavemetine Göre Modül Değeri

M d , cos β. YF
m = 3.
3 b
. z 3 . σeem
m

73924 ,71 . cos 15 . 2,83

m = 3 3.
20 .22 . 242 ,78

m= 1,78

Yan Yüzey Mukavemetine Göre Modül Değeri

i +1 M d. cos 2 β. ( z H . z M ) 2
m = 3 .6 .
3 i b 2 2
  . z 3 . σbem
m 

12 ,89 +1 73924 ,71 . cos 2 15 . (1,72 .271 ) 2

m = 3 3.6 .
12 ,89 20 . 22 2 . 905 ,56 2

m= 1,94
Modül değeri tablo7’den
m= 2 seçildi

Alın Modülü
m
mt =
cos β

2
mt =
cos 15

m t =2,07
 Alın Taksimatı
Pt =π. m t
Pt= π . 2,07
Pt= 6,5

Dördüncü Dişlinin Diş Sayısı

Z 4 = i 2 . Z3

Z4 = 2,87.22
Z4 = 63,14
Z4= 63 diş

2.1.4.2 Üç Nolu Dişlinin Hesabı

Taksimat Dairesi Çapı

d 0 t 3 = m.z 3

d 0 t 3 = 2,07 .22

d 0 t 3 = 45,54 mm

Diş Başı Dairesi Çapı

d a 3 = d ot 3 + 2.m

d a 3 = 45 ,54 + 2.2

d a 3 = 49,54 mm

Taban Dairesi Çapı

d f 3 = d ot 3 − 2,5.m

d f3 = 45 ,54 − 2,5.2

d f3 = 40 ,54 mm

Diş Kalınlığı
h f 3 =1,2.m
 h f3 = 1,2.2

h f 3 = 2,4.mm

2.1.4.3 DÖRT NOLU DİŞLİNİN HESABI

Taksimat Dairesi Çapı

d ot 4 = m t . z 4

d ot 4 = 2,07 .63

d ot 4 = 130 ,41 mm

Diş Başı Dairesi Çapı

d a 4 = d ot 4 + 2.m

d a 4 = 130 ,41 + 2.2

d a 4 = 134 ,41 mm

Taban Dairesi Çapı

d f 4 = d ot 4 − 2,5.m

d f 4 = 130 ,41 − 2,5.2

d f 4 = 125 ,41 mm

Diş Kalınlığı
h f 4 =1,2 . m

h f 4 = 1,2 . 2

h f 4 = 2,4 mm

Diş Genişliği
b
= 20
m
 b
= 20
2
b= 40 mm

2.1. 4.3.1 Diş Dibi Mukavemetinin Kontrolü

Ft
σe = .K i . K v .K fα.K fβ.YF .Y∈.Yβ
b.m

Ki= 1,25 olarak önceden seçilmişti. (Tablo 8)

Dinamik Faktör
d ot 3
V= .w
2

n2 = n1/i1
n2 = 2900 / 4,49
n2 = 645,88 d/d

45 ,54 π.645 ,88

V= . .10 −3
2 30

V=1,54 m/sn
Tablo 9’dan Kv = 1,1 seçildi.

Teğetsel Kuvvet
2.M d
Ft =
d ot 3

2.73924 ,71
Ft =
45 ,54

Ft = 3246,58 N
Profil Kavrama Oranı

ra 32 − rg 32 + r 2 a 4 − rg 24 − a 0 2 . sin α t
εp =
Pt . cos α t

do t 3 +do t 4 mt
a02 = = . ( z 3 +z 4 )
2 2 cos β

2,07
a 02 = ( 22 +63 )
2. cos 15

a 02 = 91 ,08 mm

da 3
ra 3 =
2

49,54
ra 3 =
2

ra3=24,77 mm

da 4
ra 4 =
2

134 ,41
ra 4 =
2

ra 4 =67 ,21 mm

do t 3
rg 3 = . cos α
2

45 ,54
rg 3 = . cos 20
2
 rg 3 = 21,4 mm

dot 4
rg 4 = . cos α
2

130 ,41
rg 4 = . cos 20
2

rg 4 =61,27 mm

24 ,77 2
−21 ,4 2 + 67 ,21 2 −61 ,27 2
−91 ,08 . sin 20 ,65
εp =
6,5 . cos 20 ,65

εp =1,31

Kavrama Faktörü
Yε = 1 / ε
Yε = 1 / 1,31
Yε = 0,76

Eğim Açısı Faktörü

Yβ = 0,875 (I. Kademe hesaplarında bulunmuştu.)

Kavrama Hatası
fe= 14 (Tablo 10)

Ft 3246 ,58
=
b 40

Ft
=81 ,16 N / mm
b

qL= 0,90 (Tablo 11)

 Alın Yük Dağılım Faktörü
K F α= 1,18 (Tablo 12)

Genişlik Yük Dağılım Faktörü

K F β= 1,25 olarak daha önceden bulunmuştu.

Diş Form Faktörü

YF= 2,83 olarak Tablo 3’den okunur.

Ft
σe = . K i ..K v .K f α.K f β.Yf .Yε .Yβ
b.m

3246 ,58
σe = .1,25 .1,1.1,18 .1,25 .2,83 .0,76 .0,875
40 .2

σe =154 ,9 N / mm ²

σeem
S=
σe
242 ,78
S=
154 ,9
S =1,57 Emniyet uygundur.

2.1.4.3.2 YAN YÜZEY MUKAVEMETİNİN KONTROLÜ

Yüzeyde Hertz Basıncı
σH lim = 1630 N / mm ²

Yağlama Faktörü
KL= 1 (Tablo 5)

Yüzey Pürüz Faktörü

ZR= 1 seçildi.
Hız Faktörü
ZV= 1’dir. (Tablo 6)

Oluşan Emniyet Basıncı

1
σbem = H lim . K L .Z R .Z V .
S min

1
σbem =1630 . 1 .1.1.
1,4

σbem =1377 ,6 N/mm²

Oluşan Yüzey Basıncı

WHt i 2 +1
σb = . . . z H .z M .z ε
do t 3 i2

Çevresel Kuvvet
Ft
WHt = . K i .K v .K H α.K Hβ
b

Alın Yük Dağılım Faktörü

K H α =1,19 (Tablo 13)

Genişlik Yük Dağılım Faktörü

K H β =1,50 daha önce bulunmuştu.

3246 ,58
WHt = . 1,25 .1,1 .1,19 .1,50
40

WHt = 199,21 N/mm

Adım Kavrama Oranı
b. tan β
εβ =
Pt

40 . tan 15
εβ =
6,5

εβ =1,65

Z ε = 0,90

Yan Yüzey Form Faktörü

ZH= 1,72 (Tablo 14)

Malzeme Faktörü
ZM= 271 N/mm² (Tablo 4)

Oluşan Yüzey Basıncı

199 ,21 2,87 +1
σb = . . 1,72 . 271 . 0,90
45 ,54 2,87

σb = 1018,86 N/mm²

σbem
S=
σb

1377 ,6
S=
1018 ,86

S= 1,35
Emniyet Açısından Uygundur.
 DİŞLİ ANA BOYUTLARI
1. DİŞLİ 2. DİŞLİ 3. DİŞLİ 4. DİŞLİ
TAKSİMAT DAİRESİ ÇAPI 34.1 153.45 45.54 130.41
BAŞ DAİRESİ ÇAPI 37.1 156.45 49.54 134.41
TABAN DAİRESİ ÇAPI 30.35 149.7 40.54 125.41
DİŞ SAYISI 22 99 22 63
DİŞ GENİŞLİĞİ 30 30 40 40

Tablo 2
Tablo 3 : Diş Form Faktörü YF
Tablo 4 : Malzeme Faktörü ZM
Tablo 5 : Yağlama Faktörü KL

Çevre Hızı V
Tablo 6 : Hız Faktörü ZV
Tablo 7 : Standart Modül Değerleri
Tablo 8 : İşletme Faktörü Kİ

Tablo 9 : Dinamik Faktör KV

Tablo 10 : DIN 867’ye göre İzin Verilen Kavrama Hataları fpe ve fe

Genişlik Yük Dağılım Faktörü K Fβ

 Tablo 11 : Yardımcı Faktör qL

Tablo 12 : Alın Yük Dağılım Faktörü K F

α
 Tablo 13 : Kavrama Faktörü Z ε

Tablo 14 : Yan Yüzey Form Faktörü ZH

 İÇİNDEKİLER
TABLO LİSTESİ
1. DİŞLİ ÇARK MEKANİZMALARI 1
1.1 Genel İfadeler ve Sınıflandırması 1
1.2 Dişli Çarkların Ana Boyutları 6
Taksimat Dairesi 6
1.3 Diş Açma Şekilleri 7
1.3.1 Diş Yan Yüzey Profilleri 8
1.3.2 Normal Diş Açma 8
1.4 Dişli Çarkın İmalatı 8
2. HELİSEL DİŞLİ ÇARKLAR 10
2.1 İki Kademeli Helisel Dişli Çark Mekanizması Örnek Hesabı 10
2.1.1 Çevrim Oranı 10
2.1.2 Modül Hesabı 11
Emniyet Katsayısı 11
Dişli çentik faktörü 11
Yüzey Pürüz Faktörü 11
Eğim Açısı 11
Diş Form Faktörü 11
Yan yüzey form faktörü 12
Malzeme Faktörü 12
Yağlama Faktörü 12
Yüzey Pürüz Faktörü 12
Hız Faktörü 12
Yüzey Basıncı Emniyet Değeri 12
Dönme Momenti 13
Diş Dibi Mukavemetine Göre Modül Değeri 13
Yan Yüzey Mukavemetine Göre Modül Değeri 13
Alın Modülü 14
2.1.3 I. Kademe Dişlilerinin Boyut Hesapları 14
2.1.3.1 Bir Nolu Dişlinin Hesabı 14
 Taksimat Dairesi Çapı 14
Baş Dairesi Çapı 14
Taban Dairesi Çapı 15
Diş Kalınlığı 15
2.1.3.2. İki Nolu Dişlinin Hesabı 15
Birinci Kademe Çevrim Oranı 15
Diş Sayısı 15
Taksimat Dairesi Çapı 15
Baş Dairesi Çapı 16
Taban Dairesi Çapı 16
Diş Kalınlığı 16
Diş Genişliği 16
2.1.3.3 Diş Dibi Mukavemetinin Kontrolü 16
Teğetsel Kuvvet 16
İşletme Faktörü 17
Dinamik Faktör 17
Profil Kavrama Oranı 17
Kavrama Faktörü 18
Eğitim Açısı Faktörü 18
Kavrama Hatası 19
Genişlik Yük Dağılım Faktörü 19
2.1.3.4 Yan Yüzey Mukavemetinin Hesaplanması 20
Yüzeyde Hertz Basıncı 20
Yağlama Faktörü 20
Yüzey Pürüz Faktörü 20
Hız Faktörü 20
Emniyet Katsayısı 20
Oluşan Yüzey Basıncı 21
Çevresel Kuvvet 21
Alın Yük Dağılım Faktörü 21
Genişlik Yük Dağılım Faktörü 21
Adım Kavrama Oranı 21
 Yan Yüzey Form Faktörü 21
Malzeme Faktörü 22
2.1.4 II. Kademe Dişlilerinin Boyut Hesapları 22
İkinci Kademe Çevrim Oranı 22
Çalışma Momenti 22
Diş Form Faktörü 23
2.1.4.1 Modül Hesabı 23
Diş Dibi Mukavemetine Göre Modül Değeri 23
Yan Yüzey Mukavemetine Göre Modül Değeri 23
Alın Modülü 24
Alın Taksimatı 24
Dördüncü Dişlinin Diş Sayısı 24
2.1.4.2 Üç Nolu Dişlinin Hesabı 24
Taksimat Dairesi Çapı 24
Diş Başı Dairesi Çapı 24
Taban Dairesi Çapı 25
Diş Kalınlığı 25
2.1.4.3 Dört Nolu Dişlinin Hesabı 25
Taksimat Dairesi Çapı 25
Diş Başı Dairesi Çapı 25
Taban Dairesi Çapı 25
Diş Kalınlığı 26
Diş Genişliği 26
2.1. 4.3.1 Diş Dibi Mukavemetinin Kontrolü 26
Dinamik Faktör 26
Teğetsel Kuvvet 27
Profil Kavrama Oranı 27
Kavrama Faktörü 28
Eğim Açısı Faktörü 29
Kavrama Hatası 29
Alın Yük Dağılım Faktörü 29
 Genişlik Yük Dağılım Faktörü 29
Diş Form Faktörü 29
2.1.4.3.2. Yan Yüzey Mukavemetinin Kontrolü 30
Yüzeyde Hertz Basıncı 30
Yağlama Faktörü 30
Yüzey Pürüz Faktörü 30
Hız Faktörü 30
Oluşan Emniyet Basıncı 30
Oluşan Yüzey Basıncı 30
Çevresel Kuvvet 31
Alın Yük Dağılım Faktörü 31
Genişlik Yük Dağılım Faktörü 31
Adım Kavrama Oranı 31
Yan Yüzey Form Faktörü 31
Malzeme Faktörü 31
Oluşan Yüzey Basıncı 32
DİŞLİ ANA BOYUTLARI 32
KAYNAKLAR
 TABLO LİSTESİ

Tablo-1 Dişli Çarklar İçin İmalat Metodları 9

Tablo-2 33
Tablo-3 Diş Form Faktörü YF 34
Tablo-4 Malzeme Faktörü ZM 35
Tablo-5 Yağlama Faktörü KL 36
Tablo-6 Hız Faktörü ZV 36
Tablo-7 Standart Modül Değerleri 37
Tablo-8 İşletme Faktörü Kİ 38
Tablo-9 Dinamik Faktörü KV 38
Tablo-10 DIN 867’ye Göre İzin Verilen Kavrama Hataları fpe ve fe 39
Tablo-11 Yardımcı Faktörü qL 40
Tablo-12 Alın Yük Dağılım Faktörü K F α 40

Tablo-13 Kavrama Faktörü Z ε 41

Tablo-14 Yan Yüzey Form Faktörü ZH 41
 KAYNAKLAR

Kayış Kasnak ve Dişli Çark Mekanizmaları

Prof. Dr. Ing. Fatih C. Babalık

Makine Elemanları
Cilt II- Güç ve Hareket İletim Elemanları
Prof. Dr. Mustafa Akkurt
 ÖNSÖZ

Bu yıl içi projesi bir buçuk ay gibi bir sürede hazırlanmış olup projede; dişliler
hakkında genel bilgiler, iki kademeli helisel dişli kutusundaki dişlilerin hesabı ve
mukavemet kontrolleri yapılmıştır.

Projenin beklenen yarar sağlaması dileğiyle başta hocam Yrd. Doç. Dr. Nedim
GERGER olmak üzere bu çalışmamda emeği geçen tüm arkadaşlara teşekkürü bir borç
bilirim.

Enver KÜÇÜKDOĞAN
Balıkesir
Şubat 2000