YENİ

TIP TARİHİ
ARAŞTIRMALARI
THE NEW
HISTORY OF MEDICINE STUDIES

12-13-14-15
İstanbul – 2006/2007/2008/2009
 İÇİNDEKİLER

Ayşegül Demirhan Erdemir, 1 Önsöz

Öztan Öncel, İbrahim Başağaoğlu
Ayşegül Demirhan Erdemir, 5 Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’ı Saygıyla Anıyoruz
Öztan Öncel İbrahim Başağaoğlu
Bayhan Çubukçu 9 Sayın Hocam, Değerli Dost
Mebrure Değer 11 Dürüst, Sevecen, Çalışkan, Bilge Bir Kişi:
Prof. Dr. Ali Haydar Bayat
İbrahim Başağaoğlu 13 Rahmetli Hocamız Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’ın
Ders Alınacak Bir Davranışı
Müjgan Üçer 17 İlim Âleminin ve Türk Tıp Tarihi Câmiasının
Elîm Kaybı: Prof. Dr. Ali Haydar Bayat
Gürsel Ortuğ 23 Prof. Dr. Ali Haydar Bayat
Nüket Büken 27 Sadece Tıp Tarihi Alanına Değil,
Türk Milliyetçiliğine Katkılarından Dolayı da
Hocamı Saygıyla Anıyorum
Ali Haydar Bayat 29 Azerbaycan İlimler Akademisi El Yazmalar
Enstitüsü Tıbbî Yazmalar Koleksiyonu
Zuhal Özaydın 39 Prof. Dr. Ekrem Kadri Unat’ın Tıp Tarihi
Çalışmaları
Ömer Düzbakar 67 Zâim Hacı İbrahim Ağa Vakfiyesinde Yer Alan
İlaç Terkibi Hakkında
Özlem Sarıkaya, Murat Civaner 75 Yirminci Yüzyılın Başlarında Anadolu’ya
Göçler, Oluşan Halk Sağlığı Sorunları ve
Sunulan Sağlık Hizmetleri
Turhan Ada 85 Eleştirel Açıdan “Tarih Boyunca İlim ve Din”
Turhan Ada 91 Eleştirel Açıdan “Osmanlı Türklerinde İlim”
R. Vedat Yıldırım, Adnan Ataç 103 Erken Dönem Bizans Hastaneleri ve Diğer
Sağlık Sosyal Yardım Kurumları
Ahmet Acıduman, Berna Arda, 111 Şanîzâde Mehmed Ataullah Efendi’nin
Uygur Er Eseri Kânûnü’l-Cerrâhîn
(Cerrahların Kanunu)’de Nöroşirürji ile İlgili
Bir Bölüm: Cerâhâtü’r-Re’s (Kafa Yaraları)
Ahmet Acıduman, Uygur Er 125 XVII. Yüzyıl Viyana’sında Kafatası Cerrahisi:
Evliya Çelebi Seyâhatnâmesi’nden Bir Olgu
Mustafa Yavuz 135 Kebîkeç -  ve Düğün çiçeği:
Ranunculus asiaticus L.
Mustafa Yavuz, 151 El Yazması Tıp Kitaplarında Yosunların
Gülşah Çobanoğlu Kullanım Alanları
Mehmet Karayaman 165 İzmir’de Yayınlanan İlk Tıp Dergisi Olan
Hıfzıssıhha Mecmuasının 1906 Yılı Sayıları
Hakkında Bir Değerlendirme

v
 Yavuz M. (2006/2007/2008/2009). Kebîkeç ‫ ﮐﺒﻴﻜﭻ‬ve Düğün Çiçeği: Ranunculus asiaticus L. Yeni
Tıp Tarihi Araştırmaları (The New History of Medicine Studies). 12-13-14-15: 135-150

K EBİKEÇ  ve DÜĞÜN ÇİÇEĞİ

RANUNCULUS ASİATİCUS L.

Mustafa YAVUZ*

Kabikaj-  and The Buttercup: Ranunculus asiaticus L.

In Islamic tradition, the talismanic inscription “Yâ Kebîkeç- O Kabikaj” was believed
to protect manuscripts against insects. Also in medicinal manuscripts there are several
passages referring to Kabikaj used as a drug. In this study, the use of Kabikaj in medi-
cinal manuscripts is investigated. As a result, Kabikaj is stated to be a species of Ranun-
culaceæ family: Ranunculus asiaticus L.
Key Words: Kabikaj, Ranunculus asiaticus, Medicinal Manuscripts.

Kebîkeç, İslam geleneğinde, el yazması
kitapları zararlı haşerelerden koruduğuna
inanılan bir tılsımdır. Matbaanın henüz
keşfedilmediği ve tüm kitapların el emeği
ile yazıldığı bir dönemde kitapları yazarak
çoğaltmak kadar bir kitabı yılların yıpratıcı
etkisine karşı muhafaza etmek de ayrıca bir
öneme sahipti. Bu yüzdendir ki, insanlar
elyazmalarını koruyabilmek için kitapların
başına, onları kitap kurtlarından korusun
diye; bir tılsım, bir koruyucu, bir gözbon-
cuğu gibi düşündükleri, “Ya Kebîkeç” ya-
zar ve bu yazının kitabı koruyacağına ina-
nırlardı” [40, 36].
Kebîkeç’e aynı zamanda tıp yazmala-
rında bir drog olarak da rastlanmakla bir-
likte; gerçekte, bir tılsım mı, böcekler üze-
rinde etkili bir zehir mi, yoksa kendisinden
şifa umulan bir drog mu olduğu soruları ça-
lışmamızın çıkış noktasını oluşturmaktadır.
A. KELİME ANLAMI VE KULLANIMI
Kebîkeç’in kelime anlamıyla ilgili ola-
rak farklı kaynaklarda benzer ifadelere
rastlamak mümkündür. Bu ifadeler birkaç
eksende genellenebilir:
Eskiden, kitapları kurtlar yemesin diye
kitapların kapaklarının iç kısmına yazılan bir
kelimedir [25, 46], kitapları haşarattan ko-
ruyan bir cindir [45], böcekler âleminden
sorumlu meleğei verilen isimdir [1, 31] …

* Biyoloji Öğretmeni, Kaynarca Şevket Sabancı Lisesi, Fevzi Çakmak C., No: 36, 34899, PENDİK. E – posta:
mustafay007@hotmail.com
i Kabikaj: Est le nom du genie prepose au regne des insectes. Les scribes, parfois, l’invoquent pour preserver leurs
manuscrits de l’atteinte de vers. Böcekler âleminden sorumlu meleğe verilen isimdir. Mısraları zarar görmüş kitapları
korumak için müstensihler bazı defa ondan yardım isterler.
135
136 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
gibi bilgilerin yanında bazı kaynaklar
Kebîkeç’i Arap harflerinin rakamlara dö-
nüştürüldüğü bir çeşit muska dili [33] ola-
rak tarif etmektedir.ii Kebîkeç kelimesinin
kökeni tam olarak bilinmemektedir. Bazı
kaynaklarda Süryânice [1, 11, 25] olduğu
belirtilirken, bazılarında da Hint kökenli
bir kelime olduğu bilgisi yer almaktadır.
Konumuzla ile ilgili olarak şu şekilde ta-
nımlamalara da rastlanmaktadır: “Yabani
maydanoz, öldürücü bir zehir, sürüngenle-
rin koruyucu meleği ve güvelerin kralı ola-
rak bilinir, Hindistan’da kitapların ilk say-
fasına yazılır. Krallarının ismine olan saygı-
larından dolayı böceklerin o kitaba dokun-
mayacağı yönünde bir inanış mevcuttur.”
[16, 22]
Tıp yazmalarında bir drog olarak karşı-
mıza çıkan Kebîkeç’in kimliği burada biraz
daha belirgindir. Muhtemelen Ranunculus
sceleratus [42] veya daha yaygın bir kanı-
ya göre de Ranunculus asiaticusiii bitkile-
rinden biridir. Hâdiye Tuncer [19] ise,
Kebîkeç karşılığı olarak Arapça Keff ed
debb, Vard el hubb, Zağlîl; Türkçe, İrticiler
Ayağı ve Latince Ranunculus asiaticus te-
rimlerini vermektedir. Bu konuya daha sonra
detaylıca dönülecektir.
Pollock (1988) yayınında [14] Kebîkeç
hakkındaki söylenceleri üç ana başlık altın-
da toplamıştır:
“Arapça elyazmalarıyla uğraşanlar bir
gün mutlaka Kebîkeç’le karşılaşırlar. Bir
ii Muhtemelen burada Kebîkeç adı altında yanlışlıkla Ebced kastedilmektedir.
iii Türkçe’de Düğün Çiçeği diye bilinen. Ranunculaceæ familyasına ait bir bitkidir, ileride ayrı bir başlık altında ince-
lenecektir.
iv McGill Üniversitesi İslamî Araştırmalar Enstitüsü Müdürü. Islamic Studies Library, McGill University, 3485
McTavish, Montreal, QC H3A 1Y1, CANADA.
kitabın ilk ya da son sayfasında görebilece-
ğiniz Kebîkeç kelimesi ve elyazmalarında
kullanımı hakkında Adam Gacekiv McGill
Üniversitesi İslamî Araştırmalar Enstitüsü
Müdürü. Islamic Studies Library, McGill
University, 3485 McTavish, Montreal, QC
H3A 1Y1, CANADA. güzel bir etimolojik
çalışma yapmıştır. Gacek, Steingass’ın üç
kademeli açıklamasını yinelemektedir. Wehr’in
Kebîkeç’i Ranunculus asiaticus olarak nite-
lendirmesiyle birlikte, bir müddet bu konu-
daki meraklar giderilmişti. Ben de Ranunculus
asiaticus’u kitapları böceklerden koruyan
bir unsur olarak ele almıştım. Daha sonra,
Kebîkeç örneklerini toplamak ve kopyalamak
için kütüphanemizin depolarında bir araştırma
yaptım. Toplam yedi ciltte hepsi de aynı el
tarafından yazılmış görünen üç farklı kul-
lanım tarzı tespit ettim. Bunlar şu şekildedir:
• Kebîkeç, koru sayfayı! (Kabikaj, save
the paper!)
• Kebîkeç, bu kitabı kurtlardan koru!
(Kabikaj, save this book from the
worms!)
• Kebîkeç, sayfayı yeme! (Kabikaj, do
not eat the paper!)
Gacek’ın çalışması Steingass’ın liste-
sindeki botanik seçeneği vurgulamaktaydı.
Benim bir süre giden çalışmam ise biraz
daha felsefeye dönüktü. Sonuçta eğer Kebî-
keç böcekleri savan kokulu bir bitki idiyse;
akşamları kapı önlerinde sivrisinekleri
 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 137

uzaklaştırmak için yaktığımız Citronellav

kandilleriyle benzerlik göstermeliydi. Bizim
üniversitenin biyoloji bölümündeki kütüp-
haneci arkadaşım bana, Ranunculus asiati-
cus’daki zehirin Protoanemonin olduğu bil-
gisini vermişti. Şimdi Steingass’ın açıkla-
malarına tekrar dönersek, birinci olarak
Kebîkeç, böceksavar kokulu bir bitki olabi-
lir. İkincisi, sürüngenlerden sorumlu bir
melektir veya üçüncüsü de boncuk gözlü
sallanan antenli hamamböceklerinin baş
sorumlusu olabilir.
Emin olduğumuz tek şey; Kebîkeç’in
yaygın kullanılma sebebinin, bu kelime
kitaplara yazıldığında sihirli bir elin bir
şekilde kitabı koruyacağını vaat eden
muallâk bir ümide dayanıyor olmasıdır.”
Kebîkeç konusunda yazılmış en geniş
kapsamlı makale yukarıda da bahsedildiği
gibi Adam Gacek [8] tarafından kaleme Şekil 1. İslam Sanatında Kebîkeç ©
alınmış ve Ali Yaycıoğlu [21] tarafından Süleymaniye Kütüphanesi
“Arapça Elyazmalarında Kebîkeç” başlı-
ğıyla Türkçeye kazandırılmıştır. Söz konusu
makalenin tam metni incelendiğinde, Kebîkeç
hakkında oldukça önemli ipuçları yakala- rarlı Kebîkeç kelimesidir. Bu kelime çoğu
nacaktır: zaman Arapça “Ya” ön ekiyle beraber kul-
“İslam dünyasındaki yazmaların ilginç lanılarak kişiselleştirilir. Bazen bir kaç defa
özelliklerinden birisi de müstensihler ve ki- tekrarlanarak (Ya Kebîkeç, ya Kebîkeç, ya
tap sahipleri tarafından yazmalara düşülen Kebîkeç...), bazen cümle içinde ‘Ya
notlardır. Bu notlarvi arasında dualar ve Kebîkeç ihfaz ul-varak’ (ey Kebîkeç kâğıdı
sihirsel olduğuna inanılan formüller yer koru) şeklinde, çoğu zaman ise hâfız ya da
alır. Bunlardan belki de en ilginci, yazma- hafîz (koruyucu) kelimesi ile beraber ‘Ya
nın ilk, bazen de son varağına düşülen es- Kebîkeç ya hâfız’ şeklinde kullanılır.

v Poaceæ familyasından Cymbopogon nardus adlı bitkinin genel adıdır. Bu bitkiden elde edilen yağ, parfüm, sabun
yapımı ve böcek ilaçlarında kullanılır.
vi Yazma eserlerde çoğunlukla ilk veya son sayfaya, bazen de sayfa kenarlarına iliştirilen, genellikle kitapla ve
konusuyla ilgili olmayan, bazen doğum-ölüm tarihi, bazen bir beyit veya mısra bazen de lüzumsuz bilgiler şeklinde
karşımıza çıkan bu notlara ‘Fevâid’ denmektedir.
138 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
Eğer Wehr’in Dictionary of Modern
Arabic’ine bakacak olursak, kelimenin As-
yatik bir bitkinin ismi olduğunu görürüz
(Ranunculus asiaticus, Düğün Çiçeği). Ste-
ingass kelimeyi şöyle tanımlamaktadır: Bir
tür Yabanî maydanoz; ölümcül zehir; sü-
rüngen hayvanların baş meleği; hamambö-
ceklerinin kralı (Hindistan’da kitapların
başında hamamböceği kralının kitapları
esirgemesi dileği yazılırdı). Bu açıklamalar
göstermektedir ki Kebîkeç bir bitki anlamı-
na geldiği gibi aynı zamanda kitapları
kurtlardan (araz, sûs) ve haşarattan koru-
yan bir çeşit cin anlamında kullanılmakta-
dır. Dozy kelimenin etimolojik olarak Fa-
risî bir kökten geldiğini yazmaktadır. Dihk-
hudâ Farsça sözlüğünde kelimenin birçok
Arapça karşılığını veriyor. Kaff al-subu’
(ya da kaff al-asad aslan yaprağı), Kaff al-
dab’, Şacarat al -dafadi’ (kurbağa ağacı)
ve Şakîk (ya da vard al-hubb). Arapçada
Şakîk nu’mânî ya da Şakîk al-hasâtin ola-
rak da bilinen şakîkin (Düğün Çiçeği Ra-
nunculus) farklı türleri vardır: al-tîni (incir
ağacı gibi olan), al-harîf (baharlı olan), al-
şarîr (zaglîla) ve al-busaylî (dufayda’).
Mu’in’e göre Kebîkeç kelimesi kabîkag (ya
da kabikah) kelimesinin Arapçalaşmış bir
şeklidir. Diğer bir türevi Kebîkanc’tır. Aynı
yazar haşarenin bu bitkinin kokusundan
kaçtığını eklemektedir. Diğer yandan yine
Dihkhudâ’ya göre Kebîkeç Süryânice’de
böceklere hükmeden kralın ismidir. Bu bil-
ginin geçerliliği şu aşamada kanıtlanamıyor.
Yine de kelimenin Süryâniceden gelmiş ola-
bileceği pek muhtemel gözükmemektedir.
Bîrûnî’ye (ö. 1048) göre kelime Hintçe-
deki (Sanskritçe) kapî kelimesinden gelmek-
tedir ve bu kelime maymun demektir. Bîrûnî
bu iştikak için iki açıklama getiriyor. Bunlar-
dan birincisine göre maymunlar bu bitkiyle
sürekli oynaştığı için bitkiye bu ismin verildi-
ğini kaydediyor. Diğer bir olasılık ise may-
munların bu bitkiyi çok sevdiklerinden dolayı
söz konusu ismin verildiği doğrultusundadır.
Kac kelimesi eğri, kavisli anlamına geliyor.
Bu tanımlama, kesif, lifli kökleri olan ve sar-
maşıklı bir bitkiye uyan bir isimdir.
Mağribî elyazmalarında kelime çarpıtıl-
mış bir şekliyle kaykatac olarak karşımıza
çıkar ve bir tılsım (ta’vîda, tahvîta) formülü
olarak kullanılır. Bakr al-İşbîlî (ö. 1231),
Kitâb al-taysîr fî sinâ’at al tasfîr adlı eseri-
nin ilk bölümünde kelimenin çavuşkuşu
(hudhud) için kullanıldığını belirttikten
sonra, kuşun tüylerinin elyazmalarını koru-
yucu özelliklere sahip olduğunu yazıyor ve
kitabın ilk ve son varağına yâ kaykatac
yazıldığı takdirde kurtların kitaba yaklaşa-
mayacağını belirtiyor.
Botanik açıdan Kebîkeç bitkisi Ranun-
culaceæ bitki ailesindendir. Ranunculus türü
400’e yakın zehirli bitki çeşidini kapsar. İs-
lam dünyasındaki kitap yapımı tekniğinde
kullanılan maddeler ki bunların arasında
balmumu (asal), nişasta hamuru ve doğal
yapıştırıcı maddeler vardır, kurtlara böcek-
lere adeta davetiye çıkartmaktadır. Kebîkeç
otunun kitabın arasına konulduğu takdirde
kurtların kitaplara yaklaşamayacağı düşünül-
müştür. Birçok yazmada sayfa aralarında
görebileceğimiz otlar ise çoğu zaman ger-
çek Kebîkeç değildir. Zamanla somut bilgi
unutulmuş ve Kebîkeç’in sihirli güçlere sa-
hip bir cin olduğu düşüncesi hâkim olmuş
anlaşılan. Yine de Kebîkeç otunun gerçek-
ten kitapları kurtlardan ve haşarattan ko-
ruyucu bir özelliğe sahip olup olmadığını
bitki üzerinde kimyasal araştırmalar yap-
madan söylemek zor görünüyor.”

Şekil 3 Kebîkeç (El Kanun fi’t – Tıbb II. Kitap) © Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa Kitaplığı 2077
Gacek bu makalesinde Kebîkeç kelime-
sine hem etimolojik açıdan hem de botanik
açıdan yaklaşmıştır. Pollock’un da yukarı-
da ifade ettiği gibi Gacek, Kebîkeç’in bota-
nik açıklaması üzerinde daha çok durmak-
tadır. Kebîkeç bitkisinin kitabın arasına ko-
nulduğu takdirde kurtların kitaplara yakla-
şamayacağı düşüncesinin zamanla sihirli
güçlere sahip bir cin inanışına dönüşmüş
olabileceğini, ayrıca Kebîkeç kelimesinin
Süryânice olamayacağını belirtir.
Kebîkeç’in kullanı-
mına bir örnek olarak
İbn-i Nefs’e ait “Şerh-i
Şekil 2 Kitab-ı Tabi’at el-İnsan
lî Bukrat” (Hipokrat’ın
İnsan Tabiatı Kitabının Şerhi) isimli eserin
[19] ilk sayfası gösterilebilir. Burada ‘Uhfuz
haza’l-Kitâb yâ Kebikec–Koru bu kitabı Ey
Kebîkeç’ ibaresi mevcuttur (Şekil 2).
B. TIP KAYNAKLARINDA KEBİKEÇ
Daha önce Kebîkeç kelimesinin karşılığı
olarak Hâdiye Tuncer’in [19] Arapça Keff
ed debb, Keff el sab’, Şakîk, Vard el hubb,
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 139
Zağlîl; Türkçe, İrticiler Ayağı ve Latince
Ranunculus asiaticus terimlerini verdiğini
belirtmiştik. Buna ilaveten aynı kaynakta
Tuncer, Keff el Sab’ karşılığı olarak Arap-
ça Havdan, Şakik-i Numanî; Türkçe Düğün
Çiçeği, Kâğıthane Çiçeği, Rubic Çiçeği ve
Latince Ranunculus asiaticus’u; Keff el
Dab’ kelimesine karşılık olarak da Arapça
Vard el Hubb, Şakik, Zaglil, Kabikac;
Türkçe İrticiler Ayağı, Sırtlan Ayası ve La-
tince Ranunculus asiaticus terimlerini sıra-
lamaktadır. Bütün bu kelimelerin hepsi
Kebîkeç’in farklı dillerdeki isimleridir.
Rıfat Bilge, İbn-i Sînâ’nın El Edviyyet’ül
Kalbiyye isimli eserini Türkçeye kazandır-
mıştır. Tercümesinin sonuna ayrıca bir söz-
lük ekleyen Bilge burada Kebîkeç’e karşılık
olarak Mastava Çiçeği, Yırtıcılar Ayağı, Dü-
ğün Çiçeği, Düğün Otu, Kurbağa Otu [6] te-
rimlerini uygun görmüştür.
B. 1. İbn-i Sînâ ve Kebîkeç:
İbn-i Sînâ’nın eserlerinden El Edviy-
yet’ül Kalbiyye, Kalp İlaçları üzerine yazıl-
mış ve toplam yirmi fasıldan oluşan bir
140 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI

eserdir. Kalp ilaçlarının özelliklerini ele
alan on üçüncü bölümde, İbn-i Sina şöyle
der: “Muhakkik bir devadır ki, keskinliği ve
ısıtması dolayısıyla; keskin, yakıcı, sıcak
hıltları gözeneklere çeker. Ancak, yara yap-
ma derecesine erişemez, örneğin Kebîkeç
gibi” [10].
Yine İbn-i Sînâ’nın meşhur eserlerinden
El Kanun fi’t – Tıbb’da, ikinci kitabın dör-
düncü makalesinde Kaşıntı Yapan (Pruri-
tum) İlaçlar bahsinde, İbn-i Sina şöyle der:
“Bu ilaçlar, sıcaklıklarıyla kaşıntı yapan
hıltları deri gözeneklerine doğru çekerler.
Onlar yara meydana getirmezler. Bu ilaçlar
muhtemelen sert tüylü, dikenli ilaçlardır,
mesela Kebîkeç (Kebikengi) gibi” [12].
Kanun’un basit droglardan bahseden bu
ikinci kitabında Kebîkeç’ten bahseden ayrı
bir bölüm daha vardır. Bu bölüm ve tercü-
mesi şu şekildedir (Şekil 3):
Genel Nitelikleri:vii Dioscorides, onun
dört türünün olduğunu söylemiştir ve yapra-
ğının küzbere (Kişniş, Coriandrum sativum)
yaprağına benzediğini, fakat daha geniş ve
beyaza çaldığını söylemiştir. Çiçekleri sarı
renktedir. Kimisi kırmızı olur. Gövde boyu
iki karışa kadar uzanır. Gövdesi sert değildir.
Kökü beyazdır ve harbak (Kara Çöpleme,
Helleborus niger) gibi dalları vardır, su ke-
narlarında yetişir. Diğer cinsinin rengi birin-
ciye göre daha gridir, gövdesi daha uzun ve
yaprakları damarlı olup, kerefs-i berri (Ya-
banî Kereviz, Apium graveolens) adı verilir.
Üçüncü türünün yapısı çok küçüktür ve altın
sarısı renktedir. Dördüncü türü, üçüncü türe
benzer, fakat rengi süt gibi beyazdır.
Yapısı: İkinci derecede sıcak ve kurudur.
Etkileri: Hepsi çok sıcaktır, yara yapar,
kabukları temizler, cildi soyucu, sıyırıcıdır.
Süslenme: Kurutulmuş yaprağı ve dalları
sivilceleri giderir. Siğil türlerinden mismarî
türde olanları dağıtarak, yok eder. Soğuk
etkisiyle bez şeklindeki yapıları da dağıtır.
Cerahat ve Yaralar: Kebîkeç pişirilip,
sıcak suyla damıtılarak uygulanırsa, yararlı
olur.
Baş Organları: Onun kurutulmuş kök-
leri aksırtıcı etkiye sahip olup, toz edilmiş
şekli, sallanan dişlere faydalıdır.viii
İbn-i Sînâ, eserinde Kebîkeç’in ne oldu-
ğunu teşhis etmemize olanak sağlayacak bazı
bilgiler vermiştir. Bu bilgilere dayalı bir teşhis
yöntemi ilerleyen bölümlerde ele alınacaktır.
İbn-i Sînâ’dan sonra Batı’yı en çok etki-
leyen isim İbn-i Baytar’dır. (öl. 1248) İbn-i
Baytar, meşhur eseri Müfredat-ı İbn-i Bay-
tar’da Kebîkeç’i drog olarak işlemiştir.
B. 2. İbn-i Baytar ve Kebîkeç:
Müfredat-ı İbn-i Baytar’ın Arapça orji-
nali ve Leclerc’in Fransızca tercümesi [13]
Traité des Simples par Ibn al-Beïthar
(1877) esas alınarak Kebîkeç ile ilgili baş-
lıklar incelenmiş, her iki kaynaktaki farklı-
lıklar dipnot olarak gösterilmiştir (Altı çizili
kelimeler yalnızca Arapça kaynakta geçmek-
tedir).

vii Burada Kebîkeç başlığından hemen sonra, el yazısıyla yazılmış bir ilave göze çarpmaktadır: “ve yukale Keff el
Sebu’ ve hüve min es-semum el-kıtal” cümlesinin anlamı “Ona keff el sebu’ derler ve o ölüm saçan rüzgârlardandır”
demektir. Bu cümledeki Keff el Sebu’ ifadesini irdelersek;  kelimesinin ‘el çektirmek, tehlikesini önlemek’ ‫ا‬
kelimesinin ise ‘yırtıcı hayvan’ anlamlarına geldiğini görürüz. Bu noktada “Kebîkeç bitkisi yırtıcı hayvanların
zararını önlediği için mi ona bu isim verilmiştir ?” sorusu cevapsız kalmaktadır.
viii Esin Kâhya, Kanun tercümesinin bu bölümünde Kebîkeç’i Apium petroselinum (Apiaceæ) olarak ele almıştır.

 Kebikedj, Renoncule: C’est le pied
de lion, ‫ آ ا‬d’apres certains herboristes
de l’Es-pagne. Les Égyptiens lui donnent le
nom de Tâzghallât, ‫ ز‬ce qui est un mot
berbère. — Dioscorides, II, 206. Il y a des
gens qui l’appellent Selinon agrion, ou Seli-
non sauvage. On en trouve plusieurs
espèces; toutes sont acres et caustiques à un
haut degré. Une première espèce a les feuil-
les pareilles à celles de la coriandre, mais
plus larges, blanchâtres et recouvertes d’un
enduit visqueux, la; fleur jaune et quelquefo-
is purpurine. La racine, d’un médiocre volu-
me, a la longueur d’environ une coudée. La
racine est petite, blanche et amère; elle don-
ne des rejetons à l’instar de l’hellébore. Elle
croit le long des cours d’eau. Il y en a une
autre espèce plus velue, à tige plus longue, à
feuilles fortement incisées, qui croit abon-
damment dans la Sardaigne. Elle est très-
àcre, et quelques-uns l’appellent Selinon sa-
uvage. Une troisième espèce, très-petite,
d’une odeur désagréable, produit des fleurs
de couleur dorée. Une quatrième espèce res-
semble à la troisième, mais elle a des fleurs
d’un blanc de lait. - Galien, VI.
“İspanyalı botanikçilere göre o, Keff el
Sebb’dir. Mısırlılar ona Tâzğallât ismini ve-
rirler ki bu isim Berberîce’dir. Dioscorides
(II. Kitabın 206. başlığında) der ki, O (Bat-
rahiyûnix) bir cinstendir ki, ona Selinon ag-
rionx ya da Yabanî Selinon derler. Birçok
viii Esin Kâhya, Kanun tercümesinin bu bölümünde Kebîkeç’i Apium petroselinum (Apiaceæ) olarak ele almıştır.
ix Bu kelime Fransızca tercümede yoktur. Batrahiyûn = Batrachion
x Yunanca Σελινον, Latincesi Petroselinum, maydanoz vb. bir bitki.
xi Arapça metinde Küzbere olarak geçer.
xii Arapça metinde ölçü birimi olarak bir zira’ geçmektedir.
xiii Arapça metinde Harbak olarak geçer.
xiv Bu kelime Fransızca tercümede yoktur.
xv Bundan sonrası Fransızca tercümede yoktur.
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 141
çeşidi bulunur. Tümü de acı ve şiddetli yakı-
cıdır. Bir çeşidinin yaprakları kişnişinkile-
rexi benzer fakat daha geniş ve beyazımsıdır.
Çiçekleri sarı ve bazı defa mordur. Gövdesi
kalın değildir, boyu yaklaşık 30 – 40 cm bo-
yundadır.xii Kökleri küçük, beyaz ve acıdır.
Filizleri Helleborusxiii (Çöpleme) bitkisinin-
ki gibidir. Akarsu kenarlarında gelişir. Onun
bir başka türü daha tüylüdür. Gövdesi daha
uzun ve yaprakları sık yarıklıdır. Sardun-
ya’da bol yetişir. O pek acıdır. Yabanî Seli-
non ismiyle bilinir. Bir üçüncü tür, küçüktür,
kokusu nahoştur. Yıldız gibi parlak (Al-
tınxxiv) renkli çiçekleri vardır. Dördüncü bir
tür, üçüncüye benzer fakat onun çiçekleri süt
beyazıdır. — Galen VI.xv (kitabında der ki)
Bu bitkinin dört çeşidi vardır ve hepsinin ol-
dukça şiddetli yakıcı özelliği vardır. Hatta
haricen sürülürse ağrılı yaralar yapar. An-
cak, mazereti / özrü olan insanlar kullanır-
larsa, şüphesiz ki o ….… ve illeti keser. Cilt
ve tırnakların kenarlarında kabuklanma ya-
par (Tırnakların) Beyazı(nı) ortaya çıkarır
ve izleri çözer, ortada ve merkezde olan top-
lulukları bozar. Soğuk hava (dan olan) ve ....
ağrısına benzer ağrıyı çıkarır”
B. 3. Günümüz Şifalı Bitkiler
Kitaplarında Kebîkeç
Kebîkeç günümüzde şifalı bitkiler ala-
nında yayınlanan bazı kitaplarda da yerini
142 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
almıştır. Bunlara bir örnek olarak aşağıdaki
bilgiler sunulacaktır:
“Kebîkeç, Düğün Çiçeğidir. Latince adı
Ranunculus ficaria (Basur otu), Ranuncu-
lus acer (Yakıcı düğün çiçeği), Ranunculus
bulbosus (Yağmurlu düğün çiçeği)’tur.
Memleketimizde 75 kadar düğün çiçeği türü
bulunmaktadır. Bunlar Nisan, Temmuz ay-
larında parlak sarı renkli çiçekler açan otsu
bitkilerdir. Yaprakları kalp biçimindedir.
Değişik türleri tüm Avrupa ve Anadolu’ya
yayılmıştır. Saponin, glikozitler, uçucu yağ
ve anemonin gibi maddeler içerirler” [2].
Genel kanıya göre Kebîkeç – eğer bir
bitkiyse – Ranunculus asiaticus olarak bi-
linmektedir. Herhangi bir kaynakta bu ko-
nuda başka bir bitki ismi geçmemektedir.
Dolayısıyla Ranunculus asiaticus’un bota-
nik ve farmasötik özellikleri İbn-i Sînâ ve
İbn-i Baytar’dakilerle karşılaştırılabilir. Bu
bağlamda Ranunculus asiaticus hakkındaki
bilgilere göz atmak gerekmektedir.
D. RANUNCULUS ASIATICUS
Ranunculaceæ familyasından Ranunculus
(Düğün Çiçeği, Yağ Çanağı) türleri, tek
veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Çoğu nemli
ve ıslak ortamı sever. Bir kısmı su bitkisi-
dir. Çoğunlukla yumru gibi şişkin kökleri
vardır. Kaliks 3–5, korolla 5–9 üyelidir. Pe-
talleri sarı veya bazen beyaz renkli parlaktır.
Çiçekleri genellikle parlak sarı, bazen be-
yaz veya kırmızıdır (Şekil 4). Tabanında, iç
yüzde bir nektaryum bulunur. Meyva, çok
sayıda nukstan oluşmuştur. Bazıları zehirli
bitkilerdir. Çoğunlukla cildi tahriş edici
bileşikler taşırlar. Bunlardan ranunculin,
vücuda alındığında enzimatik olarak ol-
dukça zehirli protoanemonine dönüşür
(Ranunculin ve Protoanemonin bileşikle-
rinden sonraki bölümlerde bahsedilecek-
tir). Bazı çeşitleri süs bitkisi olarak yetişti-
rilir. Genellikle nemli çayırlarda, meralar-
da, tarla ve yol kenarlarında ve daha kuru
arazilerde bulunurlar. R. hispidus nemli
arazilere, R. sceleratus ise daha kuru arazi-
lere uyum sağlamış türlerdir. Ülkemizde
bilinen türleri R. asiaticus Acem düğün çi-
çeğiki kırmızı çiçekli, otsu ve çok yıllık bir
türdür- R. cuneatus Körük otu, R. ficaria
Basur otu, R. polyanthemos Çünk, Sav’dır
[4, 17, 18, 37].
“Flora of Turkey” [5] olarak tanınan ve
P. H. Davis tarafından kaleme alınan ünlü
botanik kaynağına başvurulduğunda Ra-
nunculus asiaticus’un bir İran – Turan ve
Akdeniz elementi bir bitki olduğu görülür.
Ranunculus asiaticus yurdumuzda Muğla,
Antalya, İçel, Hatay, Şanlıurfa, Gaziantep
ve Mardin’de, komşu ülkelerden İran’ın
batısı, Irak’ın kuzeyi ve Suriye’de ayrıca
Kıbrıs, Girit ve Rodos adalarında 30–850 m
yükseltiler arasında yetişmektedir.
Ranunculus asiaticus, 30 cm kadar
yükselebilen dallanmış bir gövdeye sahip
çok yıllık bir bitkidir (Şekil 5). Çiçekleri-
nin renkleri; beyaz - krem arası, sarı – tu-
runcu arası veya kırmızının çeşitli tonla-
rında olabilir. Petal sayısı 5–9 arasında
değişir. Stamenler çok sayıda ve siyahım-
sı lacivert veya kahverengi renktedir. An-
terler silindiriktir. Yaprakları muhtelif şe-
killerdedir. Dip yaprakları kama şeklinde
bölünmüş veya bölünmemiş de olabilir-
ler. Gövde yaprakları daha dar bölümlü-
dür. Bu güzel çiçeklerin onları ilginç ve
çekici kılan çok farklı renkleri vardır. Bo-
tanik uzmanı olmayanlar teşhisinde zorla-
nabilir çünkü ilk bakışta Anemonelerden

Şekil 4. Ranunculus asiaticus L.
Şekil 5. Ranunculus asiaticus L.
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 143
farksızmış gibi görünürler. Ranunculus
asiaticus’u Anemone türlerinden ayırt et-
menin en kısa yolu, petallerin altında ye-
şil sepallerin olduğundan–çiçeğin altında
gövdeye sarılı yeşil bir brakte olmadığın-
dan– emin olmaktır. Kayalık ya da otlak
yamaçlarda, meralarda, yol kenarlarında,
hendeklerde, ya da tepeciklerde; deniz se-
viyesinden yaklaşık 700 m yüksekliklere
kadar yayılış gösterir. Şubat – Mayıs ara-
sında çiçekler açar. Doğu Akdeniz’de,
Türkiye’nin güneyinde, Irak’ın kuzeyinde
İran’ın batısında yaygındır [29, 30].
Çoğu canlı, Düğün Çiçeklerinden uzak
durur. Nadiren tüketilse bile ciddi zehirlen-
melere sebep olabilir. Bitkiyi yiyen ya da
çiğneyen her hayvan bundan etkilenebilir.
Taze yaprakları ve gövdesi tehlikelidir.
Oral ve gastro-intestinal tahriş öncül belir-
tilerdir (oral tahriş, salya, karın ağrısı, ishal
ve hatta kanlı ishal). Düğün Çiçeklerinde
bulunan zehir, protoanemonin’dir. Uçucu
bir yağdır. Şiddetli oral ve gastro-intestinal
tahrişe yol açar. Genellikle çiftlik hayvan-
larında bahar aylarında zehirlenme riski
vardır. Herhangi bir otobur hayvan bu bit-
kiye erişim imkânı bulduğunda zehirlenme
riski yüksektir. Bitkinin tadı yoktur ve
anında ağızda tahrişe yol açar. Bu yüzden
çoğu hayvan ondan kaçar. Düğün Çiçekle-
rinde zehir miktarı bitkinin türüne, yetiştiği
ortam ve mevsimin özelliklerine göre çeşit-
lilik gösterir. Deney amaçlı olarak yüksek
miktarda Düğün Çiçeğiyle beslenen hay-
vanlarda bitkinlik, koma ve ölüm rapor
edilmiştir. Ancak, gündelik hayatta bu so-
nuçlar nadiren görülür.
Düğün Çiçeği eğer aşırı tüketilmemişse
ya da kolik, kanlı ishal vb. gibi bağırsak
bozuklukları yoksa ilk yardıma gerek
144 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
yoktur. Küçük çaplı oral tahrişler ise bir
süre sonra kendiliğinden kaybolurlar [44].
Ranunculus asiaticus’un bizim için asıl
önemli özelliği ise, antifungal1616 Mantar-
lar üzerinde etkili droglara verilen isimdir.
aktivite gösteriyor olmasıdır. Iqbal ve Ark.
(2001) yayınında [9] bazı bitkilerin anti-
fungal özellikleri ele alınmış, bu arada Qa-
sem ve Abu- Blan (1995) [15] yayınına da
atıf yapılmıştır. Atıf şu şekildedir: “In a si-
milar study, aqueous extracts from the we-
eds Ranunculus asiaticus, Chenopodium
murale, Inula viscosa and Solanum nigrum
inhibited the fungi Penicillium digitatum,
Sclerotinia sclerotiorum and Verticillium
dahliae. — Benzer bir çalışmada Ranunculus
asiaticus, Chenopodium murale, Inula vis-
cosa ve Solanum nigrum bitkilerinden elde
edilen sıvı özütlerin, Penicillium digitatum,
Sclerotinia sclerotiorum ve Verticillium
dahliae mantarlarını inhibe etiği gözlen-
miştir.” Bu iki yayının ortak özelliği man-
tarlar üzerinde etkili bir fungisid araştırıyor
olmalarıdır ve Ranunculus asiaticus’un an-
tifungal özelliklerinin bulunması konumuz
açısından oldukça önem arz etmektedir.
D. 1. Eski Tıp Kitaplarında
Ranunculus Türleri
D. 1. 1. Plinius:
Plinius’un Historia Plantarum adlı ese-
rinde ele alınan Ranunculus (Batrachion)
ve Anemone’den konumuzla ilgili olanı
Ranunculus başlığı altında verilmektedir.
Historia Plantarum Liber xxv.cix:
Ranunculum vocamus quam Graeci bat-
rachion. genera eius iiii. unum pinguioribus
xvi Mantarlar üzerinde etkili droglara verilen isimdir.
quam coriandri foliis et ad latitudinem
malvae accednetibus, colore livido, caule
alto, gracili et radice alba. nascitur in limi-
tibus umidis et opacis. alterum foliosius,
pluribus foliorum incisuris, altius caulibus.
tertium minimum est, gravi odore, flore au-
reo. quartum simile huic, flore lacteo. om-
nibus vis caustica, si cruda folia inponan-
tur, pusulasque ut ignis faciunt. ideo ad
lepras et psoras iis utuntur et ad tollenda
stigmata, causticisque omnibus miscent.
alopeciis inponunt celeriter removentes.
radix in dolore commanducata diutius
rumpit dentes; eadem sicca concisa sternu-
mentum est. nostri herbarii strumum eam
vocant, quoniam medetur strumis et panis
parte in fumo suspensa, in quo scelere et
plantagine utuntur [24].
Historia Plantarum 25. Kitap, 109. Başlık
Yunanlılar tarafından Batrachion diye
bilinir. Biz ona Ranunculus deriz. Onun
dört çeşidi vardır. Birincinin yaprakları
Kişniş (Coriandrum sativum) yaprakların-
dan kalın, Ebegümeci (Malva sylvestris)
yaprağına benzer ve kurşunî renktedir.
Gövdesi uzun ve ince, kökü beyazdır.
Nemli ve gölgeli yerlerde yetişir. İkinci tü-
rü birinciden daha fazla yapraklıdır ve
yaprakların yarıkları daha çok sayıdadır.
Bitkinin gövdesi uzundur. Üçüncü çeşidi
diğerlerinden daha küçüktür. Kuvvetli bir
kokusu ve altın renkli çiçekleri vardır.
Dördüncü tür, son anlatılana benzese de çi-
çeği süt beyazıdır. Bütün bu bitkilerin ya-
kıcı özellikleri vardır. Eğer yapraklar kay-
natılmadan tatbik edilirse, yanmadan dola-
yı oluşan kabarcıkları giderirler. Bundan
dolayı derideki cüzam lekesinin, kaşıntılı

yara kabuklarının ve dağlama lekelerinin
giderilmesinde kullanılırlar. Aynı zamanda
yakıcı preparatların ana muhtevasını oluş-
tururlar ve kellik tedavisinde kullanılırlar.
Diş ağrılarında bu bitkinin kökü bir süre
çiğnenirse, dişlerin düşmesine neden olur.
Kurutulur ve toz haline getirilirse, burun
akıntısı yapar. Şişmiş yaraları ve yangılı
urları tedavi etme özelliğinden dolayı bi-
zim herbalistlerimiz bu bitkiye “Strumus”
adını verirler.
D. 1. 2. Dioscorides:
Dioscorides’in Materia Medica diye bi-
linen eserinde Batrachion (Ranunculus sp.)
isimli drog II. Cildin 206. başlığında [43]
ele alınmaktadır:
“Batrachion, Einige nennen es wilden
Sellerie. Von diesem gibt es mehrere Arten,
aber sie haben eine Kraft, nämlich eine
scharfe und sehr leicht Geschwüre verur-
sachende. Die eine von ihnen hat dem Ko-
riander ähnliche, aber bittere, dabei we-
issliche und fettglänzende Blätter, eine gel-
be, zuweilen purpurfarbige Blüthe, einen
nicht starken, eine Elle hohen Stengel, ei-
ne kleine weisse, bittere Wurzel mit Neben-
wurzeln wie die Nieswurz; sie wächst an
fliessenden Gewässern. Es gibt eine zweite
Art, sie ist rauhhaariger, hat einen grösse-
ren Stengel und viele Einschnitte an den
Blättern; sie wächst am meisten in Sardi-
nien und ist sehr scharf, man nennt auch
diese wilde Sellerie. Die dritte ist sehr kle-
in und riecht schlecht, die Blüthe ist gold-
gelb. Die vierte gleicht dieser, hat eine
milchweisse Blüthe. Die Blätter, Blüthen
und zarten Stengel haben die Kraft, als
Kataplasmen schmerzhafte Geschwüre
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 145
und Schorf zu bilden. Deshalb bringen sie
schorfige Nägel und Krätze weg und ent-
fernen Brandmale, ebenso gewöhnliche
und dünn gestielte Warzen und (heilen) die
Fuchskrankheit, wenn sie kurze Zeit aufge-
legt werden. Gekocht bilden sie eine war-
me Bähung für die, welche von Frostbe-
ulen zu leiden haben. Die Wurzel erregt
Niesen, wenn sie trocken fein gestossen in
die Nase gebracht wird, lindert auch
Zahnschmerzen, wenn sie (an die Zähne)
gelegt wird, sie zerbröckelt sie aller-
dings.”
Batrachion, Yabanî Kereviz olarak isim-
lendirilir. Birçok çeşidi vardır. Fakat (hep-
sinin) bir tek kuvveti vardır. Keskindir ve
hafif kabarcıklaşmaya sebep olur. Kişnişe
benzer fakat tadı acıdır. Yaprakları yağlı,
cilâlı, parlaktır. Birisi sarı, ara sıra erguvan
– kızıl çiçekli; birinin gövdesi bir arşın ka-
dar yüksek; biri küçük, beyaz, acı, kökleri
ve yan kökleri boynuz gibidir, su kenarla-
rında, nehir kenarlarında büyür. Bir iki çe-
şidi vardır. Büyük gövdesi ve yarıklı yap-
rakları vardır. En çok Sardunya’da (yeti-
şir). Gayet keskindir. İnsanlar ona Yabanî
kereviz derler. Üçüncüsü gayet küçüktür ve
kötü kokar, çiçekleri altın sarısıdır. Dör-
düncüsü de onlara benzer ve sütbeyazı çi-
çekleri vardır. Yaprakları, çiçekleri ve ince
gövdesi vardır. Kabız edici ve müsekkindir.
Kabarcıklı kabuklar oluşturur, tahriş edici-
dir. Bu sebepledir ki, tırnak kenarlarını açar
ve uyuzu uzaklaştırır, yakıcıdır. Ekseriya
az saplı … kısayken … çıkarılır. Soğuk
vurmasına tutulmuş kimseleri ısıtır. Kökle-
ri, burnu hassas ve kuru olan kimseleri ak-
sırtır. Ufalanıp dişlere konulduğunda diş
ağrısını hafifletir.
146 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
D. 2. Halk Hekimliğinde Ranunculus
Türleri
Mardin yöresinde halk arasında yapılan
küçük bir araştırmaya [3] göre, Türkçede
Düğün Çiçeği diye bilinen Kebîkeç’in
Kürtçe karşılığı “Gonglog”dur. Mardin ve
civarında yetişen bir bitkidir. Boyu 10 – 15
cm civarındadır. Tek sap halinde büyür,
rengi kırmızıdır. Yeşil yaprakları maydano-
za benzer, kokusu yumuşak ve hafiftir. İlk-
baharda gelişmeye başlar. Halk arasında
yumuşatıcı merhem olarak kullanılır. Yapı-
lışı şu şekildedir: “Düğün Çiçeği, bir mik-
tar tütün ve yeteri kadar pekmez kısık ateş-
te merhem kıvamına gelinceye kadar kay-
natılır. Merhemin rengi pembemsi kırmızı
olunca soğumaya bırakılır. Kırık çıkıklarda
ya da vurmalarda ağrılı bölgeye sürülür.
Aynı zamanda hem ağrı kesicidir, hem de
kas gevşeticidir.”
E. ETKEN MADDELER
Ranunculus ve benzeri bitkilerin yuka-
rıda sayıldığı gibi tedavi amaçlarıyla kulla-
nılıyor olmaları, bu bitkilerin muhtevasın-
daki etken maddelerden kaynaklanmakta-
dır. Bu etken maddelerden başlıcaları, Ra-
nunculin, Protoanemonin ve Anemonin’dir.
E. 1. Ranunculin:
Ranunculin, Ranunculaceæ familyası-
nın çoğu üyesinde görülen, bir glikozittir.
Formülü C11H16O8 şeklindedir (Şekil 6).
Düğünçiçeklerinde bitkinin neredeyse tüm
kısımlarında bulunan ranunculin, bitki çiğ-
nendiğinde veya besin olarak tüketildiğinde,
enzimatik olarak, tahriş edici bir aglikon
olan Protoanemonin’e dönüşür. Ranuncu-
lin, en yoğun olarak bitkinin çiçek açma
dönemlerinde sentezlenir. Zehirlenmenin
hafif belirtileri arasında deri, göz ve solu-
num rahatsızlıkları sayılabilir. Ciddi zehir-
lenme belirtileri ise, mukoz membranın
tahrişi, geniz yanması, kusma, kanlı ishâl,
baş dönmesi ve bayılmadır [23].
Şekil 6 Ranunculin Molekülü
E. 2. Protoanemonin:
Ranunculinin parçalanmasıyla ortaya
çıkan bir aglikondur. Özellikle bitkinin çi-
çeklerinde bulunur ve bazı türlerde kuru
ağırlığın %2,5’ine kadar ulaşan değerlerde
Protoanemonine rastlamak mümkündür
[20]. Kurutulmuş bitkilerde zehir özellikleri
giderek azalmakla birlikte, başlıca zehir-
lenme belirtileri arasında halsizlik, solu-
num yetmezliği ve dermatite yol açan deri
tahrişleri sayılabilir. Ayrıca, bir antibiyotik
olarak da Gram (+) ve (-) bakterilere karşı
etkindir [28, 38]. 1990 yılında yapınla bir
çalışmada, Protoanemonin adlı bileşiğin
mantarlara karşı in-vitro aktivitesinin oldu-
ğu kanıtlanmıştır [27]. Bu bileşiğin basit
formülü C5H4O2’dir (Şekil 7) [32].
Şekil 7 Protoanemonin Molekülü

E. 3. Anemonin:
Kısaca, Protoanemoninin yıkılmasıyla
oluşan ve sedatif ve hipnotik olarak kulla-
nılan bir çeşit diakrilik asit dilaktondur [39].
Merkezi sinir sistemine baskı yapar [35].
Vücut ateşini ve kan basıncını düşürür.
F. SONUÇ ve YORUM
Her şeyden önce, Kebîkeç’in ne olduğu
sorusunu cevaplandırmak gerekmektedir.
Gerçekten bir bitki midir, bir müekkel melek
mi, cin mi, yoksa Hint mitolojisinden alın-
mış ilahi bir öğe mi? Bu noktada, el yazması
eserlerle sürekli içli dışlı olan ve alanında uz-
man sayılabilecek bir isim, Süleymaniye Kü-
tüphanesi Müdür Yardımcısı Sayın Emîr Eş
[7] şunları kaydeder: “Bu güne kadar elimden
geçen yaklaşık 50.000 cilt eser içinde, zaman
zaman Kebîkeç lafzına hatta bazen kitabın
içine koyulmuş ve kurutulmuş çiçek parça-
larına rastladım (Şekil 8). İlk sayfasında ge-
nellikle Kebîkeç yazan kitaplarda kurt yeniği
olmadığı; olanlarda da kurt yeniği görülmesi
Şekil 8 Elyazması Bir Kitaptan Çıkan Kebîkeç
© Süleymaniye Kütüphanesi
xvii Söz konusu Hadis-i Şerif’e kaynak olarak Buhari, Bed’ü’l-Halk 6, Tevhid 9 ve Müslim gösterilmektedir.
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 147
üzerine birilerinin sonradan bu kelimeyi
oraya eklediği sonuçlarına vardım”.
Kebîkeç konusunda mistik ya da mito-
lojik anlamda iki hipotez ortaya çıkmaktadır:
Birincisi, Adam Gacek’in adı geçen yayı-
nında da bahsedildiği gibi, Hint mitolojisin-
de, böceklerden sorumlu ve yine böcek sure-
tinde bir melek bulunmaktadır. Bu melek
bütün böceklerin kralıdır ve onlara egemen-
dir. Buna benzer bir inanış İslam dininde de
mevcuttur. Şöyle ki, Allah, yarattığı her
mahlûk için bir melaike vazifelendirmekte-
dir. Bunlara “Müekkel (Nezaretçi) Melek-
ler” denir [26]. Dünyada canlı-cansız her
mahlûk için müekkel bir melek vardır. Hatta
her yağmur damlasını bir meleğin indirdiği-
ni haber veren bir hadîs-i şerif de mevcuttur
[34]. Konuyla ilgili olarak, yine Hz. Ay-
şe’den nakledilen bir Hadis-i Şerîf’te, şöyle
buyurulur: “ … Cibril Aleyhisselam bana
bağırdı ve: ‘Allah Teâla hazretleri, kavminin
sana neler söylediğini, seni nasıl reddettiği-
ni işitti. Sana dağlar meleğini gönderdi, ta ki
kavmin hakkında dilediğini emredesin!’ de-
di. Bunun üzerine dağlara müekkel melek
bana seslenip, selam verdikten sonra şöyle
dedi: Ey Muhammed, Allah Teâla hazretleri,
kavminin sana söylediği sözü işitti. Ben dağ-
lar meleğiyim. Allah beni sana dilediğini
emretmen için gönderdi. Öyleyse haydi ne
dilersen dile! …”xvii Sonuç olarak, Kebîkeç
kelimesinin, kitap kurtları, güveler vb. gibi
böceklerden sorumlu bir meleğin ismi olma-
sı muhtemeldir. Dolayısıyla, hattatlar ya da
küttablar ellerinde bulunan ve yılların etki-
siyle yıpranan kitapların ilk sayfasına “Ya
Kebîkeç” yazarak, kitabı Kebîkeç isimli me-
leğin korumasına havale etmiş olabilirler.
148 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
İkinci hipotezi ise şu şekilde düşünebi-
liriz: Kebîkeç adı verilen bir bitkinin kurt-
lar ve böcekler üzerine etkileri biliniyor
idiyse, tahrip olan kitapların arasına yerleş-
tirilen Kebîkeç çiçeklerinin altına veya üs-
tüne künye tarzında bitkinin ismi yazılmış
olabilir. Zamanla o çiçek kaybolup gitmiş
ise de Kebîkeç ismi kitapla birlikte ölüm-
süzleşmiş olacaktır.
Bu ikinci hipotezle paralel olan üçüncü
bir hipotez ise, hem Farmasötik Botanik
açısından, hem de Tıp Tarihi bilimleri açı-
sından daha somut deliller içermektedir:
Kebîkeç, antifungal ve/veya pestisit özellik-
leri bulunan bir bitki örneğin, Anemone sp.
veya Ranunculus sp. olabilir.
Bizim için asıl önemli olan soru, Kebîkeç
gerçekten Ranunculus asiaticus mu, yoksa
herhangi bir Anemone türü mü olduğudur.
Öyle görünüyor ki; Doğu kültüründe mis-
tik bir anlam içeren Kebîkeç, Batı’ya gel-
dikçe somut bir anlam kazanmış, tıbbî ve
farmasötik bir kimliğe bürünerek droglaş-
mıştır. El yazması tıp kitaplarıyla, Ranun-
culus asiaticus ve Anemone türlerinin tıp
tarihi açısından karşılaştırılması sorunumuzu
aydınlatmaktadır.
İbn-i Baytar ve İbn-i Sînâ’nın Kebîkeç
hakkında yazdıkları birbiriyle örtüşmekte-
dir. İbn-i Baytar, kendisi gibi bir müslüman
bilgin olan İbn-i Sînâ’dan oldukça etkilen-
miştir. Ayrıca her ikisi de Dioscorides’ten
ve Plinius’tan etkilenmişler, Dioscorides
ve Plinius az çok çağdaş oldukları için
birbirlerini etkilemişlerdir (Şekil 9). İbn-i
Baytar, Kebîkeç’in karşılığı olarak Bat-
rahîyun’u (Batrachion) verirken; Plinius
Batrachion’un karşılığını Ranunculus ola-
Söz konusu Hadis-i Şerif’e kaynak olarak Buhari, Bed'ü'l-Halk 6, Tevhid 9 ve Müslim gösterilmektedir.
Şekil 9 Kaynak Alım Şeması
rak vermiştir. Ayrıca İbn-i Baytar, İbn-i
Sînâ, Dioscorides ve Plinius’un yazdıkları
birbiriyle uyumlu drog özellikleridir.
Her ne kadar farmasötik botanik kitap-
larında anlatılan Anemone sp. ve Ranuncu-
lus sp. türleri antifungal özellikler bakımın-
dan birbirine benzese de, konuya tıp tarihi
yöntemleri açısından yaklaşıldığında, İs-
lam tıp yazmalarındaki Kebîkeç’in, taşıdığı
anlam, Dioscorides ve Plinius’un Batrachion
(Yunanca) ve Ranunculus (Latince) bitkile-
rinin taşıdığı anlamın silsile halinde tekrar
edilegelmiş suretidir. Yani müslüman tıp ve
botanik bilginlerinin Kebîkeç diye bildiği
bitki, Yunan ve Romalıların Batrachion ve
Ranunculus diye bildikleri bitkidir. Sonuç
olarak eldeki mevcut verilere göre, Kebîkeç’in
Düğün çiçeğigillerden (Ranunculaceæ)
Ranunculus asiaticus L. türü bir bitki olduğu
kanısına varılmıştır.
KAYNAKLAR
1. Alp A. R., Alp S., “Büyük Osmanlı Lügatı”
İstanbul 1958.
2. Asımgil A., “Şifalı Bitkiler” Timaş Yayın-
ları, İstanbul 1996.
3. Aykal F., Aykal Z. Kişisel Görüşme
08.04.2005

4. Baytop T. “Türkçe Bitki Adları Sözlüğü”
TDK Ankara 1997.
5. Davis P. H. “Flora of Turkey and The East
Aegean Islands”, Edinburgh University
Press, 1965.
6. Edviyye-i Kalbiye Lugatı (Büyük Filozof ve
Tıp Üstadı İbn Sina Seri: 7, No: 1, Türk Ta-
rih Kurumu, Muallim Ahmet Halit Kitabevi,
İstanbul, 1937.
7. Eş E., Süleymaniye Kütüphanesi Müdür
Yardımcısı, Kişisel Görüşme 25.05.2005
8. Gacek A. “The Use of Kabikaj in Arabic
Manuscripts” Manuscripts of the Middle
East, 1: 49–53, 1986.
9. Iqbal M.C.M., Meiyalaghan S., Wijesekara
K.B. ve Abeyratne K.P. “Antifungal Activity
from Water Extracts of Some Common We-
eds” Pakistan Journal of Biological Scien-
ces 4 (7): 843-845, 2001.
10. İbn-i Sina, “El Edviyyet’ül Kalbiye”, Süley-
maniye Kütüphanesi Hamîdiye Kitaplığı
Numara 1448.
11. İran İslâm Cumhuriyeti, Tahran Radyosu ile
e-mail görüşmesi: turkishradio@irib.ir
12. Kâhya E.- İbn-i Sina – “El Kanun fi’t-
Tıbb Cilt 2” Ankara 2003.
13. Leclerc L. “Ibn al Beithar Süleymaniye”
Kütüphanesi Yabancı Diller Kitaplığı Nu-
mara 1803, 1804
14. Pollock J. “Kabikaj to Book Pouches”
Middle East Librarians Association, MELA
Notes No: 44, 1988.
15. Qasem, J. R. ve Abu- Blan, H. A. “Antifun-
gal activity of aqueous extracts from some
common weed species” Annals of Applied
Biology, 127: 215–219, 1995.
16. Redhouse Yeni Türkçe – İngilizce Sözlük
1983.
17. Seçmen Ö. ve Ark. “Tohumlu Bitkiler Siste-
matiği” Ege Üniversitesi Fen Fakültesi İz-
mir 2004.
18. Tanker N., Koyuncu M., Çoşkun M.,
“Farmasötik Botanik” Ankara Üniversitesi
Eczacılık Fakültesi Yayınları Ankara
2004.
19. Tuncer H. “Yabanî Bitkiler Sözlüğü”, Gıda
Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Atak Mat-
baası, Ankara, 1978.
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 149
20. Whittaker R. H., Feeny P. P.,“Alleloche-
mics: Chemical Interactions Between Speci-
es” Science Vol 171 Num 3973, 1971.
21. Yaycıoğlu A. “Arapça Elyazmalarında
Kebîkeç”, Kebikeç, 5: 5–8, 1997.
22. http://dsal.uchicago.edu/cgibin/ddsa/getob-
ject_?HTML.a.9:4414./projects/artfl0/data-
bases/dicos/philologic/steingass/IMAGE
23. http://ipm.mis so uri.edu/ipcm/arc hi -
ves/v7n15/ipmnews.txt
24. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Ro-
man/Texts/Pliny_the_Elder/25*.html
25. http://sozluk.sourtimes.org/show.asp?t=ke-
bikeç
26. h t t p : / / w w w. b l o g c u . c o m / i s m a i l k o r -
pe/516652/
27. http://www.ceb tech ser vi ces.com/ra na ne -
can_apoaposib3.htm
28. h t t p : / / w w w. c h m . b r i s . a c . u k / w e b p r o -
jects2001/gerrard/oz.html
29. http://www.cypnet.co.uk/ncyprus/green/flo-
ra/cicek1.htm
30. h t t p : / / w w w. d e s e r t - t ro p i c a l s . c o m /
Plants/Ranunculaceae/Ranunculus_asi-
aticus.html
31. http://www.fullbooks.com/Supplemental-
Nights-Volume–65.html
32. http://www.giftpflanzen.com/helleborus_ni-
ger.html
33. http://www.goantiques.com/detail,islamic-
art-talisman,402442,html
34. http://www.her kul.org/ya zar lar/in dex.
php?view=article&article_id=3692&her-
kultools=4e2f3bafa9d49561f785cc
778443451c
35. http://www.Icon7.org
36. h t t p : / / w w w. l i b r a r y. u p e n n . e d u / e x h i -
bits/rbm/scho en berg/scho en berg_pob -
text.html
37. http://www.merc kso ur ce.com/pp/us/
cns/cns_hl_dorlands.jspz
QzpgzEzzSzppdocszSzuszSzcommonzSz
dorlandszSzdorlandzSzdmd_r_02zPzht
m
38. http://www.merc kso ur ce.com/pp/us/cns/
cns_hl_dorlands.jspzQzpgzEzzSzppdocsz
SzuszSzcommonzSzdorlandszSzdorlandzS
zdmd_p_38zPzhtm
150 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI

39. http://www.merc kso ur ce.com/pp/us/cns/ 43. http://www.tiscalinet.ch/materiamedica/

cns_hl_dorlands.jspzQzpgzEzzSzppdocsz Volltext/Buch2.htm
SzuszSzcommonzSzdorlandszSzdorlandzS 44. h t t p : / / w w w. v e t . p u r d u e . e d u / d e p t s /
zdmd_a_37zPzhtm addl/toxic/plant30.htm
40. http://www.mil li yet.com/2003/09/02/cu - 45. h t t p : / / w w w. y a z i y o r u m . o r g / y a z i _
martesi/yazural.html oku.php?y_id=1383
41. http://www.nlm.nih.gov/hmd/arabic/hip- 46. http://www.zaman.com.tr/2003/04/05/kul-
pocratic.html tur/butun.htm
42. http://www.starrhealthcare.com/ayurve-
dafirst.htm