Süleyman Veliyev
( Qedim Abseron, 1916 )
Süleyman Veliyev Qedim Ahşeron'un Ramana
köyünde doğdu. İlk hikâyesi 1932 yılında Hücum
gazetesinde çıktı. 1937'den sonra, kısa hikâyeleri
yayımlanmaya başladı; 'Bığlı Ağa' ve 'Şor cüllütü1
bunlardandır.
İkinci dünya savaşına katılan yazar çeşitli cep-
helerde ve İtalya'da partizan birliklerinde bu-
lunmuştur. 'Mübahiseli şener' isimli romanı, ba-
şından geçenlere dayalı önemli bir savaş
romanıdır.
Savaş yıllarında esir düşen Süleyman Veliyev,
esaretden döndükten sonra milliyetçilikle itham
edilerek hapsedildi. Hüseyin Cavid, Ahmet Cavad
ve Mikail Müşfik'le birlikte tam yirmi yıl hür-
riyetinden mahrum edildi. Sibirya'ya sürgün edil-
di. KGB mahkemelerindeki cesur çıkışları, ünlü
şair Samet Vurgun'u ele vermemekteki direnci ile
ün yaptı.
Sibirya sürgününden dönüşte, siyasî şah-
siyetlere tapınma devrini anlatan 'Düğünler' ro-
manını yayımladı. Ardından, Sibir Çayı ke-
narındaki illerden bahseden 'Daşlı bulan' romanı,
savaş ve çağdaş hayata dair 'Karç seheri', 'Men
nece dirildim', 'Mehebbet buzu eridir', 'Gurbetten
vetene', 'Işıqlıq', 'Dumanlı günde', 'Sentyabr gün-
leri', 'Türk qizı' küçük hikayeleri, 'Encir ağacı' 'Bir
seheng su', kitapları, özellikle Filistin mukavemet
hareketini anlatan 'Qanlı ocaq' romanı yayımlandı.
Roman ve hikâyelerinin çoğu yabancı dillere çev-
rildi.
Süleyman Veliyev günlük yazılar da yazmaya
devam etti. 'Qanadı sınmış quş da uçarmış' isimli
ha tır a-hikây esinde Sitalin devrinde çektiği zu-
lümleri anlatır.
Vatan muharebesi madalyası, 'Emektar me-
deniyet işçisi', 'Emektar senet xadimi' unvanlarına
layık görülmüştür. Azerbaycan Yazıcılar İttifakı ve
Respuplika Günahsız Siyasi Kurbanlar Ce-
miyeti'nin idare heyetinin üyesidir.
 "DÜYÜNLER"
(Romandan parça)
Evde arvadırun her tikanlı sözünü udmağı1
bacaran Balaxan bu gün dözümsüz2 olmuşdu.
Rengi sapsarı saralmiş, gözlen hedeqesinden3 çix-
mış, çeneyi esmeye4 başlamışdı. O, bu an parlaq
ipek paltars geyen qeşeng6 arvadım vurub öl-
dürmeye bele hazır idi. Nazile indiyedek kişiyim
bele görmemişdi.
Bu ehvalat xırda bir şeyden başlamışdı. Us-
talar onların otaqlarına yeni parket salarken7 kilab
şkafiru8 yerinden terpetmeli idiler. Ancacj o çox
ağırdı. Klassiklerin qalın kitabları ile dolu idi. On-
ları çıxardarken aşağı refde, seliqeq İle bağlanmış,
nazik boz qovluq10 Nazilenin nezerini celb etdi.
Nazile qovhığun tozunu silib elinde terpede-
terpede otağına geldi. "Yeqin sevgi mektublarıdır,
başqa ne olacaq ki, yaxşı elime düşdü".
O, divanda rahatça uzanaraq qovluğu açdı,
bir-bir kağızları gözden keçirdi. Yazılar, yazılar,
dehşetli yazılar, mehebbet nedir, kağizlardan ölüm
qoxusu gelirdi. Xell kişisinin xetti idi. Balaxamn
"yaradıeılığı". Nazilenin elleri ele bil od tutub ya-
mrdı. "Bunlar sevgi meklubları olsaydı yene derd
yarı idi. Axı, Balaxan kimi adam seve bilermi? Gö-
rünür o, yalnız alçalıq etmeye qadirmiş".
Nazile bütün günü özüne gele bilmedi. Qov-
lııqda Balaxanııı yazdığı imzasız mektublann su-
reli qorıınurdu.
Onların bir neçesini oxudu: "... Sizin ne-
zerinize çatdırıram ki, Mirzeyev sizin gös-
terişinizin eleyhine çıxdı".
Göresen qıvrım, sıx saçlı, bıı gene aspirant har-
dadır? Anası yeqin ki, indiyedek qara pallar geyir,
matem günlerinde kölge kimi yad tjebirleri arası ile
gezir...
"... Kafedranın12 baş müellimi Hikmetin dediyi
mülahize böyük, hörmelli adamları lağa qoy-
maqdan13 başqa bir şey deyil..." Nazile hiss etdi ki,
bu adamlar Balaxanm yanında işleyen yoldaşlar
idi: Balaxan onların işden çıxarıldığını, ceza al-
dığını eşitdikde çiyinlerini çekib gözlerini döye-
döye mene baxırdı. Alçaq.
Nazile Balaxanm bütün menfi xüsusiyyetlerini,
onun alçaq adam olduğunu evveller de bilirdi. Ona
ele gelirdi ki, siyaset ve biclikde14 Balaxanın tayıLS ola
bilmez, heç kes onun kimi böyük rütbeli adamların
qılığına girmeyi, alçaqlıq hesabına da olsa onların
e'tibarını qazanmağı bacarmaz. Nazile bir
1. yutmayı 2. tahammülsüz 3. gözçukurundan 4. titremeye 5. elbise 6. güzel 7. parke döşerken 8. dolabını 9. düzenli bir şekilde 10. dosya
11. asistan 12. bolümün 13 alay etmekten 14. hilebazlıkda 15. eşi 16. aptal 17. tantanalı 18. şaşaalı 19. bavulunu 20. akrabaları 21. rezil
etmesin 22. kaybedenin
defe ona dedi:
- Xoşbextliyin ondadır ki, çox adanı seni ta-
nımır, yalan sözlerine inanır. Nefesin gedir-gelir, o
da yalandır.
Ancaq Balaxanın bele qeddar olmasını te-
sevvür etmezdi, ö, başqalarının bedbextliyi he-
sabına böyük rütbeye qalxmışdır. İlahi, eğer bunu
o zaman bilseydim. Arvaddan sirri bele meharelle
gizlederlermi?
Onun menimle evlenmeyi, özüne aile heyatı
qurmağı da bir "siyaset" idi. Müharibenin ilk günü
yadına düşmüşdü. Ele o gün bir tanışla evimize
gelib qızılgül gelirmişdi. Eh, ne sefeh16 idim. Ağ-
layıb anamın üstüne düşdüm, eğer Balaxanı ceb-
heye gönderseler, özümü zeherleyeceyimle onu
qorxuzdum, Bu, atam üçün çetin mesele deyildi.
Çünki be'zi neft mühendislerini cebheye gön-
dermirdiler. Balaxan arzusuna çatdı, Toy tem-
teraqlı17/ demdesgahlı18 idi, ancaq ferehsiz. Re-
fiqelerinün çoxu gelmedi. Men ise buna fikir
vermedim. Balaxan bir defe elimi qefilden şüşe ile
keserken, azılmış yeri öpüb demişdi: "Qoy senin
ağrın mene keçsin". Eh, ne sefehmişem, lap sefeh...
İki aydan sonra onun filarmoniyada oxuyan
bir qızla gezdiyini bilib deli kimi oldum. Ardınca
düşüb izledim. Evde onun camadanım1'' yığışdınb
qapı ağzına qoydum. Bütün qohumlar2t} yığışdı.
Anası yalvarıb-yaxardı ki, aileni biabır etmesin21.
Balaxan özünü müqessir hesab edib üzr istedi. Ba-
rışdiqları gece meni bal kimi yaladı...
Sonra da Kuybışev seherinden iş tecrübesine
gelen qırmızı yanaqlı sarışın qız. Onu Göy göle
gezmeye aparanda, meni aldadıb e'zamiyyete get-
diyini söylemişdi...
Ele o zaman bildim ki, Balaxan düzelen adam
deyil, heç zaman xoşbext olmayacağıq, O meni he-
mise aldadacacjdır... Mene yeri var. Zahiri gö-
zelliye, uzunboya vurulanın axırı bele olar. Bu-
raxdığım sehvi heç zaman özüme bağışlamirdim.
Be'zen cavan qızların uzunboylu kişiler üçün elden
geldiyini gördükde acıqla deyerdim: "Al-
danmayın, le-kce boya baxmayın, yoxsa menini
kimi uduzarsız22". Ancaq bele canavarla ya-
şadığımı indi başa düşdüm...
- Xanım/ xanım? - deye parket qoyan işçinin
sesi eşidildi.
Nazile ağlamaqdan qızarmış gözlerini giz-
letmek üçün üzü üstde uzandı.
- Xanım, ay xanım! Kitabları öz yerine qoyaq?
- Yox, lazım deyil, gedin, dincelin! Sabah ge-
lersîz.
Onlar çıxıb gedenden sonra Nazile serxoş
adamlar kimi otaqda gezildi, Balaxanın yazdığı
"sizin nezerinize çaldınram ki... Xeber vermeyi
lazım bîlirem" kimi sözler başından çıxmırdı.
Nazile Balaxamn renglİ, büyük portretine ba-
xarken inildedi. "Onun ağıllı1, gülümser gözleri
yalan damşdığı vaxl da semimi görünür, o utanıb
xecalel çekmeyin ne olduğunu bilmir".
Mektubların surelini vereqleyib bir-birine ba-
xırdı. Budur, Vasifin "işi", Balaxanın qeydleri...
"Bir gürzeye bax, can-dyerine, yaxın qohumuna,
uşaqlıq dostuna bele pislik ederlerini?"
Boz Cjovluğu ele keçirmek Nazile üçün göy-
dendiişme2 oldu. dünlerin birinde o, bununla Ba-
laxandan intiqamını ala bilerdi. O, qovluğu köhne,
lazımsız şeyler yığılan divar şkafında gizletdi.
Bura baxmaq Balaxanın ağlına gelmezdi.
Nazile el-üzünü yuyub kitabları öz yerine
cjoydu. Axşam kişisini hemişeki kimi qaarşılayıb öz
Cjirmızı yanaqlarını onun dodaqlarına yaxın tutdu.
Özünü, heç bir şey olmayıbnuş kim'i göstermeyi
baeardı. Ancaq o her zaman metbexde3 olarken,
Cjonşularla sohbet ederken "boz qovluq" başından
çıxmırdı. "Sizin nezerinize çatdınrarn... lazım bî-
lirem ki..." Balaxanın qurbanı olan şexsler yıı-
xusuna girir, oıuı kömeye çağırırdı. "Cet bele
adamdan inliqamırmzı al" devirdiler.
Boz rengli qovluq, dehşetli qovluq! Harada
bele qovluq gördükde Nazileni vahime hasırdı.
"Hara gelmeli, bu harede4 kime demeli? Rayon
parliya komitesine?" - Bir defe o, qovluğu eline
ahb avtobus dayanacağınadek5 qaçmış ve cesaret
etmediyinden geri qayıtmışdı.
Uzun müddet susmağı bacardı. Bu, höyük
ceza idi.
Nehayet, bu gün sebr-kasası doldu. Balaxan
on gün idi ki, eve gelmirdi. Nazile işlediyi yere
zeng vurmuşduf\
- Eğer bu gece de eve gelmesen...
Balaxamn qanı qara idi. Ona sert cavab verdi::
- Menimle qoz-qoz oynama7.
- Oynama nedir? Başında qoz sındıracağam.
- Evvelden bilseydim bele çerençisens... Deli
çepgöz1'.
Nazileye ele bil od vurdular. Onun gözleri bir
az çep idi. Bu be'zi kişilerin xoşıına gelirdi. Balaxan
1. akıllı 2. tesadüfi 3. mutfakta 4. konuda 5. otobüs durağına dek b. telefon etmişti 7. dikbaşlılık etaie 8. çenesi düşüksün ". şaşı 10.
kristal kaplan 11. ceylanın İ2. yıkkınlıktan gözlerini büyük büyük açarsın 13. süratle saldırdı 14. kolalı 15. yırtarak 16. iftiracılar 17. ergeç
ona demişdi ki, Puşkinin arvadı bir az çep olub. Bu
ona misilsiz gözellik verermiş. Bes indi?
- Yaxşı, Balaxan. İndi bilersen ki, çepgöz her
şeyi düz görür.
- Meni qorxuzan adam hele anadan olmayib...
Eğer o, Nazilenin hiddetli süetini görseydi! Er-
tesi gün o, eve gelende heç bir şey olmayıbnuş
kimi arvadının yanaklarından öpüb burnunda mü-
asir tanqo havası oxuya-oxuya yemek otağına
keçdi.
Nazile ellerini beline qoyub, tenteneli acı gü-
lüşle dedi:
- Bir bax, seni qorxuzan anadan olub. Bax o da
meltem!
Balaxan qrafmden10 bir qedeh konyak tökdü.
- Qorxuz görüm, ceyranım1 M
- Boz qovluq! - O sürtük uşaq kimi sesini me-
zeli suretde uzatdı: Qov-lu-q: Gözlerini niye be-
reldirsen12?! Qovluq bilmirsen nedir? Rusça buna
papka deyirler. Almanca mappe, isteyirsen in-
gilisce de deyim. Orada müxtelif yazılar qorunur,
Büllur qedeh Balaxanın elinden düşüh parça-
parça oldu. O, yerinde donmuş kimi qaldı:
- Sen ne, ne... dedin? - İlan vurmuş kimi kitab
şkafına teref cumdu13, bütün yenedleri, bloknotları,
meklubları, qovluqları, jurnalları yere tökdü, boz
qovluq ise gözüne deymedi. Nazileye yaxınlaşdı:
- O hardadır? Sen ne ixtiyarla onu gö-
türmüsen? Casussan?
- Casus tutanam.
- Qovluğun yerini de!
- Ay dedim ha, mene de görüm, onu in-
diyedek niye evde saxlanusan?
O, boynuna yapışmış kraxmalh14 yaxasım cı-
raraq|C- çığırdı:
- Onun sene dexli yoxdur. Eşidirsen, tez ol, ver!
- Sen bîc ve ehtiyath adamsan. Ele zenn et-
misen ki, bunlar sene bir vaxt lazım oiar, elemi?
Yox, boynunun ardım ne vaxt görsen, onda qov-
luğu göreceksen. Böhtaııçılar16 gec-tez öz ce
zalarına çatırlar.
- Allah xetrine, sus, qovluğu mene ver.
- Arlıq lazımi yerine verihnişdir.
Balaxan onu haqlamaq istedi, Nazile stolun o
leretine keçdi. Bir nece deqiqe ele bil "gel meni tut"
oynadılar. Nehayet, Balaxanyorulub durdu.
- Meni aldatma. İnanmıram. Dünyasında sen
bele axmaq iş görmezsen. Meni bedbexl etsen de,
öz evini yıxmazsan.
 - Menim evim hardadır, harda?
Qonşular eşilmesin deye Balaxan ra-
dioqebuledirinin sesini artırdı. Artist Reşid Beh-
budov "Sevil" operasından Balasın ariyasını oxu~
yurdu. Balaxan sert sesle dedi.
- Sen nankorsan, refiqelerinin heç biri senin
kimi bele gözel, xalı-xalçalı1, servizli2 evde ya-
şanur, bele xezli3 paltar geymir. Heç biri!
Nazile şifonerdeki pal-paltarını, xez yaxalıqlı
paltosunu, qaragül şubasını, şapkasını, ne varsa,
hamisini çixarib yere abdı.
- Hamisi başına deysin. Hamisi qan bahasına
alınıb, o mektubların hesabına! Sen bu gözel evde
mene hemişe qan qusdurmusan.
- Sus... yoxsa öldürrem. Men seni... - o, yıım-
ruqlarını qaldırıb ona leref geldi, Nazile erinin
üzüne baxıb, acı-acı gülümsündü:
- Bilirem, sen adam öldürensen. Buna adet et-
misen. Qatilsen! Ancaq üsulluca öldürürsen. Elini
qana batırmadan!
Balaxanı ter basdı, ağır-ağır kresloda4 oturdu.
- Bele deme, mende taxsır olmayıb. Demeli ele
etmek lazım idî, Men satmamışam, xeber ver-
mişem. Başqa cür5 mümkün deyildi. Bu işi men tek
görmemişem. Senin atan da...
- Sen atamın qeletini eleme, seni o adanı edib.
Yoxsa el-ayaq allında qalmısdın. Sengerlerde6 öl-
müşdün, ya da faşistlerin köpeyi idin... Yoldaşların
qanı tökdü, sen burada yoğunlayıb7 insanlıq simanı
itirdin. Amma Vasif könüllü esger getdi... Budur,
iki dost, iki tale. Eğer bicliyin olmasaydı, sen çox-
dan mehv olmuşdun. Sen bir zaman eline ağaç alıb
axsadın. Bundan yorulmadın, özünü ele gös
terirdin ki, güya öz sözünle desek, bu andıra qal-
mışs revmatizmadan9 ötrü cebheye gede bilinirsen,
Sen bunu ele ustalıqla edirdin ki, özün de az qal-
mışdı ki, bu yalana inanasan.
Balaxan güde nefes alırdı. Terden ıslanmış saçı
alnına yapışmışdı. Onu eli ile hamarlayıb10 dedi:
- İnsafla de, heç kime kömeyim deymeyib?
- Elbette, deyib, o sertle ki, sene mane ol
masınlar. Be'zilerine höyük vezife de vermisen.
Amma özünden uzaqda, rayonda. Senin da-
xilindeki qurdlardan xeberleri yoxdur. Özünü
yaxşı qorumusan. Başında bir ağ tük yoxdur.
Amma üreyin çürükdür, Güc bura düşüb. Öz xey-
rin üçün bütün xalqı satarsan. Men senin zulmüne
çox dozdum, çox şeye güzeşte geldim. Hemişe
uşaq hesretinde idim. Sen ise... Bunu da üzüne
vurmadım. Doğma xalaoğlunun başına ne oyun
1. halılı 2. servis takımlı 3. kürklü 4. koltuğu 5. tür 6. siperlerde 7. büyüyüp S. kahrolası fi. romatizmadan 10. düzeltip 11. sonuç vermedi 12.
memesini 13. enfartüsliidür 14. iskemlesinde 15. hasetliğinden 16. bağlamak 17. kenarısınız 18. alıştırmışsın 19. yüksek sesle 20. okşadı
açdm? Sen "Bığlı ağa" povestindeki Ebdülelini xa-
tırladırsan. (), xalaoğhısunu Mustafa kimi in-
qilabçını xaincesine öldürmüsdü. Sen ise Vasifi
daha ezabla mehv etmek istedin. Taleyranın yolu
ile geldin... Onun haqqında yazılan kitabı hemişe
stokumu üstünde görürdüm. Taleyranı ağılh adam
kimi le'rifleyib lezzetle danışardın... Baş tutmadı",
çünki indi başqa zamandır. Senin kimi adama ana-
sının emceyini12 kesen deyerler,
- Nazile xanım, ezizim! Gel daşı eteyinden lök,
sonra peşman olarsan. Atan da infarkldır13. O bu
zerbeye dözmez. İnsafın olsun!..
- Sen hele insafdan danışırsan?! Bes günahsız
adamların evini yıxanda bu barede düşünmürdün?
Axı, onların da ailesi, uşaqları olııb. Belelerinin ah-
nalesi seni tutacaq! Men daha susmayacağam, men
hamisini bilirem. Kişiliyin çatır, qulaq as. Sen Va-
sifin iste'dadina mekteb skamyasında14 oturduğun
günden hesed aparmısan, o, e'laçı idi, sen pis oxu-
yurdun. Ona "Ferasetli oğlan" devirdiler. Pa-
xıllığından15 od lııtub yaıurdın. Görünür, imzasız
mektubu da o zaman yaznusan. Sen hemişe
deyerdin: "Biri ölmese, biri dirilmez..." Ya-
dındadırmı? Vasif Sihirden gelenden sonra utan-
mayıb onunla öpüşdün de.
- Besdir! - Balaxan ayağa, durmağa çahşdı,
ancaq birden tez de oturdu, eli ile üreyini tuldü.
Balaxan servanta yaxınlaşdı, konyak qrafinini
götürüb qedehe tökmeden içdi. "Qoy danışsın, üre-
yini boşaltsın. Hiryi soyusun". O, indi yalnız bu fikirle
teselli tapir ve ağrıyan üreyine bele fikir vermirdir.
- Vasifi sevdiyi qızdan da ayırmaq istedin.
Gece yarısı durub qıza imzasız mektııb yazdın. Pis
arvadlar kimi xalaqızım Rübabeni ona calamaq16
istedin. Men sefeh de sene qoşuldum. Allaha şükür
ki, baş tutmadı. Deme, sen Rübabe ile de ya-
şamısan. Menim doğma xalam qızı ile, o da senin
tayınmış! Sonradan mene xeber verdiler. Ay na-
mussuzlar! ikiniz de bir bezin qırağısınız17...
Vasifi sonra ilan sancdı. Bu xeberi eşidende se-
vindin. Mene deseler ki, ilanı sen öyretmisen18 ki,
onu sancsın, İnallardım. Xoşbexllikden Vasifi bu
belalardan sehrli qüvve qonıyurmuş. O, teslim ol-
madı. Sübut eldi ki, bu yaşda da heyatın nebzini
tapmaq olar. İndi o kimdir? Sen kimsen? O, yük-
seklere qalxır, sen aşağı enirsen, senin ailen dağılır.
O, cavanlara mexsus bir sevgi ile xoşbext aile he-
yatı düzeldir. Bir geoloq kimi parlayır... Kiminin
evveli, kiminin axırı!
Nazile berkden1'' ağladı. Balaxan onun atılıb-
düşen çiynini sığalladı20:
 - Nazile, ezizim, meni öldürme. Menim axi-
rımdır. Mene höyük ders verdin. Heç olmasa sen
meni alma, men senin qedrini bilmedim, bundan
sonra hemişe bir yerde nefes alacayıq. Meni heç
kes senden ayıra bîlmeyecekdir.
Nazile evveller bele xoş sözlerin hesreünde
idi. Onun semimiliyine be'zen az da olsa inanardı:
"Daha fırıldağı işe keçmez. Başı qoltuq altındadır.
Buna göre yaltaqlanır".
Nazile ellerini böyrüne qoyub istehza ile gü-
lümsündü.
- Sen qorxaqsan/ tülkü kimi qorxaq! Mene el
vurma, elim ürpeşir! Mende ikrah hissi oyadırsan1.
Nazile güçle ayağa qalxıb xeletinin ucu ile
gözlerini sildi. Balaxan yene onu ele almağa cehd
etdi:
- Menim indiki ve'dim keçmişdekilere ox-
şamayacaq2.
- Qorxaar çetin vaxlda hemişe bele da
nışırlar. İndi bu sözlerin ehemiyyeli yoxdur. İş
işden keçmişdir,
- Kişiye bele zülm ederlerini?
- Kişiye bax! Sen donuzdan da pissen, o heç ol
masa öz piyi3 ile sahibine xeyir verir. Amma sen...
Balaxan titrek elleri ile onun dizinden tutdu,
konyak iyi veren yaş dodaqlan ile ayaqlarından
öpdü.
- Yalvanram, alçalıram, ölürem! Vur, ne îs-
teyirsen ele, taxsınından keçmeyince dur-
mayacağam!
Nazile yerle heşerat kimi yürünen bu uzun-
boylu adanıl derin ikrah ve nifretle süzdü: "Bir
gör, men bele bir zeherli ilanla on beş il ömür sür-
müşern... Mende ne böyük sebir varmış!"
- Daha besdir, buradaca öl, köpek! - deye
gürze elinden qurtarmiş adam kimi geri sıçradı, o,
İse sürünerek ona teref geldi. Yere yıxılıb bir daha
ayaqlarından öpmeye başladı.
- Menden el çek, öz xalça, kreslo, servizin de
başına devsin, murdar heyvan! - deye Nazile Ba-
laxanm elinden güçle çıxaraq stulün üstündeki
yaylığı4 götürüb evden sıçrayıb çixdı.
Balaxan evvel nedense duruxdu, onun ayaq
tappıltısına qulaq asdı, "niye dıtrmusaıı", deye qal-
xıb onun ardınca cumdu. Aşağı düşdükde^ Na-
zileni rengli yaylığından tanıdı. O, qarşısına çixan
taksi maşmına minib geldi.
Balaxan qan-ter içinde tekrar eve qayıtdı. O
heç zaman pilleler6 bele celd qalxmamişdı. İndi
hemişe olduğu kimi tövşümürdü?, qarnındaki piy
1. uyandırıyorsun 2. benzemeyecek 3. yağı 4. başörtüsünü 5. indiğinde 6, basamaklar] 7. koşmuyordu 8. oramaya 9. sava
10. düzensiz 11. düveydim 12. nefret ettim 13. papağanı 14. dolanarak 15. yer k ı l l ı ğ ı mıymış? 16. küvet
de, ele bil ona mane olmur, üreyi de sancmırdı.
Buna hetla özü de teeccüb etdi. Konyak içib yene
qovhığu axlarmağa8 başladı. "Saryaq arvad, qara-
qorxu gelir. Eybî yoxdur, ağlı başına geler. Özü el-
ayağa düşüb üzr ister. Eğer işdir o bele delilik else,
dostlarım meni qoruyar. Onlar ister-istemez meni
müdafie etmeli olacaqlar".
O, iş ve yataq otağında kilab şkafmi, yorğan-
döşeyin allını, camadanları yoxladı. Bütün şeyler
bir-birine qarışdi. Nazile ile çekdirdiyi dîvardan
asılmış höyük şeklin ardına baxdı. Qovluqdan bir
eser yox idi. "Bu boşbeyin qovhığu harada gizlede
biler? Onun mene dediyi sözlere yaxşı prokuror0
qibte ede biler. Quduz it kimi qapır da".
O, şifoneri açdı, palto, paltar, kostyumları se-
liqesiziu olaraq yere tökdü. Yox, heç yerde qov-
luğun izi bele görünmürdü.
Balaxan arvadını asanlıqla evden buraxdığına
göre özünü berk qınadı. "Men onu gerek eziş-
direydim11. El-qohmu bağlayardım. Onda ipek
kimi yumşalardı. Ancaq zehlem gedib Lap üre-
yimi vurub... Belke başı xarab olub, qovluğu apanb
verib?" Balaxan bir daha tök-tökülü otağı nezerden
keçirdi. Divardan asılmış boynu xezli palto geymiş
Nazilenin şekline baxdı. O, Balaxanm sanki bu acı-
nacaqlı veziyyeline istehza ile gülümseyirdi: "Bax,
seni qorxudan adam anadan olub".
Balaxan başında berk ağrı hiss etdi. Ona ele
geldi ki, daha yerinden terpenmeye taqeti yoxdur,
Gözlerini yumub bir nece deqiqe bereketsiz durdu,
sonra ayağa qalxdı. Bufete yanaşib bir qedeh de
konyak içdi, İş otağına keçdi. Burada her yeri göz-
den keçirdi. Txıtuquşn13 onu gören kimi yuxulu
hakla dedi:
- Eseblerini qoru!
Balaxan qefese yumruq vurub söydü. Ak-
variumdakı qızıl balıqların heç bir şeyden xeberi
yoxmuş kimi dövre vuraraq14 oynayır, be'zen de
gözlerini süzdürerek müxlelif fiqurlar gös-
terirdiler. Burada indi heç bir şey Balaxanın kön-
lünü açmir, derdini dağıtmırdi.
Ceyran saxladığı otağa keçdi. Me'sum, gözel
heyvan gözüne deymedi. Qapını açıq qoy-
dıığımdan çıxıb qaçmışdı. Balaxan bunun ferqine
varmadan otağın her yerini yoxladi. "Qovluq iyne
deyil ki? Hem de Nazile onu burada niye gizletsin?
Yer qehetmiş15?" - deye tekrar iş otağına getdi.
Qaranlıq düşmüşdü. Balaxan yerine girib
uzandı, belke bir az yatıb sakitleşe. Amma gözüne
yuxu getmirdi. VannaKı otağında ceyran ayaqlarını
yere doyurdu. Görünür yemek isteyirdi. Külek
açiq pencerenin kiçik gözünü terpedirdi. Her bir
şeyden Balaxan diksinir, piliçlerden gelen addım
sesleri onu heyecanlandırırdı.
Balaxan seher saat sekkizde böyük saatinin
ahengdar sesinden yııxudan oyanardı. Hemişe ona
ele gelerdi ki, xoş musiqi verilişine qulaq asır. Gö-
zaltı arvadına baxardı. Nazile pişik1 kimi ger-
neşerdi2, ipek alt paltarı kök budlarma yapışmış
kimi qalardı, sonra yorgan altında üzürmüş kimi
sivişib isti3 vücudu ile ona sığınardı, qısılıb naz-
lanardı.
"Bele itaetkar, naz-qemzeli / gözel qadın
menim kimi kişiye divan tuta bilermi. Doğrudur,
herden başc|aları ile de gezerdim. Bütün kişiler be-
ledir de... Her halda qiymetli pal-paltarı, qızıl ve
brilyanl sırğa4 ve üzükleri5 men ona almışam. Se-
herde belke de ilk neylon şubam6 o geymişdir.
Yox, yox, ola bilmez ki, bele qadın mene qan ud-
dursun7. İndiye kimi mene esil bedbextlik üz ver-
memişdir. Nece ola biler ki, indi..."
"Esenlerini qorıı!" - deye tııtuquşu çığırdı. Bu,
Balaxam daha da esebilesdirdi, stolun üstünde
eline düşen bir kitabı götürüb ona teref vızıldatdı.
Quş qorxu içinde qanadlarını açaraq, bir-birine
vurdu: - Axmaq, axmaq!
- Yalan deyirsen, men sudan qııru çıxan ada-
mam. Axmaq deyilem.
O, Nazilenin yalnız bir sözüne haqq verirdi.
Axı, bu andıra qalmış qovluğu niye sobaya atıb
yandırmamışdı? Evveller bir nece defe bu fikir ba-
şından keçse de, hemişe tereddüd etmişdi. Daha
doğrusu, üreyi gelmemişdi ki, onu yox etsin. Axı,
burada onun "emeyi" idi. (ânları yazarken az iz-
tirab çekmemişdi. Vicdanla elvida etmeyi her
adam bacararmı? Balaxan "bu emeli" sayesinde
böyük mensebe çatmışdı. Belke bu yazılar bir vaxt
ona lazım oldu?
Balaxan birden duruxdu. Birinci defe idi ki,
öz-özü ile danışarken sesini eşitdi. Demek esebleri
tamam gerginleşib. Bu onu qorxuzdu.
O, özüne berael qazandırmaq isteyen bütün
müqessirler kimi saman çöpünden yapışırdı: "Eğer
meni o yan-bu yana çekseler, mehkemeye verseler,
deyeceyem, men umumi menafeyimiz üçün bele
hereket etmişem. Bu ehvalatın üstünden çox keçib,
öz gücünü itirmiş olar, bunu nezere alarlar, daha
onu üze çixarmazlar. O adamların çoxusu da sağ
deyil. İndi gel sübul et.
1. kedi 2. gerinildi 3. sıcak 4. küpe 5. yüzükler 6. sun'i kürk, kışlık palto 7. kan yuttursun S. merkezi idarenin
Ancaq e'tiraf elmeliyem ki, Vasif menden ferli
çıxdi. Ne edesen? Napoleon kimi adamlar da axır-
da meğlub olub. Mer aşığın beş gün dövranı var.
Bu heyalın amansız qanunudur. Sevilin Balaşa de-
diyi kimi: "Qoç döyüşüne qoç gerek". Vasif axırda
e'la qoç oldu. Yeni trestin8 emele gelmesi ile ela-
qedar olaraq onun adı tez-tez çekilir. Bilmirem
onda ne görübler".
Balaxan bele qerara geldi: "Eğer iş-işden keç-
miş olsa, her şeyi inkar edeceyem, deyeceyem ki,
qovluq da menim deyil, yazı da menim deyil, im-
zayız mektub da. Hamisi saxladır. Arvadim bunu
qısqanclıq üzünden düzeldib. Ay inandılar a!" Tu-
tuquşu da tekrar etdi: "Ay inandılar a!"
Balaxan dişlerini bir-birinin üstüne basdı: "Bu
quş hemişe pis sözleri tekrar edir. O da eclafdır.
Hamı eclafdır".
Qapı dövüldü. Balaxanın canına üşütme
düşdü: "Belke dalımca gelibler. Niye durmuşam?
Qaçmaq da igidlikdendir". Qapıya teref cumdu.
Elleri ese-ese zencirden tutdu.
- Kimdir?
- Et, teze et, xanım yifariş vermişdi.
- Lazım deyil, bu gün lazım deyil. Bu gün yox.
Balaxan uzaqlaşan addım seslerine qulaq asıb
acı-acı gülümsündü. Ayaq açmış uşaq kimi ye-
riyerek yemek otağına gedib divanın üstünde ey-
leşdi. "Bir gör qorxu, tutulmaq qorxusu ne de-
mekdir. Can ne qeder şirinmiş! Vaxtı ile..."
Boz qovluq gözü qarşısında böyüdü. Satdiğı
adamlar bir-bir ordan çıxib ona teref cumdular. Ba-
laxan elleri ile gözlerini tutdu. Bununla da özünü
qorxunc texeyyüllerden xilas ede bilmedi. Bir deste
uşaq ona yaxınlaşdı. "Atamız hardadır?" Onlar Ba-
laxandan el çekmirdiler. Vasife oxşar bir adanı çı-
ğırırdı: "O sizin atanızı, meni de mehv edib. Onu
vurun, daşa basın".
Balaxanın sir-sifeti qan içindedir. Onu bele
halda neft senaye nazirliyi idaresine aparırlar.
Otağa girdikde Vasifi görür. O, nazırdır, ayağa qal-
xıb güle-güle deyir:
- Bebe, daha mende işin olmayacaq ki?
- Daha tövbe etmişem, bebe.
Vasif qehqehe çekib gülür...
Saatin xoş, ahengdar sesi eşidildi. Balaxan xe-
yaldan ayıldi. Ayağa qalxdı. Axşam saat 10-dan
keçmişdi, "Bu ne dehşetli gündür?" deye elleri ile
başım tutdu.
Balaxanın gözü divardan asılmış ov tüfengine
sataşdı. İndi yegane çıxış yolu özünü öldürmek idi.
Özünü, yalnız özünü, Tüfengi götürüb çaxmağını
çekerek yoxladı. Yağışlı günde ova1 getdiyini xa~
lırladı: "Meni hemişe evlendiren bu tüfengle indi
özümü öldüre bileremmi? Buna ehtiyac var?!
Onsuz da keçinmişenm Basdıranım yoxdur. Yox,
hele yox, axı el-ayağıni esir. Bunu nece edirler? Lü-
leni- ağzıma tutum? Ayaq barmağımla basım.
Onda her şeyden yaxam qurtarar. Boz qovluqdan,
arvadın acı te'nesinden de..."
Gözü qarşısında dehşetli sehne canlandı:
parça-parça olan insan meyidi3, qan izi... Sonra
mes'ul vezife sahibi kimi onun üçün tenteneli defn
merasimi düzeldibler. Bu, yegane tesellidir: ma-
şinların sayı-hesabı yoxdur, adamların ucu-bucağı
görünmür. Ele bil nümayişdir, orkestr bezin
matem havası çalır. Evlerin balkon ve pen-
cerelerinde durub maraqla defn merasimine ba-
xırlar. Nazile ağlamaqdan gözleri qızarmış hakla
güçle yeriyir. İki qadın Nazilenin qolundan tutub
tabutun ardınca aparır. Balaxan danışa bilseydi qış-
qırardı: "Ona inanmayın! O menim qatilimdir".
Adamlar qeybet edir, gülüb-danışırlar. Onların
çoğu maraq üçün gelib, dost-aşnasım görmek,
böyük vezife sahihleri ile görüşmeye fürset tapmaq
üçün. Balaxan özü de bele idi. Onu aldada bil-
mezler. Balaxanın qara lentdeki4 şeklini bir döş-
1. avcı 2. namluyu 3. cesedi 4. şeritteki 5. karyolamda
lerine de vurublar. Vasif de. Bu keybalaya bax!
Ayılıb. O gah Rübabe ile, gah da Pakize ile gülür-
danışır. Biri ölmese, biri dirilmez. Eyni yoxdur.
Ona ele gelir ki, hamını görür. Vaxt geler, yene qo-
lunu çırmalar, kağız-qelemi işe salar.
Balaxan gözlerini açıb deli kimi elrafa baxdı:
"Yox, özünü öldürene bele defn merasimi qxır-
mazlar... Nazile "Volqa"m satar, mütlecj satar.
Sonra cavan bir kişi tapar. O menini çarpayımda5
yatar, dövletime sahib olar, belke de Vasifi eîe aldı.
Telefon niye susur? Meç olmasa bir adam zeng
vursun. Lap tesadüfen, sehven".
Tüfengi yerinden asdı. Yox, yox, yaşamalıdır.
Bir nece gün, lap bir gün de olsa. Evde bütün lam-
paları yandırdı. Qoy her yer işiq olsun. Bir qaranlıq
guşe qalmasın. Parketin üstüne tökülen xezler,
ipek paltarlar, sınmış konyak şüşesinin parçaları
göz qamaşdıran işıqdan par-par parlayırdı. Radio
cihazındakı kiçik yaşıl lampalar bele secilmirdi.
Radio ile verilen opera bitdikden sonra dik tor
dedi:
Hörmetli dinleyiciler! İndi de neftçilere hesr
etdiyimiz verilişe başlayırıq. Sözü Şirvanneftin ge-
oloqu Vasif Hesenzadeye veririk.
Balaxan hiddetle elini uzadıb radiocihazı sön-
dürdü. Evin başına fırlandığını hiss edib, özünü
güçle divana yetirdi...