Seyid Hüseyn
(Baku, 1887 - Baku, 1937)
Sadıkzade Seyid Hüseyn, 1887 yılında Bakü'de
doğdu. Babası Mir Kasım da, dedesi de usta de-
nizciydiler.
Üç-dört yaşlarında babasını kaybeden Seyid
Hüseyn, dedesi Molla Sadık'in himayesine geçti.
Molla mektebini bitirdikten sonra, Bakü'de açılmış
bulunan Rus-Tatar mektebine girdi. Dört yıl kadar
bu mektepte okudu. Dedesinin ölümünden sonra
tahsil hayatını yarıda keserek, ailesini ge-
çindirebilmek amacıyla "Kaspi" matbaasında mü-
rettip olarak çalışmaya başladı. 1912 yılındaysa,
tıbbi zorunluluklardan dolayı, mürettiplik görevini
bırakarak, musahhih yardımcısı görevine geçti. Bir
müddet sonraysa asıl musahhihliğe getirildi. Mat-
baada çalıştığı yıllarda gazetecilikle de ilgilenip
makaleler yazmaya başladı. 1908 yılından itibaren
matbuatta ilk edebi makaleleri yayınlanmaya baş-
lamıştır.
Azerbaycan'da, ekim ihtilalinden sonraki ilk
yıllarda, ilk ve orta okullarda, bu arada bazi yük-
sek okullarda dil ve edebiyat dersleri verir. Aynı
zamanda Türkçe yayınlanan "Komünist" ga-
zetesinde, "Şark Kadını" mecmuasında, Azer-
baycan Devlet Neşriyatı'nda çalışır. 1927 yılından
başlayarak, bir-birinin ardından "Gelecek Heyat
Yollarında", "Bir Küçenin Tarixi", "Sarı Köynek",
"Onun Oğlu" ve başka hikayeleri "Ingılab ve Me-
deniyyet" dergisinde yayınlanır.
"Mehriban", "Çarxların Hücumu", "Hezin Bir
Xatire", "Şirinnaz", "Yatmış Kendin Gış Ge-
celerinde", "Gilan Gizi" adlarıyla daha sonra ya-
yınlanan hikayeleri, hayattan alınma ayrıntılı göz-
lemleri, gerçekçi psikolojizmi ve canlı, tabii dil ve
üslûbu ile okuyucuda daha büyük ilgi uyandırır.
Bununla beraber, "Bir Küçenin Tarixi", "Onun
Oğlu", "Xeyir ve Bereket Ayı", "Daxili İşler Na-
ziri" hikayeleri otuzuncu yılların gerçekçi nesrinin
en güzel örnekleri olarak tahlil ve takdir edil-
mişlerdir.
Seyid Hüseyn, 1927-1937 yılları arasında, aynı
zamanda coşkun ve ateşli bir edebi-tenkidi fa-
aliyetin içinde yer almıştır. Bu suretle o, yirminci
yuların ta başından itibaren, Azerbaycan'da yeni
nesrin aktüel yazılardaki estetik fikrinin, edebi ten-
kidin teşekkülünde önemli rol oynar. "Yalnız
Azerbaycan'da değil, belke bütün Zaqafgaziya
türkleri arasında müktadir tengitçi adı daşımağa
leyaqet qazanmış müneggid" (C.Cabbarlı) olarak,
edebi tenkidin arayış ve yönelişleri üzerinde etkili
olur. Pek çok ismin sanat dünyasına dahil ol-
masında, bu arada bazılarının da vaktinde kalemi
bırakmalarında, O'nun o zamanki sert fakat tem-
kinli edebi tenkit yazılarının büyük rolü olur.
Lirik ve mensur şiirler, ateşli fıkralar, tenkid,
nesir, piyes, tercüme, neşriyat ve redaksiyon işleri,
öğretmenlik, eğitimcilik, ededi derneklerde daima
ön saflarda bulunmak gibi çok yönlü faaliyetleri
1920 yılının nisanından başlayarak, 1930 yıllarına
doğru daha bir yaygınlık kazanır. İlk iki kitabı -
"Ağı Valideyn, Yaxud Zavallı Mehdi Zaman"
(1911) ve "Qaçaq Oğul Yaxud Ata Mehebbeti"
(1914) - sovyet döneminden önce, son on kitabı ise
Sovyet döneminde çıkmıştır. Toplu hikayeleri son
olarak "Şirinnaz" (Bakı, 1961) adıyla basılmıştır.
Seyid Hüseyn'in gerçekçilik ve sanatkarlık,
hakkaniyet, doğruluk ve cesaret dersleri ihtiva
eden edebi mirası bugün de değerinden hiç bir şey
kaybetmemiştir. Toplumum kültür seviyesi yük-
seldikçe ve demokratik değerler yerleştikçe bu
eserlerin de edebi değeri artmaktadır.
O sadece yazılı külliyatıyla değil, şahsiyeti ve
yaşayışı itibariyle de bütün Türk edebi dünyası
için bir örnek teşkil etmektedir. Askeri bolşevik re-
jiminin baskılarına hapiste bile göğüs germiş, iş-
kencelerden yılmamış ve trajik, vakitsiz, fakat ki-
şiliğine uygun bir şekilde vefat etmiştir.
BİR KÜÇENİNİ TARİXİ
(Şirinnaz. Bakı, 1961, s.3-13.)
Siz bunu uydurulmuş xeyali bir efsane zenn
etmeyiniz: bu, yaxın keçmişimizin, heqiqi he-
yatımızm bir sehifesidir.
Tarixini yazmaq istediyimiz küçe Azerbaycan
türklerinin yalnız indi deyil, iyirmi beş-otuz il
evvel dexi medeni ve siyasi merkezi hesab olunan
Bakıda idi. Bir terefinde Qasım bey, o biri terefinde
Tezepir mescidleri bulunurdu. Habele2 Hacı Pir-
verdi mescidi ile Hacı Ebdülhesen mescidi bu kü-
çenin şerq ve qerb cehetlerini te'yin edirdi.
Bu küçe Şerq düşüncesi ile Qerb zehniyyetini,
islam medeniyyeti ile Avropa kulturasını, keçmiş
heyatımız ile gelecek yaşayışımızı öz ağuşuna al-
mışdı.
Orada dörd-beş qatlı ali, möhteşem imaretler
olduğu kimi, eski, alçaq, güneşgörmez xırda3 ev-
cikler, daxmalar4 da vardı. Eski usul medreseleri,
mollaxanaları ile yan-yana, yeni üsulda ibtidai, ali-
ibtidai mektebler de mövcud idi. Bu küçenin tir-
meşaİ5 qurşaq6 tacirleri ile boğazı qalstuklu7 fab-
rikant ve me'dençileri, başı sarıqlı axundları8 ile
başı silindrli ziyalıları;9 qolçomaq-möhtekirlerilO
ile elinin emeyi ile keçinen emekçileri bir aile ef-
radı 1 (1. Aile üzvleri.) kimi bir-birini tanıyır, bir
müqedderat daşıyırdılar.
Bir zamanlar bu küçede çox şenlik vardı. Hacı
Aslan buranın ruhu idi, her kes onu bilir, ona eh-
tiram ederdi. Bu küçede yaşayan ixtiyar, gene,
böyük, kiçik, qadm ve qızlardan bir adam ta-
pılmazdıll ki, Hacı Aslanın sövüşlerini, her zaman
elinde gezdirib çekdiyi çubuğu qeder qaba le-
tifelerini eşitmesin, Hacı Aslanın sesi her vaxt bu
1. sokağın, caddenin 2. bunun gibi, aynı zamanda 3. yıkık, bozuk 4. kulübeler, barakalar, yer altındaki ilkel evler, ahırlar 5. elde
dokunmuş kumaştan şal 6. kuşak 7. kravatlı, boyun bağlı 8. hocaları 9. aydınları, münevverleri 10. yoksulları sömüren onlara
zulmeden zengin ye yolsuz kazanç elde eden 11. bulunmazdı 12. ihtiyar, yaşlı erkek 13. temsilci 14. bodrum, mahzen 15. kar-
maşa, gürültü '16. şişman, etli butlu 17. sürerdi, koştururdu
1937 yılında, Baku'nun Bayıl semtindeki ha-
pishanede komünistler tarafından kurşuna dizilen
Seyid Hüseyn'in kabrinin nerede olduğu bi-
linmemektedir.
Başlıca Eserleri:
"Aqi Valideyn Yaxud Zavallı Mehdi Zaman"
(Bakı, 1911), "Qaçaq Oğul Yaxud Ata Mehebbeti"
(Bakı, 1914), "Şirinnaz" (Bakı, 1961).
Kaynakça:
Azerbaycan Edebiyati Meseleleri. Bakı, 1964;
Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi. I. Cilt, Bakı,
1967; Azerbaycan Sovet Yazıcıları, Bakı, 1958;
K.Talıbzade. XX Esr Azerbaycan Edebi Tengidi.
Bakı, 1966, 1986; Hüseynzade A.Seyid Hüseyn.
Bakı, 1978.
küçede eşidilirdi.
Hacı Aslan bu küçenin her bir şeyi idi. Te'bir cayiz
görülse, demek olar ki, Hacı Aslan bu küçenin can-
daman misalında idi. O, burada ağa, reis, ağsaqqall2
hesab olunurdu. Bakı belediyyesinde onu xalq nü-
mayendesil3 ve camaat vekili tanıyıb bilerdiler.
Böyük tacir ve me'dençiler, Avropa ve Kerbela
tehsili görmüş hüquqşünaslar ve axundlar, seherin
müqedderatmı hell eden qlasmlar yanında Hacı
Aslanın nüfuz ve hörmeti olduğu kimi, onun sözü
ve hökmü baqqal dükanlarında, qumarxanalarda,
yeraltı padvallardai4, keçmişleri qaranlıq cayıl-
cuyuli5 arasında da keçerdi. Bu küçede vaqe olan
her bir cinayet, qetl ve qaret Hacıya xeber verilerdi.
Hele be'zilerini o, iki-üç gün evvel bilerdi.
Hasili, Hacı Aslan çox böyük adam idi; çünki
o, möhterem bir tacir, nüfuzlu bir mehelle reisi ve
ağsaqqal, her yerde sözükeçer bir camaat nü-
mayendesi idi.
Bahar yeni girmişdi. Küçelerde böyük bir qe-
lebelik vardı. Novruz bayramı olduğu üçün xalq
bir-birinin görüşüne gedirdi. Hacı Aslan emr et-
mişdi ki, mehelle içerisinde evlerin qapıları möh-
kem qapanmalıdır: o, körpe tazılarına dovşan tut-
maq, ovçuluq öyredecekdi.
Hacı yoğunlö vücudu ile ata minmiş, çölden tu-
tulan bir dovşanı xam tazılara göstererek, bir qeder
mesafeden buraxdırmışdı. Özü de qaçan tazıların
ardınca "ha atam, ha!" deyerek, atını çapırdı.17
Küçede böyük bir gurultu vardı. Çoluq-çocuq
bir-birine qarışmışdı. Her kes canının qorxusundan
bir bucağa qısılmışdı. Zavallı dovşan girmeye bir
deşik arayırdı. Bu halda onun qarşısma eski bir ev
ÇDcmışdı. Bu evin qapısı altında su yolu vezifesini
gören bir delik bulunurdu. Dovşan oradan heyetel
keçmiş, gizlenmişdi. İtler qapıda atılıb-düşerek
hürür. Hacı Aslanın da söyüş sesi onlara qa-
rışmışdı. Hacı acıqlanmışdı.2
Mehelle içerisinde kimsenin ixtiyarı yoxdu ki,
onun sözünden çrxsm. Ev sahibi qapısmı bağ-
lamışdısa da altındaki su yolunu açıq buraxmışdı.
Hacı Aslan onun üzüne her şeyini: arvadmı, ba-
cısını, qızmı, hetta belekdeki3 uşağını da söyürdü.
Zavallı adam qorxmuş halda üzr isteyirdi. Evdeki
arvad-uşaq bir-birine qarışaraq, qorxularmdan ağ-
laşırdılar. Hacı Aslan söydükce qızışır, qızışdıqca
söyüşünü qelizleşdirirdi.
- İsteyirsen, - deyirdi, - bu saat o evde ağlayan
arvadmı küçenin ortasına çekdirib, bu qeder ada
mın qarşısmda...!?
Hacı Aslan istediyini yapa bilerdi. O, dediyini
bacarardı.4 Özünün sözünden çıxan, qarşısmdan
keçerken te'zim edib salam vermeyen bir adamın,
kim olursa olsun, arvadmı ve ya qızmı bu yolda
tehqir etdirmek Hacının elinden gelirdi. Mehelle
içerisinde oğurlanıbs da bir nece gün "name'lum"
yerlerde saxlandıqdan sonra gözü yaşlı evlerine
qayıdan6 gene qızlar, göyçek7 oğlanların facielerini
her kes bilirdi.
Yazıq8 adam dodaqlarının rengi qaçmış halda
teqsirinin bağışlanmasını isteyirdi:
- Siz ancaq qapıları bağlayınız demişdiniz,
başqa bir şey söylememişdiniz, yoxsa bizim hed-
dimiz nedir ki, sizin emrinizden çıxaq...
Hacının açığı soyuyacaq halda deyildi. Lakin
"bizim heddimiz nedir ki, sizin emrinizden
çıxaq..." cümlesi onun xoşuna getdi. O, bele ita-
etkarane sözleri eşitmeyi sevirdi. Yumşaldı. Onun
"teqsir" inden keçdi:
- Bu defelik senin teqsirinden keçirem.
- Allah ömrünü uzun elesin. Allah sayenizi üs
tümüzden eskütmesin!..
İndi bu küçede her kes Hacının ali-
cenablığmdan danışırdı.
Bu adi bir hadise idi. O qeder adi idi ki, kim-
senin nezer-diqqetini celb etmemişdi. Kimse onu
iki gün sonra xatırlamamışdı, çünki bu kimi "adi"
hadiselerin bir günde bir neçesini görmeye bu küçe
xalqı adet etmişdi. O qeder adet etmişdiler ki, artıq
bele şeylere alışmışdılar. Feqet bir hadise bu kü-
çenin heyatmda "fövqel'ade" hesab edildi.
Mürsequlunu bu küçede her kes sevirdi; çünki
Mürsequlu ne qeder igid, cesur idise de, bir o
qeder namuslu, haqsız işe razı olmayan bir adam
1. avluya 2. öfkenlenmişti, hiddetlenmişti 3. kundaktaki, beşikteki 4. elinden gelirdi, yapabilirdi 5. çalınıp, aşırılıp 6. geri
dönen 7. güzel, sevimli, şirin 8. aciz, zavallı 9. vapur 10. amele, ücretli işçi 11. hususta, hususunda; hakkında 12. bul-
mak 13. bilgisi, tecrübesi, kabiliyeti 14. kırılmamıştı 15. sonradan meydana çıkan şey. 16. bulanabilirdi 17. vaazından, camide
verilen öğüründen 18. ansızın, birden, habersizce 19. bunun gibi, aynı zamanda
idi; Hacı Aslanın paraxodunda9 muzdurio idi. Al-
dığı maaşla iki aileni: özünü, iki yetimi ile dul ba-
cısını saxlayırdı.
Mehelle içerisinde Hacı Aslanın ve adam-
larının haqsız hereketlerine yalnız Mürsequlu
e'tiraz ederdi. Defelerle Hacı Aslanın adamlarının
yapmaq istedikleri "bir işi" pozmuş ve mane ol-
muşdu. Hetta bir-iki defe tekbaşma onlar ile çar-
pışmış, heç birisinde meğlub olmamışdı.
Hacı Aslan her zaman Mürsequlunun cesaret
ve meharetini teqdir ederdi. Onu özünün "adam-
ları" sırasına daxil etmek fikrinde idi. Mürsequlu
Hacı Aslanın bu baredelı olan tekliflerini qebul et-
memişdi. O, namusu ile yaşamaq, elinin emeyi ile
keçinmek isteyirdi. Bunun üzerine Hacı onu öz pa-
roxodundan xaric etdirmişdi. Meqsedi Mür-
sequlunu maddi cehetden sıxmaq idi. Onun bu
tedbiri Mürsequluya az te'sir etmişdi, çünki o
özüne başqa bir iş tapmışdı.12
Hacı Aslan ömründe birinci defe idi ki, is-
tediyini yapa bilmirdi. Mürsequlunun ezmi onun
bacarığıl3 qarşısmda sınmamışdı.14 Hacı Aslan be-
lelikle çıxılmaz bir mövqede qalırdı. Mür-
sequlunun xalq arasında get-gede nüfuzu artırdı.
O, mehellede bir "bid'et"l5qoyurdu. Bir az sonra
başqaları da tapıla bilerdi ki,l6 Hacı Aslanın, daha
doğrusu, "öz ağalarının" sözünden ve emrinden
çıxa idi. Hacı Aslanın burada göreceyi iş "iki" ola
bilmezdi. Mürsequlunu başqalarma da "ibret"
olmaq üçün ortadan qaldırmaq! Her halda onun vü-
cudu ortadan qalxmalı idi. Bu, bir o qeder müşkül iş
deyildi. Bunun üçün Hacının bir "işaresi" kafi idi.
Orucluq günlerinin birinde, xalq mescid mo-
izesindeni7 dağılarken, Hacı Aslanın adam-
larından dördü qefilden,i8 elleri silahlı Mür-
sequlunun üzerine hücum etmişdiler. Mürsequlu
yaralanmış, yere yıxılmışdı. Qatilleri onun nefesini
kesmek isteyirdiler. Feqet Mürsequlu öz canını çox
da ucuz teslim etmek istemirdi. Yaralı halında, da-
şıdığı silahı ile müqabilede bulunurdu. Mescid qar-
şasmda böyük bir atışma davam edirdi. Bir nece
kenar adam yaralanmışdı.
Hacı Aslanın yapdırdığı bu "emeliyyat" ne-
ticesinde ortada dörd cansız cesed qalmışdı. Bunların
birisi Mürsequlu, ikincisi tamamile yoldan keçen bi-
teref bir adam, ikisi de Mürsequlunun qatilleri...
Esline baxdıqda, bu hadise bir o qeder böyük
deyildi. Bu küçenin heyatında bele atışmalar çox
görülmüşdü. Habelei9 neticesinde iki-üç adamın
ölüb-yaralandığı bu "emeliyyatlar" da ilk defe
vaqe olmamışdı. Fövqel'ade adlandırılan hadise ta-
mamile başqa idi.
 O günün sabahı bu mehellede, bir küçe içe-
risinde dörd qapmın önünde tabut qoyulmuş,
dörd damda selat çekilirdi. Mürsequlunun tabutu
küçenin sağ terefinde, onun öldürdüyü adamın da
tabutu heminı küçede, bir nece addım mesafede,
sol terefde qoyulmuşdu.
Mürsequlunun atalıq edib böyütdüyü iki ba-
cısı uşaqları vardı. Bunun böyüyü on altı-on yeddi
yaşlarında idi. Mürsequlunun ölümü ile Hacı Aslanın
acığı2 soyumamışdı. Mehelle içerisinde kimsenin ix-
tiyarı yoxdu ki, Mürsequlu üçün heyfsilensin3 ve
onun gencliyine acısın. Buna baxmayaraq, Mür-
sequlunun bacısı oğlu qapı ağzında dayanaraq4 da-
yısı üçün semimi göz yaşları tökürdü. Onun bu halı
Hacmin emrinden çıxmaqdan başqa bir şey deyildi.
Hacıya öldürülen "adamlarının" intiqammı almaq
lazım gelirdi. Taburu yerden hele qaldırmamış Mür-
sequlunun qapısmda onun on altı-on yeddi yaşlı ba-
cısı oğlu bir çox adamların gözü önünde küçenin or-
tasına çekilerek, vücudu delik-deşik edildi. Zavallı,
me'sum uşaq öldürüldü.
Siz belke zenn edersiniz ki, yuxarıda söylenen
fövqel'ade hadise bu uşağın öldürülmesidir. Xeyr,
sehv edirsiniz!5 Bu küçenin tarixinde bele me'sum
uşaqlarm qanları töküldüyü ilk defe deyildi.
Ondan evvel de bu küçede uşaqlar öldürüldüyü
görülmüşdü.
Dağ kimi, igid, cesur qardaşını bele bir halda
itiren bir bacının ağlayıb feryad etmesi tebii bir ha-
disedir. Zavallı, bextsiz bacı evde qardaşmm mu-
sibetinde qızğın göz yaşları tökdüyü bir zamanda,
oğlunun küçede öldürüldüyünü duyursa, yıxıla-
yıxıla dişarı çıxıb oğlunu yere serilmiş ve qanına
bulaşmış bir halda görerse ne yapa biler? Qadın
ağlamır. Onun göz yaşları artıq qurumuşdu. O,
yalnız eynindeki6 paltarını7 cırıbs dağıdır, başının
saçlarını yolur, vehşi ve qorxunc bir sesle çığırır, çı-
ğırır, çığırır.
Bu çığırtıların arasında qadının ağzından yal-
nız bir adamın adı eşidilirdi:
-Hacı Aslan!!!
Bu qadın bir anadır. Oğlu öldürülmüş bir ana-
dır. O, indi heç bir kesden qorxmur, kimsenin em-
rini ve tehdidini nezere almır. O, bilerekdenmi ve
ya bilmeyerekdenmi söylediyi adı daha yüksekden
tekrar edirdi.
-Hacı Aslan!!!
Kimse oğlunun ölüsü üzerinde özünü helak
eden bu qadma yaxm düşmürdü. Her kes onun fa-
ciesinden müteessir olmuş idi. Bir çoxları ağ-
layırdılar. Hacı Aslan bu menzereni görür, o hiss
edirdi ki, açıqdan-açığa yapdırdığı bu cinayet bir
"tedbirsizlik"dir. Qadm onu "biabır"9 edir. Onu
l.bu 2. öfkesi, hiddeti 3. acısın, esef etsin 4. durarak 5. yanılırsınız 6. omuzundaki, sırtındaki 7. kıyafetini, elbisesini 8. par-
çalayıp, yırtıp 9. hayasız, şerefsiz 10. susturmak, sakinleştirmek 11. "Evin yıkılsın" anlamında bir kargış, beddua 12. rezil olu-
yordu 13. yardım 14. hepsinin, herkesin 15. iki şey arasındaki farkları 16. sessizliğini 17. bozup
sakit etmekıo lazımdır. Bu meqsedle yaxm gelerek,
qadına teselli vermek isteyirdi:
- Sebr ele, bacı, eybi yoxdur, qalx, get eve!
Qadm Hacının bu sözlerini eşitmirdi. Ona
bunların te'siri yoxdu. O başı üzerinde duran ada-
mın Hacı Aslan olduğunu bilmirdi. O, çı-
ğırmasında davam edirdi:
- Evimi yıxdın, Hacı Aslan!!! Qapm çırpılsm,ll
Hacı Aslan!!!
Hacının abrıi2 gedirdi. Qadının sesini kesmek
lazım idi.
- Besdir heyasızlıq etdin! Eyibdir senin üçün!..
Qalx ayağa deyirem sene!..
Mümkün deyil, qadm "heyasız"lığında davam
edir. Hacı Aslanın "emri"i nezere alınmır, qadmm
sesini kesmek lazımdır.
Hacı Aslan burada ne yapsa idi yaxşı olardı?
O, esebileşmişdi.
- İndi men seni sakit ederem, - demişdi. özünü
"adamlarına" tutaraq emr vermişdi ki, qadırun
ikinci kiçik oğlunu da gedib evin içinde öl
dürsünler.
Qadın evvelce Hacının bu emrinden bir şey
anlamamışdı. Feqet sonradan Hacının elisilahlı
adamlarının eve teref getdiklerini gördükde, onun
tekrar etdiyi "o biri oğlunu da!.." sözlerinin
me'nasını anlamışdı.
Görürsünüz, fövqel'ade hadise işte bu idi;
çünki qadın indi çığırmırdı, o, Hacının ayaqlarını
evvel qucaqlayıb: "Vallah, daha ağlamaram!" deye
yalvarırdı. Sonra onu buraxıb kiçik oğlunu mü-
dafie etmek meqsedile eve teref getmek istemişdi.
Ayaqları tutmadığı üçün oğlunu aramağa geden
"adam'ların ardınca sürünürdü. O ne ağlayır, ne
çığırır, ne de yalvarır ve ya birisinden kömeki3 is-
teyirdi. O indi qehqeheler ile gülürdü.
... Siz belke bunu uydurulmuş, xeyali bir ef-
sane zenn edersiniz. Bu hadise bizim yaxın keç-
mişimizin, heqiqi heyatımızm vaqe olmuş bir se-
hifesidir.
II
Bu küçenin tarixi uzundur. İçerisinde bele
qanlı sehifeleri yüzlercedir. Burada Hacı Aslan yal-
nız bir deyildi. Bir nece idi. Hamısmıni4 özüne
göre hörmet ve nüfuzu, xalq arasında sayılacaq
mövqeyi vardı. Yalnız bir tefavütleriis var idi ki,
bunların bir qismi "kiçik", bir qismi de Hacı Aslan
kimi çox "böyük" idi.
Nehayet, 1905-ri il inqilabının dalgaları Qaf-
qaz dağlarını aşaraq Azerbaycanın, xüsusile bu kü-
çenin sakitliyinil6 xeleldarl7 edib, durgun heyatını
çabcalandırmağa başladı. İki qüvve üz-üze geldi.
Mübarize ve çarpışmaq lazım idi. Her yerde, her qalxdı. Her kesin ağzında onun söyledyi sözler tek-
mühitde haqsızlığm, qolugüclülüyün, zorbalığın rar edilirdi. Bu söz sanki onların şüarları, ruh-
eleyhine çıxışlar olurdu. larında bedii25 heyecanlarını oxşayan ahengdar
Mehelli hökumet zeif düşdüyü üçün nüfuzu neğmeler idi.
yoxdu. Seherin emin-amanlığı,ı vetendaşlarm şexsi Hans26 bir şey axıradek bir hal ile qalmışdır
hüquqlarını müdafie etmek, zorbaların zülm ve is- ki... Hacı Aslan ölüb getdi. Bütün küçe xalqı onun
tibdadına bir nehayet vermek, haqsız tökülen qan- mateminde ağladı. Her yerde, her kes onun fe-
larm qarşısmı almaq meqsedi ile seherin "ağa"ları, ziletinden, böyüklüyünden behs edirdi. Bu küçe
xalqın "seçilmiş" nümayendeleri2 Bakı be- xalqı özünün "ağa"sını, "rehber"ini itirmişdi.
lediyyesine toplanıb, bir "cemiyyet" düzeltdiler.3 Lakin bir iş vardı ki, o "ağa"sız, "rehber"siz qal-
bu cemiyyete "Sulh ve Selah" adı verilmişdi. Meq- mırdı. Hacı Aslan özünün toxumlarım bu küçeye
sedi bu küçede "nizam" ve "qayda"nı saxlamaq,4 geniş süretde sepmişdi. Her tinbaşi27 Hacı Aslan
"qanunsuz" hereketlere yol vermemek idi. xasiyyet28 ve tebietinde, Hacı Aslan taktikasmda
Eğer Bakı belediyyesinin arxivini5 axtarsaq6 ve "adam"lar ortaya çıxmışdı. Bunlar her biri küçe içe-
ya o zamanki qezetlerin sehifelerini vereqleyib7 bu risinde, xalq arasında "Hacı Aslan" olmaq isteyirdi.
cemiyyetin kimlerden ibaret olduğunu bilmek is- Onlar get-gede böyüyür, inkişaf edir, qol-qanad
tesek, göreceyik ki, onun reyaset hey'etis içerisinde acırdılar. Lakin bir hal vardı ki, zamanın cereyanı
bizim tanıdığımız bir adam da vardır: başqa bir cehete idi. Bu "toxum"lar her ne qeder
- Bakının mö'teber tacirlerinden, belediyye böyüyür, yarpaqlanırdılarsa da, özlerini göstere
üzvü9 Hacı Aslan! bilinirdiler. Bunun üçün böyük bir tarixi hadise
Hacı Aslanın 1905-ci il inqilabı günlerinde bir lazım idi. Bu hadise 1917-ci ilin Fevral inqilabı idi.
çox çıxışlarıio olmuşdur. Men onun bir çmşmı Fevral inqilabı bu mübariz29 toxumlara inkişaf
yaxşıll xatırlayıram. üçün bu küçede müsaid bir zemane hazırladı.
İrtica qüvvetlenmek isteyirdi. Birinci Dövlet İndi30 "Medeniyyet sarayı" adlanan sabiq3l "İs-
Dumasıl2 hele qovulmamışdı. Burada "Heqiqi rus mailliyye"de bütün Qafqaz müselmanlarmm birinci
xalqı" adı ile bir cemiyyet teşkil olunmuşdu. Bun- qurultayı toplanmışdı. Burada Hacı Aslanın qol-
lar Bakı proletariatınını3 beynelmilel şüarıi4 ile qanad açmaq isteyen toxumlarmdan be'zileri "millet
yapdıqları çmşlara müqabil be'zi müfettinanelS 1 nümayendesi"32 olaraq iştirak edirdiler. Qurultay
(1. Fitnekarcasına.) işler görürdüler. Bu za- Azerbaycan türklerinin gelecek müqedderatmı hell
manlarda bu küçede böyük bir nümayiş destesiiö etmek isteyirdi. O meclisde başı çadrasız33 bir qa-
düzeldilmişdi. Destenin önünde Hacı Aslan ge- dının çıxışı böyük bir gurultuya sebeb olmuşdu. Qu-
lirdi. Arxası ile süvari kazak bölüyü gelirdi. Zurna- rultay iki yere bölünmüşdü. Bir qismi başı açıq qa-
balaban "qaytağı"l7 çalır, Hacı aslanın "adam"ları dının bir an evvel kenar edilmesinin34, ikinci qismi
da papaqlarınıl8 gözlerinin üstüne qoyub oy- onun axıradek qurultayda iştirakim isteyirdi. Hacı
nayırdılar. Tezepire toplanan bu nümayiş destesi Aslanın toxumlarma özlerini göstermek, mövqeye
Böyük kilse heyetinei9 geldi. Burada Bakı qra- hakim olmaq zamanı yetişmişdi.
donaçalniki20 ve sair bu kimi böyük hökumet Çjurultay nümayende qadmm "çadra" me-
me'murları Hacı Aslanı akjışladılar. selesini "hell" etmekle uğraşarken, Hacı Aslan vaxtı
Küsenin heyetine bir kürsü2l qoyuldu. Hacı ile xam tazılarına dovşan tutmaq telim etdiyi kü-
Aslan özünün div22 kimi vücudu ile o kürsünün çede, onun daha yaxşı açılmamış kiçik toxumları,
üstüne çıxdı. Nitq23 söyleyecekdi. Her terefde "sss- başı çadralı qadm ve qızlarm ayaqlarmdan çek-
sss" sesleri eşidildi. Her kes sakit oldu. melerini çıxartdırıb başmaq35 geydirirdiler.
Hacı Aslan: Her yerde hacı aslanlar baş qaldırmışdılar.
- Camaat! - dedi- her kes padşahı istemir... Fevral inqilabını Oktyabr inqilabi36 te'qib etdi.
onun arvadım! Bir çox kölgeli qüvveler Oktyabr inqilabınm bu kü-
Camaat onu alqışladı. çeye keçmesine mane oldu. Hacı Aslanın toxumları
Hacı Aslan elave etdi: indi başqa dürlü rengde görünmek isteyirdiler.
- Camaat, siz de deyin... padşahı istemeyenin Ayaqlarının altı daha möhkem deyildi. Öz ge-
arvadım! leceklerinden tamamile arxayın37 deyildiler. "Ye-
Nümayişçi destesinden24 böyük bir gurultu niler" ile bir növ38 "reftar"39 etdirdiler. Be'zi vaxt
1. emniyeti ve güvenliği, huzuru 2. temsilcileri 3. tertip ettiler, kurdular 4. kanun ve düzeni korumak 5. arşivini 6. arasak 7.
sayfalarını çevirip kontrol ederek okuyup 8. başkanlık kurulu 9. belediye meclisi üyesi 10. bildirileri, çıkışları 11. iyi,güzel 12.
Birinci Devlet Meclisi 13. proleteryasınm, işçi sınıfının 14. sloganı 15. fitneli şekilde, fesat çıkarırcasına 16. yürüyüş grubu, protesto
grubu 17. zurna ile balaban denilen çalgılar rastgele çalınıyor 18. kalpaklarını 19. avlusuna 20. belediye reisi, şehremini 21. bir
tür masa, kürsü 22. dev 23. nutuk atacaktı 24. gösterici gruptan 25. güzel 26. hangi 27. köşebaşı 28. huy, özellik 29. döğüşe, mü-
nakaşaya kalkışan kişi 30. şimdi 31. eski, geçmiş 32. Millet Meclisi, milletvekili 33. peçesiz, çarşafsız 34. çıkarılmasını 35.
ayakkabı, pabuç 36. Ekim 1917'de yapılan Bolşevik (Komünist) Devrimi 37. rahat, emin, huzurlu 38. çeşit, tür 39. gidiş, yürüyüş
çarpışır, hücuma keçirdiler. "Din", "şeriet",
"qur'an" onların elinde böyük bir vasite idi. Bele
qeyri-müeyyen bir zamanda bu küçenin üze-
rindeki qalm kölgeler qalxdı. İki il yarım sonra
Oktyabr inqilabının dalgaları Xezer denizini aşaraq
coşqun bir sel kimi bu küçenin her yerine, her te-
refine yayıldı. Her bir şeyi alt-üst etdi. Esrlerden
beri kök atmış qocaman ağaçları bütün esasından
qoparıb atdığı kimi, Hacı Aslanın "böyük", "kiçik"
toxumlarını da kökünden çıxarıb geder-gelmez di-
yarına sövq etdi.
Küçe temizlendi.
Keçen gün men heminl küçe ile keçirdim. Bir
mehelle baqqah dükanınm qarşısında Hacı Aslanın
l.bu 2. öncü grup 3. konuşuyorlardı 4. Ocak ayı 5. Şubat ayı
tamamile qocalıb işden düşmüş "adam"larmdan
bir neçesini oturmuş gördüm. Öte terefden böyük
bir pioner2 destesi gelirdi. Qız, oğlan bir-birine qa-
rışmışdı. Onların keçib yolun açılmasını göz-
leyirdim. "Adamlar" arxam terefde bir-birlerile da-
nışırdılar.3 Onların birisi keçmiş zamanı xatırlamış
olmalı ki, yoldaşının sözünü keserek, üreyinin en
derin bir yerinden dedi:
- Ay Hacı Aslan! Allah sene rehmet elesin,
ikincisi de derinden bir ah çekerek dedi:
- Allah ona rehmet elesin, ölmeli kişi deyildi.
Men de dönüb dedim:
- Allah ona "rehmet" elesin!
Yanvar4-fevral,5
1927