Nahid Hacızade
( Gedebey, 14 Mart 1936 )
Rehim oğlu Nahid Hacızade, Gedebey ka-
sabasının Düzersullu köyünde doğdu. Küçük yaşta
anasını kaybetmiştir. 1954'teorta öğrenimini bitirip
Genee'de Hasan Bey Zerdabi adına Pedagoji Ens-
titüsüne girmiş, ancak devam edememiştir. Daha
sonra, Baku Devlet Üniversitesi'nin Filoloji Fa-
kültesine girdi (1955).
Öğrencilik yıllarından itibaren radyoda ça-
lışmaya başladı; edebiyat, gençli1.- bölümlerinde re-
daktörlük yaptı. 1992'den itibaren Azerbaycan
Devlet Televizyon ve Radyosu'nda başkan yar-
dımcısı olarak çalışmaya başladı.
İlk hikâye kitabı 1972'de yayımlandı. Ana ve
yurt sevgisi, savaş, insanın kaderi gibi konuları iş-
lemiştir. Lirik-romantik nesrin imkânlarım kul-
lanan Nahit Hacızâde'nin hikâyeleri, çağdaş masal
olarak nitelenmiştir. Düşünceler, hatıralar, geçmişe
dönüşler, kullandığı anlatış biçimleridir.
Haazade'nin bazı hikâyeleri filme alınmış, pi-
yesleri sahneye konulmuştur.
Başlıca eserleri:
"Dağlar yuxuma girir" (povestler), Bakı, 1975,
Gençlik neşriyyatı; "Dağlar yuxuma girir" (Lirik
miniaıarler ve povestler), Moskva, Sovetskiy
pisatel neşriyyatı, 1978; "Ömür gözleyir bizi".
Povestler, Bakı, Yazıcı neşriyyatı, 1983; "Payız
ieysanları. Roman ve povestler, Bakı, Gendik
neşriyyatı, 1986; "Mehebbet ölünce var". Povestler
ve hekayeler, Bakı, Gençlik neşriyyatı, 1988;
Köçünden ayrılan durna". Povestler. Yazıcı
neşriyyatı, 1989; "Hele gec deyil" - 5 povest,
Moskva, Sovetskiy pisatel neşriyyatı; "Qeribe ax-
şamlar" (roman ve povestler), Gençlik neşriyyatı,
1992.
 YAŞA, EY HAQQ!
(Romandan parça)
Bakı... 1920-ci il... Payızın1 ömrüne az qalıb. Ba-
yırda qiş havayı var. Seher ağrıdan, acıdan göz yaş-
larım içine axidan derdli-elemli insana benzeyir...
Axşam tezece2 düşüb3. Zirzemide4 lampanın
işığı can verir, gözleyirler ki, indice öleziyecek5,
yene qaranlıqda qalacaqlar.
"hususi şö'be"nin "podval"ına6 salındıqları
günden axşamlan demek olar ki, belece-qaranlıqda
keçir. Ele bil bunu qesden edir, onların esebleri ile
oynayirlar.
Memmed Emin zirzemiye sığmır, berk hirs-
lidir. Abbasqulu qorxur ki, gözetçini çağırıb yene
"atasını yandıracaq". Düşünür: "Tutalım yandırdi.
Ne olsun? At indi bolşeviklerin altındadır, hara is~
teyirler, ora da çapırlar7".
Esebleri dözmür8:
- Nece de qansızdırlar, - deyir, - Allahın işığını
da çox görürler, cire9 ile verirler. Düşmen olanda
ne olar? Axı niye anlamı rlar ki, biz de insanıq?!
- Sen onlardan insanlıq gözleyirsen? - Mem-
medeminin sesi ovxarh10 qılınca dönür. - Eladan
olsa havamızı keserler, sen işıq deyirsen...
- Bilirem. - Abbasqulu çırağın ağlar-sızlar işı-
ğında yazıq-yazıqn onun üzüne baxır. - Göresen
senin bu dostun bize kelek gelmir12 ki?
- Hansı dostum?
- Kobanı deyirem.
- Daha Koba yoxdur, Abbasqulu.
- Yoxsa çıxib getdi o zalim oğlu? - Abbasqulu
teşvişle soruşur.
- Yox, getmeyib, buradadır. - Memmedemin
arxaym-arxaym13 cavab verir. - Koba indi donüb
Stalin olub. Polad sözünden düzeldib leğebini14.
Stalin, ye'ni polad kimi möhkem adam.
Abbasqulu çiyinlerini çekir.
- Bizim üçün ne ferqi var, ya keçel15 Hesen, ya
Hesen keçel, Birce sözünün dalından qaçmasın.
- Mence, ve'dine xilaf çıxmaz. Sözüne bütöv1"
adam kimi tanıyıram onu.
- Mene de ele gelir. Ancaq ne bileşen?! İnsan
çiy süd emib.
Qapı zerble açılır, Dİksinirler. Abbasquhmun
sözü ağzında qalır. Gözetçi, adamın eseblerini ye-
rinden oynadan kal17 sesle qışqırır18:
- Resulzade!
1
Abbasqulu elinden berk19 yığıb onun, qalxıb
üstüne yeriyir:
- İvan, deyesen sesin özüne xoş gelir, he?!
Gözetçi bir ayağını qaçaraq qoyaxaq: - Pank-
1. sonbaharın 2. yenice 3- düşmüş 4. bodrumda 5. alevi sönmeye başlayacak 6. gazete sayfasının makale neşretilmiş aşağı kısınma
7. koşturuyorlar 8/dayanamıyor 9. hissiyle 10. kan oluklu 11. mazlum bir şekilde 12. hile ile aldatmıyor 13. kaygısızca 14. unvanım 15. kel
16. bütün 17. boğuk 18. bağırır 19. hızla 20. keşler 21. ceviz 22. masanın 23. serilip 24. kırıcı 25, mezarını 26. soyuyorlardı 27. kızgın kızgın
28. kımıldar 29. kızdırıp
ratov sizi çağırır, Resulzade! - deyir.
Her gün saallarla dindirildiyi, ruhunun, qel-
binin, eseblerinin çarmıxa çekildiyi o kabinete -
"Pankratovun xarabası"na sarı birce addım atmaq
ona cehenneme getmekden de beterdir. Yene ca-
nını dişine tutub sessizce qapıdan çıxır. Abbasqulu
yetim uş.aq kimi boynunu içine salıb onun dalınca
baxır: "Kaş20, xeyirliye olaydı".
Qabaqda Memmedemin, arxasınca da eli si-
lahlı gözetçi qaranlıq dehlizden keçib Pankratovun
"qulluği-şerifi"ne yetişirler. "Xüsusi şo'be"nin şefi
qoz21 ağacından düzeldilmiş iri, qedimi stolun22
arxasında serelenib23 oturub. Onun bu oturuşu,
edası, baxışları açıq-aşkar deyir: "Resulzade, senin
dövranın keçdi. İndi hakimi~mütîeq menem. Men
ne desem o da olmalıdır, bildin!".
Pankratov etiacı24 adam idi. "Müsavaf'ın adı
gelende ele bil dedesinin gorunu25 söyürdüler2(j,
Açiq-aşkar hiss olunurdu ki, qarşısındakı adama
derya kini var. Bu deqiqe qanmı içmeye hazırdır.
Memmedeminin ovxarlı baxışları onu qılınc kimi
doğrayır. Pankratov qezebini boğa bilmir. İlan
kimi qıvrıhb sinesini stola verir ve altdan yuxan
Resi Izadeni süzür. İçinin bütün zeheri gözlerine
süz düb, gözlerinde göllenib. Elacı olsa, bütün bu
zeheri son qetresinecen bu tekebbürlü "qonağın"ın
canına yerider, heç "uf" da demezdi.
Acıqlı-acıqlı27, bir az da saymazyana: - Cenab
Resulzade, - deyir, - yoldaş Stalin sizden inciyib.
- Ne üçün? - Memmedeminin dodaqlan ya
vaşça terpenir28.
- Onun sözlerine şübhe etdiyiniz üçün... Deyir
ki, yoldaş Resulzade niye bize inanmır? Niye
menim ve'dime şübhe ile baxır?
Pankratov imkan vermir ki, o, ağzını açıb neşe
bir söz desin, istemir sohbetin uzanmağını, Stalinin
sözlerini hökm oxuyurmuş kimi bir nefese gülle
kimi yağdırır:
- Men bir nece günden sonra Moskvaya yola
düşürem. Siz de menimle beraber gedeceksiniz.
Sizi orada serbest buraxacaqlar. İsteseniz ailenizi
de özünüzle apara bilersiniz. Moskvada tamamile
azad-asude yaşayacaq, hem menim, hem de Sovet
hökume tinin himayesini hiss edeceksiniz. Aileniz
burada qalsa, o da Azerbaycan hökumetinin hi
mayesinde olacaq. Yoldaşlarınız Memmed Eli ile
Abbasqulu da sizinle birlikde gedecekler,
Bir anlığa araya sükut çökür. Pankratovun
gürze baxışları Memmedemini dalayıb20 çalır: "Re-
sulzade, yoldaş Stalin yaman girdi qanmm arasına,
yoxsa, mauzerimde sene de gülle payı sax-
lamişdım. Moskvaya gelmekle ele bilirsen canım
qurtarırsan? Yox, hele bilmek olmaz bu işin axın
ne ile qurtaracaq!"
Memmedemiuin baxışları da onu cavabsız
qoymur: "Pankratov, çox da sevinme! Menim de
xalqım sizin başınıza sığal çeken1 deyil. Bu torpaq
od olub yandıracaq sizi! Zülm ile abad olan bir gün
geler berbad olar".
Pankratov istehzah-istehzalı deyir:
- Cenab Resulzade, sizi tebrik edirem. Stalin
size çox böyük şerafet gösterir. Bunu hem başa
düşmek2, hem de qiymetlendirmek lazımdır.
Ele bil Memmedemin onun dediklerini eşit-
mir. Eslinde ise eşidir ve bütün qezebini içinde
boğur. Ancaq qığılam saçan gözlerinde Pank-
ralova cavabi aydın oxımur: "Qanmaz sen özün-
sen, Allahın qanmaz İvanı!"
Memmedeminin baxışlan Pankratovu qor-
xudur. O, sohbeti xırp kesir3.
- Resulzade, azadsmız, gede bilersiniz.
Memmedemin sessizce qapıdan çıxır, silahlı
esgerin qabağmda buraya nece gelmişse, elece de
öz yeraltı "iqametgah"ına-pqayıdır4. Addımım içeri
qoyau kimi Abbasqulu qabağına qaçır:
- Niye çağırmışdılar?
- Gedirik!
- Hara?
- Moskvaya.
- Ay can, ay can! - Abbasqulu uşaq sevincile
elini eline vurur. Ay seni, hemişe xeyirxeber ola-
san! - Sebrinİ boğa bilmir: - Bes ne vaxt?
- İki-üç güne.
- Demeli gedirik! - Abbasqulunun nefesi açılır,
köksü genişlenir.
- İle, gedirik, - deye Memmedemin de onun
sevincine qanad verir, - gedirik, qardaş!
Abbasqulu durulur:
- Bu bir hiyle olmaya? Birden...
- Yox, olmaz.-Memmed Emin onu sakitleşdirir.
Abbasqulunun üreyine çöken şübhe, qorxu
hissi çekilib gedene oxşamır:
- Emin bey, aparıb orada başımızı ekmezler
ki?
Memmedemin bile-bile ikibaşlıs cavab verir:
- O baxır Stalinin vicdanına. Eğer vicdanını
itirmeyibse...
- Emin bey, - deye Abbasqulu üreyini ovcuna
alır, - sizin dostunuz da olsa, o çopurdan6 gözüm
heç su içmir7.
- Hansı çopurdan? - Memmedemin özünü o
yere qoymur: - Sohbet kimden gedir, Abbasqulu?
1. sıvazlayan 2. anlamak 3. hemen keser 4. döner 5. iki anlamlı 6. yüzü çiçek bozuğu olandan 7. gözüm hiç tutmuyor 8.lıilekâr
9. yalvarına-yakarmayla 10. mahzunlaşır 11. yoklayıcı 12. huzursuzluk 13. dargın mısınız? 14. konuşuyorsun 15. doğnısunu 16.
denemişim 17. ulaşmayınca 18. kızıllar 19. tıi2ak kurmuşlar 2(1. düzenleyip 21. kompartımanın
- Özün yaxşı bilirsen Emin bey. - Dodaqlarına
öteri bir tebessüm qonur. - Onu cemisi İki-üç defe
görmüşem. Neşe... Heç qanım qaynamayıb. Yaman
mekrlis gözleri var. Baxanda adamın bu üzünden
keçib o üzünden çixır. Göz de üreyin aynasıdır.
- Ancaq neylemeli, qardaş, - Memmedeminin
sesi yavaşıyır. - İndi taleyimiz o çopurun elindedir.
Bizi öldüre de biler, yasada da.
- Emin bey, qadan almf1, ölüm sözünü uzaq
ele. Bu dünyada hele ne görmüşük ki? - Dönüb so
ruşur: - Bes heç demirsen, Memmedelinin axın
nece olacaq?
- O da bizimle gedecek.
- Bu, lap qiyamet oldu ki!
Abbasqulu nedense birden-bire yazıqlaşır10.
Qanadı qırılmiş quşa dönür.
- Ne oldu sene? Qanın niye qaraldı birden? -
Memmedeminin sınayıcı11 baxışları onun üzünde
gezir.- Memmedelinin bizimle getmeyi üreyinden
deyil? Yoxsa, aranızda söz-sov12 olub, incimisiz13
bir-birinizden?
- Yox, ne danışırsan14, Emin bey.
-Bes onda...?
- Heç...
- Abbasqulu, özün yaxşı bilirsen ki, düzünü15
demesen, el çeken deyilem.
- Çox sınamışam16... - Abbasqulunun sesi ele bil
üşüyür. - Evvelceden sevinmek mene düşmür.
Gedib sağ-salamal Moskvaya çatmayınca17, orada
serbest, asude gezib dolanmayınca felek de gelse bu
işlere inana bilmerem. Belke de qırmızılar18 bize tele
qurublarıt). Adam heç cür ağlına sığışdıra bilmir ki,
onlar bizi bele sakitce buraxsınlar, biz de çıxıb
Moskvaya gedek. Soruşmazlar, niye tuturdular ki,
niye de buraxdilar? Özleri yaxşi bilirler ki, üreyimiz
heç ve'de onlarla düz gele bilmez! Biz barışa bil-
mirik - düşmenik, düşmen kimi de qalacağiq! Emin
bey, özünüz deyin, düz fikirleşirem!?
- Abbasqulu, sen başqa cür fikirleşe bilmezsen,
- Memmedemin onu qollan arasına alıb özüne sarı
çekdi. - Ona göre de seni bele çox isteyirem, özüm
qeder inanıram sene!
... Demiryol vağzah. Moskva qatarınm yola
düşmesine az qalır. Perron arı peteyi kimi qay-
naşır. Memmedemin de, Memmedeli de xüsusi
vaqon-salona qalxırlar. Bu, Stalinin vaqonudur.
Şeylerini yerbeyer edib20 dehlize çixirlar. Mem-
medelinin yaxından tanıdığı Serqo Orconikidze de
milli Gürcüstan hökumetinin Ankaradakı elçisi
Semyon Midivaninin qardaşı. Budu Midivani ve
bir nece başqa rehber işçi de Stalinle gedirler. Va-
qonda seyreklikdir, Bir azdan Stalin küpenindi ağ-
zında görünür:
 - He, gelmişiniz? - deye elini Memmedemine
uzadır. - Sizinkiler, yerli kommunistleri deyirem,
Abbasqulu Kazımzadeni bizimle getmeye qoy-
madılar1.
- Niye? - Memmedemin tutulur.
- Dediklerine göre niyesi çoxdur. Ona qarşı
höyük hiddetleri var. Elinden zencir gemirirler2.
Mence eleyhine iş qaldıracaqlar.
-Bes sız...
- Men çox qarışmaq istemedim sizinkilerin
işine. Qoy özleri bildikleri kimi de hell elesinler.
Menim esas qayğım siz idiniz.
- Bu heç yaxşı olmadı. - Memmedemin te
essüfünü boğa bilmir.
- Kelinizi pozmayın. - Stalin onu sa
kitleşdirmek isteyir.
- Eh, Abbasqulunu burada mehv edecekler. -
Memmedemin ağır-ağir başını terpedir3. Men bele
bilseydim...
Stalinin gözleri qıyılır:
- Sizlerde bir misal var: "Yüz fikir bir borcu
ödemez". Men sizi yaxşı başa düşüreni, yoldaş Re
sulzade. Dosta sedaqetinizi, e'tibarınızı da bilirem.
Ancaq selahiyyetimden sui-istifade etseydim, si
zinkilerin xoşuna gelmezdi. Araya inciklik düşer,
merkeze inamsızlıq yaranardı6 İstedim bu me
seleni respublikanın rehberi kimi N'erimanov özü
hell etsin.
- Sizi yaxşı başa düşürem, yoldaş Stalin.
O, Stalinden ayrılır.. Bu ara Azerbaycan Xalq
Komissarları Sovetinin sedri Nerimanov gelir. Sa-
larnlaşırlar.
- Abbasqulu ham? - Nerimanov soruşur.
- Ona icaze vermediler.
- Hm... Biz onun da getmesini demişdik.
- Siz ola bilsin ki, demişdiniz.
* Memmedemin. onun fikre getdiyini görüb: -
Görünür, sizden aşağıdakılar mane olurlar, - deyir.
- Qorxuram başına bir iş getireler, sizin heç xe-
beriniz de olmasın.
- Men hökmen yaxından maraqlanaram, - Ne-
rimanov onu arxayınlaşdırır7. - Çalışaram ki, dost-
lar bir-birinden ayrı düşmesinler.
Baxışları toqquşdu8. Sual verdi, sual aldı. Ba-
xışlar, dil-dodaq susdu. Ürekler danişdı, yalnız
ürekler. Onların bir-birine - Azerbaycan Milli Şu-
rasının keçmiş sedri "Müsavat" partiyasının lideri
Memmedemin Resulzadenin Azerbaycan Xalq Ko-
missarlan Sovetinin sedri; varlığı bolşevizm ide-
yalan ile yoğrulmuş, tepeden dırnağacan kom-
munist olan doktor Nerinıanova, Nerimanovun ise
ona deyilesi ne qeder sözü vardı. Aralarındaki
1. bırakmadılar 2. onu mahvetmeye hazırlanıyorlar 3. kımıldatır 4. kısüır 5. küskünlük 6. doğardı 7. rahatlatır 8. çakıştı 9.
hoşnutsuzhık 10. vedalaşmiş 11. parlamento 12. beddualarını 13. parça parça 14. yol gösterendir 15. bozulur 16. süsüdür 17.
parçalandıktan ıs. yürüttüğü 19. hüküm süren
giley9, soyuqluq, inciklik günbegün artıb, de-
rinleşib az qala düşmençilik heddine çatmışdı. Iyir-
minci ilin 27 aprel gecesinde Memmedemin Re-
sulzade hakimiyyet kürsüsü ile vidalaşmış10,
Parlaman11 binasının başı üzerinde dalgalanan üç-
rengli bayraq zor~gücle qoparılıb endirilnıişdi. Ne-
riman Nerimanovun dövram teze başlayırdı. Azer-
baycanın, elece de qeriblikde qalmış ulu
Azerbaycan torpaqlarının - Zengezur, Borçalı ma-
ballarının, Derbend ellerinin hansı semtine güzarın
düşseydi, bu sözler qulağına dey erdi: "Re-
sulzadenin güneşi batıb, yerinde Nerimanovun gü-
neşi doğub".
Azerbaycan o meş'um geceden - 27 aprel ge-
cesinden beri ne qeder qurbanlar vermişdi, ne
qeder oğullar, qızlar itirmişdi. Bu torpağın her qa-
rışında qan dize çıxır, ab-nale erse dayanırdı. Ana-
lar saç yolur, ağı deyir, qarğışlarım12 hörük-
hörük13 küreklerine atırdılar. Atalar ise vaxlsız
xezan vurmuş yarpağa dönmüşdüler...
Azerbaycan her gün taleyin yeni bir zerbesini
ala-ala, ümidli-ümidsiz günlerini yaşayırdı. Şu-
raların burada - "Azerbaycan Şerqin qapısında ma-
yakdır14" - deye-deye qamra sorduğu bu cefakeş,
bexfi neftinden de qara torpaqda ilk bolşevik pa-
yızı sona çatmaqda, ömrünü qışa vermekde idi.
... Onlar Stalinin getdiyi vaqon-salonım deh-
lizinde üzbeüz dayanmışdılar. Aralarında iki-üç
addım mesafe vardı. Görüşende bir-birilerine el
uzatmağa ürek elememişdiler; ikisi de eh-
tiyatlanmışdı ki, birden eli havada qalar, pert olar15.
Deyirler, ehtiyat igidin yaraşığıdır111. Ancaq
be'zen ehtiyat heddini aşıb-adlamaq çox vaxt ri^k
anı deyilen o göz qırpımı adamı ömürlük yandırıb-
yaxır; nece deyerler, qebirde de dinçlik, rahatlıq
vermirona.
Onlardan biri - ya Memmedemin Resulzade,
ya da Neriman Nerimanov bir addım, heç olmasa
yarımca addım qabağa gelseydi, bu vida, bu ay-
rılıq deqiqeleri başqa mecraya düşerdi: aradan çox-
çox iller keçenden - sovet imperiyası yerle yeksan
olandan17 sonra onları heç kes düşmen kimi üz-üze
getirib, üz-üze qoymağa cesaret etmezdi...
O bir, yaxud da yarımca adclımı belke de dok-
lor Neriman Norimanov atmalı idi. Çünki ortada
yaş ferqi vardı; Nerimanov elli, Resulzade ise otuz
altı yaşın içinde idi. Memmed Eminin qelbi Ne-
rimandan berk incik idi; ona göre ki, Nerimanın
tulduğu yol, yeritcliyi18 siyaset Memmedeminin
heç xoşuna gelmirdi, qetiyyen üreyince deyildi. Bir
yandan da doktor Neriman artıq hökm-fermaıQ idi,
çünki indi Azerbaycan Sovet Respublikasımn ba-
şında o dururdu, nece deyerler, qılıncımn dalı da
kesirdi, qabağı da. Bir az da derinden baxanda
Memmedemin nezaret altında idi, onu Moskvaya
eslinde dustaq] kimi aparırdilar...
O, neinki bir addım, heç yarım addım da at-
madı, eller bir-birine toxunmadı, bir-birini sıx-
madı. Ancaq onların özlerinden başqa sonralar da
heç kes bilmeyecek ki, İkisi de - Nerimanov da, Re-
sulzade de ömrü boyu o inadkarhq anının, atıl-
mayan addımın peşmançılığını çekecek, dehlizde,
pencere qarşısında sükutla üz-üze dayandıqîan an-
ları tez-tez xatırlayacaq, göynekli-göynekli2 yada
salacaqlar, üreklerinde dustaq edib dile ge-
tirmedikleri söz-söhbeti qebir evinecen özleri ile
aparacaqlar. İkisi de yanıb-yaxilacaq ki, o anları
gerek elden vermeyeydiler, gerek dilleri sus-
mayaydı, ürekden geleni gerek dil deyeydi, dil
söyleyeydi. Öreklerin sözü ise çox idi, bitib-
tükenen deyildi. Ürekler deyir, baxışlar tes-
diqleyirdi:
- "Doktor Nerimanov, Abbasqulunun ta-
leyinden arxayın olum?"
- "Eminbey, elbette ki. Menim sene hemişe
hürmetim olub".
- Menim de. Ancaq bu başdan deyim ki, çi
vililerine ağır, çox ağır yük götürmüsen, doktor!"
-"Biiirem, Emin bey, bilirem... Gözlerinden
oxuyuram ki, meni ittiham eleyirsen. Belke de haq-
lısan. Ancaq bunu da deyim ki, men bu vezifeye
can atıb, susayıb gelmemişem. Meni çağırıblar,
de'vet eleyibler... Hem de yoldaş Leninin xahişile,
tapşırığı ile3 gelmişem".
- "Bes, gelmekde meramın, meqsedin ne
olub?"
- "Bu sualin min cir cavabı var".
- "Mini qalsın bir yana, tek bircedyini de - en
esasını".
- "Emin bey, biz dost olmasaq da, hemişe bir
birimizin yerini bilmiş, ik, hörmetini saxlamışıq.
Buna şübhen yoxdur ki?"
- "Yoxdur".
- "Menim semimiyyetime tam inana bilersen.
Men ömrümde şöhret, vezife xestesi olmamışam".
- "Eğer beledirse, onda niye, ne üçün gelirdin
bu vezifeye? Özü de nece?! Padşahlar, sultanlar
kimi, kecavede4, rus soldatlarının5 çiyninde6 varid
olmusan kabinetine. Düzdür?"
- "Düzdür. Men xalqın coşub-daşan isteyine
qarşi gede bilmezdim, Emin bey. Semimiyyetle
deyim ki, bundan - mene yad görünen, adet et-
mediyim bu tenteneden nece sıxıldığımı, xecalel
çekdiyimi belke de tesevvür ede bilmezsen. Ancaq
ne gizledim, xalqın mene gösterdiyi bu böyük hör-
metden, sonsuz ehtiramdan bir insan kimi fereh-
1. tutsak 2.yavaş yavaş 3. görevlendirmesiyle 4. tahtırevanda 5. askerlerinin 6. omuzmıda 7. ortadan kaldırmaktır
fexaret duyduğumu, qanadlandığımı söylemesem,
elbette, belke de buna inanmazsan. Ancaq menim
Azerbaycana-gelişim yalnız xeyiredir, özü de beş-
on adamın yox, bütün milletin, bütün Azer-
baycamn xeyrinedir".
- "Leninin xettini, bolşeviklerin mefkuresini
burada - Azerbaycanda sidq ürekle yerine ye
tirmek istediyin, bu yolda varlığını esirgemediyin
üçün?"
- "Emin bey, baş veren hadiselerin, siyasi ve-
ziyyetin esi malıiyyeline varmadan düşünende,
senin kimi çoxlarına da bele gelir".
- "Doktor Neriman, acı da olsa, demeliyem ki,
heqiqet beledir".
- "Yox, ele deyil. Men heyatın dibinden qalx-
mış adamam, dünyanın her özünü göre-göre gel
mişem. Menim de öz düşüncem, öz eqidem, öz he-
qiqetim var".
- "Nedir bu heqiqet, doktor Neriman? De, men
de bilim!".
- "Xalqıma xidmet, xidmet, yene de xidmet!".
- "Meğer xidmet - xalqi boyunduruq altına
vermekdir, onun düşünüb-daşınan oğullarını qır-
dirmaqdır, aradan götürmekdir7, doktor Ne
riman?! XI Qızıl Ordu deyilen o cellad ordu Bakıya
girenden beri Azerbaycan qan denizinde bo-
ğulmaqdadır. Hereye bir "müsavat”çı damgası vu-
rulub. Aradan ne qeder adam götürmek olar? Ne
qeder insan taleyini qırmaq olar, doktor?!"
- "Bütün bunları menim ayağıma yazmaq eda-
letsizlik deyilmi, Emin bey?! Bu çetin vaxtda men
Bakıda olmasaydım, yeqin ki, milli felaketimiz
sedd-serhed bilmezdi. Qan-qada erse dayanardı".
- "Eh, doktor! Belke de indi bizim bir-birinüzi
başa düşmeyimiz çetindir, çox çetin. Men seni
özüme düşmen bilmirem, bizim eqidelerimiz toq-
quşur, eqidelerimiz döyüşür. Sen deyirsen: Azer-
baycanm nicati Sovet Rusiyası ile bir yerde ol-
mac|dadır. Men ise deyirem: bizim nicatımız da,
geleceyimiz de, müsteqilliyimiz de, hem de türk
dünyasındadır. Yad gelib doğma ola bilmez. Türk
lerle qan-can qardaşiyıq, dil qardaşiyıq, din qar-
daşıyıq! Rusiya özüne ne gün ağlayıb ki, başqa mil
letlere azadhq getirsin, xoşbextlik ve'd elesin.
Bunların hamisi boş xülyadir, xülya!"
- "Emin bey, indi menim seninle mübahiseye
girmeye vaxtım, imkanım yoxdur. Gerek meni
mezür tutasan".
- "Doktor Neriman, deyesen, menim sözlerim
senin xöşıma gelmir, gele de bilmez, Sözümün
cam-cövheri budur ki, siz bolşevikler imam cildine
girseniz de, sizinle barışa bilmerem. Senin de, et-
rafındakıların da eli qana batıb; özü de üç-beş ada-
mın yox, bütün milletin qanına batıb".
- "Bu, mene qarşı açıq-aşkar ittihamdır, de-
lilsiz-sübutsuz, amansız ittiham! Men cellad de-
yilem, Emin bey! Bele bir ittiham ne tanrıya xoş
geler, ne bendeye. Adam tanrısını unutmaz".
- "Siz bolşevikler tanrını heç yaxın qo-
yursunuz ki, ona and da içesiniz? O yazığı da
bizim kimi xalq düşmeni elemişiz".
- "Emin bey, sen onu bilirsenmi ki, eğer men -
düşmen saydığın bu Nerimanov Bakıda ol
masaydı, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, Eliağa Şıx-
linskinin, Semed bey Mehmandarovun, daha kim
leri, kimleri sayım ki, indi onların sorağı1 o
dünyadan gelerdi. Senin özünü de Allah bilir ki...
Bunu duymamış olmazsan. Boynuna minnet qoy-
muram, Emin bey. Sadece yadına salmaq İs-
teyirem. Men, Nerimanov isteseydim, seni lap
yerin deşiyinden? de tapdırardını3. Ancaq bunu is-
temirdim, Lahicdan seni tutub Bakıya getirende
üstüme töküldüler ki, özün menden de yaxşı bi
lirsen kimler, Resulzade aradan götürülmelidir4, o
sağ qaldıqca, bize de, bu xalqa da rahatlıq ol-
mayaeaqdır".
- "Doktor, deyilene göre, senin çox yumşaq
üreyin var. Axı sen her şeyden qabaq qelem sa-
hibisen, yazıcı ise öldüren deyil, qaldırandır. Yazıcı
- yasadan olmalıdır! "Bütün bunlara göre sağ ol!
Ancaq özün ağıllı, müdrik adamsan, yaxşı bilirsen
ki, sizin canı-dilden xidmet etdiyiniz bu quruhış
qan üste berqerar olub, onun ömrü uzun ola bil-
mez! Sen deytrsen menim öz heqiqetim var! Bu-
durumu senin heqiqetin, doktor?"
- "Menim heqiqetim budur ki, men bu xalqın
oğluyam. İndi onun taleyine hamıdan çox men ca-
vabdelıem. Sevinirem ki, az-çox ona kömeyim
deyir. İndi bu respublikanın basılıda men dur
masaydım, kim bilir neler baş verecekdi! Emin bey,
ezizim-gözüm, eslinde biz ikimiz de bir ağacın yar-
paqlarıyıq, ikimiz de bu xalqın oğluyuq, ikimiz de
Azerbaycanın-başqadır. iler adamın öz düşüncesi,
meqsedi-meramı var. En esası budur ki, ikimiz de
bu xalqı xoşbextler cergesinde5 görmek, xoşbext
etmek isteyirik".
- "Doktor Nerimanov, teessüfler ki, ne biz
"müsavatçılar onu xoşbext eleye bildik, ne de siz
bolşevikler bunu bacaracaqsınız".
- "Emin bey... İnanmıram ki, men de bu bu-
rulğandan6 salamat çıxa bilem. Biz ikimiz de facie
qehremanıyıq. Biz heç... Teki geleceyi xoş olsun bu
ezabkeş, zavallı xalqın".
- "Ne qeder ki, imperiya yumruğu Damokl qı-
lıncı kimi onun başı üstündedir - bizim xalq xoş-
1. haberi 2. deliğinden 3. bulundururdum 4. öldiirmelidir 5. sırasında 6. girdaptan 7. anahtarı 8. üzdü 9. haykırdı 10. gar 11. gerilmişti
bext ola bilmez, doktor!".
- "Emin bey, inamrarn ki, zaman her şeyi ye
rine qoyacaq, zaman - zergerdir, o, bizi de mehek
daşına çekecek, xalq özü qiymet verecek bize, esi
qiymetimiz onda bilinecek, bilinecek ki, Mem-
medemin Resulzade kim olub, Neriman Ne
rimanov kim? Kimin vicdanı lekelidir, xalq özü de
yecek, beyan eleyecek sabah".
- "Buna sözüm yoxdur, doktor Nerimanov.
Ancaq bunu da yaxşı bil ki, xalq felaket içindedir.
Bu zavallı xalqın bexti bağlanıb, açarı7 derin der
yaya atılıb!".
- "Eli, Emin bey, neylemeli? Görünür, Pro-
metey kimi, bizim xalqın da taleyine zülümler, ezab
lar yazılıb. Ancaq men bir heqiqete de inanıram ki,
zülmler de, ezablar da xalqı hem yumruq kimi bir-
leşdirir, hem de müdrikleşdirir".
Ünün yorgun, qayğıh baxışlan Memmedemini
bifdeıvbire neşe yaman kövreltdi8: "Sene heç de qibte
elenürem, doktor! Bir yandan Moskvadakılar, bir
yandan da etrafını çeperleyenler seni öz bil-diyin kimi
işlemeye qoymayacaqlar. Od olsan da yalnız Özünü
yandıracaqsan, doktor! Senden düşmen kimi
aynlmıram, bunu bil! Hansımızın haqlı olduğunu
zaman gösterer. Zamanın üzü ölümün üzünden de
bozdur. Ü, heç neye baxmır".
Neriman onun üreyinden keçenleri oxumuş kimi:
- Emin bey, - deye başını terpederek ondan
aralandı. - Sene yaxşı yol! Ne sözün, arzun olsa, çe
kinme, sifariş ele. Elaqemiz qırümasa yaxşıdır. Bir
insan kimi, azerbaycanlı kimi bir-birimizi duyub
başa düşsek, çox şad olardım...
-Ele mende...
Neriman Nerimanov onlardan ayrıhb salon-
vaqonun o biri başına - Stalinin öz destesi ile ra-
hatlandiğı semte getdi.
Paravoz deli bir qıy çekdig. Vağzal10 da, vağ-
zaldakılar da diksindiler, Bu, xeberdarlıq idi: Gedenler
yerlerini tutsunlar, yola salanlar düşsünler! - devirdi
paravoz. Bu boyda vağzalda onların ikisinden, iki
emioğludan - Memmedeminden ve Memmedeliden
başqa hamının arxasınca geleni, yola salam, ötüreni var
idi.
O, bir vaxtlar sefere çıxanda burada ne qeder
qohum~eqreba, dost-tanış olardı. Hanı o günler, o
çağlar?! Harada qaldı Müsteqil Azerbaycan Cüm-
huriyyetinin dünya ile danışdığı, öz taleyine sığındığı,
fexr etdiyi o gözel vaxtlar? Harada qaldı, aman Allah?!
Memmedeminin qelbi fırtınada, esebleri tarımda
idi". İçinden od-alov qalxırdi: "Niye tarix qara yazdı
menim milletimin taleyini? Niye ayaq-
lar altında qaldı Bakı? Bu yadlar-yalavaclar ne vaxt
yaxamızdan el çekecekler? Bir zaman Sisyanov
qoşun1 lökdü üstümüze. Bu qedim, merdane seher
dayandı onun qabağında. Sisyanov başım qoydu
Bakıda. İndi de Lenin ordu yeridib. Göresen onun
kimi cellad varını dünyada?! Qan tutub gözlerini!
Elacı, imkanı olsa, bütün dünyanı qana çalxalar.
Bir yandan ordu yeridir Bakıya, bir yandan tebrik
teleqramı vurur, Gerek son qetre vicdanını da i ti-
resen ki, bu sözleri dile getirib, kağıza köçüresen:
"Yaşasın Müsteqil Azerbaycan Sovet Res-
publikası!"
Bir elile müsteqil memleketimizi silah gücüne
işgal edib, müsleqil cumhur i yy etimizin bayrağnu
endirir, o biri elile yerinde qana boyanmış qirmızi
bayraq qaldıraraq "size azadlıq, seadet getirmişik"
devirler. Qoy, hele siz deyen olsun. Gün geler xalq
öz sözünü deyer".
Nece günden beri onu ağrinvağrım ağrıdan,
yandınb yaxan acı fikirler içinde köz salıb, köz-
lenirdi, O, derinden ah çekdi. Ele bil ateş qopdu
içinden, qırma-qırma2 oldu düşünceleri. "İndi men ne
üçün Stalinin yedeyinde Moskvaya getmeliyem! Öz
yerimden, yurdumdan niye ayrılmalı yam?
Çoxlan deyir: "Sen Staline minnetdar olmalısan,
seni ölümün elinden alıb, özü ile aparır. Belke de
bir insan kimi; köhne mübarize yoldaşı kimi gö-
türende, bunu deyenlerin hardasa bir az haqqı var.
Aheaq alalar ebes demeyibler ki, borçlu borçlunun
sağlığını ister. Axı men de iki defe onu ölümden
xilas elemişem"1. O da mene borçlu qalmaq is-
temeyib, qafqazhlara mexsus jest eleyib - Vla-
diqafqaqazdan Bakıya qatar sürdürüb. Bu, çox
yaxşı... Bu kişiliyi, dost sedaqetini men çox qiy-
metlen diri rem. Bes, ne üçün o menim taleyime
hökmran olmalıdır? Niye menim öz xalqimm için-
de, öz ailemle könlüm nece isteyirse, elece de ya-
şamağa haqqım olmasın?!"
Uzaq yola çıxmağın da öz sirli-sehrli alemi
var. Ayrılıq demi yetişende en iradeli, möhkem
adam bele kövrelir; isteyir ki, kimse arxasınca su
atsın, el etsin, ona "yaxşı yol" arzulasın. Bu, in-
sanın nesilbenesil qanına keçmiş, qamnda dövr ele-
yen bir hissdir, yaşarı istekdir. İndiyecen4 heç kes
ondan aralanıb-ayrılmayıb ve ayrıla da bilmez.
-Vağzallar, yol ayrıçları, aynhqlar, görüşler... -
Bütün bunların hamisi insanın ürek tellerini, mür-
gülü5 duygularını terpedir. Onun da qelbî san sim
1. ordu 2. kesik-kesik 3. kurtarmışım 4. şimdiye kadar 5. yarı uykulu 6. birlikte 7. vedalaşıp ayrıldı S. acele 9. indi 10. merdivenlerin
11. düdük çalındığında 12. ileri 13. çekti 14. takıldı 15. akraba-dost 16. tahammülü 17. dayanamıyordu 18. mendil 19. durmak bilmiyordu
üstünde köklenmişdi, aranı dağa, dağa arana apa-
rıb getirirdi...
Bir de haray saldı, hayqırdı paravoz. Neriman
Nerimanov başının destesile birge0 Stalinle, Serqo
Ürconikidze ve Budu Mdivani ile xudafizleşdi7 ve
telesik8 onların yanından keçerek vaqon-salondan
düşdü9. Çox keçmedi ki, tamburlarda, pil-
lekenlerin10 üstünde yalnız beledçiler qaldi.
Üçüncü fit çalınanda11 ele bil Memmedeminin
varlığı dara çekildi, içinde neşe qırıldı, acı yeller
esdi üreyinin başında.
Paravoz var gücü ile ireli12 dartındı13. Va-
qonlar kelle-kelleye geldi, uzun bir şaqqıltı dalgası
qijıyıb keçdi vağzal boyunca...
Ele bu an perrondan gözünü çekmeyen Mem-
medeli onun qolundan tutdu.
- Bir ora bax, Emin, ora!
- Ne var ki, orada?
- Bizimkilerdir!
- Ola bilmez!
- Odur ey!
Memm edenimin baxışları perrona, Mem-
medelinin gösterdiyî semte sanaldı14. Doğrudan
da, bütün qohum-eqrebaı-s buradaydı. Onların ara-
sında Ümbülbenini görende Memmedeminin qeher
boğdu, gözlerinde yaş çıldırardı...
Heç kesin onu vağzaldan ötürmesine razılıq
vermemişdi. Bir az evvel Memmedeminin dalınca
gönderilmiş maşın qapıdan aralamb, heç Quba
meydanına çatmamış Ümbülbeni Azeri de qu-
cağına götürüb Balaxanı küçesi ile özünü qatar
ayağına çatdırmışdı. Qohum-qonşu da onun da-
lınca.
Qatar yavaş-yavaş sür'et götürürdü. Üm-
bülbeni de, qohumlar, qonşular da qatarın böy-
rünce ireli qaçırdılar. Memmed Emin baxLşlannı
onlardan çeke bilmir, ele bil gördüklerini göz-
lerinde özü ile aparmaq isteyirdi.
Dözümlü16, iradeli adam olsa da üreyi bu an-
larm ağrısına döze bilmirdi17,
- Emin, bu nedir, uşaq deyilsen ki? - Menı-
medeli yalvarışlı sesle dedi. - Özünü ele al, birden
gören olar, düşmen sevindirerik.
Memmedemin yaylıq18 çıxarıb gözüne çekdi.
Ancaq toxtamaq bilmirdi10. Qelbi od tutub .od-
lanırdı. İçinden yanar bir ses qopdu:
- Seninle bir de görüşmek bize qismet ola-
caqmi, Bakı?!