Mir Celal
(Erdebil 1908 - Bakû,1978)
Mir Celal Paşayev, 1908 yılında, Güney Azer-
baycan'ın Erdebil şehrinde yoksul bir ailede dün-
yaya geldi. Babasının adı Eli'dir. Küçük yaşlarında
annesi Gence'ye gelmiş, babası 1918 yılında öl-
düğünden, ağabeyinin himayesinde büyümüştür.
1918-1919 yıllarında, Hayriye Cemiyeti'nin yar-
dımıyla ilk tahsilini almıştır. Azerbaycan'da Sovyet
hakimiyeti kurulduktan sonra Pedagoji eğitimi
yapmıştır (1923-1928).
1927 yılında, 1 numaralı Gence Şehir Mek-
tebi'nde öğretmenliğe başlar. 1928 yılında, Ge-
debey şehrinde, yedi yıllık okula müdür tayin edi-
lir. Xazar Şark Pedagoji Enstitüsünün edebiyat
şubesinde (1930-1931) Azerbaycan Devlet Pedagoji
Enstitüsü'nün yüksek lisans kısminde tahsilini
devam ettirmekle beraber, öğretmenlikle de meş-
gul olur (1932-1935). "Füzuli’nin Poetikası" ko-
nusunda master tezi (1940) verir. "Kommünist" ga-
zetesinde şube müdürü, "Genç İşçi" gazetesinde
yazı işleri müdürü, bu arada Azerbaycan İlimler
Akademisi Nizami Adına Edebiyat Enstitüsü'nde
ilmi kariyere başlar (1932-35). Azerbaycan Devlet
Universitesinde doçentlik yapar ve 1948 yılında
profesörlüğe geçer.
Edebi faaliyete 1928 yılından itibaren baş-
lamıştır.
Özellikle 1940-1950 arasında gerçekçi mizah
nesrinin klasiklerinden sayılan eserleri yazar.
Romantizm hakkında ciddi araştırmaların mü-
ellifidir. Hizmetlerinden dolayı "Qırmızı Emek
Bayrağı" (1967), "Oktyabr İnqılabı" (1978) ve iki
"Şeref Nişanı" (1950-1958) madalyaları, iki defa
Azerbaycan Parlamentosu başkanlık divanının
"Fexri Fermam" ile ve başka madalyalarla taitif
olunur.
1978 yılında vefat etmiş, devlet mezarlığında
toprağa verilmiştir.
Başlıca Eserleri:
Sağlam Yollarda. Bakı, 1932; Boy. Bakı, 1935;
Dirileri Adam. Bakı, 1936; Bostan Oğrusu. Bakı,
1937; Füzulinin Poeük Xu su siye ti eri. Bakı, 1940-
1956; Bir Gencin Manifesti. Bakı, 1940,1964, 1965,
1984; Veten. Bakı, 1942; Hayat Hekayeleri. Bakı,
1945; Teze Seher. Bakı, 1951; Seçilmiş Eserleri, (iki
ciltte). Bakı, 1956, 1957. Yolumuz Hayanadır. Bakı,
1973; Yaşıdlar. Bakı, 1984; Leyaqet. Bakı. 1984.
Kaynakça:
1. Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi.
Bakı,1988.
2. Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi. 1-11.
Ciltler.
3.İsmayılov Y. Mir Celalin Yaradıcılığı. Bakı,
1975.
4. Hüseynov Ehed. Mİr Celal. Bakı, 1991.
 İCLAS KURUSU
(Mir Celal Giilbesleyen Kız. Bakı, 1965, s.316-319)

Encil1 qurusu, erik quru.su, zoğal2 qurusu -
bunlar çox olur, iclas3 qurusu ise tek-tek olur.
Bir var ki, gün altında quruyan, bir de var ki,
iclaslarda kuruyan, suyun çeken, heyat hisslerini
itiren*.
İclas qurusunu siz tanıyırsınız. Adım bil-
meseniz de, özünü yaxşı tanıyırsınız. Arıq be-
denini qabağa6 eyib, dizini bükerek sür'etlî ad-
dımlarla geden adamı siz küçede, idare
qapılarında, pillekenlerde7 çox görürsünüz.
O haraya8 lelesir9? İclasa!
Qoltuğundakı boz, sürtülmüş qovluq se-
likesiziü yığılmış qağız-quğuzla doludur.
Bunlar nedir? Protokol! O bütün ömrü boyu
başı aşağı dünyadan biheber, kaşkabakh11, sifeti
bulud kimi tutulmuş, fikirli gezir.
Neyi düşünür? QerarıL
[clas cjıırusu üçün gecenin-gündüzün, yazııı-
payızın12, istinin-soyuğun1^ yerin-göyün lıeç bir
ferqi, ebenıiyyeti yoxdur. Suların sesinden, çi-
çeklerin e irinden14, quşların malınısından15, mu-
sikiden, gülüşden, şenlikden uzak olan bu qa-
radinmez'"'1 adamı görende kimisi hey ret edir,
çoxunun da açığı gelir.
Gümanis etmeyin ki, iclas qurusu ancak ic-
timai yerlerde beledir'c'. Siz düşünürsünüz ki,
evine qayıdıb papağını çıxardanda, arvadı, uşağı
ile görüşende iclas qurusunun hah deyişmiş olur,
üzünde İşık, dodağmda tebessüm doğur.
Yox! Sehv20 edirsiniz! O iradeli, prinsipli, müs-
teqim adamdır. Onun şexsi aile heyatı özü de bir
növ21 idasdır. O, bir defe ket etmişdir ki, iclas üçün
yaranmışık22/ başımız qerar hazırlamak, bar-
maklarımız protokol yazmak, ellerimiz çepik23 çal-
mak, sesimiz çıxış etmek24 üçün bize verilmişdir.
Onun fikrince bütün kainat da mühüm bir iclasdan
sonra yaranmış ve imzalanmış bir qerar üstünde da-
yanır. İnanmırsan, başım kaldır göye bax. Gör nece
milyonlarla ulduzlar sedrlik25 eden ayın başına top-
lanmışdır. Min illerden beri göyde ele kızgın iclas
gedir ki, be'zen gurultusu yerde qulaklara düşür.
İclas qurusu arvadı Meyransa ile bele danışır:
- Yoldaş Meyransa, teklif var ki, menim co-
rablarımı yuyub qurudasınız!
I. incir 2. kızılcık 3. toplantı, meclis 4. yitiren, kaybeden, yok eden 5. zayıf 6. Öne 7. merdivenlerde 8. nereye 9. acele edi-
yor, acele eder 10. düzensiz 11. asık suratlı 12. baharın-güzün 13. sıcağın-soğuğun 14. kokusundan 15. şarkısından 16. sus-
kun, konuşmaz 17. hoşlanmaz; nefret eder 18. tahmin, zannetmeyin 19. böyledir 20. hata 21. çeşit 22. yaratılmışız 23.
alkış 24. konuşmak 25. başkanlık, reislik 26. masaya 27. nutuklar, konuşmalar 28. kolaylıkla 29. konuda, mevzuda 30. rica
etti, istedi 31. bulsun 32. dilekçe 33. imza atıyordu 34. mağazadan, dükkandan 35. liste 36. aynı
Meyransa dinmeyende o ayağa kalxır, qelemin
küt ucunu stola26 döyüb danışır:
- Cavab üçün söz verilir yoldaş Meyransaya!
İclas qurusunun iclaslar, qerarlar, nitqler27
içinde keçen ve asanlıkJa2^ keçmeyen heyatı nece
defe ailede de silkelenmişdir.
On sekkiz il evvel Quru, axşam, iclasdan qa-
yıdanda arvadını evde görmedi. "Bu hansi io
lasdadır gecenin bu vaxtında" - deye üreyinde fi-
kirleşdi. Çox keçmedi qonşu qadın gelib qurunu
tebrik etdi:
- Ouru qardaş, gözünüz aydın, bir yaxşı qı-
zınız oldu, Meyransa xanım xestehanada sizi göz-
leyir.
Quru kadına ne muştuluk verdi, ne de cavab.
Qezeb ve dehşet yağan üzü bir az da qaraldi, gö-
zünde ildırımlar oynadı: "Bu neye lazımdır, (kö-
reşen bu barede29 ne qerar olacak. Eşidenler ne de-
yecekler".
Uşağı beleyib eve getirdiler. Quru qağızlar ale-
minden baş qaldırıb baxmadı da. Meyransa erinden
xalüş30 etdi ki, bir yaxşı ad tapsın31. İclas qurusu
bu meseleni kluba iclasa keçirdi. Orada çox ad teklif
olundu, ata razı olmadı, öz teklifinde te'kid etdi:
- Me'ruze!
İclasdakılar qehqehe çekib gülüşdüler ve
sonra çepik çaldılar.
Kızın adı kaldı Me'ruze.
Me'ruze beslendi. Me'ruze böyüdü. Me'ruze
ohumağa, nehayet, diqqetleri celb etmeye başladı.
Me'ruzeye kitab, defter almak lazım gelende
İclas quruyu bütün resmiyeti gözleyirdi. Evvelce
qız atasına erize32 yazırdı. Sonra erize mektebe, mü-
ellimin tesdikine gönderilirdi. Daha sonra Meyransa
qol çekirdi33. Nehayet, İclas qurusu mağazinden34
kitab, defter alıb getirir, qıza kol çekdirenden sonra
siyahı35 ile verir ve vaxt koyurdu. "('ielen ayın
ikinci heftesinin sonuna qeder", hemin36 siyahının
bir suretini idareye, "nezaret üçün" müdire
gönderir, bir üzünü de öz arhivinde ehtiyat üçün
saxlayırdı. Gelecekde yoxlasalar lazım olar.
Mekteb müdiri bir nece defe Me'ruzeye de-
mişdi:
 - Qizım, atam çağır, vacib söz deyeceyem!
Quru cavab vermişdi:
- Men iclasda olacağam!
Qız büyüyenden sonra İdas qurusuıum ba-
şağrısı daha da artdı. Qızi çox yerden istediler.
Elçilerin hamısına1 bir cavab verilirdi:
- Anket doldurun, ycodayıb2 baxarıq.
Elçiler anket adım eşidib dağılışdılar.
Ancak mehebbetinde sadiq olan Esger adlı bir
şofer İdas cjumsıuıdan el çekmedi. Meyransa Es-
gerle koxunı olmağa razı idi. Kişinin qılığına gir-
mek istedi:
- Kişi, Me'ruzeni3 isteyirler ahi.
- Konkret4 danış, kim isteyir ve hansı sertlerle.
- Şofer Esger.
- Erizesi hanı?
- Erizesi yoxdur.
- Bes niye havayı danışırsan5. Meydanda ne
erize var, ne anket, ne zemanet6. Niye bes7 gelib
başımı ağrıdırsan.
Meyransa xahiş edası ile dedi:
- Belke vaxt veresen, iclasın olmayanda elçiler
gelsin, damgasınız.
- Elçini neyleyirem. Qız isleyen adam selisi
işini, şeklini* göndersin, tanış olum, sonra mü-
zakjre edib baxarıq.
İdas qurusu oğlanın adım bir-iki defe tekrar
edib Meyransaya baxdı, başını buladı9:
- Adı köhnedir10, çox köhnedir. Me'ruzeni
almak isteyenin adı Me'ruzeye layiq olsun gerek!
- Sen deyersen deyişer!
İclas qurusu öz qerarını teqrar etdi:
- Dedim şehsi işini göndersin, baxıb müzakire
ederik, artık danışmak lazım deyil!
Meyransa bir söz demeyib çıxdı.
İdas qurusunun sözlerini Esgere çaldırdılar11.
Esger dedi:
- Anketimi gelsin idareden öyrensin, ancak
men bu işin daha asani2 yolla bellini bilirem. O
özünü bele zehmetlere nahaqi3 salıb.
1. hepsine 2. yoklayıp 3. tebliğ, hazırlık 4- kesin, açık 5. konuşuyorsun 6. mesuliyet 7. peki 8. resmini fotoğrafını 9. salladı 10.
eskidir 11. ulaştırdılar, yetiştirdiler 12. haksız yere, haksız olarak 14. düzene 15. dolabı 16. elbiselerini 17. çabuk çabuk, acele
acele 18. nereye 19. masanın 20. nikalı dairesine 21. düğünüm üzdür (Düğünümüz var mânasında) 22. çıldırdı, kendini kaybetti
23. çizmesini 24. ihtiyatlı 25. vurup
Bu axşam İclas qurusu oturub protokolları
salımana14 salırdı. Meyransa da şkafıv15 açıb teze
paltarlarını16 geyinirdi. Kişi başını qaldıranda ar-
vadim ayrı bir heves, ayrı bir sevinde, telese-
telese17 geyinib-geçinen gördü.
- Hara18 bele, ay arvad, - deye teeccüble so
ru şdu.
- Heç, balaca iclasımız var!
- Bes Me'ruze hardadır.
- O da öz idasına gedib, sene de kağız gön-
derib.
Meyransa stolun19 üstündeki kitabın altından
el boyda bir kağız çıxarıb erine verdi:
- Deyesen, uşaqların keran var. Oxu gör ne-
cedir.
İclas qurusu kağızı oxuyanda gözü kellesine
çıxdı: - "Ata, biz müzakire eledik, düşündük, da-
şındık. Size zebmet vermeden ZAKS-a20 getdik.
Sabah toyumuzdur21, oğlan evinde olacak, ic-
lasdan sonra vaxtın olsa buyurub gelersen. Kızın
Me'ruze."
İdas qurusu daha da kurudu. Quru uzandı,
dik ayağa kalxdı:
- Nece, nece.,. Özbaşına qerar çıxarıblar... Bu
qerarı kim tesdiq edib.
Meyrajısa temkinini ve mülayimliyini boz-
madan cavab verdi.
- Gerek sen tesdiq edesen de!
İclas qurusu özünden çıxdı22;
- Men onun anketini oxumamış, işini yox-
lamamiş, müzakire etmemiş bele qerarı nece tesdiq
ede bilerem, bu ne İntizamsızlıkdır...
Meyransa çekmesini23 ayağına çekib son sö-
zünü dedi:
- Edersen, etmezsen, özün bilersen. Men Es-
gergilde toyda olacağam, evden müğayat24 ol.
Qapı-bacanı açık qoyma! - Meyransa bunu dedi,
qapım çırpıb25 çıxdı.
Ev deyirman daşı kimi İdas qurusunun başına
dolandı.
1934
 FÜZULİ SENETKARLIĞI
(Mir Celal, Klassikler ve Müasirler. Bakı, 1973, $.150-757)
BEDİİ NESRİ
I.
Qedim edebiyyatımızda bedii nesrimizin zeif
ve ehemiyy etsiz bir seviyyede olmasını tesdiq
eden, demeq olar ki, umumi bir re'yi vardır. Bu
fikir ancak nesrimiz şe'rimize nisbetle götürdükde
doğru olar. Bu qeyd? heç de kedim nesrimizin ta-
rihi ehemiyyetini azaltmır.
Daha qedim zamanlara, Nizami dövrüne aid eli-
mizde heç bir yazılı nesr eseri yoxdursa3, XVI esrde
daxi Füzulinin qüwetli nesr eserleri kimi4 abi-
delerimiz vardır. "Şikayetname", "Hediketüs-süeda",
''Der te'rifi-Kazi Elaeddin"... kimi nesr eserleri gösterir
ki, Fuzuli zamanında Azerbaycanda İşlenmiş, bedii ve
edebi cehetden formalaşmışS, orijinal stil qebul etmiş
bedii nesr var imiş. Lakin, o zaman ümumiyyetle
Şerqde nesre "esl edebiyyat" kimi bakmadığından
söz senetinde ancak şe'r hüner sayıldığından, nesr o
keder de kütlevileşebilmemişdi6. Nesr adına nağıllar7
yaranmışdı8 ki, bunlar da esasen şifahi edebiyyatdan
ibaret idi.
Fars ve ereb edebiyyatında en çox dini-tarixi
süjetlerde9 yazılan nesr eserlerinin bir çoxu Azer-
baycan diline tercüme olunurdu.
Öz ana dilinde bedii nesr yaradan Fuzuli, şe'r
aleminde olduğu kimi nesrde de dilimizin in-
kişafına çox kömek10 etmişdir. Ondan sonra gelen
bir sıra yazıcılar, ister fars, ereb kitablarının ter-
cümesinde ("Kelile ve Dimne", "Hüseyn kürd",
"Seyf-el-miluk" ve s.) ve isterse orijinal nesr eser-
lerinin yaranmasında (Baqıhanov ve s.) böyük us-
taddan çox öyrenmişler.
***
Günün isti11 vaxtında, çölün düzünde bir
deste12 adam gözel, me'sum bir uşağı döye-döye
aparır13, köyneyini cırırl4, başmağını15 çıxarır, kol-
kos içinde sürüyür. Uşaq, canavar eline keçmiş
kuzu kimi güçsüzdür: ağlayır, yalvarır, gah birinin
ayaklarına qapanır, ondan zerbe17 ahb diğerinin
eteyinden tu tur, ondan kömek görmedikde üçün-
cüsüne yönelir.
Onun feryadını eşiden yoxdur. Qatiller des-
tesinin başçısı qezeb, kin, kinaye dili ile uşağın üs-
tüne qişkmr18:
- Yuxuda 19 gördüyün aydan, ulduzdan
xahiş20 et, koy seni ölümden qurtarsın!
1. düşünce, gürüş 2. kayıt 3. yoksa da 4- gibi 5. şekillenmiş 6. popülerleşnıemişli 7. masallar 8. yaratılmıştı, oluşmuştu 9.
konularda 10. yardım 11. sıcak 12. sürü,grup 13. götürür 14. yırtar 15. terliğini 16.çall-çirpa 17. darbe lS.bağırır 19. uykuda 20.
rica 21. çok korkar 22. nereden 23. zavallı 24. kıskanç 25. kaderin 26. güzellligini 27. çeşitli 28. yaşayıp, geçim 29. öyle 30.
açık 31. öykü 32. dakik
Ölüm xeberini eşidende korxudan, dehşetden
uşağın zehri yarılır21, bilmir ne dil ile yalvarsın, ha-
radan22, kimden kömek istesin. Gözlerini arxaya,
bir saat evvel vidalaşdığı yere çevirir.
- Ata, haradasan?!
Bu müdhiş menzereni, böyük Füzulinin "He-
diketüs-süeda", ("Hoşbehtler bağçası") adlı tarihi
eserinde (Bu eser. H.Vaiz Kaşifinin farsça yazdığı
"Rovzetüşşüheda"sından iktibasdır. Ancak Fuzuli
serbest işlemiş, deyişmiş, elaveler etmişdir.) gö-
rürük. Halına yandığımız bu yazık23 uşaq, ef-
sanelerden tanıdığımız Yusifdir. İndiyecen beşer
zehninin yaratdiğı en saf, en temiz, en yüksek, en
mükemmel bedii obrazlardan olan Yusifin, paxıP4
kardaşlarından, rehmsiz ağalardan, möhteris ha-
nımlardan neler çekdiyini de bilirik. Gözellik - her
kesin arzuladığı bu seadet, onun üçün felaketli,
uğursuz bir talei25n başlangıcı olmuşdur.
Bu gözel halq efsanesi, eylüle "Leyli ve Mec-
nun" süjetinde olduğu kimi Fuzuli qeleminde öz
te'cir ve teravetini26 qat-qat artırır. Böyük senetkar
bu ehvalatı dini, mistik örtüsünden çıxartmağa,
elvan27 heyat ve meişet28 boyalarının bütün zen-
gillikleri ile parlatmağa çalışmışdır.
Yusif heqiqi insanın, temiz beşer hisslerinin te-
cessümüdür. O, Füzulinin fikrince insanlığın özü
kimi felaketlere mübteladır. Lakin onun paklık, saf-
lık, sedaqet ve gözellik hüsusiyyetleri bulutlarla ör-
tülen güneş kimidir. Bu, qetiyyen sönmeyecekdir.
Vaxt gelecek ki, bütün qüdreti ezemeti ile par-
layacaqdır. Doğrudan da ele29 olur. Yusif parlayır,
seadete çatır, düşmenler meğlub olurlar.
Füzıulinin cemiyyet hadiselerine baxışı, e'ti-
qadı, böyük gelecek hakkında ümidi bu süjetde
aydın30 görünür.
"Hediqetüs-süeda"nı nesrimizde birinci
böyük tarihi povest31 saymak olar. Mövzunım dini
mahiyyeti, qehremanların çoxunun dini-tarixi si-
malar olması, heç vaxt bize eserin gözel senetkarlık
hüsusiyyetlerini, selisi stilini, qüvvetli dilini, mü-
layim tehkiye, coşğu.n terennüm üsullarını diq-
qetden qaçirmağa haqq vermir. Hüsusile "Yusif ve
Ye'qub" fesli oldukça gözel bedii menzeredir.
Füzulinin "Şikayetname"sindeki (Bu eserin esi"
adı "Mektub be hidmeti nişancı Paşa"dır. Mez-
mununa göre "Şikayetname" adı ile meşhurdur.)
nesr satirik! ise, "Hediqetüs-süeda" lirik, romantik
nesrdir, burada en adi hadiseler şe'rleşdirümişdir.
Bütün epizodlarda, ifadelerde hiss üstünlüyü, qclb
çırpıntıları, ferdin daxili, me'nevi alemi duyulur. Ta-
mamile buna uygun olarak eser yüksek obrazlı, me-
laforik2, aforizmlerle3 zengin, yığcam4, ahengdar
musikili bir dil ile yazılmışdır. Fuzuli serinde gör-
düyümüz yaddan çixmaz lövheler burada da eyni
qüvvetini saxlamışdır. Atalarından uzaklaşdıkdan
sonra kardaşları "Yusifi emmameyi-matem3 kimi
yere çırpdılar", "Züleyha emr etdi ki, Yusifi bir zen-
cirli nekaye6 nûndirib Misrin mehellelerinde gez-
direler. Bu xeber saye oldukda Misrin der ve divan
nezzare7 ehlinden sehayifi-tesvir oldu. Zira mü-
şahideyi-cemali-Yusif8 ehlİ-Misri, qayeti-
xeyretden9 sureti divar kıldı". "Ey Yusif, bendi-
zindandanl° elem çekme kim, sengrize11 hebsi me-
adinde12 müzayike13 çekmese, le'1-abidar'4 olub, zi~
veri efseri-selatini5 olmaz. Ketreyi-ab16 tenginayi-
sedafde"17 mehbus olmasa, düri-şahvarÎS olub meh-
bublar vüsaline destres bulmaz19...". ("Hediketüs-
süeda", s. 40. İstanbul, 1296 (hicrî).)
Bu nesrin şe're yahınhğını formal2l, cebellerde de
görmek olar. Bir çox epitetler21, be'zen bütün ifade
hemkafiye22 verilir: "On iki övlad keramet olundu.
Cümlesinden sifetde ve suretde Yusif ekmel ve
ecmel oldu". "Ateşi-reşg23 hirmeni-mürıivetlerini24
yaxib ve seyli-hesed25 binayi-mevadetlerini26 yıxıb,
Yusifin def ve ref ine27 hüm-met28 tutdular ve
kaideyi merameti-übüvvet29 ve ühüvveti30
unutdular". (Yene orada, seti. 27-28.)
Bundan başka hemin^' eserde, elece de "Şi-
kayetname" de, "Qazi Elaeddinin te'rifi" eserinde
şe'r ile nesrin paralel davam etdirilmesi kimi gözel
bir xüsusiyyet var. Suretlerin seciyyesinde, derin
ruhi teessürleri tesvir eclirken, hadiselere kısa ve
yüksek ümumilesdirme ile netice verirken, müellif-
bir nece beyt şe'r yazır.
Bu beytler, formaca^2 ehvalatdan kenar olan
ric'ete35 ohşasa da34, eserin dahili mezmununa bağ-
lıdır ve bu mezmunun ifadesine hidmet edir. Bu
yerde şair "Şe'r", "Mesnevi" ve ya "Beyt" (Be'zen de
tevazo' ile: nezm.) keydi ile menzum setirlere keçir.
Mensur metnin içinde verilen bu serler, iki ce~
hetden tedkike layikdir. Me'lum olduğu üzre,
bizim bütün el dastanlarında^ söyleme, nağıl36
üsulu ile yanaşı37 terennüm, oxuma üsulu, ye'ni adi
danışık içinde yeri geldikçe şe'rlerin verilmesi bir
adetdir. Görünür ki, bu yalnız şifahi nesrimiz üçün
yox, qedim yazılı nesrimiz üçün de harakter38
İkinci terefden, metildeki şe'rler, nesr ifadesine
göre ÇOX umumi ve bir qeder de abstrakt40 hal-
dadır. Ye'ni bu nıisralarda be'zen ehvalatın cereyan
etdiyi zamana, mekana dair bir kelme de yoxdur.
Qehremanların adı da çekilnür. Hiss ve fikir ele
bir umumi terzde ifade olunur ki, henün şe'rleri
metn-den çıxarmak, tamam başka bir yerde
müsteqil balda işletmek*1 mümkündür. Çünki
bunlar aforizm*2 harak terkidedir.
Bir sıra edebiyyat alimleri, Fuzuli senetinin
qüvvefli ümumileşdirme hünerinden yanlış netice
çıxarırlar. Onun işletdiyi "eşq", "yar", "vesl", "meh-
bub", "hicr", "didar", "cemal..." sözlerine dini te-
seyvüfi reng verirler. Bu yanlış hökmden doğan ne-
ticelere beraet qazandırırlar. Nesr metninde bele,
rümüz ve suretlerle verilen şe'rlerin obyekti43, meq-
sedi müeyyendir ve konkretdir34. Aydın olur ki,
şair "eşq" sözünü yalnız oğlan ve qız arasında yox,
ümumiyyetle insanlar arasında, insani ülfet, temiz
mehebbet me'nasmda işletmişdir:
Bir xeber ver ey seba, servi-revamm45 kan-
dadır46?
Canımın aramı yox, arami-canım47 kandadır?
Neyledin, netdin felek, hurşidi-alemtabimi4^?
Ol ruhi ferhende49 mahi-mehribanim50 kan-
dadır? (Hardadır.)
Bu şe'r bir me'şukeye deyilmemişdir. "Aram-
can", "servi-revan", "xurşidi-alemtabim", "mahi-
mehribanim" bir qıza yox, atanın övladına lıi-
tabında ve hesretinde söylediyi suretlerdir. Eyni
dil ile - ancak aşik ve me'şuqe (oğlan-qız) ara-
sındaki münasibete oxşar bir dilde de Yusif Ye'qub
haqqında (oğul-ata haqqmda) danışır;
Bir xeber ver ey seba, ol mahi-tabandan51 mene
Kim ğemi-eşqinde yüz gem etdi dövrandan mene
Olma gafil tanrıçin daim tereddüd eyleyib
Geh yetir menden ona peyğam52, geh ondan mene.
(Divan, seh.41.)
53
Demeli, Fuzuli mehebbet, eşq mefhumunu
geniş dairede götürür, onu cinsi münasibet çer-
çivesinde almır. Ata ve oğul, qardaş ve bacı, dost,
yoldaş, vetendas. vs. arasındaki semimi ve temiz
mehebbet, bir-birini seven oğlan-qız arasındaki
mehebbel qeder odlu54, alovludur, şe're layiqdir.
Demeli, şairin çox tekrar etdiyi eşq, yar, vesl, meh-
bub, hicr, didar suretleri real bir içtimai ze-
mineyeSS bağlıdır; heqiqi insan hissleri, hessas bir
qelbin zengin alemini ifade edir.

cehet39 olmuşdur.
1. tenkid 2. mecazi 3. hikmetli' sözlerle 4. derli-toplu 5. matem başlığı 6. devaye 7. seyreden 8. Yusuf'un yüzünü görene 9.
çokça 10. zindanda bulunmaktan 11. taş parçası 12. madenlerin hepsinde 13. zorluk, darlık, sıkıntı 14. değerli cevher saf lal;
güzel dudak, güzelin dudağı 15. sultanların tacının süsü 16. su damlası 17. sadetiıı dar olan kanımda 18. erişemez, ula-
şamaz 20. şekil; şeklî 21. sıfatlar 22. kafiyeli 23. kıskançlık ateşi 24. mürüvvet harmanını 25. haset seli 26. dostluk bi-
nasına 27. kaldırmaya, 28. gayret, ceht, say 29. balaya; taat, hayfı kaidesini' 30. kardeşliği 31. aynı, bu 32. şekilce 33. ri-
caata, maksatta çıkmışa benzesede 34. benzese 35. hikâyelerinde 36. masal 37. birlikte 38. karakter 39. yön, cihet 40.
mücerret 41. kullanmak 42. vecize, hikmetli söz 43. nesnesi 44. kesindir 45. yürüyen servim 46. nerededir 47. gönül ra-
hatım; sevgilim, güzelim 48. dünyayı aydınlatan, parlatan güneşim; sevgilim 49. kutlu, mübarek, uğurlu 50. sevgli ayım, mer-
hametli ayın; sevgilim 51. parlak aydan; sevgiliden 52. haber 53. demekki 54. ateşli 55. yere, zemine
 Fuzuli nesrinde şe'r te'sirini bir de detalların
tesvirinde görürük. Burada nesr senetine has olan
tet'silatçılık, kömekçi1 faktlar2 ve materialların
umumi esas aheng ile uyuşdurulması vardır.
Füzulinin Nişancı paşaya yazdığı ve "Şi-
kayetname" adı ile meşhur olan eseri, edebiyyat ta-
riximizde bize me'lum olan ilk bedii satirik nesrdir,
Hecmce balaca olan (iki varak) bu meqtub, dövrün,
o zamanki üsul-idarenin, dövlet adamlarının se-
ciyyelendirilmesi üçün böyük tarihi bir vasitedir.
Buna şikayetname yox, sultanlara, paşalara, onların
"beratHıümayun"larına, "mütevelliyi-ovqaf"larına
karşı le'netname, nifretname desek, daha düz olar.
Çünki şair bu içtimai mezmunlu meqtııbu ile
teqaüd3 temennasında olmamışdir. Hükümet da-
irelerinin işine qiymet4 vermişdir: "Selam verdim,
rüşvet deyildir deye almadılar, hökm göyterdim,
faydasızdır deye mültefit olmadılar... dedim...
mene beratı teqaüd vermişler... Dediler, ey miskin,
senin mezalimine girmişler ve sermayeyi tereddüd
vermişler ki, müdam5 faydasız cidal& edesen. Ve
namübarek üzler görüb, namülayim sözler eşi-
desen. Dedim, beratımın meznuınu ne üçün suret
bulmaz? Dediler, zevaiddir?, hüsulu mümkün
olmaz. Dedim, bele ovqaf3 zevaidsiz olurmu? De-
diler zeruriyyeti asitaneden ziyade qalırsa bizden
qahrmı! Dedim, veqf malın ziyade teşerrüf etmek
vebaldir. Dediler, axçamız ile salın almışık, bize he-
laldir. Dedim, hesab alsalar bu sülukiniziny fe-
sadi10 bulunur. Dediler, bu hesab qiyametde alınır.
Dedim, dünyada dehi hesab olur xeberini eşit-
mişik. Dediler: ondan dehi bakımız11 yoxdur, ka-
tibleri razi etmişik". (Divan, seh. 102.) Hiyle, fı-
rıldak ve rüşvet yuvası olan bir defterhananın
simasında, bütün bir sistem satiraya tutulmuşdıır.
Hökumet adamlarının pis emelleri, onların öz dili,
öz ifadesi ile v.erilmişdir. Onlar özlerinin "na-
mübarek üz" ve "namülayim söz" sahibi ol-
duklarını e'tiraf edirler. Öz oğurhıklarımla ört-
basdır etmek üçün katibleri "razı" saldıklarını fexr
ile deyir, bunu özlerine hüner bilirler,
Bele qüvvelli ve me'naldı sülüs13 ile yazılmış
"Şikayetname" hem mezmun, hem forma14 e'ti-
barile bugün bele teravetini sahlamışdır. Buradaki
dialoklann kısalığı, yığcamhğı1^, inkişaf eden
güdü mentiq ile davam etdirilmesi, konkretliyiiö
adamı heyran edir. Bu sııal-cavabda mecazlar, mü-
rekkeb teşbihler olmasa da gözel hazırcavablık var-
dır. Şairin sualma cavab verenlerin her cümlesi, on-
ların cinayetlerinin!? bir terefini işıqlandırır. Şair
eserini ince ve çox me'nalı bir kinaye ile bitirir:
Gerçi enduhü18 möhnetim çoxdur,
Hiç kimden şikayetim yoxdur...
1. yardımcı 2. gerçekler 3. emekli, takaüt 4. değer, önem 5. sürekli, daima 6. kavga, düğüş, vuruş 7. fazlalıktır 8. evkaf,
vakıf 9. yolunuzun; işinizin 10. bozukluğu 11. korkumuz 12. hırsızlıklarını 13. sülüs (bir yazı çeşidi) 14. şükei 15. bü-
tünlüğü 16. keskinliği 17. suçlarını 18. sıkıntı, kaygı, üzüntü 19. ihamında, vehminde 20. şanssızlık, talihsizlik 21. gibi 22.
konuşur 23. süslü 24. mecazi 25. ilim ağacı 26. çeşitleşip, değip 27. eserlerin meyveleri 28. fazilet fidanı 29. iman ehlinin di-
mağı 30. güzel kokulu 31. çiçekler 32. varhk aleminm ressamı 33. kudret yerinde 34. boşdurmaz, uzak olmaz 35. cömertlik
bahçisinin bahçıvanı 36. hikmet bahçelerinde 37. taze fidan 38. usanç, sıkılma 39. birlikte 40. ağırlığına, turnturakhhğına 41.
zevkinin 42. şartlı 43. aynı 44. manzaralarını
Padşah "lütf rnenbei"dir, e'yanlar da "se-
refraz"dır, me'murlar da yaxşı işleyirler. Ancaq
menim özümün bahtım yoxdur. Günahın hamisi
bunda, menim bahtımdadır.
Şair bu örtülü evhamında!9 özünün, o ze-
manenin hakim ve memurları ile üz-üze gelmeli ol-
masını, böyük bedbextlik ve talesizlik20 hesab edir,
Böyük şairin üçüncü nesr eseri - "Der te'rifi
Qazi Elaeddin ve viladeti Ferzendi qaziyi mezkûr"
adlı eseridir. Bu eserde şair, Elaeddin qazım oğlu
olması münasibeti İle tebrik edir. Şair, ayn-ayrı
adamlara aid bütün başka eserlerinde olduğu
kimi21, burada da kazını ve levellüd meselesini be-
hane kimi alır; kainatdan, heyat hadiselerinden, te-
bietden damşır22.
Eserin dili, yuxarıda gördüyümüz nesr nu-
muneleri kimi, çox bezekli23, metaforik24, çox yerde
kafiyelidir. "...Şecereyi-elm ve urfan gün-günden
mütenevve26 olub semereyi-aşari-fe vayid27 saç_
maqdadır. Bu nehali-fezl28 ve ehsan saetbe-saet te-
revaet ahb, dimağı ehli-imam29 müetter30 qılmakla
taze-taze şüküfeler31 açmaqdadır. Her ayine neq-
şibendi-nigarhaneyi^2 vücud kargahi33 qüdretdebir
sureti müceddid çekmekden hali olmaz34 ve ba~
ğibani hediqeyi-cüd35 riyazi-hiqmetde36 her saetbir
nehah-taze^tikmekdenmelalet^bulmaz".
Bu eserin bir yerinde müellif, qazımn oğlunun
tevellüdünü "gövkevi övci keza" sözlerinde, ebced
hesabı ile yazmışdır (hicri -959-155 1/2 - H.A.).
Eser şairin bize me'lum olan en son kesr eseridir.
Bu iddia bir de onunla qüvvetlidir ki, şair bu ese-
rinde özünün "Hediketüs-sueda"sından, ye'ni
daha böyüq nesr eserinden be'zi menzum parçalan
teqrar etmişdir. Bu eserde de nesr metni ile ya-
naşı39 şe'rler - "beytler" verilmişdir. Dilin qe~
lizliyine40 sebeb, "Şikayetname"de olduğu kimi,
eserin oxucusunun - unvan olunduğu adamların
zövkünün41 nezere ve hesaba alınmasıdır.
Her halda ne mövzu, mezmun hüsusiyyetleri,
ne de o dövrün telebleri ile meşrut42 olan dil qe~
lizliyi bu eserlerin qiymetini, ilk ve yükseq bedii
nesr eserlerimiz kimi, tarihi ehemiyyetini eksiltmir.
Eqsine, bizden bu numunelerin bütün zengin se-
netkarlık cehetlerini derinden-derine öyrenmeyi
teleb edir.
Böyük şairin bedii nesrile yaxından tanışlık
gösterir ki, Fuzuli eyni43 zamanda qüdretli bir nesr
ustasıdır. Böyük şair olduğu qeder de böyük edib-
dir. İnsan qelbinin mahir terennümçüsü, heqiqi in-
sani hisslerin neğmekarı olduğu kimi heqiqi heyat
lövhelerinin44 de gözel ressamıdır. Müasir şa-
irlerimiz onun şe'r ustalığından öyrendikleri kimi,
naşirlerimiz de bedii nesr senetkarlığından öyrene
bilerler ve oyrenmelidirler.