Memmed Cefer
(Nahçıvan, 1909 - Baku, 1992)
Büyük tenkitçi, edebiyatçı, naşir, yabancı dil-
ler doktoru (1961), profesör (1963), Azerbaycan
İlimler Akademisinin asil üyesi (1976), "Azer-
baycan emekdar elm xadimi" olarak tanınan Ca-
ferov Memmed Cafer, 1909 yılında Nahçivan'da
doğdu. Babasının adı Zeynalabidindir. Nahçivan
öğretmen okulunu (1928-1932) ve Bakü'de Devlet
Pedagoji Enstitüsünün dil ve edebiyat fakültesini
bitirmiş, aynı enstitünün Doğu edebiyatı bö-
lümünün yüksek lisansında öğrenimini sür-
dürmüştür (1935-1938). Pedagoji Enstjtüsü'nde
Edebiyat Fakültesi'nin dekanı (1938-1939), Bakii
Öğretmenler Enstitüsünde başöğretmen (1939-
1941), Üniversitede Rus Edebiyatı Bölümü'nün do-
çenti ve Fakülte'nin dekanı (1941-1943 ve 1949-
1951), "Edebiyyat Gezeti"nin redaktörü (1945-
1949), Nizami Adına Dil ve Edebiyat Enstitüsü'nde
bölüm başkanı, şube müdürü, müdür (1949-1980)
görevlerinde bulunmuştur.
1982-1987 yıllarında Bilimler Akademisi'nde,
Sosyal Bilimler şubesinin akademik katibi ol-
muştur.
Edebiyat bayatına 1937-1938 yıllarında; "Kom-
münist", "Yeni Yol" ve "Edebiyat Gezeti"nde, Av-
rupa ve Rus klasikleri hakkında yayınlattığı ma-
kalelerle başlamıştır. 1940-dan itibaren tam yarım
ayır, ilmi, edebi, tenkidi, estetik, sosyal ve siyasi sa-
halarda aralıksız faaliyet göstermiştir. Eserlerinde
genellikle; Azerbaycan-Rus-Avrupa edebi ilişkileri,
milli-bedii mirasın değerlendirilmesi, edebiyat na-
zariyeleri, tenkit ve pedagojik meseleler İş-
lenmiştir.
İlk sanat eseri "Snayper İlyas" (Bakı, 1942)
hatıratından başka, bütün eserlerini "Zurnacı".
"M.II.", "Demdemeki", "Zoren Tebib",
"M.Zeynaloğlu" imzalarıyla yayınlatmıştır. Çağ-
daş Azerbaycan edebi tenkidi ve ilminin bir çok
nesli onun talebesi olmuş, eğitiminden geçmiştir.
Otuz yıla yakın eğitimcilik hayatında, Rus ede-
biyatı, batı edebiyatı, estetik ve tenkit tarihi,
matbuat tarihi, Azerbaycan edebiyatı tarihi kür-
süleri kurmuş ve buralarda ders vermiştir. Edebi,
tankidi ve aktüel mizahi eserleri, eski Sovyet halk-
larının dillerinde ve başka yabancı dillerde neş-
redilmiştir. "Mirze Elekber Sabir" ve "Celi! Mem-
medquluzade" kitapları Rus, ingiliz, arap, fars,
ispanyol türk dillerinde basılmıştır.
1992 yılında Bakü'de vefat etmiş, devlet me-
zarlığında toprağa verilmiştir.
Başlıca eserleri: Edebi Düşünceler. Bakı,
1958; Füzuli Düşünür. Bakı, 1959; Hüseyn
Cavid. Bakı,1961); Azerbaycan Edebiyyatında
Romantizm. Bakı, 1963; Azerbaycan-Rus Edebi
Ela-qeleri Tarixinden. Bakı, 1964. XX. Esr Rus
Ede-biyyatı. (üç ciltte) Bakı, 1970-1974;
Seçilmiş Eserleri. Bakı, 1973-1974.
Kaynakça:
1. Azerbaycan Sovet Yazıcıları. Bakı, 1958.
2. Azerbaycan Sovet Edebiyyatı Tarixi. I-
II.Ciltler. Bakı, 1966-1967.
3. Azerbaycan Sovet Edebiyyatı Tarixi.
Bakı,1988.
4. Arif M. Tenqit veEdebiyyatşünashq.
Edebi Tenqidi Meqaleler Toplusu. Bakı, 1958.
5. Memmed Cefer. Bibliyoqrafiyasi.
Bakı,1973.
 FUZULİ SEVİR
(M.Cefer. Edebi Düşünceler. Bakı, 1958, s. 98-106)
Fuzuli sevir - Fuzuli düşünür demekdir. Aşiq
Fuzuli ile mütefekkir Fuzuli ancaq velidet1 halında
alındığı zaman onu dııymaq olur. Fuzuli başqa cür
derk edele bilmez2
Böyük bir ideal keskin, serrast bir mentiqle
ifade edildiyi kimi4, dehşetli bir gülüş, amansız, sar-
sıdıcı bir satıra5, könül açan ve ya ürek parçalayan
bir mehebbet lirikası0 ile de ifade edile biler.
Fuzuli öz fikirlerini daha çox sevgi lirikası ile
şerh etmişdir.
Şair öz sene tinin bu başlıca xüsusiyyetlerinden
birini müasirlerine de anlatmaq isteyirmiş kimi bir
qezeliııin sonunda;
"Menden Fuzuli, isteme eş'ari medhu zem.
Men aşiqem, hemişe7 sözüm aşiqanedir".
demişdir.
Biz Füzulinin böyük fikirlerini onun aşiqane
deyilmiş sözlerinde axtarmalıyıq8. Füzulinin aşi-
qane sözleri onun hekimane sözleridir.
Yeri gelmişken diqqet edilsin ki, bu xü-
suseiyyet tekçe Füzuliye aid olmayıb bütünlükle
bizim klassik poeziyanııza9 da aiddir. Bizim klas-
sik poeziyamizda bir qayda10 olaraq hemişe mü-
tefekkir, bir aşiq kimi danışmışdır.
Mehebbetin dili ile böyük heqiqetlerin şerli
edilmesi nadir ve leeccüblün bir hadise deyildir.
Biz buna bütün xalqlarda rast gelirik. Feqet ne-
dense yüksek mefkurelerin aşiq dili ile şerhi, ümtı-
rniyyetle şerq ve xüsusen Azerbaycan üçün daha
çox seciyyevi12 bir hal olmuşdur. Buna göredir ki,
bir mütefekkirin aşiq dili ile danışmasının ne
demek olduğunu bilmeyen bir şexs Azerbaycan
klassik poeziyasınm mezmunundan çox çetinlikle
baş çıxara biliri3.
Heç tesadüfi deyildir ki, Azerbaycan şairleri,
indi de, Füzulinin ölümünden 400 ile yaxın bir
zaman keçdikdeıı sonra bele, yene de öz fikirlerini
aşiqane lirika-qezel şeklinde şerh etmeye qüvvetli
bir meyi gösterirler. İndi bize qezel lazımdırmı,
lazım deyilmi? Bu mübahiseye deyer bir mesele
olsa da, her halda - biz nezere almalıyıq ki, aşiq dili
ve ifadesinin indi de bizim serimizde davanı et-
mesi tesadüfi bir hal olmayıb bedii te-
fekkürümüzün umumi inkişaf qanunları ile ela-
qedar bir edebi hadisedir.
İkinci lerefden, biz nezerde tutmalıyıq ki,
Azerbaycaııın keçmiş böyük fikir adamları az-çox
yalnız edebiyyat sahesinde azad14 nefes ala bil-
1. birlik 2. anlatılmaz 3. düzgün 4-gibi 5. haınedi 6. jüri, lirigni 7. sürekli 8. aramalıyız 9. şiirimize 10. kural 11. şa
şırtıcı 12. karakterirtik 13. anlayabiliri yor 14. özgiır, bağımsız 15. hangi 16. konuştuklarının 17. dikkatten kaçmış 18. ya-
rarkını ayıplama yolunu 19- toprak 20. sekmesinde 21. hay..li 22. çılap 23. çok 24. kaderini 25. bağımlı, bağlı 26. riya ehli,
iki yüzlüler
mişler. Bu facie üzünden de bizim içtimai fikir ta-
riximizin qedim dövrü edebi yy atımızda ve daha
çox klassik poeziyamizda eks olunmuşdur. Eğer
biz qedim mütefekkirlerimizin, adlı-sanlı ec-
dadımızın ne üçün ve hansı 15 sebeblere göre aşiq
dilinde danışdiqlarının16 ve yazdıqlarının sirrine
vaqif olmasaq, içtimai fikir tariximizin spesifik xü-
susiyyetlerini de nezerden17 qaçırmış olarıq.
***
Bir anlığa möhterenı oxucularımızın djqqetini
Füzulinin aşağıdaki rubailerine celb edirik:
Mey şövqü olubdur mene adet, ey şeyx,
Geldikçe bu şövq olur ziyadet, ey şeyx,
Xoşdur mene mey, sene ibadet, ey şeyx,
Re'y ile deyil eşq, ibadet, ey şeyx.
Mey men'ini eyleyib şüar, ey vaiz.
Tuldün rehi-le'ni-eşqi-yari^, ey vaiz,
Terki meyü mehbub ediriz cennet üçün,
Şerh eyle ki, cennetde ne var, ey vaiz?
Mecnun oda yandı, şö'leyi-nhile pak,
Vamiq suya batdı, eşgden oldu helak,
Ferhad heves ile yele verdi ömrün
Xak oldular onlar, menem indi ol xak'i9.
Göründüyü kimi bu rubailerde Fuzuli her bir
İnsanın öz e'tiqad ve imanında serbest olması
lazım geldiyinden, ye'ni her kesin özü üçün din,
meslek, teriqet inlixab etmesinde20 könüllü olması
lazım geldiyinden, başqa sözle, vicdan azad-
lığından danışır. Cennet ve cehennem kimi möv-
hum21 ve batil e'tiqadlann efsane olduğunu
ve dünyada, her şeyin torpaqdan baş qaldınb22
yene de torpağa döndüvünden behs edir. Bunlara
ancacj gelişi gözel deyilmiş sözler kimi baxmaq,
elbette, ifrata sadelik olardı. Bu rubailerden biz
her şeyden evvel beşeriyyeti orta esrler
dünyasından eşq ve seadel dolu böyük, işıqlı bir
geleceye doğru çağıran dahi bir mütefekkirin
meğrur sesini eşit-meliyik.
Fuzuli tekçe bu rubailerde deyil, bütün eser-
lerinde bele derinden düşünür. İnsanların yer üze-
rindeki emellerini ve taleyini24 mühakime edir:
Vefa her kimseden kim istedim, andan cefa gördüm,
Kimi kim, bifeva dünyada gördüm, bivefa gördüm.
Kime kim, derdimi izhar qıldım isteyih derman,
Özümden hem beter bir derde ani mübtela25 gördüm.
Mükedder xaürimden cnlmadi bir kimse qem defin,
Sefadan dem uran hemdemleri ehlî-riya26 gördüm.
Eğer su damenin1 tutdum, revan dönelerdi üz menden,
Veger güzgüden umdum sidq2, eks~müddea3 gördüm.
Mene gösterin gerdıuv* üre5 bexüm kovkebin6 yüz gez.
Meni-bedbext ona her gahi kim bixdım, qera gördüm.
Fuzuli, eyb qılma üz çevirsem ehli-alemden,
Neden kim, her kime üz tutdum, andan yüz bela gördüm
Gözel bir senet incisi olan bu qezelde neler
yoxdur? Siz bu kiçidk şe'r gövherini7 isterseniz
zülm ve haqsızliq üzerinde cjurıılmuş keçmiş ce-
miyyetlerde yaşayan insanların qısaca tarixi xü-
lasesi adlandırın, isterseniz ona şairin, içerisinde
yaşadığı içtimai muhite qarşı yazılmış qüvvetli bir
İttihamname8 deyin, isterseniz bunu heyatda vefa,
sedaqet ve doğruluq eşqi île alışıb yanan ve öz
alovları9 ile de beşeriyyetin seadet yollarım işıq-
landıran böyük şair qelbi sirrlerinin ifadesi deye
te'rif edin. Siz beşer taleindenio bize dastanlarii
danışan bu balaca bedii tabloya her ne qeder derin
içtimai me'na verseniz yaraşar'12!
Fuzuli böyük lirikdir. Diqqet edilsin ki, ede-
biyyat tarixinde her şaire bu ad verilmir. Böyük
lirik her şeyden evvel hessas dahi insan, böyük
mütefekkir demekdir.
Fuzuli yaradıalığıran13 başlıca xüsusiyyeti on-
dadır ki, bu böyük şairin zengin lirikasında14 öz
zamanının yüksek felsefi fikirleri ve qenaetleri, en
necib insani hiss ve duygular, en ali beşeri arzu ve
eh tıraşlar öz umumileşmiş bedii ifadesini tap-
mışdır.
II
Fuzuli sevir, Fuzuli aşiqdir ve bu adla da fexr edir.
Mende Mecnundan füzıın aşiqlik iste'dadı var,
Aşiqi-sadit| menem, Mecnunun ancaq adı var. -
deyir. Fuzuli, qezellerinin çoxunda özünü tez-tez
kepmiş zamanların, tferinelerin15 meşhur aşicjleri
ile müqayıse edir ve özünü zemanesinin yeni qüd-
retli aşiqi adlandırır.
Sürdü Mecnun növbetin, indi menem rüsvayi-
Eşq16,
Doğru derler: her zaman bir aşiqin devranıdır.
Fuzuli neden özüne aşiqlik hüququ, aşiq adı
o,azandırmağa se'y edir.17 ve bununla da iflixar
edir? Bu sualin cavabı aydındır; çünki Füzulinin za-
manında şairin ve teninde esrlerden beri davam
edib gelen doğmak fikir medeniyyetine tamamile
zidd ve yabancı olan dini mistika amirane bir tövri9
ile: "İnsan, dünyanı sevme, axireti sev!" deyib du-
rurdu. O zaman ,Serqde de, Qerbde de bele idi.
1. eteğini 2. sadakat 3. karşılık, karşı düşünce, karşı fikir 4. felek, dünya 5. kara b. yıldızın 7. cevherim 8. şikayetname, suç-
lama 9. alevleri 10. kaderinden 11. hikayeler 12. yakışır 13. sanabilin 14. lirizminde, şiirinde 15. asırların 16. aşk rezîli,
düşkünü 17. çalışır İS. öz, kendi 19. tavr 20. geçicidir 21. ilan edeni, tellalı habercisi 22. uğursuz 23. geçici, vakitli 24.
nasıl 25. hayali 26. hür, bağımsız 27. gibi 28. açık 29. anlayabilimiştir 30. Öz, kendi 31. liyakati, itibarı 32. küpesi 33. ef-
sanedir 34. murat edilen her yere; istenilen yere 35. kainatın hazin esine 36. cevherdir
"İnsan, sevme! Heyat esli deyil, feridir20" deye
batil e'tiqadlar çarcısı21 zahidin ve monaxın
meş'um22 sesi dünyanın her terefinde eşidilirdi.
"İnsan, sevme!" müddeası, xüsusile Azer-
baycan me'nevi aleminin her veehle qebul ve tes-
diq ede bilmeyeceyi bir müddea idi; çünki heyata
hemişe nikbin gözle baxan, Xaqani, Nizami, Ne-
simi ruhunda terbiyelenmiş insana "heyat mti-
veqqetidir23, heyat heçdir" kimi me'nasız bir
hükmü qebul etdirmek mahal bir emr idi.
Heyat sevgisi olmadan insan nece2* yasaya bi-
lerdi? İnsana "sevme" demek o demek idi ki, insan,
sen öz mahiyyetinden el çek! İnsana sevme deyen
yanlış müteessib ve mövhurn.25 müddea açıqdan-
açığa heyatı ve ömrü inkar edirdi. Mislika ve batil
e'tiqad insanın bütün yaradıcı qüvvelerini öldürür,
şexsiyyetini, menliyim ve iradesini elinden alır, onu
adi oyuncağa çevirirdi. Heqiqi insan ve heqiqi
heyat zemaneye göre ancaq mis tikin öldüyü ve şex-
siyyetin azad.26 olduğu yerde başlayacaqdı. Fuzuli
öz böyük selefleri Nizami ve Nesimi kimi27/ bu he-
qiqeti çox aydn28 derk ede bilmişdi29. Fuzuli her
şeyden evvel öz xalqının doğma30 fikir me-
deniyyetinin böyük varislerinden biri olduğundan
ve her şeyden evvel insanın, insan meziyyeti, insan
Ieyaqeti 31 ve şexsiyyetinin böyük mü-
dafieçilerinden biri olduğundan bu metafizik
hökme qarşı: "eşqdir her ne varsa alemde" müd-
deasını ireli sürmüş, eşqi, ye'ni heyat sevgisini inkar
edenlerin cehalet, avamlıq ve cjeflet yuxusu teb-
liğatçıları olduğunu göstermiş ve öz oxucularına
qulaq sırğası32 olsun deye bele nesihet etmişdi:
Vaiz sözüne dulma qulaq, qafil olma kim,
Qeflet yuxusunun sebebi ol fesanedir3^!
Füzulinin nezerinde insan her şeyden evvel
heyat aşiqi, elm ve idrak aşiqi, gözellik aşiqi de-
mekdi.
Fuzuli senetinin iki esas canlı meşeleri vardı:
Eşq ve idrak. Fuzuli varlığa da bu yolla me'rifetye-
tirirdi. Bunun üçündür ki, şair qet'i bir hökm ile:
Sermenzili her mürade34 rehberdir eşq,
Keyfiyyeti her kemale mezherdir eşq,
Gencin eyi-kainata35 göçvherdir36 eşq,
Her sadir olan neş'eye mestlerdir eşq! -
demişdir.
Aşiq demek, Füzulinin nezerinde heyata
me'rifet yetirmeye qabil olan ve her dürlü batil e'ti-
qadların zencerinden uzaq olan yüksek kama! sa-
hibi, azad insan demekdir. Fuzuli ancaq ve ancaq
eşq ve bir de ağlın hökmranlığını qebul edir ve yal-
nız onlara tabei olurdu. Füzuliye göre seltenet,
menseb 2 , şöhret öz yerini ağlın, eşq ve se-
mimiyyetin hökmranlığma tapşırmalı idi.
Fuzuli her bir eserinde oxucularını, dostlarını
düşünmeye, yalnız ağıldan ve yene de ağıldan "de-
lalet istemeye" çağırırdı. Şair kor-korana3 e'tiqad
tebliğ eden zahidlere, elece de mistik, sufimeslek4
adamlara zidd olaraq hemj.se deyirdi ki, heyah,
varlığı ve onun sirrlerini derk etmek gerek:
Bilmek gerek ani kim, cavahir
Ne genc-nahandan5 oldu zahir.
Ne dairedir bu dövri-eflak6,
Ne zabitedir bu merkezi~xak7?
Cisme erezi kim etdi qaim8
Nare9 neden oldu nur lazim?
Her xilqete gerçi bir sebeb var,
Aya, sebebi kim etdi izhar?
Ger kafile nundan oldu alem
Aya, neden oldu kafü nun hem.
Bihude deyil bu karixane,
Bifaide gerdişi-zemanei°!
Füzulinin eşqi, bütün ömrü boyu insana xoş
gün, xoş güzeranll arzu eden insanperver bir şair
qelbinin en müqeddes ali duygularının ifadesidir.
Orta esrlerin zehniyyeti ile müqayisede bu eşqin
tamamile yeni ve yüksek bir dünyavgörüşü ol-
duğunu anlamaq çetin deyildir. Lakin yeni nesi bu
dünyagörüşüne ancacjı bizim içtimai fikir inkişafı
tariximizin müeyyen dövrünün parlaq bir ifadesi
kimi baxacaqdır. Yeni nesi Füzulide be'zi köhnei2
fikirler ve mülahizelerin, helta müeyyen derece
mislikanın olduğunu da unutmayacaq. Lakin
böyük Füzulini sevecek, onun yaratdığı fikir me-
deniyyetini eziz tııtacaq, bu böyük mütefekkir şairi
öyrenmekden hemişe13 zovq alacaqdır.
III
Öten günlerde bizim ata-babalarımız Fü-
zulinin qemlerine şeriki olmağı, Füzulini anaraq
kederlenmeyi çox sevmişler; çünki bu qemler he-
yatda onlara da üz vermişdir. Men bir anlığa ya-
rımsavadlı15 ağsaqqal bir ixtiyan xeyalımda can-
landırıram. Budur: o qoca felekzade vadelli^
işğılçılar terefinden altı üstüne çevrilmiş xa-
nimanı17 qarçısında qabarh ellerini qoynıma qoyub
dayanmış ve qollarında zencir, qürbet yerlere gön-
derilen gözünün ağı-qarası tekçe bir oğlunun da-
lıca hesretle baxa-baxa böyük Füzulinin sözlerini
öz-özünne dodaqaltı pıçıldayıb18 gizli-gizli ağlayır:
Düst biperva19, felek birehn120, dövran bisükun21,
Derd çox, hemderd yox, düşmen qevi, tale zebun22.
Men Füzuliye bu cür23 yanaşmaqda o qocam
müqessir görmürem ve başa düşürem24 ki, bu öz-
özlüyünde bir facie, hem de böyük bir xalqın fa-
ciesidir. Başa düşüreni ki, bu odlu25 göz yaşları
düşmene boyun eymek istemeyen bir elin faciesi
idi. Başa düşürem ki, bu:
Yeter, tavuz tek26 ücbile27 qj arayişi-suret.28,
Vücudundan keçib alemde bir ad eyle unqa tek!
Göher29 tek qılma teğyiri tebiet, delseler bağrın
Qerar et, her havada olma şurengiz30 derya tek!»
- deyen böyük bir şairin nekbetlerine sadiq
qalan meğrur bir neslin faciesi idi ve başa düşürem
ki, bu göz yaşlan xalqa, vetene olan mehebbetin
ifadesi idi.
Füzulinin xalqı çox ezab çekdi, çox inledi,
ancaq eyilmedi. Bu xalq nece31 esrler öz doğma
ana yurdunda vetensiz, hüquqsuz yaşadı, lakin
mehv olmadı.
Seadeti-ezeli qabili-zeval32 olmaz,
Güneş yer üstüne ger düşse payimal33 olmaz!..
Bütün bu te'sirli sehneler uzaq keçmişe aid
olsa da, sevmeyi ve severek kederlenmeyi ba-
caranlar34 yene de her zaman Füzulinin dostları
olaraq qalırlar. Feqet ne cür ve ne üçün ke-
derlenmek lazımdır?
***
Men ele adamlar görmüşem ki, gündüz yer-
beyer etdiyi rüşvet pulla35 gece teşkil etdiyi kef
meclisinde yarı-yarımçıq bir segah oxuyan özü
kimi bir "herif i-naqabilin36" dilinden Füzulinin:
Ey Fuzuli, cqımazam terki-teriqi eşq37 kim,
Bu fezilet daxili-ehli-kemal38 eyler meni
mısraları ile qurtaran39 cjezelini dinlediyi zaman
boynunu çiynine qoyub ağlamışdır. Onun ne üçün
ağladığını bilmirem, ancaq onu bilirem ki, bele
adamlar xalqm alın terile qazandığı pulla her axşam
bele kef meclisleri keçirirler. Onlar xalq hesabına,
feqet özleri üçün yaşayırlar. Onlar gündüzler oğrıı,
geceler eyyaşdırlar. Oğrularm, quldurlann4i), ey-
yaşların da özlerine göre derdi, kederi olur. Lakin
bu cür kederlenme ele bir sövqi-tebii4i haldır ki, o,

1. abi, bağlı 2. vanfe, yiiksek makam 3. düşünmeden; bilmeden 4. safi, mistik 5. gizli hazineden 6. baht, talih, kader 7. toprağın,
dünyanın merkezi 8- muhkem, sabit, davamlı 9. ateşe 10. zamanın dönüşüne 11. vakit, hayat 12. eski, kadim 13. her zaman,
sürekli 14. ortak 15. yarı okumuş 16. yabana 17. evi, meskeni, yurdu 18. fısıldayarak, fısıltı halinde 19. korkusuz, çekinmez 20.
rahmetsiz, acımasız 21. durmaz, durmayın 22. aciz, zayıf, düşkün 23. çeşit 24. anlıyorum 25. ateşli 26. gibi 27. hayret
edilecek şekilde 28. yüz süslemek 30. şamata yapan 31. kaç 32. sona ermez 33. ayakaltına alınan 34. becerenler 35. parayla
36. yeteneksizden 37. aşk yolunu terk 38. yeteneksiz adam 39. biten 40. eşkıya (soyguncu) larrın 41. bilinçsiz
hayvanlarda daha derin, te'sirli ve daha me'nah
olur...
Füzulinin kederlerini ancaq öz xalqını dü-
şünen, Iıemişe1 elin derdine qalan heqiqi, kamil in-
sanlar ve namuslu, qeyretli vetendaşlar anlamağa
qab ildirler,
Fuzuli elin derdini çekirdi. Füzulinin qemleri
elin qemleri, elin şikayetleri idi. Fuzuli eserleri ba-
şında böyük bir qem karvani dolanır ki, o karvan
el qemiran, el derdinin karvanı idi.
Saqiya, cam tut ol aşicje kim, qayğuludur,
Qayğu çekmek ne üçün, cam ile alem doludur.
Bunca kim kuhsifet2 başime daşlar urulur,
Dideyİ-bextim3oyanmaz, ne eceb uyğuludur!..
Her kes, Füzulinin dünya kederi dedikleri
böyük beşeri bir eşqin acı izltrablarına tercüman
olan bu sözlerine sade, ferdi bir eşqin ifadesi kimi
baxırsa, o, Füzulini heç bir zaman başa düşe bil-
meyecekdir.
Fuzuli sevirdi. Füzulini başa düşmek üçün her
şeyden evvel seven bir qelbe malik olmaq lazımdır.
Lakin ele bir qelb ki, sadece sevib yüngülleşmek*
deyil, sevib kederlene bilmek üçün de dövünsün.
Sfevib yüngülleşmek, neş'elenmek çox asandır. Bu
cür5 sevmeyi her kes bacarar. Sevib kederlenmek,
bütün xalqın, elin beşeriyyetin derdine şeriki
olmaq ise çetindir.
Men kimem? Bir bikesü7, biçarev8ü bixaniman9,
Taleim10 aşüfte, iqbahm nikıuvn, bexlim yaman...
Qemli eskimden zemin memluv ünümden asiman..
Ahü nalem navüku12 peyveste13 xem, qeddim
keman,
Tiri-ahim bixeta14, te'siri-nalem15 biguman16.
Müttesil qemxaneyi~sinemde17 yüz qem mehman,
Qanda bir qem iste, benden istesinler men zaman...
Fuzuli bele sevirdi! Fuzuli öz böyük qelbinde
beşerin bütün eşqini, elemini gezdirirdi.
Yüngülleşmek üçün sevmeyi ve temiz niyyetle
de olsa özünü sevdirmeyi bacaranlar Füzulini an
laya bilmezler. Özünü Qeyse, sevdiyini ise Leyliye
oxşadanlar, özünü Mecnun kimi18 nalan ve giryan,
sevdiyini ise Leyli kimi mehzun ve perişan görmek
isteyenler de Füzulini anlaya bilmezler.
Füzulini sağ iken, ölüm hisslerile yaşayan bed-
1. sürekli 2. dağ gibi 3. baht gözüm 4. hafiflemek 5. çeşit 6. ortak 7. kimsesiz
11. ters dönmüş, uğursuz 12. ok 13. daima 14. hatasız 15. iniltimin etkisi
binler de başa düşe bilmezler. Füzulini anlamaq
üçün eşq, heyat ve seadet dolu coşqun ve şen bir
qelbe malik olmaq lazımdır. Füzulini başa düşmek
üçün ürekden kederlenmeyi bacardığm kimi, ürek-
den de derin bir sevinçle gülmeyi bacarmalısan,
nikbin olmalısan; lakin nikbinlik adı ile bütün
ömrü boyu sadece ağzını qıı!aqlarmm dibine qeder
açıb dişlerini ağardanlar da Füzulini başa düşe bil-
mezler.
***
Men Füzulinin eserlerinden xoşlanmayan ve
qorxan adamlar da çox görmüşem. Bunlar nemin
adamlardır ki, barmaqlarına balaca bir tıkan ba-
tanda ve ya papiroslarının vaxh yalnız birce deqiqe
ötüb keçende asanhc|la ve utanmazcasına bütün
dünyanın ve ömrün me'nasiz olduğuna hökm vere
bilirler. Bele adamları üzden tanımac| çox çetindir:
çünki onlar öz me'nevi boşluqlarım zahiri panlh ve
dil pehlivanlığı ile gizletmeyi meharetle bacarırlar.
Ancaq belelerini tanımaq üçün sanki böyük Fü-
zulinin seneti bir mehek daşıdır. Siz tecrübe üçün
bele adamların esi varlığını, me'nevi boşluğunu
müeyyen etmek üçün onların yanında Füzulinin
bir qezelinden tekçe bu beytleri oxuyun:
Fuzuli, dehrden kam almaq olmaz olmadan
giryan.
Sedef su almayınca ebri-neysandan goher ver-
mez!
Bu zaman siz onlardan aşağıdaki sözleri eşi-
deceksiniz: "Bu qemgin, köhne sözler nedir oxu-
yursımıız?"
Bele adamlara siz Füzulinin köhne cildli di-
vanını teqdim edin. Onlar kitabı alınca elektrike
temas etmiş kimi, qorxu ve heyecanla onu bir te-
refe tullar ve size deyerler: "Bu nedir, oxumağa
yaxşı şey tapa bilmedinizmi? Qemli, kederli şey-
ler!.."
Bu qeribe adamlar Füzuliden ne üçün qor-
xurlar? Bu sualin cavabı aydındır: çünki Füzulinin
eserleri düşündürür, kederlendirir. Onlar ise dü-
şünmek, kederlenmekden ve başqalarının derdine
şerik olmaqdan dehşetli bir yangından qorxduqları
kimi qorxurlar.
Bele adamları tekçe iki sözle xasiyyetlendirmek
olar: özü üçün yaşayanlar... Fuzuli ise tekçe özü
üçün yaşayanlara nifret edirdi.
8. çaresiz (umarsız) 9. yersiz-yurtsuz 10. kaderim
16. kuskusuz 17. göğsümün gam evinde 18. gibi