Mehdi Hüseyn
(Qazax, 1909 - Baku, 1965)
Mehdi Hüseynov, 1909 yılında Qazax şehrinin
Şıxlı köyünde, bir öğretmen ailesinde dünyaya
gelmiştir. Babasının adı Eli'dir. 1920 yılında Qazax
öğretmen okuluna kaydolmuş, tahsilini Baku
öğretmen okulunda ve Azerbaycan Devlet Uni-
versitesi'nin Tarih Fakültesi'nde ve Moskova Si-
nemacılık Enstitüsü'nde (1937-1938) devam et-
tirmiştir.
"Qoyun Qırxını" adlı ilk hikayesi, 1927 yılında
"Şerq Qadını" dergisinde yayınlanmıştır. "Tünel",
"Sevgiden Sonra", "Qan İntiqamı", "Stııdentler",
"Erjmeni Q IZI ", "Qayitmadı" gibi ilk de-
nemelerinde, Azerbaycan köy hayatındaki de-
ğişmeyi kaleme almıştır.
Otuzuncu yıllarda, birbiri ardına, "Bahar Su-
lan" (1930), "Xaver" (1930), "Vaqif" (Hayat ve Ya-
radıcılıgı, 1932), "Edebi Deyişler" (1932), "Kin" vs.
kitapları yayınlanır.
İlk büyük eseri olan "Daşqın" romanında,
Moskova'da öğrenim görürken yazdığı "Terlan"
adlı uzun hikayesinde, köyde yeni sosyalist ku-
rumlaşmanin teşekkülünü (hiç şüphesiz komünist
mentaliteyle), o dönem Azerbaycanda yaşanan
keskin sınıf kavgalarım özellikle abartarak gös-
teren eserlerdir.
Uzun yıllar köy hayatına dair eserler yazan
M.Hüseyn, savaştan sonra kaleme aldığı "Ab-
şeron" romanında, petrol sahalarında çalışan Baku
işçilerinin hayatını kaleme almıştır (1949). Eser sa-
dece Mehdi Hüseyn'in sanatında değil, genellikle,
savaştan sonraki Sovyet nesrinde bir merhale ola-
rak kabul edilmiş, Azerbaycan Türkçesinde ve
Rusça olarak defalarca yayınlanmış, Sovyetler Bir-
liğindeki diğer dillere, aynı zamanda Fransızca,
İngilizce, Arapça, Almanca, Hintçe, Bulgarca,
Lehçe gibi dillere çevrilmiştir.
"Seher" romanında yazar, Baku'de ve Azer-
baycan köyünde 1906-1908 yıllarında yaşanan ta-
rihi-inkilabi mücadeleleri, "Qara Daşlar" ve "Ye-
raltı Çaylar Denize Axır" gibi son romanlarında ise
Baku işçilerini, emekçilerin hayat, maişet, mü-
cadele ve düşünce tarzlarını tasvir etmeye ça-
lışmıştır.
"Şöhret", "Nizami", "Cavanşir", "İntizar",
"Şeyh Şamil" ve "Alov" dramalarında ise yaşamış
tipler ve yaşanmış olaylar konu edilmiştir.
M.Hüseyn, "sosialist realizmi" teori ve es-
tetiğinin de ateşli savunucusu olmuş, tenkit ve
adabiyat alanında yorulmadan faaliyet göstermiş;
particilik, halkçılık, klasik edebi mirasla münasebet
problemi doğrultusunda Nizami, Fuzuli, Vaqif, M.
F.Axundov, Sabir, S.Vurgun, M.Müşfiq, C. Cab-
barlı, İ.Efendiyev, S. Rehman, V.Mayakovski,
M.Gorki ve başkaları hakkında makaleler, kitaplar
yazmıştır.
 Aktif bir ideolog, natık ve toplum adamı olan
M.Hüseyn, muhtelif yıllarda Azerbaycan Par-
lamentosu'na milletvekili seçilmiş, Baku si-
nemacılık idaresinde direktör, Azerbaycan Devlet
Neşriyatı'nda şube müdürü, Azerbaycan Komünist
Partisi Merkezi Komile'de şube müdürü, "Azer-
baycan" dergisinin redaktörü, Azerbaycan Sovet
Yazarları İttifaki'mn başkanı gibi görevlerde bu-
lunmuştur. Nişan ve madalyalarla, "Azerbaycan
Xalk Yazıcısı" adıyla taltif olunmuştur.
Mehdi Hüseyn, "Abşeron" romanından do-
layı, 1950 yılında, Sovyetler Birliği devlet mü-
kafatına layık görülmüştür. 1965 yılında, Yazarlar
Birliği Başkanlık Divanı kürsüsü arkasinda, iş ba-
şındayken, bir kalp krizi sonucu ölmüştür,
NİŞAN ÜZÜYÜ
(Mehdi Hüseyn. Seçilmiş eserleri 3 cildde, c.2, Bakı, 1954, s.171-174)
I Iemyotumu2i birce daraq patronu22 olaydı, gör
1 2
Hele gün çıxmamışdı. Tekdenbir esen meh ,
heyetdeki badam ağacının xırdaca3 yarpaqlarını
terpedirdi4 ve bu yarpaqlar terpendikee, ele bil iki
sevgili hardasa5 gizlenib yavaşçadan pıçıldaşırdı6.
Bir az bundan evvel samovara od7 salıb yan
terefde oturmuş Emine xala, yarpaqların pıçıltısını
eşidirdise de, buna ehemiyyet vermirdi: onun göz-
leri yol çekirdi.
"...Ana!Dünen çox vuruşduq8 Qabağımızdakı9
faşistlerin sayı bizden beş defe çox olardı. Onların
pulemyotları yağış kimi gülle yağdırırdı. Men ko-
mandirimizinî° sol terefinde durmuşdum. O berk
yaralandığına baxmayaraq, hemiş11 bize ürek-
direk verirdi^2. Mene de tez-tez, - Qorxma/ Salman, -
deyirdi, - gözle, lap13 yaxma gelende atarsan.
Men elimdeki qıımbaranıi4 hazır tıuub düş-
menin daha da yaxınlaşmasını gözleyirdim. Onlar
sürüne-sürüne qabaqkı dikdire15 çıxdılar. Men az
qala nefes almayıb komandirin emrini göz-
leyirdim. Komandir eli ile "Sebr ele!" işaresini
vere-vere, gözlerini düşmen gelen terefden çek-
mirdi. Birden faşistler ayağa qalxıb üstümüze şı-
ğıchlarlĞ. Men elimdeki qumbaranı atdım. Bil-
mirem dördümü, beşimi toz-torpağa qarışıb qaldı.
Ana! Menim güllem qurtarmışdı'i7 Süngü da-
vası başlandı. Gerek özün burada olub görevdin.
Yalan olmasın, heremizis bir aslana dönmüşdük.
Vuruşurduq, ne vuruşurduq... Faşistler zerbemize19
dözmeyib 20 geri qaçdılar. Ax, ana, bu vaxt pu-
I. ara sıra 2. rüzgâr 3. küçücük 4. oynatırdı 5. neredeyse 6. fısıldaşırdı 7. ateş 8. savaştık 9. önümüzdeki 10. komutanımız
II. sürekli 12. cesaretlendirirdî 13. tam 14. bombayı 15. tepeye 16. hücum ettiler 17. bitmişti 18. her birimiz 19. darbemize
20. dayanamayıp 21. otomatik silah 22. silah tarağı, mermi kutusu 23. sıcak 24. fakir 25. çaydanlık 26. dolabının 27. rengarenk
28. ipek kumaş 29. hepsini
Başlıca eserleri:
Eserleri, (on ciltte) Bakı, 1966-1979; Abşeron,
Bakı, 1950; Bir Ay ve Bir Gün. Bakı, 1964; Qara
Daşlar. Bakı, 1959; Yeraltı Çaylar Denize Axır.
Bakı, 1966; Seher. Bakı. 1963.
Kaynakça:
1. Azerbaycan Sovet Yazıcıları. Bakı, 1958.
2. Azerbaycan Sovet Edebiyyatı Tarixi. 1-
11ciltler. Bakı, 1966-1967.
3. Azerbaycan Sovet Edebiyyatı Tarixi.
Bakı,1988.
4. Qiyasbeyli Z. Mehdi Hüseynin
Senatkarlığı Haqqında. Bakı, 1968.
5. Seyidov Y. Mehdi Hüseyn. Bakı, 1979.
onda heç bir faşist de yağ qaçıb qurtula bilerdimi!.."
Emine xalanın gözleri yol çekirdi. Oğlunun
mektubunu azı yeddi-çekkiz adama oxutdurub
tamam ezberlediyi halda, bir de tezeden oxutmağa
bir adam axtarmaq fikrine düşdü. Onun xeyahında
ancaq bu sözler dolanırdı: "Birce daraq patron...
Neyleyim?.. Bu iş elimden gelinir, oğul... Yoxsa, bir
daraq nedir, lap yüz daraq yollardım. Qahn corab
deyil ki, günde üç cüt toxuyam. neyleyim?.."
Emine xala samovarın sesine fikrinden ayrıldı,
tez durııb samovarın qapağım götürdü, ya-
naqlarına deyen isti23 buğdan üzü, alnı terledi.
"Neyleyim, oğul, samovar deyil ki, o deqiqe çayını
demleyib hazır eleyim!"
Ananın xeyalından qeribe bir fikir keçdi: "Yox,
sene patron yollamayacağam. Onu hükümetimiz
verer. O, heç vaxt senin darda qalmağına razı
olmaz. Men yenden ötrü qiymetli bir şey sax-
lamışam. Var-dövletden kasıb26 da olsam, dar
günde düşmene möhtac olmaram".
Emine xala tez çaynike25 su aldı, samovarın
qapağını yerine basdı, "sonra yadımdan çıxar"
deye fikirleşib eve girdi.
Divar şkafının26 lap yuxarı gözünden ala-
bezek27 bir boğça çıxardıb döşemeye qoydu; eli lit-
reye-titreye boğçanı açdı. Burada her ne deyen
vardı: ipek, şal, müxtelif rengde qadm corabları,
krep-deşin28... Hamisini29 oğlunun nişanlısı üçün
saxlamışdı, Boğçadakı şeyleri Emine xala düz on
ilde alıb yığmışdı. Her defe açıb baxanda, üreyi tel-
tel olurdu, ölmeyib o günü görseydi, heç derdi ol-
mazdı.
Emine xala parçaların arasından ne ise gö-
türüb yaylığa bükdü1, qoynunda gizletdi, sonra
gelib samovarı mizin üstüne qoydn. Uşaqlarını ses-
İedi:
- Qalxın, bu qeder de yatmaq olar?
Yayın isti gecesinden sonra bir qeder se-
rinlemen havada uşaqlar rahat nefes ala-ala ya-
tırdılar. Emine xalanm zil sesi, onların halına te-
favüt 2 elmirdi. Yalnız sonbeşiyi 3 ağzım
marçıldatdı4, üzünü divara san5 çevirdi. Emine
xala onları çox istese de, uşaqlarını erköyün6 bö-
yüden analardan deyildi. Ele-bele çağmb-oyada
bilmeyeceyini görende, celd? onlara yanaşdı, he-
resines bir dürtme ilişdirdi9; elbette, berkden yox,
yavaşçadan. Uşaqlar qalxıb geyindiler. Bir de-
qiqede sual-cavab başlandı:
- Ana, dünen samovarı aparıb fonda10 ver
medin?
- Ana, mis11 qazanı aparmadınız?
- Uşaqsınız oturun yerinizde... Onu men bil-
Iem.
- Özün demedin aparacağam?
- Dedim, amma aparmıram.
- Niye ki, ana?
Bu suallar verilene qeder bir az hirsli olan ana
xeyli yıımşaldı. Evvelce balacalardan biri soruşdu,
anıma indi ikisi de gözünü ona direyib13 kir-
piklerini qırpmadan cavab gözleyirdi.
- Samovardan ne olacaq? Soruşdum, dediler,
ondan cemi-cümletam14 üç-dörd top güllesi çıxar.
Azdır de,.. Ayıb deyilmi?.. Ne var, ne var, Emine
arvad fonda dörd top güllesi verib... Yox, apar
mıram...
- Eh, ay ana, sen bizi yoldaşlarımızın yanında
niye utandırırsan... Dünen bütün aleme dedik axı...
Emine xala yene hirslendi:
- Demeyeydiniz...
II
Emine xalanın işlediyi corab arteli15 feh-
lelerinin1*' yığıncağı17 uzun çekdi. Çraşlarl8 qur-
tarandan sonra kini ise xeber aldı.
- Bes Emine xala müdafie fonduna bir şey ver-
mir?..
Ağız eyenler oldu:
- Eşi, kasıla arvaddır ne verecek...
Ömründe söz alıb danışmayan Emine xala, ele
bil bunu gozleyirdi. O, yerinden partladı20.
- Niye, ne olub, kasibın qeyreti olmaz?!. - Baş
ladı, ne başladı menim toxuduğum çoraplar be-
mise21 birinci şortu22 düşüb... - Daha mükafat al-
maqdan yorulmuşam... Kasıb niye oluram?
- Niye hirslenirsen, Emine xala?..
- Hirslenirem, ona göre ki, haqqım var...
Adam danışanda23, bir az fikirleşse, yaxs.ı olar!..
O bu sözleri deye-deye, elini qoynuna saldı.
Oradan seher yaylığa bükdüyü şeyi çıxartdı, hele
açıb göstermemiş, sözünü deyib qurtarmağa ça-
hşdı:
- Dava24 qurtaranatan her ay beş günlük me-
vacibim25, bir mis2tı qazan, bir mis samovar... Yaz
de, ne durmusan, üzüme niye baxırsan? Bir de ki...
- Yaylıcj açıldı.
- Bir de ki, bu üzük... Oğlumun nişan üzüyü...
Üç miıı mana t27 vermişem... Yaz!..
Emine xalanı yaxşı tanıyan müdir razı olmadı:
- Yox, onu saxla, ağır olar. Axı o, senin en qıy-
metli şeyindir, xala.
İndi artelin bütün fehleleri2^ bu savadsız29, az-
damşan30, yalnız işini görüb o deqiqe evine qa-
yıdan3!, sade qadına baxırdı, ondan cavab göz-
leyirdi...
Emine xala duruxdu, müdire sert cavab ver-
mek istemedi:
- Deyirsen en qiymetli şey?.. Yox, bundan da
qiymelli şeyim var...
- O nedir, xala?
Emine arvadın sesi birden titredi, o indi bir
ana kimi cavab verdi:
- Oğlum... Ona patron32 lazımdır... Bildin?
1941

"Bir Ay ve Bir Gün" (Yol qeydlerinden33 parça)

(Mehdi Hiiscyn. Bir Ay ve Bir Gün. Bakı, 1964, s.43-53).

Ankara heleyımıdaidi. Yalnız lekdenbir34dön- kiyenin qedim seherlerinden biri olan Konyaya idi.
gelerden^S çıxıb seherden kenara istiqamet alan yük Bu gün ilk defe Ankaradan kenara çixırdiq.
maşmları3^ göze deyirdi. Gündüzler aşıb-daşan "Volqa"mız saatda 120 kilometr gedirdi. Şo-
böyük küçeler37 sessiz-semirsizdi38. Hele yenice saat ferimiz Nikolay xeriteye baxıb Konya yolunu ax-
altı olurdu. Maşınımızm radiotutanını39 qurub, tarırdı40. Tofiq ise sükanın4! dalında özünü çox
Moskvam dinlemeye hazırlaşırdıq. Yolumuz Tür- sakit42 ve temkinli hiss ederek, maşının sür'etini bir
1. etledi 2. ayrım, fark 3.soıı çocuğu 4. şapırdattı 5. yan, taraf 6. rahat, serbest 7. hemen, hızla 8. her birine 9. vurdu,
parmaklarıyla dürttü 10. fonla; merkez, teşkilata 11. bakır 12. götürmedin 13. dikip 14. topu topu 15. şirketi 16. işçilerinin 17.
toplantısı 18. konuşmalar 19. fakir, yoksul 20. fırladı, sıçradı, kalkü 21. her zaman 22. kalite, sınıf 23. konuşmamda, konuşunca
24. savaş, mücadele 25. kazancım 26. bakır 27. Sovyet Azerbaycan para birimi 28- işçileri .29. cahil 30. az konuşan 31.
dönen 32. tarak; silah, bomba 33. notlarından, kayıtlarından 34. ara sıra 35- köşelerden, dönememek 36. arabaları 37.
sokakları 38- sessiz, sakindi 39. radyosunu; radyo kanalları 40. arıyordu 41. direksiyonun 42. sakin
az da çoxatlmaq isteyirdi. Men yarızarafat1, ya-
ndoğru xeberdarlıq eledim:
- Tofiq müellim, hele heyatımızdan bez-
memişik!..
Deyesen, o menim sözlerimi eşitmedi, yene
sür'etle eyri-üyrü döngelerden keçib, düzenliye
çixdı...
Ankaradan Konyaya uzanan düz ve hamar2
asfalt yolun her iki terefi yamyaşıldı. Göz işledikçe
baxır, reng verib-reng alan düzleri görürdük. Taxıl
zemileri3 bahar libası geymişdi. Bir-birine çox ox-
şayan4 kendleri ve benzin menteqelerini5 de eyni
sür'elle vurub keçirdik. Yolun yaxınlığında be'zen
atla xış6 süren, be'zen de belle yer qazan kişilere ve
qadmlara rast gelirdik. Ayıbalasından7 tikilmiş
irili-xırdalı kend evleri arasında elevatorlar9 uca-
lrrdı. Türkiye kendlerinin yekneseq10 menzeresini
az-çox zenginleşdiren bu cüril tikintiler12 yoldan
çox uzaqlarda yerleşen yaşayış menteqelerinde de
göze deyirdi. 260 kilometrlik bu yolda ne bağ-
bağça, ne de meşe13 vardı. Ekin yerlerini, tezece
şumlanmışi4 ve sarımtıl renge çalan zemileri ele bil
kim ise seliqe15 ile bölüb, bir-birinden ayırmışdı.
Yolda dayanıb16 elini yuxarı qaldırmış bir ne-
ferin qabağmda17 maşmımızı saxladıqis. O bizim
bu hereketimizden sevinerek, çeldi9 yaxmlaşdı:
- Konyaya gelmeliyem, - dedi, - meni gö-
lürmezsiniz mi?
Ziba xanımla Tofiq kendlilerle görüşmek is-
Lediyimi bildiklerinden derhal razı oldular:
- Buyur, buyur, - dediler.
Kendli menim böyrümde20 yer tutdu. îlk sual-
cavabdan onun kürd olduğunu öyrendik. Adı
Osman idi. Yük maşınında sürücü işleyirdi. Kon-
yadan o biri seherlere mal daşıyırdı. Evine gelib
arvad-uşağı ile görüşenden sonra yene işe qa-
yıdirdı2i. Yol yoldaşlarımın hamısından çox men
ona sual verirdim. Türkçe danışdığımızı görüb, bi-
zimle derhal dostlaşdı. Otuz üç yaşı vardı, amma
ağarmış saç-saqqalından, arnq22 qırışlarla ör-
tülmüş yanaqlarından vaxtsız qocaldiğı hiss olu-
nurdu. Eğer Özü yaşını bize demeseydi, men ona
elliden az vermezdim. Birden derdi açıldı. Hele
iyirmi yaşı tamam olmamış evlenmişdi. Sekkiz
uşağı vardı. Bu yaxınlarda ikinci arvad almışdı. Bu
cür artıqtamahlığının sebebini soruşduq. O güldü:
- İlk arvadım ağıldan bir az... - deyib susdu ve
onun qaşları çatıldı. – Günüler23 yaxşı yola getmirler.
Cavan24 arvad insafen uşaqlarımı bnrunlamır25.
Yoldaşlardan biri söz atdı:
- Yeqin26 seni çox isteyir.
Biz gülüşdük. O da güldü.
1. yan şakayla 2. rahat 3. tarlaları 4. benzeyen 5. istasyonlarını 6. saban, çift 7. kerpiçten 8. küçüklü 9. ambarlar 10. aynı
tarzda, şekilde 11. çeşit 12. binalar; inşaatlar 13. orman 14. sürülmüş 15. düzenli, düzgün 16. durup 17. önünde 18.
durdurduk 19. hemen, hızla 20. böğrümde, önümde 21. dönüyordu 22. çok fazla 23. kumalar 24. genç 25. bakmıyor 26.
şüphesiz 27. konuda 28. konuşmayı 29. bağımsızlık 30. ilgilendirirmiş 31. bildirme 32. varmadan 33. arabadan 34.
inmesini 35. uygun gördük 36. inanç 37. aklım, idrakim erer 38. şimdiye kadar 39. sanatına 40. hangi 41. iddialarına
Osman bizim kim ve neci olduğumuzu xeber
almırdı, biz de bu barede2? danışmağı2^ lazım bil-
m irdik.
İraq kürdlerinin milli-azadliq29 vuruşundan söz
düşdü. Osmanı bu hadise xeyli ma-
raqlandırırmış30. Berzaninin herekatından xe-
berdarmış. O bize Naşiri te'rifledi:
- Erebleri birleşdirmek üçün ezm ve irade gös
terir, - dedi.
Biz Konyaya yaxınlaşdıq.
- Eğer qonağımızı polis bizimle bir yerde
görse, yaxşı olmaz, - deye yoldaşlarımızdan biri xe-
berdarlıqı eledi. Biz Osmana kim olduğumuzu
söyledik, sehere çalmamış32 maşından33 düş-
meyini34 meslehet bildik35. O, bir azca özünü itiren
kimi oldu. Teşekkür eleyib düşdü...
Konya sıx ve uca ağaçlara qerq olmuş qedim
ve gözel bir seherdir. Be'zi xüsusiyyetleri ile bizim
Kirovabadı * (*. Gence nezerde tutulur - Red.)
xa-tırladır. Qerbden uca tepelere söykenir. Etrafı ise
bağ-bağathdır. Küçeleri eyri-üyrü, evlerinin ço-
xusu köhnedir. Teze binaları ise olduqca azdır. Bu-
raya ,şöhret qazandıran Şerqin böyük şair ve mü-
tefekkiri Celaleddin Ruminin xatiresini
ebedileşdirmiş Mövlana müzeyidir. Biz de seherle
tanış olmağa bu muzeyden başladıq.
Bizi muzeyin gireceyinde qaraşın, anq bir
gene qarşıladı:
- Men size her şeyi göstere bilerem, - dedi ve iri,
qara gözlerini geniş açıb mene baxdı. Men bu ağıllı
gözlerde ne ise bir inam36 ve cesaret oxudum:
"Menim bele cavam olmağıma baxmayın, size
me'hımat vermeye biliyim ve derrakem ça tar3?!"
Men onun adını da öyrendim: Mustafa idi.
Biz Celaleddin Rumi haqqında böyük mü-
tefekkirimiz M.F.Axundovun mülayizesini xa-
tırlayırıq. İndiyecen38 Ruminin "Mesnevi"sini sırf
felsefi nöqteyi-nezerden M.F.Axundov qeder düz-
gün qiymetlendiren ve onun qeder düzgün tenqid
eden olmanıişdır. Ümumen Ruminin heyatına ve
yaradıcılığına39 dair o qeder yazılmışdır ki, bun-
lardan artıq böyük bir kitabxana düzele biler.
Axundov, Mollayi-Ruminin dünyagörüşünde en
çox neye yüksek me'na verirdi ve onun hansı40 xü-
susi yy etlerini resmi dine qarşı qoyurdu?
Me'lumdur ki, Rumi, cenneti, cehennemi ve ölü-
lerin dirilmesi gününü qebul etmirdi. Ye'ni is-
lamın, şerietin esas müddealarına41 qarşı çıxırdı.
Bu cehetden Azerbaycan müteffekiri onu özünün
müfetefiqi sayırdı. Axundov yazırdı: "Onun meq-
sedi peyğemberlerin yalançılığını ifşa etmek ve bu-
nunla beraber öz qorxulu esrinin cahil güruhunun
teerrüz ve hücumlarından sağ ve salamat qalmaq
idi. Xülase, onun e'tiqadı müqeddes şeriete ta-
mamile zidd idi. Lakin o öz eqidesini'i tülküler ve
çaqqallar haqqındaki temsillerinin arxasında me-
harelle ele gizledirdi ki, onları anlamaq çetin idi..."
"... O, bütün heyatı boyu qorxurdu ve buna
göre de hemin2 keleklere3 el alırdı. Doğrudur, bu
kelekler Avropa yazıcılarının xoştuna gelmir, lakin
Mollayi-Rumi üçün bu, senetkarlıqdır, ele bir se-
netkarlıq ki, ba.şqaları bunu bacarmır4".
Muştala bize büyük şairin qiymetli ke-
lamından ve afrizmlerde5n misallar getirir, ayrı-
ayrı eksponallarınt1 tarixini qısaca danışır, amma o
qeder derine getmirdi. Bunun üçün o hele? çox
gene ve tecrübesizdi. Amma onun öz seneline ve
Mollayi-Rumiye vurulduğunu görmemek ve hiss
etmemek mümkün deyildi.
Muzey meni heyran elemiydi. Eğer bu gü-
necen Qerbde bu tarixi abideleri ve bunların yüksek
senetkarhq meziyyellerini qiymetlendirmirlerse,
burada, şübhesiz, Şerqe yuxarıdan baxanların xud-
pesendliyi8 ve eqoizmi özünü gösterinindir. Möv-
Iananın birce bu aforizmi neye deymez?
Bütün ömrüm üç sözden fezle deyil:
Xam idim, bişdim, yandım.
Eyni ezemetli me'na ve enginlik muzeyde top-
lanmış her bir senet numunesinde de vardı.
Elbette, gene Mustafa müeyyen derecede
böyük mütefekkiri dine, allaha, peyğembere ya-
xınlaşdıran mehdud tefsirçilerin te'siri allında idi.
Bu, her deqiqe mende daxili narazılığın^ qüv-
vetlenrnesine sebeb olurdu, amma ne edesen ki,
Celaleddin Rumi haqqında yaranmış bu tesevvür
özü de bir növ'11 dini e'tiqada çevrilmisdir. Son-
ralar hemin mu/.eyin direktörün terefinden ya-
zılmış "Könüller soltanı Mövlana" kitabındaki nu-
muneleri oxuyanda, men bu tesevvürün ne üçün
indiyecen sarsılmadığını anlaya bilmedim. Axıi2,
burada temiz türkçeye tercüme olunmuş Ce-
laleddin Rumi rubailerini dini görüşlerle ba-
rışdırmaq üçün heç bir esas yoxdur. Meselen, "Sen
menim qedehimi qırmağa ve serabımı tökmeye
geldin, feqet ele mestem ki, serabım meydanda de-
yildir". Yaxud: "Sevgilini, sene yaxın olmağın se-
bebi yalnız sevgidir. Ayağını haraya13 bassan, biz
oranın torpağıyıq" ve saire...
Muzeyin en gözel ekspanatlan İçerisinde Ru-
minin "Mesnevi"sini ayrıca qeyd etmek lazımdır.
Adeten, bu ve ya diğer tarixi şexsiyyetin xatiresini
onun içtimai fikir tarixinde qoyub getdiyi servete
göre ebedileşdirirler. "Mesnevi" de bu cür eser-
1. imanını, inanışını 2. o, bu 3- hilelere 4. becermiyor 5. hikmetlerden 6. sergilerin 7. daha 8. kendini beğenmişliği 9. hoş-
nutsuzluğun 10. çeşit 11. müdür 12. bak, gör, işte 13. nereye 14. nasıl da 15. hayran, meftun 16. resimli 17. araba markası
18. şaşırtmadı 19. eşiğinden 20. çalışması 21. yaratılmıştır 22. eşsiz, benzersiz 23. küçük 24. şimdi
lerdendir. Muzcyden alınan umumi teessurat, "Mes-
nevi"nin en qedim nüsxesini görenden sonra bire
yüz güçlenir. Bu nüsxeye baxırsan ve ister-istenıez
düşünürsen: "Mahir xettatların ve ressamların me-
hebbeti nece del4 sonsuzmuş, ilhamları nece de qüv-
vetli imiş!" Kitabın her sehifesi ne qeder gözel ya-
zılmış, ne qeder zengin boyalarla süslenmişdir! Misir
ehramlarını gören her kes onların ezemetine heyran
qaldığı kimi, bu nüsxeni görenler de insan emeyinin
böyüklüyüne valeh'15 olur. Birinciler sene minlerce
gelenin ezab ve işgencesini de xalırladırsa, "Mes-
nevi"nin qedim nüsxesi senetkarın ürek qam ile her
setri ve her sehifeni işlerken nece zövq ve neş'e duy-
duğuna dair xoş hissler oyadır.
Biz muzeyden xatire olaraq, qapı ağzında sa-
tılan rengli fotolardan, kitabçalardan, mövlevilerin
musiqi ve reqs merasimini eks eden şekilli i ^ ta-
baqlardan götürdük.
Sonra Mustafa bizi başqa bir müzeye apardı.
Bu vaxt küçede bizden beş-altı addım kenarda türk
polisinin "Villisı7"i dayandı. Bunu yalnız men yox,
o biri yoldaşlarım da gördüler. Elbette, bu, bizi heç
de teeccüblendirmedii*. Hetta men deyerdim ki,
polisin gecikmeyi teeccüblü idi. O gerek Konyanın
gireceyinde bizi qarşılayaydı: "qonaqperestlik"
adeten ev sahibinin kandarındani 9 başlanır!
Biz bir-birimize göz vurub gülümsündük ve
Mustafanın ardınca muzeyin qapısından içeri gir-
dik. Dar ve qaranlıq otaqlarda yerleşen bu muzey
yalnız bir adamın elli illik zehmeti ve se'yi20 ne-
ticesinde yaranmişdır2i. Burada toplanmış nadir
kitab nüsxeleri, elyazmaları, geyimler, hey-
kelteraşlıq ve ressamlıq eserleri, silahlar, xüsusen
qılınclar, tesbehler ve başqa unikal22 şeyler muzey
sahibi İzzet Koyunoğlunun xüsıısi malıdır, lakin
Konya ziyaretine gelen adamlar hem müzeye hey-
retle tamaşa edir, hem de onun sahibi ile tanış olur-
lar. Biz de onunla tanış olduq. Onun qebul ota-
ğında, doğrudan da, heqiqi türk qonaqperestliyini
gördük. İzzet bey bize ziyafet vermedi, ancaq men
onunla görüşende bir fincan qehvesini içende esil
ziyafetden aldığım bir zövq ve lezzet duydum. Biz
balaca23 otaqda geniş ürekli bir insanla üz-üze
oturmuşuq. Hele 1913-cü ilden ölkesinin ve xal-
qımn tarixi ile maraqlanmağa başlamış bu fedakar
insan heç kesden yardım gözlemeyerek, öz pulu ve
en çox da öz mehebbeli ile bu işe başlayıb, gezdiyi
ve gördüyü ölkelerden bu gün muzeyinde gös-
terilen kolleksiyaları toplamış ve özünden sonra (o
sonsuzdur) xalqına qiymetli bir miras qoyub get-
mek istemişdir. İndi24 onun fealiyyetinin 50 illiyi
tamam olur. Bele ballarda biz adamların yubileyini1
keçirmeye adet elemişik, Koyunoğlıı deyesen, heç
kesden öz xidmetine bu cür2 diqqet ve qayğı göz-
lemirdi. Amma yene de sözarası, lakin menim duya
bildiyim bir ürek ağrısı ile buna nazik bir işare
vurdu. Bizim Azerbaycandan geldiyimizi bilen kimi,
vaxtı ile burada olmuş sovet alimlerim xatırladı.
- Eğer sizin alimler menim nüsxelerimden
mikrofilmler isteseler, memnuniyyetle göndere bi-
lerem. Temennayız3!.. - O, bu yon kelmeni ucadan
dedi ve men hiss eledim ki, izzet bey muzeyinin ve
kitabxanasının servetini hansı4 maddi fayda üçün-
se deyil, mehz5 böyük bir meqsed üçün ya-
ratmışdır! Bele düşünende, men qapıda dayanmış
"Villis"i xatırladim: "Görünür, İzzet Ko-
yunoğlunun muzeyini, berbi obyektif kimi, bizden
ve bizim kimilerinden qorumaq lazımdır!"
Muzey sahibi meni ve dostlarımı hörmetle
ötürdü?. Qapıya yaxın oturmuş ve manqalda
qehve bişiren qadına (Koyunoğlunun qohumuna)
teşekkür eleyib çıxdıq.
Bize maraqlı te'sir buraxan yerlerden biri de
Konya mescidi oldu. Bu, 64 sütımlu geniş bir bi-
nadır. Namaz vaxtı burada minlerce insan yerleşe
biler. Ramazan günleri olmağına baxmayaraq, ca-
maatın namaz qıldığına rast gelmedik. Konya mes-
cidinde bir nefer molladan başqa heç kes yox idi.
Seherin küçelerinden8 birinde günorta ezanı veren
ve sesi tez-tez tutulduğu üçün eziyyet çeken bir
gene gördük. Bu vaxt biz mescidde olsaydıcj, helke
de ibadete gelenlerin miqdarını gozeyan te'yin
eleye bilerdik, ancaq men şexsen buna ehliync gör-
medim, çünki evlerden, mağaza ve dükanlardan
mescide doğru geden yox idi.
Biz Konyanın dar küçelerinden ötüb, qerbe
doğru uzanan yolla yüksek bir yere qalxdıq ve bu-
radan sehere baxdıq. Mustafa, Türkiyelim bir çox
yerini gezdiyinden ve maddi İmkanı artdiqca başqa
ölkelere de seyahete gelmek arzusu ile ya-
şadığından danışırdı. "Volqa"nın radiosunda eşit-
diyimiz Amerika caz musiqisinden xoşlanmadığını,
en çox zurna-balaban dinlediyini söyleyirdi. O, bir
az bundan evvel Bakıda konsertler vermiş Lürk
kompozitorlarından Ehmed Adnan Sayqıınım ve
Ulvi Camal Erkinin bizim dinleyiciler terefinden
böyük mehebbetle qarşilandıqlarını haradansa9 öy-
renmişdi. Bu hadise onu çox sevindirirdi:
- Men radio ile Azerbaycan mahnılarmı*0 da
tez-tez dinleyirem, - dedi. - Teessüf ki, bizim ca-
vanlar11 içerisinde yüngül12 caz musiqisinden xoş-
1. yıldönümünü 2. çeşit 3. sözcük, karşılıksız, lafı olmaz 4. hangi 5.ancak, sadece, tek, yalnız 6. nesne 7. yoku etti 8. so-
kaklarından 0. neredense 10. şarkılarını 11. gençler 12. hafif 13. öğle yemeği yiyip 14. para 15. kaç 16. bakır 17. kuruş
18. hediye 19. yardımın] 2(1. araba markası 21. şakayla 22. sıkılıyorduk S herhalde, mümkün ki 24. geçirecekler, götürecekler 25.
ana yolu 26. rapor 27. uyanıklığını 28, nasıl 29. sıcak, çok sıcak 30. arabamızın 31. yoldan 32. küçük, küçücük 33. köye 34.
bulmak 35. kerpiçten 36. taraf götürdü 37. duvarın, avlunun, şeddin 38. yapılmış, hazırlanmış 39. o, ayın 40. gösterip, işaret edep
lananlar da vardır, amma belelerinin sayı o qeder
de çox deyil...
Bu sohbetlerin te'siri ile men radiolutam bağ-
ladım ve maşından düşüb Konyaya uzaqdan la-
maşa elemeye başladım. Sıx ağaçların, bağların,
bağçaların yaşilliğına qerq olmuş seher, etrafın bo-
zumtul tepeleri ve düzleri fonunda bütün gözelliyi
ile cilvelenirdi.
Vaxtımızın azlığı seher ehalisi ile tanış olmağa
imkan vermediyinden, nahar eleyib13 Ankaraya
yola düşmeli idik. Mustafa bizim arzumuzla ka-
babxananm yolunu gösterdi. Biz nallardan sonra
onunla vidalaşmalı idik. Men onun pul 14 kol-
leksiyasım düzelldiyini bilende, bir nece15 misi'1 ve
gümüş qepik17 çıxardıb verdim: "Qoy sovet pul-
larından da nümımeler olsun!" - dedim.
Biz suvenir18 alnıaq üçün dükkanları da gezdik,
Mustafa burada da kömeyini19 esirgemedi. Biz
onunla vidalaşandan sonra, polis "Villis"i2(1 yene
bizim dahmizca düşdü.
Yoldaşlarımdan biri zarafatla2l dedi:
- Macerasız danxırdıq22. Yaxşı oldu ki, gel
diler. Yeqiıı23 bizi Ankaraya qeder ötürecekler24...
Yox, ötürmediler. Biz Konyadan çıxıb ma-
girsfrala23 düşende "Villis"i bir daha görmedik.
Bilmirem polis bundan sonra da bizim şübheli iş-
lerle, meşgul olmadığımıza inandımı? Kim bilir,
belke de reisine raport26 verende öz sayıqliğın287
te'rifleyir, bizim her addınıımızı nece28 diqqetle iz-
lediyini ve heç vaxt cızıqdan çıxmamıza imkan ver-
mediyini iftixarla danışırdı? Bunu demek çetindir.
Men yalnız gördüklerimi yazıram...
Hava çox bürkülü29 idi. Maşını mı zın^o pen-
cerelerini de açmağa mecbur olmuşduq. Amma
yene de nefesimiz danxırdı. Serinlemek üçün
ayran ve çay axtarırdıq. Yaşayış menteqelerinde ne
çayxana, ne de restoran vardı.
- Kendlerin birine sürek, su isteyek, - dedim.
ilamı menimle razılaşdı. Konyanın texminen
30 kilomelrliyinde şoseden31 bir cjeder aralı gö-
zümüze deyen halaca32 bir kende33 getdik. (Çar-
şımıza çıxan bir neferden soruşduq:
- Harda ayran ya su tapmaq34 olar?
Kendli dedi:
- Bir urun, qonağım olun.
O bizi ayibalasından35 tikilmiş eve san apar-
dı36, i-. adin adını soruşducj. "Qara Ömerler" ad-
lanirmış. Biz çeperin3^7 yanından ölende bir nefer
gem! 11 demirden qayrılrmş 38 pencere bar-
m.ıq! ilanın renglediyıni gördük. Kendli hemin39
bize nisan*0 verib dedi:
 - O müellimdir, men de mollayam. Mescide
kömek eleyir. Hemin barmaqlıqları mescidin pen
cerelerine vuracağıq. İsteseniz, mescidi göstere bi-
lerem.
Biz "memnuniyyetle" deyende, molla sağa bu-
ruldu. Kendin başqa evlerinden seçilen bir binaya
san yöneldi. Men ondan gözlerimi çekinirdim.
Mollanın geyimi mende şübhe oyaldi: "ömrümde
bu cür1 pis geyinen mollaya rast gelmemisem. Pal-
tarının yamağı ne yaman çoxdur!"
Mescide girdik. Seliqeli2, geniş ve işıqlı bir
otaq idi. Pencereleri göy qurşaği rengine çalan şü-
şelerle3 örtülmüşdü. Döşemeye rengareng kilimler
salınmışdı. sual dolu baxışlan ile bjzi süzen molla,
yeqin kî, re'yimizi4 bilmek isteyirdi.
- Eyidir, efendim, - dedim. - Okul (mekteb) da
böyle gözelmi?
- Okulu da böyle gözel tikeceyiz, - deye molla
cavab verdi.
Bu vaxt kend müellimi de bize yaxınlaşdı.
Salam verdi. Tanış oldııq.
Burdan mektebe geldik. Birce olaqdan ibaret
natemiz5 ve yoxsul bir bina idi. Kend müellimi
(onun adı Hiiseyn idi) yegane sinfin yarısını sehne
kimi ucaltmışdı6 Burda şeqirdlerin7 iştiraki ile ha-
zırladığı tamasanı8 gösterecekdiler. Hüseyn mü-
ellinı sade ve temiz geyinmişdi,
Düşünceli qara gözleri ile ciddî ve sakıt baxır
ve yeqin9 ki, bizim hardan ve ne üçün geldiyimizle
maraqlanırdı.
Müellimle mollanın yanına şagirdler top-
laşmağa başladılar ve bizim eve qonaq apa-
rıldığımızı kören kimi"1 dağılışıb, "Volqa"ya teref
yüyürüşdüler. (Sonradan sürücümüz dedi ki, şa-
girdler maşının üstündeki sovet bayrağına maraqla
baxirmışlar.
Çay ve ayran barede!' bir de söz salmağa uta-
nırduq. Doğrusu, men tesadüfen elime düşen bu
fürsetden çox razı12 idim. Bu vaxta qeder yalnız ki-
tablardan öyrendiyim Türkiye kendini öz göz-
lerimle gördüyüm üçün bürkünü13 de, susuzluğu
da ıınutmuşdum. Biz içeri girdik ve ev sahibi ile
görüşdük. Yer gösterdi. Oturduq.
- Hüseyn elendi, - dedim, - türk yazıcısı 14
Mahmud Makalın "Bizim kend" eserini xa
tırlayirsınızmı?
Oxumuşdu. Re'yini soruşmadım. O özü de bir
keline demedi.
"Qara Ömerler" kendi hem taxıl ekir, hem de
qoyunçuluqla meşgul olur.
Hüseyn müellim dedi:
- Türkiyede beşillik tehsil mecburidir. Mekteb
yaşlı uşaq1arın hamisini15 ehate eIemişemıCl.Qızlarla
1. çeşit 2. düzenli, intizamlı 3. camlarla 4. düşüncemizi, fikrimizi 5. pis 6. yüceltmişti 7. öğrencilerin .S. oyunu ı>. herhalde
10. gibi 11, mevzuda, konuda 12. memnun 13. sıcağı 14. yazarı 15. hepsini 16. tutmuştun T 7 - cahillerin IS. köyünde 19.
düzenli 20. divan, karyola 21. radyo kanalı 22. mobilya 23. eski, yırtık-pırtık 24. acaip, tuhaf 25. bulmadım 26, nasıl 27.
konulmağa 2S. biter 29. şimdi 30. nezaretime 31. arabamıza 32. yardımlasmışU 33. suçlamamıza 34. elektrik 35. propoganda
36. mayasın 37. normal 38. inip 39. hemen 40. zorunlu 41. eleştiri
oğlanlar bir yerde oxuyurlar. Amma bu mem-
leketde hele savadsızların17 sayı 59 faizdir.
(Resmi me'lumala göre, Türkiyenin 12 min
kendinde18 hele mekteb yoxdur, gerek ki, maarif
naziri de bunu e'tiraf etmişdir).
Men sohbet zamanı, oturduğumuz temiz ve se-
liqeli1^ otağı gözden keçirir ve ister-istemez bizim
kend evleri ile müqayise eleyirdim. Ne çarpayı20,ne
radiotutandı, ne de mebel22... (bürünür, biz yoxsul
bir kendlinin evine düşmüşdük. Ayaq üstünde
dıırub bize ayran ve çay veren ev sahibinin geyimi
de mollanınkı kimi cindir23 ve yamaqlı idî. 44 yaşı
vardı, amma üzünebaxan azı 50 yaş vererdi.
- Bu cür gözel torpağmız var, ne üçün ağaç ek-
mirsiniz? - deye men soruşdum. Molla cavab verdi
ki, suyumuz yoxdur, quyudan çekdiyimiz su ise
yalnız içmeye kifayet eleyir.
Mollanın ve müellimin dostluğu mene bir az
qeribe24 göründü. Sebebini soruşmağa imkan tap-
madım25, bilmirem nece26 oldusa, molla özü bu ha-
rede danışmağa27 başladı:
- Bir azdan sonra meklebde dersler qurtarır2S/
- dedi. tndi29 uşaqlar menim ixtiyarıma30 ke-
çecekler. Onlara (Jur'ani-Kerim oxudacaq, namaz
qılmaq öyredeceyem...
Biz ev sahibinin ehtiranıma qarşı nıin-
neldarlığımızı bildirdik ve qalxıb maşınımıza31
doğru keçdık. Bu vaxt quyudan su çeken uşaqları
gördük. Üç neferi kömekleşmişdi^2. Bu menzereden
kederlendiyimize diqqet yetiren ev sahibi, ele bil
bizim ittihamımıza33 cavab vermek isteyib, dedi:
- Motorumuz var, anıma tok34 kesilib...
Men ged e-gede e tra fa göz gezdirdim. De-
yesen, elektrik telleri yerin altında idi, gö-
rünmürdü... Sual vermekden çekindim: tebligat35
üstünde xaricilerin 24 saat müddetinde sürgün
edildikleri ballar olnuışdu. Men ise hele mayın3<>
13-ne qeder Türkiyeni gezmeli idim.
Bize iki nefer yanaşdi. Üst-başlarından adî37
kendliye benzemirdiler. Konyaya getmek üçün
maşınımızda yer olub-olmadığını soruşdular.
- Sizi menınuniyyetle gölüre bilerdik, ancaq
biz Ankaraya gedirik!
Bizim bu cavabımızı alan kimi her ikisi
düşüb38 celd^1' uzaqlaşdı. Mene ele geldi ki, onlar
bizim kim olduğumuzu öyrenmek isteyirdiler. Çox
mümkündür ki, menyanıhram.
Ankaraya gelende Sünüllah Arısoyun "Ka-
rapürçek" romanını oxuyub qurtardım ve kendde
gördüyüm menzere bu kitab haqqında be'zi mü-
lahizeler yazmağa meni vadar40 eledi. Buna men
resenziya4i adı da verebilerem.