Bayram Bayramov
(Ağdam, II Aralık 1918-)
Salman oğlu Bayram Bayramov 11 Aralık
1918'de Ağdam bölgesinin Şixavend köyünde zi~
raalçilikle meşgul bir ailenin çocuğu olarak dün-
yaya gelmiştir. Yedi yıllık köy okulunu bitirdikten
sonra Ağdam Pedagoji Enstitüsü'nde tahsiline de-
vametmişlir (1934-1938). Terler bölgesindeki Qu-
sanlı, Muselmanlar, Xoruzlu köy okullarında öğ-
retmenlik yapmıştır (1942). Terhis edildikten sonra
doğduğu köyde öğrenim faaliyetlerini devam et-
tirmiştir (1945-1950) Azerbaycan Devlet Üni-
versitesi'nin Filoloji Fakültesi'ni bitirmiştir. Ki-
tapxanacilıq Texnikun\unda öğretmen (1948-1955),
Radyo Verilişleri İdaresinde mesul redaktör (1956-
1958), "Azerbaycan" gazetesi redaktörü (1958-
196U), Azerbaycan Yazıcılar İttifaqı'nda nesir üze-
rine maslahatçı (1960-1963), Devletneşrkom'd.ı
müdür muavini (1966-1971), görevlerinde bu-
lunmuştur. Bedii yaradıcılığa 1950'li yıllarda
"Azerbaycan Gençleri" gazetesinde çıkan "Kördü"
adlı ilk hikayesiyle başlamıştır. Yakın yıllarda dev-
rin basınında düzenli olarak çıkış yapmış ve ki-
taplar yayınlamıştır. Faal bir toplumcudur. Nesir
yazarlarının üçüncü kuşağım temsil eden realist hi-
kaye, destan ve roman ustasıdır. Büyük nesir bi-
çimleri 1970-1980'li yıllarda en çok onun adıyla anı-
lır. "Şeref Nişanı" ödülü (1968), "Halklar Dost-
luğu" ödülü (1978), "Büyük Vatan Muharebesi"
ödülü (1985), Azerbaycan Ali Soveti Reyaset
Heyetinin fahri fermanı (1967) ve madalyalarla
onurlandırılmıştır. Eserleri SSRİ'de aynı zamanda
dış ülkelerde tercüme edilerek yayınlanmıştır.
Başlıca eserleri: Tek Adam, B., 1956; Yar-
paqlar (roman), B., 1961; Sensiz. B., 1963 Onun
Gözleri (roman), B., 1964; Üç Gün, Üç Gece
(destanlar), B., 1967; Seçilmiş Eserleri (iki ciltlik),
1. cilt. B., 1968; Seçilmiş Eserleri (İki ciltlik), II.
cilt, B., 1968; Qaşsız Üzük (destanlar), Bv 1977;
Cıdır Düzü, B., 1979; Seçilmiş Eserleri (iki
ciltlik) B., 1984; Seherden Gelen Qız, B., 1984;
Karvan Yolu (roman), B., 1989.
Kaynaqça:
1. Azerbaycan Sovet Edebiyyatı Tarihi.
Bakı,1988.
2. Azerbaycan Sovet Edebiyyatı Tarihi, 2
ciltte, cilt 2. Bakı, 1967.
3. Memmedov E. Heyat nefesli nesr.
Bakı,1988.
 QOCA NER
(Bayram Bayramov. Povestler ve hekayeler. Bakı, 1969, s. 192-196)
Dağın sinesile ele bil nehenc1 bir gürze2 sü-
rünürdü. Bu, yol idi. Menzil çetin, yoxuşlar-enişler
nefes qaraldan, addım yerleri sürüşken, ülgüce
dönmüş çınqıllar, üst terefleri irmaqlı, sıldırımlı3,
alt terefleri uçurum... Yoxuş nebayetsiz, yük ağır.
Karvan bahar sellerinin efi ilana dönderdiyi
ağzı köpüklü, sarı gözlü çaydan keçmeli, dağdan
enib başını çaya sallayan "gürze"nin qanlı-qadalı4
beli ile yol almalıdır. Dolaylarla gedib çayın söy-
kenecey indeki yaşıl yoncadan yeyib tapqırınır5 ber-
kiden ürgeler11 kişneşir, cavaıı develer, ağca ma-
yalar teze qanqalın havası ile fısıldaşırdı.
Yaşı ötmüş, kirpikleri de ağarmış, Qara Ner,
dişleri korşalmış7 ağzına bir cenge8 yonca ahb ba-
şını qaldmr/ boynu kimi eyri, eniş-yoxuş yola
ayaqdan-başa baxa-baxa kövşeyir, batmış gözleri
çuxurunda dikelirdi. Naili ürgeler onun etrafında
kişneşir, oynaşdıc|ca ayaqları çınqıllıqda çaxmaq
çalırdı. Qara Nerin yükü ağır, ayaqları yasü-
yumşaq, sellerin-suların yuduğu "gürze" yol çın-
qillı... Qara Ner eyilib yumşaq ayağına yazıq-
yazıqCı baxırdı. Qara Ner ömrü boyu sehralardan,
düzenliklerden10, dağlardan-daşlardan addamışdı,
nece min kilomelr yol keçmişdi, nece mili ton yük
daşımışdı... İndi çoxunun ona yazığı gelirdi, ço-
xusu onun yükünü yüngülleşdirmek11 isteyirdi..,
Lakin oynaşan-kişneşen dayçalar12, cavan kö-
şekler13, mayalar Qoca Nere rişxend14 edirdiler. Ele
bil deyirdiler ki, ne senin gücün, ne de senin ayak-
ların bu yola-yoxuşa dözmez, ay qoca!
Qara Ner, yene de yumşaq ayağının yanından,
yumşaq yoncadan qırpım-qırpım derir, yoxuşun
başına baxa-baxa sağa-sola kövşek15 çalırdı.
Yüklenhayüklen başlandı. Qara Neri xı-
xırtdılar16 EIebü son nefesini kesmek üçün yükünü
ikiqat artırdılar. Arpadan, tumardan17 rüku mex-
mer^ çalan harın ürgeni ıg yedekleyib yolun
hamar20 yerine çeken karvan başçısı Qara Nerin
sağrısına bir tepik ilişdirdi.
- Qalx, ölü ha deyilsen!
Qara Neri ikiqat artmış yük yox, tepik ağrıtdı O inil-
dedi, sonra nerildedi, berkiyib daşa dönmüş dizini yere
verib lengerle21 qalxdı. Boynunun evlisini xeyli düzeldib
yoxuşun başına baxa-baxa asta-asta, aram-aram ayaq
aldı... Lakin Qara Ner küsmüşdü, ağrımışdı. Sağrısına
deyen tepik onu kövreltmişdi. Gözünden yaş evezine^
keder-qem axırdı.
Oynağan sarı ürgenin üstünde şahane eyleşib,
çekmelerinin döşünü gümüşü üzengiye berk da-
1. çok büyük 2. yılan 3. dik, yalçın 4. kanlı belalı 5. kayışını 6. taylar 7. körelmiş 8. avuç i. aciz aciz 10. düzlüklerden 11. hafifletmek 12.
taylar 13, deve yavruları 14. alay 15. geviş getiriyordu 16. ıhtırdılar, çöktürdüler 17. tımardan 18. ıpeksi 19. tayı 20. düz 21. vakarla
22. yerine 23. tüyü bozuğun 24. alelacele, aceleyle 25. hava bozunca 26. yularını 27. nerede 28. yıkılırsa 28. 9şevkle 30. bitiririz, çıkarız
31. ağartarak 32. yular 33. hepsi 34. burkulan 35. desteğini 36. hepsinden 37. uzaklaşan 38. aceleyle 3 . sürekli 40, yularını 41.
patikalardan 42. halden hale 43. bağlıyordu 44. yüce
yayan karvan başçısı, Qara Nerin sağından-solundan
ötür, onun çınqilların üstünden ehtiyatla adlayan yasü-
yapalaq ayaqlanna baxa-baxa lıirslenirdi:
- Derisinden qeyri bir deyeri yoxdur, çer dey-
mişin23!
Telesen24, öten-geden karvan Qara Nerin ey-
nine deyildi. Göy guruldayıb dağın sinesinde çax-
naşanda25, karvan başçısı Qara Nerin ovsarını2fı çe-
kene emr eledi:
- Harda27 büdrese2^, derisini alarsan!
Oğlan Qara Nere baxdı, karvan başçısının oy-
nayan ürgesine baxdı:
- Siz yolunuzdan qalmaynı, - dedi. - Biz bir-
teher2C| yoxuşu başa vurarıq30...
Oynağan ürge gözlerini berelde-berelde31
cilov32 gemirse de, karvan başçısı onun cilovunu
birteher yığışdırıb hökm verdi:
- Yükü haracan dartsa qenimetdi, harda dizi
qatlansa, ayağı çapılsa, yükünü alarsan, qaya di
bine yığarsan! Gönünü unutma! Eti neye yarayar?
Oğlan Qara Nere baxdı, karvan başçısının oy-
nayan ürgesine, xidmetine heç vaxt haram qat-
mayan Qara Nerin yaşarmış gözlerine, titreyen
dizlerine baxdı. Asta-asta yol eledi.
Hamı33 bir-bir, iki-bir gelib keçirdi. Yıxılan,
qalxan, ayağı-dizi çapılan34 da sür'etden qalmır,
yağış töküb sel-seli qovana qeder yoxuşu başa vur-
mağa cehd edirdi. Göyün qezebi yer üzüne yağı
kimi yeriyirdi... Qara Ner, qoca ner enli ayaqlarını
iyne üstünden keçirirmiş kimi terpenir, lengerini35
pozmıırdu. Gelen geldi, öten ötdü, Qara Ner ha-
mıdan36 arxada qaldı. O, başım dikeldib, do-
lamalarla dartınan37, yıxıla-dura telesen38 bütün
karvanı gördü,..
Daşlar-çuupllar onsuz da keren-keren3" sür-
tülüb-yuyulub cilalanmışdı. Ele bil ki, yol çi-
liklenmiş şüşe ile örtülmüşdü. Yol yarıya yetmiş
olsa da, Qoca Nerin tecrübeli ayaqları hele qa-
namamışdı... Gurultu-nerilti yaman geldi. Qaranlıq
da amansız axın kimi yeriyirdi. Oğlan, heç olmasa
Qara Nerin ovsarını40 buraxar, onun taleyini zul-
metin ümidine qoyar, kese çığırlarla41 dırmaşıb
özünü uzaqlaşanlara çatdira bilerdi. O, tebden-
tebe42, düşünceden-düşünceye keçe-keçe gedirdi.
Oğlan, Nerin keçdiyi min-min menzil yolları xe-
yalında bir-birine calayırdı43, onun çekdiyi ağır-
ağır yükleri, xeyalında bir-birinin üstüne yığırdı.
Yollar erzi dolanırdı, yükler en uca dağdan nün-
dür44 olurdu.
 Ildırım göyü şırım-şırım doğrayırdı. Buludlar
peren-peren düşende1, güneşin son parıltıları Qara
Merin nemli gözlerinde fecr şö'lesi yandırırdı.
Karvanın sesi-ünü de uzaqlaşmışdı. Oğlan
artıq darıxirdı2. Xeyalet onu daşdan-daşa atadı.
Birden ayaq saxladı, qayıtdı3, Nerin yon şualardan,
çaxan şimşekden işıq alıb, yanan gözlerine baxdı.
Qara Ner seslendi, ağız açdı, dil çıxartdı. "Da-
yanmaq olmaz!" işaresi verdi. Yoxuşun çekilmez,
yolun lap4 sert yeri idi. Ovsar oğlanın elinden bu-
raxıldı. Qara Ner, qoca ner boynunu düzeldene
qeder başını dikeltdi, ovsarın ucunu yerden üzdü.
Elbette, dizleri daha çox titreyirdi. Qarşıdakı yoxuş
divar dikliyinde, qaya sertliyinde idi... Hele yolun
yarısı, hele yolun qorxulusu, Qara Nerin lap güc-
den düşmek qorxusu qarşıda idi.
Yük altında dayanmaq Qara Nerin kirdarını5
kesirdi. Oğlan qetö eleye bilmirdi. O, birden ter-
pendi, nece addım qaçdı, Qara Ner seslene-seslene
onun arxasınca, yene de telesmeden7 dırmaşırdı...
Deve başını ne qeder uca tutsa da, ovsarın ucu aya-
ğına dolaşır, mane olurdu. Oğlan ayaq saxladı. Va-
hime ile Nerin qarşısına qayıtdı. Xencer qınından
şimşek kimi sıyrıldı. Oğlan Qara Nerin ov-
sarından8 yapişıb onu yarğanın9 basma çekdi. Xeıı-
çeri qol tuğuna dayayanda Qara Nerin alovlanan
gözlerini şimşek ona yeniden gösterdi. Ner ah
çekib inildedi, sonra dereler dolusu nerildedi10.
Göyün dağ terpeden gurultusu da onun sesini ba-
tıra bilmedi. Qara Nerin ayaqları, dizleri berkidi,
gözleri alovlandı, lakin o başını oğlanın qarşısında
evdi... Qara Ner yükü ile birlikdc oğlana dağ
boyda göründü. Xencer daşlarm üstünde cin-
gildedi. Karvandan, köçden eli üzülüb yoxuşun ya-
rısında qalan oğlan Nere yaxmlaşdı. Enmiş boy-
nunu qııcaqladı, kederle, inamla döyünen üreyinin
sesini eşitdi. Qara Nerin ölümüne fitva veren kar-
van başçısının xeyaneti oğlanı kövreltdi11, göy-
netdi12, ağlaldı. Oğlan doyunca ağladı. Qara Ner
onu hiss edirdi, başını qaldırmadı. Lakin nigaran
idi, çmqıllı yoxuşda, uçurumun qaşında yollara
baxa-baxa ayac|larmı aramla qaldırıb-qoyurdu.
1. ayrı ayrı 2. sıkılıyordu 3. dündü 4. tam 5. hareketini, gücünü 6. kesme 7. yavaş yavag 8. yularından 9. su yarığının 10. bağırdı
11. müteessir etti 12. incitti 13. nebze 14. tepenin 15. iyice 16. sağnak 17. çakıyordu 18. önel'!, meyledince 20. geçti 21. giyeceğine 22.
emdirdiği 23. yardım 24. götürdü 25. yaktılar 2b. döııderip 27. yasa yerine 28. yukarı 29. hepsi 30.gevij getiriyordu
Oğlan onun boynuna sarılmışdi... Qara Ner birden
başını qaldırdı. Elleri boynunda çarpazlaşmış oğ-
lanın ayaqlarını yerden üzdü, deyesen, yükünün
üstüne atmaq isledi, oğlan yola atdandı, ovsarı
tutdu.
İndi oğlan ona çetinlikle çata bilirdi. Yağış, sel-
su qoca Nerin gözüne bir giîe13 de görünmürdü.
Digin birini qalxdı, dolaylandı, ikinci diki14 dır-
maşdı, dolaylandı... Karvanın qarma-qarışıq ses-
küyü eşidilmeye başlayanda oğlan, qoca Nerin ov-
sarından daha inamla yapışdı...
Karvan axırıncı, lap15 nefes qaraldan yoxuşun
ayağında burum-burum olmuşdu. Yıxılan, yükünü
aşıran, üzünü aşağılara çeviren az deyildi. Dolu ile
gelen gurşadlt5 yalnız ölüm-dehşet havası çalırdı.
Şimşek-şimşeyin üstüne şığıyırdi17. Qoca Ner qa-
rışıqlığın arasından yol arayıb qabağa18 dar-
tınanda19 oğlan ona mane olmadı. Qara Ner ağır
yükünü, dar yolda dolaşib qalan, çaxnaşan kar-
vanın ara-beresinden asta-asta, usta-usta keçire-
keçire lap qabağa öldü20. Oğlan xeber tutdu ki, san
ürke bir qamçıya dözmeyib, atılıb karvan başçısını
yola çırpıb... Şimşek bir de çaxanda başçının ba-
şından qaynayan, yağışın yuya-yuya pallarına21
hopdurduğu22, qanı göründü. Oğlan Qoca Neri ey-
ledi. Karıxıb dolaşmış adamları sesledi. Kömek23
geldi. Başçının başını köynekle sandılar, o da qoca
Nere elave yük oldu...
Qara Ner karvanın qabağına düşdü.
Gurşad işini görüb öten kimi ayın üzü gö-
ründü, yerin üzü güldü... Qara Ner karvanın önün-
de axırıncı dolamanı başa vurdu, Tentene ile ses-
lendi. Dağ başında, gümüş çemende qaya ezemeti
ile dayandı. Ay onun heykel kölgesini qarşıdakı
dağın başına apardı24...
Karvan düze yeridi, yükler aşınldı, nefesler
genişlendi. Ocaqlar çatıldı, başçının basma sarınan
qanlı köyneyi açıb odladılar25, yağlıqara qayırıb26
çapığına27 basdılar. Hamı28 yemekde-içmekde idi.
Qoca Ner yene de yoncadan bir qırpım alır, başını
çox hündür2Q qaldırır, sabah qalxacaqları o biri,
dalı uca dağın zirvesine baxa-baxa kövşek çalırdı30.