Altay Memmedov
(Gence, 1930)
Yusuf oğlu altay Memedov Genee'de doğdu.
İlk öğrenimini burada 4 sayılı işçi ve gençler oku-
lunda tamamladı. Yüksek tahsilini Hasanbey Zer-
dabi Gence Devlet Pedagoji Enstitüsünün Dil ve
Edebiyat fakültesinde tamamladı (1949-1954) O
günden beri ayni enstitünün Azerbaycan Edebiyatı
tarihi ve öğretimi bölümünde doçent olarak ça-
lışmaktadır. Çeşitli zamanlarda öğretim üyeliği ya-
nında, 'Gence Kommünist' gazetesinde sorumlu
müdür (.1955), Azerbaycan Yazıcılar Birliği1 nin
Gence bölümü başkanlığı (1962), Hasan Zerdabi
adına Pedagoji Enstitüsünün, akademik rektör yar-
dımcılığı (1970-1974), Nizami şiir tiyatrosunun
sanat danışmanı görevlerinde bulundu.
Edebiyat bayatı nesirle başlamıştır. 'Feh-
lelikten alimliğe' Edebiyat Gazetesinde 1950 yı-
lında yayımlanmış tır. Bundan sonra, hikâye ve
kısa romanları düzenli olarak yayınlamaya başladı.
Eserlerinde tabiat, köy hayatı, geçmişin kah-
UVERTURA
Qoca bestekar enli çarpayıda1 arxasi üste
uzanmışdı. İri, ifadeli gözlerini geniş pencereye
dikmişdi. Ona ele gelirdi ki, heyat İşığının son
şö’leleri2 bedenini terk edir. Her şey ocaq sönene
yaxın alovların axırıncı titreyişini andırır...
Birden neşe qopdu...
1. karyolasında 2. şuleleri 3. kuvveti 4. sıkı sıkı tutmuştu 5. boğmuştu
ramanlıkları, emek ve günlük hayat meselelerini
konu edinmiştir. 'Hemyerliler' ve 'Kişiler' ko-
medileri, 'Yadın Damı' ve 'Ulduzlar Görüşende'
dramları Azerbaycanın ve eski Sovyetler Birliğinin
diğer cumhuriyetlerinde sahnelenmiştir. Ayrıca,
hikaâyeleri yabancı ülkelerde yayımlanmıştır. Ken-
disi de yabancı edebiyatlardan bir dizi tercümeler
yapmıştır. Nesir ve tiyatronun sorunları inceleyen
çalışmaları vardır.
Filoloji ilimleri adayı (1964) ve azerbaycan
emektar medeniyet işçisi'dir (lı>70)
Başlıca eserleri:
On birinci açar, Bakı, 1958; İkinci mehebbet,
Bakı, l960; Mehebbet ve gülüş. Bakı, 1963; Tö-
külen yarpaqlar, Bakı, 1966; Gülab nefesli. Bakı,
1970; Yadigar bulaq, Bakı, 1977; Ulduzlar gö-
rüşende, Bakı, 1979; Deli Domrul, Bakı, 1981; El-
vida, gözel dünya, Bakı, 1984; Azerbaycan he-
kayesi, Bakı, 1984.
Her şey yanıb qurtarmış, can çekişmesi bitmiş,
müqavimet qüvvesi3 tükenmişdi. Sağ eh üreyinin
üstünden sinesini qamarlamışdı3... Sükut çök-
müşdü, derin ve nehayetsiz sükut... Ressam üçün
zulmet, bestekar üçün sükut ölüm deyilrni? Ebedi
vida anı niye bele sükuta qerq olmuş.du4? Yoxsa o
dahilerin ezemetli matem marşları xoş, ya acı uy-
durmadan doğmuş, yoxsa bu ağır üsyan1 kimi ya-
rnırmşdır2? Bebeklerinin3 lap derinliklerinde
ulduz axdi - bir işartı4 qüvvetle parladı... Meni
niye sükut yola salır? Yoxsa bu haqqı qazana bil-
medim... kaş o uşaq deyenlerin yüzde birice düz
olaydı. Eğer o te'rifin yüzde biri heqiqet olsaydı,
bu deqiqe, bu vida5 anlarında gerek goyden mu-
siqi yağaydı, musiqi dalgaları divarları uçurub
içeri dolaydı, pencereleri çilik-çilik6 edeydi. Gerek
otaqdaki hava dönüb musiqi olaydı... Teneffüs et-
meye muskji çatışmır... Yaxasını açmağa çalışdı,
musiqi yene çatmadı...
"Meç olmasa anam geleydi. Sağ olsaydı, indi
başımı sinesine basmışdı".
Gözleri nemçidi?, heyat yemden parladı.
"Ananı geleydi, son nefesimi ona tap-
şıraydım8-.- Onda heç musiqinin gelişine ehtiyac
qalmazdı".
Oııa ele geldi ki, dodağı qaçır, neşe xatırladi.
İncesener9 işleri idaresinin gene, bığl° yeri yenice
terleyen reisi onlara gelmişdi. Üzeyirin oğlu ye-
rinde olan sütül'1 bir gene... sıxıla-sıxıla otur-
muşdu. Bestekar onu anasına teqdim elemişdi.
"Ana, bizim böyüyümüzdür, neçelniyimizdir"
- demişdi.
Ana bir az yalvarıcı görkem alıb, mütil2 sesle
dillenmişdi: "Ay leçennik, sen Allah, bizim bu
uşatjdan muğayat ol". O, alnı qmş bağlamış, ağ-
saçlı Üzeyiri hemin sütül gence gösterib demişdi:
"Nezerini bizim uşaqdan eskik eleme'3".
Gene reisi ter basmışdı, o pörtübi* qızarmışdı.
"Ana ki ana... Son nefesinedek meni uşaq bi-
lirdi. İndi geleydi anam, elimi sığallayaydı15... Mu-
siqi lazım deyil... Lap meni körpem deye ça-
ğıraydı...
"Niye o gence tapşınrdı meni anam? Ağır il idi
o il... Anam ehli -qelemlerin o vaxtkı veziyyetinden
helke de halil* idi. Ana duygusu! Yuxusuz geceleri
ile meni qoruyurdu... Qulaqlar sesde idi. Men de
bütün qüvvemi o uşaq deyene serf eleyirdim ki,
musieji de menimle gelmesin... qalsın azadlıqda17,
belke de ele gerek oldu...
O vaxt xata menden ötmüşdu18... hanı bes o
uşaq deyen?
Pencereden bir eüt'9 qara göz baxdı, temiz,
işıqh, mehriban göz, gencin ağıllı ve teselliverici
gözleri... İki il evvel bir rayon20 merkezindeki yı-
ğıncaqda21 çıxış eleyen oğlanın gözleri idi,
yumşaq bir Işıltı ile baxırdı. Üzeyirbeyle görüş idi.
Çox da-mşdılar, çox mehebhet izhar elediler, çox
alqışlar oldu. İki adam bestekarın yadından
çıxmır. Biri qoca idi. Boylana-boylana22 dedi:
1. isyan 2. meydana gelmiştir 3, guz bebeklerinin 4. İŞLİC 5. veda f>. parça parça 7.yagardı 8. vereydim 9. güzel sanat lü. bıyık
11. yeniyetme 12. itaat eden 13. eksik etme 14. yüzüne kan gelip 15. okjasaydı 16, habersiz 17. özgürlükte İS. geçmişti 19.
çift 20. bölge 21. toplantıda 22. etrafına baka baka 23. zayıf 24. kulak verildiğinde 25. masanın 26. oturan 27.ahdim 28. çok
29. düzgün bir şekilde 30. hoşlanmaz 31. doğru mudur? 32. rıza göstersin 33, yıllık 34. damlasında 35. geçti 36. övüyor
- O "Koroğlu"nun evvelinde çalınan nedir?
Mehriban gözlü arıq23 gene yerden dillendi:
- Uvertüra.
Yüz yerden ses geldi:
-Uvertüra!!! Qoca
davam eledi.
- Çetin sözdür, dilim tulmur. Amma o nuı-
siqiye qulaq asanda24 adamın qanı coşur, canına
teper gelir, dağı yerinden oynatmaq gücü gelir, ele
musiqiden çox olsun gerek...
Sonra o, qırmızı stolun25 arxasında eyleşen26
Üzeyirle el-ele turub görüşdü, başını yavaş-yavaş
bestekarın eline eydi. Birden Üzeyir diksindi. Qo-
canın başını qaldırdı, kişi müqavimet gösterdi.
- Ehdim27 var, - dedi, - gerek elinden öpem.
Üzeyir onun başını dik tutdu, qucaqladı.
öpüşdüler...
He o qocadan sonra gene geldi/ yaman28 arıq
idi. Qara saçlarını seliqe29 ile arxaya daramışdı. Ne
danışırdı o mehribangöz oğlan? O devirdi:
- Men bilirem böyük adamlar te'rif xoşlamır3o.
Düzdürmü.31. Üzeyir müellim? Siz heqiqete te-
refdarsınız, ele deyihni?
"Men o zaman deyesen başımla razıq bil-
dirdim".
- Men te'rif demeyeceyem, heqiqet deyeceyem.
Eğer bu heqiqet te'rifdirse, gerek üstadımız döz-
"Cümlelerini ele qeribe qururdu ki, camaat bir
an da diqqetini ondan çekmirdi".
- Beli, men te'rif deyil, heqiqet demek is-
leyirem. Biz Nizamiden çox uzağiq, sekkiz yüz
illik33 mesafede. Füzuliden dörd yüz illik me-
safedeyik. Mirze Feteliden yüz illik yolda. Amma
musikimizin Nizamisi de, Füzulisi de, Mirze Fe-
tefisi de gözümüzün önünde eyleşib, biz onun elini
sixa, üzünden öpe, sesini eşide bilerik.
"Ne yaman ağır sözler dedi bu uşaq, belke sax-
layam, lakin camaatın sifetindeki o maraq, hey-
ranlıq ne?'4
- Bizim bestekanrnızın gücü elden gelib, öl-
mezliyi elden gelib... Onun eserlerinin mayası xal-
qın musiqisinden tutulub. Bu xalqın musiqisinin
her damasında34 bir simfoniya var.
"İndi deyesen menden ötdü35, xalqı ne qeder
te'rifleyir%, te'riflesin".
- Men üstadımızın eserleri esasında deye bi-
lerem musiqi, xalqın nitqleri, qehqehelerini, se
vincini, qüvvesini, kederini, hayqır tısım bes-
telemekdir. Musiqi ana nevazişinin ilk mehebbet
sükutunu, körpenin birinci çığırtısını, müdrik qo-
canın son nefesini bestelemekdir, idraki, felsefeni
bestelemekdir. Bütün bunları dağ çaylarının eoş-
ğun sesine, bulaqların şırıltısına, denizin gu-
rultusuna, fırtınalı küleklere, quşlarıın qışqırtısına,
güllerin, çiçeklerin etrinel qatıb ana südü ile qa-
rışdırsan, Üzeyirbeyin musklisi alınar.
"Yaxşı gelmişdi, yene korladı^".
- E'tiral" edirem. Menim de en çox sevdiyim
uvertüradır. Bu, yüz gözel içinde birini, yalnız bi-
rini seçmeye benzer. Kim deye biler ki, sen niye bu
gözeli yox, o gözeli sevmisen?.. Mence, uvertüra
tek "Koroğlu"nun deyil, Üzeyirbeyin ya-
radıcılığının uvertürasıdır. Üzeyir bey özü ise
bütün Azerbaycan musiqisinin uver turası dır. Bu
uvertüra işıqdır. Nur şelalesidir. Men ne qeder ça-
lışıramsa, Üzeyirbey haqqında adına layiq söz tapa
bümirem3. Ne qem, belke menden sonra da-
nışanlar dedi... Axırıncı sözümü de deyim, düşüm.
Yükselmek isleyen ağır yükleri atır. Baxıb görürsen
göye qalxmağına4 qalxıb, amma lütdürS, be'zileri
de görürsen hansı quşunsa quyruğundan yapışıb
qalxıb, gövdesi de quşun leleklerit» altında qalıb.
Veznli yükü, nece min illik yükü, yükün özünden
ağır qanadlar düzeldib, ezemetli bir pehlevan
ne'resi7 ile erşe^ qalxmaq bizim Uzeyirbeye qismet
olub. Göylerden enmeyesen, ustad!
Alqiş qopdu, gurultu qopdu, uşaq sehneden
enib adamların arasında itdi, He, o zaman Üze-
yirbey camaat dağılmandan sonra raykom9 ka-
tibinden rica eledi ki, arıq oğlanı tapdırsın. Üze-
yirbey onu danlamaql°, öyüd nesihet vermek
isleyirdi. Sonra da tehsilini, arzusunu yoxlamaq
niyyetinde idi, amma rayonu elek-velekil edib de-
diler ki, "anq oğlan yoxdıır. Heç buralı deyil,
görüş yığmcağına12 da haradansa gelib". Nehayet,
gelib dediler ki, "ele yığmeaq qurtaran vaxt oğlanı
köhne bir maşının'13 kuzovuna minib Gence sem-
tine geden gorübler". Vessalam. "Kim idi o
oğlan?" Uzeyirbeye bu güne qeder belli deyildi.
"Meni yamanca utandırdı... Amma ne de-
yirsen, camaatı yaman ele almışdı. Qeribe adamlar
yetişir, bizim torpaqda. (beyimi çox nimdaşdi14,
amma özünü ne şıq tutmuş, saçlarını nece seliqeli
daramışdı! Eğer o vaxt görüşseydik, belke getirib
Bakıda insütutların birinde oxutdurardım. Belke
heç imkanı yoxdıı, oğulluğa götürerdim ve o
zaman meni te'riflemeye bir daha cesaret etmezdi...
Güman elemirem ki, atasını camaat qarşısında
te'rifleyen oğul tapıla. Nece yaşı vardı o meh-
ribangözlü oğlanın? Ün yeddi ola-olmaya, da-
nışığına 15 otuz-otuz beş yaş vermek olardı. Belke
de ele idi ki, kim bilir, zahiren qocalmayan adam
ne çoxdur... O da uvertüradan çox danışdı. O ne
bildi ki, uvertürada işiq var, niye uvertüradan çox
danışırdılar? Ele bil duymuşdular ki... uvertüra
1. kokusuna 2. horladı, kötü duruma düşürdü 3. bulamıyorum 4. yükselmesine 5. çıplaktır 6, tüyleri 7. narası & göğe ". bölge komünist komitesi 10.
azarlamak 11. kargılıktık 12. toplantısına 13. arabanın 14. eskimişti lo.konuşma tarzına 16. alev 17. omuzlarında İS. yüreği sıkışmış 19. rivayettir 20. topuz
bıyıklı 21. oyun 22. tekmelerini 23 kahırlandı 24. yassı 25. saçılıp, yayılıp 2b. ön tarafta 27. yağmış 28. ortak, yeşillik 2^ emip 30. parıldayan
menimle birge yaranıb..."
Hele ilk gençlik illerinde... Turş.sudan Qala
semtine gelende qürub güneşinin alov16 rengli şe-
feqlerine qerq olmuş Şuşam öz çiyninde17 saxlayan
yalçın qayaları ilk defe görende Üzeyirin sinesi at-
lanmış'8, birden-bire ona ele gelmişdi ki, gör-
düklerinin hamisi nağüdıri 9, ya da yııxu. Ona ele
gelmişdi ki, aşıqların dastanlarda söylediyi, başda
şeşperbığlı20 Koroğlu olmaqla, yeddi min yeddi
yüz yetmiş yeddi delinin meskeni esrarengiz Çen-
libel, bax, ele bu Susanın özüdür, bax ele bu şiş qa-
yalar da hemin efsanevi delilerdir ki, var, indi Çen-
libeli çiyinlerinde saxlayıb. Belke uvertüranın ilk
xallan da onda emele gelmişdi... Sonralar Üzeyir
hemin menzereni xatırlayanda ona ele gelirdi ki,
beynininmi, üreyininmi, hansı guşesindese fişeng
İşığı kimi gözel bir işıq sonralar daha tez-tez yan-
mağa, onu meşgul etmeye başladı, bu elvan rengli
İşığın yanında başqa işıqlar da alovlamrdi... "Leyli
ve Mecnun" bu alovların birinden doğdu. Bir baş-
qasından "Arşın malçı". Amma hemin işıq Üze-
yirden, sanki aynlmaq istemirdi. İller getdikce işıq-
lar böyüyür, artırdı... her İsa bulağına gelende min
nefesden, min barmaqdan qopan xak| me-
lodiyalarına qulaq aschqca işığm qüvvesi artırdı.
Xalqm sesine meftun qalan Üzeyirbey be'zen dü-
şünürdü ki, "Yoxsa bu xalq ele neyi varsa, mu-
siqiye verib, ayrı şeye qalmayıb?" Qara zurnadan
yallı^ı tepiklerini22, def ne'resini eşidende fi~
kirleşirdi ki, bele mnsiqisi olan xalq gerek ayaqlar
altında sürünmesin - bu musiqi onun hünerini, ez-
mini, ruhunu, namusunu, vicdanını gösterir... Bu
musiqinin sahibi olan xalq gerek qalxsın, Şuşam
saxlayan qayalar kimi dik dursun... Üzeyirin qel-
binde bu işıq el üçün yaranmışdı... Bu işıq xalqa
verilmeli idi... Lakin o, bu İşığı beslemek, daha da
böyütmek isteyirdi... Anasının onu gene reise tap-
şırdığı ağır ilde Üzeyir bu İşığı xalqma vermek qe-
rarına geldi. Bestekar heyecanlandı, bestekar
güldü, ağladı, qeherlendi23/ şadlıq onu titretdi, eli
qilmch qehremana döndü, işıq artdı, böyüdü, ne-
hayet, çıxmaq üçün çırpınmağa başladı, eriyib ye-
niden emele geldi. Be'zen işıq böyüyür, böyüyür,
bütün Azerbaycana yayılır, oradan şırıltı ile Araza
tökülür, Xezere axırdı. Üzeyirin gözlerine yaşıl çe-
menler, sıx meşeler, bir de Qalanı çiyninde sax-
layan sal24 qayalar görünürdü. Işıq daha varlığına
sığmırdı. Vulkan kimi püskürürdü, yaşıl çemene
sepelenir25, süvarilere çevrilib ireli26 ctımurdu, ar-
tırdı, çoxalırdı. Yaşıllıq, yaşıllığa qan kimi çi-
Ienmiş27 laleler. Göylü28, göylüye işıq salan qızılı san
çiçekler... Göygölün başının üste güneşin son
İşığım sorub 29 şefeq saçan, yanıb közeren 30 Ke-
pezin zirvesi... Rengler eriyirdi... eriyib musiqiye
dünürdü... Çemenler, çemenlerde çapan1 atlılar eri-
yirdi... eriyib musiqiye dönürdü... Yamaçlar, me-
şeler, dağlar, qayalar, çaylar, denizler eriyirdi... eri-
yib musiqiye dönürdü... her şey yükselib erse
qalxırdı.
Beynindeki başqa işıqlar nece neğmeler, sim-
foniyalar uvertüraya qarışıb eridi... Sel kimi axan
işıq Veten torpağını nura qerq eldi, sineler qa-
bardan?, küleklerde, şimşeklerde yoğrulmuş isti3
nefesli bir Semender quşu kimi uverlüra meydana
gelir. O bir can kimi candan qopdu... Onun dalınca
Koroğlunun özü de, yeddi min yeddi yüz yetmiş
yeddi delisi de allarım kişnede-kişnede geldi. Çen-
libel yeniden deliler oylağına4, aşiqler meskenine
çevrildi... Bir xalqın qüdreti geldi, bir xalqın şöhreti
ve cür'eli geldi... Onda, yalnız onda Üzeyirbey aza-
cıq rahatlıq tapdı, nefes derdi, dinceldi5...
"Men xalqa ne verdim... Men onun mu-
siqisinin ezemetini, şerafetini örtmüş tozu sildim,
men bu musiqini ele bir şekle saldım ki, xalq ona
baxıb öz böyüklüyünü ve öz qüwesini bir de gör-
sün... Musiqi qizıldır, külçe halında... Xak| onu
bize verir, deyir: ey zerger6 al da yarat. Ne e'caz-
kardtr? bu musiqi, xalqm nuısiqisi xalqın larixini
özünde nece de yaşadır.
O uşaq deyenin yüzde birice düz olsaydı, men
gederdim, amma uverlüra qalardı - menim qel-
bimin ışığı. Kaş o uşaq deyenin yüzde biri düz
olaydı.
Mehriban gözler pencereden çekildi...
Gene reis göründü, qara parlaq saçları ile, qara
parlaq qaşları ile... "Sen cavan8 olmağına baxma,
tefekkürün bizimle tay-tuşdur9, anam havayı yere
meni sene tapşırmırdı ki, ele deyilmi?.. Senin da-
nışığın xoşuma gelir, sesinde musiqi yoxdur,
amma fikrinde var, danışanda qyerinle danışırsan,
ele bil varlığın qopub tökülecek, sene çalınan el,
qopan alqış en yaxşı musiqidir... Niye dil-
lenmirsen10? Belke sen bileşen niye bele sükut
Çöküb... Meni sükuldan xilas etil... Axı anam meni
sene tapşınıb...
- Elinden öpmek isteyirem, Üzeyir... Elinden
öpmek isteyirem, ustad...
Yox... Hanı menim musiqim? Men buna layiq
deyilem... Belke men heçbestekar deyîlem...
- Sen böyüksen, ustad... İki cür senetkar var.
Biri üreyini çıxarıb meş'el eleyir, ireli yeriyir, xalqa
deyir:
"Gel, gel arxamca..." O biri ise yüyürüb göz-
den itir12, haradansa qışqırır13: "Men geldim, siz de
gelin", bilmek olmur ki, haxa14 gedir... Sen bi-
rincilerdensen...
1. koşturan 2. katarakta]dan 3. hararetli 4. düzgünlüğüne 5. dinlendi 6. kuyumcu 7. mükemmeldir 8. elvan, genç 9. akrandır 10.
konuşmuyorsun 11. kurtar 12. kaybolur 13. bağırır 14. nereye 15. azar azar 16. parçalansın 17. ayaklar altında çiğnenmeğe 18. mazisi R
utangaç 20. gözlüğünün 21. elbisesinde 22". küçük 23. birlikte
- Meni te’rifleme...Te'rif lazım deyil...
- Bes heqiqet nece, ustad?..
O uşaq da ele deyirdi.
- Hansı uşaq?
- Tanımazsan. Gence semtinden gelmişdi...
Rastına çıxsa, muğayalt ol.
- Baş üste, ustad...
- Be'zen menim ehtiyatlılığım sende gizli te
bessüm oyadırdı...
- Heç vaxt ustad...
- Küçeni keçende...
- Maşın bir kilometrlikde olanda sen da
yanırsan, yanındakıları da saxlayırsan... "Qoy
maşın keçsin"... - dey irsen.
Sen bilirsen ki, "müxennetdir qorxan bir qaşıq
qandan".
- Elbette, ustad...
- Men istemirdim ki, damcı-damcı15 musiqi
kor tesadüfe qurban olub maşın altında çi-
liklensin.,. Musiqini tapdalanmağa17 qoymaq
olmaz...
- Düzdür, ustad... Sen bir söz de deyerdin.
- Qerbin dünenilS bizim sabahımız ola bil
mez...
Cavan reis yoxa çıxdı. "Kimdir o pencerenin
önündeki utancaq19görkemli oğlan?.. He, sensen,
C'efer. Cefer eyneyin20 arxasından baxdı, ele bil ey-
neyin şüşesi yoxdu. Canlı gözleri ile baxdı, ilıq ba-
xışı ile "Cefer, sen birden-bire alışdın, birden-bire
yandın... Senin vaxtsız ölümünden sonra adam ya-
şamağa utanırdı".
Sonra Bülbül göründü, Koroğlu pallarında21.
- Sen Bülbülsen, yoxsa Koroğlu?.. Sen niye
bülbülsen, qartal deyilsen?.. Sen bülbül yox, or-
kestrsen.
- Men de bele Bülbülem, Üzeyir...
Bülbül geldi, Vurgun geldi...
- Bizi qoyub hara gedirsen, Üzeyir... Meni
yetim qoyma... Men sensiz heç ne yaza bilmerem.
Vaxtsız ağarmış saçlarını külek oynaldı, tunç
sifetine, sanki yağış damlası düşdü:
İndi ise bütün qezeb ve ehtiraslarını qelbinin
en derin guşelerinde hifz eden, yalnız şerle zuhur
eletdiren Sabir göründü... Üzeyirbey her evden çı-
xanda, her eve gelende kiçik22 bağçada ona salam
verir, te'zim edir... Qonşudurlar, eli arxasında se-
ferdedir, hemişe Sabir... "Qardaşım, senin şe'rlerin
musiqiye gelmezdi... Senin qezebin, senin nifretin
musiqiye sığışmadı. Bir de ki, qardaşım, musiqini
yeniden bestelemek olmaz..."
Mirze Celil de gelib Sabirle yanaşı23 dayandı:
- Ağlamaq isteyende güldük, qardaşım.
"Qeribe esr idi XX esrin başlangıcı, bütün ti-
tanlar bir yere yığılmışdı. Qeribe idi XX esrin ev-
veli... Bütün titanların üzünde zahiri bir sakitlik
vardı... Ellerin derd perdesi örtmüşdü tizleri..."
Hamil çekildi... İndi uzaqlarda qırmızı bir
perde... Perdelen önünde de iki nefer dayanmişdır.
Birinin elinde saz, birinin elinde tar... Çalınırdılar.
İki elle barmaq yerlerinden tutub çanaqların2 aza-
aq eymişdiler... Üzeyirbeymi onlara yakınlaşırdı,
yoxsa onlarını Üzeyirbeye, bilinmirdi, amma ara-
larındaki mesafe get-gede qısalırdı. Üzeyirbey on-
ları tanıdı. Biri İslamdı, o biri Qurban. Ça-
lalardan aşağı, nehayetsizliye tökülen ne idi?..
Alova^ oxşayırdı4... Çanaqlardan ardı-arasi ke-
silmeden qığılcımlı alov axırdı5... İndise, deyeyen
erinmiş qurğuşun axır, polad6 erintisi axır, gümüş
erintisi axır, qızıl erintisi axır, göy reng tökülür,
qırmızı reng tökülür, ardı-arası kesilmeden... axır,
bu ki, musiqidir, sazın ve tamı çanağından musiqî
tökülürdü... Ey İslam, Qurban, qoymayın musiqi
axıb qurtardı.
Qurban dillenir;
- Qurtarmaz, Uzeyir.
İslam dillenir:
- Hara qurtarır, Üzeyir, - bu gördüyün sazdan
yeddi min ildir musiqi axıb tökülür... Qurtaran
deyil, qardaş, bitmez-tükenmez çeşmeye bağlıdır...
Sazın ve tarın çanaqlarından mirvari7 de-
neleri8 sepelenirdi, almaz, brilyant9 tökülürdü...
Aşağıda qızıl denizinde alov deryasında, le'l, ce-
vahir, almaz denizinde cavanlar üzürdüler10..."
Kim deyir sonsuzam, onlar deyilmi menim öv-
ladlarım, o rnusuqi deryasında, o xalq incileri için-
de üzen cavanlar. Yorulmayasınız!"
Hanı bes menim Semender quşum, hanı bes
menim uvertüram. Düz danışmırmış o uşaq, şi-
şirdirmiş... Teki onun dediyinin minde biri düz
olaydı! Musiqi gelmedi, anam gelsin... Ölmeseydi,
indi ellerimi sığallayırdı...
Nur saçlı bir qarının alqışı yadına düşdü, lap
gençlik illerinde demişdi: "Anan çiyinlerinde get-
sin, Üzeyir". (_) zaman Üzeyir qezeblenmiş,tem-
kinden çıxmış, az qalmışdı qarını acılısın11. Onun
nur sifetinde temizlikden, xeyirden başqa bir şey
görmediyinden, susmuşdu,.. İller keçdikce duy-
muşdu ki, ana üçün övladı yada salmaq ölü-
münden min defe ağırdır... Ağır da olsa, geleydi,
bu deqiqe elimi sığallayaydı... Ham bes o uşaq
deyen?
1. bütün hepsi 2. (sazlarının) gövdelerini 3. aleve 4. benziyordu 5. akıyordu b. çelik 7. ince 8. taneleri 0. elmas 10. yüziiyordular İL azarlasın
12. canını .sıkma 13. serpeceğim 14. kıpırdamadı 15. karışıklık 16. göğüs 17' dönecek misin? 18. heykel kaidesinden 19. ön
tarafa 20. dönüp dolaşırdı
Hemin yeniyetmenin ağıllı ve mehriban göz-
leri yeniden pencere önünde göründü.,. Sen düz
dememişdin, oğul, hanı bes uvertüra?
- Darıxma12, ustad.
Qoca bestekara ele geldi ki, otaqdakı sükuta
qaranlıq da elave olunur.
- Hanı bes, oğlum?
- Sebr edin, ustad...
"Ü reyimde hele uısiqi çoxdur, men onları
hara aparıram? Bu deqiqe sinemi parçalayıb ora-
daki musiqini sükuta çırpacağam. O musiqini bu
deqiqe üreyimden çixarıb Bakı küçelerine xalqın
başına sepeceyem13".
Feqet qoca bestekarın eli terpenmedi14.
"Yox, demek gelmedi yavrum, demek uşaq de-
yenler efsane imiş, demek, camaata yalan da-
nışırmış uşaq..."
Birden şimşek çaxdı. Şimşekden sonra hök-
men gurultu15 olmalıdır. Rengin dalınca ses gel-
melidir. Ona ele geldi ki, evin divarları qapı kimi
açıldı... Beli, açıldı, küçe göründü. Sabirin bağ-
çadakı eli belinde heykeli gözlerini qaldırdı:
"Salam, Üzeyir!"
Onun sesine Nizami çevrildi: "Salam, Üzeyir!"
Uzaqdan şimşek çaxdı, gurultu qopdu.
"Gelir, gelir menim yavrum". Uzaqlardan
üfüqlerin derinliyinden kometaya benzer ezemi bir
Semender quşu çıxdı... "Menim ııvertüram, gel...
gel..." Uvertüra her şeye döş vura-vura gelirdi, her
yana işıq saça-saça gelirdi. Gelib yaxınlaşan zul-
mete döş16 vurdu. Ölümü qovdu, Harasa uzaq-
laşdı... Ağır sükut deqiqeleri çökdü. "Yene qa-
yıdacaqsanmi|7 ? Gel, menim sevimli quşum".
Alov qanadlı quş Xezerin üzerinde dövre vurub
yeniden qayıtdı... Ozü ile deniz qorxusu, bahar etri
getirdi... Birden içeri girdi, Üzeyiri qanadlarına alıb
çöle çixardı.
Heyran-heyran baxan Nizami dillendi:
"Salam, Üzeyir!".
Sabir pyedeslaldan 18 düşüb ireli19 geldi:
"Salanı, Üzeyir".
Ağıllıgöz oğlanın sesi geldi: "Göylerden en-
meyesen, ustad".
Semender quşu doğma Azerbaycan torpağı
üstünde qürurla dövre vururdu20'. Yerden sesler
gelirdi. "Eşq olsun, Üzeyir!"
Dik-dik tepeler görünürdü. Yamyaşıl düzler
görünürdü.
İnsanlar oxuyurdu...