Sultan Mecid Genizâde
(Şamahı, 1866 - ?, 1942)
Azerî kültürü tarihine yazar, eğitimci, lügat ve
ders kitapları müellifi sıfatlarıyla dahil oldu. 1866
Nisan ayında, Şamahı kentinde doğdu. Babası
Ha cı Murt uzeli, Ş a m ah ı 'n m zen gin tüc-
carla nndandı. F.Köçerli'nin araştırmasına göre,
XVII. yy. tanınmış Azerî şairi Ağa Mesih Şirvânî,
Sultan Mecid'in üçüncü veya dördüncü dedesiydi.
Bazı kaynaklarda kendi soyadını "Mesihzâde" şek-
linde göstermesi de buna delalet etmektedir.
Yazıp-okumayı babasından öğrendi. Uç yıl
mahalle mektebinde tahsil aldı, daha sonra büyük
şair Seyid Ezim Şirvânî'nin (1835-1888), yeni usûlle
eğitim veren okuluna davam etti. Burada Azer-
baycan Türkçesi'ni, Arap, Fars ve kısmen de Rus
dilini Öğrendi. 1878-1883'te, Şamahı'daki Rus oku-
luna gitti. Burada Rus dilini mükemmel benimsedi
ve 1883'te, Tiflis'deki imparator Aleksandr adına
Müellimler Enstitüsü'ne dahil oldu. Burada tahsil
aldığı yıllarda Rus ve Batı Edebiyatı'yla, bu arada
siyasî olaylarla yakından ilgilendi. 1887'dc Ens-
titü'yü bitirdi. Lakin Rus imparatorunun aynı yıl
verdiği gizli emre göre, İslâm dininden olan Öğ-
retmenlerin şehir mekteblerinde çalışması yasak
edildiğinden, Sultan Mecidî de köy okullarından
birine göndermek istediler. Bu haksızlığa tepki ola-
rak, Enstitü arkadaşı Hebibbey Mahmudbeyov'la
(1864-1928) birlikte Bakü'ye geldiler ve Azer-
baycan millî eğitimi tarihinde mühim bir yer tutan
ve "Rus-Azerbaycan Mektebi" denilen yeni tip
okulun temelini attılar. Bu okullarda tarih, coğ-
rafya, matematik dersleri verilir, Rus ve Fars dil-
leri de Azerbaycan Türkçesi'nin yanısıra öğ-
retilirdi.Bu tip okullar yalnız bütün Azerbaycan'da
değil, Dağıstan ve Orta Asya'da da kısa zamanda
yaygınlık kazandılar.
1905-1908'de Gürcistan'ın Gori kentindeki
Transkafkaz Müellimler Mektebi'nin Azerbaycan
bölümünün müfettişi olarak çalıştı. Onu yakından
tanıyan arkadaşı F.Köçerli'nin yazdığı gibi, "Mü-
selman şagirdlerinin haklarını ve ihtiyarlarım mü-
hafize etmek üçün" gayret gösterdi.
1908-1917'de Baku ve Dağıstan halk mek-
tepleri müfettişi oldu ve arazi açısından çok geniş
olan bu bölgede millî eğitimin gelişmesi, yeni
okulların açılması, Azerî Türkleri'nin tahsile cel-
bedilmesi yolunda yoğun çabalar gösterdi.
1917'deki Rus ihtilalinden sonra Sultan Mecid,
resmî hizmetten uzaklaştı. Siyasî faaliyyet yoluyla
milletine hizmet kararı aldı. Doktor Karabey Ka-
rabeyli'nin kurduğu "İttihad" partisine girdi. Bu
partiden, 1919'da açılan Azerbaycan Par-
lamentosuna milletvekili seçildi. Parlamento'nun
ilk toplantısında ise parlamento başkan yardımcısı
seçildi. Millî temellere dayanan yeni cumhuriyetin
kurulmasına hizmet etti. Lakin 1920'de Bolşevik
darbesinin sonucu olarak bağımsız Azerbaycan
Cumhuriyeti çöktü. Sultan Mecid, aralarında
kendi yetiştirdiği kişilerin de olduğu ko-
münistlerle çalışmak zorunda kaldı. "Kommunist"
gezetesinin, 1920 Mayıs sayılarının birinde, ona
kendi hatalarını bile itiraf ettirdiler.
1920-1937'de Azerbaycan Halk Maarif Ko-
miserliği'nin müfettişi, Azerbaycanı Tedkik ve Te-
tebbö Cemiyyeti'nin mes'ul katibi, Azerbaycan
İlmî-Tedkikat Enstitüsü'nde lügatçilik ko-
misyonunun üyesi olarak çeşitli görevlerde çalıştı.
Aynı zamanda hayatının 30 yılını sarfettiği öğ-
retmenlikten de uzaklaşmadı. Bilgi ve tecrübesini
yeni öğretmen kuşağına aktardı.
Stalin terörrünün şiddetlendiği 1937'de, ih-
tiyar yazar da, binlerce Azerî aydını gibi hapse
atıldı. Hayatının bundan sonraki yılları hakkında
hiç bir malumat yoktur. Yalnız 1943'te, yeri hâlâ
da bilinmeyen bir tutsak kampında öldüğü bel-
lidir.
Sultan Mecid yazı hayatına XIX yy. 90. yıl-
larında başladı. İlk kitabı çocuklar için yazdığı
"Tülkü ve Çak-çakbey" manzum masalıydı (1894).
Bunun ardından "Mektubat-ı Şeydabey" genel adı
ile yayınlanan "Müellimler İftiharı" (1898) ve "Ge-
linler Hemayili" (1900) bölümlerinden oluşan ro-
manını tamamladı. Sultan Mecid, edebiyatın mo-
dernleştirilmesine çaba gösterirdi. 1896'da yazdığı
mektupların birinde diyordu ki, "İndiki bu me-
deniyyet esrinde Hacı Hâfiz'in gezeliyyat yolu ile
gedib zülfe ve kâkile medh ve recez okumak hüner
deyil, mesherebazlıkdır". Modernleştirme ise onun
inancına göre yalnız yeni eğitimin, yeni tipli mu-
allimlerin yetişmesi ile mümkün idi. Sultan Mecid
muallimi halkın esas ümit yeri sayardı. "Mek-
tubat-ı Şeydabey" romanında müellimin halk ha-
yatındaki rolünü ve yerini değerlendirerek şöyle
yazıyordu: "Müellimin evi mektebhanadır, mü-
ellimin nökeri mekteb mülazimidir, müellimin te-
vabe ve etbarı çocuk-şagirdlerdir, müellimin mü-
hellefatı kara-kura mekteb mizleridir, müellimin
sazı, neğmesi mekteb şagirdlerinin sedasıdır, mü-
ellimin istiraheti defterlerin teshihidir. Müellimin
mal ve metaı ders ve telimdir, müellimin kesb ve
ücreti öz milletinin mehebbet ve iradetidir". "Mil-
letin cehaletinden hezer eden müellim öz balasına
nifrin eden ata kimidir. Hünerli ustad ham de-
mirden sebrle Misri kılıç yapabilirse, yakşı mü-
ellim de kecteb milletden hoşehlak cemiyyet ha-
zır laya biler".
Sultan Mecid, M.F.Ahundov geleneğini
devam etdirerek bir çok dram eseri yazdı. Kay-
naklardaki bilgilere göre, onun ilk dram eseri
1891'de bitirdiği "Qönçe Hanım" piyesidir. Lakin
bu piyesin metni elde edilemedi. 1894'te Lev Tols-
toy'un, şarabın ve tütünün zararından behseden
"Evvelimci Şarapçı" piyesini, Azerî Türkçesi'ne çe-
virdi. Eser aynı yıl Bakü'de sahneye konuldu,
1896'da ise Tolstoy'un rızasıyla kitap şeklinde ya-
yınlandı. Sultan Mecid, aynı zamanda, bazılarının
konusu Rus Edebiyatından alınmış "Hor-hor",
"Akşam Sebri Hayırlı Olar", "Dursuneli ve Bal-
lıbadı" vs. sahne eserlerinin müellifidir. Ünlü
Azerî trajedi aktörü Hüseyn Arablinski'nin (İSSİ-
Zİ 9) sehneye çıkması da kısmen Sultan Mecid'in
adı ve faaliyeti ile ilgilidir.
Sultan Mecid bir çok ders kitabı ve lügatlerin
hazırlanmasına da katıldı. "Lüğeti-Rusî ve Mü-
selmanî" (1902), Ruslar için "Türk Dilini Öy-
renenlere Rehber" (1902), "İstilah-i Azerbaycan"
(1904) kitaplarının ve Fars dilinde, muallim ar-
kadaşı Aliskender Caferzâde ile birlikde yaz-
dıkları "Kelid-i Edebiyat" ders kitaplarının da mü-
ellifidir.
Bolşevik rejimi döneminde, Sâbir ve Arap-
linski üzerine hatıraları dışında hiç bir yeni bedii
eser yazmadı.
Eserleri:
Tülkü ve Çaq-çaq Bey. Bakı, 1893; Her Yerde
Olsa Qanlım Qan Tutar. Allah Divanı, Bakı, 1896;
Müellimler Iftixarı. Mektubatı Şeyda Bey Şirvani,
Bakı, 1898; Gelinler Hemayili. iffet Ve Yaxud
E'şari-nesriyye. Badkubeden Buxara'ya Se-
yahetnamedir, Bakı, 1900; Kelidi-Edebiyyat (Eli-
iskender Ceferzade ile birlikte) Bakı, 1901; Sa-
mouçitel Tatarskoqo Yazıka. Lüğeti Rusi ve
Müselmani, Bakı, 1902; İstilahi-Azerbaycan. Türki
Qafqaz Dilini Öyenmekden Ötrü Burhan Ve
Destevüzdür, Bakı, 1904; Axşam Sebri Xeyir Olar,
Bakı, 1908; Xor-xor, Bakı- 1908; Dursuneli ve Bal-
hbadı, Bakı, 1910; Tülkü ve Çaq-çaq Bey, Bakı,
1910; Sufi Şeyda, Bakı, 1911; Gelinler Hamayili,
Bakı, 1912; Nabekar Qonşu, Bakı, 1912; Axşam
sebri Xeyir Olar, Bakı, 1913; İstilahi-Azerbaycan,
Bakı, 1913; Allan Xofu, Bakı, 1916; Qurban Bay-
ramı Ve Yaxud On Gün Riyazet, Bakı, 1916; 1919;
Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1965.
Kaynakça: Eflatun Memmedov. XX esr Azer-
baycan nesri, Bakı, 1984; Xeyrulla Memmedov.
Sultan Mecid Qenizadenin Nesr Yaradıcılığı,
"Azerbaycan" Dergisi, Bakı, 1963, No 6; Xeyrulla
Memmedov. Sultan Mecid Qenizade, Bakı, 1987;
Mir Celal, Firudin Hüseynov. XX. esr Azerbaycan
Edebiyyah, Bakı, 1982.
 GELİNLER HEMAYİLİ
(Sultan Mecid Qenizâde, Seçilmiş Eserleri, Bakü-1965,s.91-95)

KONU: XIX yy. Azerbaycan Edebiyatında ikinci romandır. Romanın konusu ya-
zarın iyi beled olduğu* öyretmen hayatından alındı. Öyretmen Şeydâbey bütün var-
lığı ile kendi meslekine bağlıdır. Onun fikrince, milletin geleceyi öyretmenin şah-
siyyetinden ve kişiliyinden asılıdır. Şeydâbey fakır ve yoksun bir hayat keçirir. Bu
arada annesi onu kardeşi kızının düğününe davet edir. Şeydâbey kardeşi kızı Di-
lefruz'a düğününde altun bir hemeyil hadiyye edeceyini vad etmişdi. Lakin yeterince
para toplayabilmediyinden hemin2 hemayili alabilmir. Şeydâbey düşünür ki, yeni
aile kuran bir kız üçün en değerli hemayıl onun eşine sadakati, saf, temiz ve namuslu
olmasıdır. Buna göre de hemin konuda bir kitab yazıb onu Dilefrûz'a düğün er-
meganı kimi götürmeye karar verir. Romanin "Mektubât-iŞeydâbey" adlanan birinci
hissesi Şeydâbey'in gözlenilmeden hastalanması ve ölümü ile bitir. Onun vesiyyeti
üzerine yakın arkadaşlarından biri eşyalarının arasında bulunan bir elyazmasını Di-
lefrûz'a çatdırmalıdır3.
Romanın "Gelinler hamayili" adlanan ikinci hissesinde Şeydâbey'in özkeçmişi ile
bağlı bir seyahet hatıreleri tesvir edilir. Vaporla Hazer denizinden keçerek Türk-
menistan'a, oradan da trenle Orta Asiya'nın içerilerine geden Şeydâbey vaporda hizmet
yerine yollanan gene bir Rus ailesi ile tanış olur. Pavel Petroviç ve Sofya adlanan bu
karı-koca bir ay önce evlenmişler. Sofya Şeydâ-bey'e âşık olur, onunla yakınlığı can
atır. Şeydâbey de Sofya üçün iztirabler keçirir. Lakin fiziki yakınlık üçün imkan bu-
lununca, aldığı terbiye, mensub olduğu din ve daşıdığı düşünce Şeydâbey'i hemin fi-
kirden uzaklaşdırır. Bundan sonra o, yene de Sofya ile bağlı iztirablar keçirir. Lakin ye-
niden cinsel alake imkanı bulununca ve Sofya buna takid edince Şeydâbey her bir
kadının eşine ve doğulacak övladına sadik kalmasını onun en mukaddes görevi ol-
duğunu4 hatırladır. Sofya kendi ehtiraslarından peşiman olur ve Şeydâbey'e kendi hi-
laskarı kimi bakır. Romanda bu vesile ile iki ahlak, iki terbiye sistemi karşılaşdırılır
ve müellif sade bir Türk gencinin dili ve emelleri ile Rusiya'nın kibar bir salon ka-
dınını terbiyelendirir. Roman psikolojik sermelerle zengindir. Ayni zamanda bu ro-
manda bütün seyahet romanlarında olduğu kimi, çoxlu tarihi ve etnografik bilgiler ve-
rilmiş, hemin dövrdeki Müselman hayatının, meişetinin, düşüncesinin lövheleri eks
olunmuşdur. Şeydâbey'in fikrince, bu roman Dilefrûz üçün hemayili evez etmelidir5.
Men hâlâ sözümü qurtarmamışdım6 ki, Sofya mal26 ile gözlerinin yaşını silerek hülqumuna27 yı-
başın aşağı eyib yelpicle? üzünü örtdü. Hemişe89 ğılmış lüabi udqunuban28 dedi:
serkeş görünen xanımm indiki sernigûnluğu -Besdir29, Allah xatirine, besdir... Danışdığmız
menim nezerimde çox müteessir menzere idi. Ge- sözler hamisi doğrudur ve doğru olduğunu iqrar
linin gözel üzü qara yelpic altında gizlendikde edib öz teqsirimi boynuma alıram... Menim qebih
ancaa ağ, hemvar alnı, zülf içinde keennehulO niyyetlerim ser-â-ser murdarçılıqdır, leimlikdir30,
bulud arasında ay parası kibi görünürdü. Enduh idbarlıqdır3l. Ox... Bu hereketimin keffâresi32 üçün
qaraltısı ile tutulmuş bu gözelin imdiki terkibi teş- mene tövbe lazımdır, tövbe. Ax, Pavluşa, Pavluşa.
bihen küsuflanmışll qemere benzedikde, ay tu- Sen menim üçün etdiyin seflar... Ox, ox meni oda
tulan zaman mis çalman kibi cınq'rovl2 teklS cin- yandırmalıdır.
gilleyibl4 ağladı. Ehtizare33 gelmiş gelin daha göz yaşlarını sax-
Zaten yaralanmış yerden zeher tez sirayet laşdıramayıb hökürtleme34 ağalamağa başladı. Ze-
eder. İmdi Sofya'nın üreyi ehtizar piçtabmda^ re- laletden qurtardığım cevanenin35 imdiki haleti bir
qiqlenmişi6 iken yene bir-iki kelme keskin sözler cehetce36 mene din qürurluluğu yetirirdise de,
söylemeye menim üçün yaşxıca fürset idi, dedim: amma elahidde37 cehetee üreyimi derhem.38 edirdi.
-Xamm efendi.... Özünüz insaf ediniz. Bunca Xanımm üreyini melamet neşteri ile yaraladığıda,
nezif libas ki, örtübsünüz ve bunca zerif zinet ki, imdi rekzenler şivesi ile hemin cerahete melhem
geyinibsiniz, hamisi mehz^7 izzet ve hörmet üçün qoymağı lazım bilib dilnevazlıqla teselli vermeye
deyil mi? Bes özünüzü ezîze ve möhtereme is- başladım. Sofya elleri elimde, başı çiynimde uşaq
temekle bele, âya, revâmıdır ki, dünya evinde can kibi hıçqırıb aglayırdı, ye'ni üreyindeki qebahet nik-
riştesiis ile derdlerinizi çeken şexs sizin öz ne- betin nedamet qetreleri ile yuyurdu. Zehi seadet...
zerinizde xârl9 olsun?.. Aya, revâmıdır ki, mal ve
menâla, İrz ve namusa şerik olduğunuz kişi buy-
nuz çıxarmış mesxereler20 kibi özge2l nezerinde Yanımda teze gelin nicat tapmış39 qünahkârlar
gülüne olsun?... kibi ancaq medhler söyleyib deyirdi:
Men bu sözümü buraya çatdırdığımda22 Sofya -Can, Şeydâbey, can, Şeydâbey. Sen meni fe-
lerze ile mezuheni23 üzünden çekib, bulud da- laketden qurtarıb tezeden heyat verdin... Allah
Iısmdan24 tülü eder25 bedr kibi üzünü açdı. Gözelin sene ecr versin. Şükür Xuda'ya ki, evvelinci güm-
şehla gözleri yaşla dolu idi ve aızarmış arizi yaş rahlığımda sizin kibi necabetkirdar şexse rast gel-
qetreleri ile islanmışdı. Qoynundan çıxardığı des-
1. bildiği 2. aynı 3. ulaştırmalıdır 4. kurtarıcısı 5. karşılamakdır 6. tamamlamamışdım 7. yelpazeyle 8. her zaman 9. şans
sızlığı 10. sanki 11. tutulmuş 12. zil 13. gibi 14. hıçkırarak 15. sıkıntısından 16. yufkalaşmış 17. ancak 18. canbağı 19. diken
20. başka 21. yabancı 22. getirdiğimde 23. peçeyi 24. arkasından 25. çıkar, doğar 26. mendil 27. boğazına 28. tükrüğünü
yutkunarak 29. yeter 30. kötülükdür 31. şanssızlıktır 32. kefaret 33. korkuya 34. hıçkırarak 35. genç kızın karşılığı 36. yö
nüyle 37. yemin ettiği 38. karmakarışık 39. kurtuluşa ermiş
mişem, yoxsa tezcic âlemine yeni ayaq qoy-
duğumda qe'ten gümrahlıq vertesine yıxılıb daha
durmayacaqdım... Hâlâ şükürler ki, nicat tapdım.
Min be'd ömrüm olduqca sizi feramuş edemem ve
din cehetice özümü size borçlu bildiyimden sizin
şeklinizi hemayil edib boğazımdan asacağam.
***
Sofya daha usanmışdı, ağ mendil ile gözlerini
silib basma vurmuş herareti soyutmaq üçün yene
yelpice yapışdı. Sabah gülü jale qetresi ile xoşlanan
kibi bu bîmisl gözelin camâlı göz yaşından sonra
daha da gözelleşmişdi. İmdiki sefa şö'lesil gelinin
üreyinde sür'etle baş vurduqda xatirindeki küduret
qaranlığı bir-iki deqiqenin fasilesinde bilmerre
mehv olmuşdu ve xezansar kederlerden sonra teze
gelinin gözelce üzü eynen bahar gülü kibi şükuft
etmekde2 idi. Qönçe dodaklar tebessüm havası ile
açıldığın gördüyümde, ruhum şeydâsını yene te-
rennüme getiriben tezvic ve ifafe dair bir nece fe-
qere hadiseler söyleyib âxırda dedim:
-Can, Sofya. İmdi eğer özünü din cehetice
mene borçlu bilirsense, bes menim tesvirim evezine
birce kelme sözümü hemayil etsen, metlûbraq olur
ve o bir kelme "iffet" lefzidir ki. ünaslara dair her
bir sa- edet hamisi hemin leze mezmûndur. İfaf bir
te'vizdir ki, hansı gelinin gerdûninde olursa, daha
zelâlet ecinnesi onun üreyine hergiz yol aparamaz3.
Menim bu sözümün müqabilinde Sofya ifaf
gücü ile meni qucuyub alnımdan öpdü ve bununla
bele, sedaqet visâqm tamam edib ayağa qalxdıq.
Çahar etrafda4 âlem ve tebiet hemin qerarla
gözel idi. Sofya öz âdet-i nâzı ile qolun qoluma
verib vağzal terefe üz çöndermişdi. Rû be-
rûmuzda işıqlanan ay qûya tebrik üçün evvelki ye-
rinden bir az aşağı enib aydm-aydm üzüme ba-
xırdı. Şûxendâm gelin iki saat bundan ireli hemin
bu yolu özge ahengle getmiş iken, imdi maaş ve te-
ehhül xüsusda âzâde sohbetler edirdi ve tefriqe
metlebler arasında menim ef'âlımı medh edib ara-
mızda keçmiş maceraları bir veqtinde Pavluşa'ya
söyleyeceyini niyyet edirdi.
Pavel Petroviç vağzal kenarında dayanıb bizi
gözleyirmiş ve uzaqdan bizi görcek sebirsizlikle is-
tiqbâla gelib iztirabda olduğunu izhâr etdi. Saf ürek-
li kişi güya sefâyi bâtinî ile bizim aramızda keçen
müamileden filcümle anlayıbmış. Sofya kişinin iz-
tirabma güya diqqet göstermek üçün bir növ zerafat,
bir növ5 melamet tonu ile "yoxsa bizim bâremizde
bedgüman6 oldun" deyib sorduğunda bextever kişi
evvel onun elini öpüb sonra nehayet vüqâr ile dedi:
-Yox, gözelim... Senin ismetine ve Şeyda Bey'in
necâbetine xatircem olduğum üçün bedgüman ol-
mağıma hergiz7 sebeb yoxdur.
Pavel Petroviç tesadüfle söylediyi bu sözden
bîintihâ teşekkürler hâsil etmeyimde özüm öz eme-
limde bîpâyan8 fexr edirdim ve üreyimdeki ismet
sefası ile Sofya'm ev sahibine tapşırıt>9 onlarla mü-
vafiq vağzalıo gapısma girdik.

HEKAYE
SERGÜZEŞT, yaxud MEŞEDÎ QURBAN'm defterçesinden bir nebze
(s. 129-131)

KONU: Meşhed ziyaretinden Aşqabat'a dönen bir Müselmanın avamlıq ve ca-

hilliyinden söz konusu edilir. Ruslar hemin Müselmana hakarat yapırlar, o ise bunu
hakaret yox, sadece olarak bir Rus hanımının şakası sayır ve bu hakaret dolayısı ile
kızan bir Müselman aydına kendisinin kahramanlıklarından konuşur. Hikaye satirik
(mizahi) sepkideH yazılıb ve burada avam Müselmanın dili ile onun kendi avamlığı
ve cahilliyi gülüş hedefi edilmişdir.
... Biraz getmişdim, bir de gördüm, a gede, bir heyf ki25, niyyet elemeye macal26 vermirsen.
balkonda bir nazenin senemi, gel meni gör, der- Menim bu sözüme xamm qız ağrısın aldığım
dimden öl, stul üstünde qıçmı qıçmm13 üste aşırıb, qeh-qehe çekib qeşş eledi.
elinde yelpik14 naz-nezaketle üzünü yelleyir. Mexles, çox xoş keçdi. Amma çıfayda27 ki,
Öz-özüme dedim ki, gözel görmek sayabdır. hemen güşberepapag haradansa gene özünü or-
Uzaqdan olsa da tamaşanm eybi yoxdurl5. Özümü talığa salıb başladı övqatımı28 telx elemeye. Yum-
verdim eyvan terefe16. Amma xanım meni görcek ruğun düyünleyib29 saldatı hedeleyib dedi:
qalxdı ayağa, mene sarıl 7 bir âhû nezer atıb girdi içeri. -Paşol, durak, sobak... Men bu işi bu yerde
18
Men hele eyvanın qabağmda idim ki, gör- qoymayacağam.
düm bir saldat1^, dalısmca20 da bir cahılca ma- Ne var, ne var, bes neçün Meşedî kişinin ba-
tışka2l çıxdılar eyvana. Men özüm üçün say- şına çirkabSO tökülüb?
mazyana sallana-sallana gedirdim. Birden onu Gördüm ki, herifin başı boşdur, dedim:
gördüm ki, qefilden tepeme bir çellek serince su ca- -Balam, menim başıma çirkab töküldü sene ne,
Iadılar22. "Oxxay" deyib özümü du- mirkab töküldü, sene ne? Baş menim, men menim...
ruşdurmamışdım ki, bir çelle23 sağ çiynime24, Peh, bunu dediyimi gördüm. Bambulu daha
yerde qalanı da sol çiynime... Başımı yuxarı qal- da haldan çıxıb üstüme xoruzlanmağa başladı:
dırıb elim ile işare eledim ki, postoy, ağa saldat, -Ay senin başın yere girsin. Senin başına çirkab
postoy. Dedi: Çto? Xoroşoy? Dedim, oçim xoroşoy. da azdır. Metleb senin başın deyil, metleb odur ki,
O ki, qaide-yi tertibdir, qüsl vere bilersen... Amma saldatm birisi bizleri mesxereye3l qoyur.
1. mutluluk ışığı 2. açılmakta 3. yol bulamaz 4. dört yönde 5. çeşit 6. kuşkucu 7. asla 8. sonsuz 9. götürüp 10. istasyon
binasının 11. tarzda 12. cilveli 13. ayağım ayağının 14. yelpaze 15. seyretmenin ayıbı yoktur 16. balkon 17. ..e doğru 18.
önünde 19. asker 20. arkasından 21. (Rusça) fahişe 22. serptiler 23. bir tas 24. omuzuna 25. yazık ki 26. güç 27. ne fayda
28. hediyemi 29. yumruğunu sıkıp 30. pis su 31. maskaraya
 Dedim: valdız soxaram. Hansı.. heddi var ki, mene ayağın
-Ade, sen uşaqsan, get ağlına duâ yazdır. Tu yandı, geri çek deyebilsin? Soxaram xenceri qar-
talım ki, saldat menim başıma çirkab tökmeyib, lap nına destesinecen. Qoy meni lap dar ağacına çek-
bir yeke boçkal Iehme2 töküb, daha durub saldatnan sinler, menim payıma. Bu adam papağı isti3-soyuq
saldatlıq elemek olmaz ki? Allah göstermesin, onun üçün qoymur, qeyret, üçün qoyur. Bir gün ya-
dürtmesine kim davam getirebiler ki? ranmışıcı, bir gün de öleceyik. Bir qaşıq qanmdan
Yox, daha da bağırmağa başladı: qorxan kişi deyil. Sovurxanlı Yırtımqulu menim
-Ay bizde qeyret yoxdur, namus yoxdur, filân, itime bir daş vurmaa üçün günün günortaçağı altı
peşmekân. gülleni bir-birinin dalınca* sıxdım alnına. Doğ-
Dedim: durur, üç il yarım "Sentralnı" da oturtdular, amma
-Ay-hay! Menim bu qırmızıca saqqalıma ba- âleme sübût eledim ki, heç kes5 menim itime daş
xırsan, deyirsen ki, ne var, meşedînin birisidir, atabilmez. Kişi gerek kişi olsun.
bunun elinden ne gelecek? Daha demirsen ki, mene Amma matışka da bir matışkaö idi haa. Ada-
Meşedî Qurban deyerler, mene iyne batırana çu- mın bir oyla xanımı ola, yüz min manat da borcu...
DRAM ESERLERİ
XOR-XOR
I perdeli vodevil
(s. 191-193)

KONU: Yüzbaşı Rüstem Bey yenice evlenib. Hanımı Meryem onu çok sevir.
Lakin Rüstem Bey eski maceralarından da ayrılabilmir. Bir gün eski refîqesi7 Mar-
qarita'dan mektub alır. Marqarita onu otele, kendi yanına çağırır. Evden nasıl çı-
kacağını bilmeyen Rüstem Bey kelek işledi8; Meryem Hanımla kavga edir, ona ota-
ğına gelmeyi yasaklayır, sonra ise er Seyfulla'nı kendi yatağında yatırdıb ona fasilesiz
horuldamağı emi edir, kendisi ise Marqarita ile görüşe gedır. Lakin az sonra Meryem
Hanım Rüskem Beyle barışmak üçün onun odasına gelir, könlünü almak üçün eyilib
üzünden öpür. Lakin onun Rüstem Bey olmadığını görünce hayretlenir. Er Sey-
fulla'dan ne sorursa, o komutanın emrini yerine yetirerek yalnız horuldayır. Mar-
qarita'nın yanından dönen Rüstem Bey dünyada en güzel kadının kendi karısı ol-
duğunu düşünür ve Meryem'le barışmak isteyir. Meryem ise ona biraz evvel öpüşüb,
kucaklaşıb barışdıklarınr söyleyir. Rüstem Bey kıskançlık içerisinde boğulur, Sey-
fulla'nı çağırıb sorular sorur. Er ise bütün müddet içerisinde aramsız horuldadığını
bildirir. Sonda hadiler^ açılır. Rüstem Bey kendi emelinden peşiman olur, Meryem'e
ebedilik sâdik kalacağına and içir. Seyfulla ise sadakatine göre çavuş olur.
RÜSTEM BEY (Sürtukununio düymelerini lar sen lap xarab olubsan. Yarım saat bundan ireli
acır) - Off, yoruldum. Herçendll getdim, amma elediyin iş imdi yâdından çıxır.
getmeseydim daha yaxşı idi. Maraarita daha ev- RÜSTEM BEY - Âxır de görüm nece barışdıq?
velki Marcıarita deyil, lap xarab olub gedib, üz- Haçan barışdıq?
gözü qırışıb. Canında da daha evvelki terâvet qal- MERYEM XANIM - Yarımca saat bundan ireli,
mayıb. Heyfl2 deyil menim Meryem Xamm'ım. (başını bulayır) Men eşitdim ki, xorultu sesi gelir.
Gözel, göyçekl3, Meryem Xanım'ım bir barınağını RÜSTEM BEY - Doğrudur, başım biraz pis
min Marqarita'ya vermerem. (Durur ayağa, yavaş- düşmüşdü, ona göre xoruldayırdım.
yavaş gedir qapı terefe) Bayaq Meryem Xanım'ı MERYEM XANIM - Bes deyirdin heç yat-
biraz incitdim. imdi lazımdır ki, yene üreyini ele mamışam?
alım. 5Eh, arvad xeylağınınl4 könlün almağa çox RÜSTEM BEY - Elbette ki, yatmamışam. Ancaq
mayal istemez, iki kelme xoş söz, bir cütl6 öpüş biraz xoruldamışam.
vesselam. (Çapını iteleyir, qapı bağlı olur, taq- MERYEM XANIM - Xoruldamısan, yoxsa ağ-
nıldadıb çağırır) Meryem Xamm. Meryem Xanım. lamısan?
Aç qapını. RÜSTEM BEY - Xoruldamışam, sonra da ağ-
MERYEM XANIM (Çapının dalından) Get, lamışam.
get, men yatmışam. MERYEM XANIM - Yaxşı, sen deyen olsun,
RÜSTEM BEY - Meryem Xamm, bağışla, qelet men eşiddim ki, sen xoruldayırsan, geldim yanma
elemişeml7. öpüştük, qucaqlaştıq, barıştıq.
MERYEM XANIM - Get, get, iki aydan sonra RÜSTEM BEY - (Elini başına vurur) Öpüşdük,
gelersen. qucaqlaşd'ıq, barışdıq? Beli20, öpüşdük, öpüşdük...
RÜSTEM BEY - Meryem Xanım, ayağının al- Vay-vay. Men bilirem bu sözlerin me'nası nedir?
tında ölüm, gel barışaq. Bayaqdanlg beri burada Kül menim başıma. Öz elimle öz ayağıma balta çal-
oturub ağlayıram, heç yatmamışam. dım... (Birden qışqırır) Yox, yox, bu iş heç vaxt ola-
MERYEM XANIM - (Çapını aralayır) Bu ne bilmez. Seyfulla! Seyfulla!
sözdür? Adam bir kere barışar... Bayaq barışdıq, MERYEM XANIM - Rüstem bey, sene ne olub?
qurtardı getdi. Derdini mene de görüm... (İsteyir onu qucaqlasm)
RÜSTEM BEY - Nece barışdıq? Haçani9 barışdıq? RÜSTEM BEY - İtil22 gözümden, daha me-
MERYEM XANIM - Ah, Rüstem Bey, âxır vaxt- nimki mene deyib, itil, itil, itil, itil. Öpüşdük, qu-
I. tas 2. çamur, balçık 3. sıcak 4. arkasından 5. hiç kimse 6. fahişe 7. kız arkadaşı 8. oyun oynadı 9. oyun 10. paltısonun
II. her ne zaman 12. yazık 13. güzel 14. kısmının 15. söz, zahmet 16. çift 17. yanlış yapmışım 18. deminden 19. ne zaman
20. evet 21. tahrik olur 22. yıkıl
 aqlaşdıq, barışdıq...
MERYEM XANIM - (Gedir öz otağına) Yan, ci-
yerin çatlasın. Sene hele bu da azdır.
SEYFULLA - (Dâxil olur, çest verir) Kapitan,
fermayış.
RÜSTEM BEY - Fermayişi. Heyvan oğlu hey-
van. Xeyanetkâr oğlu xeyanetkâr.
SEYFULLA - (Qorxaq) Kapitan, and olsun
senin başına, hergiz2 xeyanet elememişem, bir qa-
rera xqr-xor xoruldamışam.
RÜSTEM BEY - Senin xoruldamağm başına
deysin, şeytan oğlu şeytan.
SEYFULLA - (Terefe) A kişiler, iki saat haqsız-
muzdsuz3 bunun üçün xoruldamışam, imdi mene
razılıq verdiyidir, görüz haa.
RÜSTEM BEY - (Seyfulla'ya teraf hücum ede-
rek) Mel'ûn, de görüm xanımla ne qayırdm4?
SEYFULLA - (Fikre gedir) - Vallah, kapitan,
teqsir mende deyil, xamm meni güçle...
RÜSTEM BEY - Danış, hamısını danış görüm
nece oldu?
SEYFULLA - Men xoruldayırdım, xanım geldi
meni öpdü, amma men vallahi ele xoruldayırdım
ha...
RÜSTEM BEY - (Onun boğazından tutub sıxır)
Sonra? Sonra?
SEYFULLA - Sonra aramızda bir balaca5 soh-
bet oldu.
RÜSTEM BEY - (Seyfulla'nı o yan bu yana
çekir) De görüm aranızda ne sohbet oldu?
SEYFULLA - Arvad-kişi sohbeti... Vallah,
arvad-kişi sohbeti..
RÜSTEM BEY - Vay, şeytan oğlu şeytan, bes
sen bilmirdin ki, o menim arvadımdır?
(Çekişirler)

ÇOCUK ŞİİRLERİNDEN

PİŞİK

(s. 249-250)
Ay uşacjlar, balalar, Birce kişi var idi,
Dağda keklik balalar. Şalvarcığı dar idi.
Durun, çıxm eşiye,
Baxm Mestan pişiye6, Çıxdı bir gün buz üste,
Quyruğu ilan kimi, Sürüşdü, düşdü diz üste.
Gözleri mercan kimi. Dedi: - Ay buz, sen ne zalımsan?
Tel-tel sarı bığları7, Dedi: - Zalim olsaydım, gün meni eritmezdi.
Şimşekdir qulağları. Dedi: - A gün, sen ne zalımsan?
Siçan görcek mırıldar, Dedi: - Zalim olsaydım, menim üstümü bulud almazdı
Quş görceyin moruldar. Dedi: - A bulud, sen ne zalımsan?
Görüz, o ne haldadır. Dedi: - Zalim olsaydım, menden yağış yağmazdı.
Nağıl hele daldadır. Dedi: - A yağış, sen ne zalımsan?
Dedi: - Zalim olsaydım, menden ot göyermezdi.
Yayl2 günü yel esende, Dedi: - A göy ot, sen ne zalımsan?
Çardaqlar oylağımdır13. Dedi: - Zalim olsaydım, meni qoyun-quzu yemezdi1*).
Qış günü qar yağanda, Dedi: - A qoyun-quzu, siz ne zalimsiniz?
Metbexler14 ovlağımdır15 Dedi: - Zalim olsaydıq, bizi qessab kesmezdi.
Çile çıxar, qış geder,
Xeber novruzdan yeter, Dedi: - A qessab, sen ne. zalımsan?
Murov-murov çağırram, Dedi: - Zalim olsaydım, çarığımın bağın siçan yemezdi.
Miyau-miyau bağırram, Dedi: - A siçan, sen ne zalımsan?
Tüstü qalxar ocaqdan, Dedi: - Zalim olsaydım, meni pişik yemezdi.
Men qalxaram bucaqdan. Dedi: - A pişik, sen ne zalımsan?
Duraram, hay duraram,
Bığlarımı buraram. Dedi: - Zalımam, a zalımam
Qarı nene çöle çıxanda, Kürsü11 altı qışlağımdır,
Süd-qaymağm vuraram. Yük üstü yâylağımdır.

1. emret komutanım 2. asla 3. karşılık beklemeden 4. ne iş yaptın 5. kısaca 6. kediye 7. bıyıkları 8. masal 9. arkadadır
10. yeşermezdi 11. sandalye 12. yaz 13. meskenimdir 14. mutfaklar 15. av yerimdir.