Mehemmed Hadi
(Şamahı, 1879 - Gence, 1920)
XX. yy. Azerbaycan romantik şiirinin ön-
derlerinden biridir. 1879'da Şamahı'da küçük bir
tüccar ailede doğdu. "Hadi" şiirlerinde kullandığı
takma addır. Ailesinin asıl soyadı Hacı Eb-
dülselimzâde'dir. Kederli bir çocukluk hayatı ge-
çirdi. 1888'de babasını kaybetti. Bunun ardından
annesi, onları kaderleriyle başbaşa bırakarak başka
birisiyle evlendi. Dokuz yaşındaki Hadi ve iki
küçük bacısı anneanneleri Teyyibe Hanım'm hi-
mayesine sığındılar. Mehemmed Hadi, önce şair
Abbas Sehhet'in babası Molla Elabbas'ın mek-
tebinde okudu, daha sonra akrabalarından Mus-
tafa Lütfi, onun tahsiliyle meşgul oldu. Lakin ih-
tiyaç nedeni ile davamlı tahsil alamayan şair,
kişisel eğitim yolu ile Fars, kısmen de Arap ve Rus
dillerini öğrendi, dünya Edebiyatıyla ilgilendi.
Onun bir şair olarak yetişmesinde, çağdaş Türk şi-
irinin, özellikle de bu şiirin İbrahim Şinasi, Ab-
dülhak Hâmid, Namık Kemal, Tevfik Fikret vb.
temsilcilerinin büyük rolü oldu.
Akrabası, gazeteci ve yazar Mustafa
Lütfi'nin, Heşterhan'a göçmesinden sonra Hadi,
Şirvan medreselerinde birkaç yıl daha tahsilini ar-
tırmağa gayret etti. Lakin hür fikirliliği yüzünden,
sonunda medreseden dışarı atıldı. Sonraları şair,
şiirlerinin birinde kendinin okuma, öğrenme ar-
zusunu ve içerisinde olduğu muhitin bu arzuya
düşman tavrını şöyle dile getirecekti:
Oxumaqçün ne qeder dad ü fegân etdimse,
Olmadı zerre eserbexş şu istimdadım.
Dağa dersen, eşidir, sonra verir eks-sedâ,
Daşa dönmüşlere efe eylemedi feryadım.
Şairin hayatındaki huzursuzluklar birbirini
takip eder. Bütün varlığı ile sevdiği nişanlısı onu
bırakarak başkasıyla evlenir. Yüzyılın sonunda ha-
yatın bütün acılarını tatmış, bütün sevdiklerini, ya-
kınlarını yitirmiş Hadi, babasının Şamahı'daki
mülkünde tek başına oturur. Amcasının onu dük-
kanda çalıştırmak isteği de boşa çıkar. He-
yalperver ve laubali genç, bütün zamanını şehir
kütüphanesinde geçirir, insanlardan uzak olmaya,
kendi hayalleriyle baş başa kalmaya can atar. Ama
1902 yılının dehşetli Şamahı depremi, bu ya-
rıbohem hayatına son verir. Evsiz kalmış Hadi, Şa-
mahı göçkünlerine katılarak Kürdemir'e gelir. Bu-
rada yerli okulda Türk dili ve Edebiyatı
öğretmenliği yapar.
1905'ten sonra, millî yayıncılığın gelişmesi
Hâdi'yi, Azerbaycan'ın esas kültür merkezi olan
Bakü'ye getirir. Önce "Hayat" gazetesinde, sonra
ise Alibey Turan'ın (1864-1940) yayınladığı
"Füyûzât" mecmuasında şiir ve makaleleri ile ken-
dini başarılı bir şair ve yazar olarak tanıtır. Bir
süre Heşterhan'da yaşayıp, Mustafa Lütfi'nin ya-
yınladığı "Bürhan-i tereggi" gazetesinde çalışır,
hatta aynı gazetenin başyazarlığını yapar. Lakin
Alibey Turan'm daveti üzerine Bakü'ye döner.
"Füyûzâf'ın daimi yazarlarından biri olur.
"Füyûzât" pantürkizmle suçlanarak kapadıldıktan
sonra, şiirlerini "Taze Hayat" ve "İttifag" gibi li-
beral istikametli gazetelerde yayınlatır.
Rusya'da irticanm kuvvetlendiğini gören
Hadi, 1910 yılının baharında İstanbul'a gider. Bu-
rada "Tanin" gazetesinde Şark dilleri tercümanı
olarak çalışır. Şiirlerini "Servet-i Fünûn", "Rübab",
"Şehpal", "Mehtab", "Hilâl" gibi mecmua ve ga-
zetelerde yayınlatır. Çağdaş Türk şairleriyle ta-
nışır. Lakin isyankâr ruhlu şair, aradığı fikir hür-
riyetini Osmanlı Imparatorluğu'nun başkentinde
de bulamaz. Genç Türklerin faaliyetlerinden hayal
kırıklığına uğramıştır. "Siz istibdad mik-
roblarısmız" diyerek iktidar sahiplerine dü-
şündüklerini ve içindeki duyguları açık açık ifade
eder.
1913' de harbiye nazırının öldürülmesi ne-
deniyle, Hadi de şübheliler arasında İstanbul'dan
Selanik'e sürgün edilir. Şair burada oldukça me-
şakkatli günler yaşar, büyük zorluklardan sonra
1914 yılının Şubatında Bakü'ye döner. Aynı yıl
Bakü'de iki şiir kitabı yayınlanır ve edebî mah-
fillerde büyük ilgi ile karşılanır.
Evi, ailesi ve davamlı meşguliyeti olmayan
şair 1914 'te Birinci Cihan Savaşı sıralarına ka-
tılmak için Âzerîlerden oluşan "Vehşi diviziyanm"
içinde alay mollası sıfatıyla cepheye gider. Üç yıl
Karpat cephesinde bulunur. Bu dehşetli savaş,
onda, dünyanın yenileşeceği, değişeceği inancını
yaratır. Bu fikri 1915'teki mektublarınm birinde de
yansıtmaktadır; "... yeni hayat, yeni meişet vücuda
gelecekdir. Her şeyde bir inkılab ve teceddüd gö-
rülecektir. Dünyada bir değişiklik hasil olacakdır.
Dikkatle bakılacak olursa, zaten numuneleri gö-
rülmeye başlamışdır". Ve şair ister şiirleri, isterse
de keskin ruhlu makaleleri ile kendi vatandaşlarını
bu yeni devre hazır olmağa çağırır: "Elm ve
me'rifetle müselleh olmayanlar bundan sonra pek
bedbeht bir halda yaşayacaklar. Yaşayacaklar
değil, sürünecekler..."
1918'de Bakü'ye dönen hasta ve düşkün Hadi,
burada kendine bir yer edinemez. Savaşın dehşeti
onu daima takib eder. Hadi hiç kimseye inanmaz.
Kimseyle yakınlık kuramaz ve hiçbir partiye ya-
naşmaz. Tenha ve laubali bir hayat geçirir, içkiye
müptela olur. Yaşamını temin etmek için ayrı-ayrı
kağıtlar üzerinde yazılı şiirlerini sokak ve mey-
danlarda satar. O, hiç kimse ile ilgilenmediği gibi,
kimse de ateşli mısraları ile cemiyyetin altını üs-
tüne çevirmeye can atan bu isyankâr şairle il-
gilenmez. "Toplar dinende muzalar susur" ha-
kikatine kendi özgeçmişinde inanan Hadi,
Gence'ye döner ve 1920 yılının Mayısında burada
herkesçe unutulmuş, terk dilmiş bir durumda,
Gence hastanesinde hayata gözlerini yumar.
Hadi XX. yy. Azerbaycan şiiri tarihine ateşli,
ihtiraslı, düşündürücü romantik şiirin, felsefî li-
rizmin tanınmış ustalarından biri olarak dahil
oldu. Eserlerinde Divan Edebiyatının ve çağdaş
Osmanlı şiirinin geleneklerine dayansa da bu ge-
leneklerin esiri olmamış, aksine şiirin hayatla
nefes almasına, şiirde sosyal problemlerin gün-
deme getirilmesine ve çözülmesine dikkat et-
miştir. Eğitimin, ilim ve kültürün propagandası,
sosyal gelişme, hürriyet ve özgürlük uğrunda mü-
cadele, kadınların hak eşitliği, fanatizme ve ce-
halete karşı uzlaşmazlık, insan hislerinin te-
mizliğine ve kutsallığına inanç Hadi şiirinin esas
konularını oluşturmaktadır.
Sosyal hayat problemlerine bakış meselesinde
Hadi, batıcı bir tavır sergiler. Onun bir çok şiiri
Batı ile Doğunun kıyaslandırılmasma, ilim, eğitim,
kültür, sanayi ve maneviyat alanında birincinin
üstünlüğünün tesbitine hasrolunmuştur. Hâdi'nin
şiir dili, çağdaşı olduğu Azerbaycan şairlerinin bir
çoğunun şiir dilinden zorluğu ile ayrılır. Lakin şiir
dilindeki bu zorluk, aynı zamanda şairin ele aldığı
konuların karmaşıklığı ve felsefî tarafı ile de doğ-
rudan ilgilidir. Şiir ve makaleleri ile bir arada
Hadi, "Beşikden Mezara Kadar Beşerin Ehvalı",
"Alem-i Müsavatdan", "İranlı Kardeşlerime", "İn-
sanların Tarix-i Facieleri, Yahud Elvah-i İntibah"
destanlarının ve Rus Edebiyatından uyarlanmış
"Bir Sergüzeşt-i Hunin" manzum romanının
müellifidir.
Eserleri: Firdövsi-İlhamat, Bakı, 1908; Şü-
kufeyi-Hikmet, Bakı, 1914; Eşki-Möhteşem, Ya-
hud Ana Gucağı, Bakı, 1914; Elvahi-İntibah, Ya-
hud insanların Tarihi Facieleri, Bakı, 1918;
Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1956; Seçilmiş Eserleri, 2
Cilde, C. I, Bakı, 1979; El Feryadı, Seçilmiş Şiirler,
Bakı, 1980.
Kaynakça: Azerbaycan Edebiyyatı Tarixi, C.
Iı, Bakı, 1960, S. 796-829; Memmed Cefer. Azer-
baycan Edebiyyatında Romantizm, Bakı, 1963;
Eziz Mirehmedov. Mehemmed Hadi, Bakı, 1962,
1985; Abdulla Şaiq. Xatirelereim, Bakı, 1973; Eziz
Mirehmedov. Yazıcılar, Taleler, Eserler, Bakı,
1978; Eziz Mirehmedov. XIX-XX. Esrler Azer-
baycan Edebiyyatına Dair Tedqiqler, Bakı 1981;
Refik Zeka. Mehemmed Hadi, Bakı, 1979; Eziz Mi-
rehmedov. Mehemmed Hâdi'nin Eserlerinin iki
Cildliyine Müqeddime. Mehemmed Hadi, Eser-
leri, C. I. Bakı, 1979, S. 5-43; Mir Celal, Firudin Hü-
seynov. XX. Esr Azerbaycan Edebiyyatı Tarixi,
Bakı, 1982, S. 331-350.
 ŞİİRLERİ
MEKTEP
(Mehemmed Hadi, Seçilmiş Eserleri, Bakü-1978, c.I, s.3)
Mekteb ne demek? Xâdim-i qüdsiyyet-i
millet, Mekteb ne demek? Bâis-i ülviyyet ü
şövket, Mekteb ne demek? Cilvegâh-i nûr-i
heqîqet, Mekteb ne demek? Rehber-i irşâd ü
seâdet, Övlâd-ı veten etmek üçün bizde teali,
Mektebler açıb kesb edelim elm ü kamalı.
Mekteb ne demek? Hey'et-i milliyyeye candır,
Mekteb ne demek? Rûh ü dil-i mürdedilandır.
Ariflere hemvâre bu söz vird-i zebandır,
Elmektebü, elmektebü, ey millet, amandır.
Övlâd-i veten etmek üçün bizde teali,
Mektebler açıb kesb edelim elm ü kamâli.
Mekteb ne demek? Encümen-i ehl-i sefadır,
Mekteb ne demek? Bâriqeyi fikre semâdır.
Neyyirleri hep şe'şeebexşây-i dühâdır,
Perverde-yi ağûşi olanlar üdebâdır.
Övlad-ı veten etmek üçün bizde teali,
Mektebler açıb kesb edelim elm ü kamâli.
Mekteble bulur tesfiye âyine-yi vicdan,
Mekteble eder kesb-i şeref zade-yi insan,
Mekteble görer terbiye hep gülşen-i irfan,
Tekrar edek ixvânımıza şu sözü her an:
Övlâd-i veten etmek üçün bizde teali,
Mektebler açıb kesb edelim elm ü kamâli.
1906
TERANE-Yi QEMPERVERANE
(c.I, S.18-19)
Cahâne gelmekden meqsed nedir insâne, bilmem ki,
Heqîqet mi bu xilqet, yoxsa bir efsâne, bilmem ki?
Men idrak etmedim dünyâya gelmekden nedir hikmet,
Yaratmaqdan nedir hikmet bizi sübhâne, bilmem ki?
Mücessem bir xeyâle benzeyir timsâli imkanın,
Hecin dildâde-yi şövqüz xeyâlistâne bilmem ki?
Kitâb-i-kâinâtın sirri heyretbexş-i imandır,
Bu sirri keşfe yoxdur yol necin imane, bilmem ki?
Bütün zerrât-ı âlem mezher-i esrar-i qüdretdir,
Bunun hellide acizdir necin ferzane, bilmem ki?
Mektep ne demek? Milletin kudsî hizmetçisi Mek-
tep ne demek? Büyüklük ve yüceliğin sebebi Mek-
tep ne demek? Hakikat ışıklarının doğduğu yer
Mektep ne demek? Doğru yol ve mutluluğun reh-
beri. Biz de vatan evlatlarının yükselmesi için,
mektepler açıp ilim ve kemâli kazanalım.
Mektep ne demek? Millî topluluğa candır. Mektep
ne demek? Gönlü sönmüşlere ruhtur. Ey millet!
"Mekteb kurtuluştur" sözü bilge insanların daima
dilindedir. Biz de, vatan evlatlarının yükselmesi
için, mektebler açıp ilim ve kemâli kazanalım.
Mektep ne demek? Sefa ehlinin meclisidir.
Mektep ne demek? İnce düşünüşün yüksekliğidir.
(fikir ışığım semasıdır)
Işıkları kuşluk vakti gibi parlaktır.
(Mektebin) kucağında büyüyenler ediplerdir.
Biz de, vatan evlatlarının yükselmesi için mektepler
açıp ilim ve kemâli kazanalım.
Vicdan aynası mekteple temizlenir. İnsanoğlu
mekteple şeref kazanır. Kültür bahçesinin gülleri
hep mekteple terbiye görür. Şu sözü kardeşlerimize
her an tekrar edelim: "Biz de, vatan evlatlarının
yükselmesi için mektebler açıp ilim ve kemâli ka-
zanalım."
İnsanın cihâna gelmesinden maksat nedir?
Bu yaratılış, bir hakikat midir, yoksa bir efsâne
midir? Bilmem ki...
Dünyaya gelmekten hikmet nedir? Ben bunu idrak
edemedim. Sübhân'ın (Allah'ın) bizi yaratmasının
hikmeti nedir? Bilmem ki...
İmkânlar (âleminin) örneği, mücessem bir hayâle
benziyor. Hayal ülkesine niçin can atarız bilmem
ki?
Kâinat kitabının sırrı, çok araştırılınca insana hay-
ret verir. Niçin çok araştıranın (düşünenin) bu sırrı
keşfine yol yoktur? Bilmem ki...
Âlemin bütün: zerreleri kudret sırlarına maz-
hardırlar. İlim bunun hallinde niçin acizdir? Bil-
mem ki...
Düşündükçe fecâyegah-i dehrin hal-i dilsûzun,
Neçin âşıq olur dördü elem vicdâne, bilmem ki?
Bu zülmâbâd-i qiytide feqet bir nâmı var edlin,
Olur mu edl ile me'mûr bu vîrâne, bilmem ki?
Sitemperverlerin çoxdur müîn ü yârı âlemde,
Necin rehm eyleyen yox hâl-i mezlûmâne, bilmemki?
Necin fexr eylesin ehrâre zülm eylemekle istibdad?
İlâhî, tâbekey bu zülm-i qeddarâne, bilmem ki?
Cünunperverlerin fikri olub âlempesendâne,
Necin me'yubdur re'y-i Felâtûnâne, bilmem ki?
Olubdur müstebiddan calis-i övreng-i istiğna,
Necin zillet nesîb olmuşdur ehrârâne, bilmem ki?
Ziya vü zulmeti temyize yoxmu dîde-yi idrak,
Niye nûr-i heqîqet çıxmayır meydâne, bilmem ki?
Olub ârâyiş-i bağ-i seâdet cehlperverler,
Necin arif yaşar dünyâde bedbextâne, bilmem ki?
Hezârân bülbülün bağ-i fenada nâleperverdir,
Ne mecbur eylemişdir bunları efğâne bilmem ki?
Ürek al qane dönmüş, Hâdiyâ, hüzn-i umûmîden,
Bu hüznü bexş eden kimdir dil ü vicdâne, bilmem ki?
Nesîbi xun-i dildir bu fena mülkünde ehrârın,
Ecâyib bir müemmâlı bu tilsimxâne, bilmem ki?
1906
VETENİN NİDASI
(c,l,s.56)
Besdir, yeter artıq, dur, oğul, dur, daha yatma.
Nâmûsu, heyânı ebedî uyxuya satma.
Ey sevgili övlad, ayıl Allah'ı seversen,
Gün doğdu, hamı durdu, yatan birce özünsen.
Yoldaşlarına, sil gözünü yaxşı bax, oğlum.
Onlar yetib isteklerine, sen uzaq oğlum.
Başdan papağın, ya başını qaptıracaqdır,
Ol yol geden âdem ki, yol üste yatacaqdır.
1906
Zamanın musibetlerini, gönül yakan hâlleri dü-
şündükçe, dert ve elem vicdana niçin âşık olur? Bil-
mem ki...
Bu zulmedilen kuytu yerde adaletin bir nâmı var.
Bu virane adalet ile ma'mur olur mu? Bilmem ki...
Zalimlerin yardımcısı ve yâri âlemde çoktur.
Mazlumun hâline niçin rahmeyleyen yoktur? Bil-
mem ki...
İstibdat (baskı) halka zulmetmekten dolayı niçin
övünsün? Allah'ım bu merhametsizce zulüm ne za-
mana kadar sürecek bilmem ki?..
Akılsızların fikrini herkes beğeniyor. Akıllı insanın
görüşü niçin hoş karşılanmıyor? Bilmem ki...
Tahta hep zorbalıkla oturulmuştur. Hür olanlara
(halka) niçin zillet nasip olmuştur? Bilmem ki...
Gündüzü ve geceyi (aydınlığı ve karanlığı) ayır-
dedecek idrakli gözler yok mu? Niye hakikat ışık-
ları meydana çıkmıyor? Bilmem ki...
Cahil insanlar saadet bağının süsü olurken; arif
olanlar dünyada niçin bedbaht olarak yaşar? Bil-
mem ki...
Binlerce bülbül yokluk bağında inlemektedirler.
Bunları efgâna mecbur eden nedir? Bilmem ki...
Ey Hâdî umûmi hüzünlerden yürek al kana dön-
müş. Vicdan ve gönüle bu hüznü bahş eden kim-
dir? Bilmem ki...
Bu fânî âlemde halkın nasibi gönül yaralanmasıdır.
Bu acâib muamma bir tılsımhâne mi bilmem ki?...
Tamamdır, yeter artık, dur, oğul; artık yatma.
Nâmûs ve hayayı ebedî uykuya satma.
Ey sevgili evlat Allah'ı seversen uyan.
Gün doğdu, herkes kalktı, uyuyan yalnızca sensin.
Oğlum; sil gözünü, yoldaşlarına iyi bak.
Onlar isteklerine kavuştular, sen uzak kaldın.
Yürümesi gereken yolda yatan insan, ya şapkasını,
ya da başını kaptırır.
 TEHETTÜR-İ MAZİ

(c.l, s.54)

Bir zaman ah ki, bir şâir idim âzâde, Ah! Bir zaman hür bir şâir idim, acaba beni bu ha-
Ecebâ, kim meni saldı bu xerâbâbâde? rabeye kim saldı?

Pürsürûr idi könül, qüsse nedir bilmez idim, Gönlüm hep neşeli idi, gâm, keder nedir bilmez
Neş'edâr-i mey-i hürriyyet idim me'nâde. idim. Mânâ âleminde hürriyet meyiyle ne-
şelenmiştim.

Perküşâş-i melekût olmada mürğ-i dil-i cân, Gönül kuşum kanatları açık bir melek olduğu
Seyr xüld eyler idim dlvegâh-i balâde. zaman yükseklerde cenneti seyrederdim.

Hürr uçurken meni seyd eyledi şahbâz-i qezâ, Hür uçarken kaza doğanı beni avladı. Şimdi dünya
İndi derqeyd-i cefâ yem qefes-i dünyâde. kafesinde cefâya bağlanıp kaldım.

Qem nedir bilmeyerek hürr yaşardım, heyhat! Heyhat! Kahrı çok olan yere düşmemiş olsaydım,
Düşmemiş olsa idim sâhe-yi qehrâbâde. gam nedir bilmeyerek hür yaşardım.

Batar ümmân-i xürûşânde zövreqce-yi ömr, Coşkun denizde ömür kayığı batıyor (da) her tarafa
Baxaram her terefe, yox yetişen imdâde. bakıyorum, imdada yetişen yok.

Besleyib bir gülü min nazle gülzâr-ı fena, Fâni gülbahçesi bir gülü bin nazla besleyip; gü-
Doymadan xendesine terk ediyor hep bade. lüşüne doymadan, rüzgara bırakıyor.

Elem-i lâyetenâhinin elinden, Hâdî, Ey Hâdî, sonsuz acıların eleminden ne kadar feryat
Yeri vardır ne qeder, qelsen eğer feryâde. etsen yeridir.

DAD İSTİBDADDAN

(c.I,s.65-66)

Qaldıq elinde bir sürü sebâb-i vehşetin, Bir sürü vahşet sebeplerinin elinde kaldık.
Olduq esîri pence-yi qehr ü musibetin. Kahır ve musibet (belâ) pençesinin esiri olduk.

Her semtden atılmadadır tîri-cangüdâz, Her taraftan, can alıcı oklar atılmaktadır; bu felaket
Yoxdur önün alan bu xedeng-i felâketin. oklarının önünü alan yoktur.

"Lâyet'el"in meâlma meydan olub veten, "Lâyezel"in meâlına vatan meydan olmuş, keyfi
Keyfi idarelerde ne kârı edâletin? idarelerde adaletin ne önemi var?

Her yerde eyleyir sitem icra hökmünü, Her yerde zulüm hükmünü icra ediyor. İşte aşa-
İşte budur nizami kilâb-i denâetin. ğlık köpeklerin nizâmı budur.

Her kes ne bilse etsin, evet... kimse dinmesin, Evet, herkes durmadan ne biliyorsa yapsın (ama);
Memnû'dur denilmesi sidqin, heqîqetin. doğrunun, hakikatin denilmesi yasaktır.

Ehrâq olundu zülm ile nâzânde şehrler, Güzelim şehirler zulüm ile yakılıp yok edildi.
Yaxmaqdadır cahanları âhı camlatın. Cemaatin âhı dünyaları yakmaktadır.

Bâr-i qirân-i zehmete yox sebri qullarm, Kulların bu ağır zahmetlere sabrı kalmadı.
Ya Rebb, nedir bu rütbe tehemmülde hikmetin? Ya Rab! (kullarının uğradığı zulme) bu kadar ta-
hammülde, hikmetin nedir?

Çan ağlayır ehâli, könüller cerîhadâr, Ahâlî kan ağlıyor, gönüller yaralı.
Gülmez mi, ey Xudâ, yene rüxsâr-i rehmetin? Ey Allah'ım; yine rahmetinin yanağı gülmez mi?
Her kimse öz menâfe-yi şexsiyyesin arar,
Eshâb-i feqr olmada qurbânı zilletin.
Minlerce bînevâ quru yerlerde can verir,
Beş-on leim nâil-i deryâ-yi ne'metin.
Her kes gerek beraber ola her hüqûqda,
Ehsânıdır bu erz bize dest-i qüdretin.
Mensûh olunsa qâide-yi keyfemâyeşâ,
Tertib edilse âyesi şûrâ-yi ümmetin.
Kesb-i seâdet eyleriz âzâd-i qem olub,
Mes'udluqla ömr eder efradı milletin.
Qet'i ümmîd etmeyerek kûşiş eyleyin,
Eyler cibâlı gel' hümmeti erbâb-i geyretin.
Hemdest-i ittifâq olunuz, ey refîgler,
Birlikde feth olunur size bâbi seâdetin.
Xâb-i nifaq saldı bizi bu sefalete,
Mehkûm qıldı cümlemizi qeyd-i möhnete.
1907
KİME KİMDEN ŞİKAYET EDELİM?
(c. l, s. 78)
İnleyir bâr-i qem altmda veten, imdâd yox,
Kisve-yi matem bürünmüş cümle, bir dilşâd yox.
Olmuş övlâd-i veten rûyende-yi râh-i zelâl,
Bunları irşâd üçün bir şö'le-yi irşâd yox.
Bir takım bîçâreler me'rûz-i tir-i intiqâd,
"Mühteqidler" olduğun tenqide bir neqqâd yox.
Millet-i meğdûrıye her işde min îrâd var,
Ehl-i îrâda neçün, bilmem ki, bir îrâd yox.
İrqi mületde tefessüd eylemiş xûn, ey "hekim",
Etmeye ixrâc-i dem cerrah yox, fessâd yox.
Xestenin nebzin turub derdâşine olmaq gerek,
Yoksa feryadın hubâdır, meyveyi feryâd yox.
Gerçi mületde müheqqeqdir vücûdi illetin,
Sende teşxîs-i merez etmekde iste'dâd yox.
Fexr-i ustâdâne ile, ey olan serşâr-i kibr,
Cehl üçün ustâdsm, ürfan üçün ustâd yox.
Millet-i mezlûmede var qâbiliyyet cövheri,
Heyf, onu parlandıran bizlerde iste'dâd yox.
Herkes kendi şahsî menfaatini arar; yoksullar al-
çaklığın kurbanı olmaktadır.
Binlerce zavallı kuru yerde can verir. Derya gibi ni-
metlere beş on kişi nail olur.
Herkes hukukta eşit olmalıdır.
Bu dünya, bize kudret elinin (Allah'ın) ihsanıdır.
İstediğini yapanların kaideleri geçersiz kılınsın,
milletin meclisinin kanunları tertip edilsin.
Gamdan âzâd olup, saadeti kazanırız.
Milletin fertleri mesut bir şekilde ömrünü geçirir.
Ümidinizi kırmayarak çalışın. Gayret edenlerin
himmeti dağları deler.
El ele verip birlik olun ey dostlar,
Saadet kapısı size, birlik olunca açılır.
Bizi bu sefalete nifaka kapılmamız düşürdü, cüm-
lemizi düşkünlüğe mahkûm kıldı.
Vatan, gam yükü altında inlerken yardım eden
yok, herkes matem kisvesine bürünmüş bir gönlü
şen yok.
Vatanın çocukları karanlık bir yolda gidiyor, bun-
lara doğru yolu gösterecek bir ışık yok.
Bir takım bîçâreler tenkid oklarına ma'ruzdurlar.
Eleştirenleri eleştirecek biri yok.
Mağdur millete akıl öğreten bin kişi var da, bilmem
ki neden akıl verenlere akıl veren bir kişi yok.
Ey Hekim, millet ırkının kanı bozulmuş, o kanı çı-
karacak bir cerrah yok.
Hastanın nabzını tutup, derdini bilmek gerek,
yoksa feryadın boşunadır. O feryadın neticesini ala-
mazsın.
Millette hastalık olduğu kesindir, ama sende onu
teşhis edecek kabiliyet yok.
Ey üstadlığını övmekle, baştan ayağa büyüklük tas-
layan kişi; cahillik için üstadsın ama, irfanda üs-
tadlığın yok.
Mazlum millette kaabiliyet cevheri var, ne yazık ki
bizde onu parlatacak kabiliyet yok.
Gördüyün ehl-i qelem xuddâm-i istibdaddır,
Haqqa teslim olmağa milletde istib'âd yox.
Dâneler neşv ü nümâ bulmuş bu sünbülzâde,
Neyleyek, bu zer'qâhi biçmeye hessâd yox.
Terk-i eğrâz etmeyi her şexs eyler tövsiye,
Terk-i eğrâz eyleyen, eyvah, bir efrâd yox.
1908
ZUMZUMAT-ITEHESSÜRAT, YAXUD QARIŞIQ XEYALLAR
(c. 1, s. 128-130)
Fikrim yaşayır meni'-i re'nâlar içinde,
Ruhum uçuyor cennet-i ülyâlar içinde.
"Lâl ol, deme, qanma, gözünü kor ele" derler,
Gözlü nasıl ömr eylesin e'mâlar içinde.
Men bir eserim, anlamadım kimdi müessir,
Bir şe'r-i belîğem bu müemmâlar içinde.
...Xâk-i siyahı parladacaq nûr-i xeyâlim,
Qalmiş vetenim leyle-yi zülmâlar içinde.
...Hürriyet-i vicdan ki, deyirler, adı vardır
Ol huri derâğûş eler rö'yâlar içinde.
Erz etmededir kendini ifrite-yi övhâm,
Dildâr-ı heqîqet hele xülyâlar içinde.
Serbest bu gün zulmünü icrada mezâlim,
Erbâb-i edâlet hanı? Menfalar içinde.
Övlâd-i veten fikrce mehdûd bu günde,
Men isteyen ehbâb ise ferdalar içinde.
Teşrih ederim dillerine çox rüfeqâmm,
Bir ehl-i sefa yox bu ehibbâlar içinde.
Men bir diriyem, etdi meni defn tesadüf,
Zinde görünen bir sürü mövtâlar içinde.
Bilmem ki, nolurdu men-i bedbext doğulaydım,
Mehd-i medeniyettedeki danalar içinde,
Her kes sanıyor kendini perverde-yi dâniş,
Lezzetli edeb yox bu mürebbâlar içinde.
Turşdur deyemez hiç kes ayranına, amma
Dadsa, der acı şehd-i müseffalâr içinde.
İkmâl-i kamâl etmede eqvâm, biz, efsûs,
Teyzi! ederiz ömrü elifbalar içinde.
...Qoymuş milel imzasını övrâq-i heyâte,
Yox milletimin xetti bu imzalar içinde.
1908
Bu gördüğün kalemler zorbalığın köleleridir. Mil-
lette ise Hakk'a teslim olmak için umutsuzluk yok.
Dâneler bu sünbüllükte gelişip olgunlaşmış, ney-
leyelim ki bu altınlığı hasat edecek kimse yok.
Kinleri (düşmanlıkları) terk etmeyi herkes
tavsiye ediyor, eyvah ki garazı terk eden bir kişi
bile yok.
Fikrim erişilmez güzellikler içinde yaşıyor,
ruhum yüce cennetlerde uçuyor.
"Dilini tut, söyleme, aldanma, gözünü kör et" der-
ler ama, gören insan, körler içinde nasıl yaşasın.
Ben bir eserim, ama yazarımın kim olduğunu an-
lamadım. Muammalar içinde bir güzel şiirim.
Vatanım, karanlık geceler içinde kalmış, bu kara
toprağı hayâlimin nuru parlatacak.
"Vicdan hürriyetinin sadece adı vardır; o huri, in-
sanı rüyalar içinde kucaklar" diyorlar .
Hakikat güzeli henüz hülyalar içinde, (oysa); korku
cadısı kendini arz etmektedir.
Bu gün zalimler, zulümlerini serbestçe ya-
pabilmektedirler. Adalet erbabı ise sürgündedir.
Vatan evlatlarının fikir hürriyetleri yok, bugün.
Benim istediğim günler henüz gelmedi
Pek çok arkadaşımın gönlünden geçeni anlarım.
Dostlar içinde bir safa ehli kimse yok.
Ben bir diriyim; tesadüfler beni görünen ölüler için-
de defnetti.
Bilmem ki, ne olurdu medeniyet beşiğindeki bil-
ginler içinde, bedbaht doğsaydım.
Herkes kendini bilgili zannediyor.
Bu yazılanlar içinde bir tad yok.
Hiç kimse ayranına ekşidir demez, ama tatlılarla
beraber tatsa acı olduğunu anlar.
Diğer ülkeler gelişmelerini tamamlamakta, yazık ki
biz ömrümüzü elifbalar içinde zayi etmekteyiz.
Milletler hayata imzalarını atmış(damgalarını vur-
muş)lar, milletiin damgası yok...
 CEHALETİMDEN ŞİKAYET
(c. I, s. 147)

Var mı bundan yuxarı uçmağa iste'dâdım? Üstadım (hocam) kabiliyet kanadımı kırmış. Bun-
Qabiliyyet perime zexm vurub üstadım. dan yukarı uçmaya istidadım mı var?
Oxumaqçun ne qeder dâd ü feğân etdimse, Okumak için ne kadar feryat ve figan ettiysem de;
Olmadı zerre eserbexş şu istimdadım. bu yakarışımın zerre kadar faydası olmadı.
Dağa dersen eşidir, sonra verir eks-i seda, Dağa desen işitir, yankılanırdı.
Daşa dönmüşlere eks eylemedi feryadım. Bu taşa dönmüş insanlarda feryadım aks etmedi.
Olmadan nâil-i dîdâr-i emel qebre girer, Zavallı Ferhad'ım, emellerine nail olamadan,
Eşq-i Şîrini-ülum ile yazıq Ferhadım. Şirin'in aşkının bilgisi ile kabre girer.
Âcizem tercüme-yi hâlimi tehrîre, sebeb? Kendi hayatımı yazmaktan acizim; çünkü, şen ol-
Doludur tebc heqâiqle dil-i -nâşâdım. mayan gönlüm acı gerçeklerle doludur.
Ey Hâdi'-yi qemdîde. De şu bülbül-i zâre, Ey gözleri gamlı Hadi. Şu inleyen bülbüle, böyle şa-
Ceh-ceh deyib âxır düşer âğûş-i mezara. kıdıktan sonra mezarın kucağına düşeceğini söyle.
1908
TERANE-Yİ EHRARANE
(c.I, s.161)

Biz veten viranesin edl ile âbâd isterik,
Sehl-i edl ile bîna-yi zulmü berbâd isterik,
Milletin qelb-i hezinin xürrem-ü şâd isterik,
Sevmerik qeyd-i esaret, Xalqı âzâd isterik,
Xalqı âzâd isterik, qânûna münqâd isterik,
Nedir dövlet, onun hifzinde millet etmese şirket,
Nedir millet, himaye qılmasa hergâh ona dövlet,
Qalır zülmetde hergâh olmasa envâr-i hürriyyet,
Ne hürriyyet? Sirât'ül müsteqîmi-hifz-i milliyyet,
Qurtar bu millet-i mezlûmeni qeyd-i esâretden.
1909
Biz vatan viranesini adalet ile mamur isteriz. Adlin
kolaylığı ile zulüm binasını berbâd etmek isteriz.
Milletin hüzünlü kalbinin hürrem ve şen olmasını
isteriz. Esir olmayı sevmeyiz, halkı, hür isteriz.
Halkı âzâd isteriz, kanuna bağlı isteriz. Devlet
nedir, onu korurken millet birlik olmazsa,
Millet nedir, devlet onu eğer korumazsa
hürriyet ışığı olmasa eğer karanlıkta kalır
Ne Hürriyet? Milleti korumanın doğru yolu, bu
mazlum milleti esaretten kurtar.

OXU, BİL, ÖYREN

(Övlad-ı Vetene)

(c.l, s. 207-208)
Ey cavan, öyren: cehalet en böyük ardır, Ey genç, öğren! Cehalet en büyük ayıptır.
Elmsiz âdem behâımden de bîmiqdârdır. İlimsiz adam hayvandan farksızdır.
Yük çeken heyvan görülmez nifrete lâyıq, veleyk- Yük çeken hayvandan nefret edilmez.
Lâyiq-i nifret o câhildir ki, xelqe azardır. Ancak, nefreti hak eden, halkı inciten o cahildir.

Her fenâlıq, her yamanlıq elmsizlikden törer, Her fenalık, her kötülük ilimsizlikten çıkar.
Anlamazdan yer göy, insanlar bütün bizardır. Cahilden yer, gök, bütün insanlar bıkmışlardır.
Anlamazlar anlayanlar üçün olmuş yükçeken,
Yük çeker mi, söyleyin, ol kimse ki, huşyârdır?
Sen de elmin taxtı üzre eyleş arifler kim,
Elmsizler yer üzünde bextsizdir, xârdır.
Çok deyilmişdir bu söz tekrarı da lezzetlidir,
Qordur câhiller, âlimler ülûl'ebsârdır.
Şâhid-i hürriyyete yer oldu erbâb-i ülm,
Elmsizler, terbiyetsizler ona eğyârdır.
Şerqde batmış maârif, Qerbde çıxmış fünûn,
Me'rifetle, elm ile Meğribzemin nevvârdır.
Ey yatan zulmet qucağında, sübh oldu dur,
Âleme bir yaxşı göz gezdir, tecellîzârdır.
Elm eli ile ortaya çıxdı yerin könlündeki,
Göylerin de qelbine atmış elin, esrardır.
Dîde-yi elme açılmış qâmizât-i kâinat,
Cehle her şey örtülü, çeşm-i cehalet târdır.
Lövhe-yi ibret deyildir mi ser â ser kâinat,
Çeşm-i îmâne alır herkes zevil efkârdır.
Âlimin servetle malamaldır mâhiyyeti,
Fenn ile dartar, alır ol kes ki, tehsildârdır.
Xilqetin bitmez-tükenmez varlığından ehl-i elm-
Çekdi, aldı dövleti, bax, şimdi servetdârdır.
Qardaşım, işsiz oturma bârigâh-i dehrde,
Çul olur kâr ehline ol kimse ki, bîkârdır.
İşte âmâl, işte iqbâl, işte istiqbâl hep,
Ehl-i elmindir, bize üz gösteren idbârdır.
Selsebîl-i elmden boşdur qafamız kâsasi,
Başqa eqvâmm başı bu feyz ile serşârdır.
Zeherlenmiş fikrimiz zehrâb-i mövhûmât ile,
Ey heqîqet! Parla, parlat Şerqi, zülmetzârdır.
1910
TEBRİK
(el, s. 218)
Baxmasanız yaxşı ciyerpârelere,
Yazıx olmaz mı bu bîçârelere?
Tifl bir âyinedir, eksnumâ,
İnce baxsan olacaq çöhrenumâ.
Yük çekmek cahillere mahsûstur.
Söyleyin, akıllı insan hiç yük çeker mi?
Sen de ilmin tahtı üzerinde arifler gibi otur.
İlimsizler yeryüzünde bahtsızdır, eşektir.
Bu söz çok söylenmiştir, ama tekrarı lezzetlidir:
"Cahiller kör, alimler ise basiretlidirler".
Alimler hürriyete kavuştu.
Cahiller ve terbiyesizler (ise) onlara yabancıdır.
Doğuda eğitim batmış, batıda fenler gelişmiş.
Marifet ve ilim ile, batı memleketleri parlaktır.
Ey karanlığın kucağında yatan kişi! Kalk, sabah
oldu. Âleme bir güzel göz gezdir. Bak her şey or-
tadadır.
Yerin içindekiler ilim ile ortaya çıktı; ilim, gökteki
sırlara da elini atmıştır.
Kâinatın gizlilikleri, ilim gözüne açılmıştır.
Cahillikle her şey örtülü, cahilliğin gözü kördür.
Kâinat baştan başa ibret levhası değil midir?
Fikir sahibi herkes onu inceler.
Âlimin mahiyeti servetle dopdoludur.
Tahsildar odur ki her şeyi fen ile tartıp alır.
İlim ehli, zenginliği yaratılışın bitmez tükenmez
varlığından çekip aldı. Bak şimdi o servet sa-
hibidir.
Kardeşim dünya yüzünde işsiz oturma.
İş sahibine kul olanlar işsizlerdir.
İşte işler, işte bahtlar, işte gelecek; hepsi ilim sa-
hiplerinindir. Bize yüz gösteren düşkünlüktür.
Kafamızın içinde iyi ve faydalı ilim yoktur (boştur).
Başka milletin başı ise bu feyz ile dopdoludur.
Fikrimiz zehir gibi korkularla zehirlenmiş.
Ey hakikat! Doğu'yu aydınlat, orası karanlıktır.
Ciğerpareniz olan çocuklarınıza iyi bakmasanız, bu
biçârelere yazık olmaz mı?
Çocuk, aksettiren bir aynadır. Dikkatli bakarsan
kendini görürsün.
Bîedeb beslemeyek tiflânı, Çocukları edepsiz yetiştirmeyelim;
Me'rifetperder edek sibyânı. ilim sever edelim
Ne zaman kesb-i ulûm etse nisa, Kadınlar ne zaman ilim öğrenirse
Cism-i millet tapacaq onda şefâ. milletin varlığı onda şifa bulacaktır.
Elm ile ruh müdâvât olunur, İlm ile ruh deva bulur.
Elm ile kesb ü kemâlât olunur. İlm ile çalışkanlık ve olgunluk kazanılır.
1912
TEVFIK FİKRET'E
(c. l, s. 220)

Şe'rin, edebin nâsiye-yi şe'şe'edâri, Şiirin, edebiyatın parlayan yüzü;

Dilsiz vetenin bir femi ilhamnisâri. dilsiz vatanın, ilham saçan ağzıdır.
Bir heyret-i feyyaz, fürûzende-yi irfan, Hayret veren bir bereket, parlayan bir irfan;
Âfaq-i mühîtâtımıza necm-i direxşan. bölgemizin ufuklarında parlayan bir yıldız.

Fikret-o böyük şâir-i nevvar, füsunkar, Fiket- O büyük nurlu şair, büyüleyici,
Her târi -"Rübâb"ından uçar neğme-yi sehhar. Her gece "Rübab"ından seher nağmesi uçar.
(Rübab kelimesiyle T. Fikret'in "Rubab-ı Şikeste"
eserine işaret edilmektedir.)

Ecfani-vetenden tökülen qetre-yi âbi, Vatanın kipriklerinden dökülen bir damla yaşı
Şe'r incileri yapmada enqüşt-i rübâbi. şiir incileri yapmada rübabın parmağı

Bir nâle, bir eyvah, bir efğani-cigersuz Bir inleme, bir eyvah, gönül yakan bir figân
Dest-i hünerinde oluyor şe'r-i qemefruz. gamlı şiir hünerli elinde bir ateş oluyor.

Ey dest-i edeb, desti-hüner, desti-rehâsaz, Ey edep eli, hüner eli, kurtuluş (veren) eli;
Alqışlayan eller seni elbette, yorulmaz. seni alkışlayan eller elbette yorulmaz.

1913
NİSVİYYET TERANELERİ
(c.l, s. 223)

Çöhre-yi dilberân-i fettanı, Güzellerin gönül alan çehrelerini bakışımla öp-

Baxışımla öpen zaman derem: tüğüm zaman söylerim; "Kırmızı rengi, kızların du-
Renq-i ah onun üçün severem- daklarını öptüğü için severim".
Öpüyor qızlarm dodaqlarmı.
Bir çiçek var ki- gülşenarâdır, Bir çiçek var ki, gülbahçesini süsler, bir çiçek var ki
Bir çiçek var ki, ruh-i cem'iyyet. cemiyetin ruhudur. "Kadınların koku saçan gon-
Gönçe-yi buydarı-nisviyyet, cası" bu çiçek de cihanı süsleyicisi
Bu çiçek de cahanpiradır.
Ne demekdir qadın? İlahi-heyat, Ne demektir kadın? -ilâhî hayât, insanlığın ru-
Ruhbexşa-yi âdemiyyetdir. hunun ışıklarıdır, saadetin yaratıcısıdır; kadını gö-
Âferînende-yi seâdetdir, zardı eden, yere batsın.
Qadım perdepuş olan, yere bat.
Melek-i erzdir nisa-yi cahan, Cihanın kadınları dünyanın melekleridir, hürriyet
Buy ü reng-i heyatü hürriyyet, ve hayatın rengi ve kokusudur. Ey âleme hayât
Mader-i feyzkar-i nisviyyet, saçan, kadınların feyiz veren annesi yaşa,
Yaşa, ey âleme heyat saçan.
Ey qadın! Ey qaranlıq içre sabah,
Ey heyâtın letîf bir seheri.
Ey cahânin işıqlı bir gövheri,
Örtülü olduğun yer işte siyah.
Qerbi parlatdıran camâlmdır,
Çarşafın Şerqi perdedâr etmiş.
Sübhü yox şebliqâta diyar etmiş,
Sübh-i sâdiq senin melalindir.
Açıl, ey sübh-i sadiq-i millet,
Gece geymiş heyâtımızsa yeter.
Parla, ey canlı nûr, canlı seher,
Erisin bizleri udan zulmet.
1914
ZAMANIN MEZHEKELERINDEN
(c. l, s. 234)
Qelp pula döndü hep ilhamımız,
Qaldı kitab, qalmadı bir müşteri.
Her kese versek de deyir al geri.
Qaldı zavallı şüerâ serseri.
Satılmayır zâde-yi ilhamımız,
"Çox yazıq olduq" -deyirem hamımız.
Boynu buruq, kîsesi boş, könlü qan,
Bir sürü eshâb-i qelem her zaman,
Kitab satanın üzüne baxmada,
Kitabcı söyler: "Şe're yox baxan".
Satılmayır zâde-yi ilhamımız,
"Çox yazıq olduq" -deyirem hamımız.
1914
ÜMİD SEHNE-Yİ TEMAŞA-Yİ HEYATIN RUHUDUR
(c. l, s. 254)
Men bir güneşem, yerde E'yândir lemeâtım,
Şe'rimde parıldar durur çöhre-yi zâtım.
Yoxdur zereri, keçse de feqr ile heyâtım,
Kim olduğumu bildirecek bil ki, memâtım.
Ferdâ-yi üfûlumda bu qövm ağlayacaqdır,
Lâkin gözümü dest-i ecel bağlayacaqdır.
Men solmalıyam tâ ki, açılsın da baharım,
Men sönmeliyem, şe'şe'elensin de nahârım,
Men ölmeden evvel vetenim oldu mezarım,
Erbâb-i zekâ düşmenidir indi diyarım,
Söndükde zekâ ehl-i veten ağlayacaqdır,
Göz incisi-yaşlar o zaman parlayacaqdır.
En son dileyim: meqberim olsun vetenimde,
Tendir vetenim, olmalı canım da tenimde.
Ruhum ki, menim qalmayacaq bu bedenimde,
Quş şekline girsin, qanad açsin çemenimde.
Endamımı eğûş-i erem saxlayacaqdır,
Ferdâ-yi memâtımda adım parlayacaqdır.
Ey kadın! Ey karanlık içindeki sabah. Ey hayatın
güzel seheri. Ey cihanın parlak cevheri, işte örtülü
olduğun yer siyah.
Batıyı aydınlatan yüzündür.
Çarşafın Doğu'yu örtmüş.
Sabahı olmayan gecede yer etmiş olan fecr-i sâdık
senin hüznündür.
Ey, milletin gerçek sabahı; açıl! Hayatımıza gece
(karanlık) hakim olmuş, artık yeter. Parla, ey canlı
nur, aydınlık seher, bizleri yutan karanlık kay-
bolsun.
İlhamımız sahte para gibi olmuş. Onu alacak bir
müşteri yok, kitap elimizde kaldı. Herkime versek,
"al geri" der; zavallı şairler boşta kaldı. Ortaya koy-
duklarımız satılmıyor. Hepimize "çok yazık oldu"
diyorum.
Boynu bükük, kesesi boş, gönlü kırık, bir sürü
kalem sahibi, her an kitapçının yüzüne bakar. Ki-
tapçı "şiire bakan yok!"der. Ortaya koyduklarımız
(şiirler) satılmıyor. Hepimize " yazık oldu" di-
yorum.
Ben, ışığı yerde parlayan bir güneşim. Çehrem şi-
irimde parıldayıp duruyor. Hayatım yoksulluk
içinde geçse de önemi yok, bilin ki, ölümüm kim ol-
duğumu öğretecek. Öldüğümde bu millet ağ-
layacaktır ama (çok geç olacak) gözümü ecel eli
bağlamış olacaktır.
Baharım açılsın da ben solayım, günüm ay-
dınlansın da ben söneyim. Ben ölmeden evvel va-
tanım mezarım oldu. Memleketim akıllı kişilere
düşman oldu. Zeka kayboldukça vatandaşlar ağ-
layacak, o zaman gözün incisi olan yaşlar par-
layacaktır.
En son dileğim, mezarımın vatanımda olmasıdır.
Vatanım tenimdir, canım da tenimde olmalıdır. Bu
bedenimde kalmayacak olan ruhum, kuş şekline
girip (ülkenin) çimeninde kanat açsın . Vücudumu
irem bahçesi kucaklayıp, saklayacak, ölümümden
sonra adım parlayacak.
Bextim kimi olsun vetenim, ye'ni siyehnâk,
Heykel dilemem heykel-i qebrimdir of eflâk.
Millet işıq olsun, meni udsun bu siyah xâk,
Ancaq dilerem qövmüm ola sâhib-i idrâk,
İdrâki olanlar meni sonra qanacaqdır,
Bir qövmü dirilden de cahanda qanacaqdır.
Men ölmeden evvel vetenimdir mene meqber,
Çünki vetenimdir, buna olmam ki, mükedder.
Yurdum da anamdır, bütün övlâdı beraber,
Men isteyirem, olmalıdır hepsi münevver.
Qaldıqca qara ehl, ziyam qovacaqdır,
Bir gün gelecek, sehvini de anlayacaqdır.
Ulduzlar emel, leyli,heyâtımda direxşân,
Dilber kimidir xende-i meğrûr ile xendân,
Geh-geh açılır, geh oluyor perdede nîhân,
Bir işve verir, can alıyor sonra qürîzân,
Ol âfet-i can bir gün olur râm olacaqdır,
Dil bülbülü hembezm-i gülendâm olacaqdır.
1914
ELVAN-I NEFASET
(c. l, s. 265)
Bir ildırım olsam da eritsem gecelerden-
Bir parça olan örtüyü gül üzlü seherden.
Gül üzlü seher, işte, qadmdır bu f irişte,
Yol gösteri versin, girelim biz de behişte.
Men Şerqe cehennem deyirem, Qarbe de cennet,
Parlar, durur Qerbde elvâh-i letafet.
Te'rîf edecek kelmesini yox, aradım çox-
Qâmûsu tamamen, a xudâvende-yi mexlûq.
"Xurşîd" desem, gün de sönükdür nezerimde,
Sen gölgelisen, ey güneşim, rahgüzerimde.
Sen gölgeli oldun ki, işıxlar da büründü,
Bir gölge kimi Şerqde, yerlerde süründü.
Teyyâreye mindi, göye uçdu, doğuran sen,
Övlâdm, eyâ mâder-i âli, görüyorsan.
Meşriqdeki oğlun deyir: örtün ve bürün sen,
Bu möhterem övlâdma âyâ, ne deyirsen?
Sen açmaz isen bizlere ümmîd-i rehâ yox,
Hürriyyete hesret qalacaq bil ki, bu mexlûg.
Merdânı doğan, besleyen, işte böyüden sen,
Gündüzleri, axşamları dâim de güden sen.
Ey gönce açan, gönce saçan gülşen-i mestur,
Ey zulmet içinde boğulan xâlige-yi nûr.
Vatanım bahtım gibi kara olsun, abide istemem; ey
felek kabrim abidemdir. Beni bu kara toprak yut-
sun (ama) vatan aydınlık olsun, milletim akıllansın.
Akıllı, anlayışlı olanlar beni sonra anlayacaklardır,
bir milleti yaşatan da bu akıllılıktır.
Ben ölmeden evvel vatanım mezarım oldu. (Ancak)
buna üzülmem (çünkü) yurdum, benim anamdır.
Ben, bütün vatan evlatlarının hepsinin aydın (bil-
gili) olmasını isterim. Cahil kaldıkça zararlarına
olacaktır. (Ancak) birgün gelecek yanlışlarını an-
layacaklardır.
Hayatımın gecesinde parıldayan emel yıldızları gu-
rurlu gülüşleriyle gülen bir güzel gibi bazen parlar,
bazen gizlenirler. Bazen de işvelenip, can alırlar. O
can alan afet, bir gün gelecek boyun eğecek, gönül
bülbülü, meclisimizde salman güzel olacaktır.
Bir yıldırım olup gecelerden bir parça olan örtüyü
gül yüzlü seherden yok etsem
İşte gül yüzlü seher, melek gibi bir kadındır, bize
yol gösteriversin de biz de cennete girelim.
Ben Doğu'ya cehennem, Batı'ya da cennet diyorum.
Batı'da, letafet levhaları parlayıp duruyor.
Ey insanoğlu, bütün sözlükleri taradım ama, tarif
edecek kelime bulamadım.
Güneş desem (olmaz çünkü) o da gözümde sönük
kalır. Sen güneşi bile gölgelersin.
Sen gölgelendiğinde bütün ışıklar da karardı ve
Doğu'da bir karaltı gibi yerlerde süründü.
Ey büyükanne (yüce anne) senin doğurduğun ev-
ladın uçağa bindi, göğe uçtu.
Doğu'daki oğlun, örtün ve bürün diyor. Bu muh-
terem evladına ne dersin?
Sen açmasan bizlere kurtuluş ümidi yok. Bil ki bu
insanlar özgürlüğe hasret kalacaklar.
Oğulları doğuran, besleyen, büyüten de; gün-
düzleri, akşamlan yapan da sensin.
Ey gonca açan, gonca saçan kapalı bahçe, ey ka-
ranlıkta boğulan nurlu tabiat.
Bax, boğmadadır bizleri de dûd-i xurâfât, Bak, bizleri de hurafeler boğmada, bil ki sen par-
Sen parlamasan, yanmayacaq, bil ki, bu âfât. lamazsan, bu fenalıklar yakılmayacak yok edi-
lemiyecek.
1914

DİLEK ÖLMEZ
(c. l, s. 300-301)
Yüksek dilek, ay dilek Ey dilek, yüksek dilek, aydın dilek, "ay" dilek, yol-
Aydin dilek, "ay" dilek, cuyuz ışığını yol üstüne yay.
Yolçuyuq, yol üstüne,
Işığını yay, dilek.
Parlaq dilek, ay dilek, Ey dilek, parlak dilek, gözlerden de uzak dilek. Sa-
Gözlerden de bay dilek, yısız ışıklarından millet pay alır.
Sansız işıglarından,
Millet alır pay, dilek.
Seninle gözler güler, Seninle gözler, alınlar, yüzler güler. Hangi dudağa
Alınlar, üzler güler. konsan, ağızdaki sözler güler.
Hansı dodağa qonsan,
Ağızda sözler güler.
Bir külfetin içinde, Bir ailenin içinde ışıklı gülüş sensin. Tatlı dudakta
Sensen işıqlı xende. adın 'tebessüm" olmuş.
Adın "tebessüm" olmuş,
Xoşbext olan dehende.
Xestelere sehhetsen, Hastalara sıhhat, güçsüzlere kuvvetsin. Dünya ce-
Güçsüzlere quvvetsen, hennem olsa da sen bir cennetsin.
Dünya cehennem olsa,
Sen özün bir cennetsen.
Bu ağır yük çekilmez, Ey parlak dilek, sensiz bu ağır yük çekilmez, şu acı-
Şu acılar içilmez, lar içilmez, şu karanlıklar geçilmez.
Sensiz a parlaq dilek,
Qaranlıqlar keçilmez.
Yol gösteren ay dilek, Ey yol gösteren dilek, sen kurtuluşun ta kendisisin,
Nicâtm özü sensen. yaşamayı sevdiren, sözümün doğrusu sensin.
Yaşamağı sevdiren,
Sözümün düzü sensen.
Dirilik qararanda Hayat karardığında, onun gündüzü sensin. Biz her
Onun gündüzü sensen. zaman ağlardık, bizi güldüren sensin.
Biz ağlardıq hemîşe,
Bizi güldüren sensen.
Qaranlıqların işte İşte, karanlıkların parlak yıldızı sensin. Eğer dün-
İşıq ulduzu sensen. yada mutluluk varsa şüphesiz sebebi sensin.
Yerde seadet varsa,
Seksiz ki, izi sensen.
Me'yûs olma, amandır, Ümitsiz olmak, kötüdür; aman, ümitsiz olma. Kor-
Me'yûs olmaq yamandır. kak olan dileksiz yaşar, benim milletim kah-
Qorxaq dileksiz yaşar, ramandır.
Milletim qehremandır.
1916
 BEDBEXT KOR ÇOCUQ
(Karpat Hatıralarından)
(c.I, s. 314)

Dünyâ üzüne geldiyi hâlâ iki ildir,
Yer, göy nasıl imiş buna agâh deyildir.
Parlaq güneşinden deyûl agâh semânın,
Gündüzleri de hep gecedir tifl-i e'mânm.
Göylerde qemer, yerde seherler yaşar, amma,
Envâr nedir anlamıyır kûdek-i e'mâ.
Bir çift işıqdan bele mehrûm o bedbext,
Dünyâ ona başdan-başa bir lövhe-yi zulmet.
Cismi diridir, gözleri ölmüş de, ağarmış,
Çeşmânı beyazdır, ona âlem de qararmış.
Derperdedir ondaki bütün âlemdeki eşya,
Görmez ki, nedir şâm ü seher, pest ile balâ.
Çünki iki çeşmi duruyor zülmet-i xâvî,
Her şey ona muzlim, ona her şey de müsavi.
Bilmez necedir rûy-i peder, çöhre-yi xaher,
Bedbext çocuq hesret-i rüxsâre-yi mâder.
Birdir nezerinde bütün âfâg ü semâvat,
Bir reng-i siyah anlayır, işte o da zulmet.
Dünyaya geldiği iki yıldan beri yer, gök nasıl,
bunun farkında değildir.
Semanın parlak güneşinin farkında değil, "ama
(kör) çocuğun gündüzleri de hep gecedir".
Göklerde ay, yeryüzünde sabahlar yaşar ama, bu
kör çocuk ışık nedir bilmiyor.
Dünya onun için baştan başa karanlık, o bedbaht,
bir çift ışıktan bile mahrum. ı
Vücudu diridir ama gözleri öldüğü için ağarmış.
(Bu sebeple) ona âlem de kararmış.
Âlemdeki bütün eşyalara perde çekilmiş gibi, gece
ve gündüz, alçak ve yüksek nasıldır görmez.
Çünkü iki gözü kapkara duruyor; Onun için, her-
şey karanlık, her şey aynı.
Babasının yüzü, kızkardeşinin çehresi, nasıldır bil-
mez. Kötü talihli çocuk annesinin yüzüne hasret.
Onun nazarında yer ve gök birdir. Karanlık gibi bir
siyah rengi biliyor.

Gözsüzler ile gözlüler olmaz ki, beraber, Diriyle, ölünün bir olamayacağı gibi, gözlülerle
Zindeyle beraber ola bilmez ki, ölenler. gözsüzler de bir olmaz.

Şehrân-i heyâtı göremez kur ola insan, Kör olan insan hayatı, göremez. Ömrü parlak gör-
Kur olmayalım, ister isek ömrü direxşan. mek istiyorsak kör olmayalım.

1918

EY ZAVALLI BEŞER
(c.I, s. 330)

Elinle teng qildm başına bu enli dünyânı, Ey zavallı, kendi elinle bu koskoca dünyayı da-
Yaxıb, yandırdm, ey bedbext, bu gülşenli dünyânı. raltıp, bu gülbahçesini yakıp yıktın.

Beşer, cidden siyâhiq bâlsan rûz-i ezelden sen, Ey insanoğlu sen tâ yaratıldığın günden beri kara
Qaranlıq eylemişsen kendine rövşenli dünyâni sen. bahtlısın (ki) bu ışıklı dünyayı kendine karanlık et-
mişsin.

Demirlerden yaratdın duzexendâm âlet-i cengi, Cehennemden çıkmışa benzeyen savaş aletlerini
Mezaristâne dönderdin necin bu senli dünyâni? demirlerden yapıp, niçin bu mutlu dünyayı me-
zarlığa çevirdin?

Dolu olsaydı, ey insan, künûz-i eql-i idrâkin, Ey insanoğlu, akıl hazinen dolu olsaydı bu mah-
Qanardm çox gözel sûretde bu mexzenli dünyanı. zenli (karanlık) dünyayı çok güzel anlardın.
Sene çox-çox yazıqlar olsun, ey xunxâr olan insan,
İşıglı günlere hesret zelîl ü xâr olan insan.
Necin gûş etmeyirsen, ey beşer, fermân-i vicdani,
Nasıl lezzetlenirsen, söyle, qan tökmekden, ey fânî?
Bu xisletle, emîn ol, dilber-i âmâlı görmezsen,
Keçer ömrün qaranlıq, pertöv-i iqbâlı görmezsen.
Nesîb-i xeste-yi ömrün müsîbetden ibaret mi?
irinden, çirkden, qandan, felâketden ibaret mi?
1919
İNSANLARIN TARİHİ FECIELERI YAXUD ELVAH-I İNTİBAH
(Destandan Parçalar)
I
(c.l, s. 362-363)
Heyatm sesleri gûşumda hep feryâd şeklinde,
Bu insanlar ki, qardaşdır ve lâkin yâd şeklinde,
Bu torpaq qanlı ovlaqdır, beşer seyyâd şeklinde,
Edâvet dâima vardı, mehebbet âd şeklinde,
Bu dünyâ eskidendir sehne-yi bîdâd şeklinde,
Cahan başdan-başa meydân-i mâtemzâd şeklinde,
Ferehler hebs olunmuş hüznler âzâd şeklinde,
Musibetler, belâler, qüsseler âbâd şeklinde,
Ürekler qem oduyle her zaman berbâd şeklinde.
Baxışlar gölgeli, üzler bütün nâşâd şeklinde,
Bu mâtemgâhı kim görmüş sürûrâbâd şeklinde,
Seâdet bir emel, amma şeqâvetler heqîqetdir,
Messerret âni bir şeydir, melâletler heqîqetdir,
Mehebbetler müveqqetdir, edâvetler heqîqetdir,
Edâlet nerde, lâkin zülm ü vehşetler heqîqetdir,
Hanı hürriyyet âlemde, esaretler heqîqetdir,
Çjaçan bir kölgedir râhet, meşeqqetler heqîqetdir,
Belâler, derdler çoxdur, felâketler heqîqetdir,
Bütün E'sârımız qanlı- cinayetler heqîqetdir,
Budur târîx meydanda, hekâyetler heqîqetdir,
Benî ademde her günde şerâretler heqîqetdir,
Cahan bir erz-i matemdir, musibetler heqîqetdir,
Cehennem var bu dünyâde, ezîyyetler heqîqetdir,
Meîşet âleminde rene ü zehmetler heqîqetdir,
Ey, kan döken, ışıklı (iyi) günlere hasret zavallı ve
düşkün olan insan; sana yazıklar olsun!
Ey insanoğlu, niçin vicdanın sesini dinle miyorsun?
Ey fani; söyle kan akıtmaktan ne zevk alırsın?
Bu huyla emin ol, emel dilberini; göremezsin (ama-
cına ulaşamazsın). Ömrün karanlık geçer de ikbâl
güneşini göremezsin.
Hasta ömrünün nasibi, belâdan, irinden, kirden,
kandan, felaketten mi ibaret?
Hayatm sesleri kulağımda hep feryad şeklinde.
Bu insanlar kardeştir ama yabancı gibi.
Bu toprak kanlı av yeri, insan avcı şeklinde.
Düşmanlık her zaman vardı, sevginin ancak adı
var.
Bu dünya eskiden beri adaletsiz sahne şeklinde.
Cihan baştan başa matem dolu meydan şeklinde.
Mutluluklar hapsolunmuş, hüzünler özgür. Mu-
sibetler, belâler, kederler mamur,
Yürekler gam ateşi ile her zaman kötü halde. Ba-
kışlar gölgeli, yüzler hep üzüntülü
Bu matem yerini hiç neşeli gören olmuş mu? Mut-
luluk bir emel ama, üzüntüler gerçektir.
Saadet geçicidir ama kederler gerçektir.
Sevgiler geçicidir ama düşmalıklar gerçektir.
Adalet nerde, ama zulüm ve vahşetler gerçektir.
Alemde hürriyet hani? Ancak esaretler gerçektir.
Rahat kaçan bir gölgedir, zorluklar gerçektir.
Belâlar, dertler çoktur, felaketler gerçektir.
Bütün tarihimiz kanlı cinayetlerle dolu anlatılanlar
gerçektir.
İnsanoğlunun her gün yaptığı kötülükler gerçektir.
Cihan bir matem yeridir, belalar gerçektir.
Cehennem bu dünyada, eziyetler gerçektir.
Geçim dün yasmda zahmetler gerçektir.
Beşer şakidir ömründen, şikâyetler heqîqetdir,
Ne yapsın behtsiz insan ki, möhnetler heqîqetdir,
Kederler, qüsseler, qemler, sefaletler heqîqetdir,
Benî âdemde her günde bu suretler heqîqetdir,
Baxışlar kölgeli, üzler bütün nâşâd şeklinde,
Bu mâtemgâhı kim görmüş sürûrâbâd şeklinde,
Gülüşler hep binasızdır, feqet, qemler tebîîdir,
Ferehlerde temel yoxdur, o matemler tebîîdir,
Könülde hüzn odu, gözlerdeki nemler tebîîdir,
Hemişe qelbi mehzun eyleyen demler tebîîdir,
Yerin üstünde her gün axan demler tebîîdir,
Demek, islâhı müşkül qanlı âdemler tebîîdir,
Demek, pâk olmayan bu kirli âlemler tebîîdir,
Demek dünyâda mezlûm ile zulümler tebîîdir,
Tebîet âlemirîde qemli görkemler tebîîdir.
Baxışlar kölgeli, üzler bütün nâşâd şeklinde,
Bu mâtemgâhı kim görmüş sürûrâbâd şeklinde?
MAKALELELERI
ÂMÂL-İ İSTİÇBÂL
(c.I. s. 431-432)
Ümid insan üçün pek böyük ve pek müqeddes
olan bir istinadgâh-i metindir. İnsan bir teyr-i
ülvipervaz teqdir olursa, ümid onun fezâ-yi
ülviyyetidir, insaniyyet o fezâde teyran eder.
Cemiyyet-i beşeriyye bir seyl-i xürûşan hesab
olunsa, emel, ümid onun mecrâsıdır, seylâb-i
beşeriyyet onda cereyan eder.
Ehl-i âlem bir küre-yi zâtü'1-eczâ ferz olunsa,
ümid onun xett-i herekâtıdır, insaniyyet küreyi
mehfûzesi onda hareket eder.
Demek olar ki, ümid hayat-i növ-i beşerdir.
Mövcudiyyet feqet ümidle te'min olunur.
Ümid nedir?
Fransa üdebâ-yi meşhûresinden Viktor
Hüqo'nun atideki kelâmını nezer-i diqqetden
keçirin. İşte edib deyir:
"Heyat heqîqetle, mövcudiyyet de xeyal ve
ümidle qaimdir. Heyatla mövcudiyyet arasındaki
ferqi mi sorursunuz?
Beli, heyvanlar yaşayır, insanlar isbat-i vücud
eyler.
Mövcud olmaq-anlamaqdır, mövcudiyyet
zeman-i hâla tebessüm etmek, geleceye ümid ve
intizarda bulunmaqdır. Mövcud olmaq pis ve
yaxşmı muvazine etmek, çekmek üçün bir mizan-i
müsteqîme mâlik olmaqdır. Mövcud olmaq edâlet,
heqîqet, eql ve hikmet, emniyyet, doğruluq,
1. en yüce 2. insanlık 3. bilgi 4. güzel sanatlar 5. sanayi 6. şa'şaalar
İnsan ömründen şikayetçidir ve bu şikayetler ger-
çektir. Ne yapsın bahtsız insan ki mihnetler ger-
çektir.
İnsan hayatında her gün görülen kederler, gamlar
sefaletler gerçektir.
Bakışlar gölgeli, bütün yüzler mutsuz, bu matem
yerini kim neşeli görmüş?
Gülüşler hep asılsız, ancak kederler olağandır.
Mutluluk geçicidir, matemler olağandır.
Gönülde hüzün ateşi, gözlerdeki nemler olağandır.
Daima kalbi mahzunlaştıran anlar olağandır.
Hergün yere akan kanlar tabiidir. Demek ki, ıslah
olmaz kanlı insanlar, kirli âlemler tabiidir.
Demek temiz olmayan bu kirli âlemler tabiidir;
demek dünyada mazlum ile zulümler tabiidir.
Tabiatta gamlı görünüşler tabiidir. Bakışlar gölgeli,
bütün yüzler mutsuz; bu matem yerini kim neşeli
görmüş?
istiqamet, xülûs-i qelb, gözel hissiyyat,
hüquqperveri, vezâifşünasi kimi xesâis-i
insaniyyeni bir merkeze-ye'ni qelbe cem ederek
mıxlamaqdır. Mövcud olmaq- insan öz qiymetin-
deyerini bilmekdir, iqtidârmı tanımaq, vezifesini
qüsur etmemekdir. Mövcudiyyet vicdandır, vicdan
ise ümidle, emelle qâimdir..."
İşte edib-i müşârileyhin sözünden anlaşılan
budur ki, mövcudiyyet ümidle beqâpezir olur. Ne
müqeddes kelâm, ne âli fikir!
Düşünelim. Meydan-i mübârize-yi heyatda
insanları yek diğerine reqabet edercesine son
derece çalışmaya mecbur eden âmâl-i tereqqî-
cûyane deyildir mi, eceba?
Bir ferdi, bir milleti, bütün âlem-i beşeriyyeti
ülviyyetin en balâl, en vüs'etli fezasına feshetcah-i
ceberutun namütenahi nöqtelerine isnad eden
emelden, ümidden başqa bir şey midir? Ümid bir
vasite-yi teali, bir rehber-i tekamüldür ki, növ-i
beşer2 ondan heç zaman müsteğnî olmayıb ve hâlâ
olmayır ve bundan sonra da olamaz.
Medenniyyet âleminde zib-i enzâr-i hürriyyet
olan bunca mearif3, bedâye4, senaye5, bütün âsâri
insanperveranebâriqe-yi ümidin şe'şeeleriöşecere-yi
âmâlm mey ve-yi helâvetbaxşası deyil midir?
Sine-yi erzde medfûn servet-i tebiyyeyi
meydana çıxaran, tebietin en deqiq ve muzlim
esrâr-i xefâyesini açan envâr-i ümidden başqa
nedir?
Üzerinde yaşadığımız dünyanın erazi-yi
mechûlesini keşfe müveffeq olan nûr-i emel, şövq
ü âriz u, sâyiqe-yi ümmid deyil midir?
"Keşf" sözü gelende Amerika qit'esinin kaşif-î
heqiqisi bulunan Kistofor Kolumb'u derxatir
etmemek elden gelmir. Ümid ve emelin timsal-i
mücessemi olan şu dâhi üreyindel beslediyi bir
ünvd-i cehân-pesendâne ile milyonlarla senelerle
perdeyi xefâda qalmış bir qit'eyi2 keşfe müveffeq
olaraq eski dünyamıza taze bir dünya-"Yeni
dünya" bexş ve elâve eyledi.
1906
ILHÂM-İ XEYYAM
(c.I. s. 425-426)
Ömer Xeyyâm ki, medeni ve dühaşünas olan
milletlerin tarixinde, tarix-i edebiyyatmda
xeymezeni, ezemet ve ehtişam olmuşdur. Xeyyam
zindenâmdır, ebedheyatdır, câvidânî bir diriliye
mâlikdir.
Şirvan'ın, o şehr-i viranın, o xah-i xüsrenişanm
laqeyde ve laubali şairi, şair-i ezimüşşeni deyir ki:
Mövt-i cismânım ile sanma menim ölmeyimi,
Seyyidâ, ölmerem, âlemde sesim var menim.
1. yüreğinde 2. kıtayı 3. gibi 4. şiirleri
Şirâz'm da şair-i feyyazı ve mümtazı bu şe'r ile
terennümsaz-i heqîqet olmuşdur:
Hergiz nemired on ke, dileş zinde şüd beeşq,
Sebt est bercerîde-yi âlem devam mâ...
Şerq bunları ve bunlar kimi3 pek az vücuda
gelen dühât-i ebedheyati görmedi. Çünkü görmek
üçün göz gerekdir. Feqet kor olmayan Avropa-
me'rifetin o cahân-i bülendi Se'dîleri, Hâfizleri,
Xeyyâmları edebiyyatm en yüksek ve en parlaq
tarix yapraqları ile qucaqladı. Odur ki, Qerb
denilen Avropa âlemine de seadet-i möhteşeme
femqûşe-yi ibtisam oldu. Qerbin dodaqlarmı
güldürdü ve güldürür... Güldürecek. Mühitindeki
insanların "canlı cenaze" olduğunu pek gözel
anlayan o böyük ve lâyemut Hafız deyirdi:
Qedem driğ medar ez cenâze-yi Hâfiz,
Egerçi qerq-i günâhest mîreved bebehişt.
...İşte seltenet-i hürriyyetin hökmdâr-ı
ziiqtidarı olan hezreti Xeyyâm'm eş'ârı, eş'âr-ı
herdembahan elmen, fikren ve ürfanen yükselmiş
milel ve eqvâmm dillerine tercüme edilmiş ve
cidden de layiq olduğu meqâm-i bülendi ehrâz
eylemişdir. Xeyyâm Şerqde bînam olsa da, Qerbde
bânamdır. Xeyyâm Şerq-i qâfilde üfûl etmiş ise de,
Qerbde parıl-parıl parıldayır ve yaşayır. Men nâm-i
Xeyyâm'ı yasadan cahân-i medeniyyete perestiş
ey ler em...
1914