İbrahim Musabeyli
(Kutkaşın, 1881 - Karakanda/Kazakistan, 1942)
XX. yy. Azerbaycan eğitimci yazarlarındandır.
1881'de Seki kazasının Kutkaşın kasabasında doğ-
muştur. Babası Mehdi Bey, asil bir sülaleden gelse
de, aileleri zengin değildi. Önce mollahanede oku-
muş, daha sonra tahsilini, Şeki'deki Rus-
Azerbaycan okulunda devam ettirmiştir. 1897'de
Gori şehrindeki Transkafkaz öğretmen okuluna
dahil olmuş, 1901'de bu okulu bitirerek, on yıldan
fazla, Azerbaycan'ın Seki, Kutkaşın, Göyçay gibi
bölgelerinde öğretmenlik yapmıştır. Tahminen
1910'da Bakü'ye gelen Ibrahimbey Musabeyli, şeh-
rin kültür hayatına katılmış; özellikle de "Mekteb"
dergisinde hikayelerini yayınlatmıştır. Yazar, daha
çok XX yy. Azerbaycan nesrinde "povest" denilen
uzun hikayeleriyle tanınmaktadır. 1910-1916 yılları
arasında yazdığı "Cehalet Fedaileri", "Hoş-
bahtlar", "Gözellerin Vefası", "Neft ve Milyonlar
Selteneti" gibi povestleri, Ibrahimbey Musabeyli'yi
bir yazar olarak Edebiyat dünyasına takdim etti.
Bu eserlerin içinde konusu Baku hayatından, Baku
petrolü sayesinde zenginliğe kavuşmuş yeni mil-
yonerlerin hayatından alınmış "Neft ve Milyonlar
Selteneti" povesti daha büyük bir alaka gördü.
1916'da, Fransız film şirketlerinin birisi bu hikaye
doğrultusunda konusu Azerbaycan hayatından
alınmış bir sinema filmi çekmişti. Sinemada esas
rollerden birini ünlü Azerî aktörü Hüseyn Arab-
linski oynuyordu.
İbrahim Musabeyli 1910-1020 yıllarında Baku'
de yaşamış, öğretmenlik faaliyetini sürdürmüştür.
1921'de, Kırım'a göçerek burada yerleşmiş, eğitim
ve kültürle ilgili devlet hizmetinde bulunmuştur.
1937'de Stalin'in başlattığı "büyük terör" dö-
neminde, binlerce Azerî aydını gibi, Ibrahimbey
Musabeyli de pantürkizmle, panislâmizmle ve
karşı devrimci faaliyetlerle suçlanarak tutuklanmış
ve Kazakistan'daki cezaevlerinden birine gön-
derilmiştir. Yazar burada 1942'de, Karakanda şeh-
rindeki cezaevinde ölmüştür.
XX yy. başlarındaki diğer Azerî yazarları gibi,
İbrahim Musabeyli de mekteb hayatı ile yakından
ilgili olmuş, Edebiyattan didaktik amaçlar için ya-
rarlanmış, ona yeni insan yetişdirilmesinin önemli
bir aracı olarak bakmıştır. "Bak, gör biz Müs-
lümanlar ne gündeyik, ne yaşayışdayık ve ne fi-
kirdeyik. Ölen Müslüman, öldüren Müslüman,
tutsakhanelerde yıllarca yatan Müslüman, ço-
cukları, avradı çıplak Müslüman. Ah Müslüman,
Müslüman, yüreği yara Müslüman, yüzü kara
Müslüman, ekmeği bölünen Müslüman"-diye, va-
tandaşlarının kederli, sıkıntılı hayatından yüreği
yanarak bu dehşetli trajik durumdan yegane kur-
tuluş yolunu halk arasında eğitimin ve kültürün
yayılmasında görürdü.
Bolşevik ihtilalinden sonra Ibrahimbey Mu-
sabeyli, sanat çalışmalarından uzaklaşmıştır.
Eserleri: İki Dost - İki Yol, Bakı, 1913; Neft
ve Milyonlar Seltenetinde, Bakı, 1917; Povest ve
Hekayeler, Bakı, 1958; Gözellerin Vefası, Bakı,
1964. Neft ve Milyonlar Seltenetinde, Bakı, 1957,
1974.
Kaynakça: Abbas Zamanov. Emel Dostları,
Bakı, 1979; Mir Celal, Firudin Hüseynov. XX. Esr
Azerbaycan Edebiyatı, Bakı, 1982.
 NEFT VE MİLYONLAR SELTENETİNDE
(İbrahimbey Musabeyli, Neft ve Milyonlar Seltenetinde, Bakü-1957, s.11-14)

KONU: Celil yoksun bir genedir. Ana ve babasını kaybetmiş, okul bitirib bir mes-
lek kazana- bilmemişdir. Kurban adlı bir tüccarın yanında çalışır. Kurban ve kom-
şuları Ahmed ona yardımcı olurlar. Ahmed'in Şefike adlı gözel bir kızı var. Kurban
Celil'i eğri yollardan çekindirir, ona meslehetleri verir. Annesinden Celil'e bir nece
dönemlik2 toprak kalmışdır. Celil bu toprağı petrol kuyusu kazmak üçün Lütfeli adlı
bir neft sahibkârına3 kareye verir. Tezlikle hemin* yernen petrol çıkır. Celil göz-
lenilmeden zenginleşir. İşini meharetle yürüde- bilmesi sayesinde tezlikle serveti
daha da artır. Özüne yeni apartmanlar, avtomobiller, vaporlar alır, seherin mil-
yonerlerinden biri kimi tanınır. Eski komşusu Ahmed'in öldüyünü eşidib onun kızı
gözel Şefike'ye her türlü yardımlar edir, sonra ise onunla evlenerek mesud bir hayat
yaşamağa başlayırlar. Celıl içki içmediyinden ve kumar oynamadığından ona seherde
daha fazla hörmet edirler. Lakin şerikis Lütfeli, Celil'in bu uğurlarından pek hoş-
lanmır, Şefike'ni gördükde ise ona vurulur ve ne olursa olsun, dostunun kadınını ele
keçirmeye karar verir. Şefike onu qazeble redd edir. Lütfeli maksedine yetişmek üçün
Celil'i içkiye ve kumara alışdırır, onu ahlâksız kadınlarla îanışdırır, daha sonra ise
bele ahlaksız kadınların birisi ile Avropa seyehetine gönderir. Celil Monte Karlo'da
bütün servetini kayb edir, kalan paralarını ise "sevgilisi" Övliya çalıb kaçır. Bu müd-
detde Bakı'da sevimli kızı hastelikden ölür, Lütfeli onun bütün servetine sahib olmak
niyyetini gerçekleşdirir. Teslim olmak istemeyen Şefike'ni evden çıkarır. Şefike oğlu
Ali ile Kurban'm yanına qayıdır ve başkalarının kapısında çalışmakla övladını do-
landırır. Dilenci sifetinde kendi seherine gelen Celil, bütün bunları görünce bir kalb
krizinden hemen ölür. Bundan bir nece gün sonra Lütfeli Bey yene Şefike'ye aşk ilan
etmeye gelir ve kadın mahv olmuş hayatının, erinin intikamını alarak onu öldürür.
Cavad Bey adlı hayırsever bir avukat mahkemede Şefike'nin beraet almasını saklayır,
ona maddi yardım da gösterir.
İki il bele bunlar vaxt keçirdiler. Celil ağanın Bîçare Şefike sübhe kimi Celil'in yolunu göz-
içki içdiyi daha her kese me'lûm idi, çünki daha leye-gözleye qaldı. Âxırdai6 yuxu buna qalib gelib
kluba da gedirdi ve klubda da yeyib içirdi. Odur ki, bihuş halda onu balası17 Suğra'nm başının üstüne
Lütfeli indi çalışırdı ki, ona qumarı da öyretsin ve yıxdı. Şefike yuxudan oyananda gördü ki, saat 8-
öyredirdi. Çünki bilirdi ki, Celil ağanın dövletini dir, ancaq hele Celil eve gelmemişdi. Bu evvelinci
yalnız bir içki dağıdabilmez ve özü de metlebe çat- gece idi ki, Şefike Celil'siz geceni sabah elemişdi.
maz6. Bir gün Lütfeli Celil'e dedi ki, dostum, daha Sabahı gün Celil ağa gözlerini açanda özünü
gerek bir gün oynayasan. Burada bir çetin iş yox- bir qeyri evde, bir qeyri mühitde gördü. Bunun ya-
dur, pul qoy, pul götür, daha ne var? Hemin axşam nında bir Urus qızı yatmışdı. Onun saçları perişan
Celil ağa da qeyrileri kimi klubda7 oynayırdı ve bir halda süd kimi ağ qollarma, mermer kimi ağ
oyun qurtaranda 50 min manat uduzmuşdu. sinesine, üzüne, gözlerine ve qaşına tökülmüşdü.
Amma Lütfeli ise 60 bin udmuşdu. Oyundan sonra Bunu hele yanında görcek Celil ağa fi-
bunlar durub yemeye eyleşdiler. kirleşmeye başladı. Dünenki gece ve keçirdiyi vaxt
Celil ağa bu gece hemişekindenS de artıq iç- onun yâdmalS kimi gelirdi. Birazdan onun yâdına
diyine göre keflenmişdi. Odur ki, Lütfeli de fürseti Şefike ve balaları düşdü. Bu halda o celdl9 ye-
fövte vermeyib9 dedi ki, dur gedek kazinoya qehve rinden qalxıb öz-özüne dedi ki, Allah indi men Şe-
içek. Sen kazinonu hele görmemisen. Hemişe yox fike'ye ne cavab vereceyem, ya Rebb, bu ne iş idi
deyen Celil indi özü çox şadlıqla10 bu işe razı oldu men tutdum? Ömründe bir defe de olsun yalan da-
ve bunlar buradan durub kazinoya getdiler. Ka- nışmayan ve danışan adamı da sevmeyen Celil ağa
zinoda bunlar bir kabinetde*1 eyleşib iki dene kız indi mecbur idi ki, yalan danışsın. 2Odur ki, onu vic-
da qonaql2 teklif etdiler ve tezeden qehve içmeye danı çox ağrıtdı. Celil ağa libasmı o eynine2l geye-
başladılar. geye öz-özüne deyirdi ki, Allah, men bu murdar22
Bir qeder kabinede yeyib-içenden sonra Lüt- olan dodaqlarım ile Şefike'nin pak, müqeddes leb-
feli'den sordu ki, bes fikrin nedir? Lütfeli cavab Ierini23 ve üzünü bir daha nece buse edeceyem24,
verdi ki, fikrim ne olacaq, buradan durub ge- onu murdar ağuşuma25 nece alacağam? Bu fikirleri
deceyik nömreye. ede-ede Celil ağa özünü birden güzgüde26 gördü
Celil ağa burada kef de olduğu halda zavallı Şe- ve özü-özünden qayet utanıb başını aşağı saldı ve
fike duz axtaranl3 marala kimi o evden bu eve, bu bir daha güzgüye baxmadı. Bu halda qız gözlerini
evden o biri eve gedib gelirdi ve bir fayton, ya av- açıb Celil'e dedi ki, Celilçik,27ne üçün bele tez du-
tomobil sesi eşidende pencerelerin qabağmai56 yü- rubsan, indi ancaq aşbazlar yerinden durar, gel
yürüb bakırdı. yataq, hele tezdir. Celil ise bundan xeber aldı ki,

1. öğütler 2. dönümlük 3.sahibine 4. aynı 5. ortağı 6. isteğine ulaşamaz 7. Rus parası 8. her zamankinden 9. fırsatı
değerlendirip 10. mutlulukla 11. odada 12. konuk 13. arayan 14. geyik 15. önüne 16. sonunda 17. çocuğu 18. hatırına 19. hızla 20.
giysisini 21. üstüne 22. pis 23. dudaklarını 24. öpeceğim 25. kucağıma 26. aynada 27. aşçılar
hanı menim yoldaşım? Qız cavab verdi ki, qorxma, o da
buradadır, geyrii bir qızla yatıb, sonra gelecekler,
amma indi hele tezdir.
Xülâse, qız ne qeder çalışdısa, Celil bir daha
yatmadı ve bunu da teveqqe2 ile ayağa durğuzub3
Lütfeli'ni yanma çağırtdı. Bir qederden sonra Lüt-
feli de öz yoldaşı ile bu nömreye dâxil olub so-
ruşdu ki, ay kişi, ne var, ne olub, niye bele tezden
durubsan? Hele saat II de deyil. Celil ağa ise bunun
suallarma cavab vermeyib soruşdu ki, indi men Şe-
fike'ye ne cavab verim? Men indi nece onun yanma
gedim?
-Ay kişi, sen kefini çek, onun cavabı mende.
Müselman arvadını aldatmağa ne var?
-Yox, vallah, bu saat gerek deyesen, yoxsa men
ölürem.
-Ay kişi, deyersen ki, klubda bir böyük adamı
seher ehli qonaq edib yola salırdılar, menden de te-
veqqe elediler, men de onlarla oturdum ve sonra
onunla vaqonda nece stansiya4 beraber getdik. İndi
de qayıtmışam5. Biraz da üz-gözünü sığal et6, qur-
tarsm getsin.
-Axı bu olmayıb, men bunu nece söyleyim?
-Bax, ezizim, ya bunu söyle, ya da özün bil.
Bu evvelinci yalan idi ki, Celil ağa özü gerek
deyeydi. Xülâse7, bu sözlerden bir az sâkit olub
Celil ağa dedi ki, indi dur gedek evimize. Vaqonda
gelen vaxtıdır, belke Şefike de bu sözlere inana.
-Bele me'lûm olur ki, hele vaqon bir defe gel-
mir, sabah vaqonu olmasın, axşam vaqonu olsun.
-Lap yaxşı8 deyirsen. -Bu da evvelinci yalan idi
ki, Celil ağa onu te'rif eleyirdi.-Bes9 indi fikrin
nedir?
-Ezizim, menim başım ağrıyır, zenn edirem ki,
gerek indi senin de başın ağrısın. Ona göre de ye-
rimden duran kimi bir az zakuska filan zakaz et-
dirdim ki, başım ağrımasın. Bu saat xeber vererler
ederik, yeyib içerik, sonra ya Allah, düz eve, yaxşı
emeyirem mi?
-Yaxşı deyirsen ve yaxşı da elemisen.
Qapı bu halda açıldı, xidmetçilO dâxil olub erz
eledi ki, ağa, buyurduğunuz zakuskalar hazırdır,
buyurun.
Haman gün saat dört idi. Celil ağanı göz-
leyirdiler. Bir de qapıda bir avtomobil dayandı. Şe-
fike evvel ele hesab eledi ki, yene gelen Lütfeli'dir.
Sonra gördü ki, avtomobilden düşen öz eridir.
Dedi: Suğra, Suğra, atan geldi, yüyür. Ve özü de
onun elinden tutub Celil ağanın qabağma çıxdılar.
Yarı yolda Celil özünü bunlara yetirib Suğra'nı
ağuşuna aldı ve Şefike'nm ehvalınıll sordu.
Celil ağa balaları ve me'sum Şefike ile gö-
rüşenden sonra Şefike bundan soruşdu ki, harada^
idin ve ne üçün gece gelmedin? Celil ağa biraz sü-
I. başka 2. korunma 3. doğrulup 4. istasyon 5. dönmüşüm 6. sıvazla 7. kısaca 8. tamamıyla iyi 9. yeter 10. hizmetçi
II. durumunu, halini 12. nerede 13. tek tek 14. dudakları 15. tutuldum 16. keşke 17. önceki 18. işki 19. her zaman
20. eğlenceye ve içkiye 21. ulaşmaya 22. işyerine
kutdan sonra öz-özünden utana-utana ezberlediyi
yalanları birce-bircel3 söylemeye başladı ve sonra
dedi: -Şefike'm, meni bağışla, men nahar et-
meyeceyem, biraz yuxusuzam, biraz gerek rahat
olam. Bu sözleri deyenden sonra Celil ağa durub
yataq otağına keçdi. Şefike ise bunu rahat elemeye
gedib dedi ki, ezizim, seni sübhe kimi gözledim,
gelib ÇDcmadın.
-Şefike, meni bağışla, sene böyük eziyyet ver-
mişem.
Bu sözlerden sonra Şefike bunu buse edib dedi
yat, ezizim. Yuxun şirin olsun ve sonra yemek ota-
ğına gelib nahara eyleşdi.
Celil ağa ne qeder çalışdısa da yu-
xulayabilmedi. Çünki ona vicdanı ağıla sı-
ğışmayacaq derecede eziyyet verirdi. Celil ağa de-
yirdi.
-Bax, 24 saat bundan evvel men ne idim ve
indi ne oldum? Qeyr-i arvad ile vaxt keçirdim,
yalan dedim, hele bir günah da bu oldu ki, mü-
qeddes Şefike o pâk lebleri^ ile menim bu murdar
alnımı, üzümü buse edende mecbur oldum razı
oldum. Ya Reb, bu ne belâ idi men düçâr oldum15,
bu ne günah idi men etdim? Kaşi6 birce parça çö-
reyim olaydı, amma bayaqkıi? kimi de pâk ve
bîqünah olaydım. Bu sözlerden sonra Celil ağa
özüne söz verdi ki, bir daha bele günahları et-
meyecek ve bundan sonra axşamlar evden çıx-
mayacax ve eğer çıxsa Şefike ile birlikde gedecek.
Doğrudan da Celil ağa iki aydan artıq ax-
şamlar öz evinden bir yana çıxmayırdı ve eğer bir
yana gedirdise ancaq Şefike ile berber gedirdi. Bu-
nunla bele Celil ağa araq!8 da içmeyirdi, lakin xain
dost ve damarlara te'sir etmiş alkoqol ona rahatlıq
vermeyirdiler. Lütfeli bey ise gece-gündüz bu gemi
çekirdi ki, Allah ne pis yerde gün axşam oldu?
Zalim oğlu zalim birden içkini ve qumarı yere
qoydu ve bununla bele menim cemi ümidlerini ber-
bad etdi.
Lütfeli bey qessab dükanmm qabağmı kesib
duran it kimi daim onun etrafında dolanıb he-
mişei9 eyş ve işrete20 dair sohbetler ile onun fik-
rinde," hayatında olan gözel-gözel menzereleri te'ruf
etmek ile özü yene bayaqkı kimi yaşamağa tehrik
ve teşviq edirdi. Odur ki, bir yandan xain dost, o
biri yandan da içki Celil ağaya gâlib oldular. Lütfeli
ise bundan şâd olub öz-özüne daim deyirdi ki, ar-
zularıma çatmağa21 yene ümidim var ve gerek de
çatam.
Bu defa Celil ağa içkini ve qumarı ba-
yaqkmdan da artıq içib oynayırdı ve çox geceleri
eve gelmeyirdi. Âxır vaxtlar Celil ağa bir defe de
olsa ne iş üstüne, ne de kontoruna22 gelirdi.
Bedbext Şefike gece ve gündüz gözlerinin ya-
şını sinesine tökmekde idi...
1916