Firudinbey Köçerli
(Şuşa, 1863 - Gence, 1920)
XIX-XX. yy. Azerbaycan Edebiyatında ilk pro-
fesyonel tenkitçi ve Edebiyat tarihçisidir. 1863'te
Şuşa'da doğdu. Babası Ahmet Ağa Köçerli, Ka-
rabağ'ın açık fikirli aydmlarındandı. İlk tahsilini
Şuşa'da, Mirze Kerim Münşuzâde'nin mektebinde
almış, 1876'da ise, babasının arzusu üzerine Rus
okuluna devam etmişti. 1879'da Gori'deki Trans-
kafkaz öğretmen okuluna girmiş, 1885'te bu okul-
dan mezun olmuştu. ^ 1885-1895'te İrevan or-
taokulunda şeriat ve Azerî Türkçesi öğretmeni
olarak çalıştı. Aynı zamanda yerli aydınlardan
Mirze Mehemmed Gemerli'nin yardımı ile millî
kültürün toplanılması ve araştırılmasına başladı.
Rus dilini ve Rus Edebiyatını mükemmel bilen Kö-
çerli, bu yıllarda tercümecilikle de meşgul oldu ve
Rus şairlerinden Puşkin'in, Lermontov'un, Tols-
toy'un vb. eserlerini Azerî Türkçesi'ne çevirdi.
1895'te, Transkafkaz öğretmen okulunun
Azerbaycan bölümü nezaretçisi görevine atanan
Firudinbey Köçerli, Transkafkaz'm kültür ha-
yatında önemli bir rol oynamaya başladı. Millî
basın ve yayının olmaması nedeniyle Azerbaycan
Edebiyatı tarihine dair ilk makalelerini Rus dilinde
yazar ve Rus mecmualermde yayınlatırdı. Meselâ,
1895'te Tiflis'te çıkan "Novce Obozrenie" ga-
zetesinde, Azerbaycan millî dram sanatının tah-
minen yarım asırlık gelişmesini kapsayan "Azer-
baycan Komedileri" dizisi yayınlanmıştı.
Firudinbey, Azerbaycan Edebiyatı tarihim konu
alan "Azerbaycan Türklerinin Edebiyatı" eserini
de Rus dilinde yazmak zorunda kalmış ve onu
1903'te Tiflis'de yayınlatmıştı. Azerbaycan Ede-
biyatı tarihi üzerine bu ilk ilmî araştırma, bu dö-
nemde yalnız Azerî aydınları arasında değil,
Rusya'da yaşayan bütün Türkler arasında da
büyük ilgi doğurmuştu ve araştırmacıyı, bu prob-
lemle daha sürekli ve daha geniş çapda meşgul ol-
maya teşvik etmişti.
1895-1917'de, Transkafkaz öğretmen oku-
lunda çalışan Köçerli, bir tarafdan millî aydınların
yetiştirilmesine yoğun bir çaba gösteriyor, öbür ta-
raftan Transkafkaz'da, İran'da, Türkiye'de onlarla
adamla mektuplaşarak, Azerbaycan Edebiyatı ta-
rihi ile ilgili malzemeler topluyor, Bakü'de, Tif-
lis'de ve başka yerlerde, Azerbaycan Edebiyatı ile
ilgili konferanslar veriyor ve bütün bunlarla bir
arada millî Azerbaycan mektepleri için ders ki-
taplarının hazırlanması alanında çalışıyordu.
1908'de, ilkokul öğrencileri için hazırlanmış "Ba-
lalara Hediyye" ders kitabını yazıp bitirir. Bu ki-
tabı türlü engellerle uğraşarak, 1912'de Bakü'de
yayınlatır.
1905 yılı, birinci Rus ihtilâlinden sonra, Kö-
çerli'nin aktivitesi ve matbuatla ilişkileri daha da
artar. Geçmiş ve çağdaş Azerbaycan Edebiyatıyla
ilgili araştırmalarını "Kaspi", "Kavkaz", "Irşad",
"Hayat", "Terakki", "Açık Söz", "Rehber" vb. ga-
zete ve dergilerde yayınlatır. Aynı zamanda mu-
asırı olan bir çok Azerbaycan yazar ve şairleri ile
sıkı ilişkiler kurarak, onların eserlerini konu ve tür
açısından tasnif eder. Değerli tavsiyeleri ve sanat
araştırmalarıyla Sâbir, Abbas Sehhet, Yusif Vezir
Çemenzeminli, Abdulla Şâik, Sultan Mecid
Genizâde gibi sanatçılara yardımcı olur. Abbas
Sehhet, şiirlerinin birinde, Firudinbey'in bu sanat
yardımını minnettarlıkla yâdederek ona şöyle hi-
tabediyordu;
"Yazmısan taze ne şeyler?"- deye sordun menden,
Ruhumun tarma mizrab sen oldun, kardeş.
Sâbir ile bele mektubu çox aldık senden,
Her ne yazdıksa ona bani sen oldun, kardeş..."
 Firudinbey Köçerli, 1916'dan sonra, Azer-
baycan'da öğretmenler hazırlayan bir okulun açıl-
ması için mücadele veriyordu. 1917 Rus ih-
tilalinden sonra onun bu arzusu gerçekleşmişti.
1918'de Gori öğretmen okulunun Azerbaycan bö-
lümünü Kazak'a naklederek burada bağımsız bir
öğretmen okulu kurmuş ve onun ilk müdürü ol-
muştu. Köçerli Rus şovenizmini yakından ta-
nıyordu ve bu yüzden de imparatorluk
Rusya'sının çöküşünden sonra, asla tereddüt et-
meden, millî değerleri destekleyen ve Azeri-Türk
milliyetçiliğini savunan aydınların tarafına geçti.
1920 yılının Mayıs ayında, Bolşeviklere karşı
Gence'de ayaklanan isyan bastırıldıktan sonra tu-
tuklananlar arasında, Edebiyat uzmanı ve öğ-
retmen Firudinbey Köçerli de vardı. Silahlı isyanla
hiç bir ilişkisinin olmamasına rağmen Köçerli,
Kızıl ordunun Ermeni ve Rus asıllı komutanları ta-
rafından, mahkemesiz kurşuna dizildi. Hatta eski
dostu, aynı dönemde Azerbaycan'ın cum-
hurbaşkanı olan, yazar ve devlet adamı Neriman
Nerimanov da onun hayatını koruyabilmemişti.
1911'den sonra, bütün çabalarına rağmen
şaheserini -Azerbaycan Edebiyatı Tarihi'ni-
yaymlatabilmemişti. Bu eserin büyük bir kısmı
ÇK-KGB arşivlerinde kaybolmuş, kalan bö-
lümüyse ilk defa 1925'de, yazarın adı be-
lirtilmeden "Azerbaycan Edebiyatı Materialları"
adıyla yayınlanmıştı.
Firudin Köçerli'nin Edebiyat tarihi kon-
septinde Türkçe faktörü önemli rol oynamaktaydı.
BİR NECE SÖZ "
Azerbaycan Edebiyatı" kitabının müqeddimesinden
(Firudinbey Köçerli, Azerbaycan Edebiyatı, I, II, Bakü-1978-1981, el, s.77-81)
... Azerbaycan Türklerinin dexi özlerine mex-
sus edebiyatları vardır. Bu Türkler Zaqafqaziya'mn
şerq ve cenubundal süknâ eden Seki, Şirvan, Sal-
yan, Gence, Bakı, Qazax, Çarabağ, İrevan ve Nax-
çıvan ehalisinden2 ve İran dövletinin şimâl-i şer-
qinde3 güzerân eden eqvâm ve tevâifden ibaretdir.
Azerbaycan Türklerinin danışdıqları dilin şivesi
çox ise de, binası ve kökü birdir.
Yüz sene insan üçün, bir esr ve lisan üçün bir
dövrdür. Esr ü zamanlar mürur etdikce he'yet-
ictimaiyye-yi insan ve onunla müttefiq lehçe ve
şive-yi islâm dexi neçe-neçe tebdîlât ve teğyîrâta
düçâr olur. Edib-i fâzil Ahmet Cövdet Efendinin
buyurduğuna göre "ebkar-i efkar sanki her möv-
simde bir güne qeba-yi letafetnümaye bürünüyor
ve her cemiyyetde milel nüket4 ile ve mezaye ile
görülüyor. Binaünileyh her lisanın üsul-i te'lim-i
edebiyyatı5 mazac-i dövre teqsim tövfiq olunmaq
lazım gelir". Buna göre Azerbaycan Türklerinin dili
dexi, mürur-i eyyam6 ile deyişdirilib. Özge7 bir ter-
kib ve qaydaya8 düşüb de. Bele ki, indi istemal9
olunan Türk-i cedîd ezelki Türk-i gedime ox-
1. güneyinde 2. halkından 3. kuzeye doğru 4. nükteler 5. edebiyat öğretimi, yöntemi, usûlü 6. günlerin geçmesi 7. yabancı 8.
kurala 9. kullanılan 10. benzemez 11. bilgisi 12. ancak 13. karıştırılmış ve karma
Bu açıdan da o, Nizami'nin, Hâkânî'nin bir Azer-
baycan şairi olduğu fikrini kabul ve tasdik etmekle
beraber; Azerbaycan Edebiyatı'nm tarihini, eser-
lerini bu dilde yazmış Fuzûlî'den başlatırdı.
1904'de "Şark-î Rus" gazetesinde yayınlattığı bir
makalesinde; "Bir milletin Edebiyatı demek olar
ki, onun meişetinin ayinesidir. Her bir milletin do-
lanacağını, övza-i meişetini, dereceyi terekkisini,
mertebeyi kemalim, kudret ve celalim onun Ede-
biyatından bilmek olar"-sözlerini yazan Köçerli,
bu Edebiyatın yalnız araştırıcısı değil, aynı za-
manda usta toplayıcısıydı. Onlarca nâmalum şa-
irin eseri yalnız Köçerli'nin araştırmalarıyla gü-
nümüze yetişmiştir.
Eserleri: Tarix-i muqeddes, Mahmut Efen-
dizade ile birlikte Tiflis-1899, Feteli Axundov Hez-
retlerinin Fevellüdünden Yüz, İl Mürur Etmesi
Münasibeti ile Yazılmış Risaley-i Yadigâranedir-
Tiflis-1911; Literatura Aderbidjanskix Tatar
(Azerbaycan Türkleri'nin Edebiyatı), Tiflis, 1903;
Balalara Hediyye, Bakı, 1912-, Azerbaycan Ede-
biyatı Materialları, c.I-II, Bakı, 1925; Seçilmiş
Eserleri, Bakı, 1963; Azerbaycan Edebiyatı, c. I-II,
Bakı, 1978-1981; Balalara Hediyye (tekrar neşr)
Bakı, 1991.
Kaynakça: Bekir Nebiyef. Firudinbey Kö-
çerli, Bakı, 1963; Kamal Talıbzâde. XX. Esr
Azerbaycan Edebî Tenkiti, Bakı, 1966; Rugiyye
Kanbarkızı Firudinbey Köçerli ve Onun "Azer-
baycan Edebiyatı" eseri. Azerbaycan Edebiyatı ki-
tabında, c. I, Bakı, 1978, s. 8-83.
şamazlO. Hal-hazırda danışılan dilin başqa üslubu
olduğundan elave Türk-i qedime nisbet bu dil hem
dövletli de, şirin lehceli ve gözel şiveli bir dil hesab
olunur. Din-i mübin-i islamm Türklere yetirdiyi şe-
rafet-i e'tiqadiyesinden eleve böyük bir xeyri de bu
olubdur ki, onun feyz ve bereketinden Türkler Ereb
ve Fars lisanından tedricli çox sözler, gözel ibareler
alıb öz dillerini dövletlendiribler ve mürur-i eyyam
ile exz ü iqtibas olunan kelmeler ve istilahlar o
qeder işlenib tehruf ve teşrif olunubdur ki, Türk
dili ile onlar qaynayıb qarışıbdır ve onlarsız Türk
dili bir me'nanı ifade etmekde acizdir. Ereb ve Fars
dillerinden götürülmüş sözler ve ibareler bir de-
recede Türkleşibdir ki, savadıll az olan adamlar
onları mehzl2 Türk sözleri hesab edib esla güman
etmezler ki, "sohbet" ve "zehmet" sözleri Ereb-
ce'den, "reneber", "kefgir", "Xakendaz" sözleri
Farsça'dan almıbdır. Ereb ve Fars dillerinden gö-
türülmüş sözlerin çoxu Türkleşib, evvelki ter-
kibinden özge bir hala düşübdür. Bu nehv ile Azer-
baycan Türklerinin dili Ereb ve Fars sözleri ile
mexlut ve memzucis olmaqla bele, bir lisan-i le-
tiferesan olubdur ki, onunla zül ve fünuna dair her
qisim metalib-i efkare-aliyye ve hekemiyyeni ve
mesail-i siyasiyye ve edliyyeni şerh ve beyan etmek
mümkündür. Bu yolda Osmanlılar bizim Azer-
baycan Türklerine sibqet edibler ve daha ziyade öz
dillerini Ereb ve Fars lüğet ve elfazı ile dövletli qı-
lıblar.
Ve lakin Ereb ve Fars kelme ve ibarelerinin
şövg ve hevesinde olub, ehtiyac olmadığı halda on-
ları ana diline qatıb-qarışdırmaq bizim eqi-
demizcel, böyük sehvdir2. Veqta ki, ana dilinde
şeyin özünün mexsusi adı var ve yainki ana dili ile
bir me'nanı beyan etmek ve bir ehvalatı nece ki, la-
zımdır söylemek mümkün olur, insaf deyil ki, elm
göstermek ve mollalıq izhar etmek iddiasına düşüb
kelamı qeliz ibareler3 ile ve çetin anlaşılan Erebi ve
Fersi sözler ile doldurub, esil me'nanı daha da de-
rine salmaq ve onun üzerine Ereb ve Fars dil-
lerinden behme gelmiş qelizmüğleq ibareler ile to-
xunmuş perde çekmek. Ol cehetdendir ki, bizim
vaizlerin ekseri mescidlerde ve'z ve nesihet etdiyi
esnada ibareperdazlıq edib öz ve ve'z nesayehlerini
o qeder qeliz ve çetin ifadeler ile söyleyirler ki, on-
lara qulaq asanın çoxu bir şey anlamayıb esi met-
Ieb4 neden ibaret olduğunu başa düşmürler5 ve
heyretde qalırlar. Hasil-i kelam bu olur ki, ne ve'z
eden ve ne moizeye6 qulaq asan-ne öyreden ve ne
öyrenen esil meqsede yetişmeyib gözel vaxtlarmı
bîhude serf edirler. Habele7 qezetlerimizde dere
olunan qeliz ibare ile yazılmış be'zi siyasî, edebî ve
fennî meqaleleri oxuyanlar anlamayıb me'yus olur-
lar ve qezet oxumaqdan ikrah edirler. Bu açıq he-
qiqeti nedense qezet ve jurnal verenler başa düş-
mürler ve Osmanlı qezetçilerine müqellidlikden el
çekmirler.
Dil ne qeder açık, sade ve güşade olsa, bir o
qeder gözel, göyçek ve meqbul olar. Ahmet Hikmet
Bey'in verdiği me'lumata göre Türk dili özlüyünde
xeyli metin, revan ve dövletli bir dildir. Veli qedrini
bilenler olmayıb da, be'zi sebeplerden dolayı unu-
dulurdu ve onun yerini Ereb ve Fers kelmelerinin
bir xelitesi8 tuturdu. Bir derecedir ki, esil Türk dili
ancaq kendlerde? ve ümmâio arvadlar arasında
mühafize edilebildi.
Dövr-i intibahdanll sonra Türkler'de ve başqa
milletlerde olduğu kimi, bir hiss-i milli, bir vicdan-
imilli doğulub büyümekdedir. Türklerde da-
marlarında esi bir qanm axdığım duydular ve öz
xalis dillerine rövneq vermeki2 fikrine düşdüler.
Milli dilin terefdarları günden-güne artıb ço-
xalmaqdadırlar ve onların himmeti ile İstanbul'da
"Türk demeyi", "Türk yurdu" ve "Xalqa doğru" ve
Osmanlı'nın be'zi yerlerinde milli cerideler te'b ve
neşr olunmaqdadır.
Azerbaycan Türklerinin edebiyatı az za-
mandan beri başlayıbdır ki, kök ve kişe salıbl3 bina
tutmağa. Keçmişde şövket ve qüvvet sahibi olan
İran dövleti müddet-i mütemeddiye ile temami
Azerbaycan vilayetine sahiblik ve hökmranlıq et-
1. inancımızca 2. hatadır 3. kaba ifadeler 4. maksat 5. anlamıyanlar 6. konuya 7. bunun gibi 8.karmaşı 9. köylerde 10.
okuma-yazma bilmeyen 11. uyanış devrinden 12. canlılık-yenilik vermek 13. dalbudak salıp 14. uzun süre yaşamışlar 15.
zamandan 16. yeni 17. maklas alma 18. şairler ve edebiyatçılarından 19. en önde olanı 20. eserlerinde ve şiirlerinde 21. şevk
ve zevk sahipleri 22. hissedar 23. kurucusu 24.diken ve çalılardan 25. güzel 26. ince 27.esas almamıştır 28. konuda
mişdir. Azerbaycan Türkleri bu dövlet-i ezimenin
teht-i hökumetinde xeyli zindeganlıqi4 etmişler. Bu
cehete İran'ın nüfuz ve te'siri Azerbaycan Türk-
lerine hedden ziyade olubdur. Zaqafqaziya'da ana
dili ancaq az vaxtdanl5 beridir ki, Azerbaycan
Türklerinin diqqetini celb edib, özü üçün bir növl6
hörmet ve ehemiyyet kesb etmeye başlayıbdır.
MOLLA MEHEMMED BAĞDADÎ "FUZÛLÎ"
TEXELLÜS17
(c. I, s. 84-86,92)
Molla Mehemmed Bağdadî Türk şairlerinin ba-
bası hesab olunur. Ona binaen, Azerbaycan şüera
ve üdebâsındani8 behs edib de, onların server-i piş-
revil9 meqâmında olan Füzûli'nin ism-i şeriflerini
zikr etmemek bir növ haqqı ve emeyi itirmek ki-
midir. Bir halda ki, ol fesâhet ve belâğet kânının
te'siri bu esrdeki şüerâmızm asar ve eş'ânnda20
dexi müşahide olunmaqdadır.
Egerçi şâirin Türk lisanında şe'r ve qezel yaz-
mağına umde bunu sebeb gösterir ki, Türk tay-
falarının sahib-i şövq ve mezaqları2l dexi onun büs-
tan-i kelamından şükûfeler derib behremend22
olalar ve bu teklifi ona güya bir nigar-i mişkinxette
etmişdir ve lakin hegirin anladığına göre, Fuzûlî
özü Türk oğlu olduğuna binâen öz ana dilini ar-
tıcaq sevib de, ona rövneq vermeyi baş ve-
zifelerinden biri hesab edirdi. Ve insafen demek
olur ki, Türk Edebiyyatınm bânisi23 Molla Me-
hemmed Bağdadî olubdur. Eğerçi ondan mü-
qeddem Türklerden de be'zi mö'teber şairler olub-
dur. Veli onun kimi müqtedir ve cemi lisana malik
ve câme-i fünûn-i nezm ve nesr olmayıbdır. Ve he-
qiqetde demek olur ki, Türk diline rövneq veren ve
onu xâr ü xaşekden24 temizleyib bir göyçek25 ve se-
falı çemene benzeden Fuzûlî olubdur. Ve bununla
biz Türklerin üste ve ümumen ve Azerbaycan Türk-
lerinin boynuna xüsusen böyük minnet qoyubdur.
Burada bunu dexi elave etmek lazımdır ki,
Fuzûlî özünden müqeddem veya öz dövründe olan
âli ve reqiq26 bir şair bulub da, onun eserlerine teq-
liden vücude bir şey getirmemişdir. Nesr ve nezm-
de bir şexs onun ustâdı olmayıbdır. Ezim-i
üdebâdan bir neferinin âsârmı sermeşq ve ittixaz27
etmeyibdir.
... Onun müqellid olmadığı xüsusda Me-
hemmed Celâl bele yazır:
"Eğer bir şexs bize bu güne sual verse: "Belke
Füzûlî'den evvel Erebler, Ecemler "Leylî ve
Mecnûn"u, "Yusif ve Züleyxa"nı, "Xosrov ve Şirin"i
yazmış olsunlar ve Fuzûlî de teqlid etmiş olsun?"
Biz buna cavab veririz: "Xeyr. Hetta mer
humun ruh-i letifi dile gelib bize bu bâbde28 "Ben
de müqellidem"-demiş olsa, inanmayınız. Ehtimal
ki, bu böyük şairin zehnine fikr-i teqlid gelmiş
olsun. Feqet "Leylî ve Mecnûn" teqlid olmaq üzre
yazılan asardan deyil.
Bes nedir?
 Bütün göz yaşlarıdır. Lakin burasını dü-
şünmeli: İqtibas başqa, teqlid yene başqadır.
Binâünileyh "Leylî ve Mecnûn" bütün-bütün
Füzûlî'ye aiddir. Bu xezine-yi qiymetdâre heç bir
ecnebî müdaxile edebilmez"...
Füzûlî'nin âsâr-i qelemiyyesinin hele daha çox
zamanlar heyat üzre davam edib ter ü tezel qal-
mağına iki umde sebeb vardır. Onlardan birisi
budur ki, haman eserlerin tamamisi pâk, heqiqi ve
tebii hissiyyatdan ne'şet etmiş eserlerdir ki, eşq-i
heqiqiden behs edir. Füzûlî'nin özü âşiq olduğu
üçün kelâmı dexi başdan ayağa âşiqânedir. O,
pâkizelik2 ve letafet ve naziklik ve nezaket ki,
Füzûlî'nin şe'rlerinde hiss olunur, heç bir şairin ke-
lamında o derecede mehsus deyildir. Bilaferq
Füzûlî'nin hansı qisim kelamını mütalie etmek is-
teseniz, mütalie buyurun, onun hüsn-i te'sirini oxu-
duqda öz vücudunuzda hiss edeceksiniz. Ve bu
te'sirden içeri aleminiz bir növ temizlenib paka çı-
xacaqdır, vicdanınız uyqudan ayılan kimi ola-
caqdır. Fikir ve xeyalınız sizi başqa bir âli meqâma-
me'neviyyat âlemine teref çekecekdir3...
YUSİF NẬBİ
(c. I, s. 100,105,106,113-114)
Molla Mehemmed Bağdadîden sonra Azer-
baycan şüerâ ve üdebâsına şüâra-yi selefden4 artıq
nüfuzu olanı Yusif Nâbi olmuşdur. Nâbi efendi
Türklerin müqtedir ve zor şairlerinden biri hesab
olunur. Divan-i Nabi'de ki, zexim bir kitabdan iba-
retdir, her qisim kelam mövcuddur. Temamisi
nezm ile inşâd olunubdur5.
... Yusif Nâbi nece ki, eserlerinden me'lum olu-
nur6, hikmet ve me'rifet ehli imiş. Onun da Fuzûlî
Bağdadî kimi âsâr-i hekimanelerinde xeyli derin
me'nâlar,- uca7 fikirler, müsteqim ve metin re'yler
vardır ki, daim'ül-övgat zinde ve baqi qalacaqdır.
Bundan elave merhum Nâbi'nin oğlu Ebülxeyir
Mehemmed Çelebi'ye xitaben yazdığı delâyil-i
âqilâne8 ve nesayih-i müşfiqane9 ki, neticesi cümleyi
nâse aiddir, bizim dünyevi seadetimiz, üxrevi ni-
catımız ve menevi tereqqimiz üçün en meqbul ve
mö'teberio bir destûr'ül-emeldir.
... Elbette, Fuzûlî Bağdadî'nin âsâr-i ne-
fiselerinde olan fesahet ve belağet, onun e'şar-i
âşiqânelerinde hiss olunan letafet ve teravetn Nabi
efendinin kelâmlarında müşahide olunmur ve lakin
hikmet ve felsefe nöqte-yi nezerince Nâbi'nin ke-
lamlarına diqqet yetirilse12, ve Füzûli'nin bu qisim
âsâr-i qelemiyyeleri ile tetbiq olunsal3, belke Nâbi
efendinin kelam-i hikmet ürefâ ve üqelâ nezerinde
Füzûli'nin kelamlarından eksik olmaya.
Bâinhemel4 her iki şairin özlerine mexsus rütbe ve
meqamları vardır: her birisinin şîve-yi lisanları ve
terzi kelamları başqadır; her birinin teb'-i re-
vanperverlerinde başqa bir etir ve râyihel5 hiss olu-
nur; her birisinde başqa bir zövq ve sefa bulunur
ki, onları yalnız erbabı ve serrafı teşxis ve temyiz
edebiler. Bele ki, bunlardan birisini qeyrisine tercih
1. canlı ve yeni 2. saflık, arılık 3. yönetecektir 4. eski şairlerden 5. yazılmıştır 6. bilinir 7. yüce 8. akılcı deliller 9. merhametli
öğütler 10. benimsenmiş ve saygın 11. tazelik 12. edilse 13. karşılaştırılsa 14. bununla birlikte 15. koku 16. mutlak 17.
doğruluğunu 18. hatadan uzak olmasın 19. ruhun korunması 20. bedenin sakatlığı 21. keman 22. tepeleyip hiçe sayıp 23.
çalışsan 24. doğrulukda 25. caydıralım 26. korkaklık 27. beceriksizlikden 28. takma adını (mahlasını) 29. seçmiştir.
vermek müşkül emrlerden biridir. Bu ise bizim ve-
zifemizden bâlâ ve qüdretimizden xâricdir. Bele
pürqiymet dürrler bizim tenqid terezimizde çe-
kilesi daşlar deyil.
... Ancaq Nâbi efendinin bir nesihetini qebul
ede bilmedik ki, o da şexsin mehzi6 bir sa-
lamatlığınıl? ve xetadan eymen olmağını! 8 icab
edirse de, onu terîq-i istiqâmetden ve rast-
revişlikden bir növ eyriliye ve nefsperestliye sövq
edir. Nâbi efendi hifz-i cani 9 ve âsûde-yi ten20 üçün
tövsiyye edir ki, "kaman2l misal kec ol", ye'ni
kaman kimi bükülüb ve qatlanıb künc ü selametde
salamat otur, heqîr ve üftâde ol, gerdenkeşlik ve se-
refrâzılıq etme, tek ve tenha özünü meydan-i mü-
haribeye atma, seni tapdalayıb22 ezerler, başına
belâlar geler; eğer sen de düz ve rast geden ox kimi
vadi-yi telaşda se'y etsen23, onda yeqîn ki, daşa ve
qayaya toxunub, murada vâsil olmamış smacaqsan.
Elbette, tek öz nefsinin salamatlığını menzurda
tutmayıb, umum nâsın xeyir ve salamatlığı yo-
lunda se'y ve telaş eden şexsin başında belâlar çox-
dur, neinki ol adamın ku, cümle mexlûq ile müdâra
edib, her işde vahid öz şexsi menfeetini gözleye. El-
bette, restrovluqda24, dürüskirdârlıqda ve haq-
perestlikde xeta ve xeter çoxdur, neinki heq söy-
lemekden çekinib, mehz öz selâhı üçün künc-i
ferâqetde sükûnet ixtiyâr etmekde. Amma bununla
bele, bizim ixtiyârımız yoxdur ki, xalqı haqq söy-
lemekden, dürüstkirdarlıqdan ve haqq yolunda
fedakârlıqdan dâşmdıraq25. Bil'eks, her bir sahib-
ivicdanın ve ehl-i danış ve me'rifetin evvelinci ve-
zifesi ebnâ-yi milleti düzlüye ve doğruluğa de'vet
etmekdir. Veten uğrunda ve milletin tereqqisi ve te-
alisi yolunda onları candan ve başdan keçmeye,
cür'etli, şeci ve müsteqim olmağa terğib ve teşviq et-
mekdir. Ve illâ adam bir öz başını ve nefsini qo-
rumaqla, öz menfeeti şexsiyyetini güdmekle, her
qisim cövr ve siteme tâb getirib, her bir bâr-i töhmet
ve mezemmete mütehemmil olmaqla ve bu qeder
xâr ve zelîl olub qeyrilerin teht-i hökumetinde
esirvâr güzerân edib bu güne dolanmağın adını
müdâra qoymaqla heqiqi seadete ve heqiqi nicata
vâsil olmaz. Bele dolanmağın neticesi qorxaqlıq,
kemcür'etlikl26 ve yasarlıqdan27 başqa, zillet ve me-
şeqqetden sevâ bir şey olmaz. Öz re'y ve fikrimizi
açıq demekden çekinib eyri ile doğruya haqq qoy-
mayıb haqqa ve nâhaqqa "beli, beli" demekle, bele
fena hâla düşmüşük. Bizim eqîdemize göre, tereqqi
ve seadetimize lazım olan esbâblardan birisi de
cür'etli, fedakâr ve dürüstkirdar olmaqdır.
MOLLA PENAH "VÂQİF" TEXELLÜS
(c. I, s. 159)
Azerbaycan Türklerinin meşhur ve müqtedir
şâiri Molla Penah hesab olunur ki, bizim ede-
biyyatımızın banisi ve müessisi adlanmağa onun
haqqı vardır. Molla Penah öz zamanında bir çox
ulûm ve fünuna vâqif olduğu üçün özüne "Vâqif"
texellüs28 intixâb etmişdir29.
 Müasirleri onun derin elmini ve mollalığını
müşahide edib haqqmda demişdir: "Her oxuyan
Molla Penah olmaz" ve bu istilan indi de Zaqafqaz
Türkleri arasında bir mesel-i meşhurdur 1. Milli
şâirlerimizden onun kimi sade ve açıq lisanda ve
ana dilimizin şivesinde şe'r ve qezel yazan az ol-
muşdur. Müasirleri ona nezîre yazmağa se'y2 ve
telaş ediblerse de, onun kimi mühessenatlı3, gözel
ve açıq kelam söylemekde âciz qalıblar.
Vâqif ziyade zövq ü sefa ehli olduğu üçün
gözel medhinde xeyli merğûb4 ve nâzik şe'rler yaz-
mışdır ki, onların cümlesi qelbden neşet eden his-
siyyatdır ki, oxuyanlara dexi sirayet edib onları
şövq ü hevese getirir. Molla Penah artıq fesîh ve şi-
rinzebân5 ve hazırcavab bir vücûd imiş ki, her qism
metlebi öz meqâmmda, münasib-i hâl söyler imiş.
MİRZE FETELİ AXUNDOV
(c. ı, s. 435-436)
... Mirze Feteli'nin komediyalarına geldikde
qeti suretde deyebilerik ki, Rus drama yazanlarının
babası Qoqol ve Fireng drama yazanlarının babası
ve üstadı Molyer olan kimi, Türk-Azerbaycan edib-
lerinin ve komediyanevislerinin atası ve yol-
göstereni merhum Mirze Feteli Axundov olubdur.
O yazdığı komediyalarm mislini teze yazıcılarımız
hele yazıb bitirebilmeyibler. Veli onun sayesinde
bir nece müqtedir edibler vücuda gelibler. O cüm-
leden Necefbey Vezirov, Ebdürrehimbey Haq-
verdiyev, Nerimanbey Nerimanov ve Mirze Celil
Memmedquluzade cenablarıdır ki, her birinin bir
nece6 komediyaları ve dramaya mexsus eserleri vardır
ki, indiki meişetimizi7n be'zi övzâ-i ehvâlini ve ehl-i
zemanenin fikr ü xeyalatını ve ne yolda çalışmaqlarım
eni ile yazıb öz eserlerinde gösterirler. Bu ediblerin ve
Mirze Feteli'ye peyrevilik8 eden sair dramnevislerin
vücuda getirdikleri eserler bâresinde^ öz meqâmında
müfessel me'lumat verilecekdir.
Komediya yazmaq her bir edibin işi deyil. Ede-
biyyatm bu növündeio eserler vücuda getirmek
üçün elm ve savaddanl 1 başqa tecrübe, bilik ve mil-
letin meişetine etraflı belediyyetl2 dexi lazımdır.
Bunlardan elave fitrî bir iste'dad ve yaratıcı bir
qüvve, bir te'b-i füsûnsâzl3, beistilâh-i Türki "Allah
vergisi" lazımdır ki, bir yandan görüb-eşitdiyini
götürüb yetirebilsin ve bir terefden öz fikr ü xe~
yalatı ile yoxdan var etsin.
Bu "Allah vergisi", yoxdan var etmek qüvvesi
merhum Mirze Feteli'de kemâlmca var imiş. Bu
sözlerin doğru olmağına onun komediyaları möh-
kem delil ve âdil şahiddir. Nece ki, Qoqol'un Qo-
rodniçi'si, Xlestakov'u, Dobçinski'si, Bobçinski'si hal-
hazırda Rusiya'nm be'zi yerlerinde müşahide olun-
maqdadırlar, habelel4 de Mirze Feteli'nin Hatemxan
ağa'sı, Hacı Qara'sı, Molla rbrahimxelü'i, Namaz'ı,
Zabca'sı, Ağa Kerim Miyançı'sı ve qeyrileril5 bu
hâlda sağ ve salamat bizim içerimizde dolamb her
biri öz fe'l ü emellerini işletmendedirler.
1. meşhur sözdür 2. çalışır 3. güzelliklerle dolu 4. rağbet gören 5. tatlı dilli 6. kaç 7. hayatımızın 8. özleyen, 9. konusunda
10. türünde 11. bilgiden 12. tanışıklık 13. büyüleyici bir yaratılış 14. böylece 15. başkaları 16. eski 17. geçip 18. ileriki 19. cahillik
20. temizleyip 21. kişmi değişikliğimiz 22. farklılaşmaya 23. damlaları 24. yalnız 25. yeterince 26. yaymlanmamışsa 27.
özensizlik 28. özensizlik ve edepsizlik
Mirze Feteli'nin komediyaları yazılan za-
mandan bizim vaxtadek altmış-yetmiş sene gelib
keçibdir. Bu uzun müdetin erzinde ki, yarım esr-
den ziyâdedir, meişetimizde dürüst diqqet edilse,
artıq bir tereqqi eseri görünmez; ata-babadan
qalma köhnelö âdetler ve âyinler üzre güzerân
edibi7 yaşamaqda varıq. Xeyir ve şer ittifaqlarda iş-
lenen bîhûde mesaruf ve mexarice diqqet olunsa,
sözümüz tesdiq olunar.
Ata-babalarımızm bâtil eqîdelerine, kesâlet ve
betâletlerine vâris olmuşuq. Bu âxır vaxtlarda se-
herlerde az-çox tereqqi ve temeddün eserleri gö-
rünürse de, ehl-i dehat ireliki^8 qerar üzre avam-
Iıql9 halında yaşayırlar, onların imdadına yeten
yoxdur. Amma onları soyan ve qaret eden çoxdur:
bir terefden tamahkâr ruhaniler, bir yandan zülm-
kar polis me'murları ve üçüncü terefden yalancı
millet dostları ki, ibaret olsun yarımçıq elm kesb
edenlerimizden ve quru isim ile medeni olan
nücebâlarımızdan.
Her halda Mirze Feteli'nin komediyaları me-
işetimizin teeccüblü bir aynasıdır ki, zahirimizi ve
bâtinimizi de eynile gösterir.
Mürûr-i eyyam ile bu aynanın üzerine toz qo-
nubdur. Bu tozu silib aynanın üzüne sığal verib20
diqqet ile ona baxsaq öz suretimizi onda görerik ve
biribirimizi tamyarıq. Batini âlemimize, e'mâl-i ne-
meşrumize ve e'fal-i şe'nimize diqqet yetirsek,
xecâlet çekib yeqîn ederik ki, bu yarım esrin müd-
detinde çox da uzağa getmemişik, cüz'i deg-
şiriliyimiz2i ve tevafütümüz22 olubsa, o da zahiridir.
Batini terefimiz me'nen ve exlâqen ireliki qerar üzre
bâqidir. Odur ki, Axundov'un komediyalarını oxu-
yan besîret ehli bir terefden gülürse, o biri terefden
de ağlayıb göz yaşı tökür. Gülmek görünür, amma
ağlamaq görünmür, onun ağır damcıları23 üreyin üs-
tüne düşüb onu yaralayır, delir...
HACI SEYİD EZİM ŞİRVÂNÎ
(c. II, s. 29-30,35)
Hacı Seyid Ezim Şirvânî neinki yalqız24 Şirvan
vilayetinin, belke tamami Azerbaycan Türklerinin
azim şüerâsmdan biri olub. Onun nam ü şöhreti ve
şe'n ü rütbesi hal-hazırda ebnâ-yi vetenimiz ma-
beyninde kamâlmca25 intişâr olmayıbsa26 da, ge-
lecekde olmasına şübhe yoxdur. Hacı Seyid Ezim
Şirvânî'nin ve Qasımbey Zâkir Qarabağî'nin bu
hâla kimi ne tercüme-yi halları ve ne e'şar ü âsârı
kemâlmca27 öyrenilmeyibdir ve bu qeflet ve
keme'tinalıq bizim hâlâ cehalet ve kesâret içe-
risinde yaşayıb qalmağımıza böyük delildir.
Hacı Seyid Ezim'in, Âsi'nin ve merhum Mirze
Feteli'nin vefatlarına geldikde, bunların haqqmda
izhar olunan bîe'tinalıq ve biedebliyi28 dile ge-
tirmesek yaxşıdır. Ancaq mâye-yi tesellimiz bu ola
biler ki, bizim ediblerin qedr ü qiymeti öz vaxt-
larmda bilinmeyibse de, ve bu halda dexi bi-
linmeyirse de, şayed gelecekde qeflet yuxusundan
ayılmış milletimizin zirek1 ve qedirşünas balaları
onların nam ü şöhretlerini uca meqâma qal-
xızsınlar2 ve unudulmuş eserlerini teb ü intişâr et-
dirmekle, adlarını zinde qılsmlar. Çünki onlar cis-
men ölüb fövt olublarsa da, ruhen ve me'nen helak
olmayıblar.
Farsların Se'di'si ve Hâfiz'i diri qalan kimi biz-
lerin de Zâkir'i ve Seyid'i, Nebâti'si, Sâlik'i, Arifi,
Kâmi'si gerekdir diri qalsmlar. Merhum Seyidin bu
beyti ki, onun qebir daşma yazılıbdır, bizim ar-
zumuzun gelecekde neticebexş olmasına şehadet
vermekdedir:
Mövt-i cismâni ile sanma menim ölmeyimi,
Seyyidâ, ölmerem, âlemde sesim var menim.
Bu beyt ile Seyyid özü ebedî fövt olmağını
nehy buyurub âlemlerde onun sövtü3 sedası beqi
qalmağını xeber verir.
Merhum Seyid egerçi tüfûliyyetden köhne ve
1. çevik 2. yüceltsinler 3. yasaklayıp 4. kural 5. çeşit 6. hissedar 7. sahip olup 8. muteber, saygınlıklı 9. benzersiz
qedimi qayda4 üzre tehsil alıb, Avropa me-
deniyyetinden bir növ5 behremendö olmamışdı,
akademiya ve universitet görmemişdi ve lakin
iste'dad-i cibilli ve şüûr-i fitri sayesinde, nece ki,
yuxarıda zikr olundu, enva'-i ülûmü fünûna dara
olub7 öz esrinde müsafirleri arasında en meşhur
ediblerden, en zerif ürefâlardan ve en mö'teber8 ve
müqtedir şüerâdan birisi hesab olunur.
O merhumun adâb ü exlaqı dexi e'lâ derecede
müstehsen olduğundan füzelâ vü ürefâ meclisinde
heme veqt sedrnişin olub, fünun-i şe'rde bînezir9
olduğundan maeda bediheguluqda Türk şairleri
arasında misi ü beraberi yox idi. Bu bârede Hacı
Seyid Ezim Rusların Puşkin'ine, İngilislerin Bay-
ron'una ve Polyaklarm Mitskeviç'ine beraber imiş.
Be'zi vaxt meclisin qızğm halında şair zövq ü şövqe
gelib ve onun te'b-i gövherrizinin çeşmesi açılıb
peyderpey, bilâvâsile gözel, müselsel ve mövzun
şe'rler deyermiş ki, tamami meclis ehlini heyrete
getirermiş...