Eliabbas Müznib
(1881, Bakı - 27 Ağustos 1937, ?)
1881'de Bakü'de doğdu. Edebiyatda Müznib
tahallüsü ile tanınan yazarın asıl adı ve soyadı Eli
Abbas Mütellibzade'dir.
Müznib de bir çok yazar ve şair çağdaşları
gibi edebiyat ve metbuat alemine 1905 yılının Rus
ihtilalinden sonra gelmiş ve keskin kalem, is-
yankâr ruhu, milliyetçi ve Türkçü inançları ile,
kısa zamanda edebi çevrelerde büyük ilgi top-
lamıştı. O, ilk önce, mollahanede tahsil görmüş, bir
süre de Rus-Azerbaycan okuluna devam etmişti.
Fars ve Rus dillerin, Türk tarihine ve İslam kül-
türüne dair geniş bilgilerini şahsi okuma yolu ile
elde etmiş ve bu konularda döneminin bilgin ki-
şilerinden biri gibi tanınmıştır.
İlk şiirlerini 1907'den başlayarak "Taze
Heyat", "İttifak", "Zenbur" gibi gazete ve der-
gilerde yayınlatan Eliabbas Müznib, kısa bir süre
sonra, 1910 yılında "Hilal" adlı bir gazeteyi ya-
yıma hazırlamış; aşırı tenkitçi ruhu ve ifşacılığı ile
dikkati çeken bu gazetenin ilk sayısı henüz mat-
baada iken müsadere olunmuştur. Buna sebep,
Müznib'in "Hökûmet, ah bir insan yiyen kurt, Re-
iyyetde ne pul koyar ne bir yurt" mısraları ile baş-
layan şiiri olmuştur. Resmi dairelerden izinsiz ya-
yınladığı ikinci sayıda ise, Müznib milli gençliği,
kendi hakkını taleb etmemesi açısından suçlayarak
şöyle yazmıştır: "Namusu kati, garet etmekle ka-
zanmak olmaz, belki hüquqi-veten yolunda öl-
mekle olar. Görürsünüz mü, ata babadan kalan
torpağımız zalimin çokluğundan bir tahta para
menasmda olmuş; bu gün sabah kark olmakla
mehv nabud olmadığımız dexi mühekkek ol-
muştur... Geyretli cavanlarımız; namuslu ol-
madığınız biri birinizi öldürmekle olmaz, o bi-
namusluğdur. Elimizden geden ihtiyaratm
istirdadına çalımaxla sübut olunabiler".
"Hilal" 1911 yılının ilk aylarında kapatılır. Şa-
irin yayınlamağa başladığı "Şihabi-sagib" der-
sininin de akıbeti aynı olur. 1911'de Müznib
hükümete yönelik yazılarından ötürü, önce kısa
süre için tutuklanır ve suçlanır. Daha sonra ise, çar
hükümetince ömür boyu Sibirya'ya sürgün edilir.
Ama isyankâr ruhlu şair, Sibirya'da da yaz-
maktan kalmaz. Burada yazmış olduğu şiirlerini
Baku matbuatında yayınlatır. 1913'de Romanovlar
sülalesinin kurulmasının 300. yılı kutlandığı sı-
rada, Müznib de af olunarak Baku'ye döner ve ye-
niden metbuat ve neşriyyat alemine atılır. 1914 yı-
lında büyük kardeşi Ebülfez Mütellibzâde'nin
adına "Dirilik" adlı bir mecmua kurar. "Müsavat"
partisinin lideri, Azerbaycan Parlamentosunun ilk
başkanı Memmed Emin Resulzadenin "Milli di-
rilik" adlı seri yazıları ilk defa bu derginin say-
falarında yayınlanmıştır. Azerbaycan'da Türk-
çülük fikrinin yayılmasında, Müznib ve onun
"Dirilik" dergisi çevresine topladığı edebi güçler
önemli rol oynamıştır. 1915 yılında Müznib bu
derginin sayfalarında Rus imparatoru Deli
Petro'nun Türk-Müslüman düşmanlığı ile dolu
"Vasiyyef'ini yayınladıktan sonra, yeniden ta-
kiblere maruz kalır; az sonra da dergi kapatılır.
Daha sonra Müznib "Türk'ün Sesi" adlı bir gazete
çıkartmak fikrine düşerse de, resmi dairelerden
gereken izini alamaz.
1913-1917 yılları arasında Müznib, milli
yayım sahnesinde geniş bir şekilde çalışır. Özgün
eserlerle birlikte Doğu ve Batı edebiyatından ter-
cümeler yapar. Kendi eserlerinden ve ter-
cümelerden oluşan onlarla kitap yayınlatır.
Rus imparatorluğunun çöküşünden sonra
Müznib edebi ve siyasi alanlarda daha geniş fa-
aliyet gösterir. 1919'da yeni Azerbaycan Cum-
huriyeti'nin Devlet Marşını yazar. Cumhuriyetin
resmi yayın organı olan "Azerbaycan" gazetesinde
Türklüğün tarihi ve meseleleri üzerine bir seri ma-
kaleler yayınlar.
Sovyet rejimi döneminde bir süre 1920-1926
yılları arasında Müznib yine basında çalışır. Ama,
burada ona her zaman milletçilik alanında eski hiz-
metleri ve yazdıkları hatırlatılır ve nihayet, 1926 yı-
lında, erken yaşta emekliye ayrılmaya zorlanır.
Türkçü ve milliyetçi olduğu için Müznib Sovyet
döneminde de, Çarlık döneminde olduğu gibi
baskı ve tepkilere maruz kalır.
Hayatının 20 yılını basına vermiş Müznib,
1926'da 44 yaşında basından ayrılır; siyasetden tam
uzaklaşır ve edebiyat araştırmacılığı ile meşgul
olur. 1927-1937 arasında, XIX-XX yy. Azerbaycan
edebiyatı klasiklerinin eserlerinden oluşan on kitap
yayınlatır. Bütün bu eserleri kendisi toplamış, on-
lara geniş ön söz, biografi ve şerhler eklemiştir.
1937'de yeniden tutuklanan Müznib, XX. yy.
Azerbacan edebiyatının bir sıra tanınmış şah-
siyetleri gibi, milliyetçilikle ve pantürkizmle suç-
landı ve ölüm cezasına çarptırıldı. Son zamanlarda
ortaya çıkan belgeler, yorulmaz gazeteci, şair ve
edebiyat uzmanı Eli Abbas Müznib'in 27 ağustos
1937'de kurşuna dizildiğini açıklamaktadır.
1956'da devlet tarafından suçsuzluğu itiraf
ŞİİRLERİ
GELİNİN FERYADI
(Mollanesaddinci Şairler, Şiirler Toplusu, Bakı-1986. s. 293-294)
Ol zaman ki, er evi olmuş meqâm-i meskenim,
Ağlaram dâim cefâdan, bir zaman gülmez üzüm.
Qol-qabırğam hey sınır, qançır olubdur gül tenim,
Cjurtarış yoq âh ü vaydan, bir zaman gülmez üzüm.
Gülşenim metbex, gülüm tende açılmış yâraler,
Bülbülüm, qelb-i hezînim, nâlem ersi yaraler,
Gözlerim ağlar, sayar şeb ta seher seyyareler,
Qân olub bağrım belâden, bir zaman gülmez üzüm.
Er döyür, qaynım döyür, baldız döyür, yezne döyür,
Qaynanamla qaynatam döymek nedir, artıq söyür,
Qalmamış, bilîâhi, mende qol, qabırğa, baş, böyür,
Düşmüşem tenge ezâden, bir kere gülmez üzüm.
Qaynana, kaftar, görürsen, hey gelib donquldayır,
Kürsü qur, paltar yama, bozbaş bişir dâim deyir,
Bir nefes dincelmeye möhlet, bu bidin vermeyir,
San belâ enmiş semâdan, bir zaman gülmez üzüm.
edilip, ölümünden sonra beraat eden Müznib'in
eserleri hâlâ toplanıp yayınlanmamış, yaratıcılığı
tetkik edilmemiştir.
Eserleri: Uşaqlara İbret, Bakı, 1909; Hürriyeti-
Beşeriyye, Bakı, 1909; Şeyh Behlil, Bakı, 1910;
Emel Çiçeyi, Bakı, 1911; Çekmesilen, Bakı, 1911;
Dervişi-Kehkeşan, Bakı, 1913; İster Ağla, İster
Gül, Bakı, 1913; Sibirya Mektubatı, Bakı, 1913;
Tikan Kolu. Hiciv ve Menzumeler, Bakı, 1913;
Ürek Yangısı, Bakı, 1913; Qiraet, Bakı, 1914; Yusif
ve Züleyha, Bakı, 1914; Eşrefin Macerası, Bakı,
1916; İbret Taziyanesi, Bakı, 1916; İnsaf Güzgüsü,
Bakı, 1916; Yaşayış Özülü, Bakı, 1916; Tac-Mahal.
Türk-İslam Senayeyi- Mimarisinden. Bakı, 1916;
Mühteser Enbiya ve İslam Tarihi, Bakı, 1917;
Tikan Kolu, Bakı, 1917; Türkçe Qezeller. Eski
Edebiyyatımız Numuneleri, Bakı, 1917. Batı Fa-
tehi-Alilerinden Namdar Türk Kahramanından
Mehemmed Töfvig beyin "Zopası", Bakı, 1919;
Rusiya'nın Kahramanı Rasputin, Hürriyet Dövrü,
Bakı, 1919; Horasanın Topa Tutulması ve II Ni-
kolayın Cezalandırılması, Bakı, 1919; Aşık Peri ve
Müasirleri, Bakı, 1928; Deyilen Söz Yadigardır,
Bakı, 1991.
Kaynakça; Azerbaycan kitabı, c. I, Bakı, 1963;
İslam Ağayev. Eliabbas Müznib-i "Azerbaycan"
dergisi, 1972, No 12.
"Mekteb-i nisvân" deyirler var seherde, bilmirem,
İsterem tehsil-i elmi, birce yardım görmürem,
Böyle qalmaqlıq neçindir, bes neçün men ölmürem?
Sâf iken cürmü xetâdan, bir zaman gülmez üzüm.
Bir ulaq tek el-qolumu bağlayıb satmış adam,
Az qalıbdır özümü deryaya âxırda atam,
Cjânımı mezlûm ölenler qânma men de qatam,
Çünki mehrumem havadan, bir zaman gülmez üzüm.
Qanmayır heç toy nedir, bayram nedir, sohbet nedir,
Bu çoban oğlu çoban hem anlamaz ülfet nedir,
Derk eden vardır mı ya, rehmet nedir, le'net nedir?
Böyle mi gelmiş Xudâ'dan, bir zaman gülmez üzüm.
İxtiyârım yox, melalim çox, ürek zâr ü hezîn,
Dövremi tutmuş se-râ-ser ibn-i şeytan-i lein,
Çaresâz ol derdime, sen, ya İlâhülâlemîn,
Doymuşam câne cefâden, bir zaman gülmez üzüm.
 FERYAD VAVEYLASINA
(s. 501)
Baxma, ey dîl, milletin feryad ü vaveylâsma,
Çehd qıl, milçek kimi qon süfre-yi halvasına,
Âşiq-i firdovs qıl, düşsün belâ sehrâsma,
E'tina etme esir olmuş veten laylâsma,
Mübtelâ-yi derd-i eşq et, sal cünûn sehrâsma.
Molla ol, heyzi nifâsı elli il tehsil qıl,
Eenn-i istibrânı yetmiş dörd ile tekmil qıl,
Elm-iqüsli nöqte-nöqte şerh edib teshil qıl,
Bûte-yi dilde necaset qismini tehlil qıl,
Çıx xurâfât ü cahânm erşe-yi bâlâsma.
Zâhidane qesd ile zülf-i nigâre bend ol,
Tut nezerde hurini, vaiz kimi xursend ol,
Var vücudun zehr iken zahirde kân-iqend ol,
Bilmeden bir şey çalış, erbab-ielm ü pend ol,
Düş hevây-inefsle Allahlıq xülyâsına.
Minbere çıxdıqda ve'z et qisse-yi Tâlûtden,
Mescidi doldur qemi Hârût'den, Mârût'den,
Text ü tacı boşla, vesf et rütbe-yi tabûtden,
Baxma Qur'an-i Kerim'in hikmet-i ülyâsma.
Millete qılma beyan tarix-i heyretezâsını,
Fateh-i mülk olduğu şe'n-i vâleh efzâsmı,
Ölmeden sen milletin her yerde başla yasını,
Qoy evamünnâs bilsin hezret-i vâlâsmı,
Yeddi yüz min şerh ver bir sûrenin imlâsına.
"TEREQQİ" QEZETİNDE "MOLLA
NESREDDİN"E HİTABEN YAZILDI
(s. 502-503)
Endirme ebes eşkini rüxsâre efendim,
Pervane sifet yaxma özün nâre efendim,
Bîcâdi feğânm a kişi, çekme eziyyet,
Bizlerde hanı elm ü edeb ü hikmet ü qeyret,
İnsan kimi himmetle edek kesb seadet,
Çoxdan beri yazmışla bizi eyd ü cehalet,
Tarixlere etgile nezzâre, efendim,
Müşküldü bizim derdimize çâre, efendim.
Feryâd eleme, âlem olub nâil-i âmâl,
MiUetlerara birce bizik firqe-yi cühhâl,
Etmiş rüesâmız bizi ol rütbede iğfal,
Mestur olub çeşmimize şâhid-i iqbâl,
Düşdük ebedi zillet-i idbâre, efendim,
Qaldıq qem-i âlemde hemvâre, efendim.
Sövq etme bizi elme, nedir elm ü meârif,
Yox elmde hezzâver olan zövq, teârif,
Bağla beline piştovu, et rezme tesadüf,
Öldür neçesin, cem ele emvâl-i zexârif,
Çek hiclelere qeyretle qâre efendim,
Vur anaların qelbine min yâre, efendim.
Âxır sene ne qaldı geri cümle Müselman,
Yainki heqaretle edir ömrünü pâyan,
Minlerce eğer sen tek ola nâseh ü dövran,
Tebliğ ede her demde de min âye-yi Qur'an,
Te'sir elemez qoçi-yi bîara, efendim,
Qanlar töken ol qâtil-i xunxâre, efendim.
Elmin var ise get de qazan şan ü şerâfet,
At birce otaq, yığ basma küllü camâet,
Elli sene et onlara te'lim-i qirâet,
Yetmişde ede Ke'be'ye ger ezm-i ziyaret,
Çıxsm gözü, gelsin yene derbâre, erendim,
Neqd elde pulu hacı-yi bîçâre, efendim.
Bu elm nedir, ya ki nedir arif ü câhil,
Molla kimi çıx minbere, ol âlim ü fâzil,
Cemiyyet üçün şerh ele tezyid-itenasül,
Et âlemi bir nükte-yi mövhumeye mâyil,
Qoy millet-i mezlumeni âvâre, efendim,
Asam mübeddel ele düşvâre, efendim.
Tezvic-i nisa dörd beşi en umde meseldir,
Ümmet çoxalır, şeride de emr-i gözeldir,
Hiffüzsehenin şerhi feqet şer'e xeleldir,
Kim elm-i tebabet oxuya, dûn-i değeldir,
Bax câme ü devvâta, ele çâre, efendim,
Sal milleti gel daimi odlara, efendim.
Sen dere eleme jurnalına munca xürâfat,
Vaiz bize dâim buyurur hökm-i mebâlat,
Tehsil ederik elm ü hüner, feyz ü kemâlat,
Zenn etme bu menzumede bir qeyr-i xeyâlat,
Elimiz boş, özümüz heç, üzümüz qare, efendim
Ümmid gelir bir nece eş'âre, efendim.
NE LÂYİQDİR
(s. 505)
Sene, a müslime, seyr-i sefa ne lâyiqdir?
Teneffüs etmek üçün saf hava ne lâyiqdir?
Müselman arvâdısan, künc-bucaqda get, yıxıl öl.
O hisli baş-gözüne zer-xâra ne lâyiqdir?
Qabırgan eyri, özün bîşüur, beynin kem,
Bu baş-qulaqla sene iddea ne lâyiqdir?
Pul ile mal kimi zorla her kese satılan,
Behâyime, de görüm bir, zeka ne lâyiqdir?
Qezetçiler ha dâd çekir, dâd hürriyyet,
Deyen yox a kişi, size bu edâ ne lâyiqdir?
Adam deyil, a gözüm, bu zekâsız arvadlar,
Zekâsı olmayana e'tina ne lâyiqdir?
Hemişe dadlı kötek onlarm meziyyetidir,
Kötek sünufine başqa edâ ne lâyiqdir?
Bu herze sinfi, bu arvadları gerek ezmek,
Zererli illete, derde şefâ ne lâyiqdir?
Gerek sıxıntı ile can vere bütün nisvân,
Müzürr ünsüre çâre, deva ne lâyiqdir?
Qeyret ü namusunu at, Haqqı bir pula sat,
Yat, yat, oğul, durma, yat, Yat, yat, yat, yat...
UMID
(s. 200)
Göyer, ucal, feleke baş çek, ey nihali-ümid.
Görünmesin bize asan iken mehali-ümid.
Heyat qönçesi olmaz zemanede xendan,
Ümid qülşenine axmasa zülali-ümid.
Zevali-hali görüb qan, dirilmek olmayacak,
Bu grü darda olmasa bir kemali-ümid.
münevver olmayacaq ümmetin qara qelbi,
Görünmeyince göze gün kimi camali-ümid.
Görüm, ilahi, perişan ola o ce'mmiyyet,
İçinde olmaya ger qal ile meqali-ümid.
Yapış ümide eğer qalib olmaq istersen,
Hanı o qüvve ki, keskin ola misali-ümid.
Semayi-izzeti, ey seyr eden gözel ecram,
Keçerse ger yarım ay bedr olar hilali-ümid.
Gül, ey nigari-eme. Çöhreyi-beşer gülsün,
Cahanda nur saça cilveyi-celali-ümid.
Yeqin meni eze bilmez güc ile yesü-feraq,
Elimdedir ebedi nameyi-visali-ümid.
ARZU
(s. 200)
Gördü bir alimi-sefa me'nus
Getirirler celal ile bir erus. her
terefden süfuf e'yanesger, hamu
sefbesteyi edeb e'yan.
Musiqiler semaya lerzeresan,
Şö'leden hep sitareler lerzan.
Yer gurultu, patıltıdan lerzan,
Müxteser, bir sebayi-vesl revan.
Sordu ol nov erusdan: "Aya,
Qaldımı başqa bir arizun hala?"
Dedi: "Bir arizum budur, şeyxim,
Bir çekicüm olaydı, bir de mıxım.
Mıxlayaydım bu dövrde çerxi,
Başqa bir dövr etmeyedi dexi".
(Değilen Söz Yadigârdır, şiirler toplusu, Bakü-1981,
s.199)
Dilberi, mehri-dilin hicrana salmışdır meni,
İntizarın nalev ü efğane salmışdır meni.
Aldı aramım elimden bu belayi-hicretin,
Bir kiçik zevreqçetek tufana salmışdır meni.
Leyliveş rüxsarm bir deryadı, ey gülgun camal,
Çöllere Mecnin kimi divane salmışdır meni.
Arizuyi-vesletin şöqi, gözün, pervanever
Yanmaq üçün ateşi-suzane salmışdır meni.
Cenneti-rüxsarma baxdım, günah etdim, beli,
Ol sebeble qüdretim nirane selmışdır meni.
Hemdem oldum zahida, imanımı selb eyledi,
Sohbeti gör penceyi-şeytane salmışdır meni.
Müzniba. Mehrulerin eşqi cehani-eşqde,
Büsbütün azad iken zindane salmışdır meni.
(s. 299)
Güler iqbali-ülviyyet senin tek can olan yerde,
Heqiqet, çox seadet var gözel canan olan yerde.
Cehennem löhesi mehsub olar hurası firdovsin,
Nigarım. Sen kimi bir xaliqi-xuban olan yerde.
Semer bexş eylemez hergiz cahanda ayeyi-menzil,
Yüzüntek en gözel bir me'nalı Qur'an olan yerde.
Eqüsiz zahide baxma, gezer köser sorağmda,
Le'li lebin kimi bir çeşmeyi-heyvan olan yerde.
Ümid etmek revamı, qeyriler ehsanına, ey dil,
Şerafet sahibi bir menbei-ehsan olan yerde.
Xeta izhar eden şeytan, xetasından usanmazmı,
İlahi, kim rizayi-qadiri-sübhan olan yerde.