XX.
yy AZERBAYCAN EDEBİYATI
XIX yy sonlarında Osmanlı İmparatorluğu dı-
şında, Türklüğün en gelişmiş iki merkezinden biri
Azerbaycan-Bakû'ydü. Rusya sınırları içerisinde
yaşayan otuz milyondan fazla Türk'ün gözü
Baku'ya ve Kazan'a dikilmişti. Kültür hayatındaki
bütün yenilikler -gazete ve dergilerin ya-
yınlanması, tiyatro faaliyetleri, kitap neşri vs.-
diğer Türk yurtlarına bu şehirlerden yayılırdı.
1900'de dünya petrolünün yarıdan fazlasını
veren Baku, ekonomik kalkınma ile bir arada hızlı
edebî-kültürel kalkınma dönemini de ya-
şamaktaydı. XIX yy. Azerbaycan yazarları, ga-
zetecileri, genellikle aydınların büyük bir kıs-
mının, Kafkasya'nın merkezi sayılan Tiflis'te
toplanmalarına karşılık, XX. yy. başlarında artık
Baku'nun da aynı fonksionu üzerine aldığı gö-
rülmektedir.
Rusya'nın 1904'teki Rus-Japon savaşında
yenilmesi, 1905 yılı Rus inkılâbı, İran'da ve
Türkiye'de başlayan Meşrutî hereketler, Azer-
baycan'daki sosyal gelişmelere, özellikle de Ede-
biyata önemli tesirlerde bulunmuştu. Aslında,
Azerbaycan Edebiyatı tarihinde XX. yy. 1900'den
değil, 1905'ten başlamaktadır. Çünki yeni asır tabiî
ki kendisiyle hemen yenilikler getirmedi. Aksine
bu devirde, yeni asır başlarken yazarlar, aydınlar,
millîyetçi düşünce sahipleri daha da zor du-
rumdaydılar. Azerbaycan halâ bir sömürgeydi.
Doğal servetleri ve zenginlikleri daha büyük bir
acımasızlıkla talan ediliyordu. Çarlık Rusya'sının
millî ve dinî zulmü daha da şiddetlenmişti. Fa-
natizm ve cahillik halkın geniş kitlelerini hâlâ esa-
reti altında tutmaktaydı. Ama bütün bunlarla be-
raber artık bu şekilde yaşamanın mümkün
olmadığı, hayat şartlarını değiştirmenin za-
manının gelip çatdığı anlayışı da cemiyyet içe-
risinde yeteri kadar güçlenmişti.
Böyle bir durumda Rusya'da patlak veren Bi-
rinci Rus İnkılâbı, eski ne varsa hepsini yıkmak ve
yakmak, her şeyi yeniden kurmak için güzel bir
fırsat tanıyordu. Çarlık Rusya'sının zayıflamasıyla
paralel gelişen inkılap, Çarlık Rusya'sının bütün
esir halkları arasında olduğu gibi Azerbaycan'da
da millî özgürlük uğrunda mücadeleye büyük bir
ivme kazandırdı. Çar II Nikola'nm inkılabî
harekâtın genişleyeceğinden korkarak imzaladığı,
17 Ekim 1905 manifestosu halka söz ve matbuat
hürriyeti vermişti. Bu döneme kadar millî dilleri
ve edebiyatları her vasıtayla sıkıştırılan, gazete ve
dergilerinin yayınlanmasına, kitaplarının neşrine,
tiyatro oyunlarına, sosyal faaliyetlere türlü en-
geller çıkarılan gayr-i Rus halklar, bu meyanda
Azerî Türkleri, bu manifestonun sağladığı hak ve
hukuklardan hemen faydalanmaya can attılar.
Açık fikirli aydınlar, kendilerinin sınırlı çıkar ve
ilişkilerinden sıyrılarak, vatanlarının hayatı ve ge-
leceğiyle nefes almaya, hukuksuz, ikinci sınıf va-
tandaş olmalarının asıl sebeplerini araştırmaya,
yıllarca yüreklerinde gizleyip gömmeye zor-
landıkları fikirlerini söylemeye başladılar. Ede-
biyatın, kalem sahihlerinin karşısında, milete hiz-
met etmek, onun yardımına koşmak açısından
geniş ufuklar açıldı.
Celil Memmedkuluzâde bu heyecanlı tarihî
dönemi hatırlayarak, sonraları yarım kalmış "Ha-
tirelerinde" şöyle yazıyordu: "Qelem azadlığı o
yere çatdı ki, bir gün bazarda qezet satan uşaqları
"Kukureku" çığıra-çığıra şekilli bir jurnal satan
gördüm. Bu jurnal Rus dilinde çap olunurdu. Adı
"Kukureku" idi... Bir nömresinde bir xoruz şekli
çekilmişti. Xoruzun başı esrin padşahı Nikolay'm
başı idi... Haman jurnal nömresi menim için bir
heyli qıymetli yadigardır. Xuda'ya, yuxudur mu
bu, ya eyni heqiqetdir? Padşahı da mümkün imiş
lağa qoymaq ve onu xoruz şekline salıb dünyaya
neşr etmek? Şekli alıb qaçdım yoldaşımın yanma.
Hâlâ durmusan, meğer durmalı esrdir? Burada
esrin pâdşahım şekillerde çekirler, onu xoruza ox-
şadırlar, amma bizi indiyedek qoymuyublar ki, ne-
inki padşahm şeklini çekek, qoymuyublar onun is-
mini dua ve senasız zikr edek. İndi padşaha
istehza edirler. Amma indiyedek bizi qoy-
muyublar bir dervişin hoqqabazlığmı tenqit edek,
mersiyexanm lotuluğunu tenkit edeq. Qoy-
muyublar başımızın üstünü kesen minlerce zor-
bazorların zülmlerinden behs edek. Qoymuyublar
İslam milletini çürüden ve çürütmekte olan mil-
yonlarca müfsid heşeratlarm eyiblerini açıb ca-
maatı mütenebbeh edeq. Amma... bu nedir, esrin
padişahını gör ne güne salıblar."
Ve bu hürriyet havası, Rusya'nın diğer halk-
ları ile bir arada Âzerîlere de, zamanın şartlarına
uygun hereket etmek imkanı verdi. 1903'te Tiflis'te,
Mehemmed Ağa Şahtahtlı'nın başyazarlığı ile XX.
yüzyılın Azerî Türkçesi'yle ilk defa yayınlanan ga-
zetesi "Şarkî Rus" yayın hayatına başladı. İkinci bir
matbuat organı olmadığından Azerî yazarlarının
büyük bir kısmı bazı meselelerde, "Şarkî-Rus"un
görüşlerini paylaşmasalar da, faaliyetine katıldılar.
1905 inkılabı ise kelimenin tam anlamıyla, Azerî
millî matbuatı tarihinde bir inkılâb yarattı. 1905
Haziranında Türkiye'den dönen Alibey Hü-
seynzâde-Turan'ın ve Ahmet Ağaoğlu'nun, baş-
yazarlığı, meşhur Baku zengini ve sanatsever Hacı
Zeynalabdin Tağıyev'in maddî yardımı ile,
Baku'da gündelik "Hayat" gazetesi yayınlanmaya
başladı. Kısa bir süreden sonra çar hükümeti ta-
rafından kapatılmasına rağmen "Hayat", millî dü-
şünceli aydınları bir araya getirmek ve sarsıcı olay-
lar karşısında zayıf da olsa bir millî birlik
oluşturmak açısından başarılar kazandı. Azer-
baycan'daki 1920 yılı Bolşevik devrimine kadar,
Baku'da, Gence'de, Tiflis'te vs. Azerî Türkçesi ile
150 den fazla gazete ve dergi yayınlanmıştı.
1906 ve 1907 yıllarında Baku'da, Azerbaycan
öğretmenlerinin birinci ve ikinci kurultayları ter-
tiplendi. Millî aydınların forumu denebilecek bu
kurultaylarda, ana dilinde tahsil meselesi, ders-
likler meselesi, kadın tahsili, millî okullar için ho-
calar yetiştirilmesi gibi mühim meseleler gündeme
getirilmişti.
Asrın başlarından itibaren, Azerî tiyatrosu
büyük başarıları ile dikkat çekiyordu. Azerî tiyatro
ustaları, yalnız kendi memleketlerinde değil, İdil-
boyu ve Orta Asya'da da Türk tiyatrosunun şe-
killenmesine hizmet veriyorlardı. Azerbaycan ti-
yatrosunun, Hüseyn Arablinski, Abbas Mirze
Şerifzâde vb. gibi ünlü aktörleri XX. yy. başlarında
yetiştiler. Azerbaycan kadını fanatizm ve ku-
runtuların perdesini yırtarak hiç bir şeyden çe-
kinmeden sahneye çıktı. Türkiye'de yayınlanan
"Tamaşa" dergisinde bu münasebetle şöyle de-
niyordu: "Kafkasya'da Türk kadını sahnede, ta-
maşada iştirak ediyor ve namusundan hiç bir şey
kayb etmiyor. Meşhurlarının resimleri kart-postal
olarak satılıyor".
1908'de bütün Türk-İslam dünyasında ilk defa
Baku'da Üzeyir Hacıbeyli'nin bestelediği "Leylî ve
Mecnûn" operası sahneye konuldu ve büyük ilgi
gördü. Bu operayla Baku, kendi müziğinde gür bir
dönemi başlattı. Yine Üzeyir Hacıbeyli'nin bes-
telediği, "O Olmasın Bu Olsun", "Arşın Mal Alan"
gibi operetler ise daha büyük şöhret kazandı; dün-
yanın bir çok başkentinde başarıyla oynandı.
XX .yy. başlarından itibaren Baku'da kitap
neşri büyük mesafe almıştı. Özellikle de, Orucov
kardeşlerin elektrikli matbaası, hem Azerbaycan
yazarlarının, hem de dünya Edebiyatı klâsiklerinin
eserlerini basıyordu. Matbuatın geniş ilgi görmesi
sayesinde çocuk dergileri, kadınlar için dergiler vs.
yayınlanmaya başlamıştı.
Tabii ki, kültür alanındaki bu hızlı gelişme
edebiyatı da güçlü şekilde etkilemişti. 1905-1920
yılları arası edebiyat, özellikle metbuat çev-
relerinde filizlenir ve gelişirdi. Bu açıdan, Alibey
Hüseynzâde'nin başyazarlığıyla 1906-1907'de
Baku'da çıkan "Füyûzât" dergisi ile Celil Mem-
medkuluzâde'nin başyazarlığıyla 1906'da Tiflis'te
yayın hayatına giren "Molla Nesreddin" dergisi,
iki farklı edebiyat oluşturmaya başlamışlardı.
"Müslümanlar ve bilhassa Türkler her nerede
olursa olsun, ister Osmanlı'da, ister Türküstan'da,
ister Baykal Gölünün etrafında ya Karakurum ci-
varında, yekdiğerini tanıyacak, sevecek, sünnilik,
şiilik ve daha bilmem nelik namlarıyla mezheb te-
essübünü azaltıb Kur'an-ı Kerim'i anlatmaya gay-
ret edecek, dinin esasının Kur'an olduğunu bilecek
olurlarsa, elvermez mi?" diye yazan Alibey Hü-
seynzâde, Füyûzât dergisinin sahifelerinde dünya
Türklerinin Türklük, İslamlık ve çağdaşlık idealleri
altında bir araya gelmesini arzuluyor, aynı za-
manda bu birliğin manevî ve kültürel temelini ha-
zırlamayı da unutmuyordu. "Füyûzât" dergisinin
seyfalarmda, dünya edebiyatının Lev Tolstoy,
Göte, Şekspir, Viktor Hügo, Bayron vb. klasikleri
hakkında bilgiler ve onların eserlerinden örnekler
verilir; Şark edebî ve siyasî fikrinin Fuzûlî, Ab-
baskulu Ağa Bakıhanov, Cemaleddin Efganî vs.
gibi temsilcileri çağdaş Azerî okurlarına takdim
olunurdu.
Şübhesiz, "Füyûzât"taki Türkçülük idealleri
güzel ve celbediciydi. Lakin bunun yanında,
"Füyûzât" dil açısından halktan uzak olduğundan,
ilk sayısından son sayısına kadar yalnız belli bir
düşünceyi takip eden mahdut bir grubun dergisi
olarak kalmıştı. Dergide yayınlanan mekaleler
Arap, Fars ve Türk dillerinin sentezinden ibaret
Osmanlıca ile yazıldığından "Füyûzât" m ne
demek istediğini yalnız bu dilleri bilen aydınlar an-
lıyorlardı. Ama derginin en önemli hizmetlerinden
biri, Çarlık Rusya'sının Ruslaştırma siyasetine
karşı, Türkleşme ve İslamlaşmayı koyması ve bu-
nunla da millî ve dinî duyguları başarılı bir şekilde
yüceltmesiydi. "Füyûzât" dergisinin etrafında ro-
mantik üslûba daha yakın şairler toplanmıştılar.
XX. yy. Azerî şiirinin büyük üstadlarmdan biri
olan Mehemmed Hadi, bir çok şiirini "Füyûzât" da
yayınlatmış ve bu dergide çalışmıştı. Hüseyn
Cavid'in, Abdulla Şaik'in vb. şairlerin şiirleri de
"Füyûzât" seyfalarmda gün ışığına çıkmıştı. Lakin
derginin başyazarı Alibey Hüseynzâde'nin yüksek
ilmine ve büyük istidadına rağmen, "Füyûzât"
Edebiyatı, sözgelimi Türkiye'deki "Serveti Fünûn
Edebiyatı" seviyesine yükselebilmemişti. Bu da her
şeyden önce füyûzâtçılarm takib ettikleri dil me-
selesi ile ilgiliydi. "Füyûzâf'ın geleneğini, sonraki
yıllarda İstanbul'dan gelmiş Osmanlı edibi Halid
Hurrem Sabribeyzâde'nin başyazarlığı ile ya-
yınlanan "Şelâle" (1913-1914), "Yeni Füyûzât"
(1910-1911), "Dirilik" (1914-1916) gibi dergiler
devam ettirdiler.
"Füyûzât" ve onun selefi olan dergilerin esas
yazar çekirdeğini Türkiye'de tahsil alan, yahud İs-
tanbul'dan gelen müelliflerin oluşturmasına kar-
şılık; ilk numarası 7 Nisan 1906'da Tiflis'te çıkan
"Molla Nesreddin" dergisinin etrafına, eserleri ve
adları ile artık Azerbaycan edebiyatında tanınan
yazarlar toplanmışlardı. Derginin ilk sayıları, Celil
Memmedkuluzâde ve Ömer Faik Nemanzâde'nin
ortak gayretleriyle gerçekleşmişti. "Molla Nes-
reddin"in çarpan kalbiyse, hiç şüphesiz şiirlerini
burada "Hop-Hop" takma adıyla yayınlatan Mirze
Elekber Sâbir'di. Onun dergiye iştirak ettiği 1906-
1911 yılları, "Molla Nesreddin"in de şöhretin zir-
vesinde olduğu dönemdi. Şair ve yazarlardan Eb-
dürrehimbey Hakverdiyev, Eli Nezmi, Elikulu
Gemküsar, Ömer Faik Nemanzâde, Memmed Seid
Ordubadî, Üzeyir Hacıbeyli, Salman Mümtaz, Kur-
baneli Şerifov, Eli Râzî, Bayrameli Abbaszâde vb.
XX. yy. Azerbaycan edebî fikrî tarihinde özel bir
yer tutan "Molla Nesreddin" edebî mektebini oluş-
turan başlıca simalardı.
İlk sayısında "Sizi deyib gelmişem, ey menim
Müselman kardeşlerim" diye, yüzünü halkın sade,
fakir, ezilen, hakkı çiğnenen tabakalarına çeviren
"Molla Nesreddin", halkla onun anladığı dille,
Celil Memmedkuluzâde'nin de yazdığı gibi,
"Türk'ün açık ana dili" ile konuşuyordu. "Molla
Nesreddin", ilk sayısından başlayarak asırlardan
beri halkın zihniyetinde yer etmiş susmak ve her
şeye tahammül etmek felsefesine, zulme boyun
eğmek siyasetine karşı keskin ve uzlaşmaz bir mü-
cadele çizgisini benimsemişti. "Molla Nesreddin"
dergisi, ilk sayısından başlayarak, Azerî Türk-
çesi'nin varlığı ve onun olduğu gibi korunması, öğ-
renilmesi için mücadeleler verdi. Dergi etrafında
toplanmış yazarlar halkın anladığı, sevdiği, tatlı,
hoş, sade bir dil ve üslûpta yazmanın güzel ör-
neklerini gösterdiler. "Molla Nesreddin"in dilde
sadelik, aydınlık, lügat terkibinin temizliği uğ-
runda verdiği devamlı mücadele, dil meselesinde
tamamen aksi bir görüşü savunan ve hazır Os-
manlı edebî dilini bütün Türk boylarının Edebiyatı
için örnek sayan Alibey Hüseynzâde'yi de şa-
şırtmış ve hayran bırakmıştı. Celil Mem-
medkuluzâde'nin de hatıralarında gösterildiği gibi
o, İstanbul'a gelmeden önce, Tiflis'te "Molla Nes-
reddin"in redaktörlüğünde bulunmuş, ya-
zarlarının dil ve üslûbunu takdir ederek "Güzel
yazırsmız. Açık yazmağı da bacarmak lazımdır"
demişti.
Molla Nesreddinci Edebiyat, Azerî Türk-
çesi'nin saflığını koruyor, yabancı tesirler altında
kalarak ana diline titizlik göstermeyenlere, onu be-
ğenmeyenlere, yabancı dillerden alınmış kelimeleri
yerli-yersiz kullanarak dili körletenlere ve fa-
kirleştirenlere karşı çıkıyordu. Derginin ilk sa-
yılarındaki fıkraların birinde şöyle deniyordu: "Bir
saatlığa tutak ki, hükümet goymur mekteblerde
ana dilimizi öyrenek. Tutak ki, bizi hükümet goy-
mur. Bes ana dilimizi istemeyi, ana dilimize me-
hebbet etmeyi, ana dilimizi xoşlamağı kim goy-
mur? Bes kim bizi öz dilimizden utanmağa, öz
dilimizde danışmağı ar bilmeye vadar edir? Meğer
bunu da hökûmet edir?".
Azerbaycan edebiyatının şimdiye kadar ya-
zılan tarihlerinde ve XX. yy. başlarındaki edebî
fikir ve mücadelelerle ilgili araştırmaların hemen
hemen hepsinde; "Füyûzât Edebiyatı" ile "Mol-
lanesreddinçi Edebiyat" birbirlerinin hasmı, bu
dergiler etrafında toplanan güçler neredeyse düş-
man kuvvetler olarak takdim edilmişlerdir. As-
lmdaysa, dil meselesine bakışları bir yana bı-
rakılırsa, bütün diğer meselelerde, Füyûzât'çılarla
Mollanesreddinciler bazan aynı, bazan da yakın
pozisyonlarda duruyorlardı. "Füyûzâf'ın en ateşli
şairi olan Mehemmed Hadi halkını, milletini;
"Molla Nesreddin"in en keskin, en ateşli şairi
Sâbir'den asla az sevmiyordu. Onlar, iki farklı
yolda ancak aynı amaca ulaşmaya can atan in-
sanlardı. Mehemmed Hadi ve Füyûzâtçılar, Türk
milletinin eski yüceliğini ve büyüklüğünü yeniden
kurmak için, onu mücadeleye çağırıyor; Sâbir ve
Mollanesreddinciler ise dününü kaybedenlere, bu
gününü zillet içerisinde geçirenlere acı acı gülerek
bu yolla onların mücadele isteklerini ve azimlerini
ateşlemek istiyorlardı. Tabii ki, Alibey Hüseynzâde
de Azerî Türklerini ve genellikle Türklüğü, Celil
Memmedkuluzâde'den az sevmiyordu.
XX yy. başları Azerî edebiyatının eserler ve
edebî şahsiyetler açısından en zengin dönemidir.
Ayrıca "XX. yy." denildiğinde, burada küçük bir
terminoloji açıklamasına ihtiyaç duyulmaktadır.
Azerbaycan Edebiyatı tarihinde, XX. yy. Azerî Ede-
biyatı denildiğinde asrın ilk yirmi yılının -1900-
1920 yılarının- Edebiyatı nazarda tutulur. Çünkü,
nisan 1920 Bolşevik devriminden sonra, diğer millî
edebiyatlar gibi Azerî edebiyatı da Lenin'in dü-
şüncelerine uygun olarak, parti faaliyetlerinin bir
parçasına, parti ideolojisinin propogandasına, ve
teşvikçisine dönüştürüldü. Yirminci yıldan sonraki
edebiyat, bir kural olarak, son dönemlere kadar,
"Sovyet Edebiyatı" diye adlandırıldı. Sovyet İm-
paratorluğu'nun çöküşünden ve komünizm dü-
şüncesinin iflasından sonra, artık elde beslenmiş,
hazır fikir ve düşüncelerle gıdalanmış bu ede-
biyata uygun bir ad bulmak da başlıbaşma bir
problem olmuştur.
"Asya'nın uyanması" olarak kabul edilen
1905'den sonra, Azerî edebiyatı düşüncesi, zaman
açısından oldukça kısa bir sürede Sâbir ve Celil
Memmedkuluzâde, Üzeyir Hacıbeyli ve Yusif
Vezir Çemenzeminli, Mehemmed Hadi ve Hüseyn
Cavid, Alibey Hüseynzâde ve Abbas Sehhet gibi
büyük simalar; edebiyat tarihinde, halkın mü-
cadele tarihinde ve hafızasında unutulmaz izler bı-
rakan yazarlar ve halk adamları yetiştirdi. Bir mak-
sat, bir amaç uğrunda çarpışan bu yazarları,
Azerbaycan edebiyatı tarihinde mevcud siyasî dü-
şünce ve programların etkisinde olan tek bir ede-
biyatın temsilcilerinden çok, ayrı ayrı edebî akım
ve grupların temsilcileri olarak görülmüştür. Me-
sela, Sâbir, Celil Memmedkuluzâde, Neriman Ne-
rimanov, Ebdürrehimbey Hakverdiyev, Eli Nezmi,
Mirzeli Mö'cüz, Memmed Seid Ordubadî vb. "İn-
kılabçı-Dernokratik Edebiyat"; Süleyman Sâni
Ahundov, Üzeyir Hacıbeyli, Abdulla Saik, Sultan
Mecid Genizâde, Reşidbey Efendiyev, Yusif Vezir
Çemenzeminli, İbrahimbey Musabeyli vb. "Realist-
maarifçi Edebiyat"; Mehemmed Hadi, Hüseyn
Cavid, Abbas Sehhet, Abdullabey Divanbeyoğlu
vb. "Romantik Edebiyat" temsilcileri sıfatıyla tak-
dim olunmuşlardır. Aslındaysa bu, günün ide-
olojisinin gereği ve prensiplerinin edebiyata ta-
şınmasından başka bir şey değildi ve hatta bir
zamanlar Azerbaycan'ın en büyük millî şairi Sâbir'i
de yine bu ideolojinin etkisiyle, bir Bolşevik şairi
ilân etmek eğilimi vardı. XX. yy. Azerî yazarlarının
farkı, ilk bakışta onların üslûpları, bakışları, yazı
tarzları arasında kendini ele veriyordu. Onların
hepsi, artık hayatın yeniden açıklanmasının değil,
değişilmesi ve yeniden düzenlenmesi zamanının
gelip çatdığım anlamıştılar ve eserlerinde de zaten
vatandaşlarını buna çağırıyorlardı.
XX. yy. Azerbaycan Edebiyatı'nda vatan aş-
kının, yurt sevgisinin en bariz şekilde ortaya ko-
nulduğu bir dönemdir. Bu devrin şiir ve ne-
sirlerinde, dram ve makalelerinde, artık vatan
mücerred bir mehfum değildir. Vatan, yazarın
doğduğu, büyüdüğü köy, yahud kasaba değildir.
Vatan, Divan Edebiyatında olduğu gibi sevgilinin
mahallesi değildir. Vatan, bir parçası İran'ın, bir
parçasıyla çarlık Rusya'sının zulmü altındaki Azer-
baycan'dır. Bu devirde millî his, edebiyatta kuv-
vetlenmiştir. Artık bedii eserlerin kahramanları
kendilerini mücerred bir Müslüman gibi değil,
Türkoğlu Türk olarak tanıyorlar, idrâk ediyorlardı.
Bu devrin edebiyatında, artık hanlıklar döneminin
"benim evim-benim kalemdir" prensibine rast-
lanmıyor, şair bütün vatandaşlarının derdini, ız-
dırabını, kendi derdi ve ızdırabı olarak kabul edi-
yor, bütün vatandaşlarının sevincini ve neşesini,
kendi sevinci ve neşesi olarak yaşıyordu. Bu dö-
nemin edebiyatı, kendi kahramanlarını halkın
içerisinden seçiyor, klasik şiirin teşbih ve ben-
zetmeleri, soyu-sopu, millî kimliği vs. belli ol-
mayan mecazî güzeller bu edebiyatda kendine yer
bulamıyor, tenkitçilerden birinin dediği gibi, Azer-
baycan köylüsü çamurlu çizmeleri ile edebiyat
Kâbesine dahil oluyordu. Nihayet, bu dönemin
edebiyatı kendi okuyucularını kendisi bulur, hal-
kın içerisine girer, büyük sevgi ve ilgi görür, onun
hizmetinde dururdu.
XX. yy. Azerbaycan Edebiyatı ve matbuatı
Azerî Türkleri'nin millî birliği fikrini, onların kendi
devletlerini kurmak hakkını ilk defa gündeme ge-
tirdi. XIX. yy. edebiyatında, Rus mezaliminin ve
İmparatorluk siyasetinin Ezop diliyle, mizahî şe-
kilde tenkit olunmasına karşılık, bu dönemde artık,
aynı mezâlimden açık ve doğrudan doğruya bir şe-
kilde konuşulur, hatta ona karşı mücadele yolları
ve usûlleri de aranırdı.
1918'de kurulan Türk-İslâm dünyasındaki ilk
Cumhuriyet -Azerbaycan Cumhuriyeti- yalnız si-
yasetçilerin çabalarının ve mücadelelerinin sonucu
değildi. Cumhuriyet fikrinin gerçekleşmesinde,
yüz yıldan fazla Rus mezalimi altında kalmış
Azerilerin hürriyet ve özgürlüklerine ka-
vuşmalarında, her vasıta ve her yolla va-
tandaşlarına milliyetçilik ve özgürlük ruhu aşı-
layan Azerî Edebiyatının da önemli rolü olmuştu.
Cumhuriyetçilik fikrinin büyük mimarı Mehmed
Emin Resulzâde'nin de her şeyden önce Millî Ede-
biyat ve matbuat tarihinde silinmez izler bırakıp
gitmiş bir gazeteci-yazar olması tesadüfi değildi.
XX. yy. Kuzey Azerbaycan'da olduğu gibi,
Güney Azerbaycan'da da millî mücadelelerle baş-
lamıştı. Azerbaycan'ın millî kahramanı, "Serdar-i
millî" denilen Setterhan'ın önderliğiyle, 1908'de
Tebriz'de başlayan millî-özgürlük mücadelesi
bütün İran'ı titretmişti. Kuzey Azerbaycan'ın bin-
lerce evladının kanı pahasına elde ettiği ba-
ğımsızlığın, "Kızıl Emperyalizmin" darbeleri al-
tında çöktüğü 1920'de, Güney Azerbaycan'da yine
de bir edebiyat adamı olan Şeyh Mehemmed
Hiyâbânî'nin başkanlığı ile bağımsız Azerbaycan
Cumhuriyeti -Azadistan- kurulmuştu. Ama bu
cumhuriyet de Kuzeyde olduğu gibi Rus Bol-
şevikleri ile dünya emperyalizminin işbirliği sa-
yesinde 1920 yılının Eylülünde çöktü.
1920'de Azerbaycan'ın kuzeyinde de, gü-
neyinde de Edebiyatın devlet siyasetine tâbi tu-
tulduğu, yazarın bir devlet memuruna dö-
nüştürüldüğü manevî bir bunalım devri başladı...