Professional Documents
Culture Documents
2. Baský
Temel Özellikleri
Kullaným Alanlarý
Kaynak Yöntemleri
Can ODABAÞ
Paslanmaz Çelikler
Temel Özellikleri, Kullaným Alanlarý
Kaynak Yöntemleri , 2. Baský
Can ODABAÞ
Makine Yüksek Mühendisi
Þubat, 2004
Copyright Ó 2004
Kitabýn tüm yayýn haklarý Kaynak Tekniði Sanayi ve Ticaret A.Þ.'ye aittir.
Yazýlý izin alýnmadan ve kaynak gösterilmeden kýsmen veya tamamen alýntý yapýlamaz,
hiçbir þekilde kopya edilemez, çoðaltýlamaz ve yayýnlanamaz.
Ýstanbul Bölge Satýþ Bürosu Ýzmir Bölge Satýþ Bürosu Ankara Bölge Satýþ Bürosu Adana Bölge Satýþ Bürosu
Rauf Orbay Caddesi Mersinli Mahallesi,1. Sanayii Sitesi Ostim Sanayii Sitesi Kýzýlay Caddesi, Karasoku Mahallesi
Evliya Çelebi Mahallesi, No:3/C 2822. Sokak, No:25 Ahi Evran Caddesi, No:83 6. Sokak, Baykan Ýþhaný, No:9/E
Ýçmeler, Tuzla / ÝSTANBUL 35120 ÝZMÝR 06370 Ostim / ANKARA 01010 ADANA
Tel : (0216) 395 84 50 - 395 56 77 Tel : (0232) 449 90 35 - 449 01 64 Tel : (0312) 385 13 73 - pbx Tel : (0322) 359 59 67 - 359 60 45
Faks : (0216) 395 84 02 Faks : (0232) 449 01 65 Faks : (0312) 354 02 84 Faks : (0322) 359 60 01
Önsöz
EKLER 55
YARARLANILAN KAYNAKLAR 77
Bölüm 1.0 - Paslanmaz Çelik Türleri
BÖLÜM 1.0
PASLANMAZ ÇELÝK
TÜRLERÝ
1
Bölüm 1.0 - Paslanmaz Çelik Türleri
1.2
ÖSTENÝT OLUÞTURAN ELEMENTLER
2
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
BÖLÜM 2.0
PASLANMAZ
ÇELÝKLERÝN KAYNAK
KABÝLÝYETÝ
Paslanmaz çeliklerin büyük bir bölümünün kaynak yeralan ürünlerin baþýnda 405, 409, 430, 442 ve 446
kabiliyeti yüksektir ve ark kaynaðý, direnç kaynaðý, gelmektedir. Tablo I'de, bütün standart ve bazý standart
elektron ve lazer bombardýman kaynaklarý, sürtünme dýþý ferritik paslanmaz çeliklerin nominal kimyasal
kaynaðý ve sert lehimleme gibi çeþitli kaynak analiz deðerleri listelenmiþtir. Bu çeliklerin en
yöntemleri ile kaynak edilebilirler. Bu yöntemlerin karakteristik özelliði; kaynakta ve ýsý etkisi altýndaki
hemen hemen hepsinde birleþtirilecek yüzeylerin ve bölgede oluþan ve kaynak dikiþinin tokluðunda düþüþe
dolgu metalinin temiz olmasý gerekmektedir. neden olan tane büyümesidir.
Östenitik tip paslanmaz çeliklerin ýsýl genleþme Ferritik paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda seçilen dolgu
katsayýsý karbon çeliklerinkinden % 50 daha yüksektir metalindeki Cr içeriðinin ana metaldeki ile ayný ya da
ve çarpýlmalarý en aza indirmek için bu özelliðe dikkat ona yakýn olmasýnda yarar vardýr. 409 türü kaynak
edilmelidir. Östenitik paslanmaz çeliklerin sahip malzemeleri dolu tel olarak, 430 türü kaynak
olduðu düþük ýsý ve elektrik iletkenliði kaynak malzemeleri ise her formda üretilirler. Östenitik tip 309
açýsýndan genellikle yararlýdýr. Kaynak sýrasýnda düþük ve 312 türü kaynak malzemeleri özellikle benzemez
ýsý girdisi ile çalýþýlmasý önerilir. Çünkü oluþan ýsý, metallerin kaynaklý baðlantýlarýnda kullanýlýr. Tane
baðlantý bölgesinden, karbon çeliklerinde olduðu kadar büyümesini en aza indirmek için kaynak dikiþindeki ýsý
hýzlý bir þekilde uzaklaþamaz. Malzemenin direnci girdisi düþük olmalý ve ön ýsýtma 300-450°C arasýnda
yüksek olduðu için direnç kaynaðýnda, düþük akým sýnýrlý tutulmalý, hatta sadece yararlý ise uygulan-
deðerleri ile çalýþýlabilir. Özel kaynak yöntemleri malýdýr. Yüksek alaþýmlý ferritik paslanmaz çeliklerin
gerektiren paslanmaz çelikler ilerideki bölümlerde ele büyük çoðunluðu sadece levha ve boru þeklinde üretilir
alýnacaktýr. ve genellikle dolgu metali kullanýlmadan TIG (GTA)
yöntemi ile kaynak edilirler.
2.1
FERRÝTÝK PASLANMAZ ÇELÝKLER 2.2
MARTENZÝTÝK PASLANMAZ ÇELÝKLER
Ferritik paslanmaz çelikler % 11.5-30.5 Cr, % 0.20'ye
kadar C ve düþük miktarda Al, Nb, Ti ve Mo gibi ferrit Martensitik paslanmaz çelikler % 11-18 Cr, % 1.2'ye
dengeleyici elementler içerir. Bunlar her sýcaklýkta kadar C ve düþük miktarlarda Mn ve Ni içerir. Bu
ferritik yapýdadýrlar ve bu nedenle östenit oluþtur- çelikler tavlanarak östenit oluþtururlar ve oluþan
mazlar ve ýsýl iþlemle sertleþtirilemezler. Bu grupta östenitin soðutma sýrasýnda martensite dönüþtürül-
3
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
mesiyle sertleþtirilebilirler. Bu grupta 403, 410, 414, yararlý görülüyorsa, dolu tel veya özlü tel olarak 420
416, 420, 422, 431 ve 440 türü malzemeler vardýr. kalite dolgu malzemelerinin kullanýlmasýnda yarar
Standart ve bazý standart dýþý martenzitik paslanmaz vardýr. 308, 309 ve 310 türü östenitik dolgu malze-
çelikler Tablo II'de yeralmaktadýr. Soðuma sýrasýnda meleri martenzitik paslanmaz çeliklerin birbirleriyle
sert ve kýrýlgan martenzitik yapý oluþtuðunda kaynak veya diðer çeliklerle olan kaynaklý birleþtirmelerinde,
dikiþinde çatlama eðilimi görülür. Seçilen dolgu dikiþin kaynak edildikten sonraki þartlarda yüksek
metalinin krom ve karbon içeriðinin ana malzeme- tokluða sahip olmasý gereken durumlarda kullanýlýr.
ninkine yakýn olmasýnda yarar vardýr. 410 türü dolgu
malzemeleri örtülü elektrod, dolu tel ve özlü tel olarak Martenzitik paslanmaz çeliklerin çoðunda ön tav
üretilirler ve 402, 410, 414 ve 420 türü çeliklerin sýcaklýðýnýn ve pasolararasý sýcaklýðýn 205-315°C
kaynaðýnda kullanýlabilirler. 420 türü çeliklerin arasýnda tutulmasý önerilir. % 0.2'nin üzerinde karbon
içerdiði karbon oranýný yakalamak eðer teknik açýdan içeren martenzitik tip paslanmaz çeliklere, kaynak
4
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
*) Tek deðerler maksimum deðerlerdir * *) Genel olarak kaynak edilemeyen ürünler olarak kabul edilirler (ASM Metals Handbook, 9. Baský, Cilt 3)
dikiþinin sünekliðini ve tokluðunu arttýrmak amacýyla çatlak oluþumunu engellemek amacýyla, düþük
kaynak sonrasýnda genellikle ýsýl iþlem uygulanmalýdýr. miktarda ferrit içeren bir mikro yapýnýn oluþmasýna
olanak saðlayan dolgu malzemeleri kullanýlýr (Bu konu
2.3 daha detaylý olarak ilerideki bölümlerde ele alýna-
ÖSTENÝTÝK PASLANMAZ ÇELÝKLER caktýr). Bu þartý gerçekleþtirebilmek için 308 türü dolgu
malzemeleri 302 türü çeliklerin, 304 ve 347 türü dolgu
Östenitik paslanmaz çelikler % 16-26 Cr, % 10-24 malzemeleri ise 321 türü çeliklerin kaynaðýnda
Ni+Mn, % 0.40'a kadar C ve düþük miktarda Mo, Ti, kullanýlýr. Diðer çelik türleri ise kendilerine benzer
Nb ve Ta gibi diðer alaþým elementlerini içerir. Cr ve yapýdaki dolgu malzemeleri ile kaynak edilebilirler.
Ni+Mn oranlarý arasýndaki denge, % 90-100 östenitten 347 türü çelikler 308H türü dolgu malzemeleri ile de
oluþan bir mikro yapýnýn elde edilebileceði þekilde kaynak edilebilir. Bu türdeki dolgu malzemeleri örtülü
oluþturulmuþtur. Bu alaþýmlar, geniþ bir sýcaklýk elektrod, dolu tel ve özlü tel olarak üretilir. 321 türü
aralýðýnda sahip olduklarý yüksek tokluk ve yüksek dolgu malzemeleri ise sýnýrlý olarak, sadece dolu tel ve
dayaným deðerleri ile ön plana çýkarlar ve 540°C'a özlü tel olarak üretilmektedir.
kadarki sýcaklýklarda oksidasyona karþý dayaným
gösterirler. Bu grupta yeralan malzemelerin baþýnda Östenitik paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda baþlýca üç
302, 304, 310, 316, 321 ve 347 gelmektedir. kaynak problemi ile karþýlaþýlýr. Bunlar sýrasý ile;
Tablo III'de, yukarýda belirtilen ve bunlarýn dýþýnda (1) ýsýnýn etkisi altýnda kalan bölgede "Krom Karbür"
kalan diðer östenitik paslanmaz çeliklerin nominal oluþmasý sonucu meydana gelen hassas yapý,
kimyasal analiz deðerleri yeralmaktadýr. Bu çelikler (2) kaynak dikiþinde görülen "Sýcak Çatlak" oluþumu
için geliþtirilen dolgu malzemeleri genellikle ana metal ve (3) yüksek çalýþma sýcaklýklarýnda karþýlaþýlan
ile benzer yapýdadýr. Ancak birçok alaþým için, sýcak "Sigma Fazý" oluþumu riskleridir.
5
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
6
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
TABLO III - Östenitik Paslanmaz Çeliklerin Nominal Kimyasal Analiz Deðerleri - devam
*) Tek deðerler maksimum deðerlerdir * *) Genel olarak kaynak edilemeyen ürünler olarak kabul edilirler (ASM Metals Handbook, 9. Baský, Cilt 3)
2.3.1
KROM KARBÜR OLUÞUMU
7
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
427°C'ýn 871°C'ýn
Altýndaki 427-871°C Üstündeki
Bölge Arasýndaki Hassas Bölge Bölge
Kaynak Dikiþi
Korozyona Uðrayan
Bölge
8
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
Sýcak çatlak oluþumu, dolgu metalinin ve ana metalin tirilen "Schaeffler Diyagramý"dýr. Bu diyagramda Cr
kimyasal analizinin östenitik matriksde düþük eþdeðeri yatay eksende, Ni eþdeðeri ise dikey eksende
miktarda ferrit içeren bir mikro yapý elde edilecek yeralmaktadýr.
þekilde ayarlanmasýyla önlenebilir. Ferrit, kükürt ve
fosfor bileþimlerini kontrol altýnda tutabilen ve ferritik- (Cr) eþ = % Cr + % Mo + 1.5 % Si + 0.5 % Nb
östenitik yapýya sahip olan tane sýnýrlarý oluþturarak
(Ni) eþ = % Ni + 30 % C + 0.5 % Mn
sýcak çatlak oluþumunu engeller. Bu sorun "S" ve "P"
miktarlarýnýn çok düþük seviyelerde tutulmasý ile de
giderilebilir, ancak bu durumda, çeliklerin üretim Schaeffler Diyagramý çok uzun yýllar kullanýlmasýna
maliyetleri belirgin bir þekilde artacaktýr. karþýn, azotun (N) etkisini hesaba katmamasý ve
diyagramdan elde edilen verilerin, konusunda bilgili
Sýcak çatlama riskine karþý dayaným elde edebilmek birkaç ölçüm uzmaný tarafýndan belirlenen ferrit
için yapýdaki ferrit miktarýnýn en az % 4 olmasý öneril- yüzdeleri ile farklýlýklar göstermesi nedeniyle günü-
mektedir. Ferritin varlýðý AWS A4.2'ye göre kalibre müzde etkinliðini kaybetmiþtir.
edilen manyetik ölçüm aletleriyle saðlýklý bir þekilde
belirlenebilir. Bunun dýþýnda; dolgu malzemesinin ve 1973 WCR-DeLong Diyagramý'ný Schaeffler Diyag-
ana metalin kimyasal analizi biliniyorsa, çeþitli ramý'ndan ayýran en önemli özellik nikel eþdeðeri
diyagramlar kullanýlarak da bir tahminde bulunmak hesaplanýrken yapýdaki azot (N) miktarýnýn da
mümkündür. Bu diyagramlardan en bilineni ve en eski gözönüne alýnmasý ve sonucun ferrit yüzdesine ek
olaný 1948 yýlýnda SCHAEFFLER tarafýndan geliþ- olarak "FN - Ferrit Numarasý" ile belirtilmesidir.
18 20 22 24 26 28 30
(Ni)eþ = % Ni + 35 % C + 20 % N + 0.25 % Cu
18 18
0
4
16 Ö 16
2 8
6 12
ÖF 16
14 10 20 14
14 24
18 28
22 35
26 45
12 30 55 12
FÖ 40 65
50 75
60 85
70
95
F 80
10 90 10
0
10
18 20 22 24 26 28 30
(Cr)eþ = % Cr + % Mo + 0.7 % Nb
9
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
10
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
1100°C
2
3 1070°C
4
1040°C
5
1010°C
11
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
12
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
13
Bölüm 2.0 - Paslanmaz Çeliklerin Kaynak Kabiliyeti
TABLO IV - Çökelme Yoluyla Sertleþebilen ve Çift Fazlý Paslanmaz Çeliklerin Nominal Kimyasal Analiz Deðerleri
*) Tek deðerler maksimum deðerlerdir (ASM Metals Handbook, 9. Baský, Cilt 3) ve ASTM A638
2.5
ÇÝFT FAZLI PASLANMAZ ÇELÝKLER Çift fazlý mikro yapý, % 21-25 Cr ve % 5-7 Ni içeren
çeliðin 1000-1050°C sýcaklýkta tavlanmasý ve ardýndan
Çift fazlý paslanmaz çelikler son günlerdeki en hýzlý hýzlý bir þekilde soðutulmasý ile elde edilir. Bu bileþim-
geliþen paslanmaz çelik grubudur ve yaklaþýk olarak lere ait kaynak metalinin genellikle ferritik yapýda olma
eþit oranda ferrit ve östenit içeren bir mikro yapýya eðilimi vardýr. Çünkü dolgu metali ferrit olarak
sahiptir. katýlaþacak ve sadece belirli bir miktarda östenit
dönüþümü oluþacaktýr. Birçok kaynak dolgusuna
Bu çeliklere ait nominal analiz deðerleri Tablo-IV'in tavlama iþlemi uygulanmasý mümkün olmadýðýndan,
alt bölümünde listelenmiþtir. Çift fazlý paslanmaz dolgu metalinin Ni oraný % 8-10'a yükseltilerek
çelikler, daha yüksek akma dayanýmýna sahip olmalarý kimyasal analiz modifiye edilir ve bu sayede kaynak
ve gerilmeli korozyon çatlamasýna karþý daha fazla metalinin kaynak edildiði haldeki mikro yapýsýnda
direnç saðlamalarý nedeniyle, konvansiyonel tipteki daha fazla östenit bulundurmasý saðlanýr.
östenitik ve ferritik paslanmaz çeliklerinkine göre daha
üstün avantajlar sunarlar.
14
Bölüm 3.0 - Fiziksel Özellikler
BÖLÜM 3.0
FÝZÝKSEL ÖZELLÝKLER
kcal/mh °C
özellikler Tablo-V'de verilmiþtir. Bu tabloda elastisite Karbon Çeliði
40
modülü, yoðunluk, ýsýl genleþme katsayýsý, ýsýl
iletkenlik, özgül sýcaklýk, elektriksel direnç, manyetik
geçirgenlik ve ergime aralýðý gibi veriler yeralmaktadýr. 30
Bu deðerler birçok mühendislik gereksinimi için sýnýrlý
olabilir. Bu nedenle, eðer belirli bir paslanmaz çeliðe
13Cr
ait daha detaylý ve hassas veriye ihtiyaç duyuluyorsa 17Cr
20 26Cr/5Ni
ASM Handbook, 9. Baský, Cilt 3'den yararlanýlabilinir.
18Cr/9Ni
25Cr/20Ni
Paslanmaz çeliklerin ýsý iletimi özelliði karbon
çeliklerinkinden farklýdýr. Örneðin yüksek kromlu 10
çeliklerin ýsýyý iletme kabiliyetleri karbon çelik-
lerinkinin yaklaþýk yarýsý kadardýr. Östenitik tip
paslanmaz çeliklerde bu durum daha da belirgin olup, 0
ýsý iletim kabiliyeti karbon çeliklerinkinin üçte birine Þekil-11 20-100°C'da Çeþitli Paslanmaz
kadar düþmektedir (Þekil-11). Bu durum kaynak Çeliklerle Karbonlu Yapý
sýrasýnda oluþan sýcaklýðýn kaynak bölgesinde daha Çeliðinin Isý Ýletim Kabiliyetleri
15
Bölüm 3.0 - Fiziksel Özellikler
-6
Yüksek kromlu paslanmaz çelikler genellikle karbon
E =10
18Cr/9Ni
çelikleri ile ayný genleþme katsayýsýna sayiptir. 20 25Cr/20Ni
Östenitik tip paslanmaz çeliklerde ise bu deðer karbon
18
çeliklerinkinden % 50 daha fazladýr (Þekil-12). Bu
konu sadece kaynakçýyý deðil ayný zamanda konstrük- 16
Karbon 26Cr/5Ni
siyonu yapan mühendisi de yakýndan ilgilendir- 14 Çeliði 13Cr
17Cr
mektedir.
12
10
0
Þekil-12 20-800°C'da Çeþitli Paslanmaz
Çeliklerle Karbonlu Yapý
Çeliðinin Uzama Kabiliyeti
0.4
0.3
Karbon
0.2 Çeliði
0.1
0
Þekil-13 20°C'da Çeþitli Paslanmaz
Çeliklerle Karbonlu Yapý
Çeliðinin Özgül Elektrik Ýletme
Direnci
16
Bölüm 4.0 - Mekanik Özellikler
BÖLÜM 4.0
MEKANÝK ÖZELLÝKLER
Ferritik ve östenitik tip paslanmaz çeliklerin tavlanmýþ mekanik özellikleri Tablo-VIII'de verilmiþtir. Temper-
durumdaki nominal mekanik özellikleri Tablo-VI ve leme iþlemi; östenit oluþum sýcaklýðýna kadar ýsýtmayý
Tablo-VII'de her ürün için detaylý olarak verilmiþtir. takiben martenzit oluþum sýcaklýðýna doðru soðutmayý
Östenitik tip paslanmaz çelikler, ferritik tip paslanmaz ve tokluðu yükseltmek amacýyla uygun bir sýcaklýða
çeliklere oranla genellikle daha yüksek çekme daya- kadar tekrar ýsýtmayý içerir. Tablo-IX, belirli bir
nýmýna ve uzamaya, ancak buna karþýn daha düþük sýcaklýkta yaþlandýrma ýsýl iþlemi uygulandýktan sonra
akma dayanýmýna sahiptirler. Kesit daralmasý deðeri tavlanan, çökelme yoluyla sertleþebilen türdeki paslan-
her iki tip paslanmaz çelik türü için de hemen hemen maz çeliklere ait mekanik özellikleri içerir. Bu tabloda
aynýdýr. Martenzitik tip paslanmaz çeliklerin hem ayrýca, dört adet çift fazlý paslanmaz çeliðe ait mekanik
tavlanmýþ hem de temperlenmiþ durumdaki nominal özellikler de yeralmaktadýr.
Çelik Türü Isýl Ýþlem Çekme Dayanýmý Akma Dayanýmý Uzama Kesit Daralmasý Sertlik
Durumu (N/mm²) % 0.2 (N/mm²) (%) (%) (Rockwell)
405 Tavlý 480 275 30 60 B 80
409 Tavlý 450 240 25 B 75 M
429 Tavlý 490 310 30 65 B 88 M
430 Tavlý 515 310 30 60 B 82
430F Tavlý 550 380 25 60 B 86
430Ti Tavlý 515 310 30 65
434 Tavlý 530 365 23 B 83 M
436 Tavlý 530 365 23 B 83 M
442 Tavlý 550 310 25 50 B 85
444 Tavlý 415 275 20 B 95 M
446 Tavlý 550 345 23 50 B 86
26-1 (E-Brite) Tavlý 450 275 22 B 90 M
26-1Ti Tavlý 470 310 20 B 95 M
29-4 Tavlý 550 415 20 B 98 M
29-4-2 Tavlý 550 415 20 B 98 M
18SR Tavlý 620 450 25 B 90
Monit Tavlý 650 550 20 B 100 M
Sea-cure/SC-1 Tavlý 550 380 20 B 100 M
(M = Maksimum)
(ASM Metals Handbook, 8. Baský, Cilt 1 ; ve 9. Baský, Cilt 3)
17
Bölüm 4.0 - Mekanik Özellikler
Çelik Türü Isýl Ýþlem Çekme Dayanýmý Akma Dayanýmý Uzama Kesit Daralmasý Sertlik
Þartý (N/mm²) % 0.2 (N/mm²) (%) (%) (Rockwell)
201 Tavlý 793 379 55 B 90
201 Tam Sertleþtirilmiþ 1275 965 4 C 41
202 Tavlý 724 379 55 B 90
301 Tavlý 758 276 60 B 85
301 Tam Sertleþtirilmiþ 1275 965 8 C 41
302 Tavlý 620 255 55 65 B 82
302B Tavlý 655 276 50 65 B 85
303 Tavlý 620 241 50 55 B 84
304 Tavlý 586 241 55 65 B 80
304L Tavlý 552 207 55 65 B 76
304N Tavlý 586 241 30
304LN Tavlý 552 207
305 Tavlý 586 255 55 70 B 82
308 Tavlý 586 241 55 65 B 80
308L Tavlý 551 207 55 65 B 76
309 Tavlý 620 276 45 65 B 85
310 Tavlý 655 276 45 65 B 87
312 Tavlý 655 20
314 Tavlý 689 345 45 60 B 87
316 Tavlý 586 241 55 70 B 80
316L Tavlý 538 207 55 65 B 76
316F Tavlý 586 241 55 70 B 80
317 Tavlý 620 276 50 55 B 85
317L Tavlý 586 241 50 55 B 80
321 Tavlý 599 241 55 65 B 80
347 / 348 Tavlý 634 241 50 65 B 84
329 Tavlý 724 552 25 50 B 98
330 Tavlý 550 241 30 B 80
330HC Tavlý 586 290 45 65
332 Tavlý 552 241 45 70
384 Tavlý 550
18
Bölüm 4.0 - Mekanik Özellikler
Çelik Türü Isýl Ýþlem Çekme Dayanýmý Akma Dayanýmý Uzama Kesit Daralmasý Sertlik
Þartý (N/mm²) % 0.2 (N/mm²) (%) (%) (Rockwell)
403 Tavlý 517 276 30 65 B 82
403 Temperlenmiþ (427°C) * 1344 1034 17 55 C 41
410 Tavlý 517 276 30 65 B 82
410 Temperlenmiþ (427°C) * 1344 1034 17 55 C 41
410S Tavlý 414 207 22 B 95 M
410Nb Tavlý 483 276 13 45
410Nb Temperlenmiþ (Ara Tav) ** 862 689 13 45
414 Tavlý 827 655 17 55 C 22
414 Temperlenmiþ (427°C) * 1379 1034 16 58 C 43
414L Tavlý 793 552 20 60
416 Plus X Tavlý 517 276 30 60
420 Tavlý 655 345 25 55 B 92
420 Temperlenmiþ (315°C) * 1586 1344 8 25 C 50
422 Temperlenmiþ (Ara Tav) ** 965 758 13 30
431 Tavlý 862 655 20 60 C 24
431 Temperlenmiþ (427°C) * 1413 1069 15 60 C 43
440A Tavlý 724 414 20 45 B 95
440A Temperlenmiþ (315°C) * 1793 1655 5 20 C 51
440B Tavlý 738 427 18 35 B 96
440B Temperlenmiþ (315°C) * 1931 1862 3 15 C 55
440C Tavlý 758 448 13 25 B 97
440C Temperlenmiþ (315°C) * 1965 1896 2 10 C 57
*) Ostenitleþtirme ýsýl iþleminden sonra temperlenmiþ (ýslah edilmiþ) ve oda sýcaklýðýna soðutulmuþtur.
**) Ara tavlý sýcak bitirilmiþtir.
M = Maksimum
19
Bölüm 4.0 - Mekanik Özellikler
TABLO IX - Çökelme Yoluyla Sertleþebilen ve Çift Fazlý Paslanmaz Çeliklerin Nominal Mekanik Özellikleri
Çelik Türü Isýl Ýþlem Çekme Dayanýmý Akma Dayanýmý Uzama Kesit Daralmasý Sertlik
Þartý (N/mm²) % 0.2 (N/mm²) (%) (%) (Rockwell)
Çökelme Yoluyla Sertleþebilen Paslanmaz Çelikler
PH13-8 Mo H950 1517 1413 8 45 C 45
15-5 PH H900 1310 1172 10 35 C 44
15-5 PH H1150 931 724 16 50 C 32
17-4 PH Çözelti Tavlamasý 1034 758 10 45 C 33
17-4 PH H900 1379 1227 12 48 C 44
17-7 PH Çözelti Tavlamasý 896 276 35 B 85
17-7 PH RH950 1620 1517 6 C 48
PH 15-7 Mo Çözelti Tavlamasý 896 379 35 B 88
PH 15-7 Mo RH950 1655 1551 6 25 C 48
17-10 P Çözelti Tavlamasý 613 255 70 76 B 82
17-10 P H1300 986 676 20 32 C 32
A286 H1350 896 586 15
AM350 Çözelti Tavlamasý 1103 379 40 B 95
AM350 DA 1344 1069 11 C 41
AM355 Çözelti Tavlamasý 1207 448 30 B 95
AM355 DA 1344 1069 10 C 41
Custom 450 Tavlý 862 655 10 40 C 30
Custom 450 H900 1241 1172 10 40 C 40
Custom 455 H900 1620 1517 8 30 C 47
Stainless W Çözelti Tavlamasý 827 517 7 C 30
Stainless W H950 1344 1241 7 25 C 46
Çift Fazlý Paslanmaz Çelikler
2205 827 448 25
2304 758 414 25
255 758 552 15
2507 800 550 15
20
Bölüm 5.0 - Paslanmaz Çelik Türünün Seçimi
BÖLÜM 5.0
PASLANMAZ ÇELÝK
TÜRÜNÜN SEÇÝMÝ
Belirli bir paslanmaz çelik tipinin seçimi, sözkonusu tedir ki, östenitik ve daha yüksek kromlu paslanmaz
uygulamanýn gerektirdiði þartlara baðlýdýr. Birçok çelikler genellikle martenzitik ve daha düþük kromlu
durumda en önemli belirleyici etkenler korozyon ferritik paslanmaz çeliklere oranla daha yüksek
dayanýmý, kararma (matlaþma) direnci ve yüksek korozyon dayanýmýna sahiptirler. Test verilerinin
sýcaklýklardaki oksidasyon dayanýmýdýr. Bunlara ek büyük bir çoðunluðu çeþitli metal ve metal alaþým-
olarak, seçilen paslanmaz çelik türü mukavemet, larýnýn farklý korozif ortamlarda gösterdiði korozyon
tokluk, süneklik ve yorulma dayanýmý gibi kanularda davranýþlarýna göre hazýrlanmýþtýr. Paslanmaz çelik-
minimum mekanik özelliklere de sahip olmalýdýr. lerle ilgili bu bilgiler referans olarak gösterilen çeþitli
Farklý tip ve cinsteki çeþitli paslanmaz çelikler kaynaklardan kolaylýkla elde edilebilir.
uygulama için gereken korozyon dayanýmýný ve
mekanik özellikleri saðlayabilir. Bu durumda son Paslanmaz çelik seçiminde dikkat edilmesi geren diðer
seçim, servis þartlarýnýn gereklerini en iyi þekilde önemli etkenler; karýncalanma (pitting), çatlak koroz-
yerine getiren seçenekler içerisinden en düþük maliyete yonu ve tanelerarasý korozyondur. Tanelerarasý koroz-
sahip olan ürüne göre yapýlmalýdýr. Paslanmaz çelik yonun baþlýca nedeni ýsý etkisi altýndaki bölgede oluþan
tipinin seçimi genellikle sistemi planlayan tasarýmcý karbür çökelmesidir ve bu sorunun giderilmesi için
tarafýndan yapýlýr. Bu durumda tasarýmcý, konu uygulanan yöntemler önceki bölümlerde ayrýntýlý ola-
hakkýndaki bilgisine, deneyimlerine ve çeþitli malze- rak ele alýnmýþtýr. Eðer uygulama yüksek sýcaklýklarda
melerin sözkonusu ortamdaki korozyon dayanýmlarý çalýþmayý gerektiriyorsa, sürünme dayanýmý, kopma
ile ilgili verileri içeren teknik dokümanlara baþvurur. dayanýmý ve oksidasyon dayanýmý da gözönünde
Kaynak mühendisi, genellikle ana metal seçimi tutulmalýdýr.
konusunda karar vermekten sorumlu deðildir, sadece
kaynak sýrasýnda kullanýlacak dolgu metalinin, kaynak Çeþitli kitaplardan ve birçok referans yayýndan elde
yönteminin ve kaynak prosedürünün seçiminden edilen korozyon ve oksidasyon testi sonuçlarýna
sorumludur. bakarak belirli bir uygulama için gereken uygun
paslanmaz çelikler veya diðer alaþýmlar seçilebilir.
Eðer kaynak mühendisinin ana malzeme konusunda da Paslanmaz çelik seçildikten sonra, kaynak aðýzýnýn
bir seçim yapmasý gerekiyorsa; çalýþma ortamý, tasarýmýndan, kaynak sýrasýnda kullanýlacak olan dolgu
parçadan beklenen servis ömrü ve kabul edilebilir metalinin, kaynak yönteminin ve kaynak prosedürünün
korozyon derecesi ile ilgili konularda detaylý bilgi seçiminden kaynak mühendisi sorumludur.
toplamalýdýr. Bu seçime yardýmcý olmasý amacýyla,
Tablo-X(a) ve Tablo-X(b)'de çeþitli türdeki paslan-
maz çeliklerin bazý korozif ortamlardaki korozyon
dayanýmlarý listelenmiþtir. Bu tablolarda da görülmek-
21
Bölüm 5.0 - Paslanmaz Çelik Türünün Seçimi
Kod : 1 - Paslanma, lekelenme veya karýncalanma yok, 6 - Paslanma ve yoðun karýncalanma var,
2 - Hafif paslanma veya lekelenme var, karýncalanma yok, 7 - Kimyasal ortamlardaki korozyon ve karýncalanma
3 - Hafif paslanma veya lekelenme var, hafif karýncalanma var, davranýþlarý aþýndýrýcý sývýnýn cinsine, yoðunluðuna, ortam
4 - Yüzey pasla örtülü veya lekeli, sýcaklýðýna ve sývýnýn hareketine göre büyük farklýlýklar
5 - Yüzey pasla örtülü ve karýncalanma var, gösterir. Bu gibi durumlarda; uygulama bazýnda özel olarak
hazýrlanan yayýnlara baþvurulmalýdýr.
22
Bölüm 5.0 - Paslanmaz Çelik Türünün Seçimi
Kod : 1 - Paslanma, lekelenme veya karýncalanma yok, 6 - Paslanma ve yoðun karýncalanma var,
2 - Hafif paslanma veya lekelenme var, karýncalanma yok, 7 - Kimyasal ortamlardaki korozyon ve karýncalanma
3 - Hafif paslanma veya lekelenme var, hafif karýncalanma var, davranýþlarý aþýndýrýcý sývýnýn cinsine, yoðunluðuna, ortam
4 - Yüzey pasla örtülü veya lekeli, sýcaklýðýna ve sývýnýn hareketine göre büyük farklýlýklar
5 - Yüzey pasla örtülü ve karýncalanma var, gösterir. Bu gibi durumlarda; uygulama bazýnda özel olarak
hazýrlanan yayýnlara baþvurulmalýdýr.
23
Bölüm 5.0 - Paslanmaz Çelik Türünün Seçimi
TABLO X (b) - Paslanmaz Çeliklerin Çeþitli Kimyasallar Karþýsýndaki Korozyon Dayanýmlarý (devam)
24
B ö l ü m 6 . 0 - P a s l a n m a z Ç e l i k l e r Ý ç i n K a y n a k A ð ý z ý Ta s a r ý m l a r ý
BÖLÜM 6.0
PASLANMAZ ÇELÝKLER
ÝÇÝN KAYNAK AÐIZI
TASARIMLARI
Östenitik paslanmaz çeliklerin ýsýl genleþme katsayýsý Bu durum özellikle, kaynak metalinin sulandýktan
yüksek olduðu için çarpýlma olasýlýðýnýn kontrol sonra koruyucu gazla birlikte baðlantýnýn kök bölge-
altýnda tutulmasýnýn gerektiði kaynak aðýzý þeklinin sinde kolaylýkla akmasýna olanak saðlayan halka
tasarýmý aþamasýnda mutlaka gözönüne alýnmalýdýr. þekline getirilmiþ ilave ara dolgu malzemelerin kulla-
Baðlantýyý oluþturacak kaynak metalinin hacmi gerekli nýldýðý ve TIG kaynaðý yöntemiyle gerçekleþtirilen
mekanik özellikleri saðlayan en düþük boyutta kaynaklý boru baðlantýlarýnda çok önemlidir.
olmalýdýr. Kalýn kesitli parçalarýn kaynaðýnda "V"
kaynak aðýzýna oranla daha düþük hacime sahip olan Boru kaynaklarýnýn özellikle kök paso uygulama-
"U" kaynak aðýzýnýn kullanýlmasýnda yarar vardýr larýnda TIG kaynak yöntemi ile birlikte kullanýlan ve
(Þekil-14c). Eðer baðlantý bölgesinin her iki tarafýndan bilinen dolgu metalleri ile ayný kimyasal analize sahip
da kaynak yapma olanaðý varsa "Çift Taraflý U" veya olan halka þeklindeki ilave ara dolgu malzemeleri
"Çift Taraflý V" þeklinde hazýrlanan kaynak aðýzlarý Þekil-15'de belirtilmiþtir.
kullanýlabilir. Bu durum sadece kaynak hacmini
azaltmaz, ayný zamanda kaynaktan sonra oluþan çekme Kaynak bölgesinin yakýnýnda bakýr soðutucular
gerilmelerinin de dengelenmesine yardýmcý olur. kullanýlacak ise yüzeylerinin nikel kaplý olmasýna özen
Düzgün bir þekilde alýn alýna getirilen ve özenli bir gösterilmelidir. Bakýr eðer ýsýnýn etkisi altýnda kalan
þekilde hazýrlanan kaynak aðýzlarý yüksek kaliteye bölgenin yüksek sýcaklýða sahip bölümü ile temas
sahip kaynak dikiþlerinin elde edilebilmesi ve ayný ederse eriyebilir ve östenitik paslanmaz çeliðin tane
zamanda çarpýlmalarýn da en aza indirilmesi açýsýndan sýnýrlarýna doðru nüfuz ederek burada gevrek bir yapý-
çok önemlidir. nýn oluþmasýna neden olabilir.
25
B ö l ü m 6 . 0 - P a s l a n m a z Ç e l i k l e r Ý ç i n K a y n a k A ð ý z ý Ta s a r ý m l a r ý
B B
C C C
A
A
C
(d) D
E
A = 37.5° ± 2.5° D = 2C (e)
B = 10° ± 1° E = maks. 30°
C = 1.6 mm ± 0.8 mm R = 6.4 mm AWS D10.4
"K" Formu
"A" Formu (EB) "J" Formu (c)
(a) (b)
"G" Formu
(d) "Y" Formu
çizimler ölçeksizdir (e) AWS D10.4
26
Bölüm 7.0 - Dolgu Metalinin Seçimi
BÖLÜM 7.0
DOLGU METALÝNÝN
SEÇÝMÝ
Paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda kullanýlan dolgu Örtülü elektrod olarak üretilen birçok alaþým; dolu tel,
malzemeleri; örtülü elektrodlar (AWS A5.4), dolu metal özlü tel ya da flaks özlü tel olarak da
teller ve metal özlü teller (AWS A5.9) ve flaks özlü üretilebilmekte, birkaç tanesinin ise sadece örtülü
teller (AWS A5.22) þeklinde üretilirler. AWS'nin elektrodlarý bulunmaktadýr. Bunlar E310H, E310Nb,
"Dolgu Metalleri Karþýlaþtýrma Tablolarý" konulu E310Mo ve E330H'dýr. Daha önce de belirtildiði gibi,
yayýnýndan çeþitli elektrodlar, dolu teller ve özlü teller- östenitik paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda kullanýlan
le (metal/flaks) ilgili detaylý bilgiler elde edilebilir. dolgu metallerinin özellikleri ana metalinki ile ayný ya
da ondan daha üstün olmalýdýr. Eðer ana metal ile bire
Bu tablolar incelendiðinde, hemen hemen her bir bir ayný özelliðe sahip dolgu metali bulunamýyorsa,
östenitik paslanmaz çelik tipi için uygun bir dolgu daha yüksek alaþýmlý bir dolgu metali kullanýlabilir.
malzemesinin kolaylýkla elde edilebileceði görül-
mektedir. Ancak buna karþýn birçok dolgu alaþýmý, Ana metal ile tamamen ayný özelliðe sahip olmayan
sadece belirli üreticiler tarafýndan düþük miktarlarda kaynaklý baðlantýlarda kullanýlan farklý tipte östenitik
üretilmekte ve bu nedenle kolayca temin edileme- paslanmaz çelik elektrodlar vardýr. 201, 202, 205, 216,
mektedir. Örneðin, E219-16 ve E240-16 elektrodlarý 301, 302, 304 ve 305 bu ana malzemelerin en tipik
sadece iki Amerikan firmasý tarafýndan üretilmektedir. örnekleridir. Bu malzemelerin kaynaðý için önerilen
Buna karþýn daha sýk kullanýlan, E308-16, E308L-16, dolgu malzemelerinin içerdikleri Cr ve Ni miktarlarý
E309-16, E310-16, E316-16, E316L-16 ve E347-16 ana metalin Cr ve Ni içeriðinden daha yüksek seviyede
elektrodlarý Amerika'da yaklaþýk olarak 40 firma, diðer olmalýdýr. Örneðin, 308 türü dolgu malzemeleri 301,
ülkelerde ise 25-30 firma tarafýndan üretilmektedir. 302, 304 ve 305 türü metallerin kaynaðýnda kulla-
nýlabilir. Bunun yanýnda; eðer 209, 219 ve 240 türü
Elektrodlarýn büyük bir bölümü; bazik karakterli dolgu malzemelerinin temin edilmesinde sorun
(sadece DC ile kullanýlan, -15 grubu, kalsiyum kar- yaþanýyorsa, 201, 202, 205 ve 216 türü metallerin
bonat esaslý örtü), rutil karakterli (AC ve DC ile kaynaðýnda da yine 308 türü dolgu malzemeleri
kullanýlan, -16 grubu, titanyum dioksit esaslý örtü) ya kullanýlabilir. Östenitik, ferritik ve martenzitik tipteki
da asit karakterli (özellikle oluk ve yatay pozisyonda paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda kullanýlan örtülü
AC ve DC ile kullanýlan, -17 grubu) bir örtüye sahiptir elektrodlar, dolu teller, metal özlü teller ve flaks özlü
ve standart ya da düþük karbonlu olarak üretilmektedir. teller Tablo-XI, XII ve XIII'de sýrayla listelenmiþtir.
316L gibi modifiye edilmiþ ana metaller, E316L,
ER316L veya E316LT-X gibi ayný modifikasyona
sahip dolgu malzemeleri ile kaynak edilmelidir.
27
Bölüm 7.0 - Dolgu Metalinin Seçimi
Çökelme yoluyla sertleþebilen paslanmaz çeliklerin 17-4PH, AM350 ve AM355 gibi martenzitik ve yarý-
kaynaðýnda kullanýlan ve 17-4PH yapýsýnda olan E630 östenitik paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda örtülü
türü örtülü elektrodlar ve ER630 türü çýplak teller elektrodlar kullanýlabilir. Çünkü bu tür dolgu metalleri,
dýþýnda kalan diðer dolgu malzemeleri, AWS tara- koruma altýndaki metal arkýnda yanarak yok olabilen
fýndan hazýrlanan dolgu metalleri ile ilgili karþýlaþtýrma titanyum ve alüminyum gibi alaþým elementleri
tablolarýnda ya da herhangi bir þartnamede yeralma- içermez. Bu yöntemle her türlü pozisyonda kaynak
maktadýr. Çökelme yoluyla sertleþebilen bazý paslan- yapýlabilir. Elektrodlar kuru olmalý ve daha önce de
maz çeliklerin kaynaðýnda kullanýlan örtülü elektrodlar belirtildiði gibi, diðer paslanmaz çelik ve düþük
ve dolu teller Tablo-XIV'de listelenmiþtir. Bu tabloda hidrojenli elektrodlarýnkine benzer þartlarda depo-
ayrýca, ana metal ile birebir ayný özellikte olmayan lanmalý ve taþýnmalýdýr.
standart yapýdaki ve nikel esaslý dolgu malzemeleri de
bulunmaktadýr. Konvansiyonel paslanmaz çeliklerin kaynaðý için
saðlanan kaynak þartlarý, çökelme yoluyla sertleþebilen
Eðer uygulamada yüksek dayaným ve korozyon direnci paslanmaz çeliklerin birleþtirilmesi uygulamalarý için
isteniyorsa, ana metal ile ayný ya da çok benzer kimya- de genellikle uygundur. Oksidasyonu, krom kaybýný ve
sal analize sahip bir dolgu metallerinin kullanýlmasý azot giriþini en aza indirmek için ark mesafesinin kýsa
gerekmektedir. Mümkünse, martenzitik ve yarý öste- tutulmasýnda yarar vardýr.
nitik esaslý alaþýmlarda, kaynak dikiþine çözeltiye alma
ve yaþlandýrma ýsýl iþlemi uygulanmalýdýr. Eðer bu AMS 5827B (17-4PH) türü kaynak elektrodlarý
mümkün olmuyorsa, kaynaktan önce parçalara çözel- 17-7PH türü paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda kulla-
tiye alma tavý uygulanmalý, kaynaktan sonra ise yaþlan- nýlabilir ve eðer yýðýlan kaynak metali ana metal ile
dýrma ýsýl iþlemi yapýlmalýdýr. yüksek oranda karýþabilirlik özelliði gösterebiliyorsa,
uygulanacak olan ýsýl iþlemden iyi bir sonuç elde
Çökelme yoluyla sertleþebilen östenitik tipteki paslan- edilebilir.
maz çeliklere, çatlama problemine neden olacaðý için
kaynak iþleminden sonra ýsýl iþlem uygulanmamalýdýr.
Dolayýsýyla, bu alaþýmlar zor kaynak edilebilir, hatta
bazýlarý kaynak edilemeyen alaþýmlar olarak da kabul
edilir. Bu alaþýmlarýn kaynaðýnda, özellikle yüksek
dayanýma sahip kaynak metali gerektirmeyen durum-
larda, nikel esaslý ve konvansiyonel tipteki östenitik
dolgu metalleri kullanýlabilir. Çünkü, düþük dayanýma
sahip dolgular soðuma sýrasýnda kolay genleþir ve ana
metalin ýsýdan etkilenen ve çatlamaya karþý hassasiyeti
yüksek olan bölgesinde oluþan gerilmelerin olumsuz
etkisini en aza indirir. Nikel esaslý ve konvansiyonel
tipteki östenitik dolgu malzemeleri, çökelme yoluyla
sertleþebilen diðer paslanmaz çelikler üzerinde gerçek-
leþtirilen ve yüksek dayaným þartý aranmayan kaynaklý
baðlantýlarda da kullanýlabilir.
28
Bölüm 7.0 - Dolgu Metalinin Seçimi
29
Bölüm 7.0 - Dolgu Metalinin Seçimi
30
Bölüm 7.0 - Dolgu Metalinin Seçimi
Lincoln Electric Tarafýndan Üretilen ve Paslanmaz Çeliklerin Tozaltý Kaynaðýnda Kullanýlan Tozlar (Flakslar)
Lincoln Electric'in ürettiði LincolnWeld ST-100 tozaltý tozu, paslanmaz çelik kaynak
telleri ile kullanýlan alaþýmlý bir tozdur. Bu toz içerdiði krom sayesinde, ark içerisinde
oksidasyona uðrayarak kaynak metaline geçemeyen teldeki krom miktarýný denge-
lemeye yardýmcý olur.
LincolnWeld 801, 802, 880, 880M, 882 ve BlueMax 2000 tozlarý ise paslanmaz çelik
dolu tellerle kullanýlabilen nötr tozlardýr. ER347 gibi Nb içeren paslanmaz çelik dolgu
malzemelerinin oluþturduðu cüruf tabakasý BlueMax 2000 ya da 802 tozlarýnýn kulla-
nýlmasý durumunda daha kolay temizlenir. Lincolnweld 860 tozu da nötr bir toz olup
özellikle ferrit numarasýnýn düþük olmasý istenilen ve ER308L türü tellerle gerçek-
leþtirilen kaynak iþlemlerinde kullanýlýr. Ancak bu iki ürünün birlikte kullanýlmasý
durumunda yoðun ve yüzeye yapýþarak tutunan bir cüruf tabakasýnýn oluþabileceðý
gözardý edilmemelidir.
Lincoln Electric'in ürettiði tozaltý kaynaðý tozlarý aglomere edilmiþ tozlardan oluþur.
31
Bölüm 7.0 - Dolgu Metalinin Seçimi
Kobatek Markalý MIG/TIG Kaynak Telleri ve Askaynak Markalý Örtülü Kaynak Elektrodlarý
** ) AS P-308L, AS P-309L ve AS P-316L örtülü kaynak elektrodlarý "ABS" ve "DnV" Lloyd sertifikalarýna sahiptir.
AS P-309L dýþýnda kalan bütün ürünler "TSE" belgelidir.
32
Bölüm 8.0 - Kaynak Yönteminin Seçimi
BÖLÜM 8.0
KAYNAK YÖNTEMÝNÝN
SEÇÝMÝ
Kullanýlacak dolgu metalinin türüne karar verirken 1. Dikey kaynak, tavan kaynaðý ve boru kaynaðý gibi
bazý faktörlerin gözönüne alýnmasýnda yarar vardýr. bütün pozisyonlardaki uygulamalar. Oluþan ince
Bunlarýn baþýnda; ihtiyaç duyulan dolgu metalinin cüruf tabakasý iyi bir ýslanma saðlamak ve kenar
þekli, varolan kaynak donanýmý, kaynak iþleminin yanýðý oluþumu riskini önlemek için yeterli hýza
boyutu ve kaynak edilen parçalarýn sayýsý gelmektedir. sahip bir yayýlma gösterir.
2. Kalýn plakalardaki kök paso uygulamalarý. Bütün
8.1 oluk kesiti boyunca uzanan hafif dýþbükey kaynak
ÖRTÜLÜ ELEKTROD ARK KAYNAÐI dikiþi çatlak oluþumunun önlenmesine yardým eder.
Örtülü elektrodlar, paslanmaz çelik yapýsýnda olup, Rutil örtülü elektrodlar AC ya da DC kaynak akýmýnda
geniþ bir ürün yelpazesine sahiptir. Bu ürünler kullanýlabilir. Ancak mümkünse DC kaynak akýmýnýn
1.25 mm'den baþlayýp çeþitli kalýnlýklara kadar yük- tercih edilmesinde yarar vardýr. Bu grupta yeralan elek-
selen parçalarýn kaynaðýnda kullanýlabilir. Gözenek trodlar özellikle aþaðýda belirtilen durumlarda öneril-
oluþmamasý ve kaynak dikiþinde cüruf kalma riskinin mektedir:
önlenmesi için her pasodan sonra bir sonraki pasoya
geçmeden önce yüzeydeki cüruf tabakasý iyice temiz- 1. Büyük bir bölümü yatay pozisyonda gerçekleþtiri-
lenmelidir. Örtülü elektrod kaynaðýnda kullanýlan lecek olan bütün uygulamalar.
kaynak donanýmlarý düþük maliyetlidir, ancak bunun 2. Bazik örtülü elektrodlarýn bulunmadýðý durumlarda,
yanýnda metal yýðma hýzlarýnýn da diðer yöntemlerle aþaðýdan yukarýya ve tavan pozisyonundaki kaynak
karþýlaþtýrýldýðýnda çok düþük olduðu unutulmamalýdýr. uygulamalarý.
Kaynak iþleminin eðer örtülü elektrod ile gerçek- Asit örtülü elektrodlar AC ya da DC kaynak akýmýnda
leþtirilmesine karar verilmiþse, bir diðer önemli karar kullanýlabilir. Ancak daha çok DC kaynak akýmý tercih
da elektrod örtüsünün türü konusunda alýnmalýdýr. edilir. Bu grupta yeralan elektrodlar özellikle aþaðýda
Belirli bir elektrod tipi için bazik (-15), rutil (-16) ve belirtilen durumlarda önerilmektedir:
asit (-17) karakterli örtüler bulunurken, bunlar arasýn-
daki seçim temel olarak uygulanacak olan kaynak 1. Minimum temizlik yapýlmasý istenen durumlarda
pozisyonuna göre yapýlýr. Bazik örtülü elektrodlar gerçekleþtirilen düz ve yatay pozisyondaki kaynak
sadece DC kaynak akýmýnda kullanýlýr. Bu grupta uygulamalarý.
yeralan elektrodlar özellikle aþaðýda belirtilen durum-
larda önerilmektedir. Örtülü elektrodlar düþük hidrojenli elektrodlarýnkine
benzer þekilde iþlem görmeli ve saklanmalýdýr. Bu
33
Bölüm 8.0 - Kaynak Yönteminin Seçimi
elektrodlar nemli ortamlarda býrakýlmamalý ve sýzdýr- sürme donanýmlarý, güç kaynaklarý ve bir soygaz
maz ambalajlarý açýldýktan sonra ya tamamen kullanýl- korumasý ihtiyacýný da beraberinde getirdiði için ek
malý ya da eðer depolanacaksa 90-150°C sýcaklýktaki maliyet artýþlarýna neden olacaktýr. Ancak bunun
taþýyýcý fýrýnlarda saklanmalýdýr. Eðer elektrodlar nemli yanýnda, pasolar arasýnda cüruf temizleme zorun-
bir ortamda býrakýlmýþsa, üretici firmanýn önerileri luluðu bulunmamaktadýr. Dolu ve metal özlü teller;
doðrultusunda kurutulmalýdýr. Kurutma sýcaklýðý geniþ bir aralýkta metal yýðma hýzý ve ýsý girdisi
genellikle 260-320°C arasýndadýr ancak bu iþlem saðlayan kýsa devre, küresel ve sprey ark türleri ile
430°C gibi yüksek sýcaklýklarda da gerçekleþtirilebilir. birlikte kullanýlabilir. Bu sayede dolu ve metal özlü
Özel durumlarda ise üretici firmanýn önerilerinin kaynak telleri çok çeþitli kalýnlýklara sahip parçalarýn
dikkate alýnmasýnda yarar vardýr. kaynaðýnda kullanýlabilmektedir.
Paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda kullanýlan örtülü Sprey ark metal transferi ile gerçekleþtirilen MIG
elektrodlara ve çýplak ve özlü kaynak tellerine ait kaynaðý yöntemi, 6.5 mm'den kalýn parçalarýn birleþ-
ölçüler ve ürün tipleri Tablo XV'de verilmiþtir. tirilmesinde kullanýlýr. Çünkü elde edilen metal yýðma
hýzý diðer metal transferlerine oranla daha yüksektir.
8.2 Kaynak yöntemleri, konvansiyonel ve çökelme
GAZALTI (MIG) KAYNAÐI yoluyla sertleþebilen paslanmaz çeliklerinkine benzer
(GMAW - Gaz Metal Ark Kaynaðý) özelliktedir.
Eðer kaynaklý üretim, kalýn malzemelerden veya çok Koruyucu gaz olarak, ark stabilizasyonu saðlamak
sayýda parçadan oluþan uzun baðlantýlar içeriyorsa, amacýyla % 1-2 oranýnda oksijen içeren argon kulla-
dolu ya da metal özlü tellerle gerçekleþtirilen MIG nýlmaktadýr. Daha yüksek ark ýsýsý istenilen durumlarda
kaynaðý yöntemi en uygun seçim olacaktýr. ise argon ve helyum karýþým gazý kullanýlabilir. Düþük
oranda oksijen ilavesi ark stabilizasyonunu yükseltir,
Dolu veya metal özlü teller MIG kaynak yönteminde ancak oluþabilecek oksidasyon nedeniyle kaynak arký
yüksek metal yýðma hýzlarý saðlamalarýna karþýn tel içerisinden gerçekleþen metal transferi sýrasýnda, bazý
34
Bölüm 8.0 - Kaynak Yönteminin Seçimi
35
Bölüm 8.0 - Kaynak Yönteminin Seçimi
36
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
BÖLÜM 9.0
PASLANMAZ ÇELÝKLER
ÝÇÝN KAYNAK
YÖNTEMLERÝ
Kaynak aðýzý ile ilgili baðlantý tasarýmýna karar dýktan sonra elektrod örtüsü nem almaya baþlar ve
verdikten ve kaynak yöntemini ve uygun dolgu mal- ortamdaki hava þartlarýna baðlý olarak, dört saat açýkta
zemezini seçtikten sonra sýra kaynak prosedürünün kaldýktan sonra yeniden kurutma iþlemi uygulan-
belirlenmesine gelir. Bütün yöntemlerde baðlantýnýn masýna gerek duyulabilir. Aksi durumda özellikle ark
gerçekleþtirileceði yüzeylerin ve kullanýlacak olan baþlangýcýnda gözenek oluþumu ile karþýlaþýlýr.
dolgu malzemesinin temiz olmasý, oksit veya herhangi-
bir kir tabakasýndan iyice arýndýrýlmýþ olmasý gerek- Genellikle 260-316°C'da 1 saat süre ile gerçekleþ-
mektedir. Özellikle alevle kesme yöntemlerinden biri tirilen yeniden kurutma iþlemi elektrodlarýn orijinal
kullanýlarak hazýrlanan kaynak yüzeyleri, oluþan oksit özelliklerini kazanmasýna yardýmcý olur. Bunun
tabakasýnýn giderilmesi için mutlaka temizlenmelidir. yanýnda elektrodlarýn kullanýlana kadarki süre
Kaynak aðýzýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda pürüzlü içerisinde 150°C sýcaklýða sahip fýrýnlarda saklan-
kesilmiþ kenarlarýn kir barýndýrmamasýna özen masýnda büyük yarar vardýr. Malzemeler ve yöntemler
gösterilmelidir. arasýndaki farklýlýklar nedeniyle özellikle yoðun
miktarda elektrod kullanýmýnýn sözkonusu olduðu
Paslanmaz çeliklerin ark kaynaðýnda çarpýlma riskinin durumlarda üretici firmalara danýþýlmalýdýr.
en aza indirilmesi ve ýsýdan etkilenen bölgedeki hassa-
siyetinin azaltýlmasý için ýsý girdisinin en düþük DC elektrodlar (EXXX-15) sadece DC akýmda kulla-
seviyede tutulmasý zorunludur. Bu durum özellikle nýlýr, nüfuziyetleri oldukça iyidir ve dikiþ profili hafif
standart ya da stabilize edilmemiþ östenitik tip dýþbükeydir. Bu elektrodlar özellikle aþaðýda belirtilen
paslanmaz çelikler için çok önemlidir. durumlarda tercih edilir :
· Dik kaynak ve tavan kaynaðý, boru kaynaðý gibi
9.1 bütün uygulama pozisyonlarý. Cüruf hýzlý katýlaþma
ÖRTÜLÜ ELEKTROD ÝLE özelliðine sahiptir.
ARK KAYNAÐI YÖNTEMÝ · Kalýn kesitli parçalardaki kök paso uygulamalarý.
Bütün oluk kesiti boyunca uzanan hafif dýþbükey
Bütün paslanmaz çelik elektrod örtülerinin nem almasý kaynak dikiþi çatlama riskinin önlenmesine olanak
önlenmelidir. Bu elektrodlar genellikle sýzdýrmazlýðý saðlar.
saðlanmýþ kapalý kutularda birkaç ay boyunca · Hiç ferrit içermeyen tamamen östenitik tip paslan-
bozulmadan depolanabilir. Buna karþýn, kutu açýl- maz çeliklerin kaynaðý.
37
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
AC-DC elektrodlar (EXXX-16 ve EXXX-17) DC güç · Paslanmaz çelik malzemeyi sabitlemek ve konum-
ünitelerinin bulunduðu durumlarda sürekli DC akým ile landýrmak için kullanýlan bakýr aparatlarýn sürtün-
kullanýlýr. Elde edilen köþe kaynaðýnýn profili düzden mesi sonucu yüzeyde oluþan bakýr kirlenmesi
(EXXX-16) hafif dýþbükeye (EXXX-17) doðru deðiþir. çatlamalara neden olacaðý için mutlaka önlem
Bunun yanýnda kaynak yüzeyi sadece DC akýmda alýnmalýdýr.
kullanýlan EXXX-15 türü elektrodlarýnkine göre daha
düzgündür ve nüfuziyet daha azdýr. Yoðun cüruf Kaynak Teknikleri : Paslanmaz çelik elektrodlarla
oluþumu durumunda kaynak metalinin içine cüruf gerçekleþtirilen kaynak uygulamalarý düþük hidrojenli
karýþmamasýna çok dikkat edilmelidir. Bu elektrodlar yumuþak çelik yapýsýndaki elektrodlardakine benzer
özellikle yatay köþe kaynaðýnda ve diðer bütün düz tekniklerin kullanýlmasýný gerektirir. Kýsa ark mesafesi
kaynak pozisyonlarýnda kullanýlýrlar. EXXX-16 türü ile çalýþýlmalý ancak örtünün kaynak banyosuna
elektrodlar kalifiye kaynakçýlar tarafýndan bütün deðmesi önlenmelidir. Bazý demirtozlu elektrodlar ise
kaynak pozisyonlarýnda kullanýlabilir. EXXX-17 türü oluk ve yatay pozisyonda gerçekleþtirilen uygula-
elektrodlar da bütün pozisyonlarda kullanýlabilir. malarda ana metale sürtünerek kullanýlacak þekilde
Ancak aþaðýdan yukarýya doðru gerçekleþtirilen tasarlanmýþtýr. Islatma kabiliyeti yüksek damlalarýn
kaynak uygulamalarýnda EXXX-16 türü elektrodlara oluþturduðu düz kaynak dikiþleri sayesinde özellikle
göre daha geniþ salýnýmlar gerektirirler. derin kaynak aðýzlarýnda cürufun kolay kalkmasý sað-
lanýr. Krater çatlaklarýný önlemek için ark kesilmeden
Temizlik : Yüksek kalitede kaynak baðlantýlarýnýn önce bütün kraterler duldurulmalýdýr. Bir sonraki elek-
elde edilebilmesi için baðlantý bölgelerinin temiz ve troda geçmeden önce dikiþ sonunda bulunan cüruf
kuru olmasý gerekir. Elektrikli aletlerle fýrçalama, iyice temizlenmeli, ikinci paso uygulamalarýna ise
yaðdan arýndýrma, pas giderme, taþlama ve yüzeysel alttaki dikiþin yüzeyi tamamen temizlendikten sonra
silme gibi temizleme iþlemlerinden hangisinin baþlanmalýdýr. Derin oluklu alýn kaynaðý uygulama-
uygulanacaðý kirliliðin miktarýna ve türüne baðlýdýr. larýnda, kök paso atýlýrken her iki plakayý da yeterli
Bunlardan bazýlarý aþaðýda belirtilmiþtir : miktarda eritecek ve aradaki açýklýðý kapatmaya
· Nem, ýsýtma yoluyla ya da kuru hava üflenerek yetecek bir nüfuziyet gerçekleþtirilmelidir. Aþýrý nüfu-
alýnmalýdýr (hava akýmýnda nem bulunmamasýna ziyetin ise çatlak oluþumuna neden olacaðý unutul-
dikkat edilmelidir). Yüksek nem içeren ortamlarda mamalýdýr.
baðlantý bölgesinde bir gecede bile nem toplanabil-
mektedir. Dik ve tavan pozisyonlarýnda 4 mm'den kalýn çaplý
· Boya, çapak yapýþmasýný önleyen madde artýklarý, elektrodlar kesinlikle kullanýlmamalýdýr. DC elek-
yaðlý kalem izleri, kesme sývýlarý, koruyucu kaðýt- trodlar (EXXX-15) tercih edilse de AC-DC elektrodlar
lardan kalan yapýþkanlar ve sýzýntý testinde (EXXX-16) aþaðýdan yukarýya pozisyondaki uygula-
kullanýlan sabun artýklarý gibi organik artýklar malarda DC akým ile kullanýlabilir. Kalýn plakalarýn
ortamdan uzaklaþtýrýlmalýdýr. aþaðýdan yukarýya kaynaðýnda, üçgen ve ters-V salýným
· Alev ya da talaþ kaldýrma yoluyla gerçekleþtirilen teknikleri uygulanabilir. Ýnce plakalarýn yukarýdan
kesme uygulamalarýnda kenarlarda biriken kir ve aþaðýya kaynaðýnda ise dar dikiþler ile çalýþýlmasýnda
oksit artýklarý temizlenmelidir. yarar vardýr.
· Daha önce galvanizli çelikler üzerinde kullanýlmýþ
olan fýrçalar ve takýmlardan kaynaklanan çinko Aþaðýdan yukarýya pozisyonlarda, EXXX-17 türü
kirliliði giderilmelidir. Çinko kirlenmesi çatlamaya AC-DC kaynak elektrodlarýnýn kullanýmý EXXX-16
neden olacaðý için sadece paslanmaz çelikler için türü elektrodlarýnkine göre daha zordur. Bu durumda
üretilen paslanmaz çelik tel fýrçalar kullanýlmalýdýr. daha geniþ salýnýmlarla çalýþýlmasý gerekmektedir.
38
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
(c)
Paslanmaz Çeliklerin Diðer Çeliklerle Olan Birleþ-
Çentikli
tirme Uygulamalarý : Bazý durumlarda, yumuþak Bindirme
Kaynaðý
çelikler üzerinde paslanmaz çelik kaynak metalleri
kullanýlýr. Alaþýmsýz çelikten imal edilen tank ve
depolarýn paslanmaz çelikle kaplanmasý en sýk
karþýlaþýlan örneklerdir. Bu gibi durumlarda, yumuþak (d)
çeliðin paslanmaz çelik kaynak dolgusunda meydana
getireceði karýþýmýn istenmeyen bir alaþým oluþtur-
masýný engellemek amacýyla, yüksek alaþýmlý paslan- Þekil - 17 Yumuþak Çelik Yüzeyinin Paslanmaz
maz çelik elektrodlar kullanýlmalýdýr. Çelik Tabaka ile Kaplanmasýnda
Uygulanan Yöntemler
39
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
TABLO XVI - Paslanmaz Çelik Elektrodlara Ait Kaynak Akýmý Aralýklarý (DC - Doðru Kutuplama)
Kaynak Kabiliyeti :
4.8 - 12.7 mm
Ýyi
Kök Yüksekliði
Aðýz Aralýðý Bakýr Altlýk Aðýz Aralýðý
Parça Kalýnlýðý (mm) 1.3 2.0 3.6 4.8 6.4 9.5 12.7
Paso Sayýsý 1 1 1 1 1 2 1 2-3 1 2-5
Elektrod Sýnýfý E3XX-16 EXX-16 E3XX-16 E3XX-16 E3XX-16 E3XX-16 E3XX-16
Elektrod Çapý (mm) 2.0 2.4 3.2 4.0 4.0 4.8 4.0 4.8 4.0 4.8
Akým (amp) DC (+) 40 * 60 85 125 125 160 125 160 125 160
Kaynak Hýzý (mm/sn) 5.9-6.8 4.9-5.3 3.6-4.0 2.8-3.1 2.4-2.7 3.2-3.6 2.4-2.7 2.4-2.7 2.4-2.7 2.4-2.7
Tüketim (kg/m) 0.030 0.057 0.119 0.223 0.506 0.968 1.579
Kaynak Süresi (saat/m) 0.0436 0.0548 0.0728 0.0938 0.1913 0.3281 0.5479
Aðýz Aralýðý (mm) 0 0.8 0.8 1.6 2.4 2.4 2.4
Kök Yüksekliði (mm) 0 0 0 1.6 1.6 1.6 1.6
*) DC (-) kullanýn.
Not : Kaynak akýmý % 10 yükseltilerek AC kullanýlabilir. EXX-15 türü elektrodlar kaynak akýmý % 10 azaltýlarak kullanýlabilir.
Þekil - 18 Kalýnlýðý 1.3 ile 12.7 mm Arasýnda Deðiþen Östenitik Paslanmaz Çeliklerin Örtülü Elektrod
Kullanýlarak Düz Pozisyondaki Alýn Birleþtirme Kaynaðý Ýçin Çözüm Önerileri
40
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
Kök
Bakýr Altlýk Aðýz Aralýðý Yüksekliði
Þekil - 19 Kalýnlýðý 2.0 ile 6.4 mm Arasýnda Deðiþen Östenitik Paslanmaz Çeliklerin Örtülü Elektrod
Kullanýlarak Dik ve Tavan Pozisyonundaki Alýn Birleþtirme Kaynaðý Ýçin Çözüm Önerileri
Kaynak Pozisyonu :
Düz veya Yatay * 2.0 - 6.4 mm
2.4 - 6.4 mm
Kaynak Kabiliyeti : 7.9 mm
2
Ýyi 1
9.5 mm
Þekil - 20 Kalýnlýðý 2.0 ile 9.5 mm Arasýnda Deðiþen Östenitik Paslanmaz Çeliklerin Örtülü Elektrod
Kullanýlarak Düz ve Yatay Pozisyondaki Köþe Birleþtirme Kaynaðý Ýçin Çözüm Önerileri
41
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
Ýyi
Þekil - 21 Kalýnlýðý 2.0 ile 9.5 mm Arasýnda Deðiþen Östenitik Paslanmaz Çeliklerin Örtülü Elektrod
Kullanýlarak Yatay Pozisyondaki Köþe Birleþtirme Kaynaðý Ýçin Çözüm Önerileri
Kaynak Pozisyonu : T
Düz
9.5 mm
Kaynak Kabiliyeti : 2.0 - 6.4 mm
Ýyi
Bakýr
Altlýk
Þekil - 22 Kalýnlýðý 2.0 ile 9.5 mm Arasýnda Deðiþen Östenitik Paslanmaz Çeliklerin Örtülü Elektrod
Kullanýlarak Düz Pozisyondaki Dýþ Köþe (Corner) Birleþtirme Kaynaðý Ýçin Çözüm Önerileri
42
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
Yumuþak çelik yüzeyinin paslanmaz çelik ile kaplan- Erimiþ metalin oksijen tarafýndan kirletilmesi, soðuma
masýnda kullanýlan çeþitli yöntemler bulunmaktadýr. sýrasýnda paslanmaz çeliðin korozyon dayanýmýnda ve
Küçük alanlarda, bindirme kaynaðý ile gerçekleþtirilen tokluðunda azalmaya neden olabilir. Bu olumsuz
kaynak dikiþlerinden yararlanýlýr (Þekil-17a). Daha durumu önlemek için kaynaðýn alt tarafýnýn örneðin
geniþ yüzeylerin kaplanmasýnda ise, paslanmaz çelik Argon gibi bir soygaz yardýmý ile korunmasý gerek-
saclar (Þekil-17b) veya Þekil-17c ve Þekil-17d'de mektedir. Gaz korumasý sabitlemenin yapýldýðý bölge-
gösterildiði gibi paslanmaz çelik plakalar yumuþak nin genelinde de oluþturulabilir.
çelik üzerine punto kaynaðý ile tutturulur.
Kaynak sýrasýnda 2.4 mm çapýndaki teller kullaný-
Güç Üniteleri : Düþük çevrimli ve transformatör labilse de, özellikle yüksek akým deðerleri ile çalýþýlan
tipi AC kaynak makinalarýnýn açýk devre voltajý bazý durumlarda sprey ark ile metal transferi elde edebilmek
EXXX-16 ve serisi elektrodlarýn kullanýlmasý için için 1.6 mm'den daha ince çaplý teller tercih edilir.
yeterli güçe sahip deðildir. Buna karþýn, çelik 1.6 mm çapýndaki teller için, koruyucu gaza ve
elektrodlarla kullanýlan ayný güç kaynaklarý paslanmaz kullanýlan paslanmaz çelik tel cinsine baðlý olarak
çelik elektrodlar için uygun olabilmektedir. Kalýnlýðý 300-350 amper kaynak akýmý önerilir. Oluþan sýçrama
1.3 mm'den 12.7 mm'ye kadar deðiþen paslanmaz çelik miktarý; koruyucu gazýn debisi, tel besleme hýzý ve
parçalarýn kaynaðýna ait parametreler ve prosedürler kaynak makinasýnýn karakteristiði ile yakýndan
Þekil-18, 19, 20, 21 ve 22'de verilmiþtir. Burada ilgilidir.
yeralan þekiller; alýn, T, bindirme ve 90° açýlý köþe
baðlantýlarýnda kullanýlan baðlantý tasarýmlarýný ve Paslanmaz çeliklerin gazaltý kaynaðýnda genellikle DC
kaynak altlýklarý ile ilgili bilgileri içermektedir. akým ve pozitif (+) kutuplama kullanýlýr ve gaz
korumasýnýn % 1-2 Oksijen içeren Argon+Oksijen
karýþým gazý ile yapýlmasý önerilir.
43
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
200 ve 300 serisi paslanmaz çeliklerin sprey ark metal karýþýmý, ana metalin korozyon dayanýmýný olumsuz
transferi ile gazaltý kaynaðýna ait öneriler Þekil 23'de yönde etkilemeyecek kadar düþük seviyede karbon-
verilmiþtir. dioksit içerirken, kaynak dikiþi sýnýrlarýnýn çok düzgün
olmasýna da olanak saðlar. Bu tür bir gaz karýþýmý
Kare kesitli küt alýn kaynaðýnda kaynak metalinin kullanýlýrken yüksek endüktanslý güç üniteleri ile
alttan akmasýný önlemek için bir altlýk kullanýlmalýdýr. çalýþýlmasý yararlý olacaktýr.
Eðer parçalar tam olarak alýn alýna getirilememiþse ya
da bakýr altlýk kullanýlamýyorsa, ilk pasoda sprey ark ile Tek pasolu kaynak uygulamalarý, Argon + Oksijen ve
metal transferi yönteminin uygulanmasý ile alttan akma Argon + Karbondioksit karýþým gazlarý kullanýlarak da
problemi azaltýlabilir. yapýlabilir. Buna karþýlýk ark voltajý, kararlý yapýya
sahip bir kýsa devreli ark ile metal transferinin elde
Yarý otomatik kaynak torcu ile kaynak yaparken torca edilebilmesi için Helyum esaslý gazlarýnkine oranla
kaynak yönünün tersi doðrultusunda eðim verilmesi 6 volt kadar daha düþük olabilir. Isý enerjisi daha düþük
yararlý olur. Bu yöntemde kaynakçýnýn eli kaynak bir ark ile çalýþýlmasý erime hatalarýnýn ortadan kalk-
dikiþinin yaydýðý ýsýdan daha fazla etkilenecek ancak masýna yardýmcý olur. Koruyucu gazdaki karbon-
buna karþýn kaynak bölgesinin daha iyi ve net bir dioksit, kýsa devreli metal transferi ile gerçekleþtirilen
þekilde görülmesi ve kontrol edilmesi saðlanacaktýr. çok pasolu kaynaklarýn korozyon dayanýmýný, neden
olduðu karbon birikmesi nedeniyle olumsuz yönde
Kalýnlýðý 6 mm ve üstündeki parçalarýn kaynaðýnda, etkileyecektir.
kaynak torcu baðlantý doðrultusunda ileri ve geri
hareket ettirilebilirken ayný anda her iki yana da hafif Serbest tel uzunluðu olabildiðince kýsa tutulmalýdýr. Ýç
bir þekilde salýným verilebilir. Buna karþýn daha ince köþe kaynaðý uygulamalarýnda kaynak torcuna kaynak
parçalarda sadece ileri ve geri hareket kullanýlýr. Ýnce yönü doðrultusunda eðim verilmesi ile rahat bir
malzemelerde çok daha ekonomik olan kýsa devreli ark çalýþma saðlanýr ve daha düzgün kaynak dikiþlerinin
ile metal transferi özellikle yatay ve tavan pozisyon- elde edilmesi mümkün olur. Buna karþýn alýn kaynaðý
larýnda gerçekleþtirilen kök ve birinci paso uygulama- uygulamalarýnda torca kaynak yönünün tersi doðrul-
larýnda kullanýlmalýdýr. Bazý kaynakçýlarýn kaynak tusunda eðim verilir. Dýþ köþe kaynaðýnda ise kaynak
banyosunu kontrol etmek için derin bir kýsa sprey ark torcu düz konumda tutulmalýdýr.
metal transferi kullanmasýna karþýn bu yöntemde
kaynak dikiþinde yoðun gözenekler oluþabilmektedir. Torçla birlikte kaynak baðlantýsýnýn ekseni doðrul-
tusunda ileri ve geri hafif hareketler yapýlabilir.
Kýsa devreli ark ile metal transferi ile gerçekleþtirilen Paslanmaz çeliklerin kýsa devreli ark ile metal transferi
paslanmaz çelik kaynaðýnda deðiþen voltajlý ve kullanýlarak gerçekleþtirilen gazaltý kaynaðý uygu-
endüktans kontrollü güç üniteleri kullanýlmalýdýr. lamalarýna ait kaynak prosedürleri Þekil 24'de
Özellikle düzgün akýþkanlýða sahip bir kaynak banyo- belirtilmiþtir.
sunun elde edilmesinde endüktans önemli bir rol
oynamaktadýr. Paslanmaz çeliklerin % 90 Helyum + % 7.5 Argon ve
% 2.5 Karbondioksit karýþým gazý korumasý ve kýsa
Paslanmaz çeliklerin kýsa devreli ark ile metal transferi devreli ark ile metal transferi kullanýlarak gerçek-
uygulanarak gerçekleþtirilen kaynaðýnda genellikle leþtirilen kaynak uygulamalarýnda, kaynak malzemesi
% 90 Helyum + % 7.5 Argon ve % 2.5 Karbondioksit ile ana metal arasýnda iyi bir baðlantý oluþur ve dikiþin
içeren bir gaz karýþýmýnýn kullanýlmasý önerilir. Bu gaz korozyon dayanýmý yüksek olur.
44
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
3.2 mm
Gaz Debisi :
16.5 lt/dak.
Þekil - 23 200 ve 300 Kalite Paslanmaz Çeliklerin Gazaltý Kaynaðý Yöntemi ve Sprey Ark Metal
Transferi Ýle Alýn Birleþtirme Kaynaðý Ýçin Çözüm Önerileri
Koruyucu Gaz :
Helyum + % 7.5 Argon 1.6 - 3.2 mm
+ % 2.5 Karbondioksit
Gaz Debisi :
1.6 - 2.0 mm
7.1 - 9.4 lt/dak.
Tel Çapý :
0.8 mm
1.6 - 3.2 mm
Þekil - 24 200 ve 300 Kalite Paslanmaz Çeliklerin Gazaltý Kaynaðý Yöntemi ve Kýsa Devre Metal
Transferi Ýle Alýn ve Bindirme Kaynaðý Baðlantýlarý Ýçin Çözüm Önerileri
45
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
46
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
47
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
Bir miktar tungsten kirliliðine neden olmasýna raðmen, Tel Besleme Makarasý
elektrodun yüksek frekans kullanýlmadan iþ parçasýna
sürtülmesi ile de ark oluþturulabilir. Ancak karbon
kirlenmesine neden olabileceði için tungsten elektrod Kontakt Meme TIG
karbon bloklar üzerine kesinlikle sürtülmemelidir. Torcu
AC Serbest
Paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda otomatik TIG Güç Tel
kaynaðý yöntemi de kullanýlabilir. Ark voltajý ark Ünitesi Uzunluðu
TABLO XVII - "Sýcak-Tel" Ýle TIG Kaynaðýna Ait Kaynak Hýzý ve Metal Yýðma Hýzý Deðerleri
Kaynak Kaynak Kaynak Hýzý Tel Sürme Hýzý Metal Yýðma Hýzý
Akýmý Gerilimi
(Amper) (Volt) (mm/sn) (mm/sn) (kg/saat)
300 10 - 12 1.7 - 4.2 46 - 157 1.4 - 4.5
400 11 - 13 2.5 - 5.9 78 - 188 2.3 - 5.4
500 12 - 15 3.4 - 8.5 125 - 282 3.6 - 8.2
48
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
sýcaklýða kadar ýsýtýldýðý için gerçekleþen metal yýðma ulaþýlabilir (Tablo XVII). Otomatik salýnýmlý kaynak
hýzý kaynak arkýndan baðýmsýz olarak kontrol edile- tekniklerinin kullanýlmasý ile daha yüksek dolgu
bilmektedir. hýzlarýnýn elde edilmesi mümkündür. Yüksek dolgu
hýzlarýnda gerçekleþtirilen kaynak uygulamalarýnda,
DC (-) ve 400-500 amper kaynak akýmý uygulanarak oluþan geniþ kaynak banyosunda gerekli kontrolün
gerçekleþtirilen bir "Sýcak" tel ile TIG kaynaðý saðlanabilmesi için voltaj deðerinin mutlaka kontrol
yönteminde 8.2 kg/saat'lýk bir metal yýðma hýzýna altýnda tutulmasý gerekmektedir. Bu nedenle, "Sýcak"
0.1'den Az T
T
Parça Kalýnlýðý "T" (mm) 1.6 2.4 3.2 4.8 6.4 12.7
Elektrod Çapý (mm) 1.6 1.6 1.6 2.4 3.2 3.2
Akým (amp) DC (-) 80-100 100-120 120-140 200-250 200-350 225-375
Gaz Debisi Argon (lt/dak) 4.7 4.7 4.7 7.1 9.4 11.8
Tel Çapý (mm) 1.6 1.6 2.4 3.2 3.2 3.2
Kaynak Hýzý (mm/sn) 5.1 5.1 5.1 4.2 3.4 3.4
Kaynak Süresi (saat/m) 0.0548 0.0548 0.0548 0.0656 0.0820 0.0820
T
T
Parça Kalýnlýðý "T" (mm) 1.6 2.4 3.2 4.8 6.4 12.7
Elektrod Çapý (mm) 1.6 1.6 1.6 2.4 3.2 3.2
Akým (amp) DC (-) 90-100 110-130 130-150 225-275 225-350 225-375
Gaz Debisi Argon (lt/dak) 4.7 4.7 4.7 7.1 9.4 11.8
Tel Çapý (mm) 1.6 1.6 2.4 3.2 3.2 3.2
Kaynak Hýzý (mm/sn) 4.2 4.2 4.2 3.4 3.4 3.4
Kaynak Süresi (saat/m) 0.0656 0.0656 0.0656 0.0820 0.0820 0.0820
Dik aþaðýdan yukarýya ve tavan pozisyonlarýnda kaynak akýmý % 10 - 20 azaltýlarak kullanýlabilir.
Þekil - 27 TIG Yöntemindeki Alýn, Köþe, "T" ve Bindirme Kaynaðý Baðlantýlarýna Ait Çözüm Önerileri
49
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
Paslanmaz çelik boru ve saclarýn TIG yöntemi ile Tozaltý kaynaðý yöntemi, yüksek ýsý girdilerine ve
kaynaðýnda, birbirlerine yakýn konumda yerleþtirilen yavaþ soðuma hýzlarýna izin veren paslanmaz çeliklerin
tungsten elektrodlarýn kullanýlmasý ile kaynak hýzý kaynaðýnda kullanýlabilir. Tozaltý kaynaðýnda kulla-
önemli ölçüde yükseltilebilir. Bunun yanýnda, birden nýlan toza baðlý olarak kaynak metalinin silisyum
fazla tungsten elektrodun ayný anda kullanýlmasý ile, içeriði diðer kaynak yöntemlerindekine oranla biraz
özellikle yüksek hýzlarda gerçekleþtirilen uygulama- daha yüksek olabilir ki bu durum ferrit içeriðinin
larda karþýlaþýlan kenar yanýðý problemleri de ortadan 4 FN'den düþük olmasý durumunda sýcak yýrtýlma ve
kaldýrýlýr. çatlama eðilimini arttýrýr.
Kalýnlýðý 1.6 mm'den 12.7 mm'ye kadar deðiþen Kaynak metalinin tamamen östenitik yapýda olmasý ya
paslanmaz çeliklerin TIG yöntemi ile kaynaðýnda da düþük oranda ferrit içermesi gereken durumlarda
kullanýlan alýn, köþe, "T" ve bindirme tipi kaynak tozaltý kaynaðý yönteminin kullanýlmasý önerilmez.
baðlantýlarýna ait parametreler Þekil-27'de verilmiþtir. Buna karþýlýk, kaynak metalinde 4 FN'den daha fazla
ferrit bulunmasýna izin verilen uygulamalarda yüksek
kaliteye sahip kaynak dikiþlerinin elde edilmesi
mümkündür. Þekil-28'de, tozaltý kaynaðý yöntemi ile
gerçekleþtirilen alýn birleþtirme uygulamalarýna ait
kaynak aðýzý tasarýmlarý yeralmaktadýr.
(a) Kare Aðýzlý Küt Alýn (b) Tek Taraflý "V" Kaynak Aðýzý (c) Tek Taraflý "V" Kaynak Aðýzý
Birleþtirme Kaynaðý Ýle Alýn Birleþtirme Kaynaðý Ýle Alýn Birleþtirme Kaynaðý
(Kök Yüksekliði Ýçeren) (Kök Yüksekliði Ýçermeyen)
5-10° Eðim
6.4 - 7.9 mm
(d) Çift Taraflý "V" (e) Tek Taraflý "V" ve "U" Yuvarlatýlmýþ
Kaynak Aðýzý Ýle Alýn Kaynak Aðýzý Ýle Alýn
Birleþtirme Kaynaðý Birleþtirme Kaynaðý
(f) Tek Taraflý "U" Kaynak Aðýzý
Ýle Alýn Birleþtirme Kaynaðý
50
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
8 mm kalýnlýða kadar olan parçalar üzerinde tek paso deðiþmektedir. Parça kalýnlýðýnýn 16 mm'yi aþtýðý
ile gerçekleþtirilen kaynak uygulamalarýnda yüksek durumlarda, altlýk kullanýlmadan gerçekleþtirilen iki
kaliteye sahip kaynak dikiþleri, kök açýklýðý býrakýl- pasolu kaynak uygulamalarýnda da bu baðlantý
madan ve uygun bir altlýkla birlikte küt alýn kaynaðý þeklinden yararlanýlýr. Birinci paso baðlantýnýn "V"
aðýzý kullanýlarak elde edilebilir (Þekil-28a). 16 mm þeklindeki bölümünde gerçekleþtirilir (Þekil-28b).
kalýnlýða kadarki parçalar üzerinde iki paso ile Parça daha sonra ters çevrilerek atýlan ilk paso arka
gerçekleþtirilen kaynak uygulamalarýnda da kök paso konumuna getirilir. Bu konumda iken bitirme
açýklýðý býrakmadan çalýþmak mümkündür. Ancak bu pasosu baðlantýnýn düz tarafýndan ve ilk pasonun
durumda, kaynak altlýðý kullanýlmadýðý için birleþ- köküne iyice nüfuz edecek þekilde gerçekleþtirilir. Çift
tirilecek olan yüzeylerin birbirlerine iyice yaklaþ- pasolu kaynak uygulamalarýndaki kök yüksekliði
týrýlmýþ olmasý gerekmektedir. Bu türdeki kaynak aðýzý yaklaþýk olarak 9.5 mm'dýr.
tasarýmýnýn en büyük avantajý çok az hazýrlýk gerek-
tirmesi ve uygun nüfuziyetli, yüksek kaliteli kaynak Þekil-28d'de gösterilen "Çitf Taraflý V" alýn kaynaðýna
dikiþlerinin elde edilmesine olanak saðlamasýdýr. ait kaynak aðýzý þekli, tozaltý kaynaðý yönteminde
kullanýlan temel baðlantý tasarýmýdýr. Bu tasarýmda
Kalýnlýðý 8 mm ve üstündeki parçalarýn, belirli bir kök genellikle geniþ bir kök yüksekliði kullanýlýr. 19 mm
yüksekliðine sahip "Tek Taraflý V" kaynak aðýzý ile kalýnlýðýndaki 304 kalite paslanmaz çelik plakalarda
gerçekleþtirilen tek pasolu alýn kaynaðý uygulama- kullanýlan "Çift Taraflý V" kaynak aðýzý ve kaynak
larýnda erimeyen altlýklar kullanýlmalýdýr (Þekil-28b). sýrasý ile ilgili bilgiler Þekil-29'da gösterilmektedir.
Endüstriyel uygulamalarýn büyük bir çoðunluðunda
kalýnlýðý en fazla 32-38 mm olan malzemeler kullanýlýr. Þekil-28f'de yeralan "Tek Taraflý U" kaynak aðýzý da
Kök yükseklikleri ise 3.2 ile 4.8 mm arasýnda sýk kullanýlan bir tasarým þeklidir. Baðlantýnýn ters
90°
6.4 mm
19.1 mm
1
6.4 mm
90°
Þekil - 29 304 Kalite Paslanmaz Çelik Ýçin Tipik Bir Çift Taraflý
"V" Baðlantýsý.
51
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
tarafýnda genellikle küçük boyutlu ve elle hazýrlanan Paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda kullanýlan erimeyen
bir kaynak altlýðý kullanýlýr. Kök pasodan sonra, "U" altlýklarýn baþýnda bakýr altlýklar gelmektedir. Eðer
formundaki oyuðun her sýranýn 2 paso ile oluþtu- bakýrdan üretilen plakalar soðutma çubuðu olarak
rulmasýna özen gösterilerek doldurulmasý önerilir. kullanýlýyorsa, bakýrýn eriyerek tane sýnýrlarýna doðru
Kaynak aðýzýnýn her iki tarafýný baðlayan tozaltý nüfuz etmemesi için gerekli olan önlemlerin alýnmýþ
kaynaðý pasosundan cürufun temizlenmesi sýrasýnda olmasý gerekmektedir. Bakýr altlýklardaki kanallara ait
büyük zorluklarla karþýlaþýlabilinir. ölçüler Þekil-30'da belirtilmiþtir. Bakýr altlýklarýn
yerine, bazý uygulamalarda seramik altlýklar da
Ýnce kesitli paslanmaz çeliklerin kaynaðýnda DC güç kullanýlabilir.
üniteleri sýk olarak kullanýlýr. Kalýn parçalarda hem AC
hem de DC kullanýlabilse de daha çok DC ile Eriyebilen türdeki metalik altlýklarýn kullanýldýðý
çalýþýlmasý tercih edilir. Kullanýlan kaynak akýmlarý, uygulamalarda, kaynak paslanmaz çelik altlýðýn içine
karbon çeliklerinin kaynaðýnda kullanýlan akým deðer- doðru nüfuz eder ve onunla birlikte erir. Bunun
lerinin % 80'i seviyesindedir. Tek pasolu kaynak sonucunda, kullanýlan altlýk gerçekleþtirilen baðlan-
teknikleri genellikle % 40 - % 60'lýk bir seyrelme ile týnýn geçici veya kalýcý bir parçasý haline gelir.
gerçekleþir. Bu oran çok pasolu kaynak uygulama-
larýnýn kullanýlmasý ile azaltýlabilir. Tozaltý kaynaðý, genellikle düz pozisyonda yapýlýr. Bu
sayede, kaynak dikiþi kenarlarý çok düzgün olur ve
Tozaltý kaynaðý, gözle görülür derecede uzun bir zaman kolay çalýþma olanaðý saðlanýr. Bazý durumlarda
aralýðý süresince sývý halde kalabilen, geniþ hacimli bir kaynak iþlemi çevresel ve belirli bir eðime sahip
erimiþ metal oluþturur. Erimiþ haldeki bu metalin baðlantýlar oluþturacak þekilde de gerçekleþtirlebilir.
katýlaþana kadar desteklenmesi ve konumunun Þekil-31'de eðimli yüzeylerin kaynak dikiþi üzerindeki
akmadan korunmasý gerekmektedir. En sýk kullanýlan etkileri þematik olarak gösterilmektedir.
kaynak altlýklarý eriyen ve erimeyen altlýklar olmak
üzere ikiye ayrýlýr. Tozaltý tozlarý, eritilmiþ ve aglomere edilmiþ tozlar
olmak üzere iki gruba ayrýlýr. Eritilmiþ tip tozlar camsý
12.7 mm
0.51 - 1.52 mm
6.4 - 19.1 mm
52
Bölüm 9.0 - Paslanmaz Çelikler Ýçin Kaynak Yöntemleri
Elektrod
Elektrod
Ýþ parçasý
Ýþ Parçasý
(a) (b)
Elektrod
Elektrod
Ýþ parçasý
Ýþ Parçasý
(c)
Þekil - 31 (a) Yatay konumda düz kaynak (b) Hafif meyilli yüzeyde aþaðýdan yukarýya
doðru kaynak (c) Hafif meyilli yüzeyde yukarýdan aþaðýya doðru kaynak
bir görünüme sahip olup, tozu oluþturan elementlerin Kaynak iþleminin baþlatýlmasý aþamasýnda sýk olarak
yüksek sýcaklýklarda eritildikten sonra toz taneleri kullanýlan iki yöntem aþaðýda belirtilmiþtir:
oluþturacak þekilde parçalanmasý ile elde edilir.
Aglomere edilmiþ tozlar ise tozu oluþturan element- Sürterek Baþlama :
lerin uygun bir baðlayýcý ile karýþtýrýldýktan sonra Bu teknikte, tel iþ parçasýna doðru sürülür ve bu sýrada
piþirilmesi ile elde edilir. araba da hareket etmeye baþlar. Taþýyýcý arabanýn iþ
parçasýna olan rölatif hareketi nedeniyle, tel eriyerek
Bazý aglomere edilmiþ tozlarýn kullanýlmasý ile çeþitli parçaya deyince yapýþma problemi ile karþýlaþýlmaz.
alaþým elementlerinin kaynak metaline eklenebilmesi
mümkün olmaktadýr. Bu alaþým elementlerinin baþýnda Geri Çekerek Baþlama :
krom, nikel, molibden ve niobyum gelmektedir. Bu teknikte, tel iþ parçasýna doðru yavaþ yavaþ ilerler
Yapýsýnda hiçbir alaþým elementi içermeyen tozlar ve bu arada toz ile kaplanýr. Kaynak baþladýktan sonra
"Nötr Tozaltý Tozlarý" olarak adlandýrýlýr. "Nötr" terimi tel bir an için geri çekilir ve daha sonra tekrar ters
göreceli bir kavram olup, kaynak metalinin alaþýmý yönde, yani parçaya doðru hareket ederek ileriye doðru
kullanýlan nötr tozdan bir miktar etkilenerek deðiþime bir tel beslemesi saðlanýr. Ýnce kesitli paslanmaz
uðrar. çeliklerin kaynaðýnda bu yöntemin kullanýlmasý
önerilmez.
AWS A5.9'da listelenen analiz aralýklarý kaba deðer-
lerden oluþmaktadýr. Kimyasal analizin kaynak Ark oluþtuktan sonra bazý parametrelerin kontrol
kalitesini ve servis yapabilirliðini yakýndan etkilemesi edilmesi çok önemlidir. Kaynak akýmý en önemli
nedeni ile belirtilen bu deðiþim aralýklarý kaynak parametredir. Bunu kaynak gerilimi izler. Kaynak
dikiþinde her zaman tolore edilemeyebilir. Kontrolü hýzýndaki deðiþimler belirli bir þablona göre ayarla-
elde tutmak için uygulanan kaynak tekniði, tozun nabilir. Eðer hýz yükseltilirse, kaynak dikiþinin
alaþým içeriði ya da diðer uygun deðiþiklikler dolgu dayanýmý azalýr, buna karþýlýk hýz azaltýlýrsa, elde
metali analizindeki deðiþimleri dengeleyecek þekilde edilen dayaným daha yüksek olur. Bütün bunlarýn
yapýlmalýdýr. yanýnda, kaynak hýzý nüfuziyet derinliði üzerinde de
etkili olmaktadýr.
53
54
Ekler
Ekler
EK-1
ÇEVRÝM TABLOLARI
57
Ekler
EK-2
YÜKSEK SICAKLIKLARA DAYANIKLI PASLANMAZ ÇELÝKLERÝN
ARK KAYNAÐINDA KULLANILAN ÖRTÜLÜ KAYNAK ELEKTRODLARIN
EN 1600 NORMUNA GÖRE SINIFLANDIRILMASI
E 19 12 3 L R 1 2
Cr Ni Mo Düþük
Ýçeriði Ýçeriði Ýçeriði C'lu
(%) (%) (%) (< % 0.03)
Akým Tipi
ve Verim
Sembol Verim Akým Tipi
1 AC + DC
< 105
2 DC
3 > 105 < 125 AC + DC
4 DC
5 AC + DC
> 125 < 160
6 DC
Kaynak Pozisyonlarý
1 Bütün pozisyonlar
2 Yukarýdan aþaðýya hariç bütün pozisyonlar
3 Alýn alýna, yatay (düz), oluk ve yatayla açýlý kaynak
4 Yatay (düz) ve oluk pozisyonunda kaynak
5 Yukarýdan aþaðýya ve 3'de belirtilen pozisyonlar
58
Ekler
EK-3
ÖSTENÝTÝK PASLANMAZ ÇELÝKLER (AISI)
59
Ekler
EK-4
FERRÝTÝK PASLANMAZ ÇELÝKLER (AISI)
60
Ekler
EK-5
MARTENZÝTÝK PASLANMAZ ÇELÝKLER (AISI)
403 410
Türbinlerde kullanýlýr. Bu grubun temel
410'a benzer tiptedir. alaþýmýdýr. Isýl iþlemle
Buhar türbini sertleþebilen en
kanatlarý ve diðer bilinen çelik türüdür.
gerilme altýndaki Makina parçalarý ve
parçalar baþlýca pompa millerinde
uygulama alanýdýr. kullanýlýr.
61
Ekler
EK-6
SCHAEFFLER DÝYAGRAMI
62
EK-6
SCHAEFFLER ve DELONG DÝYAGRAMLARI
0
5
28
Östenit +
Östenit Ferrit
10
24
Ferrit Numarasý
(DeLong) 15
% Ferrit (Schaeffler)
0 2 6
20
20
Östenit +
4 8 1014 30
12 18
Martenzit 16 40
16
80
12
Martenzit
8 100
Östenit +
Martenzit +
: (Ni)eþ = % Ni + 30 % C + 30 % N + 0.5 % Mn
4 Martenzit + Ferrit
Ferrit
Ferrit
63
Ekler
EK-7
FERRÝTÝK DOKUNUN HESAPLAMA
YOLUYLA BELÝRLENMESÝ
% F = (Ni)max - % Ni
"X" noktasý incelendiðinde iki fazlý ve % 18 ferrit
içeren östenitik-ferritik bölgeye düþüldüðü görülür.
Aþaðýda alaþýmý verilen kaynak dikiþi incelenecek
olursa : Thomas'ýn formülüne göre ferrit yüzdesi % 11.3
C = % 0.05 olurken, Schaeffler Diyagramý'nda belirlenen ferrit
Mn = % 1.20 miktarý % 18'dir. Ýki yöntem arasýndaki bu fark, faz
Si = % 0.60 eðrilerinin Schaeffler Diyagramý'nda basitleþtirilerek
Ni = % 10.0
Cr = % 20.0 doðrular ile temsil edilmesinden kaynaklanmaktadýr.
Mo = % 3.00
Tamamen östenitik yapý ile östenitik-ferritik yapýnýn
2 arasýndaki sýnýrý oluþturan ve ferrit içeriði sýfýr olan
(20+2*3-16) 1.20
(Ni)max = + + 30(0.10-0.05)+12 "O" doðrusunu esas alarak da ferrit yüzdesi miktarýný
12 2
hesaplamak mümkündür. Bu sýnýrý aþaðýda belirtilen
(Ni)max = 21.3 lineer baðýntý ile ifade edebiliriz.
64
Ekler
% Ferrit (Schaeffler)
5
Schaeffler : (Ni)eþ = % Ni + 30 % C + 0.5 % Mn
28
Östenit +
Östenit Ferrit
10
24
15
20
20
Östenit + 30
Martenzit 40
16
X 80
12
Martenzit
8 100
Östenit +
Martenzit +
4 Martenzit + Ferrit
Ferrit
Ferrit
0
0 4 8 12 16 20 24 28 32 36
% F = 3[(Cr)eþ - (Cr)c ]
Buradan da görüldüðü gibi, (Cr)c, (Cr)eþ'den küçük
olduðu için yapý östenitik-ferritiktir ve içerdiði ferrit
Örneðimizdeki çeliðin analizine göre bir inceleme miktarý % 18'dir.
yapýlacak olursa; daha önce hesaplanan (Ni)eþ=12,
(Cr)eþ=24 deðerlerine göre aþaðýdaki ferrit yüzdesi elde
edilir.
= 0.93*12 + 6.7
= 17.86 = ~ 18.0
65
Ekler
WIDMANSTAETTEN
TAM ÖTEKTÝK FERMÝKÜLER LEVHALI
ÖSTENÝTLÝ
ÖSTENÝT FERRÝT FERRÝT FERRÝT
MATRÝKS FERRÝT
66
Ekler
67
Ekler
EK-8
FARKLI METALLERÝN
KAYNAÐINDA SCHAEFFLER
DÝYAGRAMI KULLANIMI
Östenitik bölgenin çatlama eðilimi östenit içerisinde Ferritik çeliðe ait X noktasýnýn koordinatlarý, östenitik
ferrit bulunmasýna ya da bulunmamasýna göre deðiþir. çeliklerdeki Cr ve Ni eþdeðerlerinin hesaplanmasýnda
Bilindiði gibi SCHAEFFLER Diyagramý heterojen kullanýlan formüllerle bulunur.
baðlantýlarda, östenitik elektrod seçimi konusunda
kullanýcýya yol göstermektedir. Ni (eþ) = % Ni + 30 % C + % 0,5 Mn
Cr (eþ) = % Cr + % Mo + 1,5 % Si + 0,5 % Nb
Heterojen kaynak baðlantýlarýnýn bir diðer avantajý ise
ön tav uygulamasýnýn, en azýndan yüksek sýcaklýklarda Buna göre :
gerçekleþtirilen ön tav uygulamalarýnýn ortadan kalk-
masýdýr. Ni (eþ) = 10,8 ve Cr (eþ) = 1,8 olarak hesaplanýr.
68
Ekler
SCHAEFFLER Diyagramý’nda birçok bölgeden yeter olacaktýr. Ayný seyrelme deðeri için Y alaþýmýnýn
geçmektedir. Bunlar; “Saf Östenit”, “Östenit- ulaþtýðý ferritik faz daha dengeli olurken baðlantý
Martenzit” ve “Martenzit”tir. Kaynaklý baðlantý bölgesinde kýrýlgan yapý oluþumu “OX” doðrusunun
noktasý, ana metal ve dolgu metali arasýndaki altýnda bulunan Y’ alaþýmý için daha kritik düzeydedir.
seyrelmenin derecesine göre bu bölgelerden birinde
oluþabilir. SCHAEFFLER Diyagramý’ndan elde edilen bu
bilgiler, temsili noktalarý “OX” doðrusunun üstünde
Þekil-1’de verilen örneðe göre, eðer her iki metal bulunan östenitik tip elektrodlarýn seçilmesi halinde
arasýndaki seyrelme % 22’nin altýnda ise baðlantý iki daha saðlýklý sonuçlarýn elde edileceðini göstermek-
fazlý bölgede oluþur. % 22-42 arasýndaki seyrelme tedir. Çünkü, ayný ferrit miktarlarýnda bile bu elektrod-
oranlarýnda yapý “Saf Östenitik”, % 42’nin üstündeki lardaki, östenit+ferrit fazýnýn yapýda daha dengeli
seyrelme oranlarýnda ise “Martenzitik” tir. olmasý nedeniyle, seyrelme oranlarý oldukça yüksek bir
düzeyde tutulabilmektedir.
Eðer “OX” doðrusunun (siyah çizgi) altýnda yeralan
ve % 15 ferrit içeren Y’ noktasý ile gösterilen türde bir Y’ alaþýmý için, ferrit içeriðindeki % 8’lik artýþa karþýlýk
elektrod seçilirse, % 15’lik bir seyrelme bile martenzit gelen Y’’ noktasý, seyrelmenin % 10 kadar daha fazla
çizgileri içeren üç fazlý bir yapýnýn ortaya çýkmasý için
olmasýna olanak saðlar. Ayný sonuca ulaþmak için ise Y
[ Ni ] Eþdeðeri
( Ni )
30
P )
25 5
%
Östenit =
d
(
)
10
%
20 =
O (d
)
20
Ö+M % 22 %
=
% 42 (d
15 10 Y
20
30
40
50
60
70 10
Z
50 40 30 20
60 Z’
10 X
50 40 30 20 10
Y’ Y’’ Östenit + Ferrit
Martenzit % 55
% 15
5
% 27 Ö+M+F
Ferrit
M M+F N
+
F ( Cr )
0
5 10 15 20 25 30 35
[ Cr ] Eþdeðeri
Þekil 1 - Ferritik çeliklerin östenitik elektrodlarla gerçekleþtirilen heterojen
baðlantý yapýlarýný gösteren SCHAEFFLER Diyagramý
69
Ekler
70
Ekler
[ Ni ] Eþdeðeri
( Ni )
30
Östenit P
)
25 5
%
=
C (d
% 27 )
10
% 35 % 24 %
20 =
(d
% 50 )
20
Ö+M O D %
=
(d
15
B
G
10 X E
Östenit + Ferrit
% 22 % 5
Martenzit
5 Ö+M+F
S
M M+F % 30 N Ferrit
+
F ( Cr )
0
5 10 15 20 25 30 35
[ Cr ] Eþdeðeri
Þekil 2 - % 4-6 Cr içeren ve orta derecede ýsý dayanýmýna sahip çeliklerin
heterojen birleþtirme iþlemlerini gösteren SCHAEFFLER Diyagramý
Þekil 3 - Elektrik ark kaynaðý yöntemi uygulanmýþ, Þekil 4 - Kaynaklý baðlantý Þekil-3’dekinin
tamamen östenitik yapýya sahip olan aynýsý olup kaynak aðýzýnýn kök
heterojen baðlantý bölgesinin içyapý kýsýmlarýnda oluþan martenzit
görüntüsü. Ana metal sertleþebilme hattý görülmektedir.
özelliðine sahip olup, kaynak iþleminde
% 20 Cr, % 10 Ni, % 3 Mo’li elektrod
kullanýlmýþtýr. Seyrelme oraný ise % 30
seviyesinde tutulmuþtur.
71
Ekler
a
Þekil 5 - Heterojen bir kaynak baðlantýsýnda
% 25 Cr, % 20 Ni’li bir elektrod
kullanýlmasý ile oluþan erime bölgesi.
Mikro çatlaklar östenit aðý boyunca
uzanmaktadýr.
72
Ekler
Karbon (C) : % 0,07
Manganez (Mn) : % 1,16
Silisyum (Si) : % 0,42
Nikel (Ni) : % 10,20
Krom (Cr) : % 20,50
Molibden (Mo) : % 3,30
Buna göre :
Ni (eþ) = 13,0
Cr (eþ) = 24,4 olarak hesaplanýr.
73
KAYNAKTA SAÐLIK ve GÜVENLÝK
Elektrik Çarpmasý Ark Iþýnlarý Gazlar ve Dumanlar Kaynak Sýçramalarý Manyetik Alanlar
74
AYRINTILI BÝLGÝ ALINABÝLECEK
YARDIMCI KAYNAKLAR
75
YARARLANILAN
KAYNAKLAR
ÝNGÝLÝZCE KAYNAKLAR
1- Stainless Steels
Properties - How to Weld Them
Where to Use Them
John M. Gerken, Damian Kotecki
The Lincoln Electric Company, 1990
3- Welding Handbook
Materials and Applications - Part 2 - Volume 4
American Welding Society, Miami-Florida, 1994
FRANSIZCA KAYNAKLAR
6- Métallurgie de la Soudure
D. Séférian
Dunod - Paris, 1959
www.askaynak.com.tr