Anayasa Hukuku

TC.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1466

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 780
ANAYASA HUKUKU
Yazar
Prof.Dr. Ergun ÖZBUDUN
Editör
Doç.Dr. Ayfle Tülin YÜRÜK
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Eskiflehir, 2003
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2003 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yard.Doç.Dr. Alper Altunay
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Doç. T. Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Televizyon Programlar› Yöneticisi
Prof.Dr. Naci Güçhan
Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar›

Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc›
Okt. Necip Hatipo¤lu
Okt. Gönül Yüksel
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Taner fiiflman
Kitap Koordinasyon Birimi

Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Doç. T. Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Anayasa Hukuku
ISBN
975 - 06 - 0198 - X
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde .............. adet olarak bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, ............
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ xi
Kullan›m K›lavuzu ....................................................................................... xii
Türkiye’de Anayasa Geliflmelerine Genel Bak›fl ve ÜN‹TE 1

1961 Anayasas›n›n Temel Nitelikleri..................................... 1
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U DÖNEM‹ ...................................................... 3
M‹LL‹ MÜCADELE DÖNEM‹ ........................................................................ 4
CUMHUR‹YET‹N ‹LANI ................................................................................ 7
1924 ANAYASASI........................................................................................... 7
Hükümet Sistemi ........................................................................................... 7
Anayasan›n Sertli¤i ...................................................................................... 8
Laiklik ............................................................................................................ 8
Kamu Hürriyetleri.......................................................................................... 8
1924 Anayasas›’n›n Uygulanmas› ................................................................. 9
M‹LL‹ B‹RL‹K KOM‹TES‹ VE GEÇ‹C‹ ANAYASA DÖNEM‹ ........................ 10
1961 ANAYASASI’NIN TEMEL N‹TEL‹KLER‹................................................ 11
Ço¤unlukçu Demokrasi Anlay›fl›ndan Ço¤ulcu Demokrasi
Anlay›fl›na Geçifl ............................................................................................ 11
Anayas›n›n Üstünlü¤ü............................................................................. 11
Kuvvetler Ayr›l›¤› - Devlet ‹ktidar›n›n Paylafl›lmas› ............................. 12
Ço¤ulcu Toplum Yap›s›n›n Gelifltirilmesi ............................................. 13
Temel Haklar›n Geniflletilmesi ve Güçlendirilmesi .............................. 13
Sosyal Devlet.................................................................................................. 14
1961 Anayasas›’n›n Uygulanmas›.................................................................. 15
Özet ............................................................................................................... 18
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 19
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 20
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 21
Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 21
Milli Güvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasas›’n›n ÜN‹TE 2

Bafll›ca Özellikleri .................................................................... 23
M‹LL‹ GÜVENL‹K KONSEY‹ REJ‹M‹ ............................................................ 25
1961 VE 1982 ANAYASALARI’NIN YAPIMI SÜREÇLER‹N‹N
KARfiILAfiTIRILMASI ..................................................................................... 27
Benzerlikler ................................................................................................... 27
Farklar ............................................................................................................ 27
1982 ANAYASASI’NIN BAfiLICA ÖZELL‹KLER‹ ........................................... 29
1982 Anayasas› 1961 Anayasas›na Oranla Daha Kazüistik Bir Yöntemle
Haz›rlanm›flt›r ................................................................................................ 29
1982 Anayasas› 1961 Anayasas›ndan Daha Kat› Niteliktedir ..................... 30
1982 Anayasas› Bir Geçifl Dönemi Öngörmüfltür ....................................... 30
1982 Anayasas› Otorite - Hürriyet Dengesinde Otoritenin A¤›rl›¤›n›
Artt›rm›flt›r ...................................................................................................... 31
1982 Anayasas› Devlet Yap›s› ‹çinde Yürütme Organ›n›
Güçlendirmifltir .............................................................................................. 32
iv ‹çindekiler
1982 Anayasas› Siyasal Karar Alma Mekanizmalar›ndaki T›kan›kl›klar›

Giderici Hükümler Getirmifltir ..................................................................... 32
1982 Anayasas› 1961 Anayasas›na Oranla Daha Az Kat›lmac› Bir
Demokrasi Modelini Benimsemifltir ............................................................. 33
Özet ............................................................................................................... 35
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 37
ÜN‹TE 3 Devletin Temel ‹lkeleri-I ........................................................ 39

G‹R‹fi ............................................................................................................. 41
CUMHUR‹YETÇ‹L‹K ..................................................................................... 41
BAfiLANGIÇ ‹LKELER‹, TOPLUMUN HUZURU, M‹LL‹ DAYANIfiMA
VE ADALET .................................................................................................. 42
ATATÜRK M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹NE BA⁄LILIK ................................................... 43
LA‹KL‹K ......................................................................................................... 44
Resmi Bir Devlet Dininin Olmamas› ........................................................... 45
Devletin, Bütün Dinlerin Mensuplar›na Eflit Davranmas› .......................... 45
Din Kurumlar›yla Devlet Kurumlar›n›n Ayr›lm›fl Olmas› ........................... 46
Devlet Yönetiminin Din Kurallar›ndan Etikilenmemesi ............................. 46
DEMOKRAT‹K DEVLET ............................................................................... 47
Milli Egemenlik ve Demokratik Devlet ...................................................... 47
Serbest Seçimler ..................................................................................... 48
Çok Partili Siyasal Hayat .............................................................................. 50
Siyasal Partilerin Amaçlar›na ‹liflkin Yasaklar ....................................... 51
Siyasal Partilerin Örgütlenme ve Çal›flmalar›na ‹liflkin Yasaklar ......... 52
Siyasal Partilerin Kapat›lmas› ................................................................. 53
Siyasal Partilere Devlet Yard›m› ............................................................ 55
Özet ............................................................................................................... 56
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 58
ÜN‹TE 4 Devletin Temel ‹lkeleri-II ....................................................... 59

‹NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET ........................................................ 61
1982 Anayasas›’n›n Temel Haklar Konusundaki Yaklafl›m› ....................... 61
Temel Hak ve Hürriyetlerin S›n›rlanmas› .................................................... 61
S›n›rlaman›n S›n›rlar› ..................................................................................... 63
Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullan›lamamas› ................................ 65
Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullan›lmas›n›n Durdurulmas› ...................... 66
HUKUK DEVLET‹ .......................................................................................... 68
Kavram ........................................................................................................... 68
Yürütme ‹fllemlerinin Yarg›sal Denetimi ..................................................... 68
Yasama ‹fllemlerinin Yarg›sal Denetimi ...................................................... 71
Yarg› Ba¤›ms›zl›¤› ......................................................................................... 71
Kanuni Hakim Güvencesi ............................................................................ 71
Ceza Sorumlulu¤unun ‹lkeleri ..................................................................... 72
‹çindekiler v
Hukukun Genel ‹lkelerine Ba¤l›l›k ............................................................. 72

SOSYAL DEVLET .......................................................................................... 73
Sosyal Devletin Anlam› ................................................................................ 73
Devletin Ekonomik Hayata Müdahalesinin Ölçüsü .................................... 75
Sosyal Devletin Hukuki Yöntemleri ............................................................ 75
Herkese ‹nsan Haysiyetine Yak›fl›r Asgari Bir Hayat Düzeyi
Sa¤lamaya Yönelik Tedbirler ................................................................. 75
Vergi Adaleti ........................................................................................... 76
Kamulaflt›rma ve Devletlefltirme ............................................................ 76
Planlama .................................................................................................. 77
Sosyal Haklar .......................................................................................... 77
Efi‹TL‹K .......................................................................................................... 79
Özet ............................................................................................................... 80
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 82
Kurucu ‹ktidar: Anayasay› De¤ifltirme Sorunu .................... 83 ÜN‹TE 5

ASL‹ KURUCU ‹KT‹DAR VE TAL‹ KURUCU ‹KT‹DAR ............................... 85
TÜRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DE⁄‹fiT‹RME SORUNU ............. 86
Teklif .............................................................................................................. 87
Görüflme ........................................................................................................ 87
Karar .............................................................................................................. 88
Onay .............................................................................................................. 88
ANAYASA DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N DENET‹M‹ ................................................ 90
Özet ............................................................................................................... 93
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 95
Kuvvetler Ayr›l›¤› ..................................................................... 97 ÜN‹TE 6

KUVVETLER AYRILI⁄I VE FONKS‹YONLAR AYRILI⁄I.............................. 99
DEVLET‹N HUKUK‹ FONKS‹YONLARININ MADD‹ BAKIMDAN
TASN‹F‹ .................................................................................... 100
DEVLET FONKS‹YONLARININ fiEKL‹ VE ORGAN‹K BAKIMDAN
TASN‹F‹ ......................................................................................................... 101
TÜRK‹YE’DE 1924 VE 1961 ANAYASALARI’NDA KUVVETLER
(FONKS‹YONLAR) AYRILI⁄I ....................................................................... 102
1982 ANAYASASI’NDA KUVVETLER (FONKS‹YONLAR) AYRILI⁄I .......... 103
Özet ............................................................................................................... 107
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 109
Yasama Fonksiyonu ve Yasama ‹fllemleri ........................... 111 ÜN‹TE 7

YASAMA FONKS‹YONU .............................................................................. 113
Yasama Fonksiyonunun Niteli¤i .................................................................. 113
vi ‹çindekiler
Yasama Yetkisinin Genelli¤i ve ‹lkelli¤i (Aslili¤i) ...................................... 114

Yasama Yetkisinin Devredilmezli¤i ............................................................. 115
YASAMA ‹fiLEMLER‹ ..................................................................................... 117
Kanun ............................................................................................................. 117
Özel Nitelikli Kanunlar ................................................................................. 118
Bütçe Kanunu ................................................................................................ 118
Kesin Hesap Kanunu .................................................................................... 119
Milletleraras› Antlaflmalar›n Uygun Bulunmas› ............................................ 119
Parlamento Kararlar› ..................................................................................... 121
‹çtüzük ........................................................................................................... 122
Özet ................................................................................................................ 124
Kendimizi S›nayal›m ...................................................................................... 125
Yaflam›n ‹çinden ............................................................................................ 126
ÜN‹TE 8 Yürütme Fonksiyonu ve Yürütme ‹fllemleri ......................... 127

YÜRETME FONKS‹YONUNUN N‹TEL‹⁄‹ ................................................... 129
KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMELER ..................................................... 130
Kavram ve Nitelik ......................................................................................... 130
Yetki .............................................................................................................. 130
Konu .............................................................................................................. 131
Usul ve fiekil ................................................................................................. 132
Denetim ......................................................................................................... 133
SIKIYÖNET‹M VE OLA⁄ANÜSTÜ HAL KANUN HÜKMÜNDE
KARARNAMELER‹ ......................................................................................... 134
Yetki .............................................................................................................. 134
Konu .............................................................................................................. 134
Denetim Bak›m›ndan .................................................................................... 134
CUMHURBAfiKANLI⁄I KARARNAMES‹ ..................................................... 135
TÜZÜKLER ..................................................................................................... 136
YÖNETMEL‹KLER ......................................................................................... 137
Özet ............................................................................................................... 138
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 140
ÜN‹TE 9 Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluflu,

Milletvekillerinin Seçimi ve Hukuki Statüleri ............................ 141
TBMM’N‹N KURULUfiU VE M‹LLETVEK‹LLER‹N‹N SEÇ‹M‹ ...................... 143
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluflu ................................................ 143
M‹LLETVEK‹LLER‹N‹N SEÇ‹M‹ ..................................................................... 145
Seçim Sistemi ................................................................................................ 145
Milletvekili Seçilme Yeterli¤i ................................................................. 148
Seçim Çevreleri ...................................................................................... 149
Seçimin Bafllang›c› ................................................................................. 149
Adayl›k .......................................................................................................... 150
Milletvekilliklerin Tahsisi ....................................................................... 150
‹çindekiler vii
Gümrük Kap›lar›nda Kullan›lan Oylar›n De¤erlendirilmesi ....................... 150

TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYELER‹N‹N HUKUK‹ STATÜSÜ .... 151
Milletin Temsili .............................................................................................. 151
Milletvekili And› ............................................................................................ 151
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYEL‹⁄‹YLE
BA⁄DAfiMAYAN ‹fiLER ................................................................................ 152
YASAMA SORUMSUZLU⁄U ......................................................................... 153
YASAMA DOKUNULMAZLI⁄I ..................................................................... 154
ÜYEL‹⁄‹N DÜfiMES‹ .................................................................................... 155
DOKUNULMAZLI⁄IN KALDIRILMASI VE ÜYEL‹⁄‹N DÜfiMES‹
KARARLARININ DENETLENMES‹ ................................................................ 155
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYELER‹N‹N MAL‹ STATÜLER‹ ....... 155
Özet ............................................................................................................... 156
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 158
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ‹ç Yap›s›, Çal›flma ÜN‹TE 10

Düzeni, Görev ve Yetkileri ..................................................... 159
TBMM'N‹N ‹Ç YAPISI VE ÇALIfiMA DÜZEN‹ ............................................. 161
‹çtüzük ........................................................................................................... 161
Baflkanl›k Divan› ........................................................................................... 161
Siyasi Parti Gruplar› ...................................................................................... 162
Dan›flma Kurulu ............................................................................................ 163
Komisyonlar .................................................................................................. 163
Meclisin Toplanmas› ve Tatili ...................................................................... 164
Toplant› ve Karar Yeter Say›s› ..................................................................... 164
Meclis Görüflmeleri ....................................................................................... 164
Mecliste Oylama Usulleri .............................................................................. 164
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹’N‹N GÖREV VE YETK‹LER‹ ............. 165
Kanun Yapma ............................................................................................... 165
HÜKÜMET‹N DENETLENMES‹ ..................................................................... 168
Soru ................................................................................................................ 168
Genel Görüflme ............................................................................................. 169
Meclis Araflt›rmas› ......................................................................................... 169
Meclis Soruflturmas› ...................................................................................... 170
Gensoru ......................................................................................................... 170
Özet ............................................................................................................... 172
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 174
Yürütme Organ›n›n Yap›s› ve Cumhurbaflkan› .................... 175 ÜN‹TE 11

GENEL OLARAK YÜRÜTME ORGANININ YAPISI ..................................... 177
CUMHURBAfiKANI’NIN SEÇ‹M‹ VE TARAFSIZLI⁄I ................................... 177
CUMHURBAfiKANI’NIN GÖREV VE YETK‹LER‹ ........................................ 179
Yasama ‹le ‹lgili Görev ve Yetkiler ............................................................. 179
Yürütme ‹le ‹lgili Görev ve Yetkiler ............................................................ 180
viii ‹çindekiler
Yarg› ‹le ‹lgili Görev ve Yetkiler ................................................................. 180

CUMHURBAfiKANI’NIN S‹YASAL SORUMSUZLU⁄U ................................. 180
CUMHURBAfiKANI’NIN CEZA‹ SORUMSUZLU⁄U VE SORUMLULU⁄U... 184
CUMHURBAfiKANI’NA VEKÂLET ................................................................ 185
Özet ............................................................................................................... 186
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 188
ÜN‹TE 12 Baflbakan, Bakanlar Kurulu ve Hükümet Sisteminin

Niteli¤i ...................................................................................... 189
BAKANLAR KURULU’NUN KURULUfiU ...................................................... 191
BAKANLAR KURULU’NUN YAPISI .............................................................. 192
BAKANLARIN SORUMLULU⁄U ................................................................... 193
Siyasal Sorumluluk ........................................................................................ 193
Cezai Sorumluluk .......................................................................................... 194
Hukuki Sorumluluk ....................................................................................... 194
GEÇ‹C‹ BAKANLAR KURULU ...................................................................... 194
HÜKÜMET S‹STEM‹N‹N N‹TEL‹⁄‹ .............................................................. 195
Yasama - Yürütme ‹liflkileri ve Hükümet Sistemleri .................................. 195
1982 ANAYASA’SINDA PARLAMENTER REJ‹M UNSURLARI ...................... 196
Özet ............................................................................................................... 199
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 201
ÜN‹TE 13 Ola¤anüstü Yönetim Usulleri ................................................ 203

KAVRAM VE ÇEfi‹TLER‹ ............................................................................... 205
OLA⁄ANÜSTÜ HAL REJ‹MLER‹N‹N KONUSU ............................................ 206
YARGISAL DENET‹M .................................................................................... 208
Ola¤anüstü Hal Rejiminin ‹lan› ‹fllemi Üzerindeki Denetim ...................... 208
Ola¤anüstü Hal veya S›k›yönetim ‹lan›na ‹liflkin Bakanlar Kurulu
Karar› Üzerindeki Yarg›sal Denetim ...................................................... 209
Ola¤anüstü Hal veya S›k›yönetim ‹lan›n›n Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nce Onanmas› Karar› Üzerindeki Denetim .................... 209
Ola¤anüstü Hal Rejimi ‹fllemleri Üzerindeki Denetim ................................ 210
Özet ............................................................................................................... 211
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 214
ÜN‹TE 14 Yarg› Fonksiyonu ..................................................................... 215

YARGI FONKS‹YONUNUN MAH‹YET‹ VE ÖZELL‹⁄‹................................. 217
TÜRK ANAYASALARI’NDA YARGI FONKS‹YONUNUN DURUMU ........... 218
MAHKEMELER‹N BA⁄IMSIZLI⁄I ‹LKES‹ .................................................... 219
HAK‹ML‹K TEM‹NATI ................................................................................... 210
HAK‹MLER VE SAVCILAR YÜKSEK KURULU ............................................. 221
‹çindekiler ix
YÜKSEK MAHKEMELER ............................................................................... 223

Özet ............................................................................................................... 225
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 227
Anayasa Yarg›s›-I ÜN‹TE 15

(Anayasa Mahkemesi, Anayasa’ya Uygunluk Denetimi) ..... 229
ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ........................... 231
ANAYASA MAHKEMES‹N‹N STATÜSÜ, KURULUfiU VE GÖREVLER‹ ...... 232
Anayasa Mahkemesinin Statüsü ................................................................... 232
Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluflu ............................................................... 233
Anayasa Mahkemesinin Görevleri ............................................................... 234
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N KONUSU ................................ 234
Kanunlar ........................................................................................................ 235
Kanun Hükmünde Kararnameler ................................................................. 235
Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü ........................................................ 235
Anayasa De¤ifliklikleri .................................................................................. 235
Milletleraras› Antlaflmalar .............................................................................. 235
Parlamento Kararlar› ..................................................................................... 235
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹NDE ÖLÇÜ
NORMLAR (ANAYASALLIK BLOKU) ........................................................... 236
Milletleraras› Hukuk Kurallar› ...................................................................... 236
Hukukun Genel ‹lkeleri ............................................................................... 238
Atatürk ‹lke ve ‹nk›lâplar› ............................................................................ 238
Özet ............................................................................................................... 240
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 242
Anayasa Yarg›s›-II (Anayasa’ya Uygunluk, ÜN‹TE 16

Denetiminin Kapsam›, fiekilleri ve Sonucu) ......................... 243
ANAYASA4YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N KAPSAMI .............................. 245
Esas Bak›m›ndan Denetim ........................................................................... 245
Sebep Unsuru Bak›m›ndan ..................................................................... 245
Amaç (Maksat) Unsuru Bak›m›ndan ...................................................... 245
Konu Unsuru Bak›m›ndan ..................................................................... 246
fiekil Bak›m›ndan Denetim ........................................................................... 246
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N fiEK‹LLER‹ ................................... 248
Soyut Norm Denetimi (‹ptal Davas›) ........................................................... 248
Dava Açma Yetkisi .................................................................................. 248
Dava Açma Süresi .................................................................................. 249
Somut Norm Denetimi .................................................................................. 249
Niteli¤i ve Soyut Norm Denetiminden Farklar› .................................... 249
Somut Norm Denetiminin fiartlar› ......................................................... 250
Somut Norm Denetiminin ‹flleyifli ......................................................... 252
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N SONUCU VE
ANAYASA MAHKEMES‹ KARARLARININ N‹TEL‹⁄‹ ................................... 253
x ‹çindekiler
Kararlar›n Etkisi ve Niteli¤i .......................................................................... 253

Karar›n Yürürlü¤e Girmesi ............................................................................ 253
Kararlar›n Geriye Yürümezli¤i ..................................................................... 254
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹NDE USUL ..................................... 255
ANAYASA YARGISI VE YÜRÜTMEN‹N DURDURULMASI ........................ 256
Özet ............................................................................................................... 258
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 260
Sözlük ................................................................................... 261

Dizin ...................................................................................... 264
Önsöz xi
Önsöz
Bir devletin temel yap›s›n›, kuruluflunu, iktidar›n devrini, devlet iktidar› kar-
fl›s›nda bireyin özgürlüklerini inceleyen Anayasa Hukuku, çok yönlü ve kap-
saml› bir bilim dal›d›r. Anayasa Hukuku ders kitab› ile Türk Anayasa Huku-
ku’nun genel ilkeleri, pozitif hukuka a¤›rl›k verilerek incelenmektedir. Uzaktan
ö¤retim teknolojisine uygun olarak düzenlenen bu kitapta Anayasa Hukuku’nun
kapsam›, ‹flletme ve ‹ktisat Fakültesi ö¤rencilerinin ihtiyaçlar› göz önüne al›na-
rak s›n›rland›r›lm›flt›r.
Ünitenin bafl›nda belirlenen Amaçlar›m›z ile o ünitenin amac› ortaya konul-

maktad›r. Her ünitenin bafl›nda ünitedeki konulara iliflkin bir Örnek Olaya yer
verilmekte ve konunun daha iyi anlafl›lmas› sa¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r. Ünite
içinde yer alan S›ra Sizde çal›flmalar› ile ö¤rencinin ünitede edindi¤i bilgileri
karfl›laflaca¤› olaylar›n çözümünde kullan›lmas› istenmektedir. Ünitenin sonunda
yer alan Biraz Daha Düflünelim, Yaflam›n ‹çinden ve Kendimizi S›nayal›m
bafll›klar› alt›nda, üniteyi çal›flmadan önce ve sonra verilen cevaplar›n karfl›laflt›-
r›lmas› suretiyle, ö¤rencinin ifllenen konuyu kavray›p kavramad›¤›n› anlamas›
amaçlanmaktad›r.
Kitab›n yeniden düzenlenmesi konusunda her zaman oldu¤u gibi bizden an-
lay›fl›n› ve deste¤ini esirgemeyen say›n Prof.Dr.Ergun ÖZBUDUN’a Üniversitemiz
ad›na flükranlar›m› sunuyorum. Ayr›ca kitab›n haz›rlanmas› sürecinde özveri ile
yard›mc› olan Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kamu Hukuku Bölümü’nün
tüm araflt›rma görevlilerine sevgi ve teflekkürlerimi iletmeyi borç biliyorum.
Baflar› Dileklerimle
Doç.Dr. Ayfle Tülin YÜRÜK

Sözlük 261
Gensoru: Bir sorun hakk›nda baflbakana veya bakanlardan biri-

Sözlük ne karfl›, milletvekillerince verilen ve sonunda Türkiye Bü-
A yük Millet Meclisi’nce soruflturma yap›lmas› istenebilen soru.
Anayasa: Devletin temel yap›s›n›, yönetim biçimini, devletin te-
mel organlar›n›, bunlar›n birbirleri ile iliflkilerini, kiflilerin
H
devlete karfl›, devletin kiflilere karfl› olan hak ve görevleri-
Hakk›n Özü: Hakk›n vazgeçilmez unsuru, dokunuldu¤u takdir-
ni düzenleyen en üstün yasa; teflkilat› esasiye kanunu.
de söz konusu hakk› anlams›z k›lacak olan asli çekirde¤i.
Asli Kurucu ‹ktidar: Bir ülkenin siyasal rejiminde ihtilal, hükü-
Halkoyu: Referandum; bir sorun hakk›nda halk›n deste¤ini ala-
met darbesi, ülkenin parçalanmas›, ülkenin ba¤›ms›zl›¤›n›n
bilmek için o hususun halk›n karar›na b›rak›lmas› ve halk
kazan›lmas› gibi kesintiler nedeniyle bir hukuk bofllu¤u-
taraf›ndan sorunun oylanmas›.
nun do¤mas› durumlar›nda ortaya ç›kan iktidar türü.
Hukuk Devleti: ‹dare edilenlerin hukuki güvenlik içinde bulun-
At›fet: Birine karfl›l›k beklemeden yap›lan yard›m.
duklar›, devletin eylem ve ifllemlerinin hukuk kurallar›na
ba¤l› oldu¤u sistem.
B
Baflkanl›k Hükümeti: Devlet baflkan›n genel oyla seçildi¤i, yü-
‹
rütme erkini elinde bulundurdu¤u ve baflkan›n, bakanlar›
‹çtüzük: Meclis, dernek, ortakl›k gibi kurulufllar›n veya herhan-
azledebildi¤i temsili hükümet.
gi bir daire veya kurumun ifllerini düzenlemek ve iyi iflle-
mesini sa¤lamak amac›yla, yaln›z bunlar› oluflturanlara ve
C-Ç uyguland›klar› yerlere özgü olmak üzere ç›kar›lan kuralla-
Cumhuriyet: Ulusun egemenli¤i elinde bulundurdu¤u ve bunu
r›n tümü.
belirli sürelerle seçti¤i milletvekilleri arac›l›¤›yla kulland›¤›
‹dari Yarg›: ‹dari uyuflmazl›klar›n çözümü.
devlet biçimi.
Çerçeve Anayasa: Sadece genel ilkeleri ortaya koyup, bunlar›n
J
uygulanma biçimlerini kanunlara b›rakma amac› güden
Jandarma Devlet: Devletin görevlerini d›fla karfl› savunma ve
anayasa.
yurt içinde güven ve düzeni sa¤lamaktan ibaret gören,
devletin ekonomik hayata müdahalesini zararl› sayan devlet.
D
Depolitizasyon: Siyasetten ar›nm›fl, siyasete ilgisizleflmifl.
Devletlefltirme: Kamuyu ilgilendiren özel giriflimlerin, kamu
K
Kadük Olma: Bir yasama dönemi içinde verilen bir kanun tasa-
yarar›n›n gerektirdi¤i durumlarda, gerçek karfl›l›¤› yasada
r› veya teklifinin, o yasama dönemi içinde yasalaflmamas›
gösterilen biçimde ödenmek kofluluyla devletin mülkiyeti-
durumunda, art›k görüflülme olana¤›n›n kalmamas›.
ne geçmesi.
Kamulaflt›rma: ‹stimlak; devlet veya kamu tüzel kiflilerinin, ka-
Düzeltici Denetim: Normun kesinleflip yürürlü¤e girmesinden
mu yarar›n›n gerektirdi¤i durumlarda bedelini ödemek ko-
sonra yarg› organlar›nca yap›lan denetim.
fluluyla, özel mülkiyette bulunan tafl›nmaz mallar›n tama-
m›na veya bir k›sm›na yasada gösterilen yöntemlere göre
F
kamu yarar›na el koymas›, yani mülkiyetini elde etmesi.
Federal Devlet: Birden çok devletin, d›fla karfl› tek bir devlet gi-
Kanun Hükmünde Kararname: Yasama organ›n bir kanun ile
bi hareket ettikleri bileflik devlet çeflidi olup, federal devle-
verdi¤i yetki üzerine, Bakanlar Kurulu’nun, kanun hük-
ti oluflturan devletlere federe devletler (eyaletler) denir ve
münde düzenleme yapmas›na olanak sa¤layan ifllem.
bunlar, federal olarak birleflmeleriyle uluslararas› kiflilikle-
Kanun Tasar›s›: Hükümetin haz›rlay›p Türkiye Büyük Millet
rini (kural olarak) kaybederler, ancak iç bak›mdan devlet
Meclisi’ne sundu¤u kanun tasla¤›.
nitelikleri az çok devam eder; örne¤in Amerika Birleflik
Kanun Teklifi: Meclis üyelerinin (münferit veya müflterek ola-
Devletleri gibi.
rak) haz›rlay›p Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunduklar›
Federe Devlet: Federal devlette federal devleti oluflturan
kanun tasla¤›.
devletler.
Kanun: Yasama organ› taraf›ndan yaz›l› olarak ve bu ad alt›nda
Ferman: Bir karar›n verilmesi için padiflahtan ç›kan tu¤ral› emir.
ç›kar›lan genel, sürekli ve soyut hukuk kurallar›; yasa.
Kat›lmac› Demokrasi: Halk›n siyasete seçimlerde oy verme d›-
G
fl›ndaki yollardan da aktif ve sürekli flekilde kat›lmas›n›
Genel Görüflme: Toplumu veya devlet faaliyetlerini ilgilendiren
amaçlayan demokrasi.
belli bir konunun, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Ku-
Kazüistik Yöntem: Her somut olay›n öngörülmeye çal›fl›ld›¤›
rulu’nda görüflülmesi.
ayr›nt›l› yöntem.
262 Sözlük
Kesin Hüküm: Bir mahkeme karar›n›n art›k aleyhine temyiz Ölçülülük ‹lkesi: Temel hak ve özgürlüklerin s›n›rland›r›lma-
yoluna baflvurulamayacak hale gelmifl olmas›. s›nda baflvurulan arac›n, s›n›rlama amac›n› gerçeklefltirme-
Kural ‹fllem: Uyulmas› zorunlu, sürekli, soyut objektif, genel ye elveriflli olmas› ve araçla amac›n ölçülü bir oran içinde
kurallar içeren ifllem. bulunmas›d›r.
Kurucu ‹ktidar: Bir devletin anayasas›n› yapan veya de¤ifltiren, Önleyici Denetim: Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun de-
di¤er bir deyiflle o devletin temel siyasal yap›s›n› belirleyen netlenmesinde, siyasal organlar taraf›ndan norm yürürlü¤e
iktidar. girmeden önce yap›lan denetim.
Kuvvetler Ayr›l›¤›: Devlet yönetiminde, yarg›, yasama ve yü-
rütme organlar›n›n birbirinden ayr›lmas›. P
Kuvvetler Birli¤i: Devlet yönetiminde, yarg›, yasama ve yürüt- Parlamanter Rejim: Parlamentoya dayal› hükümet sistemi.
me erklerinin ayr› ayr› organlar taraf›ndan de¤il, bir el ta-
raf›ndan kullan›lmas›. R
Rasyonellefltirilmifl Parlamentarizm: Parlamanter sisteme
L ifllerlik kazand›rmak, gereksiz bunal›m ve t›kanmalar› aflmak
Lafzi Yorum: Hukuk kurallar›n›n yaln›zca kulland›¤› kelimele- amac›yla baz› kurum ve kurallar›n öngörüldü¤ü model.
ri, di¤er deyiflle lafz›n› göz önünde bulundurarak yap›lan

yorum.
S-fi
Sert Anayasa: De¤ifltirilmesi di¤er yasalara oranla zor bir tak›m
Laiklik: Din ifllerinin devlet ifllerine kar›flmamas› ilkesi.
koflullara ba¤l› anayasa.
S›k›yönetim: Savafl durumu, savafl› gerektirecek bir durumun
M
bafl göstermesi, ayaklanma olmas› veya vatan ve cumhuri-
Maddi Anlamda Kanun: Genel, objektif, kiflilik d›fl› ve gelece¤i
yete karfl› kuvvetli ve eylemli bir kalk›flman›n veya ülkenin
düzenleyen kurallar içeren hukuki ifllem.
ve milletin bölünmezli¤ini içten ve d›fltan tehlikeye düflü-
Maddi Hukuki Eflitlik: Ayn› durumda bulunanlar için haklarda
ren veya anayasan›n tan›d›¤› demokratik düzeni veya te-
ve ödevlerde, yararlanmalarda ve yükümlülüklerde, yetki-
mel hak ve özgürlükleri ortadan kald›rmaya yönelen yay-
lerde ve sorumluluklarda, f›rsatlarda ve hizmetlerde eflit
g›n fliddet hareketleri hakk›nda kesin belirtilerin ortaya ç›k-
davranma yükümlülü¤ü.
mas› durumunda, Bakanlar Kurulunun yurdun bir veya bir-
Mahfuz: Korunan, sakl› tutulan.
kaç bölgesinde veya tümünde uygulamaya karar verdi¤i
Meclis Araflt›rmas›: Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin belli bir
ola¤anüstü yönetim biçimi.
konuda bilgi edinilmesi için yap›lan inceleme.
Soru: Bakanlar Kurulu ad›na, sözlü veya yaz›l› olarak cevaplan-
Meclis Hükümeti: Hükümetin, meclisin buyruklar›n› yerine ge-
d›r›lmak üzere baflbakan veya bakanlardan bilgi istenmesi.
tiren bir organ olarak kabul edildi¤i ve bakanlar›n temsil-
Sosyal Devlet: Yurttafllar›n toplumsal durumlar›yla, refahlar›yla
ciler kuruluna ba¤l› oldu¤u temsili hükümet.
ilgilenen ve yurttafllara asgari bir yaflam düzeyi sa¤layan
Meclis Soruflturmas›: Baflbakan veya bakanlar›n görevleriyle
devlet.
ilgili cezai sorumluluklar›n›n araflt›r›lmas›n› sa¤layan dene-
Sosyalist Devlet: Üretim araçlar› üzerinde özel mülkiyeti tama-
tim arac›.
men veya çok büyük ölçüde kald›ran ve ekonomik hayat›n
Milli Egemenlik: Egemenli¤in, yani devleti kuran, yöneten en
düzenini merkezi planlamaya dayand›ran devlet.
üstün gücün kiflilere veya belli zümrelere de¤il, do¤rudan
Soyut Norm Denetimi: Anayasada belirtilen baz› kifli ya da
do¤ruya millete ait olmas›.
organlar›n bir kanuna karfl› Anayasa Mahkemesi’nde dava
Monarfli: Bütün siyasal güçlerin, hiç kimseye veya kurula karfl›
açmalar›yla gerçekleflen denetim türü.
sorumlu olmayan bir hükümdar ve onun temsilcilerinden
Somut Norm Denetimi: Bir mahkemede görülmekte olan
oluflanlar›n elinde topland›¤› yönetim biçimi.
davan›n karara ba¤lanmas›n›n, o davada uygulanacak
N hukuk kural›n›n Anayasa’ya uygun olup olmad›¤›na ba¤l›
Negatif Statü Haklar›: Kifliye devlet karfl›s›nda özerk bir alan olmas› halinde yap›lan denetim.
tan›yan ve devlete o alana müdahale etmeme yükümlülü- fiart ‹fllem: Belli bir kifliyi veya nesneyi, hukuk kurallar›nca
¤ü getiren haklar. önceden düzenlenmifl bulunan objektif ve kiflilik d›fl› bir

hukuki duruma sokan veya böyle bir hukuki iliflkiden
O-Ö ç›karan ifllemler.
Ola¤anüstü Hal Rejimi: Devletin, normal hukuk düzeninin kural- fiekli Anlamda Kanun: Bir objektif hukuk kural› koymad›¤›
lar› ile karfl›lanmas›na imkan olmayan ola¤anüstü bir tehdit halde, kanun ad›n› tafl›yan, kanunla ayr› gücü tafl›yan huku-
veya tehlike karfl›s›nda baflvurdu¤u özel yönetim usulü. ki ifllem.
Sözlük 263
fiekli Hukuki Eflitlik: Kanunlar›n genel ve soyut nitelik tafl›ma-

Y
s›, yani kapsad›¤› herkese eflit olarak uygulanmas›.
Yarg› Birli¤i: Devletin egemenlik haklar›na dayanarak yapt›¤›
yarg›laman›n tek olmas›.
T Yasama Dokunulmazl›¤›: Seçimden önce veya sonra bir suç
Tabii Hak: Her insan›n do¤as›ndan dolay› sahip oldu¤u, do¤u-
iflledi¤i ileri sürülen bir milletvekilinin, Meclisin karar› ol-
mu ile birlikte kazand›¤› haklar. Yaflama, beden bütünlü¤ü
mad›kça tutuklanamamas›, sorguya çekilememesi, yarg›la-
üzerinde sahip olunan haklar gibi haklar kiflinin cinsiyeti,
namamas›.
yafl› toplumdaki konumu, yaflanan zaman ve yer, devlet
Yasama Sorumsuzlu¤u: Meclis üyelerinin, meclis çal›flmalar›n-
düzeni ile ba¤›ml› de¤ildir.
daki oy ve sözlerinden ve mecliste ileri sürdükleri düflün-
Tali Kurucu ‹ktidar: Bir ülkenin anayasas›n›, o anayasada be-
celerinden sorumlu olmamalar›.
lirlenmifl usullere uyulmak suretiyle de¤ifltiren iktidar.
Yasama Yetkisinin Devredilmezli¤i: Yasama yetkisinin baflka
Tüzük: Bakanlar Kurulunun, yasan›n uygulanmas›n› göstermek
bir organa devredilemeyece¤i ilkesi.
veya yasan›n buyurdu¤u iflleri belirtmek üzere, yasalara
Yönetmelik: Devlet örgütü içinde bulunan çeflitli kurum ve ku-
ayk›r› olmamak kofluluyla ve Dan›fltay›n incelemesinden
rulufllar›n daha çok kendi iç bünyelerini ilgilendiren ve
geçirerek ç›kartt›¤› hukuk kayna¤›.
kendi çal›flma yöntemlerini düzenleyen kurallar bütünü.
Yumuflak Anayasa: De¤ifltirilmesi di¤er yasalardan farks›z
U anayasa.
Uyrukluk: Kiflileri veya fleyleri devlete ba¤layan siyasal ve hu-
Yürütmenin Durdurulmas›: Verilen bir karar›n yerine getiril-
kuki ba¤; tabiiyet.
mesini önlemek için, yetkili makamlara baflvurarak karar›n
Uyuflmazl›k Mahkemesi: Adli, idari ve askeri yarg› mercileri
uygulanmamas›n› sa¤lamak.
aras›ndaki görev ve hüküm uyuflmazl›klar›n› kesin olarak
çözmeye yetkili olan ba¤›ms›z yüksek mahkeme.
V
Vatandafll›k: Gerçek kiflileri devlete ba¤layan siyasal ve hukuk-
sal ba¤.
xi
xii Kullan›m K›lavuzu
K endi kendine ö¤renme

ilkelerine göre
haz›rlanm›fl olan bu kitab›n
ifllevlerini ö¤renmek için
haz›rlanan “Kullan›m
K›lavuzu”, konular› anla-
man›zda ve s›navlara Girifl: Ön kapa¤›n alt›nda ye-
ralan metinlerde, üniteyi ça-
haz›rlanman›zda sizlere l›flmaya bafllamadan önce her
yarar sa¤layacakt›r. ünitenin konular› hakk›nda
ipuçlar›n› bulabilirsiniz.
AAmaçlar›m›z
maçlar›m›z:
bölü-
münde, okudu¤unuz ünite
sonunda kazanaca¤›n›z bilgi
ve beceriler verilmektedir.

AMAÇ
Amaçlar›m›z bölü-
münde s›ralanan
X yeterlikleri kazan-
man›z› sa¤layacak
bilgi ve becerileri içeren konu-
lar› göstermektedir.
Örnek Olay: Bu bölümler-
de, ünite içinde yer alan
konular›n gerçek hayatta
nas›l karfl›m›za ç›kabile-
ce¤ini görebilirsiniz.
Anahtar Kavramlar: Çal›fl›r- Ünitenin içinde yer

ken yol göstermeleri amac›y- alan baz› önemli
la ünitede s›kca kullan›lan kavram ve bilgilere
temel kavramlar bafllang›ç- yönelik tan›m ya da
da s›ralanmaktad›r. aç›klamalar› sayfa-
n›n yan bofllu¤unda
bulabilirsiniz.
‹çindekiler: Ünite için-

de yer alan ana bafll›k-
lara göz atabilirsiniz.
S›ra Sizde: Çal›flt›¤›n›z konu ile ilgili, sizi

düflündürecek, daha fazla araflt›rma yap-
maya yönlendirecek ve konular› yeterince anlay›p
anlamad›¤›m›z› s›namam›za yard›mc› olacak so-
rulardan oluflmaktad›r.
xii
BLACK
320 C
Kullan›m K›lavuzu xiii
Özet: Ünitede ayr›nt›l› ifl-

lenen konular›n önemli
noktalar› tekrar vurgulan›r. Kendimizi S›nayal›m: Ünitelerin so-
nunda, kendi kendinizi test edebilme-
nizi amaçlayan çoktan seçmeli sorular
bulunmaktad›r. Bu sorular, s›navlarda
karfl›laflt›¤›n›z sorularla ayn› türdedir.
Baflvurulabilecek Kaynaklar:
Ünite konular›na iliflkin baflvu-
rulabilecek di¤er kaynaklara
Kendimizi S›nayal›m Yan›t buradan ulaflabilirsiniz.
“ Yaflam›n ‹çinden:
Bu bölümde, ünite
konusuna iliflkin, yaflam-
dan al›nan bir örne¤i oku-
yarak bilgilerinizi pekifl-
Anahtar›: Kendimizi S›naya-
l›m bölümünde yan›tlad›¤›n›z
çoktan seçmeli sorular›n ya-
n›tlar›n› ve ilgili geribildirim-
leri bu bölümde bulabilirsiniz.
”
tirebilirsiniz.
xiii
BLACK
320 C
1
1
Türkiye’de Anayasa
Geliflmelerine Genel Bak›fl
ve 1961 Anayasas›n›n
Temel Nitelikleri
Bu Ünitede...
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan 1982 Anayasas›’na gelininceye kadarki dönemde
Türkiye’de gerçekleflen anayasac›l›k hareketleri incelenmifl olup, bu süreçte 1876
Kanun-u Esasisi, 1921, 1924 ve 1961 Anayasalar› temel nitelikleri itibariyle ele
al›nm›flt›r.
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamland›¤›m›zda afla¤›daki bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z:
Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde gerçekleflen anayasac›l›k hareketlerini
s›ralayabileceksiniz.
Milli Mücadele dönemini ve bu geçifl döneminin Anayasas› olan 1921 Ana-
yasas›’n›n kurdu¤u hükümet sisteminin özelli¤ini aç›klayabileceksiniz.
1924 Anayasas›’n›n öngördü¤ü hükümet sisteminin genel yap›s›n› ve uygu-
lanmas› aflamas›ndaki demokrasi anlay›fl›n› belirleyebileceksiniz.
1961 Anayasas›’n›n temel niteliklerini ve uygulanmas›n› aç›klayabileceksiniz.
2 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Büyük Millet Meclisi (BMM)’nin kurucu yetkilere ve yap›ya sahip olmas› BMM Hü-
kümeti’nin hukuki yap›s›n› da aç›klamaktad›r. Tercih edilen hükümet sistemi,
Frans›z ‹htilali’nin ünlü meclisi Konvansiyon’dan ad›n› alan Meclis Hükümeti
sistemi olmufltur. Bu sistem, ulusal egemenli¤in temsilcili¤i ve kullan›m› aç›s›n-
dan bir tekel kurmakta ve böylelikle, yasama meclisi yürütme ve yarg›n›n üstün-
de bir noktaya çekilmektedir. Hükümet ve Meclis iliflkisinde milletvekilleri bu du-
rumu s›kl›kla vurgulam›fllard›r:
• Mehmet fiükrü Bey: “Biz ulus ad›na hem yürütmeyi hem de yasama erkini eli-
mizde bulunduraca¤›z.” demektedir.
• Sivas milletvekili Mustafa Taki Bey ise “Meclisin hem yasama hem de yürütme
görevlerine sahip oldu¤u” kan›s›ndad›r.
• Tevfik Rüfltü Bey ise “yürütmenin nas›l yasama içinde oldu¤unu” belirtmifltir:
“Bizim karfl›m›zda bir hükümet olmad›¤› gibi biz de Meclisi Mebusan de¤iliz.
Karfl›m›zda bir programla ç›km›fl, bizden baflka bir Bakanlar Kurulu yoktur.
Bu nedenle, program itibariyle güven, güvensizlik yoktur” (Tunaya, T.Z. (1970).
“Ba¤›ms›z Türkiye Kurucusu Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin 50. Y›l-
dönümünde”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 31, s. 38).
Anahtar Kavramlar
• Tanzimat Ferman› • Yasama Erki • Baflkanl›k Hükümeti
• Kanun-u Esasi • Yürütme Erki • Parlamanter Hükümet
• Türkiye Büyük • Egemenlik • Meclis Hükümeti
Millet Meclisi • Kuvvetler Birli¤i
• Cumhuriyet • Kuvvetler Ayr›l›¤›
‹çindekiler
• OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U DÖNEM‹
• M‹LL‹ MÜCADELE DÖNEM‹
• CUMHUR‹YET‹N ‹LANI
• 1924 ANAYASASI
• Hükümet Sistemi
• Anayasan›n Sertli¤i
• Laiklik
• Kamu Hürriyetleri
• 1924 Anayasas›n›n Uygulanmas›
• M‹LL‹ B‹RL‹K KOM‹TES‹ VE GEÇ‹C‹ ANAYASA DÖNEM‹
• 1961 ANAYASASININ TEMEL N‹TEL‹KLER‹
• Ço¤unlukçu Demokrasi Anlay›fl›ndan Ço¤ulcu Demokrasi Anlay›fl›na Geçifl
• Sosyal Devlet
• 1961 Anayasas›’n›n Uygulanmas›
Ünite 1 - Türkiye’de Anayasa Geliflmelerine Genel Bak›fl ve 1961 Anayasas›n›n Temel Nitelikleri 3
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U DÖNEM‹
AMAÇ
Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde gerçekleflen anayasac›l›k ha-
reketlerini s›ralayabilmek.
1
Osmanl› ‹mparatorlu¤u, devlet yönetimi sistemi bak›m›ndan, mutlak bir monarfliy-
di. Padiflah›n yetkilerini s›n›rland›racak hukuk kurallar› ve bu kurallar› etkili k›la-
cak hukuki mekanizmalar yoktu. Bütün devlet yetkileri padiflahta toplanm›flt›.
Gerçi di¤er ‹slam ülkelerinde oldu¤u gibi, teorik olarak, padiflah›n bu yetkilerini
fleriat kurallar›na uygun olarak kullanmas› gerekiyordu. Fakat padiflah›n ifllemleri-
nin fleriata uygunlu¤unu etkin flekilde denetleyecek bir mekanizma kurulmufl de-
¤ildi. Üstelik, fleriatta kamu hukukuna iliflkin kurallar pek az oldu¤undan, böyle
bir denetlemeye zaten imkan yoktu. Gene Osmanl› ‹mparatorlu¤unda, padiflah›n
yan›nda devlet yetkilerinin kullan›lmas›na kat›lan görevliler ve organlar (örne¤in
Divan) ortaya ç›km›fl olmakla birlikte, gerçek bir yetki paylafl›lmas› söz konusu
de¤ildi. Çünkü baflta sadrazam oldu¤u halde, bütün bu görevliler yetkilerini sade-
ce padiflahtan al›yorlard›. Divan ise, bir karar organ› olmaktan çok, bir dan›flma
organ› niteli¤ini tafl›yordu.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda anayasal geliflmenin ilk ad›m› olarak, 1808 y›l›nda
merkezi hükümetin temsilcileri ile ayan temsilcileri aras›nda kabul edilip imzala-
nan Sened-i ‹ttifak gösterilir. Bu senette devlet ifllerine resmi s›fat› haiz memurlar-
dan baflkas›n›n kar›flamayaca¤›, iktidar›n kullan›lmas›na sadrazam›n kat›laca¤› ve
bundan dolay› kendisinin sorumlu olaca¤› gibi hükümler yer alm›fl, buna karfl›l›k
ayan temsilcileri, içlerinden birinin devlete karfl› ayaklanmas› halinde bunun bas-
t›r›lmas›na yard›mc› olmay› taahhüt etmifllerdir. Sened-i ‹ttifak, bu niteli¤iyle ilginç
bir anayasal belge olmakla birlikte, hükümlerinin uygulanmas›n› sa¤layacak bir
mekanizma getirmemifltir. Gerçekte bu belge, merkezi hükümetin ne kadar zay›f-
lam›fl oldu¤unun bir kan›t›d›r. Nitekim birkaç y›l içinde II. Mahmut merkezi oto-
riteyi güçlendirince, Sened-i ‹ttifak hükümlerini tan›mam›flt›r.
Osmanl› anayasal geliflmesinin ikinci aflamas›, 1839 tarihli Tanzimat Ferman›-
d›r. Bu fermanda, devletin bütün uyruklar› için can, mal ve ›rz güvenli¤i vaad
edilmifl, vergi ve askerlik ifllerinin de bir düzene ba¤lanaca¤› söylenmifltir. Bu va-
adler, 1856 Islahat Ferman› ile de do¤rulanm›fl; ayr›ca bu ferman, din fark› göze-
tilmeksizin bütün devlet uyruklar›n›n eflit ifllem görmesi ilkesini de getirmifltir.
Tanzimat ve Islahat Fermanlar›’nda yer alan ilkeler, hukuk devletinin geliflimi ba-
k›m›ndan önemli olmakla beraber, hala bu ilkelerin etkinli¤ini sa¤layacak ve pa-
diflah›n yetkilerini s›n›rland›racak mekanizmalar kurulmufl de¤ildir. Ferman hü-
kümlerine uyup uymamak, padiflah›n takdirine ba¤l›d›r.
Ancak söz konusu fermanlar ve Tanzimat ad› verilen yenilik hareketleri, Ba- Ferman: Padiflah
buyru¤udur.
t›’n›n anayasal geliflmelerini izleyebilen küçük bir ayd›nlar zümresi içinde bir ana-
yasac›l›k ak›m›n›n do¤mas›n› haz›rlam›flt›r. Genç Osmanl›lar ad› verilen bu grup,
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çöküntüden kurtulabilmesi için, meflruti (anayasal›)
bir monarfliye geçilmesini, yani padiflah›n yetkilerinin kurulacak bir meclisle s›n›r-
land›r›lmas›n› gerekli görüyordu. Bu ak›m›n etkisiyle, 1876 y›l›nda ilk Osmanl›
Anayasas› (Kanun-u Esasi) ilan edilmifltir.
1876 Anayasas›, Meclis-i Umumi ad›n› alan bir parlamento kurmufltur. Bu Par-
lamento, iki meclisten meydana gelmektedir. Heyet-i Ayân ad›n› tafl›yan meclisin
bütün üyeleri, padiflah taraf›ndan atanmaktad›r. Di¤er meclisin (Heyet-i Mebusan)
üyeleri ise, halk taraf›ndan iki dereceli seçimle seçilmektedir. Anayasa, Parlamen-
4 Anayasa Hukuku
tonun yetkilerini hayli dar tutmufltur. Örne¤in, bir parlamento üyesinin kanun tek-
lif edebilmesi için, ilkin padiflahtan müsaade almas› gereklidir. Her iki meclisçe
kabul edilen tasar›lar, padiflah›n onay› olmadan yürürlü¤e girememektedir. Hükü-
metin Heyet-i Mebusan’a karfl› sorumlulu¤u, Anayasada aç›kça belirtilmifl de¤ildir.
Buna karfl› padiflah, istedi¤i zaman Heyet-i Mebusan› feshedebilmektedir. Görülü-
yor ki, 1876 Anayasas›, henüz Bat› örneklerine uygun bir meflruti monarfli kura-
mam›flt›r. Devlet yönetiminde a¤›rl›k gene de padiflahtad›r. Nitekim II. Abdülha-
mid, Anayasan›n bu niteli¤inden yararlanarak, 1878 y›l›nda Mebusan Meclisi’ni
Mutlakiyet: Bir hükümdar›n da¤›tm›fl ve ülkeyi tekrar mutlakiyetle yönetmeye bafllam›flt›r.
kay›ts›z flarts›z idaresi
alt›nda bulunan hükümet
Ancak II. Abdülhamid’in mutlakiyeti, ayd›n çevrelerde git gide yo¤unlaflan bir
fleklidir. muhalefet uyand›rm›fl, Genç Türkler ad› verilen bu muhalefet hareketi, Genç Os-
manl›’lardan daha genifl bir çevrenin mal› olmufltur. Nihayet 1908 y›l›nda Rume-
li’deki askeri birliklerin isyana bafllamas›yla II. Abdülhamid, 1876 Anayasas›’n› ye-
niden yürürlü¤e koymak zorunda kalm›flt›r. Böylece, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda
‹kinci Meflrutiyet dönemi aç›lm›flt›r. Meflrutiyete karfl› olan gruplar›n tahrik etti¤i
ve 31 Mart Vak’as› ad› verilen gerici ayaklanma, Rumeli’den gelen Hareket Ordu-
su taraf›ndan k›sa sürede bast›r›ld›ktan sonra, II. Abdülhamid tahttan indirilmifl ve
1909 y›l›nda Anayasa, daha demokratik bir parlamanter sistem yönünde önemli
de¤iflikliklere u¤ram›flt›r.
1909 de¤ifliklikleri ile, padiflah›n yetkileri daralt›larak Mebusan Meclisinin yet-
kileri geniflletildi. Bakanlar Kurulunun Mebusan Meclisine karfl› sorumlu oldu¤u
aç›kça belirtildi. Padiflah›n Meclisi feshetme hakk›, Ayân Meclisinin onay› ve üç ay
içinde yeni seçim yap›lmas› flartlar›na ba¤land›. Kanun teklif edebilmek için padi-
flah›n izninin al›nmas› zorunlulu¤u kald›r›ld›. Meclislerce kabul edilen bir kanu-
nun, padiflahça ya iki ay içinde onaylanmas› ya da bir kere daha görüflülmek üze-
re Meclislere geri gönderilmesi hükmü konuldu. Geri gönderme halinde bu met-
nin kanunlaflabilmesi için Meclislerin 2/3 ço¤unlu¤u gerekli idi.
Bu anayasa de¤ifliklikleriyle, 1876 Anayasas›, demokratik bir meflruti monarfli
anayasas› haline getirilmifl oldu. Ne var ki, gitgide a¤›rlaflan iç ve d›fl koflullar ve
ülkede yeterli bir demokratik gelene¤in bulunmamas›, bu anayasan›n gere¤i gibi
uygulanmas›na imkan vermedi. Anayasal bir rejim perdesi gerisinde, ‹ttihat ve Te-
rakki Partisi’nin diktatörce yönetimi ortaya ç›kt›. Bu rejim, Birinci Dünya Savafl›-
’n›n yenilgi ile sona ermesiyle birlikte y›k›ld›.
SIRA S‹ZDE Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ilk Anayasas› olan Kanun-u Esasi’nin öngördü¤ü siyasal sis-
tem modelini ve 1909 Anayasa de¤iflikliklerini karfl›laflt›rarak anlat›n›z.
M‹LL‹ MÜCADELE DÖNEM‹
AMAÇ
Milli Mücadele dönemini ve bu geçifl döneminin anayasas› olan
1921 Anayasas›’n›n kurdu¤u hükümet sisteminin özelli¤ini aç›k-
2 layabilmek.
Mondros Mütarekesi’sni izleyen düflman iflgallerinin Anadolu’nun çeflitli yerlerin-

de Müdafaa-i Hukuk hareketlerini yaratt›¤›n›, Anadolu’ya geçen Mustafa Kemal’in
Erzurum ve Sivas Kongreleri ile bu ulusal direnifle yön ve liderlik verdi¤ini hepi-
miz biliyoruz. Bu direnifl karfl›s›nda ‹stanbul Hükümeti, Mebusan Meclisi seçimle-
rinin yap›lmas›na izin vermek zorunda kald›. Seçimler, Müdafaa-i Hukukçular’a
büyük ço¤unluk sa¤lad›. Böylece toplanan son Osmanl› Mebusan Meclisi, Türk
yurdunun bölünmezli¤ini ilan eden Misak-› Milli’yi kabul etti. Ancak k›sa bir sü-
re sonra ‹ngilizler’in ‹stanbul’u iflgal etmeleri ve Milli Mücadele taraftar› birçok
milletvekilini tutuklamalar› karfl›s›nda bu Meclisin görev yapmas›na olanak kalma-
d›. Zaten iflbirlikçi Damat Ferit Hükümeti, Meclisi feshetmiflti. Bu durum karfl›s›n-
da Mustafa Kemal Pafla, illere gönderdi¤i bir tamimle Ankara’da ola¤anüstü yetki-
leri haiz bir meclisin toplanaca¤›n› bildirerek yeni seçimler yap›lmas›n› istedi.
Ola¤anüstü yetkili meclis deyimiyle kastedilen fley, bu meclisin bir kurucu meclis
niteli¤inde olaca¤› idi.
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) 23 Nisan 1920 tarihinde, söz konusu ta-
mim üzerine yeniden seçilen üyelerle ‹stanbul Mebusan Meclisi’nden kaç›p gele-
bilen üyelerin kat›lmas›yla aç›ld›. TBMM’nin ilk ifllemlerinden biri, kendi bünyesi
içinden ç›kan bir yürütme kuvveti kurmak oldu (25 Nisan 1920). Yürütme kuvve-
tini meydana getiren bakanlar (icra vekilleri) Meclis taraf›ndan ve kendi üyeleri
aras›ndan teker teker seçiliyorlard›. Bir Devlet Baflkanl›¤› makam›n›n yarat›lmas›
da, siyasal nedenlerle uygun görülmemiflti.
TBMM Hükümetinin dayand›¤› ilkeler, 20 Ocak 1921 tarihli Teflkilat-› Esasiye
Kanunu ile daha aç›kl›¤a kavuflturuldu. 1876 Kanun-u Esasi’si henüz resmen yü-
rürlükten kald›r›lmad›¤› için, bu Anayasa, sadece 24 maddelik k›sa bir metin ola-
rak kaleme al›nd›. Fakat 1921 Anayasas›’n›n art›k Kanun-u Esasi’den çok farkl› te-
mellere dayanmakta ve yeni bir Türk Devleti’ni kurmakta oldu¤u aç›kt›. 1921
Anayasas›n›n en önemli yenili¤i ve en devrimci ilkesi, milli egemenlik ilkesidir
(m.1). Bu Anayasa, saltanat›n kald›r›laca¤› yolunda bir hüküm tafl›mamakla bera-
ber, milli egemenlik ilkesinin, kiflisel egemenli¤e dayanan monarflik bir yönetim
sistemiyle ba¤daflamayaca¤› aç›kt›r. Ayn› Anayasa, yasama ve yürütme kuvvetleri-
nin TBMM’nde topland›¤›n› (m.2), Meclisin bakanlara yön gösterebilece¤ini ve
gerekti¤inde onlar› de¤ifltirebilece¤ini (m.8) belirtmektedir. Nihayet 1921 Anaya-
sas›, il ve nahiyelerde halk idaresi, yani yerinden yönetim ilkesini kabul etmifltir.
1921 Anayasas›’n›n kurdu¤u bu hükümet sistemi, anayasa doktrininde meclis Meclis Hükümeti: Yasama
ve yürütme kuvvetlerinin,
hükümeti ad›yla bilinen sistemin tipik bir örne¤idir. Bu Anayasay› ve daha son- yasama organ›nda
raki anayasal geliflmeleri iyi anlayabilmek için, burada meclis hükümeti sisteminin birleflmesi ile oluflan
niteli¤i hakk›nda biraz daha ayr›nt›l› bilgi vermek yerinde olacakt›r. hükümet biçimidir.
Klasik Anayasa Hukuku, hükümet sistemlerini s›n›fland›r›rken, kuvvetler ayr›-

l›¤›, daha do¤rusu yasama ve yürütme kuvvetlerinin birbirleriyle olan iliflkilerini
kriter olarak kabul etmektedir. Buna göre, yasama ve yürütme kuvvetlerinin ayn›
organda topland›¤› rejimler, kuvvetler birli¤i rejimleri, bu kuvvetlerin ayr› organ-
lara tevdi edildi¤i sistemler de kuvvetler ayr›l›¤› sistemleri olarak adland›r›lmakta-
d›r. Kuvvetler birli¤i, söz konusu iki kuvvetin ya yürütme organ›nda ya da yasa-
ma organ›nda birleflmesiyle gerçekleflebilir. Yasama ve yürütme kuvvetlerinin yü-
rütme organ›nda birleflmesi, mutlak monarflilerde ve diktatörlüklerde söz konusu
olur. Bu iki kuvvetin yasama organ›nda birleflmesine ise meclis hükümeti ad› ve-
rilmektedir. Kuvvetler ayr›l›¤› rejimleri de gene ikiye ayr›l›r. Yasama ve yürütme
kuvvetlerinin birbirinden kesin olarak ayr›ld›¤› sistemlere baflkanl›k hükümeti, Baflkanl›k Hükümeti:
Yasama ve yürütme
bu kuvvetlerin yumuflak ve dengeli biçimde ayr›ld›¤› sistemlere de parlamanter kuvvetlerinin, birbirinden
rejim ad› verilmektedir. kesin olarak ayr›ld›¤›
Görülüyor ki, Milli Mücadele döneminin hükümet sistemi, yasama ve yürütme hükümet biçimidir.
güçlerinin TBMM’de toplanm›fl olmas›, bakanlar›n teker teker Meclis taraf›ndan Parlamanter Rejim: Yasama
seçilmeleri, Meclisin bakanlar› her zaman de¤ifltirebilmesi ve onlara yön verebil- ve yürütme kuvvetlerinin,
yumuflak ve dengeli biçimde
mesi, buna karfl›l›k Bakanlar Kurulu’nun Meclise karfl› kullanabilece¤i hiçbir hu- ayr›ld›¤› rejim modelidir.
kuki silah›n (örne¤in, fesih yetkisinin) mevcut olmamas› ve bir Devlet Baflkanl›¤›
6 Anayasa Hukuku
müessesesinin yarat›lmam›fl bulunmas› bak›mlar›ndan, tam bir meclis hükümeti

örne¤idir. Uygulamada da, TBMM hukuki yetkilerini k›skançl›kla kullanm›fl, Ata-
türk ve Bakanlar Kurulu üyeleri de en güç koflullara ra¤men TBMM’nin yetkileri-
ne daima büyük sayg› göstermifllerdir. Tarihimizde Birinci TBMM dönemi (1920-
1923), en büyük iç ve d›fl tehlikeler karfl›s›nda bile demokratik bir denetim siste-
minin nas›l sürdürülebildi¤ini gösteren güzel bir örnektir.
Birinci TBMM’de bugün anlad›¤›m›z anlamda siyasal parti gruplar› yoktu. Bu-
na karfl›l›k, Meclisin aç›l›fl›ndan k›sa bir zaman sonra, Birinci ve ‹kinci Gruplar
ad›yla an›lan iki siyasal grup oluflmufltu. Birinci Grup, Atatürk’ü ve hükümeti des-
tekleyen, ‹kinci Grup ise onlara muhalif olan milletvekillerinden oluflmaktayd›.
Fakat bu iki grup aras›ndaki s›n›r çizgisi kesin de¤ildi. Oylamalarda, gruplardan
birine mensup baz› milletvekillerinin, di¤er grubun ço¤unlu¤uyla birlikte oy kul-
land›¤› görülüyordu. Birinci TBMM’nin bütün üyeleri, vatan›n düflman iflgal ve sal-
d›r›s›ndan kurtar›lmas› amac›nda görüfl birli¤i halinde bulunmakla beraber, bun-
dan sonra izlenecek siyasetler konusunda farkl› görüfllere sahiptiler. Atatürk ve
onu destekleyenler, Cumhuriyetçi bir devlet sisteminden ve devrimci toplumsal
de¤iflimlerden yana olduklar› halde, onlar›n karfl›s›ndakiler, genellikle, padiflahl›k
kurumunun korunmas›n› ve toplumsal de¤iflimin daha yavafl ve evrimci yollardan
gerçeklefltirilmesini istiyorlard›. Bu görüfl ayr›l›klar›n› vaktinden önce yüzeye ç›-
karmamak amac›yla, Atatürk ve arkadafllar› Milli Mücadelenin bitiminden önce,
padiflahl›¤›n kald›r›laca¤›na dair bir aç›klamada bulunmam›fllard›r. Ayn› gerekçey-
le, yukar›da da de¤indi¤imiz gibi, TBMM Hükümeti bünyesi içinde bir Devlet Bafl-
kanl›¤› makam›n›n yarat›lmamas›na da dikkat edilmifltir.
Ulusal Ba¤›ms›zl›k Savafl›’n›n zaferlerle sonuçlanmas›ndan sonra, art›k bu du-
ruma aç›kl›k getirmek zaman› gelmiflti. Nitekim TBMM, 30 Ekim ve 1-2 Kas›m
1922 tarihli, 307 ve 308 say›l› iki tarihi karar›yla, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sona
erdi¤ini ve padiflahl›¤›n 16 Mart 1920 tarihinden geçerli olmak üzere tarihe kar›fl-
t›¤›n› oldu¤unu ilan etmifltir. Bu kararlarda henüz Cumhuriyet deyiminin kullan›l-
mad›¤› ve rejimin hâlâ Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti olarak adland›r›ld›-
¤› görülmektedir.
Türk tarihinde bu derece önemli bir rol oynayan Birinci TBMM, tarihi görevi-
ni yerine getirdikten sonra, Nisan 1923’te yeni seçimler yap›lmak üzere, da¤›lma
karar› verdi. Cumhuriyeti ilan eden ve 1924 Anayasas›’n› haz›rlayan, ‹kinci TBMM
olmufltur.
SIRA S‹ZDE 1921 Anayasas› ile kurulan hükümet sisteminin neden baflkanl›k hükümeti sistemi olarak
adland›r›lamayaca¤›n› anlat›n›z?
CUMHUR‹YET‹N ‹LANI
TBMM Hükümeti, asl›nda Meclisin aç›ld›¤› 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren bir
Cumhuriyet say›labilirdi. Çünkü bu hükümet sisteminin dayand›¤› ulusal ege-
menlik ve meclis üstünlü¤ü ilkelerinin, temelde bir monarflik sistemle ba¤daflma-
s›na imkan yoktu. Bilindi¤i gibi, 1921 Anayasas› da egemenli¤in kay›ts›z flarts›z
millete ait oldu¤unu belirtmek suretiyle Cumhuriyetin dayanaca¤› temel ilkeyi or-
taya koymufltu. Nihayet, TBMM’nin yukar›da de¤indi¤imiz 307 ve 308 say›l› ka-
rarlar›yla padiflahl›k resmen sona erdirildikten sonra, art›k rejimin Cumhuriyetten
baflka bir fley olamayaca¤› konusunda kuflku kalmam›flt›. Fakat iç siyasal neden-
lerle, Cumhuriyetin ‹lan›, yani rejimin ad›n›n resmen konulmas›, bir süre daha
gecikmifltir.
Bu kaç›n›lmaz ad›m, nihayet 29 Ekim 1923 tarihli Anayasa de¤ifliklikleriyle at›l-

m›flt›r. “Teflkilat-› Esasiye Kanununun Baz› Maddelerinin Tavzihen De¤ifltirilmesi-
ne Dair Kanun” ad›n› tafl›yan bu kanunun 1. maddesi “Türkiye Devletinin hükü-
met flekli Cumhuriyettir” demekte, 10. madde ise flu flekilde de¤ifltirilmektedir:
“Türkiye Cumhurbaflkan›, TBMM Genel Kurulu taraf›ndan ve kendi üyeleri aras›n-
da bir seçim dönemi için seçilir. Cumhurbaflkanl›¤› görevi yeni Cumhurbaflkan›-
n›n seçilmesine kadar devam eder. Tekrar seçilmek caizdir”.
Ad› geçen kanun, 1921 Teflkilat-› Esasiye Kanunu’nun 12. maddesini de flu fle-
kilde de¤ifltirmifltir. “Baflbakan Cumhurbaflkan› taraf›ndan ve Meclis üyeleri aras›n-
dan seçilir. Di¤er Bakanlar Baflbakan taraf›ndan gene Meclis üyeleri aras›ndan se-
çildikten sonra, tümü Cumhurbaflkan› taraf›ndan meclisin oyuna sunulur. Meclis
toplan›k de¤il ise onay ifli Meclisin toplanmas›na ertelenir”.
1924 ANAYASASI
AMAÇ
1924 Anayasas›’n›n öngördü¤ü hükümet sisteminin genel yap›s›n›
ve uygulanmas› aflamas›ndaki demokrasi anlay›fl›n› belirleyebilmek.
3
‹kinci TBMM, seçilmesinden az sonra, yeni bir anayasa yapma sorununa e¤ilmek
durumundayd›. Çünkü 1876 Osmanl› Kanunu Esasi’si henüz resmen yürürlükten
kald›r›lmad›¤› gibi, 1921 Teflkilat› Esasiye Kanunu da, yeni devletin ihtiyaçlar›na
cevap verecek derecede uzun ve ayr›nt›l› bir metin de¤ildi. Yeni Anayasa, 20 Ni-
san 1924’te TBMM taraf›ndan kabul edilerek, 23 Nisan 1924’te yay›nland›. 1924
Anayasas›’n›n baz› temel ilkeleri afla¤›daki flekilde özetlenebilir:
Hükümet Sistemi
1924 Anayasas›’n›n, meclis hükümeti ile parlamanter rejim aras›nda karma bir sis-
tem kurdu¤u söylenmifltir Gerçekten Anayasada, her iki hükümet flekline has
özellikler yer almaktad›r. 1924 Anayasas›’n›n meclis hükümetini and›ran yönleri
flunlard›r:
a) Anayasaya göre, “Türk Milletini ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi temsil
eder ve Millet ad›na egemenlik hakk›n› yaln›z o kullan›r” (m.4). “Yasama
yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisi’nde belirir ve onda toplan›r”
(m.5).
b) Meclis, hükümeti her zaman denetleyebilece¤i ve düflürebilece¤i (m.7) hal-
de, hükümetin meclisi feshetme yetkisi yoktur.
Öte yandan, 1924 Anayasas›, baz› yönleriyle de parlamanter sistemi
and›rmaktad›r:
a) Meclis yasama yetkisini kendi kulland›¤› (m.6) halde, yürütme yetkisini an-
cak Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir (m.7). Öyleyse,
yürütme yetkisi teorik olarak Mecliste bulunmakla beraber, Meclisin yürüt-
me ifllemlerini bizzat yapmas› söz konusu de¤ildir. Bu sistemi, anayasac›la-
r›m›z, kuvvetler birli¤i ve görevler ayr›l›¤› sistemi olarak adland›rm›flt›r.
b) Hükümetin kurulmas› konusunda parlamanter sisteme uygun bir model ka-
bul edilmifltir. Anayasan›n 44. maddesine göre “Baflbakan, Cumhurbaflka-
n›nca Meclis üyeleri aras›ndan tayin olunur. Öteki bakanlar Baflbakanca se-
çilip tamam› Cumhurbaflkan› taraf›ndan onand›ktan sonra Meclise sunulur.
Meclis toplan›k de¤ilse sunma ifli Meclisin toplanmas›na b›rak›l›r. Hükümet,
tutaca¤› yolu ve siyasi görüflünü en geç bir hafta içinde Meclise bildirir ve
ondan güven ister”.
8 Anayasa Hukuku
c) 1924 Anayasas›, gene parlamanter sistemin temel ilkelerinden biri olan hü-
kümetin kollektif sorumlulu¤u ilkesini aç›kça kabul etmifltir. Anayasan›n 46.
maddesine göre “Bakanlar Kurulu, hükümetin genel politikas›ndan birlikte
sorumludur”.
Anayasan›n Sertli¤i
1924 Anayasas›, sert bir anayasayd›. Bu Anayasan›n 102. maddesine göre, Anaya-
sa’da de¤ifliklik teklifinin Meclis üye tamsay›s›n›n en az üçte biri taraf›ndan imza-
lanmas› flartt›r. De¤ifliklik tekliflerinin kabulü de üye tam say›s›n›n en az üçte iki-
sinin oyuyla mümkündü. Gene, bugünkü Anayasam›zda da oldu¤u gibi, bu Ana-
yasan›n Devlet fleklinin Cumhuriyet oldu¤u hakk›ndaki birinci maddesinde de¤i-
fliklik ve baflkalama yap›lmas› hiçbir türlü teklif edilemezdi. 1924 Anayasas›, bu-
nun d›fl›nda “Anayasan›n hiçbir maddesi hiçbir sebep ve bahane ile savsanamaz
ve ifllerlikten al›konamaz. Hiçbir kanun Anayasaya ayk›r› olamaz.” (m.103) hük-
münü de tafl›yordu.
Ancak bu anayasa üstünlü¤ünü koruyucu hükümlerin gerçek etkinlik kazana-
bilmesi, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unu denetleyecek ba¤›ms›z bir yarg› me-
kanizmas›n›n varl›¤›na ba¤l›d›r. 1924 Anayasas› ise böyle bir denetim sistemi kur-
mufl de¤ildir. Gerçi Anayasada, mahkemelerin böyle bir yetkisi bulunmad›¤›n›
aç›kça belirten bir hüküm de yoktu. Dolay›s›yla, mahkemelerin, hukukun genel
ilkelerinden hareket ederek, Anayasaya ayk›r› kanunlar› uygulamama yetkisini
kendilerinde görmeleri imkans›z de¤ildi. Nitekim Amerika Birleflik Devletleri
(ABD) Anayasas›’n›n da hiç bir hükmü, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun
mahkemelerce denetlenebilece¤i aç›kça yazmad›¤› halde, mahkemeler kendileri-
ni buna yetkili görmüfllerdir. Türkiye’de ise, mahkeme kararlar› bu yönde gelifl-
memifl ve kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun denetimi sistemi, 1961 Anayasas›-
’n›n kabulüne kadar yerleflememifltir. Böylece, Anayasan›n sertli¤i gerçek bir mü-
eyyideye kavuflmam›fl, adi kanunlarla Anayasaya ayk›r› hükümler kabul etmek,
yani dolayl› yönden Anayasay› de¤ifltirmek mümkün olmufltur.
Laiklik
1924 Anayasas›’n›n getirdi¤i en önemli yeniliklerden biri de, laiklik ilkesidir. Ger-
çi bu ilke, 1924 Anayasas›’nda bafltan beri yer alm›fl de¤ildir. Anayasan›n ilk flek-
linde, “Türkiye Devletinin dini, Din-i ‹slamd›r” ifadesi yer ald›¤› (m.2) gibi, Mecli-
sin yetkileri aras›nda “ahkam-› fler’iyenin tenfizi” (fleriat hükümlerinin uygulanma-
s›) hususu da say›lm›flt›r (m.26). Bu hükümler, 1928 y›l›ndaki Anayasa de¤iflikli¤i
ile ç›kar›lm›fl, 1937 de¤iflikli¤i ile de laiklik ilkesi resmen kabul olunmufltur. Bu il-
kenin niteli¤i ve anlam› hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi, 1982 Anayasas› hakk›ndaki
aç›klamalar›m›z s›ras›nda verilecektir.
Kamu Hürriyetleri
1924 Anayasas›, hürriyetler konusunda, Frans›z Devrimi’nden beri süre gelmekte
olan tabii hak anlay›fl›n› kabul etmifltir. Anayasan›n 68. maddesine göre, “Her
Türk hür do¤ar, hür yaflar. Hürriyet, baflkas›na zarar vermeyecek her fleyi yapabil-
mektir. Tabii haklardan olan hürriyetin herkes için s›n›r›, baflkalar›n›n hürriyeti s›-
n›r›d›r. Bu s›n›r› ancak kanun çizer.”
Bu hürriyetçi anlay›fla ra¤men, 1924 Anayasas›, hürriyetleri genifl ve ayr›nt›l›
flekilde düzenlememifl, ço¤u zaman bunlar›n sadece ad›n› saymak ve s›n›rlar›n›n
kanunla çizilece¤ini belirtmekle yetinmifltir. Böylece Meclis, hürriyetleri diledi¤i
gibi s›n›rland›racak kanunlar ç›karabiliyordu. Üstelik, kanunlar›n anayasaya uy-

gunlu¤unun yarg›sal denetimi sistemi de yerleflmifl olmad›¤›ndan, Meclis ço¤unlu-
¤unun oyuyla, az›nl›¤›n haklar›n›n ölçüsüz flekilde s›n›rland›r›lmas› mümkündü.
1924 Anayasas›n›n Uygulanmas›

1924 Anayasas›, iki k›sa çok partili hayat denemesi (1925’te Terakkiperver Cum-
huriyet F›rkas› ve 1930’da Serbest F›rka) bir yana b›rak›l›rsa, 1946 y›l›na kadar tek-
partili, 1946’dan 27 May›s 1960 Askeri Müdahalesi’ne kadar da çok-partili bir re-
jim içinde uygulanm›flt›r. Anayasa, asl›nda demokratik bir ruha sahip olmakla be-
raber, demokratik geleneklerin henüz sa¤lam flekilde yerleflmemifl oldu¤u bir ül-
kede, çok partili hayat›n aksamadan ifllemesini sa¤layacak hukuki güvencelerden
yoksundu. Bu sak›ncalar, özellikle 1954-1960 döneminde aç›kça ortaya ç›km›fl,
Meclis ço¤unlu¤unca kabul edilen çeflitli antidemokratik kanunlar, iktidar-muha-
lefet iliflkilerini kopma noktas›na getirmifl, buna di¤er baz› nedenlerin de eklen-
mesi, 27 May›s Müdahalesinin ortam›n› haz›rlam›flt›r.
1924 Anayasas› demokratik bir ruha sahip olmakla beraber, bu ço¤ulcu de-
mokrasi de¤il ço¤unlukçu demokrasi anlay›fl›n› yans›tmaktad›r. Köklerini Rousse-
au’nun genel irade görüflünden alan ço¤unlukçu demokrasi anlay›fl›, k›saca, ge-
nel irade veya milli irade olarak adland›r›lan ço¤unluk iradesinin daima kamu iyi-
li¤ine yöneldi¤i, çünkü ço¤unlu¤un ç›karlar›yla toplumun genel ç›karlar›n›n hiç-
bir zaman çat›flamayaca¤› noktas›ndan hareket eder. Rousseau’nun deyimiyle ge-
nel irade yan›lmaz niteliktedir. Bunun sonucu, s›n›rs›z ço¤unluk yönetimidir.
Gerçekten, e¤er ço¤unluk iradesinin daima kamu iyili¤ine yöneldi¤ini, hiçbir za-
man yan›lmad›¤›n› kabul edecek olursak, o zaman bu iradeyi s›n›rlayacak, az›n-
l›k haklar›n› koruyacak tedbir ve kurumlara gerek kalmayacak, hatta bunlar za-
rarl› görülebilecektir.
Buna karfl›l›k ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›, demokrasiyi mutlak ve s›n›rs›z bir
ço¤unluk yönetimi olarak kabul etmez. Aritmetik bir ço¤unlu¤un daima kamu iyi-
li¤ine yönelece¤i, ispatlanmas› mümkün olmayan bir iddiad›r. Demokrasi, elbette
ço¤unlu¤un yönetimi ilkesine dayanmakla beraber, bunu az›nl›¤›n temel haklar›y-
la da ba¤daflt›ran bir rejimdir. Kamu iyili¤i, ancak toplum içindeki çeflitli grupla-
r›n varl›¤›ndan ve bunlar aras›ndaki özgür tart›flma ve pazarl›klardan do¤ar. Böy-
le olunca da ço¤unluk iradesini s›n›rlay›c› tedbirler ve kurumlar, demokrasinin
özüne ayk›r› de¤il, uygundur.
Demokrasi, bir salt ço¤unluk yönetimi olarak tan›mlansa bile, gene de demok-
ratik bir rejimde az›nl›k haklar›n›n ço¤unlu¤a karfl› korunmas› ilkesinden vazgeçi-
lemez. Çünkü toplum iradesinin gerçek anlamda ortaya ç›kabilmesi için, çeflitli
görüfllerin özgür biçimde ifade edilebilmesi ve tart›fl›labilmesi gerekir. Ancak ka-
muoyunun böyle serbestçe oluflabildi¤i bir toplumda, ço¤unluk iradesi özgür ola-
rak belirebilir. Bu da, az›nl›¤›n haklar›n›n korunmas›n› gerekli k›lar. Aksi halde,
belli bir andaki ço¤unlu¤un görüflü her zaman için topluma hakim k›l›nm›fl ve bu-
günkü az›nl›¤›n yar›nki ço¤unluk haline gelmesi olana¤› ortadan kald›r›lm›fl olur.
Az›nl›klar›n temel haklar›n›n tan›n›p güvence alt›na al›nmad›¤› bir rejimde, yöne-
ticileri seçme özgürlü¤ü de büyük anlam tafl›maz. Çünkü serbest biçimde olufla-
mayan kamuoyu, bu özgürlükten de gere¤i gibi yararlanamaz.
1924 Anayasas›, “Egemenlik kay›ts›z flarts›z Milletindir. Türk Milletini ancak
Türkiye Büyük Millet Meclisi temsil eder ve Millet ad›na egemenlik hakk›n› yaln›z
o kullan›r” (m.3 ve 4) demek suretiyle, ço¤unlukçu demokrasi anlay›fl›na uygun
bir formül getirmifltir. Egemenlik, zaten tan›m› gere¤i olarak mutlak ve s›n›rs›z bir
10 Anayasa Hukuku
buyurma gücü oldu¤una ve bu egemenli¤i sadece TBMM kulland›¤›na göre, Mec-

lisin yetkileri s›n›rs›z demektir. Meclis iradesi, uygulamada ço¤unlu¤un iradesi
olarak belirece¤ine göre, Mecliste ço¤unlu¤u elinde bulunduran parti veya grup,
diledi¤ini yapmakta serbest olacakt›r. 1924 Anayasas›, yukar›da de¤indi¤imiz gibi,
kamu hürriyetlerinin s›n›rlar›n›n çizilmesinde Meclise ayr›nt›l› direktifler verme-
mek, bu s›n›r›n çizilmesini sadece kanuna, dolay›s›yla Meclis ço¤unlu¤unun key-
fi iradesine b›rakmak suretiyle, ço¤unluk yönetimi ilkesini daha da pekifltirmifl,
az›nl›k haklar›n› ise büsbütün güvencesiz hale getirmifltir. Nihayet 1924 Anayasa-
s›’n›n bir anayasa yarg›s› getirmemifl olmas› da, Anayasaya ayk›r› kanunlar›n ç›ka-
r›lmas›n› yapt›r›ms›z k›lm›flt›r. Zaten böyle bir anayasa yarg›s›n›n kurulmas›, ege-
menli¤in ancak Meclis taraf›ndan kullan›labilece¤i ilkesiyle de kolay kolay ba¤-
daflt›r›lamazd›. Çünkü egemen bir organ›n iradesi ürünü olan kanunlar›n, onun d›-
fl›ndaki bir organ taraf›ndan iptal edilebilmesi bir tutars›zl›k olurdu. Fakat teorik
tart›flmalar ne olursa olsun, 1924 Anayasas›’nda bir anayasa yarg›s›n›n mevcut ol-
mamas›, yukar›da da belirtildi¤i gibi, Anayasan›n sertli¤ine iliflkin hükümlerin et-
kinli¤ini büyük ölçüde zedelemifl, Anayasaya ayk›r› kanunlar›n adi ço¤unluklarla
ç›kar›lmas›n› mümkün k›lm›flt›r.
1924 Anayasas›, niçin böyle bir ço¤unlukçu demokrasi anlay›fl›n› yans›tm›flt›r?
Bunun çeflitli sebepleri oldu¤u söylenebilir. Bir defa, söz konusu demokrasi anla-
y›fl›, Türk kamu hukukunun ve siyasal düflüncesinin genifl ölçüde esinlendi¤i
Frans’da da hakimdi. Nitekim Fransa’da kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun yar-
g›sal denetimi kabul edilmifl de¤ildi. ‹kincisi, Milli Mücadele’nin fikir ortam› içeri-
sinde, milletin haklar›n›n ancak milli irade ürünü olmayan organlar, özellikle pa-
diflah taraf›ndan zedelenebilece¤i görüflü benimsenmifl, milletin kendi temsilcile-
rinin ço¤unlu¤una karfl› da korunmas›n›n gerekebilece¤i pek akla gelmemifltir.
Üçüncüsü 1924 Anayasas› yap›l›rken flüphesiz Atatürk’ün ve yak›n çal›flma arka-
dafllar›n›n zihninde bulunan devrim program›n›n gerçekleflmesi için, ço¤unlukçu
demokrasi anlay›fl› daha elveriflli koflullar sa¤l›yordu. Çünkü bu demokrasi tipi, ik-
Ço¤ulcu Demokrasi: Siyasal tidar›n, tek bir mecliste ve dolay›s›yla Meclise siyasal yönden hakim bulunan hü-
iktidar›n çeflitli odaklar
aras›nda bölüflülmesini, kümette toplanmas›n› mümkün k›l›yordu. Siyasal iktidar›n çeflitli merkezler aras›n-
paylafl›lmas›n› ve böylelikle da bölüflülmesini, paylafl›lmas›n›, dengelenmesini gerektiren ço¤ulcu demokrasi
dengelenmesini öngören
demokrasi anlay›fl›d›r. ise, devrimlerin yürütülmesi bak›m›ndan uygun bir ortam sa¤lamayabilirdi.
SIRA S‹ZDE Demokratik bir ruha sahip olan 1924 Anayasas›’yla hangi demokrasi anlay›fl› benimsenmifltir?
M‹LL‹ B‹RL‹K KOM‹TES‹ VE GEÇ‹C‹ ANAYASA

DÖNEM‹
27 May›s 1960 Müdahalesi ile iktidara geçen Milli Birlik Komitesi (MBK), kabul et-
ti¤i 1 say›l› Kanunla, 1924 Anayasas›’n›n birçok hükümlerini de¤ifltiren geçici bir
anayasa düzeni kurmufltur. Bu Anayasaya göre, MBK, TBMM’nin yetkilerine sa-
hiptir. Komite, yasama yetkisini bizzat, yürütme yetkisini de kendi seçti¤i bakan-
lar eliyle kullanacakt›r. Bakanlar›, Devlet Baflkan› tayin etmektedir. MBK, bakan-
lar› denetleme ve istedi¤i takdirde azletme yetkisine sahiptir. Geçici Anayasan›n
meydana getirdi¤i Devlet Baflkanl›¤› makam›, Cumhurbaflkan›, Baflbakan, Baflko-
mutan ve MBK Baflkanl›¤› yetkilerini kendisinde birlefltirmifltir.
MBK, iktidara geldi¤i ilk günden itibaren, ülkenin ihtiyaçlar›na cevap verecek
yeni bir anayasa yapma çal›flmalar›na bafllam›fl ve Ord. Prof. S›dd›k Sami Onar
baflkanl›¤›nda üniversite ö¤retim üyelerinden oluflan bir komisyonu, anayasa tasa-
r›s›n› haz›rlamakla görevlendirmifltir. K›saca ‹stanbul Komisyonu ad›yla an›lan bu
komisyon, uzun çal›flmalardan sonra bir tasar› haz›rlam›flsa da, bunun baz› hü-
kümleri, kamuoyunda ciddi tereddütler uyand›rm›flt›r. Bu tasar›da siyasal partile-
re, hatta genel oy sistemine karfl› beslenen güvensizli¤in izlerine rastlanmakta, ge-
nel oydan ç›kmayan bir ikinci meclis yarat›lmakta, yürütme görevinin alan›na gi-
ren birçok konularda özerk veya yar› özerk kurulufllar meydana getirilerek siya-
sal iktidar›n etkinli¤i s›n›rland›r›lmaktad›r.
‹stanbul Komisyonu Tasar›s›’n›n yaratt›¤› tepkiler karfl›s›nda, MBK, yeni Ana-
yasan›n kamuoyunu daha iyi temsil edici bir organ taraf›ndan haz›rlanmas› görü-
flüne vararak, ç›kard›¤› 157 ve 158 say›l› Kanunlarla bir Kurucu Meclis kurulmas›-
na karar verdi. Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi olarak iki kanattan mey-
dana geliyordu. Temsilciler Meclisi’nin kurulmas›nda, günün koflullar› gere¤i ola-
rak, genel oy sistemine baflvurulamam›flt›r. Meclis üyelerinin bir bölümü bir çeflit
iki dereceli seçimle seçilen üyelerden, bir bölümü siyasal partilerin kendi seçtik-
leri temsilcilerden, üçüncü bir bölümü de çeflitli kurulufllar›n (yarg› organlar›, üni-
versiteler, barolar, bas›n, ö¤retmen, gençlik ve esnaf kurulufllar›, sendikalar, Tica-
ret ve Sanayi Odalar›) temsilcilerinden oluflmufltu. Bunlar›n d›fl›nda, Temsilciler
Meclisi’nin bir bölüm üyeleri de, Devlet Baflkan› ve MBK taraf›ndan seçilmiflti. Ku-
rucu Meclis, Anayasay› ve seçim kanunlar›n› yapma olan as›l görevinin yan›nda,
TBMM’nin di¤er yetkilerine de sahipti. Kurucu Meclis, kendisine tan›nan süre için-
de yeni Anayasay› yapma görevini sonuçland›rm›fl ve bu Anayasa, halkoyuna su-
nularak kesinleflmifltir.
1961 ANAYASASI’NIN TEMEL N‹TEL‹KLER‹

AMAÇ
1961 Anayasas›’n›n temel niteliklerini ve uygulanmas›n›
aç›klayabilmek.
4
1961 Anayasas›’n›n birçok alanlardaki düzenlemeleri, 1982 Anayasas› ile karfl›lafl-
t›rma amac›yla, ilgili bölümlerde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r. Burada sadece,
1961 Anayasas›’n›n temel siyasi felsefesi ve getirdi¤i bafll›ca yenilikler üzerinde
durulacakt›r.
Ço¤unlukçu Demokrasi Anlay›fl›ndan Ço¤ulcu Demokrasi

Anlay›fl›na Geçifl
Anayasan›n Üstünlü¤ü
1924 Anayasas›’n›n millet egemenli¤ini tek bafl›na temsil eden üstün yetkili meclis
anlay›fl›na karfl›l›k, 1961 Anayasas›, egemenli¤in kullan›l›fl› bak›m›ndan hayli farkl›
bir formül benimsemifltir. Egemenli¤in kay›ts›z flarts›z Türk Milletinin oldu¤u yo-
lundaki ifade korunmakla birlikte, milletin egemenli¤ini “Anayasan›n koydu¤u
esaslara göre, yetkili organlar eliyle” kullanaca¤› belirtilmifltir (m.4). Böylece Türki-
ye Büyük Millet Meclisi, egemenli¤in kullan›l›fl›nda tek yetkili organ olmaktan ç›-
kar›lm›fl, egemenli¤in kullan›lmas›n› Anayasada belirtilen di¤er devlet organlar› ile
paylafl›r olmufltur. Üstelik, bütün bu organlar, millet egemenli¤ini ancak Anayasa-
n›n koydu¤u esaslara göre kullanabileceklerdir. Gerçi 1924 Anayasas›’nda da ka-
nunlar›n Anayasaya ayk›r› olmayaca¤› hükmü (m.103) yer alm›flt›r ama, bu kural›n
pratik müeyyidelerden yoksunlu¤u sebebiyle, 1924 Anayasas›n›n gerçek anlamda
Anayasa’n›n üstünlü¤ü ilkesini gerçeklefltirmifl oldu¤u söylenemez. 1961 Anayasa-
s› ise, tümüyle, Anayasan›n üstünlü¤ü ilkesi üzerine infla edilmifltir. Egemenli¤in
kullan›lmas›na iliflkin hüküm yan›nda, 1961 Anayasas›’n›n 8. maddesi de, Anayasa-
12 Anayasa Hukuku
n›n üstünlü¤ünü kuflkuya yer b›rakmayacak aç›kl›kta belirtilmektedir: “Kanunlar

Anayasaya ayk›r› olamaz. Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yarg› organlar›-
n›, idare makamlar›n› ve kiflileri ba¤layan temel hukuk kurallar›d›r”.
1961 Anayasas›, Anayasan›n üstünlü¤ünü sadece teorik düzeyde ifade etmek-
le yetinmemifl, daha sonraki bölümlerde görülece¤i gibi, kanunlar›n Anayasaya
uygunlu¤unun yarg›sal denetimi sistemini benimsemek suretiyle, Anayasa üstün-
lü¤ünün gerçek güvencesini ve müeyyidesini sa¤lam›flt›r. 1961 Anayasas›na göre
bu denetim baz› durumlarda genel mahkemelerce de yap›labilmekle beraber, ka-
nunlar›n Anayasaya uygunlu¤unun denetiminde esas görev, 1961 Anayasas› ile
kurulmufl olan Anayasa Mahkemesi’ne düflmektedir. Anayasa Mahkemesi’nin ku-
rulmas›n› ve kanunlar›n Anayasaya uygunlu¤unun yarg›sal denetiminin kabulünü,
1961 Anayasas›’n›n en önemli ve etkili yeniliklerinden biri saymak yanl›fl olmaz.
Kuvvetler Ayr›l›¤› - Devlet ‹ktidar›n›n Paylafl›lmas›

Anayasac›l›k ak›m›n›n ortaya ç›kt›¤› 18. yüzy›l sonlar›ndan bu yana, en az›ndan
hürriyetçi demokrasilerde anayasan›n fonksiyonel anlam›, onun devlet iktidar›n›n
s›n›rlanmas›na yarayan bir araç olmas›d›r. Di¤er bir deyimle, anayasa kavram› ile
devlet iktidar›n›n s›n›rland›r›lmas› amac› aras›nda son derece yak›n bir iliflki var-
d›r. Hatta devlet iktidar›n› etkin biçimde s›n›rland›rmayan bir hukuki metin, biçim-
sel anlamda bir anayasa olsa bile, fonksiyonel anlamda bir anayasa de¤ildir. Ge-
ne anayasac›l›k ak›m›n›n ilk günlerinden bu yana, devlet iktidar›n›n s›n›rland›r›l-
mas›n›n en etkin yolunun, kuvvetler ayr›l›¤›, yani devlet iktidar›n›n çeflitli devlet
organlar› aras›nda bölüflülüp paylafl›lmas› oldu¤u kabul edilmektedir. Her biri
devlet iktidar›n›n bir parças›n› kullanan bu organlar›n, sahip olduklar› karfl›l›kl›
yetkiler yoluyla birbirini denetlemesi, dengelemesi ve frenlemesi, s›n›rl› veya
anayasal devlet yönetimini ortaya ç›karacak, böylece kifli hürriyetlerinin devlet
iktidar› karfl›s›nda korunmas› ve güvence alt›na al›nmas› mümkün olabilecektir.
Kuvvetler Ayr›l›¤›: Devletin Kuvvetler ayr›l›¤› deyiminden anlafl›lan, devletin üç hukuki iktidar› olan ya-
yasama, yürütme ve yarg›
iktidarlar›n›n farkl› devlet sama, yürütme ve yarg› kuvvetlerinin ayr› devlet organlar›na verilmifl olmas›d›r.
organlar›na verilmifl 1924 Anayasas›’n›n yasama ve yürütme kuvvetlerini, teorik aç›dan da olsa, TBMM’de
olmas›n› ifade eder.
toplam›fl olmas›na karfl›l›k, 1961 Anayasas›, Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyo-
nu raporundaki ifade ile, “Kuvvetlerin yumuflak ayr›l›¤›”n› benimsemifltir. Rapora
göre “Bu tasar›da benimsenmifl olan parlamanter rejim, milli hakimiyete dayanan
Devletimizin tarihinde tamamen bir yenilik ifade eder. Zira Meclis Hükümetinin
dayand›¤› kuvvetler kar›fl›m› de¤il, yumuflak bir kuvvetler ayr›m›n› esas alm›flt›r”.
Belirtmek gerekir ki, kuvvetler ayr›l›¤›n›n ça¤dafl anlam›, yasama ve yürütme
aras›ndaki ayr›l›ktan çok, yarg› organ›n›n bu iki siyasal nitelikli organ karfl›s›nda-
ki ba¤›ms›zl›¤›n› ön plana ç›karmaktad›r. Anayasac›l›k ak›m›n›n ilk dönemlerinde
mevcut olmayan siyasal partiler, son yüzy›l içinde büyük geliflme göstererek siya-
set alan›n›n gerçek hakimi haline gelmifllerdir. Özellikle hükümetin ancak parla-
mentonun güveni ile görevde kalabildi¤i parlamanter rejimde ço¤unluk partisi
(veya partileri) bu iki organ aras›nda kuvvetler ayr›l›¤› teorisinin öngörmedi¤i öl-
çüde s›k› bir siyasal ba¤ yaratm›flt›r. Bu durumda, yasama-yürütme ayr›l›¤›n›n es-
ki önemini korumad›¤› gerçek olmakla birlikte, yarg› organ›n›n ba¤›ms›zl›¤›, be-
nimsenen hükümet sistemi ne olursa olsun, bütün hürriyetçi demokrasilerin vaz-
geçilmez bir unsurudur. 1924 Anayasas› teorik olarak yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›-
m›fl olmakla beraber, bunu fiiliyatta etkin k›lacak kurum ve güvencelerden yok-
sundu. 1961 Anayasas›’n›n, yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› bütün güvenceleri ile gerçeklefltir-
mifl olmas›, bu Anayasan›n baflka bir önemli yenili¤idir.
Anayasac›l›k ak›m›n›n temelinde yatt›¤›n› gördü¤ümüz, devlet iktidar›n›n bölü-

flülmesi, paylafl›lmas› ve s›n›rland›r›lmas› ilkesi, sadece yasama, yürütme ve yarg›
kuvvetlerinin ayr› organlara verilmesini de¤il, bazen tek bir kuvvetin çeflitli organ-
lar aras›nda bölüflülmesini de içerebilir. Parlamanter rejimde yürütme kuvvetinin,
sorumsuz Devlet Baflkan› ile sorumlu Baflbakan ve Bakanlar Kurulu aras›nda bö-
lüflülmesi, bunun bir örne¤idir. Baflka bir örnek, yasama yetkisinin iki ayr› Meclis
aras›nda bölüflülmesi anlam›na gelen iki meclis sistemidir. 1961 Anayasas›’n›n ye-
niliklerinden biri de, yasama organ›n› (Türkiye Büyük Millet Meclisi) Millet Mecli-
si ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclise bölmüfl olmas›d›r.
1961 Anayasas›’nda kuvvetler ayr›l›¤› ile devlet iktidar›n›n paylafl›lmas› iliflkisi nas›l SIRA S‹ZDE
düzenlenmifltir?
Ço¤ulcu Toplum Yap›s›n›n Gelifltirilmesi

Bilinen bir gerçektir ki, devlet iktidar›n›n etkin biçimde s›n›rland›r›labilmesi için
sadece hukuki düzenlemeler, yani devlet yetkilerinin anayasal düzeyde bölüflül-
mesi yetmez. En az onun kadar önemli bir s›n›rlama faktörü de, devletçe yarat›l-
mam›fl olan, sivil toplumun kendi bünyesinden do¤an çeflitli insan topluluklar›-
n›n, meslek kurulufllar›n›n, gönüllü derneklerin, menfaat ve bask› gruplar›n›n var-
l›¤› ve bunlar›n siyasal kararlar üzerinde çeflitli yöntemlerle etkili olmalar›d›r. ‹n-
giltere gibi yaz›l› bir anayasas› bile olmayan ve ‹ngiliz Hukuku’na göre Parlamen-
tonun egemen yetkilere sahip oldu¤u bir ülkede bile, bu ço¤ulcu toplum yap›s›
devlet iktidar›n› etkin flekilde s›n›rland›rmaya yetmektedir.
fiüphesiz anayasalar, ço¤ulcu bir toplum yap›s›n› kendili¤inden yaratamazlar.
Ancak onun geliflimini kolaylaflt›rabilir veya engelleyebilirler. 1961 Anayasas›,
amaçlad›¤› ço¤ulcu demokratik düzeni gerçeklefltirebilmek için, ço¤ulcu toplum
yap›s›n›n ve onu oluflturan gönüllü kurulufllar›n gelifltirilmesine öncelik vermifl,
bunu kolaylaflt›r›c› bir dizi hüküm kabul etmifltir. Bunlar›n bafl›nda siyasal partile-
re iliflkin hükümler yer al›r. Siyasal partiler, teknik anlamda devlet yap›s› içinde
yer almamakla ve kamu tüzel kiflili¤i tafl›mamakla beraber sivil toplumla devlet
örgütü aras›nda köprü rolü oynayan ve ça¤dafl demokrasilerde siyasal kararlar›n
al›nmas› sürecinde en çok a¤›rl›k tafl›yan kurulufllard›r. 1924 Anayasas›, ça¤›n›n›n
anayasalar›n›n genel e¤ilimine uygun olarak, siyasal partiler hakk›nda hiçbir hü-
küm tafl›m›yordu. 1961 Anayasas› ise, siyasal partileri “‹ster iktidarda ister muha-
lefette olsunlar, demokratik siyasi hayat›n vazgeçilmez unsurlar›” olarak nitelendi-
rilmifl (m.56/3) ve onlar› daha güvenceli bir hukuki statüye kavuflturmufltur.
Siyasal partilere iliflkin bu hükümlerin yan›nda, çal›flanlara (iflçilere ve kamu
görevlilerine) sendika kurma hakk›n›n tan›nmas› (m.46), iflçilere toplu sözleflme
ve grev haklar› gibi etkin bir sendikac›l›¤›n vazgeçilmez unsurlar› olan haklar›n
verilmesi (m.47), herkesin önceden izin almaks›z›n dernek kurma hakk›na sahip
oldu¤unun belirtilmesi (m.29), kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›n›n
organlar›n›n kendileri taraf›ndan ve kendi üyeleri aras›ndan seçilmesi ve idarenin,
seçilmifl organlar› bir yarg› mercii karar›na dayanmaks›z›n geçici veya sürekli ola-
rak görevinden uzaklaflt›ramamas› (m.122), ço¤ulcu bir toplum yap›s›n›n geliflme-
sini kolaylaflt›r›c› nitelikte hükümlerdir.
Temel Haklar›n Geniflletilmesi ve Güçlendirilmesi

1961 Anayasas›, temel hak ve hürriyetlere, 1924 Anayasas›’na oranla hem daha
genifl, hem daha güvenceli bir yer vermifltir. Türkiye Cumhuriyeti’nin niteliklerini
belirten 2. madde, bu nitelikler aras›nda “‹nsan haklar›na.... dayanan....devlet” ol-
14 Anayasa Hukuku
ma niteli¤ini de saymaktad›r. Bu deyim, hürriyetçi (liberal) bir siyasal rejimi ifade

etmektedir.
1961 Anayasas›’n›n, bir hürriyetler rejimini gerçeklefltirmek amac›yla, 1924
Anayasas›’ndan hayli farkl› bir düzenleme yöntemi izledi¤i göze çarpmaktad›r.
Herfleyden önce, 1924 Anayasas›’nda ço¤u zaman hürriyetlerin sadece ad›n›n sa-
y›lmas›yla yetinildi¤i ve bunlar›n s›n›rlar›n›n kanunla çizilece¤i belirtildi¤i halde,
1961 Anayasas›’nda hürriyetler çok daha ayr›nt›l› biçimde düzenlenmifltir. Bunun-
la, yasama organ›n›n, hürriyetleri düzenlerken neleri yapamayaca¤› belirtilmifl ol-
maktad›r. Di¤er bir deyimle yasama organ›, belli bir hürriyeti düzenlerken, 1924
Anayasas› döneminde oldu¤u gibi tam bir takdir serbestli¤ine sahip de¤ildir. Me-
sela toplant› ve gösteri yürüyüflleri yapma hakk›n› düzenleyen 28. madde, “Her-
kes önceden izin almaks›z›n silahs›z ve sald›r›s›z toplanma ve gösteri yürüyüflü
yapma hakk›na sahiptir” demifltir. Bu hüküm karfl›s›nda yasama organ›n›n, toplan-
t› ve gösteri yürüyüfllerini önceden izin alma flart›na ba¤lamas›na imkan yoktur.
1961 Anayasas›’n›n 11. maddesine göre “Temel hak ve hürriyetler, Anayasan›n
sözüne ve ruhuna uygun olarak kanunla s›n›rlanabilir”. Bu hüküm de, hürriyetle-
rin s›n›rland›r›lmas›na iki s›n›rlama getirmifltir. Biri, s›n›rlaman›n ancak kanunla
yap›labilmesi, di¤eri de s›n›rlaman›n Anayasan›n sözüne ve ruhuna uygun ol-
mas›d›r. Ayn› maddenin ikinci f›kras›, “Kanun, kamu yarar›, genel ahlak, kamu
düzeni, sosyal adalet ve milli güvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakk›n ve hür-
riyetin özüne dokunamaz” demek suretiyle, hürriyetin s›n›rlanmas›na üçüncü ve
çok önemli bir s›n›r getirmektedir. Hakk›n özü güvencesi ad›n› verebilece¤imiz bu
kavrama göre, temel hak ve hürriyetlere iliflkin kanuni düzenlemeler, bu hak ve
hürriyetin özüne dokunucu ölçülere varamayacakt›r. Hak ve hürriyetin özü nedir?
Anayasa Mahkemesi’nin çeflitli kararlar›na göre, e¤er bir s›n›rlama, bir hak ve hür-
riyetin kullan›lmas›n› imkans›z k›l›yor veya afl›r› derecede güçlefltiriyorsa, o hak
veya hürriyetin özüne dokunmufl olacakt›r. Hürriyetlerin özünün ne oldu¤unu,
bütün hürriyetler için genel olarak tan›mlamaya çal›flmaktansa, bunu her hürriye-
tin kendi özelliklerine göre saptamak daha do¤ru olur. Gene de, bu konuda baz›
genel ölçüler koymak mümkündür. Mesala bir hürriyetin kullan›lmas›n›n idari ma-
kamlar›n iznine ba¤lanmas›, o hürriyetin özünü zedeleyici bir s›n›rlama olarak ka-
bul edilebilir.
Nihayet, 1961 Anayasas›’nda kanunlar›n Anayasaya uygunlu¤unun yarg›sal
denetimi sisteminin kabul edilmifl olmas› da, kifli hak ve hürriyetlerini daha gü-
venceli duruma getirmifltir. Böyle bir denetim olmasayd›, Anayasaya ayk›r› ka-
nunlarla hürriyetlerin, Anayasaya ayk›r› biçimde s›n›rland›r›lmalar› tehlikesi orta-
ya ç›kabilirdi.
Sosyal Devlet
Sosyal Devlet: Devletin Sosyal devlet, devletin sosyal bar›fl› ve sosyal adaleti sa¤lamak amac›yla, sosyal
sosyal bar›fl› ve adaleti
sa¤lamak amac›yla ve ekonomik hayata aktif flekilde müdahalesini meflru ve gerekli gören bir devlet
toplumsal ve ekeonomik anlay›fl› olarak tan›mlanabilir. 1924 Anayasas›, 1937’de geçirdi¤i de¤ifliklikle, dev-
yaflama müdahalesini
gerekli k›lan devlet
letin nitelikleri aras›nda halkç›l›k ve devletçilik gibi sosyal devletle iliflkili say›labi-
anlay›fl›d›r. lecek ilkeleri de saym›fl olmakla beraber, sosyal devlet ne sadece halkç›l›¤a, ne de
sadece devletçili¤e indirgenebilir. Sosyal devletin anlam› ve hukuki yöntemleri
üzerinde afla¤›da daha ayr›nt›l› flekilde duraca¤›z. Burada yaln›z sosyal devlet dü-
flüncesinin ve onun birlikte getirdi¤i kurumlar›n 1961 Anayasas›’n›n en önemli ye-
niliklerinden biri oldu¤unu belirtmekle yetinelim.
1961 Anayasas›’n›n Uygulanmas›

1961 Anayasas› hakk›nda 9 Temmuz 1961 tarihli halk oylamas›n›n sonuçlar›, bu
Anayasaya karfl› daha ilk günden itibaren Türk toplumunun baz› kesimlerinde
hayli güçlü bir muhalefetin var oldu¤unu göstermifltir. Gerçekten, Kurucu Meclis-
çe kabul edilen Anayasa tasar›s› geçerli oylar›n yaklafl›k %61.7’sinin evet oyu ile
kabul edilmifltir. Halkoylamas›n›n yap›ld›¤› tarihte MBK yönetiminin hala iflbafl›n-
da oldu¤u ve bu yönetimce iktidardan uzaklaflt›r›lan Demokrat Parti’nin (DP) es-
ki seçmen ve taraftarlar›n›n henüz yeterince örgütlenememifl bulunduklar› gözö-
nüne al›n›rsa, Anayasa tasar›s›na karfl› %40’a yak›n olumsuz oyun hayli yüksek ve
anlaml› kabul edilmesi gerekir. Bu olumsuz oylar›n flu sebeplerden kaynakland›-
¤› düflünülebilir:
a) DP taraftarlar›, partilerinin iktidar›na karfl› haks›z bir müdahale olarak gör-
dükleri 27 May›s Hareketi’ni ve dolay›s›yle o hareketin ürünü olan 1961
Anayasas›’n› benimsememifllerdir.
b) Anayasa yap›m› sürecinde di¤er iki partinin -Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP)- rol alm›fl ve Temsilciler Mec-
lisinin büyük ölçüde CHP a¤›rl›¤› tafl›m›fl olmas›na karfl›l›k, genifl DP küt-
lesinin anayasa yap›m›ndan d›fllanm›fl olmas›, bu kütlenin 1961 Anayasas›-
’n› benimsemesini, kendisini onunla özdefllefltirmesini psikolojik aç›dan
güçlefltirmifltir.
c) Unutmamak gerekir ki, DP 1950’lerin hakim partisidir; 1950, 1954 ve 1957
milletvekili seçimlerini bu parti ilk ikisini çok aç›k farkla olmak üzere ka-
zanm›flt›r. 1960’l› y›llar da, DP’nin siyasal mirasç›s› olan Adalet Partisi’nin
(AP) üstün gücünü devam ettirdi¤i y›llard›r. Parlamentoda normal olarak
ço¤unluk sa¤layabilecek güçte olan bir siyasal e¤ilimin, 1961 Anayasas› ile
Parlamentonun üstünlü¤üne getirilen s›n›rlamalardan ve siyasal iktidar›n,
genel oydan kaynaklanmayan organlarla paylafl›lmas›ndan rahats›zl›k duy-
mas›, baflka bir deyimle 1960 öncesinin s›n›rs›z ço¤unluk hakimiyetinin öz-
lemini çekmesi, bir ölçüde do¤al karfl›lanabilir.
Hangi sebeplerden kaynaklanm›fl olursa olsun, seçmen ço¤unlu¤unun e¤ilimi-
ni temsil eden bir siyasal gücün olumsuz yarg›lar›na hedef olmas›, belki 1961 Ana-
yasas› için en büyük flanss›zl›k olmufltur. Bu anlamda 1961 Anayasas›, toplumun
büyük ço¤unlu¤unun oydaflmas›na (consensus) dayanan bir toplum sözleflmesi
oluflturamam›flt›r. Nitekim AP liderleri s›k s›k Anayasada de¤ifliklik iste¤ini dile ge-
tirmifl, hatta 1961 Anayasas› ile Türkiye’nin idare edilemeyece¤ini ileri sürmüfller-
dir. 1961 Anayasas›’n›n yaratt›¤› liberal ortam içinde sol fikirlerin yay›lmaya baflla-
mas› ve sendikal hareketin güçlenmesi, baz› çevrelerde endifleler yaratm›flt›r. Ni-
hayet, 1960’lar›n sonlar›na do¤ru ortaya ç›kmaya bafllayan siyasal fliddet ortam›n›n
ve terör eylemlerinin önlenememesi, Anayasaya yöneltilen suçlamalar› artt›rm›flt›r.
Böylece, Türk Silahl› Kuvvetleri’nin 12 Mart 1971 Muht›ras› ile Demirel Hüküme-
tini istifaya zorlay›p, ordu deste¤inde, bir partilerüstü geçici yönetim kurmalar› ile
Anayasa de¤iflikli¤i de gündeme gelmifltir.
1961 Anayasas›, 1971-1973 ara rejim döneminde iki defa önemli de¤iflikliklere
u¤ram›flt›r. Bunlardan daha köklü olan birincisi, 1488 say›l› Kanunla yap›lan 22
Eylül 1971 tarihli de¤ifliklik (bununla 1961 Anayasas›n›n 35 maddesi de¤ifltirilmifl
ve dokuz geçici hüküm eklenmifltir), ikincisi de 1699 say›l› Kanunla yap›lan 20
Mart 1973 tarihli de¤iflikliktir. Bu de¤iflikliklerin ana yönleri flöyle özetlenebilir:
16 Anayasa Hukuku
a) Yürütmenin güçlendirilmesi: Bu, özellikle, Bakanlar Kurulu’na Kanun Hük-

münde Kararname (KHK) ç›karma yetkisinin tan›nmas›nda (m.64); vergi,
resim ve harçlar›n muafiyet ve istisnalar› ile, nisbet ve hadlerine iliflkin hü-
kümlerde de¤ifliklik yapmaya Bakanlar Kurulunun yetkili k›l›nmas›nda
(m.61); üniversite özerkli¤inin zay›flat›lmas›nda (m.120) ve Türkiye Radyo
ve Televizyon Kurumu’nun (TRT) özerkli¤inin kald›r›lmas›nda (m.121) ken-
disini göstermektedir.
b) Temel haklarda meydana getirilen s›n›rlamalar: Bu alanda, özellikle 11.
maddede yap›lan de¤ifliklikle, bütün temel haklar için geçerli genel bir s›-
n›rlama hükmü getirilmesi; çeflitli hak ve hürriyetlerle ilgili anayasal s›n›rla-
r›n ve yasal s›n›rlama sebeplerinin artt›r›lmas›; devlet memurlar›n›n sendika
kurma hakk›n›n ortadan kald›r›lmas› (m.119); “tabii yarg› yolu” yerine “ka-
nuni yarg› yolu” ilkesinin getirilmesi (m.32) say›labilir.
c) Yarg› denetimine getirilen s›n›rlamalar: Bu konuda da, özellikle, Anayasa
Mahkemesi’nde iptal davas› açabilecekler aras›nda “Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde temsilcisi bulunan siyasi partiler” deyiminin “Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partiler” olarak de¤ifltirilerek küçük
partilerin iptal davas› açma hakk›ndan yoksun b›rak›lmas› (m.149); Anaya-
sa Mahkemesi’nin Anayasa de¤iflikliklerini ancak flekil yönünden denetle-
yebilece¤inin belirtilmesi (m.147); Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi’nin ku-
rulmas› suretiyle, asker kiflilerle ilgili idari eylem ve ifllemlerin denetiminin
Dan›fltay’›n görev alan›ndan ç›kar›lmas› (m.140); üyelerinin atanmas›nda
Bakanlar Kurulu’nun aday göstermesi gibi, hakimlerin atanmalar›ndaki ge-
nel yöntemden sapan Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nin kurulmas› (m.136)
say›labilir. 1971 ve 1973 Anayasa de¤ifliklikleri, bir bak›ma 1982 Anayasas›’-
n›n habercisidir. Çünkü 1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›’ndan gene ayn›
yönlerde, fakat bu sefer daha da radikal biçimde ayr›lm›flt›r.
1971 ve 1973 de¤ifliklikleri de, Anayasa konusundaki tart›flmalara son verme-
mifltir. 1975’ten sonra siyasal fliddet ve terör olaylar›n›n h›zla t›rmanmas› ve bun-
lar›n önlenememesi, siyasal sistemde (en tipik örne¤i Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi’nin alt› ay süre ile Cumhurbaflkan› seçememesi olan) ciddi t›kan›kl›klar›n mey-
dana gelmesi, hükümetlerin ve parlamentonun zaman zaman karar alamaz ve po-
litika üretemez duruma düflmeleri, Anayasa sorununu git gide a¤›rlaflt›rm›fl ve bir-
çok kiflinin gözünde yeni ve daha köklü bir Anayasa de¤iflikli¤i zorunlu hale gel-
mifltir. 1961 Anayasas›, kamuoyunun baz› kesimlerince, yürütmenin hatta daha
genel olarak devlet otoritesinin güçsüzlü¤ünün bafll›ca sorumlusu gibi görülmeye
bafllam›flt›r.
1961 Anayasas›’na yöneltilen somut elefltirilere ve bunlar›n bizce do¤ruluk de-
recesine afla¤›daki bölümlerde yeri geldikçe de¤inece¤iz. Burada flu kadar›n› söy-
leyelim ki, 1961 Anayasas›’n›n kurdu¤u hükümet mekanizmas› içinde baz› t›kan›k-
l›klar›n meydana geldi¤i, Anayasa hükümlerinin bunlar› gidermede yetersiz kald›-
¤› ve sonuçta ortaya ç›kan siyasal hareketsizli¤in (sistemin siyasal kararlar alabil-
me, yeni politikalar üretebilme yetene¤inin zay›flamas›) rejim bunal›m›n› a¤›rlaflt›r-
d›¤› bir gerçektir. Öte yandan, yürütme organ›n›n ve genel olarak devlet otoritesi-
nin güçsüzlü¤ünü, büyük ölçüde 1961 Anayasas›’na atfetmek kan›m›zca do¤ru de-
¤ildir. Parlamanter bir hükümet sisteminde yürütme organ›, ancak parlamentoda
sa¤lam, disiplinli ve tutarl› bir ço¤unlu¤a dayand›¤› ölçüde otorite ve istikrar sahi-
bi olabilir. 1970’li y›llarda hiçbir partinin parlamentoda mutlak ço¤unluk sa¤laya-
mam›fl olmas›, genellikle zay›f ço¤unluklara dayanan, üstelik bu ço¤unlu¤un da
kendi içinde yeterli disiplin ve tutarl›k göstermedi¤i koalisyon hükümetlerine yol

açm›flt›r. Di¤er bir deyimle, 1970’li y›llarda hükümet ve ona paralel olarak devlet
otoritesinin zay›flam›fl olmas›n›n sebepleri, hukuki olmaktan çok, siyasald›r. Huku-
ki sebepler de, Anayasan›n kendisinden çok, parti sisteminde afl›r› bir parçalanma-
ya, parti say›s›n›n ço¤almas›na ve sonuçta küçük partilerin kamuoyundaki güçle-
riyle orant›l› olmayan bir etki kazanmalar›na sebep olan seçim sistemi ile ilgili gö-
rünmektedir. Unutmamak gerekir ki, hiçbir anayasal düzenleme, parlamanter re-
jim içinde sa¤lam ve disiplinli bir parlamento ço¤unlu¤unun hükümete verece¤i
siyasal güç ve otoritenin yerini tutamaz. Böyle bir ço¤unlu¤un bulunmamas› ha-
linde, hükümetin elinde genifl hukuki yetkiler olsa bile, onun bu yetkileri kullana-
cak siyasal iradeyi gösterebilece¤i çok flüphelidir. Aksine, hukuken zay›f gibi gö-
rünen bir hükümet, sa¤lam ve disiplinli bir parlamento ço¤unlu¤u taraf›ndan des-
teklenmek flart›yla, gerçekte büyük otorite sahibi olabilir. Parlamanter rejimin ma-
hiyeti ve yap›s›, hükümet otoritesinin de¤erlendirilmesinde yasama ve yürütme or-
ganlar›n›n ayr› ayr› de¤il, birlikte hesaba kat›lmalar›n› zorunlu k›lmakt›r.
1961 Anayasas› hakk›nda yap›lan halk oylamas› sonucunda, Anayasan›n toplumun önem- SIRA S‹ZDE
li denebilecek bir kesimince benimsenmemesinin nedenlerini belirtiniz.
18 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ
Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde gerçekleflen
AMAÇ
1961 Anayasas›’n›n temel niteliklerini ve uygulan-
1 anayasac›l›k hareketlerini s›ralayabilmek. 4 mas›n› aç›klayabilmek.
• ‹mparatorluk dönemindeki anayasal geliflmeler • Ço¤unlukçu demokrasi anlay›fl›ndan ço¤ulcu de-
merkezi hükümetle ayan temsilcileri aras›nda 1808 mokrasi anlay›fl›na geçilen 1961 Anayasas›nda bu
y›l›nda imzalanan Sened-i ‹ttifak belgesi ile baflla- yönde baz› ilkeler saptanm›flt›r;
m›flt›r. Bu geliflmeyi 1839 y›l›nda ilan olunan Tan- - Anayasan›n üstünlü¤ü ilkesi
zimat Ferman›, 1856 y›l›nda Islahat Ferman› ve - Kuvvetler ayr›l›¤› ilkesi ve devlet iktidar›n›n
1876 y›l›nda yürürlü¤e giren ve ilk anayasam›z olan paylafl›lmas›,
Kanun-u Esasi izlemifltir. - Ço¤ulcu toplum yap›s›n›n gelifltirilmesi,
- Temel haklar›n geniflletilmesi ve güçlendirilmesi.

AMAÇ
Milli Mücadele dönemini ve bu geçifl döneminin • 1961 Anayasas› ile devletin toplumsal bar›fl› ve ada-
2 Anayasas› olan 1921 Anayasas›’n›n kurdu¤u hü- leti sa¤lamak amac›yla ekonomik ve toplumsal ya-
kümet sisteminin özelli¤ini aç›klayabilmek. flama müdahalesini ifade eden sosyal devlet ilkesi
• Mondros Mütarekesi’ni izleyen dönemde Anado- getirilmifltir.
lu’da bafllayan iflgaller k›sa bir süre sonra Müda- • Anayasan›n uygulanmas› sürecindeki en önemli
faa-i Hukuk hareketlerini do¤urmufltur. Bu süreçte dönemeç 12 Mart 1971 Askeri Müdahalesi olmufl-
kurulan BMM Hükümeti’nin dayand›¤› ilkeler 1921 tur. Müdahaleyi izleyen dönemde getirilen ana de-
Anayasas› ile aç›kl›¤a kavuflturulmufltur. Bir geçifl ¤ifliklikleri flöyle s›ralayabiliriz;
dönemi anayasas› görünümündeki 1921 Anayasa- - Yürütme organ› yasama ve yarg› organlar›na kar-
s›, Anayasa Hukuku ö¤retisinde “Meclis Hüküme- fl› güçlendirilmifltir.
ti” ad›yla bilinen hükümet sistemini öngörmüfltür. - Temel hak ve özgürlükler s›n›rland›r›lm›flt›r.
Anayasan›n en önemli ve devrimci ilkesi, milli ege- - Yarg› denetimine s›n›rlamalar getirilmifltir.
menlik ilkesidir.

AMAÇ
1924 Anayasas›’n›n öngördü¤ü hükümet sistemi-
3 nin genel yap›s›n› ve uygulamas› aflamas›ndaki de-
mokrasi anlay›fl›n› belirleyebilmek.
• 1924 Anayasas› ile meclis hükümeti ile parlamanter
hükümet aras›nda karma bir sistem kurulmufltur.
Her iki sistemin özelliklerini bünyesinde bar›nd›-
ran melez bir hükümet modeli oluflturulmufltur.
• Anayasa hükümlerinin de¤ifltirilmesi, ola¤an ka-
nunlar›n de¤ifltirilmesine oranla daha zor koflulla-
ra ba¤lanm›flt›r. Ayr›ca anayasan›n hiçbir hükmü-
nün hiçbir neden ve özür ile savsanamamas›, ifl-
lerlikten al›konamamas› ve hiçbir kanunun anaya-
saya ayk›r› olamamas› öngörülerek, sert bir anaya-
sa oluflturulmufltur.
• Anayasa demokratik bir öze sahip olmakla birlikte,
ço¤ulcu demokrasi de¤il, ço¤unlukçu bir demok-
rasi anlay›fl›n› yans›tmaktad›r. Uygulamada, demok-
ratik geleneklerin henüz sa¤lam biçimde yerleflme-
mifl oldu¤u bir ülkede bu anlay›fl ciddi sak›ncalar
da do¤urmufltur.
Ünite 1- Türkiye’de Anayasa Geliflmelerine Genel Bak›fl ve 1961 Anayasas›n›n Temel Nitelikleri 19
Kendimizi S›nayal›m 5. Afla¤›dakilerden hangisi ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›-

1. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› ‹mparatorlu¤u Dö- n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
nemindeki anayasac›l›k hareketlerinin sonucunda imzala- a. Ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›, demokrasiyi mutlak ve
nan anayasal belgelerden biri de¤ildir? s›n›rs›z bir ço¤unluk yönetimi olarak kabul etmez.
a. Sened-i ‹ttifak b. Ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›, ço¤unlu¤un yönetimi
b. Tanzimat Ferman› ilkesine dayanmakla birlikte, yönetimi az›nl›¤›n te-
c. Islahat Ferman› mel haklar›yla ba¤daflt›ran bir rejimdir.
d. Teflkilat› Esasiye Kanunu c. Ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›nda, toplum iradesinin
e. Kanun-u Esasi gerçek anlamda ortaya ç›kabilmesi için, çeflitli gö-
rüfllerin özgür biçimde ifade edilebilmesini ve tar-
2. Afla¤›dakilerden hangisi yasama ve yürütme kuvvetle- t›fl›labilmesini kabul eder.
rinin yasama organ›nda toplanmas›n› ifade eden hükü- d. Ço¤unluk iradesini s›n›rlay›c› önlemler ve kurum-
met sistemidir? lar demokrasinin özüne ayk›r› de¤ildir.
a. Baflkanl›k hükümeti e. Ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›, genel iradenin daima
b. Parlamanter hükümet kamu iyili¤ine yönelmesi ve toplumun genel ç›kar-
c. Meclis hükümeti lar›n›n ço¤unlu¤un ç›karlar›yla çat›flmas›n› ifade eder.
d. Mutlak monarfli
e. Diktatörlük 6. Afla¤›daki anayasalardan hangisi ile TBMM ilk kez ege-
menli¤in kullan›m›nda ve temsilinde tek yetkili organ ol-
3. Afla¤›dakilerden hangisi baflkanl›k hükümeti sistemi- maktan ç›kar›lm›flt›r?
nin özelliklerinden biri de¤ildir? a. 1876 Kanun-u Esasi
a. Baflkan›n yan›nda bir de Bakanlar Kurulunun bu- b. 1921 Anayasas›
lunmas› ve bu kurulun yasama organ›ndan güve- c. 1924 Anayasas›
noyu almak zorunda olmas› d. 1961 Anayasas›
b. Baflkan›n hem yasama hem de yürütme organ›n›n e. 1982 Anayasas›
bafl› olmas›
c. Baflkan›n halk taraf›ndan seçilmesi 7. Afla¤›dakilerden hangisi 1961 Anayasas› ile kabul edi-
d. Yürütme organ›n›n baflkana ba¤l› olmas› len yeniliklerden de¤ildir?
e. Sistem gere¤ince yürütme organ›n›n yasaman›n, a. Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun yasal deneti-
yasama organ›n›n da yürütmenin hukuki varl›¤›na minin kabul edilmesi.
son verememesi b. Kuvvetler ayr›l›¤› ilkesinin benimsenmesi.
c. Ço¤ulcu demokratik düzenin gerçeklefltirilmesine
4. 1924 Anayasas› döneminde ilk çok partili hayata geçifl öncelik verilmesi.
denemesi hangi parti ile olmufltur? d. Siyasi partilerin demokratik hayat›n vazgeçilmez
a. Demokrat Parti unsurlar› olarak kabul edilmesi.
b. Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› e. Temel hak ve özgürlüklerin s›n›rlanmas› konusun-
c. Serbest F›rka da yasama organ›na s›n›rs›z yetki tan›nmas›.
d. Cumhuriyetçi Köylü ve Millet Partisi
e. Adalet Partisi 8. Afla¤›dakilerden hangisi devletin, toplumsal bar›fl› ve
adaleti sa¤lamak amac›yla toplumsal ve ekonomik yafla-
ma etkin biçimde müdahalesini meflru ve gerekli gören
devlet anlay›fl›n› ifade eder?
a. Hukuk devleti
b. ‹nsan haklar›na dayanan devlet
c. Laik devlet
d. Demokratik devlet
e. Sosyal devlet
20 Anayasa Hukuku
9. Afla¤›dakilerden hangisi 12 Mart 1971 Askeri Müda- Yaflam›n ‹çinden
“
halesi’nin sonucu olarak yürütme organ›n›n güçlendiril-
mesine yönelik de¤iflikliklerden biri de¤ildir? 27 May›s 1960 günü Türk Silahl› Kuvvetleri ülke yöneti-
a. Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname mine el koymufl ve bu müdahalenin yaln›zca dönemin ik-
ç›karma yetkisinin tan›nmas› tidar partisi Demokrat Parti yönetimine son verdi¤i san›l-
b. Dan›fltay’›n yetkilerinin geniflletilmesi m›flt›r. Gerçekten de bu his dönemin parlamanterlerince
c. TRT’nin özerkli¤inin kald›r›lmas› de paylafl›lm›fl ve askeri müdahalenin çok k›smi sonuçlar
d. Üniversite özerkli¤inin zay›flat›lmas› do¤uraca¤› düflünülmüfltür. Bu yöndeki düflüncenin bir
e. Vergi, resim ve harçlar›n muafiyet ve istisnalar› ile örne¤i olarak flu sat›rlar gösterilebilir:
nispet ve hadlerine iliflkin hükümlerde de¤ifliklik “27 May›s’› sanki komfluya misafir geliyormuflças›na, tam
yapmaya Bakanlar Kurulunun yetkili k›l›nmas› bir umursamazl›kla karfl›lad›m. Asker müdahale ederse
ne olacakt›? ‹crada hiçbir görev almam›flt›m. Parlamanter
10. Afla¤›daki nedenlerden hangisi 1961 Anayasas›’n›n, faaliyetlerimden dolay› da Anayasa’n›n teminat› alt›nday-
toplumun büyük ço¤unlu¤unun oydaflmas›na dayanan d›m” (Selekler, Adnan. “Politikan›n Öbür Yüzü”. Milliyet.
bir toplum sözleflmesi niteli¤inde olmas›n› engellemifltir? 11-28 May›s 1980. Osman Do¤ru. (1998). 27 May›s Reji-
a. Anayasan›n, seçmen ço¤unlu¤unun e¤ilimini tem- mi, s.11’deki al›nt›).
”
sil eden bir siyasal gücün olumsuz yarg›lamas›na
hedef olmas›
b. Anayasan›n kabulünde halkoylamas›na yeterli ilgi-
nin gösterilmemesi
c. Siyasal fliddet ortam›n›n ve terör eylemlerinin
önlenememesi
d. Anayasan›n temel hak ve özgürlükleri çok fazla
s›n›rland›rmas›
e. Anayasayla Cumhurbaflkan›na önemli yetkiler
tan›nmas›
Ünite 1- Türkiye’de Anayasa Geliflmelerine Genel Bak›fl ve 1961 Anayasas›n›n Temel Nitelikleri 21
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Baflvurulabilecek Kaynaklar

1. d Ayr›nt›l› bilgi için “Osmanl› ‹mparatorlu¤u Döne- Ald›kaçt›, Orhan. (1982). Anayasa Hukukumuzun Gelifl-
mi” konusuna bak›n›z. mesi ve 1961 Anayasas›. (4. Bas›m). ‹stanbul: ‹stan-
2. c Ayr›nt›l› bilgi için “Milli Mücadele Dönemi” konu- bul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›.
suna bak›n›z. Özçelik, Selçuk. (1983). Anayasa Hukuku Dersleri Cilt
3. a Ayr›nt›l› bilgi için “Milli Mücadele Dönemi” konu- 2: Türkiye’nin Siyasi Rejimi ve Müesseseleri. ‹s-
suna bak›n›z. tanbul: Filiz Kitabevi.
4. b Ayr›nt›l› bilgi için “1924 Anayasas›n›n Uygulanma- Soysal, Mümtaz. (1997). 100 Soruda Anayasan›n An-
s›” konusuna bak›n›z. lam›. (11. Bask›). ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi.
5. e Ayr›nt›l› bilgi için “1924 Anayasas›n›n Uygulanma- Tunaya, Tar›k Zafer. (1980). Siyasal Kurumlar ve
s›” konusuna bak›n›z. Anayasa Hukuku. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi
6. d Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasan›n Üstünlü¤ü” konu- Hukuk Fakültesi Yay›n›.
suna bak›n›z.
7. e Ayr›nt›l› bilgi için “1961 Anayasas›’n›n Temel Ni-
telikleri” konusuna bak›n›z
8. e Ayr›nt›l› bilgi için “Sosyal Devlet” konusuna bak›-
n›z.
9. b Ayr›nt›l› bilgi için “1961 Anayasas›n›n Uygulanma-
s›” konusuna bak›n›z.
10. a Ayr›nt›l› bilgi için “1961 Anayasas›n›n Uygulanma-
s›” konusuna bak›n›z.
22 Anayasa Hukuku
23
2
Milli Güvenlik
Konseyi Rejimi ve
1982 Anayasas›’n›n
Bafll›ca Özellikleri
Bu Ünitede...
1961 Anayasas› döneminde ortaya ç›kan rejim bunal›m›n›n sonucunda gerçekle-
flen 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesi anlat›lmaktad›r. Askeri müdahaleyi izleyen
süreçte öncelikle, geçifl dönemi ve 1982 Anayasas›’n›n yap›m süreci aç›klanmak-
ta; ard›ndan da yeni anayasan›n temel özellikleri ve 1961 Anayasas› ile karfl›lafl-
t›r›lmas› ele al›nmaktad›r.
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda, afla¤›daki bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z:
Milli Güvenlik Konseyi rejiminin oluflumunu ve görevlerini belirtebileceksiniz.
1961 ve 1982 Anayasalar›n›n yap›m süreçlerinin karfl›laflt›r›lmas›nda, iki
Anayasa aras›ndaki farklar› saptayabileceksiniz.
1982 Anayasas›’n›n bafll›ca özelliklerini tespit edebileceksiniz.
24 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
27 May›s 1961 Askeri Müdahalesi ile bafllayan müdahaleler dönemi, 12 Mart 1971
Muht›ras› ile devam etmifl ve 12 Eylül 1980 Müdahalesi ile sona ermifltir. Birçok
aç›dan 1961 Anayasas›’na duyulan bir tepkinin sonucu olarak gerçekleflen 12 Ey-
lül Müdahalesi ile oluflturulan yeni Anayasada, otorite ve özgürlükler dengesi aç›-
s›ndan otorite ye¤lenmifl ve devlet yap›lanmas› içinde yürütme organ› güçlendiril-
mifltir. Bu çerçevede 1961 Anayasas›’na oranla daha az kat›lmac› bir demokrasi
modeli benimsenmifltir.
Org. Kenan Evren 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesi’ni aç›klarken; kuvvetler ay-
r›l›¤› ilkesinin kuvvetler çat›flmas›na dönüfltü¤ünü vurgulamakta ve tam bir otori-
te bofllu¤u do¤du¤unu ifade etmekteydi. Bu nedenle de anayasal kurulufllar› suç-
layarak, harekât›n amaçlar›n› sayarken önceli¤i Devletin gücünün pekifltirilmesi-
ne vermekteydi (Tanör, Bülent. (1994). ‹ki Anayasa 1961–1982, s. 97).
Anahtar Kavramlar
• Milli Güvenlik Konseyi • Anayasa Mahkemesi
• Dan›flma Meclisi • Cumhuriyet Senatosu
• Çerçeve Anayasa • Salt Ço¤unluk
• Kazüistik Yöntem • Üye Tamsay›s›
• Millet Meclisi • Toplant› Yetersay›s›
‹çindekiler
• M‹LL‹ GÜVENL‹K KONSEY‹ REJ‹M‹
• 1961 VE 1982 ANAYASASI’NIN YAPIMI SÜREÇLER‹N‹N KARfiILAfiTIRILMASI
• Benzerlikler
• Farklar
• 1982 ANAYASASI’NIN BAfiLICA ÖZELL‹KLER‹
Ünite 2 - Milli Güvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasas›’n›n Bafll›ca Özellikleri 25
M‹LL‹ GÜVENL‹K KONSEY‹ REJ‹M‹

AMAÇ
Milli Güvenlik Konseyi rejiminin oluflumunu ve görevlerini
belirleyebilmek.
1
Geçen bölümde de¤inilen rejim bunal›m›, 12 Eylül 1980 günü Türk Silahl› Kuvvet-
leri’nin emir ve komuta zinciri içinde ve emirle yönetime el koymas› ile sonuçlan-
m›flt›r. 12 Eylül Harekât›’n›n nitelik ve amac›, Milli Güvenlik Konseyi’nin 27 Ekim
1980’ de kabul etti¤i 2324 say›l› “Anayasa Düzeni Hakk›nda Kanun” un genel ge-
rekçesinde flöyle aç›klanm›flt›r: “Ülkesi ve milleti ile bölünmez bir bütün olan Tür-
kiye Cumhuriyeti’nin varl›¤›na, ba¤›ms›zl›¤›na ve halk›m›z›n içtenlikle benimsedi-
¤i ve gerçekten lay›k oldu¤u demokratik rejimimize karfl› süregelmifl çok yönlü
sald›r›lar›n, bölücü ve y›k›c› k›flk›rtma ve davran›fllar›n, anarflik eylemlerin, bir me-
deni toplumda ve her devlet hayat›nda mutlaka sa¤lanmas› ve korunmas› gereken
korkusuzca yaflama hak ve hürriyetini ve mal güvenli¤ini fiilen ortadan kald›ran si-
lahl› terörün alabildi¤ine yayg›nlaflt›¤›; rejimin temel müessesesi olan parlamento-
nun görevini yapamaz hale getirildi¤i ve demokratik sistemi normal olarak ifllete-
bilecek yollar›n kapand›¤› bir ortamda Milletin ba¤r›ndan do¤an Türk Silahl› Kuv-
vetleri, tarihi sorumluluk duygusu ile Yüce Türk Milleti ad›na hareket ederek emir
ve komuta zinciri içinde ve emirle 12 Eylül 1980 harekât›n› gerçeklefltirmifltir”.
Anayasa Düzeni Hakk›nda Kanun’un 2. maddesine göre, “Anayasa’da Türkiye
Büyük Millet Meclisi’ne, Millet Meclisi’ne ve Cumhuriyet Senatosu’na ait oldu¤u
belirtilmifl bulunan görev ve yetkiler 12 Eylül 1980 tarihinden itibaren geçici ola-
rak Milli Güvenlik Konseyi’ne ve Cumhurbaflkan›’na ait oldu¤u belirtilmifl bulunan
görev ve yetkiler de Milli Güvenlik Konseyi Baflkan› ve Devlet Baflkan›’nca yerine
getirilir ve kullan›l›r”. Ayn› Kanun’un 1. maddesi, di¤er maddelerde belirtilen istis-
nalar sakl› kalmak üzere, yeni bir anayasa kabul edilip yürürlü¤e girinceye kadar
1961 Anayasas›’n›n yürürlükte oldu¤unu belirtmifl olmakla beraber, kanunun di¤er
maddeleri, söz konusu geçici dönem içinde Milli Güvenlik Konseyi’nin kurucu ik-
tidar’a, yani Anayasay› de¤ifltirme yetkisine de sahip oldu¤unu aç›kça göstermek-
tedir. Nitekim 6. maddeye göre, “Milli Güvenlik Konseyi’nin bildiri ve kararlar›nda
yer alan ve alacak olan hükümlerle Konsey’ce kabul edilerek yay›mlanan ve ya-
y›mlanacak olan kanunlar›n 9 Temmuz 1961 tarihli Anayasa hükümlerine uyma-
yanlar› anayasa de¤iflikli¤i olarak ve yürürlükteki kanunlara uymayanlar› da kanun
de¤iflikli¤i olarak yay›mland›klar› tarihte veya metinlerinde gösterilen tarihlerde
yürürlü¤e girer”. Ayr›ca, Kanun’un 3. maddesi, Milli Güvenlik Konseyi’nin kanun
niteli¤indeki ifllemleri hakk›nda anayasaya ayk›r›l›k iddias›n›n ileri sürülmesi imkâ-
n›n› ortadan kald›rm›flt›r. “Milli Güvenlik Konseyi’nce kabul edilerek yay›mlanan
bildiri ve karar hükümleri ile yay›mlanan ve yay›mlanacak olan kanunlar›n anaya-
saya ayk›r›l›¤› iddias› ileri sürülemez”. Ayn› Kanun, anayasa yarg›s› üzerindeki bu
s›n›rlamaya benzer olarak, idari yarg› bak›m›ndan da baz› s›n›rlamalar getirmekte-
dir. Kanun’un 4. maddesine göre, “Milli Güvenlik Konseyi’nin bildiri ve kararlar›n-
da yer alan ve alacak olan hükümlerle 12 Eylül 1980 tarihinden sonra ç›kar›lan ve
ç›kar›lacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin ve üçlü kararnamelerin yürütül-
mesinin durdurulmas› ve iptali istemi ileri sürülemez”. Beflinci maddeye göre de,
“12 Eylül 1980 tarihinden sonra, Bakanlar ile Bakanlar›n yetki verdi¤i görevlilerce
kamu personeli hakk›nda uygulanan ve uygulanacak olan ifllemlerin ve al›nan ka-
rarlar›n yürütülmesinin durdurulmas› istemi ileri sürülemez”.
26 Anayasa Hukuku
Geçici dönemde Bakanlar Kurulu görevleri, 21 Eylül 1980’de Bülend Ulusu

Baflkanl›¤›’nda kurulan ve sivillerden oluflmufl bulunan Bakanlar Kurulu’na b›rak›l-
m›flt›r. Bakanlar Kurulu’nun program› Milli Güvenlik Konseyi’nce görüflülerek, 30
Eylül’de hükümete güven belirtilmifltir: “Böylece yürütme görevi, Anayasa ve ka-
nunlar çerçevesinde hükümete b›rak›lm›flt›r”.
Milli Güvenlik Konseyi üyeleri, “Milletin kay›ts›z flarts›z egemenli¤ine, demok-
ratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine dayal› yeni bir anayasa düzeni” kurulaca¤› taah-
hüdünü, 18 Eylül 1980 günü içtikleri antla ve ayr›ca çeflitli vesilelerle tekrarlam›fl-
lard›r. Bu amaçla, Milli Güvenlik Konseyi’nin 29 Haziran 1981 tarihinde kabul etti-
¤i 2485 say›l› “Kurucu Meclis Hakk›nda Kanun” la, yeni Anayasa’n›n yap›lmas› sü-
reci bafllam›flt›r. Kurucu Meclis’in çal›flmalar›na hakim olacak esaslar, sözü geçen
Kanun’un Bafllang›ç k›sm›nda flöyle ifade edilmifltir: “Türkiye Cumhuriyeti Devle-
ti’nin varl›¤› ve ba¤›ms›zl›¤›, ülkenin ve milletin bütünlü¤ü ve bölünmezli¤i anlay›-
fl› içinde herkesin insan haklar›ndan ve temel hürriyetlerden eflitlik ilkesine göre
yararlanmas›n› ve hukukun üstünlü¤ünü sa¤layacak demokratik hukuk devletinin
kurulmas› için gereken hukuki düzenlemelerle Anayasay›, Siyasi Partiler ve Seçim
Kanunlar›’n› yapmak ve varl›¤›, genel seçimlerle kurulacak Türkiye Büyük Millet
Meclisi fiilen göreve bafllay›nca sona ermek üzere Kurucu Meclis kurulmas› karar-
laflt›r›lm›flt›r”. Kanun’un Bafllang›ç k›sm›nda sözü edilen bu kavramlar›n tümünün,
sonuçta 1982 Anayasas›’nda yer ald›¤›n› afla¤›da görece¤iz.
Kanun’un birinci maddesine göre “Kurucu Meclis; (Milli Güvenlik Konseyi) ile
kurulufl, görev ve yetkileri bu kanunda belirtilen (Dan›flma Meclisi) nden oluflur.
Bu kanun hükümleri d›fl›nda kalan hususlarda Milli Güvenlik Konsey’i, 2324 say›l›
Anayasa Düzeni Hakk›ndaki Kanun uyar›nca Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne, Mil-
let Meclisi’ne ve Cumhuriyet Senatosu’na ait görevleri yerine getirir ve yetkileri kul-
lan›r”. Bu maddenin önemli bir sonucu, hükümetin denetlenmesine iliflkin yetkile-
rin Milli Güvenlik Konseyi taraf›ndan kullan›lmaya devam etmesidir.
Kanun’un ikinci maddesine göre Kurucu Meclis’in görevleri:
a. “Yeni Anayasa’y› ve Anayasa’n›n Halkoyuna Sunulufl Kanunu’nu haz›rlamak;
b. Halkoyuna sunulan ve milletçe kabul edilince kesinleflerek, geçici hüküm-
lerine göre yürürlü¤e girecek olan Anayasa’n›n ilkelerine uygun Siyasi Par-
tiler Kanunu’nu haz›rlamak;
c. Yeni Anayasa’n›n ve Siyasi Partiler Kanunu’nun hükümlerini gözönünde tu-
tarak Seçim Kanunu’nu haz›rlamak;
d. Milli Güvenlik Konseyi’nce kararlaflt›r›lacak tarihte yap›lacak genel seçimler-
le Türkiye Büyük Millet Meclisi kurulup fiilen göreve bafllay›ncaya kadar,
kanun koyma, de¤ifltirme ve kald›rma suretiyle yasama görevlerini yerine
getirmektir”.
Kurucu Meclisin sivil kanad›n› oluflturan Dan›flma Meclisi sözü geçen Kanun’da
“belirtilen usul ve esaslara göre her ilin tesbit ve teklif etti¤i adaylar aras›nda Milli
Güvenlik Konseyi’nce seçilen 120 üye ile, Milli Güvenlik Konseyi’nce do¤rudan
do¤ruya seçilen 40 üye olmak üzere 160 üyeden oluflur” (m.3). Dan›flma Meclisi’ne
seçilebilmek için, 11 Eylül 1980 tarihinde herhangi bir siyasi partinin üyesi olma-
mak flartt›r.
1961 VE 1982 ANAYASALARI’NIN YAPIMI

SÜREÇLER‹N‹N KARfiILAfiTIRILMASI
AMAÇ
1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n yap›m süreçlerinin karfl›laflt›r›lma-
s›nda, iki Anayasa aras›ndaki farklar› saptayabilmek.
2
1982 Anayasas›’n›n haz›rlanma süreci 1961 Anayasas›’n›nki ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda,
aralar›nda bafll›ca flu benzerlik ve farklar göze çarpmaktad›r.
Benzerlikler
a. Her iki Anayasa, askeri müdahaleler sonucu oluflmufltur.
b. Her iki Anayasa, bir kanad› askeri harekat›n liderli¤ini yapan kuruldan (Mil-
li Birlik Komitesi ve Milli Güvenlik Konseyi) di¤er kanad› ise sivillerden
(Temsilciler Meclisi ve Dan›flma Meclisi) oluflan Kurucu Meclis’ler taraf›ndan
haz›rlanm›flt›r.
c. Her iki durumda da Kurucu Meclis, daha do¤rusu bu Meclisin sivil kanad›
seçimle oluflmam›flt›r.
d. Her iki durumda da Kurucu Meclisçe haz›rlanan Anayasa, halkoyuna sunul-
mak suretiyle kesinleflmifltir.
e. Her iki durumda da sivil kanad›n, Bakanlar Kurulu’nun kurulmas› ve düflü-
rülmesine iliflkin yetkileri yoktur.
Farklar
a. Gerek Temsilciler Meclisi gerek Dan›flma Meclisi genel seçim sonucunda
oluflmamakla beraber, 1961 Temsilciler Meclisi’nin daha temsili nitelik tafl›-
d›¤› görülmektedir. Bu meclisin üyelerinin afla¤› yukar› üçte biri dolayl› bir
seçimle üyelik s›fat›n› kazanm›fl, önemli bir bölümü de kooptasyon, yani Kooptasyon: Kurulufllar›n
kendi temsilcilerini
çeflitli meslek kurulufllar›n›n kendi temsilcilerini belirlemesi yoluyla olufl- kendilerinin belirlemesi
mufltur. Buna karfl›l›k Dan›flma Meclisi üyelerinin tümü Milli Güvenlik Kon- yoludur.
seyi taraf›ndan atanm›flt›r.
b. Temsilciler Meclisi’nde, kapat›lan DP d›fl›nda, günün di¤er iki partisi olan
CHP ve CKMP gerek do¤rudan do¤ruya kendilerine ayr›lan kontenjanlar,
gerek iller ve meslek kurulufllar› temsilcileri aras›ndaki parti üyeleri kanal›y-
la, Anayasa’n›n haz›rlanmas›nda büyük ölçüde etkili olduklar› halde, Dan›fl-
ma Meclisi tümüyle partisiz bir meclistir.
c. Bu iki fark, Dan›flma Meclisi’nin Temsilciler Meclisi’ne oranla, sosyal kom-
pozisyon bak›m›ndan çok daha fazla bürokrasi a¤›rl›kl› bir kurulufl olmas›
sonucunu do¤urmufltur.
d. Temsilciler Meclisi Milli Birlik Komitesi karfl›s›nda, Dan›flma Meclisi’nin Milli
Güvenlik Konseyi karfl›s›ndaki durumuna oranla daha genifl yetkili bir kuru-
lufltur. 1961 sisteminde Temsilciler Meclisi taraf›ndan kabul edilen metin Mil-
li Birlik Komitesi taraf›ndan aynen kabul edilmedi¤i, Temsilciler Meclisi de
Milli Birlik Komitesi’nce yap›lan de¤ifliklikleri benimsemedi¤i takdirde, iki
Meclisin üyelerinden oluflan bir Karma Komisyon kurulmas› ve Karma Ko-
misyon metninin Kurucu Meclis birleflik toplant›s›nda oylanmas› öngörül-
müfltü. Bu durum, say›ca daha kalabal›k olan Temsilciler Meclisi’ne bir üs-
tünlük sa¤l›yordu. 1981-83 sisteminde ise Milli Güvenlik Konseyi, Dan›flma
Meclisi’nce kabul edilen metinde diledi¤i de¤iflikli¤i yapma veya bunu tü-
28 Anayasa Hukuku
müyle reddetme yetkisini kendisinde sakl› tutmufltur. Milli Güvenlik Konse-

yi’nce de¤ifltirilerek kabul edilen metnin tekrar Dan›flma Meclisi’ne gönderil-
mesi gibi bir yöntem öngörülmemifltir. Bu anlamda Anayasa’n›n yap›m›nda
nihai söz, Milli Güvenlik Konseyindedir. Dan›flma Meclisi, ad›n›n da do¤ru
olarak ifade etti¤i gibi, nihayet bir dan›flma veya ön çal›flma organ›d›r.
e. 1961 sisteminde, halkoyuna sunulan Anayasa tasar›s›n›n kabul edilmemesi
halinde ne yap›laca¤› aç›kça belirtilmifltir. Bu durumda, yeni Seçim Kanu-
nu’na göre yap›lacak genel seçimle yeni bir Temsilciler Meclisi kurulacak ve
bu Meclis, Anayasa çal›flmalar›na yeniden bafllayacakt›r. 1981-83 sisteminde
ise, Anayasa tasar›s›n›n halkoylamas›nda reddi durumunda ne yap›laca¤›
konusunda bir aç›kl›k yoktur. Bu durum, tasar› reddedildi¤i takdirde askeri
idarenin belirsiz bir süre daha devam edebilece¤i düflüncesini akla getirebi-
lecek niteliktedir.
f. 1961 Halkoylamas›’nda siyasal partiler kamuoyu oluflturmakta aktif bir rol
oynad›klar›, hatta Anayasa’n›n kabulüne karfl› olan görüfller nisbi bir rahat-
l›k içinde ifade edilebildi¤i halde, 1982 Halkoylamas›’na iliflkin 70 say›l› Mil-
li Güvenlik Konseyi karar›nda, Anayasa üzerindeki görüfl ve önerilerin aç›k-
lanmas›nda “münhas›ran Anayasa tasla¤›n›n gelifltirilmesi maksad› içinde”
kal›naca¤›, “Anayasan›n halkoylamas›nda, halk›n verece¤i reyin nas›l olma-
s› gerekece¤i hususunda etki yapacak herhangi bir telkinde” bulunulamaya-
ca¤› belirtilmifltir. Benzer flekilde, 71 say›l› Milli Güvenlik Konseyi karar›nda
da “Anayasan›n geçici maddeleri ile Devlet Baflkan›’n›n radyo-televizyonda
ve yurt gezilerinde yapacaklar› anayasay› tan›tma konuflmalar› hiç bir suret-
le elefltirilemez ve bunlara karfl› yaz›l› veya sözlü herhangi bir beyanda bu-
lunulamaz” denilmek suretiyle, halkoylamas› öncesinde anayasa üzerindeki
tart›flmalar s›n›rland›r›lm›flt›r.
g. 1961 Halkoylamas›’n›n aksine, 1982 Halkoylamas›’nda Anayasan›n kabulü,
Cumhurbaflkan›’n›n seçimiyle birlefltirilmifltir. Anayasan›n geçici birinci mad-
desine göre, “Anayasan›n, halkoylamas› sonucu, Türkiye Cumhuriyeti Ana-
yasas› olarak kabul edildi¤inin usulünce ilan› ile birlikte halkoylamas› tari-
hindeki Milli Güvenlik Konseyi Baflkan› ve Devlet Baflkan›, Cumhurbaflkan›
s›fat›n› kazanarak, yedi y›ll›k bir dönem için, Anayasa ile Cumhurbaflkan›’na
tan›nan görevleri yerine getirir ve yetkileri kullan›r. 18 Eylül 1980 tarihinde
Devlet Baflkan› olarak içti¤i and yürürlükte kal›r”.
Böylece, Kurucu Meclis Hakk›nda Kanun uyar›nca ilkin Dan›flma Meclisi sonra
da Milli Güvenlik Konseyi taraf›ndan kabul edilen Anayasa Tasar›s›, 7 Kas›m 1982
günü halkoyuna sunulmufl ve % 8.63 oran›nda hay›r oyuna karfl›l›k, % 91.37 ora-
n›nda evet oyuyla kabul edilmifltir. Anayasan›n yürürlü¤e girmesine iliflkin 177.
madde gere¤ince, 6 Kas›m 1983 tarihinde milletvekili genel seçimlerinin yap›lma-
s›n› takiben, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›k Divan›’n›n 6 Aral›k 1983'te
oluflmas›, yani yeni seçilen Meclisin göreve bafllamas›yla, Milli Güvenlik Konse-
yi’nin ve Dan›flma Meclisi’nin hukuki varl›klar› sona ermifl ve Türk siyasal hayat›n-
da yeni bir demokratik dönem bafllam›flt›r.
SIRA S‹ZDE Dan›flma Meclisi’nin Temsilciler Meclisine göre daha bürokratik bir yap›ya sahip olmas›-
n›n nedenlerinin tart›fl›n›z.
1982 ANAYASASI’NIN BAfiLICA ÖZELL‹KLER‹

AMAÇ 1982 Anayasas›’n›n bafll›ca özelliklerini tespit edebilmek.
3
Milli Güvenlik Konseyi, yönetime el koydu¤u andan itibaren amac›n›n, harekata
yol açan sebepleri ortadan kald›rd›ktan sonra, iktidar›, “demokratik, laik ve sosyal
hukuk kurallar›na dayal› bir yönetime” devretmek oldu¤unu aç›kça ifade etmifltir.
Ancak Milli Güvenlik Konseyi, bununla, 12 Eylül 1980 öncesi rejime dönmeyi kas-
detmedi¤ini de ayn› aç›kl›kla belirtmifltir. Mesela Kurucu Meclis Hakk›nda Ka-
nun’un gerekçesinde bu konuda flöyle denilmektedir: “Memleketimizin 11 Eylül
1980 tarihinde içinde bulundu¤u ortam ve bu ortam› do¤uran sebepler dikkate al›-
n›nca, 12 Eylül Harekât›’n›n amac›n›n demokratik düzene dönme de¤il, sa¤l›kl› ve
sa¤lam demokratik düzen kurma oldu¤u anlafl›l›r. 12 Eylül baz› kimselerin ve çev-
relerin göstermek istedi¤i gibi demokrasiden sapmay› ve ayr›lmay› de¤il Türk hal-
k›n›n istedi¤i ve gerçekten lay›k oldu¤u demokratik bir rejimi kesin çöküntüden
kurtarmak, sa¤l›kl› ve sa¤lam bir tarzda tesis etmek hareketinin bafllang›c›n› ifade
eder”. Bu anlay›fl içinde haz›rlanan 1982 Anayasas›’n›n, 1961 Anayasas›’ndan baz›
önemli farklarla ayr›lmas›n› do¤al görmek gerekir. ‹ki Anayasa aras›ndaki belli bafl-
l› temel nitelik farklar› flöyle s›ralanabilir:
1982 Anayasas› 1961 Anayasas›na Oranla Daha Kazüistik

Bir Yöntemle Haz›rlanm›flt›r
1982 Anayasas›, 1961 Anayasas› ile biçim yönünden karfl›laflt›r›ld›¤› zaman, ondan
hayli daha uzun ve ayr›nt›l› oldu¤u göze çarpmaktad›r. 1961 Anayasas›’n›n 157
madde ve 11 geçici maddeden oluflmas›na karfl›l›k, 1982 Anayasas› 177 madde ve
16 geçici maddeden meydana gelmifltir. Daha önemlisi 1982 Anayasas›’n›n hemen
bütün maddeleri, 1961 Anayasas›’n›n ilgili maddelerine oranla daha uzun ve ayr›n-
t›l›d›r. 1982 Anayasas›’n›n Bafllang›ç k›sm› da, 1961 Anayasas›’n›n Bafllang›c›ndan
yaklafl›k iki kat daha uzundur. Her iki Anayasada da, sadece genel ilkeleri ortaya
koyup, bunlar›n uygulanma biçimlerini kanunlara b›rakma amac›n› güden çerçe- Çerçeve Anayasa: Genel
ve anayasa anlay›fl›n›n benimsenmeyip, birçok muhtemel durumlar› düzenlemek ilkeleri düzenleyen ve
bunlar›n uygulanma
isteyen kazüistik bir yönteme yer verildi¤i gözlemlenmektedir. Her iki Anayasada biçimlerini kanunlara
da, hürriyetçi demokrasilerin büyük bölümünde kanunlara veya yasama meclisle- b›rakan anayasa tipidir.
ri içtüzüklerine b›rak›lan baz› konular›n düzenlenmesine giriflilmifltir. Bunda k›s-
men, her siyasal veya sosyal soruna mutlaka hukuki bir çözüm bulma e¤iliminde
olan Türk siyasal kültürünün kanuncu niteli¤inin rol oynad›¤›ndan flüphe edile-
mez. Ancak 1982 Anayasas›, bu yönde 1961 Anayasas›ndan çok daha ileri gitmifl-
tir. Her iki Anayasan›n flu veya bu ölçüde kazüistik denilebilecek bir yöntemi be-
nimsemelerinde, bu Anayasalar›n tepki anayasas› olma nitelikleri de elbette etkili
olmufltur.
Ne var ki, anayasalar›n afl›r› düzenleyici veya kazüistik bir yöntemle haz›rlan-
malar›n›n sak›ncalar› da yok de¤ildir. Genel ilkelerle yetinmeyerek ayr›nt›lara ka-
dar inen bir anayasa, daha k›sa bir süre içinde sosyal geliflmenin gerisinde kalma
tehlikesiyle karfl›laflabilir. De¤iflen ihtiyaçlar, s›k s›k anayasa de¤iflikli¤ini gerekli
k›labilir. Anayasan›n kat›l›¤› sebebiyle anayasa de¤iflikli¤inin her zaman mümkün
olmamas› ise, toplumda s›k›nt›lar do¤urabilir. Böylece, afl›r› düzenleyici bir anaya-
sa, amac› olan daha istikrarl› bir siyasal düzeni gerçeklefltirecek yerde; anayasa tar-
t›flmalar›n›n sürekli olarak gündemde bulundu¤u daha istikrars›z bir siyasal ortama
30 Anayasa Hukuku
yol açabilir. Unutmamak gerekir ki, tarihte en uzun ömürlü olmufl anayasalar, ABD
Anayasas› gibi k›sa, çerçeve anayasalard›r.
SIRA S‹ZDE 1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n afl›r› düzenleyici bir yöntemle haz›rlanmalar›n›n nedenleri-
ni belirtiniz.
1982 Anayasas› 1961 Anayasas›ndan Daha Kat› Niteliktedir

De¤ifltirilmesi normal kanunlardan daha güç flartlara ba¤lanm›fl olan anayasalara
Kat› Anayasa: De¤ifltirilmesi kat› anayasa denildi¤ini biliyoruz. 1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n nas›l de¤ifltirile-
ola¤an kanunlardan daha
güç koflullara ba¤lanan
bilece¤i hakk›nda ayr›nt›l› bilgi afla¤›da verilecek olmakla beraber, 1982 Anayasa-
anayasa tipidir. s›’n›n ne bak›mlardan 1961 Anayasas›’ndan daha kat› oldu¤una burada k›saca de-
¤inmek istiyoruz: (a) 1982 Anayasas›’nda, hiç bir flekilde de¤ifltirilemeyecek ve de-
¤ifltirilmesi teklif edilemeyecek hükümlerin kapsam› geniflletilmifltir; (b) Anayasa
de¤iflikli¤i sürecine, 1961 Anayasas›’nda mevcut olmayan bir onay safhas› eklen-
mifltir. Cumhurbaflkan›, onaylamad›¤› Anayasa de¤iflikli¤ini halkoyuna sunma yet-
kisine sahip k›l›nm›flt›r; (c) Geçici 9. madde gere¤ince, Cumhurbaflkan›nca geri
gönderilen Anayasa de¤iflikli¤i hakk›ndaki kanunun Türkiye Büyük Millet Mecli-
si’nce tekrar aynen kabul edilebilmesi, alt› y›ll›k bir süre için, üye tam say›s›n›n
dörtte üç ço¤unlu¤unun oyu flart›na ba¤lanm›flt›r; (d) Do¤rudan do¤ruya anayasa-
n›n kat›l›¤› sorunuyla ilgili olmamakla beraber, Milli Güvenlik Konseyi rejiminin
devlet hayat›n›n pek çok yönünü ayr›nt›l› kanunlarla düzenlemifl olmas› ve Anaya-
sa’n›n geçici 15. maddesi gere¤ince bunlar›n Anayasaya ayk›r›l›¤›n›n iddia edile-
memesi, böylece sözü geçen kanunlar›n di¤er kanunlar karfl›s›nda daha ayr›cal›k-
l› bir statüye kavuflturulmas› da, devlet hayat›nda esnekli¤i azaltan faktörlerden bi-
ridir. Bu denetim yasa¤›, 2001 Anayasa de¤ifliklikleriyle kald›r›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE 1982 Anayasas›’n›n 1961 Anayasas›’ndan daha kat› nitelikte oldu¤unu gösteren özelikleri-
ni s›ralay›n›z.
1982 Anayasas› Bir Geçifl Dönemi Öngörmüfltür

6 Kas›m 1983 seçimleri ile birlikte demokratik düzene dönülmüfl olmakla beraber,
1982 Anayasas› geçici hükümleri ile, siyasal hayat›n tam normalleflmesi aç›s›ndan
bir geçifl dönemi öngörmüfltür. Bu geçifl dönemi, Anayasan›n afla¤›daki hükümle-
rinde gözlemlenmektedir:
a. Anayasan›n geçici birinci maddesine göre (f.1) “Anayasan›n, halkoylamas›
sonucu, Türkiye Cumhuriyeti Anayasas› olarak kabul edildi¤inin usulünce
ilan› ile birlikte, halkoylamas› tarihindeki Milli Güvenlik Konseyi Baflkan› ve
Devlet Baflkan›, Cumhurbaflkan› s›fat›n› kazanarak, yedi y›ll›k bir dönem
için, Anayasa ile Cumhurbaflkan›’na tan›nan görevleri yerine getirir ve yetki-
leri kullan›r. 18 Eylül 1980 tarihinde Devlet Baflkan› olarak içti¤i and yürür-
lükte kal›r. Yedi y›ll›k sürenin sonunda Cumhurbaflkanl›¤› seçimi Anayasa-
da öngörülen hükümlere göre yap›l›r”. Görülüyor ki, bu hükümle, Cumhur-
baflkan›’n›n seçiminde Anayasan›n belirlemifl oldu¤u yöntemden bir kere
için ayr›l›nm›fl ve Anayasa hakk›ndaki halkoylamas› ile birlikte Cumhurbafl-
kan›’n›n do¤rudan do¤ruya halk taraf›ndan seçilmesi öngörülmüfltür. Böyle-
ce, General Kenan Evren’e, yedi y›ll›k bir süre için, yeni Anayasan›n Cum-
hurbaflkan›’na tan›d›¤› genifl yetkilerden yararlanarak, oluflan sivil iktidar›
bir ölçüde yönlendirmek ve denetlemek imkan› verilmifltir.
b. Anayasan›n geçici 2. maddesine göre (f.3) “Türkiye Büyük Millet Meclisi

toplan›p göreve bafllad›ktan sonra, Milli Güvenlik Konseyi, alt› y›ll›k bir sü-
re için Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi haline dönüflür ve Milli Güvenlik Konse-
yi üyeleri, Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi Üyesi s›fat›n› al›rlar. Milli Güvenlik
Konseyi Üyesi olarak 18 Eylül 1980 tarihinde içtikleri and yürürlükte kal›r.
Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi Üyeleri, Anayasada Türkiye Büyük Millet Mecli-
si üyelerinin haiz bulunduklar› özlük haklar› ile dokunulmazl›¤›na sahip
olurlar. Alt› y›ll›k süre sonunda Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi’nin hukuki varl›-
¤› sona erer. Maddenin son f›kras› da, Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi’nin görev-
lerini düzenlemifltir.
c. Geçici 9. madde, yukar›da de¤inildi¤i gibi, gene alt› y›ll›k bir süre için, Cum-
hurbaflkan›’n›n Anayasa de¤ifliklikleri üzerindeki denetim yetkisini daha ge-
nifl tutmufltur. Bu maddeye göre, “ilk genel seçimler sonucu toplanacak Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi’nin Baflkanl›k Divan› kurulduktan sonra alt› y›ll›k
süre içinde yap›lacak Anayasa de¤iflikliklerini Cumhurbaflkan›, Türkiye Bü-
yük Millet Meclisine geri gönderebilir. Bu takdirde Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nin geri gönderilen Anayasa de¤iflikli¤i hakk›ndaki kanunu, aynen
kabul edip tekrar Cumhurbaflkan›na gönderebilmesi, üye tamsay›s›n›n dört-
te üç ço¤unlu¤unun oyu ile mümkün olabilir”.
d. Anayasan›n geçici 4. maddesi, 12 Eylül öncesi siyasal partilerin baz› yöneti-
cileri ve parlamenterleri hakk›nda befl ve on y›ll›k olmak üzere iki çeflit si-
yasal faaliyet yasa¤› getirmifltir. Bu yasaklar, 6 Eylül 1987 tarihli Halkoylama-
s›yla kald›r›lm›flt›r.
1982 Anayasas› Otorite - Hürriyet Dengesinde Otoritenin

A¤›rl›¤›n› Artt›rm›flt›r
1982 Anayasas›’n›n haz›rlanmas›nda hakim rol oynayan temel yarg›, 1961 Anayasa-
s›’n›n otorite-hürriyet dengesini, otorite aleyhine bozmufl ve devleti güçsüz k›lm›fl
oldu¤udur. Bu tema, Devlet Baflkan› Orgeneral Kenan Evren’in 1982 Anayasas›’n›
devlet ad›na resmen tan›tma program› gere¤ince yapt›¤› konuflmalarda (24 Ekim -
5 Kas›m 1982) ve di¤er vesilelerle s›k s›k dile getirilmifltir. Mesela, “eski Anayasa-
m›z›n aç›k veren taraflar›ndan birisi, iktidarda olan bir partinin kurdu¤u hükümet-
lerin, bu Anayasa yüzünden bir çok noktalarda elinin kolunun ba¤l› olmas› idi.
Devletin gücü, yetkileri kafi gelmiyordu...Bütün hak ve hürriyetler bunlardan kötü
maksatlarla faydalanacaklara tan›nm›flt›”. 1961 Anayasas› kifli hürriyetlerine “1924
Anayasas›’nda görülmedik bir genifllik getirmesine mukabil, hak ve hürriyet gibi
bir nimetin karfl›l›¤›ndaki sorumlulu¤a yer vermedi¤i de ortaya ç›km›flt›r. Ayn› su-
rette, hak ve hürriyetlere karfl›l›k Devlete ve Cumhuriyete, kendi kendisini koruya-
bilme imkanlar›n› bahfletmedi¤i de görülmüfltür”. “1961 Anayasas›ndaki pek çok
hak ve ve hürriyetler sanki s›n›rs›zm›fl gibi, ciddi hiç bir kayda ve flarta ba¤lanma-
dan Anayasada yer alm›fllard›r”. Oysa, “toplumun yararlar› her zaman, her mesele-
de kiflilerin yararlar›ndan önce gelir. Aksi takdirde, anarfli gelir. Bir kiflinin veya
muayyen bir grubun yarar› için toplumun ve milletin yarar› feda edilemez”.
1982 Anayasas›’n›n, hürriyet ve otorite aras›nda nas›l bir denge kurmufl oldu¤u-
nu afla¤›da ayr›ca görece¤iz. fiimdilik flu kadar›n› belirtelim ki, 1982 Anayasas›’n›n
devlet otoritesinin güçlendirilmesine öncelik verdi¤i, Yarg›tay Hukuk Genel Kuru-
lu’nun bir karar›nda da ifade edilmifltir: “1982 Anayasas›’n›n 1961 ve hatta 1924
Anayasalar›na karfl› güçlü Devlet ve otoriter idare kavramlar›na daha fazla önem
verdi¤i ve özellikle yürütmeyi yasama ve yarg› karfl›s›nda daha da güçlendirdi¤i
32 Anayasa Hukuku
tart›flmas›zd›r. Anayasan›n bir çok maddeleri bu temel düflünceye uygun olarak de-
¤ifltirilmifl ve yeniden düzenlenmifltir”.
1982 Anayasas› Devlet Yap›s› ‹çinde Yürütme Organ›n›

Güçlendirmifltir
Devlet otoritesinin genel zaaf›n›n yan› s›ra, 1961 Anayasas›’n›n yürütme organ›na
yeterince güç vermedi¤i görüflü de, Devlet Baflkan› Orgeneral Kenan Evren’in
Anayasay› tan›tma konuflmalar›nda s›k s›k ifade edilmifltir.
Yürütme organ› Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu olmak üzere iki unsurdan
olufltu¤una göre, yürütmenin güçlendirilmesinin, bu iki organdan hangisinin a¤›r-
l›¤›n› artt›rmak suretiyle gerçekleflece¤i konusunda ise, 1982 Anayasas›’n›n aç›k
tercihi, Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›n güçlendirilmesidir. 1982 Anayasas›’n›n, ge-
nel olarak yürütme organ›n›, özel olarak da Cumhurbaflkanl›¤›n› güçlendirmek için
ne gibi hükümler getirdi¤i, ilgili bölümlerde ayr›ca ele al›nacakt›r.
1982 Anayasas› Siyasal Karar Alma Mekanizmalar›ndaki

T›kan›kl›klar› Giderici Hükümler Getirmifltir
1961 Anayasas›’n›n, siyasal sistemde zaman zaman görülen t›kanmalar› giderici, si-
yasal sistemin karar alma ve politika üretme yetene¤ini iade edici mekanizmalara
bünyesinde yeter derecede yer vermemifl oldu¤una daha önce de¤inmifltik. 1982
Anayasas›’n›n bir bölüm hükümleri, bu sak›ncalar› giderme ve böylece siyasal bu-
nal›m olas›l›klar›n› azaltma amac› gütmektedir. Bu hükümlerin belki en önemlisi,
Cumhurbaflkan›’na Anayasada belirtilen durumlarda Türkiye Büyük Millet Meclisi
seçimlerini yenileme yetkisinin verilmesidir (m.116). 1961 Anayasas› da Cumhur-
baflkan›’na Millet Meclisi seçimlerini yenileme yetkisini tan›m›fl (m.108) olmakla
beraber, bu yetkiyi pratikte gerçekleflmesi imkâns›z denilecek kadar güç flartlara
ba¤lam›flt›.Türk kamuoyunda yayg›n bir kan›, e¤er 1961 Anayasas› Cumhurbaflka-
n›’na 1982 Anayasas›ndakine benzer bir seçimleri yenileme yetkisi vermifl olsayd›,
1970’lerdeki baz› ciddi siyasal bunal›mlar›n, halk›n oyuna baflvurmak suretiyle de-
mokratik flekilde sona erdirilmesinin belki mümkün olabilece¤iydi.
Ayn› nitelikte baflka bir hüküm, Cumhurbaflkan› seçimindeki uzamalar› ve t›ka-
n›kl›klar› ortadan kald›r›c› nitelikteki 102. maddedir. Bu maddeye göre, “Cumhur-
baflkan›, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u ile ve
gizli oyla seçilir... En az üçer gün ara ile yap›lacak oylamalar›n ilk ikisinde üye tam-
say›s›n›n üçte iki ço¤unluk oyu sa¤lanamazsa üçüncü oylamaya geçilir, üçüncü
oylamada üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤unu sa¤layan aday Cumhurbaflkan› seçil-
mifl olur. Bu oylamada üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤u sa¤lanamad›¤› takdirde
üçüncü oylamada en çok oy alm›fl bulunan iki aday aras›nda dördüncü oylama ya-
p›l›r, bu oylamada da üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤u ile Cumhurbaflkan› seçile-
medi¤i takdirde derhal Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimleri yenilenir”. 1961
Anayasas›’nda ise (m.95) Cumhurbaflkan› seçimi için ilk iki oylamada Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u aranmakta, bu ço¤unluk
sa¤lanamad›¤› takdirde ondan sonraki bütün oylamalarda üye tamsay›s›n›n salt ço-
¤unlu¤u gerekmekteydi. 1980 y›l›nda bu ço¤unlu¤un alt› ay süre ile sa¤lanamam›fl
oldu¤u hat›rlardad›r.
Benzer flekilde, 1961 Anayasas› döneminde s›k s›k t›kanmalara yol açm›fl olan
Meclis Baflkanl›¤› seçimlerinde üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤unun oyu flart›ndan
(m.84/2) vazgeçilmifl ve flu çözüm benimsenmifltir: “‹lk iki oylamada üye tamsay›-
s›n›n üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u aran›r. Üçüncü
oylamada salt ço¤unluk sa¤lanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için
dördüncü oylama yap›l›r; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Baflkan seçil-
mifl olur. Baflkan seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, on gün için-
de tamamlan›r” (m.94/4).
Gene 1961 Anayasas›’na göre (m.145) Anayasa Mahkemesi’ne Millet Meclisi’nce
üç, Cumhuriyet Senatosu’nca iki üyenin seçilmesi gerekti¤i halde, bu seçimlerde
aranan üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤u flart› da her zaman gerçekleflmedi¤i için,
zaman zaman bu üyelerin seçilmeleri mümkün olmam›fl veya uzun süre gecikmifl-
tir. 1982 Anayasas›, Anayasa Mahkemesi’ne yasama organ› taraf›ndan üye seçilme-
si usulüne son vermek suretiyle bu sorunu çözmüfltür.
1961 Anayasas›’na göre Meclislerin toplant› yetersay›s› üye tamsay›s›n›n salt ço-
¤unlu¤u, karar yetersay›s› ise Anayasada baflkaca hüküm yoksa, toplant›ya kat›lan-
lar›n salt ço¤unlu¤uydu (m.86). 1961 Anayasas› döneminde özellikle toplant› ye-
tersay›s›na iliflkin hüküm, zaman zaman partizan amaçlarla bir engelleme arac› ola-
rak kullan›lm›fl, Meclislerin toplanmalar› engellenmifltir. Buna karfl›l›k 1982 Anaya-
sas›, afla¤›daki çözümü getirmektedir: “Anayasada, baflkaca bir hüküm yoksa, Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n en az üçte biri ile toplan›r ve toplant›-
ya kat›lanlar›n salt ço¤unlu¤u ile karar verir; ancak karar yeter say›s› hiçbir flekilde
üye tamsay›s›n›n dörtte birinin bir fazlas›ndan az olamaz” (m.96/1).
1982 Anayasas›’nda siyasal partilerin Meclis grubu kurmalar›n›n güçlefltirilmifl
olmas› da, gruplara Anayasa ve ‹çtüzük taraf›ndan tan›nm›fl yetkiler dolay›s›yle,
Meclis çal›flmalar›nda engellemeleri azalt›c› niteliktedir. 1961 Anayasas›’na göre si-
yasal parti gruplar› en az on üyeden meydana geldikleri halde (m.85/2), 1982 Ana-
yasas›’na göre siyasal parti gruplar› en az yirmi üyeden oluflmaktad›r (m.95/2).
Nihayet 1982 Anayasas›, 1961 Anayasas› döneminde yararlar› kamuoyunda çok
tart›flma konusu olan, en az›ndan yasama sürecini uzat›c› ve kanunlar›n yap›lmas›-
n› güçlefltirici nitelik tafl›yan iki meclis sisteminden vazgeçerek, Cumhuriyet Sena-
tosu’nu kald›rm›fl, böylece yasama sürecine sürat ve basitlik getirmifltir.
Parlamenter sisteme ifllerlik kazand›rma, gereksiz t›kanma ve bunal›mlar› önle-
me amac›n› güden bu tür kurum ve kurallar, dünya Anayasa Hukuku literatürün-
de rasyonellefltirilmifl parlamantarizm olarak adland›r›lmaktad›r. Bu anlamda 1982
Anayasas›’n›n, rasyonelleflmifl parlamantarizm yönünde bir e¤ilim gösterdi¤i Rasyonellefltirilmifl
Parlamantarizm:
kabul edilebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, parlamanter rejime ifllerlik kazand›- Parlamanter sisteme daha
racak temel faktör, hükümetlerin sa¤lam ve tutarl› bir parlamento ço¤unlu¤una da- ifllerlik kazand›rmak,
yanmas›d›r. Bu da, en iyi flekilde iki-parti sistemlerinde veya iki-partili olmamakla gereksiz t›kanma ve
bunal›mlar› aflmak amac›yla
beraber ona benzer flekilde iflleyen ›l›ml› çok - parti sistemlerinde gerçekleflmekte- baz› kurum ve kurallar›n
dir. Gerçi 1982 Anayasas› seçim sistemi ile ilgili bir hüküm getirmemifltir ama, Ku- öngörüldü¤ü bir modelidir.
rucu Meclisçe haz›rlan›p kabul edilen 2839 say›l› Milletvekili Seçimi Kanunu, afla-
¤›da görülece¤i gibi, parlamentoda temsil edilen partilerin say›s›n› azalt›c›, böyle-
ce iki parti veya ›l›ml› çok parti sistemini teflvik edici hükümler tafl›maktad›r.
Parlamanter rejime ifllerlik kazand›racak temel etmen nedir? 1982 Anayasas› rejimi bunu SIRA S‹ZDE
sa¤layacak bir e¤ilim göstermekte midir?
1982 Anayasas› 1961 Anayasas›na Oranla Daha Az

Kat›lmac› Bir Demokrasi Modelini Benimsemifltir
Türkiye'de çok partili hayata geçildi¤inden bu yana, klasik liberal (bat›l›) demok-
rasi ba¤lam› içinde, bafll›ca iki demokrasi anlay›fl› etkili olmufl, bunlara da yine iki
Anayasa anlay›fl› tekabül etmifltir. Bu iki anlay›fl, siyasal kat›lma, ço¤ulculuk ve
34 Anayasa Hukuku
devlet iktidar›n›n s›n›rland›r›lmas› konular›nda birbirlerinden hayli farkl› görüfllere

sahiptir. Birinci anlay›fl, daha s›n›rl› bir kat›lma ve ço¤ulculuk taraftar›d›r. Buna gö-
re halk›n esas rolü, belli aral›klarla kendisini yönetecek olanlar› seçmekten ibaret-
tir. Milli irade bu flekilde belirdikten sonra, devlet, seçilmifl organlar› eliyle yönetil-
meli, halk veya çeflitli gruplar bu aflamada siyasal kararlar› etkilemeye çal›flmama-
l›d›r. Hiç de¤ilse bu etki, mümkün olan en düflük düzeyde tutulmal›d›r. Ayn› gö-
Saf Milli ‹rade: Halk rüfl, devlet iktidar›n›n kullan›lmas› aç›s›ndan da saf milli irade teorisine taraftar-
taraf›ndan seçilen yasama
organ›n›n ve onun içinden
d›r. Di¤er bir deyimle, halk taraf›ndan seçilmifl meclisin ve onun içinden ç›kan hü-
ç›kan hükümetin, genel oyla kümetin yetkileri, genel oydan ç›kmayan kurum ve kurulufllarca (mesela yarg› or-
seçilmeyen baz› kurum ve gan› ve özerk kurulufllar) s›n›rland›r›lmamal›d›r. ‹kinci görüfl ise, halk›n siyasete
kurulufllarca
s›n›rland›r›lamamas› (seçimlerde oy verme d›fl›ndaki yollardan da) aktif ve sürekli flekilde kat›lmas›na
kuram›d›r. ve daha genifl çerçevede bir ço¤ulculu¤a taraftar oldu¤u gibi, seçimden kaynak-
lanm›fl olan devlet organlar›n›n yetkilerinin, di¤er anayasal kurum ve kurulufllarca
dengelenmesini ve s›n›rlanmas›n› meflru ve gerekli görmektedir.
1961 Anayasas›’n›n ikinci demokrasi anlay›fl›na uygun düfltü¤ünü yukar›da be-
lirtmifltik. 1982 Anayasas› ise, tam anlam›yla birinci anlay›fla dönmüfl olmamakla
beraber, 1961 Anayasas›’na oranla daha az kat›lmac› bir demokrasi modelini be-
Depolitisazyon: Halk›n, baz› nimsemifl görünmektedir. Di¤er bir deyimle 1982 Anayasas›, belli ölçüde bir depo-
yöntemler kullan›l›p
siyasetten so¤utulmas› ve
litizasyonu, yani siyasetten uzaklaflmay› amaçlam›flt›r.
bu yolla siyasal kat›l›mdan Siyasal faaliyetin sadece siyasal partiler ve seçilmifl devlet organlar› eliyle yü-
olabildi¤ince rütülmesi suretiyle, ülke düzeyinde belli ölçüde bir depolitizasyon sa¤lanmas› is-
uzaklaflt›r›lmas›d›r.
te¤i, Anayasan›n çeflitli hükümlerine yans›m›flt›r. Ancak, sivil toplum kurulufllar›-
n›n siyasi partilerle iflbirli¤inde bulunmalar›n› ve siyasi faaliyetlere giriflmelerini
yasaklayan bu hükümlerin hemen tümü, 23.7.1995 tarihli Anayasa de¤ifliklikleriy-
le kald›r›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE 1982 Anayasas›’n›n benimsedi¤i demokrasi anlay›fl›n›, siyasal kat›l›m, siyasal ço¤ulculuk
ve devlet iktidar›n›n s›n›rland›r›lmas› esaslar› çerçevesinde de¤erlendiriniz.
Özet

AMAÇ
Milli Güvenlik Konseyi rejiminin oluflumunu ve gö-
AMAÇ
1982 Anayasas›’n›n bafll›ca özelliklerini tespit
1 revlerini belirtebilmek. 3 edebilmek.
• Konsey rejimi, 12 Eylül 1980 tarihinde gerçeklefltiri- • Bir tepki anayasas› olmas› nedeniyle afl›r› düzenle-
len askeri müdahale sonras›nda oluflturulmufl ve yici bir yöntemle haz›rlanm›flt›r.
Anayasa Düzeni Hakk›ndaki Kanunun 2. maddesi • 1961 Anayasas›’ndan daha kat› niteliktedir.
gere¤ince; TBMM’ye, Millet Meclisi’ne ve Cumhuri- • Otorite - hürriyet dengesinde, otoritenin a¤›rl›¤›n›
yet Senatosu’na ait görev ve yetkileri 12 Eylül 1980 artt›rm›flt›r.
tarihinden itibaren geçici olarak Milli Güvenlik Kon- • Siyasal sistemde görülen t›kanmalar› giderici ve bu-
seyi’ne; Cumhurbaflkan›’na ait olan görev ve yetki- nal›m olas›l›klar›n› azalt›c› hükümler öngörmüfltür.
ler de Konsey baflkan›na b›rak›lm›flt›r. Ayn› kanu- • 1961 Anayasas›’na oranla daha az kat›lmac› bir de-
nun 1. maddesi uyar›nca; Konsey, kurucu iktidar mokrasi modeli benimsemifltir.
olarak Anayasay› de¤ifltirme yetkisiyle donat›lm›flt›r.

AMAÇ
1961 ve 1982 Anayasalar›n›n yap›m süreçlerinde-
2 ki farklar› s›ralayabilmek.
• 1961 Anayasas›’n›n oluflumunda, Temsilciler Mecli-
si daha temsili bir niteli¤i haiz iken, ayn› durumu
1982 Anayasas›’n›n oluflumundaki Dan›flma Mecli-
si’nde göremiyoruz. Bu farkl›l›k, Dan›flma Meclisi’ni
çok daha fazla bürokrasi a¤›rl›kl› bir kurulufl haline
getirmifltir.
• Temsilciler Meclisi Milli Birlik Komitesi karfl›s›nda,
Dan›flma Meclisi’nin Milli Güvenlik Konseyi karfl›-
s›ndaki durumuna oranla daha genifl yetkili bir
kurulufltur.
36 Anayasa Hukuku
Kendimizi S›nayal›m 4. Afla¤›dakilerden hangisi Dan›flma Meclisi’nin Temsilci-

1. Afla¤›dakilerden hangisi Milli Güvenlik Konseyi reji- ler Meclisi’ne oranla, toplumsal kompozisyon bak›m›ndan
mi döneminde, Konseyin sahip oldu¤u yetkilerden biri çok daha fazla bürokrasi a¤›rl›kl› bir kurulufl olmas› sonu-
de¤ildir? cunu do¤uran nedenlerden biridir?
a. TBMM’nin yetkisi a. Dan›flma Meclisi üyelerinin önemli bir bölümünün
b. Millet Meclisinin yetkisi çeflitli meslek kurulufllar›nca kendi temsilcileri ara-
c. Kurucu iktidar olarak Anayasay› de¤ifltirme yetkisi s›ndan belirlenmesi
d. Yarg›tay›n yetkisi b. Dan›flma Meclisi üyelerinin hepsinin siyasi parti
e. Cumhuriyet Senatosunun yetkisi üyesi olmas›
c. Dan›flma Meclisi’ne siyasi partilerin kendilerine ay-
2. Afla¤›dakilerden hangisi 12 Eylül 1980 tarihinden son- r›lan kontenjanlardan üye gönderebilmesi
ra, Milli Güvenlik Konseyi taraf›ndan kabul edilen “Ana- d. Dan›flma Meclisi üyelerinin 1/3’inin dolayl› bir se-
yasa Düzeni Hakk›nda Kanun” ile benimsenen ilkelerden çimle üyelik s›fat›n› kazanm›fl olmas›
biridir? e. Dan›flma Meclisi üyelerinin tümünün Milli Güven-
a. TBMM’ye ait olan yetki ve görevler Bakanlar Kuru- lik Konseyi taraf›ndan atanmas›
lu’nca kullan›lacakt›r.
5. Afla¤›daki Anayasalardan hangisinde Anayasan›n ka-
b. Bakanlar Kurulu kararnamelerine iliflkin olarak yü-
bulü için yap›lan halkoylamas›yla ayn› zamanda Cumhur-
rütmenin durdurulmas› istemi ileri sürülebilecektir.
baflkan› da seçilmifltir?
c. Milli Güvenlik Konseyi bildirilerinde yer alan hü-
a. 1876 Kanun-u Esasisi
kümlerin iptali istenemeyecektir.
b. 1921 Anayasas›
d. Milli Güvenlik Konseyince yay›mlanan bildirilerin
c. 1924 Anayasas›
1961 Anayasas›na uygunlu¤u Anayasa Mahkeme-
d. 1961 Anayasas›
since denetlenecektir.
e. 1982 Anayasas›
e. Milli Güvenlik Konseyince yay›mlanacak kanunla-
r›n 1961 Anayasas›na uygun olmayanlar›, Anayasa 6. Afla¤›dakilerden hangisi 1982 Anayasas›’n›n özellikle-
de¤iflikli¤i olarak 12 Eylül 1980 tarihinden itibaren rinden biridir?
geçmifle dönük olarak yürürlü¤e girecektir. a. 1982 Anayasas› hükümlerinin de¤ifltirilmesi anla-
m›nda yumuflak bir anayasad›r.
3. Afla¤›dakilerden hangisi Kurucu Meclisin görevlerin- b. 1982 Anayasas› bir geçifl dönemi öngörmemifltir.
den biri de¤ildir? c. 1982 Anayasas›nda otorite - hürriyet dengesinde
a. Yeni Anayasay› ve Anayasan›n halkoyuna sunulufl otoritenin a¤›rl›¤› artt›r›lm›flt›r.
kanununu haz›rlamak. d. Devlet yap›s› içinde yasama organ› güçlendirilmifltir.
b. ‹dari davalar›n temyiz mercii olarak kanun yolu e. 1982 Anayasas› kazüistik bir yöntemle haz›rlanm›flt›r.
yarg›lamas› yapmak.
c. Anayasan›n ilkelerine uygun siyasi partiler kanu- 7. Afla¤›dakilerden hangisi afl›r› düzenleyici bir yöntem-
nunu haz›rlamak. le haz›rlanan anayasalar›n do¤urdu¤u sak›ncalardan biri
d. Yeni Anayasa ve siyasi partiler kanununun hüküm- de¤ildir?
lerine uygun olarak seçim kanunu haz›rlamak. a. Anayasa k›sa bir süre içinde toplumsal geliflmele-
e. TBMM kurulup, fiilen göreve bafllay›ncaya kadar rin gerisinde kalma tehlikesiyle karfl›laflabilir.
yasama görevlerini yerine getirmek. b. De¤iflen gereksinimler s›k s›k anayasa de¤iflikli¤ini
gerekli k›labilir.
c. Anayasan›n kat›l›¤› yüzünden anayasan›n her za-
man de¤ifltirilememesi toplumsal s›k›nt›lara yol
açabilir.
d. Anayasa tart›flmalar›n›n sürekli olarak gündemde
kalmas›na neden olarak istikrars›z bir siyasal orta-
ma yol açabilir.
e. Öngörülebilecek bütün hususlar›n düzenlenmesi
ile herhangi bir hukuki bofllu¤un önüne geçilmifl
olunur.
8. Afla¤›daki anayasalardan hangisiyle güçlü devlet ve Yaflam›n ‹çinden

otoriter idare kavramlar›na daha fazla önem verilmifl
özellikle yürütme, yasama ve yarg› karfl›s›nda daha da
güçlendirilmifltir?
a. 1876 Kanun-u Esasisi
“ 1982 Anayasas› demokrasinin vazgeçilmez unsuru olan si-
yasal faaliyete karfl› çok tedirgin bir anlay›fl çerçevesinde
haz›rlanm›flt›r. Dernek, sendika, kooperatif, vak›f, kamu
b. 1921 Anayasas› kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar› gibi tüzel kiflilik-
c. 1924 Anayasas› lere ciddi anlamda siyasal faaliyet ve iflbirli¤i yasaklar› ge-
d. 1961 Anayasas› tirilmifltir. Öte yandan siyasal partiler için de son derece
e. 1982 Anayasas› dar bir yaflam ve faaliyet sahas› çizilmifltir. Türk-‹fl’in, ‹z-
mir mitingine kat›lan dönemin ana muhalefet partisi Sos-
9. Afla¤›daki konulardan hangisinde 1982 Anayasas›yla
yal Demokrat Halkç› Parti (SHP) baflkan›n›n bu hareke-
siyasal karar alma mekanizmalar›ndaki t›kan›kl›klar› gide-
tinin Bakanlar Kurulu taraf›ndan anayasaya ayk›r› say›l›p,
rici bir düzenleme getirilmemifltir?
k›nanmas› (24 fiubat 1986) bunun en tipik örneklerinden-
a. Cumhurbaflkan›n›n TBMM seçimlerini yenileme
dir (Tanör, Bülent. (1994). ‹ki Anayasa 1961-1982, s.
yetkisi
142).
b. Cumhurbaflkan› seçimi
c. Meclis Baflkan› seçimi
d. Hükümetin güvenoyu almas›
e. Anayasa Mahkemesi üyelerinin bir k›sm›n›n yasa-
”
ma organ› taraf›ndan seçilmesi
10. Afla¤›dakilerden hangisi halk taraf›ndan seçilmifl Mec-

lisin ve onun içinden ç›kan hükümetin yetkilerinin, genel
oydan ç›kmayan kurum ve kurulufllarca s›n›rland›r›lma-
mas›n› ifade eder?
a. Saf milli irade
b. Demokratik irade
c. Monarfli
d. Oligarfli
e. Totaliter idare
38 Anayasa Hukuku
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Baflvurulabilecek Kaynaklar

1. d Ayr›nt›l› bilgi için “Milli Güvenlik Konseyi Rejimi” Gözübüyük, A. fieref. (1986). Anayasa Hukuku. Ankara:
konusuna bak›n›z. S Yay›nlar›.
2. c Ayr›nt›l› bilgi için “Milli Güvenlik Konseyi Rejimi” Özbudun, Ergun. (1993). Demokrasiye Geçifl Sürecinde
konusuna bak›n›z. Anayasa Yap›m›. Ankara: Bilgi Yay›nevi.
3. b Ayr›nt›l› bilgi için “Milli Güvenlik Konseyi Rejimi” Tanör, Bülent. (1986). ‹ki Anayasa 1961-1982. ‹stanbul:
konusuna bak›n›z. Beta Yay›nlar›.
4. e Ayr›nt›l› bilgi için “1961 ve 1982 Anayasalar›n›n
Yap›m› Süreçlerinin Karfl›laflt›r›lmas›” konusuna
bak›n›z.
5. e Ayr›nt›l› bilgi için “1961 ve 1982 Anayasalar›n›n
Yap›m› Süreçlerinin Karfl›laflt›r›lmas›” konusuna
bak›n›z.
6. c Ayr›nt›l› bilgi için “1982 Anayasas›’n›n Bafll›ca
Özellikleri” konusuna bak›n›z.
7. e Ayr›nt›l› bilgi için “1982 Anayasas› 1961 Anayasa-
s›na Oranla Daha Kazüistik Bir Yöntemle Haz›r-
lanm›flt›r” konusuna bak›n›z.
8. e Ayr›nt›l› bilgi için “1982 Anayasas› Otorite – Hürri-
yet Dengesinde Otoritenin A¤›rl›¤›n› Artt›rm›flt›r”
konusuna bak›n›z.
9. d Ayr›nt›l› bilgi için “1982 Anayasas› Siyasal Karar
Alma Mekanizmalar›ndaki T›kan›kl›klar› Giderici
Hükümler Getirmifltir” konusuna bak›n›z.
10. a Ayr›nt›l› bilgi için “1982 Anayasas› 1961 Anayasa-
s›na Oranla Daha Az Kat›lmac› Bir Demokrasi Mo-
delini Benimsemifltir” konusuna bak›n›z.
39
Devletin Temel
‹lkeleri-1 3
Bu Ünitede...
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin, 1982 Anayasas›yla öngörülen temel nitelikle-
rinden cumhuriyetçilik, Atatürk milliyetçili¤ine ba¤l›l›k, laiklik ve demokratik
devlet ilkeleri ayr›nt›l› olarak incelenecektir. Her ilke kavramsal olarak ele al›na-
cak, bu kavramlara yönelik farkl› görüfllere ve örneklere yer verilecektir.
Amaçlar›m›z
Cumhuriyetçilik ilkesinin ne anlama geldi¤ini aç›klayabileceksiniz.
Atatürk Milliyetçili¤i’ni di¤er milliyetçilik anlay›fllar›ndan ay›rabileceksiniz.
Laikli¤in unsurlar›n› s›ralayabileceksiniz.
Türk Anayasa Hukuku bak›m›ndan demokratik devlet, serbest seçim ve çok
partili siyasal yaflam konular›n› aç›klayabileceksiniz.
40 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
5 fiubat 1937 tarihinde 1924 Anayasas›’n›n 2. maddesinde gerçeklefltirilen de¤i-

fliklikle, Türk devletinin temelini oluflturan alt› ilke; Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik,
Halkç›l›k, Devletçilik, Laiklik ve Devrimcilik anayasal hale getirilmifltir. Mustafa
Kemal Atatürk, Türk milletini özgürlükçü bir ortamda ve ba¤›ms›z olarak ça¤dafl
uygarl›k düzeyine ulaflt›rmak için bu ilkeleri esas alan bir düzen, yönetim ve ya-
flam biçimi oluflturmaya çal›flm›flt›r (Suna Kili, Türk Devrim Tarihi III Cumhuriyet
Yay›nlar›, 2000, s.92.). Atatürk, devrimin merkezinde laiklik ilkesini görmüfl ve
bunu çeflitli beyanlar›nda ifade etmifltir. Bunlardan birini onun, 4 May›s 1924 ta-
rihinde New York Herald Gazetesi muhabirine verdi¤i demeç oluflturmaktad›r. Bu-
na göre:
Hilafetle beraber, Türkiye’de mevcut olan Ortodoks ve Ermeni kiliseleri patrik-
haneleri ile Musevi Hahamhanelerinin ortadan kalkmas› gerekir. Hilafet ve bu
patriklikler yüzy›llardan beri, ruhani yetki çerçeveleri d›fl›nda, muazzam ayr›ca-
l›klar toplad›lar. Halk›n düflünüflüne uygun olarak verilen haklar d›fl›ndaki ayr›-
cal›klarla, Cumhuriyet yönetiminin uygulanmas› mümkün de¤ildir. Geçmiflte,
özellikle Abdülhamit’in tahttan indirilmesinden sonra, Anayasasay› ve Meflrutiyet
Kanunlar›n›, Bat›n›n uygarl›k makinesine benzer flekilde de¤ifltirmeye çok çal›flt›k.
Fakat bu giriflimlerimiz sonuçsuz kald›. Çünkü her ad›mda patrikhaneler ve hila-
fet gibi siyasi, dini kurumlar›n hukuku ile karfl› karfl›ya geldik... Patrikhanelerin
veya hilafetin itirazlar›na maruz olmaks›z›n hiçbir düzenleme veya ilerici fikir,
idare fleklimize sokulam›yordu (Tiftikçi, E. - Tiftikçi, M. (Der.). (1999). Atatürk
ve Hukuk. Yarg›tay Yay›nlar›. s. 124).
Anahtar Kavramlar
• Cumhuriyet • Demokrasi
• Milli Egemenlik • Seçim
• Atatürk Milliyetçili¤i • Siyasal Parti
• Laiklik
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• CUMHUR‹YETÇ‹L‹K
• BAfiLANGIÇ ‹LKELER‹, TOPLUMUN HUZURU, M‹LL‹ DAYANIfiMA VE ADALET
• ATATÜRK M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹NE BA⁄LILIK
• LA‹KL‹K
• Resmi Bir Devlet Dininin Olmamas›
• Devletin, Bütün Dinlerin Mensuplar›na Eflit Davranmas›
• Din Kurumlar›yla Devlet Kurumlar›n›n Ayr›lm›fl Olmas›
• Devlet Yönetiminin Din Kurallar›ndan Etikilenmemesi
• DEMOKRAT‹K DEVLET
• Milli Egemenlik ve Demokratik Devlet
• Çok Partili Siyasal Hayat
Ünite 3 - Devletin Temel ‹lkeleri-I 41
G‹R‹fi
1982 Anayasas›’n›n birinci maddesi, aynen 1924 ve 1961 Anayasalar›’n›n birinci
maddeleri gibi, “Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir” hükmünü getirdikten sonra, 2.
madde Cumhuriyetin niteliklerini saymaktad›r. Bu maddeye göre, “Türkiye Cum-
huriyeti, toplumun huzuru, milli dayan›flma ve adalet anlay›fl› içinde, insan hakla-
r›na sayg›l›, Atatürk Milliyetçili¤i’ne ba¤l›, bafllang›çta belirtilen temel ilkelere da-
yanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir”. Üçüncü madde, Devletin
bütünlü¤ü, resmi dili, bayra¤›, milli marfl› ve baflkenti gibi di¤er temel özellikleri
belirtmektedir. Bu madde gere¤ince, “Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölün-
mez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayra¤›, flekli kanununda belirtilen, beyaz ay y›l-
d›zl› al bayrakt›r. Milli marfl› ‹stiklal Marfl›’d›r. Baflkenti Ankara’d›r”. Nihayet, 4.
madde, 1982 Anayasas›’n›n ilk üç maddesindeki hükümlerin de¤ifltirilemeyece¤ini
ve de¤ifltirilmesinin teklif edilemeyece¤ini ifade etmifltir. Bu temel hükümlerin ve
2. maddede kendisine at›fta bulunan Bafllang›ç bölümünün ›fl›¤›nda Türkiye Dev-
leti’nin temel nitelikleri flöyle s›ralanabilir:
CUMHUR‹YETÇ‹L‹K
AMAÇ Cumhuriyetçilik ilkesinin ne anlama geldi¤ini aç›klayabilmek.
1
Birçok yazar, Cumhuriyeti hem bir devlet flekli, hem bir hükümet flekli olarak ka-
bul etmektedirler. Devlet flekli olarak Cumhuriyet, egemenli¤in bir kifliye veya
zümreye de¤il, toplumun tümüne ait oldu¤u bir devleti ifade eder. Devlet flekille-
rinin tasnifinde kullan›lan bafll›ca kriterlerden biri, egemenli¤in kayna¤› oldu¤una
göre, Cumhuriyetin bu anlamda bir devlet flekli oldu¤unda flüphe yoktur. Ancak
Cumhuriyet, ayn› zamanda bir hükümet (devlet yönetimi) flekli olarak da kabul
edilebilir. Bu anlamda Cumhuriyet, baflta devlet baflkan› olmak üzere, devletin
bafll›ca temel organlar›n›n seçim ilkesine göre kurulmufl oldu¤u, özellikle bunlar›n
oluflumunda veraset ilkesinin rol oynamad›¤› bir hükümet sistemini anlat›r. Böyle-
ce cumhuriyet, seçim ilkesine dayanan bir hükümet sistemi anlam› tafl›maktad›r.
Asl›nda, devlet ve hükümet flekli olarak cumhuriyet kavramlar›n›n birbiriyle çok
yak›ndan ilgili oldu¤u aç›kt›r. Egemenli¤in siyasal toplumun tümünde oldu¤u bir
sistemde, devletin temel organlar›n›n toplum iradesinin ifadesi olan seçimlerle
oluflmas› tabiidir. Ayn› flekilde, devletin temel organlar›n›n seçimden ç›kt›¤› bir sis-
tem, milli egemenlikten veya halk egemenli¤inden baflka bir ilkeye dayanamaz.
fiüphesiz, bir devletin ad›n›n Cumhuriyet olmas› ve bafl›nda da veraset yoluyla
iktidara gelmifl olmayan bir devlet baflkan›n›n bulunmas›, mutlaka o devletin milli
egemenlik ilkesine dayanan demokratik bir hükümet sistemine sahip oldu¤unu
göstermez. Kendisini Cumhuriyet olarak nitelendirdi¤i halde, gerçekte ne millet
egemenli¤i ile ne demokrasi ile hiçbir ilgisi olmayan devletlerin, tarihte de, bugün
de pek çok örnekleri vard›r. Oysa, Türk ‹nk›lâb›’n›n ortaya ç›kard›¤› Cumhuriyet-
çilik anlay›fl›, sadece hükümdarl›¤›n reddi anlam›nda Cumhuriyetçilik de¤il, fakat
demokratik cumhuriyetçiliktir. Türk kamu hukuku gelene¤inde de, cumhuriyet ve
demokrasi kavramlar›n›n birlikte düflünüldü¤ü gözlemlenmektedir. Nitekim 1960-
61 ve 1980-82 dönemlerinde askeri idarelerin liderleri, Cumhurbaflkan› de¤il, Dev-
let Baflkan› s›fat›n› kullanmaya özen göstermifllerdir. 1982 Anayasas›’n›n geçici bi-
rinci maddesine göre Anayasan›n halkoylamas› sonucu kabul edildi¤inin ilan› ile
birlikte, “halkoylamas› tarihindeki Milli Güvenlik Konseyi Baflkan› ve Devlet Bafl-
kan›, Cumhurbaflkan› s›fat›n› kazan›r”.
42 Anayasa Hukuku
Cumhuriyet ile monarfli aras›ndaki temel bir de¤er ve zihniyet fark› cumhuriye-
tin vatandafll›k, monarflinin ise uyrukluk (tabiiyet) kavramlar›na dayanmas›d›r. Ne
kadar s›n›rlanm›fl, anayasallaflm›fl ve demokratlaflm›fl olursa olsun, her monarflide
geçmiflten kalan ve ça¤dafl eflitlik anlay›fl›yla ba¤daflmayan birtak›m ayr›cal›k kal›n-
t›lar› vard›r. Mesela monarflilerde hükümdar›n flahs›, kutsal ve sorumsuz say›l›r.
Hükümdar›n suç iflleyemeyece¤i ve hata yapmayaca¤› varsay›l›r. Demokratik reji-
min befli¤i olan ‹ngiltere’de bile bu ilke, Kral hata yapmaz vecizesiyle ifade edilir.
Cumhuriyet ise, bütün vatandafllar›n ortak iradelerinin ürünüdür. Bu aç›dan, Ana-
yasam›z›n 10. maddesinde yer alan eflitlik ilkesini, sadece hukuk devletinin de¤il,
belki ondan da önce Cumhuriyetçilik ilkesinin do¤al bir sonucu saymak gerekir.
Bu maddeye göre, “herkes, dil, ›rk, renk, cinsiyet, siyasi düflünce, felsefi, inanç,
din, mezhep ve benzeri sebeplerle ay›r›m gözetilmeksizin kanun önünde eflittir.
Hiçbir kifliye, aileye, zümreye ve s›n›fa imtiyaz tan›namaz... Devlet organlar› ve
idare makamlar› bütün ifllemlerinde kanun önünde eflitlik ilkesine uygun olarak
hareket etmek zorundad›rlar”.
SIRA S‹ZDE Cumhuriyet ile monarfli aras›ndaki en temel de¤er ve anlay›fl farkl›l›¤›n› aç›klay›n›z.
BAfiLANGIÇ ‹LKELER‹, TOPLUMUN HUZURU, M‹LL‹

DAYANIfiMA VE ADALET
1982 Anayasas›’n›n 2. maddesi, t›pk› 1961 Anayasas›’n›n 2. maddesi gibi, “bafllang›ç-
ta belirtilen temel ilkelere” at›fta bulunmufltur. Zaten her iki “Anayasada da Anaya-
san›n dayand›¤› temel görüfl ve ilkeleri belirten bafllang›ç k›sm›, Anayasa metnine
dahil” say›lm›flt›r (1961 Anayasas›, m.156/1; 1982 Anayasas›, m.176/1). Asl›nda Ana-
yasalar›n yap›l›fl sebeplerini ve dayand›klar› temel felsefeyi aç›klayan ve ço¤u za-
man edebi bir üslupla yaz›lm›fl bulunan bafllang›ç bölümlerinden, uygulanabilir hu-
kuk normlar› ç›karmak kolay de¤ildir. Bu sebeple, bafllang›ç bölümlerinin hukuki
de¤eri, daha çok, pozitif anayasa normlar›n›n yorumlanmas›na katk›s› aç›s›ndan söz
konusu olabilir. 1982 Anayasas›’n›n bafllang›ç bölümünde, flu ilkeler yer almaktad›r:
a) 12 Eylül 1980 harekât›n›n meflrulu¤u (para. 1,2) (23.7.1995 tarihli Anayasa
de¤iflikli¤i ile ç›kar›lm›flt›r);
b) Atatürk ink›lâp ve ilkelerine ba¤l›l›k (para. 1,5);
c) Atatürk milliyetçili¤i (para. 1, 2, 5, 7);
ç) Atatürk medeniyetçili¤i (para. 5);
d) Ça¤dafl medeniyet düzeyine ulaflma azmi (para. 2);
e) Milli egemenlik (para. 3);
f) Anayasan›n ve hukukun üstünlü¤ü (para. 3 ve 4);
g) Hürriyetçi demokrasi (para. 3);
h) Kuvvetler ayr›l›¤› (para. 4);
i) Türk varl›¤›n›n devleti ve ülkesiyle bölünmezli¤i (para. 5);
j) Laiklik (para. 5);
k) “Her Türk vatandafl›n›n bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eflitlik
ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak milli kültür, medeniyet ve hukuk
düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddi ve manevi varl›¤›n› bu
yönde gelifltirme hak ve yetkisine do¤ufltan sahip oldu¤u” (para. 6);
Bu ilkelerin önemli bir bölümü, Anayasan›n çeflitli hükümlerinde somutlaflt›r›l-
m›flt›r. Dolay›s›yle Anayasa Mahkemesi’nin anayasaya uygunluk denetimi yapar-
ken, Bafllang›çtaki ifadelerden ancak ayd›nlat›c› nitelikte destek ölçü norm olarak
yararlan›p, esas ölçü norm olarak bu ilkelerin anayasa maddelerinde somutlaflm›fl
biçimlerine dayanmas› daha do¤ru olur.
ATATÜRK M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹NE BA⁄LILIK
AMAÇ
Atatürk milliyetçili¤ini di¤er milliyetçilik anlay›fllar›ndan
ay›rabilmek.
2
1924 Anayasas›’n›n 1937 y›l›nda geçirdi¤i de¤ifliklikle, Cumhuriyetin nitelikleri ara-
s›nda milliyetçilik ilkesine yer verilmifl oldu¤u halde, 1961 Anayasas›’nda bunun
yerine milli devlet deyiminin kullan›ld›¤›n› görüyoruz. Acaba bu iki kavram aras›n-
da bir anlam fark› var m›d›r ve 1961 Anayasas›’n›n milli devlet deyimini tercih et-
mifl olmas›n›n sebepleri nelerdir?
1961 Anayasas›’n›n Kurucu Meclis’te görüflülmesi s›ras›nda bu konu, uzun tar-
t›flmalara yol açm›flt›r. Milli devlet deyimini savunanlar, milliyetçili¤in anlam› aç›k
olmayan bir deyim oldu¤unu, mesela Almanya ve ‹talya’da kurulmufl bulunan Nas-
yonal Sosyalist ve Faflist rejimlerin de kendilerini milliyetçi olarak adland›rd›klar›-
n› ileri sürmüfllerdir. Sonunda, ortalama bir formül olarak 2. maddede “milli dev-
let” deyiminin kullan›lmas›, buna karfl›l›k Bafllang›ç bölümünde Türk Milliyetçili-
¤i’nin uzun ve ayr›nt›l› bir tan›m›n›n verilmesi kabul edilmifltir. Böylece milliyetçi-
lik ilkesinin, yanl›fl anlama ve yorumlara yol açmas› tehlikesi önlenmifltir.
1982 Anayasas›, ayn› amac›, do¤rudan do¤ruya 2. madde metninde “Atatürk
milliyetçili¤ine ba¤l›” deyimini kullanmakla gerçeklefltirmifltir. Bu ifade ile, Türki-
ye Cumhuriyetine hakim olan milliyetçilik anlay›fl›n›n niteli¤i üzerinde gereksiz
tart›flmalara giriflilmesi ihtimali ortadan kald›r›lm›flt›r. Çünkü Atatürk’ün milliyetçi-
lik anlay›fl›, ak›lc›, ça¤dafl, medeni, ileriye dönük, demokratik, toplay›c›, birlefltiri-
ci, insani ve bar›flç›d›r. Atatürk milliyetçili¤i, milliyetçili¤i reddeden ak›mlara karfl›
oldu¤u gibi, ›rkç›l›¤a, flovenizme ve sald›rganl›¤a da karfl›d›r. Atatürk, milletin ta-
n›m›nda, bugün bilimselli¤i kabul edilmifl bulunan sübjektif millet anlay›fl›n› benim-
semifl ve “bir harstan (kültürden) olan insanlardan mürekkep cemiyete millet denir,
dersek milletin en k›sa tarifini yapm›fl oluruz” demifltir. Atatürk’ün verdi¤i daha ge-
nifl bir tan›m da, gene tümüyle sübjektif unsurlar› içermektedir. Buna göre,
a) Zengin bir hat›ra miras›na sahip bulunan;
b) Beraber yaflamak hususunda müflterek arzu ve muvafakatte samimi olan;
c) Ve sahip olunan miras›n muhafazas›na beraber devam hususunda da irade-
leri müflterek olan insanlar›n birleflmesinden meydana gelen cemiyete mil-
let nam› verilir.
Atatürk’e göre Türk milliyetçili¤i de, “ilerleme ve geliflme yolunda ve milletle-
raras› temas ve iliflkilerde, bütün ça¤dafl milletlere paralel ve onlarla uyum içinde
yürümekle beraber, Türk toplumunun özel karakterlerini ve bafll›bafl›na ba¤›ms›z
kimli¤ini korumakt›r”.
Atatürk’ün milliyetçilik anlay›fl›, 1982 Anayasas›’n›n Bafllang›ç bölümüne çeflitli
ifadelerle yans›t›lm›flt›r Buna göre Türk Milleti, “dünya milletleri ailesinin eflit hak-
lara sahip flerefli bir üyesi”dir (para. 2). Bu sözlerle Türk milliyetçili¤inin, baflka
milletleri düflman veya afla¤› gören floven ve sald›rgan bir dünya görüflü olmad›¤›
aç›kça anlat›lmaktad›r. Buna paralel olarak, Bafllang›c›n 7. paragraf›nda Atatürk’ün
“Yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesine de yer verilmifltir. Ayn› paragraf, “topluca Türk
vatandafllar›n›n milli gurur ve iftiharlarda, milli sevinç ve kederlerde, milli varl›¤a
karfl› hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ortak” oldu¤unu belirtmek suretiyle,
Atatürk’ün yukar›da verdi¤imiz millet tan›m›ndaki unsurlar› tekrarlam›flt›r. Bu ta-
n›mdan, Anayasam›z›n benimsedi¤i milliyetçilik anlay›fl›n›n, ›rk, dil ve din gibi ob-
44 Anayasa Hukuku
jektif benzerliklere de¤il; kader, k›vanç ve tasa ortakl›¤›na ve birlikte yaflama arzu-
suna dayanan sübjektif milliyetçilik anlay›fl› oldu¤u aç›kça anlafl›lmaktad›r. Bu il-
kenin do¤al bir sonucu da, Anayasam›z›n 66. maddesinde yer alan “Türk Devleti-
ne vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkes Türk’tür” hükmüdür.
Atatürk milliyetçili¤ine ba¤l› devlet deyimi, sadece manevi de¤er ifade eden bir
deyim de¤ildir. Bundan, pozitif hukuk alan›nda da birçok önemli sonuçlar ç›k-
maktad›r. Herfleyden önce bu deyimle, Türkiye Cumhuriyeti’nin insan unsurunun,
tek bir millet yani Türk Milleti oldu¤u anlat›lmak istenmifltir. Di¤er bir deyimle Tür-
kiye Cumhuriyeti, geçmiflteki çeflitli imparatorluklar ve bugünkü Rusya gibi birçok
milletleri bir araya getiren çok milletli bir devlet de¤ildir.
Milli veya milliyetçi devlet ilkesinin baflka bir önemli sonucu, Anayasam›z›n çe-
flitli maddelerinde yer alan “devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezli¤i” ilkesidir.
Anlam›n› daha ayr›nt›l› olarak afla¤›da inceleyece¤imiz bu ilke, Türkiye Cumhuri-
yeti’nin bir tek devlet oldu¤unu ve Devletin ülke veya millet unsurlar›nda bölünme
tehlikesi yaratabilecek olan her türlü ayr›l›kç› ak›m›n yasaklanm›fl bulundu¤unu
anlatmaktad›r. Nihayet, resmi dilin Türkçe oldu¤u hakk›ndaki Anayasa hükmü
(m.3/1) de, devletin milli niteli¤inin do¤al bir sonucudur.
SIRA S‹ZDE Atatürk milliyetçili¤inin temel özelliklerini ve unsurlar›n› belirtiniz.
LA‹KL‹K
AMAÇ Laikli¤in unsurlar›n› s›ralayabilmek.
3
Anayasam›z›n 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri aras›nda say›lan laikli¤in, (a)
din hürriyeti, (b) din ve devlet ifllerinin ayr›l›¤› olarak, iki cephesi vard›r.
Din hürriyeti, vicdan ve ibadet hürriyetlerini kapsar. Bunlardan ilki, Anayasa-
n›n 24. maddesinin ilk f›kras›nda, “herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyeti-
ne sahiptir” fleklinde ifade edilmifltir. Bu hürriyet, herkesin diledi¤i dini inanç ve
kanaate sahip olabilece¤ini ifade etti¤i gibi, dilerse hiçbir dini inanca sahip olma-
ma hürriyetini de içerir. Maddenin üçüncü f›kras› da, inanç hürriyetinin do¤al bir
uzant›s›d›r. Buna göre, “kimse, ibadete, dini âyin ve törenlere kat›lmaya, dini
inanç ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolay›
k›nanamaz”.
‹badet hürriyeti ise, kiflinin inand›¤› dinin gerektirdi¤i ibadetleri, ayin ve tören-
leri serbestçe yapabilmesidir. Anayasaya göre, “14. madde hükümlerine ayk›r› ol-
mamak flart›yla ibadet, dini ayin ve törenler serbesttir” (m.24/2). Görülüyor ki,
Anayasam›zda ibadet hürriyeti, vicdan hürriyeti kadar mutlak biçimde tan›nm›fl de-
¤ildir. Di¤er bir deyimle, ibadet hürriyetinin, Anayasan›n 14. maddesinde say›lan
amaçlarla kötüye kullan›lmas› yasaklanm›flt›r. Anayasa Mahkemesi de, din hürriye-
tinin vicdan ve ibadet hürriyeti unsurlar› aras›nda ayr›m yapmakta; “bireyin mane-
vi hayat›na iliflkin olan” vicdan ya da dini inanç hürriyetinin s›n›rs›zl›¤›n› kabul et-
mekte; bireyin manevi hayat›n› aflarak toplumsal hayat› etkileyen eylem ve davra-
n›fllar›n, yani ibadetlerin ise, kamu düzeni, kamu güvenli¤i ve kamu menfaatlerini
korumak amac›yla s›n›rlanabilece¤ini belirtmektedir.
Laikli¤in di¤er önemli unsuru olan din-devlet ayr›l›¤› ise çeflitli yönleri bulunan
bir kavramd›r. Din ve devlet ifllerinin birbirinden ayr›lm›fl say›lmas› için, flunlar›n
gerekli oldu¤u kabul edilebilir:
Resmi Bir Devlet Dininin Olmamas›

Devlet, bir gerçek kifli olmad›¤›na göre, onun bir din sahibi olmas›n›, gerçek kifli-
lerinki ile ayn› anlamda kabul etmemek gerekir. Burada kastedilen, devletin belli
bir dine üstünlük tan›mamas›, onun kurallar›n› kanunlar ve di¤er devlet ifllemleri
yoluyla vatandafllar›na uygulatmaya çal›flmamas›d›r. Laik bir devletin bu anlamda
dini olamaz. Nitekim Osmanl› Kanun-u Esasisi ve 1928 de¤iflikli¤ine kadar Türki-
ye Cumhuriyeti Anayasas›, “devletin dini, din-i ‹slamd›r” yolunda bir hüküm tafl›-
d›¤› halde, 1924 Anayasas›’n›n 1928’deki de¤iflikli¤i ile bu hüküm ç›kar›lm›fl, 1937
de¤iflikli¤i ile de laiklik ilkesi aç›kça kabul edilmifltir.
Resmi dini olmayan bir devlet, belli bir dinin kurallar›n› vatandafllar›na benim-
setmek için faaliyette bulunamaz; özellikle zorlay›c› kurallar koyamaz. Bunun do-
¤al bir sonucu olarak devlet, belli bir dinin e¤itim ve ö¤renimini zorunlu k›lamaz.
1961 Anayasas› (m. 19/4) bu ilkeyi, “din e¤itim ve ö¤renimi, ancak kiflilerin kendi
iste¤ine ve küçüklerin de kanuni temsilcilerinin iste¤ine ba¤l›d›r” demek suretiyle
ifade etmiflti. 1982 Anayasas› ise “din ve ahlak e¤itim ve ö¤retimi Devletin gözetim
ve denetimi alt›nda yap›l›r. Din kültürü ve ahlak ö¤retimi ilk ve ortaö¤retim ku-
rumlar›nda okutulan zorunlu dersler aras›nda yer al›r. Bunun d›fl›ndaki din e¤itim
ve ö¤retimi ancak, kiflilerin kendi iste¤ine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin tale-
bine ba¤l›d›r.” diyerek bu ilkeden sapm›fl görünmektedir (m. 24/4). F›kran›n birin-
ci cümlesinde belirtildi¤i üzere, din ve ahlak e¤itim ö¤retimini Devletin gözetim ve
denetimi alt›nda yap›lmas›, dini ö¤retme hürriyetinin, Anayasan›n 14. maddesinde-
ki amaçlarla kötüye kullan›lmas›n› önlemek bak›m›ndan zorunludur. Ancak Ana-
yasa koyucu, belki de bu hükmü dengeleyecek bir unsur olaca¤› düflüncesiyle, din
kültürü ve ahlak ö¤retiminin ilk ve orta ö¤retim kurumlar›nda okutulan zorunlu
dersler aras›nda yer alaca¤›n› da belirtmifltir. Gerçi burada sözü edilen derslerin bir
dini benimsetme veya onun propagandas›n› yapma amac›na de¤il, bütün bellibafl-
l› dinler hakk›nda tarafs›z ve tan›t›c› bilgiler verme amac›na yönelik olabilece¤i
söylenebilir. Madde metninde “din e¤itimi” de¤il, “din kültürü” deyiminin kullan›l-
m›fl olmas›, Anayasa koyucunun amac›n›n bu oldu¤unu akla getirebilir. Ancak uy-
gulamada bu iki hususun ay›rdedilmesi çok güç ve din kültürü derslerinin bir din
propagandas› haline gelmesi ihtimali kuvvetlidir. Hele, Dan›flma Meclisi metninde
mevcut olan “‹slam dinine mensup olmayan kiflilerin din derslerini takibi istekleri-
ne ba¤l›d›r” hükmünün, Milli Güvenlik Konseyi taraf›ndan maddeden ç›kart›lm›fl
olmas›, daha da sak›ncal› bir durum yaratmaktad›r. Kan›m›zca, ne flekilde olursa
olsun, zorunlu din e¤itimi, laik devlet ilkelerine ayk›r›d›r.
Devletin, Bütün Dinlerin Mensuplar›na Eflit Davranmas›

Laikli¤in unsurlar›ndan biri, Devletin çeflitli dinlerin mensuplar› aras›nda kanun
önünde ayr›l›k gözetmemesi, hepsine eflit ifllem yapmas›d›r. Anayasam›zda bu il-
ke, eflitlik hakk›ndaki 10. maddede (f.1) ifade edilmifltir: “Herkes, dil, ›rk, renk, cin-
siyet, siyasi düflünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ay›r›m göze-
tilmeksizin kanun önünde eflittir”.
Nitekim Anayasa Mahkemesi, semavi dinlerin (Müslümanl›k, Hristiyanl›k ve
Yahudilik) mensuplar›na di¤er dinlerin mensuplar›na oranla daha genifl bir huku-
ki koruma tan›yan 3255 say›l› Kanun’un ilgili hükümlerini, Anayasan›n hem laik-
lik, hem eflitlik ilkelerine ayk›r› bularak iptal etmifltir.
46 Anayasa Hukuku
Din Kurumlar›yla Devlet Kurumlar›n›n Ayr›lm›fl Olmas›

Laik bir devlette din kurumlar› devlet fonksiyonlar›n› göremeyece¤i gibi, devlet
Laik Devlet: Gerek dine ba¤l› kurumlar› da din fonksiyonlar›n› ifa edemez. Yani laik devlet, gerek dine ba¤l›
devlet, gerekse devlete ba¤l›
din sistemlerini reddeden,
devlet, gerek devlete ba¤l› din sistemlerini reddeden, din ve devlet ifllerini alan ola-
din ve devlet ifllerini rak birbirinden tamamen ay›ran bir yönetim sistemidir.
bütünüyle birbirinden ay›ran Bu ilkeye ra¤men, Türkiye’de Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n devlet teflkilat› için-
yönetim sistemidir.
de yer ald›¤›n› görüyoruz. Anayasam›za göre (m. 136) “genel idare içinde yer alan
Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›, laiklik ilkesi do¤rultusunda, bütün siyasi görüfl ve düflü-
nüfllerin d›fl›nda kalarak ve milletçe dayan›flma ve bütünleflmeyi amaç edinerek,
özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir”. Bu sistem, laikli¤in baz› Bat›
ülkelerindeki klasik anlay›fl flekline uymamakla beraber, Türkiye’nin özellikleri se-
bebiyle ortaya ç›km›fl olan ve asl›nda laikli¤i zay›flat›c› de¤il, aksine onu koruyu-
cu nitelik tafl›yan bir çözüm tarz›d›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ve genel olarak
‹slam dünyas›nda ‹slam dini, yüzy›llardan beri devlet ve toplum hayat›n› güçlü et-
kisi alt›nda bulundurmufltur. Bu durumda, din hizmetlerinin devlet kontrolundan
tamamen uzak biçimde cemaat örgütlerine b›rak›lmas› çok sak›ncal› olur; Ata-
türk’ün Türk toplumu için çizdi¤i “ça¤dafl uygarl›k düzeyine ulaflmak” hedefinin
gerçeklefltirilmesini tehlikeye düflürebilirdi. Bu sebepledir ki, Türk ‹nk›lâb›’n›n la-
iklik anlay›fl›, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n devlet teflkilat› içinde yer almas›n› tercih
etmifl ve bu sistem, 1961 ve 1982 Anayasalar› ile sürdürülmüfltür.
Devlet Yönetiminin Din Kurallar›ndan Etkilenmemesi

Laik bir devlette devlet yönetimi, din kurallar›na göre de¤il, toplum ihtiyaçlar›n›n
ak›lc› ve bilimsel yönden de¤erlendirilmesine göre yürütülür. Bu ilkenin, asgari ve
azami olmak üzere iki anlam› vard›r. Asgari (en az) anlam›nda ilke, devlet ifllem-
lerinin din kurallar›na uygun olma zorunda bulunmamalar›n› ifade eder. Oysa, di-
ne ba¤l› (teokratik) devlet sisteminde, devlet ifllemlerinin hukuken geçerli olmala-
r›, bunlar›n din kurallar›na uygunlu¤una ba¤l›d›r. Laik bir devlette, hukuki ifllem-
lerin geçerli¤ini din kurallar›na uygunluk flart›na ba¤lamak elbette mümkün de¤il-
dir. Devlet yönetiminin din kurallar›ndan etkilenmemesi ilkesinin azami (en genifl)
anlam› ise, devlet yönetiminde din kurallar›ndan esinlenilmemesini ifade eder.
fiüphesiz, bunu gerçeklefltirmek, ilkenin asgari anlam›n› gerçeklefltirmekten daha
güçtür ve ak›lc› düflünce tarz›n›n topluma hakim olmas›na ba¤l›d›r. Ancak kabul
etmek gerekir ki, Atatürkçü laiklik anlay›fl›, laikli¤in bu anlamda da gerçekleflme-
sini, devlet yöneticilerinin dinsel kurallardan esinlenerek de¤il, toplum ihtiyaçlar›-
n› ak›l ve bilim verilerine göre de¤erlendirerek kararlar vermelerini ve böylece
toplumumuzun, en k›sa zamanda ça¤dafl uygarl›k düzeyine ulaflmas›n› gerekti-
rir.Anayasa Mahkemesi, yüksekö¤retim kurumlar›nda giyilecek k›yafetle ilgili iki
karar›nda bu son noktadan hareket etmifl ve laik bir devlet düzeninde kanunlar›n
dinsel inanç ve gereklere göre yap›lmas›n›n mümkün olmad›¤›n› vurgulam›flt›r.
Laikli¤in Türk ‹nk›lâb› aç›fl›ndan tafl›d›¤› temel önem, onun Anayasam›zda özel
olarak korunmas› sonucunu do¤urmufltur. Bu koruma, özellikle Anayasan›n flu hü-
kümlerinde göze çarpmaktad›r:
Anayasan›n 24. maddesinin son f›kras›na göre, “kimse, Devletin sosyal, ekono-
mik, siyasi veya hukuki temel düzenini k›smen de olsa, din kurallar›na dayand›r-
ma veya siyasi veya kiflisel ç›kar yahut nüfuz sa¤lama amac›yla her ne suretle olur-
sa olsun, dini veya din duygular›n› yahut dince kutsal say›lan fleyleri istismar ede-
mez ve kötüye kullanamaz.” Bu f›kra, Anayasan›n 14. maddesinde yer alan ve te-
mel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan›lmas›n› yasaklayan daha genel nitelikteki

hükme paraleldir. Böylece, devletin sosyal, ekonomik, siyasi ve hukuki temel dü-
zenlerini din kurallar›na dayand›rmak, baflka bir deyimle devletin laik niteli¤ini or-
tadan kald›rmak amac›yla giriflilecek her türlü siyasal faaliyet ve propagandalar ya-
saklanm›fl bulunmaktad›r. Bu ilkenin bir uzant›s› da, siyasal partilerin tüzük ve
programlar›n›n, laik Cumhuriyet ilkesine uygun olmas› gerekti¤i hakk›ndaki Ana-
yasa hükmüdür (m. 68/4).
Nihayet, Anayasan›n 174. maddesine göre, bu maddede say›lan ink›lâp kanun-
lar› di¤er kanunlardan farkl› bir statüyle korunmufllard›r. Sözü geçen maddeye gö-
re, “Anayasan›n hiçbir hükmü, Türk toplumunu ça¤dafl uygarl›k seviyesinin üstü-
ne ç›karma ve Türkiye Cumhuriyeti’nin laiklik niteli¤ini koruma amac›n› güden,
afla¤›da gösterilen ink›lâp kanunlar›n›n, Anayasan›n halkoyu ile kabul edildi¤i ta-
rihte yürürlükte bulunan hükümlerinin, Anayasaya ayk›r› oldu¤u fleklinde anlafl›la-
maz ve yorumlanamaz”. Bu hükmün anlam›, söz konusu kanunlar›n Anayasaya
ayk›r›l›¤›n›n yarg› organ› önünde ileri sürülememesidir. Gerçi Anayasa, ink›lâp ka-
nunlar›n›n yasama organ›nca de¤ifltirilmesini yasaklamam›flt›r ama, bunlar› de¤iflti-
ren bir kanunun, Anayasan›n laiklik ilkesine ayk›r› bulunarak Anayasa Mahkeme-
since iptal edilmesi ihtimali, flüphesiz çok büyüktür.
Türk Devriminin temeli olan laiklik ilkesinin iki cephesini oluflturan din özgürlü¤ü ile din SIRA S‹ZDE
ve devlet ifllerinin ayr›lmas›n› k›saca aç›klayarak, 1982 Anayasas›’n›n ilkeye yaklafl›m›n›
tart›fl›n›z.
DEMOKRAT‹K DEVLET
AMAÇ
Türk Anayasa Hukuku bak›m›ndan demokratik devlet, serbest se-
çim ve çok partili siyasal yaflam konular›n› aç›klayabilmek.
4
Demokrasi, ça¤dafl dünyan›n hakim siyasal doktrinidir. Bu bak›mdan hemen her
ülke, kendi siyasal rejiminin demokratik oldu¤unu ileri sürmektedir. Anayasam›z›n
benimsedi¤i demokrasi anlay›fl›, insan haklar›na sayg›l›, yani anayasa hukuku ve
siyaset bilimi literatüründe hürriyetçi demokrasi, liberal demokrasi, Bat› demokra-
sisi gibi çeflitli adlarla adland›r›lan demokrasi türüdür.
Hürriyetçi demokratik rejimin özellikleri, ülkeden ülkeye baz› de¤ifliklikler gös-
termekle beraber, bu rejimin vazgeçilmez, asgari flart› olarak kabul edilmesi gere-
ken baz› unsurlar da vard›r. Bunlar›n en önemlileri, siyasal sistemdeki temel siya-
sal karar organlar›n›n genel oya dayanan serbest seçimlerle oluflmas›, serbestçe ör-
gütlenen siyasal partiler aras›nda eflit flartlarla yürütülen iktidar yar›flmas› ve tüm
vatandafllar›n temel hak ve hürriyetlerinin tan›nm›fl ve hukuki güvence alt›na al›n-
m›fl olmas›d›r. Bu unsurlardan ilk ikisini burada, üçüncüsünü ise insan haklar›na
sayg›l› devlet bafll›¤› alt›nda inceleyece¤iz. Ancak daha önce, Türk kamu hukukun-
da milli mücadele y›llar›ndan bu yana temel önem tafl›yan milli egemenlik kavra-
m›yla demokratik devlet aras›ndaki iliflkiye de¤inmemiz gerekir.
Milli Egemenlik ve Demokratik Devlet

Türk Anayasa Hukuku’nda ilk defa 1921 Anayasas› ile ifadesini bulan, daha sonra
1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›’nda da aynen tekrarlanan “egemenlik kay›ts›z flart-
s›z milletindir” kural›, flüphesiz, demokratik devleti öngören, hatta onunla özdefl-
leflen bir niteli¤e sahiptir. Devlet içindeki en üstün buyurma kudreti anlam›na ge-
48 Anayasa Hukuku
len egemenli¤in millette oldu¤u bir devlette, hükümet sisteminin de elbette halk›n
kendi kendini yönetmesine dayanan demokratik rejim olmas› gerekir. Gerçi tarih-
te bu iki kavram›n tam olarak çak›flmad›¤› dönemler olmufltur. Frans›z ‹htilali ve
onu izleyen dönem, kifli egemenli¤ini y›karak yerine teoride millet egemenli¤ini
geçirmifl olmakla beraber, genel oy sistemi uzun süre kabul edilmemifl, yani halk
ço¤unlu¤una oy hakk› tan›nmam›flt›r. Bu çeliflik durum, milletle halk›n farkl› kav-
ramlar oldu¤u; milletin, belli bir ülkede belli bir anda yaflayan insanlar›n toplam›n-
dan ibaret olmay›p, geçmifli ve gelece¤i de içine alan bir manevi flah›s (tüzel kifli)
oluflturdu¤u; dolay›s›yle, millet ad›na egemenli¤in, milletin menfaatlerini en iyi
takdir edebilecek olan bir seçkin zümre taraf›ndan kullan›lmas› gerekti¤i gibi, hiç
de doyurucu olmayan gerekçelerle aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak günümüzde
milli egemenli¤in bu flekilde anlafl›lmas› elbette mümkün de¤ildir. Genel oya, ser-
best ve yar›flmac› seçimlere, temel hak ve hürriyetlere dayanmayan bir siyasal sis-
tem, demokratik olmad›¤› gibi, milli egemenli¤e dayand›¤›n› da ileri süremez.
1982 Anayasas›’n›n 6. maddesine göre, “egemenlik kay›ts›z flarts›z Milletindir.
Türk Milleti, egemenli¤ini, Anayasan›n koydu¤u esaslara göre, yetkili organlar›
eliyle kullan›r. Egemenli¤in kullan›lmas›, hiçbir surette hiçbir kifliye, zümreye veya
s›n›fa b›rak›lamaz. Hiçbir kimse veya organ kayna¤›n› Anayasadan almayan bir
Devlet yetkisi kullanamaz”. Bu ifadenin, 1961 Anayasas›’n›n 4. maddesindeki ege-
menlik formülüyle ayn› oldu¤u görülmektedir.
Serbest Seçimler
Demokrasi: Yöneticilerin Demokrasi, en basit tan›m›yla, yöneticilerin tüm yönetilenler taraf›ndan serbest
bütün yönetilenler ve dürüst seçimler yoluyla seçildikleri bir rejim olarak tan›mlanabilir. Öyleyse, seç-
taraf›ndan serbest ve dürüst
seçimler yoluyla seçildi¤i me hakk› ve seçim hürriyeti, demokratik bir devlet yönetiminin vazgeçilmez flart-
rejimdir. lar›d›r. Anayasam›z›n 67. maddesi, bu hürriyeti güvence alt›na alacak ilkeleri belirt-
mifltir. Bu maddeye göre “vatandafllar, kanunda gösterilen flartlara uygun olarak,
seçme, seçilme ve ba¤›ms›z olarak veya bir siyasi parti içinde siyasi faaliyette bu-
lunma ve halkoylamas›na kat›lma hakk›na sahiptir. Seçimler ve halkoylamas›, ser-
best, eflit, gizli, tek dereceli, genel oy, aç›k say›m ve döküm esaslar›na göre, yarg›
yönetim ve denetimi alt›nda yap›l›r”. fiimdi bu ilkeleri k›saca ele alal›m.
Genel Oy
Genel Oy: Servet, vergi, Genel oy, servet, vergi, ö¤renim durumu ve cinsiyet gibi s›n›rlamalar olmaks›z›n,
ö¤renim durumu ve cinsiyet bütün vatandafllar›n oy hakk›na sahip olmalar›d›r. Genel oy ilkesi, Bat› demokra-
gibi nitelik s›n›rland›rmalar›
olmaks›z›n bütün silerinde uzun bir tarihsel geliflim sonucu ortaya ç›km›fl, baflka bir deyiflle oy hak-
yurttafllar›n oy kullanma k› tedricen geniflletilmifltir. Türkiye’de Birinci ve ‹kinci Meflrutiyet dönemlerinde,
hakk›na sahip olmas›d›r.
servete ba¤l› oy ilkesi uygulanm›flt›r. 1924 y›l›nda seçim kanununda yap›lan de-
¤ifliklikle, erkekler için genel oy hakk› kabul edilmifl; 1934’te ise bu hak, kad›n-
lara da tan›nm›flt›r. Böylece, 1934’ten bu yana Türkiye’de genel oy sistemi mev-
cut olmufltur.
Genel oy sistemi, oy hakk›na, yafl, k›s›tl›l›k veya özellik gösteren baz› görevler-
de bulunma gibi makul sebeplerle s›n›rlamalar getirilmesine engel de¤ildir. 1982
Anayasas›’n›n ilk fleklinde (m. 67/3) oy verme hakk›, yirmibir yafl›n doldurulmufl
olmas› flart›na ba¤lanm›flt›. Anayasada 17.5.1987 tarihli ve 3361 say›l› Kanunla ya-
p›lan de¤ifliklikle oy verme yafl› indirilmifltir. Buna göre, seçimlerin ve halkoylama-
s›n›n yap›ld›¤› y›lda, ay ve gün hesaba kat›lmaks›z›n, 20 yafl›na giren her Türk va-
tandafl› seçme ve halkoylamas›na kat›lma hakk›na sahiptir. Seçme yafl›, Anayasada
23.7.1995 tarihinde yap›lan de¤ifliklikle daha da düflürülmüfltür. Buna göre “onse-
kiz yafl›n› dolduran her Türk vatandafl› seçme ve halkoylamas›na kat›lma haklar›-
na sahiptir”.
Türk seçim mevzuat›, seçimlerde oy kullanabilmek için, kural olarak, sand›k
seçmen listesinde kay›tl› olma flart›n› aramaktad›r. (Seçimlerin Temel Hükümleri ve
Seçmen Kütükleri Hakk›nda 298 say›l› Kanun m. 86). Bu hükümde de¤ifliklik ya-
pan 23.5.1987 tarihli ve 3377 say›l› Kanun, ilk defa olarak yabanc› ülkelerde yafla-
yan vatandafllar›m›z›n baz› flartlar alt›nda oy kullanmalar›na imkan vermifltir. Buna
göre (298 say›l› Kanun, m. 94, II) seçmen kütü¤üne yaz›lmayan ve yurt d›fl›nda al-
t› aydan fazla ikamet eden seçmenler, milletvekili genel seçimlerinin yap›laca¤› gü-
nün yetmiflbefl gün öncesinden bafllamak üzere seçim günü akflam› saat 17.00’ye
kadar yurda girifl ve ç›k›fllar›nda gümrük kap›lar›nda kurulacak seçim sand›klar›n-
da oy kullanabilirler. 23.7.1995 tarihli Anayasa de¤iflikli¤iyle, yurt d›fl›nda bulunan
Türk vatandafllar›n›n oy hakk›, ilke olarak kabul edilmifltir. Bu hakk›n nas›l kulla-
n›laca¤›n›n kanunla belirlenmesi gerekmektedir.
Eflit Oy
Bu ilke, her seçmenin bir tek oya sahip olmas› anlam›na gelir. Tarihte çeflitli ülke-
lerde bunun istisnalar› görülmüfltür. Mesela aile reislerine, belli kamu görevlerinde
bulunanlara veya belli bir düzeyden fazla ö¤renim görmüfl bulunanlara, birden
çok oy hakk› tan›nm›flt›r. Genel oy ilkesini dolambaçl› yoldan zedeleyen bu gibi
istisnalar, art›k bütün Bat› demokrasilerinde tarihe kar›flm›flt›r.
Seçimlerin Serbestli¤i
Bu ilke, vatandafllar›n hiçbir bask› ve zorlama olmadan oy kullanabilmelerini ifa-
de eder. Ayr›ca, oy vermenin bir mecburiyet haline getirilemeyece¤ini de anlat›r.
Ancak 1982 Anayasas›’nda de¤ifliklikler yapan 3361 say›l› Kanun, ilk defa olarak,
oy vermeyi Anayasa aç›s›ndan bir yükümlülük haline getirmifltir. Buna göre (m.
175/8) “halkoylamas›na, milletvekili genel ve ara seçimlerine ve mahalli genel se-
çimlere ifltiraki temin için, kanunla para cezas› dahil her türlü tedbir al›n›r”. Nite-
kim gerek “Anayasa De¤iflikliklerinin Halkoyuna Sunulmas› Hakk›nda” 3376 say›l›
Kanun (m. 6), gerek “Seçimlerde ‹lgili Baz› Kanunlarda De¤ifliklik Yap›lmas›...Hak-
k›nda” 3403 say›l› Kanun (m. 15) seçmen kütü¤ünde ve sand›k listesinde kay›tl›
olan ve oy kullanma yeterli¤i bulundu¤u halde hukuki veya fiili mazereti olmaks›-
z›n halkoylamas›nda veya seçimde oy kullanmayanlar›n, ‹lçe Kurulu Baflkan› tara-
f›ndan 12.500 lira para cezas› ile cezaland›r›lacaklar›n› belirtmifltir.
Tek Dereceli Seçim

Seçimler seçmenlerin temsilcilerini do¤rudan do¤ruya seçip seçememeleri bak›-
m›ndan, tek dereceli ve iki dereceli olarak ikiye ayr›l›r. Tek dereceli seçimde seç-
menler, temsilcilerini do¤rudan do¤ruya seçerler. ‹ki dereceli seçimde ise seçmen-
ler, ilkin ikinci seçmen ad› verilen bir grup seçmeni seçerler; temsilciler de daha
sonra bu ikinci seçmenler taraf›ndan seçilir. Türkiye’de 1946 y›l›na kadar iki dere-
celi seçim uygulanm›flt›r. 1946 seçimleri, tek dereceli sisteme göre yap›lan ilk se-
çimler olmufltur.
Oyun Gizlili¤i
Oyun gizlili¤i, seçmenin, seçmenin iradesini serbestçe ve her türlü bask›dan uzak
biçimde kullanabilmesini sa¤layan en önemli unsurlardan biridir. Türkiye’de gizli
oy ilkesi, 1950 y›l›nda kabul edilmifltir.
50 Anayasa Hukuku
Aç›k Say›m ve Döküm

Oylar›n say›m›n›n ve dökümünün kamuya aç›k olarak yap›lmas› da, seçmenin be-
lirtti¤i iradenin sonradan de¤ifltirilmesini önleyen önemli bir ilkedir. Bu ilke de,
gizli oy ilkesi gibi, ülkemizde 1950 y›l›nda kabul edilmifltir.
Seçimlerin Yarg› Organlar›n›n Yönetim ve Denetiminde Yap›lmas›

Anayasam›z›n, seçimlerin serbestli¤ini ve dürüstlü¤ünü sa¤lama amac›yla kabul et-
ti¤i önemli bir ilke de, seçimlerin yarg› organlar›n›n genel yönetimi ve denetimi al-
t›nda yap›lmas›d›r. Anayasan›n 79. maddesine göre, “seçimler, yarg› organlar›n›n
genel yönetim ve denetimi alt›nda yap›l›r. Seçimlerin bafllamas›ndan bitimine ka-
dar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlü¤ü ile ilgili bütün ifllemleri yapma
ve yapt›rma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konular›yla ilgili bütün yol-
suzluklar›, flikayet ve itirazlar› inceleme ve kesin karara ba¤lama ve Türkiye Büyük
Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklar›n› kabul etme görevi Yüksek Seçim Ku-
rulunundur. Yüksek Seçim Kurulu’nun kararlar› aleyhine baflka bir mercie baflvu-
rulamaz... Yüksek Seçim Kurulu yedi as›l ve dört yedek üyeden oluflur. Üyelerin
alt›s› Yarg›tay, befli Dan›fltay Genel Kurullar›nca kendi üyeleri aras›ndan üye tam-
say›lar›n›n salt ço¤unlu¤unun gizli oyu ile seçilir. Bu üyeler salt ço¤unluk ve gizli
oyla aralar›ndan bir baflkan ve bir baflkanvekili seçerler. Yüksek Seçim Kuruluna
Yarg›tay ve Dan›fltaydan seçilmifl üyeler aras›ndan ad çekme ile ikifler yedek üye
ayr›l›r. Yüksek Seçim Kurulu Baflkan› ve Baflkanvekili ad çekmeye girmezler. Ana-
yasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar›n halkoyuna sunulmas› ifllemlerinin genel yö-
netim ve denetimi de milletvekili seçimlerinde uygulanan hükümlere göre olur”.
Gerçekten, seçim ifllerinin yönetim ve denetimini siyasal organlara b›rakmak,
seçimlerin dürüstlü¤ü aç›s›ndan çok sak›ncal› olabilirdi. Türkiye’de 1961 Anayasa-
s›’ndan önce, milletvekillerinin seçim tutanaklar›n› kabul etme görevi do¤rudan
do¤ruya Türkiye Büyük Millet Meclisindeydi. Dolay›s›yle, tutanaklar›n kabul veya
reddinde siyasal düflüncelerin rol oynad›¤› görülüyordu. 1961 ve 1982 Anayasa’la-
r›, seçimlerin yönetim ve denetimini tarafs›z yarg› organ›na vermekle, seçimlerin
dürüstlü¤ünü güvence alt›na alacak çok önemli bir ilke getirmifllerdir.
SIRA S‹ZDE 1982 Anayasas›’yla, 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak, seçimlerin yönetim ve denetimine
iliflkin olarak getirilen en önemli de¤ifliklik nedir?
Çok Partili Siyasal Hayat

Seçim serbestli¤inin gerçek bir anlam tafl›mas›, seçmenlerin çeflitli alternatifler
aras›nda serbest bir seçme yapabilmelerine ba¤l›d›r. Ça¤dafl demokratik devlette
bu alternatifler, siyasal partiler taraf›ndan oluflturulur. Modern demokrasi, partiler
demokrasisidir. Günümüzde seçmen, oyunu, aday›n flahs›ndan çok, temsil etti¤i
siyasal partiye verme e¤ilimindedir. Böylece seçmen, partiler taraf›ndan kendisi-
ne sunulan alternatif siyasal programlar aras›nda bir seçme yapma imkan› bulur
ve oy verdi¤i parti iktidara geldi¤i takdirde söz konusu program›n uygulanaca¤›-
na güvenebilir. Bu anlamda, partilere dayanan demokrasi, halk özlemlerinin dev-
let yönetimine yans›mas›n›, bu özlemlerle kamusal politikalar aras›nda bir para-
lellik kurulmas›n› sa¤lar. Partisiz bir toplumda ise buna imkan yoktur. Böyle bir
toplumda seçme hürriyetinin var olabilece¤i bir an için farzedilse bile seçmen
seçti¤i temsilcilerin çeflitli kamusal politika sorunlar› karfl›s›nda nas›l bir tutum ta-
k›naca¤›n› önceden bilemez. Dolay›s›yle, halk›n devlet yönetimine kat›lmas›, çok
daha s›n›rl› ölçüde kal›r. Zaten günümüzde partilere dayanmayan bir demokratik
devlet örne¤i yoktur. Partisiz rejimlere ancak baz› geleneksel ve azgeliflmifl top-
lumlarda rastlanmaktad›r.
Anayasam›z, bu gerçe¤i “siyasi partiler, demokratik siyasi hayat›n vazgeçilmez
unsurlar›d›r” demek suretiyle (m. 68/2) ifade etmifltir. Bunun do¤al bir sonucu ola-
rak, “vatandafllar, siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden
ayr›lma hakk›na sahiptir”. 1982 Anayasas›, ilk flekliyle, parti üyesi olabilmek için
yirmibir yafl›n ikmalini flart kofltu¤u halde, Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerçek-
lefltirilen de¤ifliklikle bu s›n›r, seçme yafl›n›n düflürülmesine paralel olarak, onsekiz
yafl›n doldurulmufl olmas› fleklinde belirlenmifltir. “Siyasi partiler, önceden izin al-
madan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleri içinde faaliyetlerini sürdürürler”
(m. 68/3). Görülüyor ki, parti kurulmas›n› önceden izin alma flart›na ba¤layacak
bir kanun, Anayasaya ayk›r› olacakt›r.
Partilerin serbestçe faaliyette bulunabilmeleri kural olmakla birlikte, Anayasa-
m›z, bu kural› istisnas›z olarak kabul etmemifl ve parti faaliyetlerine baz› s›n›rlar
getirmifltir. Bunlar›n bir k›sm› partilerin izleyebilecekleri siyasal amaçlara, bir k›sm›
da onlar›n örgütlenme ve çal›flmalar›na iliflkin bulunmaktad›r.
Siyasal Partilerin Amaçlar›na ‹liflkin Yasaklar

Anayasan›n 23.7.1995 tarihinde de¤ifltirilmifl olan 68. maddesine (f.4) göre, “siyasi
partilerin tüzük ve programlar› ile eylemleri, Devletin ba¤›ms›zl›¤›na, ülkesi ve mil-
letiyle bölünmez bütünlü¤üne, insan haklar›na, eflitlik ve hukuk devleti ilkelerine,
millet egemenli¤ine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ayk›r› olamaz; s›n›f
veya zümre diktatörlü¤ünü veya herhangi bir tür diktatörlü¤ü savunmay› ve yer-
lefltirmeyi amaçlayamaz; suç ifllenmesini teflvik edemez”.
1961 ve 1982 Anayasalar›, siyasal parti faaliyetleri konusunda, Alman Anayasa-
s›’ndan (m. 21) esinlenerek siyasal alan› anayasa ile s›n›rland›rm›fl, baflka bir de-
yimle militan demokrasi ya da mücadeleci demokrasi anlay›fl›n› benimsemifltir. Mücadeleci Demokrasi:
Amac› özgürlükçü
Bu anlay›fl›n özü, amac› hürriyetçi demokrasiyi ortadan kald›rmak olan ak›mlara, demokrasiyi ortadan
meflru siyasal faaliyet alan›n› kapatmakt›r. fiüphesiz, Anayasadaki bu hükümlerin, kald›rmak olan ak›mlara,
bir ölçüde ülkenin genel siyasal konjonktürüne ba¤l› olarak, daha s›n›rland›r›c› ya meflru siyasal faaliyet
alan›n› kapatan demokrasi
da daha hürriyetçi olarak yorumlanmalar› mümkündür. anlay›fl›d›r.
1982 Anayasas›’n›n 68. maddesinin 4. f›kras›ndaki yasaklar biraz daha yak›ndan
incelenirse, bunlar›n siyasal parti faaliyetleri bak›m›ndan flu s›n›rlamalar› getirdi¤i
anlafl›lmaktad›r:
a) Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlü¤ü: Devletin ülkesiyle bölünmezli¤i,
devletin d›fl ba¤›ms›zl›¤›n›n ve ülke bütünlü¤ünün korunmas› unsurlar›n›
içerir. Mesela Türkiye Cumhuriyeti’nin d›fla karfl› ba¤›ms›zl›¤›n›n ortadan
kald›r›lmas›n› veya ülkemizin bir bölümünün Türkiye Cumhuriyeti’nden ay-
r›lmas›n› savunan bir parti, temelli kapat›l›r. Di¤er bir deyimle bu hüküm,
her türlü ayr›l›kç› ak›m›n bir parti halinde örgütlenmesini yasaklamaktad›r.
Devletin ülkesiyle bölünmezli¤i ilkesinin, devletin tekli¤inin korunmas›n›
da içine ald›¤› kabul edilmektedir. Nitekim bu nokta, 2820 say›l› Siyasi Par-
tiler Kanununda (m. 80) aç›kça ifade edilmifltir: “Siyasi partiler, Türkiye
Cumhuriyeti’nin dayand›¤› Devletin tekli¤i ilkesini de¤ifltirmek amac›n› gü-
demezler ve bu amaca yönelik faaliyette bulunamazlar”. Buna göre, bir si-
yasal parti, Türkiye’de bir federal sistemin kurulmas›n› savunamaz.
Devletin milletiyle bölünmezli¤i ilkesi de, az›nl›k yarat›lmas›n›n önlenmesi,
bölgecilik ve ›rkçl›k yasa¤› ve eflitlik ilkesinin korunmas› hususlar›n› kapsa-
maktad›r. Buna göre siyasi partiler, “Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde
52 Anayasa Hukuku
milli veya dinî kültür veya mezhep veya ›rk veya dil farkl›l›¤›na dayanan
az›nl›klar bulundu¤unu ileri süremezler. Türk dilinden veya kültüründen
baflka dil ve kültürleri korumak, gelifltirmek veya yaymak yoluyla Türkiye
Cumhuriyeti üzerinde az›nl›klar yaratarak millet bütünlü¤ünün bozulmas›
amac›n› güdemezler ve bu yolda faaliyette bulunamazlar”. Tüzük, program
ve faaliyetlerinde Türkçeden baflka dil kullanamazlar. Bölgecilik veya ›rkç›-
l›k amac›n› güdemezler ve Anayasada yer alan eflitlik ilkesine ayk›r› faaliyet-
te bulunamazlar (Siyasi Partiler Kanunu, m. 81-83).
b) Cumhuriyet ilkesi: Bu ilke, monarflik partileri yasaklamaktad›r.
c) Demokratik devlet düzeni: Anayasan›n 68. maddesinde yer alan insan hak-
lar›, millet egemenli¤i ve demokratik devlet ilkeleri, insan haklar›na daya-
nan hürriyetçi çok partili demokrasiyi reddeden her türlü totaliter ve dikta-
c› partileri yasaklamaktad›r (keza bk. Siyasi Partiler Kanunu, m. 78).
d) Laiklik: Daha önce görülmüfl oldu¤u gibi siyasal partiler, “Devletin sosyal,
ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini k›smen de olsa, din kurallar›-
na dayand›rma” amac›n› güdemezler. Siyasal ç›kar veya nüfuz sa¤lamak
amac›yla “her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygular›n› yahut dince
kutsal say›lan fleyleri istismar edemez ve kötüye kullanamazlar” (m. 24/son).
Siyasi Partiler Kanun’u, bunlara ek olarak, siyasal partilerin ‹nk›lâp kanunla-
r›n›n hükümlerine ayk›r› amaç güdemeyeceklerini; Atatürk’ün kiflili¤ini, fa-
aliyetlerini ve hat›ras›n› kötüleyemeyeceklerini; Türkiye Cumhuriyeti’nin la-
iklik niteli¤inin de¤ifltirilmesi ve halifeli¤in yeniden kurulmas› amac›n› gü-
demeyeceklerini; dini tören ve ayin tertipleyemeyeceklerini ve Diyanet ‹flle-
ri Baflkanl›¤›’n›n genel idare içinde yer almas›na iliflkin Anayasa hükmüne
ayk›r› amaç güdemeyeceklerini hükme ba¤lam›flt›r (m.84-89).
e) S›n›f veya zümre diktatörlü¤ünün yasaklanmas›: Bilindi¤i gibi, Anayasan›n
68. maddesine göre (f.4) siyasi partiler “s›n›f veya zümre diktatörlü¤ünü ve-
ya herhangi bir tür diktatörlü¤ü savunmay› ve yerlefltirmeyi amaçlayamaz”.
Ancak unutmamak gerekir ki, bu hüküm, ne sosyolojik bir gerçeklik olarak
sosyal s›n›flar›n inkar edildi¤i, ne de belli s›n›flar›n menfaatlerini temsil eden
siyasal partilerin yasakland›¤› anlam›na gelir. Egemenlik ve siyasal iktidar,
S›n›f Egemenli¤i: Ülke farkl› kavramlard›r. S›n›f egemenli¤i, ülke içindeki tek üstün gücün tek bir
içindeki üstün gücün bir
s›n›f›n elinde toplanmas› ve s›n›f›n elinde toplanmas› ve bütün di¤er s›n›flar›n egemenli¤in kullan›lma-
bütün di¤er s›n›flar›n s›ndan d›fllanmas› demektir. Profesör Soysal’›n da belirtti¤i gibi, Anayasa ile
egemenli¤in
kullan›lmas›ndan “önlenen, bu iktidar›n bir s›n›f egemenli¤i kurmak yolunda kullan›lmas› ve
d›fllanmas›d›r. bir tek s›n›f›n bütün yetkili organlar eliyle kullan›labilecek olan egemenli¤i
ele geçirerek öbür s›n›flar› egemenli¤in kullan›lmas›na flu ya da bu biçimde
kat›lmaktan al›koymas›, kendi durumunu sürekli ve de¤iflmez k›lmas›d›r”.
SIRA S‹ZDE Siyasi partilerin amaçlar›na iliflkin olarak getirilen s›n›rlamalar nelerdir?
Siyasal Partilerin Örgütlenme ve Çal›flmalar›na ‹liflkin Yasaklar

a) “Hakimler ve savc›lar, Say›fltay dahil yüksek yarg› organlar› mensuplar›, ka-
mu kurum ve kurulufllar›n›n memur statüsündeki görevlileri ile yapt›klar›
hizmet bak›m›ndan iflçi niteli¤i tafl›mayan di¤er kamu görevlileri, Silâhl›
Kuvvetler mensuplar› ile yüksekö¤retim öncesi ö¤rencileri siyasi partilere
üye olamazlar” (m. 68/5).
b) “Siyasi partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çal›flmalar› demokra-

si ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas› kanunla düzenlenir” (m.
69/1).
c) “Siyasi partiler, ticari faaliyetlere giriflemezler” (m. 69/2).
d) Siyasi partilerin Anayasa Mahkemesi’nin mali denetimine tabi olduklar› 1982
Anayasas›’n›n ilk fleklinde de belirtilmifl olmakla beraber, 23.7.1995 tarihli
Anayasa de¤iflikli¤iyle bu konu daha ayr›nt›l› olarak düzenlenmifltir. Buna
göre “siyasi partilerin gelir ve giderlerinin amaçlar›na uygun olmas› gerekli-
dir. Bu kural›n uygulanmas› kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesi’nce
siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunlu¤u-
nun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve ayk›r›l›k halinde uygulana-
cak yapt›r›mlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi bu denetim görevi-
ni yerine getirirken Say›fltay’dan yard›m sa¤lar. Anayasa Mahkemesi’nin bu
denetim sonunda verece¤i kararlar kesindir” (m. 69/3).
e) “Temelli kapat›lan bir parti bir baflka ad alt›nda kurulamaz” (m. 69/7).
f) “Bir siyasi partinin temelli kapat›lmas›na beyan veya faaliyetleriyle sebep
olan kurucular› dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesi’nin temelli kapatmaya
iliflkin kesin karar›n›n Resmi Gazete’de gerekçeli olarak yay›mlanmas›ndan
bafllayarak befl y›l süreyle bir baflka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve
deneticisi olamazlar” (m. 69/8).
g) “Yabanc› devletlerden, uluslararas› kurulufllardan ve Türk uyruklu¤unda ol-
mayan gerçek ve tüzel kiflilerden maddi yard›m alan siyasi partiler temelli
olarak kapat›l›r” (m. 69/9).
h) Kapat›lm›fl siyasi partilerin isimleri, amblemleri, rumuzlar›, rozetleri ve ben-
zeri iflaretleri ile daha önce kurulmufl Türk Devletlerine ait topluma malol-
mufl bayrak, amblem ve flamalar siyasi partilerce kullan›lamaz. Kurulacak si-
yasi partiler, kapat›lan siyasi partilerin devam› olduklar›n› beyan edemez ve
böyle bir iddiada bulunamazlar. Komünist, anarflist, faflist, teokratik, nasyo-
nal sosyalist, din, dil, ›rk, mezhep ve bölge adlar›yla veya ayn› anlama ge-
len adlarla da siyasi partiler kurulamaz veya parti ad›nda bu kelimeler kul-
lan›lamaz (Siyasi Partiler Kanunu, m. 96).
Bir k›sm› normal görülebilecek olan bu yasak hükümlerinden baz›lar›, siya-
sal partilerin serbestçe faaliyette bulunmalar›na ciddi engeller ç›karabilecek
niteliktedir. Yasaklar›n çoklu¤u, Anayasa koyucuda siyasal partilere karfl›
aç›k bir güvensizli¤i yans›tmaktad›r. Bu güvensizli¤i, siyasal partileri demok-
ratik siyasal hayat›n vazgeçilmez unsuru sayan Anayasa ilkesi ile ba¤daflt›r-
mak mümkün de¤ildir.
Siyasal Partilerin Kapat›lmas›

Anayasaya göre “siyasi partilerin kapat›lmas›, Cumhuriyet Baflsavc›s›’n›n açaca¤›
dava üzerine, Anayasa Mahkemesi’nce kesin olarak karara ba¤lan›r” (m. 69/4). Bu
hükmü, siyasal partilere güvence sa¤layan bir hüküm olarak kabul etmek gerekir.
Gerçekten bununla, siyasal partilerin kapat›lmas› herhangi bir mahkemeye de¤il,
Anayasan›n üstünlü¤ünün koruyucusu ve teminat› olan bir yüksek yarg› organ›na
verilmifltir.
Siyasal partilerin kapat›lmas›ndaki usul, Siyasi Partiler Kanunu’nda gösterilmifl-
tir. Cumhuriyet Baflsavc›l›¤› siyasal parti kapat›lmas› davas›n› ya re’sen, veya Ba-
kanlar Kurulu karar› üzerine Adalet Bakan›’n›n istemiyle, yahut bir baflka siyasal
partinin istemi üzerine açar. Cumhuriyet Baflsavc›l›¤›, Adalet Bakan›’n›n veya siya-
54 Anayasa Hukuku
sal partinin istemde bulunmas› hallerinde, yeterli delil bulunmad›¤› kan›s›na var›r-
sa, dava açmaz. Adalet Bakan›’n›n veya siyasal partinin, Cumhuriyet Baflsavc›l›-
¤›’n›n bildirimi üzerine, “Siyasi Partilerle ‹lgili Yasaklar› ‹nceleme Kuruluna” (bu
Kurul, Yarg›tay ceza daireleri baflkanlar›ndan oluflmaktad›r) yaz› ile itirazda bulun-
ma hakk› vard›r. Kurul, itiraz› ivedilikle en geç otuz gün içinde inceler; itiraz› hak-
l› görmezse dava aç›lmaz; hakl› görürse, Cumhuriyet Baflsavc›l›¤› Anayasa Mahke-
mesi’ne dava açmakla yükümlüdür (Siyasi Partiler Kanunu, m. 100).
Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerçeklefltirilen de¤iflikli¤e göre, “bir siyasi par-
tinin tüzü¤ü ve program›n›n 68. maddenin dördüncü f›kras› hükümlerine ayk›r›
bulunmas› halinde temelli kapatma karar› verilir” (m. 69/5). “Bir siyasi partinin 68.
maddenin dördüncü f›kras› hükümlerine ayk›r› eylemlerinden dolay› temelli kapa-
t›lmas›na, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ifllendi¤i bir odak haline geldi¤inin
Anayasa Mahkemesi’nce tespit edilmesi halinde karar verilir” (m. 69/6). Görülüyor
ki, Anayasa, 68. maddenin dördüncü f›kras›ndaki yasaklar›n, do¤rudan do¤ruya
parti tüzü¤ü veya program› gibi parti tüzel kiflili¤ini ba¤lay›c› bir belgeyle ihlal
edilmesiyle, di¤er yollardan (mesela bireysel üyelerin faaliyetleri yoluyla) ihlal
edilmesi durumlar› aras›nda bir ayr›m yapm›flt›r. ‹kinci durumda partinin kapat›l-
mas›na karar verilebilmesi için, bu eylemlerin bireysel eylemlerden ibaret kalma-
mas› ve partinin bu nitelikteki eylemlerin ifllendi¤i bir odak haline geldi¤inin tes-
bit edilmesi gerekmektedir. Bu Anayasa de¤iflikli¤i ›fl›¤›nda, Siyasi Partiler Kanu-
nu’nun ilgili hükümlerinin de de¤ifltirilmesi gerekti¤i aç›kt›r. Gene 23.7.1995 tarih-
li Anayasa de¤iflikli¤iyle Anayasan›n 149. maddesine eklenen hükme göre, parti
kapatma davalar›nda Anayasa Mahkemesi, Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc›s›’ndan
sonra, kapat›lmas› istenen siyasi partinin genel baflkanl›¤›n›n veya tayin edece¤i
bir vekilin savunmas›n› dinler.
3.10.2001 tarihli ve 4709 say›l› Kanunla, Anayasan›n 69. maddesinde yap›lan
de¤ifliklikle; odak hali tan›mlanm›flt›r. Buna göre, “bir siyasi parti, bu nitelikteki fi-
iller o partinin üyelerince yo¤un bir flekilde ifllendi¤i ve bu durum o partinin bü-
yük kongre veya genel baflkan veya merkez karar veya yönetim organlar› veya
Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulun-
ca z›mnen veya aç›kça benimsendi¤i yahut bu fiiller do¤rudan do¤ruya an›lan par-
ti organlar›nca kararl›l›k içinde ifllendi¤i takdirde, sözkonusu fiillerin oda¤› haline
gelmifl say›l›r”.
Ayn› maddede yap›lan di¤er bir de¤iflikli¤e göre de “Anayasa Mahkemesi, yu-
kar›daki f›kralara göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin a¤›rl›¤›na gö-
re ilgili siyasi partinin Devlet yard›m›ndan k›smen veya tamamen yoksun b›rak›l-
mas›na karar verebilir”. Böylece Anayasa Mahkemesine, bir tüzel kifliye uygulan-
mas› mümkün en a¤›r yapt›r›m olan kapatma yerine, daha hafif bir ara yapt›r›m uy-
gulama imkân› verilmifltir.
Partilerin kapat›lmas›n› zorlaflt›r›c› nitelikteki üçüncü bir de¤ifliklik, Anayasan›n
149. maddesinde yap›lan de¤ifliklikle, siyasi partilerin kapat›lmas›nda Anayasa
Mahkemesi’nin beflte üç ço¤unlu¤unun oyunun flart koflulmufl olmas›d›r. Di¤er de-
mokratik ülkelerin anayasa yarg›s› sistemlerinde benzeri olmayan böyle bir nitelik-
li ço¤unluk hükmü yerine, Siyasi Partiler Kanunu’ndaki kapatma sebeplerinin s›-
n›rland›r›lmas› daha yerinde olurdu.
Her fleye ra¤men, Türkiye’de siyasi partilerin di¤er demokratik ülkelerde gö-
rülmeyen b›r s›kl›k ve kolayl›kla kapat›ld›¤› düflünülürse, siyasi partilerin kapa-
t›lmas›n› bir ölçüde güçlefltiren 2001 Anayasa de¤iflikliklerini olumlu karfl›lamak
gerekir.
Siyasi partilerin kapat›lmas›n›n zorlaflt›r›lmas›na yönelik olarak 1982 Anayasa’s›nda SIRA S‹ZDE
yap›lan de¤ifliklikleri anlat›n›z.
Siyasal Partilere Devlet Yard›m›

Siyasal partiler, sivil toplumla devlet kurumlar› aras›nda köprü oluflturan, bu nite-
likleri itibariyle de baz› aç›lardan özel hukuk tüzel kiflilerine, baz› aç›lardan da ka-
mu hukuku tüzel kiflilerine benzeyen, kendilerine özgü kurulufllard›r. Siyasal Par-
tilerin bu yar›-kamusal niteli¤i, birçok Bat› demokrasisinde siyasal partilere devlet
bütçesinden yard›mda bulunulmas›na neden olmufltur.
1982 Anayasas› siyasal partilere devlet yard›m›ndan söz etmemifltir. Ancak Siya-
si Partiler Kanunu’na 27.6.1984 günlü ve 3032 say›l› Kanunla eklenen bir maddey-
le bu yard›m›n yap›lmas› düzenlenmifltir. An›lan hüküm, daha sonra 1987 ve 1988
y›llar›nda ç›kar›lan 3349 ve 3470 say›l› Kanunlarla de¤ifltirilmifltir. Her iki de¤iflik-
lik, partiler aras›nda eflitsizlik yarat›ld›¤› gerekçesiyle iptal davas› konusu olmufl,
ancak Anayasa Mahkemesi bu istemleri yerinde bulmam›flt›r. Anayasa Mahkeme-
si’ne göre, herfleyden önce siyasal partilere devlet yard›m›, ilke olarak Anayasaya
ayk›r› de¤ildir. Anayasa koyucu, “demokratik siyasi hayat›n vazgeçilmez unsurlar›
olarak niteledi¤i siyasi partileri bir dernek ya da benzeri kurulufl saymay›p onlar›n
çok ilerisinde ve üstünde” de¤erlendirmifltir. Siyasal partilerin “halk›n demokrasi
alan›nda yetiflmesi, olgunlaflmas› için bir okul hizmeti gördükleri ve demokrasinin
oluflum arac› olduklar› gözetilirse, demokratik düzenin iflleyifli, devletin yönetilme-
si yolundaki kolaylaflt›r›c› ve haz›rlay›c› bütün bu ve benzeri sürekli faaliyetlerin,
siyasi partileri kamu yarar›na çal›flan kurulufllar durumuna getirdi¤i belirgindir”.
Partilere devlet yard›m› yap›lmamas›, “onlar›n paraca güçlü kimi kifli ve kuruluflla-
r›n etki ve bask›s› alt›na düflme tehlikesi ile karfl›laflmalar›n› istemek olur ki, bunun
hukuksall›¤› tart›fl›l›r. Parti içi çal›flmalar›n demokrasi esaslar›na uygun olmas› zo-
runlulu¤unu zedeleyen böyle bir tehlike ancak devletin yard›m›yla giderilebilir.
Yard›mda bu bak›mdan kamu yarar›n›n bulundu¤u aç›kça ortadad›r”.
‹ptal istemine konu olan kanuni düzenlemelerin devlet yard›m›n› tüm partilere
eflit olarak da¤›tmay›p, sadece bir k›s›m partileri (milletvekili genel seçimlerindeki
yüzde 10’luk genel baraj› aflm›fl olan partilerle, bu baraj› aflmam›fl olmakla birlikte
milletvekili genel seçimlerinde toplam geçerli oylar›n yüzde 7’sinden fazlas›n› al-
m›fl bulunan partiler) yararland›rmas›n›n Anayasadaki eflitlik ilkesine ayk›r› oldu¤u
iddias›n› da Anayasa Mahkemesi yerinde görmemifltir.
Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerçeklefltirilen de¤ifliklikle, siyasi partilere dev-
let yard›m› konusunda flu hüküm kabul edilmifltir: “Siyasi partilere, Devlet, yeterli
düzeyde ve hakça mali yard›m yapar. Partilere yap›lacak yard›m›n, alacaklar› üye
aidat›n›n ve ba¤›fllar›n tabi oldu¤u esaslar kanunla düzenlenir” (m. 68/8).
56 Anayasa Hukuku
Özet
AMAÇ
Cumhuriyetçilik ilkesinin ne anlama geldi¤ini
AMAÇ
Türk Anayasa Hukuku bak›m›ndan demokratik
1 aç›klayabilmek. 4 devlet, serbest seçim ve çok partili siyasal yaflam
• Cumhuriyetçilik, baflta devlet baflkan› olmak üzere konular›n› aç›klayabilmek.
devletin bafll›ca temel organlar›n›n seçim ilkesine • Türk Anayasa Hukuku’nda demokratik devleti ön-
göre kurulmufl oldu¤u, bunlar›n oluflumunda özel- gören egemenlik kay›ts›z flarts›z millettindir kural›
likle veraset ilkesinin rol almad›¤› bir hükümet sis- ilk defa 1921 Anayasas›’nda ifade edilmifl, 1924,
temini öngören ilkeyi ifade eder. 1961 ve 1982 Anayasalar›nda da aynen yinelenmifl-
tir. Egemenli¤in bir kifliden bütün bir millete geç-

AMAÇ
Atatürk Milliyetçili¤i’ni di¤er milliyetçilik anlay›flmesi ve bunu takip eden süreçte devletin hükümet
sisteminin de bu esaslar çerçevesinde halk›n kendi
2 lar›ndan ay›rabilmek.
• Atatürk Milliyetçili¤i’nin di¤er milliyetçilik anlay›fl- kendisini yönetmesine dayanmas› demokratik bir
lar›ndan temel ayr›m›n› flöyle özetleyebiliriz: Ata- rejimin varl›¤› için gereklidir. 1921 ve 1924 Anaya-
türk milliyetçili¤i ak›lc›, ça¤dafl, uygar, ileriye dö- salar›’nda egemenli¤in kullan›m› ve temsili yaln›zca
yasama organ›na b›rak›lm›fl iken, 1961 ve 1982 Ana-
nük, demokratik, toplay›c›, birlefltirici, insani ve ba-
yasalar›’nda bu düzenleme, egemenli¤in Anayasa-
r›flç›d›r. Bu milliyetçilik anlay›fl›, ›rkç›l›¤a, floveniz-
n›n koydu¤u esaslara göre, yetkili organlarca kulla-
me ve sald›rganl›¤a karfl›d›r.
n›laca¤› biçiminde de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r.

AMAÇ Laikli¤in unsurlar›n› s›ralayabilmek.
Demokrasi, yöneticilerin yönetilenler taraf›ndan
3 serbest ve dürüst seçimler yoluyla seçildikleri bir
• Laiklik ilkesinin en temel unsurlar›n› dört ana bafl- rejim olarak tan›mlanmaktad›r. Dolay›s›yla, seçme
l›kta toplayabiliriz. Buna göre; hakk› ve seçim özgürlü¤ü demokratik bir devlet
- Resmi bir devlet dininin olmamas›, yönetiminin vazgeçilmez koflullar›d›r. Bunun ger-
- Devletin, bütün dinlerin mensuplar›na eflit çeklefltirilmesi için kullan›lan araçlar seçimler ve
davranmas›, halkoylamalar›d›r. Bu iki arac›n kullan›m›nda ser-
- Din kurumlar›yla devlet kurumlar›n›n ayr›lm›fl best, eflit, gizli, genel oy, aç›k say›m ve döküm esas-
olmas›, lar›na uyulmal›; ayr›ca, seçimler ve halkoylamalar›
- Devlet yönetiminin din kurallar›ndan etkilenme- yarg› yönetim ve denetimi alt›nda yap›lmal›d›r.
mesi. Seçim serbestisi ilkesinin anlam ifade edebilmesi
için seçmenlerin çeflitli seçenekler aras›nda serbest
bir seçme yapabilmeleri gerekir. Ça¤dafl demokratik
rejimlerde bu seçenekler siyasal partiler taraf›ndan
oluflturulur ve buna modern demokrasilerde parti-
ler demokrasisi denilir. Cumhuriyet sonras› ilk
dönemlerde bir iki çok partili siyasal yaflam dene-
yimi olmakla birlikte; dönemin koflullar› bunu de-
vam›n› engellemifl ve istikrarl› bir çok partili siyasal
yaflam›n bafllamas› için 1946 y›l›na kadar beklen-
mek zorunda kal›nm›flt›r.
Kendimizi S›nayal›m 6. Afla¤›dakilerden hangisi, bir siyasi partinin kapat›lma-

1. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyet ile monarfli rejim- s›na yönelik olarak Anayasa Mahkemesinde dava açmaya
leri aras›ndaki temel de¤er ve zihniyet farklar›ndan birini yetkilidir?
oluflturmaz? a. Dan›fltay Savc›s›
a. Cumhuriyet ve monarfli rejimlerinde devlet baflka- b. Bakanlar Kurulu
n› kurumu mutlaka mevcuttur. c. Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc›s›
b. Cumhuriyet vatandafll›k, monarfli uyrukluk kavra- d. Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi Baflkan›
m›na dayan›r. e. Milli Güvenlik Kurulu
c. Cumhuriyet parlamentoya yer verir, monarfli parla-
mentoya yer vermez. 7. Afla¤›dakilerden hangisi 1982 Anayasas›’n›n bafllang›ç
d. Cumhuriyette ulusal egemenlik ilkesi kabul edilir, bölümünde yer alan ilkelerden biri de¤ildir?
monarflilerde egemenlik monarkta toplan›r. a. Milli Egemenlik
e. Monarflilerde ayr›cal›klar gözlenir, cumhuriyette b. Hukukun üstünlü¤ü
ayr›cal›klara yer verilmez. c. Hürriyetçi demokrasi
d. Kuvvetler birli¤i
2. Laiklik ilkesi ilk defa afla¤›dakilerden hangisi ile kabul e. Laiklik
edimifltir?
a. 1876 Kanun-u Esasisi 8. Afla¤›dakilerden hangisi hürriyetçi demokrasinin temel
b. 1921 Anayasas› unsurlar›ndan de¤ildir?
c. 1924 Anayasas› a. Temel siyasal karar organlar›n›n serbest seçimle
d. 1961 Anayasas› oluflmas›.
e. 1982 Anayasas› b. Siyasal partilerin serbestçe örgütlenmesi.
c. Tüm vatandafllara temel hak ve hürriyetlerin
3. Afla¤›dakilerden hangisi laiklik ilkesinin din özgürlü¤ü tan›nmas›.
yönünü oluflturan unsurlardan birini oluflturur? d. Temel hak ve hürriyetlerin hukuki güvence alt›na
a. Kimsenin dini inanç ve kanaatlerinden dolay› al›nmas›.
k›nanmamas› e. Devlet iktidar›n›n denetimden uzak tutulmas›.
b. Resmi bir devlet dininin olmamas›
c. Devletin, bütün dinlerin mensuplar›na eflit davranmas› 9. Afla¤›dakilerden hangisine ba¤l› bir s›n›rlaman›n varl›¤›,
d. Din kurumlar›yla devlet kurumlar›n›n ayr›lm›fl olmas› genel oy ilkesini zedelemez?
e. Devlet yönetiminin din kurallar›ndan etkilenmemesi a. Yafl
b. Servet
4. Afla¤›dakilerden hangisi 1982 Anayasas›’n›n milli ege- c. Vergi
menlik anlay›fl›n› yans›tan ilkelerden biri de¤ildir? d. Cinsiyet
a. Egemenlik kay›ts›z flarts›z milletindir. e. Ö¤renim durumu
b. Türk milleti egemenli¤ini anayasan›n koydu¤u
esaslara göre yetkili organlar› eliyle kullan›r. 10. Siyasi partilerin kapat›lmas›na iliflkin davalar hangi
c. Egemenlik, milletin ç›karlar›n› en iyi gözetecek mahkemede aç›l›r?
olan seçkin bir zümreye aittir. a. Dan›fltay
d. Egemenli¤in kullan›lmas›, hiçbir surette hiçbir kifli-
b. Yarg›tay
ye, zümreye veya s›n›fa b›rak›lamaz.
c. Devlet Güvenlik Mahkemesi
e. Hiçbir kimse veya organ kayna¤›n› anayasadan al-
d. Uyuflmazl›k Mahkemesi
mayan bir devlet yetkisini kullanamaz.
e. Anayasa Mahkemesi
5. Afla¤›dakilerden hangisi, yap›lan bir seçimde seçmenle-

rin temsilcilerini do¤rudan do¤ruya seçmelerini ifade eder?
a. Eflit oylu seçim
b. Genel oylu seçim
c. Seçimlerin serbestli¤i
d. ‹ki dereceli seçim
e. Tek dereceli seçim
58 Anayasa Hukuku
Yaflam›n ‹çinden Baflvurulabilecek Kaynaklar
“ 1988’de 55. Hükümet’e d›flar›dan destek veren CHP’nin,

hükümeti erken seçime zorlamas› üzerine, Hükümet ortak-
lar› erken seçim konusunda anlaflm›fl, TBMM genel seçim-
Feyzio¤lu, Turhan. (1981). “Türk ‹nkilâb›n›n Temel Tafl›:
Laiklik”. Atatürk Yolu. ‹stanbul: Otomarsan Kültür
Yay›n›.
Karamustafao¤lu, Tuncer. (1970). Seçme Hakk›n›n De-
le yerel yönetim seçimlerinin 18 Nisan 1999’da bir arada mokratik ‹lkeleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Hu-
yap›lmas› karar›n› alm›flt›r. kuk Fakültesi Yay›n›.
18 Nisan’da yap›lan seçimlerin en çarp›c› sonucu CHP’nin Özbudun, Ergun. (1982). Siyasal Partiler. Ankara: Anka-
%10 seçim baraj›na tak›larak Meclis’e gerememesi ra Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›.
olmufltur. Böylece CHP, tarihinde ilk kez sand›ktan Teziç. Erdo¤an. (1990). “Türkiye’de Siyasal Düflünce ve
ç›kamam›flt›r (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1981-2000, Örgütlenme Özgürlü¤ü”. Anayasa Yarg›s›. c.7, An-
YKY, C.4, ‹stanbul, 2002, s.626). kara: Anayasa Mahkemesi Yay›n›.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

”
1. a Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhuriyetçilik” konusuna
bak›n›z.
2. c Ayr›nt›l› bilgi için “Resmi Bir Devlet Dininin
Olmamas›” konusuna bak›n›z.
3. a Ayr›nt›l› bilgi için “Laiklik” konusuna bak›n›z.
4. c Ayr›nt›l› bilgi için “Milli Egemenlik ve Demokratik
Devlet” konusuna bak›n›z.
5. e Ayr›nt›l› bilgi için “Tek Dereceli Seçim” konusuna
bak›n›z.
6. c Ayr›nt›l› bilgi için “Siyasi Partilerin Kapat›lmas›”
7. d Ayr›nt›l› bilgi için “Bafllang›ç ‹lkeleri, Toplumun
Huzuru, Milli Dayan›flma ve Adalet” konusuna
bak›n›z.
8. e Ayr›nt›l› bilgi için “Demokratik Devlet” konusuna
bak›n›z.
9. a Ayr›nt›l› bilgi için “Serbest Seçimler” konusuna
bak›n›z.
10. e Ayr›nt›l› bilgi için “Siyasi Partilerin Kapat›lmas›”
59
Devletin Temel
‹lkeleri-II 4
Bu Ünitede...
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 1982 Anayasas›’yla öngörülen temel nitelik-
lerinden insan haklar›na sayg›l› devlet, hukuk devleti, sosyal devlet ve eflitlik ilkeleri
ayr›nt›l› olarak incelenecektir. Her ilke kavramsal olarak ele al›nacak, bu kavram-
lara yönelik farkl› görüfllere ve örneklere yer verilecektir.
Amaçlar›m›z
1982 Anayasas›’n›n insan haklar›na yaklafl›m›n› belirleyebileceksiniz.
Hukuk devletinin ilkelerini saptayabileceksiniz.
Sosyal devlet ilkesinin anlam›n› aç›klayabileceksiniz.
Eflitlik kavram›n›n türlerini belirleyebileceksiniz.
60 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Kocas›n›n izniyle turistik yerlerde çal›flan A, kocas›n›n kendisini istismar etmesi

nedeniyle boflanma davas› aç›nca, E kar›s› A’n›n çal›flmas›na izin vermemifltir.
Bunun üzerine A, ‹zmir 4. Sulh Hukuk Mahkemesi’ne baflvurarak çal›flmak için
hakimlikten izin istemifl ve Medeni Kanun’un 159. maddesinin Anayasa’n›n 10.
maddesine ayk›r› oldu¤unu ileri sürmüfltür.
Mahkeme, iddiay› ciddi bularak, anayasaya ayk›r›l›k sorununun çözümü için
davan›n görülmesini durdurmufl ve Anayasa Mahkemesi’ne baflvurmufltur.
Anayasa Mahkemesi Anayasa’n›n 10. maddesinde düzenlenen ve “herkesin
dil, ›rk, renk, cinsiyet... ayr›m› gözetmeksizin kanun önünde eflit oldu¤u” kural›-
na dayanarak Medeni Kanun’un 159. maddesini cinsiyet ayr›m› nedeniyle eflitlik
ilkesine ayk›r› bulmufl ve 29.11.1990 tarihinde oybirli¤i ile iptaline karar vermifltir
(E. 1990/30, K.1990/31, T. 29.11.1990, AKMD., C.1, S.27, Ankara 1993).
Anahtar Kavramlar
• Anayasa Mahkemesi • Sosyal Devlet
• Hukuk Devleti • Eflitlik
• Dan›fltay
‹çindekiler
• ‹NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET
• 1982 Anayasas›’n›n Temel Haklar Konusundaki Yaklafl›m›
• Temel Hak ve Hürriyetlerin S›n›rlanmas›
• S›n›rlaman›n S›n›rlar›
• Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullan›lamamas›
• Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullan›lmas›n›n Durdurulmas›
• HUKUK DEVLET‹
• Kavram
• Yürütme ‹fllemlerinin Yarg›sal Denetimi
• Yasama ‹fllemlerinin Yarg›sal Denetimi
• Yarg› Ba¤›ms›zl›¤›
• Kanuni Hakim Güvencesi
• Ceza Sorumlulu¤unun ‹lkeleri
• Hukukun Genel ‹lkelerine Ba¤l›l›k
• SOSYAL DEVLET
• Sosyal Devletin Anlam›
• Devletin Ekonomik Hayata Müdahalesinin Ölçüsü
• Sosyal Devletin Hukuki Yöntemleri
• Efi‹TL‹K
Ünite 4 - Devletin Temel ‹lkeleri-II 61
‹NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET

AMAÇ 1982 Anayasas›’n›n insan haklar›na yaklafl›m›n› belirleyebilmek.
1
1982 Anayasas›’n›n Temel Haklar Konusundaki Yaklafl›m›
1961 Anayasas›’n›n “insan haklar›na dayal›” deyiminin yerine, 1982 Anayasas› (m.
2) “insan haklar›na sayg›l›” deyimini kullanm›flt›r. Bu iki deyim aras›nda, bir anla-
t›m fark› ötesinde temel bir anlam ve yaklafl›m fark› oldu¤unu savunmak güçtür.
1982 Anayasas›’n›n 12. maddesi, 1961 Anayasas›’n›n 10. maddesindeki formülü
benimseyerek, “herkes, kiflili¤ine ba¤l›, dokunulmaz, devredilmez, temel hak ve
hürriyetlere sahiptir” demektedir. Ancak ayn› maddenin ikinci f›kras›, temel hak ve
hürriyetlerin, kiflinin topluma, ailesine ve di¤er kiflilere karfl› ödev ve sorumluluk-
lar›n› da ihtiva etti¤ini belirtmektedir.
Öte yandan 1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›na paralel olarak, hem devlete kar-
fl› ileri sürülebilecek ve korunacak temel hak ve hürriyetler anlay›fl›na, hem mo-
dern sosyal devletin hürlefltirme (özgürlefltirme) anlay›fl›na yer vermifltir. 1982
Anayasas›’n›n 5. maddesinde Devletin temel amaç ve görevleri aras›nda, “kiflinin
temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle ba¤daflmaya-
cak surette s›n›rlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kald›rmaya, insan›n
maddi ve manevi varl›¤›n›n geliflmesi için gerekli flartlar› haz›rlamaya çal›flmak” gö-
revine de yer verilmektedir.
1982 Anayasas›’n›n, 1961 Anayasas›na oranla bireyin temel hak ve hürriyetleri-
ne devlet otoritesi karfl›s›nda daha güçsüz bir konum verdi¤i kuflkusuz olmakla
birlikte, ilk bak›flta paradoksal olarak, 1982 Anayasas›’n›n temel hak ve hürriyetler-
le ilgili maddelerinin yaz›m›nda, Türkiye’nin taraf oldu¤u milletleraras› insan hak-
lar› sözleflmeleri ve özellikle Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ile uyum ve paralel-
lik sa¤lanmas›na daha büyük çaba gösterilmifl oldu¤u göze çarpmaktad›r. Bu ben-
zerlik, özellikle, Anayasan›n afla¤›da incelenecek olan 13., 14. ve 15. maddelerin-
de gözlemlenmektedir. Türkiye’nin daha sonraki y›llarda Avrupa ‹nsan Haklar› Ko-
misyonu’na bireysel baflvuru hakk›n› ve Avrupa ‹nsan Haklar› Divan›’n›n zorunlu
yarg› yetkisini kabul etmesi, bu benzerliklerin uygulamadaki önemini artt›rmakta-
d›r. Anayasa Mahkemesi de, Türkiye’nin taraf oldu¤u milletleraras› insan haklar›
sözleflmelerini, giderek belirgin ölçüde anayasaya uygunluk denetiminde ölçü
norm olarak kullanma e¤ilimindedir.
Temel Hak ve Hürriyetlerin S›n›rlanmas›

1982 Anayasas›’n›n temel hak ve hürriyetlerin s›n›rland›r›lmas› konusunda kabul
etti¤i temel kural (m. 13) baz› noktalardan 1961 Anayasas›’n›n benimsedi¤i sisteme
(m. 11) benzemekte, baz› noktalarda ise ondan ayr›lmaktad›r. Benzer unsurlar, s›-
n›rlaman›n Anayasan›n sözüne ve ruhuna uygun olmas› ve kanunla yap›lmas›d›r.
S›n›rlama sebepleri bak›m›ndan ise, iki Anayasa aras›nda önemli bir fark göze
çarpmaktad›r.
1961 Anayasas›, genel olarak, her temel hak ve hürriyetin hangi sebeplerle s›-
n›rlanabilece¤ini, o hürriyetle ilgili maddede belirtmifl, fakat bunun yan›nda 11.
maddenin 2. f›kras›nda “kanun, kamu yarar›, genel ahlak, kamu düzeni, sosyal
adalet ve milli güvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakk›n ve hürriyetin özüne do-
kunamaz” hükmüne yer vermifltir.
62 Anayasa Hukuku
1982 Anayasas›’n›n 13. maddesindeki düzenleme, bu tart›flmaya kesin olarak

son verme amac›n› güder görünmektedir. Bu maddeye göre “temel hak ve hürri-
yetler, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünün, milli egemenli¤in,
Cumhuriyetin, milli güvenli¤in, kamu düzeninin, genel asayiflin, kamu yarar›n›n,
genel ahlak›n ve genel sa¤l›¤›n korunmas› amac› ile ve ayr›ca Anayasan›n ilgili
maddelerinde öngörülen özel sebeplerle, Anayasan›n sözüne ve ruhuna uygun
olarak kanunla s›n›rlanabilir. Temel hak ve hürriyetlerle ilgili genel ve özel s›n›rla-
malar demokratik toplum düzeninin gereklerine ayk›r› olamaz ve öngörüldükleri
amaç d›fl›nda kullan›lamaz. Bu maddede yer alan genel s›n›rlama sebepleri temel
hak ve hürriyetlerin tümü için geçerlidir”.
Anayasada 3.10.2001 tarihli 4709 say›l› Kanunla yap›lan de¤ifliklikle, temel hak
ve hürriyetlerin s›n›rland›r›lmas›nda genel s›n›rland›rma sebeplerine yer verilme-
sinden vazgeçilmifl, böylece 1961 Anayasas›’n›n ilk fleklindekine benzer bir siste-
me dönüflülmüfltür. 13. maddenin yeni metnine göre, “temel hak ve hürriyetler,
özlerine dokunulmaks›z›n yaln›zca Anayasan›n ilgili maddelerinde belirtilen se-
beplere ba¤l› olarak ve ancak kanunla s›n›rlanabilir. Bu s›n›rlamalar, Anayasan›n
sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve laik Cumhuriyetin gerekleri-
ne ve ölçülülük ilkesine ayk›r› olamaz”. Bu düzenleme tarz›, genel s›n›rland›rma
sebeplerine yer vermeyen Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin sistemine uygun
olmas› aç›s›ndan olumludur.
Buraya kadar ki aç›klamalar›m›z, hürriyetlerin kanunla s›n›rlanmas› konusunu
ilgilendirmektedir. Bir temel hak ve hürriyetin do¤rudan do¤ruya Anayasa taraf›n-
dan öngörülen s›n›rlar› ayr› bir konudur. Bunlar, hakk›n tan›m›nda yer al›r ve onun
anayasal s›n›rlar›n› olufltururlar. Di¤er bir deyimle Anayasa, hakk› ancak o s›n›rlar
içinde tan›m›flt›r. Mesela toplant› ve gösteri yürüyüflü hakk›, ancak onun “silahs›z
ve sald›r›s›z” olmas› halinde mevcuttur (m. 34). Hak arama hürriyeti, ancak “mefl-
ru vas›ta ve yollardan faydalanarak” hak aramay› kapsar (m. 36). Anayasa Mahke-
mesi de, 1961 Anayasas› döneminde verdi¤i bir kararda, anayasal s›n›r halinde
hakk›n özü kavram›n›n da geçerli olmayaca¤›n› kabul etmifltir: “Anayasan›n 11.
maddesi uyar›nca temel bir hakk›n ve özgürlü¤ün özüne dokunulamayaca¤› ilke-
si, temel hak ve özgürlüklere yaln›zca yasalarla konulacak s›n›rland›rmalar için söz
konusu oldu¤undan... Anayasan›n öngördü¤ü bir temel hak ve özgürlü¤ün yine
Anayasaca s›n›rland›r›lmas› durumunda Anayasan›n 11. maddesinin uygulanma
yeri olamaz”. Bizce asl›nda, 1961 ve 1982 Anayasalar›n›n hürriyetlerin s›n›rlanma-
s› konusundaki en önemli fark›, kanunla s›n›rlama sebeplerinin artt›r›lm›fl veya
afla¤›da görece¤imiz gibi, hakk›n özü kriterinin yerine demokratik toplum düzeni-
nin gerekleri kriterinin geçirilmifl olmas›ndan çok, do¤rudan do¤ruya Anayasadan
kaynaklanan bu tür s›n›rlamalar›n, 1961 Anayasas› ile k›yaslanamayacak kadar çok
olmas›d›r.
Nihayet belirtmek gerekir ki, her hak ve hürriyetin, Anayasada belirtilmifl olma-
sa bile, o hürriyetin niteli¤inden do¤an, baflka bir deyimle eflyan›n tabiat›nda mev-
cut olan objektif s›n›rlar› vard›r. Mesela bas›n hürriyetinin kiflilerin fleref ve haysi-
yetine tecavüzü, düflünceleri yayma hürriyetinin suç ifllemeye k›flk›rtmay› kapsa-
mamas› gibi.
SIRA S‹ZDE Temel hak ve hürriyetlerin s›n›rland›r›lmas› konusunda 1961 ve 1982 Anayasa’lar› ile ka-
bul edilen düzenlemeleri karfl›laflt›r›n›z.
S›n›rlaman›n S›n›rlar›
Anayasam›z, temel hak ve hürriyetlerin ancak Anayasada belirtilen flartlarla s›n›rla-
nabilece¤ini öngörmüfl, böylece s›n›rlaman›n da baz› s›n›rlar›n› kabul etmifltir.
a) S›n›rlama, yukar›da belirtti¤imiz gibi, ancak kanunla yap›labilir. Bunun, ida-
renin düzenleyici ifllemleri ile hürriyetlerin hiçbir flekilde s›n›rland›r›lamaya-
ca¤› anlam›na gelmedi¤ini de, daha sonra inceleyece¤iz.
b) S›n›rlama, Anayasan›n sözüne ve ruhuna uygun olmak zorundad›r. Bu flart,
özellikle, Anayasan›n temel hak ve hürriyetler için ek güvenceler belirtmifl
olmas› durumunda önem kazanmaktad›r. Gerçekten Anayasa, birçok haller-
de, sadece bir hak veya hürriyeti tan›makla yetinmemifl; ayn› zamanda ka-
nun koyucunun, o hak veya hürriyeti düzenlerken yapamayaca¤› hususlar›
da belirtmifltir. Bunlar, kanun koyucuya yönelik yasaklama hükümleridir.
Mesela toplant› ve gösteri yürüyüflü düzenlemenin (m. 34/1) önceden izin
alma flart›na ba¤lanamamas›; tutuklaman›n (m. 19) ancak Hakim karar› ile
yap›labilmesi; özel hayat›n (m. 20) ve haberleflmelerin (m. 22) gizlili¤ine ve
konuta (m. 21) Anayasada belirtilen istisnalar d›fl›nda Hakim karar› olmad›k-
ça dokunulamamas› gibi. Dolay›s›yle, Anayasadaki ek güvencelere ayk›r› bir
kanuni düzenleme, elbette mümkün de¤ildir. Ayr›ca s›n›rlaman›n, Anayasa-
n›n sadece sözüne de¤il, ruhuna yani Anayasan›n bütününe ve ondan ç›kan
temel anlama da ayk›r› olmamas› gerekir.
c) Kanuni s›n›rlama, ancak Anayasan›n ilgili maddesinde o hürriyet için öngö-
rülmüfl s›n›rlama sebeplerine dayanabilir.
d) Ölçülülük ilkesi: Bu ilke, s›n›rlamada baflvurulan arac›n s›n›rlama amac›n› Ölçülülük ‹lkesi: Temel hak
gerçeklefltirmeye elveriflli olmas›n›; bu arac›n, s›n›rlama amac› aç›s›ndan ge- ve özgürlüklerin
s›n›rlanmas›nda s›n›rlama
rekli olmas›n› ve araçla amac›n ölçüsüz bir oran içinde bulunmamas›n› ifa- arac›n›n amac›
de eder. 1982 Anayasas›’n›n temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas›n›n dur- gerçeklefltirmeye elveriflli
olmas› ve araç ile amaç
durulmas›n› düzenleyen 15. maddesinde, “savafl, seferberlik, s›k›yönetim aras›nda ölçülü bir oran›n
veya ola¤anüstü hallerde, milletleraras› hukuktan do¤an yükümlülükler ih- olmas›d›r.
lal edilmemek kayd›yla, durumun gerektirdi¤i ölçüde temel hak ve hürriyet-
lerin kullan›lmas› k›smen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için
Anayasada öngörülen güvencelere ayk›r› tedbirler al›nabilir” denilmektedir.
Ola¤anüstü durumlarda bile temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas›n›n ta-
mamen veya k›smen durdurulmas›na ancak durumun gerektirdi¤i ölçüde
izin verildi¤ine göre, bunun normal zamanlarda evleviyetle geçerli olmas›
gerekir. Dan›flma Meclisi Anayasa Komisyonu’nun 13. madde gerekçesinde
de bu husus aç›kça ifade edilmifltir: “...öngörülen amaçlar yahut nedenler
bahane edilerek, baflka bir amaca ulaflmak için hak ve hürriyetler s›n›rlan-
mayacak; yahut meflru amaç güdülerek s›n›rlanm›fl olsalar bile, getirilen s›-
n›rlama bu amac›n zorunlu yahut gerekli k›ld›¤›ndan fazla olmayacakt›r. Di-
¤er bir deyimle, amaç ve s›n›rlama orant›s› herhalde korunacakt›r”. Esasen
baz› yazarlara göre ölçülülük ilkesi, hukuk devleti temeline oturtulabilir ve-
ya hukuk devletinin zorunlu bir sonucu say›labilir.
Ölçülülük ilkesi, 2001 Anayasa de¤ifliklikleriyle 13. maddede aç›kça ifade
edilmifltir.
e) Hakk›n özü ve demokratik toplum düzeninin gerekleri: 1961 Anayasas›, Fe-
deral Alman Cumhuriyeti Anayasas›’ndan esinlenilerek, kanunun temel hak
ve hürriyetlerinin özüne dokunamayaca¤› ilkesini kabul etmifltir (m. 11/2).
Doktrinde de kabul edildi¤i gibi, temel hak ve hürriyetlerin özünün ne ol-
64 Anayasa Hukuku
du¤unu, di¤er bir deyimle onun içeri¤ini, bütün hürriyetler için genel ola-
rak tan›mlamak mümkün de¤ildir. Bunu her hak ve hürriyet için onun ken-
disine özgü niteliklerine uygun olarak, ayr› ayr› tan›mlamak gerekir. Ancak
genel düzeyde flunu söylemek mümkündür ki, bir hak veya hürriyetin özü,
onun vazgeçilmez unsuru, dokunuldu¤u takdirde söz konusu hürriyeti an-
lams›z k›lacak olan asli çekirde¤idir.
1982 Anayasas›, ilk flekliyle hakk›n özü kavram›na yer vermeyerek, onun ye-
rine “demokratik toplum düzeninin gerekleri” kriterini kabul etmifltir. Anayasan›n
13. maddesine göre (f. 2) “temel hak ve hürriyetlerle ilgili genel ve özel s›n›rlama-
lar demokratik toplum düzeninin gereklerine ayk›r› olamaz”. Dan›flma Meclisi
Anayasa Komisyonu’nun gerekçesine göre, “hak ve hürriyetlere getirilecek s›n›r-
lamalar yahut bunlar konusunda öngörülecek s›n›rlay›c› tedbirler demokratik re-
jim anlay›fl›na ayk›r› olmamal›; genellikle kabul gören demokratik rejim anlay›fl›
ile uzlaflabilir olmal›d›r”. Getirilen bu k›stas, 1961 Anayasas›’n›n kabul etti¤i öze
dokunmama k›stas›ndan daha belirgin, uygulanmas› daha kolay olan bir k›stast›r.
Esasen uluslararas› sözleflme ve bildiriler de bu k›stas› kabul etmifllerdir. Anayasa
üzerindeki Dan›flma Meclisi görüflmelerinden ise, Anayasa koyucunun bu deyimi,
öz kavram›ndan daha dar ve s›n›rland›r›c› bir kavram olarak gördü¤ü izlenimi
uyanmaktad›r.
Demokratik toplum düzeninin gerekleri kriterinin, hakk›n özü kriterinden da-
ha belirgin ve daha kolay uygulanabilir oldu¤u flüphe götürmekle birlikte, temel
hak ve hürriyetlerin s›n›rlanmas›nda böyle bir ölçü kabul edilmifl olmas›n›n, Ana-
yasa Mahkemesi’nin yarg›sal denetimine güç kazad›r›c› ve hürriyetler rejiminin ko-
runmas›n› kolaylaflt›r›c› nitelik tafl›d›¤› kuflkusuzdur. Ne var ki, bu güvence, t›pk›
kendisinden önceki öz güvencesi gibi, ancak temel hak ve hürriyetlerin kanunla
s›n›rlanmas›nda söz konusu olabilir. S›n›rlamalar›n do¤rudan do¤ruya Anayasan›n
kendisinden kaynakland›¤› durumlarda güvence sa¤lamaz. Ancak bu halde bile,
Anayasan›n yorumlanmas›nda Anayasan›n bütünlü¤ünün ve Anayasa hükümleri
aras›ndaki uyumun korunmas› ilkesinin gere¤i olarak, o hürriyeti s›n›rlay›c› Anaya-
sa hükmüne, e¤er mümkünse, demokratik toplum düzeninin gereklerine ayk›r›
düflmeyen bir anlam vermek gerekir.
Burada tart›fl›lmas› gereken bir nokta da, 13. maddedeki “demokratik toplum
düzeninin gerekleri” deyiminin, 1982 Anayasas› ile benimsenmifl demokratik top-
lum düzeni anlay›fl›n› m›, yoksa ça¤dafl hürriyetçi demokrasilerin genel ve evren-
sel niteliklerini mi ifade etti¤idir. Bizce, Anayasan›n kasdetti¤inin bunlardan ikinci-
si oldu¤unda flüphe yoktur. Dan›flma Meclisi Anayasa Komisyonu gerekçesinde
“genellikle kabul gören demokratik rejim anlay›fl›”ndan söz edilmesi bunu kan›tla-
maktad›r. 1961 Anayasas› döneminde de Anayasa Mahkemesi, baz› kararlar›nda
demokratik devlet kavram›na, bat› uygarl›¤›nca benimsenen demokrasi anlay›fl› an-
lam›n› vermifltir.
1982 Anayasas› dönemindeki uygulamada Anayasa Mahkemesi, demokratik
toplum düzeni deyimini, önceleri bu Anayasada gösterilen demokratik toplum dü-
zeni anlam›nda yorumlam›fl, daha sonra bu görüflünü de¤ifltirmifl ve demokratik
toplum düzeninin gerekleri deyimini, hem evrensel demokratik ölçüleri yans›t›r,
hem hakk›n özü kavram›n› da içerir anlamda yorumlam›flt›r.
Anayasa Mahkemesi daha sonraki kararlar›nda da, bir temel hak ve hürriyetin
özünü ortadan kald›r›c› bir düzenlemenin, ayn› zamanda demokratik toplum dü-
zeninin gereklerine de ayk›r› olaca¤› sonucuna vararak, bu iki kavram› birlikte ve
birbiriyle ba¤lant›l› olarak kullanm›flt›r. Bu yerinde düflünce, Anayasam›z›n temel
hak ve hürriyetlere iliflkin hükümlerinin hürriyetten yana yorumlanmas›na imkan

vermektedir. Öte yandan, demokratik toplum düzeninin, münhas›ran 1982 Anaya-
sas› ile belirlenen düzen de¤il, ça¤dafl hürriyetçi demokrasilerde genellikle kabul
gören demokratik düzen anlay›fl› olarak yorumlanmas›, Anayasa Mahkemesi karar-
lar›nda Türkiye’nin taraf oldu¤u milletleraras› insan haklar› sözleflmelerinin ve bu
sözleflmelere taraf ülkelerin iç düzenlerindeki ortak standartlar›n hiç de¤ilse des-
tek ölçü norm olarak kullan›lmalar›n› mümkün k›lacakt›r.
Anayasan›n 13. maddesinde 3.10.2001 tarihli ve 4709 say›l› Kanunla yap›lan de-
¤ifliklikle, hakk›n özü güvencesi, demokratik toplum düzeninin gerekleri güvence-
sine ek olarak aç›kça belirtilmifltir. Ayr›ca, s›n›rlamalar›n laik Cumhuriyet gerekle-
rine ayk›r› olmamas› unsuru da, 13. maddeye eklenmifltir.
Temel hak ve özgürlüklerin s›n›rlanmas›n›n s›n›rlar›n› k›saca aç›klayarak, s›ralay›n›z. SIRA S‹ZDE
Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullan›lamamas›

Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan›lmamas› ile ilgili bir hüküm, 1961 Ana-
yasas›’n›n ilk metninde mevcut de¤ildi. Bu Anayasada 1971 y›l›nda yap›lan de¤i-
fliklikle, 11. maddeye flu 3. ve 4. f›kralar eklenmifltir: “Bu Anayasada yer alan hak
ve hürriyetlerden hiçbirisi, insan hak ve hürriyetlerini veya Türk Devletinin ülkesi
ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünü veya dil, ›rk, s›n›f, din ve mezhep ay›r›m›na
dayanarak, nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyeti ortadan kald›rmak kasd› ile
kullan›lamaz. Bu hükümlere ayk›r› eylem ve davran›fllar›n cezas› kanunda gösteri-
lir”. 1982 Anayasas› temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan›lamamas›n› ayr› bir
madde halinde düzenlemifltir: “Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri,
Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünü bozmak, Türk Devletinin ve
Cumhuriyetin varl›¤›n› tehlikeye düflürmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek,
Devletin bir kifli veya zümre taraf›ndan yönetilmesini veya sosyal bir s›n›f›n di¤er
sosyal s›n›flar üzerinde egemenli¤ini sa¤lamak veya dil, ›rk, din ve mezhep ay›r›-
m› yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüfllere dayanan bir
devlet düzenini kurmak amac›yla kullan›lamazlar. Bu yasaklara ayk›r› hareket
eden veya baflkalar›n› bu yolda teflvik veya tahrik edenler hakk›nda uygulanacak
müeyyideler, kanunla düzenlenir. Anayasan›n hiçbir hükmü, Anayasada yer alan
hak ve hürriyetleri yok etmeye yönelik bir faaliyette bulunma hakk›n› verir flekil-
de yorumlanamaz” (m. 14).
Asl›nda, 1971 Anayasa de¤iflikli¤i ve 1982 Anayasas› ile bu konuda aç›k hüküm
getirilmesi, temel hak ve hürriyetlerin, s›n›rlanmad›klar› takdirde mutlak ve s›n›rs›z
olacaklar› gibi bir yan›lg›dan kaynaklanmaktad›r. Oysa, yukar›da da belirtti¤imiz
gibi, hak ve hürriyetlerin kendi niteliklerinden, tabiatlar›ndan do¤an objektif s›n›r-
lar› da vard›r. ‹lgili hürriyet, Anayasada hakk›nda hiçbir s›n›rlay›c› hüküm bulun-
masa bile, ancak o objektif s›n›rlar içinde mevcuttur. Mesela Anayasa, toplant› ve
gösteri yürüyüfllerinin “silahs›z ve sald›r›s›z” olmas› zorunlulu¤unu belirtmemifl (m.
34) olsayd› bile, herhalde hiç kimse, bu hakk›n “silâhl› ve sald›r›l›” toplant› ve gös-
teri yürüyüflleri yapmay› da kapsad›¤›n› ileri süremezdi. Bunun gibi, 1971 Anaya-
sa de¤iflikli¤inden önce de hiçbir temel hak ve hürriyet, elbette “insan hak ve hür-
riyetlerini veya Türk Devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünü veya
dil, ›rk, s›n›f, din ve mezhep ay›r›m›na dayanarak, nitelikleri Anayasada belirtilen
Cumhuriyeti ortadan kald›rmak kasd› ile” kullan›lamazd›. Nitekim Anayasa Mahke-
mesi’nin 1971 de¤iflikli¤inden önce vermifl oldu¤u çeflitli kararlarda, bu anlay›fl
aç›kça ifade edilmifltir.
66 Anayasa Hukuku
1971’de de¤ifltirilen 1961 Anayasas›’n›n 11. maddesinde, 1982 Anayasas›’n›n da

14. maddesinde yer alan, temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullan›lamamas› ile il-
gili hükümlerin neyi yasaklad›¤›, neyi yasaklamad›¤›, Anayasa Hukukumuzun en
tart›flmal› konular›ndan biridir. 1961 Anayasas› döneminde ifade edilen bir görüfle
göre, 11. maddede kullan›lan “ortadan kald›rma” deyimi bir eylemi ifade etti¤in-
den, burada söz konusu olan bir eylem kast›d›r. Nitekim 11. maddenin 4. f›kras› da
“bu hükümlere ayk›r› eylem ve davran›fllar›n” cezaland›r›laca¤›n› belirtmektedir.
Do¤rudan do¤ruya ortadan kald›rma eyleminin, Anayasam›zda yer alan hiçbir te-
mel hakk›n koruma kapsam› içinde yer alamayaca¤› kuflkusuzdur. Bir temel hak-
k›n bu kas›tla kullan›lmas› da ancak söz konusu eylemle aç›k ve yak›n bir neden-
sellik ba¤› içinde ise, 11. maddenin 3. ve 4. f›kralar› kapsam›na girebilir.
1982 Anayasas›’n›n 14. maddesi bak›m›ndan da durumun farkl› olmamas› ge-
rekti¤i savunulabilir. Maddede yer alan deyimler, gene de, bozmak, tehlikeye dü-
flürmek, yok etmek, sa¤lamak ve kurmak gibi, eylem ifade eden deyimlerdir. Do-
lay›s›yle temel hak ve hürriyetler, ancak bu maddede yaz›l› amaçlar› gerçeklefltir-
mek için kullan›ld›klar›, di¤er bir deyimle bu hürriyetlerin kullan›lmas› ile madde-
de sözü edilen eylemler aras›nda aç›k ve yak›n bir nedensellik iliflkisi bulundu¤u
takdirde, kötüye kullan›lm›fl say›labilmelidirler.
Anayasada 3.10.2001 tarihli ve 4709 say›l› Kanunla yap›lan de¤ifliklikle, 14.
madde flu flekli alm›flt›r: “Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devle-
tin ülkesi ve milliyetiyle bölünmez bütünlü¤ünü bozmay› ve insan haklar›na daya-
nan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kald›rmay› amaçlayan faaliyetler biçi-
minde kullan›lamaz. Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kiflilere, Anaya-
sayla tan›nan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilen-
den daha genifl flekilde s›n›rland›r›lmas›n› amaçlayan bir faaliyette bulunmay›
mümkün k›lacak flekilde yorumlanamaz. Bu hükümlere ayk›r› faaliyette bulunan-
lar hakk›nda uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir”. 14. maddenin yeni
metni, eskisine oranla daha k›sa ve özlü ve Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin
ayn› nitelikteki 17. maddesine daha yak›n bir paralellik içindedir. Ancak, 14. mad-
denin eski metninin koruyup da, yeni metninin korumad›¤› bir de¤er oldu¤u söy-
lenemez. Öte yandan, yeni metinde tutarl› olarak faaliyet deyiminin kullan›lmas›,
maddenin salt düflünce aç›klamalar›n› de¤il, eylemleri yasaklad›¤› yolundaki hür-
riyetçi yoruma güç kazand›racak niteliktedir.
SIRA S‹ZDE Temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullan›lmamas›na iliflkin olarak 1961 ve 1982 Anaya-
salar›n›n getirdi¤i düzenlemeleri karfl›laflt›r›n›z.
Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullan›lmas›n›n Durdurulmas›

1961 Anayasas›’n›n temel haklar ve ödevlere iliflkin ‹kinci K›sm›’nda, temel hak
ve hürriyetlerin kullan›lmas›n›n durdurulmas› ile ilgili bir hüküm yoktu. Buna
karfl›l›k s›k›yönetim ve savafl haline iliflkin 124. maddede “s›k›yönetim veya genel
olarak savafl halinde, hangi hükümlerin uygulanaca¤› ve ifllemlerin nas›l yürütü-
lece¤i, hürriyetlerin nas›l kay›tlanaca¤› veya durdurulaca¤›... kanunla gösterilir”
denilmiflti.
Bu dönemde Anayasa Mahkemesi, 1402 say›l› S›k›yönetim Kanunu ile ilgili bir
karar›nda s›k›yönetim halini, Anayasan›n 11. maddesinde ve temel haklara iliflkin
özel maddelerinde gösterilen hürriyeti s›n›rlama sebeplerinin d›fl›nda ve ötesinde
onlardan ba¤›ms›z bir s›n›rlama sebebi olarak görmüfltür. Anayasa Mahkemesi’ne
göre, s›k›yönetim halinde, Anayasan›n özel maddeleriyle, hatta genel s›n›rlama
maddesiyle ba¤l› olunmaks›z›n hürriyetler istenildi¤i gibi s›n›rlanabilecektir. Di¤er

bir deyimle, s›n›rlaman›n o hak veya hürriyetin özüne dokunamayaca¤› ilkesi de
ihmal edilebilecek, Anayasan›n kanun koyucuya yönelik yasaklama hükümleri,
yani bütün ek güvenceler yok say›labilecektir. Asl›nda, 124. maddede geçen dur-
durma kavram›n›n, s›n›rlamay› aflan bir kavram oldu¤u kuflkusuzdur. “Çünkü bel-
li bir temel hakk›n özüne dokunulmad›kça s›n›rlamadan sonra o hakk›n önemli
kullan›m olanaklar› devam etmektedir. Oysa durdurma halinde hakk›n kullan›m
olanaklar› dondurulmufltur... Durdurma, belli bir hakk›n kullan›lmas›n›n mümkün
olmamas›n› ifade eder”.
1982 Anayasas›, temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas›n›n durdurulmas› ko-
nusunu Temel Haklar ve Ödevler bafll›kl› ‹kinci K›s›m’da düzenlenmifltir. Anaya-
san›n 15. maddesinde (f. 1) göre, “savafl, seferberlik, s›k›yönetim veya ola¤anüs-
tü hallerde, milletleraras› hukuktan do¤an yükümlülükler ihlal edilmemek kay-
d›yla, durumun gerektirdi¤i ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas› k›smen
veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere
ayk›r› tedbirler al›nabilir”. Böylece, 1961 Anayasas› döneminde de Anayasa Mah-
kemesi’nce benimsenmifl olan görüfl, bu sefer “bunlar için Anayasada öngörülen
gövencelere ayk›r› tedbirler al›nabilir” denilmek suretiyle bir Anayasa hükmü ha-
line getirilmifltir.
Ancak 1982 Anayasas›’n›n 15. maddesindeki düzenlemenin, 1961 Anayasa-
s›’n›n de¤iflik 124. maddesinin yorumundan ç›kan duruma oranla, hürriyetlerin
korunmas› aç›s›ndan üç üstünlü¤ü vard›r. Biri, ölçülülük ilkesinin aç›kça kabul
edilmifl olmas›d›r. Buna göre, savafl, seferberlik, s›k›yönetim veya ola¤anüstü hal-
lerde temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas›, ancak durumun gerektirdi¤i ölçüde
durdurulabilir. Dan›flma Meclisi Anayasa Komisyonu’nun gerekçesinde de, “f›kra
içinde, öngörülen a¤›r tedbirlerin (durdurma, yahut güvencenin kald›r›lmas›) s›-
n›r› da gösterilmifltir. Ezcümle, hak ve hürriyetlerin durdurulmas› yahut bunlar
için öngörülen güvencelere ayk›r› tedbirler getirilmesinde durumun gerektirdi¤i
ölçü içinde kal›nacak yani istisnada orant› korunacakt›r” denilmektedir. ‹kincisi,
bu tedbirlerin “milletleraras› hukuktan do¤an yükümlülükleri” ihlal etmemesi
flartt›r. Bu yükümlülüklerle, Türkiye’nin taraf oldu¤u çeflitli insan haklar› milletle-
raras› sözleflmelerinin kastedilmekte oldu¤u aç›kt›r. Üçüncüsü, 15. maddenin 2.
f›kras›, savafl, seferberlik ve s›k›yönetim durumlar› ile ola¤anüstü hallerde bile,
hiçbir flekilde durdurulamayacak ve ihlal edilemeyecek baz› temel hak ve hürri-
yetlerden oluflan bir çekirdek alan yaratmaktad›r. Bu hükme göre, “birinci f›kra-
da belirtilen durumlarda da, savafl hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen
ölümler ile, ölüm cezalar›n›n infaz› d›fl›nda, kiflinin yaflama hakk›na, maddi ve
manevi varl›¤›n›n bütünlü¤üne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düflünce ve ka-
naatlerini aç›klamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay› suçlanamaz; suç ve ceza-
lar geçmifle yürütülemez; suçlulu¤u mahkeme karar› ile saptan›ncaya kadar kim-
se suçlu say›lamaz”. Bu üç güvence, Anayasa Mahkemesi’ne, 15. maddede an›lan
ola¤anüstü durumlarda da hayli etkin bir anayasaya uygunluk denetimi yapma
imkân›n› verebilir. Ne yaz›k ki, ola¤anüstü hallerde, s›k›yönetim ve savafl halle-
rinde ç›kar›lan kanun hükmünde kararnamelerin Anayasaya ayk›r›l›¤› iddias›yla
Anayasa Mahkemesi’nde dava aç›lamamas› (m. 148) bu güvencelerin pratik de¤e-
rini azaltmaktad›r.
68 Anayasa Hukuku
HUKUK DEVLET‹
AMAÇ Hukuk devletinin ilkelerini saptayabilmek.
2
Kavram
Anayasam›z›n 2. maddesinde “Cumhuriyetin nitelikleri” aras›nda say›lan hukuk
devleti ilkesi, bütün uygar demokratik rejimlerin temel özelliklerinden biridir. Bu
kavram, en k›sa tan›m›yla, vatandafllar›n hukuki güvenlik içinde bulunduklar›,
Devletin eylem ve ifllemlerinin hukuk kurallar›na ba¤l› oldu¤u bir sistemi anlat›r.
Hukuk dilinde hukuk devleti deyimi, devletin hukuk kurallar›yla ba¤l› say›lma-
d›¤› polis devleti kavram›n›n karfl›t› olarak kullan›lmaktad›r. Hukuk devletinin ça¤-
dafl demokratik uygarl›¤›n en önemli aflamalar›ndan biri oldu¤una flüphe yoktur.
Gerçekten, vatandafllar›n devlete karfl› güven beslemeleri ve kendi kifliliklerini kor-
kusuzca gelifltirebilmeleri, ancak hukuk güvenli¤inin sa¤land›¤› bir hukuk devleti
sistemi içinde mümkündür.
Hukuk devletinin bafll›ca varl›k flartlar› nelerdir? Bu ilke, her fleyden önce, dev-
letin ifllemlerinin hukuk kurallar›na ba¤l›l›¤›n› ifade eder. Hukuk kurallar›na ba¤l›-
l›¤› sa¤layacak mekanizma ise, devletin eylem ve ifllemlerinin yarg› denetimi alt›n-
da bulunmas›d›r. Hukuk devleti denilince, ilk olarak yürütmenin hukuka ba¤l›l›¤›
ve yürütme ifllemlerinin yarg› denetimi alt›nda bulunmas› akla gelmektedir. Bunu,
daha çok tarihsel sebeplerle aç›klamak mümkündür. Hukuk devleti ilkesinin mü-
cadelesinin yap›ld›¤› geçen yüzy›llarda, yürütme organ› genellikle kral ve onun ba-
kanlar›ndan olufltu¤u için, bu dönemlerde kifli haklar›na karfl› sald›r›n›n ancak yü-
rütme organ›ndan gelebilece¤i, dolay›s›yla vatandafllar›n hukuki güvenli¤inin sa¤-
lanabilmesi için yürütme organ›n› hukukla ba¤laman›n gerekli ve yeter oldu¤u dü-
flünülmüfltür. Kifli haklar›n›n, milli iradeden do¤an yasama organ›na karfl› da ko-
runmas›n›n gerekebilece¤i, tarihsel bak›mdan daha sonralar› ortaya ç›kan ve be-
nimsenen bir düflüncedir. Nitekim yasama organ›n›n yarg›sal denetimi baz› de-
mokratik ülkelerde henüz kabul edilmemifl oldu¤u halde, yürütmenin yarg›sal de-
netimi, bütün demokratik ülkelerde yerleflmifl bir kurald›r.
Yürütme ‹fllemlerinin Yarg›sal Denetimi

Yürütme organ›n›n eylem ve ifllemlerinin yarg›sal denetimi konusunda iki sistem
vard›r. Bunlardan birincisi, söz konusu denetimi genel yarg› organlar›na b›rakan
ve özellikle Anglo-Sakson ülkelerinde uygulanan adli idare veya yarg› birli¤i siste-
midir. Bu sistemde tek bir yarg› organ› vard›r ve devletle fert aras›ndaki hukuki
uyuflmazl›klar t›pk› fertler aras›ndaki hukuki uyuflmazl›klar gibi, bu yarg› organ›n-
ca yani genel mahkemelerce çözülür. ‹kinci sistem ise, yürütmenin eylem ve ifllem-
lerinden do¤an hukuki uyuflmazl›klar›n çözümünü, genel mahkemelere de¤il, özel
bir tak›m yarg› kurulufllar›na yani idare mahkemelerine b›rak›r. ‹dari yarg› ad› ve-
rilen bu sistem, Fransa’da do¤mufl ve oradan di¤er Kara Avrupas› ülkelerine yay›l-
m›flt›r. Türkiye’de de, yüzy›l› aflk›n bir süredir uygulanmakta olan sistem budur.
Türkiye’de Dan›fltay, idari yarg› sisteminin en üst merciidir. Dan›fltay’›n, idari
yarg› görevinin yan›nda, merkezi idarenin dan›flma organ› olma fonksiyonu da
vard›r. Bizi burada hukuk devleti aç›s›ndan ilgilendiren, Dan›fltay’›n sadece idari
yarg› fonksiyonudur. Dan›fltay, idari davalar›n bir k›sm›nda ilk ve son inceleme
mercii, bir k›sm›nda ise son inceleme (temyiz) merciidir. 20.1.1982 tarih ve 2576
say›l› Kanun, bölge idare mahkemelerinin, idare mahkemelerinin ve vergi mahke-
melerinin kurulufluna imkan vermek suretiyle, Dan›fltay’›n ilk ve son derece mah-
kemesi olarak bakt›¤› idari davalar›n say›s›n› azaltm›flt›r. Ayn› tarih ve 2577 say›l›
Kanun da, 45., 46. ve 47. maddelerinde idare ve vergi mahkemelerinin tek hakim-
le verdikleri kararlara karfl›, kural olarak temyiz yoluna baflvurulamay›p sadece, o
yarg› çevresindeki bölge idare mahkemesine itiraz edilebilece¤ini; idare ve vergi
mahkemelerinin tek hakimle verdikleri kararlar d›fl›ndaki kararlar›n Dan›fltay’da
temyiz yoluyla incelenip, karara ba¤lanaca¤›n› öngörmüfl, Dan›fltay Kanunu’nun
24. maddesi ise, Dan›fltay’›n ilk ve son derece mahkemesi olarak görece¤i davala-
r› belirtmifltir.
Hukuk devleti ilkesi, gerek adli idare, gerek idari yarg› sistemleriyle ba¤daflabi-
lir. Hukuk devleti bak›m›ndan önemli olan nokta, yürütmenin eylem ve ifllemleri-
nin ba¤›ms›z yarg› organlar›nca denetlenip denetlenememesidir. Bu denetim sa¤-
land›ktan sonra, denetimi yapan mahkemenin genel mahkeme veya idare mahke-
mesi oluflu, hukuk devleti aç›s›ndan önem tafl›maz. Nitekim hukuk devleti, adli
idareyi benimseyen Anglo-Sakson ülkelerinde oldu¤u kadar, idari yarg›y› benim-
seyen Kara Avrupas› ülkelerinde de mevcuttur.
Buna karfl›l›k, gene denetim sistemi ne olursa olsun, e¤er yürütmenin bir k›s›m
eylem ve ifllemleri, çeflitli yollarla yarg› denetimi d›fl›nda b›rak›labiliyorsa, hukuk
devleti ilkesinin zedelenmifl oldu¤u sonucuna varabiliriz. 1924 Anayasas› dönemin-
de Dan›fltay, bir k›s›m yürütme ifllemlerini siyasal nitelikli görerek, bunlardan do¤an
uyuflmazl›klara bakmay› reddediyordu. 1961 Anayasas›’n›n 114. maddesi, “idarenin
hiçbir eylem ve ifllemi, hiç bir halde, yarg› mercilerinin denetimi d›fl›nda b›rak›la-
maz” hükmünü getirmek suretiyle, hukuk devleti ilkesini sarsan bu çeflit uygulama-
lar› önlemifl oldu. Bu hüküm, bir yandan yasama organ›na, bir yandan da idari yar-
g› organ›na yönelik bir direktif niteli¤i tafl›yordu. Madde, yasama organ›na hitap
eden yönüyle, idari yarg› yolunu kapatacak kanunlar›n ç›kar›lmas›n› yasakl›yor;
idari yarg›ya hitap eden yönüyle de, bu mahkemelerin bir k›s›m yürütme ifllemle-
rinden do¤an uyuflmazl›klar› kendi görev alanlar› d›fl›nda görerek bunlara bakmay›
reddetmeleri imkân›n› ortadan kald›r›yordu. Böylece, 1961 Anayasas›’n›n 114. mad-
desinin, hukuk devleti bak›m›ndan çok önemli bir aflama sa¤lad›¤› kuflkusuzdur.
1961 Anayasas›’n›n 114. maddesinin ilk f›kras›, bu Anayasan›n 1971’de geçirdi-
¤i de¤ifliklikle, “idarenin her türlü eylem ve ifllemine karfl› yarg› yolu aç›kt›r” hali-
ne getirilmifl, bu hüküm 1982 Anayasas›’n›n 125. maddesinde de (f. 1) aynen ko-
runmufltur. Bu ifadenin, 1961 Anayasas›’n›n ilk flekline göre daha az kuvvetli oldu-
¤u düflünülebilirse de, asl›nda aralar›nda anlam fark› yoktur. ‹darenin herhangi bir
eylem veya ifllemine karfl› yarg› yolunu kapatan bir kanun, gene de elbette Anaya-
saya ayk›r› olacakt›r. Ne var ki, 1982 Anayasas›’n›n kendisi (m. 125/2) bu kurala iki
istisna getirmifltir. Buna göre, “Cumhurbaflkan›n›n tek bafl›na yapaca¤› ifllemler ile
Yüksek Askeri fiuran›n kararlar› yarg› denetimi d›fl›ndad›r”. Bizce, Cumhurbaflkan›-
n›n tek bafl›na yapaca¤› ifllemler aras›nda, onun Devlet Baflkanl›¤› s›fat›ndan kay-
naklanan ifllemlerle, yürütme organ›n›n bafl› olma s›fat›ndan kaynaklanan ifllemler
aras›nda bir ayr›m yap›lmas› gerekir. Cumhurbaflkan›n›n Devletin bafl› s›fat›yla
yapt›¤› ifllemler idari ifllem say›lamayaca¤› için, bunlar›n yarg› denetimi d›fl›nda b›-
rak›lmas›nda hukuk devleti ilkesiyle çeliflir bir yön yoktur. Cumhurbaflkan›n›n, yü-
rütme organ›n›n bafl› s›fat›yla yapt›¤› ifllemlerin ise, yarg› denetimine tabi olmas›
gerekir. Bu konuya afla¤›da tekrar dönülecektir.
Buna karfl›l›k, hukuki nitelikleri itibariyle tam anlam›yla idari ifllemler olan Yük-
sek Askeri fiura kararlar›n›n yarg› denetimi d›fl›nda b›rak›lmas›n›, hukuk devleti
aç›s›ndan hakl› bulmak mümkün de¤ildir. Dan›flma Meclisi’nce kabul edilen me-
70 Anayasa Hukuku
tinde mevcut olmayan bu istisna, maddeye Milli Güvenlik Konseyi taraf›ndan ek-
lenmifltir. Konsey’in gerekçesine göre, “Yüksek Askeri fiura’n›n, Türk Silâhl› Kuv-
vetleri’nde görevli personelin terfi ve emeklilikleriyle ilgili kararlar›n›n özellik ve
önemi dikkate al›narak, bunlar›n idari yarg› denetimi d›fl›nda kalmas›n›... sa¤lamak
amac›”ndan söz edilmektedir. Anlafl›l›yor ki, Konsey, Türk Silahl› Kuvvetleri’nde
görevli personelin terfi ve emeklilikleriyle ilgili kararlar›n yarg› organ› önünde tar-
t›flma konusu yap›labilmesini istememifl, bunun askeri disiplini zay›flatabilece¤ini
düflünmüfltür. Ancak unutmamak gerekir ki, afla¤›da görülece¤i gibi, yarg› organ›-
n›n denetimi, zaten yerindelik ve idarenin takdir hakk› konular›n› kapsamay›p, hu-
kuka uygunluk denetimi ile s›n›rl›d›r. Hukuka uygun olmayan bir idari ifllemin, ne
gerekçe ile olursa olsun, yarg› denetimi d›fl›nda b›rak›lmas›, hukuk devleti ilkesi ile
ba¤daflt›r›lamaz.
1982 Anayasas›’n›n 125. maddesi, 1961 Anayasas›’n›n 1488 say›l› Kanunla de-
¤ifltirilen 114. maddesine benzer olarak, idari yarg› denetiminin niteli¤i ve s›n›rlar›
ile ilgili baz› hükümler getirmektedir. Maddenin 4. f›kras›na göre, “yarg› yetkisi,
idari eylem ve ifllemlerin hukuka uygunlu¤unun denetimi ile s›n›rl›d›r. Yürütme
görevinin kanunlarda gösterilen flekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesi-
ni k›s›tlayacak, idari eylem ve ifllem niteli¤inde veya takdir yetkisini kald›racak bi-
çimde yarg› karar› verilemez”. Bizce, f›krada say›lan bütün bu hususlar yeni bir hü-
küm getirmeyip, idari yarg›n›n yerindelik denetimi de¤il, ancak kanunilik veya
hukuka uygunluk denetimi yapabilece¤i; idari yarg› karar›n›n idari eylem ve ifllem
niteli¤inde olamayaca¤› ve bu karar üzerine onun içeri¤ini yerine getirecek yeni
bir ifllem yapma görevinin idari yarg›ya de¤il, faal idareye ait oldu¤u; idari yarg›-
n›n, kanun çerçevesi içinde idareye takdir hakk›n›n tan›nm›fl oldu¤u durumlarda,
bu takdirin yerindeli¤ini denetleyemeyece¤i, idare hukukunun öteden beri yerlefl-
mifl ve herkesçe bilinen ilkeleridir. ‹dari yarg›n›n mahiyetinden do¤an ve dolay›-
s›yle Anayasada ayr›ca belirtilmesine hiç gerek olmayan bu s›n›rlar içinde, idari
yarg›n›n hukuka uygunluk denetimi yapma yetkisini s›n›rlay›c› herhangi bir kural,
hukuk devleti anlay›fl› içinde düflünülemez.
1982 Anayasas›’n›n 125. maddesi (f.5 ve 6) 1961 Anayasas›nda yer almam›fl olan
yürütmenin durdurulmas› konusunu düzenlemektedir. Beflinci f›kraya göre, “idari
ifllemin uygulanmas› halinde telafisi güç veya imkans›z zararlar›n do¤mas› ve idari
ifllemin aç›kça hukuka ayk›r› olmas› flartlar›n›n birlikte gerçekleflmesi durumunda
gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmas›na karar verilebilir”. Bu f›kra hakk›n-
da da, dördüncü f›kra hakk›nda söylediklerimizi tekrarlayabiliriz. Yürütmenin dur-
durulmas›n›n istisnai bir ifllem oldu¤u, buna ancak idari ifllemin uygulanmas›ndan
telafisi güç veya imkâns›z zararlar›n do¤acak olmas› ve idari ifllemin hukuka ayk›r›
görünmesi (görünme diyoruz, çünkü ifllemin gerçekten hukuka ayk›r› olup olma-
d›¤› ancak yarg›laman›n sonunda ortaya ç›kabilir) durumlar›nda karar verilebilece-
¤i de, gene idare hukukunun bilinen ve yerleflmifl ilkeleri aras›ndad›r. Buna karfl›-
l›k, 6. f›kradan, ola¤anüstü hallerde, s›k›yönetim, seferberlik ve savafl halinde, ay-
r›ca milli güvenlik, kamu düzeni, genel sa¤l›k nedenleri ile kanunun, yürütmenin
durdurulmas› karar› verilmesini s›n›rlayabilece¤i anlafl›lmaktad›r. fiu halde, f›krada
sözü edilen durumlarda, idari ifllemin uygulanmas› halinde telafisi güç veya imkan-
s›z zararlar do¤acak olsa ve idari ifllem aç›kça hukuka ayk›r› bulunsa bile, idari yar-
g›n›n yürütmeyi durdurma karar› verme yetkisi kanunla s›n›rlanabilecektir ki, bunu
hukuk devleti ilkesiyle ba¤daflt›rmak güçtür. 125. madde, son olarak, idare huku-
kunun baflka bir bilinen kural›n› tekrarlayarak, idarenin “kendi eylem ve ifllemle-
rinden do¤an zarar› ödemekle yükümlü” oldu¤unu belirtmektedir.
Yarg› denetimi d›fl›nda b›rak›lan idari ifllemlerin kapsamlar›n› Türk Anayasa Hukuku tari- SIRA S‹ZDE
hi aç›s›ndan inceleyiniz.
Yasama ‹fllemlerinin Yarg›sal Denetimi

Yürütme ifllemlerinin yarg›sal denetimi, hukuk devletinin temel ilkelerinden biri
olmakla birlikte, tek bafl›na hukukun üstünlü¤ünü ve vatandafllar›n hukuki güven-
li¤ini sa¤lamaya yeterli de¤ildir. Çünkü bu denetim, nihayet, yürütme ifllemlerinin
kanunlara uygunlu¤unu sa¤layabilecektir. Oysa, kanunlar›n kendisi Anayasaya ay-
k›r› oldu¤u takdirde, vatandafllar›n anayasal haklar›n›n çi¤nenmesi gene önlene-
meyecektir. fiu halde hukuk devletinin tam anlam›yla gerçekleflmifl say›labilmesi
için, sadece yürütme organ›n›n ifllemlerinin kanunlara uygunlu¤unun de¤il, yasa-
ma ifllemlerinin de Anayasaya uygunlu¤unun yarg› organlar›nca denetlenebilmesi
gerekir. Bu konu üzerinde, afla¤›da ayr›nt›l› olarak durulacakt›r.
Yarg› Ba¤›ms›zl›¤›
Hukuk devletinin en önemli unsurlar›ndan biri de, yarg› ba¤›ms›zl›¤›d›r. Gerçek-
ten, e¤er yürütme veya yasama ifllemlerinin hukuka uygunlu¤unu denetleyecek
olan organlar, yürütme ve yasama organlar› karfl›s›nda tam bir ba¤›ms›zl›¤a sahip
de¤illerse, yarg› denetiminden beklenen yararlar büyük ölçüde ortadan kalkm›fl
olur. Anayasam›zda yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n hangi yollardan gerçeklefltirildi¤ini, ne
gibi anayasal güvenceler alt›na al›nd›¤›n›, ileride yarg› organ›n› incelerken ayr›ca
ele alaca¤›z. Burada flu kadar›n› belirtmekle yetinelim ki, yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n gü-
vence alt›na al›nmam›fl oldu¤u sistemlerde, gerçek anlamda bir hukuk devletinden
söz etmeye imkan yoktur.
Kanuni Hakim Güvencesi

Hukuk devleti, en genel anlamda, vatandafllar›n hukuki güvenli¤ini sa¤lamay›
amaçlad›¤›na göre, bu ilkenin baflka birtak›m gerekleri de olmas› do¤ald›r. Anaya-
san›n 37. maddesinde yer alan kanuni hakim güvencesi bunlar›n bafll›calar›ndan
biridir. 1961 Anayasas›’n›n ilk metninde (m. 32) bu güvence, tabii yarg› yolu bafl-
l›¤› alt›nda flu flekilde düzenlenmiflti: “Hiç kimse, tabii hakiminden baflka bir mer-
ci önüne ç›kar›lamaz. Bir kimseyi tabii hakiminden baflka bir merci önüne ç›karma
sonucunu do¤uran yarg› yetkisine sahip ola¤anüstü merciler kurulamaz”. Sözü ge-
çen madde, 1971’de de¤ifltirilmifl ve halen 1982 Anayasas›’nda yer alan ifade kabul
edilmifltir. Buna göre “hiç kimse kanunen tabi oldu¤u mahkemeden baflka bir mer-
ci önüne ç›kar›lamaz”. Bu iki hüküm aras›nda ne fark oldu¤u, daha do¤rusu 1961
Anayasas›’n›n ilk metnindeki hükmün de¤ifltirilmesine neden gerek görüldü¤ü so-
rulabilir. Tabii hakim ilkesi, uyuflmazl›¤› yarg›layacak olan mahkemenin, o uyufl-
mazl›¤›n do¤mas›ndan önce kanunen belli olmas›d›r. Dan›flma Meclisi Anayasa
Komisyonu’nun gerekçesine göre, “bu suretle davan›n olaydan sonra ç›kar›lacak
bir kanunla yarat›lan bir mahkeme önüne getirilmesi yasaklanmakta, yani kifliye
yahut olaya göre kifliyi yahut olay› gözönünde tutarak mahkeme kurma imkan› or-
tadan kald›r›lmaktad›r. Bu ise tarafs›z yarg› mercii güvencesinin ilk gere¤idir”.
13.5.1971 tarihli ve 1402 say›l› S›k›yönetim Kanunu’nda bu ilkeye uygunlu¤u flüp-
heli görülebilecek birtak›m hükümlerin varl›¤›, maddenin 1971 Anayasa de¤iflikli-
¤i s›ras›nda de¤ifltirilmesine yol açm›flt›r. Gerçekten, Kanun’un 11. maddesine gö-
re “s›k›yönetim bölgelerinde... Milli Savunma Bakanl›¤›’nca lüzum görülen yerler-
de yeteri kadar askeri mahkeme kurulur. Bunlar bulunduklar› yerin s›k›yönetim
72 Anayasa Hukuku
askeri mahkemesi olarak adland›r›l›r”lar. Ayn› Kanunun 13. maddesine göre de s›-
k›yönetim mahkemeleri, s›k›yönetim ilan edilen bölgelerde s›k›yönetim ilan›na ne-
den olan olaylara iliflkin suçlar›, yarg›layabilmektedirler. Görülüyor ki, bu durum-
larda bir ceza davas›, suçun ifllendi¤i anda mevcut olmayan ve kurulup kurulma-
yaca¤› önceden bilinmeyen bir mahkeme taraf›ndan görülmektedir.
1961 Anayasas›’n›n 32. maddesinde 1971 y›l›nda yap›lan ve 1982 Anayasas› ile
aynen benimsenen de¤iflikli¤in, bu sorunu ortadan kald›r›p kald›rmad›¤› flüpheli-
dir. E¤er maddedeki “kanunen” deyimi lafzi olarak yorumlan›rsa, s›k›yönetim mah-
kemeleri de kanun gere¤ince kurulduklar›ndan, S›k›yönetim Kanunu’ndaki bu çe-
flit hükümler hukuk devleti ilkesine ayk›r› say›lmayabilir. Buna karfl›l›k, bir hukuk
devletinde kanuni yarg› yolunun ancak tabii yarg› yolu oldu¤u; bunun d›fl›ndaki
her çözümün, olaya ve kifliye göre mahkeme yarat›lmas›na imkan verece¤i düflü-
nülürse, ayk›r›l›¤›n devam etti¤i sonucuna varmak gerekir.
SIRA S‹ZDE Kanuni hakim güvencesi ile yarg› ba¤›ms›zl›¤› aras›ndaki ba¤lant›y› anlat›n›z.
Ceza Sorumlulu¤unun ‹lkeleri

Anayasan›n 38. maddesi, hukuk devletinin suç ve cezalara iliflkin baz› önemli un-
surlar›n› saymaktad›r. Buna göre, “kimse, ifllendi¤i zaman yürürlükte bulunan ka-
nunun suç saymad›¤› bir fiilden dolay› cezaland›r›lamaz, kimseye suçu iflledi¤i za-
man kanunda o suç için konulmufl olan cezadan daha a¤›r bir ceza verilemez... Ce-
za ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. Suçlulu¤u
hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu say›lamaz. Hiç kimse kendisini ve ka-
nunda gösterilen yak›nlar›n› suçlay›c› beyanda bulunmaya ve bu yolda delil gös-
termeye zorlanamaz. Ceza sorumlulu¤u flahsidir. Genel müsadere cezas› verile-
mez. ‹dare, kifli hürriyetinin k›s›tlanmas› sonucunu do¤uran bir müeyyide uygula-
yamaz. Silahl› Kuvvetler’in iç düzeni bak›m›ndan bu hükme kanunla istisnalar ge-
tirilebilir. Vatandafllar, suç sebebiyle yabanc› bir ülkeye geri verilemez”. Bu mad-
deye 3.10.2001 tarihli ve 4709 say›l› Kanunla, “savafl, çok yak›n savafl tehdidi ve te-
rör suçlar› halleri d›fl›nda ölüm cezas› verilemez. Kanuna ayk›r› olarak elde edilmifl
bulgular, delil olarak kabul edilemez. Hiç kimse, yaln›zca sözleflmeden do¤an bir
yükümlülü¤ü yerine getirememesinden dolay› özgürlü¤ünden al›konulamaz” hü-
kümleri eklenmifltir.
Hukukun Genel ‹lkelerine Ba¤l›l›k

1961 ve 1982 Anayasalar› hukukun genel ilkelerinden do¤rudan do¤ruya söz et-
memifl olmakla beraber, 1961 Anayasas›’n›n 132. ve 1982 Anayasas›’n›n 138. mad-
deleri, bu ilkelerin hakim taraf›ndan bir hukuk kayna¤› olarak kullan›labilece¤ini
ima etmifllerdir. 1982 Anayasas›’n›n 138. maddesine göre (f. 1) “Hakimler... Anaya-
saya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verirler”.
Burada Anayasa ve kanunun d›fl›nda hukuktan söz edilmifl olmas›, salt kanuncu bir
anlay›fl›n benimsenmemifl oldu¤unun kan›t›d›r. Bu hükme göre, anayasa yarg›s› da
dahil olmak üzere her düzeydeki hakimler, yaz›l› hukuk kurallar›n›n yan›nda, hu-
kukun genel ilkelerini de dikkate almak zorundad›rlar. Ayr›ca, hukukun genel il-
kelerine ba¤l›l›¤›n, hukuk devleti kavram› içinde mevcut oldu¤u da söylenebilir.
Di¤er bir deyimle, 138. maddede hukuk deyimi kullan›lmam›fl olsayd› bile, hukuk
devleti kavram›ndan hareketle hukukun genel ilkelerinin uygulanmas› gene de
mümkün olurdu.
Hukukun genel ilkelerinin tam ve herkesçe kabul edilebilecek bir tan›m›n› yap-
mak kolay olmamakla birlikte, bu konuda pozitif bir temel olarak Milletleraras›
Adalet Divan› Statüsü’nün 38. maddesinden yararlan›labilir. Bu madde, uygar mil-
letlerce tan›nm›fl genel hukuk ilkelerini milletleraras› hukukun kaynaklar› aras›nda
saym›flt›r. Anayasa Mahkememiz de, muhtemelen bu tan›mdan esinlenerek, huku-
kun genel ilkelerini, “hukukun bilinen ve tüm uygar ülkelerin benimseyip uydu¤u
ilkeler” olarak tan›mlam›flt›r.
Türk Anayasa Mahkemesi, gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar› dönemlerinde
verdi¤i çeflitli kararlar›nda hukukun genel ilkelerinden destek ölçü norm olarak
yararlanm›fl, hatta zaman zaman bu ilkelerin Anayasa hükümlerinden de önde gel-
di¤i yolunda ifadeler kullanm›flt›r. Mesela baz› kararlar›nda “hukuk devletinin,
Anayasan›n aç›k hükümlerinden önce hukukun bilinen ve tüm uygar ülkelerin be-
nimseyip uydu¤u ilkelere uygun olmas› gerekir” denilmifltir.
Anayasa Mahkemesi’nin 1982 Anayasas› döneminde vermifl oldu¤u kararlarda
dayand›¤› genel hukuk ilkelerinin baz›lar› flunlard›r: iyi niyet, ahde vefa, kazan›lm›fl
haklara sayg›, kanunlar›n geriye yürümezli¤i, kesin hükme sayg›, devlete (ve ka-
nunlar›na) güven, özel kural-genel kural çat›flmas›nda özel kural›n uygulanmas›.
Bu kararlar aras›nda kazan›lm›fl haklara sayg› ilkesine iliflkin olanlar özel bir
yer tutmaktad›r. Bu ilke Anayasam›zda ayr›ca belirtilmifl olmamakla beraber, Ana-
yasa Mahkemesi, yerinde olarak, kazan›lm›fl haklara sayg› ilkesini hukuk devleti-
nin do¤al gere¤i olarak görmüfltür. Gerçekten de, hukuk devletinin di¤er unsurla-
r› gibi, kazan›lm›fl haklara sayg› ilkesinin de temel amac›, bireylerin hukuk güven-
li¤ini sa¤lamakt›r. Anayasa Mahkemesi, kazan›lm›fl bir haktan söz edilebilmesi için,
iki flart›n varl›¤›n› aramaktad›r: (a) Hakk›n, edinildi¤i anda yürürlükte olan kuralla-
ra uygun flekilde ve (b) “bütün sonuçlar›yla fiilen” elde edilmifl olmas› gerekir.
Hukuk devletinin bafll›ca varl›k flartlar› nelerdir? SIRA S‹ZDE
SOSYAL DEVLET

AMAÇ Sosyal devletin anlam›n› aç›klayabilmek.
3
Sosyal Devletin Anlam›
Anayasam›z›n 2. maddesinde yer alan, Cumhuriyetin niteliklerinden biri de, sosyal
devlet ilkesidir. Özellikle yirminci yüzy›lda Bat› demokrasilerinde ortaya ç›km›fl
olan sosyal devlet veya refah devleti kavram›, devletin sosyal bar›fl› ve sosyal ada-
leti sa¤lamak amac›yla sosyal ve ekonomik hayata aktif müdahalesini meflru ve ge-
rekli gören bir anlay›fl› ifade eder. Sosyal devlet, bu yönüyle geçen yüzy›l›n jan- Sosyal Devlet: Devletin
toplumsal bar›fl› ve adaleti
darma devlet anlay›fl›ndan kesinlikle ayr›l›r. Liberal felsefeden esinlenen jandar- sa¤lamak üzere sosyo –
ma devlet anlay›fl›, devletin görevlerini d›fla karfl› savunmay› ve yurt içinde düzen ekonomik yaflama etkin
ve güvenli¤i sa¤lamaktan ibaret görmekte, özellikle devletin ekonomik hayata mü- müdahalesini gerekli gören
devlet anlay›fl›d›r.
dahalesini sadece gereksiz de¤il, ayn› zamanda ekonominin do¤al kanunlar›n›n ifl-
leyiflini bozaca¤› için, zararl› saymaktayd›. Jandarma Devlet: Devletin
görevlerini iç ve d›fl
Bat› toplumlar›n›n ondokuzuncu yüzy›l içindeki de¤iflimi, devlet kontroludan güvenli¤i sa¤lamakla
uzak biçimde kendi kanunlar›na göre ifllemeye terkedilen piyasa ekonomisinin, s›n›rlayan ve sosyo –
ekonomik yaflama
sanayileflmeyi büyük ölçüde gerçeklefltirdi¤i, fakat a¤›r sosyal sorunlar yaratt›¤›, müdahalesini zararl› sayan
gelir ve servet eflitsizliklerini artt›rd›¤›, s›n›f çat›flmalar›n› yo¤unlaflt›rd›¤› gerçe¤ini devlet anlay›fl›d›r.
ortaya koymufltur. Bu durum karfl›s›nda Bat› toplumlar›, klasik jandarma devlet
74 Anayasa Hukuku
anlay›fl›n› terkederek, gerekli sosyal tedbirleri almaya bafllam›fllard›r. Bu anlamda

sosyal devlet, devletin sosyal ve ekonomik hayata müdahalesi yoluyla, s›n›f çat›fl-
malar›n› yumuflatan ve milli bütünleflmeyi sa¤lamaya çal›flan bir devlet anlay›fl›d›r.
Öte yandan, sosyal devletin sosyalist devlet anlam›na gelmedi¤ini de belirtmek
gerekir. Üretim araçlar› üzerinde özel mülkiyeti tamamen veya çok büyük ölçüde
ortadan kald›ran ve ekonomik hayat›n düzenini serbest rekabete de¤il, merkezi
planlamaya dayand›ran sosyalist devletin aksine, sosyal devlet, üretim araçlar› üze-
rinde özel mülkiyet hakk›n› ve özel teflebbüs hürriyetini tan›r. Ekonomik hayat›n
düzeni, esas itibariyle, serbest rekabete ve piyasa ekonomisi kurallar›na dayan›r.
Bu anlamda sosyal devleti, serbest rekabetçi kapitalist ekonomik sistemin, ça¤›m›-
z›n flartlar›na ve gereklerine uyarlanm›fl bir flekli olarak düflünmek yanl›fl olmaz.
Gerek 1961, gerek 1982 Anayasalar›’nda sosyal devletin bu anlamda kabul edil-
di¤inde kuflku yoktur. Nitekim 1982 Anayasas›’n›n 35. maddesi mülkiyet ve miras
haklar›n›, 48. maddesi de çal›flma, sözleflme ve özel teflebbüs kurma hürriyetlerini
tan›maktad›r. Bu maddeye göre, “herkes, diledi¤i alanda çal›flma ve sözleflme hür-
riyetlerine sahiptir. Özel teflebbüsler kurmak serbesttir. Devlet, özel teflebbüslerin
milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve
kararl›l›k içinde çal›flmas›n› sa¤layacak tedbirleri al›r”.
Sosyal devlet özel mülkiyet anlay›fl›na dayanmakla beraber, sosyal devletin
mülkiyet anlay›fl›, klasik mülkiyet anlay›fl›nda oldu¤u gibi, malike mutlak ve s›n›r-
s›z bir hak vermez. Sosyal devlette mülkiyet, haklarla birlikte ödev ve yükümlülük-
leri de içeren bir statüdür. Nitekim mülkiyet ve miras haklar›n› tan›yan 35. madde-
nin 2. ve 3. f›kralar›, 1961 Anayasas›’n›n 36. maddesine paralel olarak, bu haklar›n
kamu yarar› amac›yla kanunla s›n›rlanabilece¤ini ve mülkiyet hakk›n›n kullan›lma-
s›n›n toplum yarar›na ayk›r› olamayaca¤›n› belirtmifltir. Maddede ancak kamu ya-
rar› deyimi kullan›lm›fl olmakla birlikte, mülkiyet ve miras haklar›n›n da, bütün di-
¤er temel hak ve hürriyetler gibi, gerekti¤inde Anayasan›n 13. maddesinde yer
alan di¤er sebeplerle de s›n›rlanabilece¤inde kuflku yoktur.
Mülkiyet ve miras haklar›na, 1961 Anayasas›’nda oldu¤u gibi “Sosyal ve ‹ktisa-
di Haklar ve Ödevler” bölümünde de¤il, “Kiflinin Haklar› ve Ödevleri” bölümünde
yer verilmifl olmas›, bizce hukuk sistemati¤i aç›s›ndan daha do¤rudur. Çünkü mül-
kiyet, mahiyeti bak›m›ndan bir sosyal hak olmay›p, kifliyi devlet karfl›s›nda koru-
yan ve devlete bir müdahale etmeme yükümlülü¤ü yükleyen bir kifli hakk›d›r.
Mülkiyet hakk›n›n, korudu¤u de¤erler ve s›n›flar aç›s›ndan da, sosyal hak kavra-
m›yla ilgisi yoktur.
Sosyal devletin hürriyet anlay›fl› da, klasik liberal devletin, hürriyetleri sadece
Negatif Statü Hakk›: Bireye birer negatif statü hakk›, yani kifliye devlet karfl›s›nda özerk bir alan tan›yan ve
devlet karfl›s›nda özerk bir
alan tan›yan ve devlete o
devlete o alana girmeme yükümlülü¤ünü yükleyen anlay›fl›ndan farkl›d›r. Sosyal
alana müdahale etmeme devlet, devlete karfl› korunan hürriyetlerin yan›nda, hürlefltirme kavram›na da yer
yükümlülü¤ünü yükleyen bir verir. Daha önce de¤indi¤imiz gibi 1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›’na paralel ola-
hak türüdür.
rak devlete, “kiflinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet il-
keleriyle ba¤daflmayacak suretle s›n›rlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri
kald›rmaya, insan›n maddi ve manevi varl›¤›n›n geliflmesi için gerekli flartlar› haz›r-
lamaya çal›flmak” ödevini vermifltir. Sosyal devlet, bunu gerçeklefltirmeye çal›fl›r-
ken, elbette mutlak bir sosyal ve ekonomik eflitlik anlay›fl›yla de¤il, nisbi bir f›rsat
eflitli¤i anlay›fl›yla hareket eder. F›rsat eflitli¤i kavram›n›n Anayasam›zdaki somut
bir yans›mas›, 42. maddeye göre Devletin, maddi imkanlardan yoksun baflar›l› ö¤-
rencilerin ö¤renimlerini sürdürebilmeleri amac› ile burslar ve baflka yollarla gerek-
li yard›mlar› yapma ödevidir.
Sosyal devlet, k›saca, sosyal adalet ve sosyal güvenli¤i sa¤lamak ve herkes için
insan haysiyetine yarafl›r asgari bir hayat düzeyini gerçeklefltirmekle yükümlü dev-
let olarak tan›mlanabilir. Bu amac›n gerçeklefltirilmesinin devletin ekonomik haya-
ta müdahalesini gerektirece¤i aç›kt›r. fiu halde flimdi tart›fl›lmas› gereken, bu mü-
dahalenin ölçü ve s›n›rlar›n›n ne olaca¤›d›r.
Sosyal, jandarma ve sosyalist devlet anlay›fllar›n› karfl›laflt›rarak, tart›fl›n›z ve 1982 Anaya- SIRA S‹ZDE
sas›’n›n öngördü¤ü devlet anlay›fl›n› saptay›n›z.
Devletin Ekonomik Hayata Müdahalesinin Ölçüsü

1961 Anayasas›’nda devletin ekonomik ve sosyal hayata müdahalesinin ilkelerini
belirleyen genel bir hüküm yer alm›flt›. “‹ktisadi ve sosyal hayat›n düzeni” bafll›¤›-
n› tafl›yan 41. madde, iktisadi ve sosyal hayat›n “adalete, tam çal›flma esas›na ve
herkes için insanl›k haysiyetine yarafl›r bir yaflay›fl seviyesi sa¤lanmas› amac›na gö-
re” düzenlenece¤i belirtmekte ve yat›r›mlar› “toplum yarar›n›n gerektirdi¤i öncelik-
lere” yöneltmeyi devletin ödevi olarak göstermekteydi. 1982 Anayasas› devletin
ekonomik hayata müdahalesiyle ilgili böyle genel bir maddeye yer vermemifl ol-
makla beraber, devlet müdahalesine iliflkin hükümler Anayasan›n çeflitli maddele-
rine serpifltirilmifl bulunmaktad›r (m. 5, 48, 166, 167, 168 -172).
Öte yandan bu müdahale hükümlerine ra¤men, Anayasam›zdaki sosyal devlet
anlay›fl›n›n, siyasal iktidarlara belli bir ekonomik politika modelini empoze etme-
di¤i aç›kt›r. Anayasa aç›s›ndan söylenebilecek olan fley, bu Anayasa ile ne saf libe-
ral, ne saf devletçi ekonomi modelinin uygulanmas›n›n mümkün oldu¤udur. Bu
çok genifl çerçeve içinde siyasal iktidarlar›n ekonomik politikay› kendi siyasal ter-
cih ve önceliklerine göre yönlendirebilecekleri do¤al oldu¤u gibi, demokratik re-
jimin gereklerine de uygundur. Anayasan›n ekonomik politika modelleri karfl›s›n-
daki nisbi tarafs›zl›¤›, Anayasa Mahkemesi’nin baz› kararlar›nda da ifade edilmifl-
tir. Anayasa Mahkemesi’nin 1985 y›l›nda verdi¤i bir kararda belirtti¤i gibi, “...çok
partili demokratik rejimi benimseyen Anayasam›zda, Anayasa ilkelerine ters düfl-
memek kofluluyla iktidarlar›n ekonomi alan›nda müdahaleci veya liberal bir poli-
tika izlemelerine bir engel bulunmamaktad›r”.
E¤er 1982 Anayasas›’nda bir dereceye kadar bir ekonomik sistem tercihi varsa,
bunun sosyal piyasa ekonomisi olarak adland›r›lmas› do¤ru olur. Bilindi¤i gibi bu
kavram, piyasa ekonomisinin iflleyiflinden do¤abilecek baz› aksakl›klar›, tekellefl-
meleri önlemek, serbest rekabet ilkesine ifllerlik kazand›rmak, piyasada egemen
olan gücün kötüye kullan›lmas›n› önlemek ve tüketiciyi korumak amaçlar›yla, dev-
let taraf›ndan yap›lacak müdahale ve düzenlemelerle giderilmesini öngörmektedir.
Sosyal Devletin Hukuki Yöntemleri

Sosyal devleti gerçeklefltirmeye yönelik hukuki yöntemler nelerdir? Di¤er bir de-
yimle, sosyal devlet, hangi hukuki araçlarla gerçeklefltirilebilir? Bu tedbirler veya
araçlar, birbiriyle iliflkili olmakla beraber, inceleme kolayl›¤› aç›s›ndan dört grupta
toplanabilir:
Herkese ‹nsan Haysiyetine Yak›fl›r Asgari Bir Hayat Düzeyi

Sa¤lamaya Yönelik Tedbirler
Sosyal devletin temel amaçlar›ndan birinin, herkese insan haysiyetine yak›fl›r asga-
ri bir hayat düzeyi sa¤lamak oldu¤unda flüphe yoktur. Bunun yollar› aras›nda, her-
kese çal›flma imkan›n›n sa¤lanmas›, çal›flan herkese insanca yaflayabilmesini müm-
76 Anayasa Hukuku
kün k›lacak adaletli bir ücret ödenmesi ve çal›flamayacak durumda olanlar›n da çe-
flitli sosyal güvenlik tedbirleri ile korunmas› yer almaktad›r (m.429/1, 2). Görülü-
yor ki, çal›flmay› desteklemek ve iflsizli¤i önlemeye elveriflli ekonomik bir ortam
yaratmak devletin ödevleri aras›nda yer alm›flt›r. Çal›flma hakk›n›n yan›nda, çal›-
flanlar›n adaletli bir ücret elde etmeleri de sosyal devletin bir gere¤idir. Bu nokta
55. maddede düzenlenmifltir. Nihayet sosyal devlet, yafll›l›k, hastal›k, sakatl›k, ifl-
sizlik gibi sebeplerle çal›flamayacak durumda olanlar› koruyacak tedbirleri de al-
mal›d›r. Anayasan›n 60. maddesine göre, “herkes, sosyal güvenlik hakk›na sahip-
tir. Devlet, bu güvenli¤ini sa¤layacak gerekli tedbirleri al›r ve teflkilat› kurar”. 61.
madde ise, sosyal güvenlik bak›m›ndan özel olarak korunmas› gerekenlerin duru-
munu düzenlemifltir.
fiüphesiz, insan haysiyetine yak›fl›r asgari bir hayat düzeyinin sa¤lanmas›, sade-
ce bu tedbirlerle gerçekleflemez. ‹nsan haysiyetine yak›fl›r bir hayat, insan haysiye-
tine yak›fl›r bir konutta sa¤l›k içinde yaflama ihtiyac›n›n ve asgari kültürel ihtiyaç-
lar›n tatminini de içine al›r (m.42, 56, 57).
Vergi Adaleti
Ça¤dafl sosyal devlette gelir ve servet eflitsizliklerini azaltmada en önemli rolü, ver-
gi politikas› oynamaktad›r. Anayasan›n 73. maddesi de “herkes, kamu giderlerini
karfl›lamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi yükünün
adaletli ve dengeli da¤›l›m›, maliye politikas›n›n sosyal amac›d›r” diyerek, ayn› an-
lay›fl› dile getirmifltir. Bu ilke, vergi oranlar›n›n, mükellefin mali gücüne göre sap-
tanmas›n› ifade eder. Vergi hukukunda artan oranda (müterakki) vergi denilen ve
Türk gelir vergisi sisteminde de kabul edilmifl bulunan vergilendirme yöntemi yük-
sek gelir tabakalar›ndan yüksek oranlarda, düflük gelir tabakalar›ndan düflük oran-
larda vergi al›nmas› suretiyle, gelir eflitsizliklerinin azalt›lmas›n› amaçlar. Vergi po-
litikas›n›n bu amaçla kullan›lmas›, sosyal adalet ve sosyal devlet ilkelerinin bir ge-
re¤idir. Ayr›ca, bu flekilde toplanan devlet gelirlerinin bir bölümünün, daha çok
düflük gelirli gruplar›n yararlanaca¤› baz› sosyal nitelikli kamu hizmetlerinde kul-
lan›lmas› da, herkese insan haysiyetine yak›fl›r bir hayat seviyesi sa¤lanmas› hede-
finin gerçeklefltirilmesine yard›m eder.
Kamulaflt›rma ve Devletlefltirme
Kamu hizmetlerini yürütebilmek için gerekli olan, özel mülkiyet alt›ndaki tafl›nmaz
bir mal›n, sahibinin iste¤ine bak›lmaks›z›n kamu mülkiyetine geçirilmesi ifllemine
Kamulaflt›rma: Özel mülkiyet kamulaflt›rma denilir. Kamulaflt›rma, Anayasam›z›n 46. maddesinde düzenlen-
alt›ndaki bir tafl›nmaz›n,
sahibinin iste¤i d›fl›nda ve mifltir. Bu maddeye (f.1) göre, “devlet ve kamu tüzel kiflileri; kamu yarar›n›n ge-
ancak belli bedel rektirdi¤i hallerde, gerçek karfl›l›klar›n› peflin ödemek flart›yla, özel mülkiyette bu-
karfl›l›¤›nda kamu
mülkiyetine geçirilmesi
lunan tafl›nmaz mallar›n tamam›n› veya bir k›sm›n›, kanunla gösterilen esas ve
ifllemidir. usullere göre, kamulaflt›rmaya ve bunlar üzerinde idari irtifaklar kurmaya yetkili-
dir”. Bu anlamda kamulaflt›rma, çok eskiden beri var olan ve sosyal devletle iliflki-
si bulunmayan bir hukuki kurumdur.
Ancak, Anayasada özel bir rejime tabi tutulan sosyal amaçl› kamulaflt›rmalar,
sosyal devletin bir yöntemi olarak kabul edilebilir. Anayasaya göre (m. 46/2), “ka-
mulaflt›rma bedeli ile kesin hükme ba¤lanan art›r›m bedeli, nakden ve peflin ola-
rak ödenir. Ancak tar›m reformunun uygulanmas›, büyük enerji ve sulama proje-
leri ile iskân projelerinin gerçeklefltirilmesi, yeni ormanlar›n yetifltirilmesi, k›y›lar›n
korunmas› ve turizm amac›yla kamulaflt›r›lan topraklar›n bedellerinin ödenme flek-
li kanunla gösterilir”.
Baflka bir deyimle bu çeflit kamulaflt›rmalar, kamulaflt›rma bedelinin peflin öden-

mesi flart›na ba¤lanmam›flt›r. Gerçekten, an›lan türde kamulaflt›rmalar genifl çapta
kamulaflt›rma ifllemlerini gerektirdi¤inden, bunlar›n peflin ödeme flart›na ba¤lan-
mas›, söz konusu reform veya projelerin gerçeklefltirilmesini çok güçlefltirirdi.
Kamulaflt›rman›n genelde sosyal devlet ilkesiyle iliflkili olmamas›na karfl›l›k,
Anayasan›n 47. maddesinde düzenlenen devletlefltirme, tipik bir sosyal devlet Devletlefltirme: Kamu
arac›d›r. Bu hükme göre, “kamu hizmeti niteli¤i tafl›yan özel teflebbüsler, kamu ya- hizmeti niteli¤i tafl›yan özel
giriflimlerin kamu yarar›n›n
rar›n›n zorunlu k›ld›¤› hallerde devletlefltirilebilir. Devletlefltirme gerçek karfl›l›¤› zorunlu k›ld›¤› durumlarda
üzerinden yap›l›r. Gerçek karfl›l›¤›n hesaplanma tarz› ve usulleri kanunla düzenle- devlete aktar›lmas›na
yönelik ifllemdir.
nir”. Görülüyor ki, kamulaflt›rma iflleminin konusu, özel mülkiyetteki tafl›nmaz
mallar oldu¤u halde, devletlefltirme iflleminin konusu, özel teflebbüslerdir. Anaya-
sa, devletlefltirme için, ilgili özel teflebbüsün kamu hizmeti niteli¤ini tafl›mas› ve ka-
mu yarar›n›n devletlefltirmeyi zorunlu k›lmas› flartlar›n› aramaktad›r.
Planlama
Sosyal devletin temel ilkelerinden biri de, planlamad›r. Planlama, toplumun eko- Planlama: Toplumun
ekonomik kaynaklar›n›n,
nomik kaynaklar›n›n, ekonomik kalk›nmay› sa¤lamak amac›yla, bilimsel ve ak›lc› ekonomik kalk›nmay›
biçimde kullan›labilmesini sa¤lar. Gerçekten, sosyal devlet anlay›fl›, devletin sosyal sa¤lamak amac›yla, bilimsel
ve ekonomik hayata müdahalesini öngördü¤üne göre, bu müdahalenin sistemli, ve ak›lc› kullan›lmas›n›
sa¤lamaya yönelik
tutarl›, ak›lc› ve bilimsel bir biçimde yap›lmas› gerekir. Bunu sa¤layacak araç da, düzenlemedir.
planlamad›r. 1961 Anayasas› gibi, 1982 Anayasas› da planlamay› devlete bir görev
olarak yüklemifltir. Anayasan›n 166. maddesine göre, “ekonomik, sosyal ve kültü-
rel kalk›nmay›, özellikle sanayiin ve tar›m›n yurt düzeyinde dengeli ve uyumlu bi-
çimde h›zla geliflmesini, ülke kaynaklar›n›n döküm ve de¤erlendirilmesini yaparak
verimli flekilde kullan›lmas›n› planlamak, bu amaçla gerekli teflkilat› kurmak Dev-
letin görevidir. Planda milli tasarrufu ve üretimi art›r›c›, fiyatlarda istikrar ve d›fl
ödemelerde dengeyi sa¤lay›c›, yat›r›m ve istihdam› gelifltirici tedbirler öngörülür;
yat›r›mlarda toplum yararlar› ve gerekleri gözetilir; kaynaklar›n verimli flekilde kul-
lan›lmas› hedef al›n›r. Kalk›nma giriflimleri, bu plana göre gerçeklefltirilir. Kalk›n-
ma planlar›n›n haz›rlanmas›na, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce onaylanmas›na,
uygulanmas›na, de¤ifltirilmesine ve bütünlü¤ünü bozacak de¤iflikliklerin önlenme-
sine iliflkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir”. 1982 Anayasas›’n›n, daha çok, mil-
li tasarrufu ve üretimi artt›rmak, fiyatlarda istikrar ve d›fl ödemelerde denge sa¤la-
mak, yat›r›m ve istihdam› gelifltirmek gibi, salt ekonomik nitelikli amaçlar› vurgu-
lad›¤› görülmektedir. Di¤er bir deyimle, 1982 Anayasas›’n›n planlama anlay›fl›, li-
beral bir ekonomik politika ile daha kolay ba¤daflabilecek niteliktedir.
Sosyal Haklar
Sosyal haklar, sosyal adaleti sa¤lamaya, sosyal eflitsizlikleri azaltmaya, toplum için-
de ekonomik bak›mdan zay›f olan s›n›f ve gruplar› korumaya yönelik haklard›r.
1982 Anayasas›’n›n “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” bafll›¤›n› tafl›yan
‹kinci K›s›m Üçüncü Bölümün’de de, bu sonuncu anlamdaki sosyal haklarla, çal›fl-
ma ve sözleflme hürriyeti (m. 48), iflverenlerin sendika kurma hakk› (m. 51), lokavt
hakk› (m. 54) gibi ekonomik bak›mdan zay›f olanlar›n korunmas›n› amac›n› güt-
meyen ekonomik haklar bir arada yer alm›flt›r. Dar anlamdaki sosyal haklar›n için-
de de bir bölümü, devletin olumsuz edimini gerektiren (sendika, grev ve toplu
sözleflme, ücretli tatil haklar› gibi), bir bölümü ise olumlu bir edime ihtiyaç göste-
ren (e¤itim, sa¤l›k, konut ve sosyal güvenlik haklar› gibi) haklard›r. Hatta tek bir
temel hakk›n, baz› yönleriyle bir sosyal hak, baz› yönleriyle bir klasik hak olmas›
78 Anayasa Hukuku
da mümkündür. Mesela e¤itim ve ö¤retim hakk› (m. 42) kimsenin e¤itim ve ö¤re-
nim hakk›ndan yoksun b›rak›lamayaca¤›, ilkö¤retimin bütün vatandafllar için zo-
runlu ve paras›z olaca¤›, Devletin maddi imkânlardan yoksun baflar›l› ö¤rencilere
burslar ve baflka yollarla gerekli yard›mlar› yapaca¤› hükümleri aç›s›ndan flüphe-
siz, olumlu edimleri gerektiren bir sosyal hakt›r. Oysa ayn› madde, e¤itim ve ö¤re-
timin, Atatürk ilkeleri ve ink›lâplar› do¤rultusunda, ça¤dafl bilim ve e¤itim esasla-
r›na göre Devletin gözetim ve denetimi alt›nda yap›lmas› ve bu esaslara ayk›r› e¤i-
tim ve ö¤retim yerleri aç›lamamas› hükmü aç›s›ndan, klasik bir hürriyet olan bilim
ve sanat› serbestçe ö¤retme ve ö¤renme ve ekonomik bir hak olan özel teflebbüs
hürriyetine (m. 48) bir s›n›rlama getirmektedir.
Devletin olumlu bir edim gerektirmeyen sosyal haklar karfl›s›ndaki durumu di-
¤er temel haklar karfl›s›ndaki durumunun ayn›d›r. Yani burada da devletin ödevi,
söz konusu haklar› Anayasa hükümlerine ayk›r› biçimde s›n›rlamamakt›r. Olumlu
edim gerektiren haklarda ise, bunlar›n salt Anayasa’da yer alm›fl olmalar›, kiflilere
yarg› yolu ile talep edilebilecek sübjektif kamu haklar› vermez. Bu tür talep ve da-
va haklar›, ancak yasama organ›n›n o alandaki kanuni bir düzenlemesinden do¤a-
bilir. Bu aç›dan, söz konusu Anayasa hükümlerinin, do¤rudan do¤ruya uygulana-
bilir hukuk kurallar› de¤il, yasama organ›na siyasal nitelikte direktifler veren veya
yol gösteren program hükümler karakteri tafl›d›¤› söylenebilir. 1982 Anayasas›’n›n
“sosyal ve ekonomik haklar›n s›n›r›” bafll›kl› 65. maddesi de bu görüflü destekle-
mektedir. An›lan maddeye göre “Devlet sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile
belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlar›na uygun öncelikleri gözeterek, mali
kaynaklar›n›n yeterlili¤i ölçüsünde yerine getirir”.
Anayasan›n 65. maddesindeki s›n›r, flüphesiz, ancak olumlu edim gerektiren
sosyal haklar bak›m›ndan geçerlidir. Olumlu edim gerektirmeyen, sendika, toplu
sözleflme, grev gibi haklar›n gerçekleflmesi, ekonomik istikrar›n korunmas› ve ma-
li kaynaklar›n yeterlili¤i ölçüsüne ba¤lanamaz. Olumlu edim gerektiren haklarda
ise, yasama organ›n›n bu haklar› gerçeklefltirme konusundaki takdir yetkisinin
mutlak olup olmad›¤› tart›flmal›d›r. Bir görüfle göre yasaman›n takdiri, bu haklar›n
gerçeklefltirilip gerçeklefltirilmeyece¤i konusunda de¤il, ancak ne ölçüde gerçek-
lefltirilece¤i konusunda mevcut olabilir. Bizce, yasama organ›n›n bu alandaki tak-
dirini denetleyecek, di¤er bir deyimle onun hareketsizli¤ini müeyyidelendirecek
hukuki bir yol mevcut de¤ildir.
Yasama organ›n›n kanuni bir düzenleme yapm›fl olmas› durumunda ise, bunun
bütün Anayasa hükümlerine oldu¤u gibi, sosyal devlet ilkesine ve bu ilkeyle ilifl-
kili Anayasa hükümlerine uygunlu¤unun yarg› organ›nca denetlenebilece¤i flüphe-
sizdir. Di¤er bir deyimle, sosyal devlet ilkesine aç›kça ayk›r› düflen bir kanun el-
bette iptal edilebilecektir. Ancak bu durumda da yarg› organ›, yasaman›n öncelik-
ler, yöntemler ve ölçüler konusundaki siyasal takdirine aç›k bir anayasal dayanak
olmad›kça müdahale etmemelidir. Aksi halde Anayasan›n, bütün siyasal partilere
belli bir ortak ekonomik program empoze etmifl oldu¤u sonucuna var›r›z ki, bu-
nun demokratik rejimin anlam›n› büyük ölçüde yok edece¤i aç›kt›r. Unutmamak
gerekir ki, sosyal devletin temel ahlaki de¤eri olan sosyal adaletin hangi yöntem-
lerle, ne tür politikalarla daha iyi gerçekleflebilece¤i konusunda ciddi ve meflru tar-
t›flmalar mevcuttur. Anayasan›n, bunlardan birini bütün partilerce izlenmesi zorun-
lu bir ilke olarak kabul etmifl olabilece¤ini düflünmek, ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›
ile ba¤daflmaz.
SIRA S‹ZDE Sosyal devletin gerçekleflmesi için 1982 Anayasas›’n›n öngördü¤ü araçlar› tart›fl›n›z.
Efi‹TL‹K

AMAÇ Eflitlik kavram›n›n türlerini belirleyebilmek.
4
Eflitlik ilkesi, 1982 Anayasas›’n›n 10. maddesinde flu flekilde ifadesini bulmufltur:
“Herkes, dil, ›rk, renk, cinsiyet, siyasi düflünce, felsefi inanç, din, mezhep ve
benzeri sebeplerle ay›r›m gözetilmeksizin kanun önünde eflittir. Hiçbir kifliye, ai-
leye, zümreye veya s›n›fa imtiyaz tan›namaz. Devlet organlar› ve idare makamla-
r›, bütün ifllemlerinde kanun önünde eflitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek
zorundad›rlar”.
Kanun önünde eflitlik ilkesinin hukuki mahiyeti tart›flmal›d›r. Bu ilkenin hukuk
devleti kavram› içinde mevcut oldu¤u düflünülebilece¤i gibi bir temel hak ya da
devlet yönetimine egemen ba¤›ms›z bir temel ilke olarak da de¤erlendirilmesi
mümkündür. Eflitlik ilkesinin, bu ilkeden yararlananlar aç›s›ndan bir temel hak, ya-
ni eflit ifllem görmeyi ya da ayr›m gözetilmemesini isteme hakk›n› do¤urdu¤u kufl-
kusuzdur. Ancak eflitlik, ayn› zamanda, muhataplar› yani devlet organlar› ve idare
makamlar› aç›s›ndan da anayasal bir buyruk, devlet yönetimine egemen temel bir
ilkedir. 1961 Anayasas›’n›n eflitlik ilkesine “temel haklar ve ödevler” k›sm›nda (m.
12) yer vermifl olmas›na karfl›l›k, 1982 Anayasas›’n›n bu ilkeyi “genel esaslar” k›s-
m›nda düzenlemifl olmas› da, eflitli¤in temel bir devlet yönetimi ilkesi olarak düflü-
nülmesi gerekti¤i görüflüne güç katmaktad›r.
Genel anlamda eflitlik ilkesi ise, flekli hukuki eflitlik ve maddi hukuki eflit- fiekli Hukuki Eflitlik:
lik olarak iki anlamda yorumlanabilir. fiekli hukuki eflitlikten kastedilen, kanunla- Kanunlar›n genel ve soyut
nitelik tafl›mas›, yani kap-
r›n genel ve soyut nitelik tafl›mas›, yani kapsad›¤› herkese eflit olarak uygulanmas›- sad›¤› herkese eflit olarak
d›r. Anayasan›n 10. maddesinin, hiçbir kifliye, aileye, zümreye veya s›n›fa “imtiyaz” uygulanmas›d›r.
tan›namayaca¤› yolundaki ikinci f›kras› da, bu anlamda eflitli¤i hedefler görünmek- Maddi Hukuki Eflitlik: Ayn›
tedir. Ancak flüphesiz ki, eflitlik ilkesinin anlam›n› flekli hukuki eflitlikle s›n›rland›r- durumda bulunanlara
haklarda ve ödevlerde,
mak mümkün de¤ildir. Maddi hukuki eflitlik, flekli eflitli¤in ötesinde, ayn› durumda yararlarda ve
bulunanlar için haklarda ve ödevlerde, yararlarda ve yükümlülüklerde, yetkilerde yükümlülüklerde, yetkilerde
ve sorumluluklar ile
ve sorumluluklarda, f›rsatlarda ve hizmetlerde eflit davranma zorunlulu¤unu içer- f›rsatlarda ve hizmetlerde
mektedir. Bu anlamda eflitlik ilkesinin ihlal edilmifl olup olmad›¤›n›n anlafl›labilme- eflit davran›lmas›d›r.
si için, anayasaya uygunluk denetiminde sadece kanunlar›n genel ve soyut nitelik
tafl›y›p tafl›mad›klar›n›n de¤il, onlar›n içeriklerinin de araflt›r›lmas› gerekir.
Öte yandan, bir kanunun her zaman herkes için ayn› hükümler tafl›mas› müm-
kün de¤ildir. Kanun yapma, hemen daima, kiflilerin veya durumlar›n baz› özellik-
ler yönünden benzerlikleri veya farkl›l›klar›na dayanan s›n›fland›rmalar› içerir. fiu
halde kanunlar›n, maddi hukuki eflitlik normu aç›s›ndan denetlenmelerinde sorun,
hangi s›n›fland›rma veya farkl›laflt›rma türlerinin eflitlik ilkesine ayk›r› düflece¤idir.
Anayasa Mahkemesi’ne göre kanun önünde eflitlik ilkesi, “herkesin her yönden ay-
n› hükümlere ba¤l› olmas› gerekti¤i anlam›na gelmez. Bu ilke ile güdülen amaç,
benzer koflullar içinde olan, özdefl nitelikte bulunan durumlar›n yasalarca ayn› ifl-
leme uyruk tutulmas›n› sa¤lamakt›r”.
Eflitlik ilkesini türleri aç›s›ndan tan›mlay›n›z. SIRA S‹ZDE

80 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ
1982 Anayasas›’n›n insan haklar›na yaklafl›m›n›
AMAÇ Sosyal devletin anlam›n› aç›klayabilmek.
1 belirleyebilmek. 3
• 1982 Anayasas› ile devletin insan haklar›na sayg›l› • 20. yüzy›lda bat› demokrasilerinde gelifltirilen ve
olaca¤› belirtilmifltir. Herkesin, kiflili¤ine ba¤l›, do- bir di¤er ifade ile refah devleti olarak nitelendirilen
kunulamaz, devredilmez, temel hak ve özgürlükle- sosyal devlet, devletin toplumsal ve ekonomik ya-
re sahip oldu¤u anlay›fl›na karfl›n temel hak ve öz- flama müdahalesini gerekli gören bir devlet yakla-
gürlüklerin kiflinin topluma, ailesine ve di¤er kifli- fl›m›d›r. 19. yüzy›lda liberal felsefeden etkilenen
lere karfl› ödev ve sorumluluklar içerdi¤i de düzen- jandarma devlet anlay›fl›ndan farkl› olarak sosyal
lenmifltir. Yine 1982 Anayasas› gerek devlete karfl› devlet anlay›fl›, devletin görevlerini iç ve d›fl sa-
ileri sürülüp, korunacak temel hak ve özgürlükler vunma ile s›n›rl› kabul etmemekte ayn› zamanda
anlay›fl›na gerekse de ça¤dafl sosyal devletin öz- devletin ekonomik yaflamada kar›flmas›n› zorunlu
gürlefltirme anlay›fl›na yer vermifltir. Ancak, 1982 görmektedir.
Anayasas› bireyin temel hak ve özgürlüklerine dev-
let otoritesi karfl›s›nda daha güçsüz bir konuma
AMAÇ Eflitlik kavram›n›n türlerini belirleyebilmek.
4
sokmufltur.
• Eflitlik ilkesinin, genel anlamda, flekli ve maddi ol-

AMAÇ Hukuk Devletinin ilkelerini saptayabilmek.
mak üzere iki türü söz konusudur.
2 fiekli hukuki eflitlik, kanunlar›n genel ve soyut nite-
• Yurttafllar›n, hukuki güvenlik içinde bulunduklar›, lik tafl›mas› ve bu niteli¤i gere¤ince herkese eflit
Devletin eylem ve ifllemlerinin hukuk kurallar›na olarak uygulanmas›d›r. Maddi hukuki eflitlik ise ay-
ba¤l› olduklar› bir sistemi anlatan hukuk devletinin n› durumda bulunanlar için haklarda ve ödevlerde,
temel nitelikleri flunlard›r; yararlarda ve yükümlülüklerde, yetkilerde ve so-
- Yürütme ifllemlerinin yarg›sal denetim alt›nda rumluluklarda, f›rsatlarda ve hizmetlerde eflit dav-
olmas› ranma zorunlulu¤unu ifade
- Yasama ifllemlerinin yarg›sal denetim alt›nda
olmas›
- Yarg› ba¤›ms›zl›¤›
- Kanuni hakim güvencesi
- Ceza sorumlulu¤u ilkeleri
- Hukukun genel ilkelerine ba¤l›l›k
Kendimizi S›nayal›m 6. Afla¤›dakilerden hangisi devletin toplumsal bar›fl› ve

1. Afla¤›dakilerden hangisi ile temel hak ve özgürlüklerin adaleti sa¤lamak üzere sosyo-ekonomik yaflama etkin mü-
s›n›rland›r›lmas› mümkündür? dahalesini gerektiren devlet anlay›fl›d›r?
a. ‹çtüzük a. Sosyalist Devlet
b. Kanun b. Sosyal Devlet
c. Tüzük c. Liberal Devlet
d. Kanun Hükmünde Kararname d. Jandarma Devlet
e. Yönetmelik e. Hukuk Devleti
2. Afla¤›dakilerden hangisi temel hak ve özgürlüklerin s›- 7. Afla¤›dakilerden hangisi, kamu hizmetlerini yürütebil-
n›rland›r›lmas›n›n s›n›rlar›ndan birini oluflturmaz? mek için gerekli olan, özel mülkiyet alt›ndaki tafl›nmaz›n,
a. S›n›rlama anayasan›n sözüne ve ruhuna uygun sahibinin iste¤ine bak›lmaks›z›n kamu mülkiyetine geçiril-
olmal›d›r. mesi ifllemini ifade eder?
b. S›n›rlama ancak anayasan›n ilgili maddelerinde o a. Özerklefltirme
özgürlük için öngörülmüfl nedenlere dayanabilir. b. Devletlefltirme
c. S›n›rlamada baflvurulan araç, s›n›rlama amac›n› ger- c. Özellefltirme
çeklefltirmeye elveriflli olmal› ve araç ile amaç öl- d. Kamulaflt›rma
çüsüz bir oran içinde olmamal›d›r. e. Planlama
d. S›n›rlama parlamento karar› ile yap›lmal›d›r.
e. S›n›rlama hakk›n özüne dokunmamal› ve demokra- 8. Afla¤›dakilerden hangisi ça¤dafl sosyal devlette ge-
tik toplum düzeninin gereklerine uygun olmal›d›r. lir ve servet eflitsizliklerini azaltmada en önemli rolü
oynamaktad›r?
3. Afla¤›dakilerden hangisi hukuk devletinin bafll›ca varl›k a. Vergi politikas›
koflullar›ndan biri de¤ildir? b. Kamulaflt›rma
a. Meclis Baflkan›’n›n oy hakk›n›n bulunmamas› c. Devletlefltirme
b. Yürütme ifllemlerinin yarg›sal denetimi d. Planlama
c. Yasama ifllemlerinin yarg›sal denetimi e. Özellefltirme
d. Yarg› ba¤›ms›zl›¤›
e. Kanuni hakim güvencesi 9. Afla¤›dakilerden hangisi, idarenin her türlü eylem veya
ifllemine karfl› yarg› yolunun aç›k olaca¤› kural›n›n bir is-
4. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal devletin hukuki yön- tisnas›n› oluflturur?
temleri aras›nda say›lamaz? a. Belediyenin kamulaflt›rma ifllemi
a. Vergi adaletini sa¤lamak b. Bakanlar Kurulu Kararnamesi
b. Kamulaflt›rma ve devletlefltirme yapmak c. Bir kamu kurumunun ç›kartt›¤› yönetmelik
c. Planlama yapmak d. Tapu ifllemleri
d. Sosyal haklar sa¤lamak e. Yüksek Askeri fiura Kararlar›
e. Ekonomik hayata müdahaleden kaç›nmak
10. Afla¤›dakilerden hangisi, temel hak ve özgürlüklerin
5. 1982 Anayasas›’na göre temel hak ve özgürlüklerin s›n›rland›r›lmas›nda s›n›rlama arac›n›n, amac› gerçeklefltir-
kullan›lmas›n›n tamamen veya k›smen durdurulmas› han- meye elveriflli olmas›n› ve amaç ile araç aras›nda bir ora-
gi halde mümkün de¤ildir? n›n bulunmas›n› ifade eder?
a. Savafl halinde a. S›n›rlaman›n anayasan›n sözüne ve ruhuna uygun
b. Seferberlik halinde olmas›n›
c. Tatbikat halinde b. S›n›rlaman›n kanuni olmas›n›
d. S›k›yönetim halinde c. Ölçülülük ilkesini
e. Ola¤anüstü hallerde d. Demokratik toplum düzeninin gerekleri ölçütünü
e. Aç›k ve yal›n bir nedensellik ba¤› ölçütünü
82 Anayasa Hukuku
Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
“ 28.10.1990 tarihinde yürürlü¤e giren 3671 say›l› “Türkiye

Büyük Millet Meclisi Üyelerinin Ödenek ve Emeklilikleri-
ne Dair Kanun” gere¤ince; TBMM üyeleri ile d›flar›dan
1. b
2. d
Ayr›nt›l› bilgi için “Temel Hak ve Hürriyetlerin
S›n›rlanmas›” konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “S›n›rlaman›n S›n›rlar›” konusu-
na bak›n›z.
atanan bakanlar›, seçildikleri veya atand›klar›, emekli olan- 3. a Ayr›nt›l› bilgi için “Hukuk Devleti” konusuna
lar ise istekte bulunduklar› tarihi izleyen aybafl›ndan itiba- bak›n›z.
ren emeklilik kesene¤ine esas ayl›klar›na 4500 ek göster- 4. e Ayr›nt›l› bilgi için “Sosyal Devletin Hukuki Yön-
ge tutar› eklenerek TC Emekli Sand›¤› ile ilgilendirilirler. temleri” konusuna bak›n›z.
A, B ve C, 26.12.1990 tarihli dilekçe ile 3671 say›l› Kanu- 5. c Ayr›nt›l› bilgi için “Temel Hak ve Hürriyetlerin
nun Anayasan›n 2. ve 10. maddelerine ayk›r› oldu¤u ve Kullan›lmas›n›n Durdurulmas›” konusuna bak›n›z.
uygulanmamas› görüflüyle TC Emekli Sand›¤› Genel Mü- 6. b Ayr›nt›l› bilgi için “Sosyal Devlet” konusuna
dürlü¤üne baflvurmufllard›r. Ancak TC Emekli Sand›¤›n›n bak›n›z.
bu istemi reddetmesi üzerine; Ankara 5. ‹dare Mahkeme- 7. d Ayr›nt›l› bilgi için “Kamulaflt›rma ve Devletlefltir-
si’nde dava açarak ayn› ayk›r›l›k iddias›n› mahkemede de me” konusuna bak›n›z.
ileri sürmüfllerdir. Mahkeme bu iddiay› ciddi bularak, ka- 8. a Ayr›nt›l› bilgi için “Vergi Adaleti” konusuna
nunun ilgili maddelerinin iptali istemiyle Anayasa Mahke- bak›n›z.
mesine baflvurmufltur. 9. e Ayr›nt›l› bilgi için “Yürütme ‹fllemlerinin Yarg›-
Anayasa Mahkemesi, yasama organ› üyelerinin yapt›klar› sal Denetimi” konusuna bak›n›z.
görevin önemine de¤inmekle birlikte; ifltirakçi olduklar› 10. c Ayr›nt›l› bilgi için “S›n›rlaman›n S›n›rlar›” konusu-
bir sosyal güvenlik kuruluflundan di¤er ifltirakçilerle eflit na bak›n›z.
koflullarda yararland›r›lmalar› gerekti¤ini; aksi takdirde
öteki ifltirakçilerin hiçbirisi için söz konusu olmayan baz›
ayr›cal›klarla donat›larak, eflitsizlik ve adaletsizli¤e yol aç›- Baflvurulabilecek Kaynaklar
laca¤›n› belirlemifltir. Bu durum, Anayasan›n 2. maddesi Akad, Mehmet. (1984). Teori ve Uygulama Aç›s›ndan
uyar›nca; adalet anlay›fl›na dayanan, insan haklar›na say- 1961 Anayasas›’n›n 10. Maddesi. ‹stanbul: ‹stanbul
g›l› hukuk devleti yaklafl›m›na uymad›¤› gibi, Anayasan›n Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›.
10. maddesinde düzenlenen ayr›m gözetilmeksizin kanun Batum, Süheyl. (1993). Avrupa ‹nsan Haklar› Sözlefl-
önünde eflitlik hükmüne de ayk›r› görüldü¤ü için Anaya- mesi ve Türk Anayasal Sistemine Etkileri. ‹stanbul:
sa Mahkemesi 3617 say›l› kanunun ilgili hükümlerinin ip- ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›.
taline karar vermifltir (E. 1992/38, K.1993/5, T. 2.2.1993, Sa¤lam, Faz›l. (1982). Temel Haklar›n S›n›rlanmas› ve
AMKD. S. 29, C. 1, s. 234, Ankara, 1994). Özü. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fa-
” kültesi Yay›n›.
Tanör, Bülent. (1991). Türkiye’nin ‹nsan Haklar› Soru-
nu. C.1 ve 2, ‹stanbul: BDS Yay›nlar›.
Tanör, Bülent. (1978). Anayasa Hukukunda Sosyal Hak-
lar. ‹stanbul: May Yay›nlar›.
83
Kurucu ‹ktidar:
Anayasay›
De¤ifltirme Sorunu 5
Bu Ünitede...
Devletlerin temel siyasal yap›s›n› belirleyen iktidar›n anayasa yapma ve de¤ifltirme
konusunda sahip oldu¤u yetkiler aç›klanmakta, daha sonra Türk Anayasa tari-
hinde bu iktidar›n yetkilerini nas›l kulland›¤› konusunda bilgi verilmektedir. Ayr›-
ca Anayasa de¤iflikliklerinin yarg›sal denetimi konusunda bilgi verilmekte, anaya-
sa yarg›s› gerek 1961, gerekse 1982 Anayasas› aç›s›ndan incelenmektedir.
Amaçlar›m›z
Asli kurucu iktidar ve tali kurucu iktidar aras›ndaki farklar› saptayabileceksiniz.
Anayasay› de¤ifltirme sürecinin aflamalar›n› s›ralayabileceksiniz.
Anayasa de¤iflikliklerinin denetim usullerini belirleyebileceksiniz.
84 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
1960 y›l›n›n bafllar›nda ülkenin içinde bulundu¤u gerginlik ve t›kan›kl›k
ortam›nda, rütbeleri yüzbafl›l›kla tümgenerallik aras›nda de¤iflen bir grup subay,
TSK ad›na yönetime el koymufltur. 27 May›s 1960 Askeri Müdahalesi ile Milli Birlik
Komitesi 1 say›l› Kanunu kabul ederek 1924 Anayasas›n›n bir çok hükmünü
de¤ifltiren, geçici bir anayasa düzeni kurmufltur. Önceleri, iktidar› tek bafl›na kul-
lanan MBK 13 Aral›k 1960 tarihli 157 ve 158 say›l› kanunlarla, bunu sivil bir
kurulufl olan Temsilciler Meclisi ile paylaflm›flt›r. Bu iki heyetin oluflturdu¤u Kurucu
Meclis, Anayasay› ve seçim kanununu en k›sa zamanda haz›rlamakla
görevlendirilmifltir. Türkiye’nin tarihindeki bu ilk Kurucu Meclis’in haz›rlayaca¤›
anayasa tasar›s›n›n oluflturulmas›nda Temsilciler Meclisi daha fazla a¤›rl›¤a ve
hatta son sözü söyleme gücüne sahip k›l›nm›flt›r. Kurucu Meclisin haz›rlad›¤› yeni
anayasa 9 Temmuz 1961’de yap›lan halkoylamas›nda, oy verenlerin %61,5’inin
evet oyuyla kabul edilmifltir. 1961 Anayasas› 1980 y›l›nda gerçeklefltirilen askeri
müdahaleye kadar yürürlükte kalm›flt›r (Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. 3, s. 8,
YKY. 2002).
Anahtar Kavramlar
• Asli kurucu iktidar • Onay
• Tali kurucu iktidar • Esas bak›m›ndan denetim
• Teklif • fiekil bak›m›ndan denetim
• Görüflme
‹çindekiler
• KURUCU ‹KT‹DAR VE TAL‹ KURUCU ‹KT‹DAR
• TÜRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DE⁄‹fiT‹RME SORUNU
• Teklif
• Görüflme
• Karar
• Onay
• ANAYASA DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N DENET‹M‹
Ünite 5 - Kurucu ‹ktidar: Anayasay› De¤ifltirme Sorunu 85
ASL‹ KURUCU ‹KT‹DAR VE TAL‹ KURUCU ‹KT‹DAR

AMAÇ
Asli kurucu iktidar ile tali kurucu iktidar aras›ndaki farklar›
saptayabilmek.
1
Bir devletin anayasas›n› yapma veya de¤ifltirme, baflka bir deyimle o devletin te-
mel siyasal yap›s›n› belirleme iktidar›na kurucu iktidar veya kuruculuk fonksiyo- Kurucu ‹ktidar: Bir devletin
temel siyasal yap›s›n›,
nu ad› verilir. Bu anlamda, kurucu iktidarla kurulmufl iktidar aras›nda aç›k bir fark yapt›¤› ya da de¤ifltirdi¤i
oldu¤u göze çarpmaktad›r. Kurulmufl iktidar, kurucu iktidar›n anayasada belir- anayasa ile belirleyen
iktidard›r.
ledi¤i s›n›rlar içerisinde devletin çeflitli hukuki yetkilerini (yasama, yürütme ve yar-
g› yetkileri) kullanma iktidar›d›r. Kurulmufl iktidar, hukukili¤ini kurucu iktidar›n Kurulmufl ‹ktidar: Kurucu
iktidar›n anayasa ile çizdi¤i
iradesine uygunlu¤undan al›r. s›n›rlar içinde kalarak,
Kurucu iktidar da, iki de¤iflik durumda ortaya ç›kabilir ve buna uygun olarak devletin yasama, yürütme ve
yarg› yetkilerini kullanan
iki tür kurucu iktidardan söz edilebilir: Asli kurucu iktidar ve Tali (türevsel) ku- iktidard›r.
rucu iktidar. Asli kurucu iktidar, bir ülkenin siyasal rejiminde ihtilal, hükümet
darbesi, ülkenin parçalanmas› ve ülkedeki yabanc› iflgale son verilerek ba¤›ms›zl›-
¤›n kazan›lmas› yahut yeniden kazan›lmas› gibi kesintiler nedeniyle bir hukuk bofl-
lu¤unun do¤mas› durumlar›nda ortaya ç›kar. Bu durumlarda fiili iktidar› elinde bu-
lunduran sosyal güçler, yeni devletin veya yeni rejimin anayasas›n› meydana geti-
rirken, kendilerini ba¤layan hiçbir pozitif hukuk normu mevcut de¤ildir. Bu an-
lamda asli kurucu iktidar s›n›rs›zd›r ve hukuk d›fl› bir olayd›r. Asli kurucu iktidar›n Asli Kurucu ‹ktidar: Bir
ülkede gerçekleflen hükümet
hukuk d›fl› oluflu, onun toplumca benimsenen yeni ve meflru bir anayasa düzeni darbesi, ihtilal ya da ülkenin
yaratamayaca¤›n› de¤il, sadece asli kurucu iktidar olay›n›n hukuk çerçevesi d›fl›n- parçalanmas› veya düflman
da cereyan etti¤ini, bunun hukukla aç›klanmas›n›n mümkün olmad›¤›n› ifade eder. iflgali sonucundan oluflan
hukuk bofllu¤unu dolduran
Bu iktidar›n s›n›rs›zl›¤› da, flüphesiz, sosyolojik anlamda de¤il, sadece hukuki an- ve kendisini ba¤layan hiçbir
lamdad›r. Sosyolojik anlamda her asli kurucu iktidar sahibi, toplumun temel siya- pozitif hukuk kural›
olmaks›z›n s›n›rs›z bir
sal de¤er ve inançlar›, toplumun o andaki siyasal güç dengesi gibi sosyolojik fak- biçimde o ülke devletinin
törlerle elbette s›n›rl›d›r. Ancak asli kurucu iktidar› hukuki anlamda s›n›rlayan, da- temel siyasal yap›s›n›
belirleyen iktidard›r.
ha önceden konulmufl bir pozitif hukuk normu yoktur.
Tali kurucu iktidar ise, bundan çok farkl› olarak, bir ülkenin anayasas›n›n, o Tali Kurucu ‹ktidar: Bir
ülkenin anayasas›n›, yine o
anayasada belirlenmifl usullere uyulmak suretiyle de¤ifltirilmesidir. Burada her fley- anayasada belirtilen usul ve
den önce, bir anayasan›n tümden yeniden yarat›lmas› de¤il, mevcut bir anayasa- kurallara ba¤l› kalarak
n›n baz› hükümlerinin de¤ifltirilmesi söz konusudur. Üstelik bu de¤ifliklikler, mev- de¤ifltiren iktidard›r.
cut anayasan›n anayasa de¤ifliklikleri için öngördü¤ü usullere uygun olarak yap›-
l›r ve hukuki geçerlili¤ini bu uygunluktan al›r. Bu anlamda Tali kurucu iktidar, hu- Sert Anayasa Sistemi:
Anayasa hükümlerinin adi
kuken s›n›rl› bir iktidard›r. Di¤er bir deyimle, asli kurucu iktidar›n hukuk-d›fl› bir kanun hükümlerinin kabulü
olay olmas›na karfl›l›k, Tali kuruculuk tamamen hukuki bir fonksiyondur. veya de¤ifltirilmesindeki
kural ve usullerden ayr›
Hemen bütün yaz›l› anayasalar, de¤ifltirilmelerine iliflkin usulleri kendileri be- olarak ve güçlefltirici baz›
lirlemifllerdir. Gene hemen her yaz›l› anayasa, anayasa hükümlerinin de¤ifltirilme- kural ve usuller
çerçevesinde kabul edilmesi
sini adi kanunlar›n kabul veya de¤ifltirilmelerindeki usullerden daha farkl› ve daha ya da de¤ifltirilmesi
güçlefltirici birtak›m kurallara ba¤lam›flt›r (sert anayasa sistemi). Bu farklar, ge- sistemidir.
nellikle anayasa de¤iflikliklerinin teklif, karar ve onay safhalar›nda veya bunlar›n Mutlak Yumuflakl›k:
Anayasa hükümlerinin adi
bir k›sm›nda gözlemlenmektedir. fiüphesiz, dünya anayasalar› sertlik derecesi aç›- kanun hükümlerinin tabi
s›ndan çok farkl› çözümler benimsemifllerdir. Teorik olarak, bir anayasan›n tama- oldu¤u kural ve usullerle
kabul edilmesi ya da
men adi kanunlarla ayn› usuller içerisinde de¤ifltirilebilmesi (mutlak yumuflak- de¤ifltirilmesidir.
l›k) ile, anayasan›n hiçbir flekilde de¤ifltirilememesi (mutlak sertlik) aras›nda sa-
Mutlak Sertlik: Anayasa
y›s›z çözüm ihtimali akla gelebilir. hükümlerinin hiçbir biçimde
de¤ifltirilmemesidir.
86 Anayasa Hukuku
TÜRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DE⁄‹fiT‹RME

SORUNU
AMAÇ Anayasay› de¤ifltirme sürecinin aflamalar›n› s›ralayabilmek.
2
Türk Anayasalar›, 1876 Kanun-u Esasisi’nden bu yana sert anayasa sistemini be-
nimsemifllerdir. Kanun-u Esasi’ye göre (m.116) anayasa de¤iflikliklerini teklif yetki-
si, ya Bakanlar Kurulu’na veya Ayân ya da Mebusan Meclisleri’nden birine aitti. Bu
teklif, önce Heyet-i Mebusan’›n, sonra Heyet-i Ayân›n üye tamsay›s›n›n üçte iki ço-
¤unlu¤uyla kabul edildikten sonra, padiflah›n onay›yla kesinlefliyordu. 1921 Ana-
yasas›, anayasay› de¤ifltirme sorunu ile ilgili bir hüküm tafl›mamaktad›r. Ancak bi-
lindi¤i gibi ola¤anüstü yetkileri haiz olan, dolay›s›yla bir kurucu meclis niteli¤i ta-
fl›yan Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1923) bu asli kurucu iktidar›n›, sa-
dece 1921 Anayasas›’n› de¤il, ayn› zamanda devletin temel yap›s›na iliflkin daha
birçok anayasal nitelikte kanunlar› yapmak ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun y›k›ld›-
¤›na karar vermek suretiyle, herhangi bir hukuki s›n›rlamaya ba¤l› olmaks›z›n kul-
lanm›flt›r. 1921 Anayasas›’n›n kabulünde farkl› bir ço¤unluk aranmam›fl, daha son-
ra bu Anayasada yap›lan de¤ifliklikler de normal kanunlardaki usullere göre ger-
çeklefltirilmifltir. Bu nedenle 1921 Anayasas›, Osmanl›-Türk Anayasa tarihinin tek
yumuflak anayasas›d›r.
Cumhuriyetin ilk anayasas› olan 1924 Anayasas›, anayasa de¤iflikliklerinin Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n üçte biri taraf›ndan teklif ve gene Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi’nin üye tamsay›s›n›n üçte ikisi taraf›ndan kabul edilebi-
lece¤ini öngörmüfltür (m.102). Bu Anayasa, ayr›ca bir onay safhas›na yer verme-
mifl, hatta anayasa de¤iflikliklerini, Cumhurbaflkan›’n›n kanunlar› bir kere daha gö-
rüflülmek üzere Meclise geri gönderme yetkisinin d›fl›nda tutmufltur. Ayr›ca, 1924
Anayasas›’na göre, devlet fleklinin cumhuriyet oldu¤u hakk›ndaki birinci maddesi-
nin de¤ifltirilmesi “hiçbir suretle teklif dahi edilemez”.
1961 Anayasas›’na göre (m.155) “Anayasan›n de¤ifltirilmesi, Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi üye tamsay›s›n›n en az üçte biri taraf›ndan yaz›yla teklif edilebilir. Ana-
yasan›n de¤ifltirilmesi hakk›ndaki teklifler ivedilikle görüflülemez. De¤ifltirme tek-
lifinin kabulü, Meclislerin ayr› ayr› üye tamsay›lar›n›n üçte iki ço¤unlu¤unun oyuy-
la mümkündür. Anayasan›n de¤ifltirilmesi hakk›ndaki tekliflerin görüflülmesi ve
kabulü, 1. f›kradaki kay›tlar d›fl›nda, kanunlar›n görüflülmesi ve kabulü hakk›nda-
ki hükümlere tabidir.” Gene 1961 Anayasas›, 1924 Anayasas›’na paralel olarak,
devlet fleklinin cumhuriyet oldu¤u hakk›ndaki, Anayasa hükmünün de¤ifltirileme-
yece¤ini ve de¤ifltirilmesinin teklif edilemeyece¤ini belirtmifltir (m.9).
1982 Anayasas›’n›n 17.5.1987 tarihli tadilinden önce kabul etmifl oldu¤u çözüm
tarz› ise, 1924 ve 1961 Anayasalar›’ndaki teklif ve karar yeter say›lar›n› aynen mu-
hafaza etmekle birlikte, bu Anayasalarda mevcut olmayan bir onay safhas› öngör-
müfltü. Bu safhada onay yetkisi, Cumhurbaflkan› ile halk aras›nda paylafl›lmaktay-
d›. fiöyle ki, Cumhurbaflkan› Anayasa de¤iflikliklerini, di¤er kanunlarda oldu¤u gi-
bi, bir kere daha görüflülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri gönder-
mek ve Meclis bu kanunu aynen kabul etti¤i takdirde onu halkoyuna sunmak yet-
kisine sahipti.
Anayasada 17.5.1987 tarihli ve 3361 say›l› Kanun’la yap›lan de¤ifliklik ise, Ana-
yasan›n de¤ifltirilmesi usulünü büyük çapta tadil etmifl bulunmaktad›r. An›lan de-
¤ifliklikle, Anayasan›n 175. maddesi flu flekli alm›flt›r:
“Anayasan›n de¤ifltirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n en az

üçte biri taraf›ndan yaz›yla teklif edilebilir. Anayasan›n de¤ifltirilmesi hakk›ndaki
teklifler Genel Kurulda iki defa görüflülür. De¤ifltirilme teklifinin kabulü Meclisin
üye tamsay›s›n›n beflte üç ço¤unlu¤unun gizli oyuyla mümkündür.
Anayasan›n de¤ifltirilmesi hakk›ndaki tekliflerin görüflülmesi ve kabulü, bu
maddedeki kay›tlar d›fl›nda, kanunlar›n görüflülmesi ve kabulü hakk›ndaki hüküm-
lere tabidir.
Cumhurbaflkan› Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar›, bir daha görüflülmek
üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri gönderebilir. Meclis, geri gönderilen
Kanunu üye tamsay›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u ile aynen kabul ederse Cumhurbafl-
kan› bu kanunu halk oyuna sunabilir.
Meclisçe üye tamsay›s›n›n beflte üçü ile veya üçte ikisinden az oyla kabul edi-
len Anayasa de¤iflikli¤i hakk›ndaki Kanun, Cumhurbaflkan› taraf›ndan Meclise ia-
de edilmedi¤i takdirde halkoyuna sunulmak üzere Resmi Gazete’de yay›mlan›r.
Halkoyuna sunulan Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar›n yürürlü¤e gir-
mesi için, halkoylamas›nda kullan›lan geçerli oylar›n yar›s›ndan ço¤unun kabul
oyu olmas› gerekir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar›n kabulü s›-
ras›nda, bu Kanunun halkoyuna sunulmas› halinde, Anayasan›n de¤ifltirilen hüküm-
lerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayr› ayr› oylanaca¤›n› da karara ba¤lar.
Halkoylamas›na, milletvekili genel ve ara seçimlerine ve mahalli genel seçimle-
re ifltiraki temin için, kanunla para cezas› dahil gerekli her türlü tedbir al›n›r.”
3361 say›l› Kanun’la yap›lan bu de¤ifliklikle oldukça karmafl›k hale gelmifl bu-
lunan anayasan›n de¤ifltirilmesi usulünü, teklif, görüflme, karar ve onay safhalar›-
na ay›rmak suretiyle daha yak›ndan inceleyelim (Bk. fiekil 4.1).
Teklif
3361 say›l› Kanun, teklif usulünde bir de¤ifliklik getirmemifltir. 1961 Anayasas›’nda
ve 1982 Anayasas›’n›n ilk fleklinde oldu¤u gibi, anayasan›n de¤ifltirilmesi, Türkiye
Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n (Anayasan›n, 4121 say›l› Kanun’un 8. mad-
desiyle de¤iflik 75. maddesi gere¤ince bu say› 550’dir) en az üçte biri taraf›ndan ya-
z›yla teklif edilebilir. Bu teklif yetersay›s›n›, anayasay› de¤ifltirme sürecinin bafllan-
g›c›nda aranmas› gereken bir yetersay› olarak kabul etmek daha do¤rudur. De¤i-
fliklik önergesi üzerinde, bu önergenin komisyonda veya Genel Kurul’da görüflül-
mesi s›ras›nda verilebilecek her de¤ifliklik önergesinin de, üye tamsay›s›n›n en az
üçte biri taraf›ndan imzalanmas› gerekece¤ini savunmak, Anayasa koyucunun
amac›n› aflan bir yorum olur.
Görüflme
175. maddenin 3361 say›l› Kanun’la de¤iflik ikinci f›kras›na göre, anayasa de¤iflik-
liklerine iliflkin tekliflerin görüflülmesi, bu maddedeki kay›tlar d›fl›nda, kanunlar›n
görüflülmesi hakk›ndaki hükümlere tabidir. Ayn› maddenin birinci f›kras›nda ise,
anayasan›n de¤ifltirilmesi hakk›ndaki tekliflerin Genel Kurulda iki defa görüflülece-
¤i belirtilmifltir.
‹ki defa görüflülme flart›, anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin tekliflerin görüflülmesi
usulünü di¤er kanunlar›n görüflülmesi usulünden ay›ran tek farkt›r. Halen yürür-
lükte olan 1 Eylül 1973 tarihli Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, kanunlar›n bir defa görüflül-
mesi ilkesini benimsemifl, ancak Anayasan›n aç›k hükmü gere¤i olarak, anayasa
de¤ifliklik tekliflerinin Genel Kurulda iki defa görüflülece¤ini hükme ba¤lam›flt›r.
88 Anayasa Hukuku
“‹kinci görüflmeye, birinci görüflmenin bitiminden k›rk sekiz saat geçmeden baflla-
namaz. ‹kinci görüflmede, sadece maddeler üzerinde verilmifl olan de¤ifliklik öner-
geleri görüflülür” (Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, m.91).
Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin tekliflerin di¤er kanunlardan farkl› olarak iki defa
görüflülmesi flart›n›n amac›, anayasa de¤iflikliklerinin aceleye getirilmemesini, konu
üzerinde daha titizlikle durulmas›n› ve iki görüflme aras›nda kamu oyunun çeflitli
yollardan ifade bulabilmesini sa¤lamakt›r.
Böylece anayasa de¤iflikli¤i tekliflerinin görüflülmesinde tek görüflme ile yetin-
mek mümkün olmamakla birlikte, bu tekliflerin öncelikle görüflülmesini yasaklayan
bir anayasa hükmü yoktur. Genel Kurulun, bir kanun teklif veya tasar›s›n› gündem-
deki di¤er kanun teklif veya tasar›lar›ndan daha önce görüflmeye karar verme yetki-
si vard›r. Bu yetki, anayasa de¤iflikliklerinin görüflülmesi s›ras›nda da kullan›labilir.
Karar
1982 Anayasas›, 175. maddenin de¤ifltirilmesinden önceki flekliyle karar yetersay›-
s› olarak, aynen 1924 ve 1961 Anayasalar›’nda oldu¤u gibi, üye tamsay›s›n›n en az
üçte ikisini kabul etmiflti. Anayasan›n Geçici 9. maddesinde düzenlenen durumda
bu yetersay›, üye tamsay›s›n›n en az dörtte üçüydü. Anayasada 3361 say›l› Ka-
nun’la yap›lan de¤ifliklik ise ortaya, üye tamsay›s›n›n beflte üçü ve üçte ikisi olmak
üzere, iki de¤iflik karar yetersay›s› ç›karm›flt›r. Bu yetersay›lardan birinin veya di-
¤erinin sa¤lanmas›na göre onay safhas›nda gerçeklefltirilecek ifllemler farkl›d›r. Bu
nedenle an›lan iki durum, onay safhas›yla birlikte incelenecektir. 3361 say›l› Ka-
nun’un, anayasa de¤ifliklik tekliflerinin kabulüne iliflkin olarak getirdi¤i bir yenilik
de, oylaman›n gizli olmas› zorunlulu¤udur.
Onay
Anayasan›n 3361 say›l› Kanun’la de¤iflik 175. maddesi, Anayasan›n ilk metninde
oldu¤u gibi, anayasa de¤iflikliklerini onaylama yetkisini Cumhurbaflkan› ile halk
aras›nda paylaflt›rmaktad›r. Ancak karar ço¤unlu¤unun beflte üç veya üçte iki olu-
fluna göre izlenecek yollar farkl›d›r. Anayasa de¤iflikli¤i teklifi, beflte üç veya daha
fazla fakat üçte ikiden az oyla kabul edildi¤i takdirde, Cumhurbaflkan›’n›n kanunu
tekrar görüflülmek üzere Meclise iade etmesi veya kanunun halkoyuna sunulmas›
gibi iki ihtimal ortaya ç›kar. Cumhurbaflkan›’n›n iadesi halinde anayasa de¤iflikli¤i
sürecinin devam edebilmesi için, Meclisin bu kanunu üye tamsay›s›n›n en az üçte
iki ço¤unlu¤u ile aynen kabul etmesi gerekir. Bu durumda Cumhurbaflkan›, kanu-
nu ya halkoyuna sunabilir veya onaylayarak kesinlefltirebilir. Cumhurbaflkan› befl-
te üçle üçte iki aras›ndaki oyla kabul edilmifl bir anayasa de¤iflikli¤ini iade etmez-
se söz konusu kanunun halkoyuna sunulmas› zorunludur. Di¤er bir deyimle bu
durumda Anayasa, zorunlu halkoylamas› yöntemini benimsemifl ve üçte ikiden az
oyla kabul edilen bir anayasa de¤iflikli¤inin sadece Cumhurbaflkan›’n›n onay›yla
kesinleflmesine izin vermemifltir.
Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin kanun Meclisteki ilk oylamada üçte iki veya daha
büyük bir ço¤unlukla kabul edildi¤i takdirde ise, üç ihtimal ortaya ç›kmaktad›r:
Cumhurbaflkan›, bu kanunu tekrar görüflülmek üzere Meclise iade etmek, do¤rudan
do¤ruya halkoyuna sunmak veya onaylayarak kesinlefltirmek seçeneklerine sahip-
tir. Son durumda anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanun Resmi Gazete’de yay›mlana-
rak yürürlü¤e girer. Meclise iade halinde, kanunun tekrar üye tamsay›s›n›n üçte iki
ço¤unlu¤u ile aynen kabul edilmesi gerekir. Bu takdirde de Cumhurbaflkan›’n›n, de-
¤iflikli¤i ya onaylamak veya halkoyuna sunmak gibi iki seçene¤i vard›r. Görülüyor
ki Anayasa, onay safhas›nda ortaya ç›kabilecek olan iki durumda ihtiyari halkoyla-
mas›n› öngörmektedir. Birincisi, Cumhurbaflkan›’n›n, Meclisteki ilk oylamada en az

üçte iki ço¤unlukla kabul edilmifl olan anayasa de¤iflikli¤ini Meclise iade etmeyerek
do¤rudan do¤ruya halk oyuna sunmas›d›r. ‹kincisi ise, iade sonucunda (bu iade, ilk
oylamada gerek beflte üç, gerek üçte iki ço¤unlukla kabul edilmifl de¤ifliklikler ba-
k›m›ndan söz konusu olabilir) Meclisin kanunu üçte iki ço¤unlukla aynen kabul et-
mesi halinde baflvurulan halkoylamas›d›r. fiüphesiz, bu iki durumda Cumhurbaflka-
n›’n›n anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin kanunu halkoyuna sunmas›, onun tek bafl›na, ya-
ni Baflbakan ve Bakanlar Kurulu üyelerinin karfl›-imzalar›na gerek olmaks›z›n yapa-
bilece¤i ifllemlerdendir. Cumhurbaflkan›’n›n bu yetkisini kullanmas› halinde anaya-
sa de¤iflikli¤inin onaylanmas› konusundaki nihaî söz hakk› halka ait olur.
1982 Anayasas›’n›n onay yetkisini Cumhurbaflkan› ile halk aras›nda paylaflt›rm›fl
oldu¤una daha önce de¤inmifltik. Cumhurbaflkan›’n›n onay safhas›na iliflkin yetki-
leri, Anayasa de¤iflikli¤i hakk›ndaki kanunlar› halkoyuna sunmak veya tekrar gö-
rüflülmek üzere Meclise iade etmekten ibarettir. Cumhurbaflkan›’n›n hangi durum-
larda Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin kanunlar› halkoyuna sunabilece¤ini görmüfl ol-
du¤umuza göre, flimdi de Cumhurbaflkan›’n›n bu kanunlar› Meclise geri gönderme
yetkisi üzerinde durabiliriz. Anayasa de¤iflikliklerinin geri gönderilmesi, bu konu-
da özel bir hüküm bulunmad›¤›na göre, Cumhurbaflkan›’n›n kanunlar› bir kere da-
ha görüflülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri gönderme yetkisini dü-
zenleyen 89. maddedeki usule tabidir. Yani geri göndermenin on befl gün içinde
ve gerekçeli olarak yap›lmas› gerekir. Meclis, geri gönderilen Anayasa de¤iflikli¤i-
ni aynen kabul etmeyip bunda yeni bir de¤ifliklik yapt›¤› takdirde, Cumhurbaflka-
n› söz konusu kanunu tekrar Meclise geri gönderebilir. Ancak, Cumhurbaflkan›’n›n
geri göndermedeki düzeltme isteminin, kendisine sunulmufl metinle hiç ilgisi ol-
mayan yeni bir de¤ifliklik teklifi niteli¤ine dönüflmemesi gerekir. Aksi halde, ken-
disine Anayasa de¤iflikli¤i teklifinde bulunma yetkisi tan›nmam›fl olan Cumhurbafl-
kan›, dolayl› olarak böyle bir yetkiye sahip olur.
1982 Anayasas›’nda 3361 say›l› Kanun’la yap›lan de¤ifliklikten sonra Cumhur-
baflkan›’n›n geri gönderme yetkisinin, baz› durumlarda sadece bir geciktirici veto
baz› durumlarda ise bir güçlefltirici veto niteli¤i tafl›d›¤› söylenebilir. E¤er Anayasa
de¤iflikli¤i teklifi, beflte üç veya daha fazla fakat üçte ikiden az oyla kabul edilmifl-
se, Cumhurbaflkan›’n›n iade yetkisi güçlefltirici veto niteli¤indedir; çünkü bu tak-
dirde Meclis, geri gönderilen kanunu üye tamsay›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u ile ka-
bul etmek zorundad›r. Buna karfl›l›k, Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin kanun Mecliste
ilk defa üçte iki ço¤unlukla kabul edilmiflse, Cumhurbaflkan›’n›n iade yetkisi, sa-
dece geciktirici veto niteli¤indedir; çünkü Cumhurbaflkan›nca geri gönderilen bir
anayasa de¤iflikli¤inin Meclisçe yeniden kabulü için, üye tamsay›s›n›n üçte ikisin-
den daha kuvvetli bir ço¤unluk gerekmemektedir.
1982 Anayasas›’n›n sertlik e¤ilimi, Anayasan›n de¤ifltirilmesi hiç mümkün olma-
yan hükümlerine iliflkin düzenlemede de kendisini göstermektedir. 1924 ve 1961
Anayasalar›’n›n, sadece devlet fleklinin cumhuriyet oldu¤u hakk›ndaki anayasa
hükmüne de¤iflmezlik vasf› tan›m›fl olmalar›na karfl›l›k, 1982 Anayasas› de¤iflmez
hükümlerin kapsam›n› hayli geniflletmifltir. Anayasan›n 4. maddesine göre, “Anaya-
san›n 1. maddesindeki Devletin fleklinin Cumhuriyet oldu¤u hakk›ndaki hüküm ile,
2. maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesi hükümleri de¤ifltirilemez
ve de¤ifltirilmesi teklif edilemez.” Madde, bu fleklini Milli Güvenlik Konseyi’nde al-
m›flt›r. Dan›flma Meclisi’nce kabul edilen metinde de¤iflmezlik sadece cumhuriyet
ilkesi hakk›nda öngörüldü¤ü halde, Milli Güvenlik Konseyi’nde yap›lan de¤ifliklik
ile de¤iflmezli¤in kapsam›, 2. maddede say›lan nitelikler ve 3. madde hükümlerini
90 Anayasa Hukuku
de içine alacak flekilde geniflletilmifltir. Kendilerine de¤iflmezlik vasf› verilen anaya-

sa hükümlerinin hukuki müeyyidesinin ne olabilece¤i, afla¤›da anayasa de¤ifliklik-
lerinin denetimi bafll›¤› alt›nda ayr›ca tart›fl›lacakt›r. Buna karfl›l›k, 4. madde de¤ifl-
mezlik kapsam› içinde olmad›¤›ndan, bu maddenin ister yeni de¤ifliklik yasaklar›-
n›n getirilmesi, ister mevcut yasaklar›n kald›r›lmas› veya azalt›lmas› yönünde de¤ifl-
tirilmesine engel yoktur. Öte yandan, 2. maddenin tümü de¤il, sadece burada sa-
y›lan nitelikler de¤iflmezlik kapsam› içinde oldu¤una göre, bu niteliklerin içerikle-
rini olumsuz yönde etkilemeyen de¤ifliklik veya eklemelerin yap›labilmesi gerekir.
SIRA S‹ZDE Anayasa de¤iflikliklerinin onay›na iliflkin süreçte Cumhurbaflkan›’n›n etkinli¤ini parla-
menter hükümet sistemi aç›s›ndan de¤erlendiriniz.
ANAYASA DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N DENET‹M‹

AMAÇ Anayasa de¤iflikliklerinin denetim usullerini belirleyebilmek.
3
Anayasa de¤iflikliklerinin anayasa uygunlu¤unun denetimi, flekil ve esas olmak
üzere iki düzeyde söz konusu olabilir. Anayasa de¤iflikliklerinin flekil yönünden
anayasaya uygunlu¤unun denetimi, bu de¤iflikliklerin anayasada öngörülen usul
ve flekil kurallar›na uygun olarak yap›l›p yap›lmad›klar›n›n incelenmesini içerir.
Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun yarg›sal denetimi sistemini kabul etmifl bir
ülkede, anayasa de¤iflikliklerinin flekil yönünden anayasaya uygunlu¤unun dene-
timinde yad›rganacak bir yön yoktur. Çünkü nihayet anayasa de¤ifliklikleri de, bi-
çimsel olarak birer kanundur. Bu de¤iflikliklerin anayasada belirtilen usul ve flekil
kurallar›na ayk›r› olarak yap›lmas›, ortada geçerli olarak belirmifl bir tali kurucu ik-
tidar iradesinin mevcut olmamas› demektir. Anayasay› yapan asli kurucu iktidar,
anayasan›n de¤ifltirilme usulünü belirlemekle, tali kurucu iktidar›n anayasay› de-
¤ifltirme yetkisini flekil yönünden s›n›rlam›fl olmaktad›r. Di¤er bir deyimle tali ku-
rucu iktidar, ancak bu usul ve flekil kurallar›na uymak flart›yla, tali kuruculuk yet-
kisini kullanabilir. Dolay›s›yla, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unu denetlemekle
görevli olan mahkeme, anayasada aç›k bir hüküm olmasa bile, anayasa de¤ifliklik-
lerinin anayasada belirtilen usul ve flekil flartlar›na uygunlu¤unu denetleme yetki-
sini kendisinde görebilir.
Anayasa de¤iflikliklerinin esas yönünden anayasaya uygunlu¤unun denetimi
ise, tamamen farkl› bir sorundur. Anayasada belirtilen usul ve flekil kurallar›na gö-
re gerçeklefltirilmifl bir anayasa de¤iflikli¤i, geçerli bir anayasa normudur. Bu nite-
li¤i ile, mevcut anayasa sisteminin di¤er normlar›yla eflit de¤erde bir norm haline
gelmifltir. Böyle bir norm hangi kritere göre anayasaya uygun veya ayk›r› say›la-
cakt›r? Hukuk normlar› hiyerarflisinde bir norm, ancak kendisinden üstün düzeyde
baflka bir norma ayk›r› düfltü¤ü takdirde geçersiz say›labilir. Kendi düzeyindeki
normlarla ise, aras›nda astl›k-üstlük iliflkisi de¤il, ancak zaman yönünden öncelik-
sonral›k, konu yönünden de genellik-özellik iliflkisi söz konusu olabilir. Bu aç›dan
usulüne uygun olarak meydana getirilmifl bir anayasa normunun, kendisiyle eflde-
¤erli olan baflka bir anayasa normuna uygun olup olmad›¤›n› denetlemek, mant›-
ken mümkün görünmemektedir.
Bunun içindir ki, anayasa de¤iflikliklerinin anayasaya uygunlu¤unun esas yö-
nünden de denetlenebilmesini savunan baz› yazarlar, bunu ancak ya anayasan›n
da üstünde bir tak›m hukuk normlar›n›n (bunlara süprapozitif temel normlar, tabii
adalet, adaletin temel postülalar›, objektif ahlâk normlar› gibi çeflitli adlar verilmek-
tedir) varl›¤›n› kabul etmek, yahut da pozitif anayasa normlar› aras›nda bir derece-
lenme, bir hiyerarfli bulunabilece¤ini varsaymak suretiyle hakl› göstermeye çal›fl-
m›fllard›r. Oysa belli bafll› demokratik anayasalarda mahkemelere anayasa de¤iflik-
liklerinin esas yönünden anayasaya uygunluk denetimi yetkisini tan›yan bir örnek
olmad›¤› gibi, Hindistan’daki bir örnek-olay d›fl›nda böyle bir yetkinin içtihat yo-
luyla kabul edildi¤i bir durum da görülmemektedir. Anayasaya ayk›r› anayasa
normlar›n›n mevcut olabilece¤ini ve bunlar›n yarg›sal yoldan denetlenebilece¤ini
bir karar›nda ilke olarak kabul eden Alman Anayasa Mahkemesi bile, flu ana kadar
bu görüflü uygulamaya geçirerek bir anayasa de¤iflikli¤ini esas yönünden iptal et-
mifl de¤ildir. Türk pozitif anayasa hukukunda da gerek anayasa üstü temel hukuk
normlar›n›n varl›¤›n›, gerek anayasa hükümlerinin kendi aralar›nda bir hiyerarfli
kurulabilece¤ini gösteren bir kural yoktur. Buna ra¤men 1961 Anayasas› dönemin-
de Anayasa Mahkemesi’nin kendisinde böyle bir yetki görmüfl olmas› ilginçtir.
Anayasa Mahkemesi, bu konudaki ilk karar›n›, 16.6.1970 tarihinde vermifltir. Bu
kararla Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasas›’n›n 68.maddesinde milletvekili seçil-
me yeterlili¤i ile ilgili olarak 1188 say›l› Kanun’la yap›lan de¤iflikli¤i flekil yönün-
den iptal etmifl, ancak karar›n gerekçesinde Mahkemenin, esas yönünden denetim
yapmaya da yetkili oldu¤u görüflünü belirtmifltir.
1961 Anayasas›’n›n 1971 y›l›nda 1488 say›l› Kanun’la gerçeklefltirilen genifl kap-
saml› de¤iflikli¤inde, muhtemelen Anayasa Mahkemesi’nin bu karar›na karfl› bir
tepki olarak, Anayasan›n 147. maddesi flu flekilde de¤ifltirilmifltir: “Anayasa Mahke-
mesi, kanunlar›n ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzükleri’nin Anayasaya, Ana-
yasa de¤iflikliklerinin de Anayasada gösterilen flekil flartlar›na uygunlu¤unu denet-
ler.” Bu de¤iflikli¤in gerekçesinde, “Anayasan›n sadece kanunlara ve içtüzüklere
hasretti¤i bir denetleme yetkisinin, Anayasa Mahkemesi’nce, Anayasa de¤ifliklikle-
rine teflmil edilemeyece¤i tabiidir...Bu denetim yetkisinin, Anayasa de¤iflikli¤inin,
sadece teklif, müzakere ve kabul edilmesine ait Anayasa hükümlerine uygun ola-
rak yap›lm›fl bulunup bulunmad›¤› noktas›na münhas›r oldu¤u, esasa teflmil edile-
meyece¤i... tespit olunmufltur” denilmektedir.
Bununla birlikte Anayasa Mahkemesi, 1971 Anayasa de¤iflikli¤inden sonra da,
anayasa de¤iflikliklerinin anayasaya uygunlu¤unu denetlemeye devam etmifl ve
çeflitli tarihlerde verdi¤i kararlarda dört Anayasa de¤iflikli¤ini iptal etmifltir.
Bütün bu kararlarda Anayasa Mahkemesi, söz konusu anayasa de¤iflikliklerinin,
de¤iflmez olan Cumhuriyet ilkesini zedeleyici nitelik tafl›d›klar›, dolay›s›yla flekil
unsuru bak›m›ndan iptal edilmeleri gerekti¤i sonucuna varm›flt›r. Bu kararlar, ka-
mu hukukçular›m›z aras›nda ilginç tart›flmalara yol açm›flt›r. Baz› yazarlar›n, Anaya-
sa Mahkemesi’nin bu tutumunu onaylamalar›na ve övmelerine karfl›l›k, di¤er baz›
yazarlar söz konusu kararlar› Anayasa Mahkemesi’nin yetki alan› d›fl›nda bularak
elefltirmifllerdir.
1982 Anayasas›’nda anayasa yarg›s› ile ilgili olarak k›s›tlay›c› de¤ifliklikler yap›l-
m›flt›r. Anayasan›n 148. maddesine göre Anayasa Mahkemesi, “Anayasa de¤ifliklik-
lerini ... sadece flekil bak›m›ndan inceler ve denetler.” 1982 Anayasas›, 1488 say›l›
Kanun’la de¤ifltirilmifl 1961 Anayasas›’n›n aksine, flekil denetiminin s›n›r ve kapsa-
m›n› da belirtmifltir. Buna göre, anayasa de¤iflikliklerinde flekil yönünden denetim,
teklif ve oylama ço¤unlu¤una ve ivedilikle görüflülmeyece¤i flart›na uyulup uyul-
mad›¤› hususlar› ile s›n›rl›d›r. Bu aç›k hüküm karfl›s›nda bizce art›k Anayasa Mah-
kemesi’nin, bir anayasa de¤iflikli¤ini Cumhuriyetin özüne uygunluk aç›s›ndan de-
netlemesi mümkün de¤ildir. Anayasa de¤iflikliklerinin yarg›sal denetimi konusun-
da getirilen baflka bir de¤ifliklik de, Anayasa de¤iflikliklerinde Anayasa Mahkeme-
92 Anayasa Hukuku
si’nce iptal karar› verilebilmesi için, üçte iki oy çoklu¤unun flart koflulmufl olmas›-
d›r (m.149/1).
1982 Anayasas›’n›n, böylece bir yandan Anayasa Mahkemesi’nin anayasa de¤i-
fliklikleri üzerindeki denetim yetkisini s›n›rland›r›rken, bir yandan da Anayasan›n
de¤ifltirilemeyecek hükümlerinin kapsam›n› geniflletmifl ve buna Cumhuriyetin nite-
liklerini de dahil etmifl olmas› ilginçtir. Ne var ki, 1982 Anayasas›, anayasay› de¤ifl-
tirme yasa¤›n›n kapsam›n› geniflletirken, Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda bir de-
netim yapmas› imkan›n› da ortadan kald›rm›flt›r. Bu durumda, de¤ifltirme yasa¤›n›n
gerçek bir hukuki müeyyideden yoksun oldu¤u, bunun ancak Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi’ne hitap eden manevi bir müeyyidesinin bulundu¤u sonucuna var›labilir.
Anayasa de¤iflikliklerinin flekil yönünden denetimi konusunda Anayasa özel bir
yöntem öngörmedi¤ine göre kanunlar›n flekil bak›m›ndan denetlenmesine iliflkin
Anayasa hükümlerinin, anayasa de¤iflikliklerine de aynen uygulanmas› gerekir. Za-
ten anayasa de¤ifliklikleri de kanunla gerçeklefltirildi¤ine göre, Anayasan›n burada
ayr›ca anayasa de¤iflikliklerinden söz etmemifl olmas› do¤ald›r. Dolay›s›yla, anaya-
sa de¤iflikliklerinin denetlenmesi, Cumhurbaflkan› veya Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi üyelerinin beflte biri taraf›ndan istenebilir. Anayasa de¤iflikliklerinin yay›nland›-
¤› tarihten itibaren on gün geçtikten sonra, flekil bozuklu¤una dayal› iptal davas›
aç›lamaz; flekil bozuklu¤u def’i yoluyla da ileri sürülemez (m.148/2). fiekil bozuk-
lu¤una dayanan iptal davalar› Anayasa Mahkemesi’nce öncelikle incelenip karara
ba¤lan›r (m.149/2). Ancak, Anayasa (m.148/2) kanunlar›n flekil bak›m›ndan denet-
lenmesinde “son oylaman›n, öngörülen ço¤unlukla yap›l›p yap›lmad›¤›”ndan, Ana-
yasa de¤iflikliklerinde ise teklif ve oylama ço¤unlu¤undan söz etti¤ine göre, Anaya-
sa de¤ifliklikleri üzerindeki denetim, sadece son oylama ile s›n›rl› olmay›p, madde-
lere geçilmesi ve maddelerin kabulü aflamalar›ndaki oylama ço¤unlu¤unu da kap-
samaktad›r. 1982 Anayasas›’n›n ilk metnine göre Anayasa Mahkemesi’nin Anayasa
de¤iflikliklerinde iptale karar verebilmesi için üçte iki oy çoklu¤u flart kofluldu¤u
halde, 3.10.2001 tarihli Anayasa de¤iflikli¤iyle bu yetersay›, beflte üçe indirilmifltir.
Bir anayasa de¤iflikli¤inin, Anayasan›n 175. maddesinin üçüncü f›kras› gere¤in-
ce Cumhurbaflkan› taraf›ndan halkoyuna sunularak kesinleflmesi halinde bu metin
üzerinde bir denetimin söz konusu olup olmayaca¤› düflünülebilir. Bir görüfle gö-
re Anayasa, halkoyuyla gerçekleflen ve halkoyuyla gerçekleflmeyen anayasa de¤i-
fliklikleri aras›nda bir ayr›m yapmaks›z›n, anayasa de¤iflikliklerinin flekil yönünden
denetimi görevini Anayasa Mahkemesi’ne vermifltir. Dolay›s›yla, halkoyuyla kesin-
leflen bir anayasa de¤iflikli¤i de, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde cereyan eden ifl-
lemler (teklif ve karar yetersay›lar›na ve ivedilikle görüflme yasa¤›na uyulup uyul-
mad›¤›) aç›s›ndan, Anayasa Mahkemesi’nin denetimine tabi olmaya devam etmek-
tedir. Halkoylamas›n›n usulüne uygun olarak yap›l›p yap›lmad›¤› konusundaki de-
netim yetkisi ise, Yüksek Seçim Kurulu’nundur. Kan›m›zca, bu konuda Anayasada
aç›kl›k olmamakla beraber, en üstün kurucu iktidar olan halk iradesinin belirme-
sinden sonra, art›k Anayasa Mahkemesi’nde bir flekil denetiminin mümkün olama-
mas› gerekir. Kurucu iktidar›n asli sahibi olan halk iradesinin onay›, anayasa de¤i-
flikli¤inin Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki görüflülmesi safhas›nda u¤ram›fl ola-
bilece¤i flekil sakatl›klar›n› ortadan kald›r›r.
SIRA S‹ZDE Anayasa de¤iflikliklerinin denetimi konusunda 1961 ve 1982 Anayasalar› ile getirilen dü-
zenlemeleri karfl›laflt›n›z.
Özet

AMAÇ
Asli kurucu iktidar ile tali kurucu iktidar aras›nda- • Onay ; Anayasa’n›n 3361 say›l› Kanun’la de¤iflik
1 ki farklar› saptayabilmek. 175. maddesi, Anayasa’n›n ilk metninde oldu¤u gi-
• Bir devletin anayasas›n› yapma ve de¤ifltirme ikti- bi, anayasa de¤iflikliklerini onaylama yetkisini Cum-
dar›na, kurucu iktidar ad› verilmektedir. Bir ana- hurbaflkan› ile halk aras›nda paylaflt›rmaktad›r. An-
yasan›n tümden yeniden yarat›lmas› halinde asli cak karar ço¤unlu¤unun beflte üç veya üçte iki olu-
kurucu iktidardan, mevcut bir anayasan›n baz› hü- fluna göre izlenecek yollar farkl›d›r. Anayasa de¤i-
kümlerinin de¤ifltirilmesi halinde tali kurucu ikti- flikli¤i teklifi, beflte üç veya daha fazla fakat üçte
dardan söz edilmektedir. Tali kurucu iktidar›n yet- ikiden az oyla kabul edildi¤i takdirde, Cumhurbafl-
kisi anayasay› tamamen adi kanunlarla ayn› usul- kan›’n›n kanunu tekrar görüflülmek üzere Meclis’e
ler içerisinde de¤ifltirebilmek ile anayasay› hiçbir iade etmesi veya kanunun halkoyuna sunulmas› gi-
flekilde de¤ifltirememek aras›nda pek çok flekilde bi iki ihtimal ortaya ç›kar. Cumhurbaflkan›’n›n iade-
görülmektedir. si halinde anayasa de¤iflikli¤i sürecinin devam ede-
Osmanl›-Türk Anayasa tarihinde tek yumuflak ana- bilmesi için, Meclis’in bu kanunu üye tamsay›s›n›n
yasa olarak nitelendirilen 1921 Anayasas›’ndan son- en az üçte iki ço¤unlu¤u ile aynen kabul etmesi ge-
raki tüm anayasalarda, de¤ifltirme sorununa iliflkin rekir. Bu durumda Cumhurbaflkan›, kanunu halko-
olarak özel düzenlemeler getirilmifltir. 1982 Anaya- yuna sunabilir veya onaylayarak kesinlefltirebilir.
sas›’n›n sertlik e¤ilimi, de¤ifltirilmesi hiç mümkün Cumhurbaflkan› beflte üçle üçte iki aras›ndaki oyla
olmayan hükümlere iliflkin düzenlemelerde ve de- kabul edilmifl bir anayasa de¤iflikli¤ini iade etmez-
¤ifliklik konusunda benimsedi¤i karmafl›k yöntem- se söz konusu kanunun halkoyuna sunulmas› zo-
de kendisini göstermektedir. 1982 Anayasas›, ana- runludur. Di¤er bir deyimle bu durumda Anayasa,
yasa de¤iflikliklerinin anayasaya uygunlu¤unun de- zorunlu halkoylamas› yöntemini benimsemifl ve üç-
netiminin sadece flekil aç›s›ndan mümkün oldu¤u te ikiden az oyla kabul edilen bir anayasa de¤iflik-
görüflünü benimsemifltir. li¤inin sadece Cumhurbaflkan›’n›n onay›yla kesin-
leflmesine izin vermemifltir.

AMAÇ
Anayasay› de¤ifltirme sürecinin aflamalar›n›
2 s›ralayabilmek.
AMAÇ
Anayasa de¤iflikliklerinin denetim usullerini
• Teklif ; Anayasan›n de¤ifltirilmesi TBMM üye tamsa- 3 belirleyebilmek.
y›s›n›n en az üçte biri taraf›ndan yaz›yla teklif edilir. • Anayasa de¤iflikliklerinin anayasa uygunlu¤unun
• Görüflme ; Anayasa de¤ifliklik teklifleri Genel Ku- denetimi, flekil ve esas olmak üzere iki düzeyde
rul’da iki kez görüflülür. ‹kinci görüflmeye birin- söz konusu olabilir. Anayasa de¤iflikliklerinin flekil
ci görüflmenin bitiminden k›rk sekiz saat geçme- yönünden anayasaya uygunlu¤unun denetimi, bu
den bafllanamaz. ‹kinci görüflmede, sadece madde¤iflikliklerin anayasada düzenlenen usul ve flekil
deler üzerinde verilmifl olan de¤ifliklik önergele- kurallar›na uygun olarak yap›l›p yap›lmad›klar›n›n
ri görüflülür. incelenmesini içerir.
• Karar ; 3361 say›l› Kanun’la yap›lan de¤ifliklik ile,
Anayasa’da, üye tamsay›s›n›n beflte üçü ve üçte iki-
si olmak üzere iki de¤iflik karar yeter say›s› öngö-
rülmüfltür. Anayasa de¤ifliklik tekliflerinin kabulü-
ne iliflkin 3361 say›l› Kanun’la getirilen bir yenilik
de oylaman›n gizli olmas› zorunlulu¤udur.
94 Anayasa Hukuku
Kendimizi S›nayal›m 6. Yasama, yürütme ve yarg› yetkilerinin, anayasan›n

1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi 1982 Anayasas›’n›n be- çizdi¤i s›n›rlar içinde kullan›ld›¤› iktidar afla¤›dakilerden
nimsedi¤i anayasan›n de¤ifltirilmesi usulü konusunda do¤- hangisidir?
ru de¤ildir? a. Kurucu iktidar
a. De¤ifliklik TBMM üye tamsay›s›n›n 1/3’ü taraf›n- b. Kurulmufl iktidar
dan teklif edilir. c. Asli kurucu iktidar
b. De¤ifliklik teklifinin yaz›l› olarak yap›lmas› gerekir. d. Tali kurucu iktidar
c. De¤ifliklik teklifleri Genel Kurul’da iki defa e. ‹ktidar
görüflülür.
d. De¤ifliklik teklifi gizli oylama ile oylan›r. 7. Bir devletin anayasas›n› herhangi bir kurala ba¤l› kal-
e. De¤ifliklik teklifi aç›k oylama ile oylan›r. maks›z›n yapma ve/veya de¤ifltirme gücüne ne ad verilir?
a. ‹ktidar
2. 1982 Anayasas›’na göre Cumhurbaflkan› anayasa de¤i- b. Tali kurucu iktidar
flikliklerini onaylama yetkisini afla¤›da say›lanlardan han- c. ‹lkel iktidar
gisi ile paylaflmaktad›r? d. Kurucu iktidar
a. TBMM e. Kurulmufl iktidar
b. Anayasa Mahkemesi
c. Bakanlar Kurulu 8. Teorik olarak bir anayasan›n tamamen adi kanunlarla
d. Halk ayn› usullerle de¤ifltirilebilmesine ne ad verilir?
e. Yüksek Seçim Kurulu a. Yar› sertlik
b. Yar› yumuflakl›k
3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi tali kurucu iktidar› c. Mutlak yumuflakl›k
tan›mlamaktad›r? d. Mutlak sertlik
a. Bir ülkenin anayasas›n›n, o anayasada belirtilmifl e. Kanun yolu
yönteme uyularak de¤ifltirilmesidir.
b. Bir ülkedeki siyasal rejimin ihtilal ile de¤iflmesi so- 9. 1982 Anayasas› de¤ifltirilme usullerine göre nas›l bir
nucunda yeni bir anayasa yap›lmas›d›r. anayasad›r?
c. Bir ülkenin parçalanmas› sonucunda yeni bir ana- a. Yumuflak bir anayasad›r.
yasa yap›lmas›d›r. b. Sert bir anayasad›r.
d. Bir ülkede ba¤›ms›zl›¤›n kazan›lmas› sonucunda c. Yar› sert bir anayasad›r.
yeni bir anayasa yap›lmas›d›r. d. Yar› yumuflak bir anayasad›r.
e. Devletin çeflitli hukuki yetkilerini s›n›rs›z e. De¤ifltirilmesi kolay bir anayasad›r.
kullanmas›d›r.
10. Anayasa de¤iflikli¤i teklifi TBMM taraf›ndan 3/5 veya
4. Anayasay› de¤ifltirme sürecinin bafllayabilmesi için ge- daha fazla, fakat 2/3’ten daha az oyla kabul edilmiflse,
rekli olan teklif oran› en az kaçt›r? Cumhurbaflkan›’n›n iade yetkisinin niteli¤i afla¤›dakiler-
a. TBMM üye tamsay›s›n›n 1/3’ü den hangisidir?
b. TBMM üye tamsay›s›n›n 3/5’ü a. Geciktirici veto
c. TBMM üye tamsay›s›n›n 2/3’ü b. Geri gönderme
d. TBMM üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u c. De¤ifliklik talebi
e. TBMM üyelerinin tamam› d. ‹ptal
e. Güçlefltirici veto
5. Anayasa de¤iflikli¤inin flekil bak›m›ndan bozuk olmas›
halinde, iptal davas›n›n yay›n tarihinde itibaren kaç gün
içinde aç›lmas› gerekmektedir?
a. 10
b. 15
c. 30
d. 60
e. 90
“ Cumhurbaflkan› Ahmet Necdet Sezer, AKP Genel Baflkan›

Recep Tayyip Erdo¤an’›n siyasi yasa¤›n› kald›rarak millet-
vekili olabilmesinin yolunu açan Anayasa de¤iflikliklerini
1. e
2. d
3. a
Ayr›nt›l› bilgi için “Türk Anayasalar›nda Anayasay›
De¤ifltirme Sorunu” konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “Onay” konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “Asli Kurucu ‹ktidar ve Tali
veto etti. Sezer, veto gerekçesini; “Kifliye özel hukuk dü- Kurucu ‹ktidar” konusuna bak›n›z.
zenlemesi olmaz” biçiminde özetledi. Sezer, TBMM’de 13 4. a Ayr›nt›l› bilgi için “Türk Anayasalar›nda Anayasay›
Aral›k’ta kabul edilen üç maddelik Anayasa de¤iflikli¤i ya- De¤ifltirme Sorunu” konusuna bak›n›z.
sas›yla ilgili incelemesini tamamlad› ve veto gerekçesini 5. a Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa De¤iflikliklerinin
TBMM’ye iletti. Denetimi” konusuna bak›n›z.
Cumhurbaflkan› Sezer veto gerekçesini flöyle aç›klad›: Bir 6. b Ayr›nt›l› bilgi için “Asli Kurucu ‹ktidar ve Tali
yandan Anayasa’n›n 76. maddesinin ikinci f›kras› de¤iflti- Kurucu ‹ktidar” konusuna bak›n›z.
rilerek, “ideolojik ve anarflik eylemleri” tahrik ve teflvik 7. d Ayr›nt›l› bilgi için “Asli Kurucu ‹ktidar ve Tali
suçundan hüküm giymifl olan›n milletvekili seçilebilmesi- Kurucu ‹ktidar” konusuna bak›n›z.
ne olanak sa¤lan›rken; di¤er yandan, bir il ya da seçim 8. c Ayr›nt›l› bilgi için “Asli Kurucu ‹ktidar ve Tali
çevresinin TBMM’de üyesinin kalmamas› durumunda ara- Kurucu ‹ktidar” konusuna bak›n›z.
seçim yap›lmas› öngörülerek, oluflturulacak koflullarla, 76. 9. b Ayr›nt›l› bilgi için “Türk Anayasalar›nda Anayasay›
madde de¤iflikli¤i ile engeli kalkan kimilerine, normal sü- De¤ifltirme Sorunu” konusuna bak›n›z.
reyi beklemeden milletvekilli¤i yolu aç›lmaktad›r. Anaya- 10. e Ayr›nt›l› bilgi için “Türk Anayasalar›nda Anayasay›
sa’n›n 78. maddesinin üçüncü f›kras›nda, araseçimlerin De¤ifltirme Sorunu” konusuna bak›n›z.
her seçim döneminde bir kez yap›laca¤›, kural olarak ge-
nel seçimlerin üzerinden otuz ay geçmedikçe araseçime
gidilemeyece¤i, dördüncü f›kras›nda da genel seçimlere
Baflvurulabilecek Kaynaklar
bir y›l kala araseçim yap›lamayaca¤› kurala ba¤lanm›flt›r.
Ero¤ul, Cem. (1974). Anayasay› De¤ifltirme Sorunu: Bir
Bu kurallar›n amac›, ülkenin sürekli seçim ortam›nda bu-
Mukayeseli Hukuk ‹ncelemesi. Ankara: Ankara Üni-
lundurulmas›n›n getirece¤i olumsuzluklar›n ve genel se-
versitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›.
çimlere bir y›ldan az süre kalm›flken araseçim yap›larak
Gözler, Kemal. (1991). Kurucu ‹ktidar. Ankara.
seçmen e¤iliminin etkilenmesinin ve yönlendirilmesinin
Onar, Erdal. (1993). 1982 Anayasas›’nda Anayasay›
önlenmesidir (Radikal, 20.12.2002).
De¤ifltirme Sorunu. Ankara.
” San, Coflkun. (1974). Anayasa De¤ifliklikleri ve Anayasa

Geliflmeleri. Ankara: Ankara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler
Akademisi Yay›n›.
96 Anayasa Hukuku
97
Kuvvetler Ayr›l›¤› 6
Bu Ünitede...
Kuvvetler ayr›l›¤› ve fonksiyonlar ayr›l›¤› kavramlar› tan›mlanarak, aralar›n-
daki fark ortaya konmakta ve daha sonra 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›’nda
kuvvetler ayr›l›¤›n›n düzenlenifli ve bu düzenlemeler aras›ndaki farkl›l›klar
anlat›lmaktad›r.
Amaçlar›m›z
Kuvvetler ayr›l›¤› ve fonksiyonlar ayr›l›¤› kavramlar›n› tan›mlayabileceksiniz.
Devletin hukuki fonksiyonlar›n›n, maddi, flekli ve organik tasniflerini
aç›klayabileceksiniz.
1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›’nda, kuvvetler ayr›l›¤›n›n nas›l düzenlendi-
¤ini belirleyebileceksiniz.
98 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
1982 Anayasas›’na göre, KHK ç›karma yetkisi, yürütme organ›na b›rak›lm›flt›r.

Yürütme organ› bu yetkisini, ancak TBMM’den alaca¤› yetki kanunu ve anayasal
s›n›rlar dahilinde kullanabilir. Bu durum kuvvetler ayr›l›¤› ilkesinin do¤al sonu-
cudur. Kanun yapmak yasama organ›na ait bir fonksiyondur. Bu ba¤lamda ör-
ne¤in, Bakanlar Kurulu’nun, yetki kanunu olmaks›z›n yapaca¤› bir KHK yasama
fonksiyonu anlam›na gelir. Dolay›s›yla bir fonksiyon gasb› söz konusu olur. An-
cak, Bakanlar Kurulu, bir felaket durumunda, durumun acil olmas› nedeniyle,
Cumhurbaflkan›n›n baflkanl›¤›nda, yetki kanunu olmaks›z›n KHK ç›karabilir.
Böyle bir durum fonksiyon gasp› anlam›na gelir mi? Bu anlamda, bir felaket son-
ras› Bakanlar Kurulu’nca yetki kanunu olmaks›z›n KHK ç›kar›l›p ç›kar›lamaya-
ca¤› konusunda ne düflünürsünüz?
Anahtar Kavramlar
• Egemenlik • ‹darenin Düzenleyici ‹fllemi
• Kuvvet • Yarg› ‹fllemi
• ‹ktidar • Yürütme ‹fllemi
• Yasama ‹fllemi • Kuvvetler Birli¤i
‹çindekiler
• KUVVETLER AYRILI⁄I VE FONKS‹YONLAR AYRILI⁄I
• DEVLET‹N HUKUK‹ FONKS‹YONLARININ MADD‹ BAKIMDAN TASN‹F‹
• DEVLET FONKS‹YONLARININ fiEKL‹ VE ORGAN‹K BAKIMDAN TASN‹F‹
• TÜRK‹YE’DE 1924 VE 1961 ANAYASALARI’NDA KUVVETLER (FONKS‹YONLAR)
AYRILI⁄I
• 1982 ANAYASASI’NDA KUVVETLER (FONKS‹YONLAR) AYRILI⁄I
Ünite 6 - Kuvvetler Ayr›l›¤› 99
KUVVETLER AYRILI⁄I VE FONKS‹YONLAR AYRILI⁄I
AMAÇ
Kuvvetler ayr›l›¤›
tan›mlayabilmek.
ve fonksiyonlar ayr›l›¤› kavramlar›n›
1
Siyasal düflünce tarihinde genellikle Montesquieu’nun ad›yla özdefllefltirilen kuv-
vetler ayr›l›¤› teorisi, 1789 Amerikan ve 1791 Frans›z Anayasalar›’ndan bafllayarak
pek çok pozitif hukuk belgesinde flu veya bu biçimde anlat›m›n› bulmufl olmakla
birlikte, bu teorinin hukuki olmaktan çok, siyasal nitelik tafl›d›¤›n› belirtmek gere-
kir. Montesquieu’nun, kuvvetler ayr›l›¤›n› savunmas› bunu hürriyetlerin güvencesi
olarak görmesinden ileri gelmifltir. Ünlü düflünüre göre, iki hele üç kuvvetin ayn›
elde toplanmas›, istibdada yol açar. Buna karfl›l›k Montesquieu, kuvvetler ayr›l›¤›-
n›n hukuki analizi üzerinde ayn› derecede önemle durmam›flt›r. Hatta kendi ça¤›-
n›n ‹ngiltere’sini kuvvetler ayr›l›¤›n›n en tipik örne¤i olarak göstermesine ra¤men,
‹ngiltere’nin ne o dönemde ne de baflka herhangi bir dönemde, Montesquieu’nun
tasvir etti¤i anlamda bir kuvvetler ayr›l›¤›n› uygulam›fl oldu¤u aç›kt›r.
O halde, günümüzde de s›k s›k iflitti¤imiz, ders kitaplar›nda okudu¤umuz kuv-
vetler (iktidarlar) ayr›l›¤› sistemini ne flekilde anlamak gerekir? Gerçekte, egemen-
lik veya devlet kudreti, tektir. Bu kudret, devletin, organlar› vas›tas›yla toplum ad›-
na iradesini belirtme, kendi iradesini toplum bireyleri üzerinde hakim k›lma iktida-
r›d›r. Devlet kudretinin kullan›lmas›nda baflvurulan ifllemlerin flekli ve içeri¤i bir-
birlerinden ne kadar farkl› da olsa, bütün bu ifllemler sonuçta devlet iradesinin te-
zahürlerinden baflka bir fley de¤ildir. Devlet kudreti ise tek ve bölünmezdir. Ancak
bu kudretin birden çok olan fonksiyonlar›n› ve gene birden çok olan organlar›n›
ay›rt etmek gerekir. ‹ktidar›n fonksiyonlar›, bu iktidar›n de¤iflik tezahür flekilleri,
de¤iflik kullan›m biçimleridir. Mesela kanun yapmak, devlet kudretinin biçimlerin-
den biri, iktidar›n fonksiyonlar›ndan bir tanesidir. ‹ktidar›n organlar› ise, iktidar›n
çeflitli fonksiyonlar›n› yerine getirmekle görevli kifliler veya kurulufllard›r. Mesela
yasama organ›, devlet kudretinin yasama fonksiyonunu yerine getiren organd›r.
‹flte günümüzde kuvvetler veya iktidarlar›n ayr›l›¤› deyimi kullan›l›rken kaste-
dilen ve pozitif hukuk verilerine göre kastedilmesi gereken, gerçekte fonksiyon- Fonksiyonlar Ayr›l›¤›:
lar ayr›l›¤›d›r. Di¤er bir deyimle devlet iktidar›n›n çeflitli fonksiyonlar›n›n, arala- Devlet iktidar›n›n çeflitli
fonksiyonlar›n›n, devletin
r›nda bir iflbirli¤i mevcut bulunan de¤iflik organlarca yerine getirilmesidir. Fonksi- aralar›nda iflbirli¤i bulunan
yonlar ayr›l›¤›ndan söz edilirken, burada fonksiyon deyiminin tamamen hukuki de¤iflik organlar›nca yerine
getirilmesidir.
anlamda kullan›lmakta oldu¤unu da belirtmek gerekir. Kuflkusuz, devlet fonksi-
yonlar›, bu fonksiyonlar›n maddi muhtevalar›na veya konular›na göre de tasnif
edilebilir. Bu anlamda mesela devletin savunma fonksiyonundan, güvenlik fonksi-
yonundan, d›fl iliflkileri yürütme fonksiyonundan, ekonomik fonksiyonundan v.b.
sözedilebilir. Bu fonksiyonlar›n nitelikleri ve kapsamlar›, zamana topluma ve siya-
sal sistem tipine göre büyük farklar gösterebilir. Ancak kamu hukukunu birinci de-
recede ilgilendiren fonksiyonlar, devletin maddi anlamdaki fonksiyonlar› de¤il,
hukuki anlamdaki fonksiyonlar›d›r. Di¤er bir deyimle, hukuk aç›s›ndan önemli
olan, belli devlet faaliyetlerinin konular›, amaçlar› veya maddi muhtevalar› de¤il,
bu faaliyetlerin hukuk alan›ndaki etki ve sonuçlar›d›r. Devlet, belli bir amaca ula-
flabilmek için, birtak›m hukuki ifllemler yapar; bu ifllemler de, hukuk dünyas›nda
baz› de¤ifliklikler yarat›rlar. Mesela ya bir objektif hukuk kural› yarat›r, bildirir, de-
¤ifltirir veya kald›r›rlar; veya bir sübjektif hukuki durum yarat›r, bildirir, de¤ifltirir
veya buna son verirler. K›sacas›, devletin hukuki sonuçlar do¤uran faaliyetleri,
onun hukuki fonksiyonlar›n› meydana getirir.
100 Anayasa Hukuku
Devletin hukuki fonksiyonlar›n›n, yasama, yürütme ve yarg› olarak üçe ayr›ld›-

¤›, gerek kamu hukuku doktrininde, gerek pozitif anayasa hukukunda hemen he-
men tart›flmas›z olarak kabul edilmektedir. Ancak bu üçlü ayr›m›n hangi kritere da-
yand›¤›, dolay›s›yla yasama, yürütme ve yarg› kavramlar›n›n nas›l tan›mlanmas› ge-
rekti¤i, son derece tart›flmal›d›r. Bu konuda ortaya at›lan görüfller, iki ana grupta
toplanabilir. Maddi kritere dayanan görüfller ve organik kritere dayanan görüfller.
SIRA S‹ZDE Kuvvetler ayr›l›¤› ve fonksiyonlar ayr›l›¤› kavramlar› aras›ndaki farkl›l›¤› belirleyiniz.
DEVLET‹N HUKUK‹ FONKS‹YONLARININ MADD‹

BAKIMDAN TASN‹F‹

AMAÇ
Devletin hukuki fonksiyonlar›n›n, maddi, flekli ve organik tasnifle-
rini aç›klayabilmek.
2
Maddi kriter, devletin hukuki fonksiyonlar›n›n tasnifini, bu fonksiyonlar›n ifas›nda
baflvurulan ifllemlerin hukuki mahiyetine dayand›rmaktad›r. Buna göre hukuki ifl-
lemler maddi mahiyetlerine göre, kural-ifllem, sübjektif ifllem ve yarg› ifllemi olmak
üzere üçe ayr›l›r ve bu üç tür ifllemden her birinin yap›lmas›, devletin üç hukuki
fonksiyonundan birini meydana getirir. Maddi kriteri en güçlü biçimde savunmufl
olan Frans›z hukukçusu Duguit’ye göre devlet, yasama fonksiyonuyla objektif hu-
kuku formüle eder veya ona yürürlük sa¤lar. ‹dare fonksiyonuyla bir sübjektif hu-
kuki durum yarat›r veya bireysel bir ifllemle bir hukuki durumun do¤mas› için ge-
rekli flart› sa¤lar. Yarg› fonksiyonuyla da, ihlal veya uyuflmazl›k halinde bir hukuk
kural›n›n veya hukuki durumun varl›¤›n› ve kapsam›n› belirtir ve buna uyulmas›n›
sa¤layacak tedbirleri al›r. Görülüyor ki burada devletin fonksiyonlar›, bu fonksi-
yonlar› ifa eden kifli veya kurullardan, baflka bir deyiflle memur veya organlardan
tamamen soyutlanm›fl biçimde, s›rf bu fonksiyonlar›n ifas›nda baflvurulan ifllemle-
rin iç bünyesine, hukuki mahiyetine göre tan›mlanmaktad›r.
Maddi kritercilere göre yasama fonksiyonu, kural koymak, yani genel, sürekli,
objektif ve kiflisel olmayan (gayr-› flahsi) ifllemler yapmakt›r. Afla¤›da daha etrafl›
görece¤imiz gibi maddi kriterciler, yasama fonksiyonunun bafll›ca ifade arac› olan
kanunlar›n bu niteliklere sahip olmas›n› zorunlu görürler. Buna karfl›l›k yürütme
veya idare fonksiyonuyla devlet, bir sübjektif hukuki durum do¤uracak veya bir
objektif hukuki durumun flart›n› meydana getirecek bir irade aç›klamas›nda bulu-
nur. Dolay›s›yla idari ifllem, daima bireysel ve somut bir ifllemdir; buna karfl›l›k ya-
sama ifllemi, daima genel ve soyut bir hükümdür. Yasama ifllemi, bir hukuk kura-
l›n›n ifadesidir; idari ifllem ise, bir hukuki durumun yarat›lmas› veya onun flart›d›r.
Mesela bir atama iflleminin, atanan memura belirli yetkiler verdi¤i söylenemez. Bu
yetkiler ona kanunla verilmifltir. Atama ifllemi sadece, söz konusu kamu hizmetine
iliflkin kanunun, atanan kifliye uygulanabilmesinin flart›d›r. Dolay›s›yla idari ifllem-
lerin bu türüne flart-ifllemler ad› verilmektedir.
Görülüyor ki maddi kriter taraftarlar›na göre, yasama ve yürütme ifllemleri ara-
s›nda, maddi mahiyetleri bak›m›ndan aç›k ve kesin bir fark vard›r. Yasama ifllem-
leri daima genel ve soyut, idare ifllemleri daima bireysel ve somuttur. Yarg› ifllem-
lerine gelince, bu ifllemlerin de bir hukuki uyuflmazl›¤› çözen ifllemler olmak iti-
bar› ile, yasama ve yürütme ifllemlerinden ayr›, kendilerine özgü bir bünyeye sa-
hip olduklar› ileri sürülmektedir. Asl›nda yarg› ifllemlerinin bu kendilerine özgü
niteli¤i, maddi kriteri benimsemeyen yazarlar›n ço¤unca da kabul edilmektedir.
Maddi kritere göre yasama ve yürütme ifllemleri aras›ndaki fark› belirleyiniz. SIRA S‹ZDE
DEVLET FONKS‹YONLARININ fiEKL‹ VE ORGAN‹K

BAKIMDAN TASN‹F‹
En güçlü savunuculu¤unu ünlü Frans›z hukukçusu Carré de Malberg’in yapt›¤› bu
görüfl, devletin fonksiyonlar›n› ve bu fonksiyonlar›n ifa arac› olan hukuki ifllemle-
ri yapan organa ve yap›l›fl flekillerine göre tasnif etmektedir. Yazar, hukuki ifllem-
lerin tasnifinin pozitif anayasa hukuku verilerine dayanmas› gerekti¤i noktas›ndan
hareket etmektedir. O zaman yürürlükte bulunan 1875 Frans›z Anayasas›’nda ise,
hukuki ifllemlerin maddi mahiyetlerine göre ay›rt edilebilece¤ini, mesela yasama
iflleminin daima genel ve soyut, yürütme iflleminin de daima bireysel ve somut ola-
ca¤›n› gösteren hiçbir hüküm yoktur. fiu halde devletin hukuki ifllemlerinin nitelik-
leri ve hukuki kuvvetleri, ancak bunlar› yapan organa ve yap›l›fl flekillerine göre
belirlenebilir. ‹fllemin maddi niteli¤inin, özellikle genel veya bireysel oluflunun
bunda hiçbir rolü yoktur. Yasama organ›ndan kanun ad› alt›nda ve kanun fleklin-
de ç›kan her ifllem, içeri¤i ve maddi niteli¤i ne olursa olsun, her zaman için kanun-
dur ve kanun gücünü tafl›r. Buna karfl›l›k, idari veya yarg›sal bir makam›n yapt›¤›
bir ifllem, içeri¤i ve niteli¤i itibariyle kanunlarla ayn› olsa bile, hiçbir zaman kanun
de¤ildir ve kanun gücünü tafl›maz. K›sacas› flekli anlamda fonksiyonlardan, Dev-
letin üç çeflit organ› taraf›ndan ve bu organlardan her birine özgü biçimde yerine
getirilen çeflitli faaliyetleri anlamak gerekir; burada fonksiyonu belirleyen, onu ic-
ra eden ajan ve icra edilmifl biçimidir.
Carré de Malberg’e göre, nas›l kanun, konusu veya maddi mahiyeti itibar› ile ta-
n›mlanamazsa, idari ifllemin de maddi yönden tan›mlanmas›na imkân yoktur. Ana-
yasa, kanun için mahfuz bir alan ay›rmad›¤› gibi, idare için de böyle bir alan belir-
lemifl de¤ildir. Anayasa sadece, iki organ ve bunlar›n yerine getirdikleri fonksiyon-
lar aras›nda bir eflitsizlik yaratm›flt›r. ‹dare fonksiyonunun ay›r›c› özelli¤i, kanunla
idari ifllem aras›ndaki ba¤›ml›l›k ve tabilik iliflkisidir; dolay›s›yla idare fonksiyonu,
ancak kanunlar›n uygulanmas›ndan ibaret olabilir.
‹dare fonksiyonunun bu niteli¤inden iki önemli sonuç do¤maktad›r. Birincisi,
idari makamlar, herhangi bir kanuni dayanak olmaks›z›n, salt kendi insiyatifleriy-
le, ister genel ister bireysel nitelikte olsun, ister vatandafl haklar›n› ister sadece ida-
renin iç iflleyiflini ilgilendirsin, hiç bir ifllem yapamazlar. Anayasa, do¤rudan do¤-
ruya idare fonksiyonuna ait bir alan belirlememifltir. ‹darenin alan›, sadece kanun-
lar›n uygulanmas›d›r. ‹kincisi, her ne kadar idarenin bir anlamda böyle kendisine
özgü mahfuz bir alan› yoksa da, baflka bir anlamda idarenin alan› s›n›rs›zd›r. Yal-
n›zca, kendisini yetkilendiren bir yasama ifllemine dayanmak flart›yla idari makam,
her çeflit konuda her çeflit tedbiri alabilir. Anayasa, kanunlar›n uygulanmas›n›n, ge-
nel düzenlemelerle de¤il yaln›z bireysel ifllemlerle, veya vatandafllar›n kiflisel hak-
lar›n› ilgilendiren ifllemlerle de¤il yaln›z kamu hizmetlerinin iç iflleyifline iliflkin ifl-
lemlerle yap›labilece¤ini söylemifl de¤ildir. Anayasa, idare fonksiyonunu, konuyla
de¤il, sadece kanunlar› uygulay›c› veya yürütücü niteli¤iyle belirlemifltir. Nas›l ka-
nun, her türlü karar› kanun ad› alt›nda ç›karabilirse, ayn› flekilde idari ifllem de, bir
kanun metnine dayanmak flart›yla, her çeflit hükmü kabul edebilir. Bu anlamda her
iki fonksiyon, ayn› flekilde s›n›rs›z bir alana sahiptir.
Öyleyse yasama ve yürütme (idare) fonksiyonlar› nas›l ay›rt edilebilecektir?
Carré de Malberg’e göre bu iki fonksiyon aras›ndaki fark, kanunun üstünlü¤üne ve
idarenin kanuna tabi olufluna dayanan hiyerarflik bir farkt›r. Bu fark da, iki aç›dan
102 Anayasa Hukuku
kendini göstermektedir. Bir defa idari ifllem, sonuçlar›n›n hukuki kuvveti bak›m›n-
dan yasama iflleminden daha afla¤› mertebededir. Ayn› karar veya emrin hukuki
kuvveti, onun kanun veya idari ifllem ad› alt›nda yap›lm›fl olmas›na göre baflka
baflkad›r. Devlet içindeki en üstün iradenin tezahürü olan kanun, ancak daha son-
raki bir kanunla de¤ifltirilebilir ve sadece yönetilenleri de¤il, yasama organ› d›fl›n-
daki yöneticileri de ba¤lar. Oysa idari ifllem, kuflkusuz kanun koyucuyu ba¤lama-
d›¤› gibi, idari makamlar›n kendilerince de de¤ifltirilebilir ve kald›r›labilir. ‹kincisi,
idari ifllem, teflebbüs kudreti bak›m›ndan da kanuna tabidir. ‹dare fonksiyonu, an-
cak kanunlar›n egemenli¤i alt›nda ve onlar›n s›n›rlar› içinde yerine getirilebilir. Üs-
telik yasama organ›, kendi koydu¤u ve halen yürürlükte olan genel kurallara gene
kanunla özel istisnalar getirme yetkisine sahip oldu¤u halde, idarenin böyle bir
yetkisi yoktur. ‹dare, kendi koydu¤u genel kurallara, yani düzenleyici ifllemlere ay-
k›r› nitelikte bireysel ifllemler yapamaz. Daha da önemlisi, idarenin kanuna tabi
oluflu, sadece kanuna ayk›r› idari ifllem yap›lamamas›n› de¤il; ayn› zamanda idari
ifllemin bir kanundan kaynaklanmas›, bir kanuna dayanmas›, k›sacas› yürürlükteki
bir kanunun uygulay›c›s› olmas› zorunlulu¤unu da ifade eder. Baflka bir deyimle
kanun idari faaliyetin sadece s›n›r› de¤il, ayn› zamanda onun flart›d›r. Yasama or-
gan› kanun yapma konusunda tamamen serbest oldu¤u halde, idare bir kanuna
dayanmaks›z›n kendili¤inden hareket edemez.
TÜRK‹YE’DE 1924 VE 1961 ANAYASALARI’NDA

KUVVETLER (FONKS‹YONLAR) AYRILI⁄I
AMAÇ
1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›’nda, kuvvetler ayr›l›¤›n›n nas›l dü-
zenlendi¤ini belirleyebilmek.
3
Türkiye’de 1924 Anayasas›’n›n kuvvetler birli¤i ve görevler (fonksiyonlar) ayr›l›¤›,
1961 Anayasas›’n›n ise yumuflak kuvvetler ayr›l›¤› sistemini kabul etti¤i, bu aç›dan
iki anayasa aras›nda önemli fark oldu¤u görüflü yayg›nd›r.
Hükümet sistemi sorunuyla, devletin hukuki fonksiyonlar›n›n ayr›m› farkl› ko-
nulard›r. Kuvvetlerin (veya fonksiyonlar›n) birli¤i ya da ayr›l›¤›, organlar aras›nda-
ki iliflkileri veya karfl›l›k› etkileflim araçlar›n› de¤il, hangi organ›n ne tür hukuki ifl-
lemler yapabilece¤ini ilgilendirir. E¤er yasama ve yürütme fonksiyonlar› flu veya
bu biçimde birbirinden ayr›lm›fl ve farkl› organlara verilmiflse; yani yasama organ›
yürütme fonksiyonuna giren ifllemleri, yürütme organ› da yasama fonksiyonuna gi-
ren ifllemleri yapam›yorsa, iki organ aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim araçlar› ne flekil-
de düzenlenmifl olursa olsun, fonksiyonlar ayr›l›¤› var demektir.
1924 ve 1961 Anayasalar›’n›n yasama ve yürütme yetkilerini bölüfltürme flekil-
leri aras›nda birincisinin kuvvetler birli¤i formülüne ra¤men, hiçbir fark yoktur.
Her iki halde de yürütme yetkisi Cumhurbaflkan› ve onun tayin edece¤i Bakanlar
Kurulu taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, afla¤›da aç›klayaca¤›m›z gibi, her iki
Anayasada da yürütme organ›n›n “mahfuz” bir düzenleme yetkisi yoktur; ne 1924
ne de 1961 Anayasalar›, kanun alan›yla düzenleyici ifllemler alan›n› birbirinden ko-
nu itibariyle ay›rm›fllard›r. Her iki Anayasa, idari ifllemlerin mutlaka kanuna dayan-
mas› zorunlulu¤unu ve kanun olmayan yerde idarenin de olamayaca¤› ilkesini ka-
bul etmifltir. Her iki Anayasa, yasama ifllemlerine, yürütme ifllemlerinden daha üs-
tün bir hukuki güç tan›m›flt›r. Nihayet her iki anayasa, idarenin düzenleyici ifllem-
lerinin temeli konusunda hemen hemen ayn› ifadeleri kullanm›flt›r (1924 Anayasa-
s›, m.52 ve 1961 Anayasas›, m.107). Gerçek odur ki, fonksiyonlar ayr›l›¤›, 1924
Anayasas›’nda ne ölçüde mevcutsa, ne eksik ne fazla olarak, 1961 Anayasas›’nda

da o ölçüde mevcuttur. 1961 Anayasas›’nda 1971 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle Ba-
kanlar Kurulu’na kanun hükmünde kararnameler ç›karma yetkisinin verilmifl olma-
s›n›n do¤urdu¤u durum, afla¤›da ayr›ca tart›fl›lacakt›r.
1924 ve 1961 Anayasalar› aras›nda yasama ve yürütme fonksiyonlar›n›n ayr›l›¤›
bak›m›ndan gözlemlenen bu benzerlik, yarg› fonksiyonunun di¤er iki fonksiyon-
dan ayr›l›¤› yönünden de aynen geçerlidir. fiüphesiz 1961 Anayasas›, yarg› organ›-
n›n ba¤›ms›zl›¤› konusunda 1924 Anayasas›’ndan çok daha güvenceli bir sistem
kurmufltur. Ancak bu Anayasan›n getirdi¤i yenilikler, yarg› fonksiyonunun ayr›l›¤›
ilkesine de¤il, bu ilkenin güvence ve yapt›r›mlar›na iliflkindir. Yoksa, sözü geçen
ilke, 1924 Anayasas›’nda da, 1961 Anayasas›’ndaki kadar mutlak flekilde ifade
olunmufltur. Bir defa 1924 Anayasas›, kuvvetler birli¤i ilkesine karfl› duyulan duy-
gusal ba¤l›l›¤a ra¤men, yarg› fonksiyonunu Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne teorik
olarak dahi vermeyi düflünmemifltir. Tersine 8. maddeye göre “Yarg› hakk›, millet
ad›na usul ve kanuna göre ba¤›ms›z mahkemeler taraf›ndan kullan›l›r”, 54. madde-
ye göre de “Yarg›çlar, bütün davalar›n görülmesinde ve hükmünde ba¤›ms›zd›rlar
ve bu ifllerine hiçbir türlü kar›fl›lamaz. Ancak kanun hükmüne ba¤l›d›rlar. Mahke-
melerin kararlar›n› Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Bakanlar Kurulu hiç bir türlü
de¤ifltiremezler, baflkalayamazlar, geciktiremezler ve hükümlerinin yerine getiril-
mesine engel olamazlar”. Bu maddelerle, 1961 Anayasas›’n›n 7. ve 132. maddeleri
aras›ndaki paralellik aç›kt›r.
1924 ve 1961 Anayasalar› dönemlerinde, idarenin kanuna dayanmas› gere¤i,
kanunun olmad›¤› yerde idarenin de olamayaca¤›, idarenin özerk ve asli bir dü-
zenleme yetkisinin bulunmad›¤› konular›nda kamu hukukçular›m›z aras›nda bü-
yük ölçüde görüfl birli¤i mevcut olmakla birlikte, özellikle 1970’lerde Dan›fltay, çe-
flitli kararlar›nda, kamu düzeninin gerektirdi¤i hallerde “idarenin genel ve asli dü-
zenleme yetkisi” bulundu¤unu, idarenin bir alan› düzenleyebilmesi için “mutlak
surette bu hususta yetki tan›yan bir metnin varl›¤›”n›n zorunlu olmad›¤›n›, “yasal
metin olmasa dahi idarenin genel düzenleme yetkisi içinde düzenlemelerde” bulu-
nabilece¤ini kabul etmifltir.
Yasama ve yürütme fonksiyonlar›n›n ayr›l›¤› konusunda 1924 ve 1961 Anaya-
salar›’n›n kabul etmifl olduklar› sistemden daha da önemli bir sapma, 1971 Anaya-
sa de¤iflikli¤i ile Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname ç›karma yetkisi-
nin verilmifl olmas›d›r. Afla¤›da ayr›ca tart›fl›lacak olan kanun hükmünde kararna-
melerin, Anayasada belirtilen s›n›rlar içinde de olsa, Bakanlar Kurulu’na yürürlük-
teki kanunlarda de¤ifliklik yapma yetkisini vermesi, flüphesiz, hayli önemli bir ye-
nilik ve 1924-1961 sistemlerinin kanuncu özelli¤inden oldukça ciddi bir sapmad›r.
1982 ANAYASASI’NDA KUVVETLER

(FONKS‹YONLAR) AYRILI⁄I
1982 Anayasas›’n›n 7. maddesi 1961 Anayasas›’n›n 5. maddesine paralel olarak,
“Yasama yetkisi Türk Milleti ad›na Türkiye Büyük Millet Meclisi’nindir. Bu yetki
devredilemez” hükmünü ihtiva etmektedir. Anayasan›n 8. maddesi ise, “Yürütme
yetkisi ve görevi” bafll›¤› alt›nda “Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaflkan› ve Ba-
kanlar Kurulu taraf›ndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak yerine getirilir”
demektedir. Bu ifade ile, 1961 Anayasas›’n›n 6. maddesi aras›nda derhal dikkati çe-
ken fark, 1961’de yürütmenin sadece bir görev olarak nitelendirilmifl olmas›na kar-
fl›l›k, 1982 Anayasas›’n›n yürütmeyi bir yetki ve görev olarak nitelendirmesidir. Bu
fark, Dan›flma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekçesinde flöyle aç›klanmakta-
104 Anayasa Hukuku
d›r: “1961 Anayasas›... yürütmeyi Devletin yönetiminde, bütün faaliyetlerinde yasa-

ma kuvvetine ba¤l›, yasamaya tabi bir kuvvet olarak düzenlemifl idi. Halbuki mo-
dern hayatta yürütme kuvveti devletin beyni, hareket gücünün kaynakland›¤› mo-
torudur. Bundan dolay›d›r ki, 1961 ila 1980 aras›ndaki devrede karar almak kudre-
tinden yoksun hükümetler görülmüfltür. ‹flte bu duruma son vermek için yürütme
yasamaya tabi bir organ olmaktan ç›kar›lm›fl, her iki kuvvetin Devlet faaliyetlerinin
düzenlenmesinde eflitlik ve denklik içinde iflbirli¤i yapmalar›n› öngören parlamen-
ter hükümet sistemi bütün gerekleriyle uygulanmaya konmufltur. Bu nedenle, yü-
rütme, 1961 Anayasas›’nda oldu¤u gibi bir görev olmaktan ç›kar›lm›fl, yürütme ge-
rekli yetkilere sahip ve kanunlar›n kendisine verdi¤i görevleri yerine getiren bir
kuvvet olarak düzenlenmifltir”.
Görülüyor ki, Anayasa Komisyonu gerekçesi, yukar›da da de¤indi¤imiz yayg›n
hataya düflerek, yasama ve yürütme fonksiyonlar›n›n ayr›l›¤›n› hükümet sorunuy-
la kar›flt›rmaya devam etmifltir. Aksi takdirde, yürütme yetkisi ve görevine iliflkin
maddenin gerekçesinde, “iki kuvvetin ... eflitlik ve denklik içinde iflbirli¤i yapma-
lar›n› öngören parlamenter hükümet sistemi”nin “bütün gerekleriyle uygulamaya”
kondu¤undan söz etmeye herhalde gerek duyulmazd›. Oysa bilindi¤i gibi, hangi
organ›n ne tür hukuki ifllemler yapabilece¤i konusunun, bu organlar›n karfl›l›kl›
iliflkileri ve birbirlerine karfl› sahip olduklar› etkileme araçlar› sorunuyla bir ilgisi
yoktur. Gene gerekçede ileri sürüldü¤ü gibi, 1961-1980 döneminde karar almak
kudretinden yoksun hükümetlerin görülmüfl olmas›n›n, 1961 Anayasas›’nda yürüt-
menin bir görev olarak nitelendirilifliyle aç›klanabilece¤i çok flüphelidir.
O halde, 1982 Anayasas›’nda yürütmenin sadece bir görev de¤il, bir görev ve
yetki olarak nitelendirilmesinin hukuki sonuçlar› nelerdir? Söz konusu de¤ifliklik,
anayasa koyucunun amac› olan güçlü yürütmeye ne flekilde katk›da bulunmakta-
d›r? 1982 Anayasas›’ndaki formülün, idarenin kanunili¤i ilkesini ortadan kald›rm›fl
oldu¤u iddia edilemez. Yürütmenin ayn› zamanda bir görev olma niteli¤i, 1982
Anayasas›’nda da devam etmektedir. Dolay›s›yla, kanuni bir düzenlemenin mevcut
oldu¤u her yerde, idarenin bu kanunu uygulama görevi de vard›r. Bu anlamda,
Anayasa Komisyonu’nun gerekçesindeki ifadeye ra¤men, hiç de¤ilse kanunla dü-
zenlenmifl veya düzenlenmesi gereken alanlarda, yürütmenin yasamaya ba¤›ml›l›-
¤› gene de devam etmektedir. Kald› ki, Anayasan›n idareye iliflkin birçok madde-
lerinde kanuni düzenlemeden bahsedilmifl olmas› (mesela m.123, 126, 127, 128)
yürütme organ›n›n bu alanlarda asli bir düzenleme yetkisine sahip olmad›¤› anla-
m›na gelmektedir.
1982 Anayasas›’n›n formülü, daha önce kanunla düzenlenmemifl bir alanda yü-
rütme organ›na genel ve asli bir düzenleme yetkisi vermekte midir? Baflka bir ifa-
de ile bir alan, ilk defa yürütmenin düzenleyici bir ifllemiyle düzenlenebilir mi? ‹lk
bak›flta, yürütmenin bir yetki olarak nitelendirilmifl olmas› dolay›s›yla, bu soruya
olumlu cevap verilebilece¤i düflünülebilir. Ancak yürütmenin düzenleyici ifllemle-
rine iliflkin Anayasa hükümlerinin hemen hepsi, daha önceki bir kanuni düzenle-
meden söz etmektedir. Mesela tüzükler “kanunun uygulanmas›n› göstermek veya
emretti¤i iflleri belirtmek üzere” (m.115) yönetmelikler “kanunlar›n ve tüzüklerin
uygulanmas›n› sa¤lamak üzere” (m.124) ç›kar›l›rlar. Dolay›s›yla, daha önceden ka-
nunla düzenlenmemifl bir alanda do¤rudan do¤ruya tüzük veya yönetmelik ç›ka-
r›lamayaca¤› aç›kt›r. Kanun hükmünde kararnamelerin ç›kar›labilmesi ise, daha
önce ç›km›fl olan ve kanun hükmünde kararnamenin “amac›n›, kapsam›n›, ilkele-
rini, kullanma süresini ve süresi içinde birden fazla kararname ç›kar›l›p ç›kar›lama-
yaca¤›n›” gösteren bir yetki kanununa ba¤l›d›r (m.91). Bu anlamda kanun hük-
münde kararnamelerin de bir kanuna dayal› olduklar›, yetki kanununun o alanda

hiç de¤ilse bir düzenleme bafllang›c› oluflturdu¤u kuflkusuzdur. Görülüyor ki, Ana-
yasada yer alan üç düzenleyici ifllem türünden hiçbiri, asli bir düzenleme yetkisi-
nin arac› olarak kullan›lmaya elveriflli de¤ildir.
Öyleyse 1982 Anayasas›’nda yürütmenin hem bir görev, hem bir yetki olarak
tan›mlanm›fl olmas›n›n pratik hukuki de¤eri nedir? Anayasa Mahkemesi’ne göre,
“yürütmeye bir yetki olma gücünü veren esaslar, Anayasan›n muhtelif maddeleri-
ne serpifltirilmifl durumdad›r. Bunlardan düzenleme ile ilgili olarak yeni Anayasa-
n›n getirdikleri, ola¤anüstü haller ve s›k›yönetim süresince Cumhurbaflkan›’n›n
baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulunun sözü edilen hallerin gerekli k›ld›¤›
konulara hasren kanun hükmünde kararname ç›kartma; Bakanlar Kurulu’nun, ver-
gi, resim, harç ve benzeri yükümlülüklerin muafl›k, istisnalar ve indirimleriyle
oranlar›na iliflkin hükümlerde kanunun belirtti¤i yukar› ve afla¤› s›n›rlar içerisinde
de¤ifliklik yapmak, d›fl ticaretin ülke ekonomisinin yarar›na olmak üzere düzenlen-
mesi amac›yla, ithalat, ihracat ve d›fl ticaret ifllemleri üzerine vergi ve benzeri yü-
kümlülükler d›fl›nda ek mali yükümlülükler koymak ve bunlar› kald›rmak gibi hu-
suslard›r”. Görülüyor ki, Anayasa Mahkemesi, yürütmenin bir yetki oluflunu, Ana-
yasan›n 73., 121., 122. ve 167. maddelerinde düzenlenen ayr›k (istisnai) durumlar-
la s›n›rl› görmektedir. Mahkemeye göre bu durumlar d›fl›nda, “yürütmenin, tüzük
ve yönetmelik ç›karmak gibi klasik düzenleme yetkisi, idarenin kanunili¤i ilkesi
çerçevesinde s›n›rl› ve tamamlay›c› bir yetki durumundad›r. Bu bak›mdan Anaya-
sada ifadesini bulan yukar›daki ayr›k haller d›fl›nda, yasalarla düzenlenmemifl bir
alanda yürütmenin sübjektif haklar› etkileyen bir kural koyma yetkisi bulunma-
maktad›r. Yasa ile yetkili k›l›nm›fl olmas› da sonuca etkili de¤ildir”. fiu halde Ana-
yasa Mahkemesi’ne göre yürütmenin, Anayasada belirtilen istisnai haller d›fl›nda
asli veya özerk bir düzenleme yetkisi bulunmamaktad›r. Düzenleme yetkisi, 1982
Anayasas›’nda da türevsel ve ba¤l› olmaya devam etmektedir.
Bizce, 1982 Anayasas›’nda yürütmenin ayn› zamanda bir yetki olarak nitelendi-
riliflinin gerçek önemi, s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal kanun hükmünde kararna-
meleriyle (m.121, 122), Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesinde kendisini göstermek-
tedir. Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim kanun hükmünde kararnameleri ç›karma yet-
kisi, bir yetki kanunundan de¤il, do¤rudan do¤ruya Anayasadan do¤maktad›r. Bu
anlamda ola¤anüstü hal veya s›k›yönetim kanun hükmünde kararnameleri, bir ala-
n› do¤rudan do¤ruya (asli olarak) düzenleyebilir. Yürütme bir yetki olarak de¤il,
sadece bir görev olarak nitelendirilmifl olsayd› bu kararnamelerin hukuki mahiye-
tini Anayasan›n genel sistemi içinde aç›klamak hayli güçleflirdi. Ayn› flekilde, Ana-
yasan›n 107. maddesine göre Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤i’nin kurulufl,
teflkilat ve çal›flma esaslar› ile personel atama ifllemlerinin, do¤rudan do¤ruya
Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi ile düzenlenebilmesi de yürütmenin asli düzen-
leme yetkisinin baflka bir örne¤ini oluflturmaktad›r. Bu iki istisnai durum d›fl›nda,
1982 Anayasas›’n›n yasama ve yürütme fonksiyonlar›n›n ayr›l›¤› konusunda kabul
etti¤i formülün, 1924 ve 1961 Anayasalar›’ndaki kanunun üstünlü¤üne dayanan
sistemi temelde de¤ifltirmedi¤i söylenebilir.
Yürütme ifllemlerinin kural olarak bir ön kanuni düzenlemeye dayanmalar›
zorunlulu¤unun bir istisnas› da, yürütme organ›n›n do¤rudan do¤ruya Anayasadan
kaynaklanan birtak›m ifllemleridir. Yürütme organ›n›n, kanunlardan de¤il, do¤-
rudan do¤ruya Anayasadan ald›¤› yetkilerle yapt›¤› bu ifllemler, yürütme veya
idare fonksiyonunun tan›mlanmas›nda baflvurulan kanunlar›n uygulanmas›n› sa¤-
lamak kavram›n›n d›fl›nda kal›rlar. Gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar›’nda birçok
106 Anayasa Hukuku
örnekleri bulunan bu ifllemler, genellikle, Cumhurbaflkan›’n›n yürütme organ›n›n

bafl› olma s›fat›ndan de¤il, devletin bafl› olma s›fat›ndan kaynaklanan ifllemleridir.
Gene bunlar, ço¤unlukla, yürütme organ›n›n di¤er iki devlet organ›yla olan ilifl-
kilerini ilgilendirirler. 1982 Anayasas›na göre Cumhurbaflkan›’n›n yasamaya iliflkin
yetkileri aras›nda, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni gerekti¤inde toplant›ya ça¤›r-
mak, kanunlar› tekrar görüflülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri gön-
dermek, kanunlar› yay›mlamak, Anayasa de¤iflikliklerini halkoyuna sunmak;
kanunlar, kanun hükmünde kararnameler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹ç-
tüzü¤ü hakk›nda Anayasa Mahkemesi’nde iptal davas› açmak gibi yetkiler vard›r.
Cumhurbaflkan›’n›n yarg› organ› ile ilgili yetkileri, Anayasada belirtilen baz› yüksek
hakimleri seçmektir. Nihayet Anayasa, yürütme ile ilgili alanlarda da Cumhurbafl-
kan›’na baz› atama ifllemlerini yapmak, belirli kiflilerin cezalar›n› hafifletmek veya
kald›rmak gibi birtak›m yetkiler vermifltir. Bu ifllemler ve tâbî olduklar› hukuki
rejim, afla¤›da ayr›ca tart›fl›lacakt›r.
SIRA S‹ZDE 1982 Anayasas›’nda yürütmenin hem görev hem de yetki olarak nitelendirilmesinin huku-
ki sonuçlar› nelerdir?
Özet

AMAÇ
Kuvvetler ayr›l›¤› ve fonksiyonlar ayr›l›¤› kavramla-
AMAÇ
1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›’nda, kuvvetler ay-
1 r›n› tan›mlayabilmek. 3 r›l›¤›n›n nas›l düzenlendi¤ini belirleyebilmek.
• Egemenlik ve devlet kudreti tektir ve bölünmezdir. • Türkiye’de 1924 Anayasas›’n›n 5. maddesinde kuv-
‹ktidar›n fonksiyonlar› (yasama, yürütme, yarg›), vetler birli¤i anlam›na gelen bir ifade kullan›lmakla
iktidar›n de¤iflik kullan›m biçimleridir. ‹ktidar›n or- beraber asl›nda fonksiyonlar ayr›l›¤› gerçeklefltiril-
ganlar› ise, iktidar›n çeflitli fonksiyonlar›n› yerine mifltir. 1961 Anayasas› da 1924 Anayasas›’n›n siste-
getirmekle görevli kifli veya kurulufllard›r (örne¤in mini benimsemifl, ancak yarg› organ›n›n ba¤›ms›z-
Bakanlar Kurulu, Yarg›tay). Günümüzde kuvvetler l›¤› konusunda daha güvenli bir sistem getirmifltir.
ayr›l›¤› deyimi kullan›l›rken kastedilen, gerçekte 1982 Anayasas› ise kuvvetler ayr›l›¤› sistemini be-
fonksiyonlar ayr›l›¤›d›r. nimsemekle birlikte, yürütmeyi sadece bir görev
de¤il, ayn› zamanda yetki olarak nitelendirmifltir.

AMAÇ
Devletin hukuki fonksiyonlar›n›n, maddi, flekli ve Bu durum kendisini 1982 Anayasas›’nda Ola¤anüs-
2 organik tasniflerini aç›klayabilmek. tü Hal Kanun Hükmünde Kararnameleri ile Cum-
• Devletin hukuki fonksiyonlar› yasama, yürütme ve hurbaflkanl›¤› kararnamelerinde gösterir.
yarg› olarak üçe ayr›lmakta, fakat bu kavramlar›n
nas›l tan›mlanmas› gerekti¤i tart›fl›lmaktad›r. Bir gö-
rüfl, devletin hukuki fonksiyonlar›n›n tasnifini, bu
fonksiyonlar›n ifas›nda baflvurulan ifllemlerin huku-
ki mahiyetine dayand›rmaktad›r (maddi tasnif). Di-
¤er bir görüfl ise, devletin fonksiyonlar›n› ve bu
fonksiyonlar›n ifa arac› olan hukuki ifllemleri, bu ifl-
lemleri yapan organa (organik tasnif) ve yap›l›fl fle-
killerine göre (flekli tasnif) tasnif etmektedir.
108 Anayasa Hukuku
Kendimizi S›nayal›m 6. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhurbaflkan›’n›n yasamaya

1. Kuvvetler ayr›l›¤› prensibi afla¤›daki düflünürlerden iliflkin yetkilerinden biri de¤ildir?
hangisi ile özdefllefltirilmifltir? a. TBMM’yi gerekti¤inde toplant›ya ça¤›rmak
a. Montesquieu b. Kanunlar› tekrar görüflülmek üzere TBMM’ye geri
b. J.J. Rousseau göndermek
c. Descartes c. Kanunlar› yay›nlamak
d. Spinoza d. Kanunlar hakk›nda Anayasa Mahkemesi’ne iptal
e. Locke davas› açmak
e. Anayasa’da belirtilen yüksek hakimleri seçmek
2. Devletin hukuki fonksiyonlar›n›n tasnifini, bu fonksi-
yonlar›n ifas›nda baflvurulan ifllemlerin hukuki mahiyetine 7. Bakanlar Kurulu’na kanun hükmünde kararname ç›-
dayand›ran kritere ne ad verilir? karma yetkisi veren kanunda afla¤›dakilerden hangisinin
a. fiekli kriter gösterilmesi zorunlu de¤ildir?
b. Organik kriter a. Kararnamenin amac›
c. Kiflisel kriter b. Kararnamenin kapsam›
d. Maddi kriter c. Kararnamenin ilkeleri
e. Fonksiyonel kriter d. Yetkinin kullan›m süresi
e. Yürürlükten kald›r›lacak kanun hükümleri
3. 1982 Anayasas›’na göre yürütme yetkisi ve görevi
afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan yerine getirilir? 8. Devletin objektif hukuku formüle etti¤i veya ona yü-
a. Cumhurbaflkan› rürlük sa¤lad›¤› fonksiyonu afla¤›dakilerden hangisidir?
b. Bakanlar Kurulu a. Yasama fonksiyonu
c. Bakanlar b. Yürütme fonksiyonu
d. Valilikler ve Bakanlar Kurulu c. Yarg› fonksiyonu
e. Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu d. ‹dare fonksiyonu
e. Denetim fonksiyonu
4. Pozitif hukuk verilerince kuvvetler ayr›l›¤›ndan kast
edilen nedir? 9. ‹darenin düzenleyici ifllemlerini, yasama ifllemlerinden
a. Fonksiyonlar ayr›m› ay›rdetmeye yarayan unsur afla¤›dakilerden hangisidir?
b. ‹dari ayr›m a. Hukuk kural› koymas›
c. Hiyerarflik ayr›m b. Genel nitelikte olmas›
d. Yasal ayr›m c. Yürütme organ› taraf›ndan yap›lmas›
e. Pedagojik ayr›m d. Sürekli nitelikte olmas›
e. Kiflilik d›fl› olmas›
5. Devlet fonksiyonlar›n›n flekli ve organik bak›mdan tas-
nifinin en güçlü savunucusu kimdir? 10. Kanun hükmünde kararname ç›karma yetkisi afla¤›da-
a. Carré De Malberg kilerden hangisine aittir?
b. Montesquieu a. TBMM
c. Duguit b. Bakanlar Kurulu
d. Locke c. Anayasa Mahkemesi
e. Hobbes d. Dan›fltay
e. Cumhurbaflkan›
“ .... Anayasa’n›n bafllang›ç k›sm›nda kuvvet ayr›m›n›n, Dev-

1et organlar› aras›nda üstünlük s›ralamas› anlam›na gel-
meyip, belli Devlet yetkilerinin kullan›lmas›ndan ibaret
Günefl, Turan. (1965). Türk Pozitif Hukukunda Yürüt-
me Organ›n›n Düzenleyici ‹fllemleri. Ankara: An-
kara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›.
Teziç, Erdo¤an. (1991). Anayasa Hukuku. ‹stanbul: Beta
ve bununla s›n›rl› medeni bir ifl bölümü ve iflbirli¤i oldu-
Yay›nlar›.
¤u ve üstünlü¤ün ancak Anayasa ve kanunlarda bulundu-
¤u belirtilmifltir.
Yukar›da de¤inildi¤i gibi “kuvvetler ayr›l›¤›” ilkesi benim-
senerek haz›r1an›p yürürlü¤e konulan Anayasa’m›z›n
üçüncü k›sm›nda da dev1etin temel örgütlenme biçimi
“Cumhuriyetimizin Temel Organlar›” bafll›¤› alt›nda s›ray-
1a yasama, yürütme ve yarg› olarak düzenlenmifltir. Ana-
yasa’n›n da öngördü¤ü ve güçler ayr›l›¤›n›n esas al›nd›¤›
bu örgütlenme biçimi dikkate al›nd›¤›nda, ulusal ve resmi
bayramlarda ve törenlerde de an›lan kurumlar› (yasama,
yürütme, yarg›) temsile yetkili olanlar›n, belirlenen bu s›-
raya göre törenlerde yer almalar› gerekir. (DANIfiTAY 10.
D., E. 1998/6921 K. 2000/4825, www.adalet.gov.tr).

”
1. a Ayr›nt›l› bilgi için, “Kuvvetler Ayr›l›¤› ve
Fonksiyonlar Ayr›l›¤›” konusuna bak›n›z.
2. d Ayr›nt›l› bilgi için, “Devletin Hukuki Fonksiyonla-
r›n›n Maddi Bak›mdan Tasnifi” konusuna bak›n›z.
3. e Ayr›nt›l› bilgi için, “1982 Anayasas›’nda Kuvvetler
(Fonksiyonlar) Ayr›l›¤›” konusuna bak›n›z.
4. a Ayr›nt›l› bilgi için, “Kuvvetler Ayr›l›¤› ve Fonksi-
yonlar Ayr›l›¤›” konusuna bak›n›z.
5. a Ayr›nt›l› bilgi için, “Devlet Fonksiyonlar›n›n fiekli
ve Organik Bak›mdan Tasnifi” konusuna bak›n›z.
6. e Ayr›nt›l› bilgi için “1982 Anayasas›’nda Kuvvetler
7. e Ayr›nt›l› bilgi için, “1982 Anayasas›’nda Kuvvetler
8. a Ayr›nt›l› bilgi için, “Devletin Hukuki Fonksiyonla-
r›n›n Maddi Bak›mdan Tasnifi” konusuna bak›n›z.
9. c Ayr›nt›l› bilgi için, “Devlet Fonksiyonlar›n›n fiekli
ve Organik Bak›mdan Tasnifi” konusuna bak›n›z
10. b Ayr›nt›l› bilgi için, “1982 Anayasas›’nda Kuvvetler
110 Anayasa Hukuku
111
Yasama Fonksiyonu
ve Yasama ‹fllemleri 7
Bu Ünitede...
Yasama fonksiyonunun niteli¤ine iliflkin genel bilgiler ve bunlar›n Türk Anayasa
Hukuku’nda düzenlenmifl biçimi aç›klanmaktad›r. Daha sonra yasama organ›-
n›n gerçeklefltirdi¤i yasama ifllemleri ve bu ifllemlerin Anayasaya uygunlu¤unun
denetimi konusunda bilgi verilmektedir.
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda, afla¤›daki bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z:
Yasama ifllevinin ne oldu¤unu ve maddi anlamda kanun ile flekli anlamda
kanun kavramlar›n› tan›mlayabileceksiniz.
Yasama ifllevinin niteliklerinin neler oldu¤unu belirleyebileceksiniz.
Yasama ifllemi türlerini s›ralayabileceksiniz.
112 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Avukatlar ile baz› fakültelerde görev yapan ö¤retim üyelerinin hakimlik ve savc›l›k
mesle¤ine geçebilmelerine olanak sa¤layan “Hakimler ve Savc›lar Yasas›’nda De-
¤ifliklik Yap›lmas›na Dair Kanun” Resmi Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e girdi.
Yeni düzenlemeye göre, hukuk fakültelerinde maddi hukuk ve usul hukuku dalla-
r›nda ders veren profesörler ve doçentler, adli hakim ve savc›l›klara, hukuk, siya-
sal bilgiler, iktisat, iflletme, idari bilimler fakültelerinde idare, maliye ve ekonomi
dallar›nda ders veren profesör ve doçentler de idari yarg› hakim ve savc›l›klar›na
atanabilecekler (Cumhuriyet, 27.01.2003).
Anahtar Kavramlar
• Kanun • Kanun Hükmünde Kararname
• Yasama • Parlamento karar›
• fiekli anlamda kanun • ‹çtüzük
• Maddi anlamda kanun
‹çindekiler
• YASAMA FONKS‹YONU
• Yasama Fonksiyonunun Niteli¤i
• Yasama Yetkisinin Genelli¤i ve ‹lkelli¤i (Aslili¤i)
• Yasama Yetkisinin Devredilmezli¤i
• YASAMA ‹fiLEMLER‹
• Kanun
• Özel Nitelikli Kanunlar
• Parlamento Kararlar›
• ‹çtüzük
Ünite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama ‹fllemleri 113
YASAMA FONKS‹YONU
AMAÇ
Yasama ifllevinin ne oldu¤unu ve maddi anlamda kanun ile flekli
anlamda kanun kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
1
Yasama Fonksiyonunun Niteli¤i
1961 Anayasas› gibi, 1982 Anayasas› da yasama yetkisinin Türkiye Büyük Millet
Meclisine ait oldu¤unu ve bu yetkinin devredilemeyece¤ini belirtmifl, fakat yasama
yetkisinin ne oldu¤unu tan›mlamam›flt›r. Türkiye Büyük Millet Meclisi, yetkilerini
ya kanun veya karar biçiminde ifllemlerle kullanaca¤›na göre, yasama yetkisini
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kanun yapma ve parlamento kararlar› alma yetki-
si olarak tan›mlayabiliriz. Ancak flüphesiz, böyle bir tan›m da bizi fazla ayd›nlatma-
maktad›r. Kanun ve parlamento karar› kavramlar› afla¤›da ayr›nt›l› flekilde tart›fl›la-
cak olmakla birlikte, burada yasama kavram›n›n daha genel düzeyde aç›klanmas›-
na çal›fl›lacakt›r.
1982 Anayasas›’n›n “yasama yetkisi” bafll›¤›n› tafl›yan 7. maddesinin Dan›flma
Meclisi Anayasa Komisyonu’nca verilen gerekçesinde “Millet ad›na kanun koyma
yetkisini yasama meclisi yerine getirir.” denilmektedir. Bu cümle, Anayasa koyucu-
nun, yasama yetkisini kanun koyma veya 87. maddedeki daha etrafl› ifade ile “ka-
nun koymak, de¤ifltirmek ve kald›rmak” olarak gördü¤ünü anlatmaktad›r. Anaya-
sa koyucunun, kanun deyiminden maddi manada kanunu mu, yoksa flekli mana-
da kanunu mu kastetti¤i konusunda bir aç›kl›k yoktur.
fiüphesiz ki, gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar›’na göre, maddi anlamda kanun-
lar›n yan›nda flekli anlamda kanunlar da vard›r. Di¤er bir deyimle, kural-ifllem ol-
mad›¤›, bir objektif hukuk kural› koymad›¤› halde, kanun ad›n› tafl›yan, maddi ka-
nunlarla ayn› usuller içerisinde yap›lan, ayn› hukuki güce sahip olan ve ayn› yarg›-
sal denetim rejimine tabi bulunan birçok ifllemler mevcuttur. Objektif hukuk kura-
l›, ister genelli¤i ile, ister bireyler bak›m›ndan yeni hak ve yükümlülükler yaratma-
s›yla, ister bir kere uygulanmakla sona ermemesiyle tan›mlans›n, an›lan ifllemlerin
hiçbir anlamda kural say›lamayacaklar›nda flüphe yoktur. Bu ifllemlerden baz›lar›,
1982 Anayasas›’n›n, 1961 Anayasas›’n›n 64. maddesine paralel olan 87. maddesin-
de say›lm›flt›r. Bütçe ve kesin hesap kanunlar›n› kabul etmek, para bas›lmas›na ka-
rar vermek, genel ve özel af ilan etmek, kesinleflen ölüm cezalar›n›n yerine getiril-
mesine karar vermek gibi. Bunlardan bir k›sm› (mesela ölüm cezalar›n›n yerine ge-
tirilmesine karar vermek) maddi mahiyeti bak›m›ndan bir sübjektif ifllemdir. Di¤er
baz›lar› ise flart ifllem niteli¤i tafl›maktad›r. Mesela Bütçe kanunu, yeni bir hukuk
kural› yaratmaz; sadece yürürlükteki kurallar çerçevesinde devlet gelirlerinin top-
lanmas›na ve kamu harcamalar›n›n yap›lmas›na izin verir; di¤er bir deyimle, bu yet-
kilerin kullan›labilmesinin flart›n› oluflturur. Genel veya özel af da, ayn› flekilde, af
edilen kifli veya kiflileri bir hukuki statüden ç›kar›p baflka bir hukuki statüye sokar.
Görülüyor ki, bu örnekler karfl›s›nda Türkiye’de kanunun mutlaka bir kural-ifl-
lem olmas› gerekti¤i elbette söylenemez. Ancak asl›nda tart›flma konusu olan so-
run, bu de¤ildir. Yukar›da örneklerine de¤indi¤imiz flekli anlamdaki kanunlar,
Anayasan›n aç›k hükümlerinden kaynaklanmaktad›r. Di¤er bir deyimle, Anayasa
bu ifllemlerin, maddi mahiyetlerine bak›lmaks›z›n, kanun biçiminde oluflmalar›n›
emretmifltir. Öyleyse, tart›fl›lmas› gereken sorun, do¤rudan do¤ruya Anayasadan
kaynaklanan bu durumlar›n d›fl›nda, kural-ifllem niteli¤inde olmayan bir hukuki ifl-
lemin kanun biçiminde yap›lmas›n›n mümkün olup olmad›¤›d›r.
114 Anayasa Hukuku
1961 Anayasas› döneminde kanunu maddi anlam›yla tan›mlayan Anayasa Mah-

kemesi, 1982 Anayasas› döneminde de kanunu esas itibariyle kural-ifllem niteli¤in-
de gören maddi kanun anlay›fl›n› devam ettirmifltir. Mesela Mahkemenin bir kara-
r›nda flöyle denilmektedir: “Yasalar ya da yasalarla eflde¤erdeki pozitif hukuk me-
tinleri nesnel, soyut, genel ve sürekli nitelikteki hukuk kurallar›n› içeren, etkileri
yönünden de objektif hukuk alan›nda yeni bir durum yaratan ya da varolan bir du-
rumu düzenleyen veya ortadan kald›ran kural-ifllemler bölümüne girerler”.
Buna ra¤men 1982 Anayasas› döneminde de flekli kanunlar kuflkusuz varolma-
ya devam etti¤ine göre, Anayasa Mahkemesi’nin bu maddi kanun anlay›fl›n›n pra-
tik önemi nedir? Bizce bu önem, afla¤›da görülece¤i gibi, TBMM’nin kanun de¤il
karar ad› alt›nda yapt›¤› ifllemlerin maddi içerikleri bak›m›ndan kanun say›l›p sa-
y›lmayaca¤›, dolay›s›yla Mahkemenin anayasaya uygunluk denetiminin kapsam›na
girip girmeyece¤inin belirlenmesi aç›s›ndan kendini göstermektedir. Anayasa Mah-
kemesi, bir hukuki ifllemin onu yapan organ taraf›ndan nitelendirilifl flekli ile ken-
disini ba¤l› saymamakta, ifllemin niteli¤ini bizzat inceleyerek e¤er o ifllem, deneti-
me tabi ifllemlerle ayn› nitelik ve etkinlikte ise, onun Anayasaya uygunlu¤unu de-
netleme yetkisini kendisinde görmektedir. Dolay›s›yla e¤er TBMM’nin karar ad› al-
t›nda yapt›¤› bir ifllem, hukuki niteli¤i bak›m›ndan bir kural-ifllem ise, onun kanun
say›larak Anayasa Mahkemesi’nce denetlenmesi mümkün olacakt›r.
Anayasa Mahkemesi’nin maddi kanun anlay›fl›na a¤›rl›k veren kararlar›na karfl›-
l›k, 1961 Anayasas› döneminde Türk doktrini, genellikle flekli kanun anlay›fl›n› be-
nimsemifltir. Carré de Malberg’in görüfllerinden büyük ölçüde esinlenen bu yazarla-
r›m›za göre, t›pk› 1875 Frans›z Anayasas› gibi, 1924 ve 1961 Türk Anayasalar› da ka-
nunu maddi kritere göre tan›mlam›fl de¤illerdir. Pozitif anayasa hukukumuzda ka-
nunun genel, objektif, kiflilik-d›fl› ve gelece¤i düzenleyici bir ifllem olmas› gerekti-
¤ini belirten hiçbir kural yoktur. Dolay›s›yla bir kanun, pekala, bireysel ve sübjek-
tif bir ifllem de olabilir. Kanunla idari ifllemi birbirinden ay›ran, bunlar›n maddi ma-
hiyetleri de¤il, aralar›ndaki hiyerarfli fark›d›r. Türk hukukunda kanun, ancak flekli
ve organik kritere göre tan›mlanabilir. fiu halde kanun, yasama organ› taraf›ndan
kanun ad› alt›nda ve belirli yasama usullerine uyularak yap›lan her türlü ifllemdir.
1961 Anayasas› bak›m›ndan geçerli oldu¤u kabul edilebilecek olan bu anlay›fl,
büyük ihtimalle 1982 Anayasas› döneminde de Türk doktrinine hakim olacakt›r.
Çünkü 1961 Anayasas›’nda oldu¤u gibi, 1982 Anayasas›’nda da kanunun mutlaka
bir kural-ifllem olmas› gerekti¤ini gösteren herhangi bir hüküm yoktur.
SIRA S‹ZDE Maddi anlamda kanun ile flekli anlamda kanun aras›nda ne gibi farkl›l›klar bulunmakta-
d›r? Türk Hukuku’nda hangi anlay›fl egemendir, tart›flarak aç›klay›n›z.
Yasama Yetkisinin Genelli¤i ve ‹lkelli¤i (Aslili¤i)

AMAÇ Yasama ifllevinin niteliklerinin neler oldu¤unu belirleyebilmek.
2
Yasama Yetkisinin Yasama yetkisinin genelli¤i kavram›n›, kanunlar›n genelli¤i ile kar›flt›rmamak
Genelli¤i: Anayasaya ayk›r› gerekir. Bizim hukukumuzda yasama yetkisinin genelli¤i, kanunla düzenleme ala-
olmamak kayd›yla her
konunun yasama organ›nca n›n›n konu itibariyle s›n›rland›r›lmam›fl oldu¤unu, Anayasaya ayk›r› olmamak flar-
dilenilen ölçüde ayr›nt›l› t›yla her konunun kanunla düzenlenebilece¤ini ifade eder. Yasama organ›, flüphe-
olarak düzenlenmesini ifade
eder. siz Anayasa s›n›rlar› içinde, devletin hukuk düzeninin yarat›c›s›d›r. Bir sosyal iliflki
alan›n› kanunla düzenleyerek devletin faaliyet alan› içine almaya veya devletin fa-
aliyet alan› içindeki bir iliflkiyi bu alandan ç›karmaya yetkilidir. Yasama yetkisinin
genelli¤i, afla¤›da aç›klanaca¤› gibi, yürütme organ›na b›rak›lm›fl mahfuz bir dü-
zenleme yetkisinin bulunmad›¤›n› da anlat›r. Nitekim kanun alan›n›n konu itibariy-
le s›n›rland›r›ld›¤›, bunun d›fl›ndaki alanlarda düzenleme yetkisinin do¤rudan do¤-
ruya yürütme organ›na b›rak›ld›¤› anayasalar bak›m›ndan, yasama yetkisinin ge-
nelli¤inden söz edilemez.
Yasama yetkisinin genelli¤i, ayn› zamanda, yasama organ›n›n bir konuyu diledi-
¤i ölçüde ayr›nt›l› olarak düzenleyebilece¤i anlam›na da gelir. Yasama organ›n›n, bir
konunun genel ilkelerini saptamakla yetinip, ayr›nt›lar›n veya Anayasa Mahkememi-
zin deyimiyle “ihtisasa ve idare tekni¤ine taalluk eden hususlar›n” düzenlenmesini
yürütme organ›na b›rakmas›, iyi yönetimin gereklerine ve yasama organ›n›n yap›sal
niteliklerine uygun düflebilir. Ancak bu konuda yasama organ›n›n hukuki bir yü-
kümlülük alt›nda oldu¤unu söylemeye elbette imkan yoktur. Yasama organ›, diledi-
¤i takdirde, bir konuyu en ince ayr›nt›lar›na kadar düzenleyebilir ve yürütme orga-
n›na sadece ba¤l› yetkiler vererek, bir idari düzenleme alan›na yer b›rakmayabilir.
Yasama yetkisinin ilkelli¤i (aslili¤i) ise, yasama organ›n›n bir konuyu do¤- Yasama Yetkisinin ‹lkelli¤i
(Aslili¤i): Yasama organ›n›n
rudan do¤ruya, yani araya herhangi bir ifllem girmeksizin düzenleyebilmesidir. bir konuyu araya baflka bir
Türkiye’de yasama ve yürütme fonksiyonlar› aras›ndaki en önemli fark da burada ifllem girmeksizin
görülür. Yürütme organ›, yukar›da de¤inilen istisnalarla, do¤rudan do¤ruya huku- düzenlemesidir.
ki ifllemler yapmak yetkisine sahip de¤ildir. Yürütme organ›n›n ifllemleri, ister süb-
jektif ister düzenleyici ifllemler olsun, daima o alan› önceden düzenlemifl olan bir
kanuna dayanmak zorundad›r. Bu anlamda yürütme organ›n›n ifllemleri, kanunu
izleyen, kanundan kaynaklanan ifllemlerdir. Gerçi bir bak›ma yasama ifllemlerinin
de anayasadan kaynakland›¤› düflünülebilir ama, anayasa-kanun iliflkisiyle kanun-
idari ifllem iliflkisi aras›nda çok önemli bir fark vard›r: ‹dari ifllemin mevcut bir ka-
nuna dayanma zorunda olmas›na ve onun uygulanmas›n› sa¤lay›c› nitelik tafl›ma-
s›na karfl›l›k, kanun anayasay› uygulay›c› bir ifllemden ibaret de¤ildir. Kanunun bu
anlamda anayasaya dayanmas› zorunlu olmay›p, anayasaya ayk›r› olmamas› yeter-
lidir. Sadece yasama organ›, bir konuyu ilkel, yani özerk ve serbest olarak düzen-
leyebilir. ‹dareci, kendisini yetkilendiren bir kanun hükmüne dayanmaks›z›n, bi-
reysel olsun düzenleyici olsun hiçbir ifllem yapamayaca¤› halde kanun yasama or-
gan›n›n kendine özgü iktidar›na, teflebbüs kudretine dayan›r. fiu anlamda ki, yasa-
ma organ›, belli bir tedbiri kanunlaflt›rabilmek için hiçbir metnin ön iznine tabi de-
¤ildir. Anayasadan ald›¤› genel yetki ile, her konuyu do¤rudan do¤ruya düzenle-
yebilir. Nitekim Anayasa Mahkemesi’nin çeflitli kararlar›nda da, kanunun nitelikle-
ri aras›nda bir konuyu do¤rudan do¤ruya düzenleme özelli¤ine de¤inilmifltir.
Bununla yak›ndan ilgili bir fark da kanunun oldu¤u yerde idare için onu uygu-
laman›n sadece bir yetki de¤il, ayn› zamanda hukuki bir yükümlülük olmas›na kar-
fl›l›k, yasama organ›n›n anayasa karfl›s›nda bu anlamda bir yükümlülük alt›nda bu-
lunmamas›d›r. Yasama organ›, elbette anayasan›n hedef ve amaçlar›n›n gerçeklefl-
tirilmesine yard›mc› olacak kanunlar› ç›karmal›d›r. Ancak bu, hukuki de¤il, sadece
siyasi bir yükümlülüktür. Hatta baz› kanunlar›n belli bir süre içinde ç›kar›lmas›n›
aç›kça emreden anayasa hükümlerinin bile, hukuki anlamda müeyyidesi yoktur.
Yasama yetkisinin ilkelli¤i ve genelli¤i aras›ndaki fark› anlat›n›z. SIRA S‹ZDE
Yasama Yetkisinin Devredilmezli¤i

Anayasam›z›n 7. maddesi “Yasama yetkisi Türk Milleti ad›na Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nindir. Bu yetki devredilemez” kural›n› koymaktad›r. Sözü geçen kural,
1924 Anayasas›’n›n “Meclis, teflri salahiyetini bizzat istimal eder” (m.6) ve 1961
Anayasas›’n›n “Yasama yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nindir. Bu yetki devre-
116 Anayasa Hukuku
dilemez” (m.5) yolundaki hükümlerine paraleldir. Acaba her üç Anayasada yasa-

ma yetkisinin devredilmezli¤i ilkesi, ne amaçla ve hangi anlamda yer alm›flt›r?
‹lk bak›flta, yasama yetkisinin devredilmezli¤i yolunda bir kurala Anayasada yer
verilmesi garip karfl›lanabilir. Çünkü kamu hukukunda hiçbir devlet organ› anaya-
sadan veya kanunlardan ald›¤› yetkileri, bu metinlerde aç›k bir izin olmad›kça bafl-
ka bir devlet organ›na devredemez. Bu anlamda devredilmezlik ilkesi, sadece ya-
sama yetkisi bak›m›ndan de¤il, bütün devlet organlar› ve devlet yetkileri bak›m›n-
dan geçerlidir.
Üstelik, 7. maddede sözü edilen devredilemeyecek yasama yetkisi ile, genel
olarak kural koyma fonksiyonunun kastedilmifl olamayaca¤› da aç›kt›r. Çünkü ge-
rek 1924 ve 1961 gerek 1982 Anayasalar›’nda yürütme organ›n›n düzenleyici ifllem-
ler yapma, yani genel, soyut, objektif, kiflilik-d›fl› hukuk kurallar› koyma yetkisine
sahip oldu¤unda flüphe yoktur. Kald› ki, ilgili Anayasalarda buna aç›kça izin veren
hükümler olmasayd› bile, bütün genel, objektif ve soyut hukuk kurallar›n›n ancak
yasama organ› taraf›ndan konulabilece¤ini savunmak, toplumun pratik ihtiyaçlar›
aç›s›ndan gene de imkans›z olurdu.
Görülüyor ki, yukar›da de¤inilen maddeler, yasama organ› d›fl›nda bir devlet
organ›n›n genel kurallar koyma yetkisini yasaklam›fl de¤ildir ve olamaz da. Öyley-
se, yasama yetkisinin devredilmezli¤inin anlam› nedir? Yasama yetkisi her türlü ge-
nel kural koyma yetkisi anlam›na gelmedi¤ine göre, neyin devri yasaklanm›flt›r?
Bu madde ile yasaklanm›fl olan, her fleyden önce, kanun ad› alt›nda veya bu ad›
tafl›masa bile kanunla eflde¤erde ya da kanun gücüne sahip hukuki ifllemler yapma
yetkisinin devredilmesidir. E¤er bir düzenleyici ifllem, mevcut kanun hükümlerini
de¤ifltirebiliyor veya yürürlükten kald›rabiliyorsa, bu ifllemin kanun niteli¤inde ve
gücünde oldu¤unda kuflku yoktur. Çünkü bir hukuki ifllem, ancak en az kendisine
eflde¤erli olan bir ifllemle de¤ifltirilebilir veya ortadan kald›r›labilir. ‹kincisi, bir dü-
zenleyici ifllem, mevcut kanun hükümlerini de¤ifltirmemek ve ortadan kald›rma-
makla birlikte, hakk›nda hiçbir kanuni düzenleme bulunmayan bir alanda asli, ya-
ni ilk elden ya da do¤rudan düzenleme yap›yorsa, böyle bir ifllemin de, yukar›da
aç›klanan idarenin türevselli¤i ilkesi gere¤ince, kanun niteli¤inde say›lmas› gerekir.
1971 y›l›nda yap›lan Anayasa de¤iflikli¤i ile kanun hükmünde kararnamelerin
hukukumuza girmifl olmas›, KHK’nin hukuki güç yönünden kanuna eflit niteli¤i,
onun fonksiyonel bak›mdan bir yasama ifllemi say›lmas› gerekip gerekmedi¤i tar-
t›flmas›na yol açm›flt›r. Bu, salt teorik bir tart›flma olmay›p, pratik aç›dan da önem
tafl›maktad›r; çünkü e¤er KHK bir yasama ifllemi olarak görülürse, onun yasama
meclisinin onay›ndan önce de idari yarg›n›n denetimine tabi olmamas› gerekir. K›-
sacas›, ifllemin niteli¤inin belirlenmesi, onun tabi oldu¤u yarg›sal denetim rejimi-
nin tayini bak›m›ndan önemlidir.
KHK’nin yasama ifllemi say›l›p say›lmamas›, yetki kanunu ile Bakanlar Kuru-
lu’na verilen KHK ç›karma yetkisinin niteli¤i hakk›nda kabul edilecek görüfle ba¤-
l›d›r. E¤er bu yetki biraz daha geniflletilmifl basit bir düzenleme yetkisiyse, KHK de
tüzük ve yönetmeliklerden nitelikçe farkl› olmayan, düzenleyici bir idari ifllemden
ibarettir. Yok e¤er KHK ç›karma yetkisi, bir yasama yetkisinin devri ise, KHK’nin
fonksiyonel anlamda bir yasama ifllemi olarak kabul edilmesi gerekir.
Tüzükler ve yürütmenin di¤er düzenleyici ifllemleri ancak kanunlara ayk›r› ol-
mamak flart›yla düzenlemede bulunabildikleri halde, KHK yürürlükteki kanun hü-
kümlerini kald›rabilmekte ve de¤ifltirebilmekte, di¤er bir deyimle kanunun huku-
ki gücüne sahip bulunmaktad›r. KHK’nin bunu ancak yetki kanununun belirledi¤i
alanda yapabilmesi, onun hukuki gücünü etkilemez. Yasama yetkisi ne flekilde an-
lafl›l›rsa anlafl›ls›n, bu yetkinin kanun koymak, de¤ifltirmek ve kald›rmak unsurla-

r›n› içerdi¤inde flüphe yoktur. Dolay›s›yla, yürürlükteki kanun hükümlerini de¤ifl-
tirebilen ve kald›rabilen bir ifllemin, kanunla ayn› hukuki güçte oldu¤u ve bu tür
ifllemler yapabilme yetkisinin de maddi bak›mdan yasama yetkisi olarak vas›flan-
d›r›lmas› gerekti¤i sonucuna var›labilir. KHK’nin, yasama organ› yönünden alelade
bir kanun tasar›s›ndan ibaret oldu¤u görüflü ise, daha da zor savunulabilecek nite-
liktedir. Kanun tasar›lar›, kanunlaflana kadar hiç kimse için haklar ve yükümlülük-
ler do¤urmaz; bu anlamda bunlar, birer hukuki ifllem bile de¤ildir. KHK ise, yay›n-
lanmas› ile birlikte yürürlü¤e girmekte, fertler için hak ve yükümlülükler do¤ur-
maktad›r. TBMM, KHK’ yi reddetse veya de¤ifltirse bile, bu ancak red veya de¤ifl-
tirme karar›n›n yay›nlanmas›ndan itibaren hüküm ifade etmektedir.
1982 Anayasas› döneminde, Anayasa Mahkemesi’nin konuya iliflkin kararlar›
da, KHK’lerin ve yetki kanununun hukuki mahiyeti üzerinde birtak›m tereddütle-
rin var oldu¤unu göstermektedir. Anayasa Mahkemesi, 1985 y›l›nda verdi¤i bir ka-
rarda, bu kitapta savunulan görüfllere paralel olarak, Bakanlar Kurulu’na KHK ç›-
karma yetkisinin verilmesini, yasama yetkisinin devri niteli¤inde görmüfltür.
Buna karfl›l›k Anayasa Mahkemesi, daha sonraki kararlar›nda, KHK ç›karma
yetkisini yasama yetkisinin devri niteli¤inde görmemifltir. Anayasa Mahkemesi ka-
rarlar›na göre yetki devri, ancak Anayasan›n 73 ve 167. maddelerinde düzenlenen
ayr›k (istisnai) durumlarda söz konusu olacakt›r. Anayasan›n 121 ve 122. madde-
lerinde düzenlenen ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim KHK’lerinde ise bir yetki devri
söz konusu de¤ildir. Çünkü bu durumda yürütme organ›n›n düzenleme yetkisi
do¤rudan do¤ruya Anayasadan kaynaklanmakta ve bir kanunla yetkilendirmeye
gerek bulunmamaktad›r.
1982 Anayasas› ile Bakanlar Kurulu’na tan›nan kanun hükmünde kararname ç›karma yet- SIRA S‹ZDE
kisinin, yasama yetkisinin devredilmezli¤i ilkesi ile ne derece ba¤daflt›¤›n› tart›fl›n›z.
YASAMA ‹fiLEMLER‹
AMAÇ Yasama ifllemi türlerini s›ralayabilmek.
3
Kanun
Türk hukukunda kanunun maddi anlamda de¤il, ancak flekli anlamda tan›mlana-
bilece¤i, yasama yetkisinin de genel ve s›n›rs›z oldu¤u, yukar›da belirtilmiflti. Bu
iki ilke, kanunun ne konusu ne de hukuki mahiyeti aç›s›ndan tan›mlanmas›n›n
mümkün oldu¤unu ortaya koymaktad›r. fiekli kanun anlay›fl›, kanunun mutlaka
bir kural-ifllem olmas› gerekmedi¤i anlam›na gelir. Yasama yetkisinin genelli¤i ise,
kanun alan›n›n s›n›rlanmam›fl oldu¤unu, anayasaya ayk›r› olmamak flart›yla her fle-
yin bir kanun konusu olabilece¤ini, yürütme organ›n›n mahfuz bir düzenleme ala-
n›n›n bulunmad›¤›n› ifade eder.
Bununla birlikte, flekli kanun anlay›fl›n› kabul eden yazarlar da, yasama organ›-
n›n istisnas›z her türlü hukuki ifllemi kanun biçiminde yapamayaca¤›n› kabul et-
mekte, görüfllerini birtak›m istisnalarla yumuflatmaktad›rlar. Üzerinde herkesin bir-
leflti¤i bir istisna, yasama organ›n›n, maddi bak›mdan yarg› ifllemi niteli¤inde bir ifl-
lemi kanun biçiminde yapamayaca¤›d›r.
Ancak istisnalar, flüphesiz, bundan ibaret de de¤ildir. fiekli kriterciler, bir k›s›m
yürütme ifllemlerinin de kanun biçiminde yap›lamayaca¤›n› kabul etmektedirler.
118 Anayasa Hukuku
Carré de Malberg’e göre, kanunun alan›, yürürlükteki kanunlar›n icras›ndan ibaret

olmayan her türlü karar veya tedbiri kapsar. Daha önceki bir kanunla herhangi bir
idari makam›n yetki alan›na sokulmam›fl olan bir konu, ilk defa olarak ancak ka-
nunla düzenlenebilir. Böyle bir kanun, genel ve objektif bir kural koyabilece¤i gi-
bi, e¤er ihtiyaç gerektiriyorsa, bireysel ve sübjektif ifllem niteli¤inde bir tedbir de
alabilir. Bu ifadelerin karfl›t anlamlar›ndan, salt yürürlükteki kanunlar›n uygulan-
mas›ndan ibaret olan ifllemlerin kanun yoluyla yap›lamayaca¤› sonucu ç›kmakta-
d›r ki, bunu da çok do¤al görmek gerekir. Yürütme, mevcut kanunlar›n uygulan-
mas› veya uygulanmalar›n›n sa¤lanmas› demek oldu¤una göre, kanunlar› uygula-
y›c› ifllemlerin yasama organ› taraf›ndan kanun biçiminde yap›lmas›na imkan yok-
tur. Aksi halde fonksiyonlar ayr›l›¤›n›n, özellikle yürütme görevini Cumhurbaflka-
n› ve Bakanlar Kurulu’na veren Anayasam›z›n 8. maddesinin hiçbir anlam› kalmaz.
Di¤er bir deyimle, Türkiye’de yürütme organ›n›n mahfuz bir düzenleme yetkisi ol-
mamakla beraber, mahfuz bir yetki alan› vard›r. O da, yürürlükteki kanunlar›n uy-
gulanmas›d›r. Yasama organ›, bu alana müdahale edemez.
Gene hukukumuzda, belli bir kifliye kanunla mükellefiyet yüklenemeyece¤in-
de de flüphe yoktur. fiekli kriter taraftarlar›n›n da kesinlikle kabul ettikleri bu ger-
çek, kanunlar›n mutlaka kural-ifllem niteli¤i tafl›mas› gerekti¤i görüflüne de¤il, hu-
kuk devleti ve kanun önünde eflitlik ilkelerine dayand›r›lmaktad›r. Hangi gerekçe-
ye dayand›r›lsa dayand›r›ls›n, bunun kanun alan› bak›m›ndan önemli bir s›n›rlama
teflkil etti¤i aç›kt›r.
Belli bir kifliye kanunla yükümlülük yüklenemeyece¤i gibi, belli bir kifliyi ka-
nuni yükümlülüklerinden kurtaran bir kanunun da ç›kar›lamamas› gerekir. Buna
karfl›l›k, belli bir kifliyi kanuni yükümlülüklerinden kurtarmamakla beraber, ona
birtak›m özel yararlar sa¤layan bir kanunun ç›kar›l›p ç›kar›lamayaca¤› daha tart›fl-
mal›d›r. Mevzuat›m›zda bu tür kanunlar›n örnekleri, özellikle belli kiflilere vatani
hizmet tertibinden maafl ba¤lanmas› veya belli bir kamu görevlisinin emeklilik ya-
fl›n›n uzat›lmas› hakk›ndaki kanunlard›r.
Özel Nitelikli Kanunlar

Anayasam›z, kanun biçiminde yap›lan baz› yasama ifllemlerini, tafl›d›klar› özel ni-
telikler sebebiyle, özel bir görüflülme usulune, hatta özel bir hukuki statüye tabi
tutmufltur. Bunlar, bütçe ve kesin hesap kanunlar› ile milletleraras› andlaflmalar›n
uygun bulunmas› hakk›ndaki kanunlard›r.
Bütçe Kanunu
Daha önce de belirtildi¤i gibi Bütçe kanunu, hukuki mahiyeti bak›m›ndan bir kural-
ifllem de¤il, devlete ve di¤er kamu tüzel kiflilerine kamu harcamalar›nda bulunmak
ve kamu gelirlerini toplamak konusunda belli bir süre için yetki veren bir flart-ifllem-
dir. Anayasam›zda bütçenin y›ll›k olmas› ilkesi kabul edilmifltir. Mali y›l›n bafllang›ç
tarihinin kanunla belirlenmesi gerekir. Bütçe kanununun özel hukuki niteli¤i dola-
y›s›yla, bu kanuna bütçe ile ilgili hükümler d›fl›nda hiçbir hüküm konulamayaca¤›,
gerek 1961 (m.126) gerek 1982 (m.161) Anayasalar›nda belirtilmifltir. fiüphesiz bu
hüküm, Bütçe kanunu ile mevcut kanun hükümlerinde aç›k veya z›mni bir de¤iflik-
lik yap›lmas›n› veya mevcut kanun hükümlerinin kald›r›lmas›n› da yasaklamaktad›r.
Bütçe kanunu, hukuki rejimi yönünden, bir kanun olmakla beraber, bunun ta-
fl›d›¤› özellikler sebebiyle, Anayasa, bütçenin görüflülmesini ve kabulünü di¤er ka-
nunlar hakk›ndaki genel hükümlere tabi tutmam›fl, bu konuda özel bir yöntem be-
nimsemifltir. Buna göre “Bakanlar Kurulu, genel ve katma bütçe tasar›lar› ile milli
bütçe tahminlerini gösteren raporu, mali y›l bafl›ndan en az yetmifl befl gün önce,
Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunar. Bütçe tasar›lar› ve rapor, k›rk üyeden kuru-
lu Bütçe Komisyonu’nda incelenir. Bu komisyonun kuruluflunda, iktidar grubuna
veya gruplar›na en az yirmi befl üye verilmesi flart› ile, siyasi parti gruplar›n›n ve
ba¤›ms›zlar›n oranlar›na göre temsili göz önünde tutulur” (m.162/1, 2).
Bütçe Komisyonu, Bütçe kanunu tasar›s›n› elli befl gün içinde görüflerek kara-
ra ba¤lar. Komisyonun kabul etti¤i metin de Türkiye Büyük Millet Meclisinde gö-
rüflülerek mali y›l bafl›na kadar karara ba¤lan›r (m. 162/3). Türkiye Büyük Millet
Meclisi üyeleri, Genel Kurul’da, bakanl›k ve daire bütçeleriyle katma bütçeler hak-
k›ndaki düflüncelerini, her bütçenin tümü üzerindeki görüflmeler s›ras›nda aç›klar-
lar; bölümler ve de¤ifliklik önergeleri, üzerinde ayr›ca görüflme yap›lmaks›z›n oku-
nur ve oya konur (m. 162/4). Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Bütçe kanunu
tasar›lar›n›n Genel Kurul’da görüflülmesi s›ras›nda gider artt›r›c› veya gelirleri azal-
t›c› önerilerde bulunamazlar (m.162/5).
Bütçe kanununun di¤er kanunlardan ayr›lan bir özelli¤i de, Cumhurbaflka-
n›’nca bir kere daha görüflülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri gön-
derilebilme hükmünün (m.89) d›fl›nda tutulmufl olmas›d›r. 1961 Anayasas›’nda da
aynen mevcut olan bu hüküm (m.93), Bütçe kanununun süreli niteli¤inden kay-
naklanmaktad›r. Gerçekten Bütçe kanununun mali y›l bafl›na kadar ç›kar›lamama-
s› halinde devlet faaliyetleri felce u¤rayacakt›r.
Buna karfl›l›k Bütçe kanunu, denetim rejimi bak›m›ndan di¤er kanunlarla ay-
n› hükümlere tabi tutulmufltur. Bütçe kanununun flekil ve esas yönünden Anaya-
sa ayk›r›l›¤› iddias›yla, di¤er kanunlarda oldu¤u gibi, Anayasa Mahkemesi’ne
baflvurulabilir.
Kesin Hesap Kanunu

Bütçe kanununu kabul etme yetkisine sahip olan yasama meclisi, do¤al olarak, bu
kanunun uygulan›fl›n› denetleme yetkisine de sahiptir. Bütçenin denetlenmesi, ge-
lirlerin toplanmas›n›n ve harcamalar›n bütçeye uygun olarak gerçekleflip gerçek-
leflmedi¤inin araflt›r›lmas›n› içerir. Bu denetleme, kural olarak, Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi ad›na, bir anayasal kurulufl olan Say›fltay taraf›ndan yap›l›r (m.160). Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi’nin bütçenin uygulan›fl› üzerindeki denetimi ise, kesin
hesap kanunu tasar›lar›n› kabul etmek suretiyle olur. Bu tasar›lar, Say›fltayca haz›r-
lanan genel uygunluk bildirimine dayan›r.
Milletleraras› Antlaflmalar›n Uygun Bulunmas›

1982 Anayasas› (m.90), milletleraras› antlaflmalar›n uygun bulunmas›na iliflkin 1961
Anayasas› hükmünü (m.65) uygulamada iyi iflledi¤i ve ihtiyaca cevap verdi¤i ge-
rekçesiyle aynen kabul etmifltir. Her iki Anayasan›n benimsedi¤i sistem, antlaflma-
lar›n onaylanmas› yetkisini yasama ve yürütme organlar› aras›nda paylaflt›rm›flt›r.
Anayasam›za göre antlaflmalar› onaylamaya yetkili makam, Cumhurbaflkan›d›r.
Anayasan›n 104. maddesi, milletleraras› antlaflmalar› onaylamak ve yay›mlamak
yetkisini Cumhurbaflkan›’n›n görev ve yetkileri aras›nda saymaktad›r. Ancak Cum-
hurbaflkan›’n›n onay yetkisini kullanabilmesi, kural olarak, Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nin onaylamay› bir kanunla uygun bulmas›na ba¤l›d›r. Ayn› maddenin afla-
¤›da inceleyece¤imiz ikinci ve üçüncü f›kralar›, bu kural›n istisnalar›n› getirmifl; di-
¤er bir deyimle, baz› durumlarda yürütme organ›na, önceden bir kanunla uygun
bulunma zorunlulu¤u olmaks›z›n, antlaflmalar› yürürlü¤e koyma yetkisini vermifl-
tir. Bu, ikinci ve üçüncü f›kralarda an›lan antlaflmalar›n onaylanmayacaklar› de¤il,
120 Anayasa Hukuku
sadece onaylaman›n bir kanunla uygun bulunmas›n›n gerekli olmad›¤› anlam›na

gelir. Yoksa, istisnas›z her türlü antlaflma, Cumhurbaflkan›’nca onaylanacakt›r. fiüp-
hesiz, Cumhurbaflkan›’n›n bu yetkisi, onun tek bafl›na de¤il, Bakanlar Kurulu ile
birlikte ve Bakanlar Kurulu kararnamesi biçiminde kullanabilece¤i bir yetkidir.
Anayasan›n antlaflmalar›n onaylanmas› konusunda kabul etti¤i genel kural,
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bir kanunla önceden verdi¤i yetkiye dayan›larak
onay iflleminin Cumhurbaflkan›’nca yap›lmas› olmakla beraber, Anayasan›n 90.
maddesinin ikinci ve üçüncü f›kralar›, bu kurala iki tür istisna getirmektedir. ‹kin-
ci f›kraya göre, “Ekonomik, ticari veya teknik iliflkileri düzenleyen ve süresi bir y›-
l› aflmayan antlaflmalar, Devlet Maliyesi bak›m›ndan bir yüklenme gerektirmemek,
kifli hallerine ve Türklerin yabanc› memleketlerdeki mülkiyet haklar›na dokunma-
mak flart›yla, yay›mlanma ile yürürlü¤e konulabilir. Bu takdirde bu antlaflmalar, ya-
y›mlar›ndan bafllayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bilgisine su-
nulur”. Antlaflman›n Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bilgisine sunulmas›, Türkiye
Büyük Millet Meclisi’ne antlaflma üzerinde herhangi bir ifllem yapma yetkisini ver-
mez; yasama organ›, antlaflmay› uygun bulmazsa, ancak Bakanlar Kurulu üzerin-
deki siyasal denetim mekanizmas›n› harekete geçirebilir. Bunun da, antlaflman›n
milletleraras› geçerlili¤ini ve ba¤lay›c›l›¤›n› etkilemeyece¤inde flüphe yoktur.
Anayasan›n 90. maddesinin üçüncü f›kras›nda yer alan istisna ise, yürütme or-
gan›n› Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bilgi verme yükümlülü¤ünden de kurtar-
makta, hatta baz› durumlarda bir antlaflmay› yay›mlanmadan da yürürlü¤e koyma
imkân›n› vermektedir. Bu f›kraya göre, “Milletleraras› bir antlaflmaya dayanan uy-
gulama antlaflmalar› ile kanunun verdi¤i yetkiye dayan›larak yap›lan ekonomik, ti-
cari, teknik veya idari antlaflmalar›n Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce uygun bulun-
mas› zorunlulu¤u yoktur; ancak, bu f›kraya göre yap›lan ekonomik, ticari veya özel
kiflilerin haklar›n› ilgilendiren antlaflmalar, yay›mlanmadan yürürlü¤e konulamaz.”
90. maddenin gerek ikinci, gerek üçüncü f›kralar›ndaki istisnalar›n, ancak Türk
kanunlar›na de¤ifliklik getirmeyen antlaflmalar bak›m›ndan geçerli olaca¤› da unu-
tulmamal›d›r. Maddenin dördüncü f›kras›na göre, “Türk kanunlar›na de¤ifliklik ge-
tiren her türlü antlaflmalar›n yap›lmas›nda birinci f›kra hükmü uygulan›r”. Yani
bunlar›n bir kanunla uygun bulunmalar› zorunludur.
Anayasas›n›n 90. maddesinin son f›kras›na göre, “usulüne göre yürürlü¤e ko-
nulmufl milletleraras› antlaflmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakk›nda Anayasa-
ya ayk›r›l›k iddias› ile Anayasa Mahkemesi’ne baflvurulamaz.” Görülüyor ki, bu f›k-
ra, antlaflmalar›n Anayasaya uygunlu¤unun, gerek soyut gerek somut norm dene-
timi yoluyla Anayasa Mahkemesi taraf›ndan denetlenebilmesine imkân vermemek-
tedir. Bu yasaklay›c› hükmün, bir yandan devletin milletleraras› sorumlulu¤una
meydan vermemek; öte yandan Türkiye’nin devletler-üstü nitelik tafl›yan, dolay›-
s›yla Anayasam›z›n baz› hükümleriyle çeliflebilecek olan milletleraras› kurulufllara
girebilmesini sa¤lamak gibi iki düflünceden kaynakland›¤› söylenebilir.
Antlaflmalar›n Anayasaya uygunlu¤unun denetiminin böylece engellenmifl ol-
mas›, tahmin edilebilece¤i gibi, baz› elefltirilere yol açm›flt›r. Bu görüflü göre, ant-
laflmalar›n da di¤er kanunlar kadar Anayasaya ayk›r› düflebilme ihtimali vard›r. An-
cak, söz konusu hükümle antlaflmalar›n kanunlardan daha üstün hukuk normlar›
haline getirilmifl olmad›klar›n› da belirtmek gerekir. Anayasam›z, milletleraras› hu-
kukun iç hukuka üstünlü¤ü ilkesini kabul etmifl de¤ildir. Dolay›s›yla, antlaflmala-
r›n Anayasaya ayk›r›l›¤› ileri sürülememekle birlikte, antlaflmalara ayk›r› kanuni
düzenlemelerde bulunmak, di¤er bir deyimle antlaflman›n iç hukuktaki etkilerini
sonradan ç›kar›lacak bir kanunla de¤ifltirmek veya kald›rmak mümkündür. fiüphe-
siz böyle bir davran›fl, Devletin milletleraras› yükümlülüklerine uymamas› anlam›-

na gelir ve onun milletleraras› hukuk bak›m›ndan sorumlulu¤una yol açabilir. An-
cak, iç hukuk bak›m›ndan buna bir engel oldu¤u söylenemez.
Parlamento Kararlar›
Bilindi¤i gibi, yasama meclislerinin hukuki ifllemleri, kanunlar ve parlamento ka-
rarlar› olmak üzere ikiye ayr›l›r. Bu iki tür ifllemi ay›rt etmeye çal›flan yazarlar, ge-
nellikle, kanunun iki meclisin iradesinin ürünü olmas›na karfl›l›k, karar›n tek bir
meclisin iradesinden kaynakland›¤›na dikkati çekmektedirler. Ancak bu kriterin,
tek meclisli bir sistemde kanunla parlamento karar›n› ay›rt edemeyece¤i aç›kt›r.
Bu durumda Türk hukukunda parlamento kararlar›n› ancak olumsuz flekilde ta-
n›mlamak mümkün görünmektedir. K›sacas›, parlamento kararlar›, Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nin kanun d›fl›ndaki bütün ifllemleridir. Gerçekten, kararlar›n konu
ve nitelik bak›m›ndan çeflitlili¤i, bunlar›n verdi¤imiz olumsuz ve biçimsel tan›m d›-
fl›nda, maddi yönden tan›mlanabilmelerine imkan vermemektedir. Parlamento ka-
rarlar›n›n konu yönünden çok çeflitli olufllar›, bunlar›n tam bir tasnifinin yap›lma-
s›n› da güçlefltirmektedir.
Yasama meclislerinin iç örgütlenifllerine ve çal›flmalar›na iliflkin kararlar parla-
mento kararlar›n›n önemli bir bölümünü oluflturur. Mesela Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nin kendi ‹çtüzü¤ünü yapmas› ve de¤ifltirmesi (m.95), kendi Baflkan›n› ve
Baflkanl›k Divan›n› seçmesi (m.94) gibi.
Parlamento kararlar›n›n ikinci bir bölümü, yasama meclisinin yürütme organ›
ile olan iliflkilerini ilgilendirir. Parlamenter rejimin mekanizmas› içinde, yasama
meclislerinin bu tür kararlar almalar› do¤al ve zorunludur. Mesela Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nce Baflbakan veya bakanlar hakk›nda meclis soruflturmas› aç›lmas›
ve Yüce Divan’a sevk karar› (m.100), Cumhurbaflkan›’n›n vatan hainli¤inden dola-
y› Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce suçland›r›lmas› karar› (m.105) gibi.
Anayasam›z, parlamento kararlar›n› genel bir kategori olarak yarg› denetimine
tabi tutmufl de¤ildir. Sadece, bu kararlardan iki türünün Anayasa Mahkemesi’nce
denetlenebilece¤i, Anayasada aç›kça belirtilmifltir. Bunlar, yasama meclisi içtüzük-
leri ile, yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas›na veya üyeli¤in düflmesine iliflkin
kararlard›r.
Bizce, parlamento kararlar›n›n bu iki istisna d›fl›nda yarg› denetimi d›fl›nda b›-
rak›lm›fl olmas›n›, hukuk devleti aç›s›ndan önemli bir sak›nca olarak görmek
abartmal›d›r. Her fleyden önce, parlamento kararlar›n›n, vatandafllar için uyulma-
s› zorunlu genel hukuk kurallar› koyamayaca¤› unutulmamal›d›r. Meclisler, bu
nitelikte bir ifllemi, belki de yarg›sal denetimden kaç›rmak amac›yla, kanun de-
¤il karar ad› alt›nda yapsalar bile, istedikleri sonucu sa¤layamayacaklard›r. Çün-
kü, Anayasa Mahkemesi, bir metnin Meclisçe flu veya bu nitelikte say›lm›fl olma-
s›yla kendisini ba¤l› görmedi¤ine göre, böyle bir ifllemi kanun niteli¤inde saya-
rak denetleyebilecektir.
Benzer flekilde, Meclisin kendi iç örgütlenifli ve çal›flmalar› ile ilgili kararlar,
Anayasa Mahkemesi’nce içtüzük düzenlemesi niteli¤inde görüldü¤ü takdirde, de-
netlenebilmektedir. Meclisin yürütme organ› ile iliflkilerine dair kararlar ise, mahi-
yetleri gere¤i siyasal tercih ve takdirlere dayand›¤›ndan, bunlar›n yarg› denetimine
tabi olmamalar› do¤ald›r. Ayn› fley, savafl ilan› ve silahl› kuvvet kullan›lmas›na izin
verilmesi kararlar› bak›m›ndan da söylenebilir.
Anayasa Mahkemesi, içeri¤i yönünden kanun veya içtüzük düzenlemesi niteli-
¤i tafl›yan bir TBMM karar›n› denetim yetkisi içinde görmekle birlikte, bunun kar-
122 Anayasa Hukuku
fl›t› olan durumu, yani TBMM’nin normal olarak bir parlamento karar› biçiminde
yapmas› gereken bir ifllemi kanun biçiminde yapm›fl olmas›n› Anayasaya ayk›r›
bulmam›flt›r. Mahkeme, TBMM karar› ile yenilenmesi gereken seçimlerin, 3403 sa-
y›l› Kanunun 6. maddesi uyar›nca kanunla yenilenmesini Anayasaya ayk›r› bulma-
d›¤› karar›nda, yasama yetkisinin genelli¤i ilkesine dayanm›flt›r.
Parlamento kararlar›n›n pek büyük bölümünün, nitelikleri itibariyle, kifli hakla-
r›n› etkilemeyece¤i aç›kt›r. ‹lk bak›flta, kifli haklar›n› etkileyebilecek nitelikte görü-
nen ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim ilan› durumlar›nda ise, iki hukuki ifllemin birbi-
rine eklendi¤i görülmektedir. Bunlardan birincisi organik bak›mdan idari bir ifllem
olan Bakanlar Kurulu karar›, di¤eri de bu karar›n onanmas›na dair Türkiye Büyük
Millet Meclisi karar›d›r. Bu konulardaki Bakanlar Kurulu kararlar›n›n idari yarg› de-
netimine tabi olup olmad›klar›, ayr›ca inceleyece¤imiz bir konudur. ‹lgili Bakanlar
Kurulu kararlar›n›n onanmas›na iliflkin Türkiye Büyük Millet Meclisi kararlar›n›n,
Anayasa Mahkemesi’nin denetimi kapsam›na girip girmedikleri konusuna gelince,
Anayasa Mahkemesi bu yolda aç›lan bir dâvay› kendi görev alan› içinde görmeye-
rek reddetmifltir.
Kan›m›zca, Anayasa Mahkemesi’nin bu karar› yerindedir. Ola¤anüstü hal ve s›-
k›yönetim ilan› ya da bunlar›n onanmas› ifllemleri, do¤rudan do¤ruya vatandafllar
için uyulmas› zorunlu hukuk normlar› yaratan ifllemler de¤ildir. Bu ifllemlerde an-
cak, Anayasan›n ilgili maddelerinde de¤inilen ve an›lan durumlarda hürriyetlerin
nas›l kay›tlanaca¤›n› veya durdurulaca¤›n›, ya da vatandafllara ne gibi yükümlülük-
ler yüklenebilece¤ini gösteren kanunlar ülkenin tümü veya bir bölümü için belli
bir süreyle uygulamaya konur. Di¤er bir deyimle, ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim
ilan›na iliflkin ifllemler, maddi bak›mdan birer flart-ifllemdir. Hürriyetleri s›n›rland›-
ran, ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim ilan› yahut bunlar›n onanmas› ifllemleri de¤il,
an›lan durumlar› düzenleyen kanunlard›r. Söz konusu kanunlar›n ise, bütün di¤er
kanunlar gibi, flekil ve esas yönünden Anayasa Mahkemesi’nin denetimine tabi ol-
du¤unda flüphe yoktur. Dolay›s›yla, kanun niteli¤inde bir ifllemin karar yoluyla ya-
p›ld›¤›ndan ve böylece kifli hak ve hürriyetlerinin Meclis karar› yoluyla s›n›rland›-
r›ld›¤›ndan söz edilmesi yersizdir.
SIRA S‹ZDE Kanun ile parlamento karar› aras›nda ne gibi farkl›l›klar bulunmaktad›r?
‹çtüzük
Yasama meclislerinin kendi iç çal›flmalar›n› düzenlemek amac›yla koyduklar› ku-
‹çtüzük: Yasama rallara içtüzük ad› verilir. Duguit, içtüzü¤ü “Her meclisin düzenini ve çal›flma yön-
meclislerinin kendi iç temini belirleyen genel nitelikteki hükümlerin tümü” olarak tan›mlamaktad›r. Bu
çal›flmalar›n› düzenlemek
amac›yla oluflturduklar› anlamda içtüzük, her meclisin kendi iç kanunu olarak kabul edilebilir. Anayasam›-
kurallar bütünüdür. za göre (m.95/1) “Türkiye Büyük Millet Meclisi, çal›flmalar›n›, kendi yapt›¤› ‹çtü-
zük hükümlerine göre yürütür”. Meclislerin kendi içtüzüklerini bizzat yapmalar›,
onlar›n di¤er devlet organlar›, özellikle yürütme organ› karfl›s›ndaki ba¤›ms›zl›kla-
r›n›n bir belirtisi ve sembolüdür. Buna, yasama meclislerinin yöntemsel ba¤›ms›z-
l›¤› ad› verilebilir. Anayasada aç›k bir hüküm olmasa bile, meclislerin kendi içtü-
züklerini yapmak yetkisine sahip olduklar›n›n kabulü gerekir.
Yasama meclislerinin içtüzükleri, tafl›d›klar› ada ra¤men, Anayasam›z›n 115.
maddesi gere¤ince Bakanlar Kurulu’nca ç›kar›lan tüzüklerle kar›flt›r›lmamal›d›r. ‹ç-
tüzükler, tüzüklerden yetki, konu ve usul unsurlar› bak›m›ndan tamamen farkl›d›r.
Dolay›s›yla bunlar›n nevi flahs›na münhas›r bir tüzük oldu¤unu ileri sürmek bile,
kavram kar›fl›kl›¤›na yol açmas› aç›s›ndan sak›ncal›d›r.
Öte yandan içtüzükler, aralar›ndaki birtak›m benzerliklere ra¤men, kanun da

de¤ildir. Kanunlar iki meclisli bir sistemde meclislerin ortak iradesinin ürünü ol-
duklar› halde, meclislerden her biri kendi içtüzü¤ünü yapmaya yetkilidir. Kanunla
içtüzük aras›ndaki daha da önemli bir fark, konu bak›m›ndan mevcut olan farkt›r.
Kanunun vatandafllar için haklar ve yükümlülükler yaratabilmesine karfl›l›k, içtü-
zükler kural olarak sadece yasama meclisi üyelerini ba¤lar ve meclis d›fl›nda bir
uygulama alan›na sahip olmalar› düflünülemez.
O halde içtüzüklerin hukuki niteli¤i nedir? Bunlar›n, biçimsel yönden, az önce
inceledi¤imiz parlamento kararlar› kategorisine girdiklerine kuflku yoktur. Ancak
içtüzükleri, norm yarat›c› nitelikleri dolay›s›yla ço¤unlukla bireysel ve sübjektif
nitelik tafl›yan di¤er parlamento kararlar›ndan ay›rmak gerekir.
Yasama meclisinin iç çal›flmalar›n› düzenleyen metinler olarak içtüzükleri, tek-
nik yönleri a¤›r basan, dolay›s›yla siyasal önemi fazla olmayan hukuk kurallar› say-
mak do¤ru de¤ildir. Tersine, içtüzükler, meclis çal›flmalar›n›n etkinli¤ini ve verim-
lili¤ini, meclis iradesinin gerçe¤e uygun biçimde yans›y›p yans›mamas›n› belir-
leyen, iktidar-muhalefet iliflkilerini büyük ölçüde etkileyen temel siyasal önemde
hukuk kurallar›d›r.
Yasama meclislerinin kendi içtüzüklerini yapma yetkilerinin bir sonucu da,
meclislerin bu içtüzükleri diledikleri zaman de¤ifltirebilmeleridir.
‹çtüzüklerin konusu, yasama meclislerinin çal›flmalar›n›n düzenlenmesidir
(m.95/1). Bu nedenle içtüzüklere, meclis çal›flmalar›yla ilgili olmayan hükümler
konulamaz. Özellikle içtüzüklerin, yasama meclisi d›fl›ndaki kiflileri ba¤lay›c›, on-
lar bak›m›ndan yükümlülükler getirici kurallar koyamayaca¤›nda kuflku yoktur.
Böyle bir durum, temel hak ve hürriyetlerin kanunla s›n›rland›r›labilece¤i hakk›n-
daki Anayasa hükmüne de (m.13/1) ayk›r› düfler.
Anayasam›z, içtüzüklerin yay›nlanma zorunlulu¤u hakk›nda aç›k bir hüküm
tafl›mamakla beraber, 151. maddedeki iptal davas› açma süresi ‹çtüzü¤ün Resmi
Gazetede yay›nlanmas›ndan itibaren bafllad›¤›na göre, Resmi Gazetede yay›nlan-
man›n anayasal bir zorunluluk oldu¤u sonucuna varmak gerekir. Ancak yasama
meclislerinin yöntemsel ba¤›ms›zl›¤› ilkesinin gere¤i olarak, bu yay›nlanma ifl-
leminin, kanun ve tüzüklerde oldu¤u gibi Cumhurbaflkan› taraf›ndan de¤il, do¤-
rudan do¤ruya Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› taraf›ndan yapt›r›lmas› do¤-
rudur. Ayn› ilkenin di¤er bir sonucu da, Cumhurbaflkan›’n›n kanunlar› bir defa
daha görüflülmek üzere Meclise geri gönderme yetkisinin, içtüzükler bak›m›ndan
mevcut olmamas›d›r. Buna karfl›l›k Cumhurbaflkan›, Anayasaya ayk›r› gördü¤ü bir
içtüzük veya içtüzük de¤iflikli¤ine karfl›, Anayasan›n 150. maddesi gere¤ince iptal
dâvas› açabilir.
Genellikle, parlamentolar›n yöntemsel ba¤›ms›zl›¤› ilkesi, içtüzüklerin ve iç-
tüzük uygulamalar›n›n herhangi bir yarg›sal denetime tabi olmamalar›n› da içerir.
Ancak TC Anayasas›, içtüzüklerin büyük siyasal önemini göz önünde bulundurarak,
onlar› Anayasaya uygunluk denetimi bak›m›ndan kanunlarla esas itibariyle ayn›
hükümlere ba¤lanm›flt›r. fiu kadar ki, yasama meclisleri d›fl›ndaki kifliler için uyul-
mas› zorunlu kurallar koyaayan içtüzüklerden, genel mahkemelerin görev alan›na
girecek bir uyuflmazl›k do¤mas› mümkün olamayaca¤› için, bir içtüzük hükmünün
itiraz (somut norm denetimi) yoluyla Anayasa Mahkemesi önüne getirilmesi
düflünülemez. Nitekim itiraz yolunu düzenleyen Anayasa hükmünde (m.152) iç-
tüzüklere de¤inilmemifl olmas› da bunu kan›tlamaktad›r.
124 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ
Yasama ifllevinin ne oldu¤unu ve maddi anlamda
AMAÇ Yasama ifllemi türlerini s›ralayabilmek.
1 kanun ile flekli anlamda kanun kavramlar›n› 3
tan›mlayabilmek. • Yasama yetkisinin konusunu oluflturan kanun, ya-
• 1982 Anayasas› kanun koymak, de¤ifltirmek ve kal- sama organ› taraf›ndan bu ad alt›nda ve belirli usul-
d›rmak olarak ifade etti¤i yasama yetkisinin lere uyularak yap›lan her türlü ifllemdir. Ancak ya-
TBMM’ye ait oldu¤unu belirtmifltir. Ancak 1982 Ana- sama organ›n›n maddi bak›mdan yarg› ifllemi nite-
yasas› Bakanlar Kurulu’na kanun hükmünde karar- li¤inde bir ifllemi kanun biçiminde yapmas› müm-
name ç›karma yetkisini tan›yarak, devredilmezlik kün de¤ildir.
ilkesine bir istisna oluflturmufltur. • Anayasa, kanun biçiminde yap›lan baz› yasama ifl-
• Maddi anlamda kanun yapma, kural-ifllemler mey- lemlerini, tafl›d›klar› özel nitelikler sebebiyle özel
dana getirme yetkisi olarak tan›mlan›rken, di¤er yet- görüflme usulüne, hatta özel hukuki statüye tabi
kiler (mesela ölüm cezalar›n›n yerine getirilmesine tutmufltur. Bunlar bütçe ve kesin hesap kanunu ile
karar verme) gene kanun yoluyla kullan›lmalar›na milletleraras› antlaflmalar›n uygun bulunmas› hak-
ra¤men, flekli anlamda kanun say›lmaktad›rlar. k›ndaki kanunlard›r.
• TBMM’nin yasama meclislerinin iç örgütlenifline ve

AMAÇ
Yasama ifllevinin niteliklerinin neler oldu¤unu çal›flmalar›na iliflkin kararlar› ile yasama meclisinin,
yürütme organ› ile olan iliflkilerine dair kararlar›,
2 belirleyebilmek.
• Yasama yetkisinin niteliklerinden olan genellik ilke- parlamento kararlar›n› oluflturmaktad›r.
si, anayasaya ayk›r› olmamak flart›yla her konunun • Yasama meclislerinin kendi iç çal›flmalar›n› düzen-
kanunla düzenlenebilece¤ini; ilkellik ilkesi, yasama lemek amac›yla koyduklar› kurallara içtüzük ad›
organ›n›n bir konuyu, araya herhangi baflka bir ifl- verilmektedir. ‹çtüzükler, biçimsel olarak parlamen-
lem girmeksizin düzenleyebilece¤ini; devredilmez- to karar› kategorisine girmektedir.
lik ilkesi, yasama organ›n›n anayasadan veya ka-
nunlardan ald›¤› yetkileri bu metinlerde aç›k bir
izin olmad›kça bir baflka devlet organ›na devrede-
meyece¤ini ifade etmektedir.
Kendimizi S›nayal›m 6. Afla¤›dakilerin hangisi flekli anlamda kanundur?

1. Anayasaya ayk›r› olmamak kofluluyla her konunun ka- a. Ceza Yarg›lamalar› Usulü Kanunu
nunla düzenlenebilece¤i ifadesi afla¤›daki kavramlardan b. Türk Medeni Kanunu
hangisini aç›klamaktad›r? c. ‹dam Cezas›n›n ‹nfaz› Hakk›nda Kanun
a. Kanunlar›n genelli¤i d. Türk Ceza Kanunu
b. Kanunlar›n objektifli¤i e. Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu
c. Kanunlar›n soyutlu¤u
d. Yasama yetkisinin genelli¤i 7. Afla¤›dakilerden hangisi özel nitelikli kanun de¤ildir?
e. Yasama yetkisinin aslili¤i a. 2000 Y›l› Bütçe Kanunu
b. 2001 Y›l› Bütçe Kanunu
2. Afla¤›daki düzenleyici ifllemlerden hangisinin yürür- c. Kesin Hesap Kanunu
lükteki kanun hükümlerini de¤ifltirmesi veya yürürlükten d. Milletleraras› Andlaflman›n Uygun Bulunmas›
kald›rmas› mümkündür? e. Milletleraras› Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hak-
a. Kanun Hükmünde Kararname k›nda Kanun
b. Yönetmelik
c. Tüzük 8. Afla¤›dakilerden hangisi yasama ifllemlerinden de¤ildir?
d. Sirküler a. Kanun
e. Genelge b. Özel nitelikli kanun
c. Parlamento karar›
3. Kanuna iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? d. ‹çtüzük
a. Kanun objektif ve genel kural koyabilir. e. Yasalar›n yorumu
b. Kanun bireysel ve sübjektif ifllem niteli¤inde tedbir
alabilir. 9. ‹çtüzükle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
c. Kanun belli bir kifliye mükellefiyet yükleyemez. a. ‹çtüzüklerin düzenleme konusunun, meclisin ça-
d. Kanun belli bir kifliyi kanuni yükümlülükten l›flma alan› içinde olmas› gereklidir.
kurtaramaz. b. Meclislerin, görev ve yetkileri içinde olmayan ko-
e. Kanun ancak anayasada belirlenmifl konularda ku- nulara iliflkin çal›flmalar›n içtüzük hükümleriyle dü-
ral koyabilir. zenlenmesi yoluyla meclislerin görev alan› içine
sokulmas› istisnai olarak mümkün olabilir.
4. Meclisler afla¤›daki ilkelerden hangisine dayanarak c. Anayasaya göre kanunla düzenlenmesi gereken
kendi içtüzüklerini yapabilmektedirler? bir konunun içtüzükle düzenlenmesi, iptal edilme-
a. Yasama dokunulmazl›¤› ye yol açabilir.
b. Yasama sorumsuzlu¤u d. ‹çtüzük ve içtüzük de¤ifliklikleri, Türkiye Büyük
c. Yöntemsel ba¤›ms›zl›k Millet Meclisi üyelerince önerilir.
d. Egemenlik e. ‹çtüzükte de¤ifliklik yap›lmas›n› öngören tekliflere
e. Özerklik kanun teklifleri hakk›ndaki hükümler uygulan›r.
5. 1982 Anayasas›’na göre, afla¤›da belirtilen parlamento 10. Bütçe Kanunlar› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
kararlar›ndan hangisi Anayasa Mahkemesi’nin denetimine yanl›flt›r?
tabidir? a. Bütçe Kanunu, hukuki mahiyeti bak›m›ndan bir
a. Yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas› kural-ifllem de¤il, bir flart-ifllemdir.
b. Baflbakan hakk›nda meclis soruflturmas› aç›lmas› b. Bütçe Kanununun y›ll›k olmas› ilkesi kabul
c. Bakanlar Kurulu’nun göreve bafllamas› s›ras›nda edilmifltir.
güven oyu verilmesi c. Mali y›l›n bafllang›ç tarihinin Bütçe Kanunuyla be-
d. Cumhurbaflkan›’n›n vatana ihanetten suçlanmas› lirlenmesi gerekir.
e. TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar verilmesi d. Ana Muhalefet Partisi Bütçe Kanunu haz›rlama yet-
kisine sahiptir.
e. Bütçe Kanununa bütçe ile ilgili hükümler d›fl›nda
hiçbir hüküm konulamaz.
126 Anayasa Hukuku
“ Aile hukukundan do¤an dava ve iflleri görmek üzere ai-

le mahkemeleri kurulmas›n› öngören yasa tasar›s›, TBMM
Adalet Komisyonu’nda kabul edildi. Medeni Kanun’da
Günefl, Turan. (1965). Türk Pozitif Hukukunda
Yürütme Organ›n›n Düzenleyici ‹fllemleri. Ankara:
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›.
Özbudun, Ergun. (1993). Türk Anayasa Hukuku (3.
yap›lan de¤ifliklikler paralelinde yarg› organlar›nda uz- bask›). Ankara: Yetkin Yay›nlar›.
manlaflmay› öngören tasar›ya göre, aile mahkemeleri her Soysal, Mümtaz. (1964). D›fl Politika ve Parlamento: D›fl
ilde ve merkez nüfusu 100 binin üzerindeki her ilçede Politika Alan›nda Yasama Yürütme ‹liflkileri
tek hakimli ve asliye mahkemesi derecesinde kurulacak. Üzerinde Karfl›laflt›rmal› Bir ‹nceleme. Ankara:
Aile mahkemesi kurulmayan yerlerde ilgili dava ve iflle- Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›.
re asliye hukuk mahkemeleri bakacak (Cumhuriyet, Teziç, Erdo¤an. (1991). Anayasa Hukuku. ‹stanbul: Beta
07.01.2003). Yay›nlar›.

”Teziç, Erdo¤an. (1972). Türkiye’deki 1961 Anayasas›na
Göre Kanun Kavram›. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversite-
si Hukuk Fakültesi Yay›n›.
Teziç, Erdo¤an (1980). Türk Parlamento Hukukunun
1. d Ayr›nt›l› bilgi için “Yasama Yetkisinin Genelli¤i” Kaynaklar› ve ‹lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar›.
konusuna bak›n›z. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›.
2. a Ayr›nt›l› bilgi için “Kanun Hükmünde Kararname”
3. e Ayr›nt›l› bilgi için “Kanun” konusuna bak›n›z.
4. c Ayr›nt›l› bilgi için “‹çtüzük” konusuna bak›n›z.
5. e Ayr›nt›l› bilgi için “Parlamento Kararlar›” konusuna
bak›n›z.
6. c Ayr›nt›l› bilgi için “Kanun” konusuna bak›n›z.
7. e Ayr›nt›l› bilgi için “Özel Nitelikli Kanunlar”
8. e Ayr›nt›l› bilgi için “Yasama ‹fllemleri” konusuna
bak›n›z.
9. b Ayr›nt›l› bilgi için “‹çtüzük” konusuna bak›n›z.
10. d Ayr›nt›l› bilgi için “Bütçe Kanunu” konusuna
bak›n›z.
127
Yürütme Fonksiyonu
ve Yürütme ‹fllemleri 8
Bu Ünitede...
Yürütme organ›n›n düzenleyici ifllemlerinden olan kanun hükmünde kararna-
melerin gerek ola¤an koflullarda, gerekse s›k›yönetim ve ola¤anüstü hallerde ç›ka-
r›lmas›na ve Anayasaya uygunluk aç›s›ndan denetlenmesine iliflkin düzenlemeler
yer almaktad›r. Ayr›ca Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi, tüzükler ve yönetmelikler
konusunda da bilgi verilmektedir.
Amaçlar›m›z
Yürütme fonksiyonunun niteli¤ini aç›klayabilecek ve yürütme ifllemlerinin
neler oldu¤unu s›ralayabileceksiniz.
Kanun hükmünde kararnamelerin özellikleri ve denetim biçimini
saptayabileceksiniz.
Di¤er yürütme ifllemlerini belirleyebileceksiniz.
128 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Telekomünikasyon hizmetleri, uzun süre 1924 y›l›nda yürürlü¤e giren 406 say›-
l› Telgraf ve Telefon Kanunu çerçevesinde; posta hizmetleri de 1950 y›l›nda yü-
rürlü¤e giren 5584 say›l› Posta Kanunu’na göre, k›saca PTT olarak adland›r›lan
Posta, Telgraf ve Telefon Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan yürütülmüfltür. 1993 y›-
l›ndan itibaren yap›lan düzenlemelerle PTT’nin hukuksal yap›s›nda önemli de-
¤ifliklikler gerçeklefltirilmifltir.
Telekomünikasyon hizmetlerinin özellefltirilmesine iliflkin ilk düzenleme 3911
say›l› Yetki Kanunu’na istinaden Bakanlar Kurulu taraf›ndan ç›kart›lan ve 406
say›l› Kanun ile 5584 say›l› Posta Kanunu’nda de¤ifliklik yapan 14.09. 1993 tarih
ve 509 say›l› KHK ’dir. Söz konusu KHK ile posta ve telgraf hizmetleri d›fl›nda ka-
lan hizmetler TC Posta, Telgraf ve Telefon ‹flletmesi (PTT) Genel Müdürlü¤ü’nden
ayr›larak, haberleflme hizmetlerini yürütmek üzere Türk Telekomünikasyon Afi
ünvan› ile yeni bir flirket kurulmufltur. Bu flirketin statü ve yönetimine iliflkin hü-
kümlerin yan› s›ra, gerek flirket hisselerinin sat›fl›na, gerekse tesislerinin iflletme
hakk›n›n verilmesine iliflkin düzenlemeler yap›lmak suretiyle, telekomünikasyon
hizmetlerinin özellefltirilmesi do¤rultusunda ilk ad›m at›lm›flt›r. Ancak Anayasa
Mahkemesi önce 3911 say›l› yetki kanununu, sonra da dayana¤› kalmayan 509
say›l› KHK’y› iptal etmifltir.
Anahtar Kavramlar
• Yürütme • Kanun Hükmünde Kararname
• ‹dare • Cumhurbaflkanl›¤› Kararnamesi
• Cumhurbaflkan› • Tüzük
• Bakanlar Kurulu • Yönetmelik
‹çindekiler
• YÜRÜTME FONKS‹YONUN N‹TEL‹⁄‹
• KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMEL‹R
• SIKIYÖNET‹M VE OLA⁄ANÜSTÜ HAL KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMELER‹
• CUMHURBAfiKANLI⁄I KARARNAMES‹
• TÜZÜK
• YÖNETMEL‹K
Ünite 8 - Yürütme Fonksiyonu ve Yürütme ‹fllemleri 129
YÜRÜTME FONKS‹YONUNUN N‹TEL‹⁄‹
AMAÇ
Yürütme fonksiyonunun niteli¤ini aç›klayabilmek ve yürütme ifl-
lemlerinin neler oldu¤unu s›ralayabilmek.
1
Türk pozitif hukukuna göre yasama fonksiyonunun maddi anlamda m›, flekli an-
lamda m› tan›mlanmas› gerekti¤ini yukar›da tart›flm›flt›k. Fakat bu konuda benim-
senen görüfl ne olursa olsun, yürütme fonksiyonunun maddi anlamda tan›mlana-
mayaca¤›nda kuflku yoktur. Di¤er bir deyimle Türkiye’de yürütme fonksiyonu, sa-
dece özel, somut, bireysel ifllemler yapmaktan ibaret say›lamaz. Yürütme fonksi-
yonu kavram›na bu tür ifllemler kadar, düzenleyici veya kural koyucu ifllemler yap-
mak da girer.
Gerek 1982, gerek daha önceki 1924 ve 1961 Anayasalar›’nda yürütmenin dü-
zenleme, yani genel, objektif, kiflilik-d›fl› hukuk kurallar› koyma yetkisine sahip
oldu¤u, tart›flma götürmeyecek derecede aç›kt›r. 1924 Anayasas› tüzüklerden,
1961 Anayasas› tüzük ve yönetmeliklerden aç›kça söz etmifltir. 1961 Anayasas›’nda
1488 say›l› Kanunla yap›lan de¤ifliklik, yürütmenin düzenleyici ifllemlerine kanun
hükmünde kararnameleri de eklemifltir. 1982 Anayasas›, her üç düzenleyici ifllem
türüne yer vermektedir. Görülüyor ki, Cumhuriyetin bütün Anayasalar›nda yürüt-
me organ›n›n düzenleyici ifllemler yapma yetkisi, do¤rudan do¤ruya Anayasadan
do¤mufltur.
Ancak Anayasada böyle aç›k bir hüküm olmasa bile, yürütme organ›n›n düzen-
leme yetkisine sahip oldu¤u, bu yetkinin yürütme ve idare fonksiyonunun mahiye-
tinden do¤du¤u söylenebilir. Bir defa, devlet hayat›n›n pratik zorunluluklar›, böy-
le bir sonuca varmay› gerekli k›lmaktad›r. Özellikle, karmafl›klaflm›fl, uzmanlaflm›fl
ve çok genifl alanlara yay›lm›fl olan modern devlet hayat› içerisinde bütün genel,
objektif, kiflilik-d›fl› hukuk kurallar›n›n yasama organ› taraf›ndan konulmas› gerek-
ti¤ini savunmaya imkân yoktur. Buna, yasama organ›n›n ne çal›flma süresi, ne tek-
nik uzmanl›¤›, ne de hayli a¤›r iflleyen çal›flma usulleri elverir. Devletin sosyal ha-
yata müdahalesini asgarî ölçüde tutmay› amaçlayan bir klasik liberal devlet anlay›-
fl› içinde belki bir dereceye kadar savunulabilecek olan böyle bir görüfl, günümü-
zün müdahaleci sosyal devlet anlay›fl› karfl›s›nda geçerli¤ini tamamen yitirmifltir.
Daha hukuki bir gerekçe olarak da, idarenin düzenleme yetkisinin, do¤rudan do¤-
ruya onun takdir yetkisinden do¤du¤u ileri sürülebilir. ‹darenin bütün yetkilerinin
ba¤l› yetkiler olamayaca¤›, idare kavram›n›n zorunlu olarak takdir yetkisini de Ba¤l› Yetki: ‹darenin ifllem
yapma yetkisinin kayna¤›n›n
içerece¤i aç›kt›r. ‹dare, bir ifllemi yap›p yapmamak hususunda veya o ifllemin muh- yasalar olmas› anlam›na
tevas›n› tayinde takdir yetkisine sahipse, söz konusu alanda düzenleme yetkisine gelir. Bu anlam›yla idare
de sahip olaca¤› kabul edilmelidir. Bu anlamda düzenleyici ifllem, idarenin takdir ifllem yaparken ancak
yasan›n vermifl oldu¤u
yetkisinin bir tezahüründen baflka bir fley de¤ildir. ‹dari makamlar, münferit bir yetkiye sahiptir.
olay için koyabilecekleri yasak veya emirleri, genel yolla gelecekteki bütün benzer
olaylar için de koyabilirler. ‹dare, yetkisini, daha önce bir tüzük veya yönetmelik-
le düzenleyecek olursa, bu onun takdir yetkisini somut bir olayda de¤il, benzer
olaylarda eflit flekilde uygulamak üzere bafltan tesbit etmesinden baflka bir fley de-
¤ildir. Hatta idarenin takdiri yetki alanlar›n› düzenlemesinin, idare yönünden sade-
ce bir hak de¤il, fakat eflitlik ilkesinin bir gere¤i oldu¤u da söylenebilir. ‹darenin,
ayn› kanun hükmüne dayanarak ayn› durumdaki iki vatandafla ayn› konuda farkl›
ifllemler uygulayabilmesi savunulamayaca¤›na göre, takdir yetkisinin z›mnen dü-
zenleme yetkisini de içerece¤i, hiç de¤ilse bunu mümkün k›laca¤› kuflkusuzdur.
130 Anayasa Hukuku
Yürütmenin düzenleme yetkisinin sadece an›lan pozitif Anayasa normlar›ndan

do¤mad›¤› yolunda gösterilebilecek bir kan›t da, gerek 1924 gerek 1961 Anayasa-
lar› dönemlerinde, Anayasada aç›kça belirtilenlerden baflka düzenleyici ifllemlerin
de yap›lm›fl ve bu uygulaman›n, gerek doktrinde gerek yarg› kararlar›nda Anaya-
saya ayk›r› görülmemifl olmas›d›r. Mesela 1924 Anayasas› sadece tüzüklerden söz
etmifl oldu¤u halde, bu dönemde yönetmelikler ve kural-kararnameler de yap›l-
m›fl ve bunlar›n Anayasaya ayk›r› olduklar› ileri sürülmemifltir.
Ayn› görüfl, 1961 Anayasas› döneminde Anayasa Mahkemesi’nce de benimsen-
mifltir. Anayasa Mahkemesi, bu dönemdeki bir karar›nda, yürütme organ›na Ana-
yasada tasrih edilen tüzük ve yönetmelikler d›fl›nda düzenleyici ifllem yapma yet-
kisinin tan›nmam›fl oldu¤u sonucuna var›lamayaca¤›n› belirtmifltir.
1982 Anayasas› döneminde de yürütmenin, karar, tebli¤, sirküler gibi de¤iflik
adlar alt›nda düzenleyici ifllemler yapma uygulamas› devam etmifltir. Yönetmelik,
Türk hukukunda idarenin en genifl düzenleyici ifllem türü oldu¤una; baflbakanl›k,
bakanl›klar ve tüm kamu tüzel kiflileri yönetmelik ç›karabileceklerine göre, bu de-
¤iflik adlar alt›nda yap›lan düzenleyici ifllemlerin de yönetmelik olarak de¤erlendi-
rilmesi düflünülebilir. Dan›flma Meclisi Anayasa Komisyonu’nun Anayasan›n 124.
maddesine iliflkin gerekçesi de bu görüflü güçlendirecek niteliktedir. Gerekçede
uygulamada gerek bakanl›klar›n gerek kamu tüzel kiflilerinin de¤iflik isimler tafl›-
yan düzenleyici ifllemler yapt›klar› belirtilmekte, ancak “bu tür düzenleyici ifllem-
lerden kifliler için hukuki sonuç do¤uranlar›n da yönetmelik hükümlerine ba¤l› tu-
tulmas›nda yarar” oldu¤u ifade edilmektedir.
Kendisinden önceki Cumhuriyet Anayasalar› gibi, 1982 Anayasas› da, yürütme
fonksiyonunun bir tan›m›n› vermifl de¤ildir. Anayasan›n 8. maddesine göre “yürüt-
me yetkisi ve görevi, Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu taraf›ndan, Anayasaya ve
kanunlara uygun olarak kullan›l›r ve yerine getirilir”. Bunun, sadece kanunun so-
mutlaflt›r›lmas›ndan, di¤er bir deyimle onun belli bir olaya veya kifliye uygulanma-
s›ndan ibaret olamayaca¤› aç›kt›r. Pozitif hukukumuza göre, yürütme fonksiyonu
maddi bak›mdan tan›mlanamad›¤›ndan, yürütme ifllemleri düzenleyici ifllemler
olabilece¤i gibi, somut, bireysel, sübjektif ifllemler de olabilir. Anayasam›z, yürüt-
menin düzenleyici ifllemlerini, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik ve
Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi olarak belirlemifltir.
KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMELER
AMAÇ
Kanun hükmünde kararnamelerin özellikleri ve denetim biçimini
saptayabilmek.
2
Kavram ve Nitelik
KHK: Kural olarak önemli ve 1924 Anayasas›’nda ve 1961 Anayasas›’n›n ilk fleklinde mevcut olmayan kanun
acil durumlarda
baflvurulmak üzere,
hükmünde kararname, bu Anayasada 1971 y›l›nda 1488 say›l› kanunla yap›lan
yürütmenin belli konularda, de¤ifliklikler aras›nda hukukumuza girmifltir.
TBMM’nin vermifl oldu¤u
yetki çerçevesinde, kanun
hükmünde düzenleme Yetki
yapmas›na olanak sa¤layan Gerek de¤iflik 1961, gerek 1982 Anayasalar›’na göre KHK ç›karma yetkisi Bakanlar
yürütme ifllemidir.
Kurulu’nundur. Dolay›s›yle, yürütme organ›n›n baflka herhangi bir unsuru KHK ç›-
karamaz ve yetki kanunuyla kendisine böyle bir yetki verilemez. Asl›nda, Bakanlar
Kurulu’nun KHK ç›karma yetkisi de (s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal KHK’leri müs-
tesna) do¤rudan do¤ruya Anayasadan de¤il, Bakanlar Kurulu’na bu yetkiyi veren

yetki kanunundan do¤ar. Önceden bir yetki kanunuyla yetkilendirilmedikçe, Ba-
kanlar Kurulu kendili¤inden KHK ç›karamaz. “Yetki kanunu, ç›kar›lacak kanun
hükmünde kararnamenin amac›n›, kapsam›n›, ilkelerini, kullanma süresini ve süre-
si içinde birden fazla kararname ç›kar›l›p ç›kar›lamayaca¤›n› gösterir” (m.91/2). Yu-
kar›da de¤inildi¤i gibi, 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak, yürürlükten kald›r›lacak
kanun hükümlerinin aç›kça gösterilmesi flart› ortadan kald›r›lm›fl; buna karfl›l›k, sü-
resi içinde birden fazla kararname ç›kar›l›p ç›kar›lamayaca¤›n›n yetki kanununda
belirtilmesi flart› konulmufltur. Yetki kanununun, Anayasada say›lan unsurlardan
birini belirtmemesi, bu kanunu Anayasaya ayk›r› k›lar. Anayasaya ayk›r› bir yetki
kanununa dayan›larak ç›kar›lm›fl bir KHK’nin de, kendisi içerik yönünden Anaya-
saya ayk›r› bir hüküm tafl›masa bile, Anayasaya ayk›r› say›lmas› gerekir. Aksi halde,
Anayasan›n uygun gördü¤ü ölçünün ötesinde bir yetki devri gerçekleflmifl olur.
Konu
KHK’nin konusu, genel çerçevesi itibariyle, yetki kanununda belirlenir. Gerçi 1982
Anayasas›, de¤iflik 1961 Anayasas›’nda yer alan belli konularda ibaresine yer ver-
memifltir ama, bundan yetki kanununun s›n›rlar› belli olmayan bir alanda Bakan-
lar Kurulu’na KHK ç›karma yetkisi verebilece¤i sonucu ç›kar›lamaz. Üstelik, Ana-
yasan›n 87. maddesi TBMM’nin görev ve yetkilerini sayarken “Bakanlar Kurulu’na
belli konularda kanun hükmünde kararname ç›karma yetkisi vermek” ten söz et-
mektedir. Yetki kanunu, KHK’nin amac›n›, kapsam›n› ve ilkelerini göstermek zo-
runda oldu¤una göre yetki, somutlaflt›r›lm›fl, belli bir alanda tan›nm›fl olmaktad›r.
KHK’nin konusu, yetki kanununda belirlenmifl olan bu çerçevenin d›fl›na ç›kamaz.
Ayr›ca Anayasa, 1961 Anayasas›’n›n ilgili hükmüne paralel olarak KHK ile düzen-
lemeyecek baz› konular› da belirtmifltir. Bu hükme göre “s›k›yönetim ve ola¤anüs-
tü haller sakl› kalmak üzere, Anayasan›n ikinci k›sm›n›n birinci ve ikinci bölümle-
rinde yer alan temel haklar, kifli haklar› ve ödevleri ile dördüncü bölümünde yer
alan siyasi haklar ve ödevler kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez” (m.
91/1). Bu hüküm, hürriyetlerin kanunla s›n›rlanaca¤› yolundaki Anayasa ilkesini
(m. 13) de teyid etmektedir. Ayr›ca Anayasan›n 163. maddesi Bakanlar Kurulu’na
KHK ile bütçede de¤ifliklik yapma yetkisinin verilmesini de yasaklamaktad›r.
Anayasa, KHK ile düzenlenemeyecek konular olarak, Anayasan›n ikinci k›sm›-
n›n birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kifli haklar› ve ödevleri ile
dördüncü bölümünde yer alan siyasi haklar ve ödevleri belirtti¤ine göre, ikinci k›s-
m›n üçüncü bölümünde yer alan “sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler”in, kural
olarak, KHK ile düzenlenebilmesi gerekir.
Anayasa Mahkemesinin, son y›llardaki kararlar›nda KHK’lerin konu unsuru ba-
k›m›ndan, k›sa süreli olmak, önemlilik, zorunluluk ve ivedilik gibi, Anayasada bu-
lunmayan birtak›m flartlar ekledi¤i görülmektedir. Mesela bu yöndeki bir karara
göre, KHK’lerin ancak “yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan, belli usullere
göre yasa ç›karmaya zaman›n elvermemesi gibi ivedi durumlarda kullan›lmas› ge-
rekir. Sonuç olarak, yasama yetkisi genel ve aslî bir yetkidir, bu yetki devredile-
mez. KHK’ler, unsurlar› Anayasada belirtilen yetki yasalar›na göre ç›kar›l›r ve ifllem
görürler, ayr›k durumlar içindirler ve ba¤l› bir yetkinin kullan›lmas› yoluyla hukuk-
sal yaflam› etkilerler”.
Anayasa Mahkemesi’nin, Anayasa metninde mevcut olmayan, önemlilik, zo-
runluluk, ivedilik ve k›sa sürelilik gibi unsurlar›, KHK’lerin geçerlik flartlar›na ek-
lemesinin Anayasaya uygunlu¤u çok kuflkuludur. Yürütme organ›na KHK ç›karma
132 Anayasa Hukuku
yetkisi verilmesi ihtiyac›n› do¤uran, sadece konunun ivedili¤i de¤il, ço¤u zaman
konunun yasama organ›nca gere¤i gibi düzenlenemeyecek derecede teknik olu-
flu, ya da düzenlemede h›zla de¤iflen flartlara intibak› sa¤layacak belli bir esneklik
sa¤lanmas› gere¤idir. Öyle görünüyor ki, Anayasa Mahkemesi, yürütme organ›n›n
KHK ç›karma yetkisini yorum yoluyla daralt›rken, Milli Mücadele’nin ve 1924 Ana-
yasas›’n›n kanuncu gelene¤inin etkisinde kalm›flt›r. Oysa günümüzde yürütme or-
gan›n›n düzenleyici yetkilerinin genifllemesi tüm Bat› demokrasilerinde görüldü¤ü
gibi, bu de¤iflimi antidemokratik olarak nitelendirmek de mümkün de¤ildir. Ça¤-
dafl demokrasilerde yasama organ› ne ölçüde halk iradesinden kaynaklan›yorsa,
yürütme organ› da o kadar halk iradesinden kaynaklanmaktad›r. Üstelik, Anaya-
sam›z›n KHK’lere iliflkin düzenlemesinde yasama organ›, baflta yetki kanunu ç›-
karmak, sonda ise KHK’leri onaylamak,de¤ifltirmek veya reddetmek suretiyle, sü-
reci kontrolu alt›nda tutacak yetkilerle donat›lm›fl oldu¤u gibi, bu denetim süreci-
ni diledi¤i ölçüde h›zland›rmak imkan›na da sahiptir. Bu nedenle, KHK uygulama-
s›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›n›n yasama organ›n› devre d›fl› b›rakaca¤› görüflü yerinde
de¤ildir. KHK uygulamas›, ancak yasama organ› gerekli gördü¤ü ölçüde yayg›n-
laflt›r›labilecek, birçok konular da Anayasan›n 91. maddesi gere¤ince zaten KHK
ile düzenlemeyecektir.
SIRA S‹ZDE KHK ç›karma yetkisinin, yasama yetkisinin devredilmezli¤i ilkesiyle ba¤dafl›p ba¤daflma-
d›¤›n› tart›fl›n›z.
Usul ve fiekil
Usul ve flekil unsuru bak›m›ndan KHK’ler, Bakanlar Kurulu’nun di¤er kararname-
lerinden farks›zd›r. Anayasa, Cumhurbaflkan›n›n görevleri aras›nda kararnameleri
imzalamak tan söz etti¤ine göre (m.104), KHK’lerin de Cumhurbaflkan› taraf›ndan
imzalanmas› gerekir. Tüzüklerin Cumhurbaflkan› taraf›ndan yay›nlanaca¤›na iliflkin
hüküm (m.115) de, bu görüflü do¤rulamaktad›r.
KHK’ler, Resmi Gazetede yay›nland›klar› gün yürürlü¤e girerler. Ancak, karar-
namede yürürlük tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gösterilebilir (m. 91/6).
1982 Anayasas›, de¤iflik 1961 Anayasas› gibi KHK’leri TBMM’nin denetimine tabi
tutmufltur. Anayasaya göre “kararnameler, Resmi Gazete’de yay›mland›klar› gün
Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunulur. Yetki kanunlar› ve bunlara dayanan ka-
nun hükmünde kararnameler, Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonlar› ve Genel
Kurulu’nda öncelik ve ivedilikle görüflülür” (m. 91/7, 8). Öncelik ve ivedilik flart›y-
la KHK’lerin mümkün olan süratle TBMM’nin kesin karar›na ba¤lanmas› sa¤lan-
mak istenmifltir. Ancak Anayasa, KHK’lerin TBMM’nde görüflülüp karara ba¤lan-
mas› için belli bir süre tayin etmifl de¤ildir.
Bakanlar Kurulu TBMM’ye sunmufl oldu¤u KHK’yi meclisin karar›ndan önce,
yetki süresi içinde geri alabilir veya de¤ifltirebilir mi? 1961 Anayasas› döneminde
de tart›flma konusu olmufl bulunan bu soruya 1982 Anayasas›’n›n getirmifl oldu¤u
bir yenili¤i de göz önünde tutmak suretiyle flu cevap verilebilir: 1982 Anayasas›’na
göre yetki kanununun, süresi içinde birden fazla kararname ç›kar›l›p ç›kar›lama-
yaca¤›n› da göstermesi gerekmektedir. E¤er yetki kanunu, o konuda ancak bir tek
KHK ç›kar›labilece¤ini belirtmiflse, ayn› konunun baflka bir KHK ile yeniden dü-
zenlenmesi, di¤er bir deyimle ç›kar›lm›fl olan KHK’nin de¤ifltirilmesi mümkün de-
¤ildir. Hatta ç›kar›lm›fl KHK’nin geri al›nmas›n›n da mümkün olmamas› gerekir;
çünkü geri alma ifllemi, yeni bir KHK ç›kar›lmas›n› gerektirecektir. Buna karfl›l›k
yetki kanunu birden fazla KHK ç›kar›lmas›na izin vermiflse, Bakanlar Kurulu’nun
daha önceki KHK’yi de¤ifltirebilmesi veya geri alabilmesi gerekir. Çünkü kural
olarak, bir ifllemi yapmaya yetkili olan makam, onu de¤ifltirmeye veya geri alma-
ya da yetkilidir. Ancak flüphesiz, geri alma, bir KHK’yi geçmifle flamil olarak, yani
hiç yürürlü¤e girmemiflçesine ortadan kald›ramaz. KHK, geri al›nd›¤› tarihe kadar
geçerlili¤ini sürdürür. 1961 Anayasas› döneminde Anayasa Mahkemesi de, Bakan-
lar Kurulu’nun bir KHK’yi de¤ifltirme veya geri alma yetkisine sahip oldu¤unu ka-
bul etmifltir.
Tart›fl›lmas› gereken bir sorun da, TBMM’nin KHK’ler üzerindeki denetimi s›ra-
s›nda yapaca¤› ifllemin hukuki niteli¤idir. Anayasan›n 91. maddesine göre, TBMM
bir KHK’yi oldu¤u gibi kabul edebilece¤i gibi, onu de¤ifltirmesi veya tümden red-
detmesi de mümkündür. TBMM, bu kabul, red veya de¤ifltirme ifllemlerini bir ka-
nun biçiminde mi, yoksa bir karar biçiminde mi yapacakt›r. Genel kan›, TBMM ifl-
leminin bir kanun biçiminde ortaya ç›kmas› gerekti¤i yolundad›r. Anayasa Mahke-
mesi de, bir karar›nda aynen kabul durumuna de¤inmemekle beraber, TBMM’nin
“red veya de¤ifltirerek kabul biçiminde oluflturdu¤u metinlerin birer kanun oldu-
¤u... kuflkusuzdur” görüflüne varm›flt›r.
Denetim
1961 ve 1982 Anayasalar›’na göre Anayasa Mahkemesi, KHK’lerin Anayasaya flekil
ve esas bak›mlar›ndan uygunlu¤unu denetler (1961 Anayasas›, m. 64/son; 1982
Anayasas›, m. 148, 150, 151, 152, 153.) 1961 Anayasas› döneminde baz› yazarlar,
KHK’lerin gerek Anayasa Mahkemesi gerek Dan›fltaycal denetlenebilece¤ini sa-
vunmufl olmakla birlikte, 1982 Anayasas› KHK’leri fonksiyonel bak›mdan yasama
ifllemi niteli¤inde gördü¤üne ve yetki kanununda KHK ile de¤ifltirilebilecek ya da
kald›r›labilecek kanun hükümlerinin belirtilmesi gere¤ini de ortadan kald›rd›¤›na
göre, art›k Dan›fltay’›n herhangi bir aflamada KHK’leri denetlemesi söz konusu ola-
maz. Zaten 1961 Anayasas› döneminde de Dan›fltay, bir KHK aleyhine aç›lan iptal
davas›n›, davan›n inceleme kabiliyeti bulunmad›¤› gerekçesiyle reddetmiflti.
KHK’nin içeri¤inin Anayasaya ayk›r› olmamas›, fakat yetki kanununa ayk›r› ol-
mas› durumunda, bunun da bir anayasa sorunu oluflturaca¤›, dolay›s›yla Anayasa
Mahkemesi’nin denetim yetkisine tabi olaca¤› aç›kt›r. Çünkü aksi halde, Anayasa-
n›n öngörmedi¤i ölçüde bir yetki devrine imkan verilmifl olacakt›r.
Yetki kanununun iptalinin, ona dayan›larak ç›kar›lm›fl KHK’ler üzerindeki etki-
sine gelince, Anayasa Mahkemesi’ne göre bu konuda “tek ve kesin bir esas koy-
maya ve bu do¤rultuda yorum yapmaya olanak yoktur. Olay›n Anayasa Mahkeme-
si önüne getirilifl biçimi, yani iptal davas›, ya da itiraz yolu ile ayk›r›l›k sav›nda bu-
lunulmufl olmas› de¤iflik sonuçlar ortaya ç›karabilir. Ayr›ca, KHK’nin dayand›¤›
yetki yasas›n›n iptal gerekçesi, iptali istenen KHK’nin anayasal durumunu belirle-
yecektir... Yetki yasas›n›n Anayasa’n›n 91. maddesinde say›lan ö¤elerden birine
ayk›r› olmas› nedeniyle iptali durumunda, içerdi¤i kurallar Anayasa’ya uygun olsa
bile buna dayanan KHK’lerin iptali gerekir”. Ancak Anayasa Mahkemesi, genel il-
keyi bu flekilde belirtmifl olmas›na ra¤men, önündeki olayda yetki kanununu iptal
etti¤i halde ona dayanan KHK’leri iptal etmemifltir. Bunun gerekçesi, yukar›da de-
¤inmifl oldu¤umuz, ivedilik, zorunluluk ve belirli süreler için kullan›lma kriterleri-
nin ilk defa bu kararda gelifltirilmifl olmas›d›r.
134 Anayasa Hukuku
SIKIYÖNET‹M VE OLA⁄ANÜSTÜ HAL KANUN

HÜKMÜNDE KARARNAMELER‹
1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›’n›n aksine, ancak s›k›yönetim halinde veya ola¤a-
nüstü hallerde ç›kar›labilen ve ola¤an KHK’lerden önemli farklarla ayr›lan kendi-
ne özgü bir KHK türüne yer vermifltir. Bu KHK’ler, ola¤an KHK’lerden flu yönler-
den ayr›lmaktad›r:
Yetki
Ola¤an KHK’lerde yetki Bakanlar Kurulu’nun oldu¤u halde, s›k›yönetim ve ola¤a-
nüstü hal KHK’leri Cumhurbaflkan›’n›n Baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulu
taraf›ndan ç›kar›l›r. Dolay›s›yle bu KHK’lerde Cumhurbaflkan›’n›n iradesi, ola¤an
KHK’lerdeki gibi Bakanlar Kurulu kararnamesine eklenen flekli bir onay de¤il, ifl-
lemin asli bir unsurudur. Yetki unsuru bak›m›ndan ikinci bir önmli fark ise, s›k›yö-
netim ve ola¤anüstü hal kararnamelerinin bir yetki kanununa ihtiyaç göstermeme-
sidir (m.91/5). Bu anlamda, s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal KHK’leri, yukar›da aç›k-
land›¤› gibi, yürütmenin 1982 Anayasas›na göre sahip oldu¤u özerk veya asli dü-
zenleme yetkisinin tipik bir örne¤ini meydana getirir.
Konu
S›k›yönetim ve ola¤anüstü hal KHK’leri ola¤an KHK’ler bak›m›ndan Anayasada yer
alan konu s›n›rland›rmalar›na tabi de¤ildir. Di¤er bir deyimle, temel haklar, kifli
haklar› ve ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler de bu tür KHK’lerle düzenlenebilir
(m. 91/1). Bu tür KHK’lerle Anayasan›n 15. maddesi uyar›nca, “temel hak ve hür-
riyetlerin kullan›lmas› k›smen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Ana-
yasada öngörülen güvencelere ayk›r› tedbirler al›nabilir”.
Konu bak›m›ndan s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal KHK’lerinin tabi oldu¤u s›n›r,
bunlar›n ancak s›k›yönetimin veya ola¤anüstü halin gerekli k›ld›¤› konularda ç›-
kar›labilmesidir. Anayasa Mahkemesi’nin de belirtti¤i gibi, “ola¤anüstü halin ge-
rekli k›lmad›¤› konular›n ola¤anüstü hal KHK’leriyle düzenlenmesi olanaks›zd›r.
Ola¤anüstü halin gerekli k›ld›¤› konular, ola¤anüstü halin neden ve amaç ö¤ele-
riyle s›n›rl›d›r”.
Denetim Bak›m›ndan
Anayasaya göre (m. 148/1) “ola¤anüstü hallerde, s›k›yönetim ve savafl hallerinde
ç›kar›lan kanun hükmünde kararnamelerin flekil ve esas bak›m›ndan Anayasaya
ayk›r›l›¤› iddias›yla, Anayasa Mahkemesinde dava aç›lamaz”. Bu hüküm, ola¤anüs-
tü hal rejimlerinin, idarenin takdiri yetkilerinin genifllemesine ve hürriyetlerin nor-
mal zamanlara oranla daha afl›r› ölçülerde s›n›rland›r›lmas›na ra¤men, gene de bir
hukuk rejimi olmas› gerekti¤i yolundaki yerleflmifl kamu hukuku ilkesine ayk›r›
düflmektedir. Üstelik, yarg›sal denetim yoklu¤u, Anayasan›n 15. maddesi ile s›k›-
yönetim ve ola¤anüstü hallerde bile vatandafllara tan›nm›fl olan mahfuz alan› fi-
ilen etkisiz k›labilir. Bu madde ile savafl, seferberlik, s›k›yönetim veya ola¤anüstü
hallerde temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas›n›n k›smen veya tamamen durdu-
rulabilece¤i veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere ayk›r› tedbirler al›-
nabilece¤i ifade edilmekle beraber, an›lan hallerde dahi kiflinin yaflama hakk›na,
maddi ve manevi varl›¤›n›n bütünlü¤üne dokunulamayaca¤›; kimsenin din, vic-
dan, düflünce ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamayaca¤› ve bunlardan dolay›
suçlanamayaca¤›; suç ve cezalar›n geçmifle yürütülemeyece¤i; suçlulu¤u mahkeme
karar› ile saptan›ncaya kadar kimsenin suçlu say›lamayaca¤› da belirtilmifltir. S›k›-

yönetim ve ola¤anüstü hal KHK’lerinin Anayasaya uygunlu¤unun denetleneme-
mesi, bu güvencenin etkinli¤ini azaltmakta ve KHK’ler yolu ile sözü geçen mahfuz
alan›n da ihlal edilebilmesi tehlikesini ortaya ç›karmaktad›r.
Anayasa Mahkemesi’nin 1991 y›l›nda verdi¤i iki önemli karar, bu denetim ya-
sa¤›n›n do¤urdu¤u sak›ncalar› bir ölçüde telafi etmifltir. Anayasa Mahkemesi, daha
önce baflka alanlarda da gördü¤ümüz ilke karar›n› tekrarlayarak, ifllemin onu ya-
pan organ taraf›ndan nitelendirilifl flekli ile kendisini ba¤l› saymam›fl, ola¤anüstü
hal KHK’sinin gerçekten ola¤anüstü halin gerekli k›ld›¤› konularda ç›kar›l›p ç›ka-
r›lmad›¤›n›, dolay›s›yle Anayasan›n 148. maddesindeki denetim yasa¤›n›n kapsa-
m›na girip girmedi¤ini araflt›rm›flt›r.
Anayasa Mahkemesi, bizce de isabetli olan bu görüflten hareket ederek, bir dü-
zenleyici ifllemin gerçekten de Anayasan›n öngördü¤ü anlamda bir ola¤anüstü hal
KHK’si olabilmesi için flu üç flart›n varl›¤›n› gerekli saym›flt›r;
a. Ola¤anüstü hal, yer bak›m›ndan s›n›rl›d›r. Ola¤anüstü hal, ülkenin tümü için
de¤il, yaln›z bir bölgesi için ilan edildi¤i takdirde, “KHK ile getirilen önlem-
lerin sadece ola¤anüstü hal ilan edilen bölge için geçerli olmas›, bölge d›fl›-
na tafl›r›lmamas› gerekir”.
b. Ola¤anüstü hal, süre bak›m›ndan da s›n›rl›d›r. "Ola¤anüstü Hal Yasas› ile S›-
k›yönetim Yasas›, ola¤anüstü halin veya s›k›yönetimin ilan edildi¤i bölge
veya bölgelerde ola¤anüstü halin veya s›k›yönetimin devam› süresince uy-
gulan›rlar... Ola¤anüstü halin sona ermesine karfl›n, ola¤anüstü hal KHK’sin-
deki kurallar›n uygulanmas›n›n devam etmesi olanaks›zd›r”.
c. Bu noktayla ba¤lant›l› olarak, ola¤anüstü hal KHK’leri ile, kanunlarda de¤i-
fliklik yap›lamaz.
Ayr›ca, ola¤anüstü hal kanununda düzenlenecek konular, Anayasada (m. 121/2)
aç›kça belirtilmifltir. Bu nedenle, Ola¤anüstü Hal Kanunu’nda yap›lacak bir de¤i-
flikli¤in kanunla yap›lmas› zorunludur. Çünkü Ola¤anüstü Hal Kanunu, anayasa
uygunluk denetimine tabidir.
Anayasa Mahkemesi’ne göre, yukar›daki flartlara uygun olmayan bir ola¤anüs-
tü hal KHK’si, ola¤an bir KHK say›labilir. Ancak bu durumda içerik yönünden ana-
yasaya uygunluk denetimine tabi olaca¤› gibi, bir yetki kanununa dayanmamas› da
ayr›ca bir iptal sebebi oluflturur. S›k›yönetim ve ola¤anüstü hal KHK’leri üzerinde-
ki tek denetim, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin denetimidir. Anayasan›n 121 ve
122. maddelerine göre bu kararnameler, Resmi Gazetede yay›nlan›r ve ayn› gün
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin onay›na sunulur; bunlar›n Meclisçe onaylanmas›-
na iliflkin süre ve usul içtüzükle belirlenir. Bundan amac›n, s›k›yönetim ve ola¤a-
nüstü hal KHK’lerinin mümkün olan en k›sa süre içinde ve herhalde ola¤an
KHK’lerden daha seri bir usulle TBMM taraf›ndan görüflülüp karara ba¤lanmas› ol-
du¤u aç›kt›r.
CUMHURBAfiKANLI⁄I KARARNAMES‹
Cumhurbaflkanl›¤›
AMAÇ Di¤er yürütme ifllemlerini belirleyebilmek.

Kararnamesi:
Cumhurbaflkanl›¤› Genel
Sekreterli¤inin kuruluflunu,
3 teflkilat ve çal›flma esaslar›
ile personel atama
1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›nda mevcut olmayan yeni bir düzenleyici ifllem tü- ifllemlerinin Cumhurbaflkan›
rü olarak, Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesini de ihdas etmifltir. Anayasan›n 107. taraf›ndan
gerçeklefltirilmesini
maddesine göre, “Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤i’nin kuruluflu, teflkilat ve sa¤layan bir kararname
çal›flma esaslar›, personel atama ifllemleri Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi ile dü- türüdür.
136 Anayasa Hukuku
zenlenir”. Bu kararnameler de, s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal KHK’leri gibi kanun-

dan de¤il, do¤rudan do¤ruya Anayasadan kaynaklanan, di¤er bir deyimle yürüt-
menin asli düzenleme yetkisine dayanan ifllemlerdir. Cumhurbaflkanl›¤› Genel
Sekreterli¤i ile ilgili olarak Anayasan›n 107. maddesindeki hususlar, Cumhurbaflka-
n›n›n asli ve mahfuz düzenleme alan›na girdi¤i için, bunlar›n kanunla düzenlene-
memesi gerekir. Buna ra¤men 2879 say›l› Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤i
Teflkilat› Kanunu’nun ç›kar›lm›fl olmas› ilk bak›flta bir çeliflki gibi görünmekle bir-
likte, an›lan Kanunun birinci maddesi, Anayasaya göre Cumhurbaflkan›’n›n mah-
fuz düzenleme alan›na giren hususlar›, kendi düzenleme alan›n›n d›fl›nda tutmaya
özen göstermifltir. Bu maddeye göre söz konusu Kanun “Cumhurbaflkanl›¤› karar-
namesi ile düzenlenen Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤inin kuruluflu, teflkilat›,
çal›flma esaslar› ve personel atama ifllemleri d›fl›nda kalan konular› düzenler.”
Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi istisnai bir ifllem türü olmak itibariyle, ancak
Anayasan›n 107. maddesinde belirtilen konularda, yani Cumhurbaflkanl›¤› Genel
Sekreterli¤i’nin kurulufl, teflkilat ve çal›flma esaslar› ile personel atama ifllemlerinin
düzenlenmesi konular›nda ç›kar›labilir. Bunun d›fl›ndaki bir konunun Cumhurbafl-
kanl›¤› kararnamesiyle düzenlenmesine imkan yoktur. Dan›flma Meclisi’nin kabul
etti¤i metinde bulunmayan bu madde, Anayasa tasar›s›na Milli Güvenlik Konse-
yi’nce eklenmifltir. Maddenin amac›n›n, Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤i’nin
bir kanuna veya Bakanlar Kurulu Kararnamesi’ne ihtiyaç olmaks›z›n do¤rudan
do¤ruya Cumhurbaflkan› taraf›ndan düzenlenmesine imkan vermek suretiyle, Ana-
yasan›n genel e¤ilimine uygun olarak, Cumhurbaflkanl›¤› makam›n› güçlendirmek
oldu¤u aç›kt›r.
TÜZÜKLER
1982 Anayasas›’n›n 115. maddesi, 1961 Anayasas›’n›n 107. maddesine paralel ola-
rak, tüzükleri flu flekilde düzenlemifltir: “Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmas›n›
göstermek veya emretti¤i iflleri belirtmek üzere, kanunlara ayk›r› olmamak ve Da-
Tüzük: Kanunun n›fltay›n incelemesinden geçirilmek flart›yla tüzükler ç›karabilir. Tüzükler, Cum-
uygulanmas›n› göstermek ya
da emretti¤i iflleri belirtmek
hurbaflkan›’nca imzalan›r ve kanunlar gibi yay›mlan›r”.
üzere Dan›fltay›n Görülüyor ki, bu maddeye göre hukukumuzda tüzük yapmaya yetkili tek or-
incelemesinden geçirilmek gan, Bakanlar Kuruludur. Tüzükler Cumhurbaflkan›’nca imzalanarak yay›nlan›r.
kofluluyla Bakanlar Kurulu
taraf›ndan ç›kar›lan yaz›l› Bakanlar Kurulu’nun bir tüzük ç›karabilmesi, tüzü¤ün iliflkin bulundu¤u kanunda
hukuk kurallar›d›r. bu konuda aç›kça yetkilendirici bir hüküm olmas›na ba¤l› de¤ildir. Ancak, kanun,
bir tüzük yap›lmas›n› öngörmüflse, o konuda idarenin baflka tür bir düzenleyici ifl-
lem, mesela bir yönetmelik yapamamas› gerekir. Daha do¤rusu, o konuyu ilkin tü-
zükle düzenlemeden önce, baflka bir düzenleyici ifllemle düzenleyemez.
Anayasam›za göre tüzüklerin konusu, kanunun uygulanmas›n› göstermek veya
kanunun emretti¤i iflleri belirtmek tir. Böyle bir ayr›m›n pratik yarar›n› veya huku-
ki sonuçlar›n› kavramak kolay de¤ildir. Tüzüklerin kanunlara ayk›r› olamayaca¤›
Anayasada belirtilmifltir. fiüphesiz, böyle aç›k bir hüküm olmasayd› bile, ayn› so-
nuca varmak gerekirdi.
Usul ve flekil unsuru bak›m›ndan tüzükleri, idarenin di¤er düzenleyici ifllemle-
rinden ay›rdeden temel özellik, bunlar›n Dan›fltay’›n incelemesinden geçirilmesi
flart›d›r. Dan›fltay incelemesinden geçirilmemifl bir tüzük, yok say›l›r. Doktrinde
bu incelemenin istiflari nitelikte oldu¤u görüflü hakimdir. Çünkü Dan›fltay görüflü-
nün ba¤lay›c›l›¤› kabul edildi¤i takdirde, Dan›fltay incelemesi bir flekil flart› olmak-
tan ç›kar ve bir yetki ortakl›¤›na dönüflür. Oysa Anayasa, tüzük yapma yetkisini
Bakanlar Kurulu’na vermifltir. Buna karfl›l›k Bakanlar Kurulu, Dan›fltay inceleme-
sinden sonra ya kendi ilk tasar›s›n› veya Dan›fltay’›n de¤ifltirisini kabul etmek zo-
rundad›r. Bunlar›n her ikisini de bir yana b›rakarak, yeni bir metni tüzük olarak
yay›nlayamaz. Zira bu takdirde tüzük, Dan›fltay incelemesinden geçirilmeden ç›-
kar›lm›fl olur.
Denetim konusuna gelince, tüzüklerin birer idari ifllem olarak, idari yarg› dene-
timine tabi bulunduklar› flüphesizdir.
YÖNETMEL‹KLER
1982 Anayasas›’n›n 124. maddesine göre, “Baflbakanl›k, bakanl›klar ve kamu tüzel
kiflileri, kendi görev alanlar›n› ilgilendiren kanunlar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n›
sa¤lamak üzere ve bunlara ayk›r› olmamak flart›yla yönetmelikler ç›karabilirler.
Hangi yönetmeliklerin Resmi Gazete’de yay›mlanaca¤› kanunda belirtilir”.
Böylece yönetmelik, Dan›flma Meclisi Anayasa Komisyonu’nun gerekçesinde Yönetmelik: Baflbakanl›k,
belirtildi¤i gibi, idarenin en genifl uygulama alan›na sahip düzenleyici ifllem türü bakanl›klar ve kamu tüzel
kiflilerince, kendi görev
dür. 1961 Anayasas›’nda sözü edilmemifl olan Baflbakanl›k da, 1982 Anayasas›’nda alanlar›n› ilgilendiren
yönetmelik ç›karmaya yetkili makamlar aras›nda say›lm›flt›r. Öte yandan, Dan›flma kanunlar›n ve tüzüklerin
uygulanmas›n› sa¤lamak
Meclisi’nce kabul edilen metinde mevcut olan Bakanlar Kurulu ibaresi Milli Gü- üzere ve bunlara ayk›r›
venlik Konseyi’nce ç›kar›lm›fl olmakla beraber, bundan Bakanlar Kurulu’nun yö- olmayacak biçimde
ç›kar›lan yaz›l› hukuk
netmelik yapamayaca¤› sonucuna varmak mümkün de¤ildir. 1924 Anayasas› yö- kurallar›d›r.
netmeliklerden hiç söz etmemifl oldu¤u halde, 1322 say›l› Kanun yönetmeliklerin
bir veya birkaç bakanl›k yahut Bakanlar Kurulu taraf›ndan yap›labilece¤ini belirt-
miflti. 1961 Anayasas› döneminde de Bakanlar Kurulu, yönetmelikler yapmaya de-
vam etmifltir. Asl›nda, yönetmeli¤in genel düzenleyici ifllem türü oldu¤unu kabul
edecek olursak, icrai karar almaya yetkili her idari makam›n yönetmelik yapmaya
yetkili olmas› gerekir. 1961 Anayasas› döneminde Dan›fltay Genel Kurulu’nun bir
karar›nda da ayn› sonuca var›lm›flt›r.
Yönetmeli¤in konusu, kanunlar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n›n sa¤lanmas›d›r.
Yönetmelikler, bunlara ayk›r› hükümler ihtiva edemezler. Yönetmeliklerin düzen-
lenifli bak›m›ndan 1961 ve 1982 Anayasalar› aras›ndaki bir fark da, 1961 Anayasa-
s›’nda yönetmeliklerin Resmi Gazetede yay›nlanaca¤›n›n belirtilmifl olmas›na kar-
fl›l›k, 1982 Anayasas›’nda hangi yönetmeliklerin Resmi Gazete’de yay›nlanaca¤›n›n
kanunla belirtilece¤inden söz edilmesidir. Bu de¤ifliklik, Milli Güvenlik Konseyi ta-
raf›ndan “büyük k›sm› mahalli nitelikte olan bütün yönetmeliklerin Anayasa hük-
mü gere¤i Resmi Gazete’de yay›mlanmas› zorunlulu¤unun neden oldu¤u gereksiz
israf› önlemek” gerekçesiyle yap›lm›flt›r. Bununla birlikte, genel kurallar gere¤ince
yönetmelikler, yay›nlanmad›klar› veya tebli¤ edilmedikleri sürece üçüncü kiflilere
uygulanamazlar; onlar›n haklar›n› azaltamaz veya yükümlülüklerini ço¤altamazlar.
Dolay›s›yla, Anayasan›n söz konusu hükmünü, yönetmeliklerin duyurulmas›n›n
zorunlu olmad›¤› anlam›nda de¤il, bu duyurman›n mutlaka Resmi Gazete’de ya-
y›nlanmak suretiyle yap›lmas›n›n gerekmedi¤i anlam›nda kabul etmek gerekir.
Yönetmeliklerin de, birer idari ifllem olarak, idari yarg› denetimine tabi olduk-
lar›nda kuflku yoktur.
138 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ
Yürütme fonksiyonunun niteli¤ini aç›klayabilmek • Usul ve flekil unsuru bak›m›ndan di¤er Bakanlar
1 ve yürütme ifllemlerinin türlerini s›ralayabilmek. Kurulu kararnamelerinden farks›z olan KHK’lerin
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasalar›n›n tümündeki dü- Anayasaya uygunlu¤u, Anayasa Mahkemesi taraf›n-
zenlemelere göre yürütme fonksiyonu kavram›n›n dan denetlenmektedir.
kapsam›na sadece özel, somut, bireysel ifllemler • S›k›yönetim ve ola¤anüstü hallerde Cumhurbaflka-
de¤il, düzenleyici veya kural koyucu ifllemler de n› baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulu’nun, ko-
girmektedir. nu s›n›rlamas› söz konusu olmaks›z›n ç›kard›¤›
• Anayasalarda aç›k bir hüküm bulunmasa bile, yü- KHK’lerin anayasaya ayk›r›l›¤› iddias› ile Anayasa
rütme organ›n›n düzenleme yetkisine sahip oldu- Mahkemesine dava aç›lmas› söz konusu de¤ildir.
¤u, bu yetkinin yürütme ve idare fonksiyonunun
mahiyetinden do¤du¤u söylenebilir.
AMAÇ Di¤er yürütme ifllemlerini belirleyebilmek.
3
• 1982 Anayasas›, yürütmenin düzenleyici ifllemlerini
• Yürütme ifllemlerinin di¤er türlerini ise Cumhur-
kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik ve
baflkanl›¤› kararnamesi, tüzük ve yönetmelik olufl-
Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi olarak belirlemifltir.
turmaktad›r.

AMAÇ
KHK’lerin özelliklerini ve denetim biçimini
2 saptayabilmek.
• Bakanlar Kurulu taraf›ndan ç›kar›labilen kanun hük-
münde kararnameler bir yetki kanununa dayanmak
zorundad›r.
Kendimizi S›nayal›m 6. Afla¤›dakilerden hangisi Anayasa Mahkemesi’nin KHK

1. Afla¤›dakilerden hangisi yürütmenin düzenleyici ifllem- denetiminde ola¤anüstü hal ile ilgili olarak arad›¤› flartlar-
lerinden de¤ildir? dan de¤ildir?
a. Cumhurbaflkanl›¤› Kararnamesi a. Yer bak›m›ndan s›n›rl›l›k
b. Kanun Hükmünde Kararname b. Süre bak›m›ndan s›n›rl›l›k
c. Parlamento karar› c. KHK ile kanunlar›n de¤ifltirilememesi
d. Tüzük d. Bir bölgedeki ola¤anüstü hale iliflkin KHK’n›n, o
e. Yönetmelik bölge d›fl›nda geçerli olamamas›
e. Ola¤anüstü halin ilan›yla birlikte daha önceki
2. Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname ç›- tüm KHK’lar›n ola¤anüstü hal KHK’s› niteli¤ini
karma yetkisini afla¤›dakilerden hangisi tan›maktad›r? kazanmas›
a. Yetki kanunu
b. Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi 7. TBMM’nin bir KHK’yi reddetmesi durumunda, KHK ne
c. Meclis içtüzü¤ü zaman yürürlükten kalkar?
d. Parlamento karar› a. KHK’n›n kabul tarihinde
e. Anayasa Mahkemesi karar› b. Meclis’in onay karar›n›n tarihinde
c. Meclis karar›n›n Resmi Gazete’de yay›mland›¤› tarihte
3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi s›k›yönetim ve ola¤a- d. Bakanlar Kurulu’nun KHK’y› imzalad›¤› tarihte
nüstü hal kanun hükmünde kararnameleri bak›m›ndan e. Anayasa Mahkemesinin Meclis karar›n› kabul etti¤i
yanl›flt›r? tarihte
a. Cumhurbaflkan› baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar
Kurulu taraf›ndan ç›kar›l›r. 8. Tüzükler hangi yarg› makam›nca denetlenir?
b. Temel haklar konusunda düzenleme getirebilir. a. Askeri Yarg›tay
c. Anayasaya ayk›r› olduklar› iddias› ile Anayasa Mah- b. Dan›fltay
kemesi’ne dava aç›lamaz. c. Anayasa Mahkemesi
d. Ola¤anüstü halin gerekli k›lmad›¤› konularda da d. Say›fltay
ç›kar›labilirler. e. Yarg›tay
e. Bu kanun hükmünde kararnameler ile kanunlarda
de¤ifliklik yap›lamaz. 9. Afla¤›dakilerden hangisi yönetmeliklerin konusunu
oluflturur?
4. Kanunlar›n uygulanmas›n› göstermek ve emretti¤i iflle- a. Anayasa
ri belirtmek üzere Bakanlar Kurulu’nca Dan›fltay incele- b. Kanun
mesinden geçirilerek getirilen düzenlemeye ne ad verilir? c. Genelge
a. Tüzük d. Yönerge
b. Yönetmelik e. Tebli¤
c. ‹çtihat
d. Kararname 10. Cumhurbaflkanl›¤› kararnamesi ile ilgili olarak afla¤›-
e. Parlamento karar› daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Meclis taraf›ndan ç›kar›lmasa da Anayasal bir kay-
5. Afla¤›dakilerden hangisi yönetmelik ç›karma konusun- na¤› oldu¤u için kanun say›lmaktad›r.
da yetkili de¤ildir? b. Haz›rlanan kararname Bakanlar Kurulu taraf›ndan
a. Baflbakanl›k onaylanmal›d›r.
b. Bakanlar Kurulu c. Kararnameyi Baflbakan ve Cumhurbaflkan› birlikte
c. Bakanl›klar imzalar.
d. Siyasi partiler d. Sadece Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤inin
e. Kamu tüzel kiflileri kurulufl, teflkilat ve çal›flma esaslar› ile personel
atama ifllemlerinin düzenlenmesi konular›nda ç›-
kar›labilir.
e. Denetimi, itiraz›n niteli¤ine göre Anayasa Mahke-
mesi veya Dan›fltay taraf›ndan yap›l›r.
140 Anayasa Hukuku
“ Cumhurbaflkan› Ahmet Necdet Sezer; irticai, y›k›c› ve bö-

lücü faaliyetlere kar›flan memurlar›n görevine son veril-
mesini düzenleyen KHK’yi imzalamay› ikinci kez reddetti.
1. c
2. a
Parlamento yasama organ›d›r. Ayr›nt›l› bilgi için
“Yürütme Fonksiyonunun Niteli¤i” konusuna
bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “Kanun Hükmünde Kararname-
Sezer hükümete gönderdi¤i gerekçede, “Güçler ayr›l›¤› il-
ler” konusuna bak›n›z.
kesine göre yasama, yürütme ve yarg› organlar› kendi
3. d Ayr›nt›l› bilgi için “S›k›yönetim ve Ola¤anüstü
alanlar›nda ulusa iliflkin egemenli¤i kullan›rlar; birbirleri-
Hal Kanun Hükmünde Kararnameleri” konusuna
ne görev ve yetki alanlar›na kar›flmazlar” dedi.
bak›n›z.
Sezer sekiz sayfal›k gerekçesinde “bir kez geri çevrilmesi-
4. a Ayr›nt›l› bilgi için “Tüzük” konusuna bak›n›z.
nin, KHK’nin kanun prosedürüne girmesi sonucunu do¤-
5. d Ayr›nt›l› bilgi için “Yönetmelik” konusuna bak›n›z.
ruraca¤›” yolundaki hükümetin görüflünü reddetti ve flun-
6. e Ayr›nt›l› bilgi için “S›k›yönetim ve Ola¤anüstü
lar› kaydetti:
Hal Kanun Hükmünde Kararnameleri” konusuna
“KHK’ler yönünden Cumhurbaflkan›’na verilen görev ve
bak›n›z.
yetki yaln›zca yay›mlamaktan ibaret de¤ildir. Anayasa ko-
7. c Ayr›nt›l› bilgi için “Kanun Hükmünde Kararname-
yucu e¤er kararnameleri yasalar gibi düflünseydi, kuflku-
ler” konusuna bak›n›z.
suz bunlar› da kanunlar› yay›mlamak kural› içine al›rd›.
8. b Ayr›nt›l› bilgi için “Tüzük” konusuna bak›n›z.
Oysa KHK’ler tüm bilim dünyas›nca benimsendi¤i gibi, ifl-
9. b Ayr›nt›l› bilgi için “Yönetmelikler” konusuna
levsel (maddi) yönden yasama ifllemi niteli¤inde olmakla
bak›n›z.
birlikte, organik (uzvi - flekli) yönden bir yürütme ifllemi-
10. d Ayr›nt›y› bilgi için “Cumhurbaflkanl›¤› Kararname-
dir. KHK’lerin ‘kanun hükmünde’ oluflu yürürlükteki yasa-
si” konusuna bak›n›z.
lar› de¤ifltirip, yasa gücünde düzenleme yapabilmesini;
‘kararname’ oluflu ise bu ifllemin yürütme organ›n›n ifllemi
oldu¤unu göstermektedir. Bu niteli¤i KHK’leri yöntem yö-
nünden ‘kararname rejimine’ ba¤lamaktad›r” (Milliyet, Baflvurabilece¤iniz Kaynaklar
22.08.2002). Aliefendio¤lu, Y›lmaz. (1993). “Anayasa Yarg›s› Aç›s›ndan
”
Ola¤anüstü Yönetim Usulleri”. Anayasa Yarg›s›. C. 9.
Ankara: Anayasa Mahkemesi Yay›nlar›.
Kuzu, Burhan. (1985). Türk Anayasa Hukukunda Ka-
nun Hükmünde Kararnameler. ‹stanbul: Üçdal
Neflriyat.
Sa¤lam, Faz›l. (1984). “Kanun Hükmünde Kararname Ç›-
karma Yetkisinin S›n›rlar›: Uygulaman›n Yayg›nlaflma-
s›ndan Do¤abilecek Sorunlar”. Anayasa Yarg›s›. An-
kara: Anayasa Mahkemesi Yay›nlar›.
Tanör, Bülent ve Yüzbafl›o¤lu, Necmi. (2001). 1982 Ana-
yasas›na Göre Türk Anayasa Hukuku. (2. Bask›).
‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Teziç, Erdo¤an. (1991). Anayasa Hukuku. (2. Bask›). ‹s-
tanbul: Beta Yay›nlar›.
141
Türkiye Büyük Millet

Meclisi’nin Kuruluflu,
Milletvekillerinin Seçimi
ve Hukuki Statüleri 9
Bu Ünitede...
Yasama fonksiyonunu yerine getiren TBMM’nin kuruluflu ve milletvekillerinin se-
çimi konusunda benimsenen sistem ve milletvekili seçilenlerin hukuki statüleri in-
celenmektedir. Ayr›ca yasama organ› üyelerine sa¤lanan baz› ba¤›fl›kl›klar ve do-
kunulmazl›klar ile bunlar›n kald›r›lmas› konular›nda da bilgi verilmektedir.
Amaçlar›m›z
Milletvekili seçim sistemlerinin özelliklerini aç›klayabileceksiniz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin hukuki statüsünü belirleyebileceksiniz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeli¤iyle ba¤daflmayan ifllerin neler oldu¤unu
s›ralayabileceksiniz.
Yasama sorumsuzlu¤u ve yasama dokunulmazl›¤› kavramlar›n›n
tan›mlayabileceksiniz.
142 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
fi›rnak Milletvekili Selim Sadak’›n yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas› hak-
k›nda, Anayasa ve Adalet Komisyonlar›ndan kurulu Karma Komisyon’ca haz›r-
lanan raporun Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 3.3.1994 günlü, 79. birleflimin-
de aynen kabul edilmesine iliflkin 309 say›l› karar›n, Anayasa’ya ve ‹çtüzük hü-
kümlerine ayk›r›l›¤› sav›yla Anayasa’n›n 85. ve 2949 say›l› Kanunun 34. madde-
leri uyar›nca iptali istemiyle Anayasa Mahkemesi’ne iptal davas› aç›lm›flt›r. Ana-
yasa Mahkemesi’ne göre, Selim Sadak’a yöneltilen suçlama yasama dokunul-
mazl›¤›n›n kald›r›lmas›n› gerektirir nitelikte olmad›¤›ndan, Selim Sadak’›n do-
kunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas›na iliflkin TBMM karar› Anayasa’n›n 83.maddesi-
ne ayk›r›d›r. Bu nedenle Selim Sadak’›n yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lma-
s›na iliflkin TBMM karar› iptal edilmifltir (E. 1994/18, K. 1994/37, T. 21.03.1994,
www.anayasa.gov.tr/KARARLAR/IPTALITIRAZ).
Anahtar Kavramlar
• Milletvekili • Yasama
• Seçim • Dokunulmazl›k
‹çindekiler
• TBMM’N‹N KURULUfiU VE M‹LLETVEK‹LLER‹N‹N SEÇ‹M‹
• Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluflu
• M‹LLETVEK‹LLER‹N‹N SEÇ‹M‹
• Seçim Sistemi
• Milletvekili Seçilme Yeterlili¤i
• Seçim Çevreleri
• Seçimin Bafllang›c›
• Adayl›k
• Milletvekilliklerinin Tahsisi
• Gümrük Kap›lar›nda Kullan›lan Oylar›n De¤erlendirilmesi
• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYELER‹N‹N HUKUK‹ STATÜSÜ
• Milletin Temsili
• Milletvekili And›
• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYEL‹⁄‹ ‹LE BA⁄DAfiMAYAN ‹fiLER
• YASAMA SORUMSUZLU⁄U
• YASAMA DOKUNULMAZLI⁄I
• ÜYEL‹⁄‹N DÜfiMES‹
• DOKUNULMAZLI⁄IN KALDIRILMASI VE ÜYEL‹⁄‹N DÜfiMES‹ KARARLARININ
DENETLENMES‹
• TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYELER‹N‹N MAL‹ STATÜLER‹
Ünite 9 - TBMM’nin Kuruluflu, Milletvekillerinin Seçimi ve Hukuki Statüleri 143
TBMM’N‹N KURULUfiU VE M‹LLETVEK‹LLER‹N‹N

SEÇ‹M‹
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluflu

1961 Anayasas›’n›n Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu’ndan oluflan iki meclis-
li bir yasama organ› sistemini benimsemifl olmas›na karfl›l›k, 1982 Anayasas›, 1924
Anayasas›’n›n tek meclisli sistemine geri dönmüfltür. Bu konuda bir de¤erlendirme
yapabilmek için, demokratik sistemlerin ço¤unda iki meclisin neden gerekli görül-
müfl oldu¤unu aç›klamak yerinde olacakt›r.
Tarihsel kökeni bak›m›ndan iki meclis sistemi, demokratik geliflmenin bir afla-
mas› olarak de¤il, tam tersine, bu geliflmeyi yavafllatacak veya onun etkisini azal-
tacak bir kurum olarak ortaya ç›km›flt›r. Çünkü temsili rejimlerin geliflmesindeki ilk
aflamalarda, halk› veya halk›n bir kesimini temsil eden birinci meclislerin yan›nda,
aristokrasiyi (soylular) temsil eden ikinci meclisler var olmufltur. Böylece, halk
oyundan ç›kan birinci meclislerin yetkilerinin, aristokratik ikinci meclisler yoluyla
s›n›rland›r›lmas›na çal›fl›lm›flt›r.Bugün bile ‹ngiltere’de ikinci meclis durumundaki
Lordlar Kamaras›, soylular› temsil eden ve üyeli¤in seçim yoluyla de¤il, soyluluk
pâyeleri dolay›s›yla kazan›ld›¤› bir meclistir.
Ancak demokratik geliflme, ikinci meclislerin kökenindeki bu aristokratik özel-
li¤i, ‹ngiltere d›fl›ndaki bütün modern demokrasilerde ortadan kald›rm›flt›r. Bugün
ikinci meclisler de, t›pk› birinci meclisler gibi, halk oyundan ç›kan organlard›r. ‹n-
giltere’de Lordlar Kamaras›’n›n yetkileri zamanla daralt›lm›fl ve bugün Avam Kama-
ras›’n›n kabul etti¤i bir kanun tasar› veya teklifini en çok bir y›l geciktirebilme yet-
kisine inhisar etmifltir.
Günümüzde ikinci meclisler de halk oyuna dayand›klar›na göre, bu sistemi sür-
dürmeye niçin gerek görülmüfl oldu¤u sorulabilir. Her iki meclis ayn› seçmen küt-
lesini temsil ettiklerine göre, acaba niçin tek bir meclis yeterli görülmemekte ve ya-
sama organ›n›n iki meclise bölünmesine devam edilmektedir? Bu soruyu, federal
devletlerle tek devletler aç›s›ndan ayr› ayr› cevapland›rmak gerekir. Federal devlet-
lerde iki meclis sistemi, federal yap›n›n vazgeçilmez bir unsurudur. Çünkü bu sis-
temlerde meclislerden biri, nüfus esas›na göre halk›; di¤eri ise, üye devletleri, ya
da federe devletleri temsil eder. Bu sistem, federe devletlerin, federal devlet irade-
sinin oluflumuna devlet olarak kat›lmalar›n› sa¤lar. Dolay›s›yle üye devletleri, ku-
ral olarak eflitlik esas›na göre temsil eden ikinci bir meclisin varl›¤›, federal sistem-
leri tek devletlerden ay›ran en belirgin özelliklerden biridir. Nitekim ABD, Kanada,
Avustralya, ‹sviçre, Hindistan gibi ülkelerde ikinci meclislerin varl›¤›, bunlar›n fe-
deral yap›lar›n›n sonucu olarak aç›klanabilir.
fiüphesiz, bütün federal sistemler iki meclisli olmakla birlikte, bütün iki meclis-
li ülkeler federal bir yap›ya sahip de¤illerdir. Di¤er bir deyimle, tek devletler ara-
s›nda da, iki meclis sistemini kabul etmifl olanlar vard›r (mesela ‹ngiltere, Fransa,
‹talya ve 1961 Anayasas› döneminde Türkiye). Tek devletlerde ikinci meclisler,
baflka gerekçelere dayanmaktad›r. ‹ki meclis sisteminin taraftarlar›, bu sayede ka-
nunlar›n aceleye gelmeyece¤ini, daha iyi ve dikkatli görüflülece¤ini, meclislerden
birinin yapaca¤› hatalar›n di¤eri taraf›ndan düzeltilebilece¤ini, anayasa üstünlü¤ü-
nün ve hukuk devletinin daha iyi gerçekleflebilece¤ini ileri sürmektedir. Bu gerek-
çelerin, iki meclis sistemini demokratik rejimin vazgeçilmez bir unsuru haline ge-
tirecek kadar güçlü oldu¤u söylenemez. Kanunlar›n aceleye gelmemesi ve daha
etrafl› görüflülmesi gere¤i, tek meclisli bir sistemde de, mesela kanun teklif ve ta-
sar›lar›n›n iki defa görüflülmesini ve bu iki görüflme aras›nda asgari bir süre geç-
144 Anayasa Hukuku
mesini anayasal bir zorunluluk haline getirmekle karfl›lanabilir. Öte yandan tecrü-
beler, anayasa üstünlü¤ünün ve hukuk devletinin gerçeklefltirilmesi bak›m›ndan,
siyasal organlardan çok, yarg› organlar›na güvenmek gerekti¤ini göstermektedir.
Yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n ve anayasa yarg›s›n›n kabul edilmifl oldu¤u bir toplumda,
ikinci meclisin bu konuda yapabilece¤i katk›, pek önemli olmasa gerekir. Nihayet,
iki meclis sisteminden beklenebilecek baz› faydalar da, ça¤›m›z›n siyasal gerçekle-
ri karfl›s›nda hayli teorik kalmaktad›r. Her iki meclis ayn› seçim sürecinden ç›kt›¤›-
na göre bunlar›n siyasal bilefliminin ayn› veya benzer olmas›, yani her iki mecliste
de ayn› siyasal parti veya partilerin ço¤unlukta bulunmalar› do¤ald›r. Böyle olun-
ca, meclislerden birinin düfltü¤ü bir yan›lg›n›n di¤er meclis taraf›ndan düzeltilme-
si olas›l›¤› büyük de¤ildir. Seçim sistemindeki veya zaman›ndaki farklar nedeniyle,
iki meclisin birbirinden farkl› siyasal bileflimler gösterebilece¤i varsay›lsa bile, bu
durumda da hükümetin her iki meclise karfl› ayr› ayr› sorumlu k›l›nmas› hükümet
istikrar› aç›s›ndan sak›ncal›d›r. Nitekim iki meclisli sistemlerin ço¤u (mesela ‹ngil-
tere, Fransa ve 1961 Anayasas› döneminde Türkiye) bu nedenle , yasama yetkisini
iki meclis aras›nda eflit olarak bölüfltürmemifller, meclislerden birine aç›k bir üstün-
lük tan›m›fllard›r.
1961 Anayasas›’n›n haz›rl›k çal›flmalar› ve görüflmeleri s›ras›nda, iki meclis sis-
teminin prensibi üzerinde fazla tart›flma geçmemifl, buna karfl›l›k ikinci meclisin
kurulufl biçimi, uzun ve hararetli tart›flmalara konu olmufltur. Bilindi¤i gibi, ö¤re-
tim üyelerinden kurulu ‹stanbul Komisyonu’nun haz›rlad›¤› ön tasar›da, ikinci
meclisin k›smen korporatif biçimde (yani çeflitli kurulufllar›n kendi seçtikleri tem-
silcilerden) oluflmas›, k›smen de ancak ortaokul mezunu olan seçmenlerin kat›la-
bilece¤i bir seçimle meydana gelmesi öngörülmüfltü. Bu öneri, ayd›n kamu oyu-
nun büyük k›sm› taraf›ndan anti-demokratik niteli¤i sebebiyle benimsenmemifl,
Kurucu Meclisçe de kabul edilmemifltir. Kurucu Meclis, Cumhuriyet Senatosu’nun
da, esas itibariyle halk oyundan ç›kan bir organ olmas›n› kararlaflt›rm›flt›r.
Ancak, 1961 Anayasas›’na göre Millet Meclisi’nin tümüyle halk oyundan ç›kma-
s›na karfl›l›k, Cumhuriyet Senatosu’nda halkça seçilen üyelerin yan›nda, seçilme-
yen üyelere de yer verilmifltir. Cumhuriyet Senatosu’nun yüz elli üyesi genel oyla
seçilmekteydi.
Bütün iki meclisli sistemlerde oldu¤u gibi 1961 Anayasas› da kural olarak iki
meclisin ayr› ayr› çal›flmas›n› öngörmüfl, fakat Anayasan›n belirtti¤i baz› istisnai du-
rumlarda Meclislerin birlikte toplan›p karar verece¤ini kabul etmifltir. Millet Mecli-
si ve Cumhuriyet Senatosu’nun meydana getirdi¤i bütüne Türkiye Büyük Millet
Meclisi , iki meclisin birlikte yapt›klar› toplant›lara da Türkiye Büyük Millet Mecli-
si Birleflik Toplant›s› ad› verilmekteydi (m. 63).
1961 Anayasas›, parlamentonun yetkilerini iki meclis aras›nda bölüfltürürken, bu
meclislerin tamamen eflit yetkilere sahip olmalar› yolunu seçmemifltir.Tersine, 1961
Anayasas› sisteminde a¤›rl›k, aç›kça Millet Meclisindedir. Bunu parlamentonun bafl-
l›ca görevleri olan kanun yapma, hükümeti denetleme ve bütçeyi kabul etme ko-
nular›nda gözlemlemek mümkündür. Millet Meclisine daha büyük a¤›rl›k tan›nm›fl
olmas› bu Meclisin bütün üyelerinin genel oyla seçilmeleri, Cumhuriyet Senato-
su’nun ise seçimsiz üyeleri de içinde bulundurmas› ile aç›klanabilir. Sadece Anaya-
sa de¤iflikliklerinin kabulünde 1961 Anayasas› iki meclise eflit yetkiler tan›m›flt›.
1961 Anayasas› döneminde Cumhuriyet Senatosu’nun Türk anayasa sistemin-
deki yeri ile ilgili yayg›n de¤erlendirme, bu meclisin uygulamada kendisinden
beklenen yararlar› sa¤layamam›fl oldu¤udur.
Bu sebeple, 1982 Anayasas›’nda tek meclisli sisteme dönülmüfl olmas›, kamu

oyunda kayda de¤er bir tepki veya elefltiri do¤urmam›flt›r. 1982 Anayasas›’n›n ilk
flekline göre (m. 75) “Türkiye Büyük Millet Meclisi, milletçe genel oyla seçilen dört
yüz milletvekilinden kuruludur”. Milletvekili say›s›, Anayasada 17.5.1987 tarihinde
3361 say›l› Kanunla yap›lan de¤ifliklikle dörtyüzelliye; 23.7.1995 tarihli Anayasa de-
¤iflikli¤iyle beflyüzelliye yükseltilmifltir. 1961 Anayasas›’na göre Millet Meclisi’nin
seçim döneminin dört y›l olmas›na karfl›l›k 1982 Anayasas›, Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nin seçim dönemini befl y›l olarak tespit etmifltir. Meclis, istedi¤i takdirde,
bu süre dolmadan seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Ayr›ca, Cumhurbaflka-
n› da Anayasan›n 116. maddesindeki flartlarla Türkiye Büyük Millet Meclisi seçim-
lerinin yenilenmesine karar verebilir. Süresi biten milletvekilleri yeniden seçilebi-
lirler. Yenilenmesine karar verilen meclisin yetkileri, yeni Meclisin seçilmesine ka-
dar sürer (m. 77). Bu sonuncu hüküm, ülkenin geçici bir süre için de olsa, meclis-
siz kalmamas› amac›na yöneliktir.
Tek devletlerde, iki meclis sisteminin, kendisinden beklenen yarar› ne ölçüde gerçekleflti- SIRA S‹ZDE
rebilece¤ini tart›fl›n›z.
M‹LLETVEK‹LLER‹N‹N SEÇ‹M‹

AMAÇ Milletvekili seçim sistemlerinin özelliklerini aç›klayabilmek.
1
Seçim Sistemi
Genifl anlamda seçim sistemi deyimi, seçimlerle ilgili bütün hususlar›, mesela Seçim Sistemi: Seçmenlerin
verdikleri oylar›n parlamento
seçme ve seçilme yeterli¤ini, adayl›¤a iliflkin kurallar›, oy verme usullerini, seçim- sandalyelerine
lerin yönetim ve denetimini kapsar. Dar anlamda seçim sistemi ise, seçmenlerce dönüfltürülmesinde
verilen oylar›n parlamento sandalyelerine dönüfltürülmesinde uygulanan kurallar uygulanan kurallar
bütünüdür.
anlam›na gelir. Burada önce dar anlamda seçim sistemi incelenecek, genifl anlam-
da seçim sisteminin kapsam›na giren hususlar daha sonra ele al›nacakt›r.
Seçim sistemleri, seçim çevrelerinin büyüklü¤üne, daha do¤rusu ç›karacaklar›
milletvekili say›s›na göre, liste usulü ve tek isim (dar bölge) usulü olarak ikiye ay-
r›l›r. Tek-isim usulünde her seçim çevresinden sadece tek bir milletvekili seçilir. Bu
sistemin uyguland›¤› ülkeler aras›nda ABD ve ‹ngiltere bulunmaktad›r. Demokra-
tik ülkelerin büyük ço¤unlu¤unun uygulad›¤› liste usulünde ise, seçim çevreleri
nüfuslar›na göre de¤iflen say›da olmak üzere, birden çok milletvekili ç›kar›rlar.
Seçim sistemleri, oylar›n de¤erlendirilifl flekli, baflka bir deyimle oylar›n sandal-
yelere dönüfltürülmesinde kullan›lan yöntem aç›s›ndan, ço¤unluk sistemi ve nisbi
temsil sistemi olarak iki ana gruba ayr›l›r. Ço¤unluk sisteminin de, basit (tek-turlu)
ço¤unluk ve mutlak (iki-turlu) ço¤unluk sistemleri olmak üzere iki çeflidi vard›r.
‹ngiltere ve Amerika’da uygulanan tek-turlu basit ço¤unluk sisteminde, bir seçim
çevresinde nisbi olarak en çok oy alan parti, o çevrenin bütün milletvekillerini ka-
zanm›fl olur. Mesela 10 milletvekilli¤i ç›karan bir seçim çevresinde A partisi yüzde
40, B partisi yüzde 35, C partisi yüzde 25 oy alm›fl olsalar, 10 milletvekilli¤inin tü-
münü A partisi kazan›r.
Ço¤unluk usulünün ikinci flekli, mutlak veya iki-turlu ço¤unluk sistemidir. Bu
sistemde bir parti, ilk turda bir seçim çevresinde oylar›n mutlak ço¤unlu¤unu (ya-
r›dan bir fazlas›n›) elde edebilirse, o seçim çevresinde seçimi kazanm›fl olur ve
ikinci tura gerek kalmaz. Buna karfl›l›k ilk turda hiçbir parti mutlak ço¤unlu¤u sa¤-
146 Anayasa Hukuku
layamam›flsa, belli bir süre sonra söz konusu seçim çevrelerinde ikinci bir tur ya-
p›l›r. Bu tura ya ilk turda en çok oy alm›fl olan iki partiden baflka partiler kat›lamaz
veya ikinci turda mutlak ço¤unluk aranmayarak oylar›n en ço¤unu elde eden par-
ti seçimi kazanm›fl say›l›r.
Oylar›n de¤erlendirilifl flekli bak›m›ndan ço¤unluk usulünün karfl›t›, nisbi tem-
sil sistemidir. Nisbi temsilin dayand›¤› ana fikir, her partinin ald›¤› oy oran›nda mil-
letvekilli¤i ç›karmas›d›r. Fakat nisbi temsilin de kendi içinde bir çok çeflitleri var-
d›r. Bu çeflitler, art›k oylar›n nas›l de¤erlendirilece¤i, baflka bir deyimle art›k mil-
letvekilliklerinin nas›l da¤›t›laca¤› sorunundan kaynaklanmaktad›r.
Parlamento sandalyelerinin nisbi temsile göre da¤›t›m›nda kural olarak baflvu-
rulan ilk ifllem, seçim say›s›n›n veya seçim kotas›n›n bulunmas›d›r. Bu rakam, bir
seçim çevresinde kullan›lan geçerli oylar toplam›n›n, o seçim çevresinin ç›karaca-
¤› milletvekili say›s›na bölünmesi suretiyle elde edilir. Mesela bir seçim çevresinde
kullan›lan geçerli oylar toplam› 75.000, o çevrenin ç›karaca¤› milletvekili say›s› da
befl ise, söz konusu seçim çevresi için seçim kotas› 15.000’dir. Bu say› bulunduk-
tan sonra yap›lacak ifllem, partilerin ald›klar› oylar içinde seçim kotas›n›n kaç defa
bulundu¤unun araflt›r›lmas›d›r. Mesela 45.000 oy alm›fl bir parti, böylece üç millet-
vekilli¤i , 30.000 oy alm›fl bir parti ise iki milletvekilli¤i kazanm›fl olur. Ne var ki,
partilerin ald›klar› oylar her zaman seçim kotas›n›n tam kat› olamayaca¤› ve baz›
partiler de seçim kotas›n›n alt›nda oy alm›fl olabilecekleri için, bu ifllem sonucun-
da çevrenin bütün milletvekilliklerinin da¤›t›lm›fl olmad›¤›, di¤er bir deyimle de-
¤erlendirilmeyen bir k›s›m oylarla baz› art›k milletvekillerinin kald›¤› görülür. ‹flte
nisbi temsilin çeflitli flekilleri, bu art›k milletvekilliklerinin nas›l da¤›t›laca¤› soru-
nundan do¤maktad›r.
Nisbi temsilin çeflitlerinden biri, en büyük art›k usulüdür. Bu sistemde art›k
milletvekillikleri, art›k oylar›n büyüklük s›ras›na göre da¤›t›l›r. Di¤er bir sistem en
kuvvetli ortalama sistemi ad›n› tafl›r. Burada partilerin ald›klar› oylar, onlar›n ilk
da¤›t›m sonucunda kazand›klar› milletvekili say›s›na bölünür ve art›k milletvekil-
likleri, bu ortalamalar›n büyüklük s›ras›na göre da¤›t›l›r. En büyük art›k sisteminin
küçük partilerin yarar›na olmas›na karfl›l›k, en kuvvetli ortalama yöntemi, büyük
partilerin yarar›na ifller. Nisbi temsilin bir çeflidi de, iflleyiflini afla¤›da görece¤imiz
D’Hondt usulüdür.
Böylece art›k oylar, her seçim çevresinde ayr› ayr› ifllem görebilece¤i gibi, baz›
ülkelerde bütün art›k oylar›n ve art›k milletvekilliklerinin tek bir merkezde toplan-
mas› ve bunlar›n da¤›t›m›n›n ulusal düzeyde yap›lmas› da mümkündür. Bu siste-
me ulusal art›k veya milli bakiye sistemi denir.
Gerek 1961, gerek 1982 Anayasalar›, seçim sistemini bir anayasa hükmü haline
getirerek dondurmufl de¤ildir. Nitekim Anayasa ile birlikte seçim kanunlar›n› da
yapmakla görevlendirilmifl bulunan 1961 Kurucu Meclisi, Millet Meclisi seçimleri
için d’Hondt sistemini, Cumhuriyet Senatosu seçimleri için de ço¤unluk sistemini
kabul etmiflti. Nisbi temsilin çeflitlerinden biri olan d’Hondt sistemi, ad›n› Belçika-
l› bir matematikçiden alm›flt›r. Sistemin en büyük özelli¤i, milletvekilliklerini art›k
b›rakmayacak flekilde da¤›tmas›d›r. Bu sistemde, siyasal partilerin ve ba¤›ms›z
adaylar›n elde ettikleri milletvekili say›s› flöyle hesaplan›r : Seçime kat›lm›fl olan si-
yasal partilerin ve ba¤›ms›z adaylar›n adlar› alt alta ve ad›klar› geçerli oy say›lar› da
hizalar›na yaz›l›r. Bu rakamlar önce bire, sonra ikiye, sonra üçe, vs. o çevrenin ç›-
karaca¤› milletvekili say›s›na ulafl›ncaya kadar bölünür. Elde edilen paylar, parti
ayr›m› yap›lmaks›z›n, en büyükten en küçü¤e do¤ru s›ralan›r. Milletvekillikleri, bu
paylar›n sahibi olan partilere ve ba¤›ms›z adaylara, rakamlar›n büyüklük s›ras›na
göre tahsis olunur. Son kalan milletvekilli¤i için birbirine eflit rakamlar bulundu¤u
takdirde, bunlar aras›nda ad çekilmek suretiyle tahsis yap›l›r. 1964 y›l›nda yap›lan
seçim kanunu de¤iflikli¤i ile, Cumhuriyet Senatosu seçimlerinde uygulanan ço¤un-
luk sisteminden vazgeçilerek, her iki meclis seçimlerinde de d’Hondt usulünün uy-
gulanmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. 1965 y›l›nda seçim kanunu bir kere daha de¤ifltirile-
rek, her iki meclis için “ulusal art›k” sistemi kabul edilmifltir.
Milletvekili Seçimi Kanunu, 23.3.1968 tarihli ve 1036 say›l› Kanunla tekrar de-
¤ifltirilmifl ve bu sefer gerek Millet Meclisi gerek Cumhuriyet Senatosu seçimleri ba-
k›m›ndan barajl› d’Hondt sistemi benimsenmifltir. Bu sistemde de milletvekillerinin
da¤›t›m› d’Hondt esas›na göre yap›lmakla beraber, bir seçim çevresinde geçerli oy
pusulalar› toplam›n›n o çevreden seçilecek milletvekili say›s›na bölünmesiyle elde
edilecek say›dan daha az oy alan siyasal partilere ve ba¤›ms›z adaylara milletvekil-
li¤i tahsis edilmez. Genel olarak baraj ad›yla an›lan bu ilke, uygulamada büyük
partilere yarar sa¤layacak, küçük partilerin ise zarar›na olacak niteliktedir.
Kurucu Meclisçe kabul edilen 13 Haziran 1983 tarihli ve 2839 say›l› Milletveki-
li Seçimi Kanunu gene nisbi temsilin d’Hondt yöntemini benimsemifl olmakla be-
raber, buna iki türlü baraj hükmü eklenmifltir. Birincisi genel baraj ad›yla an›lmak-
tad›r. Buna göre “genel seçimlerde ülke genelinde, ara seçimlerde seçim yap›lan
çevrelerin tümünde geçerli oylar›n yüzde onunu geçmeyen partiler, milletvekili ç›-
karamazlar” (m.33/1). ‹kincisi ise, 1968 y›l›nda Anayasa Mahkemesi taraf›ndan ip-
tal edilmifl olan seçim çevresi baraj› d›r. Bu hükme göre, “bir seçim çevresinde,
kullan›lan geçerli oylar toplam›n›n, o çevreden ç›kacak milletvekili say›s›na bölün-
mesiyle elde edilecek say›dan az oy alan siyasi partilere ve ba¤›ms›z adaylara mil-
letvekilli¤i tahsis edilmez” (m.34/2). Ayn› maddenin son f›kras›, seçime kat›lan si-
yasi partilerden hiçbirinin seçim çevresi baraj›n› aflamamas› halinde, milletvekillik-
lerinin daha önceki f›kralara göre, yani barajs›z d’Hondt sistemi uyar›nca paylaflt›-
r›laca¤›n› hükme ba¤lamaktad›r. Seçim çevresi baraj› ve özellikle genel baraj›n, bü-
yük partiler yarar›na ve küçük partiler zarar›na çok güçlü bir faktör oluflturdu¤u
kuflkusuzdur. Bu sistemde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde çok say›da partinin
temsil edilebilme ihtimali zay›ft›r. Seçim sisteminin bu yönde de¤ifltirilmesinde,
1970’li y›llarda hiçbir partinin Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde mutlak ço¤unluk
sa¤layamam›fl, ülkenin zay›f koalisyon hükümetleri ile yönetilmifl ve bu hükümet-
ler içinde küçük partilerin, kamu oyundaki güçleriyle orant›l› olmayan bir pazarl›k
ve flantaj gücü elde etmifl olmalar›, flüphesiz rol oynam›flt›r. Afla¤›da görülece¤i gi-
bi, Milletvekili Seçimi Kanunu’nun, baraj hükümleri d›fl›nda da, büyük partileri ya-
rarland›racak nitelikte baflka hükümleri vard›r.
2839 say›l› Milletvekili Seçimi Kanunu, daha sonraki y›llarda birkaç defa de¤ifl-
tirilmifl ve seçim sisteminin büyük partileri yararland›r›c› niteli¤i daha da güçlendi-
rilmifltir. De¤ifliklikler, seçim çevrelerinin küçültülmesi, kontenjan adayl›¤› ve alt›
milletvekili ç›karan seçim çevrelerinde seçim çevresi baraj›n› saptamak için yap›la-
cak olan bölme iflleminin bir eksi¤i ile yap›lmas›d›r. Bu kanun de¤ifliklikleriyle Mil-
letvekili Seçimi Kanunundaki barajlar daha da a¤›rlaflt›r›lm›fl olmakla beraber, Ana-
yasa Mahkemesi, 1968 y›l›ndaki karar›ndan farkl› olarak, bu tür hükümleri Anaya-
saya ayk›r› bulmam›flt›r.
Anayasa’da 23.7.1995 tarihli ve 4121 say›l› Kanunla yap›lan de¤ifliklikle 67.
maddeye “seçim kanunlar›, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini ba¤dafl-
t›racak biçimde düzenlenir” f›kras› eklenmifltir. Bu iki ilke birbirinin tam karfl›t› ol-
du¤undan bunlar›n ne flekilde ba¤daflt›rabilece¤ini anlamak güçtür.
148 Anayasa Hukuku
Milletvekili Seçimi Kanunu’nda 27.10.1995 tarihli ve 4125 say›l› Kanunla yap›-

lan de¤ifliklikle, afla¤›da ele al›naca¤› gibi seçim çevreleri geniflletilmifl, 550 millet-
vekilli¤inden 100’ünün ülke seçim çevresi milletvekili olarak seçilece¤i esas› geti-
rilmifl, buna karfl›l›k yüzde 10’luk ülke baraj› ve seçim çevresi baraj› muhafaza edil-
mifltir. Anayasa Mahkemesi, ülke baraj›n› Anayasaya ayk›r› bulmamakla birlikte,
seçim çevresi baraj›n› temsilde adalet ilkesine ayk›r› bularak iptal etmifltir. Anayasa
Mahkemesine göre “Anayasan›n amaçlad›¤› yönetimde istikrar ilkesi için milletve-
kili seçimlerinde bir ülke baraj› öngörülmüflken, ayr›ca her seçim çevresi için yeni
bir baraj›n getirilmesi temsilde adalet ilkesiyle ba¤daflmaz. Kald› ki uygulanmakta
olan nisbi temsil sisteminin bir türü olan d’Hondt sistemi de kendi içinde bir baraj
tafl›maktad›r”. Anayasa Mahkemesi ayn› karar›nda, 100 milletvekilinin ülke seçim
çevresinden seçilece¤ine iliflkin hükmü de flu gerekçeyle iptal etmifltir: “Bir seçim
bölgesinden seçilmemifl bir kiflinin, partisinin ald›¤› oylara dayan›larak partisinin
yetkili kurullar› karar›yla bir ille iliflkilendirilmesi Anayasa d›fl› bir ba¤›n kurulma-
s›d›r. Milletvekili, Anayasada olanak veren bir kural bulunmad›¤›ndan bölgesiyle
iliflkili olur ve ancak bölgesinden ald›¤› oylarla seçilir. Anayasan›n 80. maddesi
baflka bir ilgiye aç›k olmad›¤› gibi 75. maddesi de milletvekillerini s›n›fland›r›p de-
¤iflik biçimde adland›rmaya elveriflli de¤ildir. Milletvekillerinin bir ya da birkaç›n›
bir baflka adla seçmek ve ay›rmak Anayasa kat›nda geçerli olamaz. Anayasan›n
baflka bir maddesinde de 550 milletvekilinin kendi içinde ayr›m›na iliflkin hiçbir
aç›kl›k yoktur”. Bizce Anayasa Mahkemesi’nin bu gerekçesi doyurucu olmad›¤› gi-
bi, niçin ülke baraj›n›n Anayasaya uygun, seçim çevresi baraj›n›n ise ayk›r› say›ld›-
¤›n› anlamak mümkün de¤ildir.
SIRA S‹ZDE Yönetimde istikrar ve temsilde adalet ilkelerinin ba¤dafl›p, ba¤daflamayaca¤›n› tart›fl›n›z.
Milletvekili Seçilme Yeterli¤i

Milletvekili seçilme yeterli¤i, Anayasan›n 76. maddesinde düzenlenmifltir. Buna
göre, “otuz yafl›n› dolduran her Türk milletvekili seçilebilir. En az ilkokul mezunu
olmayanlar, k›s›tl›lar, yükümlü oldu¤u askerlik hizmetini yapmam›fl olanlar, kamu
hizmetinden yasakl›lar, taksirli suçlar hariç toplam bir y›l veya daha fazla hapis ile
a¤›r hapis cezas›na hüküm giymifl olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp, rüflvet, h›rs›zl›k,
doland›r›c›l›k, sahtecilik, inanc› kötüye kullanma, dolanl› iflâs gibi yüz k›zart›c›
suçlarla, kaçakç›l›k, resmî ihale ve al›m sat›mlara fesat kar›flt›rma, Devlet s›rlar›n›
aç›¤a vurma, ideolojik veya anarflik eylemlere kat›lma ve bu gibi eylemleri tahrik
ve teflvik suçlar›ndan biriyle hüküm giymifl olanlar, affa u¤ram›fl olsalar bile millet-
vekili seçilemezler”. Bu madde ile, 1961 Anayasas›’n›n milletvekili seçilme yeterli-
¤ini düzenleyen 68. maddesi aras›nda baz› önemli farklar göze çarpmaktad›r. Bir
defa, 1961 Anayasas› milletvekili seçilebilmek için Türkçe okuyup yazma bilmeyi
yeterli gördü¤ü halde, 1982 Anayasas› en az ilkokul mezunu olmay› flart koflmufl-
tur. Ayr›ca, milletvekili seçilme yeterli¤ini ortadan kald›ran suçlara birçok yenileri
eklenmifltir. Anayasada ismen belirtilen bu suçlar d›fl›ndaki bir suçtan mahkumiyet
halinde 1961 Anayasas›, milletvekili seçilme yeterli¤inin ortadan kalkmas› için
mahkumiyetin a¤›r hapis veya befl y›ldan fazla hapis cezas›yla mahkumiyet olma-
s›n› flart koflarken, 1982 Anayasas› “toplam bir y›l veya daha fazla hapis” cezas›yla
mahkumiyeti, milletvekili seçilme yeterli¤inin ortadan kalkmas› için kafi görmüfl-
tür. Bunun sonucu olarak, önemsiz denilebilecek bir veya birkaç suçtan mahkum
olma halinde, milletvekili seçilme yeterli¤i ortadan kalkacakt›r. Üstelik, ilgili kifli-
nin affa u¤ram›fl olmas› halinde bile, seçilme yeterli¤i geri gelmemektedir. Bu hük-
mü, genel aff›n niteli¤ine pek uymayan bir hüküm olarak de¤erlendirebiliriz. Çün-
kü genel afta kural, aff›n sadece cezay› de¤il, ayn› zamanda suçu bütün hukuki hü-
küm ve neticeleriyle ortadan kald›rmas›d›r.
Seçim Çevreleri
1983 Milletvekili Seçimi Kanununa gelinceye kadar Türkiye’de her il, bir seçim
çevresi say›lm›flt›r. Bu kanun, fazla nüfuslu illerin her biri en çok yedi milletvekil-
li¤ini aflmayacak flekilde birden fazla seçim çevresine bölünmesi ilkesini getirmifl;
23.5.1987 tarihli ve 3377 say›l› Kanun ise seçim çevrelerini, her biri en çok alt› mil-
letvekili ç›karacak flekilde daha da küçültmüfltür.
23.7.1995 tarihli ve 4121 say›l› Kanun, seçim çevresi olarak esas itibariyle illeri
kabul etmekle birlikte, ç›karaca¤› milletvekili say›s› 19’dan 35’e kadar olan illerin
iki, 36 ve daha fazla olan illerin üç seçim çevresine bölünece¤ini belirtmifltir. Ç›ka-
raca¤› milletvekili say›s› 18’e kadar olan iller bir seçim çevresi say›l›r (m. 4). Böy-
lece seçim çevreleri önemli ölçüde büyütülmüfl olmaktad›r. Milletvekili Seçimi Ka-
nunu, seçim çevrelerini ve her seçim çevresinin ç›karaca¤› milletvekili say›s›n› sap-
tama görevini Yüksek Seçim Kurulu’na vermifltir. Yüksek Seçim Kurulu bu husus-
lar›, genel nüfus say›m› sonuçlar›n›n aç›klanmas›ndan itibaren en geç alt› ay için-
de belirleyerek Resmi Gazete, radyo ve televizyonda ilan eder (m.5).
Seçim çevrelerinin büyüklü¤ü, seçimlerin orant›l›l›k derecesini etkileyen önem-
li bir de¤iflkendir. Seçim çevresi ne kadar büyükse, yani ne kadar fazla milletvekili
ç›kar›yorsa, seçim çevresi baraj› o kadar küçülece¤inden küçük partilerin baraj› afl-
ma flanslar› artar; dolay›s›yla seçimler daha orant›l› sonuçlar verir. Seçim çevreleri-
nin küçülmesi ise, tersine, büyük partileri yararland›r›r ve seçimlerin orant›l›l›k de-
recesini azalt›r.
Seçimin Bafllang›c›
Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimleri normal olarak befl y›lda bir yap›l›r. Her se-
çim döneminin son toplant› y›l›n›n 3 Temmuz günü, seçimin bafllang›ç tarihidir ve
Ekim ay›n›n ikinci pazar günü oy verilir (Milletvekili Seçimi Kanunu m.6). Seçim
dönemi bitmeden önce, seçimin yenilenmesine Türkiye Büyük Millet Meclisi veya
Cumhurbaflkan›nca karar verilmesi halinde, durum Bakanlar Kurulu taraf›ndan
k›rk sekiz saat içinde ilan olunur. Yenileme karar› Türkiye Büyük Millet Meclisi ta-
raf›ndan verilmiflse Meclis, seçimin yap›laca¤› tarihi de belirler. Yenileme karar›n›n
Cumhurbaflkan›nca verilmesi halinde, bu karar›n verildi¤i günden sonra gelen
doksan›nc› günü takip eden ilk pazar günü oy verilir (Milletvekili Seçimi Kanunu,
m.8).
Seçim propagandas›, oy verme gününden önceki onuncu günün sabah›nda
bafllar ve oy verme gününden önceki günün saat 18.00’inde sona erer. Kanun, bu
süre içinde aç›k ve kapal› yerlerde ve radyo ve televizyonda yap›lacak propagan-
dan›n ilkelerini tespit etmifltir. Ayr›ca, seçim propagandas›n›n bafllang›ç tarihinden
oy verme gününü takip eden güne kadar olan süre içinde, seçim eflitli¤ini koruma-
ya yönelik birtak›m yasaklar da uygulan›r. Mesela kamu kurumlar›na ait kaynak-
lardan yap›lan ifl ve hizmetler dolay›s›yla (aç›l›fl ve temel atma dahil) törenler ter-
tiplenmez, demeçler verilemez, yay›nlarda bulunulamaz. Baflbakan, bakanlar, mil-
letvekilleri ve adaylar›n seçim propagandas› ile ilgili olarak yapacaklar› gezilere
hiçbir memur kat›lamaz.
150 Anayasa Hukuku
Adayl›k
2839 say›l› Milletvekili Seçimi Kanunu’na göre (m. 12) seçime kat›lan partilerin, ka-
t›ld›klar› her seçim çevresinin ç›karaca¤› milletvekili say›s›n›n iki kat› aday göster-
meleri flart koflulmufltu. Bununla, partili adaylar aras›nda seçmenlerin de bir tercih
yapabilmeleri imkan› sa¤lanmak istenmiflti. Bu hüküm, 15 Nisan 1986 tarihli ve
3270 say›l› Kanunla (m. 28) de¤ifltirilerek, partilerin her seçim çevresinin ç›karaca-
¤› milletvekili say›s› kadar aday göstermeleri kabul edilmifltir. Ayn› Kanun (m. 9),
2820 say›l› Siyasi Partiler Kanunu’nun, parti adaylar›n›n tespitine iliflkin 37. madde-
sinde yer alan ilkeleri de de¤ifltirmifltir.
Buna göre “siyasi partiler, milletvekilli¤i genel veya ara seçimlerinde adayl›k
için müracaat eden ve adayl›¤› uygun bulunanlar aras›ndan, adaylar›n tespitini,
serbest, eflit, gizli oy aç›k tasnif esaslar› çerçevesinde, tüzüklerinde belirleyecekle-
ri usul ve esaslardan herhangi biri veya birkaç› ile yapabilirler... Parti tüzüklerinde
herhangi bir seçim çevresinde bütün üyelerin ifltiraki ile yapacaklar› ön seçimde
bu Kanunun ön seçimlerle ilgili hükümleri uygulan›r” (Siyasi Partiler Kanunu, de-
¤iflik 37. madde). Di¤er bir deyimle, 3270 say›l› Kanun, aday tespiti yönteminin se-
çilmesini partilerin kendi tüzüklerine b›rakmakta, ancak parti tüzükleri bütün par-
ti üyelerinin kat›lacaklar› bir ön-seçim yöntemini benimsedikleri takdirde bu ön-
seçimlerin, Kanunda yer alan hükümlere göre cereyan edece¤ini bildirmektedir.
Siyasi Partiler Kanunu’nun 37. maddesinde 31.7.1998 tarihli ve 4381 say›l› Kanun-
la yap›lan de¤iflikli¤e göre, “siyasi partiler, ön seçim ya da aday yoklamas› yapt›k-
lar› seçim çevrelerinde, toplam olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam say›-
s›n›n %5’ini aflmamak üzere, ilini, seçim çevresini, aday listesindeki s›ras›n›, ön se-
çim veya aday yoklamas› tarihinden en az on gün önce Yüksek Seçim Kurulu’na
bildirmek kofluluyla merkez aday› gösterebilirler. Ön seçim ya da aday yoklamas›
yap›lmayan yerlerde, siyasi partilerin merkez yoklamas› veya di¤er usullerden biri
veya bir kaç› ile aday belirleme yetkileri sakl›d›r”.
Milletvekilliklerin Tahsisi
Bir seçim çevresinde siyasi partilerin ve ba¤›ms›z adaylar›n elde edecekleri millet-
vekili say›s›, yukar›da de¤inilen kontenjan adayl›¤› hükmü sakl› kalmak flart›yla,
d’Hondt sistemine göre hesaplanmaktad›r. Milletvekili Seçimi Kanunu’nun, 3270,
3377, 3403 ve 3404 say›l› Kanunlarla de¤ifltirilmifl 34. maddesine göre, seçime ka-
t›lm›fl ve seçim çevresi baraj›n› aflm›fl olan siyasi partilerin ve ba¤›ms›z adaylar›n
adlar› alt alta ve geçerli oy say›lar› da hizalar›na yaz›l›r. Siyasi partilerin oy say›la-
r›, önce bire, sonra ikiye, sonra üçe... ila o çevrenin ç›karaca¤› milletvekili say›s›na
ulafl›ncaya kadar bölünür. Elde edilen paylar ile ba¤›ms›z adaylar›n ald›klar› oylar
ayr›m yap›lmaks›z›n en büyükten en küçü¤e do¤ru s›ralan›r. Seçim çevresinden ç›-
kacak milletvekili say›s› kadar bu paylar›n sahibi olan partilere ve ba¤›ms›z aday-
lara rakamlar›n büyüklük s›ras›na göre milletvekillikleri tahsis olunur. Kontenjan
aday› gösterilen seçim çevrelerinde, bu f›kraya göre yap›lacak bölme ifllemi ve mil-
letvekilli¤i da¤›l›m›, o seçim çevrelerinin ç›karaca¤› milletvekili say›s›n›n bir eksi¤i
ile yap›l›r. Son kalan milletvekilli¤i için birbirine eflit rakamlar bulundu¤u takdirde,
bunlar aras›nda ad çekilmek suretiyle tahsis yap›l›r.
Gümrük Kap›lar›nda Kullan›lan Oylar›n De¤erlendirilmesi

Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakk›nda 298 say›l› Kanunda
(m. 94), 23.5.1987 tarihli ve 3377 say›l› Kanunla yap›lan de¤ifliklik, yabanc› ülke-
lerde yaflayan Türk vatandafllar›na, milletvekili genel seçimlerinin yap›laca¤› gü-
nün yetmifl befl gün öncesinden bafllamak üzere seçim günü akflam saat 17.00’ye
kadar yurda girifl ve ç›k›fllar›nda gümrük kap›lar›nda kurulacak oy sand›klar›nda
oy kullanma hakk›n› tan›m›flt›r. Gümrük kap›lar›ndaki seçim kurullar›ndan gelen
sonuçlar Yüksek Seçim Kurulu’nca birlefltirilir. Partilerin gümrük kap›lar›nda ald›k-
lar› oylar, di¤er seçim kurullar›ndan gelen oylara eklenerek her partinin ülke ge-
nelinde ald›¤› geçerli oy miktar› bulunur. Bu say›, Milletvekili Seçimi Kanunu’nun
(m. 33) öngördü¤ü yüzde 10’luk genel baraj›n afl›l›p afl›lmad›¤›n› saptamakta esas
olur. Her seçim çevresinde geçerli toplam oylar say›s›, gümrük seçim kurullar›n-
dan gelen toplam oyun, di¤er seçim kurullar›ndan gelen oylara bölünmesiyle elde
edilen oranda artt›r›l›r. O seçim çevresinde kullan›lan toplam oylarla bu flekilde he-
saplanan toplam oy aras›ndaki fark partilere, gümrük kap›lar› seçim kurullar›ndan
gelen toplam oydaki hisseleri oran›nda bölüfltürülür ve elde edilen rakamlar o se-
çim çevresinde ald›klar› geçerli oylara eklenir. Bu rakam, Milletvekili Seçimi Kanu-
nu’nun (m. 34) öngördü¤ü seçim çevresi baraj›na esas olur.
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYELER‹N‹N

HUKUK‹ STATÜSÜ

AMAÇ TBMM üyelerinin hukuki statüsünü belirleyebilmek.
2
Yasama görevinin niteli¤i ve önemi, milletvekillerinin hukuki statüsünün Anayasa-
da özel olarak düzenlenmesini gerekli k›lar. Bu statünün unsurlar›, milletvekilleri-
nin bütün milleti temsil etmeleri ilkesi, milletvekili and›na iliflkin hüküm, milletve-
killi¤i ile ba¤daflmayan ifller, yasama sorumsuzlu¤u ve dokunulmazl›¤›, milletvekil-
li¤inin düflmesi ve milletvekillerinin mali statüsüdür.
Milletin Temsili
Anayasan›n 80. maddesine göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, seçildikle-
ri bölgeyi veya kendilerini seçenleri de¤il, bütün Milleti temsil ederler”. Daha ön-
ceki Anayasalar›m›zda da mevcut olan bu hüküm, klasik temsili rejimin yerleflmifl
bir ilkesidir. Bununla, milletvekillerinin, kendilerini seçenlerin istek ve direktifle-
riyle ba¤l› birer delege de¤il, kendi serbest iradeleriyle tüm milletin menfaatinin
neyi gerektirdi¤ini takdir edebilecek ba¤›ms›z birer temsilci olmalar› gerekti¤i ifa-
de edilmektedir. fiüphesiz, bu ilke, siyasal partilere dayanan ça¤dafl siyasal hayat-
ta milletvekili ile partisi aras›nda s›k› bir iliflkinin mevcut oldu¤u ve milletvekilinin
ço¤u zaman partisinin direktifleriyle hareket etti¤i gerçe¤ini de¤ifltirmemektedir.
‹lkenin hukuki anlam›, milletvekillerinin yasama dönemi s›ras›nda seçmenleri tara-
f›ndan azledilmelerinin mümkün olmamas› ve seçmenlerin milletvekiline hukuken
ba¤lay›c› direktifler, emredici vekâlet verememeleridir. Milletin temsili ilkesine Emredici Vekâlet:
Milletvekillerinin yasama
göre, partisinden istifa eden bir milletvekilinin, milletvekilli¤i s›fat›n›n bundan et- dönemi içerisinde
kilenmemesi de gerekir. seçmenleri taraf›ndan
azledilebilmeleri ve
seçmenlerin, seçtikleri
Milletvekili And› milletvekillerine, hukuken
Anayasan›n 81. maddesi, milletvekillerinin göreve bafllarken flu and› içeceklerini ba¤lay›c› direktifler
verebilmeleridir.
öngörmüfltür: “Devletin varl›¤› ve ba¤›ms›zl›¤›n›, vatan›n ve milletin bölünmez bü-
tünlü¤ünü, milletin kay›ts›z ve flarts›z egemenli¤ini koruyaca¤›ma; hukukun üs-
tünlü¤üne, demokratik ve laik Cumhuriyete ve Atatürk ilke ve ink›lâplar›na ba¤l›
kalaca¤›ma, toplumun huzur ve refah›, milli dayan›flma ve adalet anlay›fl› içinde
152 Anayasa Hukuku
herkesin insan haklar›ndan ve temel hürriyetlerden yararlanmas› ülküsünden ve

Anayasaya sadakatten ayr›lmayaca¤›na; büyük Türk Milleti önünde namusum ve
flerefim üzerine and içerim”. Daha önceki Anayasalar›m›zda da mevcut olan mil-
letvekili and›n›n, hukuki bir ba¤lay›c›l›ktan çok, manevi bir ba¤lay›c›l›k ifade etti-
¤i kuflkusuzdur.
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYEL‹⁄‹YLE

BA⁄DAfiMAYAN ‹fiLER

AMAÇ TBMM üyeli¤iyle ba¤daflmayan ifllerin neler oldu¤unu s›ralayabilmek.
3
Anayasan›n 87. maddesi, milletvekilli¤i ile ba¤daflmayan iflleri belirtmifltir. Buna
göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Devlet ve di¤er kamu tüzel kiflilerinde
ve bunlara ba¤l› kurulufllarda; Devletin veya di¤er kamu tüzel kiflilerinin do¤rudan
do¤ruya ya da dolayl› olarak kat›ld›¤› teflebbüs ve ortakl›klarda; özel gelir kaynak-
lar› ve özel imkanlar› kanunla sa¤lanm›fl kamu yarar›na çal›flan derneklerin ve
Devletten yard›m sa¤layan ve vergi muafiyeti olan vak›flar›n, kamu kurumu niteli-
¤indeki meslek kurulufllar› ile sendikalar ve bunlar›n üst kurulufllar›n›n ve kat›ld›k-
lar› teflebbüs veya ortakl›klar›n yönetim ve denetim kurullar›nda görev alamazlar,
vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt iflini do¤rudan veya dolayl› olarak kabul
edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar. Türkiye Büyük Millet Meclisi üye-
leri, yürütme organ›n›n teklif, inha, atama veya onamas›na ba¤l› resmî veya özel
herhangi bir iflle görevlendirilemezler. Bir üyenin belli konuda ve alt› ay› aflmamak
üzere Bakanlar Kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul etmesi Meclisin karar›-
na ba¤l›d›r”.
Yasama Uyumsuzlu¤u: Yasama uyumsuzlu¤u ad› da verilen bu müessesenin, temsili rejimin tarihsel
Milletvekillerinin baflta
yürütme organ› olmak üzere gelifliminden kaynaklanan amac›, milletvekillerinin herhangi bir yürütme görevi
toplum ve di¤er bütün kabul etmelerini önlemek suretiyle, onlar›n yürütme organ› karfl›s›nda tam bir ba-
kurum, kurulufllara karfl›
tam ba¤›ms›zl›klar›n›n
¤›ms›zl›¤a sahip olabilmelerini sa¤lamakt›r. Ça¤dafl demokrasilerde ço¤unluk par-
sa¤lanmas› amac›yla tisinin yürütme organ› ile milletvekilleri aras›nda yaratt›¤› siyasal ba¤, kan›m›zca,
herhangi bir resmi ya da yasama uyumsuzlu¤u müessesesinin kökenindeki anlam ve önemini k›smen yitir-
özel iflle
görevlendirilmemeleridir. mesine sebep olmufltur. Bununla birlikte, yasama uyumsuzlu¤u kural›n›n, belki de
tarihsel nedenlerle, modern anayasalarda da muhafaza edildi¤i görülmektedir.
1982 Anayasas›’n›n 82. maddesinin son f›kras›, Türkiye Büyük Millet Meclisi
üyeli¤i ile ba¤daflmayan di¤er görev ve ifllerin kanunla düzenlenece¤ini belirtmifl-
tir. 31 Ekim 1984 tarihli ve 3069 say›l› “Türkiye Büyük Millet Meclisi Üyeli¤i ile
Ba¤daflmayan ‹fller Hakk›nda Kanun” bu hususlar› düzenlemifl bulunmaktad›r.
An›lan kanun, milletvekillerinin, Anayasada belirtilen kurum ve kurulufllarda ücret
karfl›l›¤› ifl takipçili¤i, komisyonculuk, müflavirlik yapmalar›n›; Devletin flahsiyetine
karfl› ifllenen suçlar ile zimmet, ihtilas, irtikap, kaçakç›l›k ve döviz suçlar› gibi Dev-
letin maddi ç›karlar›yla ilgili davalarda Devlet aleyhine vekil olmalar›n›; serbest
mesleklerini icrada ve ferdi iflletmelerini idarede milletvekili unvanlar›n› kullanma-
lar›n› da yasaklam›fl bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE Yasama uyumsuzlu¤u kurumunun amac›n› parlamenter sistemi gözönüne alarak
de¤erlendiriniz.
YASAMA SORUMSUZLU⁄U
AMAÇ
Yasama sorumsuzlu¤u ve yasama dokunulmazl›¤› kavramlar›n›
tan›mlayabilmek.
4
Bütün demokratik ülkelerde, yasama meclisleri üyelerine, yasama görevlerini ge-
re¤i gibi yerine getirebilmelerini sa¤lamak amac›yla baz› ba¤›fl›kl›klar ve dokunul-
mazl›klar tan›nm›flt›r. Yasama meclisi üyelerini bu flekilde di¤er vatandafllardan
farkl› bir statüye tâbi tutman›n amac›, flüphesiz, onlar› imtiyazl› ve hukukun üstün-
de bir grup haline getirmek de¤ildir. Bu ba¤›fl›kl›klarla sadece kamu yarar›n›n da-
ha iyi gerçekleflmesi amaçlanm›flt›r. Di¤er bir deyimle, milletvekilinin, kendisine
sa¤lanan bu ayr›cal›klar ve dokunulmazl›klar sayesinde yasama görevini daha iyi
yapabilmesindeki kamu yarar›, milletvekillerine tan›nan ayr›cal›klar›n eflitlik ilkesi-
ni ihlâl etmesindeki kamu zarar›ndan daha büyüktür.
Anayasan›n 83. maddesi, “yasama dokunulmazl›¤›” bafll›¤›n› tafl›makla birlikte,
asl›nda yasama sorumsuzlu¤u ve yasama dokunulmazl›¤› gibi birbirinden farkl› iki
müesseseyi düzenlemektedir. Dolay›s›yla madde bafll›¤›n›n, her iki müesseseyi
kapsayan bir üst- kavram olarak, yasama ba¤›fl›kl›klar› veya parlamenter muafiyet-
ler olmas› daha do¤ru olurdu.
Maddenin birinci f›kras›, yasama sorumsuzlu¤unu düzenlemektedir. Buna Yasama Sorumsuzlu¤u:
göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çal›flmalar›ndaki oy ve sözlerin- Milletvekillerinin Meclis
çal›flmalar›ndaki oy ve
den, Mecliste ileri sürdükleri düflüncelerden, o oturumdaki Baflkanl›k Divan›n›n sözlerden, ileri sürdükleri
teklifi üzerine Meclisçe baflka bir karar al›nmad›kça bunlar› Meclis d›fl›nda tekrar- düflüncelerden ,
o oturumdaki Baflkanl›k
lamak ve aç›¤a vurmaktan sorumlu tutulamazlar”. Yasama sorumsuzlu¤unun ama- Divan›n›n önerisi üzerine bir
c›, milletvekillerinin Meclisteki söz hürriyetlerini korumakt›r. Sorumsuzlu¤un söz karar al›nmad›kça, bunlar›
Meclis d›fl›nda yinelemek ve
konusu olabilmesi için, söz konusu eylemin, (a) Meclis çal›flmalar› s›ras›nda ifllen- aç›¤a vurmaktan sorumlu
mifl olmas› ve (b) Oy, söz veya düflünce aç›klamas› yoluyla ifllenmifl olmas› flartt›r. tutulamamalar›d›r.
Meclis çal›flmalar› deyimini genifl anlamda yorumlamak gerekir. Bu deyim, sadece
Meclisin genel kurul toplant›lar›n› de¤il, komisyon toplant›lar›n› ve siyasi partilerin
grup toplant›lar›n› da kapsar. Hatta ‹çtüzük gere¤ince Ankara d›fl›nda da çal›flma-
lar yapabilen Meclis Soruflturmas› ve Meclis Araflt›rmas› komisyonlar›n›n bu çal›fl-
malar›nda ifllenen suçlar da, Meclis çal›flmalar›yla ilgili olmalar› nedeniyle, yasama
sorumsuzlu¤u kapsam›na girer. Suç teflkil eden eylemin sorumsuzluk kapsam›na
girebilmesi için ikinci flart, bu eylemin oy, söz veya düflünce aç›klamas› yoluyla ifl-
lenmifl olmas›d›r. Anayasam›z, baz› anayasalar›n aksine, hakaret ve sövme suçlar›-
n› sorumsuzluk kapsam› d›fl›nda tutmam›flt›r. Dolay›s›yla bu tür suçlar da, Meclis
çal›flmalar› s›ras›nda ifllenmifl olmak flart›yla, sorumsuzluktan yararlan›r. Buna kar-
fl›l›k, suç teflkil eden eylem, oy, söz veya düflünce aç›klamas› yoluyla ifllenmemifl-
se, Meclis çal›flmalar› s›ras›nda da ifllenmifl olsa, sorumsuzluk söz konusu de¤ildir.
Mesela Meclis toplant›s› s›ras›nda bir üyenin baflka bir üyeyi veya görevliyi dövme-
si, yaralamas› veya öldürmesi,elbette sorumsuzluk kapsam›na girmez.
Bu s›n›rlar içinde sorumsuzluk, yasama meclisi üyeleri için tam bir korunma
sa¤lar. Nitekim sorumsuzlu¤a, afla¤›da görece¤imiz dokunulmazl›ktan farkl› ola-
rak, mutlak muafl›k da denilmektedir. Sorumsuzlu¤un mutlakl›¤›, üç noktada ken-
dini gösterir: (a) Sorumsuzluk, cezai takibata karfl› mutlak olarak korur. Hukuki so-
rumsuzlu¤un da yasama sorumsuzlu¤u kapsam›na girip girmeyece¤i tart›flmal› ol-
makla beraber, genel e¤ilim ve bu arada Türk mahkeme kararlar›, baflkalar›n›n ki-
flilik haklar›na sald›r› niteli¤indeki söz ve düflüncelerden dolay› ma¤dur taraf›ndan
154 Anayasa Hukuku
tazminat davas› aç›labilece¤i yönündedir. Bundan baflka sorumsuzluk, milletveki-

lini, yasama organ› taraf›ndan kendisine uygulanabilecek disiplin müeyyidelerine
karfl› da korumaz. (b) Sorumsuzlu¤un Meclisçe kald›r›labilmesi söz konusu de¤il-
dir. (c) Sorumsuzluk, sürekli niteliktedir. Yani milletvekili, sorumsuzluk kapsam›-
na giren bir eyleminden dolay›, milletvekilli¤i s›fat›n›n sona ermesinden sonra da
kovuflturulamaz.
SIRA S‹ZDE Hangi hallerde yasama sorumsuzlu¤unun varl›¤›ndan söz edilemez?
YASAMA DOKUNULMAZLI⁄I
Yasama sorumsuzlu¤unun, milletvekilinin Meclis çal›flmalar›ndaki söz ve düflünce
Yasama Dokunulmazl›¤›: hürriyetini korumas›na karfl›l›k, yasama dokunulmazl›¤› milletvekilini keyfi veya
Seçimden önce veya sonra
suç iflledi¤i ileri sürülen bir as›ls›z ceza kovuflturmalar›ndan ve tutuklamalardan korur.
milletvekilinin, Meclisin Anayasam›za göre (m.83/2), “seçimden önce veya sonra bir suç iflledi¤i ileri sürü-
karar› olmaks›z›n
tutulamamas›,
len bir milletvekili, Meclisin karar› olmad›kça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuk-
sorgulanamamas›, lanamaz ve yarg›lanamaz. A¤›r cezay› gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce
tutuklanamamas› ve soruflturmas›na bafllan›lm›fl olmak kayd›yla Anayasan›n 14. maddesindeki durum-
yarg›lanamamas›na yönelik
yasama ba¤›fl›kl›¤›n› ifade lar bu hükmün d›fl›ndad›r. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve do¤-
eder. rudan do¤ruya Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirmek zorundad›r”. Dokunul-
mazl›¤›n bir sonucu da, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakk›nda, seçiminden
önce veya sonra verilmifl bir ceza hükmünün yerine getirilmesinin, üyelik s›fat›n›n
sona ermesine b›rak›lmas›d›r (m.83/3).
Yasama sorumsuzlu¤undan farkl› olarak, dokunulmazl›k, nisbi ve geçici nite-
likte bir ayr›cal›kt›r. Nisbidir, çünkü Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan kald›-
r›labilir. Hatta Anayasada belirtilen durumlarda Meclisin bu yolda bir karar›na ge-
rek olmadan da, ilgili üye tutulabilir, sorguya çekilebilir, tutuklanabilir ve yarg›la-
nabilir. A¤›r cezay› gerektiren suçüstü halinin böylece dokunulmazl›¤›n kapsam›
d›fl›nda b›rak›lm›fl olmas›n›n sebebi, bu durumda isnad›n ciddiyeti hakk›nda kuv-
vetli bir karinenin varl›¤›d›r. Buna karfl›l›k, Anayasan›n 14. maddesinde zikredilen
suçlar›n da dokunulmazl›ktan istisna edilmifl olmas›, dokunulmazl›k müessesesinin
mahiyeti ile ba¤daflmamaktad›r. Çünkü isnad olunan suçun a¤›rl›¤›, mutlaka isna-
d›n ciddiyetini gerektirmez. Dokunulmazl›k, üyeler hakk›nda hukuk davas› aç›l-
mas›na engel olmaz. Çünkü dokunulmazl›¤›n amac›, milletvekilinin keyfi kovufl-
turmalarla yasama görevini yerine getirmekten al›konulmas›n› önlemektir; hukuk
dâvalar› ise, milletvekilinin Meclise devam›na ve görevini yerine getirmesine engel
olmaz. Nihayet, sorumsuzlu¤un aksine, dokunulmazl›k, milletvekilleri için ancak
geçici bir koruma sa¤lar. Di¤er bir deyimle bu koruma, üyelik s›fat›n›n devam›
müddetince sürer. Üyelik s›fat› sona erdikten sonra, Meclis üyesi hakk›nda ceza
kovuflturmas› yap›labilir veya hakk›nda verilmifl ve infaz› ertelenmifl bulunan ceza
hükmü çektirilir. Bunun do¤al bir sonucu olarak, üyelik süresince zaman afl›m›n›n
ifllemeyece¤i de kabul edilmifltir (m. 83/3).
Yasama sorumsuzlu¤u ve yasama dokunulmazl›¤›ndan, Türkiye Büyük Millet
Meclisi üyeleri d›fl›nda, milletvekili olmayan bakanlar (m.112/4) ve Cumhurbafl-
kanl›¤› Konseyi üyeleri de (Geçici m.2/3) yararlan›rlar. An›lan kifliler, di¤er özlük
haklar› bak›m›ndan da milletvekilleri ile ayn› statüye tabidirler.
SIRA S‹ZDE Yasama dokunulmazl›¤› ile yasama sorumsuzlu¤u kurumlar› aras›ndaki farklar› saptay›n›z.
ÜYEL‹⁄‹N DÜfiMES‹
Anayasan›n, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeli¤inin düflmesine iliflkin 84. madde-
si, 23.7.l995 tarihli Anayasa de¤iflikli¤iyle büyük ölçüde de¤ifltirilmifltir. Yeni met-
ne göre, “istifa eden milletvekilinin milletvekilli¤inin düflmesi, istifan›n geçerli ol-
du¤u Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›k Divan›nca tespit edildikten sonra,
Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu’nca kararlaflt›r›l›r. Milletvekilli¤inin ke-
sin hüküm giyme veya k›s›tlama halinde düflmesi, bu husustaki kesin mahkeme
karar›n›n Genel Kurula bildirilmesiyle olur. 82. maddeye göre milletvekilli¤iyle
ba¤daflmayan bir görev veya hizmeti sürdürmekte ›srar eden milletvekilinin millet-
vekilli¤inin düflmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu üzerine
Genel Kurul gizli oyla karar verir. Meclis çal›flmalar›na özürsüz veya izinsiz olarak
bir ay içerisinde toplam befl birleflim günü kat›lmayan milletvekilinin milletvekilli-
¤inin düflmesine, durumun Meclis Baflkanl›k Divan›’nca tespit edilmesi üzerine,
Genel Kurulca üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤unun oyuyla karar verilebilir. Partisi-
nin temelli kapat›lmas›na beyan ve eylemleriyle sebep oldu¤u Anayasa Mahkeme-
si’nin temelli kapatmaya iliflkin kesin karar›nda belirtilen milletvekilinin milletve-
killi¤i, bu karar›n Resmi Gazetede gerekçeli olarak yay›mlad›¤› tarihte sona erer.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›¤› bu karar›n gere¤ini derhal yerine getirip
Genel Kurula bilgi sunar”.
DOKUNULMAZLI⁄IN KALDIRILMASI VE ÜYEL‹⁄‹N

DÜfiMES‹ KARARLARININ DENETLENMES‹
Anayasan›n de¤iflik 85. maddesine göre “yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas›-
na veya milletvekilli¤inin düflmesine 84. maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü
f›kralar›na göre karar verilmifl olmas› hallerinde, Meclis Genel Kurulu karar›n›n
al›nd›¤› tarihten bafllayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir di¤er mil-
letvekili, karar›n, Anayasaya, kanuna veya içtüzü¤e ayk›r›l›¤› iddias›yla iptali için
Anayasa Mahkemesine baflvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on befl gün
içerisinde kesin karara ba¤lar”.
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹ ÜYELER‹N‹N MAL‹

STATÜLER‹
Yasama meclisleri üyelerinin, bir yandan görevlerinin gerektirdi¤i bir hayat düze-
yi sürdürmelerine imkan verecek bir ödenek almalar›n›, bir yandan da kanun ko-
yucu vas›flar›ndan yararlanarak bu ödenekleri afl›r› ölçülerde yükseltmemelerini
sa¤lamak amac›yla, çeflitli ülkelerin anayasalar›nda yasama meclisi üyelerinin ma-
li statülerinin düzenlendi¤i görülmektedir. 1982 Anayasas›’n›n 86. maddesine göre,
“Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin ödenek ve yolluklar› kanunla düzenlenir.
Ödene¤in ayl›k tutar› en yüksek Devlet memurunun almakta oldu¤u miktar›, yol-
luk da ödenek miktar›n›n yar›s›n› aflamaz. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerine
ödenecek ödenek ve yolluklar, kendilerine sosyal güvenlik kurulufllar› taraf›ndan
ba¤lanan emekli ayl›¤› ve benzeri ödemelerin kesilmesini gerektirmez. Ödenek ve
yolluklar›n en çok üç ayl›¤› önceden ödenebilir”.
156 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ
Milletvekilli seçim sisteminin özelliklerini
AMAÇ
Yasama sorumsuzlu¤u ve yasama dokunulmazl›¤›
1 aç›klayabilmek. 4 kavramlar›n› tan›mlayabilmek.
• 1982 Anayasas› befl y›lda bir yap›lan genel seçimler • Milletvekilleri, meclis çal›flmalar›ndaki oy ve sözle-
sonucunda oluflan tek meclisli yasama organ› siste- rinden; mecliste ileri sürdükleri düflüncelerden, o
mini benimsemifltir. TBMM’nin oluflumunda nisbi oturumdaki Baflkanl›k Divan›’n›n teklifi üzerine
temsilin d’Hondt yöntemi kabul edilmekle birlikte, meclisçe baflka bir karar al›nmad›kça bunlar› Mec-
Milletvekili Seçimi Kanunu bir k›s›m seçim çevrele- lis d›fl›nda tekrarlamak ve aç›¤a vurmaktan yasama
ri bak›m›ndan nisbi temsille ço¤unluk sistemini bir- sorumsuzlu¤u kapsam›nda sorumlu tutulamazlar.
lefltiren karma bir sistem benimsemifltir. Milletveki- Yasama sorumsuzlu¤unun amac›, milletvekillerinin
li Seçimi Kanununa göre, Türkiye herbiri alt› millet- Meclisteki söz ve düflünce hürriyetini korumakt›r.
vekili ç›karacak çevrelere bölünmekte ve her seçim • Yasama dokunulmazl›¤› nedeniyle bir milletveki-
çevresinin ç›karaca¤› milletvekili say›s› Yüksek Se- li seçimden önce veya sonra bir suç iflledi¤i ileri
çim Kurulu taraf›ndan belirlenmektedir. Seçmenler sürülerek, Meclisin karar› olmadan, sorguya çeki-
tercihli oy kullanmak imkan›na sahiptirler. lemez, tutuklanamaz ve yarg›lanamaz. Dokunul-
mazl›k nedeniyle, milletvekili hakk›nda, seçim-
AMAÇ
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin hukuki sta- den önce veya sonra verilmifl bir ceza hükmünün
2 tüsünü belirleyebilmek. yerine getirilmesi, üyelik s›fat›n›n sona ermesine
• Seçimler sonucunda milletvekili s›fat›n› kazananlar b›rak›lmaktad›r. Bu durumda zamanafl›m› süreleri
Anayasaya göre bütün milleti temsil ederler. Millet- ifllememektedir.
vekilli¤i statüsünün di¤er unsurlar›, milletvekilli¤i • TBMM taraf›ndan, Anayasada belirtilen durumlarda
and›na iliflkin hüküm, milletvekilli¤i ile ba¤daflma- milletvekili dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas›na veya
yan ifller, yasama sorumsuzlu¤u ve dokunulmazl›- üyeli¤in düflmesine karar verilmesi halinde, bu ka-
¤›, milletvekilli¤inin düflmesi ve milletvekillerinin rarlar›n iptali için Anayasa Mahkemesine baflvurul-
mali statüleridir. mas› mümkündür.
AMAÇ
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeli¤iyle ba¤daflma-
3 yan iflleri s›ralayabilmek.
• Yasama uyumsuzlu¤u Anayasan›n 87. maddesinde
düzenlenmifltir. Buna göre milletvekilleri, devlet ve
di¤er kamu tüzel kiflileri ile onlara ba¤l› kurulufllar-
da, devletin bir biçimde dahil oldu¤u giriflim ve or-
takl›klarda, özel gelir kaynaklar› ve olanaklar› ka-
nunla sa¤lanm›fl kamu yarar›na çal›flan dernekler-
de, Devletin yard›m›n› alan ve vergi ba¤›fl›kl›¤› olan
vak›flarda, kamu kurumu niteli¤indeki meslek ku-
rulufllar› ile sendikalarda ve bunlar›n üst kuruluflla-
r›n›n ve kat›ld›klar› giriflim ya da ortakl›klarda yöne-
tim ve denetim kurullar›nda görev alamayacaklar›
gibi vekil olamayacaklar herhangi bir taahhüt iflini
do¤rudan ya da dolayl› olarak kabul edemezler. Yi-
ne, temsilcilik, hakemlik yapamaz, yürütme organ›-
n›n öneri, inha, atama veya onamas›na ba¤l› resmi
ya da özel herhangi bir iflle görevlendirilemezler.
Kendimizi S›nayal›m 6. Afla¤›da say›lanlardan hangisi milletvekili seçilmeye

1. Seçimlerin geri b›rak›labilmesi için afla¤›dakilerden engel oluflturmaz?
hangisinin gerçekleflmesi gerekir? a. K›s›tl› olmak
a. Savafl durumu b. Otuz yafl›n› doldurmam›fl olmak
b. Milletvekillerinin yar›s›n›n seçimlerin geri b›rak›l- c. Taksirli suç nedeniyle hapis cezas›na hüküm giymek
mas›n› talep etmesi d. Doland›r›c›l›k nedeniyle hüküm giymek
c. Cumhurbaflkan›n›n bu konudaki talebi e. Devlet s›rr›n› aç›¤a vurmak nedeniyle hüküm giymek
d. Ülkenin maddi s›k›nt› içinde olmas›
e. TBMM Baflkanl›¤›n›n seçimi baz› nedenlerle geri 7. Afla¤›dakilerden hangisi milletvekilli¤i ile ba¤daflma-
b›rakmak istemesi yan ifllerden de¤ildir?
a. Devletten yard›m sa¤layan vak›flar›n yönetim ku-
2. Her seçim çevresinden sadece bir milletvekili seçilme- rulunda görev almak
sini öngören seçim sistemi afla¤›dakilerden hangisidir? b. Kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›n›n
a. Karma liste yönetim kurulunda görev almak
b. Dar bölge c. Sendikalar›n denetleme kurulunda görev almak
c. Bloke liste d. Bir serbest mesle¤i icra etmek
d. Tercihli oy e. Devletin kat›ld›¤› bir anonim ortakl›¤›n yönetim
e. Mutlak ço¤unluk kurulunda görev almak
3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yasama dokunulmazl›¤› 8. Afla¤›daki durumlardan hangisinde yasama sorumsuz-
bak›m›ndan yanl›flt›r? lu¤u söz konusu olamaz?
a. Suçüstü halinde yasama dokunulmazl›¤› söz konu- a. Meclis çal›flmas› s›ras›nda düflünce aç›klamak
su de¤ildir. b. Komisyon toplant›s›nda söz söylemek
b. Yasama dokunulmazl›¤› TBMM taraf›ndan kald›r›labilir. c. Siyasi parti grup toplant›s›nda oyunu aç›klamak
c. Milletvekili olmayan bakanlar da dokunulmazl›k- d. Genel Kurul’da düflünce aç›klamak
tan yararlan›rlar. e. Meclis toplant›s› s›ras›nda bir üyeyi dövmek
d. Yasama dokunulmazl›¤› milletvekili hakk›nda hu-
kuk davas› aç›lmas›na engel de¤ildir. 9. Afla¤›dakilerden hangi nedeniyle milletvekilli¤i
e. Milletvekilinin kendisinin istemesi halinde yasama düflürülemez?
dokunulmazl›¤› mutlaka kald›r›l›r. a. Bir ay içinde toplam iki ifl günü genel kurula
kat›lmam›fl olma
4. Afla¤›dakilerden hangisi milletvekillerinin hukuki sta- b. Milletvekilli¤iyle ba¤daflmayan görev veya hizmeti
tülerinin unsurlar›ndan biri de¤ildir? sürdürmekte ›srar etme
a. Bütün milleti temsil etmeleri ilkesi c. Kesin hüküm giyme veya k›s›tlanma
b. Milletvekili and› d. Eylem ve beyanlar›yla partisinin temelli kapat›lma-
c. Yasama sorumsuzlu¤u s›na neden olma
d. Yasama dokunulmazl›¤› e. ‹stifa
e. Milletvekilli¤i ile ba¤daflmayan ifller yapabilme
yetkisi 10. Dokunulmazl›¤›n kald›r›lmas› ilgili TBMM kararlar›-
n›n denetlenmesi afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan
5. Seçim çevrelerini ve her seçim çevresinin ç›karaca¤› gerçeklefltirilir?
milletvekili say›s›n› saptama görevi afla¤›dakilerden hangi- a. Yarg›tay
sine aittir? b. Anayasa Mahkemesi
a. Yüksek Seçim Kurulu c. Dan›fltay
b. TBMM d. Devlet Güvenlik Mahkemesi
c. Bakanlar Kurulu e. Bölge ‹dare Mahkemesi
d. Anayasa Mahkemesi
e. Cumhurbaflkan›
158 Anayasa Hukuku
“ Akgündüz art›k ’dokunulmaz’de¤il.

Fad›l Akgündüz milletvekili seçildikten sonra hakk›ndaki
g›yabi tutuklama kararlar› ertelenmifl, bunun üzerine de
Özbudun, Ergun. (1995). Türk Anayasa Hukuku. (4. Bas-
k›). Ankara: Yetkin Yay›nlar›.
Teziç, Erdo¤an. (1991). Anayasa Hukuku. (2. Bask›). ‹s-
tanbul: Beta Yay›nlar›.
hakk›ndaki k›rm›z› bülten kald›r›lm›flt›r.
Siirt seçiminin iptalinden sonra, Akgündüz hakk›nda yasal
ifllem yap›labilmesi için öncelikle Adalet Bakanl›¤›’n›n gi-
riflimleriyle hakk›ndaki g›yabi tutukluluklara iliflkin mah-
keme karar›n›n kald›r›lmas› gerekiyor. YSK’nin Siirt seçim-
lerinin iptal edilmesi yönündeki karar›yla dokunulmazl›¤›-
n› kaybeden Fad›l Akgündüz hakk›nda art›k yasal ifllem
yap›labilecek. (www.ntvmsnbc.com.tr/news/190819.asp).

”
1. a Ayr›nt›l› bilgi için “TBMM’nin Kuruluflu” konusuna
bak›n›z.
2. b Ayr›nt›l› bilgi için “Seçim Sistemi” konusuna
bak›n›z.
3. e Ayr›nt›l› bilgi için “Yasama Dokunulmazl›¤›” ko-
nusuna bak›n›z.
4. e Ayr›nt›l› bilgi için “TBMM Üyelerinin Hukuki Sta-
tüsü” konusuna bak›n›z.
5. a Ayr›nt›l› bilgi için “Seçim Çevreleri” konusuna
bak›n›z.
6. c Ayr›nt›l› bilgi için “Milletvekili Seçilme Yeterlili¤i”
7. d Ayr›nt›l› bilgi için “TBMM Üyeli¤iyle Ba¤daflma-
yan ‹fller” konusuna bak›n›z.
8. e Ayr›nt›l› bilgi için “Yasama Sorumsuzlu¤u” konu-
suna bak›n›z.
9. a Ayr›nt›l› bilgi için “Milletvekilli¤inin Düflmesi” ko-
nusuna bak›n›z.
10. b Ayr›nt›l› bilgi için”Dokunulmazl›¤›n Kald›r›lmas›
ve Üyeli¤in Düflmesi Kararlar›n›n Denetlenmesi”
159
10
Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nin
‹ç Yap›s›, Çal›flma
Düzeni, Görev
ve Yetkileri
Bu Ünitede...
Yasama organ›n›n çal›flmalar› aç›s›ndan önem tafl›yan içtüzük; baflkanl›k divan›,
siyasi parti gruplar›, dan›flma kurulu, komisyonlar gibi müesseseler tan›t›lmakta-
d›r. Meclisin toplanmas› ve tatili, toplant› ve karar yeter say›s›, meclis görüflmeleri
incelenmekte, daha sonra yasama organ›n›n fonksiyonlar›, özellikle kanun yap-
maya iliflkin usul kurallar› ve hükümetin denetlenmesi konusunda ayr›nt›l› bilgi
verilmektedir.
Amaçlar›m›z
Yasama organ›n›n çal›flma düzeni aç›klayabileceksiniz.
Siyasi parti gruplar›na iliflkin düzenlemeleri s›ralayabileceksiniz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkilerinin saptayabileceksiniz.
Hükümetin denetlenme flekillerini belirleyebileceksiniz.
160 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Cumhurbaflkan› Ahmet Necdet Sezer, kamuoyunda ’’vergi aff›’’ olarak bilenen
Vergi Bar›fl› Kanunu’nun on maddesini yeniden görüflülmek üzere Meclis’e gön-
derdi. Sezer, düzenlemenin vergi kaç›rmay› özendirdi¤ini savundu. Cumhurbafl-
kan› Ahmet Necdet Sezer, Hükümet’in ›srarla ’Vergi Bar›fl›’ olarak and›¤› yasay›
veto ederek TBMM’ye geri gönderirken, getirilen düzenlemelerin ’af’ oldu¤unu bil-
dirdi. Sezer, Anayasa uyar›nca ’af ’ kanunlar›n›n, TBMM’den ’nitelikli ço¤unluk-
la’ geçmesi gerekti¤ini bildirerek, bu maddelerin normal karar yetersay›s›yla kabul
edilmesini Anayasa’ya ayk›r› buldu. 20 y›lda 11 af kanunu ç›kar›lmas›n›n, vatan-
dafllar nezdinde adalet ve güven duygusunu incitti¤ini bildiren Cumhurbaflkan›,
ayr›ca dikkat çeken bir yaklafl›mla, getirilen aff›n hak arama özgürlü¤ün engelle-
di¤ini de vurgulad›. Anayasa’n›n suçlanan kiflilere ’aklanmay› isteme hakk›’ ver-
di¤inin alt›n› çizerek, ’’Bu yasa suçlanan kiflilere yarg›laman›n sürdürülmesini is-
teme hakk›n› tan›mamaktad›r’’ dedi (www.hurriyetim.com.tr/haber/30.01.2003).
Anahtar Kavramlar
• ‹çtüzük • Karar Yeter Say›s›
• Siyasi Parti • Kanun Tasar›s›
• Baflkanl›k Divan› • Kanun Teklifi
• Meclis Grubu • Önerge
• Komisyon • Gensoru
‹çindekiler
• TBMM’nin ‹ç Yap›s› ve Çal›flma Düzeni
• ‹çtüzük
• Baflkanl›k Divan›
• Siyasi Parti Gruplar›
• Dan›flma Kurulu
• Komisyonlar
• Meclisin Toplanmas› ve Tatili
• Toplant› ve Karar Yeter Say›s›
• Meclis Görüflmeleri
• Mecliste Oylama Usulleri
• Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Görev ve Yetkileri
• Kanun Yapma
• Hükümetin Denetlenmesi
• Soru
• Genel Görüflme
• Meclis Araflt›rmas›
• Meclis Soruflturmas›
• Gensoru
Ünite 10 - TBMM’nin ‹ç Yap›s›, Çal›flma Düzeni, Görev ve Yetkileri 161
TBMM’N‹N ‹Ç YAPISI VE ÇALIfiMA DÜZEN‹

AMAÇ Yasama organ›n›n çal›flma düzenini aç›klayabilmek.
1
Yasama organ›n›n çal›flmas›, bu organ›n kendisine özgü bir iç yap›ya ve çal›flma-
lar›n› düzenleyen kurallara sahip olmas›n› gerektirir. Ülkemizde bu iç yap› ve ku-
rallar, k›smen Anayasa, k›smen Meclis ‹çtüzü¤ü ile düzenlenmifltir.
‹çtüzük
Anayasa’n›n 95. maddesi, “Türkiye Büyük Millet Meclisi, çal›flmalar›n›, kendi yap-
t›¤› ‹çtüzük hükümlerine göre yürütür” demektedir. ‹çtüzü¤ün niteli¤i ve hukuki ‹çtüzük: Tüzel kiflilerin
ifllerini düzenlemek ve iyi
rejimi hakk›nda, daha önce ayr›nt›l› bilgi verilmiflti. 1982 Anayasas›na göre seçilmifl ifllemesini sa¤lamak
olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, henüz kendi ‹çtüzü¤ünü yapmam›fl oldu¤un- amac›yla, yaln›z bunlar›
dan, Anayasa’n›n geçici 6. maddesi uyar›nca halen, “Millet Meclisi’nin 12 Eylül oluflturanlara ve
uyguland›klar› yerlere özgü
1980 tarihinden önce yürürlükte olan ‹çtüzü¤ünün, Anayasa’ya ayk›r› olmayan hü- olmak üzere ç›kart›lan
kümleri” uygulanmaktad›r. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 16.5.1996 tarihli ve kurallar›n tümünün yer
ald›¤› tüzüktür.
424 numaral› karar› ile bu ‹çtüzükte kapsaml› de¤ifliklikler yap›lm›flt›r.
Baflkanl›k Divan›
Anayasa’ya göre (m. 94), “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Baflkanl›k Divan›, Mec-
lis üyeleri aras›ndan seçilen Meclis Baflkan›, Baflkanvekilleri, Katip üyeler ve ‹dare
Amirlerinden oluflur. Baflkanl›k Divan›, Meclisteki siyasi parti gruplar›n›n üye say›-
s› oran›nda Divana kat›lmalar›n› sa¤layacak flekilde kurulur. Siyasi parti gruplar›
Baflkanl›k için aday gösteremezler. Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›k Divan›
için, bir yasama döneminde iki seçim yap›l›r. ‹lk seçilenlerin görev süresi üç y›l-
d›r... Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan›, Baflkanvekilleri, üyesi bulunduklar› si-
yasi partinin veya parti grubunun Meclis içinde ve d›fl›ndaki faaliyetlerine; görev-
lerinin gere¤i olan haller d›fl›nda, Meclis tart›flmalar›na kat›lamazlar; Baflkan ve otu-
rumu yöneten Baflkanvekili oy kullanamazlar”. Bu hükümler, Meclis Baflkan›’n›n
ve Baflkanl›k Divan›’n›n tarafs›zl›¤›n› sa¤lama amac›n› gütmektedir. Gerçekten,
Meclis çal›flmalar›n›n partizanl›ktan uzak bir hava içinde ve tarafs›zl›kla yönetilme-
si, sa¤l›kl› bir demokrasinin vazgeçilmez flartlar›ndan biridir.
1982 Anayasas›, Meclis Baflkan›’n›n seçiminde, flöyle bir sistem kabul etmifltir:
“Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan adaylar›, Meclis üyeleri içinden Meclisin top-
land›¤› günden itibaren on gün içinde, Baflkanl›k Divan›na bildirilir, Baflkan seçi-
mi gizli oyla yap›l›r. ‹lk iki oylamada üye tamsay›s›n›n üçte iki ve üçüncü oylama-
da üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u aran›r. Üçüncü oylamada salt ço¤unluk sa¤la-
namazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yap›l›r; dör-
düncü oylamada en fazla oy alan üye, Baflkan seçilmifl olur. Baflkan seçimi, aday
gösterme süresinin bitiminden itibaren, on gün içinde tamamlan›r.” (m. 94/4).
Meclis Baflkan›’n›n, Meclis toplant›lar›na baflkanl›k etme ve Meclisi temsil etme
gibi do¤al görevlerinin d›fl›nda, Anayasa ile kendisine verilmifl olan baflka görevle-
ri de vard›r. Bunlar aras›nda, tatil veya ara verme s›ras›nda do¤rudan do¤ruya veya
üyelerin beflte birinin yaz›l› istemi üzerine Meclisi toplant›ya ça¤›rmak (m. 93/3),
Meclisin kolluk ve yönetim hizmetlerini yürütmek (m. 95/3), Cumhurbaflkan›’na ve-
kalet etmek (m. 106), Cumhurbaflkan›nca seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi
halinde teflkil olunacak Geçici Bakanlar Kurulu’na siyasi parti gruplar›ndan al›na-
cak üye say›s›n› tesbit etmek (m. 114/4), Cumhurbaflkan›nca seçimlerin yenilenme-
sine karar verilmesi durumunda kendisine görüfl bildirmek (m. 116/1) say›labilir.
162 Anayasa Hukuku
SIRA S‹ZDE Meclis Baflkan›’n›n görevleri nelerdir?
Siyasi Parti Gruplar›

AMAÇ Siyasi Parti gruplar›na iliflkin düzenlemeleri s›ralayabilmek.
2
Siyasi Parti: Anayasa ve Siyasi partiler, Meclis çal›flmalar›na parti Meclis gruplar› arac›l›¤›yla kat›l›rlar. Ana-
kanunlara uygun olarak,
milletvekili ve mahalli
yasaya göre (m. 95/2) siyasi parti gruplar›, en az yirmi üyeden meydana gelir.
idareler seçimleri yoluyla, 2820 say›l› Siyasi Partiler Kanunu’na göre, partinin genel baflkan› milletvekili ise
tüzük ve programlar›nda parti grubunun da baflkan›d›r; de¤ilse grup baflkan› grup üyeleri aras›ndan grup iç-
belirlenen görüflleri
do¤rultusunda çal›flmalar› yönetmeli¤inde gösterilen yönteme göre seçilir (m. 26). Grup genel kurulunda, se-
ve aç›k propagandalar›yla, çimlere ait oylamalar ile milletvekillerini ba¤lay›c› nitelikteki konulara iliflkin karar-
milli iradenin oluflmas›n›
sa¤layarak demokratik bir lar›n oylamalar›, gizli oyla yap›l›r (m. 27). Bu hükümden de anlafl›laca¤› gibi, grup
devlet ve toplum düzeni genel kurulunun, grup üyesi olan milletvekillerini Meclis oylamalar› konusunda
içinde ülkenin ça¤dafl
uygarl›k düzeyine ulaflmas› ba¤lay›c› kararlar almas› mümkündür. Milletvekillerinin bu karara uymamalar›,
amac›n› güden ve ülke partinin kendilerine parti disiplini müeyyideleri uygulamas›na yol açabilir. fiüphe
çap›nda faaliyet göstermek
üzere örgütlenen tüzel
yok ki, bu ilgili partinin bir iç sorunudur. Bakanlar Kurulu’na veya bir bakana Tür-
kiflili¤e sahip kurulufltur. kiye Büyük Millet Meclisi’nde veya grupta güven veya güvensizlik oyu verilmesi
konusunda karar alma yetkisi, grup genel kuruluna aittir. Bu yetki, baflka bir orga-
na veya mercie (mesela parti genel baflkan›na veya merkez karar ve yönetim ku-
ruluna) b›rak›lamaz. Bakanlar Kurulu’na kat›lacak üyeler, parti gruplar›nda ve di-
¤er parti organlar›nda tesbit edilemez (m. 28).
Anayasa’n›n, Meclis çal›flmalar› aç›s›ndan siyasi parti gruplar›na verdi¤i önem,
“‹çtüzük hükümleri, siyasi parti gruplar›n›n, Meclisin bütün faaliyetlerine üye say›-
s› oran›nda kat›lmalar›n› sa¤layacak yolda düzenlenir.” (m. 95/2) hükmünden an-
lafl›lmaktad›r. Bu hükme ayk›r› düflen bir ‹çtüzük düzenlemesinin Anayasa Mahke-
mesi’nce iptal edilebilece¤ine flüphe yoktur. Ayr›ca Anayasa, çeflitli maddelerinde
siyasi parti gruplar›na baz› önemli yetki ve ayr›cal›klar tan›m›flt›r. Bunlar flöylece
özetlenebilir:
a. Siyasi parti gruplar›, üye say›lar› oran›nda Meclis Baflkanl›k Divan›’na kat›l›r-
lar (m. 94/2).
b. Siyasi parti gruplar› gensoru önergesi verebilirler ve gensoru önergesinin
gündeme al›n›p al›nmayaca¤› hakk›ndaki Meclis görüflmelerinde, siyasi par-
ti gruplar› ad›na birer milletvekiline söz verilir (m. 99).
c. Siyasi parti gruplar›, genel görüflme ve meclis araflt›rmas› aç›lmas›n› isteye-
bilirler (Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, m. 100, 102).
d. Siyasi parti gruplar›, kapal› oturum yap›lmas›n› isteyebilirler (Millet Meclisi
‹çtüzü¤ü, m. 71).
e. Siyasi parti gruplar›, Meclis görüflmelerinde di¤er milletvekillerinden farkl›
ve öncelikli söz hakk›na sahiptirler. ‹çtüzü¤e göre (m. 61/son) “içtüzükte
baflka bir süre belirtilmemifl veya aksi Dan›flma Kurulu’nun teklifiyle Genel
Kurulca kararlaflt›r›lmam›flsa siyasi parti gruplar›, komisyon ve Hükümet ad›-
na yap›lan konuflmalar yirmi, üyeler taraf›ndan yap›lan konuflmalar on da-
kika ile s›n›rl›d›r”. Söz s›ras›na iliflkin ‹çtüzük hükmüne göre de, “Hüküme-
te, esas komisyona ve siyasi parti gruplar›na söz almada öncelik tan›n›r. ‹lk
öncelik esas komisyona, ikinci öncelik hükümete, üçüncü öncelik siyasi
parti gruplar›na aittir. Siyasi parti gruplar›na istem s›ras›na göre söz verilir”.
f. Cumhurbaflkan›nca seçimlerin yenilenmesi halinde kurulacak Geçici Bakan-

lar Kuruluna, siyasi parti gruplar›ndan oranlar›na göre üye al›n›r (m. 114/3).
g. ‹ktidar ve ana muhalefet partisi meclis gruplar›na, Anayasa Mahkemesinde
iptal dâvas› açma yetkisi tan›nm›flt›r.
h. Siyasi parti gruplar›, iktidar grubuna veya gruplar›na ayr›lan özel kontenjan
d›fl›nda, Bütçe Komisyonunda oranlar›na göre temsil edilirler (m. 162/2).
Buna karfl›l›k Anayasa, siyasi parti gruplar›n›n yapamayacaklar› baz› hususlar›
da belirtmifltir. Siyasi parti gruplar›nda yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas› ve
meclis soruflturmas› ile ilgili görüflme yap›lamaz ve karar al›namaz (m. 83/son ve
100/son). Bu hükümlerin amac›, yarg›sal nitelikleri a¤›r basan bu ifllemlerde mil-
letvekillerinin, kendi siyasi partilerinin bask›s› alt›nda kalmamalar›n› ve vicdani ka-
naatleri do¤rultusunda oy kullanabilmelerini sa¤lamakt›r. Siyasi parti gruplar›n›n
Meclis Baflkanl›¤› için aday gösteremeyecekleri hükmü (m. 94/2) ise, Meclis Bafl-
kan›’n›n tarafs›zl›¤›n› sa¤lama amac›n› gütmektedir.
Siyasi parti gruplar›n›n fonksiyonlar› nelerdir? SIRA S‹ZDE
Dan›flma Kurulu
Anayasa’da de¤inilmeyen Dan›flma Kurulu, Millet Meclisi ‹çtüzü¤ünde (m. 19) dü-
zenlenmifltir. Bu maddeye göre, “Dan›flma Kurulu, Millet Meclisi Baflkan›’n›n bafl-
kanl›¤›nda siyasi parti grup baflkanlar› veya vekillerinden birisi veya onlar›n yaz›l›
olarak görevlendirdi¤i birer milletvekilinden kurulur. Bu kurul, ‹çtüzükte kendisi-
ne verilen görevleri yerine getirir ve Baflkan›n istemi üzerine dan›flma niteli¤inde
görüfl bildirir”. Maddeden de aç›kça anlafl›ld›¤› gibi, Dan›flma Kurulu’nun kararlar›
ba¤lay›c› nitelikte de¤il, dan›flma niteli¤indedir.
Komisyonlar
Komisyonlar, bir konunun Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu’na gelme-
den önce görüflülüp olgunlaflt›r›ld›¤› kurullard›r. Komisyonlar, kendilerine havale
edilen ifller hakk›nda birer rapor haz›rlayarak Meclis Baflkanl›¤›na sunarlar. Ko-
misyon raporlar› bast›r›l›p milletvekillerine da¤›t›l›r ve o konunun Genel Kurul’da
görüflülmesinin baflland›¤› ilk birleflimin tutana¤›na eklenir. Meclis komisyonlar›,
ço¤u bakanl›klar›n hizmet alanlar›na paralel olmak üzere, ‹çtüzükte düzenlenmifl-
tir. Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü (m. 20), Anayasa Komisyonu; Adalet Komisyonu; Milli
Savunma Komisyonu; ‹çiflleri Komisyonu; D›fl ‹flleri Komisyonu; Milli E¤itim, Kül-
tür, Gençlik ve Spor Komisyonu; Bay›nd›rl›k, ‹mar, Ulaflt›rma ve Turizm Komisyo-
nu; Çevre Komisyonu; Sa¤l›k, Aile, Çal›flma ve Sosyal ‹fller Komisyonu; Tar›m, Or-
man ve Köyiflleri Komisyonu; Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve
Teknoloji Komisyonu; Türkiye Büyük Millet Meclisi Hesaplar›n› ‹nceleme Komis-
yonu; Plan ve Bütçe Komisyonu; Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri Komisyonu; ‹nsan
Haklar›n› ‹nceleme Komisyonu olmak üzere 16 komisyon kurulmufltur. Komis-
yonlarda siyasi parti gruplar›, üye say›lar› oran›nda temsil edilir. Siyasi parti grup-
lar›, adaylar›n› Baflkanl›¤a bildirirler. Bütün komisyonlar için, siyasi parti grupla-
r›nca bildirilen adaylar›n isimlerini gösteren listeler, Genel Kurulca iflaret oyu ile
oylanarak kesinleflir (m. 21). Raporu Genel Kurul görüflmelerine esas olacak ko-
misyona, esas komisyon denir. Esas komisyonun hangisi olaca¤›, iflin komisyon-
lara havalesi s›ras›nda kanun ve içtüzük hükümlerine göre, Baflkanl›k taraf›ndan
tesbit edilir (m. 23).
164 Anayasa Hukuku
Meclisin Toplanmas› ve Tatili

Türkiye Büyük Millet Meclisi, her y›l Ekim ay›n›n ilk günü kendili¤inden (yani da-
vetsiz olarak) toplan›r. Meclis, bir yasama y›l›nda en çok üç ay tatil yapabilir (m.
93). 1961 Anayasas›’nda (m. 83/2) en çok befl ay olan tatil süresi, 1982 Anayasas›
ile en çok üç aya indirilmifltir. Ancak Meclis, tatilin d›fl›nda da, daha k›sa sürelerle
çal›flmalar›na ara verebilir. ‹çtüzü¤e göre ara verme, Meclisin onbefl günü geçme-
mek üzere çal›flmalar›n› ertelemesidir (m. 6). Meclisin tatil veya ara verme karar›
almas›, Dan›flma Kurulu’nun görüflü al›nd›ktan sonra, teklifin Genel Kurulca oylan-
mas› suretiyle olur.
Meclis ara verme veya tatil s›ras›nda, do¤rudan do¤ruya veya Bakanlar Kuru-
lu’nun istemi üzerine, Cumhurbaflkan›nca toplant›ya ça¤r›labilir. Meclis Baflkan›
da, do¤rudan do¤ruya veya üyelerin beflte birinin yaz›l› istemi üzerine, Meclisi top-
lant›ya ça¤›rabilir. Di¤er bir deyimle Cumhurbaflkan› ve Meclis Baflkan›, Meclisi
kendi takdirlerine dayanarak toplant›ya ça¤›rabilecekleri gibi, s›ras›yla Bakanlar
Kurulu’nun ve üyelerin beflte birinin istemi üzerine bu daveti yapmaya mecburdur-
lar. Ola¤anüstü toplant› ad› verilen bu tür toplant›larda, öncelikle bu toplant›y› ge-
rektiren konu görüflülmeden ara verme veya tatile devam edilemez (m. 93).
Toplant› ve Karar Yeter Say›s›

“Anayasada, baflkaca bir hüküm yoksa, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›-
s›n›n en az üçte biri ile toplan›r ve toplant›ya kat›lanlar›n salt ço¤unlu¤u ile karar
verir; ancak karar yeter say›s› hiçbir flekilde üye tamsay›s›n›n dörtte birinin bir faz-
las›ndan az olamaz” (m. 96/1). Böylece 1982 Anayasas›, toplant› ve karar yeter sa-
y›lar›n›, Meclisin toplan›p karar almas›n› kolaylaflt›racak ve engellemeleri önleye-
cek biçimde de¤ifltirmifltir. 1982 Anayasas›’n›n bu konuda getirdi¤i bir yenilik de,
Bakanlar Kurulu üyelerinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kat›lamad›klar› otu-
rumlar›nda, kendileri yerine oy kullanmak üzere bir bakana yetki verebilmeleridir.
Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en çok iki oy kullanabilir (m. 96/2).
Meclis Görüflmeleri
Anayasa, temsili rejimlerin tarihsel bir kural› olan meclis görüflmelerinin aç›kl›¤› ilke-
sini kabul etmifltir. Anayasan›n 97. maddesine göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi
Genel Kurulundaki görüflmeler aç›kt›r ve tutanak dergisinde tam olarak yay›mlan›r.
Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzük hükümlerine göre kapal› oturumlar yapabilir,
bu oturumlardaki görüflmelerin yay›m› Türkiye Büyük Millet Meclisi karar›na ba¤l›-
d›r. Meclisteki aç›k görüflmelerin, o oturumdaki Baflkanl›k Divan›’n›n teklifi üzerine
Meclisçe baflkaca bir karar al›nmad›kça, her türlü vas›ta ile yay›m› serbesttir”.
Mecliste Oylama Usulleri

Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, üç türlü oylama kabul etmifltir: ‹flaretle oylama, aç›k oyla-
ma ve gizli oylama. ‹flaretle oylama, üyelerin el kald›rmas›; tereddüt halinde aya-
¤a kalkmalar›; befl üyenin aya¤a kalkarak teklif etmesi halinde de salonda olumlu
ve olumsuz oy verenlerin ikiye bölünerek say›lmalar› suretiyle yap›l›r. Aç›k oyla-
ma, üzerinde milletvekillerinin ad ve soyadlar›yla seçim çevrelerinin yaz›l› oldu¤u
oy pusulalar›n›n kutuya at›lmas› veya elektronik oylama mekanizmas›n›n çal›flt›r›l-
mas› yahut ad cetvelinin okunmas› üzerine ad› okunan milletvekilinin aya¤a kal-
karak kabul, çekimser veya red kelimelerinden birini yüksek sesle söylemesi ve
böylece aç›klad›¤› oyunun Divan üyelerince kaydedilmesi suretiyle olur. Gizli oy-
lama ise, üzerinde hiçbir iflaret bulunmayan yuvarlaklar›n kürsüden kutuya at›lma-
s› suretiyle yap›l›r. Beyaz yuvarlak olumlu, yeflil yuvarlak çekimser ve k›rm›z› yu-
varlak olumsuz oy anlam›na gelir (m. 115). Anayasa’da, kanunlarda ve ‹çtüzükte
aç›k veya gizli oylama yap›lmas›n›n zorunlu oldu¤u belirtilmeyen bütün hususlar-
da kural olarak iflaret oyuna baflvurulur. ‹çtüzükte iflaret oyuyla halledilece¤i belir-
tilen hususlarda, oylamalar›n iflaretle yap›lmas› zorunludur (m. 116).
Aç›k oylaman›n zorunlu oldu¤u haller ‹çtüzükle belirtilmifltir (m. 118). Bu du-
rumlar›n d›fl›nda da, en az onbefl milletvekilinin yaz›l› istemi üzerine aç›k oylama
yap›l›r (m. 119). Gizli oylamaya gelince, Anayasa veya kanun gere¤ince aç›k oyla-
man›n zorunlu bulundu¤u hallerde veya ‹çtüzü¤ün iflaret oyuyla hallinin zorunlu
oldu¤unu belirtti¤i konularda, yahut aç›k oylaman›n içtüzük uyar›nca istem üzeri-
ne yap›ld›¤› hallerde, gizli oylama yap›lmaz. Bu durumlar d›fl›nda gizli oylama ya-
p›labilmesi için, onbefl milletvekilinin bir önerge ile gizli oylama yap›lmas›n› iste-
mesi ve bu istemin Genel Kurulca kabulü laz›md›r. Karar, görüflmesiz iflaret oyuy-
la al›n›r (m. 123).
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹’N‹N GÖREV VE

YETK‹LER‹
AMAÇ Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkilerini saptayabilmek.
3
Hükümet sistemi ne olursa olsun, bütün temsili rejimlerde parlamentolar›n, kanun
yapma, hükümeti denetleme ve devlet bütçesini kabul etme gibi üç temel fonksi-
yonu vard›r.
Parlamenter bir rejim kuran TC Anayasa’s›, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne,
parlamentolar›n bu üç klasik yetkisini vermifltir. Bunlar›n d›fl›nda da Anayasam›z›n
Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne vermifl oldu¤u görev ve yetkiler vard›r. Türkiye
Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkileri, genel olarak, Anayasa’n›n 87. madde-
sinde düzenlenmifltir. Buna göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yet-
kileri, kanun koymak, de¤ifltirmek ve kald›rmak; Bakanlar Kurulu’nu ve bakanlar›
denetlemek; Bakanlar Kurulu’na belli konularda kanun hükmünde kararname ç›-
karma yetkisi vermek; bütçe ve kesin hesap kanun tasar›lar›n› görüflmek ve kabul
etmek; para bas›lmas›na ve savafl ilan›na karar vermek; milletleraras› andlaflmala-
r›n onaylanmas›n› uygun bulmak; Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n
beflte üç ço¤unlu¤unun karar› ile genel ve özel af ilan›na, mahkemelerce verilip
kesinleflen ölüm cezalar›n›n yerine getirilmesine karar vermek ve Anayasa’n›n di-
¤er maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmektir”.
Kanun Yapma
Yasama yetkisinin niteli¤i ve kanun kavram› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi daha önce ve-
rilmiflti. Kanunlar›n denetim rejimi de Anayasa Yarg›s› bölümünde görülece¤inden,
burada sadece kanunlar›n yap›lmas›ndaki usul kurallar› üzerinde durulacakt›r.
Anayasa’ya göre (m. 88/1) kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekil-
leri yetkilidir. Bakanlar Kurulunca yap›lan öneriye kanun tasar›s›, milletvekille- Kanun Tasar›s›:
rince yap›lan öneriye kanun teklifi ad› verilmektedir. Uygulamada, hükümet ta- Bakanlar Kurulunca yap›lan
kanun önerisidir.
sar›lar›n›n kanunlaflma flans›, tekliflere oranla çok daha büyüktür.
Kanun teklif ve tasar›lar›n›n Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde görüflülme usul Kanun Teklifi:
Milletvekillerince yap›lan
ve esaslar›, ‹çtüzükle düzenlenmifltir. Hükümetçe haz›rlanan kanun tasar›lar› bütün kanun önerisidir.
166 Anayasa Hukuku
bakanlarca imzalanm›fl olarak ve gerekçesi ile birlikte Meclis Baflkanl›¤›’na sunu-

lur. Baflkan, gelen tasar›lar› ilgili komisyona do¤rudan do¤ruya havale eder (‹çtü-
zük, m. 73). Milletvekillerince verilen kanun tekliflerinde bir veya daha çok imza
bulunabilir. Kanun teklifleri de, gerekçesi ile birlikte Baflkanl›¤a verilir ve Baflkan-
l›kça ilgili komisyona do¤rudan do¤ruya havale edilir. Komisyonlar, flartlar›na uy-
mayan kanun tekliflerini, sahiplerine tamamlatmaya yetkilidirler (m. 74). Türkiye
Büyük Millet Meclisi taraf›ndan reddedilmifl olan kanun teklif ve tasar›lar›, red ta-
rihinden itibaren bir tam y›l geçmedikçe, ayn› yasama dönemi içinde yeniden ve-
rilemez (m. 76). Bir yasama döneminde sonuçland›r›lamam›fl olan kanun tasar› ve
Kadük Olma: Bir yasama teklifleri hükümsüz say›l›r; buna kadük olma denilmektedir. Ancak, Hükümet ve-
döneminde
sonuçland›r›lamayan kanun
ya milletvekilleri, bu tasar› veya teklifleri yenileyebilirler (m. 77).
tasar› ve tekliflerinin Kanun tasar› veya tekliflerinin görüflülmesinde, önce tasar› veya teklifin tümü
hükümsüz kalmas›d›r. hakk›nda söz verilir. Anayasa de¤ifliklikleri hariç, kanunun tümünün veya madde-
lerinin oylanmas›, onbefl üye taraf›ndan aç›k oy istenmemiflse, iflaretle olur. Aksi
Dan›flma Kurulunun teklifiyle Genel Kurulca kararlaflt›r›lmam›flsa, siyasi parti grup-
lar›, komisyon ve Hükümet ad›na kanun tasar› ve tekliflerinin tümü hakk›nda ya-
p›lan konuflmalar, yirmifler dakika ile ve üyeler taraf›ndan yap›lan konuflmalar
onar dakika ile s›n›rl›d›r. Maddeler hakk›nda konuflma süreleri bunun yar›s› kadar-
d›r (m.81). Kanunlarda veya ‹çtüzükte aksine hüküm yoksa, kanun tasar›s› veya
teklifinde bir maddenin reddi, komisyona iadesi, de¤ifltirilmesi veya metne madde
eklenmesi hakk›nda, milletvekilleri, esas komisyon veya Hükümet, de¤ifliklik öner-
geleri verebilir. De¤ifliklik önergeleri önce verilifl, sonra ayk›r›l›k s›ras›na göre oku-
nur ve iflleme konur. Baflkan, her önerge için komisyona, kat›l›p kat›lmad›¤›n› so-
rar. Komisyonun kat›lmamas› halinde, önerge sahibi, isterse befl dakikay› geçme-
mek üzere aç›klama için söz alabilir. Daha sonra de¤ifliklik önergeleri iflaret oyu
ile ayr› ayr› oylan›r (m.87). Esas komisyon veya Hükümet, tasar› veya teklifin tü-
münün, belli bir veya birkaç maddesinin, komisyona geri verilmesini, bir defaya
mahsus olmak üzere isteyebilir. Bu istem, görüflülmeksizin yerine getirilir (m.88).
SIRA S‹ZDE “Kanun tasar›s›” ve “kanun teklifi” aras›ndaki fark nedir?
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilen kanunlar›n yay›nlanmas› görevi,

1924 ve 1961 Anayasalar›’nda oldu¤u gibi, Cumhurbaflkan›’na aittir. Anayasaya gö-
re (m. 89) “Cumhurbaflkan›, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilen kanun-
lar› onbefl gün içinde yay›mlar. Yay›mlanmas›n› uygun bulmad›¤› kanunlar›, bir
daha görüflülmek üzere bu hususta gösterdi¤i gerekçe ile birlikte ayn› süre içinde
Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri gönderir. Bütçe kanunlar› bu hükme tabi de-
¤ildir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse,
kanun Cumhurbaflkan›’nca yay›mlan›r; Meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir
de¤ifliklik yaparsa, Cumhurbaflkan› de¤ifltirilen kanunu tekrar Meclise geri gönde-
rebilir. Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin hükümler sakl›d›r”.
Cumhurbaflkan›’n›n kanunlar› geri gönderme yetkisine günlük konuflma dilinde
veto yetkisi ad› verilmesi yan›lt›c› niteliktedir. Çünkü veto, önlemek veya güçlefltir-
mek anlam›n› içerir. Oysa Anayasam›z, Cumhurbaflkan›’nca geri gönderilen ka-
nunlar›n yeniden kabulü için nitelikli bir ço¤unluk öngörmemifltir. Meclis, geri
gönderilen kanunu aynen kabul ederse, Cumhurbaflkan› bu kanunu yay›nlamaya
mecburdur. Bu niteli¤iyle kanunlar›n geri gönderilmesi, Cumhurbaflkan›’na tan›n-
m›fl bir uyar› yetkisinden ibarettir. Cumhurbaflkan›’n›n geri gönderme gerekçesi,
hukuka uygunluk ve yerindelik unsurlar›n›n birini veya her ikisini kapsayabilir.
Bütçe kanunlar›, süreli nitelikleri dolay›s›yle, geri gönderme yetkisinin d›fl›nda tu-
tulmufltur. Buna karfl›l›k Cumhurbaflkan›, 1961 Anayasas›’na göre geri göndereme-
di¤i Anayasa de¤iflikli¤i hakk›ndaki kanunlar› da geri gönderebilmektedir
(m.175/3). Geri gönderme konusunda 1982 Anayasas›’n›n 1961 Anayasas›’ndan bir
fark› da, Meclis geri gönderilen kanunda yeni bir de¤ifliklik yapt›¤› takdirde, Cum-
hurbaflkan›’n›n de¤ifltirilen kanunu tekrar Meclise geri gönderebilece¤inin tasrih
edilmifl olmas›d›r. 1961 Anayasas›’nda bu konuda aç›kl›k olmamas›, tart›flmalara
yol açm›flt›. Bizce, 1961 Anayasas› döneminde de Meclisçe yeniden de¤ifltirilen ka-
nunun tekrar geri gönderilebilmesi gerekiyordu.
Kanun biçiminde yap›lmakla birlikte özellikleri olan Anayasa de¤ifliklikleri,
milletleraras› andlaflmalar›n uygun bulunmas›, bütçe ve kesin hesap kanunlar›n›n
kabulü yetkileri, daha önce ele al›nm›flt›. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bir ka-
nun yapmak suretiyle kulland›¤› di¤er iki yetki, genel ve özel af ilan›na ve kesin-
leflen ölüm cezalar›n›n yerine getirilmesine karar vermektir. Aff›n genel veya özel
oluflu, onun kapsam›na giren kiflilerin say›s›yla de¤il, aff›n hukuki sonuçlar›yla il-
gilidir. Genel af, ceza ile birlikte suçu ve dolay›s›yle ceza mahkumiyetinin bütün
sonuçlar›n› ortadan kald›r›r. Buna göre genel af tek bir kifli için ilân edilebilece¤i
gibi, özel af da birden çok kifli için ç›kart›labilir. 1982 Anayasas›, Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nin af yetkisini “Anayasa’n›n 14. maddesindeki fiillerden dolay› hü-
küm giyenler hariç olmak üzere” diyerek s›n›rland›rm›flt›. Bizce, cezan›n ne zaman
sosyal yarar›n› yitirdi¤ini en iyi takdir edebilecek durumda olan devlet organ›, ka-
mu oyuyla en yak›n temas halinde bulunan yasama organ›d›r. Onun af konusun-
daki takdir hakk›n›n s›n›rland›r›lmas›, aff›n bir at›fet olma niteli¤iyle ba¤daflmaz.
Ayr›ca, Anayasa’n›n 14. maddesindeki fiillerin, ceza mevzuat›m›zdaki hangi fiille-
re tekabül etti¤inin belirsiz olmas›, bu konuda tereddütlere yol açmaktayd›. Bu
ibare, 3.10.2001 tarihli ve 4709 say›l› Kanunla yap›lan Anayasa de¤iflikli¤iyle, mad-
de metninden ç›kar›lm›flt›r. Buna karfl›l›k, maddeye yap›lan bir ekleme ile, genel
veya özel af ilan› için, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam say›s›n›n beflte üç ço-
¤unlu¤unun oyu flart koflulmufltur. S›k s›k ç›kar›lan af kanunlar›n›n kamu oyunda
yaratt›¤› rahats›zl›k düflünüldü¤ünde, böyle güçlefltirici bir flart›n konulmas› bizce
isabetli olmufltur.
Anayasa’n›n 87. maddesinde say›lan yetkilerden savafl ilan› ve silâhl› kuvvet
kullan›lmas›na izin verilmesi yetkilerinin, mahiyetleri gere¤i olarak, Türkiye Büyük
Millet Meclisi karar›yla kullan›lmas› gerekir. Anayasa’n›n 92. maddesine göre, “mil-
letleraras› hukukun meflru sayd›¤› hallerde savafl hali ilan›na ve Türkiye’nin taraf
oldu¤u milletleraras› antlaflmalar›n veya milletleraras› nezaket kurallar›n›n gerektir-
di¤i haller d›fl›nda, Türk Silahl› Kuvvetleri’nin yabanc› ülkelere gönderilmesine ve-
ya yabanc› silahl› kuvvetlerin Türkiye’de bulunmas›na izin verme yetkisi Türkiye
Büyük Millet Meclisi’nindir. Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede
iken ülkenin ani bir silahl› sald›r›ya u¤ramas› ve bu sebeple silahl› kuvvet kullan›l-
mas›na derhal karar verilmesinin kaç›n›lmaz olmas› halinde Cumhurbaflkan› da,
Türk Silahl› Kuvvetleri’nin kullan›lmas›na karar verebilir”. Maddenin 1961 Anaya-
sas›’n›n 66. maddesinden fark›, say›lan durumlarda Cumhurbaflkan›’na da silahl›
kuvvet kullan›lmas›na izin verme yetkisinin tan›nm›fl olmas›d›r.
Cumhurbaflkan›’n›n sahip oldu¤u kanunlar› geri gönderme yetkisini aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE
168 Anayasa Hukuku
HÜKÜMET‹N DENETLENMES‹
AMAÇ Hükümetin denetlenme flekillerini belirleyebilmek.
4
Parlamentonun hükümet üzerindeki denetiminin gerçeklefltirilmesini sa¤layan hu-
kuki araçlara, denetim yollar› veya denetim araçlar› denilir. Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nin denetim araçlar›, soru, genel görüflme, Meclis araflt›rmas›, Meclis sorufl-
turmas› ve gensorudur (m. 98/1).
Soru
Soru: Bakanlar Kurulu Anayasaya göre soru, “Bakanlar Kurulu ad›na, sözlü veya yaz›l› olarak cevaplan-
ad›na, sözlü ya da yaz›l›
olarak yan›tlanmak üzere
d›r›lmak üzere Baflbakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir” (m. 98/2).
Baflbakan ya da Halen yürürlükte olan Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü de soruyu flöyle tan›mlamaktad›r:
bakanlardan bilgi “Soru, k›sa, gerekçesiz ve flahsi mütalaa ileri sürülmeksizin bir önerge ile Hükümet
istenmesidir.
ad›na sözlü veya yaz›l› olarak cevapland›r›lmak üzere, Baflbakan veya bakanlardan
aç›k ve belli konular hakk›nda bilgi istemekten ibarettir” (m. 96).
Soru, istenilen cevab›n niteli¤ine göre, sözlü soru ve yaz›l› soru olarak ikiye
ayr›l›r. Cevap ister yaz›l› ister sözlü olarak istenilsin, soru her halde yaz›l› olarak
bir önerge ile sorulur. Soru önergesi, sadece bir milletvekili taraf›ndan imzalana-
bilir. Ayn› konuda ikiden fazla bakandan sorulan soru, Baflbakandan sorulmufl sa-
y›l›r. Soru önergesi Meclis Baflkanl›¤›’na verilir. Baflkan, bu sorular› Baflbakanl›¤a
veya ait oldu¤u bakanl›¤a gönderir. ‹çtüzük, baz› sorular›n Baflkanl›kça kabul
edilmeyece¤ini belirtmifltir. Bunlar, baflka bir kaynaktan kolayca ö¤renilmesi
mümkün olan konular, tek amac› istiflare sa¤lamaktan ibaret olan konular ve ko-
nusu evvelce Baflkanl›¤a verilmifl olan bir gensoru önergesiyle ayn› olan sorular-
d›r (‹T, m. 97).
Sözlü sorular, Baflkanl›k yaz›s›n›n Baflbakanl›¤a veya ilgili bakanl›¤a sevk tari-
hinden itibaren yedi gün sonra gündeme al›n›r. Baflbakan veya bakan, soruya gü-
nünden önce de cevap verebilir. Hükümet, bir sorunun cevab›n›, kamu yarar› se-
bebiyle veya gereken bilgilerin derlenebilmesi için bir ay› geçmemek üzere gecik-
tirebilir. Bu takdirde Meclis Baflkanl›¤›’na bilgi verilir. Hükümet üyesi, kamu yara-
r› sebebiyle soruya isterse gizli oturumda cevap verebilir (‹T, m. 99).
Görülüyor ki, sözlü soru etkinli¤i s›n›rl› olan bir denetim yoludur. Çünkü bun-
da, ancak ilgili bakan ve soru sahibi milletvekili konuflabilmekte, di¤er Meclis üye-
leri tart›flmalara kat›lamamaktad›rlar. Sorunun cevapland›r›lmas›ndan sonra Mecli-
sin herhangi bir oylamada bulunmas› da söz konusu de¤ildir.
Yaz›l› soruda ise, sorular›n cevab›, Baflbakanl›k veya ilgili bakanl›k taraf›ndan
Meclis Baflkanl›¤›’na sunulur. Baflkan, bu cevab› derhal soru sahibine iletir. Cevap,
ayr›ca soru metniyle birlikte Baflkanl›kça al›nd›¤› günkü veya bir sonraki birleflim
tutana¤›n›n arkas›na eklenir. Yaz›l› sorular, Baflbakanl›¤a veya ilgili bakanl›¤a gön-
derildikleri tarihten itibaren en geç yirmi gün içinde cevapland›r›l›r. Baflkan, bu sü-
re içinde cevapland›r›lmayan yaz›l› sorular için Baflbakan›n veya ilgili bakanlar›n
dikkatini çeker. Dikkati çekme yaz›s›n›n tarihinden itibaren onbefl gün içinde ya-
z›l› sorunun cevab› Baflkanl›¤a gelmezse, yaz›l› soru, sözlü soruya çevrilir ve gün-
demde verildi¤i tarihe göre s›ra al›r (‹T, m. 99).
Genel Görüflme
Anayasaya göre, genel görüflme, “toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren Genel Görüflme: Toplumu ve
Devlet faaliyetlerini
belli bir konunun, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu’nda görüflülmesidir” ilgilendiren bir konunun,
(m. 98/4; ‹T, m. 101). Genel görüflme aç›lmas›, Hükümet, siyasi parti gruplar› veya TBMM Genel Kurulu’nda
en az on milletvekili taraf›ndan bir önerge ile istenebilir. Genel görüflme aç›l›p aç›l- görüflülmesidir.
mamas›na Meclis Genel Kurulu karar verir. Genel Kurul’da bu konudaki görüflme-
de Hükümet, siyasi parti gruplar› ve istemde bulunan milletvekillerinden birinci im-
za sahibi veya onun gösterece¤i bir imza sahibi konuflabilir. Genel Kurul, genel gö-
rüflme aç›l›p aç›lmamas›na iflaretle oylama suretiyle karar verir (‹T, m. 102). Genel
görüflme aç›lmas›na karar verilirse, genel görüflme günü bir özel gündem halinde
Dan›flma Kurulu’nca tesbit edilir. Genel görüflmenin bafllayaca¤› gün, görüflme aç›l-
mas›na karar verilmesinden itibaren k›rksekiz saatten önce ve yedi tam günden
sonra olamaz. Genel görüflmede ilk söz hakk› genel görüflme önergesi sahibi siya-
si parti grubu veya gruplar›na yahut genel görüflme önergesindeki birinci imza sa-
hibi milletvekiline veya onun gösterece¤i bir di¤er imza sahibi milletvekiline aittir.
Bundan sonraki görüflmeler hakk›nda genel hükümler uygulan›r (‹T, m. 103).
Genel görüflme önergesinin gündeme al›nmas› kabul edildi¤i takdirde bu gö-
rüflmelere önerge sahibi milletvekilleri d›fl›ndaki milletvekilleri de kat›labilir. Bu
yönden genel görüflme, sadece soru sahibi milletvekili ile ilgili bakan aras›nda bir
diyalog niteli¤i tafl›yan sözlü sorudan çok daha etkin bir denetim arac›d›r. Ancak
genel görüflmenin sonunda da bir oylama yap›lamaz ve hükümetin siyasal sorum-
lulu¤unu ortaya koyacak bir karar al›namaz. Bu aç›dan genel görüflme, sözlü so-
ruya benzer ve afla¤›da görece¤imiz gensorudan ayr›l›r. Baflka bir deyimle genel
görüflme, etkinlik derecesi yönünden, soru ile gensoru aras›nda yer alan bir dene-
tim yoludur.
Meclis Araflt›rmas›
Anayasan›n tan›m›na göre “Meclis araflt›rmas›, belli bir konuda bilgi edinilmek Meclis Araflt›rmas›: Yasama
için yap›lan incelemeden ibarettir” (m. 98/3). Gerçekten, yasama meclisleri, anaya- meclislerinin bir konuda
bilgi edinmek için yapt›klar›
sal görevlerini yerine getirebilmek için, ilkin ilgili konuda bilgi edinme ihtiyac›n› incelemedir.
duyabilirler ve bu bilgiyi baflka bir kaynaktan (mesela hükümetten) elde edecek
yerde, bizzat toplamay› tercih edebilirler. Bu itibarla, Meclis araflt›rmas›nda bulun-
ma hakk›n›n, Anayasada aç›k bir hüküm olsun veya olmas›n, her parlamentonun
do¤al hakk› oldu¤u kabul edilmektedir. Karar verme yetkisi, bu karar için gerekli
olan bilgilerin toplanmas› yetkisini de içerir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü’ne göre (m. 104/3), Meclis araflt›rmas›
aç›lmas›nda genel görüflme aç›lmas›ndaki hükümler uygulan›r. Bu duruma göre
Meclis araflt›rmas›, Hükümet, siyasi parti gruplar› veya en az on milletvekili taraf›n-
dan, Meclis Baflkanl›¤›’na verilecek bir önerge ile istenebilir. Meclis araflt›rmas›n›n
aç›l›p aç›lmamas›na, Meclis Genel Kurulu iflaret oyuyla karar verir. Bu konudaki
görüflmelere, hükümet, siyasi parti gruplar› ve istemde bulunan milletvekillerinden
birinci imza sahibi veya onun gösterece¤i bir di¤er imza sahibi kat›labilir.
Meclis, Meclis araflt›rmas› aç›lmas›na karar verdi¤i takdirde, bu araflt›rman›n yü-
rütülmesi, genel hükümlere göre seçilecek bir özel komisyona verilir. Bu komisyo-
nun üye say›s›, çal›flma süresi ve gerekti¤inde Ankara d›fl›nda da çal›flabilece¤i hu-
susu, Meclis Baflkan›’n›n teklifi ile Genel Kurul’ca tesbit edilir. Meclis araflt›rma ko-
misyonu, bakanl›klardan, genel ve katma bütçeli dairelerden, mahalli idarelerden,
muhtarl›klardan, üniversitelerden, Türkiye Radyo Televizyon Kurumu’ndan, kamu
170 Anayasa Hukuku
iktisadi teflebbüslerinden, özel kanun ile veya özel kanunun verdi¤i yetkiye daya-
n›larak kurulmufl banka ve kurulufllardan, kamu kurumu niteli¤indeki meslek ku-
rulufllar›ndan ve kamu yarar›na çal›flan derneklerden bilgi istemek ve buralarda in-
celeme yapmak, ilgililerini ça¤›r›p bilgi almak yetkisine sahiptir. Komisyon, gerek-
li gördü¤ünde uygun bulaca¤› uzmanlar›n bilgilerine baflvurabilir. Devlet s›rlar› ile
ticari s›rlar, Meclis araflt›rmas› kapsam›n›n d›fl›nda kal›r (‹T, m. 105).
Meclis araflt›rmas› komisyonu, inceleme faaliyetlerini bitirdi¤inde Meclise bir
rapor sunar. Bu rapor hakk›nda Genel Kurul’da genel görüflme aç›l›r (‹T, m. 104/4).
Ancak, görüflme sonunda her hangi bir karar al›nmas› ve hükümetin sorumlu bu-
lunmas› mümkün de¤ildir. Araflt›rma, hükümet siyasetinin kusurlu yanlar›n› ortaya
koymuflsa, bu bulgulara dayan›larak bir gensoru önergesi verilmek suretiyle, hü-
kümetin siyasal sorumlulu¤u gerçeklefltirilebilir. Yoksa Meclis araflt›rmas›, do¤ru-
dan do¤ruya hükümetin siyasal sorumlulu¤una yol açacak bir denetim arac› de¤il-
dir. Gene Meclis araflt›rmas›ndan toplanan bilgilerin ›fl›¤›nda Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nin yeni bir kanun yapmas› veya mevcut bir kanunu de¤ifltirmesi de elbet-
te mümkündür. Di¤er bir deyimle Meclis araflt›rmas›, Türkiye Büyük Millet Mecli-
si’ne, kanun yapma veya hükümeti denetleme görevlerinde yard›mc› olacak bir
denetim arac›d›r.
Meclis Soruflturmas›
Meclis Soruflturmas›: Meclis soruflturmas›, Baflbakan veya bakanlar›n görevleriyle ilgili cezai sorumlu-
Baflbakan ya da bakanlar›n luklar›n›n araflt›r›lmas›n› sa¤layan bir denetim arac›d›r. Meclis soruflturmas›nda bu-
görevleriyle ilgili cezai
sorumluluklar›n›n lunma yetkisi, 1961 Anayasas›nda Türkiye Büyük Millet Meclisi Birleflik Toplant›-
araflt›r›lmas›n› sa¤layan bir s›’na verilmifltir. 1982 Anayasas›’na göre, “Baflbakan veya bakanlar hakk›nda, Tür-
denetim arac›d›r.
kiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n en az onda birinin verece¤i önerge ile,
soruflturma aç›lmas› istenebilir. Meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüflür ve
karara ba¤lar. Soruflturma aç›lmas›na karar verilmesi halinde, Mecliste’ki siyasi par-
tilerin, güçleri oran›nda komisyona verebilecekleri üye say›s›n›n üç kat› olarak
gösterecekleri adaylar aras›ndan her parti için ayr› ayr› ad çekme suretiyle kurula-
cak onbefl kiflilik bir komisyon taraf›ndan soruflturma yap›l›r. Komisyon, sorufltur-
ma sonucunu belirten raporunu iki ay içinde Meclis’e sunar. Soruflturman›n bu sü-
rede bitirilememesi halinde, komisyona iki ayl›k yeni ve kesin bir süre verilir. Mec-
Yüce Divan: Anayasa lis, raporu öncelikle görüflür ve gerek gördü¤ü takdirde ilgilinin Yüce Divan’a
Mahkemesi’nin
Cumhurbaflkan›’n›, Bakanlar
sevkine karar verir. Yüce Divan’a sevk karar› ancak üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu-
Kurulu üyelerini, Yarg›tay, ¤u ile al›n›r. Meclisteki siyasi parti gruplar›nda, Meclis soruflturmas› ile ilgili görüfl-
Dan›fltay, Askeri Yarg›tay, me yap›lamaz ve karar al›namaz” (m. 100). Bu son hükmün amac›, yar›-yarg›sal ni-
Yüksek Hakimler Kurulu,
Say›fltay baflkan ve telikte diyebilece¤imiz bir denetim yolunun partizanca amaçlarla kullan›lmas›n›
üyelerini, Yarg›tay önlemektir. Meclis Genel Kurulu, ilgili bakan› Yüce Divan’a sevk edip etmeme hu-
Cumhuriyet Baflsavc›s›’n›,
Askeri Yarg›tay susunda, soruflturma komisyonunun raporu ve tavsiyesi ile ba¤l› de¤ildir. Bu ko-
Baflsavc›s›’n› ve kendi nuda nihai karar, Genel Kurul’undur. Türkiye Büyük Millet Meclisi karar› ile Yüce
üyelerini görevleriyle ilgili
suçlardan dolay› ceza Divan’a verilen bir bakan bakanl›ktan düfler. Baflbakan›n Yüce Divan’a sevki ha-
mahkemesi olarak linde hükümet istifa etmifl say›l›r (m. 113/3).
yarg›lamas› s›ras›nda
tafl›d›¤› add›r.
Gensoru
Gensoru: Bakanlar Bütün parlamanter denetim araçlar› aras›nda sadece gensoru, hükümetin veya bir
Kurulu’nun ya da bir bakan›n siyasal sorumlulu¤una yol açabilir, yani onun Meclisçe görevden uzaklafl-
bakan›n, Meclis’çe görevden
uzaklaflt›r›lmas› sonucunu t›r›labilmesine imkan verir. Gerçi Meclis soruflturmas› sonucunda Yüce Divan’a
do¤uran, siyasal sevkedilen bir bakan da, bakanl›ktan düflmektedir ama, bu yolun sadece cezai so-
sorumlulu¤a yönelik bir
denetim arac›d›r. rumlulu¤u gerektiren ifllerde kullan›labilece¤i unutulmamal›d›r.
Gensorunun, 1961 ve 1982 Anayasalar›’nda hayli ayr›nt›l› biçimde düzenlenmifl

oldu¤u görülmektedir. Bunun sebebi, 1960 Müdahalesi’nden önceki dönemde
gensoru yolunun hemen hemen hiç iflleyememifl olmas›d›r.
1982 Anayasas›’na göre, gensoru önergesi bir siyasi parti grubu ad›na veya en
az yirmi milletvekilinin imzas›yla verilir. 1488 say›l› Kanunla de¤iflik 1961 Anaya-
sas›’nda (m. 89/1) ise gensoru siyasi parti gruplar› veya en az on milletvekilinin im-
zas›yla verilebiliyor ve siyasi parti gruplar› da en az on üyeden olufluyordu. Buna
göre, gensoru önergesi verilmesi, belli ölçüde zorlaflt›r›lm›fl olmaktad›r.
“Gensoru önergesi, veriliflinden sonraki üç gün içinde bast›r›larak üyelere da-
¤›t›l›r; da¤›t›lmas›ndan itibaren on gün içinde gündeme al›n›p al›nmayaca¤› görü-
flülür. Bu görüflmede, ancak önerge sahiplerinden biri, siyasi parti gruplar› ad›na
birer milletvekili, Bakanlar Kurulu ad›na Baflbakan veya bir bakan konuflabilir.
Gündeme alma karar›yla birlikte, gensorunun görüflülme günü de belli edilir; an-
cak, gensorunun görüflülmesi gündeme alma karar›n›n verildi¤i tarihten bafllaya-
rak iki gün geçmedikçe yap›lamaz ve yedi günden sonraya b›rak›lamaz. Gensoru
görüflmeleri s›ras›nda üyelerin veya gruplar›n verecekleri gerekçeli güvensizlik
önergeleri veya Bakanlar Kurulu’nun güven iste¤i, bir tam gün geçtikten sonra oy-
lan›r. Bakanlar Kurulu’nun veya bir bakan›n düflürülebilmesi, üye tamsay›s›n›n salt
ço¤unlu¤uyla olur; oylamada yaln›z güvensizlik oylar› say›l›r” (m. 99). Maddede
hükümet istikrar›n› sa¤lamaya yönelik baz› hükümlerin yer ald›¤› görülmektedir.
Maddede belirtilen iki ve bir tam günlük süreler, siyaset bilimi literatüründe serin-
leme süresi olarak an›lmaktad›r. Bu sürelerin amac›, güven oylamalar›nda duygu-
sal etkenlerin etkisini azaltmak, milletvekillerinin daha etrafl› ve serinkanl› düflü-
nebilmelerine imkân vermektir. Bakanlar Kurulu’nun veya bir bakan›n, ancak üye
tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤uyla düflürülebilece¤i kural› da, baz› Bat› anayasalar›n-
da benzeri bulunan ve gene hükümet istikrar›n› sa¤lamaya yönelik olan bir hü-
kümdür. Ayn› hüküm 1961 Anayasas›’nda da mevcut olmakla beraber oylamada
yaln›z güvensizlik oylar›n›n say›laca¤› kural›, 1982 Anayasas› ile getirilmifltir. Bu
hükümle, güven oylamas›nda adi ço¤unlukla az›nl›kta kalan, fakat Anayasa
gere¤ince istifaya mecbur olmayan bir hükümetin prestij kayb›na u¤ramas› önlen-
mek istenmifltir.
172 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ Yasama organ›n›n çal›flma düzeni aç›klayabilmek.
AMAÇ
Hükümetin denetlenme flekillerinin neler oldu¤u-
1 4 nu belirleyebilmek.
• Yasama organ›n›n çal›flmas›, bu organ›n kendisine • Yasama organ›n›n fonksiyonlar›ndan bir di¤eri olan
özgü bir iç yap›ya ve çal›flmalar›n› düzenleyen ku- hükümetin denetlenmesi, soru, gensoru, genel gö-
rallara sahip olmas›n› gerektirmektedir. Ülkemizde rüflme, Meclis araflt›rmas› ve Meclis soruflturmas›
bu iç yap› ve kurallar, k›smen Anayasa k›smen Mec- ad› verilen çeflitli denetim araçlar› ile gerçeklefltiril-
lis ‹çtüzü¤ü ile düzenlenmifltir. mektedir. Soru, Bakanlar Kurulu ad›na, sözlü veya
yaz›l› olarak cevapland›r›lmak üzere Baflbakan ve-

AMAÇ
Siyasi Parti gruplar›na iliflkin düzenlemeleri ya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir. Genel gö-
2 s›ralayabilmek. rüflme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren
• Siyasi partilerin Meclis çal›flmalar›na kat›lmalar›n› belli bir konunun, Türkiye Büyük Millet Meclisi Ge-
sa¤layan siyasi parti gruplar›na iliflkin düzenleme- nel Kurulu’nda görüflülmesidir. Meclis araflt›rmas›,
ler Anayasa, Siyasi Partiler Kanunu ve Meclis ‹çtü- belli bir konuda bilgi edinilmek için yap›lan incele-
zü¤ü’nde yer almaktad›r. meden ibarettir. Meclis soruflturmas›, Baflbakan ve-
ya bakanlar›n görevleriyle ilgili “cezai” sorumluluk-

AMAÇ
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkileri- lar›n›n araflt›r›lmas›n› sa¤layan bir denetim arac›d›r.
3 nin neler oldu¤u saptayabilmek. Gensoru ise hükümetin veya bir bakan›n siyasal
• 1982 Anayasas› bütün temsili rejimlerde oldu¤u gi- sorumlulu¤una yol açabilir, yani onun Meclisçe gö-
bi, TBMM’ye kanun yapma, hükümeti denetleme, revden uzaklaflt›r›labilmesine imkân verir.
devlet bütçesini kabul etme ve 87. maddede say›-
lan di¤er yetkileri tan›m›flt›r. Yasama organ›n›n te-
mel fonksiyonlar›ndan biri olan kanun yapmaya
iliflkin usul kurallar› ‹çtüzükte düzenlenmifltir. Ya-
sama organ› taraf›ndan kanun biçiminde yap›lmak-
la birlikte Anayasa de¤ifliklikleri, milletleraras› an-
laflmalar›n uygun bulunmas›, bütçe ve kesin hesap
kanunlar›n›n kabulü baz› özellikler tafl›maktad›r.
TBMM’nin kanun yapmak suretiyle kulland›¤› di¤er
yetkileri genel ve özel af ilan›na ve kesinleflen ölüm
cezalar›n›n yerine getirilmesine karar vermektir.
Kendimizi S›nayal›m 7. Meclis soruflturmas›n› afla¤›dakilerden hangisi aç›klar?

1. Afla¤›da say›lanlardan hangisi Meclis Baflkanl›k Diva- a. Sözlü veya yaz›l› olarak cevapland›r›lmak üzere
n›’nda yer almamaktad›r? Baflbakan veya Bakanlardan bilgi istemektir.
b. Toplumu veya Devlet faaliyetlerini ilgilendi-
a. Meclis Baflkan›
ren belli bir konunun TBMM Genel Kurulu’nda
b. Baflkanvekilleri
görüflülmesidir.
c. Katip üyeler
c. Belli bir konuda bilgi edinebilmek için yap›lan
d. ‹dare amirleri
incelemedir.
e. ‹lgili Bakan
d. Baflbakan ve bakanlar›n görevleriyle ilgili cezai so-
rumluluklar›n›n araflt›r›lmas›n› sa¤layan bir dene-
2. Siyasi parti gruplar› afla¤›daki faaliyetlerden hangisini
tim arac›d›r.
gerçeklefltiremez? e. Baflbakan ve bakanlar›n görevden uzaklaflt›r›labil-
a. Yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas›na karar mesine imkan veren bir denetim arac›d›r.
vermek.
b. Gensoru önergesi vermek. 8. TBMM Baflkanl›k Divan› ile ilgili olarak verilen bilgiler-
c. Meclis araflt›rmas› aç›lmas›n› istemek. den hangisi yanl›flt›r?
d. Anayasa Mahkemesine iptal davas› açmak. a. Baflkanl›k divan›, Meclisteki siyasi parti gruplar›n›n
e. Meclis Baflkanl›k Divan›’na kat›lmak. üye say›s› oran›nda Divana kat›lmalar›n› sa¤laya-
cak flekilde kurulur.
3. Afla¤›dakilerden hangisi Meclis Baflkan›’n›n görevlerin- b. Siyasi parti gruplar› baflkanl›k için aday gösterebilirler.
den de¤ildir? c. TBMM Baflkanl›k Divan› için bir yasama dönemin-
a. Meclis toplant›lar›na baflkanl›k etmek. de iki seçim yap›l›r.
b. Baflbakana vekâlet etmek. d. TBMM Baflkan› tart›flmalara kat›lamaz ve oy
c. Meclisi temsil etmek. kullanamaz.
e. Baflkan seçimi gizli oyla yap›l›r.
d. Tatil döneminde meclisi toplant›ya ça¤›rmak.
e. Cumhurbaflkan›na vekâlet etmek.
9. Siyasi parti gruplar› ile ilgili olarak afla¤›dakilerden han-
gisi yanl›flt›r?
4. Afla¤›dakilerden hangisi TBMM’nin görev ve yetkile- a. Siyasi parti gruplar› en az yirmi üyeden oluflur.
rinden de¤ildir? b. Partinin genel baflkan› milletvekili ise ayn› zaman-
a. Kanun yapmak. da parti grubunun da baflkan›d›r.
b. Bakanlar Kurulunu denetlemek. c. Grup genel kurulunun, grup üyesi olan milletve-
c. Cumhurbaflkan›n› denetlemek. killerinin Meclis oylamalar› konusunda ba¤lay›c›
d. Para bas›lmas›na karar vermek. karar almas› mümkün de¤ildir.
e. Savafl ilan›na karar vermek. d. Siyasi parti gruplar› yasama dokunulmazl›¤›n›n kal-
d›r›lmas› hakk›nda karar alamaz.
5. Kanun tasar›s› afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan verilir? e. Siyasi parti gruplar›, Meclis Baflkanl›¤› için aday
a. Milletvekilleri gösteremez.
b. Siyasi partiler
c. Siyasi parti gruplar› 10. Kanun yapma ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi
yanl›flt›r?
d. Bakanlar Kurulu
a. Kanun tasar› ve tekliflerinin görüflülmesinde önce
e. TBMM Baflkanl›¤›
tasar› ve teklifin tümü hakk›nda söz verilir.
b. Anayasa de¤ifliklikleri hariç, kanunun tümünün ve-
6. Bakanlar Kurulu veya bir bakan hakk›nda gensoru
ya maddelerinin oylanmas› iflaretle olur.
önergesi verme yetkisi kime aittir?
c. Kanun tasar› ve teklifinde bir maddenin de¤ifltiril-
a Siyasi Parti Grubu
mesi veya kald›r›lmas› hakk›nda de¤ifliklik önerge-
b. Siyasi Parti Genel Baflkan›
si verilemez.
c. Siyasi Parti Merkez Karar Kurulu d. TBMM’de kabul edilen kanunlar›n yay›nlanmas›
d. Siyasi Parti Disiplin Kurulu görevi Cumhurbaflkan›na aittir.
e. Meclis Baflkanl›k Divan› e. Cumhurbaflkan› yay›nlanmas›n› uygun bulmad›¤›
kanunlar›, bir daha görüflülmek üzere TBMM’ye
geri gönderir.
174 Anayasa Hukuku
“ Saadet Partisi, Hükümet hakk›nda “salt ço¤unlu¤unu yitir-

di¤i ve meflruiyetinin tart›fl›l›r hale geldi¤i” iddias›yla gen-
soru önergesi verdi. Bu Hükümetle seçime gidilemeyece-
Onar, Erdal. (1977). Meclis Araflt›rmas›. Ankara: Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›.
Özbudun, Ergun. (1962). Parlamanter Rejimde Parla-
mentonun Hükümeti Murakabe Vas›talar›. Anka-
¤ini savunan SP, Meclis’in 25 Temmuz’da toplanmas›n› is- ra: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›n›.
tedi. SP Grup Baflkanvekilleri Yasin Hatibo¤lu ve Veysel Teziç, Erdo¤an. (1980). Türk Parlamento Hukukunun
Candan, gensoru önergesi konusunda TBMM’de ortak bir Kaynaklar› ve ‹lgili Anayasa Mahkemesi Karar-
bas›n toplant›s› düzenlediler. Hatibo¤lu, gensoru önerge- lar›. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
sini TBMM Baflkanl›¤›’na sunduklar›n› belirterek, Meclisin Yay›nlar›.
25 Temmuz Perflembe günü bu konuyu görüflmek üzere
ola¤anüstü toplant›ya ça¤›r›lmas›n› istediklerini söyledi.
Ola¤anüstü toplant› ça¤r›s› için SP’nin say›s›n›n yetmedi¤i-
ni belirten Hatibo¤lu, bu konuda di¤er partilerle temasa
geçeceklerini kaydetti. Hatibo¤lu, ancak TBMM Baflkan›
Ömer ‹zgi’nin yetkisini kullanabilece¤ini dile getirerek
flöyle konufltu: “Meflruiyeti tart›fl›l›r bir Hükümet ile gidilen
seçimlerle oluflacak parlamento tart›flmal› olacakt›r. Kendi
beyanlar›na göre meflruiyetini yitirmifl bu hükümete TBMM
geçit vermez. Bir seçim yap›lacaksa bu hükümet ile olmaz.
Kamunun bütün imkanlar›n› kendileri için kullanacaklar-
d›r” (www.hurriyetim.com.tr/haber/15.07.2002).

”
1. e Ayr›nt›l› bilgi için “Baflkanl›k Divan›” konusuna
bak›n›z.
2. a Ayr›nt›l› bilgi için “Siyasi Parti Gruplar›” konusuna
bak›n›z.
3. b Ayr›nt›l› bilgi için “Baflkanl›k Divan›” konusuna
bak›n›z.
4. c Ayr›nt›l› bilgi için “Türkiye Büyük Millet Mecli-
si’nin Görev ve Yetkileri” konusuna bak›n›z.
5. d Ayr›nt›l› bilgi için “Kanun Yapma” konusuna
bak›n›z.
6. a Ayr›nt›l› bilgi için “Siyasi Parti Gruplar›” konusuna
bak›n›z.
7. d Ayr›nt›l› bilgi için “Meclis Soruflturmas›” konusuna
bak›n›z.
8. b Ayr›nt›l› bilgi için “Baflkanl›k Divan›” konusuna
bak›n›z.
9. c Ayr›nt›l› bilgi için “Siyasi Parti Gruplar›” konusuna
bak›n›z.
10. c Ayr›nt›l› bilgi için “Kanun Yapma” konusuna
bak›n›z.
175
11
Yürütme
Organ›n›n
Yap›s› ve
Cumhurbaflkan›
Bu Ünitede...
Genel olarak yürütme organ›n›n yap›s›na iliflkin bilgi verildikten sonra, 1982
Anayasas›’na göre yürütme organ›n›n bir bölümünü oluflturan Cumhurbaflka-
n›’n›n seçimi ve Cumhurbaflkan›’n›n tarafs›zl›¤›n sa¤lamaya yönelik düzenleme-
ler aç›klanmaktad›r. Cumhurbaflkan›’n›n yasama, yürütme ve yarg› organlar› ile
ilgili görev ve yetkileri ile siyasal ve cezai sorumsuzlu¤u ve sorumlulu¤u, Cumhur-
baflkan›’na vekâlet konular›nda bilgi verilmektedir.
Amaçlar›m›z
Bu ünite tamamland›¤›nda afla¤›daki bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z:
Yürütme organ›n›n yap›s›n› belirleyebileceksiniz.
1961 ve 1982 Anayasalar›na göre Cumhurbaflkan›’n›n seçimini ve tarafs›z-
l›¤›n› aç›klayabileceksiniz.
Cumhurbaflkan›’n›n görev ve yetkilerini s›ralayabileceksiniz.
Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na yapabilece¤i ifllemleri saptayabileceksiniz.
Cumhurbaflkan›’n›n cezai sorumlulu¤una neden olan eylemlerini
belirleyebileceksiniz.
Cumhurbaflkan›’na, vekâlet konusunu aç›klayabileceksiniz.
176 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Y›lan hikayesine dönen cumhurbaflkanl›¤› seçimlerine çözüm bulmak amac›yla

koalisyon liderleri Köflk için ortak aday arad›lar. Ecevit’in önerdi¤i Anayasa Mah-
kamesi Baflkan› Sezer’e, Y›lmaz “Uygun” dedi. Bahçeli, muhalafete sorulmas›n› is-
tedi. Muhalefet olumlu iflaret verdi. Sezer’den “Onur duyar›m. Hay›rl›s› olsun” ya-
n›t›n› alan Ecevit, koalisyon uzlaflmas›n› resmen aç›klad›. 25 Nisan 2000’de Se-
zer’in adayl›¤› onayland›. Anayasa Mahkemesi Baflkana Ahmet Necdet Sezer’in
cumhurbaflkan› seçilmesi için befl parti lideri ortak senede imza koydu ve tarihi
“mutabakat” sa¤lanm›fl oldu. Sezer, Meclis Genel Kurulu’nda yap›lan ilk tur oyla-
mada, yar›fla kat›lan dokuz aday›n toplam›ndan daha fazla destek bularak 281
oy ald›. Yeterli oy kimseye ç›kmad›. 1 May›s’taki 2. tur oylamadan da sonuç ç›k-
mad›. Adaylar›n hiç biri seçilebilmek için gereken 267 oya ulaflamad›. Son tur oy-
lamaya kat›lan 533 milletvekilinden 330’unun oyunu alan Sezer, Cumhurbaflka-
n› seçildi (www.netbul.com/superstar/özeldosyalar/siyaset/2000).
Anahtar Kavramlar
• Monist yürütme • Yürütme
• Düalist yürütme • Yarg›
• Salt ço¤unluk • Siyasal sorumsuzluk
• Tarafs›zl›k • Cezai sorumsuzluk
• Yasama organ› • Vekâlet
‹çindekiler
• GENEL OLARAK YÜRÜTME ORGANININ YAPISI
• CUMHURBAfiKANI’NIN SEÇ‹M‹ VE TARAFSIZLI⁄I
• CUMHURBAfiKANI’NIN GÖREV VE YETK‹LER‹
• Yasama ile ilgili görev ve yetkiler
• Yürütme ile ilgili görev ve yetkiler
• Yarg› ile ilgili görev ve yetkiler
• CUMHURBAfiKANI’NIN S‹YASAL SORUMSUZLU⁄U
• CUMHURBAfiKANI’NIN CEZA‹ SORUMSUZLU⁄U VE SORUMLULU⁄U
• CUMHURBAfiKANI’NA VEKALET
Ünite 11 - Yürütme Organ›n›n Yap›s› ve Cumhurbaflkan› 177
GENEL OLARAK YÜRÜTME ORGANININ YAPISI

AMAÇ Yürütme organ›n›n yap›s›n› belirleyebilmek.
1
Günümüzün hürriyetçi demokrasilerinde görevleri ve devlet içindeki a¤›rl›¤› gitgi-
de artan yürütme organ›, yap›s› bak›m›ndan iki ana tipe ayr›labilir: Monist (tek- Monist Yürütme: Yürütme
çi) yürütme ve düalist (ikici) yürütme. Monist yürütme (Yürütme yetkisinin tek yetkisinin tümünün kifli ya
da kurul olarak tek bir
bir kifli veya bir kurulda topland›¤› yürütme çeflididir.) de yürütme yetkisinin tü- organa ait olmas›d›r.
mü, tek bir organa aittir. Bu organ, ya tek bir kifli veya bir kurul olabilir. Birinci
durum, yürütme yetkisinin tümünün, halkça seçilmifl bir baflkana ait oldu¤u Ame-
rikan baflkanl›k sistemidir. Yürütme yetkisinin tek bir kifliye verilmesi, flüphesiz, o
kiflinin yürütme yetkisini tek bafl›na kulland›¤› anlam›na gelmez. Baflkan›n sekre-
ter ad›yla an›lan bakanlar›, dan›flmanlar› ve yürütme organ›n›n di¤er görevlileri,
elbette bu yetkinin kullan›lmas›na kat›l›rlar. Burada kastedilen, yürütme yetkisinin
kayna¤›n›n tek kiflide olmas›d›r.
Monist yürütmenin ikinci çeflidi, ilk bak›flta Amerikan baflkanl›k sisteminden
çok farkl› gibi görünen, ‹sviçre tipi meclis hükümetidir. Bununla birlikte iki sis-
tem, yürütmenin monist yap›s›, di¤er bir deyimle tüm yürütme yetkisinin tek bir
organa verilmifl olmas› bak›m›ndan birbirlerine benzemektedir. Aralar›ndaki fark,
‹sviçre sisteminde bu yetkinin, bir kifliye de¤il, kolektif olarak bir kurula (Federal
Konsey) verilmesidir. Bu sistemde bir devlet baflkanl›¤› makam› yoktur ve Konsey
üyeleri eflit yetkiye sahiptirler. Yürütme yetkisinin bir kurul taraf›ndan kullan›lma-
s› aç›s›ndan, bu sisteme kollejyal yürütme sistemi de denilmektedir. Kollejyal Yürütme: Yürütme
Yürütme organ›n›n kuruluflunda ikinci ana tip, düalist yürütmedir. Bu sistem- yetkisinin bir kurul
taraf›ndan kullan›ld›¤› tekçi
de yürütme yetkisi, bir kifli (devlet baflkan›) ile bir kurul (bakanlar kurulu) aras›n- yürütme modelidir.
da bölüflülmüfltür. Devlet baflkan›, meflruti bir hükümdar veya bir cumhurbaflkan›
Düalist Yürütme: Yürütme
olabilir. Düalist yürütme, parlamenter rejimlerin temel özelliklerinden biridir. Bu yetkisinin bir kifli ile bir
sistemde devlet baflkan› siyasal bak›mdan sorumsuz, hükümet veya bakanlar ku- kurul aras›nda
rulu ise yasama organ›na karfl› kollektif ve bireysel olarak sorumludur. Düalist yü- bölüfltürülmesidir.
rütme içinde de, Cumhurbaflkan›’n›n üstünlük tafl›d›¤› sistemlerle (mesela, Beflin-
ci Frans›z Cumhuriyeti), Bakanlar Kurulu’nun üstünlük gösterdi¤i sistemler (‹ngil-
tere, Almanya, ‹talya, ‹skandinav ülkeleri) aras›nda bir ayr›m yap›labilir. Parla-
menter rejimi benimseyen ülkemizde de yürütme organ› düalist yap›dad›r. Anaya-
sa’ya göre (m.8) “yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu
taraf›ndan Anayasa’ya ve kanunlara uygun olarak kullan›l›r ve yerine getirilir”.
CUMHURBAfiKANI’NIN SEÇ‹M‹ VE TARAFSIZLI⁄I
AMAÇ
1961 ve 1982 Anayasalar›’na göre Cumhurbaflkan›’n›n seçimini ve
tarafs›zl›¤›n› aç›klayabilmek.
2
1924 Anayasas›’n›n aksine gerek 1961 gerekse 1982 Anayasalar›, Cumhurbaflka-
n›’n›n tarafs›z ve partiler üstü niteli¤ini sa¤lama konusunda özel bir çaba göster-
mifllerdir. Bunu, özellikle Cumhurbaflkan›’n›n seçimine iliflkin hükümlerden anla-
mak mümkündür. 1982 Anayasas›, kendinden önceki Cumhuriyet Anayasalar›’n›n
gelene¤ini devam ettirerek Cumhurbaflkan›’n›n Türkiye Büyük Millet Meclisince
seçilmesini kabul etmifltir. Böylece Anayasa koyucu, 1982 Anayasas›’n›n yap›l›fl
çal›flmalar› s›ras›nda zaman zaman öne sürülmüfl olan Cumhurbaflkan›’n›n do¤ru-
dan do¤ruya halkça seçilmesi yöntemini benimsememifltir. Kan›m›zca bunda isa-
178 Anayasa Hukuku
bet vard›r. Çünkü esasen Anayasa’da güçlü yetkilerle donat›lm›fl olan Cumhurbafl-
kan›, buna do¤rudan do¤ruya halk iradesiyle seçilmifl olman›n verdi¤i manevi
otorite de eklendi¤i takdirde, kolayca siyasal sistemin hakim unsuru haline gele-
bilir ve böylece sistem, bir tür baflkanl›k veya yar›-baflkanl›k rejimi niteli¤ini ala-
bilirdi. Oysa baflkanl›k sistemi, Türkiye’nin siyasal gelene¤ine yabanc› oldu¤u gi-
bi, bu sistemin, tamamen kendisine özgü flartlar› olan Amerika Birleflik Devletleri
d›fl›nda, istikrarl› bir demokrasi yaratt›¤› görülmemektedir. Aksine, tüm yürütme
gücünün baflkan›n elinde toplanmas›, demokratik denge unsurlar›n›n yeterince
güçlü olmad›¤› toplumlarda kolayca kiflisel yönetime yol açabilmektedir.
1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak, Cumhurbaflkan›’n›n Türki-
ye Büyük Millet Meclisi d›fl›ndan da seçilebilmesine imkan vermifltir. Anayasa’ya
göre “Cumhurbaflkan›, Türkiye Büyük Millet Meclisince k›rk yafl›n› doldurmufl ve
yüksekö¤retim yapm›fl kendi üyeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seçilme
yeterli¤ine sahip Türk vatandafllar› aras›ndan yedi y›ll›k bir süre için seçilir. Cum-
hurbaflkanl›¤›’na Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri d›fl›ndan aday gösterilebil-
mesi Meclis üye tamsay›s›n›n en az beflte birinin yaz›l› önerisiyle mümkündür”
(m. 101/1, 2).
Cumhurbaflkan›’n›n görev süresinin yedi y›l olarak saptanmas› ve bir kimsenin
iki defa Cumhurbaflkan› seçilemeyece¤inin hükme ba¤lanmas› da (m. 101/1,3)
Cumhurbaflkan›’n›n tarafs›zl›¤›n› teflvik edici niteliktedir. Çünkü yedi y›ll›k görev
süresi, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin befl y›ll›k yasama dönemi ile çak›flmamak-
tad›r. Dolay›s›yla Cumhurbaflkan›’n›n, görev süresi s›ras›nda Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde farkl› siyasal ço¤unluklarla birlikte çal›flmas› olas›l›¤› vard›r. Bu durum-
da Cumhurbaflkan›, do¤al olarak, kendisini belli bir siyasal partiyle özdefllefltirme-
nin sak›ncalar›n› düflünecek ve partiler üstü bir tutum izlemeye özen gösterecek-
tir. Bir kimsenin iki defa Cumhurbaflkan› seçilememesi de, ayn› amaca yönelik bir
hükümdür. Böyle bir hüküm olmasayd›, Cumhurbaflkan›’n›n, tekrar seçilebilmek
için baz› siyasal güçleri hoflnut etme e¤ilimi göstermesi mümkün olabilirdi.
Anayasan›n, Cumhurbaflkan› seçiminde basit ço¤unlukla yetinmeyerek nitelik-
li bir ço¤unluk aramas›, gene Cumhurbaflkan›’n›n tarafs›zl›¤›n› sa¤lama amac›n›
güden bir kurald›r. Bu hükümle, Cumhurbaflkan›’n›n, Türkiye Büyük Millet Mec-
lisinde oldukça genifl bir ço¤unlukla seçilmesi amaçlanm›flt›r. Böyle bir ço¤unluk,
birçok hallerde birden fazla partinin bir Cumhurbaflkan› aday› üzerinde birleflme-
lerini gerektirebilece¤inden, Cumhurbaflkan›’n›n çeflitli partilerce kabul edilebilir
bir kifli olmas› ihtimali artmaktad›r. Anayasam›za göre, “Cumhurbaflkan›, Türkiye
Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u ile ve gizli oyla seçilir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi toplant› halinde de¤ilse hemen toplant›ya ça¤r›l›r.
Cumhurbaflkan›’n›n görev süresinin dolmas›ndan otuz gün önce veya Cumhurbafl-
kanl›¤› makam›n›n boflalmas›ndan on gün sonra Cumhurbaflkanl›¤› seçimine bafl-
lan›r ve seçime bafllama tarihinden itibaren otuz gün içinde sonuçland›r›l›r. Bu sü-
renin ilk on günü içinde adaylar›n Meclis Baflkanl›k Divan›’na bildirilmesi ve ka-
lan yirmi gün içinde de seçimin tamamlanmas› gerekir. En az üçer gün ara ile ya-
p›lacak oylamalar›n ilk ikisinde üye tamsay›s›n›n üçte iki ço¤unluk oyu sa¤lana-
mazsa üçüncü oylamaya geçilir, üçüncü oylamada üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu-
¤unu sa¤layan aday Cumhurbaflkan› seçilmifl olur. Bu oylamada üye tamsay›s›n›n
salt ço¤unlu¤u sa¤lanamad›¤› takdirde üçüncü oylamada en çok oy alm›fl bulu-
nan iki aday aras›nda dördüncü oylama yap›l›r, bu oylamada da üye tamsay›s›n›n
salt ço¤unlu¤u ile Cumhurbaflkan› seçilmedi¤i takdirde derhal Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi seçimleri yenilenir” (m. 102/1, 2, 3). Görülüyor ki, Cumhurbaflkan› se-
çilebilmek için 1961 Anayasas›’nda da oldu¤u gibi, Türkiye Büyük Millet Meclisi
üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤unun oyunu sa¤lamak flartt›r. Buna karfl›l›k 1982
Anayasas›, 1961 Anayasas› döneminde görülmüfl olan t›kanmalar› veya kilitlenme-
leri önlemek için, dördüncü oylamada üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤unun oyu
sa¤lanamad›¤› takdirde, Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin otomatik olarak
yenilenmesi esas›n› kabul etmifltir. Yeni seçimlerin milletvekilleri aç›s›ndan sebep
olaca¤› yük düflünülürse, bu müeyyidenin, Cumhurbaflkanl›¤› seçimlerinin sonuç-
land›r›lmas›nda etkili olaca¤› sonucuna var›labilir.
Seçim ifllemleri Cumhurbaflkan›’n›n görev süresinin dolmas›ndan otuz gün ön-
ce bafllayaca¤›na ve otuz gün içinde sonuçland›r›laca¤›na (m. 102/2) göre, Cum-
hurbaflkanl›¤› makam›nda kural olarak bir boflalma olmamas› gerekir. Ancak, dör-
düncü oylamada da Cumhurbaflkan›’n›n seçilememesi nedeniyle seçimlerin yeni-
lenmesi halinde yeni Cumhurbaflkan›’n›n seçilmesinin gecikece¤i aç›kt›r. Anayasa,
bu ihtimali öngörerek, seçilen yeni Cumhurbaflkan› göreve bafllay›ncaya kadar
görev süresi dolan Cumhurbaflkan›’n›n görevinin devam edece¤ini hükme ba¤la-
m›flt›r (m. 102/4). Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›n ölüm ve istifa gibi nedenlerle bo-
flalmas› halinde, boflalmadan on gün sonra seçim süreci bafllar ve yeni Cumhur-
baflkan›’n›n seçilmesine kadar Cumhurbaflkanl›¤›’na TBMM Baflkan› vekalet eder.
Cumhurbaflkan› göreve bafllarken, TBMM önünde, Anayasan›n 103. maddesin-
de yaz›l› flekilde andiçer. Bu antta, Cumhurbaflkanl›¤› görevinin tarafs›zl›kla yeri-
ne getirilece¤i de yer alm›flt›r.
Cumhurbaflkan›’n›n tarafs›zl›¤›n› sa¤lamaya yönelik olarak 1982 Anayasas›’nda ne gibi SIRA S‹ZDE
kurallar getirilmifltir?
CUMHURBAfiKANI’NIN GÖREV VE YETK‹LER‹

AMAÇ Cumhurbaflkan›’n›n görev ve yetkilerini s›ralayabilmek.
3
Cumhurbaflkan›, devletin bafl› olmak s›fat›yla “Türkiye Cumhuriyeti’nin ve Türk
Milletinin birli¤ini temsil eder. Anayasan›n uygulanmas›n›, Devlet organlar›n›n dü-
zenli ve uyumlu çal›flmas›n› gözetir” (m. 104/1). Cumhurbaflkan›’n›n bu amaçlarla
yapaca¤› görevler ve kullanaca¤› yetkiler, Anayasa’n›n 104. maddesinde, iliflkin
olduklar› devlet organ›na göre s›n›fland›r›larak gösterilmifltir.
Yasama ‹le ‹lgili Görev ve Yetkiler

a) Gerekli gördü¤ü takdirde, yasama y›l›n›n ilk günü Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde aç›l›fl konuflmas›n› yapmak,
b) Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni gerekti¤inde toplant›ya ça¤›rmak,
c) Kanunlar› yay›mlamak,
d) Kanunlar› tekrar görüflülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne geri
göndermek,
e) Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar› gerekli gördü¤ü takdirde halko-
yuna sunmak,
f) Kanunlar›n, kanun hükmündeki kararnamelerin, Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi ‹çtüzü¤ünün tümünün veya belirli hükümlerinin Anayasaya flekil veya
esas bak›m›ndan ayk›r› olduklar› gerekçesi ile Anayasa Mahkemesi’nde ip-
tal davas› açmak,
g) Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin yenilenmesine karar vermek.
180 Anayasa Hukuku
Yürütme ‹le ‹lgili Görev ve Yetkiler

a) Baflbakan› atamak ve istifas›n› kabul etmek,
b) Baflbakan›n teklifi üzerine bakanlar› atamak ve görevlerine son vermek,
c) Gerekli gördü¤ü hallerde Bakanlar Kurulu’na baflkanl›k etmek veya Bakan-
lar Kurulu’nu baflkanl›¤› alt›na toplant›ya ça¤›rmak,
d) Yabanc› devletlere, Türk Devleti’nin temsilcilerini göndermek, Türkiye
Cumhuriyeti’ne gönderilecek yabanc› devlet temsilcilerini kabul etmek,
e) Milletleraras› anlaflmalar› onaylamak ve yay›mlamak,
f) Türkiye Büyük Millet Meclisi ad›na Türk Silahl› Kuvvetleri’nin Baflkomutan-
l›¤›’n› temsil etmek,
g) Türk Silahl› Kuvvetleri’nin kullan›lmas›na karar vermek,
h) Genelkurmay Baflkan›n› atamak,
i) Milli Güvenlik Kurulu’na baflkanl›k etmek,
k) Baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulu karar›yla, s›k›yönetim veya ola¤a-
nüstü hal ilan etmek ve kanun hükmünde kararname ç›karmak,
l) Kararnameleri imzalamak,
m) Sürekli hastal›k, sakatl›k ve kocama sebebi ile belirli kiflilerin cezalar›n› ha-
fifletmek veya kald›rmak,
n) Devlet Denetleme Kurulu’nun üyelerini ve Baflkan›n› atamak,
o) Devlet Denetleme Kurulu’na inceleme, araflt›rma ve denetleme yapt›rmak,
ö) Yüksekö¤retim Kurulu üyelerini seçmek,
p) Üniversite rektörlerini seçmek.
Yarg› ‹le ‹lgili Görev ve Yetkiler

Anayasa Mahkemesi üyelerini, Dan›fltay üyelerinin dörtte birini, Yarg›tay Cumhu-
riyet Baflsavc›s› ve Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc› vekilini, Askeri Yarg›tay üyeleri-
ni, Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi üyelerini, Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kuru-
lu üyelerini seçmek.
Bu hususlar›n d›fl›nda Cumhurbaflkan›, ayr›ca Anayasa’da ve kanunlarda veri-
len seçme ve atama görevleri ile di¤er görevleri yerine getirir ve yetkileri kullan›r
(m. 104/son).
Anayasa’da say›lan bu yetkilerin, Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›, parlamenter re-
jimlerde genellikle görülen sembolik bir makam olmaktan ç›kar›p, siyasal sistemin
önemli bir unsuru haline getirdi¤i aç›kt›r. Bu yetkilerin niteli¤i ve Cumhurbaflka-
n›’n›n söz konusu yetkileri tek bafl›na kullan›p kullanamayaca¤›, afla¤›da ve ayr›-
ca ilgili bölümlerde tart›fl›lmaktad›r.
CUMHURBAfiKANI’NIN S‹YASAL SORUMSUZLU⁄U

AMAÇ Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na yapabilece¤i ifllemleri saptayabilmek.
4
Karfl›-‹mza Kural›:
Cumhurbaflkan›’n›n, Anayasa Anayasa’ya göre (m. 105/1), “Cumhurbaflkan›’n›n, Anayasa ve di¤er kanunlarda
ve di¤er kanunlarda, tek
bafl›na yapabilece¤i belirtilen
Baflbakan ve ilgili bakan›n imzalar›na gerek olmaks›z›n tek bafl›na yapabilece¤i
ifllemleri d›fl›ndaki bütün belirtilen ifllemleri d›fl›ndaki bütün kararlar›, Baflbakan ve ilgili bakanlarca imzala-
kararlar›n›n, Baflbakan ve n›r; bu kararlardan Baflbakan ve ilgili bakan sorumludur”. Anayasa Hukuku’nda
ilgili bakanlarca
imzalanmas› ve bu karfl›-imza kural› denilen ve parlamanter rejimin temel ilkelerinden birini olufl-
kararlardan Baflbakan ve turan bu kural, yürütme yetkisinin gerçekte Cumhurbaflkan›’nda de¤il, yürütme
ilgili bakan›n sorumlu
olmas›d›r. organ›n›n sorumlu unsuru olan Bakanlar Kurulu’nda oldu¤u anlam›na gelir. Çün-
kü yetki ile sorumlulu¤un birbirine paralel olmas›, kamu hukukunun temel ilke-
lerinden biridir. Cumhurbaflkan›’n›n sorumsuzlu¤u, asl›nda onun yetkisizli¤i de-
mektir. Buna karfl›l›k, siyasal sorumlulu¤u yüklenen baflbakan ve bakanlar, yürüt-
me yetkisinin gerçek sahibi durumundad›rlar. Karfl›–imza ilkesinin kökeni, parla-
menter rejimin tedricen oluflmaya bafllad›¤› meflruti monarfli ça¤›d›r. Bu dönemde,
sorumsuz olan hükümdar›n ifllemlerine, parlamentoya karfl› sorumlu bulunan Bafl-
bakan ve bakanlar›n da kat›lmalar› zorunlulu¤u, yürütme yetkisinin hükümdar›n
münhas›r yetki alan›ndan ç›k›p halk temsilcileriyle paylaflmaya bafllamas› anlam›-
na geliyordu. Günümüzde ise devlet baflkan›n›n bir karar›n›n baflbakan ve ilgili
bakan taraf›ndan imzalanmas›ndan çok, asl›nda baflbakan ve ilgili bakanlar tara-
f›ndan al›nan bir karar›n devlet baflkan›nca imzalanarak fleklen tekemmül ettiril-
mesi söz konusudur.
Buna karfl›l›k 1982 Anayasas›, Cumhurbaflkan›’n›n Anayasa ve di¤er kanunlar-
da gösterilen baz› ifllemleri baflbakan ve ilgili bakan›n imzalar›na gerek olmaks›-
z›n tek bafl›na yapabilece¤ini belirtti¤i gibi, bu ifllemlere karfl› Anayasa Mahkeme-
si dahil, yarg› mercilerine baflvurulamayaca¤›n› da hükme ba¤lam›flt›r (m. 105/1,
2). Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na yapabilece¤i ifllemler sorununu, parlamenter re-
jim ve hukuk devleti olmak üzere iki kavram aç›s›ndan incelemek gerekir. Bilin-
di¤i gibi, parlamenter rejimlerde devlet baflkan›n›n ifllemlerinde karfl›–imza zorun-
lulu¤u temel kurald›r. Ancak bu kural›n, Cumhurbaflkan›’n›n sadece yürütme ala-
n›ndaki ifllemlerine mi iliflkin oldu¤u, yoksa onun Devlet Baflkanl›¤› s›fat›ndan do-
¤an yetkileriyle ilgili ifllemlerini de mi kapsad›¤› tart›flmal›d›r.
1961 Anayasas›, karfl›-imza kural›n› ilk bak›flta mutlak görünür biçimde ifade
etmifltir: “Cumhurbaflkan›’n›n bütün kararlar›, baflbakan ve ilgili bakanlarca imza-
lan›r. Bu kararlardan baflbakan ile ilgili bakan sorumludur” (m. 98/2). Bununla
birlikte bizce, 1961 Anayasas› döneminde de, Anayasa’n›n Cumhurbaflkan›’na ta-
n›d›¤› baz› yetkilerin, mahiyetleri gere¤i olarak, onun taraf›ndan tek bafl›na kulla-
n›lmas› gerekmektedir. Anayasa, Cumhurbaflkan›’na bir k›s›m yetkileri, onun taraf-
s›z Devlet Baflkan› hüviyeti dolay›s›yla vermifltir. Bu yetkilerin, siyasal bak›mdan
tarafl› olan hükümetle paylafl›lmas›, onlar›n mahiyetine ve amaçlar›na uygun düfl-
mez. Mesela Cumhurbaflkan›’n›n Anayasa Mahkemesi’ne ve di¤er baz› yüksek
yarg› organlar›na üye seçmesi, onun tarafs›z statüsü nedeniyle tan›nm›fl bir yetki-
dir. Yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤›na büyük de¤er ve önem veren bir Anayasan›n, bu yet-
kinin hükümetle paylafl›lmas›n› daha do¤rusu fiilen hükümet taraf›ndan kullan›l-
mas›n› istemifl olaca¤› düflünülemez. Ayn› flekilde, Cumhurbaflkan›’n›n kanunlar›
bir defa daha görüflülmek üzere Meclis’e geri gönderme ve kanunlar hakk›nda
Anayasa Mahkemesi’nde iptal davas› açma yetkileri de, e¤er bu yetkilerin ancak
karfl›-imza ile kullan›labilecekleri kabul edilirse, bütün anlamlar›n› yitirecektir.
Çünkü günümüzün partilere dayanan parlamenter rejiminde bir kanunun, hükü-
mete ra¤men ç›kmas› son derece uzak bir ihtimaldir. Hükümetin, kendi görüflle-
rini yans›tan bir kanunun yeniden görüflülmesini isteyebilece¤ini veya bu kanun
hakk›nda iptal davas› aç›lmas›n› uygun görece¤ini düflünmek ise anlams›z olur.
Anayasa Mahkemesi’nin görüflü de tamamen bu yöndedir. Mahkemeye göre,
1961 Anayasas›’n›n 98. maddesinde yer alan “Cumhurbaflkan›’n›n bütün kararlar›,
Baflbakan ve ilgili Bakanlarca imzalan›r. Bu kararlardan Baflbakan ile ilgili Bakan
sorumludur” ilkesini, Cumhurbaflkan›’n›n yürütme ile ilgili görev ve yetkileriyle s›-
n›rl› olarak anlamak gerekir.
fiu halde, 1982 Anayasas›’n›n 104. maddesinin Cumhurbaflkan›’na tan›d›¤› yet-
kilerin hangileri, onun taraf›ndan tek bafl›na kullan›labilecektir? Bizce, bu konuda
182 Anayasa Hukuku
ilkin Anayasa’n›n ilgili hükmünde bu konuda bir aç›kl›k olup olmad›¤›na, e¤er
aç›kl›k yoksa yetkinin mahiyetine bak›lmal›d›r. Mesela 104. madde sözü edilen
“Genelkurmay Baflkan›n› atamak” yetkisi, Anayasa’n›n 117. maddesine göre (f, 4),
ancak Bakanlar Kurulu ile birlikte kullan›labilir: “Genelkurmay Baflkan›, Bakanlar
Kurulu’nun teklifi üzerine, Cumhurbaflkan›nca atan›r”. Gene 104. maddede sözü
edilen yabanc› devletlere Türk Devleti’nin temsilcilerini göndermek, Türkiye Cum-
huriyeti’ne gönderilecek yabanc› devlet temsilcilerini kabul etmek, milletleraras›
anlaflmalar› onaylamak ve yay›mlamak, Türk Silahl› Kuvvetleri’nin kullan›lmas›na
karar vermek, ola¤anüstü halde veya s›k›yönetim durumunda kanun hükmünde
kararname ç›karmak ve kararnameleri imzalamak yetkilerinin, mahiyetleri gere¤i
olarak, ancak Bakanlar Kurulu ile birlikte kullan›labilecek yetkiler oldu¤unda kufl-
ku yoktur. Sürekli hastal›k, sakatl›k ve kocama sebebi ile belirli kiflilerin cezalar›-
n› hafifletmek veya kald›rmak, niteli¤i yönünden insani düflüncelere dayanan bir
at›fet oldu¤u ve bu yetkinin kullan›lmas›n›n hükümetin siyasal sorumlulu¤una yol
açabilece¤i düflünülemeyece¤i için, an›lan yetkinin Cumhurbaflkan› taraf›ndan tek
bafl›na kullan›labilece¤i akla gelirse de, uygulamada bu yetki, Baflbakan ve Ada-
let Bakan›’n›n imzalar›n› tafl›yan üçlü kararname ile kullan›lmaktad›r. Nihayet ba-
kanlar› atamak ve görevlerine son vermek yetkilerinin ancak Baflbakan’›n teklifi
üzerine kullan›labilece¤i, Anayasa’n›n aç›k hükmü gere¤idir.
Buna karfl›l›k, yukar›da aç›kland›¤› gibi, Cumhurbaflkan›’n›n yasama ve yarg›
ile ilgili yetkilerinin, kendisine tarafs›z Devlet Baflkan› s›fat›yla tan›nm›fl yetkiler
olmas› dolay›s›yla, ancak Cumhurbaflkan›’nca tek bafl›na kullan›labilmeleri gere-
kir. Cumhurbaflkan›’n›n yürütme alan›na iliflkin yetkilerinin bir k›sm›, mesela ge-
rekli gördü¤ü hallerde Bakanlar Kurulu’na baflkanl›k etmek veya Bakanlar Kuru-
lu’nu baflkanl›¤› alt›nda toplant›ya ça¤›rmak, Türkiye Büyük Millet Meclisi ad›na
Türk Silahl› Kuvvetleri’nin Baflkomutanl›¤›’n› temsil etmek, Milli Güvenlik Kuru-
lu’nu toplant›ya ça¤›rmak ve bu kurula baflkanl›k etmek, icraî nitelik tafl›mayan,
tamamen törensel veya temsilî yetkiler olduklar›ndan bunlar›n da Cumhurbaflka-
n›nca tek bafl›na kullan›laca¤› aç›kt›r. Nihayet, Cumhurbaflkan›’n›n baflbakan› ata-
ma yetkisinin, Cumhurbaflkan›’nca tek bafl›na kullan›labilecek bir yetki olmas› ge-
rekir. Çünkü yeni bir baflbakan atamas›n›, görevinden çekilmifl veya Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi’nce düflürülmüfl olan eski baflbakan›n karfl›-imzas›na ba¤l› tut-
mak, bizce sak›ncal› ve anlams›zd›r.
Cumhurbaflkan›’n›n yürütmeye iliflkin yetkileri aras›nda tereddüt uyand›rabile-
cek nitelikte olanlar, Devlet Denetleme Kurulu’nun üyelerini ve Baflkan›’n› ata-
mak, Devlet Denetleme Kurulu’na inceleme, araflt›rma ve denetleme yapt›rmak,
Yüksekö¤retim Kurulu üyelerini ve üniversite rektörlerini seçmek yetkileridir.
Devlet Denetleme Kurulu, afla¤›da görülece¤i gibi, Cumhurbaflkanl›¤›’na ba¤l› ve
Cumhurbaflkan› ad›na araflt›rma yaparak bilgi toplamakla görevli bir kurulufl oldu-
¤undan ve herhangi bir icrai karar alma yetkisi bulunmad›¤›ndan, Cumhurbaflka-
n›’n›n bu atamalar› tek bafl›na yapmas› normal karfl›lanabilir. Buna karfl›l›k, Yük-
sekö¤retim Kurulu ve üniversite rektörleri aç›kça idare içinde yer alan ve icrai yet-
kiler kullanan kifli ve kurulufllar oldu¤una göre, bizce bu atama yetkilerinin Bafl-
bakan ve ilgili bakanla birlikte kullan›lmas› gerekir. ‹dare alan›nda yer alan ve ic-
rai yetkiler kullanan kifli ve kurulufllar›n eylem ve ifllemlerinden siyasal bak›mdan
sorumlu tutabilecek hiçbir makam bulunmamas›, parlamenter rejimin mant›¤›na
ayk›r› bir durumdur.
Anayasa’n›n d›fl›nda baz› kanunlar da Cumhurbaflkan›’na tek bafl›na kullan›la-
bilecek atama yetkileri vermifltir. Mesela 2954 say›l› Türkiye Radyo ve Televizyon
Ünite 11 - Yürütme Organ›n›n Yap›s› ve Cumhurbaflkan›
Kanunu’na göre (m. 6) Cumhurbaflkan›, Radyo ve Televizyon Yüksek Kurulu’na

do¤rudan do¤ruya üç üye, baflka kurulufllarca gösterilecek adaylar aras›ndan da
befl üye seçer. Ayn› flekilde, 2876 say›l› Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kuru-
mu Kanunu’na göre (m. 5) Cumhurbaflkan› Kurumun Yüksek Kurulu’na dört üye;
2863 say›l› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kanunu’na göre (m. 53), Tafl›n-
mazlar Kültür ve Tabiat Varl›klar› Yüksek Kurulu’na üç üye seçer. Anayasan›n
104. maddesinin son f›kras›, Cumhurbaflkan›’na kanunlarla da “seçme ve atama
görevleri” verilebilece¤ini belirtmifl olmakla beraber, bizce yukar›da aç›klanan ge-
rekçelerle, idareye dahil bulunan ve icrai yetkilerle donat›lm›fl olan kurumlara ya-
p›lan seçme ve atamalarda karfl›-imza kural›na uyulmas› gerekir.
Anayasan›n, Cumhurbaflkan›’n›n re’sen (tek bafl›na) imzalad›¤› karar ve emir-
ler aleyhine Anayasa Mahkemesi dahil, yarg› mercilerine baflvurulamayaca¤› hük-
mü (m. 105/2), hukuk devleti aç›s›ndan tart›flmalara yol açacak niteliktedir. Bir
defa flunu belirtmek gerekir ki, Anayasa yarg›s› kural olarak yasama ifllemleri üze-
rinde söz konusu oldu¤undan, Cumhurbaflkan›’n›n ifllemlerine karfl› Anayasa Mah-
kemesi’ne baflvurulmas›, Anayasa’da böyle bir hüküm bulunmasayd› bile, zaten
düflünülemezdi. Burada araflt›r›lmas› gereken husus Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›-
na yapt›¤› ifllemlerin idari yarg› denetimine tabi olup olmad›klar›d›r. Bizce bunu
belirlerken, Cumhurbaflkan›’n›n iflleminin idari nitelikte olup olmad›¤›na bakmak
gerekir; çünkü idari yarg›, idarenin eylem ve ifllemleri üzerinde geçerlidir. ‹dare
kavram› ise, daha önce belirtildi¤i gibi, kanunlar›n uygulanmas›n› sa¤lamak anla-
m›na gelir. Cumhurbaflkan›’n›n do¤rudan do¤ruya Anayasa’dan kaynaklanan ve
kendisine yürütme organ›n›n bafl› s›fat›yla de¤il, Devletin bafl› s›fat›yla tan›nm›fl
olan yetkilerinin kullan›lmas›n› ise, kanunlar›n uygulanmas›n› sa¤lamak faaliyeti
olarak görmek, di¤er bir deyimle idare fonksiyonu içinde saymak mümkün de¤il-
dir. Bu durum, Cumhurbaflkan›’n›n yasama ve yarg› alanlar›na iliflkin ifllemlerinde
çok aç›kt›r. Mesela Cumhurbaflkan›’n›n Anayasa Mahkemesi’nde iptal davas› aç-
mas›n› veya kanunlar› bir kere daha görüflülmek üzere Meclis’e geri göndermesi-
ni, yahut Anayasa Mahkemesi’ne üye seçmesini bir idari ifllem say›p idari yarg›n›n
denetimine tabi tutmak düflünülebilir mi? 1961 Anayasas› döneminde de Cumhur-
baflkan›’n›n bu tür ifllemlerinin idari yarg›ca denetlenebilece¤ini gösteren bir yar-
g›sal örnek yoktur. Cumhurbaflkan›’n›n yürütme alan›na dahil olan ifllemlerine ge-
lince, bu konuda daha önce yapm›fl oldu¤umuz ayr›m›n burada da geçerli olaca-
¤›n› san›yoruz. Cumhurbaflkan›’n›n idari nitelik tafl›yan ifllemlerinin, mesela icrai
karar yetkisi olan makamlara yapt›¤› atamalar›n, ancak Baflbakan ve ilgili bakan-
la birlikte yap›labilece¤i yolundaki yorumumuz benimsenirse, bu tür ifllemler hak-
k›nda idari yarg› yolunun kendili¤inden aç›laca¤› meydandad›r.
Cumhurbaflkan›’n›n siyasal sorumsuzlu¤u konusu ile ilgili olarak tart›fl›lmas›
gereken bir husus da, Cumhurbaflkan›’n›n Bakanlar Kurulu’nca haz›rlanan karar-
nameleri mutlaka imzalamak zorunda olup olmad›¤›d›r. Yukar›da belirtti¤imiz gi-
bi Anayasam›z, Cumhurbaflkan›’n›, ço¤unluk partisinin emrindeki bir yürütme ara-
c› olarak de¤il, siyasal hayat›m›zda denge ve istikrar unsuru olabilecek tarafs›z bir
makam sahibi olarak düflünmüfltür. Bu durumda Cumhurbaflkan›’n›n, bütün Ba-
kanlar Kurulu kararnamelerini otomatik flekilde onaylama zorunda oldu¤u elbet-
te savunulmaz. Ancak kan›m›zca bu konuda bir ayr›m yapmak gereklidir. Bakan-
lar Kurulu’nun hukuka uygun bir iflleminin, Cumhurbaflkan›’nca siyasal yerindelik
aç›s›ndan denetlenmesi ve reddedilmesi, hukuken mümkün olmakla beraber, par-
lamenter rejimin mant›¤›na ve sa¤l›kl› iflleyifl kurallar›na uygun bir davran›fl de¤il-
184 Anayasa Hukuku
dir. Di¤er bir deyimle sorumsuz Cumhurbaflkan›, sorumlu hükümetin siyasal tak-
dir yetkisine, en iyi niyetli gerekçelerle de olsa, müdahale etmemeli, bu alandaki
rolünü bir dan›flma ve uyar› fonksiyonu ile s›n›rl› tutmal›d›r. Aksi halde, parlamen-
toda ço¤unlu¤a sahip oldu¤u halde Cumhurbaflkan›’n›n engellemesi yüzünden
politikas›n› gere¤i gibi yürütemeyen hükümetin istifa ederek bir anayasa bunal›-
m›na yol açmas› ve bundan sonuçta Cumhurbaflkan›’n›n prestij ve otoritesinin de
zarar görmesi mümkündür. Buna karfl›l›k Cumhurbaflkan›’n›n, Bakanlar Kurulu’na
hukuka ayk›r› bir ifllemini imzalamas› gerekti¤i elbette söylenemez. Cumhurbafl-
kan›’n›n sorumsuzlu¤u onun hukuka ayk›r› kararnameleri imzalama zorunda ol-
du¤u flekilde yorumlanamaz. Bu, her fleyden önce, Cumhurbaflkan›’n›n Anayasa
ve hukukun üstünlü¤üne ba¤l› kalma and› ile ba¤daflmaz.
SIRA S‹ZDE 1982 Anayasas› ile kabul edilen “karfl›-imza” kural›n›n Cumhurbaflkan›’n›n sadece yürüt-
me alan›ndaki ifllemlerine mi iliflkin oldu¤unu, yoksa onun Devlet Baflkanl›¤› s›fat›ndan
do¤an yetkileriyle ilgili ifllemleri de mi kapsad›¤›n› tart›fl›n›z.
CUMHURBAfiKANI’NIN CEZA‹ SORUMSUZLU⁄U VE

SORUMLULU⁄U

AMAÇ
Cumhurbaflkan›’n›n cezai sorumlulu¤una neden olan eylemleri
belirleyebilmek.
5
Parlamenter rejimlerde devlet baflkan›n›n, siyasal sorumsuzlu¤u yan›nda cezai ba-
k›m›ndan da sorumsuz oldu¤u ilke olarak kabul edilmifltir. Ancak bu konuda,
cumhuriyetlerle parlamenter monarfliler aras›nda önemli bir fark vard›r. Monarfli-
lerde hükümdar›n cezai sorumsuzlu¤u mutlakt›r ve görevle ilgili olmayan suçlar›
da kapsar. Mesela ‹ngiltere’de latife yollu olarak, Kral bir bakan› öldürürse bun-
dan Baflbakan sorumludur. E¤er Baflbakan› öldürürse, kimse sorumlu de¤ildir de-
nilmektedir. 1876 Osmanl› Kanun-u Esasisi de, hükümdar›n flahs›n›n “mukaddes
ve gayr› mesul” oldu¤unu belirtmifltir (m. 5). Cumhuriyet rejimlerinde ise Cum-
hurbaflkan›’n›n cezai sorumsuzlu¤u bu kadar mutlak anlamda kabul edilmifl de¤il-
dir. Bir defa, Cumhurbaflkan›’n›n cezai sorumsuzlu¤u, ancak onun göreviyle ilgili
suçlar›ndan dolay› söz konusu olur. Cumhurbaflkan›, adi suçlardan, yani göreviy-
le ilgili olmayan suçlardan dolay› her vatandafl gibi sorumludur. 1961 ve 1982
Anayasalar›’nda bu konuda aç›kl›k olmamakla beraber, Cumhurbaflkan›’n›n kiflisel
suçlar›ndan sorumlu oldu¤unda tereddüt yoktur. Bizce bu durumda milletvekili
dokunulmazl›¤› hükümlerinin uygulanmas› gerekir. Anayasa’n›n milletvekillerine,
Türkiye Büyük Millet Meclisi d›fl›ndan atanan bakanlara ve Cumhurbaflkanl›¤›
Konseyi üyelerine tan›d›¤› dokunulmazl›k imtiyaz›n› Cumhurbaflkan›’ndan esirge-
mek istemifl oldu¤unu düflünmek zordur.
Cumhurbaflkan›’n›n göreviyle ilgili suçlar›ndan dolay› sorumlu olmas›, asl›nda,
karfl›-imza kural›n›n bir sonucudur. Cumhurbaflkan›, ilke olarak, görevini yerine
getirirken tek bafl›na ifllem yapamad›¤›, Cumhurbaflkan› ifllemlerinde Baflbakan ve
ilgili bakanlar›n imzalar› bulunmas› gerekti¤i için, ifllemden do¤an cezai sorumlu-
lu¤un da Baflbakan ve ilgili bakanlara ait olmas› gerekti¤i kabul edilmifltir. Ancak,
cumhuriyet rejimlerinde Cumhurbaflkan›’n›n, göreviyle ilgili ifllerden dolay› cezai
sorumsuzlu¤u bile mutlak de¤ildir. Parlamenter cumhuriyetlerde genel olarak
Cumhurbaflkan›’n›n vatana ihanet teflkil eden suçlar›ndan dolay› cezai bak›mdan
sorumlu olaca¤› ilkesi kabul edilmifltir. 1982 Anayasas› da, bu kurala ve Türkiye
Cumhuriyeti Anayasalar›’n›n gelene¤ine (1924 Anayasas›, m. 41/1; 1961 Anayasa-

s›, m. 99) uygun olarak, Cumhurbaflkan›’n›n vatana ihanet halinde cezai sorumlu-
lu¤unu kabul etmifltir. Anayasa’ya göre (m. 105/3), “Cumhurbaflkan›, vatana iha-
netten dolay›, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›n en az üçte birinin
teklifi üzerine, üye tamsay›s›n›n en az dörtte üçünün verece¤i kararla suçland›r›-
l›r”. Bu yetersay›, 1961 Anayasas›’nda üye tamsay›s›n›n üçte ikisi olarak belirlen-
miflti (m. 99). Cumhurbaflkan›’n›n vatana ihanetle suçlanmas› halinde onu yarg›la-
yacak olan makam, Yüce Divan s›fat›yla Anayasa Mahkemesi’dir (m. 148/3). Yü-
ce Divan’a sevk edilen Cumhurbaflkan›’n›n görevinde kal›p kalmayaca¤› konusun-
da Anayasa’da aç›kl›k yoktur. Ancak bizce, göreviyle ilgili adi bir suçtan dolay›
Meclisçe Yüce Divan’a sevk edilen bir bakan bakanl›ktan düflmüfl say›ld›¤›na (m.
113/3) göre, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin çok daha büyük bir ço¤unlu¤uyla
ve çok daha a¤›r bir suçla suçlanan bir Cumhurbaflkan›’n›n, görevine devam ede-
bilece¤ini düflünmek güçtür. Bu sebeple, Cumhurbaflkan›’n›n vatana ihanetle suç-
lanmas› durumunda Cumhurbaflkanl›¤› s›fat›n›n sona erece¤ini kabul etmek yerin-
de olur.
CUMHURBAfiKANI’NA VEKÂLET
AMAÇ Cumhurbaflkan›’na vekâlet konusunu aç›klayabilmek.
6
Anayasam›za göre “Cumhurbaflkan›’n›n hastal›k ve yurt d›fl›na ç›kma gibi sebep-
lerle geçici olarak görevinden ayr›lmas› hallerinde, görevine dönmesine kadar;
ölüm, çekilme veya baflka bir sebeple Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›n boflalmas›
halinde de yenisi seçilinceye kadar, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› Cum-
hurbaflkanl›¤›’na vekillik eder ve Cumhurbaflkan›’na ait yetkileri kullan›r” (m.
106). Madde veya baflka bir sebeple demek suretiyle, Cumhurbaflkanl›¤› makam›-
n›n boflalmas›n› ölüm ve çekilme hallerine inhisar ettirmemifltir. Cumhurbaflka-
n›’n›n sa¤l›k nedeni ile görevini devaml› olarak yürütemeyecek duruma gelmesi
de, bir boflalma sebebidir. Nitekim Cumhurbaflkan› Cemal Gürsel’in sa¤l›k duru-
mu sebebi ile, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 28.3.1966 tarihli ve 114 say›l› karar›
ile, Sa¤l›k Kurulu raporunu nazara alarak, Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›n boflald›-
¤›na ve yeni Cumhurbaflkan› seçiminin yap›lmas›na karar vermifltir. Yukar›da be-
lirtildi¤i gibi, Cumhurbaflkan›’n›n vatana ihanetle suçlanmas›, bizce baflka bir bo-
flalma sebebi olarak kabul edilmelidir. Meclis Baflkan›, Cumhurbaflkan›’na vekâlet
etti¤i süre içinde, ona ait olan bütün yetkileri kullanabilir.
186 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ Yürütme organ›n›n yap›s›n› belirleyebilmek. • Yarg› ‹le ‹lgili Görev ve Yetkileri;
1
- Anayasa Mahkemesi üyelerini seçmek,
• Yürütme organ›, yap›s› bak›m›ndan iki ana tipe ay-
- Dan›fltay üyelerinin dörtte birini seçmek,
r›labilir: Monist (tekçi) yürütme ve düalist (ikici) yü-
- Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu üyelerini
rütme. Monist yürütme; Yürütme yetkisinin tek bir
seçmek.
kifli veya bir kurulda topland›¤› yürütme çeflididir.
Düalist yürütme ise; Yürütme yetkisinin bir kifli
(devlet baflkan›) ile bir kurul (bakanlar kurulu) ara-
AMAÇ
Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na yapabilece¤i ifllem-
4 leri saptayabilmek.
s›nda bölüflüldü¤ü yürütme çeflididir. Parlamanter
• Cumhurbaflkan›, Devletin bafl› olmak s›fat›yla Tür-
rejimi benimseyen ülkemizde yürütme organ› dü-
kiye Cumhuriyeti’nin ve Türk Milleti’nin birli¤ini
alist yap›dad›r. 1982 Anayasas›’na göre yürütme yet-
temsil eder; Anayasa’n›n uygulanmas›n›, Devlet or-
ki ve görevi Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu ta-
ganlar›n›n düzenli ve uyumlu çal›flmas›n› gözetir.
raf›ndan kullan›lmakta ve yerine getirilmektedir.
Cumhurbaflkan›’n›n, Anayasa ve di¤er kanunlarda
tek bafl›na yapabilece¤i belirtilen ifllemleri d›fl›nda-

AMAÇ
1961 ve 1982 Anayasalar›’na göre Cumhurbaflka-
ki bütün kararlar›, Baflbakan ve ilgili bakanlarca
2 n›’n›n seçimini ve tarafs›zl›¤›n› aç›klayabilmek.
imzalan›r; bu kararlardan Baflbakan ve ilgili bakan
• 1982 Anayasa’s›yla anayasa koyucu, daha önceki
sorumludur.
Cumhuriyet Anayasalar›’n›n öngördü¤ü biçimde
Cumhurbaflkan›’n›n seçimi yetkisini Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi’ne b›rakm›flt›r. Böylece Cum-
AMAÇ
Cumhurbaflkan›’n›n cezai sorumlulu¤una neden
5 olan eylemleri belirleyebilmek.
hurbaflkan›’n›n do¤rudan halk taraf›ndan seçimi
• Parlamanter rejimlerde devlet baflkan›n›n siyasal
yöntemi benimsenmemifltir. Ancak 1982 Anaya-
sorumsuzlu¤u yan›nda cezai sorumsuzlu¤u da ilke
sa’s›yla 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak, Cum-
olarak benimsenmifltir. Cezai sorumsuzluk ancak
hurbaflkan›’n›n yasama organ› d›fl›ndan da seçile-
görevle ilgili suçlardan dolay› söz konusu olmakta-
bilmesine olanak verilmifltir.
d›r. Adi suçlara iliflkin olarak 1982 Anayasas›’nda
• Cumhurbaflkan›’n›n görev süresinin yedi y›l ola-
aç›kl›k olmamakla beraber, Cumhurbaflkan›’n›n ki-
rak saptanmas›, bir kiflinin iki defa Cumhurbaflka-
flisel suçlardan sorumlu oldu¤u kabul edilebilir.
n› seçilememesi ve seçimin nitelikli ço¤unlukla
yap›laca¤›na iliflkin düzenlemeler ile Cumhurbafl-
kan›’n›n tarafs›zl›¤› sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.
AMAÇ
Cumhurbaflkan›’na vekâlet konusunu
6 aç›klayabilmek.
• Cumhurbaflkan›’n›n hastal›k ve yurt d›fl›na ç›kma
AMAÇ
Cumhurbaflkan›’n›n görev ve yetkilerini
gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayr›lmas›
3 s›ralayabilmek.
hallerinde, görevine dönmesine kadar; ölüm, çe-
• Cumhurbaflkan›’n›n 1982 Anayasas›’n›n 104. mad-
kilme veya baflka bir sebeple Cumhurbaflkanl›¤›
desinden kaynaklanan yetkileri üç alan› kapsamak-
makam›n›n boflalmas› halinde de yenisi seçilinceye
tad›r. Bu yetkileri her bir alan için birkaç örnekle
kadar, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› Cum-
s›ralamak gerekirse;
hurbaflkanl›¤›’na vekillik eder ve Cumhurbaflka-
• Yasama ‹le ‹lgili Görev ve Yetkileri;
n›’na ait yetkileri kullan›r.
- Kanunlar› yay›mlamak,
- Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin kanunlar› gerekli
gördü¤ü takdirde halkoyuna sunmak,
- Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin yeni-
lenmesine karar vermek.
• Yürütme ‹le ‹lgili Görev ve Yetkileri;
- Baflbakan› atamak ve istifas›n› kabul etmek,
- Türk Silahl› Kuvvetleri’nin kullan›lmas›na karar
vermek,
- Kararnameleri imzalamak.
Kendimizi S›nayal›m 6. Cumhurbaflkan›n tek bafl›na yapabilece¤i ifllemler d›-

1. Yürütme yetkisinin devlet baflkan› ile bakanlar kuru- fl›ndaki tüm kararlar›n›n Baflbakan ve ilgili bakanca imza-
lu aras›nda bölüflüldü¤ü yürütme çeflidi afla¤›dakilerden lanmas› ve bu kararlardan Baflbakan ve ilgili bakan›n so-
hangisidir? rumlu olmas›, afla¤›daki kavramlardan hangisi ile ifade
a. Monist yürütme edilmektedir?
b. Düalist yürütme a. Karfl›-imza kural›
c. Kollejyal yürütme b. Veto yetkisi
d. Hümanist yürütme c. Yasama dokunulmazl›¤›
e. Avrupa tipi yürütme d. Yasama sorumsuzlu¤u
e. Cumhurbaflkan›’n›n tarafs›zl›¤›
2. Cumhurbaflkan› afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan
7. Cumhurbaflkan›’n›n vatana ihanetle suçlanmas› halinde,
seçilir?
onu yarg›layacak olan makam afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Do¤rudan halk taraf›ndan
a. Yüce Divan s›fat›yla Anayasa Mahkemesi
b. Türkiye Büyük Millet Meclisince
b. Devlet Güvenlik Mahkemesi
c. Bakanlar Kurulunca
c. Yarg›tay
d. Dan›flma Meclisince
d. Askeri Yarg›tay
e. Milli Güvenlik Kurulunca
e. Dan›fltay
3. Cumhurbaflkan› kaç defa ve ne kadar süre görev

8. Afla¤›da say›lanlardan hangisi Cumhurbaflkan› taraf›n-
yapabilir?
dan tek bafl›na kullan›labilecek yetkilerden de¤ildir?
a. Bir defa ve yedi y›l süreyle
a. Baflbakan› atamak.
b. ‹ki defa ve yedi y›l süreyle
b. Bakanlar Kurulu’na baflkanl›k etmek.
c. Bir defa ve befl y›l süreyle
c. Türk Silahl› Kuvvetleri’nin kullan›lmas›na karar
d. ‹ki defa ve befl y›l süreyle
vermek.
e. Bir defa ve on y›l süreyle
d. Bakanlar Kurulu’nu toplant›ya ça¤›rmak.
e. Milli Güvenlik Kurulunu toplant›ya ça¤›rmak.
4. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhurbaflkan›’n›n yasama
ile ilgili görev ve yetkilerinden de¤ildir? 9. Cumhurbaflkan› geçici olarak yurt d›fl›na ç›kt›¤›nda
a. Kanunlar› yay›nlamak. Cumhurbaflkanl›¤› makam›na kim vekâlet eder?
b. Kararnameleri imzalamak. a. Baflbakan
c. TBMM’yi toplant›ya ça¤›rmak. b. Meclisteki en yafll› üye
d. TBMM seçimlerinin yenilenmesine karar vermek. c. Mecliste ço¤unlu¤a sahip partinin baflkan›
e. Kanunlar› tekrar görüflülmek üzere TBMM’ye geri d. Meclis Baflkan›
göndermek. e. Bakanlar Kurulu
5. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhurbaflkan›’n›n yarg› ile 10. Cumhurbaflkan›’na vekâlet eden kiflinin yetkileri nelerdir?
ilgili görev ve yetkilerinden de¤ildir? a. Vekil, Cumhurbaflkan›’na vekâlet etti¤i süre için-
a. Anayasa Mahkemesi üyelerini seçmek. de, ona ait olan bütün yetkileri kullanabilir.
b. Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc›s›n› seçmek. b. Vekil, Cumhurbaflkan›’na vekâlet etti¤i süre için-
c. Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu üyelerini de, ona ait olan yetkilerden sadece yasamaya ait
seçmek. yetkileri kullanabilir.
d. Askeri Yarg›tay üyelerini seçmek. c. Vekil, Cumhurbaflkan›’na vekâlet etti¤i süre için-
e. Kanunlar›n Anayasaya ayk›r› olduklar› gerekçesiy- de, ona ait olan yetkilerden sadece yürütmeye ait
le Anayasa Mahkemesi’ne iptal davas› açmak. yetkileri kullanabilir.
d. Vekil, Cumhurbaflkan›’na vekâlet etti¤i süre için-
de, ona ait olan yetkilerden sadece yarg›ya ait yet-
kileri kullanabilir.
e. Vekil, Cumhurbaflkan›’na vekâlet etti¤i süre için-
de, ona ait olan yetkilerden sadece yasamaya ait
yetkileri kullanamaz.
188 Anayasa Hukuku
“ Anayasa Mahkemesi Baflkan› Ahmet Necdet Sezer, Türki-

ye Cumhuriyeti’nin 10. Cumhurbaflkan› oldu. Sezer, göre-
vine, Cumhurbaflkan› Demirel’in görev süresinin dolaca¤›
Ald›kaçt›, Orhan. (1960). Modern Demokrasilerde
ve Türkiye’de Devlet Baflkanl›¤›. ‹stanbul: Kor
Müessesesi.
Balta, Tahsin Bekir. (1960). Türkiye’de Yürütme Kud-
16 May›s 2000 tarihinde bafllayacak. Sezer, 2007 y›l›na ka- reti. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fa-
dar görev yapacak. TBMM’de 5 May›s Cuma günü yap›- kültesi Yay›n›.
lan 3. tur oylamada, Anayasa Mahkemesi Baflkan› Ahmet Kuzu, Burhan. (1989). Parlamanter Rejimde Devlet Bafl-
Necdet Sezer, 330 oy alarak Cumhurbaflkan› seçildi. kan›n›n Konumu ve 1961 - 1982 Anayasalar›nda
TBMM Genel Kurulu, tarihi oylama için Baflkan vekili Il›k- Durum. ‹stanbul: Bayrak Matbaac›l›k.
soy baflkanl›¤›nda topland›. Genel Kurul’da, Baflkanl›¤›n Teziç, Erdo¤an. (1991). Anayasa Hukuku. (2. bask›) ‹s-
sunufllar› okunduktan sonra saat 15.15’de oylamaya geçil- tanbul: Beta Yay›nlar›.
di. Tarihi oylama yaklafl›k 1,5 saat sürdü. TBMM Baflkan
vekili Il›ksoy, oylama sonras› Tasnif Komisyonu tutana¤›-
n› okudu (www.belgenet.com/secim/cs 2000, 05.05.2000).
”
1. b Ayr›nt›l› bilgi için “Genel Olarak Yürütme Organ›-
n›n Yap›s›” konusuna bak›n›z
2. b Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhurbaflkan›’n›n Seçimi ve
Tarafs›zl›¤›” konusuna bak›n›z
3. a Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhurbaflkan›’n›n Seçimi ve
Tarafs›zl›¤›” konusuna bak›n›z
4. b Ayr›nt›l› bilgi için “Yasama ‹le ‹lgili Görev ve
Yetkiler” konusuna bak›n›z
5. e Ayr›nt›l› bilgi için “Yarg› ‹le ‹lgili Görev ve Yetki-
ler” konusuna bak›n›z
6. a Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhurbaflkan›’n›n Siyasal
Sorumsuzlu¤u” konusuna bak›n›z
7. a Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhurbaflkan›’n›n Cezai So-
rumsuzlu¤u ve Sorumlulu¤u” konusuna bak›n›z
8. c Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhurbaflkan›’n›n Siyasal
Sorumsuzlu¤u” konusuna bak›n›z
9. d Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhurbaflkan›’na Vekâlet”
konusuna bak›n›z
10. a Ayr›nt›l› bilgi için “Cumhurbaflkan›’na Vekâlet”
189
Baflbakan,
Bakanlar Kurulu
ve Hükümet
Sisteminin Niteli¤i 12
Bu Ünitede...
Öncelikle 1982 Anayasas›’na göre Bakanlar Kurulu’nun kuruluflu ve yap›s› ile
bakanlar›n siyasal, cezai ve hukuki sorumluluklar› konusunda bilgi verilmekte-
dir. Daha sonra pozitif anayasa hukukunda egemen olan baflkanl›k hükümeti,
parlamanter rejim ve meclis hükümeti sistemleri aç›klanarak, 1982 Anayasa-
s›’nda benimsenen parlamanter rejimin unsurlar› incelenmektedir.
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamland›¤›m›zda afla¤›daki bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z:
Bakanlar Kurulu’nun kuruluflunu belirleyebileceksiniz.
Bakanlar Kurulu’nun yap›s›n› aç›klayabileceksiniz.
Bakanlar›n siyasal, cezai ve hukuki sorumluluklar›n›n niteli¤ini
Hükümet sistemlerini birbirinden ay›rt edebileceksiniz.
1982 Anayasas›’n›n öngördü¤ü parlamanter rejimin özelliklerini
190 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Seçimlerden sonra Ecevit’in kurdu¤u CHP az›nl›k hükümetinin 3 Temmuz’da

Millet Meclisi’nde güvenoyu alamamas› üzerine, Ecevit hükümetin istifas›n› Cum-
hurbaflkan› Korutürk’e sundu. Korutürk, bir gün sonra Demirel’i yeni hükümeti
kurmakla görevlendirdi. Demirel, yapt›¤› görüflmelerden sonra MSP ve MHP genel
baflkanlar›yla bir koalisyon hükümeti kurma konusunda anlaflt›. Bu partiler se-
çimden önce de koalisyon halinde iktidarda buluduklar›ndan anlaflmalar› pek
zor olmad›.
17 AP’li, 8 MSP’li ve 5 MHP’li parlamanterden oluflan 30 üyeli koalisyon hü-
kümeti 21 Temmuz’da Korutürk taraf›ndan onayland›. Millet Meclisi’nde 1 A¤us-
tos’ta yap›lan güven oylamas›na 448 milletvekili kat›ld› ve hükümet 219’a karfl›-
l›k 229 oyla güvenoyu ald›. ‹kinci Milliyetçi Cephe hükümeti olarak an›lan bu hü-
kümet, 31 Aral›k’ta bir gensoru önergesine ba¤l› olarak yap›lan oylamada 218
güvenoyuna karfl›l›k 228 güvensizlik oyuyla düflürüldü ve Cumhuriyet tarihinin
gensoruyla düflürülen ilk hükümeti oldu (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1961-
1980, C. 3 (2002). YEY., ‹stanbul, s. 420).
Anahtar Kavramlar
• Yürütme • Hukuki Sorumluluk
• Cumhurbaflkan› • Hükümet Sistemleri
• Bakanlar Kurulu • Baflkanl›k Sistemi
• Siyasal Sorumluluk • Parlamanter Sistem
• Cezai Sorumluluk • Meclis Hükümeti Sistemi
‹çindekiler
• BAKANLAR KURULU’NUN KURULUfiU
• BAKANLAR KURULU’NUN YAPISI
• BAKANLARIN SORUMLULU⁄U
• Siyasal Sorumluluk
• Cezai Sorumluluk
• Hukuki Sorumluluk
• GEÇ‹Ç‹ BAKANLAR KURULU
• HÜKÜMET S‹STEM‹N‹N N‹TEL‹⁄‹
• 1982 ANAYASASI’NDA PARLEMANTER REJ‹M UNSURLARI
Ünite 12 - Baflbakan, Bakanlar Kurulu ve Hükümet Sisteminin Niteli¤i 191
BAKANLAR KURULU’NUN KURULUfiU

AMAÇ Bakanlar Kurulu’nun kuruluflunu belirleyebilmek.
1
Bakanlar Kurulu, Baflbakan ve bakanlardan oluflur. Baflbakan, Cumhurbaflkan›n-
ca, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri aras›ndan atan›r. Bakanlar, Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi üyeleri veya milletvekili seçilme yeterli¤ine sahip olanlar aras›n-
dan Baflbakanca seçilir ve Cumhurbaflkan›nca atan›r; gerekti¤inde Baflbakan›n
önerisi üzerine Cumhurbaflkan›nca görevlerine son verilir (m.109). Bu hükmün
1961 Anayasas›’ndan ayr›lan tek yönü, gerekti¤inde Baflbakan›n önerisi üzerine
Cumhurbaflkan›nca bir bakan›n görevine son verilebilmesidir. Böyle bir yetki, afla-
¤›da görülece¤i gibi, Baflbakan›n Bakanlar Kurulu içindeki otoritesini güçlendirir
ve bizce, parlamanter rejimin ça¤dafl geliflme yönüne uygundur. 1961 Anayasas›
ile kabul edilmifl olan, parlamento d›fl›ndan bakan atanabilmesi usûlü, 1982 Ana-
yasas›’nda da korunmufltur. Parlamento d›fl›nda bakan atananlar, “81. maddede
yaz›l› flekilde Millet Meclisi önünde andiçerler ve bakan s›fat›n› tafl›d›klar› sürece
milletvekillerinin tabi olduklar› kay›t ve flartlara uyarlar ve yasama dokunulmazl›-
¤›na sahip bulunurlar. Bunlar Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri gibi ödenek ve
yolluk al›rlar” (m. 112/4).
Cumhurbaflkan›’n›n Baflbakan› seçme ve atama yetkisi elbette s›n›rs›z de¤ildir.
Kurulan Bakanlar Kurulu’nun Türkiye Büyük Millet Meclisi’nden güven oyu al-
mas› zorunlulu¤u, Cumhurbaflkan›’n›n ancak Meclisin güvenine sahip bir kifliyi
Baflbakan olarak atayabilece¤i anlam›na gelir. Özellikle Mecliste aç›k bir parti
(hatta partiler) ço¤unlu¤unun bulunmas› halinde Cumhurbaflkan›’n›n, bu partinin
(veya partiler koalisyonunun) liderinden baflka bir kifliyi Baflbakan olarak atama-
s› düflünülemez. Böyle bir atama hukuken flüphesiz mümkün olmakla beraber,
Cumhurbaflkan›nca atanan Baflbakan›n Mecliste güven oyu alamamas›, sonuçta Güven Oyu: Hükümetin
Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›n otoritesini sarsabilecek bir anayasa bunal›m›na se- TBMM’ce desteklenip
desteklenmedi¤ini
bep olabilir. belirlemek üzere baflvurulan
Bakanlar Kurulu, Cumhurbaflkan›’n›n atama ifllemiyle birlikte kurulmufl olur ve oylamad›r.
göreve bafllar. Yeni kurulan Bakanlar Kurulu’nun göreve bafllamak için Türkiye
Büyük Millet Meclisi’nin güvenoyunu beklemesi söz konusu de¤ildir. Ancak, Ba-
kanlar Kurulu’nun kuruluflu ile birlikte, Bakanlar Kurulu’nun listesi tam olarak
Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunulur. Meclis tatilde ise, toplant›ya ça¤r›l›r. Ba-
kanlar Kurulu’nun program›, kuruluflundan en geç bir hafta içinde Baflbakan ve-
ya bir bakan taraf›ndan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde okunur ve güvenoyuna
baflvurulur. Güvenoyu için görüflmeler, program›n okunmas›ndan iki tam gün
geçtikten sonra bafllar ve görüflmelerin bitiminden bir tam gün geçtikten sonra oy-
lama yap›l›r (m. 110). Bakanlar Kurulu’nun güven oyu alm›fl say›lmas› için, özel
bir ço¤unluk öngörülmemifltir. ‹çtüzü¤e göre “güven oylamas› aç›k oyla genel hü-
kümlere göre yap›l›r” (m.124). Genel hükümlerle kastedilen, Anayas›n›n 96. mad-
desindeki toplant› ve karar yeter say›s›d›r. Anayasa Mahkemesi, daha önceki Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü’nde yer alan “güven oyu verenlerin say›s›, gü-
vensizlik oyu verenlerden fazlaysa Bakanlar Kurulu güven alm›fl olur” kural›n›,
çekimser oylar›n kabul veya ret oylar›na eklenemeyece¤i, dolay›s›yla karar oluflu-
munda dikkate al›namayaca¤› gerekçesiyle iptal etmifltir. Anayasa, bu konuda
192 Anayasa Hukuku
özel bir ço¤unluk aramamak suretiyle, hükümetin kuruluflunu kolaylaflt›rmak

amac›n› gütmüfltür. Güvenoyu için görüflmelerin, program›n okunmas›ndan iki
tam gün geçtikten sonra bafllamas›n›n amac›, program üzerinde görüfl bildirecek
olan milletvekillerine ve siyasi parti gruplar› sözcülerine haz›rlanma imkan› ver-
mektir. Oylaman›n, görüflmelerin bitiminden bir tam gün geçtikten sonra yap›lma-
s› ise, milletvekillerinin o anki duygu ve heyecanlar›yla de¤il, iyice düflünerek oy
kullanmalar›n› sa¤lama amac›n› gütmektedir. Serinleme süresi ad› verilen bu süre-
lerin baflka örneklerine de Anayasam›z’da rastlanmaktad›r.
BAKANLAR KURULU’NUN YAPISI

AMAÇ Bakanlar Kurulu’nun yap›s›n› aç›klayabilmek.
2
Bakanlar Kurulu, Baflbakan ve bakanlardan oluflan kollektif bir karar organ› ol-
makla beraber, bu kurul içinde Baflbakan›n özel bir siyasi liderlik mevkii vard›r.
Hiyerarfli: ‹dare örgütünde Gerçi Baflbakan, bakanlar›n idare hukukundaki anlam›nda hiyerarflik amiri de-
yer alan makam ve
görevlilerin afla¤›dan ¤ildir ama, Bakanlar Kurulu içinde hiç de¤ilse eflitler aras›nda birincidir. Bu özel-
yukar›ya do¤ru birbirlerine lik, 1961 Anayasas›’nda da “Baflbakan, Bakanlar Kurulu’nun baflkan› olarak, Ba-
derece derece
ba¤lanarak en kanl›klar aras›nda iflbirli¤ini sa¤lar ve hükümetin genel siyasetinin yürütülmesini
üstteki yetkili ya da gözetir” (m. 105/1) fleklinde ifade edilmiflti. 1982 Anayasas›, bu hükmü aynen tek-
yetkililere tabi olmas›n›
ifade eder. rar etmekten baflka, bakanlar›n Baflbakan’a karfl› sorumlu olduklar›n›; Baflbakan›n,
bakanlar›n görevlerinin Anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini
gözetmek ve düzeltici önlemleri almakla yükümlü oldu¤unu da (m.112/2, 3) ifa-
de etmifltir. Baflbaka’n›n, bir bakan›n azlini Cumhurbaflkan›’ndan isteyebilme yet-
kisi (m. 109/3) de buna eklendi¤inde, 1982 Anayasas›’n›n Bakanlar Kurulu içinde
Baflbaka’n›n durumunu önemli ölçüde güçlendirmifl oldu¤u söylenebilir.
Anayasa, bakanl›klar›n say›s›n› ve adlar›n› belirtmifl de¤ildir. Bu ifl, kanuna b›-
rak›lm›flt›r. Anayasa’ya göre (m.13/1), “Bakanl›klar›n kurulmas›, kald›r›lmas›, gö-
revleri, yetkileri ve teflkilat› kanunla düzenlenir”. Bu düzenlemenin, 1961 Anaya-
sas›’n›n 106. maddesindekinden daha az esnek oldu¤u göze çarpmaktad›r. 1961
Anayasas›, bakanl›klar›n, kanunun koydu¤u esaslara göre kurulaca¤›n› belirtmek-
le yetinmiflti. O dönemde yürürlükte bulunan ilgili kanun da, devlet dairelerinin
Baflbakan›n önerisi ve Cumhurbaflkan›’n›n onay› ile bakanl›klara ayr›laca¤› kural›-
n› benimsemiflti. Bu durumda, bir kanuna gerek olmaks›z›n, bakanl›klar›n kurul-
mas›, say›lar›n›n azalt›lmas› veya artt›r›lmas› mümkün oluyordu. 1982 Anayasas›
ise, bakanl›klar›n kurulmas›n›n ve kald›r›lmas›n›n kanunla düzenlenece¤ini belirt-
mek suretiyle, bu imkan› ortadan kald›rm›flt›r. Bir bakanl›¤›n kald›r›lmas› veya ye-
ni bir bakanl›¤›n kurulmas›, ancak bu konuyu düzenleyen kanunun de¤ifltirilme-
si ile mümkündür.
Aç›k olan bakanl›klarla izinli veya özürlü olan bir bakana, di¤er bir bakan ge-
çici olarak vekillik eder. Ancak, bir bakan birden fazlas›na vekillik edemez. Her-
hangi bir sebeple boflalan bakanl›¤a en geç on befl gün içinde atama yap›l›r
(m.113/2, 4).
BAKANLARIN SORUMLULU⁄U
AMAÇ
Bakanlar›n siyasal, cezai ve hukuki sorumluluklar›n›n niteli¤ini
saptayabilmek.
3
Siyasal Sorumluluk
Bakanlar›n siyasal sorumlulu¤u, parlamanter rejimin temel kural› ve önde gelen
özelli¤idir. Bu sorumluluk, bakanlar›n görevlerine parlamento taraf›ndan son ve-
rilebilmesi anlam›na gelir. Di¤er bir deyimle, siyasal sorumlulukta müeyyide, ce-
zai veya hukuki de¤il, sadece siyasald›r.
Siyasal sorumluluk, kollektif ve bireysel olmak üzere iki türlüdür. Kollektif (or-
tak) sorumluluk, hükümetin genel siyasetinin yürütülmesinden do¤an sorumluluk-
tur. Anayasam›za göre (m. 112/1) Bakanlar Kurulu, hükümetin genel siyasetinin
yürütülmesinden birlikte sorumludur. Kollektif sorumluluk ilkesi, genel siyasetin-
den dolay› güvensizlik oyu alan bir hükümetin tüm olarak çekilmesi sonucunu do-
¤urur. Hükümetin genel siyasetinden dolay›, Bakanlar Kurulu’nun bir k›s›m üyele-
rinin düflürülmesi, bir k›sm›n›n ise görevlerinde b›rak›lmas› mümkün de¤ildir.
Siyasal sorumlulu¤un ikinci çeflidi, bakanlar›n bireysel sorumlulu¤udur. Anaya-
sa bunu, “her bakan... ayr›ca, kendi yetkisi içindeki ifllerden ve emri alt›ndakilerin
eylem ve ifllemlerinden de sorumludur” demek suretiyle ifade etmifltir (m. 112/2).
Bireysel sorumluluk, hükümetin genel siyaseti ile iliflkisi olmayan ve tek bir bakan-
l›¤›n görev ve yetki alan›na giren hususlarda söz konusu olabilir. Böyle bir durum-
da Meclisin, sadece o bakan için güvensizlik oyu vermesi ve dolay›s›yla Bakanlar
Kurulu görevinde kald›¤› halde sadece o bakan›n çekilme zorunda kalmas› müm-
kündür. Ancak, günümüzde bireysel siyasal sorumluluk mekanizmas›n›n çok nadir
iflledi¤i görülmektedir. Parlamento tarihimizde bireysel siyasal sorumlulu¤un bir
örne¤i 1980 y›l›nda D›fliflleri Bakan› Hayreddin Erkmen’in güvensizlik oyuyla dü-
flürülmesine ra¤men Demirel Hükümeti’nin göreve devam etmesidir.
Siyasal sorumluluk yasama organ›n›n güvenini kaybeden bir hükümetin veya
bakan›n çekilmek zorunda kalmas› anlam›na geldi¤ine göre, siyasal sorumlulu¤u
gerçeklefltirecek anayasal yöntem, güvenoyu mekanizmas›d›r. Anayasam›z, güve-
noyunu, görev bafllang›c›nda ve görev s›ras›nda olmak üzere iki tür olarak düzen-
lemifltir. Görev bafllang›c›ndaki güvenoyu, yukar›da aç›klad›¤›m›z flekilde, Bakan-
lar Kurulu’nun kuruluflunu izleyen güvenoyudur. Ancak parlamanter rejimde hü-
kümet, sadece göreve bafllarken de¤il, görevinin devam› s›ras›nda da parlamento-
nun güvenine sahip olmal›d›r. Görev s›ras›ndaki güven oylamas›, ya milletvekille-
rinin veya hükümetin teflebbüsü üzerine yap›labilir. Milletvekillerinin teflebbüsü
ile güven oylamas›na, daha önce gördü¤ümüz gibi, gensoru görüflmeleri sonun- Gensoru: Bir sorun hakk›nda
baflbakana ya da
da baflvurulabilir. Gensoru görüflmeleri sonunda, üyelerin veya gruplar›n verecek- bakanlardan birine karfl›,
leri gerekçeli güvensizlik önergeleri, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›- milletvekillerince verilen ve
n›n mutlak ço¤unlu¤u ile kabul edildi¤i takdirde, Bakanlar Kurulu veya ilgili ba- sonunda TBMM’ce
soruflturma yap›lmas›
kan düflürülmüfl olur (m. 99/5). istenebilen sorudur.
Görev s›ras›ndaki güvenoyunun ikinci türü, hükümetin teflebbüsü üzerine ya-
p›lan ve güven istemi olarak adland›r›lan oylamad›r. Anayasa’ya göre (m. 111),
“Baflbakan, gerekli görürse, Bakanlar Kurulu’nda görüfltükten sonra, Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi’nden güven isteyebilir. Güven istemi, Türkiye Büyük Millet
Meclisi’ne bildirilmesinden bir tam gün geçmedikçe oya konulamaz. Güven iste-
mi, ancak üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤uyla reddedilebilir”.
194 Anayasa Hukuku
Görülüyor ki, görev bafllang›c›ndaki güvenoyunda Anayasam›z adi ço¤unlu¤u

yeterli gördü¤ü halde, görevde bulunan bir hükümetin, ister gensoru sonucunda,
ister güven istemi sonucunda düflürülebilmesi için, üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu-
¤unun oyunu flart koflmufltur. Böylece, hükümetlerin kurulmas› kolaylaflt›r›lm›fl,
düflürülmesi ise güçlefltirilmifl olmaktad›r. Bunun amac›, hükümet bunal›mlar›n›
ve hükümet istikrars›zl›¤›n› bir ölçüde olsun azaltmakt›r. ‹kinci Dünya Savafl› son-
ras› baz› Bat› Avrupa anayasalar›nda da benzer hükümlere rastlanmaktad›r. ‹lgili
maddelerde yer verilen serinleme sürelerinin de, dolayl› olarak hükümet istikrar›-
na katk›da bulunabilece¤i düflünülebilir.
Cezai Sorumluluk
Cezai sorumluluk, bakanlar›n görevleriyle ilgili suçlar›ndan do¤an sorumluluklar›-
d›r. Yukar›da görüldü¤ü gibi, bu sorumluluk, Meclis soruflturmas› yoluyla araflt›r›-
l›r ve soruflturma sonucunda, ilgili bakan›n Yüce Divan’a sevkedilmesine Meclisçe
karar verilebilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi karar›yla Yüce Divan’a sevkedilen bir
bakan, bakanl›ktan düfler. Bakanlar›n, görevleriyle ilgili olmayan suçlar› hakk›nda
ise, milletvekillerine uygulanan kurallar geçerlidir. Yani bunlar, dokunulmazl›klar›
Meclis taraf›ndan kald›r›ld›ktan sonra, genel mahkemelerde yarg›lan›rlar.
Hukuki Sorumluluk
Hukuki sorumluluk, bakanlar›n görevleriyle ilgili olarak Devlet’e verdikleri zara-
r›n, kendilerine tazminat davas› yoluyla ödettirilmesidir. 1924 Anayasas› hukuki
sorumluluk konusunda aç›kl›k getirmemekle beraber, cezai ve hukuki sorumluluk
aras›nda ayr›m yapmaks›z›n, “Bakanlar›... görevlerinden do¤acak ifllerden dolay›
yarg›lamak için Yüce Divan kurulur” demekteydi (m.61). Uygulamada da, bakan-
lar›n hukuki sorumluluklar› ile ilgili davalar, Yüce Divan’da görülmüfltür. 1961 (m.
147) ve 1982 (m. 148) Anayasalar›, bakanlar›n sadece görevleriyle ilgili suçlar›n-
dan söz etti¤ine göre, Anayasa Mahkemesi’nin Yüce Divan s›fat›yla yarg›lama yet-
kisi, ceza davalar›yla s›n›rl›d›r. Bu durumda, bakanlar hakk›ndaki hukuki sorum-
luluk davalar›n›n genel mahkemelerde görülmesi gerekir.
GEÇ‹C‹ BAKANLAR KURULU

1982 Anayasas› (m. 114) seçimler s›ras›ndaki geçici Bakanlar Kurulu’nu, 1961
Anayasas›’n›n 109. maddesine çok benzer flekilde düzenlemifltir. Buna göre, “Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi genel seçimlerinden önce, Adalet, ‹çiflleri ve Ulaflt›rma
Bakanlar› çekilir. Seçimin bafllang›ç tarihinden üç gün önce; seçim dönemi bit-
meden seçimin yenilenmesine karar verilmesi halinde ise, bu karardan bafllayarak
befl gün içinde, bu bakanl›klara Türkiye Büyük Millet Meclisi içinden veya d›flar›-
dan ba¤›ms›zlar Baflbakanca atan›r. 116. madde gere¤ince seçimlerin yenilenme-
sine karar verildi¤inde Bakanlar Kurulu çekilir ve Cumhurbaflkan› geçici Bakanlar
Kurulu’nu kurmak üzere bir Baflbakan atar. Geçici Bakanlar Kurulu’na, Adalet,
‹çiflleri ve Ulaflt›rma bakanlar› Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki veya Meclis d›-
fl›ndaki ba¤›ms›zlardan olmak üzere, siyasi parti gruplar›ndan oranlar›na göre üye
al›n›r. Siyasi parti gruplar›ndan al›nacak üye say›s›n› Türkiye Büyük Millet Meclisi
Baflkan› tespit ederek Baflbakan’a bildirir. Teklif edilen bakanl›¤› kabul etmeyen
veya sonradan çekilen partililer yerine, Türkiye Büyük Millet Meclisi içinden veya
d›flar›dan ba¤›ms›zlar atan›r. Geçici Bakanlar Kurulu, yenilenme karar›n›n Resmi
Gazetede ilân›ndan itibaren befl gün içinde kurulur. Geçici Bakanlar Kurulu için
güvenoyuna baflvurulmaz. Geçici Bakanlar Kurulu seçim süresince ve yeni Meclis
toplan›ncaya kadar vazife görür”. Asl›nda, son cümledeki yeni Meclis toplan›nca-
ya kadar ifadesini, yeni Bakanlar Kurulu kuruluncaya kadar biçiminde anlamak
gerekir. Anayasan›n geçici Bakanlar Kurulu’na iliflkin bu düzenlemesinin amac›,
seçimlerin Cumhurbaflkan› taraf›ndan yenilenmesine karar verilmesi durumlar›n-
da, siyasal gerilimin daha yüksek olabilece¤i ve görev bafl›nda Meclis’in güvenini
haiz bir hükümetin bulunmad›¤› düflüncesiyle, seçimlerin tam bir tarafs›zl›k için-
de yap›labilmesini sa¤lamakt›r.
Seçimlerden önce baz› bakanlar›n görevden çekilme zorunlulu¤unun gerekçesi nedir? SIRA S‹ZDE
HÜKÜMET S‹STEM‹N‹N N‹TEL‹⁄‹

AMAÇ Hükümet sistemlerini birbirlerinden ay›rt edebilmek.
4
Yasama - Yürütme ‹liflkileri ve Hükümet Sistemleri
Yasama ve yürütme kuvvetlerinin birbirleriyle iliflkileri, pozitif anayasa hukukun-
da egemen olan hükümet flekilleri tasnifinin dayand›¤› temeli oluflturur. Bu iliflki-
lerin niteli¤ine göre, baflkanl›k hükümeti sistemi, parlamanter rejim ve meclis hü-
kümeti sistemi olmak üzere üç hükümet sistemi ay›rdedilebilir. Yasama ve yürüt-
me kuvvetleri ya ayn› elde, daha do¤rusu ayn› devlet organ›nda toplanabilir, ya
da ayr› organlara verilebilir. Bunlardan ilkine kuvvetler birli¤i sistemleri, ikincisi-
ne kuvvetler ayr›l›¤› sistemleri denilmektedir. Kuvvetler ayr›l›¤› sistemleri de kuv-
vetler ayr›l›¤›n›n derecesine göre, kendi içinde ikiye ayr›l›r: Yasama ve yürütme
kuvvetlerinin kesin ve sert biçimde ayr›ld›¤› baflkanl›k rejimi ve iki kuvvetin da-
ha yumuflak ve dengeli flekilde ayr›ld›¤› parlamanter rejim. Kuvvetler birli¤i sis-
temleri ise, iki kuvvetin birleflti¤i yere göre, gene ikiye ayr›labilir. E¤er yasama ve
yürütme kuvvetleri, seçilmifl olmayan bir kifli veya kurulda birleflmiflse, mutlak bir
monarfliden veya bir diktatörlükten söz edilebilir. E¤er iki kuvvet, halk taraf›ndan
demokratik usuller içinde seçilmifl bir mecliste birleflmiflse, bir meclis hükümeti
sistemi ile karfl› karfl›ya bulunuyoruz demektir.
Yasama ve yürütme kuvvetlerinin yumuflak ve dengeli ayr›l›¤› olarak tan›mla-
nan parlamanter rejimin temel ay›r›c› özelli¤i, Bakanlar Kurulu’nun yasama orga-
n› önünde siyasal sorumlulu¤udur. Di¤er bir deyimle yasama organ›, hükümeti
denetleyebiliyor ve güvensizlik oyu vermek suretiyle onun görevini sona erdire-
biliyorsa, parlamanter rejimin temel flart› gerçekleflmifl olur. Bu nokta, parlaman-
ter rejimi baflkanl›k sisteminden ay›ran bafll›ca özelliktir. Çünkü baflkanl›k siste-
minde ayr› ayr› halk oyundan ç›kan yasama ve yürütme organlar› birbirlerinin hu-
kuki varl›klar›na son veremezler. Nitekim yasama organ› hükümeti güvensizlik
oyuyla düflüremeyece¤i gibi, yürütme organ› da yeni seçimlere gitmek üzere ya-
sama organ›n› feshedemez. Gerçekten, yürütme organ›n›n parlamentoyu fesih
yetkisi, birçok yazara göre parlamanter rejimin ikinci zorunlu varl›k flart›d›r. Par-
lamentonun güvensizlik oyu silah›na karfl›l›k hükümetin elindeki fesih silah›n›n
yasama yürütme dengesini sa¤lamak bak›m›ndan gerekli oldu¤u, fesih yetkisi ta-
n›nmad›¤› takdirde parlamanter rejimin niteli¤ini de¤ifltirerek bir meclis hüküme-
tine dönüflece¤i ileri sürülmektedir.
Nihayet, genellikle kabul edildi¤ine göre, parlamanter rejimin üçüncü bir zo-
runlu flart›, siyasal bak›mdan sorumsuz devlet baflkan›n›n (hükümdar veya cum-
hurbaflkan›) varl›¤›d›r. Di¤er bir deyimle, parlamanter rejimde yürütme organ› iki-
196 Anayasa Hukuku
ye bölünmüfltür. Bunlardan biri, siyasal bak›mdan sorumsuz olan, yani parlamen-

to taraf›ndan görevine son verilemeyen devlet baflkan›, di¤eri ise yürütme organ›-
n›n sorumlu unsuru olan baflbakan ve bakanlar kuruludur. Parlamanter rejimin
mant›¤›nda devlet baflkan›n›n sorumsuzlu¤u, ayn› zamanda onun yetkisizli¤ini de
ifade eder. Çünkü yetki ve sorumlulu¤un paralel olmas› gerekti¤i, kamu hukuku-
nun temel bir kural›d›r. Bu kurala göre, devlet baflkan›n›n bütün ifllemleri baflba-
kan ve ilgili bakan (veya bakanlar) taraf›ndan imzalan›r ve bu ifllemlerin siyasal
sorumlulu¤u da gene onlar taraf›ndan üstlenir. Di¤er bir deyimle parlamanter re-
jimde, kural olarak, devlet baflkan›n›n tek bafl›na yapabilece¤i bir ifllem yoktur.
Asl›nda uygulamada parlamanter rejim, devlet baflkan›ndan kaynaklanan bir iflle-
min baflbakan ve ilgili bakan taraf›ndan imzalanmas› fleklinde de¤il, tam tersine
yürütmenin aktif ve sorumlu unsuru olan baflbakan ve bakanlardan kaynaklanan
bir ifllemin devlet baflkan› taraf›ndan imzalanmas› fleklinde yürür. Burada devlet
baflkan›n›n imza yetkisinin sadece biçimsel nitelik tafl›d›¤›, yani devlet baflkan›n›n
baflbakan ve ilgili bakanca önerilen bir ifllemi imzalamaktan kaç›namayaca¤› da
genellikle kabul edilmektedir.
Klasik parlamanter sistemin mant›¤› bu olmakla beraber, özellikle son on y›l-
larda bu modelden önemli ölçüde sapan ve baflkanl›k sistemiyle parlamanter re-
jim aras›nda karma bir sistem kabul eden anayasalar görülmektedir.
SIRA S‹ZDE Ülkemizde baflkanl›k sisteminin uygulanmas›n›n ne gibi olumlu ve olumsuz yönleri
olabilir?
1982 ANAYASASI’NDA PARLAMANTER REJ‹M

UNSURLARI

AMAÇ
1982 Anayasas›’nda öngörülen parlamanter rejimin özelliklerini
saptayabilmek.
5
1982 Anayasas›, Cumhurbaflkan›’na klasik parlamanter rejimlerdeki devlet baflka-
n›n›n rolünü hayli aflan bir mevki vermifl olmakla beraber, parlamanter rejimin en
önemli ve tan›mlay›c› unsuru olan, hükümetin parlamento karfl›s›ndaki siyasal so-
rumlulu¤u ilkesi, aynen korunmufltur. Bakanlar Kurulu’nun göreve bafllarken ve
görev s›ras›nda güvenoyu almas›na iliflkin kurallarda hiçbir de¤ifliklik yap›lmam›fl-
t›r. Bakanlar Kurulu’nun hükümetin genel siyasetinin yürütülmesinden birlikte so-
rumlu oldu¤u, ayr›ca her bakan›n kendi yetkisi içindeki ifllerden ve emri alt›nda-
kilerin eylem ve ifllemlerinden sorumlu oldu¤u ilkesi tekrarlanm›flt›r (m. 112). Di-
¤er bir deyimle, bakanlar›n parlamento önünde kollektif ve bireysel sorumluluk-
lar›, Anayasam›zda aç›kça yer alm›flt›r.
Bakanlar›n sorumlulu¤u aç›s›ndan 1982 ve 1961 Anayasalar› aras›ndaki en
önemli fark, 1982 Anayasas›’nda bakanlar›n, Türkiye Millet Meclisi’nden baflka,
Baflbakana karfl› da sorumlu olduklar›n›n belirtilmesidir. Bunun do¤al sonucu ola-
rak Baflbakana, bakanlar›n azlini Cumhurbaflkan›’ndan isteme yetkisi de tan›nm›fl-
t›r. Bu yenilikler, Baflbakan›n Bakanlar Kurulu içindeki durumunu güçlendirmifl
ve onu bir eflitler aras›nda birinci durumundan ç›kar›p, Bakanlar Kurulu’nun ger-
çek lideri haline getirmifl olmakla beraber, bunu klasik parlamantarizmden bir
sapma olarak görmek do¤ru de¤ildir. Parlamanter rejimin ça¤dafl Bat› demokrasi-
lerindeki geliflimi de, baflbakan›n hükümet içindeki otoritesinin güçlenmesi yo-
lundad›r. Anayasalarda resmen ifade edilmifl olsun veya olmas›n, ça¤dafl parla-
manter rejim uygulamas›nda bakanlar›n baflbakana karfl› da sorumlu olduklar› ve
onun iste¤i hilaf›na görevlerine devam edemedikleri de bir gerçektir. Dolay›s›yla,
1982 Anayasas›’n›n bu konuda getirdi¤i yenili¤i, parlamanter rejimden bir sapma
de¤il, rasyonellefltirilmifl parlamantarizm yönünde bir geliflme olarak kabul et-
mek daha do¤rudur.
1982 Anayasas›, Bakanlar Kurulu’nun Türkiye Büyük Millet Meclisi önünde si-
yasal sorumlulu¤u ilkesinin yan›nda, Cumhurbaflkan›’n›n siyasal sorumsuzlu¤unu
ve bunun gere¤i olan karfl›-imza ilkesini kabul etmek suretiyle, parlamanter reji-
min ikinci önemli unsuruna da yer vermifltir. Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na yapa-
bilece¤i ifllemler, flüphesiz, bu kural›n istisnas›n› oluflturmaktad›r. Ancak yukar›da
tart›flt›¤›m›z gibi, bu yetkilerin çok önemli bir bölümü, Cumhurbaflkan›’n›n yürüt-
me organ›n›n bafl› de¤il, Devlet’in bafl› olmas› s›fat›ndan do¤maktad›r. Kurduklar›
hükümet sisteminin parlamanter rejim niteli¤inden flüphe edilemeyecek olan baz›
modern Bat› anayasalar›nda da Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na yapabilece¤i birta-
k›m ifller belirtilmifltir. 1982 Anayasas›’na göre Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na ya-
pabilece¤i ifllerin kural de¤il, istisna oldu¤unda ve her istisnai hüküm gibi, bun-
lar›n da geniflletici de¤il, daralt›c› biçimde yorumlanmas› gerekti¤inde flüphe yok-
tur. K›sacas›, 1982 Anayasas›’n›n kurdu¤u hükümet sistemi, Cumhurbaflkan›’n›n
rolünün klasik parlamantarizme oranla hayli daha etkin olmas›na ra¤men, temel-
de parlamanter rejim özelli¤ini korumaktad›r. Dolay›s›yla bu sistemi, parlamanter
rejim ile baflkanl›k sistemi aras›nda bir karma ya da melez rejim olarak nitelendir-
mek bile bizce abartmal›d›r. Belki bu rejime, Frans›z literatüründen esinlenilerek,
zay›flat›lm›fl parlamantarizm ad› verilebilir.
Nihayet, 1982 Anayasas›’n›n kurdu¤u hükümet sistemi, parlamanter rejimin
baflka bir temel unsurunu oluflturan fesih veya parlamento seçimlerinin yenilen-
mesi müessesesi aç›s›ndan da, parlamanter rejim özellikleri tafl›maktad›r. Asl›nda,
1961 Anayasas› gibi, 1982 Anayasas›’n›n da fesih de¤il, seçimlerin yenilenmesi de-
yimini kullanm›fl olmas› ilginçtir. ‹ki kavram aras›ndaki tek önemli fark, fesih ha-
linde yasama meclisinin hukuki varl›¤›n›n fesih karar›n›n bildirilmesi an›nda sona
ermesine karfl›l›k, seçimlerin yenilenmesi durumunda eski meclisin hukuki varl›-
¤›n›n yeni meclisin seçilmesine veya toplanmas›na kadar devam etmesidir. Bizim
Anayasam›za göre de (m. 77/3), “yenilenmesine karar verilen Meclis’in yetkileri,
yeni Meclis’in seçilmesine kadar sürer”. Bu kural, Milli Mücadele döneminden ge-
len gelene¤in etkisiyle, ülkenin bir an için bile meclissiz kalmamas›n› amaçlamak-
tad›r. Sözü edilen gelene¤in oluflmas›nda da, Meflrutiyet dönemlerinin, s›k ve key-
fi fesih ifllemlerinin rolü oldu¤u kuflkusuzdur.
1982 Anayasas›’n›n 116. maddesine göre, “Bakanlar Kurulu’nun, 110. madde-
de belirtilen güvenoyunu alamamas› ve 99. veya 111. maddeler uyar›nca güven-
sizlik oyuyla düflürülmesi hallerinde; k›rk befl gün içinde yeni Bakanlar Kurulu
kurulamad›¤› veya kuruldu¤u halde güvenoyu alamad›¤› takdirde Cumhurbaflka-
n›, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan›’na dan›flarak, seçimlerin yenilenmesine
karar verebilir. Baflbakan›n güvensizlik oyu ile düflürülmeden istifa etmesi üzeri-
ne k›rk befl gün içinde veya yeni seçilen Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Bafl-
kanl›k Divan› seçiminden sonra yine k›rk befl gün içinde Bakanlar Kurulu’nun ku-
rulamamas› hallerinde Cumhurbaflkan› Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan›’na
dan›flarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Yenilenme karar› Resmi Gaze-
te’de yay›mlan›r ve seçime gidilir”.
198 Anayasa Hukuku
Bu düzenlemenin, 1961 Anayasas›’ndaki düzenlemeden flu noktalarda ayr›ld›-

¤› görülmektedir: (a) On sekiz ay içinde üç güvensizlik oyu flart› kald›r›lm›flt›r; (b)
Seçimlerin yenilenmesine yol açan flartlara gensoru ve güven istemi sonucunda
verilen güvensizlik oylar›ndan baflka (aa) Bakanlar Kurulu’nun göreve bafllamas›
s›ras›nda güven oyu alamamas›, (bb) Hükümetin, güvensizlik oyu ile düflürülmek-
sizin, herhangi bir nedenle istifa etmesi, ve (cc) Yeni seçilen Mecliste Bakanlar
Kurulu’nun oluflturulamamas› durumlar› da eklenmifltir; (c) Bütün bu durumlarda
ek flart, k›rk befl gün içinde yeni Bakanlar Kurulu’nun kurulamamas› veya kurul-
du¤u halde güven oyu alamamas›d›r; (d) 1961 Anayasas›’nda Cumhurbaflkan›, an-
cak Baflbakan’›n önerisi üzerine seçimleri yenileyebilece¤i halde, 1982 Anayasa-
s›’nda Baflbakan’›n önerisi flart› kald›r›lm›flt›r. Dolay›s›yla, seçimlerin yenilenmesi
konusunda yetki, tamamen Cumhurbaflkan›’na aittir.
Seçimlerin yenilenmesi yetkisinin, bu hususlar› kapsayacak biçimde geniflletil-
mesi, kan›m›zca yerinde olmufltur. Ça¤dafl demokrasilerde fesih veya seçimlerin
yenilenmesi, yürütme organ›n›n halk iradesine ra¤men iktidar›n› devam ettirmesi-
ne yarayan bir yol de¤il, tam tersine, parlamanter rejimin iflleyiflindeki bir t›kan›k-
l›k halinde halk›n hakemli¤ine baflvurulmas›n› sa¤layan demokratik bir yöntem-
dir. Türkiye’de Meflrutiyet dönemlerinin kötü tecrübeleri ve Milli Mücadele döne-
minin herfleye kadir Meclis gelene¤inin etkisiyle, kendisine flüphe ile bak›lan fe-
sih yetkisi, bu yüzden 1924 Anayasas›’nda hiç yer almam›fl, 1961 Anayasas›’nda
ise çok s›n›rl› biçimde tan›nm›flt›r. Oysa günümüzde, yürütme organ›n›n da halk
iradesinden kaynakland›¤› partiler demokrasisinde, seçimlerin yenilenmesinin de-
mokratik niteli¤inden kuflku duyulamaz. Bu ça¤dafl hüviyeti ile fesih veya seçim-
lerin yenilenmesi parlamanter rejimin sa¤l›kl› iflleyiflini sa¤layan bir araçt›r. 1982
Anayasas›’nda seçimlerin yenilenmesi müessesesinin gerçek bir ifllerli¤e kavufltu-
rulmas›, bu Anayasa’n›n daha önce tart›fl›lm›fl olan rasyonellefltirilmifl parlamanta-
rizm yönündeki e¤iliminin bir ifadesidir. K›sacas›, seçimlerin yenilenmesi konu-
sunda getirilen düzenleme de, 1982 Anayasas›’n›n kurdu¤u hükümet sisteminin
parlamanter niteli¤ini kan›tlamaktad›r.
SIRA S‹ZDE 1982 Anayasas›’nda parlamanter rejimin unsurlar› olarak nitelendirilebilecek düzenle-
meleri aç›klay›n›z.
Özet

AMAÇ Bakanlar Kurulu’nun kuruluflunu belirleyebilmek.
AMAÇ Hükümet sitemlerini birbirinden ay›rt edebilmek.
1 4
• 1982 Anayasas›’na göre Bakanlar Kurulu, Baflba- • Yasama ve yürütme kuvvetlerinin birbirleriyle olan
kan ve bakanlardan oluflur. Baflbakan, Cumhurbafl- iliflkilerinin niteli¤ine göre baflkanl›k hükümeti sis-
kan’›nca TBMM üyeleri aras›ndan atan›r. Bakanlar temi, parlamanter rejim ve meclis hükümeti siste-
TBMM üyeleri veya milletvekilli¤ine seçilme yeter- mi olmak üzere, üç hükümet sisteminin varl›¤›n-
li¤ine sahip olanlar aras›ndan Baflbakan’ca seçilir dan söz edilmektedir. Yasama ve yürütme kuvvet-
ve Cumhurbaflkan’›nca atan›r. lerinin yumuflak ve dengeli ayr›l›¤› olarak tan›mla-
nan parlamanter rejimin zorunlu flartlar› Bakanlar

AMAÇ Bakanlar Kurulu’nun yap›s›n› aç›klayabilmek. Kurulu’nun yasama organ› önündeki siyasal so-
2
rumlulu¤u, yürütme organ›n parlamentoyu fesih
• Bakanlar Kurulu, Baflbakan ve bakanlardan oluflan
yetkisi ve siyasal bak›mdan sorumsuz devlet bafl-
kollektif bir karar organ› olmakla birlikte, Baflbaka-
kan›n›n varl›¤›d›r.
n›n özel bir siyasal liderlik mevkii söz konusudur.
Gerçi Baflbakan, bakanlar›n idare hukukundaki an-
lam›nda hiyerarflik amiri de¤ildir ama, Bakanlar
AMAÇ
1982 Anayasas›’nda öngörülen parlamanter reji-
5 min özelliklerini saptayabilmek.
Kurulu içinde hiç de¤ilse eflitler aras›nda birincidir.
• 1982 Anayasas› Cumhurbaflkan›’na klasik parlaman-
ter rejimlerdeki devlet baflkan›n›n rolünü hayli aflan

AMAÇ
Bakanlar›n siyasal, cezai ve hukuki sorumlulukla-
bir mevki vermifl olmakla beraber, parlamanter re-
3 r›n›n niteli¤ini saptayabilmek.
jimin en önemli ve tan›mlay›c› unsuru olan, hükü-
• Bakanlar›n siyasal sorumlulu¤u, parlamanter reji-
metin parlamento karfl›s›ndaki siyasal sorumlulu¤u
min temel kural›d›r; siyasal sorumlulu¤u gerçek-
ilkesi aynen korunmufltur. Cumhurbaflkan›’n›n si-
lefltirecek anayasal yöntem ise güvenoyu meka-
yasal sorumsuzlu¤u kabul edilerek parlamanter re-
nizmas›d›r. Bakanlar›n görevleri ile ilgili suçlardan
jimin ikinci önemli unsuruna yer verilmifltir. Niha-
do¤an sorumluluklar›, Meclis taraf›ndan Yüce Di-
yet 1982 Anayasas›’n›n benimsedi¤i hükümet siste-
van’a sevkedilmeleri halinde söz konusu olmakta-
mi, fesih veya parlamento seçimlerinin yenilenme-
d›r. Bakanlar›n görevleri ile ilgili olarak devlete
si müessesesi aç›s›ndan da parlamanter rejim özel-
verdikleri zarardan do¤an hukuki sorumluluklar›
liklerini tafl›maktad›r.
konusundaki davalar›n genel mahkemelerde gö-
rülmesi gerekmektedir.
200 Anayasa Hukuku
Kendimizi S›nayal›m 5. TBMM seçimlerinin yenilenmesine iliflkin olarak afla¤›-

1. Bakanlar Kurulu’nun göreve bafllamas›na iliflkin ola- dakilerden hangisi yanl›flt›r?
rak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Seçimlerin yenilenmesine karar verme yetkisi Cum-
a. Bakanlar Kurulu, Cumhurbaflkan›’n›n atama iflle- hurbaflkan›’na aittir.
miyle göreve bafllar. b. Cumhurbaflkan›’n›n seçimlerin yenilenmesine ka-
b. Bakanlar Kurulu göreve bafllamak için TBMM’nin rar verebilmesi için konunun Baflbakanca öneril-
güvenoyunu beklemek zorunda de¤ildir. mesi gerekir.
c. Bakanlar Kurulu, program›n› kuruluflundan itiba- c. Cumhurbaflkan›, TBMM Baflkan›’na dan›flarak se-
ren bir hafta içinde TBMM’de okumak zorundad›r. çimlerin yenilenmesine karar verebilir.
d. Bakanlar Kurulu’nun güvenoyu alm›fl say›labilme- d. Seçimlerin yenilenmesine karar verilebilmesi için
si için TBMM üye tam say›s›n›n mutlak ço¤unlu- Bakanlar Kurulu’nun güvensizlik oyu ile düflürül-
¤unun oyunun sa¤lanmas› gerekir. müfl ve yenisinin kurulamam›fl olmas› gerekir.
e. Bakanlar Kurulu’nun güvenoyu alm›fl say›labilme- e. Seçimlerin yenilenmesine karar verilebilmesi için
si için güven oylamas›na kat›lanlar›n salt ço¤unlu- Bakanlar Kurulu göreve bafllarken güven oyu ala-
¤unun oyunun sa¤lanmas› gerekir. mam›fl ve 45 gün içinde yenisinin kurulamam›fl ol-
mas› gerekir.
2. Baflbakan ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Baflbakan, bakanlar›n hiyerarflik amiridir. 6. Anayasam›za göre baflbakan kim taraf›ndan atan›r?
b. Baflbakan, bakanl›klar aras›nda iflbirli¤ini sa¤lar. a. Cumhurbaflkan›
c. Baflbakan, hükümetin genel siyasetinin yürütül- b. Bakanlar Kurulu
mesini gözetir. c. TBMM
d. Baflbakan, bakanlar›n görevlerini Anayasaya uy- d. Milli Güvenlik Kurulu
gun olarak yerine getirmelerini gözetir. e. Seçimlerde En Çok Oy Alan Parti Milletvekilleri
e. Baflbakan bir bakan›n azledilmesini Cumhurbafl-
7. Bakanlar hakk›ndaki hukuki sorumluluk davalar› ne-
kan›ndan isteyebilir.
rede görülür?
a. Anayasa Mahkemesi
3. Bakanlar›n sorumlulu¤una iliflkin olarak afla¤›dakiler-
b. Dan›fltay
den hangisi yanl›flt›r?
c. Yarg›tay
a. Bakanlar›n siyasal sorumluluklar› gere¤ince, gö-
d. Say›fltay
revlerine parlamento taraf›ndan son verilebilir.
e. Genel Mahkemeler
b. Bakanlar›n görevleriyle ilgili suçlardan dolay› ce-
zai sorumluluklar›n›n söz konusu olabilmesi için 8. TBMM genel seçimlerinden önce afla¤›daki bakanlar-
TBMM taraf›ndan Yüce Divana sevkleri gerekir. dan hangisinin görevinden çekilmesi zorunludur?
c. Bakanlar›n hukuki sorumlulu¤u, görevleri ile ilgili a. Ulaflt›rma Bakan›
olarak Devlete verdikleri zarar›n tazminini gerektirir b. Maliye Bakan›
d. Bakanlar, görevleri ile ilgili olmayan bir suç iflle- c. D›fl ‹flleri Bakan›
meleri halinde, dokunulmazl›klar› kald›r›ld›ktan d. Sanayi ve Ticaret Bakan›
sonra yarg›lan›rlar. e. Milli E¤itim Bakan›
e. Bakanlar›n görevleri ile ilgili olmayan bir suç iflle-
meleri halinde, cezai sorumluluklar› söz konusu 9. Yasama ve yürütme organlar›n›n birbirinden en sert fle-
de¤ildir. kilde ayr›ld›¤› hükümet sistemi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Parlamanter Sistem
4. Afla¤›dakilerden hangisi parlamanter sistemin özellik- b. Baflkanl›k Sistemi
lerinden biri de¤ildir? c. Meclis Hükümeti Sistemi
a. Bakanlar Kurulu’nun yasama organ›na karfl› siya- d. Monarfli
sal sorumlulu¤u söz konusudur. e. Yar›-Baflkanl›k Sistemi
b. Yasama organ›n›n hükümeti denetlemesi müm-
kündür. 10. Bakanlar› görevleriyle ilgili suçlardan dolay›, Yüce Di-
c. Yasama organ›, güvensizlik oyu vererek hüküme- van s›fat›yla yarg›layan mahkeme afla¤›dakilerden hangisidir?
tin görevini sona erdirebilir. a. Anayasa Mahkemesi
d. Devlet Baflkan›’n›n yasama organ›na karfl› siyasal b. Yarg›tay
sorumlulu¤u söz konusudur. c. Dan›fltay
e. Yürütme organ›n›n parlamentoyu fesih yetkisi d. Asgari Yarg›tay
mevcuttur. e. Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi
“ Günümüzde demokratik devletlerin en önemli problemi,

siyasi istikrara ve kuvvetli bir icraya sahip olmakt›r. De-
mokratik devletler, tespit ettikleri hedeflerine, bu sayede
Balta, Tahsin Bekir. (1960). “Türkiye’de Yasama – Yürüt-
me Münasebetleri”. ‹ncelemeler. Ankara: Ankara Üni-
versitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›.
Özer, Atilla. (1981). Bat› Demokrasilerinde ve Türki-
daha h›zl› ve daha çabuk olarak ulaflabilmektedirler. Aca- ye’de Hükümetin Kurulufl Yöntemleri. Ankara: An-
ba hangi hükümet sistemi istikrar içinde kuvvetli icray› kara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Yay›nlar›.
gerçeklefltirebilir? Bu sorunun cevab›, hukukçular ve siya-
set bilimciler aras›nda bitmez tükenmez tart›flmalara se-
bebiyet vermektedir.
fiüphesiz her hükümet sisteminin kendine ait avantajlar›
oldu¤u gibi dezavantajlar› da vard›r. Önemli olan sosyal
yap›ya ve siyasal kültüre en uygun olan hükümet sistemi-
ni seçmektir. Bilindi¤i gibi her bitki her iklimde ve her
toprakta yetiflmez. Bitkiler yap›lar›na uygun iklim ve top-
rakta yetiflirler. Ayn› flekilde hükümet sistemleri de, ken-
di yap›lar›na uygun ortam içinde iyi neticeler verirler.
Kendi yap›s›na uygun olmayan bir ortamda, zorlamalarla
bir hükümet sistemini baflar›l› neticeye ulaflt›rmak kana-
atimizce mümkün de¤ildir (Özer, Attila. (1998). Baflkan-
l›k Hükümeti Sistemi ve Bu Sistemin Türkiye Aç›s›n-
dan Uygulanabilirli¤i. s. 103).

”
1. d Ayr›nt›l› bilgi için “Bakanlar Kurulu’nun Kuruluflu”
2. a Ayr›nt›l› bilgi için “Bakanlar Kurulu’nun Yap›s›”
3. e Ayr›nt›l› bilgi için “Cezai Sorumluluk” konusuna
bak›n›z.
4. d Ayr›nt›l› bilgi için “Yasama-Yürütme ‹liflkileri ve
Hükümet Sistemleri” konusuna bak›n›z.
5. b Ayr›nt›l› bilgi için “1982 Anayasas›’nda Parlamanter
Rejim Unsurlar›” konusuna bak›n›z.
6. a Ayr›nt›l› bilgi için “Bakanlar Kurulu’nun Kuruluflu”
7. e Ayr›nt›l› bilgi için “Hukuki Sorumluluk” konusuna
bak›n›z.
8. a Ayr›nt›l› bilgi için “Geçici Bakanlar Kurulu”
9. b Ayr›nt›l› bilgi için “Yasama-Yürütme ‹liflkileri ve
Hükümet Sistemleri” konusuna bak›n›z.
10. a Ayr›nt›l› bilgi için “Cezai Sorumluluk” konusuna
bak›n›z.
202 Anayasa Hukuku
203
Ola¤anüstü
Yönetim Usulleri
13
Bu Ünitede...
Ola¤anüstü koflullar karfl›s›nda gündeme gelen özel yönetim usullerinin türleri ve
içeriklerine iliflkin bilgi verilmektedir. Daha sonra ola¤anüstü hal ilan›na iliflkin
ifllemler ve ola¤anüstü yönetim usullerinde yetkili idari makamlarca gerçeklefltiri-
len ifllemlerle ilgili olarak yarg›sal denetim sorunu incelenmektedir.
Amaçlar›m›z
Ola¤anüstü yönetim usullerinin hangi gereksinimlerin sonucu olarak ortaya
ç›kt›¤›n› saptayabileceksiniz.
1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n öngördü¤ü ola¤anüstü yönetim usullerini se-
bep ve konu unsurlar› bak›m›ndan karfl›laflt›rabileceksiniz.
Ola¤anüstü hal rejimlerinde yarg›sal denetimin nas›l gerçekleflti¤ini
aç›klayabileceksiniz.
204
Örnek Olay
Türkiye’nin belli bir bölgesinde kamu düzenini tehdit eder mahiyette fliddet olay-
lar›n›n görülmesi üzerine, durumun gereklerine uygun önlemlere iliflkin de¤erlen-
dirme yapan Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kurulu’nun görüflü do¤rultusunda
s›k›yönetim ilan›na karar verir ve söz konusu karar TBMM taraf›ndan benimsene-
rek onan›r.
Söz konusu karara iliflkin olarak idari yarg› yoluna gidilmesi üzerine Dan›fl-
tay, s›k›yönetim karar›n›n “organik ve flekli bak›mdan idari bir tasarruf olarak gö-
rülmesine ra¤men,….TBMM’ce benimsenip onayland›ktan sonra bir yasa organ›
tasarrufu haline dönüfltü¤ü” gerekçesiyle, idari yarg› konusu yap›lamayaca¤›na
hükmeder. Ayn› karar›n Anayasa Mahkemesi’ne götürülmesi üzerine Yüksek Mah-
keme, söz konusu onaman›n yasa veya bir içtüzük hükmü niteli¤inde bulunma-
d›¤› ve ilgili parlamento karar›n›n Anayasa’n›n, denetim kapsam›na almak üzere
ayr›k olarak düzenledi¤i durumlara girmedi¤i gerekçesiyle denetime tabi tu-
tulamayaca¤›na karar verir (Özbudun, E. (1995). Türk Anayasa Hukuku. An-
kara, s.321).
Anahtar Kavramlar
• Ola¤anüstü hal • ‹dari ifllem
• S›k›yönetim • Parlamento karar›
• Temel hak ve hürriyetler
‹çindekiler
• KAVRAM VE ÇEfi‹TLER‹
• OLA⁄ANÜSTÜ HAL REJ‹MLER‹N‹N KONUSU
• YARGISAL DENET‹M
• Ola¤anüstü Hal Rejiminin ‹lan› ‹fllemi Üzerindeki Denetim
• Ola¤anüstü Hal Rejimi ‹fllemleri Üzerindeki Denetim
Ünite 13 - Ola¤anüstü Yönetim Usulleri 205
KAVRAM VE ÇEfi‹TLER‹
AMAÇ
Ola¤anüstü yönetim usullerinin hangi gereksinimlerin sonucu ola-
rak ortaya ç›kt›¤›n› saptayabilmek.
1
Ola¤anüstü hal rejimleri, devletin, normal hukuk düzeninin kurallar› ile karfl›- Ola¤anüstü Hal Rejimi:
Devletin, ola¤an hukuk
lanmas›na imkan olmayan ola¤anüstü bir tehdit veya tehlike karfl›s›nda baflvurdu- düzeninin kurallar› ile
¤u özel yönetim usulleridir. Ola¤anüstü hal rejiminin konusu veya içeri¤i, ülkele- cayd›r›lmas›na olanak
re ve ola¤anüstü hal rejiminin çeflidine göre de¤iflmekle beraber, bütün ola¤anüs- bulunmayan ola¤anüstü bir
tehdite ya da tehlikeye karfl›
tü hal rejimlerinde, bu rejimlerin mahiyeti gere¤i olarak görülen özellik, idarenin baflvurdu¤u özel yönetim
yetkilerinin ve özellikle takdiri yetkilerinin normal zamanlara göre genifllemesi, ki- usulüdür.
flilerin temel hak ve hürriyetlerinde de gene normal zamanlara oranla daha ileri öl-
çüde s›n›rlamalar yap›labilmesidir.
1961 Anayasas› iki çeflit ola¤anüstü hal rejimi öngörmüfltü. Bu Anayasa’n›n 123.
maddesinde düzenlenmifl olan ola¤anüstü hallerde, “vatandafllar için konulabile-
cek para, mal ve çal›flma yükümlülükleri ile bu hallerin ilan›, yürütülmesi ve kal-
d›r›lmas› ile ilgili usuller”in kanunla düzenlenmesi gerekiyordu. Maddede ola¤a-
nüstü halin hangi durumlarda ilan edilebilece¤i aç›kça belirtilmemifl olmakla bera-
ber, madde gerekçesinde ola¤anüstü halin “ancak (iktisadi buhran)a veya (genel
afetin do¤urdu¤u ola¤anüstü hal)e hasredilmifl” oldu¤u ifade edilmiflti. Zaten
madde metninde de ola¤anüstü halin konusunun, vatandafllar için birtak›m para,
mal ve çal›flma yükümlülükleri ile s›n›rl› tutulmufl olmas›, bu halin ancak ekono-
mik bunal›m veya tabii afet gibi nedenlerle ilan edilebilece¤ini göstermektedir.
1961 Anayasas›’na göre ola¤anüstü hal rejimlerinin ikinci türü, Anayasa’n›n 1488
say›l› Kanunla de¤iflik 124. maddesinde düzenlenmifl olan s›k›yönetimdir. Bu S›k›yönetim: Anayasal
düzene yönelik, ola¤anüstü
maddeye göre, “savafl hali, savafl› gerektirecek bir durumun bafl göstermesi, ayak- hal ilan›n› gerektiren
lanma olmas› veya vatan ve Cumhuriyet’e karfl› kuvvetli ve eylemli bir kalk›flma- hallerden daha vahim fliddet
n›n veya ülkenin ve milletin bölünmezli¤ini içten veya d›fltan tehlikeye düflüren olaylar›n›n yayg›nlaflmas›,
savafl hali, savafl›
veya Anayasan›n tan›d›¤› hür demokratik düzeni veya temel hak ve hürriyetleri or- gerektirecek bir durumun
tadan kald›rmaya yönelen yayg›n fliddet hareketleri hakk›nda kesin belirtilerin or- bafl göstermesi, ayaklanma
olmas›, Cumhuriyete karfl›
taya ç›kmas› sebebiyle Bakanlar Kurulu, süresi iki ay› aflmamak üzere, yurdun bir kuvvetli ve eylemli bir
veya birden fazla bölgesinde veya her yerinde s›k›yönetim ilan edebilir ve bunu kalk›flman›n varl›¤› veya
ülkenin ve milletin bölünmez
hemen, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin onamas›na sunar”. S›k›yönetim, sadece bütünlü¤ünü tehlikeye
ilan edilifl nedenleri bak›m›ndan de¤il, afla¤›da görülece¤i gibi, konusu bak›m›n- düflüren fliddet
hareketlerinin yayg›nlaflmas›
dan da ekonomik bunal›m veya tabii afet hallerinde ilan edilebilecek olan ola¤a- hallerinde baflvurulan
nüstü halden çok farkl›d›r. ola¤anüstü yönetim
1982 Anayasas› ise, 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak, üç türlü ola¤anüstü hal usulüdür.
rejimine yer vermifltir. Bunlardan birincisi, 1961 Anayasas›’n›n 123. maddesinde

düzenlenen duruma tekabül eden ola¤anüstü haldir. Anayasa’n›n 119. maddesine Ola¤anüstü Hal: Do¤al afet,
göre, “Tabii afet, tehlikeli salg›n hastal›klar veya a¤›r ekonomik bunal›m hallerin- tehlikeli salg›n hastal›klar,
a¤›r ekonomik bunal›m veya
de, Cumhurbaflkan› baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya bir- anayasal düzene yönelik
den fazla bölgesinde veya bütününde süresi alt› ay› geçmemek üzere ola¤anüstü fliddet olaylar›n›n
yayg›nlaflmas› hallerinde
hal ilan edebilir”. ‹kinci ola¤anüstü hal rejimi türü, Anayasa’n›n 120. maddesinde baflvurulan ola¤anüstü
düzenlenmifl olan ve fliddet olaylar›n›n yayg›nlaflmas› ve kamu düzeninin ciddi fle- yönetim usulüdür.
kilde bozulmas› sebepleriyle ilan edilen ola¤anüstü haldir. Maddeye göre, “Anaya-
sa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kal-
d›rmaya yönelik yayg›n fliddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya ç›kmas› ve-
ya fliddet olaylar› sebebiyle kamu düzeninin ciddi flekilde bozulmas› hallerinde,
Cumhurbaflkan› baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kuru-
206 Anayasa Hukuku
lu’nun da görüflünü ald›ktan sonra yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya
bütününde, süresi alt› ay› geçmemek üzere ola¤anüstü hal ilan edilebilir”. Üçüncü
ola¤anüstü rejim türü ise, s›k›yönetimdir. Anayasa’n›n 122. maddesine göre, “Ana-
yasa’n›n tan›d›¤› hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan
kald›rmaya yönelen ve ola¤anüstü hal ilan›n› gerektiren hallerden daha vahim flid-
det hareketlerinin yayg›nlaflmas› veya savafl hali, savafl› gerektirecek bir durumun
bafl göstermesi, ayaklanma olmas› veya vatan veya Cumhuriyete karfl› kuvvetli ve
eylemli bir kalk›flman›n veya ülkenin ve milletin bölünmezli¤ini içten veya d›fltan
tehlikeye düflüren fliddet hareketlerinin yayg›nlaflmas› sebepleriyle Cumhurbaflka-
n› baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kurulu’nun da görüflü-
nü ald›ktan sonra, süresi alt› ay› aflmamak üzere yurdun bir veya birden fazla böl-
gesinde veya bütününde s›k›yönetim ilan edebilir”.
1982 Anayasas›’na göre ola¤anüstü hal rejimlerinin bu üç türü aras›ndaki fark,
daha çok, sebep ve konu unsurlar› bak›m›ndand›r. Konu deyimiyle, rejimin muh-
tevas› veya hukuki hüküm ve sonuçlar› kastedilmektedir. Buna karfl›l›k, yetki ile
usul ve flekil unsurlar› bak›m›ndan aralar›nda önemli bir fark yoktur. Her üç çeflit
ola¤anüstü hal, Cumhurbaflkan›’n›n baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar Kurulunca,
yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde, süresi alt› ay› aflmamak
üzere ilan edilir. Her üç durumda bu karar, Resmi Gazete’de yay›nlan›r ve hemen
(s›k›yönetime iliflkin 122. madde, hemen deyiminin yerine ayn› gün deyimini kul-
lanmaktad›r) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin onay›na sunulur. Türkiye Büyük
Millet Meclisi tatilde ise derhal toplant›ya ça¤r›l›r. Meclis ola¤anüstü hal veya s›k›-
yönetim süresini de¤ifltirebilir; ola¤anüstü hal veya s›k›yönetimi kald›rabilir; Ba-
kanlar Kurulu’nun istemi üzerine her defas›nda dört ay› geçmemek üzere, bu sü-
reyi uzatabilir. Usul ve flekil unsuru bak›m›ndan gözlemlenen bir fark, fliddet olay-
lar›n›n yayg›nlaflmas› sebebiyle ilan edilen ola¤anüstü halde ve s›k›yönetimde, Ba-
kanlar Kurulu’nun karar vermeden önce Milli Güvenlik Kurulu’nun görüflünü al-
mak zorunda olmas›; tabii afet ve ekonomik bunal›m sebebiyle ilan edilen ola¤a-
nüstü halde ise buna gerek bulunmamas›d›r. Milli Güvenlik Kurulu’nun görüflü-
nün, bu Kurulun di¤er kararlar›nda oldu¤u gibi, Bakanlar Kurulu’nu ba¤lamayaca-
¤› ve sadece istiflari nitelikte oldu¤u aç›kt›r.
OLA⁄ANÜSTÜ HAL REJ‹MLER‹N‹N KONUSU

AMAÇ
1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n öngördü¤ü ola¤anüstü yönetim usul-
lerini sebep ve konu unsurlar› bak›m›ndan karfl›laflt›rabilmek.
2
Tabii afet, tehlikeli salg›n hastal›klar veya a¤›r ekonomik bunal›m hallerinde ilan
edilebilecek ola¤anüstü halin konusunun, esas itibariyle, vatandafllara birtak›m pa-
ra, mal ve çal›flma yükümlülükleri yüklemekten ibaret olaca¤› düflünülebilirdi.
Anayasan›n 121. maddesi de, “119. madde uyar›nca ilan edilen ola¤anüstü haller-
de vatandafllar için getirilecek para, mal ve çal›flma yükümlülükleri”nden söz et-
mektedir. Ancak ayn› madde, “ola¤anüstü hallerin her türü için ayr› ayr› geçerli ol-
mak üzere ...temel hak ve hürriyetlerin nas›l s›n›rlanaca¤› veya nas›l durdurulaca-
¤›... Ola¤anüstü Hal Kanunu’nda düzenlenir” dedi¤ine göre, 119. madde uyar›nca
ilan edilen ola¤anüstü hallerde de, para mal ve çal›flma yükümlülükleri d›fl›nda,
durumun gereklerine göre di¤er temel hak ve hürriyetlerin de s›n›rlanabilece¤i ve-
ya durdurulabilece¤i anlafl›lmaktad›r. Nitekim 27 Ekim 1983 tarihli ve 2935 say›l›
Ola¤anüstü Hal Kanunu, meselâ tabii afet ve tehlikeli salg›n hastal›klar sebebiyle
ola¤anüstü hal ilan› durumunda, bölgenin belirli yerlerinde yerleflimi yasaklamak,

belirli yerleflim yerlerine girifli ve buralardan ç›k›fl› s›n›rlamak, belli yerleflim yerle-
rini boflaltmak veya baflka yerlere nakletmek gibi, para, mal ve çal›flma yükümlü-
lükleri d›fl›nda kalan ola¤anüstü yetkilerden söz etmektedir.
1982 Anayasas›, gerek ola¤anüstü hali gerek s›k›yönetimi konu bak›m›ndan ta-
n›mlam›fl de¤ildir. Sadece, 121. maddede (f.2) “ola¤anüstü hallerin her türü için ay-
r› ayr› geçerli olmak üzere, Anayasan›n 15. maddesindeki ilkeler do¤rultusunda te-
mel hak ve hürriyetlerin nas›l s›n›rlanaca¤› veya nas›l durdurulaca¤›, halin gerek-
tirdi¤i tedbirlerin nas›l ve ne suretle al›naca¤›, kamu hizmeti görevlilerine ne gibi
yetkiler verilece¤i, görevlilerin durumlar›nda ne gibi de¤ifliklikler yap›laca¤› ve
ola¤anüstü yönetim usulleri, Ola¤anüstü Hal Kanunu’nda düzenlenir” denilmekte-
dir. 122. maddenin buna paralel olan hükmünde de, “s›k›yönetim, seferberlik ve
savafl hallerinde hangi hükümlerin uygulanaca¤› ve ifllemlerin nas›l yürütülece¤i,
idare ile olan iliflkileri, hürriyetlerin nas›l k›s›tlanaca¤› veya durdurulaca¤› ve savafl
veya savafl› gerektirecek bir durumun bafl göstermesi halinde vatandafllar için ge-
tirilecek yükümlülükler kanunla düzenlenir” ifadesi bulunmaktad›r. Bununla bir-
likte, Türk ve yabanc› doktrinlerinde s›k›yönetimin konusunun flu üç unsuru kap-
sad›¤› kabul edilmektedir: (a) kolluk (zab›ta) görev ve yetkilerinin askeri makam-
lara geçmesi (b) temel hak ve hürriyetlerin kay›tlanmas› veya durdurulmas›; (c) ba-
z› suçlar›n s›k›yönetim askeri mahkemelerinde yarg›lanmas›.
Gerçekten, 13.5.1971 kabul tarihli ve 1402 say›l› S›k›yönetim Kanunu, s›k›yöne-
timin bu teorik tan›m›ndaki her üç unsuru da ihtiva etmektedir. Kanuna göre
(m.2), “s›k›yönetim alt›na al›nan yerlerde genel güvenlik ve asayifle iliflkin zab›ta
kuvvetlerine ait görev ve yetkiler S›k›yönetim Komutanl›¤›’na geçer. Zab›ta kuvvet-
leri bütün teflkilat› ile S›k›yönetim Komutan›’n›n emrine girer. S›k›yönetim bölge-
sindeki zab›ta kuvvetleri; s›k›yönetim hizmetlerinin yap›lmas›ndan dolay› S›k›yö-
netim Komutanl›¤›’na, bu hizmetler d›fl›nda kalan hizmetlerin yürütülmesinden do-
lay› da adli ve idari makamlara karfl› sorumludur. Milli ‹stihbarat Teflkilat› S›k›yö-
netim Komutanl›¤› ile iflbirli¤i yapar. S›k›yönetim Komutanl›¤›, bu Kanunla kendi-
sine verilen görev ve yetkileri o yerin zab›ta kuvvetleri ve tefrik edilecek askeri bir-
likler ile yürütür”. Gene ayn› kanuna göre (m. 11) s›k›yönetim bölgelerinde Milli
Savunma Bakanl›¤›’nca lüzum görülen yerlerde yeteri kadar s›k›yönetim askeri
mahkemesi kurulur ve bunlar kanunda (m. 15) belirtilen suçlar› yarg›larlar. Hatta
s›k›yönetim ilan›na neden olan olaylara iliflkin suçlar da, s›k›yönetim ilan›ndan en
çok üç ay önce ifllenmifl olmak flart›yla, s›k›yönetim askeri mahkemelerinde yarg›-
lan›r (m. 13). Nihayet, S›k›yönetim Kanunu, temel hak ve hürriyetlerin nas›l s›n›r-
lanaca¤› veya durdurulaca¤› hakk›nda çeflitli hükümler (m. 3) ihtiva etmektedir.
fiiddet olaylar›n›n yayg›nlaflmas› ve kamu düzeninin ciddi flekilde bozulmas› se-
bepleriyle ilan edilen ola¤anüstü halin konusu, 2935 say›l› Ola¤anüstü Hal Kanu-
nu’nda belirlenmifltir. An›lan kanunun 9 ve 11. maddeleri, bu durumda al›nabile-
cek olan ve temel hak ve hürriyetleri s›n›rlay›c› veya kullan›lmalar›n› durdurucu ni-
telik tafl›yan tedbirleri saymaktad›r. fiu halde ola¤anüstü halin konusu temel hak ve
hürriyetlerin, normal zamanlardaki ölçülerin ötesinde s›n›rlanmas› veya durdurul-
mas›d›r. Ancak, s›k›yönetimden farkl› olarak, ola¤anüstü halde kolluk yetkileri as-
keri makamlara geçmeyece¤i gibi, bir k›s›m suçlar›n s›k›yönetim askeri mahkeme-
lerinde yarg›lanmas› da söz konusu olmaz. Ola¤anüstü Hal Kanunu’na göre (m.
14), ola¤anüstü halin uygulanmas›nda görev ve yetki; ola¤anüstü hal bir ili kaps›-
yorsa il valisine, bir bölge valili¤ine ba¤l› birden çok ilde ilan edilmesi halinde böl-
ge valisine, birden fazla bölge valisinin görev alan›na giren illerde veya bütün yurt-
208 Anayasa Hukuku
ta ilan edilmesi halinde koordine ve iflbirli¤i Baflbakanl›kça sa¤lanmak suretiyle

bölge valilerine aittir. Ayn› kanunun geçici maddesine göre de, bölge valili¤i tefl-
kilat› kurulup göreve bafllay›ncaya kadar bu kanunla bölge valilerine verilen görev
ve yetkiler, il valilerince yerine getirilir. Ola¤anüstü halde kolluk yetkilerinin aske-
ri makamlara intikal etmemesine karfl›l›k, bölge veya il valileri, olaylar› emirlerin-
deki kolluk kuvvetleriyle önleyemedikleri veya bast›ramad›klar› takdirde, bölge
veya illerindeki en büyük askeri komutanl›ktan yard›m isteyebilirler (m. 21, 22).
Gene s›k›yönetimden farkl› olarak, ola¤anüstü halde yarg› görevi, normal adliye
mahkemelerindedir. Ola¤anüstü Hal Kanununa göre (m. 24), “ola¤anüstü hal ilan
edilen yerlerde, devlet güvenlik mahkemeleri ile askeri mahkemelerin görevlerine
giren suçlar d›fl›ndaki davalara adli yarg›da bak›l›r”.
Görülüyor ki, ola¤anüstü halde kanunun öngördü¤ü ola¤anüstü kolluk yetkile-
ri sivil otoriteler taraf›ndan kullan›lmakta ve yarg› yetkisi, tabii hakim ilkesine uy-
gun olarak, kanunen görevli olan ola¤an mahkemelere ait bulunmaktad›r. Bu ni-
telikleri itibariyle ola¤anüstü hal rejiminin, temel hak ve hürriyetler aç›s›ndan, s›k›-
yönetim kadar radikal bir s›n›rlama oluflturmad›¤› söylenebilir. Üstelik, her yayg›n
fliddet olay›nda s›k›yönetim ilan edilmesi ve böylece silahl› kuvvetlerin, asli görev-
leri olan yurt savunmas›n› k›smen de olsa aksatmak zorunda kalarak kolluk görev-
lerini üstlenmeleri, ciddi sak›ncalar tafl›maktayd›. Bu itibarla, 1982 Anayasas›’n›n,
temel hak ve hürriyetlerin normal rejimi ile, devlet hayat›n› tehdit eden en a¤›r du-
rumlarda son çare olarak baflvurulmas› gereken s›k›yönetim rejimi aras›nda, daha
az vahim durumlar› karfl›lamaya yeterli bir sivil ola¤anüstü hal rejimi yaratm›fl ol-
mas› bizce son derece yerindedir.
1982 Anayasas›’nda yer alan her üç ola¤anüstü hal rejiminin konu unsuru ba-
k›m›ndan ortak yanlar›, bu durumlarda temel hak ve hürriyetlerin, normal zaman-
lara oranla daha büyük ölçüde s›n›rlanmas›, hatta bunlar›n kullan›lmas›n›n durdu-
rulabilmesidir. Ola¤anüstü hal rejimlerinde temel haklar›n hangi esaslara göre ve
ne ölçüde s›n›rlanabilece¤i sorunu daha önce tart›fl›lm›fl bulundu¤undan, burada
tekrarlanmayacakt›r.
SIRA S‹ZDE Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim ilan› aras›nda temel hak ve hürriyetlerin s›n›rland›r›lmas›
veya durdurulmas› konusunda ne gibi farkl›l›klar söz konusudur?
YARGISAL DENET‹M

AMAÇ
Ola¤anüstü hal rejimlerinde yarg›sal denetimin nas›l gerçekleflti-
¤ini aç›klayabilmek.
3
Ola¤anüstü hal rejimlerinde yarg›sal denetim sorunu iki aç›dan ele al›nabilir. Biri,
ola¤anüstü hal rejiminin ilan› ifllemi üzerindeki yarg›sal denetim, di¤eri ise ola¤a-
nüstü hal yetkilerini kullanan idari makamlar›n yapt›klar› idari ifllemler üzerindeki
yarg›sal denetim.
Ola¤anüstü Hal Rejiminin ‹lan› ‹fllemi Üzerindeki Denetim

Ola¤anüstü hal rejimlerinin Anayasam›z’da gösterilmifl olan her üç türünde, ola¤a-
nüstü hal rejiminin yürürlü¤e konulmas›, birbirine eklenen iki ayr› hukuki ifllemle
gerçekleflmektedir. Bunlardan birincisi, ola¤anüstü hal veya s›k›yönetim ilan›na
iliflkin Bakanlar Kurulu karar›, ikincisi ise bu ifllemin onaylanmas› hakk›ndaki Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi karar›d›r. Söz konusu ifllemlerden birincisi organik ba-
k›mdan bir idari ifllem, ikincisi bir yasama ifllemidir. Dolay›s›yla, ola¤anüstü hal re-
jiminin ilan› ifllemi üzerinde bir yarg›sal denetimin mümkün olup olmayaca¤›n›, bu
iki ifllem bak›m›ndan ayr› ayr› incelemek gerekir.
Ola¤anüstü Hal veya S›k›yönetim ‹lan›na ‹liflkin Bakanlar Kurulu

Karar› Üzerindeki Yarg›sal Denetim
Ola¤anüstü hal veya s›k›yönetim ilan›na iliflkin Bakanlar Kurulu karar› organik ba-
k›mdan bir idari ifllem oldu¤una göre, ilk bak›flta bunun idarenin bütün ifllemleri
gibi idari yarg›n›n denetimine tabi olmas› gerekti¤i düflünülebilir. Üstelik, Anaya-
sam›za göre, ola¤anüstü hal rejiminin ilan› ifllemi, sebebe ba¤l› bir ifllemdir. Di¤er
bir deyimle Anayasa, ola¤anüstü hal rejiminin hangi sebeplerle ilan edilebilece¤i-
ni tahdidi olarak belirtmifltir. Bu durumda idari yarg›n›n, di¤er sebebe ba¤l› idari
ifllemlerde oldu¤u gibi, ola¤anüstü hal rejiminin ilan›na yol açan sebebin gerçek-
ten var olup olmad›¤›n› araflt›rabilece¤i ileri sürülebilir. Ola¤anüstü hal rejiminin
ilan› ifllemi normal bir idari ifllem telakki edilirse, bu ifllemin, sadece sebep unsu-
ru bak›m›ndan de¤il, idari ifllemin di¤er unsurlar› bak›m›ndan da denetlenebilece-
¤i kuflkusuzdur.
Buna karfl›l›k, ola¤anüstü hal rejiminin ilan›na iliflkin Bakanlar Kurulu karar›n›n
idari yarg›ca denetlenemeyece¤i görüflü iki gerekçeye dayand›r›labilir. Birincisi,
söz konusu ifllemin bir hükümet tasarrufu oluflturmas›d›r. Bu görüfl, 1924 Anayasa-
s› döneminde baz› hukukçular›m›zca savunulmufl olmakla beraber, 1961 Anayasa-
s›’n›n hükümet tasarruflar› kategorisini tümüyle ortadan kald›rm›fl oldu¤u yolunda-
ki yayg›n kan› karfl›s›nda art›k böyle bir gerekçeye dayanmak mümkün de¤ildir.
Bakanlar Kurulu karar› üzerinde yarg› denetiminin mümkün olmad›¤› görüflünün
dayanabilece¤i ikinci gerekçe, bu karar›n Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan
onaylanmakla bir yasama ifllemi haline geldi¤i, dolay›s›yle idari yarg›n›n görev ala-
n›ndan ç›kt›¤› görüflüdür. Türk Dan›fltay›, s›k›yönetim ilan› hakk›ndaki Bakanlar
Kurulu karar›n›n denetlenmesini görevsizlik gerekçesiyle reddetti¤i bir karar›nda,
bizce de isabetli olan bu anlay›fl› benimsemifltir. Dan›fltay’a göre, “Bakanlar Kuru-
lu taraf›ndan al›nan s›k›yönetim karar› organik ve flekli bak›m›ndan idari bir tasar-
ruf olarak görülmesine ra¤men, Anayasa’n›n 124. maddesinin derpifl etti¤i hüküm-
ler muvacehesinde niteli¤i bak›m›ndan yasal bir tasarruf,... hele TBMM’ce benim-
senip onayland›ktan sonra bir yasa organ› tasarrufu haline” dönüflmektedir.
Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim ilan›na iliflkin Bakanlar Kurulu karar›n›n yarg›sal denetimi SIRA S‹ZDE
konusunda Dan›fltay’›n tutumunu ve bu tutumun dayand›¤› gerekçeyi belirtiniz.
Ola¤anüstü Hal veya S›k›yönetim ‹lan›n›n Türkiye Büyük Millet

Meclisi’nce Onanmas› Karar› Üzerindeki Denetim
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin, ola¤anüstü hal veya s›k›yönetim ilan›n›n onan-
mas›na iliflkin ifllemi, bir kanun biçiminde de¤il, bir parlamento karar› biçiminde
gerçekleflti¤ine ve parlamento kararlar›, Anayasa’da belirtilen istisnalar d›fl›nda yar-
g› denetimine tabi olmad›klar›na göre, Anayasa Mahkemesi’nin de söz konusu
Meclis karar›n› denetleme yetkisi yoktur. Anayasa, Anayasa Mahkemesi’nin yarg›sal
denetimini “sadece kanunlara ve ‹çtüzüklere hasretmifl, di¤er bir deyiflle TBMM’nin,
Kanun veya ‹çtüzük niteli¤inde olmayan kararlar›n› - Anayasa’n›n ayr›k olarak dü-
zenledi¤i hükümler sakl› olmak üzere - bu denetimin d›fl›nda b›rakm›flt›r”.
Bizce s›k›yönetim ilan› veya bunun onanmas› karar›, kifli hak ve hürriyetlerini
do¤rudan do¤ruya etkileyen bir hukuki ifllem de¤ildir. Ola¤anüstü hal veya s›k›yö-
210 Anayasa Hukuku
netim ilan› yahut bunlar›n onanmas› ifllemlerinin konusu, yürürlükte olan fakat uy-
gulanmayan ola¤anüstü hal rejimi kanunlar›n› uygulanabilir hale getirmekten iba-
rettir. Bu nitelikleri yönünden söz konusu ifllemler, tipik flart-ifllemlerdir. Kifli hür-
riyetlerine iliflkin s›n›rlamalar, ola¤anüstü hal veya s›k›yönetim ilan› yahut bunlar›n
onanmas› ifllemlerinden de¤il, ola¤anüstü hal rejimlerini düzenleyen kanunlardan
do¤maktad›r. Bu kanunlar›n da Anayasa’ya uygunluk denetimine tabi olduklar›
kuflkusuzdur. Nitekim Anayasa Mahkemesi de, s›k›yönetim ilan› karar›n›, kifli hak-
lar›n› do¤rudan do¤ruya etkileyen bir ifllem olarak de¤il, aç›klad›¤›m›z anlamda bir
flart-ifllem olarak görmüfltür.
Ola¤anüstü Hal Rejimi ‹fllemleri Üzerindeki Denetim

Böylece, ola¤anüstü hal rejimi ilan› veya bunun onanmas› ifllemlerinin Türk Huku-
ku’na göre yarg› organ›nca denetlenebilmesi mümkün olmamakla beraber, ola¤a-
nüstü hal rejimlerindeki yetkili idari makamlar›n yapt›klar› bireysel veya düzenle-
yici ifllemlerin, idari yarg›n›n denetimine tabi olmas› gerekti¤inde kuflku yoktur.
Çünkü bunlar, gerek organik gerek maddi bak›mdan idari ifllemlerdir. Nitekim
2935 say›l› Ola¤anüstü Hal Kanunu’na göre, yetkili makam olan bölge ve il valile-
rinin ifllemlerine karfl› iptal ve tam yarg› davalar› aç›labilece¤i, kanundan aç›kça
anlafl›lmaktad›r. Kanuna göre (ek madde), “Ola¤anüstü Hal Kanunu’nun verdi¤i
yetkilerin kullan›lmas›ndan dolay› tazminat davalar›, idare aleyhine, idari yarg›da
aç›l›r. ‹darenin, kamu görevlisine flahsi kusurdan dolay› rücu edebilmesi, flahsi ku-
surun çok aç›k ve a¤›r olmas›na ba¤l›d›r. ‹lgili bakan›n uygun görüflü olmad›kça
rücu davas› aç›lamaz”. Kanun, iptal davalar›ndan özel olarak söz etmemekle bera-
ber, valilerin bu kanunun verdi¤i yetkileri kullanarak yapacaklar› idari ifllemlere
karfl› aç›lacak davalarda yürütmenin durdurulmas›na karar verilemeyece¤ini belirt-
mektedir (m.33). Burada sözü edilen davan›n, iptal davas› oldu¤u aç›kt›r. Kanu-
nun, bu davalarda yürütmenin durdurulmas›na karar verilemeyece¤ine iliflkin hük-
mü ise, Anayasan›n bu konudaki aç›k iznine dayanmaktad›r. Gerçekten, Anayasa-
ya göre (m. 125/6) “kanun, ola¤anüstü hallerde, s›k›yönetim, seferberlik ve savafl
halinde... yürütmenin durdurulmas› karar› verilmesini s›n›rlayabilir”.
S›k›yönetim halinde ise, S›k›yönetim Kanunu’nda 14.11.1980 tarihli ve 2342 sa-
y›l› Kanunla yap›lan de¤ifliklikle (ek madde 3) idari yarg› yolu kapat›lm›flt›r. Bu
maddeye göre, “Bu kanunla s›k›yönetim komutanlar›na tan›nan yetkilerin kullan›l-
mas›na iliflkin idari ifllemler hakk›nda iptal davas› aç›lamaz. fiahsi kusurlar› nede-
niyle hukuki sorumluluklar› ileri sürülemez”. Bu hükmü, hukuk devleti ilkesiyle
ba¤daflt›rmaya imkan yoktur. S›k›yönetim, bir keyfilik ve denetimsizlik rejimi de-
¤il, idarenin yetkilerinin normal zamanlara göre genifllemesine ve kifli haklar›n›n
normal zamanlara göre daha büyük ölçülerde s›n›rlanmas›na ra¤men, gene de bir
hukuk rejimidir. Hürriyetçi demokratik düzeni benimsemifl bir ülkede bunun aksi
düflünülemez. S›k›yönetim Kanunu’nun an›lan hükmü, Anayasa’n›n hukuk devle-
tinden söz eden 2. ve yarg› yolunu düzenleyen 125. maddelerine aç›kça ayk›r›d›r.
Ancak söz konusu hükmün Milli Güvenlik Konseyi döneminde kabul edilmifl ol-
mas› nedeniyle, bunun Anayasa’ya ayk›r›l›¤›n›n iddia edilmesi ve Anayasa Mahke-
mesi’nce iptal karar› verilmesi mümkün de¤ildir (Geçici madde 15). Hukuk devleti
‹lga: Kanun, tüzük veya ilkesi aç›s›ndan ciddi bir sorun oluflturan bu durum 03.10.2001 tarihli Anayasa de-
yönetmeliklerin, yeni bir
kanun, tüzük veya ¤iflikli¤i ile geçici 15.maddenin 3.f›kras›n›n ilgas› suretiyle ortadan kald›r›lm›flt›r.
yönetmelik ile yürürlükten
kald›r›lmas›d›r.
Özet

AMAÇ
Ola¤anüstü yönetim usullerinin hangi gereksinim-
AMAÇ
Ola¤anüstü hal rejiminde yarg›sal denetimin nas›l
1 ler sonucu ortaya ç›kt›¤›n› saptayabilmek. 3 gerçekleflti¤ini aç›klayabilmek.
• Ola¤anüstü yönetim usulleri, devletin normal hu- • Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim ilan› ve TBMM tara-
kuk düzeninin kurallar› ile karfl›lanmas›na imkan f›ndan onanmas› ifllemlerinin yarg› organ›nca de-
olmayan ola¤anüstü bir tehdit veya tehlike karfl›- netlenmesi mümkün de¤ildir; bununla birlikte, s›k›-
s›nda baflvurdu¤u özel yönetim usulleridir. yönetimde idari yarg› yolunun kapal› olmas›na kar-
fl›l›k ola¤anüstü halde yetkili idari makamlar›n ger-

AMAÇ
1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n öngördü¤ü ola¤a- çeklefltirdikleri ifllemler, idari yarg›n›n denetimine
2 nüstü yönetim usullerini sebep ve konu unsurlar› tabidir.
bak›m›ndan karfl›laflt›rabilmek.
• 1961 Anayasas› iki türlü ola¤anüstü yönetim usulü-
ne yer vermiflken, 1982 Anayasas› fliddet olaylar›na
dayanan bir ola¤anüstü hal rejimi de yaratarak, üç
türlü ola¤anüstü yönetim usulü öngörmüfltür. Cum-
hurbaflkan›’n›n baflkanl›¤›nda toplanan Bakanlar
Kurulu, Anayasa’da belirlenen hallerde yurdun ba-
z› yerlerinde veya tamam›nda süresi alt› ay› geçme-
mek üzere ola¤anüstü hal veya s›k›yönetim ilan›na
yetkilidir.
• Ola¤anüstü halin konusu vatandafllara bir tak›m pa-
ra, mal ve çal›flma yükümlülükleri yüklemek olabi-
lece¤i gibi, durumun gere¤ine göre temel hak ve
hürriyetleri s›n›rlamak veya durdurmak da olabilir.
S›k›yönetim ilan› halinde, kolluk yetkileri askeri
makamlara geçmekte ve baz› suçlar s›k›yönetim as-
keri mahkemelerinde yarg›lanmaktad›r.
212 Anayasa Hukuku
Kendimizi S›nayal›m 5. Afla¤›dakilerden hangisi s›k›yönetim konusunda yanl›flt›r?

1. Afla¤›dakilerden hangisi ola¤anüstü hal ilan›na yetkilidir? a. S›k›yönetim ilan edilen yerlerde zab›ta kuvvetleri-
a. Cumhurbaflkan› ne ait görev ve yetkiler s›k›yönetim komutanl›¤›na
b. Bakanlar Kurulu geçer.
c. Cumhurbaflkanl›¤› baflkanl›¤›nda toplanan Bakan- b. S›k›yönetim bölgelerinde temel hak ve hürriyetle-
lar Kurulu rin kullan›m› durdurulamaz.
d. Milli Güvenlik Kurulu c. S›k›yönetim bölgelerinde yeteri kadar s›k›yönetim
askeri mahkemesi kurulur.
e. Genelkurmay Baflkanl›¤›
d. S›k›yönetim bölgesinde zab›ta teflkilat› bütün kuv-
vetleri ile s›k›yönetim komutanl›¤›n›n emrine girer.
2. Afla¤›dakilerden hangisinin gerçekleflmesi ola¤anüstü
e. S›k›yönetim ilan›na iliflkin suçlar, s›k›yönetim as-
hal ilan edilmesine neden olmaz?
keri mahkemesinde yarg›lan›r.
a. Tabii afet
b. Tehlikeli salg›n hastal›k
6. Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim kararlar› konusunda
c. A¤›r ekonomik bunal›m
afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
d. fiiddet olaylar› nedeniyle kamu düzeninin bozulmas›
a. Bakanlar Kurulu tabii afet, tehlikeli salg›n hastal›k
e. Temel hak ve hürriyetleri ortadan kald›rmaya yö-
ve ekonomik bunal›m sebebiyle ilan edilen ola¤a-
nelik yayg›n fliddet hareketlerine iliflkin söylentiler
nüstü halde, Milli Güvenlik Kurulu’nun görüflünü
yay›lmas›
almak zorunda de¤ildir.
b. Milli Güvenlik Kurulu’nun ola¤anüstü hal ve s›k›-
3. Afla¤›dakilerden hangisi ola¤anüstü hal konusunda
yönetime iliflkin görüflleri, di¤er görüflleri gibi, isti-
do¤rudur?
flari nitelikte olup Bakanlar Kurulu’nu ba¤lamaz.
a. Ola¤anüstü halde kolluk yetkileri askeri makamla-
c. Bakanlar Kurulu, fliddet olaylar›na dayanan ola¤a-
ra geçer.
nüstü hal ve s›k›yönetim kararlar›n› al›rken Milli
b. Ola¤anüstü hal bir ili kaps›yorsa, ola¤anüstü halin
Güvenlik Kurulu’nun görüflünü almak zorundad›r.
uygulanmas› yetkisi s›k›yönetim komutanl›¤›na aittir.
d. Bakanlar Kurulu, acele hallerde, Milli Güvenlik Ku-
c. Ola¤anüstü hal ilan edilen yerlerde yarg› yetkisi s›-
rulu’nun görüflünü almaks›z›n s›k›yönetim karar›
k›yönetim askeri mahkemelerine aittir. alabilir.
d. Ola¤anüstü hal rejimi temel hak ve hürriyetler aç›- e. Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetimin TBMM’ce onan-
s›ndan, s›k›yönetimden daha radikal bir s›n›rlama mas› ifllemi Anayasa Mahkemesi’nin denetimi
oluflturmaktad›r. d›fl›ndad›r.
e. Ola¤anüstü halin konusu temel hak ve hürriyetle-
rin normal zamanlardaki ölçünün ötesinde s›n›r- 7. Afla¤›dakilerden hangisi, 1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n
lanmas› ve durdurulmas›d›r. ola¤anüstü yönetim usulleri düzenlemelerine iliflkin ola-
rak do¤rudur?
4. Afla¤›dakilerden hangisi ola¤anüstü hal rejimi ifllemleri a. 1961 Anayasas›’na göre, Bakanlar Kurulu’nun al-
üzerindeki denetim konusunda do¤rudur? m›fl oldu¤u s›k›yönetim karar›n›n TBMM’nin ona-
a. Ola¤anüstü hal rejimlerinde yetkili makam olan mas›na sunulmas› gerekmemektedir.
valilerin ifllemlerine karfl› iptal ve tam yarg› davas› b. 1961 Anayasas›, fliddet olaylar›n›n yayg›nlaflmas› duru-
aç›labilir. munda, sivil bir ola¤anüstü hal rejimi öngörmektedir.
b. Ola¤anüstü hal ilan› ifllemi Dan›fltay taraf›ndan c. 1982 Anayasas›, s›k›yönetim ilan›n› gerektiren flid-
denetlenir. det olaylar›n›n görüldü¤ü durumlarda, Bakanlar
c. Ola¤anüstü hal rejiminde idari makamlar›n ifllem- Kurulu’nun Cumhurbaflkan›’n›n yoklu¤unda da s›-
leri yarg› denetimine tabi de¤ildir. k›yönetim karar› alabilece¤ini öngörmektedir.
d. Ola¤anüstü Hal Kanunu’nun verdi¤i yetkilerin kul- d. 1961 ve 1982 Anayasalar› bak›m›ndan, ola¤anüstü
lan›lmas›ndan dolay› tazminat davas› aç›lamaz. hal ve s›k›yönetim kararlar›n›n TBMM’nin onama-
e. Ola¤anüstü hal rejiminin onanmas› ifllemi Anayasa s›na sunulaca¤› zaman› belirlemek Bakanlar Kuru-
Mahkemesi taraf›ndan denetlenir. lu’nun takdirindedir.
e. 1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak,
fliddet olaylar›na dayanan bir ola¤anüstü hal rejimi
öngörmektedir.
8. Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetimde idari makamlar›n yap- 10. Ola¤anüstü hal rejimine iliflkin olarak, afla¤›dakiler-
t›¤› ifllemler bak›m›ndan, afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? den hangisi yanl›flt›r?
a. Valilerin Ola¤anüstü Hal Kanunu’nun verdi¤i yet- a. Ola¤anüstü halde, bölge veya il valileri, belli flart-
kileri kullanarak yapacaklar› idari ifllemlere karfl› lar dahilinde, bölge veya illerindeki en büyük as-
aç›lacak davalarda yürütmenin durdurulmas›na ka- keri komutanl›ktan yard›m isteyebilirler.
rar verilemez. b. Ola¤anüstü hal bölge valili¤i teflkilat› kuruluncaya
b. fiiddet olaylar›na dayanan ola¤anüstü halde, valile- kadar, bu kanunla bölge valilerine verilen yetkiler,
rin Ola¤anüstü Hal Kanunu’nca tan›nan yetkileri il valilerince kullan›l›r.
kullanarak yapacaklar› idari ifllemler hakk›nda ip- c. Ola¤anüstü Hal Kanunu’nun öngördü¤ü ola¤anüs-
tal davas› aç›lamaz. tü kolluk yetkileri sivil otoritelerce kullan›l›r.
c. S›k›yönetim komutanlar›n›n S›k›yönetim Kanu- d. Ola¤anüstü hal, bir bölge valili¤ine ba¤l› birden
nu’nca tan›nan yetkilerin kullan›lmas›na iliflkin ida- çok ili kaps›yorsa, görev ve yetki bölge valisine
ri ifllemleri hakk›nda iptal davas› aç›lamaz. aittir.
d. S›k›yönetim komutanlar›n›n, S›k›yönetim Kanu- e. Ola¤anüstü hal, birden fazla bölge valisinin görev
nu’nca tan›nan yetkilerin kullan›lmas›na iliflkin ifl- alan›na giren illeri veya bütün yurdu kaps›yorsa,
lemler hakk›nda flahsi kusurlar› nedeniyle hukuki görev ve yetki Baflbakanl›¤a aittir.
sorumluluklar› ileri sürülemez.
e. Ola¤anüstü hal rejiminde, bölge ve il valilerinin ifl-
lemlerine karfl› tam yarg› davas› aç›larak do¤an za-
rarlar›n tazmini sa¤lanabilir.
9. Ola¤anüstü hal ve s›k›yönetim rejimlerinde yarg› siste-

mine iliflkin olarak, afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. S›k›yönetim ilan edilen yerlerde, yarg›lama görevi
tüm davalar bak›m›ndan s›k›yönetim askeri mah-
kemelerine geçer.
b. Ola¤anüstü halde yarg› görevi, s›k›yönetimden
farkl› olarak, normal adliye mahkemelerindedir.
c. S›k›yönetim ilan›na neden olaylara iliflkin suçlar,
s›k›yönetim ilan›ndan en çok üç ay önce ifllenmifl
olmak flart›yla, s›k›yönetim askeri mahkemelerinde
yarg›lan›r.
d. S›k›yönetim ilan edilen yerlerde, var olan
mahkemeler korunmakla birlikte yeteri kadar s›k›-
yönetim askeri mahkemesi kurulur.
e. S›k›yönetim askeri mahkemeleri, tüm suçlar bak›-
m›ndan de¤il, S›k›yönetim Kanunu’nda an›lan bel-
li suçlar için görevlidir.
214 Anayasa Hukuku
“ Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bakanlar Kurulu’nun istemi

üzerine 19.11.1987 günü saat 17.00’den itibaren geçerli ol-
mak üzere Bingöl, Diyarbak›r, Elaz›¤, Hakkari, ‹stanbul,
Bilgen, Pertev. (1976). 1961 Anayasas›’na Göre S›k›yö-
netim. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakülte-
si Yay›n›.
Daver, Bülent. (1961). ‹cra Organ›n›n ‹stisnaî Yetkileri
Mardin, Siirt, Tunceli ve Van illerindeki ola¤anüstü halin Bak›m›ndan Fevkalâde Hal Rejimleri. Ankara: An-
dört ay süreyle uzat›lmas›na 16.10.1987 tarihinde karar kara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›.
vermifltir (Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Haz›r, Hayati. (1991). Türkiye’de ve Yabanc› Ülkelerde
1987, C. 44, s. 251.). Ola¤anüstü Hal Rejimlerinde Kamu Hürriyet-
” lerinin S›n›rlanmas› (1961 Anayasas› Rejimi).

Konya: Selçuk Üniversitesi Yay›nlar›.

1. c Ayr›nt›l› bilgi için “Kavram ve Çeflitleri” konusuna
bak›n›z.
2. e Ayr›nt›l› bilgi için “Kavram ve Çeflitleri” konusuna
bak›n›z.
3. e Ayr›nt›l› bilgi için “Ola¤anüstü Hal Rejimlerinin
Konusu” konusuna bak›n›z.
4. a Ayr›nt›l› bilgi için “Ola¤anüstü Hal Rejimi ‹fllemle-
rindeki Denetim” konusuna bak›n›z.
5. b Ayr›nt›l› bilgi için “Ola¤anüstü Hal Rejimlerinin
6. d Ayr›nt›l› bilgi için “Kavram ve Çeflitleri” konusuna
bak›n›z.
7. e Ayr›nt›l› bilgi için “Kavram ve Çeflitleri” konusuna
bak›n›z.
8. b Ayr›nt›l› bilgi için “Ola¤anüstü Hal Rejimi ‹fllemle-
ri Üzerindeki Denetim” konusuna bak›n›z.
9. a Ayr›nt›l› bilgi için “Ola¤anüstü Hal Rejimlerinin
10. e Ayr›nt›l› bilgi için “Ola¤anüstü Hal Rejimlerinin
215
Yarg›
Fonksiyonu 14
Bu Ünitede...
Yarg› organ›n›n mahiyeti ve özelli¤ine iliflkin genel bilgi verildikten sonra, Türk
Anayasalar›’nda yarg› fonksiyonunun ele al›n›fl biçimi aç›klanmaktad›r. Daha
sonra yarg› fonksiyonunu kullanmakla görevlendirilmifl mahkemelerin ba¤›ms›z-
l›¤›n› sa¤lamaya yönelik olan hakimlik teminat› hakk›nda, 1961 ve 1982 Anaya-
salar› karfl›laflt›r›larak bilgi verilmektedir.
Amaçlar›m›z
Yarg› fonksiyonunun mahiyet ve özelli¤ini belirleyebileceksiniz.
Türk Anayasalar› bak›m›ndan yarg› fonksiyonunun durumunu saptayabile-
ceksiniz.
Mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ilkesini ve hakimlik teminat›n› aç›klayabileceksiniz.
216 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Ayd›n ili X Komutanl›¤› emrinde görevli san›klar Üste¤men A ile Aste¤men B

11.08.1999 günü, kendilerine görevleri sebebiyle verilen tabancalar› ile Ö¤retme-
nevi’nde yap›lan dü¤ün s›ras›nda havaya atefl etmifllerdir. Bunun üzerine, görev-
lerini kötüye kulland›klar› ileri sürülerek, eylemlerinin TCK’n›n 240. maddesine
uymas› sebebiyle cezaland›r›lmalar› istemi ile Ayd›n Cumhuriyet Baflsavc›l›¤›nca
dava aç›lm›flt›r.
Ayd›n 2. Asliye Ceza Mahkemesi, asker kifli san›klar hakk›nda, terhis edilmele-
rinden önce kamu davas› aç›ld›¤›ndan, yarg›laman›n askeri yarg› yerine ait oldu-
¤u gerekçesi ile görevsizlik karar› vermifl ve dava dosyas›n› 8. Kolordu Komutanl›-
¤› Askeri Mahkemesi’ne göndermifltir.
Uyuflmazl›k Mahkemesi de, asker kifli san›klar hakk›nda, askeri suç olmayan,
askeri müdahale veya asker kifliye karfl› yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili
olarak da ifllenmeyen suçlar› nedeniyle aç›lan kamu davas›n›n adli yarg› yerinde
görülmesi gerekti¤i karar›n› vermifltir (Uyuflmazl›k Mahkemesi, E. 2001/121, K.
2001/121, T. 12.11.2001, Ceza Bölümü, RG. 17.01.2002).
Anahtar Kavramlar
• Yarg› Fonksiyon • Hakimlik Teminat›
• Üçüncü Kuvvet • Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu
• Yarg› Ba¤›ms›zl›¤› • Yüksek Mahkemeler
• Mahkemelerin Ba¤›ms›zl›¤›
‹çindekiler
• YARGI FONKS‹YONU
• YARGI FONKS‹YONUNUN MAH‹YET‹ VE ÖZELL‹⁄‹
• TÜRK ANAYASALARI’NDA YARGI FONKS‹YONUNUN DURUMU
• MAHKEMELER‹N BA⁄IMSIZLI⁄I ‹LKES‹
• HAK‹ML‹K TEM‹NATI
• HAK‹MLER VE SAVCILAR YÜKSEK KURULU
• YÜKSEK MAHKEMELER
Ünite 14 - Yarg› Fonksiyonu 217
YARGI FONKS‹YONUNUN MAH‹YET‹ VE ÖZELL‹⁄‹

AMAÇ Yarg› fonksiyonunun mahiyet ve özelli¤ini belirleyebilmek.
1
Yarg› fonksiyonu, çeflitli aç›lardan idare fonksiyonundan ay›rt edilmeye çal›fl›lm›fl-
t›r. Bir görüfle göre bu fark, iki fonksiyonun amaçlar›ndaki ayr›l›ktan do¤ar: Yarg›
fonksiyonunun amac›, hukuk düzeninin korunmas› ve gerçeklefltirilmesidir. Oysa
idare fonksiyonu, kamu yarar›n›n gerçeklefltirilmesi amac›na yönelmifltir. ‹kinci Kamu Yarar›: Kamunun
ihtiyaçlar› ile devletin, bu
bir görüfl, aradaki fark› ifllemlerin maddi mahiyetleri aras›ndaki farkta görmektedir. arada halk›n makul ve
Buna göre, yarg›c›n yapt›¤› ifl, önüne getirilmifl olan olayla ilgili hukuk normunu zorunlu ihtiyaçlar›n›n
karfl›lanmas› ile sa¤lanan
tesbit etmekten, yani bir mant›ki k›yas iflleminden ibarettir. Bu niteli¤i itibariyle yarard›r.
yarg›sal ifllem, daima gösterici mahiyet tafl›r. Buna karfl›l›k idari ifllemde bir irade
unsuru mevcuttur. Di¤er bir deyimle idari ifllem, kural olarak, kurucu, inflai nitelik
tafl›r. Bundan do¤an önemli bir fark da, yarg›sal ifllemlerin kesin hüküm (muhkem
kaziye) kuvvetini tafl›malar›na karfl›l›k, idari ifllemlerin kural olarak gerekti¤inde
de¤ifltirilebilmeleri ve geri al›nabilmeleridir.
Bu kriterlerin, yarg› ve idare fonksiyonlar›n› maddi bak›mdan ay›rt etmeye yet-
medi¤i ileri sürülmüfltür. Mesela iki fonksiyonun amaç bak›m›ndan farkl› oldukla-
r› görüflüne karfl›, her iki fonksiyonun da, genifl anlamda kamu yarar› kavram› içi-
ne giren adaletin gerçeklefltirilmesi amac›na ba¤l› bulunmas› gerekti¤i belirtilmifl-
tir. Yarg›sal ve idari ifllemlerin maddi mahiyetleri aras›ndaki farka gelince, idarenin
de faaliyetlerinde t›pk› yarg› organ› gibi hukuk kurallar›yla ba¤l› oldu¤u, öte yan-
dan yarg› fonksiyonunun da birçok hallerde bir takdir yetkisini içerdi¤i ileri sü- Takdir Yetkisi: Belli
rülmüfltür. “Her iki fonksiyon da takdir yetkisini kanunun s›n›rlar› içinde... ve bir- konularda karar verecek
olanlara, yasalar›n tan›d›¤›
birine çok yak›n amaçlara ba¤l› kalarak kullanmak zorundad›r. Bu bak›mdan ka- de¤erlendirme yetkisidir.
nun koyucunun takdir yetkisinin asli olmas›na karfl›l›k, gerek yarg› gerek idare
fonksiyonunun takdir yetkisi türetilmifl bir yetkidir”.
Bu elefltirilerde hukuk teorisi aç›s›ndan önemli bir gerçek pay› olmakla beraber,
gene de yarg› fonksiyonunun kendine özgü özellikler tafl›d›¤› inkar edilemez. Yar-
g› fonksiyonunun do¤rudan do¤ruya adaletin gerçeklefltirilmesi amac›na yönelik
niteli¤i ve hukuki uyuflmazl›klar› kesin olarak çözme özelli¤i bu fonksiyonu yerine
getiren devlet organlar›n›n da kendilerine özgü baz› nitelikler tafl›mas› sonucunu
do¤urmufltur. Nitekim, idari usullerden önemli ölçüde farkl› ve kifli haklar›n›n ko-
runmas› aç›s›ndan çok daha güvenceli yarg›sal usuller oluflmufltur. Daha da önem-
lisi, benimsenen hükümet sistemi ne olursa olsun, bütün uygar ve demokratik ül-
kelerde yarg› organ›n›n, siyasal organlar olarak nitelendirebilece¤imiz yasama ve
yürütme organlar› karfl›s›nda ba¤›ms›zl›¤› ilkesi kabul edilmifltir. Gene bu ilkeyi ger-
çeklefltirecek bir araç olarak, yarg› fonksiyonunu ifa eden hakimlerin, di¤er kamu
görevlilerinden daha teminatl› bir statüye kavuflturulmalar› benimsenmifltir.
Yarg›n›n, yasama ve yürütme kuvvetlerinden ayr›, ba¤›ms›z bir üçüncü kuvvet
teflkil edip etmedi¤i hukuk literatüründe tart›flmal›d›r. Bir görüfle göre, bir devlette
mant›ken ancak iki kuvvetin varl›¤› düflünülebilir: Karar veren (veya kanunlar› ya-
pan) kuvvet ve bunlar› uygulayan icra eden kuvvet. Yarg› fonksiyonu, bir uyufl-
mazl›k dolay›s›yla kanunun uygulanmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Dolay›s›yla
yarg› fonksiyonunu da yürütme kuvvetinin bir unsuru, bir parças› saymak gerekir.
Üstelik baz› yazarlara göre, yarg›n›n tam anlam›yla ba¤›ms›z bir kuvvet olabilmesi,
ancak hakimlerin, egemenli¤in tek ve gerçek sahibi olan halk taraf›ndan seçilme-
leri flart›na ba¤l›d›r. Bununla birlikte, hakimlerin halk taraf›ndan seçilmesi usulünü
218 Anayasa Hukuku
benimsemeyen baz› anayasalarda da, belki bir al›flkanl›k eseri olarak, yarg›dan bir
kuvvet olarak söz edildi¤i görülmektedir.
Yarg›n›n üçüncü bir kuvvet olup olmad›¤› tart›flmas›nda var›labilecek sonuç ne
olursa olsun, flu gerçe¤i önemle vurgulamak gerekir ki, bu tart›flman›n hakimlerin
Hukuk Devleti: ‹dare ba¤›ms›zl›¤› sorunu ile ilgisi yoktur. Hakimlerin ba¤›ms›zl›¤› hukuk devletinin
edilenlerin hukuki güvenlik
içinde bulunduklar›, Devletin vazgeçilmez flart› olarak bütün uygar ve demokratik ülkelerde benimsenmifl olan
ve onu temsil eden bir ilkedir. Bu ülkelerin bir k›sm› anayasalar›nda yarg›y› ayr› bir kuvvet olarak ni-
yöneticilerin de hukuka ba¤l›
ve sayg›l› oldu¤u devlettir.
telendirmifller, bir k›sm› ise ona bu s›fat› tan›mam›fllard›r. fiu halde hakimlerin ba-
¤›ms›zl›¤›, kuvvetler ayr›l›¤› teorisinin bir sonucu olmad›¤› gibi, ba¤›ms›z bir yarg›
kuvvetinin varl›¤›na da ba¤l› de¤ildir.
SIRA S‹ZDE Yarg› fonksiyonu ile idare fonksiyonu aras›ndaki farkl›l›klar› belirleyiniz.
TÜRK ANAYASALARI’NDA YARGI FONKS‹YONUNUN

DURUMU
AMAÇ
Türk Anayasalar› bak›m›ndan yarg› fonksiyonunun durumunu
saptayabilmek.
2
1876 Anayasas› yarg›y› bir kuvvet olarak nitelendirmemifl, yarg› organ›na iliflkin bö-
lümün bafll›¤› olarak mehakim (mahkemeler) deyimini kullanm›flt›r. Zaten monar-
flik bir sistemde egemenlik hükümdara ait say›ld›¤›ndan, yarg›n›n da bir kuvvet
olarak nitelendirilmesi söz konusu olamazd›. Bununla birlikte bu Anayasa, yarg›-
n›n ba¤›ms›zl›¤›na iliflkin baz› ilkelere yer vermifl, hakimlerin azlolunamamas› esa-
s›n› da kabul etmifltir.
Yarg› fonksiyonundan hiç söz etmeyen 1921 Anayasas›’ndan sonra, 1924 Ana-
yasas› yarg›y› ilginç bir flekilde düzenlemifltir. Bilindi¤i gibi bu Anayasa, kuvvetler
birli¤i ilkesini kabul etmifl; egemenlik hakk›n›n yaln›z, Türk Milleti’nin tek ve ger-
çek temsilcisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan kullan›laca¤›n› belirtmifl
(m. 4); yasama ve yürütme fonksiyonlar›n› da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde
toplam›fl (m. 5) oldu¤u halde, 8. maddesinde “hakk› kaza” (yarg› hakk›), Dördün-
cü Fasl›n bafll›¤› olarak da “kuvvei kazaiye” (yarg› erki) deyimlerini kullanm›flt›r.
Böylece 1924 Anayasas› benimsemifl oldu¤u kuvvetler birli¤i ilkesiyle pek ba¤dafl-
mayacak flekilde, yarg› fonksiyonunu ayr› bir kuvvet olarak vas›fland›rm›flt›r. 1924
Anayasas› yasama ve yürütme kuvvetlerinin birli¤ine karfl›, yarg›n›n ba¤›ms›z oldu-
¤unu ifade eden birçok hükümlere yer vermifltir.
Yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n ilke olarak benimsendi¤i izlenimini veren bu hükümlere
ra¤men, 1924 Anayasas› döneminde sözü geçen ilkenin gereklerinin yerine getiril-
mifl oldu¤u söylenemez. Anayasa’n›n 55. maddesi “yarg›çlar kanunda gösterilen
usuller ve haller d›fl›nda görevlerinden ç›kar›lamaz” demek suretiyle, yarg› ba¤›m-
s›zl›¤›n›n temel unsurunu oluflturan hakimlerin azlolunmazl›¤› ilkesine kanunla is-
tisnalar getirilebilmesini kabul etmifl ve bu istisnalar›n kapsam›n›n belirlenmesini
de tamamen yasama organ›n›n takdirine b›rakm›flt›r. Genel 56. maddeye göre,
“yarg›çlar›n nitelikleri, haklar›, görevleri, ayl›k ve ödenekleri, nas›l tayin olunacak-
lar› ve görevlerinden nas›l ç›kar›lacaklar› özel kanunla gösterilir”. Böylece, hakim-
lerin teminat› ile ilgili çok önemli di¤er birtak›m hususlar kanun koyucunun takdi-
rine b›rak›lm›fl olmaktad›r. Uygulamada da hakimlerin tayin, terfi, nakil ve disiplin
ifllerinde yürütme organ›n›n yetkili k›l›nm›fl olmas› ve hakimlerin yafl haddi nazara
Re’sen: Kendili¤inden;
herhangi bir iste¤e gerek al›nmaks›z›n görülen lüzum üzerine re’sen emekliye sevk edilebilmeleri, yarg› or-
olmadan gerçekleflen. gan›n› büyük ölçüde yürütme organ›na ba¤›ml› k›lm›flt›r.
Bu nedenlerle, 1961 Anayasas›’n›n haz›rlan›fl› s›ras›nda yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› bü-

tün gerekleriyle gerçeklefltirme konusuna büyük önem verilmifltir. Yarg› fonksiyo-
nu, yasama fonksiyonu ile eflde¤erde tutulmufl, yürütmenin bir görev olarak nite-
lendirilmesine karfl›l›k, yasama ve yarg› birer yetki olarak vas›fland›r›lm›fllard›r (m.
5, 6, 7). Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu’nun gerekçesine göre “Hukuk
Devletinin temel unsuru bütün devlet faaliyetlerinin hukuk kurallar›na uygun ol-
mas›d›r. Bu uygunlu¤u sa¤layacak makamlar yarg› organlar›d›r. Tasar› bütün dev-
let faaliyetlerini kaideler hiyerarflisi içinde kazai murakabeye tabi tutmufl bulun-
maktad›r... Kazai denetimi yapacak organlar›n ba¤›ms›zl›¤› bu denetimin ciddiyet
ve müessiriyetinin flart›d›r. Bu bak›mdan, hakimler ve mahkemeler üzerinde her
çeflit tesirleri bertaraf edici hükümler tasar›ya konulmufl, mahkemeler yürütme ve
yasama organ› karfl›s›nda tamamiyle ba¤›ms›z hale getirilmifl, hakimlerin her türlü
haklar› teminat alt›na al›nm›fl ve bu maksatla bir Yüksek Hakimler fiuras› kurul-
mufltur”. Ayn› gerekçeye göre, yarg› yetkisi, yasama yetkisi gibi “tam bir genel ve
ilkel yetki” olarak kabul edilmifl bulunmaktad›r. Bir defa Anayasa Mahkemesi ku- Anayasa Mahkemesi:
Yasalar›n, Kanun Hükmünde
rulmufl olmakla, devletin hukuki tasarruflar›n›n tamam› yarg› denetimine ba¤l› k›- Kararnamelerin ve Türkiye
l›nm›flt›r. Ayr›ca, yürütmenin aksine olarak, kanun olmasa da, ihtilaf›n mevcut bu- Büyük Millet Meclisi
lundu¤u her yerde yarg› vard›r. Gerçekten tasar›n›n 31. maddesinin ikinci f›kras›, ‹çtüzüklerinin Anayasaya,
Anayasa de¤ifliklerinin de
“hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaç›namaz” demek- Anayasa’da gösterilen biçim
tedir. fiu halde bir mahkemenin kendisine sunulan bir ihtilaf›, bunu çözümleyen kurallar›na uygunlu¤unu
denetlemek için kurulan ve
bir kanun bulunmad›¤› sebebiyle reddetmesi bahis konusu de¤ildir. Ayr›ca, yarg› ayr›ca baz› kamu
yetkisinin tamam›yla ba¤›ms›z bulunmas› ve faaliyetinde ne yasama ne de yürüt- görevlilerini Yüce Divan
s›fat›yla yarg›layan
meden emir ve talimat almas›, kararlar›na bu organlar›n uymas›n›n mecburi olma- mahkemedir.
s›, yarg›n›n Türk Milleti ad›na kullan›lan genel ve ilkel bir yetki oldu¤unu göster-
mektedir. Bu bak›mdan yarg› için de yetki deyimi kullan›lm›flt›r. 1961 Anayasa-
s›’n›n getirdi¤i bu hükümler, 1982 Anayasas›’n›n ayn› konulara iliflkin hükümleriy-
le birlikte, karfl›laflt›rmal› olarak ele al›nacakt›r.
MAHKEMELER‹N BA⁄IMSIZLI⁄I ‹LKES‹
AMAÇ
Mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ilkesini ve hakimlik teminat›n›
aç›klayabilmek.
3
1982 Anayasas› (m. 9), 1961 Anayasas›’n›n 7. maddesini aynen koruyarak, “yarg›
yetkisi, Türk Milleti ad›na ba¤›ms›z mahkemelerce kullan›l›r” hükmünü tekrarla-
m›flt›r. Her iki Anayasada yarg›n›n, t›pk› yasama gibi bir “yetki” olarak nitelendiril-
di¤i görülmektedir. fiu farkla ki, 1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›’nda sadece bir gö-
rev olarak ifade edilen yürütme fonksiyonuna, bir yetki ve görev olma niteli¤ini
kazand›rm›flt›r. Mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ile ilgili temel hüküm (m. 138), 1961
Anayasas›’ndaki hükmün (m. 132) hemen hemen ayn›d›r. Bu maddeye göre “ha-
kimler görevlerinde ba¤›ms›zd›rlar; Anayasa’ya, kanuna ve hukuka uygun olarak
vicdani kanaatlerine göre hüküm verirler. Hiçbir organ, makam, merci veya kifli,
yarg› yetkisinin kullan›lmas›nda mahkemelere ve hakimlere emir ve talimat vere-
mez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Görülmekte olan bir
dava hakk›nda Yasama Meclisinde yarg› yetkisinin kullan›lmas› ile ilgili soru soru-
lamaz, görüflme yap›lamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve
yürütme organlar› ile idare, mahkeme kararlar›na uymak zorundad›r; bu organlar
ve idare, mahkeme kararlar›n› hiçbir suretle de¤ifltiremez ve bunlar›n yerine geti-
rilmesini geciktiremez.”
220 Anayasa Hukuku
Mahkemelerin Ba¤›ms›zl›¤›: Bu maddede düzenlenen mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› kavram olarak, daha

Hakimlerin gerek yasama
gerek yürütme organ›na
afla¤›da inceleyece¤imiz hakimlik teminat›ndan farkl›d›r. Mahkemelerin ba¤›ms›z-
ba¤l› olmaks›z›n, onlardan l›¤›, “hakimlerin gerek yürütme gerek yasama organ›na ba¤l› olmad›klar›, onlardan
bütünüyle ba¤›ms›z müstakil olduklar›, bu iki organ›n hakimlere emir ve talimat veremeyece¤i ve tav-
olmalar›n›, bu iki organ›n
hakimlere emir ve talimat siyelerde bulunamayaca¤› anlam›na gelir. Hakimlik teminat› ise hakimlerin ba¤›m-
veremeyece¤ini ve tavsiyede s›zl›¤›n› korumaya hizmet eden müesseselerden sadece biri ve fakat en önemlisi-
bulunamayaca¤›n› ifade
eder. dir”. Mahkemelere emir ve talimat verilemeyece¤i, genelge gönderilemeyece¤i,
tavsiye ve telkinde bulunulamayaca¤› hakk›ndaki bu hüküm, flüphesiz maddi an-
lamda yarg› yetkisinin kullan›lmas›n› ilgilendirir. Bilindi¤i gibi hakimler, maddi an-
lamda yarg›sal ifllemlerin yan›nda, idari nitelikte ifllemler de yaparlar. 1982 Anaya-
sas› (m. 140/6) hakim ve savc›lar›n “idari görevleri yönünden Adalet Bakanl›¤›’na
ba¤l›” olduklar›n› aç›kça belirtmifltir.
HAK‹ML‹K TEM‹NATI
Mahkemelerin organ olarak ba¤›ms›zl›¤›, ancak yarg› fonksiyonunu ifa eden ha-
kimlerin teminatl› bir statüye kavuflturulmalar›, yani herhangi bir bask› veya tehdit-
le karfl›laflmaks›z›n görevlerini tam bir serbestlik ve tarafs›zl›kla yerine getirebilme-
Hakimlik Teminat›: leri ile gerçek bir anlam kazan›r. Çeflitli unsurlardan oluflan hakimlik teminat›-
Hakimlerin görevlerini,
herhangi bir bask› ya da n›n en önemli unsuru, hakimlerin azlolunmamas› ilkesidir. Bu ilke, 1982 Anayasa-
tehditle karfl›laflmaks›z›n s›’nda (m. 139), 1961 Anayasas›’ndaki (m. 133) ifadeleriyle yer alm›flt›r. Ancak 1961
tam bir serbestlik,
tarafs›zl›k ve huzur ortam› Anayasas›’nda 133. maddenin kapsam›na al›nmay›p ayr› bir madde (m. 137) ile dü-
içinde gerçeklefltirebilmeleri zenlenen savc›lar, 1982 Anayasas›’nda hakimlerle ayn› teminata sahip k›l›nm›fllar-
için öngörülen önlemlerin
bütünüdür.
d›r. 1982 Anayasas›’n›n “hakimlik ve savc›l›k teminat›” bafll›¤›n› tafl›yan 139. mad-
desine göre, “hakimler ve savc›lar azlolulanamaz, kendileri istemedikçe Anayasa-
da gösterilen yafltan önce emekliye ayr›lamaz; bir mahkemenin veya kadronun
kald›r›lmas› sebebiyle de olsa, ayl›k, ödenek ve di¤er özlük haklar›ndan yoksun k›-
l›namaz. Meslekten ç›kar›lmay› gerektiren bir suçtan dolay› hüküm giymifl olanlar,
görevini sa¤l›k bak›m›ndan yerine getiremeyece¤i kesin olarak anlafl›lanlar veya
meslekte kalmalar›n›n uygun olmad›¤›na karar verilenler hakk›nda kanundaki is-
tisnalar sakl›d›r”.
Ancak flüphesiz ki, hakimlik teminat› sadece hakimlerin azlolunamamas› ile
sa¤lanamaz. E¤er yürütme (veya yasama) organ› azil d›fl›ndaki çeflitli yollardan da
bir hakimin mesleki hayat› ve özlük haklar› üzerinde etkili olabiliyorsa, hakimlik
teminat› etkinli¤ini kaybeder. 1961 ve 1982 Anayasalar›, hakimlik teminat›n›n baz›
unsurlar›n› (azlolunamama, altm›fl befl yafl›ndan önce emekliye sevk edilememe;
ayl›k; ödenek ve di¤er özlük haklar›ndan yoksun b›rak›lamama) do¤rudan do¤ru-
ya Anayasa’da belirtmifl, di¤erlerinin düzenlenmesini ise kanuna b›rakm›flt›r. An-
cak bu düzenlemenin, “mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ve hakimlik teminat› esaslar›na
göre” yap›lmas› gerekir (1982 Anayasas›, m. 140/3; 1961 Anayasas›, m. 134/1). Di-
¤er bir deyimle, bu ilkelerin gereklerine uygun düflmeyen bir kanuni düzenleme,
Anayasa’ya ayk›r› olur. 1982 Anayasas›’na göre (m. 140/3, 4) “hakim ve savc›lar›n
nitelikleri, atanmalar›, haklar› ve ödevleri, ayl›k ve ödenekleri, meslekte ilerleme-
leri, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak de¤ifltirilmesi, hak-
lar›nda disiplin kovuflturmas› aç›lmas› ve disiplin cezas› verilmesi, görevleriyle ilgi-
li veya görevleri s›ras›nda iflledikleri suçlar›ndan dolay› soruflturma yap›lmas› ve
yarg›lanmalar›na karar verilmesi, meslekten ç›karmay› gerektiren suçluluk veya ye-
tersizlik halleri ve meslek içi e¤itimleri ile di¤er özlük iflleri mahkemelerin ba¤›m-
s›zl›¤› ve hakimlik teminat› esaslar›na göre kanunla düzenlenir. Hakimler ve savc›-
lar altm›fl befl yafl›n› bitirinceye kadar hizmet görürler; askeri hakimlerin yafl had-
di, yükselme ve emeklilikleri kanunda gösterilir”. Bu hüküm, kapsam›na savc›lar›n

da dahil edilmesi d›fl›nda, 1961 Anayasas›’n›n 134. maddesiyle hemen hemen ay-
n›d›r. Maddede de¤inilen hususlar, 24.2.1983 tarihli ve 2802 say›l› Hakimler ve Sav-
c›lar Kanunu ile düzenlenmifl bulunmaktad›r.
HAK‹MLER VE SAVCILAR YÜKSEK KURULU

Hakimlik teminat›n›n, amaçlar›na uygun flekilde gerçeklefltirilmesi aç›s›ndan en
önemli pratik sorun, hakimlerin tayin, terfi, nakil, denetim ve disiplin gibi özlük ifl-
lerinin, ne tür bir organ veya kurul taraf›ndan yap›laca¤›d›r. Bu ifllemlerin yürütme
organ›na b›rak›lmas› halinde hakimlik teminat›n›n de¤er ve etkinli¤ini pek büyük
ölçüde yitirece¤i flüphesizdir. Bu sebeple 1961 Anayasas›, “hakimlerin bütün özlük
iflleri hakk›nda karar” vermek (m. 144/1) üzere bir Yüksek Hakimler Kurulu kur-
mufltur. 1961 Anayasas›’n›n ilk flekline göre, “Yüksek Hakimler Kurulu, on sekiz
as›l ve befl yedek üyeden kuruludur. Bu üyelerden alt›s› Yarg›tay genel kurulun- Yarg›tay: Temyiz
mahkemesi; adliye
ca, alt›s› birinci s›n›fa ayr›lm›fl hakimlerce ve kendi aralar›ndan gizli oyla seçilir. mahkemelerinden verilen
Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu, yüksek mahkemelerde hakimlik etmifl ve- karar ve hükümlerin son
ya bunlara üye olma flart›n› kazanm›fl kimseler aras›ndan gizli oyla ve üye tamsa- inceleme makam› olup, yasa
ile belirlenen baz› davalara
y›lar›n›n salt ço¤unlu¤u ile üçer üye seçerler. Bu usulle Yarg›tay genel kurulunca da ilk ve son derece
iki, birinci s›n›fa ayr›lm›fl hakimler ile Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu tara- mahkemesi olarak bakar;
çeflitli hukuk ve ceza
f›ndan birer yedek üye seçilir” (m. 143/1). Bu madde, 1971 y›l›nda 1488 say›l› Ka- dairelerinden oluflur.
nunla de¤ifltirilmifl ve on bir as›l ve üç yedek üyeden kurulu olan Yüksek Hakim-
ler Kurulu’nun bütün üyelerinin “Yarg›tay Genel Kurulunca, kendileri aras›ndan ve
üye tamsay›lar›n›n salt ço¤unlu¤u ile ve gizli oyla” seçilece¤i hükme ba¤lanm›flt›r.
Bu de¤ifliklikte, özellikle, Yüksek Hakimler Kurulu’na yasama meclislerince üye
seçilmesi usulünün beklenen faydalar› sa¤lamamas›, bu konuda parti faktörlerinin
etkili olmas›, ço¤u zaman seçimlerin gecikmesi gibi nedenler rol oynam›flt›r. Bütün
üyelerin seçiminin Yarg›taya b›rak›lmas›yla, Yüksek Hakimler Kurulu’nun her ba-
k›mdan tam ba¤›ms›zl›¤a kavuflaca¤› ve böylece hakimlerin ba¤›ms›zl›¤›n›n da en
etkili biçimde garanti alt›na al›nm›fl olaca¤› düflünülmüfltür.
1982 Anayasas›, Yüksek Hakimler Kurulu’nu, “Hakimler ve Savc›lar Yüksek Ku-
rulu” ad› alt›nda yeniden düzenlenmifltir. Buna göre (m. 159) “Hakimler ve Savc›-
lar Yüksek Kurulu, mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ve hakimlik teminat› esaslar›na gö-
re kurulur ve görev yapar. Kurulun Baflkan›, Adalet Bakan›d›r. Adalet Bakanl›¤›
Müsteflar› Kurulun tabii üyesidir. Kurulun üç as›l ve üç yedek üyesi Yarg›tay Genel
Kurulu’nun, iki as›l ve iki yedek üyesi Dan›fltay Genel Kurulu’nun kendi üyeleri
aras›ndan, her üyelik için gösterecekleri üçer aday içinden Cumhurbaflkan›nca,
dört y›l için seçilir. Süresi biten üyeler yeniden seçilebilirler. Kurul, seçimle gelen
as›l üyeleri aras›ndan bir baflkan vekili seçer. Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu;
adli ve idari yarg› hakim ve savc›lar›n› mesle¤e kabul etme, atama ve nakletme, ‹dari Yarg›: ‹dari
geçici yetki verme, yükseltme ve birinci s›n›fa ay›rma, kadro da¤›tma, meslekte uyuflmazl›klar›n çözümü;
idari uyuflmazl›klarla ilgili
kalmalar› uygun görülmeyenler hakk›nda karar verme, disiplin cezas› verme, gö- yarg› koludur.
revden uzaklaflt›rma ifllemlerini yapar. Adalet Bakanl›¤›’n›n, bir mahkemenin veya
bir hakimin veya savc›n›n kadrosunun kald›r›lmas› veya bir mahkemenin yarg›
çevresinin de¤ifltirilmesi konusundaki tekliflerini karara ba¤lar. Ayr›ca Anayasa ve
kanunlarla verilen di¤er görevleri yerine getirir. Kurul kararlar›na karfl› yarg› mer-
cilerine baflvurulamaz. Kurulun görevlerini yerine getirmesi, seçim ve çal›flma
usulleriyle itirazlar›n kurul bünyesinde incelenmesi esaslar› kanunla düzenlenir.
Adalet Bakanl›¤›’n›n merkez kuruluflunda geçici veya sürekli olarak çal›flt›r›lacak
hakim ve savc›lar›n izinlerini alarak atama yetkisi Adalet Bakan›na aittir. Adalet Ba-
222 Anayasa Hukuku
kan› Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nun ilk toplant›s›nda onaya sunulmak

üzere, gecikmesinde sak›nca bulunan hallerde hizmetin aksamamas› için hakim ve
savc›lar› geçici yetki ile görevlendirebilir”.
Görülüyor ki, 1961 ve 1982 sistemleri aras›ndaki en önemli fark, Kurul üyeleri-
nin seçim flekliyle ilgilidir. 1961 Anayasas›’n›n 1488 say›l› Kanunla de¤iflik flekline
göre Kurulun bütün üyeleri Yarg›tay taraf›ndan seçilirken, bu defa üyelerin Yarg›-
Dan›fltay: Türkiye tay ve Dan›fltay Genel Kurullar›nca kendi üyeleri aras›ndan her üyelik için göste-
Cumhuriyeti Anayasas› ile
görevlendirilmifl bulunan
recekleri üçer aday içinden Cumhurbaflkan›nca seçilmesi esas› kabul olunmufltur.
yüksek idare mahkemesi, Ayr›ca, Adalet Bakan›’n›n Kurulun baflkan›, Adalet Bakanl›¤› müsteflar›n›n da kuru-
dan›flma ve inceleme lun tabii üyesi oldu¤u belirtilmifltir. Böylece Kurulun iki üyesi yürütme organ›ndan
merciidir.
gelmekle beraber, befl as›l ve befl yedek üyesi, yüksek mahkemelerin gösterecek-
leri adaylar aras›ndan seçilmekte ve Kurul bünyesi içinde hakimlik teminat›na sa-
hip olanlar aç›k bir ço¤unluk oluflturmaktad›rlar.
Hakimlik teminat› bak›m›ndan hayati önem tafl›yan böyle bir kurulun bütün
üyelerinin do¤rudan do¤ruya yarg› organlar› taraf›ndan seçilmelerinin (1971 siste-
mi) fayda ve sak›ncalar› üzerinde çok söz söylenebilir. fiüphesiz, böyle bir sistem,
hakimlerin yasama ve yürütme organlar› karfl›s›ndaki ba¤›ms›zl›¤›n› en yüksek
noktas›na ulaflt›r›r. Ancak öte yandan, hakimlerin hakimler taraf›ndan seçilmesi ve
bütün özlük ifllerinin gene hakimler taraf›ndan yürütülmesi anlam›na gelen bu ko-
optasyon sisteminin, bir çeflit kast zihniyetine sahip bir yarg› teknokrasisinin olufl-
mas›na, yarg› organ›n›n toplumdaki de¤iflimlere duyars›z kalmas›na yol açabilece-
¤i de ileri sürülebilir. Üstelik devlet bünyesi içinde son derece önemli bir görev ifa
eden böyle bir kuruluflun, dolayl› veya dolays›z olarak milli iradeye dayanmama-
s›n›n, milli egemenlik ve demokrasi ilkelerine uygun düflüp düflmeyece¤i de tart›-
fl›labilir. Bu nedenlerledir ki, zaman›m›zda kooptasyon sistemi, saf flekliyle çok dar
bir uygulama alan› bulmaktad›r.
Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nu selefinden ay›ran ikinci bir önemli özel-
lik, 1961 Anayasas›’na göre Yüksek Hakimler Kurulu’nun ancak adliye mahkemele-
ri hakimlerinin özlük iflleri hakk›nda karar vermesine karfl›l›k, Hakimler ve Savc›lar
Yüksek Kurulu’nun görev alan›n›n, adli ve idari yarg› hakim ve savc›lar›n›n özlük
ifllerini kapsamas›d›r. 1961 Anayasas›, Dan›fltay hakimlerinin özlük iflleri hakk›nda
karar verme yetkisini Yüksek Hakimler Kurulu’na vermemifl, bu konuda özel bir
sistem meydana getirmifltir. 1982 Anayasas›’nda ise Hakimler ve Savc›lar Yüksek
Kurulu’nun idari yarg› hakimlerinin özlük ifllerinde de yetkili k›l›nmas›na paralel
olarak, Kurulun iki as›l ve iki yedek üyesinin Dan›fltay Genel Kurulunca kendi üye-
leri aras›nda aday gösterilerek Cumhurbaflkan›nca seçilmesi öngörülmüfltür.
Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nun statüsü ile Yüksek Hakimler Kuru-
lu’nun statüsü aras›ndaki bir fark da, hakimlerin denetimi ve haklar›nda sorufltur-
ma yap›lmas› konusundad›r. 1961 Anayasas›’n›n 1488 say›l› Kanunla de¤iflik 144.
maddesine (f. 5) göre, “hakimlerin denetimi ve haklar›ndaki soruflturma, Yüksek
Hakimler Kurulu’na ba¤l› ve sürekli olarak görevli müfettifl hakimler eliyle yap›l›r.
Müfettifl hakimler, hakim ve Cumhuriyet savc›lar› ile bu mesleklerden say›lanlar
aras›ndan Yüksek Hakimler Kurulunca atan›r”. 1982 Anayasas› ise, hakim ve sav-
c›lar›n denetiminin Adalet Bakanl›¤› bünyesi içindeki adalet müfettiflleri taraf›ndan
yap›lmas›n› öngörmüfltür. Buna göre, “Hakim ve savc›lar›n görevlerini; kanun, tü-
zük, yönetmeliklere ve genelgelere (Hakimler için idari nitelikteki genelgelere)
uygun olarak yap›p yapmad›klar›n› denetleme; görevlerinden dolay› veya görev-
leri s›ras›nda suç iflleyip ifllemediklerini, hal ve eylemlerinin s›fat ve görevleri icap-
lar›na uyup uymad›¤›n› araflt›rma ve gerekti¤inde haklar›nda inceleme ve sorufl-

turma, Adalet Bakanl›¤›’n›n izni ile adalet müfettiflleri taraf›ndan yap›l›r. Adalet Ba-
kan› soruflturma ve inceleme ifllemlerini, hakk›nda soruflturma ve inceleme yap›-
lacak olandan daha k›demli hakim ve savc› eliyle de yapt›rabilir” (m. 144). Bu de-
netimin ayr›nt›lar›, Hakimler ve Savc›lar Kanunu’nda düzenlenmifltir (m. 82,
99–101). Denetim ve soruflturman›n, Dan›flma Meclisince kabul edilen metinde ol-
du¤u gibi, Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu taraf›ndan atanan müfettifllerce ya-
p›lmas›, bizce Anayasa’n›n benimsedi¤i sisteme ve hakimlik teminat›n›n gerekleri-
ne daha uygun olurdu. Gerçi denetim ve soruflturman›n adalet müfettifllerince ya-
p›lmas›na karfl›l›k, bunun sonucunda her türlü disiplin cezas› gene ancak Hakim-
ler ve Savc›lar Yüksek Kurulu taraf›ndan verilebilmektedir ama, soruflturman›n ni-
hai karar› bir ölçüde etkileyebilece¤i düflünülürse bu ifllemin siyasal bir makam
sahibi olan Adalet Bakan›’na ba¤l› adalet müfettifllerince yürütülmesinin sak›ncal›
olaca¤› ortadad›r.
Nihayet, 1961 ve 1982 Anayasalar› aras›ndaki bir fark da, 1982 Anayasas›’na gö-
re, Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nun kararlar›na karfl› yarg› mercilerine bafl-
vurulamamas›d›r (m. 159/4). Asl›nda, buna paralel bir hüküm, 1961 Anayasas›’n›n
144. maddesinde 1971 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikte getirilmifl, fakat bu Anayasa de-
¤iflikli¤i, Anayasa Mahkemesi’nin 27.1.1977 tarih ve E. 1976/43, K. 1977/4 say›l› ka-
rar› ile iptal edilmiflti. Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu, üyelerinin ço¤unlu¤u
hakimlerden oluflmakla birlikte, gördü¤ü fonksiyonun niteli¤i itibariyle idari bir or-
gand›r. Kurulun yapt›¤› ifllemler de, aç›kça idari ifllem niteli¤i tafl›maktad›r. Dolay›-
s›yla, bu ifllemlere karfl› idari yarg› yoluna baflvurulabilmesi gerekirdi.
Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nun tüm üyelerinin do¤rudan do¤ruya yarg› organla- SIRA S‹ZDE
r› taraf›ndan seçilmesinin yarar ve sak›ncalar›n› tart›fl›n›z.
YÜKSEK MAHKEMELER
Anayasam›z’da yer alan yüksek mahkemeler, geleneksel olarak hukuk biliminin
di¤er dallar›nda incelendi¤inden, burada bu konularda ayr›nt›ya girilmeyecek;
Anayasa Mahkemesi ise, afla¤›da anayasa yarg›s› çerçevesi içinde ayr›ca ele al›na-
cakt›r. Bu kesimde, yüksek mahkemelerin statüsü bak›m›ndan 1961 ve 1982 Ana-
yasalar› aras›ndaki baz› farklara de¤inilmekle yetinilecektir.
Yarg›tay üyelerinin seçim flekli bak›m›ndan iki anayasa aras›nda bir fark yok-
tur. 1961 Anayasas›’na göre Yüksek Hakimler Kurulu taraf›ndan seçilen Yarg›tay
üyeleri, flimdi de Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu taraf›ndan seçilmektedir.
1982 Anayasas›’na göre, (m. 154/2, 3) “Yarg›tay üyeleri, birinci s›n›fa ayr›lm›fl adli
yarg› hakim ve Cumhuriyet savc›lar› ile bu meslekten say›lanlar aras›ndan Hakim-
ler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nca üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ve gizli oyla
dört y›l için seçilirler; süresi bitenler yeniden seçilebilirler”. Buna karfl›l›k 1961
Anayasas›’na göre Yarg›tay Genel Kurulu’nun kendi üyeleri aras›ndan seçti¤i Cum-
huriyet Baflsavc›s› (ve 1982 Anayasas› ile buna eklenen Cumhuriyet Baflsavc› veki-
li) halen Yarg›tay Genel Kurulu’nun kendi üyeleri aras›ndan gizli oyla belirleyece-
¤i befler aday aras›ndan Cumhurbaflkan›’nca seçilmektedirler (m. 154/4).
Bilindi¤i gibi 1961 Anayasas›, Dan›fltay üyelerinin seçimini, Dan›fltay’›n tafl›d›¤›
özellik sebebiyle, Yüksek Hakimler Kurulu’na b›rakmam›fl, bu konuda kendine
özgü bir sistem oluflturmufltu. Buna göre, “Dan›fltay üyeleri, Bakanlar Kurulu ile
Dan›fltay Genel Kurulu’nca ayr› ayr› bofl yer say›s› kadar gösterilecek adaylar ara-
s›ndan Anayasa Mahkemesi’nin as›l ve yedek üyelerinin üye tam say›s›n›n üçte iki
224 Anayasa Hukuku
ço¤unluk ile ve gizli oyla” seçilmekteydi (m.140/3). 1982 Anayasas› ise, Dan›fltay
üyelerinin dörtte üçünün, birinci s›n›f idari yarg› hakim ve savc›lar› ile bu meslek-
ten say›lanlar aras›ndan Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nca; dörtte birinin de,
Askeri Yarg›tay: Askeri
mahkemelerde verilen karar nitelikleri kanunda belirtilen görevliler aras›nda Cumhurbaflkan›’nca seçilmesini
ve hükümlerin üst inceleme öngörmüfltür (m. 155/3). Her iki Anayasa’da, Yarg›tay üyelerinin seçiminden fark-
makam›d›r; ayr›ca asker
kiflilerin yasa ile
l› bir yol izlenerek birinde Bakanlar Kurulu’nca aday gösterilmesi, di¤erinde de
belirlenen baz› davalar›na üyelerden dörtte birinin Cumhurbaflkan›’nca seçilmesi suretiyle yürütme organ›na
ilk ve son derece mahkemesi bir rol tan›nmas›, Dan›fltay’›n bir idari yarg› organ› olma yan›nda, merkezi idarenin
olarak bakar.
dan›flma organ› fonksiyonunu da yerine getirmesinden kaynaklanmaktad›r.
Askeri Yüksek ‹dare Askeri Yarg›tay ve Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi üyelerinin seçiminde
Mahkemesi: Asker kiflileri
ilgilendiren ve askeri ise 1961 Anayasas› dönemindeki sistem korunmufl, yani üyelerin bu mahkemeler-
hizmete iliflkin idari eylem ce her bofl yer için gösterilecek üçer aday aras›ndan Cumhurbaflkan›’nca seçilme-
ve ifllemlerden do¤an
uyuflmazl›klar›n ilk ve son
leri kabul edilmifltir (m. 156/2, 157/2).
derece mahkemesi olarak
yarg› denetimini ve
yasalarla belirlenen
görevleri yapan yüksek
mahkemedir.
Özet

AMAÇ
Yarg› fonksiyonunun mahiyeti ve özelli¤ini
AMAÇ
Mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ilkesini ve hakimlik te-
1 belirleyebilmek. 3 minat›n› aç›klayabilmek.
• Yarg›n›n yasama ve yürütme kuvvetlerinden ayr›, • Mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤›, hakimlerin yasama ve
ba¤›ms›z bir üçüncü kuvvet teflkil edip etmedi¤i yürütme organlar›na ba¤l› olmamalar›, her iki orga-
tart›flmal›d›r. Bir görüfle göre; devlet ancak iki kuv- n›n da hakimlere emir ve talimat veremeyecekleri,
vetten oluflabilir. Bu kuvvetler kanun yapan yasa- tavsiyede bulunamayacaklar› anlam›na gelmektedir.
ma kuvveti ile bu kanunlar› uygulayan yürütme Mahkemelerin gerçek anlamda ba¤›ms›z olmalar›n-
kuvvetidir. Yarg› fonksiyonu ise bir uyuflmazl›k do- dan söz edebilmek ise hakimlerin teminatl› bir sta-
lay›s›yla, kanunun yarg› organlar›nca uygulanma- tüye kavuflturulmalar›, yani herhangi bir bask› ile
s›ndan baflka bir fley de¤ildir. Yarg› organ›n›n ken- karfl›laflmaks›z›n görevlerini tam bir serbestlik ve
dine has özellikleri vard›r. Yarg›, do¤rudan do¤ru- tarafs›zl›k içinde yerine getirebilmeleri halinde
ya adaletin gerçeklefltirilmesi amac›na yönelik nite- mümkündür. Hakimlik teminat›n›n amaçlar›na uy-
li¤i ve hukuki uyuflmazl›klar› kesin olarak çözme gun bir flekilde gerçeklefltirilebilmesi aç›s›ndan en
özelli¤i ile di¤er devlet organlar›ndan ayr›lan ve ça- önemli sorun, hakimlerin özlük ifllerinin ne tür bir
¤›m›zda art›k ba¤›ms›z olmas› gerekti¤i vurgulanan organ taraf›ndan gerçeklefltirilece¤idir. 1982 Anaya-
bir kuvvet haline gelmifltir. sas› bu görevi adli ve idari yarg› hakim ve savc›la-
r›na iliflkin olarak Hakimler ve Savc›lar Yüksek Ku-

AMAÇ
Türk Anayasalar› bak›m›ndan yarg› fonksiyonu- rulu’na vermifltir.
2 nun durumunu saptayabilmek.
• Türk Anayasa hayat›nda 1924, 1961 ve 1982 Anaya-
salar›’nda yarg› fonksiyonu ayr› bir kuvvet olarak va-
s›fland›r›lm›fl ve ba¤›ms›z mahkemeler taraf›ndan
kullan›laca¤› ifade edilmifltir. Ancak yarg› ba¤›ms›zl›-
¤›n› bütün gerekleriyle gerçeklefltirmeye yönelik dü-
zenlemeler ilk kez 1961 Anayasas› ile getirilmifltir.
226 Anayasa Hukuku
Kendimizi S›nayal›m 6. Yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› bütün gerekleriyle gerçeklefltir-

1. Afla¤›dakilerden hangisi, mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› meye yönelik düzenlemeler ilk kez hangi anayasada yer
kavram›n›n kapsam›na girmez? alm›flt›r?
a. Hakimlerin yasama organ›na ba¤l› olmamas›. a. 1876 Kanun-u Esasisi
b. Hakimlerin yürütme organ›na ba¤l› olmamas›. b. 1921 Anayasas›
c. Yasama organ›n›n hakimlere emir ve talimat c. 1924 Anayasas›
verememesi. d. 1961 Anayasas›
d. Yürütme organ›n›n hakimlere tavsiyede buluna- e. 1982 Anayasas›
mamas›.
e. Hakimlerin görevlerinden uzaklaflt›r›labilmeleri. 7. 1982 Anayasas›’na göre hakim ve savc›lar›n özlük iflle-
rini yapmak ile görevlendirilmifl organ hangisidir?
2. 1982 Anayasas›’na göre Hakimler ve Savc›lar Yük- a. Yarg›tay
sek Kurulu üyeleri, afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan b. TBMM
seçilmektedir? c. Dan›fltay
a. Cumhurbaflkan› d. Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu
b. Baflbakan e. Adalet Bakanl›¤›
c. TBMM
d. Anayasa Mahkemesi 8. 1982 Anayasas›’na göre Dan›fltay üyelerinin dörtte biri
e. Yarg›tay afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan seçilir?
a. Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu
3. Afla¤›dakilerden hangisi Hakimler ve Savc›lar Yüksek b. Dan›fltay
Kurulu’nun görevlerinden de¤ildir? c. TBMM
a. Adli yarg› hakimlerini atama d. Cumhurbaflkanl›¤›
b. Anayasa Mahkemesi üyelerini atama e. Bölge ‹dare Mahkemesi
c. Hakimlere geçiçi yetki verme
d. Hakimlere disiplin cezas› verme 9. Afla¤›dakilerden hangisi adliye mahkemelerinden veri-
e. Hakimleri görevden uzaklaflt›rma len karar ve hükümlerin son inceleme makam› olan tem-
yiz mahkemesidir?
4. Afla¤›dakilerden hangisi Hakimler ve Savc›lar Yüksek a. Dan›fltay
Kurulu üyesi de¤ildir? b. Yarg›tay
a. Adalet Bakan› c. Askeri Yarg›tay
b. Adalet Bakanl›¤› Müsteflar› d. Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu
c. Yarg›tay Genel Kurulu’nca seçilen hakimler e. Asliye Hukuk Mahkemesi
d. Dan›fltay Genel Kurulu’nca seçilen hakimler
e. Say›fltay Genel Kurulu’nca seçilen hakimler 10. Belli konularda karar verecek olanlara, yasalar›n tan›-
d›¤› de¤erlendirme yetkisine ne denir?
5. Afla¤›dakilerden hangisi hakimlik teminat›n›n en önem- a. Kamu yarar›
li unsurudur? b. Hukuk devleti
a. Hiçbir organ›n hakimlere emir verememesi. c. Ba¤l› yetki
b. Yasama ve yürütme organlar›n›n mahkeme karar- d. Takdir yetkisi
lar›na uymak zorunda olmas›. e. De¤erlendirme yetkisi
c. Hakimlerin azlolunamamas›.
d. Görülmekte olan dava hakk›nda yasama meclisin-
de görüflme yap›lamamas›.
e. ‹darenin mahkeme kararlar›n› hiçbir suretle
de¤ifltirememesi.
“ … Adalet Bakanl›¤› örgütünde idari görevlerde çal›flan ha-

kimler ve savc›lar yarg›sal görev yapmamakla beraber,
adalet hizmeti içinde çok önemli görevleri üstlenmifl bu-
1. e
2. a
Ayr›nt›l› bilgi için “Mahkemelerin Ba¤›ms›zl›¤›”
Ayr›nt›l› bilgi için “Hakimler ve Savc›lar Yüksek
Kurulu” konusuna bak›n›z.
lunmaktad›rlar. Ancak, yarg›sal görev yapan hakim ve sav- 3. b Ayr›nt›l› bilgi için “Hakimler ve Savc›lar Yüksek
c›lardan farkl› olarak bu görevlerini Bakan›n emir ve di- Kurulu” konusuna bak›n›z.
rektifleri do¤rultusunda ve Bakan ad›na yerine getirdikle- 4. e Ayr›nt›l› bilgi için “Hakimler ve Savc›lar Yüksek
ri de bir gerçektir. Bu nedenle de birinci s›n›f hakim ve Kurulu” konusuna bak›n›z.
savc›lar›n atamalar›n› müflterek kararname ile yap›lmas› 5. c Ayr›nt›l› bilgi için “Hakimlik Teminat›” konusuna
gerekti¤inde kuflkuya yer yoktur. bak›n›z.
Ancak, Adalet Bakanl›¤› Müsteflar› için ayn› fleyi söylemek 6. d Ayr›nt›l› bilgi için “Mahkemelerin Ba¤›ms›zl›¤›”
olanaks›zd›r. Çünkü, Müsteflar bir yandan idari görevleri konusuna bak›n›z.
yönünden Bakan›n emir ve direktiflerine göre bakanl›k 7. d Ayr›nt›l› bilgi için “Hakimler ve Savc›lar Yüksek
hizmetlerinin yürütülmesinde Bakana yard›mc› olmakta, Kurulu” konusuna bak›n›z.
öte yandan Anayasa uyar›nca Hakimler ve Savc›lar Yük- 8. d Ayr›nt›l› bilgi için “Yüksek Mahkemeler” konusuna
sek Kurulunun tabii üyesi bulunmaktad›r. Bu nedenle, bak›n›z.
Adalet Bakanl›¤› Müsteflar›, ’meslekten yetiflmifl ve temi- 9. b Ayr›nt›l› bilgi için “Yüksek Mahkemeler” konusuna
natl› uzman oldu¤u için bakanl›¤›n en yetenekli ve sürek- bak›n›z.
li ö¤esi’ say›lan di¤er bakanl›k müsteflarlar›ndan farkl› bir 10. d Ayr›nt›l› bilgi için “Yarg› Fonksiyonunun Mahiyeti
hukuksal konumda bulunmaktad›r. ve Özelli¤i” konusuna bak›n›z.
… Kurulun, oluflumunda bir ölçüde yürütme organ›na yer
verilmesine karfl›n, görev yaparken her türlü etki, bask›,
yönlendirmeden uzak, tamamen ba¤›ms›z olmas› amaç-
lanm›flt›r. Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nun ba¤›m-
Kapani, Münci. (1956). ‹cra Organ› Karfl›s›nda
s›zl›¤› ise, Kurulu oluflturan üyelerin ba¤›ms›zl›¤› ölçüsün-
Hâkimlerin ‹stiklali. Ankara: Ankara Üniversitesi
de gerçekleflir. Kurulda görev alan teminatl› yüksek mah-
Hukuk Fakültesi Yay›n›.
keme hakimleri yan›nda ayn› statüde bulunan ve ’mahke-
Kuru, Baki. (1966). Hâkim ve Savc›lar›n Ba¤›ms›zl›¤›
melerin ba¤›ms›zl›¤› ve hakimlik teminat›’ ilkesine göre
ve Teminat›. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk
görev yapmas› öngörülen Adalet Bakanl›¤› Müsteflar›’n›n,
Fakültesi Yay›n›.
di¤erlerinden güvencesiz durumda olmas›, 159.maddenin
Okandan, Recai Galip. (1967). “20 Nisan 1340 Anayasam›za
birinci f›kras› ile ba¤daflmad›¤› gibi yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› da
Göre Hakk› Kaza”. ‹stanbul Üniversitesi Hukuk
zedeler. Çünkü, kurul üyelerinin ba¤›ms›z görev yapabil-
Fakültesi Mecmuas›. C. 32, S. 2-4.
di¤i ölçüde hakimlerin ve savc›lar›n ba¤›ms›zl›¤›n›n gü-
venceye al›naca¤› kuflkusuzdur.
(E. 1992/37, K. 1993/18 T. 27.04.1993, AMKD. C. 1, S. 31,

s. 110)
”
228 Anayasa Hukuku
229
Anayasa Yarg›s›-I
(Anayasa
Mahkemesi,
Anayasa’ya
Uygunluk Denetimi) 15
Bu Ünitede...
Anayasa yarg›s› kavram› ve anayasa yarg›s›n›n tarihsel geliflimi k›saca anlat›l-
d›ktan sonra Anayasa Mahkemesi ve görevlerine iliflkin bilgi verilmektedir. Ana-
yasa Mahkemesi taraf›ndan gerçeklefltirilen Anayasa’ya uygunluk denetiminin
konusu ayr›nt›lar›yla incelenmektedir.
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda afla¤›daki bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z:
Anayasa yarg›s› kavram›n› ve tarihsel geliflimini belirleyebileceksiniz.
Anayasa Mahkemesinin statüsünü belirleyip, görevlerini s›ralayabileceksiniz.
Anayasa’ya uygunluk denetiminin konusunu saptayabileceksiniz.
230 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
‹T‹RAZLARIN KONUSU : 1.3.1926 günlü, 765 say›l› Türk Ceza Kanunu’nun 6123
say›l› Yasa ile de¤ifltirilen 450. maddesindeki “fail idam cezas›na mahkûm edilir”
biçimindeki ibarenin, Anayasa’n›n 38. maddesine ayk›r›l›¤› sav›yla iptali istemidir.
I- OLAY
Adam öldürmek suçlar›ndan aç›lan kamu davalar›nda, 765 say›l› Yasa’n›n 6123
say›l› Yasa ile de¤ifltirilen 450. maddesindeki “Fail idam cezas›na mahkûm edi-
lir” biçimindeki ibarenin, Anayasa’ya ayk›r› oldu¤u kan›s›na varan mahkemeler
iptal için baflvurmufllard›r.
II- ‹T‹RAZLARIN GEREKÇELER‹

Baflvuru kararlar›nda özetle, Anayasa’n›n 38. maddesine 4709 say›l› Yasa’yla ek-
lenen ve savafl, çok yak›n savafl tehdidi ve terör suçlar› halleri d›fl›nda ölüm ceza-
s› verilemeyece¤ini öngören f›kra uyar›nca, TCK’n›n 450. maddesinde yer alan
idam cezas›n›n Anayasa’ya ayk›r› hale geldi¤i ileri sürülmüfltür.
VI- ESASIN ‹NCELENMES‹

…. belgeleri okunup incelendikten sonra gere¤i görüflülüp düflünüldü : ……..Türk
Ceza Kanunu’nun de¤ifltirilen 450. maddesinde yer alan “idam cezas›”, 3.8.2002
günlü, 4771 say›l› Yasa ile müebbet a¤›r hapis cezas›na dönüfltürüldü¤ünden,
KONUSU KALMAYAN ‹STEM HAKKINDA KARAR VER‹LMES‹NE YER OLMADI⁄INA,
17.9.2002 gününde OY B‹RL‹⁄‹YLE karar verildi (E. 2001/435, K. 2002/83, T.
17.09.2002, www.anayasa.gov.tr/KARARLAR/IPTALITIRAZ).
Anahtar Kavramlar
• Önleyici Denetim • Anayasa Mahkemesi
• Düzeltici Denetim • Anayasall›k Bloku
‹çindekiler
• ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
• ANAYASA MAHKEMES‹N‹N STATÜSÜ KURULUfiU VE GÖREVLER‹
• ANAYASAYA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N KONUSU
• Kanunlar
• Kanun Hükmünde Kararnameler
• Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü
• Anayasa De¤ifliklikleri
• Milletleraras› Anlaflmalar
• Parlamento Kararlar›
• ANAYASAYA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N KAPSAMI
• Esas Bak›m›ndan Denetim
• fiekil Bak›m›ndan Denetim
Ünite 15 - Anayasa Yarg›s›-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasa’ya Uygunluk Denetimi) 231
ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹

AMAÇ Anayasa yarg›s› kavram›n› ve tarihsel geliflimini belirleyebilmek.
1
Genifl anlamda anayasa yarg›s›, do¤rudan do¤ruya anayasaya uyulmas›n› sa¤- Anayasa Yarg›s›: Kanunlar›n
ve di¤er baz› yasama
lamak amac›n› güden her türlü yarg› ifllemini, veya anayasa hukuku sorunlar›n›n ifllemlerinin anayasaya
yarg›sal usûller içerisinde bir karara ba¤lanmas› sürecini ifade eder. Dar anlamda uygunlu¤unun yarg›sal
ise, anayasa yarg›s›ndan, kanunlar›n ve di¤er baz› yasama ifllemlerinin anayasaya mercilerce denetlenmesidir.
uygunlu¤unun yarg›sal merciler taraf›ndan denetimi anlafl›l›r. Anayasa yarg›s›, hu-

kuk devletinin gelifliminde son ve en önemli merhale olarak tan›mlanabilir. Ger-
çekten, yak›n denilebilecek zamanlara kadar, hukuk devleti deyiminden esas iti-
bariyle yürütme organ›n›n kanunlara ba¤l›l›¤›n› sa¤layacak yarg›sal denetim anla-
fl›lm›flt›r. Frans›z ‹htilâlinden gelen bölünmez, devredilmez, yan›lmaz ve temsil
edilmez genel irade anlay›fl›n›n etkisiyle, millet temsilcilerinden oluflan yasama or-
gan›n›n, kifli haklar›na tecavüz edebilece¤i, dolay›s›yla kifli haklar›n›n sadece yü-
rüme organ› karfl›s›nda de¤il, yasama organ› karfl›s›nda da korunmas› gerekece¤i
pek düflünülmemifltir. Yaz›l› ve sert anayasalar on sekizinci yüzy›l sonlar›ndan iti-
baren ortaya ç›kmaya bafllad›¤› halde, Amerika Birleflik Devletleri bir yana b›rak›-
l›rsa, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun yarg›sal denetimi sisteminin yayg›nlafl-
mas› için yirmi birinci yüzy›l ortalar›na kadar beklemek gerekmifltir.
fiu halde, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun denetimi kavram›n›n ortaya
ç›kmas› için ilk ve zorunlu flart, yaz›l› ve sert bir anayasan›n varl›¤›d›r. Çünkü ak-
si halde, kanunu, daha üstün hukuk normu olmas› gereken anayasadan ay›ran bir
kriter bulunmayacak, baflka bir deyimle kanunlar için bir denetleme ölçüsü mev-
cut olmayacakt›r. Ancak, yaz›l› ve sert bir anayasan›n varl›¤›, tek bafl›na, anayasa
yarg›s›na vücut vermeye yeterli de¤ildir. Yaz›l› ve sert anayasal› birçok ülkeler,
anayasan›n üstünlü¤ünü ve kanunlar›n anayasaya ayk›r› olamayaca¤›n› bir anaya-
sa normu olarak kabul etmekle beraber, bu uygunlu¤un denetimini yarg›sal de¤il,
siyasal organlara b›rakmay› tercih etmifllerdir. Bunda, yukar›da de¤indi¤imiz gibi,
yasama organ›n›n millî iradeyi ifade etti¤i, yarg› organ›na kanunlar›n anayasaya
uygunlu¤unu denetleme yetkisi verilmesinin mahkemeleri milli iradenin üzerine
ç›kartmak demek olaca¤›, böyle bir çözümün kuvvetler ayr›l›¤›na da ayk›r› düfle-
ce¤i gibi düflünceler rol oynam›flt›r.
Görülüyor ki, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun denetlenmesi konusunda
bir temel ayr›m, siyasal ve yarg›sal denetim sistemleri aras›ndad›r. Siyasal denetim
sistemini seçmifl olan ülkeler, bu denetimi çeflitli siyasal organlardan bir veya bir-
kaç›na b›rakabilirler. Bunlar aras›nda, kanunlar üzerindeki veto yetkisi dolay›s›yla
devlet baflkan›, ikinci meclis, yasama meclisinin bir komisyonu, veya siyasal or-
ganlar taraf›ndan seçilmifl özel bir kurul say›labilir. Siyasal ve yarg›sal denetim sis- Önleyici Denetim: Bir
temleri aras›ndaki ayr›m, denetimin zaman› aç›s›ndan yap›lan baflka bir ayr›mla da normun yürürlü¤e girmesin-
çak›flmaktad›r. Denetimin yap›ld›¤› zamana göre, denetim sistemleri önleyici de- den önce yap›lan
denetimdir.
netim ve düzeltici denetim olarak ikiye ayr›l›r. Önleyici denetim, normun yü-
rürlü¤e girmesinden önce yap›lan denetimdir ki, bu kural olarak siyasal organlar Düzeltici Denetim: Bir
normun yürürlü¤e
taraf›ndan gerçeklefltirilir, Normun kesinleflip yürürlü¤e girmesinden sonra yap›- girmesinden sonra yap›lan
lan düzeltici denetim ise, yarg› organlar›nca gerçeklefltirilir. denetimdir.
Siyasal organlarca yap›lacak denetimin, kifli haklar› yönünden yeterli teminat
sa¤layamayaca¤› aç›kt›r. Bu sebeple, zaman içinde yarg›sal denetim sistemi yay-
g›nl›k ve üstünlük kazanm›flt›r. Bu sistem, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun,
232 Anayasa Hukuku
yarg› mercileri taraf›ndan ve yarg›sal usuller içerisinde denetlenmesi olarak tan›m-

lanabilir. fiüphesiz, yarg›sal denetim sistemini kabul eden ülkeler aras›nda da, de-
netimi yapan mahkemenin niteli¤i (genel mahkemeler veya özel bir mahkeme),
konunun mahkemeye intikal ettirilifl tarz› (soyut norm denetimi veya somut norm
denetimi) ve mahkeme karar›n›n kapsam ve sonuçlar› (herkes için iptal veya yal-
n›z taraflar› ba¤lay›c› karar) bak›mlar›ndan önemli farklar mevcuttur. Bu farklara,
Türk anayasa yarg›s› sistemi incelenirken tekrar de¤inilecektir.
Türk Anayasa Hukukunda, 1876 Kanun-u Esasisi, sert anayasa sistemini be-
nimsemifl olmakla beraber, yarg›sal denetime yer vermemiflti. Kanunlar›n anaya-
saya uygunlu¤u sorunu hakk›nda hiçbir hükme yer vermeyen 1921 Anayasas’›n-
dan sonra, 1924 Anayasas› da sert anayasa sistemini benimsemiflti (m. 102). Bu-
na karfl›l›k 1924 Anayasas›’nda, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun mahkeme-
lerce denetlenip denetlenemeyece¤i hakk›nda herhangi bir hüküm yoktu. Bu
durumda, Anayasa’n›n sertli¤ine ve hiçbir kanunun Anayasaya ayk›r› olamayaca-
¤› hükmüne dayan›larak mahkemelerce somut norm denetimini gerçeklefltirme-
nin mümkün olup olmad›¤› 1924 Anayasas› döneminde Türk doktrininde ciddi
tart›flmalara yol açt›. Doktrindeki bu tereddüt mahkeme içtihatlar›na da yans›m›fl,
baz› yerel mahkemelerin yarg›sal denetim lehinde karar vermelerine ra¤men,
yüksek mahkemelerin bu görüflü benimsememeleri sebebiyle, kanunlar›n anaya-
saya uygunlu¤unun yarg›sal denetimi sistemi içtihat yoluyla yerleflememifltir.
Anayasa’ya uygunluk denetiminin yoklu¤u, özellikle çok-partili hayata geçil-
mesinden sonra daha da ciddi sorunlar yaratmaya bafllam›fl, bunun etkisiyle 1961
Anayasas›, kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun yarg›sal denetimine bünyesinde
genifl kapsaml› biçimde yer vermifltir. Bu Anayasa’n›n getirmifl oldu¤u hükümleri,
1982 Anayasa’s›n›n ilgili hükümleri ile birlikte, karfl›laflt›rmal› olarak ele alaca¤›z.
ANAYASA MAHKEMES‹N‹N STATÜSÜ, KURULUfiU VE

GÖREVLER‹

AMAÇ
Anayasa Mahkemesinin statüsünü belirleyip, görevlerini
s›ralayabilmek.
2
Anayasa Mahkemesinin Statüsü
1961 Anayasas›, afla¤›da aç›klayaca¤›m›z istisnaî bir durumda genel mahkemelere
de bir kanunun anayasaya uygunlu¤u hakk›nda hüküm verme yetkisini tan›m›fl
olmakla beraber, bu konudaki yetkiyi esas itibariyle Anayasa Mahkemesi’ne b›-
rakm›flt›r. 1982 Anayasas› genel mahkemelerin kanunlar›n Anayasaya uygunlu¤u
hakk›nda hüküm verebilecekleri istisnaî durumu da ortadan kald›rarak, Anayasa
Mahkemesi’ni denetim konusunda tek yetkili k›lm›flt›r. K›sacas›, kanunlar›n anaya-
saya uygunlu¤unun yarg›sal denetiminde 1961 Anayasas› esas itibariyle, 1982
Anayasas› ise tümüyle, özel mahkeme sistemini benimsemifltir.
1961 ve 1982 Anayasalar›’n›n sisteminde Anayasa Mahkemesi, flüphesiz yarg›
organ›n›n bir parças› olmak ve bir yüksek mahkeme niteli¤i tafl›makla beraber,
fonksiyonunun mahiyeti, ona yarg› organ› içinde özel ve öncelikli bir mevki ver-
mifltir. Avrupa doktrininde Anayasa Mahkemeler’ini herhangi bir yüksek mahke-
me de¤il, özel bir “anayasa organ›” olarak görme e¤ilimi mevcuttur. Bizde de bu
görüfle hakl›l›k kazand›racak gerekçeleri, Prof. K›ratl›’dan esinlenerek, flu flekilde
s›ralamak mümkündür: (a) Anayasa, Anayasa Mahkemesinin kurulufl, görev ve
yetkilerini, di¤er yüksek mahkemelere oranla çok daha ayr›nt›l› flekilde düzenle-
mifl, kanunî düzenlemeye çok daha s›n›rl› bir alan b›rakm›flt›r. Bu sebeple, Ana-
yasa Mahkemesinin statüsünde de¤ifliklik yap›lmas›, ancak bir Anayasa de¤iflikli-
¤i ile mümkündür. (b) Gene Anayasaya göre (1961, m. 148/2; 1982, m. 149/3),
“mahkemenin çal›flma esaslar› ve üyeleri aras›ndaki iflbölümü kendi yapaca¤› ‹ç-
tüzükle düzenlenir.” (c) Gerek 1961 (m. 152/5) gerek 1982 (m. 153/6) Anayasala-
r›na göre, “Anayasa Mahkemesi kararlar›... yasama, yürütme ve yarg› organlar›n›,
idare makamlar›n›, gerçek ve tüzel kiflileri ba¤lar.” (d) Anayasa Mahkemesinin di-
¤er devlet organlar› karfl›s›ndaki ba¤›ms›zl›¤› Anayasan›n çeflitli hükümleri ile ga-
ranti alt›na al›nm›flt›r. (1961, m. 146; 1982, m. 147). (e) Anayasa Mahkemesi, “ge-
nel bütçe içinde kendi bütçesi ile yönetilir. Bütçenin birinci derecede ita amirli¤i-
ni Baflkan; ikinci derecede ita amirli¤i Genel Sekreter yapar” (2949 say›l› Kanun,
m. 56). (f) “Anayasa Mahkemesi Baflkan ve üyelerinin görevlerinden do¤an veya
görevleri s›ras›nda iflledikleri suçlarla flahsî suçlar› için soruflturma aç›lmas› Anaya-
sa Mahkemesi’nin karar›na ba¤l›d›r” (2949 say›l› Kanun, m. 55). (g) Uyuflmazl›k
Mahkemesi’nin baflkanl›¤›n› Anayasa Mahkemesi’nce, kendi üyeleri aras›ndan gö-
revlendirilen bir üye yapar. Di¤er mahkemelerle Anayasa Mahkemesi aras›ndaki
görev uyuflmazl›klar›nda, Anayasa Mahkemesi’nin karar› esas al›n›r (1982, m.
158).
Bu hükümler, Anayasa Mahkemesi’nin gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar›nda,
görevinin gerektirdi¤i bir “anayasa organ›” statüsüne kavuflturulmufl oldu¤unu ka-
n›tlamaktad›r. Anayasa Mahkemesi’nin denetim yetkisi, 1982 Anayasas›nda 1961
Anayasas›na oranla baz› bak›mlardan daha s›n›rl› olmakla beraber, afla¤›da tart›fla-
ca¤›m›z bu de¤iflikliklerin, Anayasa Mahkemesi’nin anayasal statüsünü temelde
etkilemifl oldu¤unu sanm›yoruz. Unutulmamal›d›r ki, Anayasa Mahkemesi’nin yar-
g› organ› içindeki özel durumu, sadece onun anayasal statüsünden de¤il, ayn› za-
manda gördü¤ü fonksiyonun mahiyetinden de kaynaklan›r. Hukuk tekni¤i aç›s›n-
dan Anayasa Mahkemesi’nin yarg›sal faaliyetleri ile di¤er yüksek mahkemelerin
faaliyetleri aras›nda fark görülmeyebilirse de, anayasa yarg›s›n›n u¤raflt›¤› konula-
r›n siyasetle çok daha iç içe geçmifl oldu¤unda flüphe yoktur. Bu itibarla, anaya-
sa yarg›s›n› benimsemifl olan bütün ülkelerde, bu yarg›y› oluflturan organlar›n, di-
¤er mahkemelere oranla çok daha belirgin bir siyasal fonksiyon ifa etmek duru-
munda olduklar› muhakkakt›r.
Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluflu

1982 Anayasas›’n›n 146. maddesine göre, “Anayasa Mahkemesi on bir as›l ve dört
yedek üyeden kurulur. Cumhurbaflkan›, iki as›l ve iki yedek üyeyi Yarg›tay, iki
as›l ve bir yedek üyeyi Dan›fltay, birer as›l üyeyi Askerî Yarg›tay, Askerî Yüksek
‹dare Mahkemesi ve Say›fltay genel kurullar›nca kendi Baflkan ve üyeleri aras›n-
dan üye tamsay›lar›n›n salt ço¤unlu¤u ile her bofl yer için gösterecekleri üçer aday
içinden; bir as›l üyeyi ise Yüksekö¤retim Kurulunun kendi üyesi olmayan Yükse-
kö¤retim kurumlar› ö¤retim üyeleri içinden gösterece¤i üç aday aras›ndan; üç as›l
ve bir yedek üyeyi üst kademe yöneticileri ile avukatlar aras›ndan seçer. Yükse-
kö¤retim kurumlar› ö¤retim üyeleri ile üst kademe yöneticileri ve avukatlar›n
Anayasa Mahkemesi’ne as›l ve yedek üye seçilebilmeleri için, k›rk yafl›n› doldur-
mufl, yüksekö¤renim görmüfl veya ö¤renim kurumlar›nda en az on befl y›l ö¤re-
tim üyeli¤i veya kamu hizmetinde en az on befl y›l fiilen çal›flm›fl veya en az on
befl y›l avukatl›k yapm›fl olmas› flartt›r.”
234 Anayasa Hukuku
2949 say›l› Kanun (m. 3) bu düzenlemeyi biraz daha ayr›nt›l› hale getirmifl ve
Yüksekö¤retim Kurulu’nun gösterece¤i adaylarla, Cumhurbaflkan›’nca do¤rudan
do¤ruya seçilecek üyelerde aranacak baz› ek nitelikleri de belirtmifltir. Bu üyele-
rin, Anayasada belirtilen niteliklerden baflka, hâkimlik mesle¤ine al›nmamay› ge-
rektiren bir suçtan hüküm giymemifl olmalar› veya bu gibi suçlardan dolay› ceza
kovuflturmas› alt›nda bulunmamalar› ve hâkimlik mesle¤ine al›nmaya engel bir
durumlar›n›n olmamas› da gerekir. Bu flartlar›n d›fl›nda, yüksekö¤retim kurumlar›
mensuplar› aras›ndan seçilecek üyenin hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallar›n-
dan birinde ö¤retim üyesi olmas›; üst kademe yöneticileri aras›ndan seçilecek
üyelerin ise, Yüksekö¤retim Kurulu baflkan veya üyesi veya yüksekö¤retim kuru-
mu rektör veya dekan› veya müsteflar, müsteflar yard›mc›s›, general, amiral, büyü-
kelçi, bölge valisi veya vali olarak görev yapmalar› gerekmektedir. Bu durumda,
Cumhurbaflkan›’n›n do¤rudan do¤ruya seçece¤i üç as›l ve bir yedek üye, yukar›-
da belirtilen görevlerde bulunmufl üst kademe yöneticileri veya mesle¤inde fiilen
en az on befl y›l çal›flm›fl avukatlar aras›ndan serbestçe seçilecektir (2949 say›l› Ka-
nun, m. 3,4).
Anayasa Mahkemesi’nin Görevleri

Anayasa Mahkemesi’nin temel görevi, flüphesiz, kanunlar›n ve Anayasa’da belirti-
len di¤er normlar›n Anayasaya uygunlu¤unu denetlemektir. Ancak, afla¤›da ayr›n-
t›l› olarak ele alaca¤›m›z bu temel görev d›fl›nda Anayasa, Anayasa Mahkemesi’ne
norm denetimi ile ilgili olmayan baflka birtak›m görevler de vermifltir. Bu görev-
ler flöyle s›ralanabilir:
(a) Cumhurbaflkan›’n›, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yarg›-
tay, Dan›fltay, Askeri Yarg›tay, Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi Baflkan ve
üyelerini, Baflsavc›lar›n›, Cumhuriyet Baflsavc› vekilini, Hakimler ve Savc›-
lar Yüksek Kurulu ve Say›fltay Baflkan ve üyelerini görevleri ile ilgili suçlar-
dan dolay› Yüce Divan s›fat›yla yarg›lamak (m. 148/3).
(b) Siyasi partilerin kapat›lmas› hakk›ndaki davalara bakmak (m. 69/4).
(c) Siyasi partilerin mali denetimini yapmak (m. 69/3).
(d) Milletvekillerinin yasama dokunulmazl›klar›n›n kald›r›lmas›na veya üyelik-
lerinin düfltü¤üne Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce karar verilmesi hallerin-
de, ilgililerin iptal istemlerini karara ba¤lamak (m. 85).
(e) Uyuflmazl›k Mahkemesi’ne baflkanl›k edecek üyeyi kendi üyeleri aras›ndan
görevlendirmek (m. 158/2).
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N KONUSU

AMAÇ Anayasa’ya uygunluk denetiminin konusunu saptayabilmek.
3
Anayasa’m›za göre (m. 148/1) “Anayasa Mahkemesi, kanunlar›n, kanun hükmün-
de kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ünün Anayasaya flekil
ve esas bak›mlar›ndan uygunlu¤unu denetler. Anayasa de¤iflikliklerini ise sadece
flekil bak›m›ndan inceler ve denetler. Ancak, ola¤anüstü hallerde, s›k›yönetim ve
savafl hallerinde ç›kar›lan kanun hükmünde kararnamelerin flekil ve esas bak›m›n-
dan Anayasaya ayk›r›l›¤› iddias›yla, Anayasa Mahkemesi’nde dava aç›lamaz.” Bu
hükme göre, denetime tâbi olan normlar flöyle s›ralanabilir.
Kanunlar
Anayasa Mahkemesi’nin temel görevi, kanunlar›n Anayasa’ya uygunlu¤unu denet-
lemektedir. Burada kanun deyiminin maddi anlamda de¤il, flekli anlamda kulla-
n›ld›¤›nda flüphe yoktur. Di¤er bir deyimle, bütçe kanunlar› ve kesinleflen ölüm
cezalar›n›n yerine getirilmesi hakk›ndaki kanunlar gibi, hukuk normu koymayan
kanunlar da Anayasa Mahkemesi’nin denetim alan›n›n kapsam›na girer.
Anayasa Mahkemesi’nin denetim yetkisi kural olarak bütün kanunlar› kapsa-
makla beraber, iki tür kanun anayasan›n aç›k hükümleriyle bu denetimin d›fl›nda
b›rak›lm›flt›r. Bunlar, anayasan›n 174. maddesinde say›lan ‹nk›lâp kanunlar› ile,
anayasan›n geçici 15. maddesinde de¤inilen Milli Güvenlik Konseyi döneminde
ç›kar›lm›fl olan kanunlard›r.
Kan›m›zca, ola¤anüstü ara dönemlerde ç›kar›lan kanunlar›n anayasaya uygun-
lu¤unun, ola¤an döneme geçildikten sonra da denetlenememesi, anayasaya ayk›-
r› olabilecek birtak›m kanunlar›n yürürlükte kalmas›na imkân veren ve anayasa
düzeni içinde çeliflkiler yaratabilen sak›ncal› bir durumdu. Bu durum, 3.10.2001
tarihli Anayasa de¤iflikli¤i ile, geçici 15. maddenin üçüncü f›kras›n›n ilgas› suretiy-
le ortadan kald›r›lm›flt›r.
Kanun Hükmünde Kararnameler

Kural olarak bütün kanun hükmünde kararnameler, yürürlü¤e girdikleri andan iti-
baren Anayasaya uygunluk bak›m›ndan Anayasa Mahkemesi’nin denetimine tâbi
bulunmakla beraber, iki tür kanun hükmünde kararname bundan istisna edilmifl-
tir. Biri, Anayasa’n›n yukar›da de¤inilen geçici 15. maddesi gere¤ince, Milli Gü-
venlik Konseyi dönemi içinde ç›kar›lm›fl olan kanun hükmünde kararnameler; di-
¤eri ise, Anayasa’n›n 148. maddesi gere¤ince, ola¤anüstü hallerde, s›k›yönetim ve
savafl hallerinde ç›kar›lan kanun hükmünde kararnamelerdir. Birinci istisna, 2001
Anayasa de¤iflikli¤iyle ortadan kald›r›lm›flt›r. Daha önce belirtildi¤i gibi, s›k›yöne-
tim ve ola¤anüstü hal kanun hükmünde kararnamelerinin Anayasa’ya uygunlu¤u-
nun denetlenememesi, hukuk devleti ilkesi aç›s›ndan ciddi bir sak›ncad›r.
Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü

Hukuki niteli¤i bak›m›ndan bir kanun de¤il, bir parlamento karar› olmas›na ra¤-
men, Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, tafl›d›¤› özel siyasal önem sebebiyle
Anayasa Mahkemesi’nin denetim yetkisi içindedir.
Anayasa De¤ifliklikleri
Yukar›da tart›fl›lm›fl oldu¤u gibi, Anayasa de¤iflikliklerinin yarg›sal denetimi, sade-
ce flekil yönünden Anayasa’ya uygunluk denetimi ile s›n›rland›r›lm›flt›r.
Milletleraras› Antlaflmalar
Anayasam›z’a göre (m. 90/son) usulüne göre yürürlü¤e konulmufl milletleraras›
antlaflmalar hakk›nda Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias› ile Anayasa Mahkemesi’ne
baflvurulamaz.
Parlamento Kararlar›
Anayasam›z, Türkiye Büyük Millet Meclisinin karar biçimindeki ifllemlerinin yarg›-
sal denetime tabi olmas›n› kural olarak kabul etmemiflse de, iki tür karar›n istis-
nai olarak Anayasa Mahkemesi’nce denetlenebilece¤ini hükme ba¤lam›flt›r. Bun-
236 Anayasa Hukuku
lardan biri Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, di¤eri de yasama dokunulmaz-
l›¤›n›n kald›r›lmas›na veya Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeli¤inin düflmesine ilifl-
kin kararlard›r. Bu ikinci tür kararlar›n zaten bir norm oluflturmad›¤›, dolay›s›yla
Anayasa Mahkemesi’nin bu konudaki denetiminin bir norm denetimi teflkil etme-
di¤i aç›kt›r.
Anayasa’ya uygunluk denetimine tabi olan bir hukuk normu hakk›nda bu de-
netimin gerçeklefltirilebilmesi, o normun yürürlükte olufluna ba¤l›d›r. Anayasa
Mahkemesi’nin bir karar›nda da belirtildi¤i gibi, “bir yasa veya KHK herhangi bir
nedenle yürürlükten kalkt›¤›nda iptal davas›n›n konusu olamaz. Konusu kalma-
yan davan›n ise karara ba¤lanmas›na olanak yoktur; çünkü iptal davas›nda nor-
mun yürürlükte olmas› gerekir. Dava konusu olan kural yürürlükten kalkarsa uy-
gunluk denetiminin konusu da kalmaz”.
Daha önce çeflitli vesilelerle belirtildi¤i gibi, bir ifllemin anayasaya uygunluk
denetiminin kapsam›na giren bir ifllem olup olmad›¤›n›n belirlenmesinde, Anaya-
sa Mahkemesi, ifllemi yapan organ›n nitelendirmesi ile ba¤l› de¤ildir. Anayasa
Mahkemesi, bu nitelendirmeyi, ifllemin niteli¤ine bakarak kendi yapar. Aksi hal-
de, denetime tâbi olmas› gereken bir ifllemin, denetime tâbi olmayan bir ifllem bi-
çiminde yap›larak denetimden kaç›r›lmas›, her zaman mümkün olabilirdi.
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹NDE ÖLÇÜ

NORMLAR (ANAYASALLIK BLOKU)
Anayasaya uygunluk denetiminde denetim konusu olan normun hangi norma
veya normlara uygunlu¤u araflt›r›lacakt›r? Di¤er bir deyimle, denetimde ölçü
normlar nelerdir? ‹lk bak›flta bu sorunun cevab› çok aç›k gibi görünmektedir:
Ölçü Norm: Anayasaya Anayasa’ya uygunluk denetiminde ölçü norm, elbette Anayasa’n›n kendisidir.
uygunluk denetimine konu
olan normlar›n, uygunluk Ancak sorun bu kadar basit de¤ildir. Baz› ülkelerde anayasalar kendileri d›fl›nda
incelemesinde tabi birtak›m ölçü normlar belirledikleri gibi, baz› ülkelerde de anayasan›n aç›k hü-
olacaklar› norm ya da
normlard›r.
kümleri d›fl›nda birtak›m ölçü normlar yarg› kararlar› yoluyla oluflmufltur. ‹ster
anayasan›n kendisiyle s›n›rl› olsun, ister ona anayasa veya yarg› kararlar› yoluy-
la eklenen di¤er ilke ve kurallar› da içine als›n, anayasaya uygunluk denetimin-
Anayasall›k Bloku: de kullan›lan ölçü normlar›n tümü, anayasall›k bloku ad› verilen normlar kü-
Anayasaya uygunluk
denetiminde kullan›lan ölçü
mesini oluflturmaktad›r.
normlar›n bütününün Türkiye’de 1982 Anayasas›’na göre, Anayasa metninin kendisi (buna Anayasa’-
oluflturdu¤u normlar n›n 176. maddesi gere¤ince Bafllang›ç da dahildir) d›fl›nda anayasall›k blokuna da-
kümesine verilen add›r.
hil normlar›n bulunup bulunmad›¤› üç bafll›k alt›nda incelenebilir: Milletleraras›
hukuk kurallar›, hukukun genel ilkeleri, Atatürk ilke ve ink›lâplar›.
Milletleraras› Hukuk Kurallar›

TC Anayasas›, ça¤dafl anayasalar›n ço¤unun aksine, milletleraras› hukukla iç hu-
kukun iliflkisi hakk›nda genel bir kural koymam›flt›r. Bu konuda Anayasam›zda
mevcut olan tek hüküm, usulüne göre yürürlü¤e konulmufl milletleraras› anlafl-
malar›n “kanun hükmünde” oldu¤unu belirten 90. maddenin son f›kras›d›r. Bu
hüküm karfl›s›nda Türkiye’nin taraf oldu¤u milletleraras› anlaflmalar›n hukuk ku-
rallar› hiyerarflisi içindeki yeri doktrinde tart›flmal› olmakla beraber, bizim kat›l-
d›¤›m›z görüfl, Türk pozitif hukukuna göre antlaflmalar›n kanunlardan, hele ana-
yasa’dan üstün de¤il, kanunlarla eflde¤erli olduklar›d›r. Kanun hükmünde deyi-
mini baflka türlü yorumlamak bizce mümkün de¤ildir. Bu durumda bir kanunla,
Türkiye’nin taraf oldu¤u bir milletleraras› anlaflma hükmünün çat›flmas› halinde,
Ünite 15 - Anayasa Yarg›s›-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasa’ya Uygunluk Denetimi)
sorunun, öncelik-sonral›k ve özellik-genellik kurallar› çerçevesinde çözülmesi

gerekmektedir.
Buna karfl›l›k, Milletleraras› Adalet Divan› Statüsü’nün 38. maddesinin, genel
ve özel milletleraras› anlaflmalara ek olarak milletleraras› hukukun aslî kaynaklar›
aras›nda gösterdi¤i milletleraras› teamül kurallar› ile “uygar milletlerce tan›nm›fl
genel hukuk ilkeleri’nin Türk iç hukukundaki ba¤lay›c›l›¤› hakk›nda 1982 Anaya-
sa’s›nda hiçbir genel hüküm yoktur. Anayasa Mahkemesi, çeflitli kararlar›nda uy-
gar milletlerce tan›nm›fl genel hukuk ilkelerine at›fta bulunmufl olmakla birlikte,
yukar›da görmüfl oldu¤umuz gibi bu ilkelerin büyük bölümü, milletleraras› hu-
kukla millî hukuk düzenlerinde ortak olan ilkelerdir. Dolay›s›yla bunlar, milletle-
raras› hukukun oldu¤u kadar milli hukuklar›n da kayna¤› say›l›rlar. Ancak Anaya-
sa Mahkemesi, baz› kararlar›nda sadece milletleraras› hukuka özgü bir genel hu-
kuk ilkesine at›fta bulunmufltur ki, bu da milletleraras› hukukun milli hukuka üs-
tünlü¤ü ilkesidir. Acaba bu kararlarla, milletleraras› hukukun Türk hukukuna üs-
tünlü¤ünün aç›kça tesis edildi¤i ve milletleraras› hukuk kurallar›na anayasa üstü
ölçü norm de¤eri kazand›r›ld›¤› iddia edilebilir mi?
Her fleyden önce Anayasa Mahkemesi’nin an›lan kararlar›nda herhangi bir mil-
letleraras› hukuk kural›n›n ba¤›ms›z ölçü norm olarak de¤il, ancak destek ölçü
norm olarak kullan›lm›fl oldu¤una iflaret etmek gerekir. Üstelik Mahkeme millet-
leraras› hukukun millî hukuka üstünlü¤ü ilkesini, Türk hukuku bak›m›ndan ge-
çerli bir ilke olarak ilân etmemifl, bu ilkeye sadece milletleraras› hukukun kaynak-
lar›n› sayarken de¤inmifltir. An›lan kararlarda aynen flöyle denilmektedir: “Millet-
leraras› hukuku, Devletlerin taraf olduklar› iki veya çok tarafl› anlaflmalar, millet-
leraras› teamüller (örf ve âdet), medeni milletlerce kabul edilen ve temel hukuk
prensiplerinden bulunan, iyi niyet, ahde vefa, kazan›lm›fl haklara sayg›, Devletler
Hukukunun iç hukuka üstünlü¤ü ilkeleri ve yard›mc› kaynak say›lan ilmi ve ka-
zai içtihatlar oluflturmaktad›r”. Nihayet, milletleraras› hukukla iç hukukun iliflkisi
gibi son derece temel bir sorunun, Anayasa Mahkemesi’nce de¤il, do¤rudan do¤-
ruya Anayasa koyucu taraf›ndan çözülmesi gerekti¤inde kuflku yoktur. Ça¤dafl de-
mokratik anayasalardaki genel e¤ilime uygun olarak Türk anayasas›nda da millet-
leraras› hukukun milli hukuka üstünlü¤ü yolunda aç›k bir hükme yer verilmesi el-
bette temenni edilir. Ancak böyle bir hüküm olmad›¤› sürece ve Anayasa’n›n 90.
maddesinin milletleraras› hukukun bafll›ca kayna¤› olan antlaflmalara ancak ka-
nunlarla eflit de¤er tan›d›¤› düflünülürse, milletleraras› hukukun iç hukuka üstün-
lü¤ü ilkesinin Anayasa Mahkemesi kararlar›yla tesis edilmesi savunulamaz.
Böylece yürürlükteki Türk pozitif hukuku bak›m›ndan milletleraras› hukukun,
anayasaya uygunluk denetiminde genel ve ba¤›ms›z bir ölçü norm olarak kabul
edilmesi mümkün olmamakla beraber, 1982 Anayasas›’n›n aç›kça milletleraras›
hukuka yollamada bulundu¤u alanlarda, ilgili milletleraras› hukuk kurallar›n›n öl-
çü norm olarak kullan›labilece¤inde kuflku yoktur.
Milletleraras› hukuk kurallar›n›n Türk anayasa hukukunda ölçü norm olma ko-
numlar› tart›fl›l›rken, Türkiye’nin taraf oldu¤u insan haklar›na iliflkin sözleflmelere
özel olarak de¤inmek gerekir. Pozitif hukuk aç›s›ndan bu sözleflmelerin, Anaya-
san›n 90. maddesinde düzenlenen tüm antlaflmalardan farks›z, dolay›s›yla kanun-
larla eflde¤erde olduklar› söylenebilir. Öte yandan, Anayasan›n 2. maddesinde
Cumhuriyetin nitelikleri aras›nda say›lan “insan haklar›na sayg›” ilkesinin, sadece
insan haklar›n› koruyan iç hukuk kurallar›na de¤il, Türkiye’nin taraf oldu¤u mil-
letleraras› insan haklar› sözleflmelerine de sayg›y› içerdi¤i ileri sürülebilir. Günü-
238 Anayasa Hukuku
müzde insan haklar›n›n sadece milli hukuklar›n konusu olmaktan ç›k›p evrensel
karakter ald›klar› ve milletleraras› hukukça da korunduklar› düflünülürse, taraf
oldu¤u bir milletleraras› insan haklar› sözleflmesinden do¤an yükümlülüklerine
uymayan bir devletin, Anayasa’m›z›n 2. maddesi anlam›nda “insan haklar›na say-
g›l›” bir devlet olarak nitelendirilmesi mümkün de¤ildir. Bu düflünceyle, milletle-
raras› insan haklar› sözleflmelerinin, anayasaya uygunluk denetiminde di¤er mil-
letleraras› anlaflmalar› aflan biçimde, anayasa de¤erinde ölçü normlar olarak kul-
lan›lmalar› gerekir. Dikkat edilirse bu yorumun dayana¤›, Türk pozitif hukukuna
göre milletleraras› hukukun iç hukuka üstünlü¤ü de¤il, iç hukuktaki insan hak-
lar›na sayg› ilkesinin, insan haklar› alan›ndaki milletleraras› sözleflmelere de say-
g›y› içermesidir.
Hukukun Genel ‹lkeleri

Yukar›da, hukuk devleti çerçevesi içinde aç›kland›¤› gibi, Türk Anayasa Mahke-
mesi, gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar› dönemlerinde verdi¤i çeflitli kararlar›nda
hukukun genel ilkelerinden destek ölçü norm olarak yararlanm›fl, hatta zaman za-
man bu ilkelerin Anayasa hükümlerinden de önde geldikleri yolunda ifadeler kul-
lanm›flt›r. Buna ra¤men Anayasa Mahkemesi, bugüne kadar hiçbir karar›nda bir
genel hukuk ilkesini ba¤›ms›z ölçü norm olarak kullanmam›fl, onun yerine, bizce
de yerinde olarak, hukukun genel ilkelerini hukuk devleti kavram›n›n ayr›lmaz
unsurlar› olarak yorumlam›flt›r. Böylece, Türk anayasa yarg›s›nda hukukun genel
ilkelerinin ölçü norm olarak kullan›lmalar›n›n pozitif temeli, Anayasa’n›n 2. mad-
desindeki “hukuk devleti” ilkesi olmaktad›r. fiüphesiz, bir ilkenin bir genel hukuk
ilkesi olarak kabul edilmesinin flart›, Milletleraras› Adalet Divan› Statüsü’nde de
belirtilmifl oldu¤u gibi onun “uygar milletlerce tan›nm›fl” olmas›d›r.
Atatürk ‹lke ve ‹nk›lâplar›

“Atatürk ilke ve ink›lâplar›” deyimine 1982 Anayasas›’n›n Bafllang›ç bölümünde ve
ayr›ca 42, 58, 81 ve 134. maddelerinde de¤inilmifl, Anayasa Mahkemesi de baz›
kararlar›nda Atatürk ilke ve ink›lâplar›n› ölçü norm olarak kulland›¤›, hatta bunla-
r› Anayasa kurallar›ndan da üstün tuttu¤u izlenimini uyand›ran ifadelere yer ver-
mifltir. Mesela Mahkeme’nin bir karar›nda, “Atatürk ilke ve ink›lâplar›... 1982 Ana-
yasas›’n›n temel dayana¤›n› oluflturmufltur” görüflü ifade edildi¤i gibi, baflka bir
kararda da Anayasan›n 174. maddesinde de¤inilen ink›lâp kanunlar› “Türkiye
Cumhuriyeti’nin temelini oluflturan ö¤eler” olarak nitelendirilmifllerdir.
Atatürk ilke ve ink›lâplar› deyiminin, Anayasan›n 174. maddesiyle koruma al-
t›na al›nan “ink›lâp kanunlar›” ile s›n›rl› olup olmad›¤› aç›k de¤ildir. ‹lk bak›flta bu
deyimin, 174. maddede say›lan ink›lâp kanunlar›ndan daha genifl oldu¤u ve Ata-
türkçülü¤ün tüm ilkeleriyle Atatürk döneminde gerçeklefltirilen tüm devrim ham-
lelerini içine ald›¤› düflünülebilir. Ancak, Atatürk ilke ve ink›lâplar› deyiminin, bu
genifl anlam›yla anayasaya uygunluk denetiminde ölçü norm olarak al›nmas›, Ata-
türk döneminin flartlar› içinde oluflturulmufl baz› politikalar›, o flartlar›n art›k mev-
cut olmad›¤› günümüzde de ba¤lay›c› kabul etmek gibi sak›ncal› bir sonuç do¤u-
rur. Mesela Atatürk ilkeleri aras›nda yer alan, fakat ne 1961 ne de 1982 Anayasa-
lar›n›n yer verdi¤i devletçilik ilkesi, bugün de ba¤lay›c› say›lmaya devam edecek
midir? ‹nk›lâpç›l›k ilkesinin Atatürk dönemindeki anlam›yla, bugün bir demokra-
tik rejim içinde aynen sürdürülmesi mümkün müdür? Atatürk ilke ve ink›lâplar›-
n›n genifl anlam›yla anayasaya uygunluk denetiminde ölçü norm olarak kabul
edilmesi Türkiye Cumhuriyeti’ne, onun liberal-demokratik niteli¤i ile ba¤daflma-

yacak resmi bir ideoloji verilmesi demektir.
Öte yandan, 1982 Anayasas›’n›n Bafllang›ç bölümü, bu Anayasa’n›n “Atatürk
ink›lâp ve ilkeleri do¤rultusunda.... sayg› ve mutlak sadakatle yorumlan›p uygula-
naca¤›n› ve “hiçbir düflünce ve mülahazan›n... Atatürk... ‹lke ve ink›lâplar›... kar-
fl›s›nda korunma göremeyece¤i”ni ifade etti¤ine göre, soruna nas›l çözüm buluna-
cakt›r? ‹tiraf etmek gerekir ki, bu soruyu cevapland›rmak kolay de¤ildir ve belki
de tek köklü çözüm, bir Anayasa de¤iflikli¤iyle Bafllang›ç bölümünün ideolojik
unsurlardan mümkün oldu¤unca ar›nd›r›lmas›d›r. O zamana kadar da, Atatürk il-
ke ve ink›lâplar›na ba¤l›l›k deyimi, Atatürk döneminin tüm somut politikalar›n›n
aynen sürdürülmesi anlam›nda de¤il, bütün Atatürk ilke ve ink›lâplar›n›n özünü
oluflturan ça¤dafllaflma idealine ba¤l›l›k anlam›nda yorumlanmal›d›r. Ça¤dafllafl-
man›n vazgeçilmez flart› ve Atatürk devrimlerinin temel tafl› olan laiklik ise, zaten
Anayasa’n›n baflta 2, 24 ve 174. maddeleri olmak üzere, çeflitli maddelerinin temi-
nat› alt›ndad›r.
240 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ
Anayasa yarg›s› kavram›n› ve tarihsel geliflimini
AMAÇ
Anayasa Mahkemesinin statüsünü belirleyip, gö-
1 belirleyebilmek. 2 revlerini s›ralayabilmek.
• Genifl anlamda anayasa yarg›s›, anayasa hukuku • 1982 Anayasas›, Anayasa Mahkemesi’ni denetim
sorunlar›n›n yarg›sal usuller içerisinde bir karara konusunda tek yetkili k›lm›flt›r. Anayasa Mahkeme-
ba¤lanmas› sürecini ifade eder. Dar anlamda ise, sinin temel görevi anayasaya uygunluk denetimi
anayasa yarg›s›ndan, kanunlar›n ve di¤er baz› ya- yapmak olmakla birlikte, mahkemeye norm dene-
sama ifllemlerinin anayasaya uygunlu¤unun yarg›- timi ile ilgili olmayan baflka bir tak›m görevler de
sal merciler taraf›ndan denetimi anlafl›lmaktad›r. verilmifltir. Bu görevler flu flekilde s›ralanabilir: Ana-
• Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun denetimi kav- yasada belirtilen kiflileri Yüce Divan s›fat›yla yarg›-
ram›n›n ortaya ç›kmas› için ilk ve zorunlu flart, ya- lamak, siyasi partilerin kapat›lmas› hakk›ndaki da-
z›l› ve sert bir anayasan›n varl›¤›d›r. Kanunlar›n valara bakmak, siyasi partilerin mali denetimini
anayasaya uygunlu¤unun denetlenmesi konusun- yapmak, milletvekillerinin yasama dokunulmazl›k-
da temel ayr›m siyasal ve yarg›sal denetim sistem- lar›n›n kald›r›lmas›na veya üyeliklerinin düflmesine
leri aras›ndad›r. Siyasal denetim kifli haklar› aç›s›n- iliflkin TBMM kararlar›na karfl› ilgililerin iptal istem-
dan yeterli teminat sa¤layamad›¤›ndan, zaman için- lerini karara ba¤lamak, Uyuflmazl›k Mahkemesi’ne
de yarg›sal denetim sistemi yayg›nl›k ve üstünlük baflkanl›k edecek üyeyi kendi üyeleri aras›ndan
kazanm›flt›r. görevlendirmek.
• Türk Anayasa hayat›nda, kanunlar›n anayasaya uy-
gunlu¤unun yarg›sal denetimi konusuna ilk kez

AMAÇ
Anayasa’ya uygunluk denetiminin konusunu
1961 Anayasas›’nda yer verilmifltir. 1982 Anayasa- 3 saptayabilmek.
s›’nda da yarg›sal denetim konusunda ayr›nt›l› dü- • Anayasam›z’a göre, Anayasa Mahkemesi kanunla-
zenlemeler bulunmaktad›r. r›n, kanun hükmünde kararnamelerin ve TBMM ‹ç-
tüzü¤ünün Anayasa’ya flekil ve esas bak›mlar›ndan
uygunlu¤unu denetler. Anayasa de¤iflikliklerini ise
sadece flekil bak›m›ndan inceler ve denetler.
Kendimizi S›nayal›m 6. Afla¤›dakilerden hangisi Anayasa Mahkemesi’nin gö-

1. Afla¤›dakilerden hangisi Anayasa Mahkemesi’nin göre- revlerinden de¤ildir?
vi de¤ildir? a. Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unu denetlemek.
a. Siyasi partilerin kapat›lmas› dâvalar›na bakmak. b. Milletleraras› antlaflmalar›n anayasaya uygunlu¤u-
b. Siyasi partilerin mali denetimini yapmak. nu denetlemek.
c. Yüce Divan s›fat›yla Anayasa’da belirtilen kiflileri c. KHK’lerin anayasaya uygunlu¤unu denetlemek.
yarg›lamak. d. Anayasa de¤iflikliklerinin flekil bak›m›ndan anaya-
d. Uyuflmazl›k Mahkemesi baflkan›n› görevlendirmek. saya uygunlu¤unu denetlemek.
e. Milletvekillerinin yasama dokunulmazl›klar›n›n e. TBMM üyeli¤inin düflmesine iliflkin kararlar›
kald›r›lmas›na karar vermek. denetlemek.
2. Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unun yarg›sal denetimi 7. Anayasa Mahkemesi üyelerini afla¤›dakilerden han-
Türk hukuk sistemine hangi anayasa döneminde girmifltir? gisi seçer?
a. 1876 a. Hakimler Savc›lar Yüksek Kurulu
b. 1921 b. Adalet Bakan›
c. 1924 c. Dan›fltay
d. 1961 d. Yarg›tay
e. 1982 e. Cumhurbaflkan›
3. Anayasa’ya uygunluk denetimi konusunda afla¤›dakil-

8. Afla¤›dakilerden hangisi ölçü norm kavram›n›n
erden hangisi yanl›flt›r?
tan›m›d›r?
a. Anayasa Mahkemesi kanunlar›n flekil ve esas ba-
a. Anayasaya uygunluk denetiminde denetlenen
k›m›ndan anayasaya uygunlu¤unu denetler.
b. Anayasa Mahkemesi kanun hükmünde kararna- normlard›r.
melerin flekil ve esas bak›m›ndan anayasaya uy- b. Yasama organ› taraf›ndan ölçülülük ilkesine uy-
gunlu¤unu denetler. gun olarak ç›kar›lan normlard›r.
c. Anayasa Mahkemesi anayasa de¤iflikliklerinin sa- c. Yürütme organ› taraf›ndan ç›kar›lan normlard›r.
dece flekil bak›m›ndan anayasaya uygunlu¤unu d. Anayasaya uygunluk denetimine konu olan norm-
denetler. lar›n, uygunluk incelemesinde tabi olacaklar›
d. Anayasa Mahkemesi s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal normlard›r.
kanun hükmünde kararnamelerinin anayasaya uy- e. Bir normun iptalinden sonra ç›kar›lan normlard›r.
gunlu¤unu denetler.
e. Anayasa Mahkemesi TBMM ‹çtüzü¤ünün flekil ve 9. Anayasa Mahkemesi’nin kaç üyesi vard›r?
esas bak›m›ndan anayasaya uygunlu¤unu denetler. a. 10 As›l 5 Yedek
b. 11 As›l 4 Yedek
4. Afla¤›daki parlamento kararlar›ndan hangisi Anayasa c. 12 As›l 3 Yedek
Mahkemesi taraf›ndan denetlenebilir? d. 13 As›l 2 Yedek
a. Erken seçim karar› e. 14 As›l 1 Yedek
b. Hükümete güvenoyu verilmesi
c. Yasama dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas›na iliflkin 10. Anayasaya uygunluk denetiminde kullan›lan ölçü
karar normlar›n bütünün oluflturdu¤u kümeye ne ad verilir?
d. Cumhurbaflkan› seçimi a. Ölçü norm
e. Meclis araflt›rmas› aç›lmas›na karar verme b. Hukukun genel ilkeleri
c. Destek ölçü norm
5. Bir normun kesinleflip yürürlü¤e girmesinden sonra d. Anayasall›k bloku
yap›lan anayasaya uygunluk denetimine ne ad verilir? e. Hukuk normu
a. Soyut norm denetimi
b. Somut norm denetimi
c. Önleyici denetim
d. Düzeltici denetim
e. Esas bak›m›ndan denetim
242 Anayasa Hukuku
“ Anayasa Mahkemesi’nin, 12 Eylül döneminde ç›kar›lan

yasalar›n Anayasa’ya ayk›r›l›klar›n›n öne sürülemeyece-
¤ini düzenleyen Anayasa’n›n geçici 15. maddesinin 3.
1. e
2. d
Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa Mahkemesi’nin Gö-
revleri” konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa Yarg›s› Kavram› ve
Tarihsel Geliflimi” konusuna bak›n›z.
f›kras›n›n yürürlükten kald›r›lmas›ndan sonra, bu dö- 3. d Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa’ya Uygunluk Deneti-
nemde ç›kar›lan bir yasa hükmünü iptal eden ilk karar› minin Konusu” konusuna bak›n›z
Resmi Gazete’nin bugünkü say›s›nda yay›mlanarak, yü- 4. c Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasaya Uygunluk Deneti-
rürlü¤e girdi. minin Konusu, Parlamento Kararlar›” konusuna
TEAfi taraf›ndan ÖSYM Baflkanl›¤›’na yapt›r›lan devlet bak›n›z.
memurlu¤u s›nav›n› kazanarak Bal›kesir Trafo Merkezi’ne 5. d Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa Yarg›s› Kavram› ve
özel güvenlik görevlisi olarak atanan bir kifli, 2495 say›l› Tarihsel Geliflimi” konusuna bak›n›z.
Baz› Kurum ve Kurulufllar›n Korunmas› ve Güvenlikleri- 6. a Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa’ya Uygunluk Deneti-
nin Sa¤lanmas› Hakk›nda Kanun’un 16. maddesinin 1. minin Konusu “ konusuna bak›n›z.
f›kras›n›n ’’son 5 y›l içinde herhangi bir siyasi partiye üye 7. e Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa Mahkemesi’nin Statü-
olmamak veya parti organlar›nda görev yapmam›fl olmak’’ sü, Kuruluflu ve Görevleri “ konusuna bak›n›z.
hükmüne ayk›r› durumu bulundu¤u gerekçesiyle göreve 8. d Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa’ya Uygunluk Deneti-
bafllat›lmad›. minde Ölçü Normlar (Anayasall›k Bloku) “ konu-
Dan›fltay 12. Dairesi, söz konusu kiflinin açt›¤› davada, il- suna bak›n›z.
gili hükmün iptali için Anayasa Mahkemesi’ne götürülme- 9. b Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa Mahkemesi’nin Statü-
si istemini yerinde buldu. Dan›fltay 12. Dairesi, 12 Eylül sü Kuruluflu ve Görevleri” konusuna bak›n›z.
döneminde ç›kar›lan söz konusu yasa hükmünün iptali 10. d Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa’ya Uygunluk Deneti-
için baflvururken, bu dönemde ç›kar›lan yasalar›n Anaya- minde Ölçü Normlar (Anayasall›k Bloku)” konu-
sa’ya ayk›r›l›¤›n›n ileri sürülemeyece¤ini hükme ba¤layan suna bak›n›z.
Anayasa’n›n geçici 15. maddesi 3. f›kras›n›n kald›r›lmas›-
n› dikkate ald›.
Konuyu görüflen Anayasa Mahkemesi, istemi yerinde bu-
larak, söz konusu yasa hükmünü iptal etti (www.hur-
Aliefendio¤lu, Y›lmaz. (1984). “Türk Anayasa Yarg›s›nda
riyetim.com.tr., 26.12.2002).
‹ptal Davas› ve ‹tiraz Yolu”. Anayasa Yarg›s›. Anka-
” ra: Anayasa Mahkemesi Yay›n›.

Teziç, Erdo¤an. (1986). “Kanunlar›n Anayasaya Uygunlu-
¤unun Esas Aç›s›ndan Denetimi”. Anayasa Yarg›s›.
Ankara: Anayasa Mahkemesi Yay›n›.
Ça¤lar, Bak›r. (1986). “Anayasa Yarg›s›nda Yorum Proble-
mi: Karfl›laflt›rmal› Analizin Katk›lar›”. Anayasa Yarg›-
s›. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yay›n›.
Yüzbafl›o¤lu, Necmi. (1993). Türk Anayasa Yarg›s›nda
Anayasall›k Bloku. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Yay›n›.
243
Anayasa Yarg›s›-II
(Anayasa’ya Uygunluk
Denetiminin Kapsam›,
fiekilleri ve Sonucu) 16
Bu Ünitede…
Normlar›n Anayasa’ya esas ve flekil bak›m›ndan uygunluklar›, soyut norm deneti-
mi, somut norm denetimi, Anayasa Mahkemesi kararlar›n›n niteli¤i ve Anayasa
yarg›s›nda yürütmenin durdurulmas› konular› incelenecektir.
Amaçlar›m›z
Anayasa’ya uygunluk denetiminin kapsam›n› saptayabileceksiniz.
Anayasa’ya uygunluk denetiminin flekillerini belirleyebileceksiniz.
Anayasa yarg›s›nda yürütmenin durdurulmas›n› aç›klayabileceksiniz.
244 Anayasa Hukuku
Örnek Olay
Yürürlü¤ün durdurulmas› istemini de içeren dava dilekçesi ve ekleri, konuya ilifl-

kin rapor, iptali istenilen kurallar, dayan›lan Anayasa kurallar›yla, bunlar›n ge-
rekçeleri ve di¤er yasama belgeleri okunup incelendikten sonra gere¤i görüflülüp
düflünüldü:
3.4.2003 günlü, 4839 say›l› “Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sand›¤› Kanunu’n-
da De¤ifliklik Yap›lmas›na Dair Kanunun, 2. maddesiyle de¤ifltirilen 5434 say›l›
Yasa’n›n 40. maddesinin birinci f›kras› ile (a) bendi ve (d) bendinin ’(a) bendin-
de belirtilen görevlere 61 yafl›n›, ...’ bölümünün, 6. maddesiyle 5434 say›l› Ya-
sa’n›n Geçici 139. maddesine eklenen ilk f›kran›n, 7. maddesiyle 5434 say›l› Ya-
sa’ya eklenen Geçici 213. maddesinin, 8. maddesiyle 5434 say›l› Yasa’ya eklenen
Geçici 214. maddesinin Anayasa’ya ayk›r›l›¤› konusunda güçlü belirtiler bulun-
du¤u ve uygulanmalar› halinde do¤abilecek sonradan giderilmesi güç veya ola-
naks›z durum ve zararlar dikkate al›nd›¤›nda, esas hakk›nda karar verilinceye
kadar yürürlüklerinin durdurulmas› gerekti¤i sonucuna var›lm›flt›r.
4839 say›l› Yasa’n›n 1. maddesiyle 5434 say›l› Türkiye Cumhuriyeti Emekli San-
d›¤› Kanunu’nun 14. maddesinin (a) f›kras›nda yap›lan de¤iflikli¤in, 2. maddesiy-
le de¤ifltirilen 5434 say›l› Yasa’n›n 40. maddesinin (d) bendinin kalan bölümü-
nün, 6. maddesiyle 5434 say›l› Yasa’n›n Geçici 139. maddesine eklenen ikinci f›k-
ran›n ve 9. maddesinin yürürlüklerinin durdurulmas› isteminin reddine karar ve-
rilmesi gerekmifltir (E. 2003/31, K. 2003/3, T. 08.05.2003, www.anayasa.gov.tr/KA-
RARLAR/IPTALITIRAZ).
Anahtar Kavramlar
• Esas Bak›m›ndan Denetim • Somut Norm Denetimi
• fiekil Bak›m›ndan Denetim • Yürütmenin Durdurulmas›
• Soyut Norm Denetimi (‹ptal Davas›)
‹çindekiler
• ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N KAPSAMI
• Esas Bak›m›ndan Denetim
• fiekil Bak›m›ndan Denetim
• ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N fiEK‹LLER‹
• Soyut Norm Denetimi (‹ptal Davas›)
• Somut Norm Denetimi
• ANAYASA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N SONUCU VE ANAYASA MAHKEMES‹
KARARLARININ N‹TEL‹⁄‹
• Kararlar›n Kesinli¤i ve Ba¤lay›c›l›¤›
• Kararlar›n Etkisi ve Niteli¤i
• Kararlar›n Yürürlü¤e Girmesi
• Kararlar›n Geriye Yürümezli¤i
• ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹NDE USUL
• ANAYASA YARGISI VE YÜRÜTMEN‹N DURDURULMASI
Ünite 16 - Anayasa Yarg›s›-II (Anayasa’ya Uygunluk Denetiminin Kapsam›, fiekilleri ve Sonucu) 245
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N KAPSAMI

AMAÇ Anayasa’ya uygunluk denetiminin kapsam›n› saptayabilmek.
1
Anayasa’ya göre (m. 148/1) Anayasa Mahkemesi, kanunlar›n, kanun hükmünde
kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ünün “Anayasa’ya flekil ve
esas bak›mlar›ndan uygunlu¤unu” denetler. fiu halde Anayasa’ya uygunluk dene-
timi, flekil ve esas yönünden olmak üzere iki tür denetimi kapsamaktad›r.
Esas Bak›m›ndan Denetim

Bir kanunun veya Anayasa’da say›lan di¤er normlar›n esas bak›m›ndan Anayasa’ya
ayk›r›l›¤›, o normun muhtevas›n›n Anayasa hükümleri ile çat›flmas› demektir. De-
netlenen normun Anayasa’ya ayk›r›l›¤› çok çeflitli sebeplerle ortaya ç›kabilece¤i
için, esas yönünden Anayasa’ya ayk›r›l›k durumlar›n› tam olarak tan›mlamak veya
s›n›fland›rmak çok güçtür. Baz› yazarlar, idare hukukunda yayg›n flekilde kullan›-
lan “idari ifllemlerin kanuna ayk›r›l›k sebeplerini” (sebep, amaç, konu, yetki, flekil
ve usul) kanunlar›n Anayasa’ya ayk›r›l›¤› konusuna k›yasen uygulamaya çal›flm›fl-
larsa da, kanunlarla idari ifllemler aras›ndaki nitelik fark› dolay›s›yla, bundan bü-
yük bir yarar sa¤land›¤› söylenemez. Bu sebepler bak›m›ndan ortaya ç›kabilecek
Anayasa’ya ayk›r›l›k durumlar› flöyle özetlenebilir.
Sebep Unsuru Bak›m›ndan

‹dare hukukunda sebep, idareyi bir hukuki ifllemde bulunmaya sevk eden maddi
sebep ve amillerdir. Ayn› flekilde bir kanunun sebebi, kanunun ç›kar›lmas›nda rol
oynayan amiller olarak tan›mlanabilir. Anayasa, istisnai olarak bir kanunun sebe-
bini belirtmifltir. Mesela 78. maddeye göre “savafl sebebiyle yeni seçimlerin yap›l-
mas›na imkan görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, seçimlerin bir y›l geriye
b›rak›lmas›na karar verebilir.”Bu hüküm karfl›s›nda, savafl durumundan baflka bir
sebeple seçimlerin geri b›rak›lmas› mümkün de¤ildir. Ancak Anayasa’da bu tür hü-
kümler nadirdir. Genel olarak, bir kanunun ç›kar›lmas›ndaki sebep ve amiller, ya-
sama organ›n›n takdir yetkisine girer. Anayasa Mahkemesi’nin, bu sebeplerin ye-
rinde olup olmad›¤›n› araflt›rmas›, Mahkemenin hukukilik kontrolü alan›ndan ç›-
k›p, yerindelik kontrolü yapmas› demek olur.
Amaç (Maksat) Unsuru Bak›m›ndan

Bütün kamu ifllemlerinin yöneldi¤i nihai amac›n, kamu yarar› olmas› gerekir. Bu-
nun d›fl›nda, baz› hallerde Anayasa, kanunun yönelmesi gereken amac› daha özel
olarak belirtmifltir. Mesela 13. maddeye göre “temel hak ve hürriyetler, Devletin ül-
kesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünün, milli egemenli¤in, Cumhuriyetin, milli
güvenli¤in, kamu düzeninin, genel asayiflin, kamu yarar›n›n, genel ahlak›n ve ge-
nel sa¤l›¤›n korunmas› amac› ile ve ayr›ca Anayasa’n›n ilgili maddelerinde öngörü-
len özel sebeplerle... s›n›rlanabilir.” fiu halde, bu maddede ve Anayasa’n›n belli bir
temel hak ve hürriyeti düzenleyen ilgili maddesinde de¤inilen amaçlar d›fl›nda, bir
temel hak ve hürriyeti s›n›rland›ran bir kanun, amaç unsuru bak›m›ndan Anayasa’ya
ayk›r› olur. Buna karfl›l›k Anayasa, bir kanunun yönelmesi gereken özel amac› be-
lirtmemiflse, yasama organ›n›n takdir yetkisi üzerindeki tek s›n›r, Anayasa’n›n 5.
maddesinde de¤inilen “Devletin temel amaç ve görevleri” ile bütün kamu ifllemle-
rinin yönelmesi gereken “kamu yarar›” kavram›d›r. Kanunun gerekçesinden ve ka-
246 Anayasa Hukuku
nun üzerindeki Meclis görüflmelerinden kanunun kamu yarar› d›fl›nda bir amaçla
(mesela kiflisel veya duygusal saiklerle veya sadece belli bir grubun ç›kar› için) ç›-
kar›lm›fl oldu¤u aç›kça anlafl›labiliyorsa, kanun baflka bir yönden Anayasa’ya ayk›-
r› olmasa bile, amaç unsuru bak›m›ndan Anayasa’ya ayk›r› bulunabilir.
Ancak, kabul etmek gerekir ki, amaç unsurunun sübjektif niteli¤i dolay›s›yla,
yasama organ›n›n aç›kça kamu yarar› d›fl›nda bir amaçla hareket etmifl oldu¤unun
ispat› son derece güçtür. Bunu aç›kça gösteren kan›tlar›n bulunmamas› halinde,
yasama organ›n›n kamu yarar› amac›yla hareket etmifl oldu¤unu varsaymak gere-
kir. Anayasa Mahkemesi’nin, kamu yarar›n›n var olup olmad›¤›n› kendi takdirine
göre de¤erlendirmesi, di¤er bir deyimle kendi kamu yarar› anlay›fl›n› yasama orga-
n›n›n kamu yarar› anlay›fl›n›n yerine geçirmesi mümkün de¤ildir.
Konu Unsuru Bak›m›ndan

Bir hukuki ifllemin konusu, onun muhtevas› veya meydana getirdi¤i hukuki durum
ve sonuçtur. Bilindi¤i gibi Anayasa’m›z, kanun alan›n› konu yönünden s›n›rland›r-
m›fl de¤ildir. Anayasa’ya ayk›r› olmamak flart›yla her fley bir kanun konusu olabi-
lir. Dolay›s›yla, kanunun konusunu belirlemekte yasama organ›n›n genifl bir takdir
yetkisi vard›r. Ancak bu takdir yetkisi s›n›rs›z de¤ildir. Kanunlar Anayasa’ya ayk›r›
olamayacaklar›na göre (m. 11/2) yasama organ› takdir yetkisini ancak Anayasa ku-
rallar›na uygun olarak kullanabilir.
Kanunun, konu yönünden Anayasa ilkeleri ile çat›flmas›na gelince, burada çe-
flitli ihtimaller söz konusu olabilir. Bir defa kanun, Anayasa’n›n emredici veya ya-
saklay›c› kurallar›na ayk›r› olmamak zorundad›r. Daha tart›flmal› bir durum,
Anayasa’n›n herhangi bir flekilde düzenlemedi¤i bir konuda ç›kar›lan kanunun
Anayasa’ya ayk›r› olup olamayaca¤› sorunudur. Anayasa Mahkemesi’nin çeflitli ka-
rarlar›na göre, bir hükmün Anayasa’ya ayk›r›l›¤›n›n söz konusu olabilmesi için,
onun bir Anayasa meselesi teflkil etmesi gerekir. Bundan anlafl›ld›¤›na göre, hak-
k›nda Anayasa’da hüküm bulunmayan hususlar Anayasa meselesi teflkil etmeye-
cek ve bu konulardaki kanun hükümlerinin Anayasa’ya ayk›r›l›¤› ileri sürülemeye-
cektir. Bizce bu kriter yerindedir. Anayasa’da düzenlenmemifl bir konuda,
Anayasa’n›n baflka ilkeleriyle çat›flmamak flart›yla, yasama organ›n›n takdir yetkisi-
ne sahip oldu¤u kabul edilmelidir.
Nihayet, Anayasa’da kanunla düzenlenmesi öngörülmüfl olan bir konuda yasa-
ma organ›n›n eksik bir düzenleme yapmas›, mesela kanun kapsam›na girebilecek
olanlar›n bir k›sm›n› bu kapsam d›fl›nda b›rakmas›, tek bafl›na bir Anayasa’ya ayk›-
r›l›k sebebi de¤ildir. Kanun koyucunun eksik düzenlemesi, ancak baflka bir Ana-
yasa ilkesinin, mesela eflitlik ilkesinin ihlaline yol aç›yorsa, bir Anayasa’ya ayk›r›l›k
sebebi say›labilir.
fiekil Bak›m›ndan Denetim

Dar anlamda flekil denetimi, kanunlar›n (veya Anayasa’ya uygunluk denetimine ta-
bi olan di¤er normlar›n) Anayasa’da belirtilmifl usul ve flekil kurallar›na uygun ola-
rak yap›l›p yap›lmad›klar›n›n araflt›r›lmas›d›r. Ancak Anayasa, normlar›n flekil bak›-
m›ndan denetlenmesinden söz ederken, muhtemelen, buna ek olarak yetki unsu-
ru bak›m›ndan mevcut olabilecek sakatl›klar›n denetlenmesini de kastetmifltir. Yet-
kiden anlafl›lmas› gereken, bir ifllemin, Anayasa’n›n yetkilendirdi¤i organ veya or-
ganlar taraf›ndan ve Anayasa’n›n çizdi¤i görev alan› içinde yap›lmas›d›r. Yetki
unsuru bak›m›ndan mevcut sakatl›klar, ifllemi ayn› zamanda flekil bak›m›ndan da
sakatlar. Çünkü yetkisiz bir organ taraf›ndan veya Anayasa’n›n çizdi¤i yetki alan›
d›fl›nda yap›lan bir ifllem flekil bak›m›ndan sa¤l›kl›, geçerli bir ifllem olarak do¤-
maz. Anayasa Mahkemesi’nin böyle bir ifllemi, daha esasa girmeden, flekil yönün-
den iptal etmesi gerekir.
Anayasa Mahkemesi’nin Anayasa’ya uygunluk denetimine tabi olan normlar,
kanunlar, kanun hükmünde kararnameler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü-
¤ü oldu¤una göre, bunlarda yetkili organ, kanunlar ve ‹çtüzük bak›m›ndan Türki-
ye Büyük Millet Meclisi, kanun hükmünde kararnameler bak›m›ndan da Bakanlar
Kuruludur. Seçimlerden sonra üyeleri belli olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin
faaliyete bafllayabilmesi için, kuruluflunun tamamlanmas›, yani Baflkanl›k Divan›n›
ve komisyonlar›n› seçmifl olmas› gerekir. Bunlar kurulmadan, yasama organ›n›n
kanun koyma faaliyetinde bulunmas› halinde, iradesini aç›klayacak yetkili orga-
n›n varl›¤›ndan söz edilemez. Dolay›s›yla Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin, kuru-
luflunu tamamlamadan önce ç›karaca¤› bir kanun, yetki unsuru bak›m›ndan
Anayasa’ya ayk›r›d›r.
Kanunun yetki unsuru yönünden sakat olmamas› için, sadece Türkiye Büyük
Millet Meclisi taraf›ndan yap›lmas› de¤il, ayn› zamanda Anayasa’n›n öngördü¤ü ka-
nun alan› içinde bulunmas› da gerekir. Gerçi Anayasa’m›za göre kanun alan› pren-
sip itibariyle s›n›rs›zd›r ama, bu Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin her türlü ifllemi,
meselâ, bir yarg› ifllemini kanun ad› alt›nda yapabilece¤i anlam›na gelmez. Bu
nokta, yukar›da ayr›nt›l› olarak tart›fl›ld›¤› için burada tekrarlanmayacakt›r.
Kanunlar›n (veya denetime tabi di¤er normlar›n) yap›l›fl›nda uyulmas› gereken
usul ve flekil kurallar›na uyulmamas›, her zaman için bir iptal sebebi midir? fiekil
sakatl›klar›n›n bir kanunu geçersiz k›ld›¤› kabul edildi¤i takdirde, bu denetimi
Anayasa Mahkemesi’nden baflka, genel mahkemeler de yapabilecek midir? Dokt-
rinde hakim olan kan›, hiç de¤ilse baz› flekil sakatl›klar›n›n genel mahkemelerce
de denetlenebilece¤i ve mahkemelerin böyle bir kanunu önlerindeki olaya uygu-
layamayacaklar› yolundad›r.
fiekil denetiminin kapsam›n›n ne olaca¤› ve bu alanda Anayasa Mahkemesi ile
genel mahkemelerin yetkilerinin farkl› olup olmad›¤› konular›nda ise görüfller da-
ha çeflitlidir. Genel mahkemelerin, en az›ndan, kanunun “mevsukiyet”ini, yani ya-
sama organ›n›n kabul etti¤i metinle yay›nlanm›fl metin aras›nda fark olup olmad›-
¤›n› araflt›rabilece¤inde flüphe yoktur. Ayr›ca, usulüne uygun olarak yay›nlanma-
m›fl bir kanun yürürlü¤e girmifl say›lamayaca¤›ndan, mahkemelerin böyle bir ka-
nunu uygulamayacaklar› da aç›kt›r.
Muhtemelen, 1961 Anayasas› döneminde Anayasa Mahkemesi’nin, flekil dene-
timinin kapsam› hakk›nda doyurucu ve tutarl› bir kriter oluflturamam›fl ve uygula-
mada da flekil yönünden iptal yoluna oldukça s›k baflvurmufl olmas›n›n etkisiyle,
1982 Anayasas›nda flekil denetimi yeni ve k›s›tlay›c› birtak›m esaslara ba¤lanm›flt›r.
Anayasa’n›n 148. maddesine (f. 2) göre, “Kanunlar›n flekil bak›m›ndan denetlen-
mesi, son oylaman›n öngörülen ço¤unlukla yap›l›p yap›lmad›¤›; Anayasa de¤iflik-
liklerinde ise, teklif ve oylama ço¤unlu¤una ve ivedilikle görüflülemeyece¤i flart›-
na uyulup uyulmad›¤› hususlar› ile s›n›rl›d›r.”
Anayasa’n›n ifadesiyle “son oylaman›n, öngörülen ço¤unlukla yap›l›p yap›lma-
d›¤›,” Anayasa’n›n toplant› ve karar yeter say›s›na iliflkin 96. maddesine göre de-
¤erlendirilmelidir. Bu maddeye göre, “Anayasa’da, baflkaca bir hüküm yoksa, Tür-
kiye Büyük Millet Meclisi üye tam say›s›n›n en az üçte biri ile toplan›r ve toplant›-
ya kat›lanlar›n salt ço¤unlu¤u ile karar verir; ancak karar yeter say›s› hiçbir flekilde
üye tamsay›s›n›n dörtte birinin bir fazlas›ndan az olamaz.”
248 Anayasa Hukuku
Anayasa’n›n, kanunlar›n flekil yönünden denetimi konusundaki düzenlemesi,

iptal dâvas› açma süresi ve dâva açmaya yetkili olanlar bak›m›ndan, esas yönün-
den denetime uygulanan kurallardan farkl›d›r. Bu konu, afla¤›da iptal dâvas› bah-
sinde incelenecektir. Keza Anayasa, anayasa de¤iflikliklerinin flekil bak›m›ndan de-
netimini de “teklif ve oylama ço¤unlu¤una ve ivedilikle görüflülemeyece¤i flart›na
uyulup uyulmad›¤› hususlar› ile” s›n›rland›rm›flt›r. Bu nokta da yukar›da ele al›nd›-
¤› için burada tekrarlanmayacakt›r. Anayasa Mahkemesi’nin denetimine tabi olan
di¤er iki norm çeflidi, yani kanun hükmünde kararnameler ve Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi ‹çtüzü¤ü üzerindeki flekil denetimi ise bu k›s›tlamalara tabi de¤ildir.
Anayasa Mahkemesi, bu iki ifllem türünü, flekil bak›m›ndan serbestçe denetleyebi-
lir. Ayr›ca, kanun hükmünde kararnameler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü-
¤ü, iptal dâvas› açma süresi ve dâvay› açabilecekler aç›s›ndan da kanunlar›n flekil
yönünden denetimi hakk›ndaki özel hükme (m. 148/2) de¤il, iptal dâvas› hakk›n-
daki genel hükümlere (m. 150, 151) tabidirler.
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N fiEK‹LLER‹

AMAÇ Anayasa’ya uygunluk denetiminin flekillerini belirleyebilmek.
2
Kanunlar›n Anayasa’ya uygunlu¤unun yarg›sal denetimi, soyut norm denetimi ve
somut norm denetimi olmak üzere iki flekilde gerçekleflebilir.
Soyut Norm Denetimi (‹ptal Davas›)

Gerek 1961 (m. 149) gerek 1982 (m. 150) Anayasalar›’nda “iptal davas›” olarak ad-
Soyut Norm Denetimi: land›r›lan soyut norm denetimi, Anayasa’da belirtilen baz› organlar›n bir kanun
Anayasa’da belirtilen baz›
kifli ya da organlar›n bir aleyhinde Anayasa Mahkemesi’nde dava açmalar›yla gerçeklefltirilen denetimdir.
kanuna karfl› Anayasa Bu durumda, kanunun uyguland›¤› somut bir dava veya olay yoktur. Anayasa’ya
Mahkemesi’nde dava
açmalar›yla gerçeklefltirilen
ayk›r›l›k iddias› ve denetimi, herhangi bir dava ile ilgili olmaks›z›n, soyut olarak
denetim türüdür. gerçeklefltirildi¤i için, buna soyut norm denetimi denmektedir.
Dava Açma Yetkisi

1961 Anayasas›, dava açma yetkisi bak›m›ndan iki grup organ› ay›rt etmiflti. Dava
açma yetkisi s›n›rland›r›lmam›fl olan, yani herhangi bir kanun hakk›nda iptal dava-
s› açabilen organlar, 1961 Anayasas›’n›n ilk metnine göre, Cumhurbaflkan›, son
milletvekili genel seçimlerinde muteber oylar›n en az yüzde onunu alan veya
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde temsilcisi bulunan siyasi partiler veya bunlar›n
meclis gruplar›, ve yasama meclislerinden birinin üye tam say›s›n›n en az alt›da bi-
ri tutar›ndaki üyeleri idi. Bu maddede 1971 y›l›nda 1488 say›l› Kanunla yap›lan de-
¤ifliklikle, dâva açma yetkisi biraz daralt›lm›fl ve Büyük Millet Meclisinde temsilci-
si bulunan bütün partiler yerine, ancak yasama meclislerindeki siyasi parti grupla-
r›n›n ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partilerin dava aça-
bilecekleri kabul olunmufltu. Dava açmaya yetkili olan di¤er organlar ise aynen
muhafaza edilmiflti.
1961 Anayasas›, bir k›s›m kurumlara da daha s›n›rl› flekilde, yani sadece “ken-
di varl›k ve görevlerini ilgilendiren alanlarda” iptal dâvas› açma yetkisini vermiflti.
Bu kurumlar, Yüksek Hakimler Kurulu, Yarg›tay, Dan›fltay, Askeri Yarg›tay ve üni-
versitelerdi. Genel korunma davas› ad› da verilen birinci tür iptal davas›na karfl›-
l›k, bu çeflit s›n›rl› iptal dâvas›na organ davas› da deniliyordu.
1982 Anayasas›’nda, iptal davas› açabilecek organlar›n çok daha s›n›rland›r›lm›fl

oldu¤u görülmektedir. Bir defa organ davas› yolu tamamen kald›r›lm›flt›r; yüksek
mahkemelerle üniversitelerin, art›k “kendi varl›k ve görevlerini ilgilendiren” alanlar-
da da iptal davas› açma yetkileri yoktur. Genel korunma davas› ise, ancak Cumhur-
baflkan›, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis gruplar› ile Türkiye Büyük Millet
Meclisi üye tam say›s›n›n en az beflte biri tutar›ndaki üyeler taraf›ndan aç›labilir (m.
150). ‹ktidar ve ana muhalefet partileri d›fl›nda, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde
mevcut olabilecek di¤er siyasi parti gruplar›na dava hakk› tan›nmam›flt›r. fiekil ba-
k›m›ndan aç›lacak iptal davalar›nda ise bu hak, iktidar ve ana muhalefet partileri
gruplar›na dahi tan›nmay›p, sadece Cumhurbaflkan› veya Türkiye Büyük Millet
Meclisi üye tamsay›s›n›n beflte biri tutar›ndaki üyelerle s›n›rland›r›lm›flt›r. (m. 148/2).
Esas ve flekil yönünden iptali isteyebilecekler aras›nda niçin böyle bir ayr›m göze-
tilmifl oldu¤unu anlamak kolay de¤ildir. Bununla birlikte, uygulamada iktidar ve
ana muhalefet partileri, elbette beflte bir tutar›ndaki kendi üyelerine dava açt›rmak
suretiyle, ayn› sonucu sa¤layabilirler. fiekil yönünden iptal davas› açabilecekler
hakk›ndaki bu s›n›rlama, sadece kanunlar›n ve (bir kanun biçiminde gerçekleflen)
Anayasa de¤iflikliklerinin denetimi bak›m›ndand›r. Kanun hükmünde kararname-
ler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, söz konusu s›n›rlamaya tabi de¤ildir.
Dolay›s›yla bunlar hakk›nda, iktidar ve ana muhalefet partileri Meclis gruplar› da
iptal davas› açabilirler. Yukar›da aç›kland›¤› gibi Cumhurbaflkan›, iptal davas› aça-
bilmek için, Baflbakan ve ilgili bakanlar›n karfl›-imzas›na muhtaç de¤ildir; bu, nite-
li¤i gere¤i olarak, Cumhurbaflkan›’n›n tek bafl›na kullanabilece¤i bir yetkidir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin beflte biri tutar›ndaki üyelerin ise, çeflitli partilere
mensup milletvekillerinden ve ba¤›ms›zlardan da oluflabilece¤inde flüphe yoktur.
Dava Açma Süresi

1961 Anayasas›’nda (m. 150) iptali istenen normun Resmi Gazete’de yay›nlanma-
s›ndan bafllayarak doksan gün olan dava açma süresi, 1982 Anayasas› (m. 151) ile
altm›fl güne indirilmifltir. Bu de¤ifliklikle, anayasa yarg›s› sürecinin h›zland›r›lmak
istenmifl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Maddenin gerekçesine göre, “Anayasa’ya ayk›r›
görülen bir hükmün uzun süre uygulanmas›n› önlemek için doksan günlük süre
altm›fl güne indirilmifltir.” fiekil ve esas yönünden aç›lacak iptal davalar› aras›nda,
dava süresi bak›m›ndan da bir ayr›m yap›lm›flt›r. fiekil bozuklu¤una dayanan iptal
davas›, iptali istenen kanunun (veya Anayasa de¤iflikli¤inin) yay›nland›¤› tarihten
itibaren ancak on gün içinde aç›labilir (m. 148/2). Yukar›da da belirtildi¤i gibi, ka-
nun hükmünde kararnameler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü, bu k›s›tla-
y›c› özel hükme tabi de¤ildir. Bunlar hakk›nda, genel kural (m. 151) uyar›nca, alt-
m›fl gün içinde iptal davas› aç›labilir.
Somut Norm Denetimi
Niteli¤i ve Soyut Norm Denetiminden Farklar›

Somut norm denetimi, bir mahkemede görülmekte olan bir davan›n karara ba¤- Somut Norm Denetimi:
Bir mahkemede görülmekte
lanmas›n›n, o davada kullan›lacak hukuk normunun Anayasa’ya uygun olup olma- olan bir davan›n karara
mas›na ba¤l› olmas› halinde yap›lan denetimdir. ba¤lanmas›n›n, o davada
Somut norm denetimi, soyut norm denetimine oranla, bir bak›ma daha dar, bir uygulanacak hukuk
kural›n›n Anayasa’ya uygun
bak›ma daha genifl bir uygulama alan›na sahiptir. Daha dard›r; çünkü bu yola, her- olup olmamas›na ba¤l›
hangi bir kanun hakk›nda de¤il, ancak görülmekte olan bir davada uygulanacak olmas› halinde yap›lan
denetimdir.
kanun hükmü hakk›nda baflvurulabilir. Daha genifltir; çünkü soyut norm denetimi
250 Anayasa Hukuku
ancak Anayasa’da belirtilmifl organlar taraf›ndan ve belli bir süre içinde harekete
geçirilebildi¤i halde, somut norm denetimi, ilgili kanunun uyguland›¤› davada ta-
raf olan herkes taraf›ndan ve her zaman için (yani belli bir süre ile s›n›rl› olmas›-
z›n) iflletilebilir. Baflka bir fark da, soyut norm denetiminin, Anayasa’n›n aç›k bir
hükmüne ihtiyaç göstermesine karfl›l›k, somut norm denetiminin Anayasa’da aç›k
bir yasaklay›c› hüküm olmad›¤› takdirde, mahkemelerce iflletilebilmesidir.
Doktrinde genellikle kabul edildi¤ine göre, denetim biçiminin somut veya so-
yut oluflu ile, denetimi yapan mahkemenin ve denetim sonucunda verilen karar›n
niteli¤i s›ras›nda yak›n iliflki vard›r. Buna göre soyut norm denetimi özel bir mah-
kemeyi gerektirdi¤i halde, somut norm denetimi genel mahkemelerce de yap›labi-
lir. Öte yandan, somut norm denetimi, ancak sadece taraflar› ba¤lay›c› bir karara
yol açabilece¤i halde, soyut norm denetimi normal olarak herkes için geçerli bir
iptal karar› ile sonuçlan›r. Ne var ki, afla¤›da görece¤imiz gibi, bu iliflkiler mutlak
de¤ildir. 1982 Anayasas› hem soyut hem somut norm denetimini kabul etti¤i hal-
de, somut norm denetiminin genel mahkemeler taraf›ndan de¤il, münhas›ran Ana-
yasa Mahkemesi taraf›ndan yap›lmas›n› öngörmüfltür. Ayn› flekilde 1982 Anayasa-
s› somut norm denetimi sonucunda sadece taraflar› ba¤lay›c› hüküm verilmesine
imkan b›rakmam›fl, Anayasa’ya ayk›r›l›¤›n tespiti halinde herkes için geçerli iptal
karar› verilmesini zorunlu k›lm›flt›r.
Somut Norm Denetiminin fiartlar›

1982 Anayasas›n›n 152. maddesinin ilk f›kras›na göre, “bir davaya bakmakta olan
mahkeme, uygulanacak bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin hüküm-
lerini Anayasa’ya ayk›r› görürse veya taraflardan birinin ileri sürdü¤ü ayk›r›l›k iddi-
as›n›n ciddi oldu¤u kan›s›na var›rsa, Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda verece¤i
karara kadar davay› geri b›rak›r.” Bu hüküm 1961 Anayasas›’n›n 151. maddesinin
ilk f›kras›yla hemen hemen ayn›d›r. Yaln›z 1961 metninde sadece kanunlardan söz
edildi¤i halde, 1982 metninde buna kanun hükmünde kararnameler de eklenmifl-
tir. Ancak flüphesiz ki, 1971 anayasa de¤iflikli¤i ile kanun hükmünde kararname
müessesesi kabul edildikten sonra, bunlara karfl› da somut norm denetimine bafl-
vurulmas› mümkündü.
Anayasam›za göre somut norm denetimi için gerekli flartlar, flöyle özetlenebilir:
Bak›lmakta olan bir davan›n varl›¤›; bu davaya bakmakta olan merciin bir mahke-
me hüviyetini tafl›mas›; somut norm denetimine konu olacak kanun veya kanun
hükmünde kararname hükmünün, o davaya uygulanacak norm olmas›; dava
mahkemesinin söz konusu hükmün Anayasa’ya ayk›r›l›¤›na re’sen kanaat getirme-
si veya taraflardan birinin ileri sürdü¤ü Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias›n›n ciddî oldu-
¤u kan›s›na varmas›. fiimdi bu flartlar› daha yak›ndan görelim.
a- Bak›lmakta olan dava : Somut norm denetiminin temel flart› ve ay›r›c› özel-
li¤i, bu yola ancak, bak›lmakta olan bir dava dolay›s›yla baflvurulabilmesidir. Da-
vaya bak›lm›fl ve davan›n esas› hükme ba¤lanm›fl ise, art›k o davada uygulanan
kanunun Anayasa’ya ayk›r›l›¤› ön mesele yap›lamaz ve dolay›s›yla mesele Anaya-
sa Mahkemesi’ne gönderilemez. Buna karfl›l›k Anayasa Mahkemesi, konunun ken-
disine intikalinden sonra herhangi bir sebeple davan›n ortadan kalkm›fl olmas›n›,
Anayasa’ya ayk›r›l›k sorununun incelenmesine engel görmemektedir. Ayn› flekilde
Anayasa Mahkemesi, davan›n feragat veya af gibi sebeplerle ortadan kalkm›fl ol-
mas›n›, itiraz›n incelenmesini engelleyici nitelikte görmemifltir. Bütün bu durum-
larda Anayasa Mahkemesi, bak›lmakta olan dava flart›n› geniflletici flekilde yorum-
lam›fl ve bu flart›n, sadece bafllang›çta aranmas› gerekti¤ini, konunun mahkemeye
intikalinden sonra bunun devam›n›n flart olmad›¤›n› kabul etmifltir.
b- Mahkeme : Anayasa Mahkemesi’ne göre bir davaya bakmakta olan mahke-

me “adli, askeri ve idari davalara bakan ve bu davalarda nihai hüküm vermek su-
retiyle anlaflmazl›klar› çözümleyen her derece mahkeme” dir. Bir baflka karar›nda
da Anayasa Mahkemesi, “mahkeme”yi, “bir davaya bakmakta olan, hakim niteli-
¤inde kiflilerden kurulu, yarg› yetkisine sahip, taraflar aras›ndaki uyuflmazl›¤›n esa-
s›n› çözümleyen merci” fleklinde tan›mlam›flt›r.
c- Uygulanacak norm : Anayasa’n›n 152. maddesinde de¤inilen “uygulanacak
bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin hükümleri” ifadesini ne flekilde
anlamak gerekir? Acaba bu, davada uygulanacak bütün hükümleri mi kapsamak-
tad›r, yoksa Alman Anayasas›’n›n belirtti¤i gibi sadece “geçerli¤i mahkemenin ka-
rar›na esas teflkil edecek olan kanun”u mu ifade etmektedir? Doktrinde her iki gö-
rüfl de savunulmufltur. Arma¤an’a göre, sonucu etkileyecek kanunun tayini, takdi-
re yer verir ve suiistimale elverifllidir. Bu sebeple, “uygulanacak kanun” deyimini,
“taraflardan birine tatbik edilecek her kanun fleklinde anlamak yerinde olacakt›r”.
K›ratl› ise, Anayasa’n›n ilgili hükmünün bu derece genifl yorumlanmamas› gerekti-
¤i ve ancak “davan›n esas›na etkili olacak bir Anayasa’ya ayk›r›l›k meselesinin ön
mesele” yap›labilece¤i görüflündedir. Bu yazara göre, “hüküm, bir kanunun
Anayasa’ya ayk›r›l›¤› meselesi çözümlenmeden verilemiyorsa, bu kanunun
Anayasa’ya ayk›r›l›¤›n›n Anayasa Mahkemesi’ne intikal ettirilmesi gerekir”. Bizce
de bu anlay›fl tarz› somut norm denetiminin mahiyetine daha uygun düfler. Ancak
Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluflu ve Yarg›lama Usulleri hakk›ndaki 2949 say›l› ka-
nunun 28. maddesi, “o dava sebebiyle uygulanacak bir kanunun veya kanun hük-
münde kararnamenin hükümleri” fleklinde, Anayasa’n›n 152. maddesinden daha
genifl gibi görünen bir ifade kullanm›flt›r. Dava sebebiyle uygulanacak bir kanun
deyimini, davada uygulanacak bütün kanunlar olarak yorumlamak mümkündür.
Somut norm denetiminde konu Anayasa Mahkemesi’nce incelenmekte iken iti-
raz konusu olan normun yasama organ›nca kald›r›lmas› veya de¤ifltirilmesi, Anayasa
Mahkemesi’nin incelemesine devam edip ifli sonuçland›rmas›na engel olmamal›-
d›r. Aksi halde, yani Anayasa Mahkemesi konusu kalmad›¤› gerekçesiyle Anayasa’ya
ayk›r›l›k itiraz›n› reddetti¤i takdirde, dava mahkemesinin kald›r›lan veya de¤ifltiri-
len normu önündeki olaya uygulamas› gerekir. Çünkü yasama organ›nca kald›rma
veya de¤ifltirmenin sonuçlar› geriye yürümez.
d- ‹ddian›n ciddili¤i : Bilindi¤i gibi somut norm denetimi, ya davaya bakmak-
ta olan mahkemenin, uygulanacak bir kanun veya kanun hükmünde kararname-
nin hükümlerini re’sen Anayasa’ya ayk›r› görmesi veya taraflardan birinin ileri sür-
dü¤ü Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias›n›n ciddi oldu¤u kan›s›na varmas› hallerinde bafl-
lat›labilmektedir. Birinci durumda, yani re’sen sevk halinde, dava mahkemesinin
uygulanacak kanunun Anayasa’ya ayk›r› oldu¤u kan›s›na varmas› gerekmektedir.
Mahkeme, bunun gerekçesini de göstermek zorundad›r (2949 say›l› kanun, m. 28,
no. 1). Di¤er bir deyimle dava mahkemesi, s›rf bir flüphe üzerine konuyu Anaya-
sa Mahkemesi’ne intikal ettiremez.
Doktrinde hâkim olan görüfle göre, mahkemenin iddiay› ciddi bulmas›, kendi-
sinin de söz konusu kanunu Anayasa’ya ayk›r› gördü¤ü anlam›na gelmez. Burada
ciddilikten kastedilen fleyin, hukuki bak›mdan savunulabilirlik veya tart›fl›labilirlik
olmas› gerekir. Di¤er bir deyimle, itiraz konusu kanunun Anayasa’ya ayk›r›l›¤› yo-
lunda ciddi bir flüphenin varl›¤› yeterlidir. Öte yandan, davay› uzatma veya engel-
leme amac›na yönelik oldu¤u anlafl›lan veya hukuki dayanaktan aç›kça yoksun
bulunan iddialar flüphesiz ciddi olarak kabul edilemez. ‹tiraz›n ciddili¤ini takdir
252 Anayasa Hukuku
edecek olan, davaya bakmakta olan mahkemedir. Anayasa Mahkemesi’nin, kendi-

sine intikal eden konunun esas›na girmeden önce, itiraz›n ciddi olup olmad›¤› hu-
susunda bir ön-inceleme yapmas›, baflka bir deyimle dava mahkemesinin bu ko-
nudaki takdirini denetlemesi söz konusu de¤ildir.
Somut Norm Denetiminin ‹flleyifli

Dâvaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak kanun hükmünün Anayasa’ya ay-
k›r› oldu¤una re’sen kanaat getirir veya taraflardan birinin ileri sürdü¤ü Anayasa’ya
ayk›r›l›k iddias›n›n ciddi oldu¤u kan›s›na var›rsa, Anayasa’ya ayk›r›l›k ön meselesi
oluflur ve mahkeme, Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda verece¤i karara kadar da-
vay› geri b›rak›r (m.152/1). “Mahkeme Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias›n› ciddi görmez-
se bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara ba¤lan›r” (m.152/2).
Davaya bakmakta olan mahkemenin, itiraz›n ciddi olmad›¤› yolundaki karar› bir
ara karar›d›r ve ba¤›ms›z olarak temyiz edilmesi mümkün de¤ildir. Bu karar, ancak
esas hükümle birlikte temyiz mercii taraf›ndan denetlenebilir. Böylece temyiz mer-
cii, Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias›n›n ciddiyeti konusunda nihai karar› vermifl olur.
fiüphesiz, buradaki temyiz mercii deyiminin kapsam›na sadece Yarg›tay de¤il,
kendi yarg› sistemlerinin en üst mercii olarak nihai karar veren bütün yüksek mah-
kemeler girer. Davaya bakmakta olan mahkemenin esas hakk›ndaki karar›, temyi-
ze tabi olmad›¤› veya taraflar temyiz yoluna gitmedi¤i için kesinleflirse, mahkeme-
nin Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias›n› ciddi bulmayan ara karar› da kesinleflmifl olur.
Anayasa’ya ayk›r›l›k ön meselesinin oluflmas› halinde “Anayasa Mahkemesi,
iflin kendisine geliflinden bafllamak üzere befl ay içinde karar›n› verir ve aç›klar. Bu
süre içinde karar verilmezse mahkeme davay› yürürlükteki kanun hükümlerine
göre sonuçland›r›r. Ancak Anayasa Mahkemesi’nin karar›, esas hakk›ndaki karar
kesinleflinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundad›r” (m.152/3).
Somut norm denetimi bak›m›ndan 1961 ve 1982 Anayasalar› aras›ndaki belki
en önemli fark, 1982 Anayasas›’na göre (m.152/4) Anayasa Mahkemesi’nin iflin
esas›na girerek verdi¤i ret karar›n›n Resmî Gazete’de yay›mlanmas›ndan sonra on
y›l geçmedikçe ayn› kanun hükmünün Anayasa’ya ayk›r›l›¤› iddias›yla tekrar bafl-
vuruda bulunulamayaca¤›d›r. Bu hüküm, yaz›l›fl tarz› itibariyle iptal davas› sonu-
cunda verilen ret kararlar›n› kapsamamakla beraber, iptal davas› açman›n belli bir
süre ile s›n›rl› olmas›, ret karar›ndan sonra tekrar bir iptal davas› aç›labilmesini pra-
tikte hemen hemen imkâns›z k›lmaktad›r. Ancak Anayasa Mahkemesi’nin bir iptal
davas› (soyut norm denetimi) sonucunda verdi¤i ret karar›ndan sonra, ayn› kanun
hükmünün somut norm denetimi yoluyla tekrar Anayasa Mahkemesi önüne geti-
rilmesi flüphesiz mümkündür. On y›ll›k süre, Anayasa Mahkemesi’nin iflin esas›na
girerek verdi¤i ret kararlar› için geçerlidir. Anayasa Mahkemesi’nin, ilk inceleme
sonucunda ifli kendisine gönderen mahkemenin yetkisiz (görevsiz denilmesi daha
do¤ru olurdu) oldu¤unu tespit ederek verdi¤i baflvurunun reddi karar› (2949 say›-
l› Kanun, m.28) ayn› kanun hükmünün görevli bir mahkeme taraf›ndan tekrar Ana-
yasa Mahkemesi’ne gönderilmesine engel olmaz. Kan›m›zca on y›ll›k süre çok
uzundur. Hukuk normu ayn› kald›¤› halde, toplumun ve onun de¤er yarg›lar›n›n
de¤iflmesi, dolay›s›yla belli bir anda Anayasa’ya ayk›r› görülmeyen bir normun, da-
ha sonra böyle görülmeye bafllamas› her zaman mümkündür.
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹N‹N SONUCU

VE ANAYASA MAHKEMES‹ KARARLARININ N‹TEL‹⁄‹
Kararlar›n Kesinli¤i ve Ba¤lay›c›l›¤›

1982 Anayasas›na göre (m.153/1; ayn› mahiyette 1961 Anayasas›, m.152/1),
“Anayasa Mahkemesi’nin kararlar› kesindir. ‹ptal kararlar› gerekçesi yaz›lmadan
aç›klanamaz”. Kararlar›n kesinli¤i, o karara karfl› kanun yollar›na (temyiz, karar
düzeltmesi) baflvurulamamas› demektir. Ayr›ca kararlar›n kesinli¤i, kesin hüküm
anlam›n› da tafl›r. Yani o karara konu olan uyuflmazl›k, ayn› taraflarca ayn› sebebe
dayanarak yeni bir dava konusu yap›lamaz.
“Anayasa Mahkemesi kararlar› Resmi Gazete’de hemen yay›mlan›r ve yasama,
yürütme ve yarg› organlar›n›, idare makamlar›n›, gerçek ve tüzel kiflileri ba¤lar”
(m.153/6). Anayasa Mahkemesi karar› ile iptal edilen norm, ortadan kalkar. Do-
lay›s›yla, bundan sonra böyle bir normun uygulanmas›na devam edilmesi, ceza
hukuku bak›m›ndan bir suç, özel hukuk bak›m›ndan da bir haks›z fiil meydana
getirebilir.
Kararlar›n Etkisi ve Niteli¤i

Anayasa Mahkemesi’nin iptal karar›, dâva konusu olan normu ortadan kald›rd›¤›
için bu karar herkes için hüküm ve sonuç do¤urur. 1982 Anayasas›, 1961 Anaya-
sas›n›n aksine, Anayasa Mahkemesi’ne “olayla s›n›rl› ve yaln›z taraflar› ba¤lay›c›”
karar verme yetkisini (1961 Anayasas›, m.152/4) tan›mam›flt›r. 1961 Anayasas› dö-
neminde Mahkeme’nin bu yetkisi, ancak somut norm denetiminde, yani di¤er
mahkemelerden gelen Anayasa’ya ayk›r›l›k iddialar› üzerine verilen hükümlerde
söz konusu olabiliyordu. Üstelik, somut norm denetiminde de Anayasa Mahkeme-
si, herkes için iptal veya olayla s›n›rl› olarak karar verme yollar›ndan birini tercih
etmekte serbestti. Anayasa Mahkemesi’ne olayla s›n›rl› karar verme yetkisi tan›n-
m›fl olmas› doktrinde genellikle elefltirilmifl, bir kanunun belli bir olayda uygulan-
may›p benzer baflka olaylara uygulanmas›n›n eflitlik ilkesini sarsaca¤› hakl› olarak
ileri sürülmüfltür. Nitekim 1961 Anayasas› döneminde Anayasa Mahkemesi, bu yet-
kiyi sadece bir defa kullanm›fl, 1982 Anayasas› ise bu yönteme yer vermemifltir.
1982 Anayasas›, Anayasa Mahkemesi kararlar›n›n niteli¤ine iliflkin olarak, 1961
Anayasas›’nda bulunmayan bir hüküm getirmifltir. Buna göre, “Anayasa Mahkeme-
si bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin tamam›n› veya bir hükmünü ip-
tal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçim-
de hüküm tesis edemez” (m.153/2). Geçmiflte Anayasa Mahkemesi’nin baz› iptal
kararlar› sonucunda yasama organ›n›n iradesi d›fl›nda yeni uygulamalar›n ortaya
ç›km›fl olmas›ndan kaynakland›¤› anlafl›lan bu hüküm, bizce geçmifl durumlar›n
yanl›fl bir hukuki de¤erlendirmesine dayand›¤› gibi, yönelik oldu¤u amac› gerçek-
lefltirme imkan›ndan da yoksundur. Anayasa Mahkemesi’nin, 1961 Anayasas›’na
göre de, “kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde
hüküm tesis” etmesi mümkün de¤ildi. Anayasa yarg›s›n›n görevi, Anayasa’ya ayk›-
r› olan normu iptal etmek suretiyle, hukuka ayk›r› bir durumu ortadan kald›rmak-
t›r. ‹ptal karar›yla elbette yeni bir hukuki durum do¤ar ama, bu Anayasa
Mahkemesi’nin kendisini kanun koyucu yerine koydu¤u anlam›na gelmez. Mese-
lâ Anayasa Mahkemesi, bir kanunun sadece belli hükümlerini Anayasa’ya ayk›r›
bularak iptal etmifl olsa ve bunun sonucunda yasama organ›n›n iradesine uygun
düflmeyen yeni bir durum ortaya ç›ksa, bunu Anayasa Mahkemesi’nin kendisini
254 Anayasa Hukuku
kanun koyucu yerine koymas› olarak yorumlamak mümkün de¤ildir. Anayasa

Mahkemesi, bir kanunun sadece baz› hükümlerini Anayasa’ya ayk›r› bulmuflsa,
flüphesiz sadece onlar› iptal etme yetki ve görevindedir. Bunun sonucunda ortaya
ç›kan durum, Anayasa Mahkemesi’ni de¤il, ancak yasama organ›n› ilgilendirir. K›-
sacas›, 153. maddeye eklenen bu yeni hüküm, mevcut uygulamada herhangi bir
de¤ifliklik yapabilecek gibi görünmemektedir.
Kararlar›n Yürürlü¤e Girmesi

1982 Anayasas›na göre (m.153/3); ayn› mahiyette, 1961 Anayasas›, (m. 152/2), “ka-
nun , kanun hükmünde kararname veya Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü ya
da bunlar›n hükümleri, iptal kararlar›n›n Resmî Gazete’de yay›mland›¤› tarihte yü-
rürlükten kalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hükmünün yürürlü-
¤e girece¤i tarihi ayr›ca kararlaflt›rabilir. Bu tarih, karar›n Resmî Gazete’de yay›m-
land›¤› günden bafllayarak bir y›l› geçemez”. 1961 Anayasas›’nda bulunmayan bir
hüküm olarak, “iptal karar›n›n yürürlü¤e giriflinin ertelendi¤i durumlarda, Türkiye
Büyük Millet Meclisi, iptal karar›n›n ortaya ç›kard›¤› hukuki bofllu¤u dolduracak
kanun tasar›s› veya teklifini öncelikle görüflüp karara ba¤lar” (m.153/4). Anayasa
Mahkemesi’nin, iptal karar›n›n yürürlü¤e giriflini erteleme yetkisi, 1961 Anayasas›
döneminde de tart›flma konusu olmufltur. Anayasa’ya ayk›r›l›¤› saptanm›fl bir nor-
mun bir y›la kadar varabilen bir ek süre için yürürlü¤ünü devam ettirmesi sak›nca-
s›z say›lamaz. Böyle bir kanunun, teknik bak›mdan geçerli¤ini korusa bile, sosyo-
lojik aç›dan meflrulu¤unu yitirmifl olaca¤› söylenebilir. Buna karfl›l›k, hükmün ge-
rekçesi olarak, iptal karar›n›n derhal yürürlü¤e girmesiyle oluflabilecek hukuk bofl-
lu¤unun, kamu düzeni bak›m›ndan tehlikeli olabilece¤i, bunu önleyici yeni bir ka-
nunî düzenleme yapabilmesi için yasama organ›na belli bir süre tan›nmas› gerek-
ti¤i ileri sürülmektedir.
Anayasa Mahkemesi, hiçbir durumda iptal karar›n›n yürürlü¤ünü erteleme zo-
runda de¤ildir. Ertelemeye karar verip vermemek ve verdi¤i takdirde bunun süre-
sini, bir y›l› aflmamak üzere saptamak, tamamen Mahkeme’nin takdirine b›rak›l-
m›flt›r. Kan›m›zca Anayasa Mahkemesi, bu yetkisini ancak çok istisnai olarak ve ip-
tal karar›n›n derhal yürürlü¤e girmesi ile kamu düzeni bak›m›ndan gerçekten teh-
likeli bir bofllu¤un do¤abilece¤i durumlarda kullanmal›d›r.
Kararlar›n Geriye Yürümezli¤i

1961 (m.152/3) ve 1982 (m.153/5) Anayasalar›, iptal karar›n›n geriye yürümezli¤i
ilkesini kabul etmifllerdir. Gerçi Anayasa’ya ayk›r›l›¤› saptanm›fl bir kanunun, hu-
kuk dünyas›na hiç do¤mam›fl gibi say›lmas›, dolay›s›yla iptal karar›n›n geriye yü-
rütülerek o kanunun tamamen yok say›lmas› da akla gelebilirdi. Ancak böyle bir
durumun, kanuna dayan›larak o tarihe kadar yap›lm›fl yüzlerce, binlerce bireysel
ifllemi geçersiz k›laca¤›, bu yüzden kiflilerin hukuki güvenli¤i ve hukuk düzeninin
istikrar› aç›s›ndan çok büyük sak›ncalar do¤uraca¤› ortadad›r. Bu nedenle Anaya-
sa koyucu, bizce de isabetli olarak, iptal karar›n›n geriye yürümemesi ilkesini be-
nimsemifltir. Bu ilke, elbette, somut norm denetiminde Anayasa’ya ayk›r›l›k itira-
z›nda bulunan taraf›n, iptal karar›n›n sonuçlar›ndan bizzat yararlanamamas› anla-
m›na gelmez.
‹ptal karar›n›n, iptal edilen kanuna dayan›larak verilmifl ve kesinleflmifl mahkû-
miyet kararlar› üzerindeki etkisinin ne olaca¤›, Anayasa’da belirtilmifl de¤ildir. ‹p-
tal karar›n›n geriye yürümezli¤i ilkesinin sonucu olarak bu karardan önce kesin-
leflmifl olan mahkumiyet hükmünün infaz›na devam edilmesi akla gelebilirse de,
bunun adalete ve ceza hukuku ilkelerine ayk›r› olaca¤› flüphesizdir. Ayn› fley, ip-
tal karar› sonucunda ilgiliye daha hafif cezay› gerektiren bir kanun hükmünün uy-
gulanmas› gere¤inin belirmesinde de söz konusudur. Bu gibi durumlarda, Türk
Ceza Kanunu’nun 2. maddesinin uygulanmas›yla, cezan›n icras›n›n ve kanuni so-
nuçlar›n›n kendili¤inden ortadan kalkmas› gerekir. Bu maddeye göre, “ifllendi¤i
zaman›n kanununa göre, cürüm veya kabahat say›lmayan fiilden dolay› kimseye
ceza verilmez. ‹fllendikten sonra yap›lan kanuna göre cürüm veya kabahat say›l-
mayan bir fiilden dolay› da kimse cezaland›r›lamaz. E¤er böyle bir ceza hükmolun-
muflsa icras› ve kanuni neticeleri kendili¤inden kalkar. Bir cürüm veya kabahatin
ifllendi¤i zaman›n kanunu ile sonradan neflrolunan kanunun hükümleri birbirin-
den farkl› ise failin lehinde olan kanun tatbik ve infaz olunur.” Böylece, ceza mah-
kûmiyetine esas teflkil eden kanun hükmünün yasama organ›nca de¤ifltirilmesi ve-
ya kald›r›lmas› halinde, hükmolunmufl cezan›n infaz› ve kanuni sonuçlar› kendili-
¤inden ortadan kalkt›¤›na göre, bu hükmün Anayasa’ya ayk›r›l›¤›n›n saptanarak ip-
tal edilmesi halinde evleviyetle öyle olmas› gerekir.
ANAYASA’YA UYGUNLUK DENET‹M‹NDE USUL

Anayasa’n›n 149. maddesine göre, “Anayasa Mahkemesi, Baflkan ve on üye ile top-
lan›r, salt ço¤unluk ile karar verir. Anayasa de¤iflikliklerinde iptale karar verebil-
mesi için üçte iki oy çoklu¤u flartt›r. fiekil bozuklu¤una dayal› iptal davalar› Ana-
yasa Mahkemesi’nce öncelikle incelenip karara ba¤lan›r. Anayasa Mahkemesi’nin
kuruluflu ve yarg›lama usulleri kanunla; mahkemenin çal›flma esaslar› ve üyeleri
aras›ndaki iflbölümü kendi yapaca¤› içtüzükle düzenlenir. Anayasa Mahkemesi
Yüce Divan s›fat›yla bakt›¤› davalar d›fl›nda kalan iflleri dosya üzerinde inceler. An-
cak, gerekli gördü¤ü hallerde sözlü aç›klamalar›n› dinlemek üzere ilgilileri ve ko-
nu üzerinde bilgisi olanlar› ça¤›rabilir”.
Anayasa’ya uygunluk denetiminin usulü, büyük ölçüde, Anayasa Mahkemesi’nin
Kuruluflu ve Yarg›lama Usulleri Hakk›nda 2949 say›l› kanunla düzenlenmifltir. Bu
kanunun 29. maddesine göre, “Anayasa Mahkemesi; kanunlar›n, kanun hükmün-
de kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ünün Anayasa’ya ayk›-
r›l›¤› hususunda ilgililer taraf›ndan ileri sürülen gerekçelere dayanmaya mecbur
de¤ildir. Anayasa Mahkemesi, taleple ba¤l› kalmak kayd›yla baflka gerekçe ile de
Anayasa’ya ayk›r›l›k karar› verebilir. Ancak baflvuru, kanunun, kanun hükmünde
kararnamenin veya içtüzü¤ün sadece belirli madde veya hükümleri aleyhine yap›l-
m›fl olup da bu belirli madde veya hükümlerin iptali kanunun, kanun hükmünde
kararnamenin veya içtüzü¤ün baz› hükümlerinin veya tamam›n›n uygulanmamas›
sonucunu do¤uruyorsa, Anayasa Mahkemesi, keyfiyeti gerekçesinde belirtmek flar-
t›yla, kanunun, kanun hükmünde kararnamenin veya içtüzü¤ün bahis konusu öte-
ki hükümlerinin veya tümünün iptaline karar verebilir”.
Gene ayn› kanuna göre, Anayasa Mahkemesi, baflkan ve on as›l üye ile topla-
n›r. Baflkan, as›l üyelerden mazereti olanlar›n yerini k›dem esas›na göre yedek
üyelerle tamamlar (m.41). Anayasa Mahkemesi’nin müzakereleri gizlidir. Kararlar
salt ço¤unlukla verilir. Anayasa de¤iflikliklerinde iptale karar verilebilmesi için üç-
te iki oy çoklu¤u flartt›r (m.42). Devletin yasama, yürütme ve yarg› organlar›yla
idare makamlar› ve bütün gerçek ve tüzel kifliler ve kurulufllar, Anayasa
Mahkemesi’nin istedi¤i bilgi, evrak ve belgeleri tayin edilen süre içinde vermekle
yükümlüdürler. Aç›klanmas›nda Devletin yüksek menfaatlerine zarar vermesi umu-
lan ve s›r halinde saklanmas› gereken bilgilerin verilmesinden, evrak ve belgelerin
gönderilmesinden ilgili makam kaç›nabilir (m.43).
256 Anayasa Hukuku
ANAYASA YARGISI VE YÜRÜTMEN‹N DURDURULMASI

AMAÇ Anayasa yarg›s›nda yürütmenin durdurulmas›n› aç›klayabilmek.
3
Anayasa yarg›s›nda, özellikle iptal dâvalar› dolay›s›yla, geçici bir tedbir niteli¤inde
olarak, Anayasa’ya ayk›r›l›¤› iddia edilen kanunun yürürlü¤ünün durdurulmas›na
karar verilip verilmeyece¤i tart›flmal›d›r.
Gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar›’nda bu konuda hüküm yoktur. Ancak,
1972 y›l›nda Anayasa Mahkemesi, üç kiflinin idam cezas›n›n yerine getirilmesi
hakk›ndaki kanuna iliflkin karar›nda, kendisine ne Anayasa, ne de Anayasa
Mahkemesi’nin Kuruluflu ve Yarg›lama Usulleri hakk›ndaki 44 say›l› kanunla böy-
le bir yetki tan›nm›fl oldu¤unu belirterek, yürütmeyi durdurma karar› vermeyi red-
detmifltir. Mahkemeye göre, itiraz yolunda Anayasa Mahkemesi’nin karar› gelince-
ye kadar görülmekte olan davan›n geri b›rak›lmas›, bir çeflit yürütmeyi durdurma
say›labilir. ‹ptal davalar›nda ise böyle bir yolun benimsenmemifl olmas›, “Anaya-
sa koyucunun Anayasa Mahkemesi için bir dava konusu olan kanunun yürürlü-
¤ünü durdurma yetkisini öngörmeyi düflünmedi¤ini ortaya koyar. Anayasa
Mahkemesi’nin, uygunluk denetimi yapt›¤› kanunun nas›l bir özelli¤i olursa ol-
sun, kendisini, yorum ve k›yaslamaya giderek, yasaca verilmemifl böyle bir yetki
ile donatmas›na olanak yoktur”.
Anayasa Mahkemesi, daha yeni bir karar›nda da, iptal edilmifl, fakat hakk›nda-
ki iptal karar› henüz yay›nlanmam›fl olan bir kanunun uygulanmas›n›n, iptal kara-
r› yay›nlan›ncaya kadar bir tedbir niteli¤inde olarak durdurulmas› istemini reddet-
mifltir. Bu kararda da Anayasa Mahkemesi, daha önceki karar›ndaki gerekçeleri
tekrarlam›fl ve kanunun yürürlü¤ünün durdurulmas› gibi “çok a¤›r ve önemli so-
nuçlar do¤urabilecek bir durum”da, Yüksek Mahkeme’nin böyle bir karar verebil-
mesinin, “ancak Anayasa ile bu yetkinin kendisine aç›kça tan›nm›fl olmas› ile müm-
kün” olabilece¤ini belirtmifltir. Mahkeme’ye göre, böyle bir yetkinin varl›¤›n›, “yar-
g› denetimi kavram›n›n içerik ve kapsam›n›n yorumu yoluyla kabul etmeye de im-
kan görülmemektedir”.
Buna karfl›l›k, Anayasa Mahkemesi 1993 y›l›nda verdi¤i bir kararda bu içtihad›-
n› de¤ifltirerek, kanunlar›n veya denetime tabi di¤er normlar›n yürürlü¤ünü dur-
durma yetkisini kendisinde görmüfltür. Gerekçede, yürütmeyi durdurma yetkisi-
nin, mahkemenin davay› görüp karara ba¤lama yetkisi içinde bir aflama ve “yarg›-
sal denetimin etkinli¤inin özünde var olan bir araç” oldu¤u, bu yetki tan›nmad›¤›
takdirde kiflilerin ve kamu düzeninin Anayasa korumas›ndan yoksun b›rak›lm›fl
olaca¤›, Anayasa’da ve kanunda yürütmeyi durdurma yetkisinden söz edilmemifl
olmakla beraber bunu yasaklay›c› bir hüküm de bulunmad›¤›, dolay›s›yla ortada
bir kanun bofllu¤u bulundu¤u ve bunun içtihat yoluyla doldurulabilece¤i yolunda
görüfllere yer verilmifltir.
Bizce, gerek de¤iflik 1961 gerek 1982 Anayasalar›’nda, Anayasa’ya ayk›r› bulu-
nan kanunun, iptal an›nda de¤il, iptal karar›n›n Resmi Gazete’de yay›nland›¤› an-
da yürürlükten kalkmas›; hattâ Anayasa Mahkemesi’nin, iptal karar›n›n yürürlü¤e
girece¤i tarihi bir y›l› aflmamak üzere ayr›ca kararlaflt›rabilmesi, Anayasa koyucu-
nun, kamu düzeni düflüncesiyle, Anayasa’ya ayk›r›l›¤› saptanm›fl bir kanunun bile
bir süre daha yürürlükte kalabilmesine imkân vermifl oldu¤unu göstermektedir. Bu
durumda Anayasa koyucunun, Anayasa’ya ayk›r›l›¤› henüz hükme ba¤lanmam›fl

bir kanunun yürürlü¤ünün durdurulmas› yetkisini Anayasa Mahkemesi’ne vermek
istememifl oldu¤u sonucuna var›labilir. Ancak, e¤er ölüm cezas›na iliflkin kanun-
larda oldu¤u gibi, kanunun uygulanmas› telafisi mümkün olmayan sonuçlar do¤ura-
biliyor ve Anayasa’ya uygunluk denetiminin anlam›n› tamamen ortadan kald›r›yor-
sa, Anayasa Mahkemesi’nin bu istisnai durumlarda yürütmenin durdurulmas› karar›
verebilmesi gerekir. Çünkü aksi yorum bu tür kanunlar› pratikte anayasa’ya uy-
gunluk denetiminin kapsam› d›fl›na ç›karmak anlam›na gelir ki, Anayasa koyucu-
nun amac›n›n bu oldu¤unu gösteren hiç bir belirti yoktur. Dolay›s›yla, an›lan
durumlarda yürütmeyi durdurma yetkisinin varl›¤›, yarg› denetimi kavram›n›n
içerik ve kapsam›n›n yorumu yoluyla kabul edilebilir.
258 Anayasa Hukuku
Özet

AMAÇ
Anayasa’ya uygunluk denetiminin kapsam›n› sap- gruplar› ile Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam
1 tayabilmek. say›s›n›n en az beflte biri tutar›ndaki üyeler taraf›n-
• Anayasa’ya göre (m. 148/1) Anayasa Mahkemesi, dan aç›labilir. Ancak bir kanunun Anayasa’ya flekil
kanunlar›n, kanun hükmünde kararnamelerin ve aç›s›ndan ayk›r› oldu¤u iddias›yla iptal davas› açma
Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü’nün yetkisi sadece Cumhurbaflkan›’na ve Türkiye Bü-
“Anayasa’ya flekil ve esas bak›mlar›ndan uygunlu- yük Millet Meclisi üye tam say›s›n›n en az beflte bi-
¤unu” denetler. fiu halde Anayasa’ya uygunluk de- ri tutar›ndaki üyelerine tan›nm›flt›r.
netimi, flekil ve esas yönünden olmak üzere iki tür • Somut norm denetimi ise, bir mahkemede görül-
denetimi kapsamaktad›r. mekte olan bir davan›n karara ba¤lanmas›n›n, o da-
• Bir kanunun veya Anayasa’da say›lan di¤er normla- vada kullan›lacak hukuk normunun Anayasa’ya uy-
r›n esas bak›m›ndan Anayasa’ya ayk›r›l›¤›, o nor- gun olup olmamas›na ba¤l› olmas› halinde yap›lan
mun muhtevas›n›n Anayasa hükümleri ile çat›flma- denetimdir. Somut norm denetimi yoluna baflvuru-
s› demektir. ‹flte esas bak›m›ndan Anayasa’ya uy- labilmesi için, Anayasa’ya ayk›r›l›¤› ileri sürülen nor-
gunluk denetimi bir tak›m normlar›n bu flekilde mun mahkeme niteli¤ine sahip merciler önünde
anayasa hükümleriyle çat›fl›p çat›flmad›¤›n› denetle- bak›lmakta olan bir davaya uygulanmas› ve dava
mekten ibarettir. hakiminin ilgili normun Anayasa’ya ayk›r›l›¤›
• fiekil denetimi ise kanunlar›n veya Anayasa’ya uy- iddias›n› ciddi bulmas› gerekmektedir.
gunluk denetimine tabi di¤er normlar›n Anayasa’da
belirtilmifl usul ve flekil kurallar›na uygun olarak

AMAÇ
Anayasa yarg›s›nda yürütmenin durdurulmas›n›
yap›l›p yap›lmad›klar›n›n araflt›r›lmas›d›r. Ancak 3 aç›klayabilmek.
Anayasa, normlar›n flekil bak›m›ndan denetlenme- • Anayasa yarg›s›nda yürütmenin durdurulmas›, bir
sinden söz ederken, muhtemelen, buna ek olarak normun Anayasa Mahkemesi taraf›ndan denetlen-
yetki unsuru bak›m›ndan mevcut olabilecek sakat- mesi aflamas›nda, dava sonuçlan›ncaya kadar yü-
l›klar›n denetlenmesini de kastetmifltir. 1982 Ana- rürlülü¤ünün geçici olarak durdurulmas›d›r.
yasas›na göre, “Kanunlar›n flekil bak›m›ndan denet- Gerek 1961 ve 1982 Anayasalar›’nda gerekse Ana-
lenmesi, son oylaman›n öngörülen ço¤unlukla ya- yasa Mahkemesi’nin Kuruluflu ve Yarg›lama Usulle-
p›l›p yap›lmad›¤›; Anayasa de¤iflikliklerinde ise, tek- ri Hakk›ndaki Kanunlar’da Anayasa Mahkemesi’nin
lif ve oylama ço¤unlu¤una ve ivedilikle görüflüle- yürütmeyi durdurma yetkisi ile ilgili bir düzenleme
meyece¤i flart›na uyulup uyulmad›¤› hususlar› ile yoktur. Bu yasal boflluk, bir dönem Anayasa Mah-
s›n›rl›d›r.” kemesi’nin yetkisi konusunda çeflitli tart›flmalara
neden olmufl, nihayet Anayasa Mahkemesi 1993 y›-

AMAÇ
Anayasa’ya uygunluk denetiminin flekillerini l›nda verdi¤i bir karar›nda kendisinin böyle bir yet-
2 belirleyebilmek. kiye sahip oldu¤u sonucuna varm›flt›r.
• Kanunlar›n Anayasa’ya uygunlu¤unun yarg›sal de-
netimi, soyut norm denetimi ve somut norm dene-
timi olmak üzere iki flekilde gerçekleflir.
• ‹ptal davas› olarak da adland›r›lan soyut norm de-
netimi, Anayasa’da belirtilen baz› organlar›n bir ka-
nun aleyhinde Anayasa Mahkemesi’nde dava aç-
malar›yla gerçeklefltirilen denetimdir. Bu durumda,
kanunun uyguland›¤› somut bir dava veya olay yok-
tur. Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias› ve denetimi, her-
hangi bir dava ile ilgili olmaks›z›n, soyut olarak ger-
çeklefltirildi¤i için, buna soyut norm denetimi den-
mektedir. 1982 Anayasas›na göre iptal davas› Cum-
hurbaflkan›, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis
Kendimizi S›nayal›m 6. Bir mahkemede görülmekte olan bir davan›n karara

1. Kanunlar›n esas yönünden Anayasa’ya ayk›r›l›¤› iddi- ba¤lanmas›n›n o davada kullan›lacak hukuk normunun
as›yla afla¤›dakilerden hangisinin Anayasa Mahkemesine Anayasa’ya uygun olup olmamas›na ba¤l› olmas› halinde,
iptal davas› açma yetkisi bulunmamaktad›r? yap›lan denetime ne ad verilmektedir?
a. ‹ktidar partisi meclis grubu a. Somut norm denetimi
b. Soyut norm denetimi
b. Ana muhalefet partisi meclis grubu
c. Bast›r›c› denetim
c. ‹ktidar ve ana muhalefet partisi d›fl›nda kalan par-
d. Önleyici denetim
tilerin meclis gruplar›
e. Anayasal flikayet
d. TBMM üye tam say›s›n›n 1/5’i tutar›ndaki üyeler
e. Cumhurbaflkan› 7. Afla¤›dakilerden hangisi somut norm denetiminin flart-
lar›ndan de¤ildir?
2. Afla¤›dakilerden hangisi somut norm denetiminin ger- a. Bak›lmakta olan bir davan›n varl›¤›
çeklefltirilmesi için gerekli flartlardan de¤ildir? b. Davan›n bir mahkemede görülmesi
a. Bak›lmakta olan bir davan›n varl›¤› c. Anayasa’ya ayk›r›l›¤› ileri sürülen normun bak›l-
b. Davaya bakmakta olan merciin bir mahkeme hüvi- makta olan davada uygulanacak olmas›
yeti tafl›mas› d. Anayasa’ya ayk›r›l›k iddias›n›n davaya bakan mah-
c. Denetime konu olacak kanun hükmünün o dava- keme taraf›ndan ciddi bulunmas›
da uygulanacak norm olmas› e. Davaya bakan mahkemenin davaya uygulanacak
d. Dava mahkemesinin, davaya uygulanacak normun normun Anayasa’ya ayk›r› oldu¤una kesin olarak
Anayasa’ya ayk›r› oldu¤u iddias›n› ciddi bulmas›. karar vermesi
e. Dava mahkemesinin, davada uygulanacak nor-
mun Anayasa’ya ayk›r› oldu¤u konusunda hüküm 8. Anayasa Mahkemesi hangi y›l yürütmeyi durdurma yet-
vermesi kisine sahip oldu¤u görüflünü benimsemifltir?
a. 1992
3. Anayasa Mahkemesi kararlar›na iliflkin olarak afla¤›da- b. 1993
kilerden hangisi yanl›flt›r? c. 1994
a. Anayasa Mahkemesi’nin iptaline karar verdi¤i ka- d. 1995
nun, karar tarihinde yürürlükten kalkar. e. 1996
b. Anayasa Mahkemesi kararlar› kesindir.
c. Anayasa Mahkemesi’nin iptal karar› gerekçesi ya- 9. Somut norm denetiminde dava mahkemesi, Anayasa
Mahkemesi’nin karar›n›, iflin kendisine geliflinden baflla-
z›lmadan aç›klanamaz.
mak üzere kaç ay bekler?
d. Anayasa Mahkemesi’nin iptal karar› herkes için hü-
a. 5 Ay
küm ve sonuç do¤urur.
b. 6 Ay
e. Anayasa Mahkemesi’nin iptal karar› geriye yürümez.
c. 7 Ay
d. 8 Ay
4. Kanunlar›n flekil aç›s›ndan denetlenmesi için Resmi
e. 9 Ay
Gazete’de yay›mlanmalar›ndan itibaren kaç gün içinde
Anayasa Mahkemesi’ne dava aç›labilir? 10. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. 5 gün a. Somut norm denetiminde, Anayasa Mahkemesi’nin
b. 10 gün iflin esas›na girerek verdi¤i ret karar›n›n Resmi
c. 30 gün Gazete’de yay›mlanmas›ndan sonra on y›l geçme-
d. 60 gün dikçe ayn› kanun hükmünün Anayasa’ya ayk›r›l›¤›
e. 90 gün iddias›yla tekrar baflvurulamaz.
b. Somut norm denetiminde mahkeme, Anayasa’ya
5. Kanunlar›n flekil yönünden Anayasa’ya ayk›r›l›¤› iddi- ayk›r›l›k iddias›n› ciddi bulmazsa bu iddia temyiz
as›yla afla¤›dakilerden hangisinin Anayasa Mahkemesi’ne merciince esas hükümle birlikte karara ba¤lan›r.
iptal davas› açma yetkisi bulunmaktad›r? c. 1982 Anayasas›’na göre, Anayasa Mahkemesi norm
a. ‹ktidar partisi meclis grubu denetimlerinde olayla s›n›rl› ve yaln›z taraflar› ba¤-
b. Ana muhalefet partisi meclis grubu lay›c› kararlar verebilir.
c. Sendikalar d. fiekil bozuklu¤una dayal› iptal davalar› Anayasa
d. Cumhurbaflkan› Mahkemesi’nce öncelikle incelenip karara ba¤lan›r.
e. TBMM üye tam say›s›n›n 1/10’u tutar›ndaki üyeler e. Anayasa Mahkemesi’nin kararlar› kesindir.
260 Anayasa Hukuku
“ AB Uyum Yasas›’n›n K›smi ‹ptal ‹stemine Ret

Anayasa Mahkemesi, MHP’nin AB Uyum Yasas›’n›n baz›
maddelerinin iptal istemini reddetti.
Aliefendio¤lu, Y›lmaz. (1984). “Türk Anayasa Yarg›s›nda
‹ptal Davas› ve ‹tiraz Yolu”. Anayasa Yarg›s›. Ankara:
Anayasa Mahkemesi Yay›n›.
Teziç, Erdo¤an. (1986). “Kanunlar›n Anayasa’ya Uygunlu-
Anayasa Mahkemesi Baflkan Vekili Haflim K›l›ç, MHP’li ¤unun Esas Aç›s›ndan Denetimi”. Anayasa Yarg›s›.
121 milletvekilinin kamuoyunda AB Uyum Yasas› olarak Ankara: Anayasa Mahkemesi Yay›n›.
bilinen 4771 say›l› Çeflitli Kanunlarda De¤ifliklik Yap›lma- Ça¤lar, Bak›r. (1986). “Anayasa Yarg›s›nda Yorum Proble-
s›na ‹liflkin Yasan›n baz› maddelerinin iptali istemiyle aç- mi: Karfl›laflt›rmal› Analizin Katk›lar›”. Anayasa Yar-
t›¤› davan›n incelemesinin tamamland›¤›n› bildirdi. K›l›ç’›n g›s›. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yay›n›.
verdi¤i bilgiye göre, bütün maddelerin iptali istemi redde-
dildi (Radikal, 27/12/2002).
”
1. c Ayr›nt›l› bilgi için “Soyut Norm Denetimi”
2. e Ayr›nt›l› bilgi için “Somut Norm Denetimi”
3. a Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa’ya Uygunluk
Denetiminin Sonucu ve Anayasa Mahkemesi
Kararlar›n›n Niteli¤i” konusuna bak›n›z.
4. b Ayr›nt›l› bilgi için “Soyut Norm Denetimi”
5. d Ayr›nt›l› bilgi için “Soyut Norm Denetimi”
6. a Ayr›nt›l› bilgi için “Somut Norm Denetimi”
7. e Ayr›nt›l› bilgi için “Somut Norm Denetiminin fiart-
lar›” konusuna bak›n›z.
8. b Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa Yarg›s› ve Yürütmenin
Durdurulmas› “ konusuna bak›n›z.
9. a Ayr›nt›l› bilgi için “Somut Norm Denetiminin
‹flleyifli” konusuna bak›n›z.
10. c Ayr›nt›l› bilgi için “Anayasa’ya Uygunluk
Denetiminin Sonucu ve Anayasa Mahkemesi
Kararlar›n›n Niteli¤i” konusuna bak›n›z.
264 Dizin
Cumhurbaflkan›’n›n Seçimi 175, 177, 186

Dizin Cumhurbaflkan›’n›n Siyasal Sorumsuzlu¤u 180, 183
A Cumhurbaflkan›’n›n Tarafs›zl›¤› 178, 179, 186
Adalet Bakan› 221, 222, 223
Cumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤i 105, 135, 136
Adalet Bakanl›¤› Müsteflar› 221, 222
Cumhurbaflkanl›¤› Kararnamesi 105, 107, 127, 128, 130, 135,
Adli ‹dare 68, 69
136
Anayasa 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18
Cumhurbaflkanl›¤› Konseyi 31
Anayasa De¤iflikli¤i 65, 71, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93
Cumhuriyet 2, 6, 7, 8, 9, 13, 15
Anayasa De¤iflikliklerinin Denetimi 90
Cumhuriyet Senatosu 13, 24, 25, 26, 33, 35, 143, 144, 146, 147
Anayasa Mahkemesi 12, 14, 16, 229, 230, 232, 233, 234, 235,
Çerçeve Anayasa 24, 29, 30
236, 237, 238, 240
Ço¤ulcu Toplum Yap›s› 13, 18
Anayasa Mahkemesi’nin Görevleri 229, 232, 234, 240
Ço¤unluk Sistemi 145, 146, 147, 156
Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluflu 233, 256, 258
Anayasa Mahkemesi’nin Statüsü 229, 232, 233, 240
D
Anayasa Yarg›s› 223, 229, 231, 232, 233, 238, 240, 243, 249, 253,
D’Hondt Sistemi 146, 147, 150, 156
256, 258
Dan›flma Kurulu 159, 160, 162, 163, 164, 166, 169
Anayasall›k Bloku 230, 236
Dan›flma Meclisi 24, 26, 27, 28, 35
Anayasan›n Sertli¤i 2, 8, 10
Dan›fltay 50, 60, 68, 69
Anayasan›n Üstünlü¤ü 11, 12, 18
Demokratik Devlet 39, 40, 47, 50-51, 52, 56, 64
Anayasaya Uygunluk Denetimi 236, 237, 238, 240
Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri 62, 63, 64, 65
Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam› 236
Depolitizasyon 34
Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu 242
Destek Ölçü Norm 42, 65, 73
Asli Kurucu ‹ktidar 83, 84, 85, 86, 90, 93
Devlet Baflkan› 41, 56
Atatürk ‹lke ve ‹nk›lâplar› 236, 238, 239
Devletlefltirme 76, 77
Atatürk Milliyetçili¤i 39, 40, 41, 42, 43, 44, 56
Düalist Yürütme 176, 177, 186
At›fet 167
Düzeltici Denetim 230, 231
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi 61, 62, 66
B E
Ekonomik Haklar 77, 78
Bakanlar Kurulu 25, 26, 27, 32, 177, 180, 182, 184, 186, 189, 190,
Esas Ölçü Norm 42
191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199
Eflit Oy 49
Bakanlar Kurulu’nun Yap›s› 190, 192
Eflitlik 42, 45, 51, 52, 55, 59, 60, 74, 79, 80
Bakanlar›n Hukuki Sorumluluklar› 194
Bakanlar›n Siyasal Sorumlulu¤u 193, 199
Baflbakan 180, 181, 182, 183, 184, 186, 191, 192, 193, 194, 196, 197,
F
Federal Devlet 143
198, 199
Federe Devlet 143
Baflkanl›k Hükümeti 2, 5, 6
Ferman 2, 3, 18
Bafllang›ç ‹lkeleri 42, 58
Fonksiyonlar Ayr›l›¤› 97, 99, 100, 102, 107
Bütçe Kanunu 113, 118, 119, 124
Büyük Millet Meclisi 2, 5, 6, 7, 9, 11, 13, 16, 25, 26, 28, 30, 31,
32, 33
G
Geçici Bakanlar Kurulu 194, 195
Genç Osmanl›lar 3, 4
C-Ç
Genç Türkler 4
Carré de Malberg 101, 114, 118
Genel Af 167
Cezai Sorumluluk 190, 194
Genel Baraj 147, 151
Cumhurbaflkan› 25, 28, 30, 31, 32, 35
Genel Görüflme 160, 162, 168, 169, 172
Cumhurbaflkan›’na Vekalet 175, 185, 186
Genel Korunma Davas› 248, 249
Cumhurbaflkan›’n›n Cezai Sorumlulu¤u 175, 184, 186
Genel Oy 47, 48, 49, 56
Cumhurbaflkan›’n›n Cezai Sorumsuzlu¤u 184, 186
Gensoru 160, 162, 168, 169, 170, 171, 172
Cumhurbaflkan›’n›n Görev ve Yetkileri 175, 179, 186
Dizin 265
Komisyonlar 159, 160, 163, 166

H
Kural-‹fllem 100, 113, 114, 117, 118, 124
Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu 216, 221, 222, 223, 224,
Kurucu ‹ktidar 83, 85, 92, 93
225
Kurucu Meclis 5, 11, 15, 26, 27, 28, 29, 33
Hakimlik Teminat› 215, 216, 219, 220, 221, 222, 223, 225
Kuvvetler Ayr›l›¤› 2, 5, 12, 13, 18
Hakk›n Özü 62, 63, 64, 65, 67
Kuvvetler Birli¤i 2, 5, 7
Halkoyu 26, 27, 28, 30
Hukuk Devleti 41, 42, 51, 59, 60, 61, 63, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74,
79, 80
L
Lafzi Yorum 72
Hukukun Genel ‹lkeleri 72, 73, 80, 236, 238
Laiklik 2, 8
Hükümet Sisteminin Niteli¤i 190, 195
Liste Usulü 145
Hükümetin Denetlenmesi 159, 160, 168, 172
I-‹ M
Maddi Anlamda Kanun 111, 112, 113, 114, 124
Islahat Ferman› 3, 18
Maddi Hukuki Eflitlik 79, 80
‹badet Hürriyeti 44
Mahkemelerin Ba¤›ms›zl›¤› 215, 216, 219, 220, 221, 225
‹çtüzük 121, 122, 123, 124, 159, 162, 163, 165
Mebusan Meclisi 4, 5
‹dare Fonksiyonu 100, 101, 105
Meclis Araflt›rmas› 160, 162, 168, 169, 170, 172
‹dari Yarg› 68, 69, 70
Meclis Baflkan› 161, 164, 169
‹kinci Meflrutiyet 4
Meclis Hükümeti 2, 5, 6, 7, 12, 18
‹kinci Seçmen 49
Meclis Soruflturmas› 160, 163, 168, 170, 172
‹nk›lâp Kanunlar› 47, 52
Millet Meclisi 141, 142, 143, 144, 145, 147, 149, 151, 152, 153, 154,
‹nsan Haklar› 51, 52, 59, 61, 65, 66, 67, 80
155, 156
‹nsan Haklar›na Sayg›l› Devlet 41, 47, 59, 61, 80
Milletin Temsili ‹lkesi 151
‹ptal Davas› 236, 248, 249, 252, 258
Milletleraras› Adalet Divan› 237, 238
‹ttihat ve Terakki 4
Milletleraras› Anlaflmalar 172, 180, 182, 230, 236, 237, 238
Milletleraras› Hukuk Kurallar› 236, 237
J
Milletvekili And› 142, 151, 152
Jandarma Devlet 73, 80
Milletvekili Seçilme Yeterli¤i 148
Milletvekili Seçimi Kanunu 147, 148, 149, 150, 151, 156
K
Milletvekillerinin Seçimi 141, 143
Kadük Olma 166
Milletvekilli¤inin Düflmesi 151, 155, 156
Kamulaflt›rma 76, 77
Milletvekilliklerin Tahsisi 150
Kanun 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 111, 112, 113, 114,
Milli Birlik Komitesi 10
115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124
Milli Devlet 43
Kanun Hükmünde Kararname 103, 104, 105, 106, 107, 112,
Milli Egemenlik 5, 18, 40, 41, 42, 47
116, 117, 124, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 134, 138, 165, 180, 182, 230,
Milli Güvenlik Konseyi 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 35
234, 235, 240, 245, 247, 248, 249, 250, 251, 253, 254, 255, 258
Misak-› Milli 5
Kanun Tasar›s› 160, 165, 166
Monarfli 3, 4, 5, 6
Kanun Teklifi 160, 165, 166
Monist Yürütme 176, 177, 186
Kanun Yapma 159, 160, 165, 167, 170, 172
Montesquieu 99
Kanuni Hakim Güvencesi 60, 71, 72, 80
Müdafaa-i Hukuk 4, 18
Kanunlar›n Anayasaya Uygunlu¤unun Siyasal Denetimi
231
Kanunlar›n Anayasaya Uygunlu¤unun Yarg›sal
N
Negatif Statü Hakk› 74
Denetimi 231, 232, 240
Nisbi Temsil Sistemi 145, 146, 148
Kanun-u Esasi 1, 2, 3, 4, 5, 18
Karfl›-‹mza Kural› 180, 181, 183, 184
Kat›lmac› Demokrasi 24, 33, 34, 35
O-Ö
12 Eylül Harekât› 24, 25, 29
Kazüistik 24, 29
12 Mart 1971 Muht›ras› 15, 24
Kesin Hesap Kanunu 113, 118 , 119, 124
31 Mart Vak’as› 4
Kesin Hüküm 217
Ola¤anüstü Hal 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211
266 Dizin
Ola¤anüstü Hal Kanunu 206, 207, 208, 210, 212 Tek ‹sim Sistemi 145
Ola¤anüstü Hal Rejimleri 203, 205, 206, 208, 210 Temel Hak ve Hürriyetlerin S›n›rlanmas› 60, 61, 62, 64, 65
Organ Davas› 248, 249 Temel Haklar ve Ödevler 66, 67, 79
Oyun Gizlili¤i 49 Temsilciler Meclisi 27, 28, 35
Ölçü Norm 236, 237, 238 Teflkilat-› Esasiye Kanunu 5, 7
Ölçülülük ‹lkesi 62, 63, 67 Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› 161
Önleyici Denetim 230, 231 Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›k Divan› 161
Türkiye Büyük Millet Meclisi Birleflik Toplant›s› 144
P Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu 163, 164, 169,
Parlamanter Rejim 5, 7, 12, 13, 17 172
Parlamento Kararlar› 112, 113, 121, 122, 123, 124 Tüzük 104, 116, 122, 123, 127, 129, 130, 132, 136, 137, 150
Planlama 74, 77
U
R Ulusal Art›k Sistemi 146, 147
Rasyonellefltirilmifl Parlamantarizm 33, 197, 198 Uyrukluk 42, 57
Rousseau 9 Uyuflmazl›k Mahkemesi 233, 234, 240
S-fi V
Saf Milli ‹rade 34 Vatandafll›k 42, 44, 57
Say›fltay 119 Vergi Adaleti 76
Seçim Çevreleri 142, 145, 146, 147, 148, 149, 150 Veto Yetkisi 166
Seçim Çevresi Baraj› 147, 148, 149, 150, 151 Vicdan Hürriyeti 44
Seçim Sistemi 142, 144, 145, 146, 147, 156
Sened-i ‹ttifak 3, 18 Y
Serinleme Süresi 171 27 May›s Harekat› 9, 10, 15, 20
S›k›yönetim 204, 205, 206, 207, 208, 209-210, 211 Yarg› Ba¤›ms›zl›¤› 60, 71, 72, 80, 216, 218, 219, 225
S›k›yönetim Kanunu 207, 210, 213 Yarg› Birli¤i 68
Siyasi Parti 26, 34 Yarg› Fonksiyonu 215, 217, 218, 219, 220, 225
Siyasi Parti Gruplar› 159, 160, 161, 162, 163, 166, 169, 170, 171, Yarg› ‹fllemi 100
172 Yarg› Organ› 34
Siyasi Partiler Kanunu 162, 172 Yasama Dokunulmazl›¤› 141, 142, 153, 154, 155, 156
Somut Norm Denetimi 232, 243, 244, 248, 249, 250, 251, 252, Yasama Fonksiyonu 99, 100, 102, 111, 112, 113
253, 254, 258 Yasama ‹fllemi 100, 101, 102, 111, 116, 117, 124
Soru 160, 168, 169 Yasama Organ› 33, 34
Sosyal Devlet 2, 14, 18, 59, 60, 61, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80 Yasama Sorumsuzlu¤u 141, 151, 153, 154, 156
Sosyal Haklar 77, 78 Yasama Yetkisi 103, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 124
Sosyalist Devlet 74, 75 Yasama Yetkisinin Devredilmezli¤i 112, 115, 116, 117
Soyut Norm Denetimi 232, 243, 244, 248, 249, 250, 252, 258 Yasama Yetkisinin Genelli¤i 112, 114, 115, 117, 122
fiart-‹fllem 100, 118, 122 Yasama Yetkisinin ‹lkelli¤i 112, 114, 115
fiekli Anlamda Kanun 111, 113, 114, 124 Yetki Kanunu 98, 104, 105, 116, 117
fiekli Hukuki Eflitlik 79, 80 Yönetmelik 127, 129, 130, 137
Yüksek Askeri fiura 69, 70
T Yüksek Hakimler Kurulu 221, 222, 223
Tabii Hak 8 Yüksek Mahkemeler 216, 221, 222, 223
Tabii Hakim ‹lkesi 71 Yürütme ‹fllemi 101, 127, 129, 130, 135, 138
Tali Kurucu ‹ktidar 83, 84, 85, 90, 93 Yürütme Organ› 24, 32
Tanzimat Ferman› 2, 3, 18 Yürütme Organ›n›n Yap›s› 175, 177, 186
TBMM 141, 142, 143, 156, 160, 161, 169, 172 Yürütmenin Durdurulmas› 70, 243, 244, 256, 257, 258
TBMM Hükümeti 5, 6
Tek Dereceli Seçim 49 Z
Tek Devlet 143, 145 Zay›flat›lm›fl Parlamantarizm 197

Anayasa Hukuku

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anayasa Hukuku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1466

Copyright © 2003 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Dil ve Yaz›m Dan›ﬂmanlar›

Kitap Koordinasyon Birimi

Türkiye’de Anayasa Geliﬂmelerine Genel Bak›ﬂ ve ÜN‹TE 1

Milli Güvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasas›’n›n ÜN‹TE 2

1982 Anayasas› Siyasal Karar Alma Mekanizmalar›ndaki T›kan›kl›klar›

ÜN‹TE 3 Devletin Temel ‹lkeleri-I ........................................................ 39

ÜN‹TE 4 Devletin Temel ‹lkeleri-II ....................................................... 59

Hukukun Genel ‹lkelerine Ba¤l›l›k ............................................................. 72

Kurucu ‹ktidar: Anayasay› De¤iﬂtirme Sorunu .................... 83 ÜN‹TE 5

Kuvvetler Ayr›l›¤› ..................................................................... 97 ÜN‹TE 6

Yasama Fonksiyonu ve Yasama ‹ﬂlemleri ........................... 111 ÜN‹TE 7

Yasama Yetkisinin Genelli¤i ve ‹lkelli¤i (Aslili¤i) ...................................... 114

ÜN‹TE 8 Yürütme Fonksiyonu ve Yürütme ‹ﬂlemleri ......................... 127

ÜN‹TE 9 Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluﬂu,

Gümrük Kap›lar›nda Kullan›lan Oylar›n De¤erlendirilmesi ....................... 150

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ‹ç Yap›s›, Çal›ﬂma ÜN‹TE 10

Yürütme Organ›n›n Yap›s› ve Cumhurbaﬂkan› .................... 175 ÜN‹TE 11

Yarg› ‹le ‹lgili Görev ve Yetkiler ................................................................. 180

ÜN‹TE 12 Baﬂbakan, Bakanlar Kurulu ve Hükümet Sisteminin

ÜN‹TE 13 Ola¤anüstü Yönetim Usulleri ................................................ 203

ÜN‹TE 14 Yarg› Fonksiyonu ..................................................................... 215

YÜKSEK MAHKEMELER ............................................................................... 223

Anayasa Yarg›s›-I ÜN‹TE 15

Anayasa Yarg›s›-II (Anayasa’ya Uygunluk, ÜN‹TE 16

Kararlar›n Etkisi ve Niteli¤i .......................................................................... 253

Sözlük ................................................................................... 261

Ünitenin baﬂ›nda belirlenen Amaçlar›m›z ile o ünitenin amac› ortaya konul-

Doç.Dr. Ayﬂe Tülin YÜRÜK

Gensoru: Bir sorun hakk›nda baﬂbakana veya bakanlardan biri-

L iﬂlerlik kazand›rmak, gereksiz bunal›m ve t›kanmalar› aﬂmak

ri, di¤er deyiﬂle lafz›n› göz önünde bulundurarak yap›lan

N hukuk kural›n›n Anayasa’ya uygun olup olmad›¤›na ba¤l›

¤ü getiren haklar. önceden düzenlenmifl bulunan objektif ve kiflilik d›fl› bir

fiekli Hukuki Eflitlik: Kanunlar›n genel ve soyut nitelik tafl›ma-

K endi kendine ö¤renme

Anahtar Kavramlar: Çal›ﬂ›r- Ünitenin içinde yer

‹çindekiler: Ünite için-

S›ra Sizde: Çal›ﬂt›¤›n›z konu ile ilgili, sizi

Özet: Ünitede ayr›nt›l› iﬂ-

OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U DÖNEM‹

M‹LL‹ MÜCADELE DÖNEM‹

Mondros Mütarekesi’sni izleyen düflman iflgallerinin Anadolu’nun çeflitli yerlerin-

Klasik Anayasa Hukuku, hükümet sistemlerini s›n›fland›r›rken, kuvvetler ayr›-

müessesesinin yarat›lmam›ﬂ bulunmas› bak›mlar›ndan, tam bir meclis hükümeti

Bu kaç›n›lmaz ad›m, nihayet 29 Ekim 1923 tarihli Anayasa de¤iﬂiklikleriyle at›l-

gibi s›n›rland›racak kanunlar ç›karabiliyordu. Üstelik, kanunlar›n anayasaya uy-

1924 Anayasas›n›n Uygulanmas›

buyurma gücü oldu¤una ve bu egemenli¤i sadece TBMM kulland›¤›na göre, Mec-

M‹LL‹ B‹RL‹K KOM‹TES‹ VE GEÇ‹C‹ ANAYASA

1961 ANAYASASI’NIN TEMEL N‹TEL‹KLER‹

Ço¤unlukçu Demokrasi Anlay›ﬂ›ndan Ço¤ulcu Demokrasi

n›n üstünlü¤ünü kuﬂkuya yer b›rakmayacak aç›kl›kta belirtilmektedir: “Kanunlar

Kuvvetler Ayr›l›¤› - Devlet ‹ktidar›n›n Paylaﬂ›lmas›

Anayasac›l›k ak›m›n›n temelinde yatt›¤›n› gördü¤ümüz, devlet iktidar›n›n bölü-

Ço¤ulcu Toplum Yap›s›n›n Geliﬂtirilmesi

Temel Haklar›n Geniﬂletilmesi ve Güçlendirilmesi

ma niteli¤ini de saymaktad›r. Bu deyim, hürriyetçi (liberal) bir siyasal rejimi ifade

1961 Anayasas›’n›n Uygulanmas›

a) Yürütmenin güçlendirilmesi: Bu, özellikle, Bakanlar Kurulu’na Kanun Hük-

kendi içinde yeterli disiplin ve tutarl›k göstermedi¤i koalisyon hükümetlerine yol