~

\"\...JJ.\n1t. Sct:&~ \

9J4\ ~9lt'"

CEKiRDEK Fizi<iiNiN , ESASLARI

Atam P .ARYA

Ceviren

Yusuf~AHiN

Erzurum - 1999

1999: Bu kitobm biitiin teli] hoklon Aktif Yaym Dagltlm San. Tic. Ltd. Sti'ye aittir. Yaymevinin yczih izni olrnoksrzm herhangi bir vcsnoylc krsrnen de olsa cogaltdamaz.

© Copyright

Kapok Tasanm: ismail 8ozta~ 0.532 - 435 65 93

Baskl:

Bakanlar Matbaacllrk Ltd. $ti. Yeni Terminal Cad. Alsancak Apt. Zernin Kat ERZURUM Tel: 0.442 - 235 48 35 Fax:0.442 - 235 48 36 e-mail: bakanlarmedia@superonline.com Dagmm:
C;atal~e~me Sk. Defne Han No:27/15

Tel: 0.212 - 51179 74

C;agalogluI iSTANBUL

ONSOZ

Bu eser, Atarn P. Arya'nm Kasun, ibarettir. Cekirdek olmasma fizigi sahasmda 1970 (Allyn and Bacon,

"Fundamentals Inc.) baskistrun

of Nuclear

Physics"

adh kitabinm tercumesinden

ilk 9 bolumunun

ulkernizde yapmamun

kiymetli

bazi tercilme (a) tercume

ve telif eserler ettigim eserin

ragmen, bu tercumeyi olarak

sebeplerini olrnasr,

"ders kitabi"

cok iyi duzenlenmis

(b) ilrni acidan cok kiymetli verrnesi ve (c) bu yeni

bircok calismalan sahada yazrlrms ise

kaynaklanyia Turkce

birlikte ve orijinal sekilleriyle bircoklannm ya da

eserlerin

eski baskilanrun

bitmis,

baskilanrun siralayabilirim.

yapilmamakta

yapilamamakta

olmasi

seklinde

Kitabin tamamuun tavsiye islenmesi edildigi uzere,

15 bolurnden

ibaret olmasma ogrenim

ragmen, yazar tarafindan gorenler

da

lisans seviyesinde

icin ilk 9 bolumun olup, Bu

uygun goruldugunden

bu ilk 9 boliim bir cilt olarak hazirlanrms tercumeleri tamamlanrnak lizeredir.

lisans ustu seviyedeki bolurnler

diger bolumlerin

aynca 2. cilt olarak yaymlanacaktir, yayma gorevlileri hazirlanmasinda Elif Baydas, buytlk Neslihan emekleri Ekinci ve titiz davranislan icin

Kitabm arastirma ederim, Tercume eserin,

ve Elif Oz'e cok tesekkur

ederken

mtimkun ile

oldugu kadar orijinalini ilgili cahsmalarda ve

yansitmaya

calisugrrn
arasurmaci

bu ve

cekirdek

fizigi

derslerde

ogrencllere

faydali olmasi bashca umut ve dilegimdir.

Prof. Dr. Yusuf ~AHiN

i<;:iNDEKiLER

Sarfa No ATOM (EKiRDEGi

1.

2. J. " 4. 5. 6.

GiRiS NOKLEER ATOM <;:EKiRDEGiN PROTON-ELEKTRON MODELi NOTRONUN KESFi <;:EKiRDEGiN PROTON-NOTRON MODELi PROBLEMLER, KA YNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi TEKLiFLER RADYOAKTiviTE

1 2 3 12 18
i<;:iN

20

II.
1.

2. 3. 4. 5. 6.
7.

8.

9.

GiRiS FARKLI TiPTEKi RADY ASYONLARIN HOViYETi RADYOAKTiF BOZUNMA KANUNU PESPESE PAR<;:ALANMA KANUNU RADYOAKTiF DENGE TABii RADYOAKTiF SERiLER RADYOAKTiviTE BiRiMi Y ARI-OMUR T A YiNi PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi i<;:iN TEKLiFLER RADY ASYON SAY A(LARI GiRiS SA Y A<;: TORLERi iSTATisTiKI HATALAR EN KO<;:OK KARE UYUMU PROBLEMLER, KA YNAKLAR, TEKLiFLER NUKLEER REAKSiYONLAR GiRiS NOKLEER REAKSiYONLARDA ENERJiNiN KORUNUMU KOTLE MERKEZi KOORDiNAT-sisTEMiNDE NUKLEER REAKSiYONLAR BiR ENDOERGiC REAKSiYON i<;:iN ESiK ENERJiSi

23 24
27

30 36 40 44 45 48

[ill
1.

2. 3. 4. 5.

53 54 81 85
DAHA FAZLA BiLGi i<;:iN

88

(IV)
1.

2.
3.

95 98 104 112

4.

i(iNDEKiLER

iii

Sayfa No

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
V.

Q-DEGERiNiN OU;OLMESi TESiR-KESiTi ORTALAMA SERB EST YOL REAKSiYON HIZI DiFERANSiYEL TESiR-KESiTi KMKS VE LAB KOORDiNAT SiSTEMLERi

117 123 126 127 128

ARASINDAKi

tus«:

131
KA YNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi i<;iN

PROBLEMLER, TEKLiFLER NUKLEER

133

KUTLELER

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

GiRiS KOTLE SKALALARI iZOTOpiK KOTLE OL<;ME NOKLEER PAR<;ALANMA VERiLERiNDEN KUTLE OL<;ME NOKLEER YOGUNLUK PAKETLENME KESRi VE BAGLANMA ENERJiSi YUZEY GERiLiM OLA YI COULOMB OLA YI TEK-<;iFT OLA YI YARIDENEYSEL ATOMiK-KOTLE FORMOLO iZOBARiK OLAY PROBLEMLER, KA YNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi i<;iN TEKLiFLER NUKLEER BUYUKLUK

141 142 143 152 156 157 161 161 165 167 173 176

VI.

1.
2.

3. 4. 5.
6.

7.
8. 9.

10.

GiRiS 183 ALFA PAR<;ACIKLARININ SA<;ILlMI 185 ALF A YA YINLA YICILARIN OMORLERi 196 HIZLI NOTRONLARIN SA<;ILlMI 199 YOKSEK ENERJiLi ELEKTRONUN SA<;ILlMI 205 NOKLEER YARI<;APLARIN MEZONiK ATOMLARDAN iSTiFADE EDiLEREK BULUNMASI 211 AYNA <;EKiRDEKLERDEN NOKLEER BUYOKLUK TAYiNi 214 DiGER METOTLAR 217 6ZET 218 PROBLEMLER, KA YNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi i<;iN TEKLiFLER 219

iv

I~'iN[)EKILER

Sayfa No VII. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ALF A BOZUNMASI KENDiLiGiNDEN BOZUNMA ALFA PAR<;:ACIKLARININ ENERJiLERiNiN OL<;:OLMESi ARALIK VE iYONLASMA DURDURMA GOCO VE ARALIGI DURDURMA GOCONON TEORisi ARALlK-ENERJi iLiSKisi ALFA BOZUNMASI SiSTEMATiKLERi ALFA BOZUNMASI TEORisi ALFA ISINI SPEKTRUMLARI PROBLEMLER, KAYNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi i<;:iN TEKLiFLER 223 225 232 237 239 246 249 255 264 268

VIII. BETA BOZUNMASI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 13. GiRiS KENDiLiGiNDEN Y A YINLANMA SARTLARI. BETA PAR<;:ACIKLARININ ENERJiLERiNiN OL<;:OLMESi ELEKTRONLAR TARAFINDAN ENERJi KAYBEDiLMESi SOGURMA VE ARALlK-ENERJi iLiSKiSi SOREKLi BETA ISINI SPEKTRUMU VE NOTRiNO HiPOTEZi NOTRiNO-ANTiNOTRiNO DENEYLERi BET A-BOZUNMASI SiSTEMATiKLERi BETA BOZUNMASININ ELEMENTER TEORisi NOTRiNONUN DURGUN KOTLESi SE<;:ME KAiDELERi ELEKTRON YAKALANMASININ TEORisi BETA BOZUNMASINDA SiMETRi KANUNLAR! VE PARiTENiN KORUNUMSUZLUGU PROBLEMLER, KA YNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi i<;:iN TEKLiFLER GAMA [SIMASI GAMA BOZUNMASI FOTONLAR!N SOGURMA KATSA YILARI GAMA RADY ASYONUNUN MADDEYLE ETKiLESMESi SOGURMA KATSA YISININ OL<;:OLMESi GAMA ISINLARININ ENERJiLERiNiN OL<;:OLMESi MUL TiPOLE MOMENTLER GAMA Y A YINLANMASI TEORisi 349 350 353 371 372 382 388 275 278 281 291 295 299 306 314 316 331 333 335 337 342

IX.

3. 4.
5.

6. 7.

i(iNDEKiLER

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 14.

SE<;:ME KAiDELERi DAHiLl DONOSOM NOKLEER iZOMERizM OlE (AUGER) OLA YI DAHiLi <;:iFT DONOSOM <;:OK KISA OMOR-SORELERiNiN OL<;:OLMESi GAMA-GAMAA<;:ISAL iLi$KiLERi (CORRELATIONS) PROBLEMLER, KA YNAKLAR, DAHA FAZLA BiLGi i<;:iN TEKLiFLER

Sayfa No 394 397 402 404 406 409 414 419

ATOM <;EKiRDEGi
I. ctnts

Fizik; a) ciplak gozle gorulebilir fizik b) atomik cok onceleri

anlasilmaya

olaylar

ve ozellikleriyle ilgilenen

ilgilenen

ntakroskopik olmak uzere

baslangicrndan

ve nukleer

fizik calismalanyla Makroskopik 1913'lere anlasrlrmsn. rastlar.

niikroskopikfizik bu yuzyrlm bilgiler

iki ana kisma aynlabilir. baslamas:

fizigin kanunlan Ancak bu

cok iyi bir sekilde kesin seklini alabildi. fizigin onemli bircok 1896'da ancak baktrndan cok uzaknr. cesaret

Genel olarak atomik fizik sahasinda

seviyedeki
yapilan

olaylann deneyler simdilik kesfiyle hipotezi ki, cok ve

neticesinde Nukleer basladig: cekirdegi karmasik dusunmek konularda

i)

AYl1l seyi nukleer H. Becquereli baslamis

soylemek

dogru degildir.

I) tarafindan oldu. 1911'den

radyoaktivitenin 'un niikleer cesaretle atomik

soylenebilir,

1911 'de E. Rutherford(2) arasnrrmstrr. Cekirdegin alakah ister. Nukleer buytlkliigil kanunlann lmesi, icerisinde cekirdek Neticeler
calrsilmakta

gelistirrnesiyle tamamlanmaktan

bir calisma

beri bir cok dim adamt soylenebilir

0

olan yonleri bir siraya

kadar

bir bicimde birbiriyle bile buyuk yapilabilmektedir: Bir cekirdegin Farkh

turlerini

ki, bun Ian

gore

listelerneyi
~1I

fizik cahsmalanrun ve muhtevasi, tarafrndan bu

biiyuk bir kisrm

kutlesi, alunda

ii)

sartlar

farkh cekirdekler ve

yaymlanan

radyasyon maddeyle

kapsayan

radyasyonlann

etkilesmelerini iii)
iv)

n formullendiri

Cekirdek Cekirdegi

muhtevasnun meydana

duzenlenrnesi,

getiren nesneleri

bir arada tutan nilkleer kuvvetler.

<;'EKiRDEK

FiziCiiNiN

ESASLARI

Bu ayinmlar birini konulan

sun! aymrnlardir.
bagimsiz

Bu konular olarak

birbiriyle

kadar ic ice ki, bunlardan degildir, Bu yuzden bu

digerlerinden

arastrrmak

mumkun

uygun ve tabii gorulen bir stra takip ederek cahsacagiz. fizikle ilgili teorik ve deneysel dedeksiyonu yaprlan aletlerini, (izafiyet, bilmek esastir. relativite prensiplerinin sahadaki calrsmalann teorilerin Elementer gorelilik) anlasilrms kucuk kutleli takibinde, kurulmasi rnatematik olmasi farkh deneylerde ve anlasilmas: bilgisinin da sarttrr. icin (veya Klasik yarusrra,

Nukleer kullanilan luzumlu kuantum mekanigin ozelliklerinin mekanigi vasrtasiyla incelik teorisinin bilmeleri kullamlan postulatlar

radyasyon maternatik

ki bunu sik sik kullanacagiz, mekaniginin) kanunlan ise yarar; olan relativistik

ve dalga mekaniginin ve cok hrzh davranislan

ternel rnikroskopik oyle

parcaciklann ihtimaliyetler

anlasilabilmesi

icin tadil edilmelidir. ki, bu kucuk gerekir. kadanyla, deneysel

Kucuk kutle lerle iIgi lenirken dalga zaman baska bir

parcaciklann Dalga Zaten

ifade edilir. Bu parcacrklann duzeltme bu derste ihtiyac oldugu neticeleri gerekir. radyasyon Nukleer fizikteki

hizr isik hizma yaklastrgi mekaniginin ogrencilerin calrsmalarda

bir taslagi ve ana Ozel relativite onceden olarak

yaygin

ek A'da ozetlenrnistir. cok

ise ek B'de verilmistir. dedektorleri gayesi,

bu konulan

bazi detaylanyla

3. konuda gorulecektir. modelinin kurulmasma yol

Bu konunun acan durumlan

bir cekirdegin

proton-notron etmektir.

detayh bir sekilde muzakere

2. NUKLEERATOM

IS0S yilinda ileri surdu, J.J. teskil etti. IS97'ye Thomson(3) olusmustur

Dalton tamamen

dogru oldugunu

ispatlayamadrgi arasturnalarda pozitif ve

atom teorisini tasirn

0

Vine de bu, atomun 'un negatif atomun elektronu yiik

genis sahasindaki kesfetmesi, ediyorsa buyuk atom

bir basamak fakat, negatif yuk yuklu ibaretti.

kadar atom bolunemez spekulasyonlara ihtiva kutlesinin

bir birim olarak dusunuldu;

yilda

yuklerden ihtiva ettigi

seklindeki

yol acti. Cilnku atom bir butiin olarak nottlrdu

0

ve ne kadar kabulleniliyordu. Dolayisiyla, olusturdugu olusturuyordu IS96'da

kadar kisrmm

da pozitif oldugu ortaya pozitif

Elektronun

cok kucuk bir

cikarilmaktaydi. protonlann Oyle k i,

kutlesinin

aciktr, Thornson'un

atom modeline kesf

gore elektron de atornun

ve proton notur bir cift proton ve elektronlardan

ve bir atomun

tamarrn bu ciftlerin

kansurnndan

Becquereli

I )oin radyoaktiviteyi

ATOM ~'[KiR[)lfjl

-'

ibaret

oldugunu
Thornson'un

gayet atom

guzel

dogruluyordu. gecerliligini

Becquerel uzun

atom sure

tarafindan

hem poziti f 1909'da

II.

hem de negatifyuklu Geiger ve E.

parcaciklar modeli alta deneylerini pozitif modeline Geiger

yaymlandrgim

gozlemledi.
koruyamadi.

Marsdcn(4)

parcaciklannm gerceklestirdikleri

ince kutle

metal biriminde

levhalar

tarafindan (AIl~1 sahip kucuk cogu ancak, Bu geri

sacilmalar:

hakkrndaki +2 birim Thomson gecmekte

zaman

itirazlar

yukseldi, bir kutleye

parcacrklan, parcacrklardir). acilarla levhayi delip

yuke ve 4 atomik ve Marsden kucuk

dayah hesaplamalara gorduler sapmalara

gore alfa parcaciklan ki, alta parcaciklanrun maruz Kutlesi bir kalmaktadirlar: kabaca dogru)

sacilabileceklerdi.

ve oldukca gorunur bir alfa

gelen parcaciklann nadir hadiseleri kutlesinin alfa-elektron 7300

10 OOO'de biri ters istikamette kan olan

parcacigr,

(geriye hafif

sacilmaktaydi.

izah etmenin

bir yolu yoktu.

bir elektronun carparak gelen birkac

yaprldi ve bu

parcaciga

donernezdi. Hatta ve hatta, levha cok ince oldugundan

carprsmalan

pes pese meydana tarafindan yukunun

buyiik bir sapmaya

yol acabilernezdi.
atornun pozitif

En uygun ve en tatrnin edici izah 1911 'de Rutherford(2) izah I1Ci1,Jeer atom buyuk atomun Boylece Rudherford cekirdek edilmesi bu cekirdek alta fikrine yol acn. Rutherford cekirdek haricinde
adi verilen

ve kutlesinin
roplandigrm

bir k ismrrun

cok kucuk sacirumlanru sacrrnm ern,

-1:2

bir hacimde aciklamak yancapi

ve oldu. ki, ern

kalan krsrmrun hernen hemen buyuk yapilan veya teorisi. acih benzeri 10

bos oldugunu neticeleri rse degilse

kabullendi. gosterdi 10
-8

parcaciklanrun 10
-13 Clll

mumkun

ve cagdaslannca yancapi guc netieelere Bu cekirdek

deneyleri atomun

mertebesindedir.

her ne kadar

acrkca tam

de. elde

ulasrrusnr. PROTON-ELEKTRON notronu 1932'cle kesfine MODELi kadar, genel olarak, bir cekirdegin meydana haiz elektrona

3. <;:EKiRDECiN Chadwick(5)'in protonlar geldigi oldugu, gerekrigi cunku

ve buna uygun yuk ve kiitleyi verebileeek kabul edi I iyordu. sahip nottlr Bir atomun oldugu ve boylece Z birim

kat! sayida elektrondan miktarhk Z sayrda alta ve beta pozitif

A say Ida proton a ve A -Z sayrda icin cekirdegin farzedilen

bir cek irdege

bir yiikle yi.ikli.i cevrilmesi elektronlar) model:

bir atom lin teskili yaymlandiklan

elektronla (luzh

dusunuluyordu. cekirdekten

Bu atom teorisi digerlerinden gozlenebilmisti. Atornun

daha cok limit verici gorundu: bu proton-elekrron

parcacrklanmn

yayrnlanmalan

-I

(,TKIRDIK Il/i(;iNIN

ISASLARI

fazla

yasayamadr;

cunku,

bu

model

daha

sonralan

elde

edilen

bazi

deneysel

gercekleri

izah edemedi.

Bunlardan

bazilan

sunlardr:

\. (,EKiRIH:(;i:\ A('IS.\1. \IO\HSIT\1l

Cek irdeklc tek cizgi kesfedildi. bir tek gibi cizgi varlrgrrn

ilgili acisal gorulen olarak

mornentumun
(ayurna

kesf

deneysel

calismalara

yeni sahalar
bir

acn. Cok yuksek rezolusyonlu

gU<;IU) spektroskoplarin

gelistirilmesiyle. karmasik

spektral gosterir.

cizgilerin Buna

gercekten orta 31'1

l'

de cok de recede
_' ~

olduk lan sahip ortaya

Zayif rezolusyonlu bu geciste gosterdiler. idiler. Dvcizgileri rezolilsyona cahsmalar,

bir spektroskop, ragmen sodyumun elektronun Bunlar,

meseta sodyumdaki

31' ~ 3S gecisini rezolusyona ge len ikili bir

spektroskoplar, cizginin
cikan rneshur

spin durumuna

gore rneydana 3S1

2

gecislerinde

Yuksek daha sonraki gosterdi, vardrr, elernentin Simdi

sahip spektroskoplarla, birbirlerine ana gecis

spektral

cizgiler
-<

hakk mda yapilan oldugunu fark: ve i) bir bir enerji atfedilir.

(A)

cok yakin olan bir cok yeni seviyelerin enerjisinin (hyperfine -I O'i structure) kadar ad: verilir

Bu seviyeler Bu tip spektruma icinde bulunan izotoplarm

arasmda

asm ince yap: izotoplarma mutalaa

ve ii) nilk leer acisal momentuma edelim, Verilen bir elementin

(ayru atom numarasina (Z) takat farkh kiitle numarasina sayet

sahip elementlerin) yoksa, hidrojene

etkisini

izotoplan

benzer bir atorndaki bir gecisin

dalga sayrst formulu

(1.1)

seklinde

verilir. Burada Ie bir elektronun

R\{

11,

ilk seviyeden

1/

son seviYCJe ge<;i,?i

ile ilgili dalga boyudur,

ise M
R\/

M+III
-,

R, sonsuz

( 1.2)

ifadesiyle oldugu elektronun bir izotop

veri len bir Rydberg kabul edilirse R,

sabitidir.

sayer cekirdegin

bir kLitleye sahip sabiti olur. zaman

til

1.097 x 10

-1

degerinde

bir Rydberg varsa

bir her

k iltlesi, M ise bir cek irdegin icin farkh olacaktu. Mesela,

kutlesidir.
0
R\/

Sayer bir elernentin iki veya daha fazla sayida izotopu

lityurn gibi

(.4=6 veT,

Z = 3) iki kararh

Almvl (,TKiRDIGi

izotopa

sahip olan bir elementin olacaktir:

durumunu

dusunelim.

Bu durumda

iki izotop icin iki

sabit mevcut

Rill

--'--R MI +177

( I. 3 )

Bu esitliklerden

(I, -la )

veya ( l.4b )

elde edilir. ilM kucuk ve kucuk olacaktrr. Boylece

In,

MI veya Me 'ye kryasla

)'2

cok kucuk oldugundan,

)'2

ilR de cok de gene cok yakin iki

AI ve

dalga boylu iki gecis elde edilir. AI varligmda

kucuk bir degerdir. cizgi (doublet) lzotoplann spektromerreler Spektral Bizmut gibi

Bu yuzden spektral

bir tek cizgi iki izotopun cizgiler uzerine her durumda izotopa sahip

birbirine

olusturur. etkileri izotopik yilksek etkiyle oldugu rezolusyonlu izah edilernez. ince
yapi

sayesinde cizgilerin bircok sahip

bir cok elementte ince yaprlan, bir tek farzedilerek gore

gozlenmistir. olrnasma Nukleer ragmen gibi

acisal

element oldugu

gostermektedirlertvl. momentuma buyuklugu olarak

Bu ihtilaf,

cekirdegin

elektronda

bir acisal

cozurnlendi.

momentumun
(I. 5 )

dalga mekanigine Burada ad

III 1

verilir.

h/Zst, h ise planck

sabiti, I bir tam sayi veya yanm dogru degildir. toplarm icindeki parcaciklann vektorel

sayidrr

ve niikleer spin cekirdegin toplam momentumlanyla farzedilrnistir. bileseninin

alir. I icin niikleer acrsal

spin adt tam olarak cekirdek

Cunki] olarak lin bu de, aym

acisal mornentumu, yoriinge bir nukleer

spin acisal

momentumlannm kuantum
sayrsidir

J tipik

ve acisal momentum

herhangi

bir yondeki

maksimum

degeri

In 'dir. Farkh cekirdekler

('EKiRDEK

FiziGiNiN

ESASLARI

elementin Atomlar

farkh

izotoplannda vektoru

oldugu

gibi

farkli

I degerlerine

sahip

olabilirler. Nukleer

gibi cekirdekler

de uyanlmrs quantum de uzay quantizasyonu

durumlannda gosterir;

bulunabilirler.

acisal momentum bir dis magnetik bulunabilir. istikametindeki

yani, I spinli bir cekirdek (orientasyonlarda) magnetik alan vektorunun

alanda yer aldigmda

farkh (21+ 1) yerlesimlerinde

Bu yerlesimler

oyle olur ki, acisal momentum

izdusum vektoru (Pi birirninde)

1,1-1,1-2, 1-3,,-(1-2), - (I-I), -I ( L6)

degerlerinden Nlikleer momentum edilir:

birini alir. acisal vektoru ] momentum

'ye ilave

vektoru edilerek

I atomdaki nihai acisal

elektronlann momentum

toplam vektoru

acisal

I'

elde

1'=[+1 Sayer I ve 1 degerleri gelebilecek, durumlar Pratikte nukleer yapi tespitlerin oldugunu mumkun arasmda murnkun
=

biliniyorsa,

I ve .l'nin bulunabilir normal,

kornbinasyonlanndan

meydana

olan biitun F degerleri

0, ± I gecisleri

(Sek. I. 1a) ve boy Ieee farkh

olan gecis sayrsi bulunabilir.

F icin de odur; yani, f.,..J

°~°

(Secrne kaidesi .J icin ne ise gecisleri sayilmak ise yasaktrr). suretiyle (ki

tel'S metot kullarulrr. spin (I)'nin degerlerini saytlrnasi

Soyle ki, kac tane cizgi oldugu sayer .J < lise bulmak metodundan

sayer 1< .J ise 21+ 1 olacak, cizgilerinin

21+ 1 olacaktrr)
olacaknr. metotlar

bilinen .J degerlerinden bulmak icin inee Bu da geli:;;tirilmi~tir(7).

mumkun baska

I degerini

neticeleri, cekirdegin kutle numarasi (A) ile I arasrnda gosterrnektedir. Bu iliski

!;>U

90k yakin bir iliski

kaidevi
,/

ima etmektedir:

~---

/'

\ I

....I ~) -+~~
\
\ \

--

F\

\ \

Sekil

1.1. (a) F vektoru,

ATOM (,'1KiRD)Cii

Kutle numaralar:

tek sayilar

olan cekirdekler

bucuklu spinlere

spinlere,

kutle numaralar: Yani.

cift sayrlar olan cek irdekler

ise tam sayrh (bucuksuz) ..

sahiptirler.

I 'Ian tek say:

0 Ian

Iar

IC;ln/~

I357 :2 :2 :2 :2
= ,--. -,--

•...

A 'Ian cift sayt olanlar

icin /

0, 1. :2. 3.... sahip olan spini cekirdeklerin

1/:2 'dir (cift-cif]

(itt
cekirdekler)

sayrda

proton
ayrudrr.

ve cift sayida notrona sifrrdir.

Ozellikle

spinleri verilen
II

proronun

ve

bu

da

elektronunkiyle

Yukanda .,N 7N
1-\

deneysel
'lj

neticeler 14.7
7)

proton-elektron de alahm. olrnak uzere

hipotezinin Proton-elektron roplam

yrkilmasma hipotezine

yo] g()re sahip bu

acn. Misal olarak.,N cek irdegi cekirdegi

(A

14 proton bucuklu-tek

ve 7 e lektron

21 parcaciga

olacaknr.
11

Her bir proton icin l= 1 olarak hipotezine gore l3u aykrrrhg: 82)'nin spinlerinin

ve gene her bir elektron bulunmustur. tespit gosteren srfir edilen

li2 'lik bir spine

sahip oldugundan olarak bu protonayk Cd (7 modele

dcneyscl
in

sayih bir spine sahip olacakur. 001aY151yla. spin. yukanda

Fakat deneysel modelinin edilen

cekirdek elektron

cekirdek ifade tektir olrnahydr.

kaideye

dusmektedir. 48) ve Pb (Z gore olarak bunlarrn

daha bircok izotoplar rne vcuttur. Meseta. kutle savilar: sayilar ve yukandaki
Halbuki. veya tam

ban spinleri

izotoplaruun

bu cekirdeklerin

bucuklu

sayilardan

ibaret oldugu

ortaya cikanlmrsnr.

B. ~L\G:\ETiK

\101\11<:'\1" biliyoruz k i,

Atornik

spekrrumlardan donmesi.

bir

elekrronun

111

lik

bir

acrsal

momentumla yorunge

1 Bohr magnetonluk gore olusan

cit
Ctl

bir magnetik
CI'''

moment bu birimi
.. _

hasil eder. Atornun

etektronlarma

rnagnetik momentin
= 0.92 7x: I 0
2"_~,~

,11 t. = ---------- = -----

-smn«:

2111,('

gUlls:;

( l. 8 ) ve c de
1~lk hl/,1111

olarak

verilir.

Burada

c elektron

yiik ilnii,

Ill,

elektron

kiltlesini

gostermekredir. degilse. magnetik

Butun cekirdekler bulunan hasil olur.

net bir yuke sahip olduklanndan. hareketleri mornenti neticesinde yuk dagihmnun farzedccegiz.

sayet spin (I) srfrr cekirdekte kiiresel bir simetriye

cekirdekte moment

parcaciklann

Sayet cekirdekteki sahip oldugunu

sahip oldugu farzedilirse, yuk dagrhnurun

netice bir dipol

olacakur. Simdilik, cekirdckteki

AYIlI teori elektronlar

kuresel simetriye

icin oldugu gibi protonlar icin de kabul edilebilir.

~'[KiR[)EK

FiZi(~iNiN

ESASLARI

Elektron

kutlesinin

1836 kat! bir kutleye

sahip olan bir proton

u,

1836 momente

= 5,05

x 10

24

gauss mI' orotonun t olculen

(I, 9)

mertebesinde

bir maznetik ~
kullaruhr.

sahip olacaktrr. Burada magnetik

kutlesidir.

fl\ 'ye nukleer magneton birim

gozlenen

ad: verilir ve nuklcer Cekirdeklerin

momentlerin

ifade edilisinde

olarak

magnetik

mornentlerinin

gercek

degerleri, elektronlar

elektronun cekirdek

magnetik icinde

deger +2,79353

momentinden cok cok kucuktur. Mesela, proton icin JiN 'dir; ki bu Bohr magnetonundan oldukca kucuktur. Sayer idiyseler,
bunlarin magnetik

momentleri,

Bohr rnagneton cekirdeklerin olmustur: ki

mertebesinde olduguna magnetik momentlerinin

gore, deneysel olarak olculebilecekti. Halbuki, olculen degerleri her zaman fly mertebesinde

buna gore elektronlann cekirdek icinde bulunduklanrn kabul etrnek mumktin degildir. PI degeri cok kucuk oldugundan, elektronla cekirdek arasindaki etkilesme de azdrr. Spektral cizgilerin Hakikaten, p/nlll degeri hesaplanabilir. Cekirdegin inee yapilanndaki kucuk mce yapi bilesenlerinde magnetik
PI rnornenti

yanlrnalann gozlenen

sebebi budur. yanlrnalardan

g,.J1(l+I)-:;--

en
olup, atomik
parcacik

(I, lOa)

_117,,(;

ifadesiyle tersine, olarak

verilir. tamarniyle

Burada tespit

g"

nukleer g faktori; cekirdek magneton

Lande kuplaj

g faktorunun tipleri tam moment

edilernez; Nukleer

icindeki cinsinden,

bilinemernektedir.

nukleer

magnerik

PI 'nin 1'1 birirnindeki

nukleer

acisal momentum

a oraru gyromagnetik

oran adim alir

ve Y, ile gosterilir.

s, In

e e
2m,,(;

g,
meydana gelen degisme

(I, lOb)

Dis bir magnetik

alanin etkisiyle
U

U enerjisinde

-;.:il ,ff

= -j.lHCosf)

(1.1Ia) etkiyen alan ve () ise // ve

ifadesiyle arasmdaki

verilir. acidtr.

Buradaki

H cekirdek

merkezine

if

Sekil 1.1 b'den f) icin

;\ IUivl (,IKIRDLCij

<)

(I. I I b )

yazrlnbi!ir.

(1.10 a) e~itligi ile (1.11 a) esitligi

birlestirilirse

flCos{)

( 1.12 )

clde edilir. Ancak

1/1/ =

1. /-1. .... -(/-1 ). -/

(l.J:1b)

alinacak olursa
Ill;

~f(!

+ I)C(}vO oldugundan,
e).

( 1.13a)

olur. Bir c11~ magnetik

spin quantum

alanda

f uzay-quantize

/II;

turetilmis

ve magnetik

sayis: ad: verilrnistir

(Seki]

1.1

Boylece

( 1.14 )

yazilabilir.

Deneysel

olarak magnetik

mornentin ortalama

degerini

Ol<,:tliglimlize geire

<I' ifadesiyle yazilabilir. II ve U bilindigi hesaplanabilir. meydana atomlar icin lnce getirdikleri
fl,
(,

(I.

15 )

zaman, PI /'nm p/l1ln. yorunge

buyukluk

mertebesi

(1.11

a) esitliginden

yap:

elektronlanrun I() gauss'a

cekirdegin kadar degisir. ,~V,yanlmalan

merkezinde Farkh Gerektiginde genellikle a~aglda

magnetik

alan ''. ile etkilesrnesinden 10 gauss'ran

alan degerleri 10 gauss

dolayi olmaktadir.

biz bu degeri. giirUlebilir (jiil'lilebilir gcirlilebileeegi tekabill eder.

mertebesinde

alrp kullanacagiz. I I () 'i merrebesindedir.

bolgcdeki gibi,

dalga boyunun 2 e V'luk vcya

bo lgedcki

bir dalgaboyu

6000 A OISLlIl. Bu dalga -I c 3 x 10 erg'lik enerjiye sahip

boyu,

bir kuantuma

h i: =

he A

veya

hu
Aynlmalar baginnsi bu miktann kullamhrsa.
-

= 3 x 101"julile
oldugundan oldugundun

=3x
(.
=

10 I~e,.g 3 x 10

= 2el'
-17

I (r' i kadar 1/ ~ 10 gauss

erg

olur.

J'/'e

p!~ I ()

emu elde edilir.

fl.
H

~ckil

1.1.(b)

P;

vc

iJ

arasindaki

() acisi,

~ekil
171;

1.1.(c
=

) I 'run uzay kuant

1+ I)ClIsO

11 ,J yonundedir.

PI 'run bu degeri

yaklasik

olarak

nukleer

magneton'un

(p\'nin)

iki kau ve Bohr anla~liacagl nukleer katkida

magneton'un
gibi, cekirdegin Sayer magneton gosterir. bulunurlardr:

(PH

'nin) degerinin
magnetik ki

~ 111OOO'i kadardir.
Bohr magneton bunlar bu cia cekirdegin olsaydi,

Buradan
mertebesinde icinde

kolayca

momenti, elektrorilar

olmayip rnomente

rnertebesindedir: cekirdektc boyle fakat

elektron

bulunmadrguu

magnetik

bir dururn yoktur.

\[0\1 \1 KiRIlI(;i

II

( , 1).\1.(;.\

\Iu.,:\\i(;i

Dalga veri lir.

Illl'k~lIlii2ille

gore.

bir

elcktronun

dalgaboyu

de Broglie

bagillll~l:

I~I

I)
Burada p clektronun morncntumu. iyilllle
III

(I,
/11, \.

Ii) \

clcktronun

kutlcsi

vc

de elck tronun ilgili

OIIlWSI

luzidir. Flektrouun. yl'kirdegin

bulunahilmcsi

icin elcktronun harckctiylc

bu dalgaboyuuun
gcrekir

cck irdck capindan

is~' clcktronun

daha k ucuk col; yiiksek

011l1,ISI

vcya en cok (lila esit

Bu durum
Belirsizlik

encrj ilcrc sahip Oll11aSll11gen.:'ktirir k i:

elcktronun po/is) onunduk i vc

dencyscl

olarak bu dogrlllallmal1ll~tlr,
prcnsibine gore ,\,Y vc ,\ji srrayla

momentumundaki

bclirsizlik

olmak uzcre bulunan tipik bir aglr cekirdegin pozisyonundaki

belirsizlik momentumundaki

dir. Kiitle numarasi 20() civannda

yuncapr
,\x

(1,17 \ 0.6\ I 0-1'

ern mertcbcsinde
I () -I' CI11

oldugundan

e lektronun

lR

1.2\

olur. (1,17) e:;;itligillcien elektronun 6.6

belirsizl ik

Y.

I () "erg -

.1

5.5

I ()

',' erg- s
CIII

o lur. 13ir e lektronuu encrii degeri l:

t:
bagrntrsmdan elde cdilebilir. Burada

I) ('

11/

('

( 111\)

III,Y"

elektronun

durgun

kiitle enerjisidir. (p'nin buyuk yerine

I ()

Farzedelim
E'''ye de buyuk

k i. fll1l0menlUlllu
bir deger verir).
-I _.:; ~

L\p den

daha buyuk degildir.

P
_lX

olmasi

(1,18)

esitliginde
)
~

\p dcgeri

kOlHll'SCI

(5.5 x 1() (16.)"

) ,(3\ )

10

I (I

(9.1" )el); erg'

10 -

f,

(3 x 10

-1

10
,~

(6,6\10 (6.5 x IO'i\)

-11

(2.7 x 10 )

buluuur.

Burada

ikinci terim birinciye

ktyasla

cok kucuk oldugundan

ihmal edilirse

'1

,-

\,I.KIIWI.K

11/1(dNIN IS:\SI./\I<I

1.65 x 10 . erg

1.65 x 10
I'

.j

1.6x 10 -erg eI

=c

10,5 x 10 c V

vcya
E

105 MeV

dele edilir. Cekirdek

olacak nr (sayet

icindeki
/)

bir elekironun

kinetik daha

cnerjisi
yaymlanan

boylece

100 McV

civanndu bu
gozlenmesi

olursa bu dcgerlcr bozunmalar neticesinde

cia buytlk

olacakur). clektronlann

Fnerjinin l.lektronlann

nDkleer

neticcsinde kinetik
olamayacagnu

delle:- sci olarak genellikle goslcren aksine olarak,

e ldc edilen

dcgerlerdeu

cok buyukturler.

enerjileri Bunun

2-3 MeV civanndadir. ayru yo!u

L311 clektronlarrn da suretivle,

cekirdek

icinde daha
<;ok kararsiz

baska bir ispatnr. tak ip etmek

cekirdek

elckrronlardan
gostermck

btiyuk bir kDtleye sahip olan protonun kol'l) dir. Protouun

icinde bulundugunu

durgun-kutle protonlarui

enerj isi

938

MeV

oldugundau

baz:

cekirdck

lcrden

yaymlanan

2-3 MeV civannda de deneysel

bir kinctik olarak

cnerjiy e sahip cok

1\1

olacak lan uyusmaktadtr.

g(isterilebilir

ki; bu degerler

bulunanlar!a

1>. \1-:

rio
cia bizi proton-c lcktron modclinin cekirdck icin c10grll bir
dl)lnda

Her li(; rnunak.asa

model buluruuahd noktada.

oll11acilgl

nciiccsine Proton-clektrou

gi)tlil'lllcktcLiir. hipotcziue
SOil

Llcktronlar darbe Chadwick kurulmasina

lIyglill

cckirdegin tarafmdan

ular. detayh

notronun bu

kc~fi) Ie gcldi.

Cek irdcgin

proton-norron

modelinin daha

yo] a<;tlgl icin,

olarak notronun

kesfini vermek

olur.

4. N()TRONUN

KE~Fi

Norron. neticesinde tarafindan en baglanmastndan

SOil

bir

kac

farkl:

mernlekcttck varhgimn Simdi,

i arasunnacrlann ilk 1932'dc isarerleri Chadwick

acik birsek

yapuklan 1920'de tarafindan bir protonun

dCIll')

ler

kesfcdildi. verildi. meydana

Notronun geliyordu.

Rutherford yakmea notronun

Rutherford'a

gCirc. bir uotron. hir elektronla yol acan deney serilerini

sek liyle kesfcdilmcsiue

ilde izah edelim.

.\IU\I (TKIIWI(ii

13

Bur ve berilvum r,lciyo,lktif

de lip gecrne

gibi

bazi hafif

e lementlerin

polonyum

kaynagi

gibi

tabii
ve

k.rvnak lurdan tarafindun

cikan gosterildi.

all~1 parcactkluny la bornbarduuan

edildik leri zarnan. W. Bothe

gUcU co], yuksel, olan rad) asyonlar

yaymlad ik lan 1930'da bir iyonlasmaya alandan sebep

II.BcckerOn madde giisterdi.

Daha sonraki gozlcmler (b) fazla

bu radyasyonlann etk ilenmckteydi. Ne oldugu

oldugu

(a) kahn I latta, bu

levhalaruu (cloud

delebildiklerini chamber)
ibaret

olmadrk laruu

Bu radyasyonlar

ne e lektrik ne de magnetik radyasyonun

clektromagnerik

sis odusmda

hie bir iz de btrakmryorlardi.

bir radyasyon

bilinmeycn
zanncdiliyordu.

radyasyonun.
encrjili

elektrornagneiik

biitiln ozelliklerini

gi.istcrdiginden.yUksck

fotonlardan

Mcsela,

polonyum'dan

cikan 5.3 MeV'lik asagidaki

k inetik enerjiye meydana

(1:11) sahip

alfa parcacrk lan

beril , um'la ctkilesiiginde

rcaksiyonun

gelecegi

farzcdilmisti :

k i burada '" cek irde g in lI:arIIIllI~ durumda

., Ilk.
(i

oldugunu giistcrmcklCciir.
I

Alta par<;acIgI ve

olusturmak
FOtOI1Llll

uzere birtcsirlcr
'i

vc bu cia hu encrjili bir Ioton yaymlayarak

,C

'e bozunur.

cnel'jisi kuilc farklannd.m

tespit edilebilir.
_I I;

Durgun kurledck i azalrna

M (IBe ) , M (~He ) - M (9.01505 (UJ1144 akb (UJ1144 x 931.4 MeV 10.7 MeV

((,C

,-UJ0387 - 13.00n8)

akb

dir. Bu 10.7 MeV\:. Boylccc

karbon cck irdcginin

alfa parcacrgmm gcri tepme encrjiye enerjisi

5.3 Me V'lik kinetik

'I~agl yukan

enerjisi

de ilave cdilebilir. enerji turetilir. "C

Ii

bcri ly umlu y apilan reaksiyonda

16 Me V'lik bir toplam

] Me V'dir. Dolavisryla
clemcntler

Iotonlar tarafmdan icin farkh

en cok 14 MeV'lik yaymlanan m.uervullerin

p.uafin
1\

sahip olncaklardrr. yrllan arasinda.

Tabii radyoaktif

gama ismlanmn

hicbiri bu kadar yliksck enerjiye tayin ettilcr. iyonlasmalara

j·_!t.:\._'lrll, Compdll: ..'

sahip degildir. I. Curie ve F. .Ioliot(9)

[izel'inc konuldugunda,

Birkac arastrrrcr,
S0!211I'llld

1930-33

bilinmeyen bu radyasyon Fransa'da

yolu

katsayrlarm:
materyallcrin

gihi

hidrojcnli

bu radynsyonun

on kutusund.,
HlIr')(.b

cok Iazla
Cll'llCr;'jJ

sebep
ldld(IIlt.1<t1l

olan

protonlar

saldrklanm
NUl'lli,k.'-i"

k ull.uultu: k utlc (kgl'riL'rl

\~I\II)i;llldn

"Ch.ut or the

'dell ,lillllllL)tll

14

(-'lKiRDFK

Fi71CiiNIN

ESASI.ARI

Vakum pompasma

AmplifikatOre

a-kayoagl (polooyum)

Parafln

Sekil 1.2. Notronlarla iyonizasyonun

dovulen

parafinden

cik.ru protonlann

sebep oldugu

gozetlenrnesi

icin denel duzenek

kaydettiler. Benzel' uzunlugunda geri tepme

radyasyonun

B unlann deneyler

deueysel

duzenek leri Seki I 1..2'de gorli lmekted i 1'. ile yapild.gmda, Proton parafinden cikan foronlar materyaller -40 em getirrnistir. 5.7 MeV Bu deneyler ve 1.4 MeV yilksek basta azotlu ve azot cekirdegi olarak
enerjileri bulundu.

sis odasi

izler meydana enerjisi rnahiyeti bi linrneyen ,

0

olrnak bu

uzere diger materyallerle

de yaprlrnaktaydi. ne olursa

icin maksimum
Bilinmeyen

sirasiyla

olsun bu geri teprne

izah edilmcliydi. ibarct old

lIgu

Sayer kabullenilirse Compton

bu radyasyonun carprsrna fotonla

enerj iii fotonlardun

arasinda

zaman

bir cekirdek h u' ise

.. ---

mc) dana gClcll hir

III

carpismas:

olarak mutalaa edilebilirdi,

sacilan fotonun

Sayer gelcn fotonun cncrjisi l u. ve

ki.itleli bir cekirdekten

enerjisi hu

h u' == ---.-.-.------hu 1+ • (I me olur. Burada

( I. 1 <)

CU\¢)
sacilan fotonun

¢ gelen

fotonun

yiini.iyle

yiini.'J urasmduki

acidrr.

Boylece

m klitleli

ve geri tepmis bir cekirdegin

encrjisi

(I .

.20 )

,\TOM \IJ,IRIlI(ii

I"

ifadesivle
bulunur.

vcrilir.
Cos

Maksimum

gen

tepme

enerjisi.

if;

1800

almmak

sureriylc

if; ..,
= ..~ ...~~. :

/J() - h o'

ill!

( 1.2 1 )

2 + me hu e ldc edilir.
cekirdeginin

Sayet
geri

hadise
tepme

hakkinda

bu sekilde

dusunulenler
gc)re. (1.21)

dogru
gelen

ise.
Iotonun

proton

ve

aml

cnerjileri

bilindigine

(bi linmcvcu
gcri

radyasyon) civarrnda cnerjisi meydana Boylece lotonlardun

tarafindun

enerjisini

hesaplamak
cncrjisini

miimkundur. 1A
MeV'lik

e~itligil1den.

tcpcn

protonun 5.7 MeV'lik

izah cdcbilmek

icin. gclen Ioton a~agl yukan 55 [vIeV

bir enerjiye 90
MeV

sahip olmahdir. civarinda

gerekli

azot geri tepme radyasyonun goztcnen vc gelcn izahi

enerjisi

icin gelen

foton enerjisi

olmahdu
Aglr 1'01011

Bilinmeyen cekirdcklerin

clde cdilebilen geri tepmelcrini artmaktadir. da

J. Chadwick

ise sadece
getirmek

12 MeV

civanndaydi. hadise

icin

cnerjilerin] izah

hesapladrgnmzda
dogru

zorluk
1932'de

Compton ibarct
yaprlnusur.

yoluyla
olmaciJgl

cdilemernis

radyasvouun

Clnla;;i1I1lI';>llr.

! ladiscnin

xoruo-,
momcnrumun tabian oldugunu buna parcacik
notronun.

lIiPOTEZi

Chacl\vick(5)

diyordu ki. basku

fakat

"';>lIrClSI acrktir

ki

bu

carprsmalarda
)

ya

enerj:

I'C

korunurnunun
mdn elcgit

uygulanmasmdan
kabul

v<vgc(;eccgiz.

a da bu

radY,IS) Ollllil

hakk

hipotczler
protonun

cdccegiz.
yakm

Bu radyasyonun kiitleli

k uantumlu kalkar

bir ve icin bir

radyasyon

kutlesine

parcaciklardan

murekkcp

kabul cdecek
larm net

olursak , carpismayla buyuk delip yi.iksiiz

olduklariru

ilgili butun gi.i<;IUkler ortadan gecme gucunu kabullenmcmiz gerckir.

ilaveten.

radyasyonun olarak

acrklavahilrnck
Biiylcce

bir elektronla

bir proronun kuvvctli

bir kombinasyonundan

ibaret oldugunu

kabullcncbi I i riz".

Proton birlestirilmek
gostcrilebilir.

vc azotun
sureri , $iiyle

geri bir
t'

tepme notronun
luzrnda

enerjileri
ve

hakkmdak

dencyscl

dcgerlcr
ine

(veriler)

le. k i,

kutlcsinin kabaca III! kiitleli bir

bir protonunk
parcacikla

esit oldug«
olan
III

durmakra

k utle li bir parcacik

luzlan. carpismadun

arasmdaki

esnek

carptsrnayr
ise enerji

e le alalim. Diyelim
ve

k i. parcaciklann
kOrUIlU1l1L1lla giirc

once ve soma

aym

mornentumun

16

t,11,IIWIK

11/I(iININ ISi\SI .\RI

(1.22

(1.23

esitlik lerini yazabi luiz. Bu iki e~itliktell

1']

'i ~ekecek

olursak

(1.24

ifadesi ve
I',

clde edilir. luzlan

Bu ifadeyi hidrojen

ve azora uygulayacak 2/1/

olursak

maksimum

1';

icin siruyla
I'
;'

----1' //I

+I

(1.25

ve
l'

,
III

---_

2171

..

\'

117+14 hir kutlesini gc)sterillektedir.

(1.25)

(1.26

baglntliarln\

elde cderiz. srrayla

bolunurse

Burada
I akb

notrunun

.Proton

ve

azotun

kutleleri

ve

1-+ akb

olarak

ahnnusur.

e~itligi

(1.26)

e~itligille

m+14 111+1
olur. Buradan
//I

l' _" VI'

3.3x 10"cl7I/s 4.7x 10'('177/.1'

(1.27)

1.15akb

(1.28

bulunur.

1'1'

ve

1'"

icin deneysel olarak bulunan degerier

kullamlnusur.

Notron

icin

bu metotla

bulunan

bu kiitle degeri yaklasik

yuzde on hatahdir.

Notronun

kutlesi

icin

daha iyi bir yaklasun .lle

I

)3·,

II

ATUM

1\1)1(11

17

reaksivonu

kullarularak akb( I ()) olarak kabul etmek

saglallml~tlr. Notron kurlcsinin belirlenmistir.

Bu

metorla

e ldc cdilen

notron
i(,

kutlcsi.

1.005

ilc

I.O()S ukb arusmdadrr.

O'(JO()()3)

degeri son olarak

protonun

skalasinda
esit olan

(I.OOS982
bir notrou

Bilinmeycn

radyasyonu,

kutlesi

kutlesine

oldugunu ahkoymak

suretiyle, Bunun

enerji

ve

momenrumun ile}3e
'J

korunumu arasmduki

prcnsibini rcaksiyull

mumkundur.

icin. bir alfa ,I lei

parcacrg:

sek linde yazrlubilir.

Boylecc,

kiulcdckiazalnu:

"'(I,e"}

·'\/((;n )

.1/fJ3e

j_\j

lei)

O_()(l()16akb «lurak c ldc cdilir. Bu degcr edilmesi cdileccgi mumkun all~l p,ln;aClgllllll ulan 5.3 rvkV'lik
top

:,<.7McV k inetik
cnerj isine

ilave cdilirse.
paragrafta

eldc izah

II Me V'Iik bir

lam encrji

verir.

A~agldaki

gibi. farkh cckirdek

lcrin geri tepme enerjilerini

izah etrnek icin bu kc'tlidil·.

Sayet. carpis.m parcacik larm hareket dogrultular: carpismadan once vc sonra ayru degj lsc. I": k inctik enerjisine sahip III; k iltleli parcacigm III. parcaciginu \crdigi k inetik enerjinin
(f.,)

dcgcri
( 1.29)

burada
enelJ lSI

~'=-~.

III. 1111

IP ise

III

'nin 117/'in ilk yi)niiyle

yaptlgl

acidir.

Maksimum

geritcpmc

( I. 30 )

olur. Bir proton Dulay

lSI)

icin ~. la
f. ,

ve bir azot i<;in': t; \

56

ITtUr.
. I\..~ I

:'<. 7 jvk V

\ e f. \

-+ 1.-+ MeV ulabilmcs]

22:'<
CCI

f. "dir.

ic in A'

'11lJ1

5.7 MeV civanndu

o lmas: gcrck ir. Bu miktar k iitles: protonun c Ikarilnus oldu. kutlcsine

ise kola) csit ve

elde edilebilmektedir. bir parcacik

Bci) lece. yak lasrk olarak kesinlik!e oriaya

yClksliz

ulan notrou

IX

(IKIIZllIK

1111(;ININ IS:\SI/\RI

5. <;:EKiRDECiN POROTON-NOTRON MODELi

Cekirdegin acrklayamadigrm

protou-elektron gostermis

mode linin

bircok zorluk,

deneysel cekirdek Notronun

gercekleri icerisinde onc« kesfinden

bulunuyoruz.

Ana

elektronlann protonlann kabullenmekten pozitif bir yapt notronun cekirdegin protonlann Boylece, notron

bulundugunu yuktinii

kabullenmekten
Z yiikilnu

ileri geliyordu. izah edebilmek cekirdek

A kutle numarali bir cekirdegin noturlestirrnek ortaya

icin, A-Z miktanndaki elektronlann uzerinde varhgnu net bir Z terncl vc gibi. bir

Iizere,
cikti.

icinde

baska bir yare yoktu. Notronun bulundugu Heisenberg Boylece. bu yeni parcacigm. elektron

kesfiyle. notrouun

cekirdek

yukunun 1932'de

kesfi her seyin cehresini bunin maddelerin cekirdek ler proton Buna gore

degistirdi. notronlardan

notronuu, gt1re butun

tas: oldugunu yaprlmrsn kutlesi kiitlesi, roplam olacaknr. hemen ihtiva

ileri surdti. Heisenberg'e ve iclerinde hem en protonunkine ettigi proton A sayrda esit olacakti. nilkleon bu modeli gitrneden

yoktu.

Daha once de belirtildigi kiitleleri ve notrona toplamma, nitklcon ad: cok iyi

esit ve yiiku sifirdrr. Proton

ve notronlarm varsa,

yiik il ise

yukune Cekirdegin

veri lir. cia

uYUI1l

bir cekirdekte

Z sayida proton neticelerle once notron. proton

ve A-Z sayida ve elektronlann bulunmustur.

deneysel

saglamakradir. bazi ozelliklerini Notronun, Notron, sahiptir, gosteri

I'.

Detayli bir aciklamaya listeleyelim: proton ve elektron sahip

gibi 112 'Iik bir spine sahip oldugu ragmen, negatif moment 3. hepsinin ve bunlann nukleer sahip 7N
numarasma
14

net bir yuke

olrnamasma

bir magnetik tel'S yonlii alman gelir.

112 'lik

mornenre olduklanni elektron sahip

ki bu da spin ve magnetik proton-notron parcacrk teorik

vektorlerinin krsimda ele

Cekirdegin modelinin icinde

A

modeli

proton

izah edernedigi sayida gore, cift Yani,

sayih Misal

meselelerin olduguna bulunan

ustesinden her biri spin sahip

Bir kere , cek irdck bir spine spinleri

sifrr

olduguna
uymaktadir. sayilar;

olarak

neticeleri cekirdeklerin

deneysel

nericelere
bucuklu

tek sayih ktitle kutle

numarasma

cekirdek lerin

spinleri

veya gore

tam 14

sayrlardir. nukleon, olacaktir

olarak,

7N

14

'0 ele alalun.

'de proton-norron

rnodeline

yani 7 proton ve 7 notron bulunacagmdan

ki, bll da deneysel

spin srftra veya bir tam sayiya e:;;it uyurn saglarnakradrr. gore, cckirdek elektron
olmadigma

olarak modelinde,

bulunan

[=1 degerleriyle

Ikinci olarak proton-notron

cekirdekte

,\l()~1 \11\.11-tIJI(il

Il)

magneri], I~u ise ,II/ : aklasik

momeniinin deneyscl

Bohr magneron mertcbesinde

OimaS1I11

bek leyemeyiz.

Ancak kuiles:
giil'L'

nuk leer magnerik

'!lI!l

momenrin bir

nuklecr

magneron
UYUl1l

rnertebesinde

olmasuu

bekleycbiliriz. prensibine

degerleriy le

saglar, Son ol.uak. oldugundan. be lirsizlik

bir notronun

olarak

protonunkine icerisinde

csit

notronlann

cekirdek

bulunmalan

mumkun

olmaktadir.
yLiklli

Cok onemli iterler ve boylcce

bir soru h'II,1 cevaplanrnamrsur.

<;ekirdegi parcalamaya \all~Irlar,

Pozitif
kabul

proionlar

birbirlcrini
gibi. ball uir

Noironlarda oldugu

nuk leer kuvvctlerin

protonlan

bir arada lull uk Ian

ccii I 111 i:;;rir. Bu kuvvetler kuvveilcr

hakk mdaki
bilinenler,

bilgiler

h{t1a tamamlanmakran
bazi ozelliklerini

cok

uzaktrr.

Nilkleer

hakk mda
rnuzakcrcsi

cekirdeklerin

actk layabi lir. Bu kuvvetlcrin

I'. konuda yaprlacakur.

lablo

1.1. Niitrun.

Proton ve Llektronlann

1~(lZI

()zelliklcri

1(0tie

1.008982 akb 0
I :2
moment

I JJ0759ak le 1,2

1837
-

aLb

Viik
Spin
\1ClgllClik

Ie

1:2
,II,

-1.9 135
-3.X3

,II ,

2.7927 5.59

-1.0021

carparu

20

<,TKiRDI'k

li/l(;INiN

FSASI.ARI

PROBLEMLER

I.

Na

~ ~

'lin nukleer

spini 3/2'dir. cok ince

Nukleer
yapistm

spinin
cizimz.

bu degerini Gecis

kullanarak kaidesinden

sodyumun istifade

D-yizgilerinin ederek (1.9) esitliginde 3. Bir elektronun mertebesinde sodyumun Sodyum 4. Dalga cekirdek 5.

rnumkun olan butun gecisleri

ciziniz. magnetik cekirdek hasrl mornenti ederse, ayrrlmarun icin tliretiniz. 10

(,

verilen ifadeyi bir protonun yorunge bir hareketi cok hareketle ince 1,4'tl'Ir. proton mumkun sayer moment magnetik

merkezinde I. miktan

gauss

problemdeki ne olur? tersine

D-yizgilerinin

yapismdaki

icin nlikleer g carparn mekaniginden

ve notronlann oldugunu

elektronlann

icinde bulunrnalannm

gosteriniz,

Kutle numarasi A = 100 alan bir cekirdegin icinde bir elektronun kalabilmesi icin gerekli minimum k inetik enerji miktanrn hesaplayuuz (ro 1,35 x
c~

10 6. 7. 8.

·u

ern olmak uzere bir cekirdegin

yancapi

1'"

Aile

13

verilir).

(1.19) e~itligil1i turetiniz, (1.'::9) esirligini 12 MeV azot tepen enerjili cekirdegine cekirdeklerin geritepme tliretiniz. bir
foton, durmakta

alan (a) bir hiclrojen cekirdegine (a) 45" olacakur? ve (b) 90" sacilmas: Ayrn zamanda

(b) bir geri

carparsa, enerjileri

fotonun ne

halinde

cekirdeklerin

maksimum 9.

enerjilerini
-l

hesaplayuuz.

5,7 MeV kinetik enerjili bir carpisma yaparsa

bir notron durmakta

olan bir }-Ie cek irdegi ilc bas basa

)He 'iln maksimum

geri tcpme enerjisi ne olacaknr?

KAYNAKLAR

I.
!

Becquerel, Rutherford, Thomson Geiger. Chadwick

H., Cornpt.

Rend. Paris, 122, p. 420, (1896).

E .. Phil. Mag., 21, p. 699, (19 II). . .1..1., Phil. Mag .. 44. p. 293. (1897).

3. 4. 5.

N. and E. Marsden.

Proc. Roy. Soc. (London). a Neutron. "Proc.

A-82. p.495, (1909). (London) A-136, p.

. .I .• "The Existence

Roy.Soc.

692. (1932).

6.

White

ILl: .. Introduction ( 1934). Nuclear

to Atomic

Spectra.

New York:

Mct.iraw-Hil]

Book

Company.
7

lcrmi.

Enrico.

Physics. ed. by Joy Orear. ct al., pp. 9-15. Chicago: Press. (1950). A brief description
of several methods

The
of

University measuring
S.

of Chicago magnetic

moments.
66. p.2S9. (1930)

Bothe. 'yVand II. Becker. Z. Physik (Berlin).

l).

Curie. I. and I. Joliot, Compt. Rend .. 194. p. 273. (l'n2).

Strominger, D .. .I.M. Hollander.

10.

and G. T. Seaberg,

Revs. Mod. Phys .. 30. p.

585. ( 1958).

DAHA

FAZLA

BiLGi

i<;:iN TEKLiFLER

I.

bans.

R.D .. The Atomic Nucleus.

Chapters

1.4. New York: McGraw-l

lill Book

Co .. Inc .. 1955. Whitc.

1\1cCil'a\\

Il.L .. Introduction

to Atomic
c

Spectra.

Chapter

XVIII.

New

YOI'k:

-Hill Book Co .. Inc .. 193 t. in Nucle.n Physics. VI. ]).52. 1957. Proc. Roy. Soc .. (London) of Nuclear ;\-136. Physics.

~.

Smith. 1\..1- .. Progress Chadwick.

4.

L "The Existence

of a Neutron". in R.T.Beyer. 1949). Physics,

p.692. (1932) (Reproduced

Ed .. Foundations

Nc« York: DOl er Publ ications. 5. l lalliduy .

I)..

Introductory

Nuclear

Chapter

15. Ne\\ York: .lohn 'y\iil.':

8: SOilS. Inc .. 1962.

22

(lKiRDI:K

li/.iCiiNiN

ESASLARI

II

RADYOAKTIVITE

..

Atom
rad) oakti. ke~i'clligilH.k

vc ~'l'kirdcgi
ill') i kL~$li) lc

hakk mduk i fiziki baslanusur.

(lllliir-l~tI)

bilgiler

1896'da

Henri

Bccqucrcl'in uktiflcudil.rcn bir k,lglLi:l

fotogr,li' 1~lg,1 kal'~1

Bccqucrcl tuzlarm
~all~I) ordu,

rad) ouktivite g[illc."

ola) 1111tesadl'tfcn

bell:
I klan

fluorescent

1~llllarlyla

sunra
s'lrllllll~

) a)

111I:ld

rad) as) onlan

~alls

eseri

olarak

kahn

UI',IIl) urn vc potasyum

xiil lattan Levhalar

ibarct banyo

numuncyi
(develope)

karunlrk

bir odada

lcvhalaruun tamamen tckrarlavan

tuzundun

yanmda korunmus Bccqucrcl

yuyurlundik

buaku. olmalanna
lan

cdildik lcrindc vcrdilcr,

ragmen isrkta

kalmis
Dalla

gibi netice

Hu dencyi uran, urn

11:1\,,111111

totograf levhalanrn nericesine

vardr.

erkileycn Uranyum
adl vcrildi.

bazi WI' mciY'ls;. onl.um sonru ayru I'ad) asyouun tuzu

i\UIlI'I~Jllaslna rad) ,I';) ona

scbcp
once

oldllgu

bulundu.
/,)/II/UI'/

tarufmdan
dnha

),1\ mlauuu souru hir

hu
~'ok

lie'd/lIel'd

BlI isim
de

maddelerce
giizleJlcii,

yaytnlanan

farkh radyasyon baska ban

tiplcrini

de ihtiva cdcceksekilde

dcgi:;'lirildi, yaYlnladd,Jarl de

Uranyum

tuzundan

maddelcrin bayan Marie

rudvasvon

Bu olay }'wil'(}ukIiFilc'dir

vc bu sck ilde radyasyon yaYIIlI<l)Cln clcmcnilcr

l'Ui/li!Ukll/cll'II1(,lllic'rdir. iki r,ld) onktit maddc

1898 yrhnda

Curie ve kOC,ISI Pierre Curi~'(.2) Birkac ;. II icinde tor) 1I11L

kcsfcn ilcr (poloniurn.

Il'

radium).

.iktiuyum.

raLi)Ulol')1I11L mezotorv um 1',lrkll clcrnentlcrin :L'lIlcrce

digl'll'~ld;'llaklii'elclllCllllCl' izoroplan

ke~l'cdiIJlli:;'li('\). Radyoakti!'

I$uglin

rady oaktif

bilinmckrcdir.

2-1 <,1.KiIZDIK li/i(ii~iN

ISi\SLi\1Z1

izotoplarrn madenlerden Bir ! forrndaki] aromlarm elcmentlerin 1902'de milyonlarca E.

parcalanmasi

ham madenlerden clde edilen

elde edilmeleri radyoaktif madde (veya basmc, yaymlama

oldukca
gram'in

zordur sadece

ve gencllikle cok
fiziksel

tonlarca kesirlcri k imyusal

yapidaki

kucuk ve

rn i krarlan nda olabi lmekted ir.

nurnunenin

radyoaktifligi Yani
radyasyon

kisaca

aktifligi) sicakhk

degi~illllerclen

etk ilenmez. dL'gi-;;imler

hacun.
luzuu

ve

k imyasal

degi.;;tirmez. sahip olabilccegi ileri

Radyoakrivitenin gelcn yen i fikri ilk olarak

Atomlarin

kcnd iIigi nden parcalanrnasina ana elementlcrden Rudherford her

Ill'

gore oldugu

ve bi) Ieee meydana suruldu. birkac

cok farkh ozclliklere P. Soddy(4)

ve

tarafmdan

kadar kendiliginden

olan bir olay ise de aktiflik

saniye

ile

vtl arasmda

suren bir ozelliktir. RADVASVONLAIUN

soma

2. FARKLI

TiPTEKi

1-IOViVETi
ozelliklcrinin

Radyoakrivitenin

kesfinden sarfedildi. ve

radyasyonun

cahsilmasm«
genel

yonclik olarak

bllyiik a) Farkh

cabalar

Arastmlmasma rnagnetik I ,2.5,6.7). 0.13) grup, alan William

caba gosrerilen bu ozellikler guc). b) farkh alundak tarafmdan bagll

zayif

maddelerden ve c) elektrik bircogu

delip gecme

giicil (girici etkisi

gazlardak

i oze l idi, ilk

iyonlasnrma arasunnalarin l'abii grupta ediyordu. havada daha

i tavrrlan Ernest

Curie'ler'

Croke5(1),9). gli~'lerille cok

Rudherford lie; ayn ihtiva Fakat

ve Rudherford'un radyoaktif Bunlar yogun az, ancak

Cambridge'teki(3.4·1 maddelerin herhangi Birinci

arkadaslan girrne girici gli~leri

;, urtlrulmcktcydi. olarak olanlan

radyasyonlan,

simflandmhyordu.

bir kaglt parcasi rarafindan

'

bile durdurulabiliyordu.

iyoulasmalara

bu ismlara I. konuda
kalinhgmdak

sebep oluyordu. A/to Ipn!u/,/( I 0) (a-I~llllaJ'l) aduu alan , degillilJ~i~' lkiuci grubu teskil edenlerin iyonlasurma glie;leri daha kolayc:
bilyii];

a-I~ lilian ndan

gi ric i-guce

sah ipt irl er ve bi rkac Bunlara da Bct« olurlar Bunlarda alarun gi1sterdi sebep

IllI11

i metal levhalardan I 0) ad: verilir. Ucuncii sanrimetrelerce admt ahr, S.Meyer

sapngim

gecebilmektedirler.

1.)/11/00

Ui-I~lIllan)(

gruptakiler
kalmlrgmdan

de az iyonlasmaya gecebilmekredirler. magneiik kuvvetli 12)

Iakat
,\'.({III(I

LHkl1 rnaddclerin
I.)·/Il/Ur!

(y-I~ll1lan) etkisini

F. Giesel(15). uzerine uygulanmasryla

ve E. Von ayn ayn

Scweidler(16)

radyasy on alan k i,
C(-

cahstilar.

Belirli

bir kisun rudy asyonun gosterdiler. alan alunda

bir magnerik

Rutherford!

parcacik lan kuvvetli

bir magnetik

kiiciik sapmalar

gosterrnekte

ve poziiif

RADYOAKTiVITE

25

yukluymus ve negatif cok kuvvetli radyasyonun

gibi davranmaktadirlar. yuklu parcaciklar gibi

,B-pan;:aclklan davranrnaktadirlar. alanlarda Curie'nin

daha biiyuk

sapmalar

gosterrnekte cok

R.Strutt(17),

Y-l~mlannm ispatladi,

elektrik varhgi

ve magnetik Mme.

bile sapmadiklanm gerceklestirdigi

Bu tiy tip deneyle

basit

bir

gosterilebilmektedir Radyoaktif icerisine oyulmus suasi sekilde

(Sekil 2.1). bir numunenin, bir cukurun Sekil diyelim tabanma duzlemine ki radyurnun, az bir miktart bir kursun blok

yerlestirilir,
alan uygularur. parcaciklar

Boylece

radyasyonun kagrttan altinda, sapacaklar

iyi kolime

edilrnis
olacak

elde edilir. kuvvetli

dik ac II1 ve yonu

disanya dogru
pozitif yuklu ve ytiksuz ve

bir magnetik negatif

Bu sartlar sola dogru miktan suasma

parcacrklar parcaciklar

saga dogru, hie; bir sapma

yilkltl

gosterrneyeceklerdir.

Sapma

hiza, yuk miktanna maruz

parcacik kutlesine levhasmm

bagh olacakur.

Sapmis radyasyon

kalan bir fotograf sag tarafta tek

farkh yerlerinde bir goruntu olduklanru bir goruntu degisik

bazi noktalar
(imaj) gosterir, olusturur,

aciga cikacaktir : cz-parcactklan

getirirler hicbir ki, bu onlann sapma Y-I~mlan

bir tek noktada (monoenergetic) dogrultusunda sol tarafindaki degildir

meydana

enerjili
gelis

gosterrneden ise merkezi siddetleri degisir.

jJ-paryaclklannlll gelir.

goruntuleri bunlann

kisrmn
duzer-!'

yerlerde

meydana

Cilnku

ve enerjileri

de sifirla belirli bir maksimurn

deger arasinda

A. ALFA PAR<;:ACIKLARI

Alfa parcaciklan buyutecle pmltilar bunlann yakmdan parcacrklann

bazi maddelerde tetkik edilirse

fluoresana

sebep olur; sayet bu fluoresan ibaret meydana oldugu gorulur.

bir Bu

bir seri

pmlnlardan

fluoresan

perdeye

carpmalanyla gosterir. gazlart daima

gelmelidir

ki, bu da

ayn ayn parcaciklar

oldugunu gectigi

Alfa parcaciklan esnasmda zaman, notur buyuk

icinden luzlanndan

iyonlasnnr termal
II',

ve bu iyonlastrrrna hizlara ulastiklan yakalayarak

enerji

ve

kaybederler.

Sonunda, and

ki bu daha fazla iyonlasmaya atomlar haline gelirler.

4

sebep olmadiklan elementlerden

9

elektronlar

Radyoaktif

salman

alfa parcaciklanrnn ancak bir

bir kisrru 1,4 x 10 cm/s ile 2,2 x 10 yaymlanan herhangi bir alfa

cm/s

arasmda

hizlara sahiptirler
daima belli

cekirdekten

parcacrgi

grubu

bir hrza ve alfa

dolayisiyla belirli bir enerjiye parcaciklanmn Elektrik icin, yukun birden

sahiptir.

Genellikle

bir cins cekirdekten

yaymlanan

fazla grubu vardir. alanlardaki olcumleri sapmalardan faydalanarak emb/gr oldugunu alfa parcaciklan

ve magnetik kutleye oram

elm

4823

gostermektedir,

26 (EKiRDEK

Fizi(;iNiN

E'SASLARI

Hidrojen kiltlesi olculerek

iyonlan hidrojen

icin elm iyonununkinin iki kati, kutlesi dogru

9660 ernb/gr'dir. iki katidir ise hidrojen oldugu yukune

Bu gosterir iyonununkinin

ki, bir alfa parcacigmin yuku kandrr. hidrojen e ve

(:'/111

veya bir alta parcacigmm

dort

iyonununkinin

ikinci ifadenin

bulunrnustur. helyum

Yani alta parcaciklarinm alfa parcacrklannm (Hc++) atornlanndan

kutlesi

4 akb'ye ve yuku ise 2 elektron luzh hareket ortaya cikar. Bu asagidaki gostermektedir. tupune kutusunda miktarda elektrotlan spektrumunun Alfa

esittir. Boylece

gercekten ibaret oldugu bir aleti C Kaf

eden ve iki kere iyonlasmis deneyle

gosterilecektir. spektrumlannm ureten gecerek radyoaktif kacan belirlenmesine bir S kaynagi alfa parcacik lan optik Bu yarayan ince bir T cam bosalulnus

Sekil 2,2 alfa parcaciklanrun parcaciklan Camdan Elektron bosalma yerlestirilrnistir. yavaslarlar.
at0111

yakaladiktan
toplandrgi

soma notiir atornlar bunlann gorulebilir.

hal inc gelirler. spektrurnlan spektrumun

C kutusunda avms: olduau

zaman

E vc E' helyum

arasindaki

sayesinde

ortaya ciknnlmtsu:'

vakum j:X>mpastna

~ckil 2, I, Bir magnetik ve

alan taratindan gosreren pozitif

a, yuklu negatif r-I~lllian

/J

Sekil
alfa

2.2.

Spcktral metodu.

cizgiler Hc+
t

vasrra: oldug.

lann

sapunlrnalanru a-par~acddarl saga,

olduklanndan

denel

parcacik.lanrun

duzenek. olduklarmdan yuklu yuksuz tarafindan

gosterilmesi

.8-par~aciidan sola saparlar. magnetik

olduklanndan saptinlmazlar.

alan

RADYOAKTiviTE

27

B. BETA PAR(:ACIKLARI

Beta fluoresant pmltilardan

parcaciklan rneydana oldugu

parlak geldigi gibi

fluoresan gorulur, aynk

meydana Dolayrsryla yuk

getirir. beta ve

Bu

fluoresamn edilirse da

rengi ayrt alta Alfa

olarak kullamlan

rnaddenin

tabianna (kesikli)

baghdir

ve iyice tetkik parcaciklan kutlelere

parcaciklarmda parcaciklanndan ali.iminyum parcaciklanna degistirebilirler. ulasabilir (end-point Beta hareket eden parcaciklan

sahiptirler.

daha az iyonlasmaya biiyuk bir

sebep olurlar, ancak onlardan ince bir kagit durduramaz durdurur. Cunku bu

yaklasik olarak ama ince bir alta yonlerini beta parcacrkl ar

yuz kere daha giricidirler. levha

Beta parcacrklanru kisrrnru hrzlan,

kiyasla cok hafiftirler Beta parcaciklannm

10

ve hava molekulleriyle bir radyoaktif maksimum olarak ve enerjilere element degerde

carpisnklannda degisik

c tsik hrzi olmak

lizere 0,99 c'ye kadar enerjilerde enerjisi

(c = 3 x 10 uretir energy)

cm/s). Yerilen
Il11

ki, bu enerjilerden ad alir. Netice elektrik olduklanrn

7

olan son-nokta

beta parcaciklan sahiptirler. alandaki magnetik

alfa-parcaciklannm sapmalan (birkac keV) alfa hizhbeta

tersine ne homojen parcaciklannmkinden parcaciklan

hizlara ne de homojen cok biiyuktur.

parcacrklannin

elm ve e olcumleri gosterir.

beta parcacrklanrnn

elektronlar

DU~Uk enerjili

icin elm 1,77 x 10 emb/gr'dir.

C. GAMA ISINLARI

Gama isinlan sebep olurlar; fakat, ismlanrun santimetrelik elektrik ozelliklerini ile 1.7 x 10 girme

da fluoresan gucu,

meydana
Ct

getirdikleri

gibi bir gazm iyonlasmasma daha az olcudedir. buyuktur. fakat dalgalann daha

da

bu sebebiyet

ve

f3 rsmlanndakinden
~ 100 defa levha

r:

f31~mlannmkinden ali.iminyum

Y-I~mlanlll birkac butun

-8

santimetrelerce

kahnligmdaki

durduramaz,

kursun levhalar buyuk bir kisrmrn durdurabilirler. alanda sapma gosterrnezler Aslinda isrk luziyla gosterirler.
-10

Yuksuz olduklanndan x-ismlandrr. Y-I~ll1lan 4,1 x 10

ve magnetik

ve elektromagnetik giderler

Y-I~ll1lan cok kisa dalgaboylu

elektromagnetik

dalga olduklanndan em arasmdadir.

ve dalgaboylan

3. RADYOAKTiF Bir atomun

BOZUNMA KANUNU bir alfa parcacigr, bir beta parcacigr, bir gamma yaymlamasi ya da ekstra-cekirdek kabugundan 1~1l11 bir

cekirdeginin

veya baska herhangi

bir parcacik

21: (,TKIRD1K

Fi/i(;iNIN

ESASLARI

elektron
olmaktadir.

yakalamasi ki,

olayma radyoaktif mumkun her bir gelecek

radyoaktij bozunma olur. cekirdegin bir saniye A « I oldugunu

h()::'ZIllI7IU

ad, sahip labial

verilir. (uste l)
oldugu

Deneysel bir kanuna hangi kabullenilirse,

deliller gore bu at0Il111n gibi ol<;:UsUne ternel bagrrnsrz arahginda

(2. I )

gostennektedir kanunun

exponansiyel

Sayer bozunrnamn

rastgele bir tabiata

turetilrnesi

Bu rastgele
olmadignu (veya

hangi zarnan

anda

bozunacagnun bozunmamis A diyelim faraziyesi olrnasidrr. Verilen

bozunacak

bilinmesinin atomun)

mumkun

ima eder,
zaman

Bozunmamis

kullanacagmuz ihtimalinin istatistik ihtimali teorinin

icindeki

bozunrna

(ve ayru zarnanda A'n1l1 zamandan Bir ell zaman bir zamanda olanlann
sayis:

kabullenelim). bozunma atom

ve mevcut diger cekirdeklerin aralrgmda her bir aromun bozunmamis -ANd/

krsa

tip ve sayilanndan varsa GI/ kucuk

Adl olacaknr.

sayet

N sayrda dN

olur. Bu bozunmarms esitlikren

anlasilacag:

uzere
(N)

bir ell

ell

suresindeki arahgiyla

bozunrna

sayis:

atomlann

sayisiyla

ve

zaman

dogru

orantihdu.

Bastaki eksi isareti

I arttrkca

N 'nin azaldiguu

gostermekredir.

(2.1) bagmns:

dN = -Ad! N

(2.2)

seklinde integral elde

yazihp

iken radyoaktif

aiomlann

sayisuun

N" oldugu

farzedilerek (2.3)

aluursa edilir. Yukandaki Burada i r. baginuda

111 I

N (t),

arunda

rncvcut

radyoaktif simgesi

atornlarm

sayisun

gostennekted

kullanilan bir radyoaktif birim

ihtimaliyet

;, pun,:u/uIIIIIU sabiti veya radyoaktif atornlann tammlarnr. atornlann sayisuu bul unur. (2.3)

bO::'lIl11l1U

sabiti ad kez, bilmekten

alrr. numunedeki bozunmaya numunenin parcalanma mevcut ugrayan sayis: olarak zamanda

Cogu sayisun bi lmek daha bagmusmdan

veri len ziyade,

Ol1C1l1

lidir. Bu sayi radyoaktif saniyedeki

aktif igi kullanilarak

Akt itlik, verilen

bir numunede

RADYOAKTiviTE

29

Aktiflik

IdNI dt
=)]V

=)]V

eA1

(2.4 )

bulunur.

Boylece

bir numunenin (It, ) baglidir.

aktifligi

mevcut

radyoaktif

atomlann

sayisina (N)

ve bozunma

sabitine

A.. YARI-OMCrR

Radyoaktivitede

onemli yanya

baska dusmesi

bir nicelik icin gerekli sayisryla

de

t'12

ile gosterilen olarak

yan-ornurdur. Aktiflik,

Yari-omur, aktifligin
bozunmarrus bozunmamis (2.3) mevcut atomlann

zaman

tarif edilir. oldugundan arahgma

atomlann sayrsmm

dogru

orantih

t'12

de

yanya

dusmesi
t

icin gerekli degerleri

zaman

esittir.

bagmtismda

:N

=-

No
2

ve

= trl2

yerine

konuldugunda

In2 0,693 trl2 =T=-It,-

(2,5 )

elde edilir.

tll2 zaman biriminde

oldugundan

It,'nll1 birimi zamanm

tersidir

(s -I).

B. ORTALAMA

OMfiR
exponansiyel zaman ifadesi, gerektigini radyoaktif gostermektedir. sifrrdan icin averaj atom lann Hangi sonsuza veya tamamen atomun kadar ortalama gozden ne zaman degisik bir

Bozunrnanm kaybolmasi bozunacagrru omre niceligi toplarup sahip

icin sonsuz bilemeyiz. olabilir.

Herhangi

bir ozel atom

Bu olaym

istatistiki

tabiati

ornur (r) ornurleri

Buradan

tarif edilmelidir. Radyoaktif toplam bir cekirdegin sayisma

t2

ortalama
bolunerek

omru (z), bi.iti.in cekirdeklerin

hesaplanabilir. Diyelim vs. olsun.

cekirdek

ki, t, ornrune

sahip dN, sayida cekirdek, ortalama omur

omrune

sahip dN2 sayida cekirdek

t:

= trdNr + t,dN2 + t3dN3 + ...

dNr +dN2 +dN,

+ ...

(2.6)

30

<;:EKiRDEK

FiZiGiNiN

ESASLAR1

seklinde seklinde

yazilabilir. de yazabiliriz

No =dN, :

+dN2

+dN3 + ... olmak

i.izere bu ifadeyi

integral

f"

telN

_f"rdN No

(2. 7 )

f"dN

(dN )'nin yerine (2.3) esitligindeki

degeri yazrlarak

integrali

almacak

olursa

(1.8 )

T =-

.:t

bulunur. Omek olarak radyoaktif

·5 ·1

44Ru

105

izotopunu 4sRu

inceleyelim.
105

Yan-omru Buradan,

4.5 saat bozunrna

olan(21 ,22) bu izotop bir elektron sabiti

yayinlayarak

'a bozunur.

.:t

= 4,27

x lOs

ve ortalama gore skalada

ornur

r"C 6,5 saat bulunur, (2.3) bagmtismdan atomlarm sayisi (N ) bulunabilir.

faydalanarak Aktiflikse biriminde grafikleri sayim hem

herhangi (2.4) zamana

bir andaki mevcut radyoaktif AN 'dir. lineer grafigini skalada

bagmtisma gore

Sekil 2.321, N Her

ve

JtN 'nin Sekil

yarr-runur 2.3b ayrn

gostermektedir. iki grafikte

Atornlann

yan-Iogaritmik

gosterrnektedir.

de ordinatlara

ve aktifligin izafi sayilan yerlestirilrnisrir. ve hem de r icin gosterilmistir.

izafi saYISI ve aktiflik

4. PESPESE PAR(:ALANMA Hem tabii olarak getirilen gelebilir. radyoakrif

\'S.

K\NUNU izotoplarda bir urline hem de sun! olarak bozunur.

Sayer

bulunan

radyoaktif baska bozuurna

mcydnna

radyoaktif Ana

izotoplarda

bozunrna, pespese

parcalanmalar

sek linde meydana bu i.irlin de ad: verilir)

radyoaktif

clement

ise bu da baska bir clemente bu pespese

bozunur

(ki buna grand-daughter

Bircok dururnlarda

ana maddcnin

urune ve uninun de kararh

RADYOAKTiviTE

31

bir clemente radyoaktif

zamanda

bozunmasryla

sirurhdir. sayida

Burada

su enteresan

soru akla gelir: Sayer ise verilen herhangi bir

"no ;JLo1:.Clpunbelli b())lJn/lK~

atornlanyla

baslanmrssa

100..-----------------

.... .010

4.JlUIO.

_ .. JlhIO$ (1/,-4.5 sa

{J-

s;

...t

..,
;:

*.

ol_--j-~r~i---j----i==~~~~==~o
It1/1 211/11 31111

yan-6mOr.

bl/.

SIll. 11/2

6tv•

"'1/1

Seki I 2.3a. 44Ru

ItJ'

(t

1 '1 =

4,5 saat) icin keyfi birimlerde

(lye karst radyoaktif lineer cizimleri. 46Pd bolumde

105

atomlann
105

N relatif
radyoaktif

sayrsirun

ve J..N aktifliginin

45Rh

'in de

olduguna

ve 35 saatlik bir yan-omurle Bu

'e bozunduguna

dikkat edilmelidir.

Hir bozunmalan

gelecek

inceleyecegiz,

lirlinlintin Herhangi

at01111a]']n1l1 sayisi bir t arunda,

ne olacaktrr?

Bu sayilar lirtine

~1I

sekilde

hesaplanabilir. ana elernentin

AJ bozunrna

katsayisryla

bozunacak

32 (IKiIWIK

IlIi(ilNiN

ISASL \RI

atomlaruun Bunlar

sayis:

;\

olsun.

OrCin e lementin

atornlaruun bir clemente ilavetcn

saYIS1I11

N, ile gosterclirn. lardir. Bu kararh

da /0, bozunma

katsayisryla

baska

bozunacak
I

e lernentteki aiomlann

sayrs: ise N; olsun. Bunlara

4.Ru'.' _
11/'

0 iken ,VI= !VIII'V,

fr
-4.5 sa

.uRh104

z ~
10-1

=i
j

~
II>

:t:

l!!
10-·

4.5 atornlann
==

saar)

yarH)mOr, 11/2 ic in kc) f huimlcr.lc

(:- l' kars: yan logariunik saniyede

radyoak tif cizimleri. sayrs:

N relatifsayisuun
.=

ve AN aktifliginin farzedelirn. Aktifligin

N}I!

0 ve iV, ~. N,o

0 oldugunu

bozunrna

sekl indeki tari finden

su bagmtilan

yazabi Iiriz:

cliV,
dl

.V,

( 2.

<) )

(2.

10)

dN
ell

A,N,

(2. II)

RADYOAKTiviTE

33

(2.9)
atornlann

bagmnsi
)'] N]

N] 'in bozunma ureti Idikleri

hrzrm ve

verir, A2 N 2

(2.'0)
hrziyla

bagmns: gozden

Ne

tipindeki bizi

hrziyla

kaybolduklann:

gostermektedir.

(2.11) baginnsryla

N, atomlanrun

uretim luzi elde edilir. Sirndi

bu bagmtilann cozurnu ilgilendirmektedir. (2.9) denkleminin t = da NI = N,O sartiyla integrali ahrursa

(2. 12 ) elde edilir. N/in bu degeri (2.1 O)'da yerine konulacak olursa

veya (2. 13 )

elde edilir. Bu bagmtrrnn

iki taraf

ile carpilarak

veya (2. 14 ) bulunur. integral almirsa

(2.15)

elde edilir. Buradaki konularak

C integral sabitinin

degeri, t

'da N1

N20

0 degeri yerine

C = ~--'-,·~-N]1J

Ae

/']

seklinde

bulunur.

C'nin bu degeri (2.15)'de

yerine konulup

her iki taraf

'ye

34

<;:EKiRDEK FiZiGiNiN

ESASLARI

boluriurse
N2

__ A--,-I_ A2 AI (2.16)

10

(e

-A,l

A21)

olur. Benzer sekilde (2.11) bagmtisi, t = 0 da

N3

= N30

0 sartiyla cozulurse

(2. 17)

bulunur. Boylece (2.12), (2.16), (2.17) esitlikleri yardlll1l~ mevcut olan atomlann saytsi bulunabilir. Bu esitlikler, t = 0 da

herhangi bir t anmda

NI N10

ve

o ozel
bile
N1,

N20

=.. N30

durumlan
N2

icin turetildi,
N3

Bundan sonra N20 ve N3O' t tliretmek

0 iken sifir olmasalar

ve

icin bagmtilar

rnurnkundur.

Boyle hesaplamalann

neticeleri (2.18a)

(2.18b)

(2. 18c)

seklinde
44Ru 105

olacaktir.

(2.12), (2.16) ve (2.17) bagmtilannm nasil kullanilacaklanna ornek olmak uzere (21 22) 105 105 , 'in 4SRh 'e ve bunun da 46Pd 'a zincirleme bozunmasmi

inceleyelim.
44

Ru

lOS

p---'---~
tl/2

4sRhl05

4,5saat

---'----+ tl/2 = 35saat

p-

46PdlOS

(kararli)

iken

N10

= 100 ve

N20

N30

= 0 sartlan

altmda baslayan

bu 44Ru

105

bozunmasinda

N1, N2 ve N3'iln t'ye gore degisimleri $ekil 2.4'te gorulmektedir.

RADYOAKTiviTE

35

Zincirleme bozunmalara denklernler

bozunma

problemi

herhangi

bir sayidaki

zincirleme eden

radyoaktif diferansiyel

genellestirilebilir.

Zincirlerne

bozunmalara

temsil

dN/dt dN/dt dN/dt

=-

A,N,
-

= =

A,Nt

A2N2
(2.19)

AoN2 - A3N3

z z

..,
.;.

iGD

z j

= ~
J!
c

~ .,

1 ~
I

(saal!

$ekiI2.4.

44

Rulos
1112

/3
= 4,5saat
bozunmasi.

4,RhioS --:___--~ . tl! 2 = 35saat

fJ

zi ncirleme olur. Burada V,, atomlarrrun

sayilandir

N3,

... ,

NIl_! herhangi
)'1'

bir t anmda mevcut bulunan farkh izotop

ve

A2,

)'Y-'"

An-! bunlann,

sirayla,

bozunma

sabitleridir.

Sayet bir mevcut olan farkh izotoplann radyoaktif atomlanrun biliyorsak (yani z=O'da N1o' N20, N,o'"'' ~,O biliniyorsa) herhangi bir

ilk sayrlariru I aninda Nt' N2,

36

<;:EKiRDEK FiziCiiNiN

ESASLARI

N3,

.•. ,

Nn degerlerini,

2.19 gibi].

esitlikleri

yardirmyla,

bulmamiz

mumkundur

[(2.9)

ve

(2.11 )'den buldugumuz 5. RADYOAKTiF Bu oldugu

boltlrnde

DENGE ozel durumlara digeri ise A/ « ,12 ikincisi ise

uygulayacagiz.

zincirleme bozunma esitliklerini bazi iki enteresan durumdan biri A/ ~ ,12 oldugu durum, Birinci durum goturur.

durumdur.

bizi gecici denge adt veri len dengeye,

kahci denge adr veri len dengeye

A. GE('iCi DENGE

Bir ana cekirdegin

A/ bozunma

sabitiyle

I. liri.ine bozundugunu

ve bunun

da ,12

bozunma sabitiyle bozundugunu dusunelim, Bu iki tur cekirdegin de ortalama ornurlerinin ayru mertebede oldugunu yani [/::::: [2 ve dolayisiyla A/ :::::,12 oldugunu farzedelim. degere baslayacagrrn Bu durumda
gosterelirn.

1. iirun atomlannm

sayismm

once

belirli

bir rnaksimum lnziyla azalmaya

ulasacagiru (2.16) esitligini

sonra bunlardan

uzun omurlu

olanm

bozunma

ele alacak olursak

(2. 16)

N2'nin

rnaksimuma

ulastigt

tIll

degerlerini

bu1abiliriz.

Bu esitligin

t'ye gore

tlirevi

ahmp sifira esitlenirse dN2 dt veya (2. 20 ) elde edilir. . '; zamanmdan kucukse
0

sonra 1. urunun
olacaktir.

bozunma

hizma (dN/dt'ye)

A/ ve A2'den hangisi

etkili (hakim)

Soyle ki:

RADYOAKriviTE

-"

'7

i) Sayer iirununkinden

Al < A2 ise (ki bunun daha bilyuktur) (2.16)

manasi

ana elernentin terimi

e;'"

ortalama

omru

I.

bagmtismda

teriminden

daha

suratli olarak sifira ulasacaktir

ve dolayrsiyla bu terim ihmal edilebilecektir.

Boylece

(2.21 veya

(2. 22 )

olacaktir. Halbuki

1. urilrnln aktivitesinin

ana element aktivitesu.e

oraru

(2. 23 )

dir. (2.21) esitlig: I. urunun ana elementin bozunma hrzryla bozundugunu Yani AI' I. urtin elementinin bozunrna luzmi belirler. (2.22) esitligi N/Nl sabit oldugunu ifade eder. Boyle bir dururnda ana elementle

gosterir,
oranmin

1. iiriin elementinin

gecici dengede oldugu soylenir.

(2.24)

oldugu gosterilebilir. Bu ise belirli bir zamandan soma I. urun elementinin kendisi icin belirlenmis olan ,1,2 bozunma sabitiyle bozunacagi anlamim verir. Tek zincirleme (ikili) bozunmadan soma daha ana cok bozunmalarda bitecek ve bile bu ifade I. urun gecerlidir. Belirli bir

muddetten bozunmasma

element

de kendi

bozunma

hiziyla

devam edecektir.

38

<;:EKiRDEK FiZiGiNiN

ESASLARI

B. KALICI VEY A SlrREKLi

DENGE

(2.16) bagmtisnu tekrar ele alalim ve farzedelim ki ana elernentin yan-omru 1. urununkine kiyasla cok cok uzundur (A/(A2). Bu durumda A2-AJ ~A:. ve eic,i ~ 1 oldugundan (2.16) ile veri len

ifadesi N (1_e-,l2i)
10 2

A
ifadesine indirgenir. Bundan buyukse yani t»J/A2 ise denklern

(2.25)

baska sayet t, I. urunun ortalama omrune kiyasla cok zaman e-)·,i'de J'in yamnda ihmal edilerek (2.25)

(2.26) seklinde yazilrr. Bu ifade mevcut gosterir, Bu durumda 1. urun elementinin miktanmn (N) sabit oldugunu

I. iiriln elernentinin

ana elementle

surekli veya kaltci dengede miktan asagi yukan

oldugu soylenir, Ana elementin yan ornru cok buyiik oldugundan sabittir. (NJI! = N) ve dolayisiyla

dir. Boylece kahci veya sUrekli denge icin sart ~2.27 a) veya (2.27 b) veya verilen bir zamanda iki madde miktarlannm bozunma sabitleriyle ters veya

ortalama omurleriyle

dogru orantih olmasidir. (2.27 b) denklemi

(2.19) denklerninin

RADYOAKTiviTE

39

kullamlmasryla denklem

kolayca

tliretilebilir.

Denge

icin,

dN2

dt == 0,

(2.19)'daki

ikinci

A[N[ yi verir. Buda dN[ / dt == 0

=

A2N2 ima eder ki, bu yaklasrk Ana maddenin olarak dogrudur. her bir iirunden yer aldrgi

-A}N} oldugunu

Cunku A} cok kuciik oldugundan

A}N} ~ () olacaktir.

daha uzun yan omre sahip oldugu ve birden fazla zincirleme durumlarda kahc: denge sartirn 2.19 denklemi

bozunmarun

(2.28a) veya (2.28b)

-r: ,,).,

olarak yazabiliriz. Kahci dengeye

tipik bir ornek olarak Ra'un (t1/2 inceleyelim. Rn'un

~{o'}~
=

1620 yil) radon (Rn)'a (/1/2

3,28 gun) bozunmasrrn zamamndan bu sekilde zamalldan bozunma

yan omrune egrisinin

kiyasla cok uzun olan bir I

sonra Rn'un miktan sabit olacaktir. egrisinin ve tureme sonra sabit olmaktadir.

Sekil 2.S'ten acrkca gorulmektedir ordinatlanmn toplarm belirli

ki, bir

Boyle bir duruma ulasildrgmda olduzu soylenir.

Rn'un ana element

Ra ile surekli veva kal rct denzede

Yavai tOreme

Y8\I8i bozunma
2T 3T 4T ST 6T

biriminde zaman Sekil 2.5. Radonun bozunmasi ve turernesr.

't

1T

40 (EKiRDEK

FiZiGiNiN

ESASLARI

6. TABii RADYOAKTiF

SERiLER arastmlmasi protonlar gosterdi ki, bircok arasmdaki

Tabii olarak bulunan izotoplarin radyoaktifliklerinin atom numarasi radyoizotop Z

=

81 ile Z Bunun

92 arasmda

bulunan elementler

arasinda

vardir.

sebebi

bilyuk Z'li elernentlerde

Coulomb itmesinin bu elernentleri daha az kararh yapmasidir. iki notron kaybeder. Bircok hallerde oldugu gibi cekirdek

Bu Coulomb itmesinin notron yaymlamaktan islerninde toplam

etkisini azaltmak icin, cekirdek rz-bozunmasma maruz kahr ve boylece iki protonla ziyade elektron (veya beta isiru) yaymlayabilir.

fJ yaymlanmasi

yuku korumak uzere bir notron bir protona donusur. Bu a ve

fJ bozunma zinciri,

izotop kararh bir duruma ulasmcaya kadar devam eder. Boyle zincirleme reaksiyonlar tabiatta olusan dort farkh radyoaktif seride gayet acikca gorillmektedir. Z 81 iIe Z
=

92 arasmda olan ve tabii olarak bul unan radyoaktif izotoplar, A bagl: olarak, dort seriden birine dahildirler. Serilerin her biri

kutle numaralanna

asagidaki dort simftan biriyle temsil edilmektedir:

A = 4n A = 4n+ I

A A

=
=

4n+ 2

Toryum serisi Neptinyum serisi Uranyum serisi Aktinyum serisi

4n+ 3

Burada n bir tam sayidrr. Bir alfa bozunmasinda kutle dort birim (M = 4) degiseceginden ve bir beta veya gama bozunmasmda kutlede bir degisme olmayacagmdan bu gruplardan birinde basliyan bir bozunma islemi gene aym grupta bitecektir. Sekil 2,6 ve 2,7, Nnin (N = A-Z'dir) Z'ye karst grafigini gosterrnektedirler. Bu sekiller ayru zarnanda yan-omurleri, bozunma tiplerini ve maksirnum parcalanma enerj ilerini de gosterrnektedirler. Bu serilerin varhgi, neptinyumun bulundugu seri haric, her serideki ana elementlerin uzun ornilrlu olmasi gercegine goredir, Neptinyum serisinin ana elementinin nispeten krsa yan-omurlu olrnasmdan delay: (t1/2
9

2,2 x 10 yil) bu elementler tabiatta bulunmaz (element meydana geldikten ~5 x

10 yrl sonra tamamen bozunmus olur).

RADYOAKTiviTE

41

<.
:!;

I\.~
'\
t-0."..

<r-:
-0

1::'"

:;)f.ilt!
..: ...

'" Xl
0

",

Z'~.~~ X f--t"-!_
f"t

J(:'
c:t;l.

Q.,... ....:

co"
'"

.s::;'\
..

«o~
","'0

t-'"

~~ ~ .......

=:00'" d

.. -e

I <, "' ....

';'-4

I::

-0

~q-i-0""
0
flO _M
It'>

:l: ~

., ~

·c

"in

C1) 11) ....

') r'\.
-e

¢
X

E+
::I~

~g

a~i
Z
C1)

~U

10 ,...~

tF~

..~iii

1=
.0 .

"- c..."'"!. "7:.o'::~'\

- ii'
NJ: 00:'

j:::

otN

00

l;(<Q.

0\ 0

;;;;
e,

,.
u

0\

f=

a
c:
C1) C1)

:>.

«
00
00

c:

Ii ·tot

\C 00 II:

"'" e
00

<

>

~
I-

::I

iii

N J: 00 e,

j:: 0
00

:t

..

42

C,'EKiRDEK

FiziCiiNiN

ESASLARI

'g;
~::>

s~ .'i! = u:
go ee go
\,Q

"-

..
c

go

"It' 0 go "-

<

iii 1=

N J:) go e, 0 tit go

::::

~ .....

CO

"It' 0\ N 0\

::> to c:.

~~
go go
\,Q

-<

C)

~ ... u.
c:

go

'<T 0 go "-

t =~ <
1=

2i
N J:) go 0..

0 go :t go

..

01"'f'!

~ekiI2.7.

RADYOAKTiviTL

43

Sekil 2.6 ve 2.Tde kendi element Neptinyum 1) Hepsinin isimlerinden

goruldugu farkhdir.

gibi bu serideki

radyoaktif

izotoplann sahiptirler:

isimleri

serisi haric diger seriler ortaklasa

su dart ozellige

de bir tek cok uzun omilrli) izotopu vardir. Mesela,

ITl

(a) <)oTh--(b) 9'U-' (c)

92 U '-8 ~35

11!2=1,39xI0
C)

10

yrl

Ili2=4,5xI0

yil
8

11'2 = 7,15 x 10 yil

serilerin sonunda slb

]07

diger izotoplan serisi slb

cok cok kisa yan-omurludilrler.

Yani
208

2) Her Li<rserinin
toryum

de en kararh OrOnO kursunun bazi izotoplandir. 'e,

uranyum

serisi

82Pb

206

en

'ya ye

aktinyurn

serisi

'ye donusurler.
Z
=

3) Her bir serinin

86 olan bir asal (inert)

11{)

gazi vardrr,

Bunlardan

toryum
111

serisininkinin aktinyum

ad: toran

(86Rn--),

uranyum
)l-

serisininkinin

ad: radon

(X(,Rn---)

ve

serisininkinin

ad: aktinon

C86Rn--') dur. ye ~ bozurunas: olarak, dalli bir ~ekilde, ortak D LirLinLinLiverrnek

4) Her li<r .seride de bi.r ~ izotopu,;z parcalarnp her bir durumda iki madde uzere donusurler (bak. Seki I 2.8).

hasil olur ye bunlar

.': c.~/
D

Sekil 2.8. aye

fJ bozunmasiyla

parcalanmanm

dallanmast

islemi.

Buraya elementlerin Bunlardan

kadar de

bahsedilen (izole

agll' elernentlerdeki edilmis) bir kac

radyoizotoplardan radyoaktif

baska

hafif vardrr.

aynlmis

izotoplan

bazilan Tablo 2.1 'de gorulrnektedir.

44

C;EKiRDEK FiziGiNiN

ESASLARI

Tablo 2.1. Orta ve hafif-agirhktaki lzotop

19K 40 37Rb 62Sm 71Lu 7SRe 87 147 176 187

elementlerde (YIl)
9 10

tabii radyoizotoplar. Bozunma (t tipi

Yan-ornur 1,2 x 10 6,2 x 10 1,5 x 10 2,4 x 10 4,0 x 10

(t, K yakalama

II
10

a
(t (t

II

Elementlerin elementler aym elementler kutleye sahip,

bozunmasi yukce

a, /3, ve Y-I$lllian yaymlanmasiyla

bozunurlar. ZIt isaretli elektrona esit fakat

simrh degildir. Bir pozitron bir parcaciktir.

Baz: Bazi

vardir ki, bunlar pozitron yayinlayarak yorunge elektronlanm yakalayarak

elektronla da beta

bozunurlar.

Bu iki bozunma

bozunmasi olarak bilinir.

7: RADYOAKTiViTE
Buraya atomlann daha onernlidir, sayrsi almacakttr. birimi olarak Curie'dir bel irlenrnistir. kadar muzakere Bu yuzden iki farkh mutlak sayisuu

BiRiMi edildigi gibi, veri len bir numunede, parcalanan mevcut radyoaktif parcalanma eski miktan

bilmekten

ziyade saniyede

atom sayrsmi bilmek

radyoaktivite

birimi olarak birim zamandaki bulunan radonun

birim vardir. Tarih ile dengede basit degeri sabiti 0,693 1,62xl 0] yu

sirasina gore radyoaktivitenin aktivite hesaplanabilir.

ye 1 gram radyum Curie'nin

bir sekilde

Radyumun

yan-omru

1620 yrldir ve bozunma

13,8xI0~12SI radyurnda 6,02x 1O~- atom vardir.

73

dir. Radyumun
Dolayisiyla

kiitlesi 226 akb dir ve bir atom-gram 6,02xI0 2,26xl luzi 13,8x 10
-12
23

bir gram radyum

----cc-

2, 66 xl 0'1 atom -

ihtiva eder. Buradan

parcalanrna

dNldt = IAN]

x 2,66 x 10

21

3,7x 10

10

parc/s

RADYOAKTiviTI

45

bulunur. bulunan Curie'nin esittir)

Radyumun saniyedeki alt birimleri ve mikrocurie'dir

deneyeiler parcalanma

tarafmdan

bulunan
10

farkl:

'11 10

degerleri
7

kullanilarak
I

sayisi 3,4x I 0

ile 3,7x I 0
-l

arasinda

degismektedir esittir), birim ortaya esittir. (urd)

milicurie (ki bu me ile gosterilir (bu da uc ile gosterilir kansikhklar

(rnrd)
3

ve 3,7x 10 parcalanrna/s'ye yeni 10

(,

ve 3,7x I 0 parcalanma/s'ye oldugundan bir

Curie'nin cikrmstir.

be lirlenmesinde

Rutherford

(I'd) ad: veri len bu birirn saniyede 10 parcalanma/s

parcalanrnaya

rd'nin altbirimleri milirutherford

=

ve mikrorutherford

I parcalanma/s'dir. 8. VARI-OMUR TAViNi metotlann izotoplann cogu a, A, r ve

ucune

Yan-omur tayini icin kullamlan de uygulanabilir. Radyoaktif

f3 ve
112

y bozunrnalannrn her karakteristik sabitleri Genellikle

birbiriyle ilgili olduklanndan bunlann biri tayin edilinee digeri bulunabilir. yuri-omur (lJ) denel olarak tayin edilir ve digerleri bundan hesaplanabilir.

A. KISA Y.·\RI-(}i\lf'R

TA yj:"lj

Orta derecede izotoplar zamana gore grafigi

kisa yan-ornurlu

(dakikalar, yan-ornur,

saatler,

giinler

ve aylar) radyoaktif kagida sayunlann ve egimin

icin A buyuk

oldugundan

yan-Iogaritmik Grafik

cizilerek

tayin edilebilir,

bir dogru grafigidir

mutlak degeri parcalanma

sabitini verir. Yani N=N

e
'AI

()

InN yazrlabilir. Buradav

InNo - AI

veya

a - AI gelmektedir. Idv/dtl A

InN ve a = InN" (sabit)'e

karsihk

==

dogrttnun e{!,imi olmaktadir.

Krsa yan-omrun

daha kesin tayini icin verilere, uygulamak

0

zarnana gore sayma

hizlanna,

en-kucuk-kareler

metodunu

gerekir.

Sayer radyoaktif uygulamak

numunenin

yan-

omrii birkac saniye mertebesinde ise icin de baska metotlar

zaman bu metodu

zordur ve bunun

geli~tirilmi~tir(24).

Bunu ragmen.

bir Curie.

S<1Il1\'e

basma 3.7"

1010 parcalanma

olarak

kabullenilrnistir

46

(EKiRDEK

FiziGiNiN

ESASLARI

B. (:OK UZUN YARI-OMlJRLERiN

TA YiNi

Veri len bir rnaddede radyoaktif olarak saniyedeki parcalanrna

10

atornlann sayisi (N) biliniyorsa,

,1= (liN) dNldt

zaman

denel

sayrsmi bulmak suretiyle A tayin edilebilir:

=

IdNldtl Bu rnetot yan omru 10

AN,

yrl veya daha uzun olan izotoplara

uygulanabilir.

Sayet

iki izotop kahci bir dengeye ulasmislarsa

yani

ise

zarnan A" N, ve Nl bilindiginde faydalanarak

uranyurnun

,12 degeri

hesaplanabilir. tayin

Radyumun edilmesi kalic.

bilinen denge

yart-omrundc» esitliginin

yan-omrunun

kullanu.nasma

bir ornek teskil eder.

•• •

• •• • •

10

20

30

40

SO

60 yarr-ornttrteririin iayini. Kapah

t (saat)
SekiI2.9. Bir kansundaki farkl: bilesenterin daireler denel olarak tespit edilmis ayn aktiflikler
toplamrru gostermektedir.

C. AKTiFLiKLERiN

KARISIMI

Bazi izotoplann kagida cizilen

bozunma

karakteristiklerinin grafiginin bir dogru

arastmlmasmda, seklinde

yan-logaritmik durumlarla

aktivite-zaman

olmadigi

R/\I)YOAKliVITI;

-17

karsilasrlabilinir. dernektir. Kolaylik oldugunu Boyle edilebilir:

Bu durumda

arastmlan

numunede farkli radyoaktif sadece

izotoplar

var

olrnas:

bakunmdan Sekil :2.9.'da

bir kansimda boyle cizilmis

0<; farkh aktivitenin

mevcut

farzedelim. bir

bir numunenin

aktifliginin zarnana karsi su sekilde tayin

grafigi gorulmektedir

(siyah dairelerle farklt

olan) ki, bu bir dogru degildir. yan-omurleri

kansrrndaki

elernanlann

(i) Denel olarak bulunan bir kagida cizilir (siyah noktalar, (i i) Zamanm yakm cizilerek noktalar) buyuk bir dogru

sayrna hrzi zamarun fonksiyonu .). denel

olarak yan-logaritmik noktalar (egrinin gecen sonuna bir dogru

izotopun

degerleri ne karstl ik gelen uzerinde olacaklardrr. cizgi uzanhr. Bu dogru

Bu noktalardan en buyuk

t= O'a kadar

yan-ornurlu tayininde 60 saattir. edilen

bozunmasim ternsil eder. Bu dogru cizgiden, kisa yan-ornurlerin metot kullarularak yan-omur tayin edilir. Bu ozel durumda (iii) Yukarida
omurlu) bulunan

kullanrlan yan-

(ii) kisrnmda aktifligi denel

bulunan

dogruyla

ternsil

(60 saatlik

numunenin
noktalar

noktalardan

crkanhr, gececek tayin

Bu cikarma

neticesinde

acik daireler

(0) seklinde

gosterilmistir.

(ii) kismmda oldugu gibi.

sekilde bir dogru cizilir.

bu noktalarm Bu dogrudan, saatti r. (iv)

da biiytlk r'lere karsihk daha once aktifligi oldugu

gelenlerinden

gibi, yan-ornur icin (iii)'deki

edilir;

ki bu sek!e yeni dogru

gore icin

10 de

Ucuncu

bulrnak

islernler

tekrarlamr. Elde edilen noktalar sekil uzerinde (....) sek linde gosterilmis aktiflik egrisinden {I :2 saate karsihk gelmektedir. Bu ornek cok sayida
uygulanmasiru

olup bll son

icin snurlt asagrdaki aktiflikler

olarak

uc aktiflik karisuru ilgili

kansuru

almmrssa

da ayru metot daha Ancak aktiflikler bu metod un zincirlerne

radyoaktif

izotoplann

icin de kullanilabilir.
olrnamahdir.

belirli faktorler birbiriyle yan-omurleri kuvvetli ohnahdrr;

kisrtlarlar:

(a) Farkh bozunrnanm

Yani

aktifligi

olmamalrdtrlar. birbirinden (kuvvetliden aralrgrnda epeyce farkh olrnalrdrr. kasit yiiksek sayma parcalanrna hizma bll krsa cok kisa ornurlu
lnzrna katkrsmdan

(b) Farkh izotoplann (c) Numuneler sahip varsa omurlu

olrnasidir)

yeterince

veya siddetli tatminkar

oyle ki sayet

bir aktiflik

ihmal aktitlik

edilerneyecek

bir zaman bir sekilde

tam olarak tayin edilebilsin.

48

~'EKiRDEK

FiZiGiNiN

ESASLARI

PROBLEMLER 1. Radyoaktif Au
198

numunesinin

asagidaki sekilde bozundugu Gecen Zaman (saat)

gczlemlenmistir: Sayrna / dak

Gecen Zaman (saat)

Sayrna / dak

0 12 24 36 48

4810 4215 3705 3281 2850

60
72

84 96 108

2520 2211 1998 1775 1502

a) Yan-omur, bozunma sabiti ve ortalama ornru bulunuz. b) iki hafta sonra bu numunenin aktivitesi ne kadar olacaknr? c) iki hafta sonra bozunmamis radyoaktifatomlann sayisnu bulunuz.
bozundugu

2.

Belli bir radyoaktif gozlernlenmistir: Gecen Zaman (dak)

numunenin

elektron

yayinlayarak

su sekilde

Parcalanma (dak)

Gecen Zaman (dak)

Parcalanma (dak)

0 5 10 15 20 25 30
a) b) c)

2650 2190 1821 1502 1233 1009 830

35 40 45 50 55 60 65

690 570 460 380 310 260 220

Yan-omru, bozunma sabitini ve ortalama omni bulunuz. iki saat sonraki aktiviteyi bulunuz. iki saat sonra bozunmam l~ radyoaktif atomlann saYIS1l11bulunuz.
60

3.

Co 'm yan-omru 5,2 yrldir. a) Parcalanma sabitini hesaplaymiz. b) c) Co numunesinin aktivitesini hesaplayiruz ve bu aktiviteyi Curie ve Rutherford cinsinden ifade ediniz. Her bir parcalanmada 0,31 MeV enerjili bir elektronla birlikte enerjileri 1,17 MeV ve 1,33 MeV olan iki gama rsnu yaymlandigma gore disanya enerj i verrne hrzrrn erg!s cinsinden hesaplaytruz.
1 gramlik
(,()

RADYOAKTiviTF

49

4.

I gramlik bir radyoaktif radyum numunesi saniyede (3,60 bozunmasiyla bozunuyorsa, numunenin yan-ornrunu ve hesaplayunz.

± 0,04)x 10 beta bozunma sabitini

I Curie'ye bozunmaya

10

5. 6.
7.

Nd 'nin yan-omru II gundur. Ntl dusmesi ne kadar zaman alacaktir?

210

147

147

'nin aktivitesinin

10 Curie'den
210

Po 'nun yan-ornru 140 gUndiir. Sayet 10 mg Po iki yrl terkedilirse bu periyot sonunda aktivitesi ne kadar olacaktir? Ba 'un yan-ornru 8 yrl ise I Ci ve 100 rd'luk Ba kadar olacaktrr? I rd'luk U
Tabii
238 133 133

numunelerinin

kUtleleri ne

8.
9.

ve I rd'luk Po

2! 2

'nin kutlelerini
147

hesaplaymiz.

samaryum % IS Sm ihtiva bozunmasiyla bozunur. Tabii elementin

147

eder. Sm radyoaktif gram basina saniyedeki

10

147

olup alfa parcalanma

10.

sayrst ne olacaktrr? Sm 'nin yarr-omru I ,3xl 0 yrldir. Radyumun yan-omru 1620 yrldir ve yan-ornru 3,82 gun olan radona bozunur. 10 gramlrk bir radyum kaynagi muhafaza altma almrms ve meydana gelen radon her 24 saatte bir disanya pompalanrmsttr. Her bir seferinde ne kadar milicurie'lik radon disanya pornpalanmtstir? Normal (Rn
! 22

1 I. 12.

sicaklik U

ve basincta
135

I milicurie'Iik 'in 1/40 oranmda

radon gazirun kansimmdan

9

hacmini ibarettir.

hesaplayiruz U
235

'nin yan-ornru 3,82 gundur).

8

Tabii uranyum
ornru 7,lxlO

ile U
238

238

'in yan-

yil, U 'in yan-omru ise 4,5x10 yildir. Sayer dunya 4xl0 yasmda ise diinyanm olusumunda bu oran ne idi? Sayer numune her hangi bir et k· lye, bi Icazaya ugramarmssa bundan 10 10 yil soma bu oran ne olacaktir? II' 13. U
238

'in son bozunma

UrUnU Pb

206

'drr:

Sayet U

138

'in yan omru 4,5x lOyd·

206

ise, I kg U Dunyanm

238.

numunesi bulmada

10 milyon yl I soma bu metodu

nasil

ne kadar Pb kullanabilirsiniz? 14.

15.

ihtiva edecektir?

yasim

(2.18 a), (2.18 b) ve (2.18 c) esitl iklerini ti.iretiniz.

NdI49 -:> Pml49
tl! 2

__ tl! 2

'--

__

1,8 saat serisinde,

149

= 50 saat
149

-:> SI11149 (kararh)

bozunma Pm
149

baslangicta Nd

'un 10 radyoaktif

atomu

bulunduguna

ve

ile Sm 'un hie atomu bulunmadigma sayismm zamana karst grafigini ciziniz.

gore Nd, Pm ve Sm atornlann

50 (,EKiRDEK

FiZi(jiNiN

ESASLARI

bozunma

serisini

goz online alnuz, farzederek Th

birinin bulunmadiguu 17. Asagida bozunma gorulen

231

1=0 iken U

215

'in bozunma

iirtlnlerinden

hie

'in turerne ve bozunma I tipindeki radyoaktif

grafigini ciziniz,
atomlar radyoaktif A-J ve A-.j atornlar

bozunma

sernasmda,

sabitleriyle

2 ve 3 tipindekilere,

daha sonrada

2 tipindeki

A-] bozunrna

sabitiyle 3 tipindekine bozunrnaktadir. Sonunda 3 tipindeki A, Llozunma sabitiyle 4 tipindekine bozunmaktadtr,

Sek, PR-17.
a) b) c)
(t)'da\1 'N10 ve .\_, .\,

4·

lr
)., 'Y

Kararh atomlann
sayisi ve 2, 3

.\.j =U alaruk. radyoaktif

ve 4 tipindekilerin aktiflikleri icin ifadeler turetiniz. 1=0 iken NI=NIO ve N2=N20, N]=N30 =0, N4=N40=0 olmasi halinde (a) krsrmrn tekrar ediniz. 1 'den 3'e bir bozunma olmadigt taktirde bu esitliklerin daha basit olan stand art esitliklere indirgenecegini gosteriniz, serisinde asagidaki bozunmayi 26,8 dak goz online alarak 19,7 dak

18.

Uranyum RaA
II
2

= 3,05 dak

~ Ra B

f3

~ Rae

a) b) c)

10 RaA atornuyla baslayarak, zamarun fonksiyonu olarak RaA, RaB ve Rae atomlanrun saYIs1l11ciziniz. RaB'nin rnaksimum degere ulastrgi zarnaru ve RaC'nin maksimum degere ulastig: zamam bulunuz. Kahci veya gecici dengeye ulasmak murnkun mudur?

10

RADYOAKTiviTE

51

19.

Tabii uranyum

agirhkca yuzde 0,72 U

235 238

235

ve yuzde 99,28 U

238

ihtiva eder. Sek. olup daha

2.7'den gorduk ki, U ve U iki serinin ana (baslangic) elementleri sonraki Ilrunlerinden 90k daha uzun yan-omurlere sahiptirler:

7,lxl08Yll Un.s
II
. 231

~ Th211
~ Th234
saat
231

tl12=25,64saat

~ Pa2)[-------,--~
tl/2

yll
~

Pa234

-----

till
234

=24,lgUn
234

11/2
235

6,7saat
238

Urunlerden Th dengededirler.

, Pa

ve Th

, Pa

karsihkh

olarak U

ve U

ile gecici

a) Her bir urunun (Th , P , Th , Pa ) milyarda bir 1(lSIIn cinsinden atomik konsantrasyonunu hesaplaymiz. b) Bu gecici dengeye ulasmamn ne kadar zaman alacagmi kestirebilir misiniz? 20. Problem 15'deki seri bozunmada a) Ulasilan denge turunu muzakere ediniz. b) Bu dengeye ulasmak ne kadar zaman alrr? Asagidaki sayma hizlan, birbirinden tamamen ilgisiz iki aktivitenin kansumndan elde edilmistir, Sayma hiznu yan-logaritrnik bir kagida ciziniz ve bu iki aktiviteye ait yan-omurleri bulunuz.

231

231

234

234

21.

Gecen Zaman (saat) 0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0

Parcalanma (dak) 7410 4108 2405 1510 990 730 524

Gecen Zaman (saat) 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0

Parcalanma

(dak) 406 322 270 221 183 153 130 110

52

~'EKiR[)EK

FiziCiiNiN

ESASLARI

KAYNAKLAR Becquerel, H., Compt. Rend., 122, pp. 420, 501,689, (1898). Curie, P., and M. Curie, Compt. Rend., 127, pp. 175, 1215, (1898). Rutherford, E., and F. Soddy. Phil. Mag .. 5, pp.445, 575, (1903). Rutherford, E. and F. Soddy. Phil. Mag., 4, pp. 569, (1902). Becquerel, H., Compt. Rend., 136, p.199, (1903). Curie, M .. Compo Rend., 126, p. 1101, (1898). Curie, P., and G.Bemond, Compt.Rend., 127, p.1215, (1898). Crookes, W., Proc. Roy. Soc., A-66, p.409, (1900). Crookes, W., Proc. Roy. Soc., A-69, pA13, (1902). Rutherford, E., Phil. Mag., 47, p.l 09, (1899). Rutherford, E., Phil. Mag .. 5. p. 95, (1903). Rutherford, E., PhiI.Mag., 5.p.I77, (1903). Rutherford, E., Nature, 65, P. 366, (1903). Villard, P., Cornpt., Rend., 130, p.II78, (1900). Giesel, F.D., Ann. Phys. Chern., 69, p.834, (1899). Meyer, S. and EVon Scwiedler, Z.Physik., l.p.90, (1899). Strutt, R.J., Proc. Roy. Soc., A-n, p.208, (1903). Rutherford, E., Phil. Mag., 12, p.348, (1906). Rutherford, E., and O.Hahn, Phil. Mag., 12, p. 371, (1906). Rutherford, E. and l-l.Robinson, Phil. Mag., 28, p. 552, (1914). Nucleer Data Sheets, National Research Council, Nrc 58-11-55-60. Duffield, R.B., and M.L. Langer, Phsy. Rew., 81, p. 203, (1951). Strom inger, D., J.M. Hollander, and G.T.Seaborg, Rev. Mod. Physics 30, p.585, (1958). Rowlads-S., "Methods of Measuring Very Long and Very Short Half-Lives", Nucleonics, 3, No.3.2, (Sept., 1948). DAHA I. 2. 3. 4. FAZLA BiLCi i<;:iN TEKLiFLER

3. 4.

5. 6. 7. 8.
9.

10. II. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
')~ ~.:J.

24.

Rutherford, E., LChadwick, and C.D.Elis, Radiation From Radiactive Substance, Chapterl!. New York: Macmillan, 1930. Segre, E., Ed., Experimental Nuclear Physcis, Vol. Ill, Part [X. New York: John Wiley and Sons, Inc., 1959. Evans, RD., The Atomic Nucleus, Chapters 15,25,26. New York: McGraw Hill Book Co., Inc., 1955. Siegbahn, K., Ed., Alpha-Beta-and Gamma-Ray Spectroscopy, New York: lnterscience Publishing, 1965.

III

RADYASYONSAYA~LARI

I. GiRiS

Bir radyasyon konuda, calisma

sayact herhangi radyasyon

bir nukleer fizik deneyinde olculmesinde

en onernli aractir. Bu cesitli sayaclarm aletlerde

cesitli nukleer prensipleri

turlerinin

kullarnlan

ifade ve izah edilecektir.

Belli deneyler
" ""

icin standart
""."""

gerekli tadilatlar

yapilabilir.

Herhangi bir deney ..-.•-.-""".-." .... secimi iki faktore --___;:_--.--.~ icin ozel bir.. sayac ... .... _.ikincisi ise alinacak
".""."-"."""""

-~----,,-,
almmasi uygulandrgi tartisilacaktir.

olculerin

turudtlr.

Bir atornik radyasyon

cekirdegin sadece
a-,

cesitli

yonleriyle

incelenmesinde degildir, fizik Ozel

dikkate sayaclann

gereken diger

J3-

ve r-l~llllan sonraki

radyasyonlar

bundan

nukleer

cahsmalannda

Denel calismada kanunlanna Konunun

verilerin verilerin dayah

analizlerinde

istatistik,

onernli

bir

vasttadir. Bunun

Yapilan

bir

dogruluk

derecelerinin

bilinmesi

gerekir.

icin ihtirnaliyet edecegiz.

olan ve karsilasrlabilinecek egriye uydurma

hata cesitlerini

miizakere

sonunda,

icin, en kucuk kareler rnetodu adi veri len ve denel

54

(EKIRDEK

FiziGiNiN

ESASLARI

noktalann edecegiz.

en uygun

teorik

egriyi

verrnesuu

saglayan

metodu

acikca

muzakere

2. SA YA<;:: TURLERi

Basit iyonlasma

radyasyon meydana

sayaclan, getirrneleri

yuklu

parcaciklann

ve fotonlann
yapilirlar.

belli ortamlarda Notronlar gibi

gerceginden

hareketle

yuksuz parcaciklar dedekte edilmeleri

iyonlasmaya

cok az ya da hie sebep olmazlar; zordur. Notron sayaclan

bu yuzden, XIII.

bunlarrn Boliimde

(sayilmalan)

inceleneceklerdir.

A. ELEKTROSKOP

lyonlasnnci

radyasyonlann Bir elektroskop

dedeksiyonunda bir yukun

kullanilan en ilkel aletlerden

biri alettir.

elektroskoptur. Elektroskop

potansiyelini meydana gelir.

olcen

bas it bir

genellikle

iki ince altin yapraktan

yukli;

Radyoaktif Radyoaktif

bir rnateryal,
crkan

bir elektoskobun elektroskop

kabrrun icindeki

icine
gazin

yerlestirilir.

kaynaktan

radyasyon toplanan

iyonlasrnasma saglar. Bu

sebep olur. Yapraklar yakmsama dogru

hrz: direkt

tarafindan olarak

yuk yapraklann

yakmsamasmi radyasyon

iyonlastrrma

hrziyla, dolayisryla

miktarryla

orantihdrr.

Modern

bir elektroskop, tarafmdan

ki bunun

olcumleri I)

ilk modellerinkilere

gore daha dogrudur,

C. Lauritsen

dizayn edilrnistir.I

B. jVONLASMA

ODASI

Seidl 3.1 (a) bir iyonlasma

odasrru gostermektedir.

Iyonlasma odasi, icinde drsaridaki

farkma rnaruz kalan iki elektrodu

bir voltaj kaynagi (V) vasrtasiyla yuksek potansiyel

(1) gelen

yaprlrrusur.

Kutuya

giren radyasyon

burada

iyonlasmaya Voltaj, yiikseklikte

sebep olur. Meydana yeniden birlesme

iyonlar

+ ve - elektrotlarda

toplamrlar.

yiiklerin tutulur.

miktan

ihmal edilebilecek

kadar kucuk yapacak

RADYASYON

SA YA('LARI

Ir-_: E'

:ET-_:J c_--

u
fa)
icin

---,

+:

TV

...

l~-lj
r--,1

If-.

R,

.. """.-,.

-=;;:-

(b)

Sekil 3.1.

(a) lyonlasma dedeksiyonu dedeksiyonu

odasi ve x-ismlan ya da parcaciklann devre, (b) lyonlasma odasi ve

siirekli tek

bir suasnun parcaciklann

icin devre.

Sekil 3.1 Carda gorulen siddet orantrh olcumleri icin kullaruhr.

diizenek

x-ismlan

gibi siirekli miktan

bir radyasyon iyonlasma

suasmrn

Mevcut

radyasyon

miktanyla beraber

olup elektrornetre

gibi ak1111olcer bir aletle (A) belirlenebilir. olyUmUnde tatrninkar akrm, gostergeyle duzenek degildir; okunamayacak

Bununla

tek paryaclklarm parcaciklann Tek parcaciklar meydana

getirdigi

icin Sekil 3.1 (b)'deki meydana

kullanrlmaktadrr.

Parcacrgin pozitif iyonlardan

kutuya daha Bu, bir

varrsiyla iyon ciftleri

gelir (negatif

iyonlar elektroda (toplayicr)

once ulasirlar). dis devrede potansiyel

Her iki iyonun etkisiyle bir iyonlasma aknrn

kollektor

potansiyeli

degisir. iizerinde

meydana

getirir,

bu ise R direnci

dusmesiyle

neticelenir. sonra iyonlasma akuru ve direnc uzerindeki R Uzerindeki potansiyel potansiyel dusrnesinden

Bir parcacik dusrnesi

gecisinden

sifrra duser. P noktasi gibi bir noktada, bir elektrik

ileri gelen voltaj degisimleri Bu puis buyutulerek

pulsu veya bir puis sinyali olarak ahnabilir, kaydedilir.

(amplified)

skalar olarak bilinen bir devre tarafmdan

56 <;:EK1RDEK Flzl(;IN1N

ESASLARI

Pulsun

eksponansiyel

azalmasimn

ortalama

omru devrenin

zaman sabitine

(RC)

esittir. Sekil 3.2 iki farkh zaman sabiti icin bir iyonlasma odasindan elde edilen puis sinyallerinin seklini gostermektedir. Bu cihazin dezavantaji (2,3) (resolving time). Yani cihazm

cozme zamamndadir

baska bir parcactgi dedekte etmeye hazir hale gelmeden once gececek zaman birkac milisaniye kullarulmasim mertebesindedir icabettirir. ki, bu iyonlasma odasinm dusuk sayma hizlannda

(sanlye)

J(i'

SekiI3.2.

(a) RC=oo ve (b) RC=I

us'lik zaman sabitleri icin bir iyonlasma odasindan sekilleri, (a)'daki hizh yukselrne elektronlann daha

elde

edilen

puis

hareketinden

ileri gelmekte

(Vj'de maksimum

degere ulasrnakta);

sonraki yavas yiikselme pozitif iyonlann

(V2 de son degere ulasmaktadir).

hareketinden

ileri gelmektedir

[D.R.Carson and R.R.Wilson, Rev. Sci.

lnst., 19,207 (1948)'den].

C. ORANTILI

SA YA<;:

Bir oranttli sayac iyonlasma odasirun tadil edilmis sekli olup iki bakimdan ondan farklrdrr. silindirin Orantih sayacin elektrotlanndan biri ici bos bir silindir, digeri ise uzanan bir teldir. Elektrotlara

icinden gecen ve silindir ekseni boyunca

RADY ASYON SA YA(:LARI

57

uygulanan buyuklugu bUyUklligU,

voltaj belli

iyonlasma bir limite

odasmmkilere kadar birincil artan

uygulanandan voltajla artar.

cok daha fazladir. Bu noktarun dogru altmda

orantrhdu.

Pulsun pulsun Sek i l

parcaciklarm

iyonlastirma

miktanyla

3.3'te gortlldugu

gibi bu orannhligm gecerli oldugu voltaj bolgesi oranttli biJ/ge'dir.

en
~
.!::!
1()6
I/)

"t:
CO

c::

'"2 10·

;:: CO

.~
c::
CO

..!!"!
I-

c:

CO

A· Rel<nmbinasyoo bIilgeSl

9· lronl~ma sayae,birige!ll c- or a,ltlb say,.. bOlgesi

O· Geiger sayac) bOlgesl

E·lIollalma

600

900

1200

1500

I !IOO

Sekil 3.3.

Gaz-dolu sayrlan,

bir sayacta toplanan

iyonlann

voltajin

fonksiyonu

olarak rolatif

Bu orantihlrk parcaciklann Tel elektrottan

karakteristikleri, ayirdedilmesinde
r mesafedeki

bu sayacin kullamlmasrm elektrik alaru

degisik

iyonlastirma kilar,

gucu ve enerjisi

olan

mumkun

(3.J)

58 ~TKiRDEK

FiZi(~iNiN ESASLAR!

ile verilir. elektrodun telin

Burada

V elektrotlara Sayer a alan!

uygulanan

voltaj,

a ve b sirasiyla

tel ve silindirik

yancaplandir. elektrik herhangi

0,0 I em, b = 1,0 em ve V = I 000 volt ise merkezi 10

4

civanndaki

volt/em

mertebesindedir. sebep

Gelen

bir parcacik telin

sayacrn icinde

bir yerde (merkeze

gazm

iyonlasmasma

olur. Merkezi dolayr)

civanndaki carpismalarla iyonlasrnalara orantih enerjisiyle

Baslangicta

elektronlar

yakrn yerlerdeki sebep olurlar.

buyuk alandan Boylece

daha fazla da ilave

ilave iyonlasmalara sebep olurlar calrstmlmissa olan bir

Uretilen elektronlar

ve bu boylece buyuklugu elektron

devam parcacigm

eder gider. Nerice, ilk iyonlastirma meydana

sayer sayac gilcu ya da gelmesidir. ve mn

bolgede

orantih

kumelenmesinin

sayet n sayida iyon-cifti iyon olusmussa buradaki

varsa ve neticede m'ye katlama

mn sayida elektron

sayida pozitif

faktoru ad: verilir.

m'nin degeri

10'''e kadar cikabilir.

SekiI3.4.

Haricen

eslenmis

(coupled)

devrenin

farkh

zaman

sabitleri

icin,

bir

orantrh sayactan

elde edilen puis sekilleri, (1948)'den].

[O.R. Carson and R.R. Wilson,

Rev. Sci. lnst., 19,207

Tel tarafmdan bulunan

cekilen

elektronlann

etkileri

halihazirda

merkezi

telin yakuunda bu elektronlar

yavas-hareketli

pozitif iyonlar tarafmdan

noturlestirildiginden, iyonlann

potansiyelde potansiyel

bir dususe sebep olmazlar. dusmesine sebep olur. Sekil

Ancak pozitif 3.4'te

uzaga suruklenrnesi sekli eslerne

goruldugu

gibi pulsun

RADY ASYON SA Y A~'LARI

59

devresinin icin teorik

zaman sabitine ifadeler M.

baghdir, Orantih sayacin katlama Rose and S. Korff(4) ve

faktoru (m) ve puis sekli and D.

C. Montgomery iyi bir

UYUI11

Montgomery(5) Oranuli sayacin

tarafmdan buyuk

turetilmistir. bir dezavantaji

Deneyle

teori arasinda

vardir.

orantihlrk

karakteristiklerinin

rnuhafaza

edilebilmesi

icin oldukca

kararlt ve pahah guc kaynaklanna

ihtiyac duyulmasmdadir.

D. GEIGER-MOLLER

SA YAel

Bir orantih sayacm otesine sayaci kadar artmlirsa, ya da kisaca

elektrotlanna

uygulanan

voltaj sayer orantihhk

bolgesinin G.M.

cihaz bir Geiger-MUller

sayaci olur ve cogu zaman adlandinhr. Cikis

Geiger sayacz(6,7) seklinde

bagrmsizdrr

pulsu sinyalinin

genligi birincil parcaciklardan alakasiz sayacim asagidaki

iyonlasrnadan

($ek. 3.3). Bu yuzden birincil Uretir. uygun

bir G.M. sayacindaki miktarlanyla Geiger-MUlier

cahsrnasi

her biri, enerjileri ayrn

ve sebep olduklan bir sinyal icin cok

iyonlasma

bir sekilde

buyuklukte dedeksiyonu anlasilabilir.

Bu ozellik kilar.

tek parcaciklann actk ifadelerden sayacta

Cihazm

Orantilt silindirin gorurler

oldugu gibi bir G.M. sayaci da bir metal silindir ibarettir. Bunlar katot (silindir)

elektrotla

bu i~

icindeki

bir tel elektrottan

t

ve anot olarak

ve Sekil 3.5 te gorUldUgU gibi ince bir cam tup icine kapatrlrmslardir. 90 argon ve yuzde 10 herhangi

Bu tup

10 em Jig basincmda agirlikca yuzde

bir organik

Katod

t
V

'------1111.,1---.....
$ekiI3.5. Tipik bir Geiger-Muller icin ince bir mika pencere
~d.\d'-l.

Alia

vcy a Beta parcaciklannm

sayrlmasi

kullamlabilir.

60

(,EKiRDEK

FiZiGiNiN

ESASLARI

doludur. voltajda

Orantih meydana

sayactaki gelmesini

atmosferik saglamak

basinc yerine burada, bosalmanm icin, tiipteki gaz alcak basincta gerekcesi daha soma aciklanacakur. iyonlastinr.

daha dustlk tutulmaktadir.

Alkol ya da halojen Gaz icinden

ilave edilmesinin gecen bir parcacik

gaz molekullerini

Elektron

merkezi

tele dogru, pozitif iyon da silindirik cok buy uk alandan iyonlasnrabilecek dolayi,
'0

katoda dogru cekilirler. yaklasmakta enerji olan

Merkezi telin yakrmndaki diger molekUlleri elektronlar

tele kinetik

elektronlar Boylece

miktarda

kazarurlar,

yayrnlanan

da daha fazla iyonlasmalara potansiyel boyunca cok yuksek ise (l000 tam bir bosalma buyukse,

sebep

olacaklardir.

Genel

olarak, sayer uygulanilan

volt civannda

ise), iyon artrsi devam eder ve elektrot ani bir akim pulsu dusmesine verir.

meydana

gelir. Bu, drs devrede

Sayer R direnei

bu akim direnc iizerinde bir potansiyel azaltir. Potansiyeldeki

yol acar sona ilk

ki, bu da merkezi telin potansiyelini erdirir degerine ve ak nm stftra dusurur. ulasmasrm

bu dU~U~ bosalmayi telin potansiyelinin saglar.

Akimdaki

bu dU~U~, merkezi

ve tupun yeni bir hadise icin hazir hale gelmesini

buyuk

Geiger uygulanilan basladigi

sayacinm

bir avantaji sayma

Sekil 3.6'da cizimi

gorulmektedir gorulmektedir).

(bu sekilde,

potansiyele potansiyel

karst

luzmm

Sayrnamn sonra

farkina esik potansiyeli

adi verilir. Keskin

bir yukselisten

sayma lnzi, artan voltaja ragmen da Geiger bolgesi adi verilir. guc kaynagma hassas haemin olan ihtiyaci

hemen hemen sabit kalrr. Bu yasst bolgeye plato ya bu bolgede Bosalmanm haemin cahstmlrnasi buyuk oldukca sihhatli bir icindeki

Sayacin giderir.

bir kisrru silindirin

icinde baslar; ancak, hassas gereken Geiger bolgesine

dismda baslayan

birkac bosalrna

yassi olmasi Meydana

100 volt basina yuzde birlik bir egirn verir. gori.ildUgU gibi, iyonlastrnci
kaynagin

getirilen

pulsun

sekli,

Sekil 3.7'de

tupiin boyuna gore yerlesimine Geiger pesinden sayacrrun

baglidu. bilyuk bir problem, ilk bosalmanm yuzde hemen

kullarulmasmda meydana

ikinei

bir bosalmarun istenmeyen bir noktasinda

gelmesidir.(2)

Agirhkca

10'luk cok

atornlu gaz kansnru,

bu etkiyi azaltir. olusan elektron kumelenrnesinden sogurulur dolayi. ve fotonlar tel

Elektrodun boyunea duzgun

bir bosalma

meydana

gelrnez, Bazi elektronlar

RADYASYON

SA Yi\(;LARI

61

Plato
E
(J)

C\'l

it

.l:!

'a

700

800

900

1000

1100

1200

1300

SekiI3.6.

Bir G.M. sayacmm tipik bir platosu.

200 volt

boyunda

asag: yukan

% I 'lik egirne

sahip

yayinlamr. giderek 90k elektronlar gaz

Sayer tupte sadece sokerler mevcutsa iyonlasan

argon atom Ian mevcutsa, ikincil fotonlan kumelenrnelere

yayrnlanma

fotonlar

katoda

kadar Sayet

ve bunlarda bunlar

sebep olurlar.
noktasi

atomlu

yakinlannda

sogururlar, boyunca yukan

Boylece yer almasma

gaz ilave

kiimelenmelere

ve bosalmarun

telin

turn

sebep olur.

10 cm boyundaki

bir tel boyunca

bosalma

asag:

I mikrosaniyelik Simdi

bir zaman alir. pozitif krsrmyla, iyonu yani katoda argon carpar iyonuyla ilgilenelim, Cok

iyon ciftinin

atornlu katottan Halbuki

gazm yoklugunda elektron yaymlanir,

bir argon

ve bu carprs

neticesinde

ki bu elektronlar

da ikincil kumelenrnelere elektron vererek

sebep olurlar. bun Ian katoda

90k atomlu gaz molekulleri once notiirlestirirler.

argon iyonlanna

ulasmadan

Cok atomlu gazm pozitif iyonlan ulasirlar noturlesme ve alan sirasmda yaymlanmasiyla sayet

devir-dairndedirler. metal den elektron

Bu pozitif iyonlar katoda sokerek noturlesirler. bir aynsma Bu olrnaz, gaz

90k atomlu

gaz halojense

herhangi

sayet gaz alkol gibi bir 90k atomlu (elektrona) doyuruculuk isini gorur.

gaz ise aynsrna

olur. Boylece

90k atornlu

62

<;:EKiRDEK FiziOiNiN

ESA.SLARI

16 I(S)
(a)

20 X 10'"'1 ,

:.I

4.s6X 10-7

9.t2X 10-1 s

~~~~--~~~j~~~~I__l__ 4 8 12
t(f}
(b)

16

20 XIO-'s

SekiI3.7.

Bir G.M. sayacmdan tiipiin merkezinden, kaynagm, elde edilen cizgili egri

elde edilen akim pulslan. (ii) ti.ipi.in bir ucundan ti.ip boyunun

(a) Alfa parcacrklanrun temsil etmektedir;

(i)

gecisini

(b)

ti.ipi.in bir ucundan puis seklini ise denel

1/3 mesafesinde

yerlesiminden egri, kesik uclardaki

gosterrnektedir. egridir. Egrilerdeki [Alden,

Si.irekli egri teorik isaretli Baldinger, cikmnlar

bosalrnalan Helv, Phys.

temsil etmektedirler.

Huber and Metzgar,

Acta 20, 73 (194 7)'den].

RADY ASYON

SA Y A(,'IARI

63

Doyurma molekulleri durumda

isi icin

organik

buhar

kullaruldiginda ihtiyaci

sayac

cahsrrken

bu gazrn ki bu

surekli aynsacagmdan

zamanla

karsilayamaz, halojen

Bu demektir
iyonlan

tupe sUrekli gaz pornpalanacaknr.

Diger yanda,

aynsrnaya

ugramaksizm ceperlerde notilrlesir

E.

ve dayarukl:

bir doyut~cU olarak is gorur.

sis

ODASI sayaclardan temin farkh olarak

Daha once anlatilan

yollanrun

sis odast, yUklU parcaciklarm odast C.T.R. super-doygun

(yerlerinin)

goriilmesini

eder. Sis odasi veya genisleme

Wilson tarafindan

kesfedilip

ilk defa 1912'de, kullantldl.(9,

I 0) Bunlar,

buhann yuklu parcaciklar Uzerinde daha cabuk yogunlasmasi esasina dayamrlar. Sekil 3.8 bir sis odasmm cizimini gostermektedir. C kabi, tozsuz ve oda

sicakhgmda su buhanna doyrnus havayla doludur. Pistonun aniden serbestce dusmesi, hava ve su buhan kansnrurun oda srcakhginm
altma

aniden genislemesine

sebep olur ve dolayisiyla sicakhk hale gelir. Bu anda

duser. Boylece

su buhan super-doygun

sayet C kabmdan, iyon cifti olusturarak buhar iyonlar Uzerine yogunlasir

bir yuklu parcacik gecerse, super-doygun yolu boyunca damlacik izleri

ve parcacigm

gorulebilir. C kutusu rsrklandmlarak, sonra piston ilk pozisyonuna bir elektrik alan uygularur.

izlerin fotografi cekilebilir. Fotograf cekildikten butun iyonlan temizlemek icin olur.

tekrar itilir ve kutudaki

Boylece sis odasi yeni bir isleme hazir hale getirilrnis bu islerin otomatik olarak yapilabilecegi sekildedir.

Bircok hallerde duzenlerneler, Silper-doyum oram D"

D, olarak tarumlarur. Burada PI ve PI sirayla genislemeden onceki ve

(3.2) sonraki

basmclardir. Genisleme oram G, G

=_f_

V,

(3.3)

64

<,TKiRDIK

FIZI(;iNiN

LSASI/\RI

olarak

tarurnlarur.

Burada

VI ve VI srrayla altmda

genislerneden

onceki

ve sonraki

hava

hacimleridir. oranlarina hazrrlanir.

Degisik

sartlar

yer alan yogunlasmaiar oranlanna

(D) sahip

icin farkh

genislerne kansimlan ya da

(G) ve farkli doygunluk

farkh gaz-buhar

Hava ve su buhan

kan~IITII halinde,

sayer G, 1,25 ile 1,31 arasinda

o
c

Kamera

./Cam levha
Radyoaktlf _

numune

Vakuma

!I

_ ...

~ ,Geni~leme pistonu

Sekil 3.8. Tipik bir sis odasi.

yuzde halbuki

genislerne Unin

25 ile 31 arasmda 1.31 ile 1,38 arasinda yogunlasma

ise yogunlasma

negatif

iyon uzerine olmakta; 31 ile 38 arasinda olmaktadir. G

ya da yuzde genislemenin

olrnasi halinde

hem negati f hem de pozitif

iyon ilzerine

> 1,38 icin, iyonlann

yoklugunda

bile her yerde yogun sis olusrnaktadir.

kansuninda

Yuzde 3S'lik iyonlar icin

bir genisleme iyi neticeler doldurulursa.

yuzde

oraru, hava-buhar verrnektedir. pozitif Diger

hem pozitif sayet kutu

hem de negatif bir argon-alkol

yandan, iyonlann

kansmuyla

ve negatif

her ikisi icin iy: netice

alinabilmesi

icin

10 mertebesinde

bir genislemeye

ihtiyac vardir.

RADY ASYON SAY A<;:LARI

65

Sis odasi, olduktan hemen

ilave kisirnlar sonra

eklenerek alan

daha

iyi hale getirilebilir.

kutuda sapan

Sayer

genislerne bir

bir magnetik

uygulanirsa,

parcaciklar

kavis cizerler

ki bunun yancapi

r,

(3.4 )

ile verilir.

Burada

m, v ve q() sirayla parcacigin,

(3.4) esitliginden alanda ilaveten, parcacigm

kutlesi,

luzi ve yuku;

B ise magnetik
enerj isi yukun

induksiyondur. hesaplanabilir. isaretini

momentumu,

dolayisiyla

Magnetik Buna

parcacigm sapma yonu, parcacigm

enerjisi

parcacik uzerindeki parcacigm

tarumlar.

iz uzunlugundan

hesaplanabilir. Kutudaki gazm

basmci, kutuda
almirsa,

bazi hadiseler
etkilesmelerin

yer almcaya detaylanrnn

kadar cahstlmasi bu ve

artmlabilir.
amaciyla bircok

Sayet stereoskopik hadiseler detaylan

resimler

Ue;: boyutta N. Gupta

yeniden

canlandinlabilir. ve P. Blackett

Sis

odasimn

diger

and S. Ghose(ll)

and G. Occhialini(12)

tarafmdan

rnuzakere edilmistir,
Sis odasimn dezavantajlanndan zaman, surede biri cok kisa hassas sonraki zamana (~O,5 s) sahip olarak iyonlasma tarif iz

olmasrdir.
edilmektedir, tesekkulune sogumus

Bu

hassas ki bu

genislemeden yuklu parcaciklann Bu iceriye cok

lSI

zaman

araligt

meydana bir siiredir,

getirdigi cunku

sebep

olabilmektedir.

kisa

genislerneyle

olan gaz, kutu drsmdan ODASI hassas

gecisiyle

cabucak

tekrar

ismrnaktadrr.

F. DiFOZYON Sis odasinm sebep dizayn

zamarurun olarak hassas

krsalrgi difuzyon bir oda cizimi 1936'da Sekil

odasina ihtiyac
A. Langsdorf gorulmekte

duyulmasina 13) tarafmdan olup cahsma

olmustur, Surekli
edildi.

Bir difuzyon

odasmm

3.9'da

prensipleri

asagida izah edilecektir.

sahip olan oda, uygun bir gazla doludur. gibi buhan kolayca Ost levhadaki yogunlasabilen kansnru bir bir

Alt ve list levhalara kap oda srcakligmda, siviyla doludur. Alt

metil alkol veya hidrojen levha, metil alkol

ve kati

karbondioksit

vasrtasiyla

66

<;:EKiRDEK FiziCiiNiN

ESASLARI

yaklasik -60

C'ye kadar sogutulur,

Boylece iki levha arasmda bir stcakhk

farki

meydana gelir. Ustteki kapta buharlasan sivirun buhan asagr dogru yayihr. Odanm alt
krsimlannda sicaklrk daha dusuk oldugundan

gazm super doyumuna meydana getirecegi

ulasihr

ve bu

bolgeden

gecmekte

olan yuklu

parcacigm

[yonlar

i.izerinde

yogunlasmalar

olur. Bu yogunlasma

izlerinin derhal fotografi cekilebilir. Oda yeni iyonlardan temizlenir. Bu

hadiseler icin temizleyici

bir elektrik alan uygulanmasiyla

islem icin gerekli zaman asagr yukan 10-20 saniye arasmdadir.

"Tde SIVI

Sekil 3.9.

Tipik bir difiizyon odasi. [Musaadeli

olarak Prog. Nucl. Phys.

3,1 (1953), Pergamon Press Ltd.'den almmisttr].

Bu

sekildeki

difi.izyon

odasi,

bircok

ara~ttr1cl(l4, 17)

tarafindan

kullarulagelmektedir. cok techizata

Bununla beraber, daha mi.ikemmel bir hale getirilmesi icin daha ragmen hassas hacmi delay: pulslama Gaz-buhar

ihtiyac vardir. Surekli olarak hassas olmasma alt kismmda ismlann kullanrldtgi 2-3 inc'lik bir derinlik). incelenmesinde calismalarda

kilcliktur (odanm bunlar. kozrnik

Bu ozelliklerinden ancak,

faydasrzdirlar; basanyla

lnzlandmcrlann

kullarulabilirler.

RADYASYON

SAYA<;LARI

67

kansururun
Bu durumda kucuktur.

yogunlugu, bile, Mesela,

dis basmci birkac atmosfere

hacimde meydana gelen

cikarmak suretiyle
toplam hadise

artinlabilir.
kesri oldukca

hassas

yuksek

enerji

sahasmda

proton-proton

etkilesmesinin Bu sartlar hadiselerin

arastmlmasmda altmda izlerini ahnan

difuzyon resimlerin

odasi 20 atmosferde
ancak yuzde 4 kadan,

hidrojenle meydana

doldurulmahdir.
gelen nUkleer

gostermektedir.

G. KABARCIK ODASI(18,19)

Kabarczk odasi 1952'de D.A. Glaser(18)

si.iper-doygun buharlann

tarafmdan

icadedildi.

Nasil ki sis odast esasma gore

damlacik
odalan da

olusturmada sUper

kararsizhklan srvilann kabarcik

yapilrruslarsa, kararsiz oluslan

gostermektedir.
SIYl

kabarcik
esasma

ismlrms

olusturmada

gore yapilrmslardrr.
o

Sekil 3.10 bir kabarcik odasirun cizimini hidrojen

Oda, -246

C'den

(ki bu,

SIYl

sicakhgidrr)
genellikle kaynama fazmda

-20

C'ye (ki bu doteryum, ustilne

zenon

srcakhgidir)

kadar
SIYl

degisen

sicakhklarda
SIYl

hidrojen,

helyum kadar

veya zenon

gibi bir

ile doludur.

normal
SIYI

noktasmin

rsrtihr,

ancak -140

drs bir bas my uygulanrnasiyla

°Cde ve 20 atmosfer

tutulur.

ilk kabarcik Sayet uzun

odasmda(l8)
SlY I

basinc altinda dietil eter kullarulnusnr.

kaynama baslamadan zarfinda yolu once izafi olarak odadan

Uzerindeki

basrnc aniden kaldmlirsa,

SIYI

bir sure super ismlrrus

mevcut

olacaktrr.

Bu zaman

gecen yuklu 10.7

parcaciklar

iyonlasmaya i.izerinde ye

sebep

olurlar

ve parcacigm izlerin

boyunca

yaklasrk

icinde bu iyonlar iyonlardan Boylece olur. Odanm

kabarciklar birikir.
SIYI

fotografi cekildikten
once basmc yeniden

soma

oda

temizlenir

kaynamaya

baslamadan

arttrrihr.

kabarcik odasmm

yeniden

isleme zamam

birkac

saniyeye

kadar dusurtllmus

biltiin

yiizeyleri odanm

oldukca

di.izgUn (pllruzsuz)

ye

SIYl

oldukca

terniz

olmahdir; aksi taktirde Kabarcik

ragmen oda bircok odasmm

hassas zamaru birkac milisaniyeye zamam (1)

SIYI

kadar dusebilir. civannda olmasmdan

hassas vardir:

sadece

20 milisaniye buyuk yuksektir

olmasina
dolayi

avantajlan gelen

yogunlugunun verimi

icinde

meydana

nukleer

hadiselerin

ye dolayisryla

68

(,_~EKiRDEK Fizi(;iNiN

ESASLAR!

Kameralar

!Mlknatts kutup pareasr :...72 inQ ---:

Sekil 3.10.

Tipik bir kabarcik odasi. [Musaadeli

olarak P. V. Bugg, Prog. Nucl.

Phys. 7,30 (1959), Pergamon Press Ltd.'den ahnmistrr].

etkilesmelerin mertebesinde

detayh olarak arastmlmasi

rnumkun olrnaktadir; (2) Oda, birkac saniye zarnanma sahiptir, (3) Hassas haemin

kisa bir yeniden hazirlanma

derinligi uzerinde bir simrlama soz konusu degildir.

H. NUKLEER EMlJLSiYON

Nukleer kesfine

emulsiyon

levhalarznm

kullanilma

tarihleri

1896'da radyoaktivitenin gectigi zaman

kadar gider. lyonlastmct

bir radyasyon

bir ernulsiyondan

(jelatine sanh) gilmil~ halidi grainlerini (taneeiklerini) banyo (develope) islernleri

yapilirsa,

etkiler. Daha soma fotografik halidi grainleri metalik kimyasal Boylece

etkilenen

gumus

gtimtlsun siyah grainlerine olarak sabitlestirrne

donusur. Etkilenmeyen islem gorrnesiyle

grainier, emulsiyonun emiilsiyondan atihrlar,

banyosunda

yilklii parcacigm

yolunun kahci goruntusti elde edilir_(21) Bu yollar, crplak gozle

gortilemese bile bir mikroskopla kolayca gorulebilir. En son netice, sis odasmdakinin veya kabarcik odasmdakinin gelistirilmesiyle emulsiyon ayrusidir. Diger tip sayaclann Ievhalannm kullarulmalan gerceklestirilmesi inmistir. veya Fakat

minimuma

RADY ASYON SAY A(:LARI

69

ernulsiyon ozellikle

levhalanrun kozmik ismlar

kullamlmasinda ve nukleer

kaydedilen fizigin yuksek

gel i~meler(22-26) enerji sahalannda,

bunlann, yeniden emulsiyon

kullamlmasnn

saglamrsnr,

Bu WI' calismalarda

20-600 mikron kalmlrgmda

tasryan ernulsiyon-kaph Emulsiyonlar akidaki parcaciklarrn

cam plakalar kullarulmaktadir. genellikle iki farkl: saYlSlO1Otespitinde gaye icin kullaruhrlar. kullamlabilirler. Bunlar, gelen bir gelen

Bazi durumlarda,

parcaciklar iyonlasmaya plakalar, radyasyonla

sebep olmazlar ya da cok az sebep olurlar ki, bu durumda etkilestiklerinde yliklli parcaciklar veren bazr materyallerle

yuklenirler, Mesela yavas notronlar, veya bor kaularak

ya

ernulsiyona

yaklasik yuzde bir miktannda lityum parcacrklann cekirdeklerle ernulsiyonda etkilesmelerinin arahk-enerji izler, yuklu Hadiselerin

sayrlabilirler. da

Emulsiyonlar, diger

durdurulmasirun cahsilmasmda iliskileri (VIl.

emulsiyondaki

da kullamhrlar. konuda

Filmin grain yogunlugu ve parcaciklann edilecektir) bilindiginde gozlenen

muzakere

parcaciklann

enerji ve tabiatlanrun

tayin edilmesinde

kullarulabilirler,

kronolojisini yapmak icin cok miktarda ernulsiyonlar N iikleer emulsiyonlann vardrr: kayitlan (1) Kullamlmalan elde edilmektedir. (3) Ernulsiyonlar dedektor

kullamlabilir. bircok avantaj lar ve hadiselerin kucuk kahci

olarak kullarulrnalannda

kolay, surekli olarak hassasnrlar (2) Agirlikca hafif,

buytiklukleri

ve fiyatca

ucuzdurlar.

genis bir aralikta, enerji ve htz ayirma ozelliklerine yogunlugu btiyiik oldugundan bunlar yuksek durdurma ozellik bunlan cok yuksek enerjili parcaciklann

sahiptirler. (4) Emulsiyonlann gucune sahiptirler ki, bu

incelenmesinde Bununla

faydah krlmaktadir. beraber ernulsiyonlann sayac olarak kullarulmasmda iki ana

dezavantaj vardir. Sacilma

acilan ve yol uzunluklanrun

olculmesi icin emulsiyonlann

incelenmesi cok zaman ahr; buna ilaveten, emtilsiyonda iz boyu cok kisa oldugundan, gilvenilir neticelerin almabilmesine yarayacak uygun kavislere sebep olabilecek

buyuklukte magnetik alanlara ihtiyac vardlr.(27) Bircok durumlarda, ozellikle yiiksek enerji hizlandmcilanrun kullamldrgi durumlarda, parcaciklar emulsiyona girmeden

once dis bir magnetik alanda saptmhrlar, Boylece, sadece yuk ve momentum oranlan

70

(EKiRDEK

FiziCiiNiN

ESASLARI

sabit olan parcaciklar ernulsiyon cahsilmasmda C. Powell(28)

levhasina dusurulurler. kullamlmrsnr.

Bu tilr metotlar

mezonlann

tarafindan

I. SiNTiLASYON SAYAel

Aralannda bulundugu

sodyum

iyodUr, sezyum

iyodur,

antrasin,

naftalin

ve fenantirinin
r-I~InI

bazi maddelere(29) meydana

bir tek yuklu getirirler.

parcacik,

x-tsrrn veya

carptrgi

zaman, bir isik pmlusi Bu

rsrk prrrltrlan

Bu gibi maddelere donusturulur ki, bu

sintilatorler adt verilir. pulslar yukseltilerek

elektrik

pulslanna

sayilabilirler. bilinmektedir.

Dedeksiyon

ve sayma icin gerekli dUzenek bir sintilasyon sayaci olarak kullamlmaktadir. birkac veya lIik (ki bu icindir) olarak gama kat: mce

Son yillarda ozel gayeler icin SIVI sintilatorler sayaclannm gaz-dolu sayaclardan

Sintilasyon

fazla olarak sahip oldugu x- ismlan icin)

·6

avantaj vardir. (1) Hassas hacim genellikle ismlan verirnine dedeksiyonundaki verim Geiger

katt halde oldugundan, sayaclannm (x-rsmlan

yuzde

kiyasla oldukca yUksektir. (2) Sayacm cozme zaman I J0 kristaller Boyle icindir) kisa cozme 10
·9

saniyeden kristaJler kayrpsrz gelen

kaynagi,

bazi inorganik kadar degisir, kilar,

saniyeye

(ki bu bazi organik saymalan

zamaru, sayacirun

yuksek-hizh ylkl~ pulsunun

mumkun tsinlarrrun sintilatorun pencerelerin

(3) SintiJasyon dogru

btiyuklugu Radyasyon

enerjileriyle cok

orantih

yapilabilir, icinde

(4) bile,

yakimnda,

hatta

bazen

tutulabileceginden

kullanilmasma

gerek yoktur.

Simdi, sintilator olarak bir tek NaI (TI) (talyum aktifli sodyum iyodur) kristalini ele alarak bir sintilasyon nem kapict oldugundan,
sayacirun yah~maSII1!(30)

izah edecegiz.

Bir NaI (TI) kristali butun oksitle

foto-cogaltrciya

optik kontak yapilan yilzu haricinde ic klSl111magnezyum

cevresi Al levha ile kaphdir kaphdir

(Sekil 3.11). Bu levhanm

ki, bu bir isrk yansmcisi ilk iyonlastirmadan kristalin

olarak is gorur. Bir yuklil parcacik veya bir fotonun dolayi kristalin atom veya icinde serbest elektronlar baglanmasi meydana isleminde isik

sebep oldugu gelir. gorunur yaymlamr.

Bu elektronlann bolgede, yaklasik

molekullerine

3300 Aldan 5000 Ala kadar degisen kendi isiklan icin seffaf

dalgaboyunda J)

Sintilatorler

olduklanndan(3

kristalden

RADYASYON

SAYA(LARI

71

yaymlanan duserler.

ve ytizeylerden Fotokatodun

yansiyan bu ismlar foto-cogalnci ince bir sezyum-antimon

tupun fotokatodu ala~JJTII levhadan

uzerine yapilrms

yuzeyi,

oldugundan,

buraya gelen rsmlar buradan elektron her bir dynode'da 800 ile 1500 (cogalncida) volt arasmda

yayinlanmasma

sebep olurlar. olacak Bu ise

Fotocogalticr, sekilde, yaklastk

pes pese ve voltaj artrnalan bir voltajda sayilannm (yani, elektron cahstmlir.

elektronlann neticesini

fotokatottan

son dynode'a

kadar giderken
kazancrn

pes pese artmasi yaymlanan 10

6

verir, Cogalmanm karsrhk

veya toplam

fotokatottan
sayrsirun)

herbir elektrona civannda yuksekligi, bir skalar gelebilmek kuvvetli olrnast

son dynode'dan Bu

yaymlanan

ile 10 pulsun

mumkundur.

elektron enerjisiyle Yerin

cogalmasmda orantihdtr.

elde

edilen

gelen foton veya parcacigm (sayici) icin ile sayilabilirler. fotocogaltrci

Bu pulslar bilyultiilerek etkisinin iistesinden Dedektorun cikan

magnetik

alarunm

bir magnetik

perdeleyici

ile cevrilir.

bir magnetik

alanda tutulmasinm

icabettigi gottirlillir.

baz: hallerde,

sintilatorden

isrk fotocogaltrciya

plastik isrk-borulanyla

~I""""-IO yOzeymagnezyum
Nal Foto·katot Foto-oogaltici Cogaltlcllar (dynodes) oksltle kapl!

AI klld,. 10 yanslma lOin

SekiI3.11.

NaI (TI) sintilasyon pese gelen dynod'iarda

sayaci,

katottan

sokulen

elektronlann

sayisi

pes

artirrhr.

72 <;::EKiRDEK FiZiGiNiN

ESASLARI

NaI

CTI)

kristali

x-ismlan Bu kristal

veya

Y-I$mlannm

dedeksiyonunda gucune

oldukca

fazla

kullarulmaktadrr.
enerji genisliginin 2 inc capinda yuzde Enerji

cok iyi bir enerji enerjiye bir kristal

ayirma

Cyan maksimumdaki sahiptir. isuu icin

maksimumdaki

bolumu ile, Cs (enerji yuksek

olarak tarif edilmektedir)

137

ve 2 inc boyunda

'nin 661 keV'lik

gama

8 mertebesinde aymrmrun organik

bir enerji rezolusyonu olmadigi ve cok

aymrm) sayrna

elde etmek hizlanmn yer

mumkundur. aldigi gibi) baz, gam»

gaye

deneylerde

kristaller

kullarnhr.

Beta

dedeksiyonu

icin (antrasin

ismlanna

hassas olmayan

kristaller

kullamlabilir.

.J. KA TI HAL SAY ACI

Bazt yan
1945'te P. Van

iletken

(veya

dielektrik) ve 1947'de

kristallerin D.

dedekti:ir ve

olarak

kullarulmasi

Heerden(32) Daha soma,

Woorldridge yuklu

arkada$larmca(33) birkac yoldan diyot K. sayaci

gerceklestirildi. dedeksiyonu fv1cKay(34) olarak

yaniletkenler,

parcaciklann

icin kullanIlagelmi~tir(34,38). ve R. Bomal ve arkadjl$lan(38)

P·N bagma sahip bir gerrnanyum

tararmdan bir alfa parcac.gi

kullarulrmsttr.

Cok yakm zamanda,

ytiklu parcacik

sayirru icin difiize edilrnisBoyle bir kati hal

bagh silikon

bir sayac geli~tirilmi$(39) bazi detaylanyla atornunun bir elektrik

ve basanyla anlatacagiz. elektronu Silisyumun

kullanrlrmstir.

:wya,;tnm cahsmasiru
Bir silisyum sicakhgmda dolu (valans) valans zayif

dort valans ileticisidir.

vardir,

dolayisiyla

silisyum

oda bandr, bes

iletkenlik

(conduction) atomu, bag

banduun

1,1 e V uzerindc silisyuma iletkenlik fosfor

yer ahr. Sayer bir fosfor katihrsa dort elektron

ki bunun

elektronu besinci

vardir, elektron

tesekkulunde a). Fosfor olur. bir

kullanihrken

band I yakuuna silisyu.n

gider (SekiI3.12 N-tipi vardir, silisyum

verici (donor)'dir, sekilde, silisyumun bandunn bir bor valans hemen

dolayisiyla atomu,

izi tasiyan tlc valans

Benzer kanlirsa valans

ki bunun

elektronu

silisyuma silisyumun bandmda

elektronlarmdan uzerinde

biri bor atomuna ~'ilisyumun

sicrayarak
valans

yer alir ve boylece

bir bosluk

RADY ASYON SAY A<;'LARI

73

(hole) meydana tasiyan silisyum

getirir (Sekil 3 .12 b). Bor bir ahci (acceptorj'dir, P-tipi silisyum elde etmek olur. P-tipi ve N-tipi silisyum,

dolayisiyla

bor izi

P-N bag: ad: verilen gore daha dusuk

bir tek kristal potansiyelde kur.ilur.

uzere birlestirilirler. bll iki tip materyal elektronlan ahciya

P tipi, N-tipine arasinda

olacak

sekilde serbest

bir kontak iletken

potansiyeli olmayan daha

f;v

Vericinin

giderek

bll bolgeyi

bolge yaparlar. fazla arnnlabilir.

Bu bolge (deplasyon bolgesi) harici bir voltaj uygulanmasiyla Cihaz Sekil 3.13'te gorulmektedir. esittir, burada Deplasyon bolgesinin

kahnhgi

ve ij:nin toplamina

(3.5)

olup V uygulanan s.rayla silisyumun

voltaj, e elektron birim hacmindeki

yuku,

silisyumun

dielektrik

sabiti, NI ve Nj"

N-tipi vc Pvtipi atomlann

sayilandir.

1.1

re\l !

Iletkenllk bai1d1 Elektron Valans band

(dolu) -(b) P-tipi sillsyum

Elektron

(a) N-tipi silisyum

$ekil 3.12.

Silisyum silisyuma silisyuma

icin valans ve bag-elektron N-tipi silisyum (verici)

diyagrarm. denilmekte

(a) Fosfor

izi tasiyan

ve (b) bar izi tasryan

P-tipi silisyum (ahcr) den: mektedir.

74 ('EKiRDEK

FiZiGiNiN

ESASLARI

lyonlastmci

bir parcacik

N-tipi tabakadan ve holler (pozitif derhal N-tipi

girip deplasyon

bi:ilgesinde

durduruldugu Elektronlar dogru olur ve

zaman serbest elektronlar holler ederler. karsihkh olarak

iyonlar) tesekkiil edecektir. ve P-tjpi tabakalara dusrnesine sebep

(pozitif)

hareket ki, bu

Bu ise bag yamaclannda ta~II1IL Meydana gelen

bir potansiyel pulsun

amplifikatore deplasyon sayacm hollerin iyonlann suretiyle

buyuklugu,

parcacik

biitiin

enerjisini bir ve

bi:ilgesinde kaybettiginde, onemli toplanma bir ozelligi, zamanmm pozitif

gelen parcacrgm iyonlar

-8

enerjisiyle

orantihdrr. Boyle

hareket

etmediklerinden kucuk)

elektron

cok kisa (10

saniyeden

olmasidir. elektron

Poziti f almak

akima katkilan notur atomlardan, olur. Hole bir elektronunu

mesela sag taraftakilerden, notur atom simdi pozitif

veren

bir iyondur.

Boylece bu islemlerle

hole saga, elektron

sola hareket etrnis olur. gibi agll' parcaciklann alta parcaciklan lik bir sayacla, derinligine dedeksiyonunda bir enerji 0,6 olarak beta

Bu sayacin protonlar faydal: oldugu

ve alfa parcacrklan 5,3 MeV'lik 300 ohm-ern

ispatlanmrstir. 6 volt bias'li

icin tipik yuzde

rezoli,isyonu(39), bulunmustur.

3 ila 6 mm mertebesinde deplasyon

sahip olan kristaller

GeIen pa'9aclklar

__..,. __..,. __..,.

Ba(j N·llp1 -' $1II~y~m

"·tlpl

AmpllflkatOr.

JieIl<en
Ievha

AI

$ekiI3.13.

Tipik

bir P-N bagli silisyum

sayac,

Bag yuzeyden I mm'dir.

yaklasik [Friedland,

I mikron Mayer

icerdedir

ve hassas bolge genisligi yaklasik Nucleonics

and Wiggins,

18,2, 54 (I 960)'dan ].

RADY ASYON SA YAC,T.ARI

75

ve gama

isrru spektroskopisinde

oldukca

iyi bir sekilde

kullarulmaktadular. kullaruldrgi verrnektedir. kristalleriyle kristalinin

Mesela, zaman, Sekil elde (Li-

Lityum-suruklenmis Cs
iJ7

bir germanyum

kristali,

77 K sicaklikta bir rezolusyon NaJ(TI)

'nin 661 keY'lik gama ismlan icin, Li-suruklenrnis gama

icin ~6 keY'lik

3.14, rnukayese edilen Co

60 'Ill

Ge ve sintilasyon gosterrnektedir.

spektrumlanrn

Kati-hal

suruklenrnis Yan hacirnce duymazlar. dizayn

Ge) rezolusyonunun iletken kucukturler. sayaclann (2)

cok daha iyi oldugu gayet acikttr. kullamlmasinda birkac (3) avantaj vardir: (1) Bunlar ihtiyac sekilde

Daha

htzlidirlar.

Yuksek-voltaj

kaynagma verecek

(4) Gelen enerji ile orantrh Bu sayaclann

bir yuksek enerji rezolusyonu bir dezavantajlan

edilebilirler.

buyuk

cok dusuk

dedeksiyon

etkinligine

sahip olmalandrr.

K. KIVILCIM

(SPARK) ODASI(-IO,4I)

Diger arasurmalann sahasinda

sayaclardan

farkh

olarak, sekliyle

krvilcun

odasinm

gelistirilmesi fizigin yuksek faydah

bircok enerji oldugu

neticesidir(40).
aromalti

Son

bun lin, niikleer

arasunlmasi

(subatomic)

parcaciklarm

icin

ispatl an 1111 su r.

1.113 key I

1.333kev

1,000

1.200
I~ml

1,400

Gama

enerjisi (kev)

Sekil 3.14. Co

60. 1I1

gam a

1~1I11 spektrumlan.

76

<'_'EKiRDEK FiziCiiNiN

ESASLARI

ilk pratik krvilcun

odasi 1959'da

S, Fukui ve S, Miyamoto gosterrnektedir.

tarafindan

yaprldi.

Sekil 3, IS tipik bir krvilcim gaz ile, genellikle levhalar arasindaki arasmda mesafeler

odasinm

cizimini

K1Vilc1I11 odasi asal bir

neon la, cevrili sayrlan 6'dan

ince metal levhalar 128'e kadar degisen

serisinden bosluklar

ibarettir. vardir

Odalarda, ve levhalar olan 128 cok yuksek izi

2 ile 20 mm arasindadir.
1

Her biri 3 111m genisliginde Degisik levhalara

bosl ..klu boyle

bir oda :2 feet

(ayak)

hacmindedir.

volta] (10-15 k V) uygulanir.

birakir. lyonlasma

YUklU bir parcacigm gecisi, arkasmda meydana

bir iyonlasma saglar.

yo lu boyunca

gelen krvilcunlar izin gorunmesini

.. Gorllnmayen ,0010r par;actk

'~

---0 -0
~

saylI9W

\
'.
\

/
~

Neon

..

~:I>
,

p~

------yOlu

-0
I
L9Jlk devre, I

TOr;~~'

II
,

t
puIS

Pul$lll lev".'"

YOkssk-voll.j jeneratOrQ

I
"$"

Sekil 3, IS,

Neonla diyagrarm.

cevrili

ince

metal

levhalardan

ibaret

bir kivrlcim tetikler,

odasmm ki bu da

Lojik devre, yuksek-voltaj levhalara meydana Scientific

puls jeneratorunu

daha sonra degisik yolu boyunca

yilksek-voltaj getirilen

pulsu uygular.

lyonlasmarun cekilir.

kivilcrmlann

fctografi

[G.K,O'Neill,

American

August, 41, (1962)'den).

iyonlan ternizlemek kafes bir veya daha

icin her seferinde

fazla sayida

sabit bir temizleyici techiz edilir

alan uygulamr. ve ilgilenilen

Genellikle, parcacrgm

sayaclarla

RADY ASYON

SAY A(LARI

77

gelisinin

belirlenmesi

icin bir lojik devre kullanihr. bir yuksek voltaj pulsu

Lojik devre jeneratoru

gonderir, Seki I 3.16

tetikler,

ki

bu da degisik
odasmdaki

levhalara

krvrlcirn

bir parcacigm yolunu ve yolun odasi, kavisinin

gostermektedir.

Bircok

hallerde

bir magnetik

alan Bir

uygulanir ktvilctrn

ol<,:LiI11Li momentumun odasi, sintilasyon sayact

dogru bir olcurnum; verir. ve digerleri

iyonlasma sahiptir.

gibi ayru zaman (sis odasi, nukleer yolu uzerine

odasindan

rezolusyonuna ernulsiyon)

Bunlar da, halihazirdaki

yaygrn tekniklerde

oldugu

gibi, en iyi rezolusyonu i fizigi sahasinda

verecek

sekilde

parcacigm kabarcik

yerlestiri Iirler. Y iiksek-enerj

krvilcun odasinm

'"'JJ
(])

7'

vJ ?,. IJ:I
[JQ

-:

0:

~ ...,
(])

:=r
<

3· '0
~
(1)

r:

:3
0 0-

0
Z
" tr:

~
0po ::l

po

"0
po -: '"0 po

n
(1)

r:

(0)

;p- IT :3 ::!. :::. ~ r: po

(p (p

~ 3i c:

;;:;..

~
:::
::l

po ::l

'--'
[JQ
(p

[JQ

>- ~ c
C
.jO.

(p

F 0tv
0\

7'

>D tv

'--'

0::
(p

0 Pi ....,., ~ ~
[JQ( '-VO (])

::l ~

a
...>

::l

7' (b)

78 (,'EKiRDEK

Fizi(;iNiN

ESASLARI

Fazla

olarak

iki buyuk karar halinde

avantaji

vardir.

Birincisi,

hem tetikleme geldikten

hem sonra

de fotografi yapilabilir. veya iki

cekilecek
Kabarcik

hadiseye
odasi

verrne tetikleme

isi, hadise

meydana

imkansizdrr.

lkincisi, uzaklastmhr, icinde

iyonlar bundan

bir soma

mikrosaniye daha onceki Krvilcrmlann

icinde temizleyici 1 veya inc'in

alan tarafindan periyot

resimler gosterir. olup

2 mikrosaniyelik binde

yer alan hadiseleri

15 veya 20 si kadarhk parcaciklarm yolu levhalara

sacilmalan

bir dezavantaj

bunlarrn yol-belirsizlikleri,
L. CERENKOV

parale! oldugu zaman artar.

SA YACI(42)

Dielektrik hareket

bir ortamda,

bu ortarndaki gorunur gosterildi. bolgede

1;;iI,: faz-luzmdan

daha buyuk verdigi

bir hizla 1934'te

eden bir parcacigm tarafmdan

oldugu

cok zayif bir radyasyon tabiat itibariyle,

P. Cerenkov(43)
radyasyondan

Bu radyasyon,

Bremsstrahlung farkh olarak, degildir.

gibi fluoresanstan'da ya da yuklu

fark! rdir, Brernsstrahlung'tan parcacigm

rnateryalin Cerenkov

atom

numarasma

kutlesine

bagirnh

radyasyonunun

yaymlanmasi parcaciklarla
bagh

asagrdaki yolla izah edilebilir. ilgili

elektronlann sebep olur.

Hizh-hareketli
degisen ortamdaki

yukh;

bir elektrornagnetik yerlerini

"puls

(zamanla
suretiyle

alan),

yolu

boyunca

degistirmek

atomlann

polarizasyonuna atornlann

Alan tarafmdan dalgalar

polarizasyonun

zarnana olurlar,

gore

degisirni,

elektromagnetik
ediyorsa,

yayinlamalanna ulasan

sebep radyasyon

Sayet parcacik olarak

I~lglll

yavasca.hareket bulunur

uzak bir noktaya

sondunicu her nasilsa, bir gozlem gorulen

mesafesini

girisimde faz-hiztndan

ve nihai siddet sifir olur. Sayer parcacrgin hizr, olarak yayihr ve uzak

buy Ilk ise enerji kaybi koherent Koherens icinde

ahr

noktasindaki

nihai siddet srfir olmayabilir. elde edilebii;!.;

Z;,lanl

icin sart Sekil 3.I7'de isrk bir AC

ki, burada
= (cin)61

Huygen
ahrken

yapisindan
parcacik

AB=v 61 =fic11 .nesafesini

n ortamm

kuma indisi, fi

= ~ dir. /3D, lec. cosO = AC

c AB
=-

cosO

fin

(3.7)

RADY ASYON SA YA~'LARI

79

ile verilir.

(3.7)

esitligi

Cerenkov

radyasyonunun

uretimi

ve dedeksiyonu

icin

f3

(veya v) uzerine bir limit koyar. Verilen bir n icin

f3
olup bu degerin oldugu zaman Bnln maksimum

min

- In 1/
yer almayacaktrr. Verilen bir n icin jJ=1

(3.8)

altinda hicbir radyasyon

degeri elde edilir, yani Billa, = cos

~I

I (- ) n
o

(3.9)

dir. Lucite halinde, Boylece koherens

ki bunun icin n = 1,5 ve ekseni

parcacigm

o,lIax = 48

'dir. icinde

enerji kaybi,

yolu olan 8 yarrrn ac: konisinin yaymlanan

bir sekilde yaymlamr.

Gorunur

bolgede

bu 1~lk bir fotocogaltic:

YOklO par98clOm yolu

vAl r-- ....... -radYasyonunun

Cerenkov

dalga ..OnO

Sekil 3.17. Bir Huygen

yapismdan

koherens

sartr.

80

~'EKiRDEK

FiziCiiNiN

ESASLARI

ya da bir fotograf kaydedici tarafmdan civarinda dispersiyon kullanilan techizath

vasitasiyla dedekte

edilir. Sekil 3.18 aletin Mather(44) ki burada kahnlig: 2/3 rum Alet,

bir halini gostermektedir,

olan ve kmlma etkisi minimum

indisi n

1,88 olan ince bir flint-cam

kullarulmrstir.

olacak sekilde dizayn edilmistir. AIOminyumlanml~

Cam parde

yOzey

Sekil 3.18. Protonlardan

yaymlanan

Cerenkov

radyasyonunun

dedeksiyonu

icin

Mather tarafmdan

gelistirilen

hassas alet.

Sekil 3.19. 340 MeV'lik densitometre

protonlann

Cerenkov

radyasyonlanrun

bir fotografi icin bir

izi. [R.L. Mather, Phys, Rev 84, 181 (1951 )'den].

RADYASYON

SAY /\(,'1.1\1<.1

81

Sekil neticelerini

3.19

bir mikrofotometre

izleyici

ile kaydedilen

340

MeV'lik

proton

gosterrnektedir.

Kesinlik ±0,8 MeV civanndadrr. sunlardir

1'/1/111

Bu sayacm minimum parcaciklar kullarulabilir, zamanlanna sahip olsalar

hizi, radyasyon

basta gelen avantajlan (yani

~lllil1

: (I) (3.8) esitligiyle

=

verilen

belli

degerlerden radyasyon (2) (10

·10

1//1 veya Bundan

cln) daha dusuk

hrzlara sahip

yayinlayarnazlar. elde

dolayt cok

bu alet bir esik sayaci olarak hrzh yukselrne ve dusme

Sayactan saniyeden

edilen

pulslar

daha az) sahiptirler. arasmda

(3) AYIll enerj iye ya da aralrga ayinrn yapilabilir. (4) Parcacigm

bile farkl: kutleli parcaciklar

yayinlama acrsmm bir fonksiyonudur.

3. iSTATisTiKi

HATALAR

Bozunma istatistiki radyoaktif

isleminin

rasgele

tabiatta kanunlan

olmasmdan kullanilarak

dolay:

sayma

hizmdaki Sayer ise

sahnimlar,

ihtimaliyet

hesaplanmahdir.

bir numuneden luzlar,

yayinlanan

radyasyon

icin bir sayrna hizi gozlenmis duzeltmeler

yaprlmis

daha sonraki once

bozunma

islernine

gore butun

olsa bile. hiznu

gozetlenenden

asagi-yukan

farkhliklar

arzedecektir.

Tam

sayrna

belirlemenin

bir yolu yoktur;

ancak, cok uzun bir zaman

periyodunda

yaprlan sayrna

lnzirun ortalamasi olan ortalama

tam sayma htzindan bahsedilebilir. cekirdeklerin sayisi X ve ortalarna

Ptn) bircok

Veri len bir nurnunede luz:

mevcut luzmm

parcalanrna durumlarda

n olsun.

Gozlenen

sayma

/1 olmasi ihtimaliyeti

Poisson dagtltnu ile belirlenebilir:

-II

Pen)

=--

nc
II!

'II

(3.10)

Bu gozlenmesi Gaussian

ihtimaliyet

toplam

tespit

sayilannm

bir kesrini

verir

ki, bu n sayim ziyade

icin beklenen
dagihrmru

degerdir.

Sayrna istatistiginde
dagilnm

Poisson daha

dagrlurundan

veya normal

kullanrnak

basittir.

Kafi derecede

82

<;:EKiRDEK FiZiGiNiN

ESASLARI

buyuk

n icin

(3.1 0) esitligiyle

veri len

Poisson

dagrlum,

Gaussian

dagtltnuna

indirgenir:

(3.11)

20 olsa bile, Sekil 3.20(46}de

gori.ildi.igi.i gibi, iki dagilun birbirine

cok benzer

olrnaktadrr.

!
e c
Q) Q)

I
~
c :2 c

10

11 14 16 '8

10

11

2.4

16

18

30

31

Sekil 3.20. Poisson ve Gaussian 262'den].

dagihrru arasindaki

uyum, [Alan A. Jarrett, .

CU-

Bir tespitte

In- nl miktanm

asacak olan hata ihtimaliyeti

Gcln - nl) = 2

1 [J2 1iii

-(ii-II)' ,,,

]dn

(3.12)

RADYASYON

SA YA<,T.ARI

X~

ile verilir. bulunur.

nl) 11m degeri

ffi yi
G

gecen

In -

nl hatalannm

sayilan

cinsinden asagrda

ffi niceligi

genellikle

ile gosterilir;

mamafih

o'mn gercek tanum

gosteri lm i st ir. Standort sapma veya kok-ortalama-kare ortalamadan kuadratik ortalama ortalamasi sapmarun alrnarak sapma (root-mean-square ortalarnadan deviation), sapmalann

ozel bir sekli olup. aritmetik

Yani,

hesaplamr,

(3.13 )

ki burada N gozlern sayisrdu

Aym zamanda

(3.14)

ile de tarifedilebilir. ki bu da, P(n)'nin yeriue konulmasiyla,

(3.15)

yi verir.

o'run

yarunda

diger

bir nicelik,

hata

ifade

etrnede

yaygrnca

kullanilan

muhtemel

hata (probable

error) p'dir ve

= 0.67ffi = 0.67G

(3.16)

ile verilir.
G.

P ve diger

hatalar

Sekil

3.21 'de

fark h 'sayma

luzlan

1<;111

C;IZlm

olarak

gosreri lm islerd i 1'( 46).

Bir ornek olarak.

10 dakikada .140000
=

gozlernlenen

sayunm

40000

oldugunu

farzedelim.

Standart

sapma

200, muhternel

hata

ise (3.16) e~itligillden

84 (EKiRDEK

FiziCiiNiN

ESASLARI

A. r.tulIIenIIIlIaIa 8 S1andart -.pma C 0wIda-dcIwz hila OV~hIIa EY~hata

s::.

~ ~

l~------I-------;--~~~~~~~----~

0.1 ':-_._..J...J............ ~.........L_._ ................ ......... .......... -'-' u......-'--.................... ..uL...........L_.:::a.u...IlIiI 10 100 1000 10,000 100,000 1.000,000

Toplam saYlmlar-Nt (N-Orl$lama sayma hlZI t-Toolam sayma zamant)

Sekil 3.21. Sayma hatasmrn

tespiti. [Alan A.Jarrett,

AECU-262'den].

134'tLir. Boylece sayrna/dakika .\', ve

.\'2

olculen

deger,

sayet

standart

saprna

kullanihrsa

(4000

± 20)

ve sayet muhternel standart

hata kullarulirsa (4000 ± 13,4) sayrna/dakika'drr.

sapmalara sahip

n, ve ": gibi

iki sayrna

hlZII1In

bir fonksiyonu

olan bir olctlmde toplam sapma, s, asagidaki sekilde verilir: Toplama veya cikarma icin (3.17)

carpim

icin

(3.18)

RADY ASYON SA Y A(LARI

85

bolilm icin

(3.19)

(3.12) gozlemdeki

esitliginin

daha da gelistirilmesi sapma ise

0

ve Sekil

3.21
0-

sunu

ima eder.

Sayet

hata bir standart

zaman n'nin n± dismda

limitlerinin

drsinda olrnasi

sans: (liO 31 ,73'tUr. Bir p'lik hatada n'nin n± p'nin

olrnas:

sans: % 50'dir.

4. EN KU<;::UK KARE

UYUMU

En kuciik kareler metodu, verilen uydurrnak

dogrusunu

bir denel

noktalar

takuruna

en iyi bir egri v=a+bx iyi uyurnu teorik

icin

kullaruhr.

(x"Y),

(x2,y),,,., farzedelim. bulmak

(x",Y) Denel

denel

noktalanna en

uydurrnak

icabettigini

noktalara

saglayacak
degerlerden

olan a ve b degerlerini
gercek degerlerin

isteriz.

En kucuk kareler minimum

yani,

prensibi,

sapmalannm

karelerinin

olmasmi

gerektirir.

d, gercek deger y ile teorik deger Y, arasmdaki

farki gostersin;

y -.\'/

olsun. Buradan

en kucuk kareler prensibine

gore

L (i)

a minimum

(3.20)

veya
)

L ()l-YX

=(1

minimum

olmahdir.

Burada

y= a + bx

(3.21 )

86

<;'EKiRDEK

FiZiGiNiN

ESASLARI

dir. y'nin

(3.21)

deki degeri

(3.20)

esitliginde

yerine

konulup

a ve b'ye gore

tiirev

almarak netice sifira esitlenirse

ve

veya

(3.22)

(3.23 )

elde edilir. Normal esitlikler adt veri len bu iki esitlik,

istenilen

sabit a ve b degerleri

icin cozulebilir.
Bu metot herhangi kurulmasmda asagidaki birer bir standart iki esitlik icin genellestirilebilir. Normal esitlik, toplam esitliklerin sabitlerin

basamak esitlikler

gereklidir,
toplanmak

Standart suretiyle

katsayilanyla
icin esitlikler

birer carpilarak

gozlernler

elde edilir. Mesela,

logy = a + b logx

icin normal

esitlikler

L:logy

= Na+b L:logx

R/\UYi\SYON

SAYi\(:tAI{1

,,7

seklindcdir.

88

(EKiRDEK

FiZiCiiNiN

ESASLARI

PROBLEMLER

J.

Bir alfa parcacigi, kaybetmekte

iyonlasma

odasmdaki

gazlan

iyoulastirarak

bUti.in enerjisini toplanan

ve 12000 iyon cifti hasil olmaktadir.

(a) Her iki levhada

toplam elektrik yuku ne kadar olacaktir? kapasitore meydana 2. sahipse gelecektir? ve V

=

(b) Sayer iyonlasma kadarhk

odasr 50 ~lF'hk bir degismesi

250 voltisene

bir potansiyel

4,5 MeV enerjili alta parcaciklan 300 parcacikhk farzedersek, olarak,

hava ile dolu bir iyonlasma Biltiin enerjinin

odasma

saniyede

bir hizla girmektedirler.

odada

kaybedildigini Ortalama enerjinin

iyonlasma odasmdaki ortalama

akim ne kadar olacaktir?

bir iyon cifti hasil etmek kabul ediniz.

iyonlasma

icin alta parcacigmm kaybedecegi

35,2 e V oldugunu 3.

Problem 2'deki durumda, direnc i.izerindeki

odasma

paralel

bagh bir direncin

degeri,

bu

potansiyel

dusmesi

(a) 5 volt, (b) 1 volt, (c) 0, I volt olmasi ve nicin?

icin ne olmahdir?

Bu Uy degerden hangisi tercih edilmelidir

4.

(3.1) esitligiyle

veri len E

V /[r InCb/ a)]

ifadesini

ti.iretiniz.

Aynca,

elektrostatik

enerjinin

yansmi icinde

bulunduran

si Iindirin yancapun 5. Problem

hesaplayiruz. d mesat~d: bulunan q yukune etkiyen kuvveti

4'te telin merkezinden

hesaplaymiz.

6.'

Bir Geiger

ti.ipi.i elektrotlan

arasmda

1200 voltluk

bir potansiyel

fark: olacak
capi 6

sekilde cahstmhyor.

Ti.ipi.in merkezi telinin yap 1 0,3 mm ve drs silindirin elektrik alansiddeti ne kadardir? 800 sayimhk ttip tarafmdan

cm'dir. Bu iki elektrottaki 7. Bir Geiger

sayacrrun mika penceresine,

dakikada

sabit bir hrzla, 10

7

alfa parcacrklan
toplandrgi

gelmektedir.

Her bir bosalrnada tUpteki ortalama

elektron

ortaya cikiyorsa,

kararh aknn ne kadardir?

RAIlYl\SYUN

S;\ Y.\~Li\RI

89

8.

Hacrni ile

50 em

olan ve 10 em l-Ig basmcuida Dian bir Geiger

sayacimn

agirhkca ornrti

% 90 argon
(butun

% 10 etilalkol

doldurulmus

self-quencher'lerin

tukenecegi 0. Bir sis

surc ) ne kadardrr' odasrna yerlestirilcn radyoakrif clektronlar kavisler kaynak 5 MeV enerjili

alta

parcaciklanyla olarak,

1.5 vle V enerjili

Cill

yaymlamaktadir.

Bunlara,

karsihkl:

5 ern ve 10

yancaph

cizdirecek

Dian rnagnetik

alan degerleri

ne kadar olacakur' I O. Belli bir savma harav: isleminde

ve staudart

10 dakikada saprnayi standart

548746

sayun

kaydedilmistir. sayrna lnzi

En 10

muluemel dak ikada

II.

hesaplayuuz. sapmasi

Sayer temel

1200 be saymaum
dcvrenin

ne olacaknr?

Btr koinsidans

(Konu

8 ve 0) cozme zamam (2 r)

ifaclesiyle adlandirihr

tanunlarur.
ve \,.

Buradak:

'\

tesadufi luzlandrr.

koinsidans Sayet

sayrna

lnz:

olarak

V, Ise tek sayrna \ 12062

ve

on dakikahk

bir zaman
ve
bU1lL1I1

241.

v, =c 20596

ise 2 z'nun degeri

standart sapmas: ne kadar olacakur? 12. Bir saya« 99'luk 13. k ararh hir hizla dakikada ulasmak meroduyla 257)
sayim

kaydediyor. saymalryrz?

90. % 95 ve %

hassasiyete

icin ne kadar

sureyle

En kiicuk kareler

II ((}J

cos

()

baglntlsilldaki

(/. ve u)'tin degerlerini

1/ (180")=
II (120')

1,330
1,042

II (150")

= 1, I 0 I

IF ( 90") = 1,000

90

(EKiRDEK

FiZic,iNiN

ESASLARI

verilerini 14.

kullanarak

hesaplayrruz.

En kucuk kareler metoduyla

N (t) deki bozunrna sabiti ,,1,'nll1degerini

Noc

.J.,

asagidaki

verilerden

hesaplayimz.

N (0) N (10) N (20)

605
=

N (30) N (40) N (50)

=

434 402 364

N (60) N (70) N (80)

330 297 268

530 497

O"/YI da, yani ),'nin standart 15. En kucuk kareler metoduyla

sapmastru

da belirleyiniz.

"v (e)
esitligindeki
C/o' C/2

(/11

":

cos () +

C/ ~

cos

e
hesaplayuuz.

ve a/Un degerlerini

asagidaki

verilerden

W( 180 ) = 1,0392

W (120)

o
o

1,0097

W(165 ) = 1,0464 W(150)=1,0354

o

II

W(105 )=0,9990 W ( 90 )
o

1,0000

KAYNAKLAR
I. 2. Lauritsen. Carson,

c.c.,

Rev. Sci. Inst., 8, p. 438. (1937). Rev. Sci. lnst., 19, p. 207, (1948).

D.R., and R.R. Wilson,

RADYi\SYOi':

SA Yi\\Ii\RI

91

3.

Rossi, B.B., and H.H.Staup, Book Co., (1949).

Ionization

Chambers

and counters

McGraw

Hill

4. 5. 6. 7. 8.

Rose, M.E., and S.Korff, Phys, Rev., 57, p. (1941). Montgomery,

c.o., and D.D. Montgomery.

l.Physik. E., and l-l.Geiger,

Phys. Rev. 57. p. 1030. (1940).

p. 483, (1929).

Geiger, H" and W.Mliller, Rutherford.

29. p. 839, (1928),30,

Proc. Roy. Soc .. A81, P 141, (1908). Helv. Phys. Acta 20, p. 73,

Alder, A., E.Baldinger, ( 1(47).

P.Hubet·. and F.Metzger,

9. 10.
II.

Wilson, CT.R., Wilson, CT.R" Gupta, N.N.Dabb,

Proc, Roy. Soc" 87, p. 277, (1912).

Proc, Roy. Soc., 104, p. L (1923). and S.K.Ghosh, Revs. Mod. Phys.. 18. p. 225, (1948). Proc. Roy. Soc .• A 139 p. 699. (1933).

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Ill.

Blackett, P.M.S., and G.P.S. Occhialini, Langsdorf,

A., Phys. Rev., 49, p. 422, (1936). Rev. Sci. Inst., 21. p. 976. (1950). 21. p. 991. (1950).

Needles, T.A. and CE.Nielsen, Cowan, E.W" Rev. Sci.lnst.,

Shutter, R.P., Rev. Sci. Ins" 22. p. Snowden,

no.

(1951).

M., Prog. Nucl. Phys., 3. p.I. (1953).

Glaser, D.A., Phys. Rev .. 9 I. p. 762. (1953). Dodd. C .. Prog. Nucl. Phys., 5, p. 142, (1956). Slatis. II., Nucl. lnst. and Methods, 5, p. I. (1959).

20. 21.
}!

Shapiro, M.M., Revs. Mod. Phys., 13, p. 58, (1941 ). Lattes, CM.G .• l-l.Muirhead, 694. (1947). G.P.S. Occhialini, and e.F.Powell, Nature, 159. p.

:23.

Berrirnan.

R.W.~ Nature,

16L p. 432~ (1948).

24. 25.

Spence. J., LCastle,

and J.H.Webb, P.l-I.Fowler.

Phys. Rev., 74, p. 704. (1948). H.Muirhead. CF.PoweIL and D.M.Ritson,

Brown. R., lLCarnerini, Nature.

163, p. 47, (1949).

26. 27.

J. Rotbalr, Prog. Nucl. Phys .. I. p. 37. (1950). Dilworth. CC" S..I.Goldstack. Y.CJolrschill1idt-Clermont. and F.L.evy. Phil.

Mag., 41. p. 1032. (1950).

92 (EKIRDFK

Fizi(;iNiN

FSASLARI

28. 29. 30.

Powell, C,P., Rep. Prog. Phys., 13, p. 350, (1950). Garlick, G.F.G., Proj. Nucl. Phys., 2, p. 51, (1952). Siegbahn, K., ed., Alpha-Beta-and Publishers, Gamma-Ray lnc., (1965). Spectroscopy, Chapter V.

New York: Interscience 31. Kallmann,

H., Nature U.Tech. July, (1947). P.J., The Crystal Counter, DE. A.J.Akearn, Utrecht Dissertation (1945).

Van Heerden,
33.

Wooldritge.

and .I.A.Burton,

Phys. Rev. 71, p. 913, (1947).

34.
35 ..

McKay, K.G., Phys, Rev., 84. p. 829. (1951). Mayer, J.W., B.R.Grossick, Walter, ( 1958). F.J., .I.W.T.Dabbs, Rev. Sci. Inst., 27, p. 407, (1956). L.D. Robert, and H.W.Jright, ORNL 58-11-99.

36.

37. 38.

McKenzie,

J.M .. D.A.Bromley,

Phys. Rev. Letters 2, p. 303, (1959). Dong, and C.L.Schneider. Electronique Nucleaire,

Bernal. R., L. Koch. N.Van p. 137. (Vienna:

Agence Internal de I'energie atom. 1959). and J.s.Wiggins. Nucleonics, 18. p. 2. 54. (1960).

39. 40. 41.

Friedland,

S.S., J.W.Mayer,

O'Neill, G.K., Scientific Beall, E.F., B.Cork. (1961 ).

American,

August. p. 37, (1962). and W.A.Wenzel, Nuova Cimento 20, p. 502.

P.G.Murphy,

42. 43.

Jelley. J. V., Prog. N ucl. Phys., 3, p. 84, ( 1953). Cerenkov, P. A., C. R. Acad. Sci. (USSR) 21, p. 451, (1934); Phys. Rev .. 52,

p. 376, (1937). 44. 45. 46. Mather, R.L., Phys, Rev., 84. p. 181, (1951). Rainwater. L..I., and C.S.Wu, Nucleonics, Methods L p. 60. (1947). of Radioactivity.

Jarrett, Alan A .. Statistical AECU-262.

Used in the Measurement

DAHA

FAZLA

BiLCi

i<;:iN TEKLiFLER

1.

Staub,

H., Detection

Methods

in Experimental

Nuclear

Physics,

ed .. E.Segre.

Vol. I Part. New York: John Wiley and Sons. Inc .. 1953.