Professional Documents
Culture Documents
MART 2011
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Bu notlar, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği (TSPAKB) tarafından SPK
Lisanslama Sınavlarına kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu notlarda yer alan her
türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistikî değerler hazırlandığı tarih itibariyle, Prof. Dr.
Kerem ALKİN tarafından temin edilerek derlenmiş, Yrd.Doç.Dr. Ertuğrul KIZILKAYA ve
Yrd.Doç.Dr. Akif İÇKE tarafından güncellenerek geliştirilmiştir.
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
GİRİŞ
Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey lisanslama
sınavının konularından Genel Ekonomi ve Mali Sistem’i içermektedir.
Kılavuz, Temel Kavramlar, Arz ve Talep Analizi, Piyasa Türleri (Reel Kesim - Finansal
Kesim Ayırımı), Piyasaların İşleyiş Mekanizması ve Etkileşimleri, Para ve Maliye
Politikaları, Kamu Dengesi ve Bütçe Açıklarının Finansmanı, Mali Sistemin Unsurları,
Makro Ekonomik Göstergeler ve Yorumu olmak üzere yedi bölümden oluşmaktadır.
Sınavlarda Genel Ekonomi ve Mali Sistem ile ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir.
TSPAKB
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
1
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
7.1.1 Ekonomik Büyüme İle İlgili Makro Ekonomik Göstergeler -------------------- 120
7.1.2 Fiyat Hareketleriyle İlgili Makro Ekonomik Göstergeler ---------------------- 142
7.1.2.1 2005 Yılında Yeni Fiyat Endeksleri -------------------------------------------- 144
7.1.2.2 Enflasyon Hedeflemesi ve Fiyat Hareketlerinde Son Durum------------------147
7.1.3 Ödemeler Dengesi İle İlgili Makro Ekonomik Göstergeler -------------------- 147
7.1.4 2011 Yılına Yönelik Makroekonomik Hedefler ve Beklentiler-------------------151
2
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
1) TEMEL KAVRAMLAR
EKONOMİ BİLİMİ: Ekonomi bir bilim dalı olarak, kaynakların sınırlı, buna karşılık
insanoğlunun ihtiyaçlarının sonsuz olması nedeniyle, çeşitli sorulara yanıt arayan bir bilim
dalı olarak ortaya çıkmış ve gelişme göstermiştir. Ekonomi Bilimi, bu yönüyle kısıtlı
kaynaklar ile hangi malın, kimin için, ne miktarda üretileceği ve kimler tarafından
tüketileceği sorularına ve fiyatın oluşum mekanizmasını algılamaya çalışan bir bilim dalıdır.
Başka bir ifade ile ekonomi, alternatif kullanım alanları olan kıt kaynakların insan
ihtiyaçlarını karşılamak üzere nasıl kullanıldıkları problemi ile ilgilenen sosyal bir
bilimdir.
Ekonomi Bilimi çeşitli sorulara yönelik cevapları Mikro ve Makro İktisat (Ekonomi)
başlıkları altında aramaktadır.
3
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
2. Ekonomi Politikaları
3. Para Teorisi
4. Uluslararası Ekonomik
İlişkiler
Mikro ekonominin alt dalının amacı, tüketiciler ile üretici ve ithalatçı firmaların, yani
tedarikçilerin doğru ekonomik davranışlarını anlamaya çalışmaktır. Yani, tüketicilerin
ekonomik davranışlarını veya kararlarını etkileyen değişkenler nelerdir? Keza, tedarikçilerin
ekonomik kararlarını neye göre belirledikleri, üretimle ve ithalatla ilgili kararlarını nasıl
aldıkları, firmaların kaç adet malı üretmesi gerektiği, ne kadarını piyasaya sürmeleri
gerektiği de önemlidir. Ayrıca, gerek tüketicilerin, gerekse de tedarikçilerin malın piyasa
fiyatının belirlenmesindeki rolleri de incelenen diğer bir başlıktır. Son olarak, tüketicilerin ve
firmaların farklı piyasa koşullarında nasıl farklı davranışlar gösterdikleri, tüketicilerin ve
tedarikçilerin farklı davranışlarının malın piyasa fiyatını nasıl değiştirdiği mikro ekonominin
alanına girer. Bu boyutuyla bakıldığında, mikro ekonominin önemi, malın piyasa fiyatının
nasıl belirlendiğini araştıran bir alt dal olmasıdır. Sözün özü, piyasa farklılaştıkça, malın
piyasa fiyatı da değişmektedir.
Makro ekonomi alanı ise, ekonominin makro üniteleriyle ilgilenir. 1929 Ekonomik Buhranı’na
kadar ekonomi biliminde bilim adamları, mikro ekonomi alanına yönelik başlıklara ağırlık
vermişlerdir. Fakat 1929 Ekonomik Buhranı dünya ekonomisinde işsizlik, deflasyon ve
ekonomik daralmaya yol açınca, mikro ekonomi alanına yönelik konular göreceli olarak
önemini kaybetmiş ve işsizlik, gelir dağılımı, ekonomik büyüme gibi konular öne çıkmıştır.
İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, pek çok eski sömürge ülkesinin siyasi
bağımsızlıklarını kazanması ve ekonomik bağımsızlık mücadelesinin başlaması, 1970’li
yıllardaki petrol krizleri, gelir dağılımı sorunları, küresel yoksulluk benzeri konu başlıkları,
makro ekonomi alanındaki çalışmaların daha yoğunluk kazanmasına neden
oluşturmuşlardır.
4
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
olarak, trampa ekonomisi dediğimiz malın malla takas edildiği bir mübadele şekline bağlı
olarak, insanoğlu ihtiyacı olan çeşitli malları temin etmeye çalışmıştır.
Dünya ekonomisin tarihsel gelişmi açısından, “Küresel Rekabet” olarak ifade edilen
kavramın gelişim sürecine bakıldığında, 15. yüzyılın ikinci yarısından, 16. yüzyılın ilk
yarısına kadar uzanan bir dönemi başlangıç noktası olarak ele almak yanlış olmayacaktır.
Avrupa Devletleri arasındaki liderlik mücadelesi ve bu mücadelenin tetiklediği ticaret
savaşları, aynı malı daha ucuza üretebilen ekonominin rekabette öne çıkmasına dayalıdır.
Bu rekabet, hammadde ve işgücü maliyetlerini minimize etmek adına, sömürgeciliği ve
köleliği kurumsallaştıran bir süreci de beraberinde getirmiştir. Bu döneme damgasını vuran
Merkantilizm felsefesi, her devlete, elde ettiği ticari avantajları ve gerçekleştirdiği ihracat
neticesinde elde ettiği altınlarla zenginleşen hazinesini korumak adına daha güçlü bir ordu
ve donanmayı da önermektedir.
Söz konusu rekabet sürecinde, bir devletin “bölgesel lider” olabilmesinin temel kuralı,
“Ekonomik Güç”, “Askeri Güç” ve “Siyasi Güç” eş zamanlı ve eş ölçüde bir araya
getirebilmesiydi. Bu üç temel güç unsurunu bir araya getirmeye çalışan Britanya, Fransa,
İspanya ve Portekiz arasında önemli bir rekabet mücadelesi gözlendi. Osmanlı
İmparatorluğu, bu rekabet sürecinde, okyanusa kıyısı olmayan devlet olma dezavantajı ile,
yarıştan çekilmek durumunda kaldı. Zaman içerisinde, sömürgelerinin coğrafik dağılımını
çeşitlendiremeyen İspanya ve Portekiz de bu mücadeleden çekilmek durumunda kaldılar ve
19. Yüzyılın başından itibaren “Bölgesel Rekabet” mücadelesi, “Küresel Rekabet”
mücadelesine dönüşürken, masanın etrafından oturan ülkeler Britanya, Fransa, Almanya,
ABD ve Japonya olarak tanımlanmaktaydı. Tam bir yüzyıl sonra, ABD’nin masanın başına
geçeceği ve diğer ülkelerin onun himayesinde “kapitalizmin paylaşımında” masanın
etrafında yer alacağı tahmin dahi edilemezdi. Bu noktada, ‘Küresel Rekabet’in ilk önemli
aktörü olan Britanya İmparatorluğu, “Üzerinde Güneş Batmayan İmparatorluk” unvanını
ancak 80 yıl koruyabilmiştir. İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa bacağı tamamlanırken,
Britanya Kapitalist Sistem’in liderliğini ABD’ye devretmiştir.
5
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
1750’lerden itibaren hız kazanan ve 19. Yüzyıl’da “buhar gücü”nün devreye girmesi ile
birlikte, kütlesel üretimle tanışan sanayileşme süreci, dünyanın gelişmiş ülkelerinde
bankacılık sektörünün gelişimine de katkı sağladı. Aynı dönemde, sanayileşme sürecinin
gerisinde kalan Osmanlı Devleti, imparatorluk bütçesinin açıklarını kapatmak amacıyla dış
borçlanmaya hız vermiştir. Genç Cumhuriyet ise, ekonomik bağımsızlığını kazanma adına,
bir yandan sanayileşmesine hız vermiştir; bir yandan da kendi Merkez Bankasını
oluşturmayı bilmiştir. İkinci Dünya Savaşı’nın bitimiyle birlikte, sanayileşme sürecini önemli
ölçüde üstlenmiş olan devlet, özel sektörün önünü açacak hamlelere ağırlık vermiştir.
Türkiye’nin öteden beri en temel zafiyeti olan “sermaye yetersizliği”ne rağmen, özel sektör
sanayileşme sürecinde üzerine düşen görevi yerine getirme becerisini gösterebilmiştir.
Sonuç olarak, 16. Yüzyıl’dan 20. Yüzyılın sonuna kadar ‘hammadde’ boyutunda gözlenen
rekabet, 21. Yüzyıl’da “işgücü” ve “teknolojik beceri” rekabetine dönüşmektedir. Yani,
kalifiye ve ucuz işgücünü temin edebilen ve teknoloji üretebilen ekonomiler, küresel
rekabette belirleyici ülke olma özelliğini kazanmış olacaklardır. Bu nedenle, Türkiye’nin de
teknoloji ve marka üreten, dünya ekonomisinde trendleri belirleyen, yerel, bölgesel ve
küresel talebin beklentilerini iyi okuyan ve söz konusu beklentilere en uygun malı üretebilen
bir ekonomi olması gerekmektedir. Türkiye’nin böyle bir sürece hazırlanması adına, doğru
bir sanayileşme, enerji, teknoloji, istihdam ve eğitim stratejisi veya politikası oluşturması
gereklidir ve AB’ye tam üyelik süreci bu yönüyle iyi değerlendirilebilir ve Türkiye’yi küresel
ekonominin önemli bir aktörü yapabilir.
6
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
M.Ö. 5000’li M.Ö 3000’li M.Ö. 2000’li 15.-16. yy. Merkantilizm 18. yy
yıllar yıllar yıllar (1. KM. TAŞI) (2. KM. TAŞI) Fizyokrasi
1692
4
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
18.yy 1750 19. yy. 20. yy. Neo-Klasik Okul J. Maynard Keynes-
(3. KM. TAŞI) 4. KM TAŞI Keynesyen Okul
Klasik Düşünce Okulu
1789
Sanayi Fransız 1929
Devrimi İhtilali Ekonomik
Liberal Ekonomik Model Buhran Kapitalist Devletçi Model
4. KM 5. KM 6. KM 7. KM
TAŞI TAŞI TAŞI TAŞI
J. Maynard Keynes
KEYNESYEN OKUL 1970
1990-Post-Keynesyen
Monetaristler
İktisadi sistem, ulusal ekonomide ihtiyaçlar ile üretim arasında dengeyi en etkin şekilde
sağladığı savunulan bir mekanizmanın bütünüdür. İktisadi sistemleri kapalı ekonomi
sistemleri ve mübadele ekonomisi sistemleri olarak da iki grupta toplamak olanaklıdır.
Karma Ekonomik Sistem: Üretim araçları mülkiyetinin hem özel hem de kamu kesiminde
olduğu, başka bir ifadeyle özel sektörün ve devleti üretimde bulunduğu ekonomik sistemdir.
Devlet piyasa ekonomisi aksadığında, bölüşümde ve kaynak dağılımında etkinliği sağlamak
için müdahale eder. Burada, asli unsur piyasa ekonomisi olmakla birlikte, merkezi
planlamanın da yapılması söz konusudur. Bu plan kamu için uyulması zorunlu, özel kesim
için yol gösterici nitelik taşır. Karma ekonomik sitemde kamu ve özel kesim birbirinin rakibi
değil, birbirininin tamamlayıcısı, destekleyicisi olarak işlemektedir.
İHTİYAÇ: İhtiyaç, karşılanmadığı zaman acı ve üzüntü, karşılandığında ise mutluluk (haz)
veren bir duygudur. İnsanın hayatta kalabilmesi için mutlaka karşılanması gereken
ihtiyaçlara (soluma, gıda, giyinme, barınma, savunma vb.) “hayati”; “biyolojik” veya
zorunlu ihtiyaçlar, bu kapsama girmeyenlere ise kültürel ve sosyal ihtiyaçlar adı verilir. Bu
süreç, İhtiyaçlar Hiyerarşisi veya İhtiyaçlar Piramidi ile açıklanmaya çalışılmıştır.
6
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
İhtiyaçlar sınırsızdır.
İhtiyaçlar sürekli artma eğilimindedir.
İhtiyaçların önem derecesi farklıdır, başka bir ifadeyle şiddet açısından farklılık
gösterir.
İhtiyaçlar alışkanlığa dönüştükçe önem dereceleri artar.
İhtiyaçlar tatmin edildikçe onlara karşı duyulan istekte azalma görülür.
İhtiyaçlar ve bunları karşılayacak araçlar olan mal ve hizmetler birbirinin yerine
geçebilir (İkame Kanunu).
Ekonomistler ihtiyaçların ahlaki boyutunu dikkate almazlar
FAYDA: Mal veya hizmetlerin herhengi bir ihtiyacı giderebilme yeteneği veya derecesidir.
Tüketici herhangi bir malı kullandığında bundan bir tatmin elde eder. Tüketicinin elde ettiği
bu tatmine “fayda” diyoruz. Örneğin, vücudumuzun temel ihtiyaçlarını karşılama özelliğine
sahip olan su faydalıdır. Fayda bir başka açıdan, herhangi bir mal ve hizmetin, taşıdığı
özelliklere bağlı olarak, herhangi bir ihtiyacı giderebilme yeteneği ise, her tüketicinin aynı
maldan elde ettiği fayda farklılık gösterebilir.
DEĞER: Mal ve hizmetlere verilen nispi öneme “değer” denir. Birey ve/veya toplum, bir mal
veya hizmetin değerini, o mal ve hizmetin sağladığı fayda, o mal veya hizmetin yeryüzünde
bol veya kıt olması ve o mal ve hizmetin kalitesine bağlı olarak tayin eder. Eğer, bir malın
değeri salt sağladığı fayda ile ölçülebiliyor olsa idi, suyun elmasdan daha değerli olması
gerekirdi. Ancak, insanoğlu bir malın değerini belirlerken, bir mal ve hizmete tüketiciler ne
kadar sınırlı ölçüde ulaşabiliyor ise, o ölçüde değer vermektedir. Yani, insanoğlunun bencil
olması, sınırlı sayıda mal veya hizmete daha yüksek bir değer biçilmesine neden
oluşturmaktadır. Dolayısı ile, malın sağladığı fayda, malın bol veya kıt olması ve malın
kalitesi, yani üç farklı unsurun birleşimi malın değerinin belirlenmesini sağlamaktadır. Bir
kez mal ve hizmetlerin değerini belirledikten sonra, ortak değer ölçüsü ile mal veya
hizmetin değerini fiyata dönüştürmek artık kolay bir adım olmaktadır. Nitekim, insanoğlu
tarımsal ürünleri, nesneleri, sonrasında altın ve gümüş parayı, İkinci Dünya Savaşı’ndan bu
yana ise kağıt ve madeni parayı ulusal ekonomilerde ortak değer ölçüsü olarak kullanarak,
onbinlerce mal ve hizmetin bireyler ve toplum tarafından belirlenmiş değerini fiyata
dönüştürebilmektedir. Onbinlerce mal ve hizmetin fiyatından oluşan genel topluluğa ise
Fiyatlar Genel Seviyesi veya Fiyatlar Genel Düzeyi denmektedir. Adam Smith değer
kavramını iki başlıkta ele almıştır:
Kullanım Değeri: Bir malın kişiye sağladığı faydanın, bir başka malın o kişiye sağladığı
fayda ile karşılaştırılması sonucunda mala verilen göreceli önemi belirtir. Bir kişinin farklı
mallara verdiği oransal önemi ifade eden, kişisel ve sübjektif bir değer yargısıdır. Örneğin
bir kişinin elmaya pastadan daha fazla önem vermesi gibi.
7
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Mübadele (Değişim) Değeri: Bir mal veya hizmet karşılığında elde edilebilecek diğer bir
mal veya hizmetin miktarı ile ölçülmesidir ve objektif ve sosyal bir değer ifadesidir. Bir
malın diğer bir malla değiştirilebilme oranıdır. Örneğin 1 litre su karşılığında yarım kilo
buğday alınması durumunda bu suyun buğdayla belirlenen değerinin 0,5 olduğu anlamına
gelir.
Adam Smith, değer çelişkisini çözebilmek için su ve elmas örneğinden hareketle, değeri
kullanım ve mübadele değeri olarak ikiye ayırmıştır. Elmas fiyatı çok yüksek (mübadele
değeri yüksek) hayat için zorunlu ihtiyaç değil (kullanım değeri düşük) iken, suyun fiyatı
düşük (mübadele değeri düşük), ancak hayat için zorunlu ihtiyaçtır (kullanım değeri
yüksek). Ne var ki, Smith’de değer çelişkisini açıklamakta ancak kısmen başarılı olabilmiştir.
Değer çelişkisinin açıklanması, “Marjinal Fayda Yaklaşımı”nın ortaya atılmasıyla mümkün
olabilmiştir. Neo-Klasik İktisat Teorisine göre bir mal veya hizmetin değerini o malın toplam
faydası değil, o malın tüketilen son biriminden elde edilen fayda (marjinal fayda)
belirleyecektir.
SERBEST MALLAR: İnsanların tüm ihtiyaçlarını karşılayabilecek kadar bol olan, elde
edilmeleri için bazı fedakarlıklara katlanılması gerekmeyen, bir çaba harcanmaksızın elde
edilmesi mümkün olan veya karşılığında bir bedel ödenmesi gerekmeyen mallardır. Serbest
malların maliyeti sıfırdır. Serbest mallar ekonomi biliminin analiz kapsamına girmezler.
Serbest mallara örnek olarak hava, deniz suyu, güneş, çölde kum, bir kaynaktan akan su
verilebilir.
ÖZEL MALLAR: Tamamen piyasa sistemi içerisinde alınıp satılabilen mallardır. Özel
malların en önemli özelliği üretilip tüketici tarafından kullanıldığında diğer tüketicilerin o
8
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
FİYAT: Bir mal veya hizmetin değerinin parasal ifadesine “fiyat” denilmektedir. Herhangi
bir mal veya hizmetin değeri, o ekonomide geçerli olan ortak değer ölçüsü ile
parasallaştırılarak fiyata dönüştürülür. Bu ortak değer ölçüsünün mutlaka bugünkü anlamda
kağıt ve madeni para olması şart değildir. İlkel kavim yaşantısında para niyetine kullanılmış
tarımsal ürünler, metal parçaları, kolyeler ve altın ve gümüş para da ortak değer ölçüsü
olarak değerlendirilmelidir ve kullanılmışlardır.
FİYATLAR GENEL DÜZEYİ: Bir ulusal ekonomide, onbinlerce mal ve hizmetin değeri ortak
değer ölçüsü ile fiyata dönüştürüldükten sonra, ortaya çıkan fiyat topluluğuna fiyatlar
genel seviyesi veya fiyatlar genel düzeyi denmektedir. Ekonomideki tüm mal ve hizmet
fiyatlarının belirli bir dönemdeki tartılı ortalamasını gösterir.
Fiyat istikrarı, bir ulusal ekonomi için vazgeçilmez bir unsurdur. Merkez Bankası'nın asli
fonksiyonu fiyat istikrarını sağlamaktır. Günümüzde, sıfıra yakın oranlarda, yani yıllık bazda
% 1'lik, % 2'lik enflasyona sahip gelişmiş ekonomiler, göreceli olarak fiyat istikrarına sahip
ülkeler olarak kabul görmektedir. Nitekim AB kriterine göre yıllık enflasyon oranı tavanı, en
düşük enflasyon oranına sahip 3 AB ülkesinin ortalama enflasyon oranına 1,5 puanın
eklenmesi ile bulunur ki, bu oranın 2002 yılı için geçerli olan değeri % 2,7’dir.
Herhangi bir mal veya hizmetin piyasa fiyatı, tüketici düzeyinde malın sağladığı fayda,
yeryüzünde bol veya kıt olması ve kalitesine bağlı olarak şekillenirken, üretici veya ithalatçı
9
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
firma düzeyinde aynı piyasa fiyatı malın üretimi veya ithalatı esnasında katlanılan
maliyetler, firma karı ve dolaylı vergilerin eklenmesi ile şekillenmektedir.
DÖVİZ KURU (kambiyo kuru, parite): iki milli para birimi arasındaki değişim oranı yada
bir yabancı paranın milli para cinsinden fiyatıdır. Bu sebeple kur, ülkeler arasındaki fiyat
seviyelerini birbirlerine bağlayarak fiyat ve maliyet karşılaştırmaları yapılmasına imkan
sağlar. Döviz kuru olmasa, ülkeler birbirlerinde üretilen mal ve hizmetlerin fiyat ve
maliyetleri konusunda tamamen bilgisiz kalırlar. Döviz kuru, işte bu bilgisizliği ortadan
kaldırır. Döviz kuru (döviz fiyatı), döviz piyasasında (kambiyo borsası) oluşur. Döviz
piyasası ise daha önce de değindiğimiz gibi farklı milli paraların birbirine çevrilmesini
sağlayan bir organizasyondur. Kaydi forma dönüşmemiş halde olan, ekonomik birimlerin
banknot ve bozukluk olarak ellerinde tuttukları para ise efektif olarak tanımlanmaktadır.
Belirli bir sepetteki ticarete konu olan benzer mal ve hizmetlerin farklı ülkelerdeki fiyatlarını
birbirine eşitleyen döviz kuruna satın alma gücü paritesi adı verilmektedir. İki döviz
arasında var olan ve parite olarak da tanımlanan döviz değişim kurlarına çapraz kur
denilmektedir.
10
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Devalüasyon ve revalüasyon, yanı ülkenin para biriminin diğer ülke paraları cinsinden
değerinin dalgalanması, o ülkenin rekabet durumunu derinden etkilemektedir. Bir ülkenin
para biriminin yabancı paralar karşısındaki değeri Merkez Bankası müdahalesi ile korunuyor
ise gerçekçi bir kurdan söz etmek zordur. Merkez Bankalarının uyguladığı farklı döviz kuru
politikalarının bu anlamda etkileri görülmektedir. Para biriminin yabancı paralara veya altına
dönüştürülmesine yönelik kısıtlamalar ise bir başka sorundur.
DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ: Teoride başlıca iki temel döviz kuru sistemi vardır. Bunlar,
"sabit kur sistemi" ile "serbest (veya esnek) kur sistemi" dir. Bu iki temel kur sisteminin
arasında çok sayıda ara sistem vardır. Bunlar içinde en önemlisi "esneklik kazandırılmış
sabit döviz kuru sistemi" dir. Burada döviz kurları sabit tutulur iken, serbest kur sisteminde
döviz kuru serbest bir şekilde piyasada arz ve talebe göre belirlenir. Bu sistem saf şekliyle
ancak ders kitaplarında yer almıştır. Gerçekten, döviz kurunun tamamen serbest piyasa
kurallarına göre belirlendiği dönemler çok kısa ve nadirdir.
1944 yılında yürürlüğe giren Bretton Woods Sistemi ile döviz kurunun istikrarı amaçlanmış
ve sık olmayan kur değişmeleri olan "sabit fakat ayarlanabilir" kur sistemi kabul edilmiştir.
1971 yılında doların altına çevrilebilirliğinin kaldırılması ile bu sistem çökmüştür. 1976
yılında IMF'nin Jamaika'da yapmış olduğu toplantıda yeni bir sistem geliştirilerek, devamlı
sabit kurlar reddedilerek "gözetimli dalgalanma" sistemi getirilmiştir. Bütün döviz kuru
sistemlerinde temel amaç, döviz kurunun belirleniş şekli ne olursa olsun ödemeler
bilançosunu belirli bir süre dengede tutan denge kurlarını belirlemektir.
Altın Para Standardı (1880-1914): Her ülkenin parasının değeri belirli ağırlıkta saf altın
olarak tanımlanmış ve bu fiyata altın paritesi denmiştir. Böylece her ülkenin parası otomatik
olarak birbirine bağlanmış olur. Altın ihraç noktası: ulusal paranın değeri (ulaşım masrafı
dahil) altın paritesi fiyatını aştığında diğer ülkeler buraya altın satarlar. Tersi durumda da
altın ithal nktasında diğer ülkeler altın alıp götürürler. Sabit Döviz Kuru Sistemi en iyi
şekilde "altın para standardının" geçerli olduğu sistemlerde işlemiştir. Dünya da ilk altın
standardı uygulamasına 1821 yılında İngiltere'de başlanmıştır. Daha sonra Fransa ve ABD
1850'lerde altın standardını kabul etmiş, İtalya, Belçika ve İsviçre'de bu sisteme aynı
11
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Sabit Döviz Kuru Sistemi (Fixed Exchange Rate System): Sistemin temel özelliği döviz
kurlarının belirli bir düzeyde sürdürülmesidir.
Esnek Döviz Kuru Sistemi – Serbest Değişken Kur Sis. – Dalgalanan Kur Sis. –
Yüzen Kur Sistemi: Serbest kur sisteminde ülke parasının değeri, tamamen serbest bir
şekilde işleyen arz ve talep mekanizmasına terkedilmiştir. Döviz kuru, döviz piyasalarında
rekabetçi piyasa koşulları altındaki bir mal gibi arz ve talep şartlarına göre günlük olarak
belirlenir ve döviz kurunun belirlenmesine kamunun müdahalesi yoktur. Esnek kur
sisteminde dalgalanma derecesine göre "serbest" ve "gözetimli dalgalanma" olarak iki temel
grup vardır:
Serbest dalgalanma (Free Floating): Döviz kuru hiçbir müdahale olmadan döviz arz
ve talebine göre belirlenir.
Gözetimli (Yönetimli) Dalgalanma (Managed Floating): Gözetim amacı açısından
iki türlü dalgalanma vardır:
o Temiz dalgalanma: Döviz kurlarına müdahale ve gözetim, sadece kısa dönemli
düzensiz, aşırı dalgalanmaların ortadan kaldırılmasına yönelik olup kurlar ilke olarak
serbest dalgalanmaya bırakılmıştır. Merkez Bankasının denetimi altında yürütülen arz
ve talebe göre değişen kurlara, aşırı kabul edilen dalgalanmaların oluşması
durumunda Merkez Bankasının piyasaya döviz alış-satışlarıyla müdahale edilmesi söz
konusudur.
o Kirli dalgalanma: Döviz kurlarına müdahale ve gözetim ekonomik açıdan ülkenin
rekabet gücünü koruması yani ithalatın azaltılması – ihracatın arttırılması için
yapılmaktadır. Gözetimin kaynağı açısından dalgalanma, hükümetin veya kamu
otoritesinin kararı, uluslararası anlaşma ve uluslararası otoritenin kararı ile
dalgalanma olmak üzere üç türlüdür.
Esneklik Kazandırılmış Sabit Döviz Kuru Sistemleri: Esneklik kazandırılmış sabit kur
sisteminde pariteler zaman içinde ayarlanabilir. Ayarlanabilir pariteler sistemi, bir "bağlantı"
sistemi olup ülke parasının değeri, bir diğer para birimine göre belirlenir ve zaman içinde
değiştirilebilir. Ayarlama, "tekli" veya "sepet" bağlantısı şeklinde iki temel esasa göre
yapılır. Tekli bağlantıda ülke parası en fazla ticaret yapılan ülke parasına bağlanır. Sepet
bağlantısında ise, ülkelerin dünya ticaretindeki payları ağırlık olarak alınıp, para birimi bu
ülkelerin paralarından oluşan sepete bağlanır. Günümüzde sepet bağlantısına verilecek en
güzel örnek, Özel Çekme Hakları'dır. IMF tarafından yaratılan ve üye ülkelerin kotaları
çerçevesinde üye ülkelere rezerv sağlamak amacıyla tahsis edilen rezerv şekline özel çekme
hakları (SDR) adı verilmektedir.
12
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
ORTAK PARA ALANLARI: Yakın bir ekonomik ilişki içerisinde olan bir grup ülkenin ulusal
paralarını sabit kurlarla birbirine bağlayıp öteki paralara karşı dalgalanmaya bırakmaları ile
oluşan bölgedir. Ülke paraları ararsındaki kurlar sabittir.
Sabit kur ve tam sermaye mobilitesi söz konusuysa, para politikası etkin değildir. Eksik
istihdamdan tam istihdama ulaşmak için genişlemeci para politikası uygulanırken
ekonomide dış açık oluşur. Buna karşı daraltıcı para politikası uygulanmak zorunda
kalındığından eksik istihdama geri dönülür ve sadece döviz rezervleri azalmış olur. Buna
karşın, aynı varsayımlar altında maliye politikası etkindir. Kamu harcamaları artırıldığında
milli gelir tam istihdama yönelir ve ekonomide dış fazla oluşur. Söz konusu dış fazlayı
eritecek biçimde genişletici para politikası uygulandığında milli gelir daha da artar.
Esnek kur ve tam sermaye mobilitesi söz konusuysa, para politikası etkindir. Genişletici
para politikası uygulandığında ülke içinde faizler düşer ve milli gelir artar, ancak dış açık
oluşur. Dış açık döviz kurunu yükseltmeye başlayınca üretim dış talep yoluyla canlanır ve
milli gelir artar. Ancak aynı varsayımlar geçerliyken maliye politikası etkin değildir.
Genişletici maliye politikası dış fazla yaratmakta ve bu durumda döviz kurları da düşmeye
başlamaktadır. Bu durumda üretim olumsuz etkilenecek ve müdahale öncesindekine benzer
bir eksik istihdamda denge kurulacaktır.
FİYAT TEORİSİ: Fiyat herhangi bir malın mübadele veya değiş tokuş değeridir. Uygarlık
tarihi boyunca insanoğlu malların ve hizmetlerin değerlerinin kökenlerini ve değerlerinin
birbirlerinden farklı oluşlarının nedenlerini merak etmişlerdir. Fiyat teorisi de, mal ve hizmet
fiyatlarının nasıl oluştuğunun analiz edilmesidir. Fiyat teorisi tüketici dengesi, firma dengesi
ve piyasa dengesi ana başlıklarını kapsayan görüşlerin toplu ifadesi olarak karşımıza
çıkmaktadır.
PİYASA DENGESİ: Piyasa dengesi, bir malın talep edilen miktarı ile arz edilen miktarının
birbirine eşit olduğu durumu eder. Geometrik olarak denge, piyasa talep ve arz eğrilerinin
kesiştiği noktada oluşur. Diğer bir deyişle tüketicilerin almak istedikleri mal miktarının,
üreticilerin arz etmeye hazır olduğu miktara eşit olması piyasa dengesinin oluştuğunu
gösterir.
FİRMA DENGESİ: Firmanın amacı kârını maksimize etmektir. Kâr, genel olarak firmanın
toplam gelirinin (satış hasılatı) toplam maliyeti aşan kısmı şeklinde ifade edilebilir. Firmanın
kârını maksimize ettiği durum aynı zamanda firma dengesinin oluştuğu durumu ifade
etmektedir. Firmanın kârını maksimize edebilmesi için gerekli koşul marjinal maliyetin
marjinal hasılata eşit olmasıdır.
13
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
PİYASA DENGESİ: Piyasa dengesi, bir malın talep edilen miktarının arz edilen miktarına
eşit olması durumudur. Piyasanın dengede olması için satıcıların satmak istedikleri veya
satmayı planladıkları, miktarın fiilen sattıkları miktara ve alıcıların satın almak istedikleri
veya satın almayı planladıkları miktarın, fiilen satın aldıkları miktara eşit olması gerekir. E
Noktası’ndaki Piyasa Dengesi’ne karşılık gelen fiyata Piyasa Denge Fiyatı, miktara ise Piyasa
Denge Miktarı denir ki, Q0 noktasında arz (S) ve talep (D) miktarı birbirine eşit olacaktır.
Malın piyasa fiyatına (P) dayalı olarak piyasa dengisinin oluşabilmesi için, malın piyasa fiyatı
(P) dışında kalan, arz ve talep fonksiyonunda yer alan; yani arz ve talep miktarını etkileyen
bağımsız değişkenlerin sabit kabul edilmesi gerekir. Bu durum, Ceteris Paribus ilkesi ile
açıklanır.
P
S(Arz)
E
P0 Piyasa Dengesi
D(Talep)
0 Q(Miktar)
Q0
E = Piyasa dengesi
P0 = Piyasa denge fiyatı
Q0 = Piyasa denge miktarı
KISA DÖNEM FİRMA MALİYETLERİ: Kısa Dönemde firmalar mal ve hizmet üretimi
esnasında toplam sabit maliyetlere ve toplam değişken maliyetlere katlanırlar. Her ikisinin
toplamı firmanın Toplam Maliyeti’ni verir.
14
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Toplam Maliyet: Toplam maliyetler firmanın belirli bir üretim seviyesine ulaşabilmesi için
katlanması zorunlu olan maliyetleri ifade etmektedir. Toplam maliyet, toplam sabit maliyet
ile toplam değişken maliyetlerin toplanması ile elde edilir. Toplam maliyet eğrisi dikey
ekseni kesiyor ise, bu nokta toplam sabit maliyetleri verir. Belirli bir üreim miktarında
toplam maliyet ile toplam değişken maliyet arasındaki dikey uzaklık, toplam sabit
maliyetlere eşit olur.
Maliyet
Toplam Maliyet
Miktar
1000
Örneğin, yukarıdaki grafikte firmanın 1000 birim mal üretmesi durumunda, katlandığı
toplam maliyet 300 TL’dir. Bunun 100 TL’si toplam sabit maliyet olduğuna göre, toplam
değişken maliyet 200 TL olacaktır.
Toplam Sabit Maliyet: Üretim olsun veya olmasın firmanın katlanmak zorunda olduğu
maliyetlerdir. Üretim artışı ya da azalışı ile birlikte değişmeyen, yani firmanın üretim
miktarından bağımsız olan maliyetlerin toplamını göstermektedir. Firma hiç üretimde
bulunmasa dahi sabit maliyetlere katlanmak zorundadır. Bu nedenle, dikey eksende bir
değer noktasından başlayarak, Q üretim miktarı yatay eksenine paralel olarak hareket eden
bir doğruyla temsil edilir.
Maliyet
K
Toplam Sabit Maliyet Eğrisi
0 Miktar
X
Toplam Değişken Maliyet: üretim oldukça ortaya çıkan bir maliyettir ve bu nedenle sıfır
orijininden başlar. Üretim miktarının değişmesi ile birlikte değişen üretim maliyetlerinin
15
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
toplamını gösterir. Firmanın kısa dönemde belirli bir miktarda üretim yapabilmesi için
kullandığı üretim faktörlerine yaptığı ödemelerdir. Firma hiç üretim yapmaz ise sıfır olur,
üretimle birlikte orijinden başlayarak artar.
Miktar
Ortalama Sabit Maliyetlere (Birim sabit maliyet): Belli bir üretim hacminde katlanılmak
zorunda olunan toplam sabit maliyetin üretilen birim sayısına bölünmesi yoluyla ulaşılır.
Birim sabit maliyet üretim arttıkça değişen ve azalan bir eğridir. Yani, üretilen birim
arttıkça, üretilen mal başına birim sabit maliyet azalır.
Ortalama Değişken Maliyet (Birim değişken maliyet): belirli bir üretim hacminde toplam
değişken maliyetin üretilen birim sayısına bölünmesi yoluyla bulunur. Birim değişken
maliyet, üretimin belirli bir aşamasına kadar sabit bir değer olarak giden, belirli bir aşama
geçildikten sonra küçük bir sıçrama ile yine sabit bir değer olarak devam eden ve adeta
merdiven şeklindeki yükselen bir doğruyla temsil edilir.
Ortalama Toplam Maliyet (ortalama maliyet veya birim maliyet): Ortalama maliyete,
belli bir üretim hacminde katlanılmak zorunda olunan toplam maliyetin üretilen birim
sayısına bölünmesi yoluyla ulaşılır. Parça başına maliyet veya birim maliyet olarak da
adlandırılır. Önce azalan sonra artan bir eğridir.
Maliyet
Marjinal Maliyet
Ortalama Maliyet
Miktar
16
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Marjinal Maliyet: Üretilen mal miktarının bir birim arttırılmasının toplam maliyette ortaya
çıkardığı ek artış marjinal maliyet olarak tanımlanır. Toplam maliyet fonksiyonunun birinci
türevine eşittir. Marjinal maliyet eğrisi, ortalama maliyet ve ortalama değişken maliyet
eğrilerini her zaman minimum noktalarında keser.
Tam Kapasite: Bu terim firmanın kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin minimum
noktasına denk düşen üretim hacmini tanımlamak amacıyla kullanılmakta ve kurulu bir
tesiste üretilmesi mümkün olabilecek farklı miktarlar arasında ortalama maliyeti en düşük
seviyeye getiren üretim hacmini ifade etmektedir.
UZUN DÖNEM FİRMA MALİYETLERİ: Uzun dönem firmanın bütün üretim faktörleri
miktarını gereği gibi değiştirmesine olanak tanıyacak bir dönemi ifade eder. Firma üretim
planlaması yapmak için gerekli zamana sahiptir. Uzun dönem firmanın varolan tesislerinin
sayısını, ölçeğini arttırıp azaltabileceği bir kısmını satabileceği dönemdir. Bu dönemde firma
için tüm maliyetler değişir niteliktedir, dolayısıyla sabit maliyet diye bir şey ortadan kalkar.
Uzun dönemde azalan verim yasası işlemez çünkü tüm girdileri birden arttırmak
mümkündür. Uzun dönemde girdilerin bileşim oranlarının değişmediği bir üretim fonksiyonu
söz konusudur. Firma için, ancak ölçeğe göre getiri olgusu söz konusu olacaktır. Firma için
çözülmesi gereken sorun, uzun dönemde gerçekleştirmeyi planladığı üretim miktarını
kendisine sağlayacak üretim tesis ölçeğini oluşturmaktır. Bu dönemde, üretim tesisi ölçeğini
arzuladığı gibi değiştirebilen firma, her yeni tesis ölçeğinde, kısa dönem üretim koşulları ile
yüz yüze kalır. Dolayısıyla uzun dönem kısa dönemlerin yan yana gelmesiyle oluşur.
Uzun Dönem Toplam Maliyet (SRTC): Kısa dönem toplam maliyet fonksiyonlarının en
düşük toplam maliyet noktalarının geometrik yeridir. Uzun Dönem Toplam Maliyet Eğrisi
kısa dönem toplam maliyet eğrilerine zarf (onları alttan saran) olan bir eğridir. Uzun Dönem
Toplam Maliyet Eğrisini Eşürün analizinde firmanın optimum faktör kullanımını belirlerken
ortaya çıkan genişleme yolu aracılığıyla elde etmek mümkündür. Bu eğri, herhangi bir
üretim düzeyinin mümkün olan en düşük maliyetini gösterir.
Uzun Dönem Ortalama Maliyet (SRAC): Uzun dönem ortalama maliyet eğrisi, kısa
dönem ortalama maliyet eğrilerinin her birine teğet olan bir zarf eğrisi biçiminde ortaya
çıkar. Uzun dönem ortalama maliyetler, tesis çapıyla ilgili tüm ayarlamalar yapıldıktan
sonra, her üretim seviyesinin en düşük ortalama maliyetini gösteren eğridir. Faktör fiyatları
ve teknolojinin sabit olduğu kabulü altında, uzun dönem ortalama maliyetler tüm üretim
faktörlerinin değişmesi neticesinde her üretim düzeyi için minimum ortalama maliyetlerden
oluşmaktadır. Firmanın planlama eğrisi veya finansman eğrisidir. Firmalar gelecekle ilgili
kararlarında tesis çaplarından her birini dikkate alabilir. Tesislerden biri seçilince yeniden
kısa dönem analizine dönülmüş olur. Firmalar uzun dönemde planlar, kısa dönemde üretim
yapar. Firmalar uzun dönemde ölçek kararları alırken, kısa dönemde kapasite kullanım
kararları alırlar.
Uzun Dönem Marjinal Maliyet Eğrisi (SRMC): Firmanın üretim düzeyini bir birim daha
artırması halinde toplam maliyetteki artışı gösterir. Uzun Dönem Toplam Maliyet Eğrisi
eğrisinin bir noktadaki eğimidir. Tesis çapıyla ilgili karar verildikten sonra üretim hacmini bir
birim arttırmanın Uzun dönem toplam maliyetlerde neden olacağı değişmeyi gösterir.
17
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Optimum Çapta Tesis: Firmaların kısa vadede tesis ölçeğini değiştirememelerine karşın,
uzun vadede kendilerine en yüksek karı getirebilecek olan tesisin, hangi ölçekte olacağına
karar vermeleri gerekecektir. Optimum çapta tesis kavramı, uzun dönem ortalama maliyet
eğrisinin minimum noktasında ona teğet olan kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin temsil
ettiği tesisi ifade etmek için kullanılmaktadır:
Ölçeğe Göre Getiri: Uzun dönemde firmaların tüm üretim faktörlerini arttırılması mümkün
olacaktır. Ölçeğe göre getiri kavramı, tüm üretim faktörlerinin (girdilerin) aynı oranda
arttırılması veya sabit bir katsayı ile çarpılması yoluyla üretim ölçeğinin değiştirilmesinin
sonucunda ürün (çıktı) miktarında ortaya çıkan değişikliği ifade etmektedir. Üretime katılan
faktörlerin her birinin belli bir oranda arttırılması durumunda; ürün miktarındaki artış oranı
faktörlerde yapılan artış oranına eşit ise “ölçeğe göre sabit getiri”, üründeki artış oranı
faktörlerde yapılan artış oranından büyük ise “ölçeğe göre artan getiri”, üründeki artış oranı
faktörlerde yapılan artış oranından düşük ise “ölçeğe göre azalan getiri “ söz konusu
olmaktadır. Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin azaldığı kısımda ölçeğe göre artan,
yatay olduğu kısımda ölçeğe göre sabit ve arttığı kısımda ölçeğe göre azalan getiri
bulunmaktadır.
18
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Ölçek Ekonomileri (İçsel Ekonomiler): Firmanın Üretim ölçeğinde ortaya çıkan artış
nedeniyle firmanın maliyetlerinde sağladığı tasarrufları ya da üretim veriminde sağlanan
artış pozitif ölçek ekonomileri ve genelde sadece ölçek ekonomileri olarak adlandırılır. Pozitif
ölçek ekonomileri, üretim ölçeğindeki büyüme neticesinde firmanın sağladığı tasarruf ve
maliyet avantajlarını gösterir. Firma uzun vadede ölçek ekonomilerinden faydalanıyor ise,
uzun dönem ortalama maliyet eğrisi devamlı azalan bir seyir izler. Negatif ölçek ekonomileri
ise firmanın üretim tesisi ölçeği belirli bir düzeyin üzerine geçtiğinde, daha önce ölçek
ekonomisi olarak ifade edilen faktörlerin bir kısmının ters yönde işlemeye başlamasıdır. Bu
olumsuz faktörler uzun dönem ortalama maliyetlerin yükselmesine neden olmaktadır.
Dışsal Ekonomiler: Firmanın maliyetleri üzerinde etkili olmakla birlikte firmanın kendi
içerisindeki davranışlarından kaynaklanmayan, firmanın faaliyetleri dışında, endüstri
ölçeğine bağlı olarak içinde bulunduğu piyasadan sağladığı avantaj veya dezavantajlara
verilen addır. Pozitif dışsal ekonomiler bir endüstri büyüdükçe, endüstrideki firma sayısı ve
toplam üretim hacmi arttıkça, o endüstride faaliyette bulunan firmaların maliyetlerinin
düşmesine yol açan avantajlardır. Negatif dışsal ekonomiler ise, bir endüstrinin gelişmesi ve
büyümesi neticesinde, maliyetlerin artmasına yol açan, firmanın dışından kaynaklanan ve
genellikle endüstride sayısı artan firmaların birbirlerine verdikleri zararlardan kaynaklanan,
dezavantajları ifade etmektedir.
FİRMA DENGESİ: Kar, belli bir miktar ürünün satışından elde edilen para veya satış
hâsılatı ile o miktar ürünün maliyeti arasındaki farktır. Karlılık, işletme sermayesinin
erimemesi için mutlaka ulaşılması gereken bir değerdir. Firmanın amacı karın maksimize
edilmesidir. Kronik enflasyonun geçerli olduğu ülkelerde ise yalnızca kar etmek yeterli
değildir, aynı zamanda enflasyonun üzerinde bir kar gerekli ve zorunludur. Firmanın
karının maksimum olmasının ilk şartı, Marjinal Maliyet’in (MM) Marjinal Gelir’e
(MG) eşit olmasıdır. Bu koşul, özelliği ne olursa olsun, tüm piyasa türleri için geçerlidir.
İkinci şart ise, bu eşitliğin sağlandığı yerde Marjinal Maliyet Eğrisi’nin yükselen bir eğri
olmasıdır. Bu koşul da tüm piyasa türleri için geçerlidir.
19
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Bir eksik rekabet piyasası türü olan Monopol Piyasası’nda ise, marjinal maliyet ile ortalama
maliyet değerleri birbirinden ayrılır. Monopol piyasasında Ortalama Hasılat Eğrisi ile Talep
Doğrusu birbirinin üstüne çakışıktır. Çünkü, Monopol Piyasası’na hakim olan Monopol Firma,
piyasaya tek başına hakim olsa da, firmanın elde edeceği gelir asla o piyasadaki tüketicilerin
toplam satın alma gücünü geçemez. Monopol Piyasası’nda marjinal gelir ile marjinal
maliyetin kesiştiği noktada oluşan firma dengesi, Tam Rekabet Piyasası’nda oluşan fiyatın
hayli üstündedir. Bu durum, tüketici için rekabet şartlarının önemini teyit eder.
Buğday
A
C
D
0 Otomobil
Üretim olanakları eğrisi, orijine içbükey bir geometriksel şekildir ve bir ulusal ekonominin
elindeki kısıtlı üretim olanakları ile, bu grafikte seçtiğimiz örnekler doğrultusunda, buğday
ve otomobilden ne kadar üretileceğini gösterir.
Yukarıdaki şekilde A noktası, bir ulusal ekonominin elindeki kısıtlı üretim olanaklarının
tümünün sadece buğday üretmek için kullanması halinde buğdaydan maksimum kaç birim
üretileceğini; B noktası, eldeki kısıtlı üretim olanaklarının tümünün sadece otomobil
20
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Firma bazında, doğal kaynaklar, emek ve sermaye üretim faktörleri, yani hammade, işgücü
ve makine-techizat miktarı arasında oluşturulan hassas dengeye Optimal Faktör Bileşim
Oranı, diyoruz. Eğer, üç üretim faktörü arasındaki hassas denge bozulup, bir veya iki
üretim faktörünün miktarı sabit tutulur iken, birinin miktarı arttırılır ise, bu o firmada üretim
esnasında yakalanmış olan verimlilik seviyesinin azalmasına neden teşkil eder. Bu nedenle,
verimlilik azaldıkça üretim maliyetlerinin de arttığı görülür. Marjinal Kaynak Maliyeti, bu
anlamda her bir ek faktör kullanılması sonucu firmanın maliyetinde meydana gelen artışlar
olarak da tanımlanabilir. Makro çerçevede ise, bir ülkedeki genel verimliliği tanımlamak için
toplam faktör verimliliği kavramı kullanılmaktadır. Başka bir ifadeyle, üretim sonucunda
ulaşılan ürünün söz konusu üretim faaliyetlerinde kullanılan girdilere bölünmesiyle
hesaplanmaktadır. Bu bağlamda, işgücüne nazaran sermaye stokunun daha hızlı artması
sermayenin derinleşmesi olarak tanımlanmaktadır.
Firma mal ve hizmet üretmeye, ürettiği ürünlerden para kazanmaya devam ettikçe yeni
kararlar verir. Bu nedenle firmanın üretimi esnasında katlandığı maliyetler önemlidir.
Firmanın mal ve hizmet üretirken katlandığı maliyetleri verimlilik önemli ölçüde etkiler.
Firma ne kadar yüksek bir verimlilikle çalışıyorsa, dolayısıyla üretim faktörlerini ne kadar
etkin kullanıyorsa, o kadar da karlı çalışıyor demektir. O halde, firmanın kullandığı her birim
üretim faktörünün, firmanın toplam üretimine verimlilik anlamında katkısını ölçmek gerekir
(yüksek verim-düşük maliyet-yüksek kar).
Marjinal Ürün (Marjinal Verim - MÜ): Firmanın her bir üretim faktörünün, firmanın toplam
üretimine verimlilik anlamında yaptığı katkıya Marjinal Ürün denir. Marjinal Fiziki Ürün
üretime katılan son birim değişken üretim faktörünün toplam fiziki üründe yol açtığı
değişikliktir. Marjinal ürün toplam üründeki (toplam hasıla) değişmenin, faktör miktarındaki
değişmeye oranlanmasıyla bulunur. Marjinal Ürün orijinden başlayan, çok hızlı artan ve aynı
hızla azalan, bir noktada da yatay eksenle kesişen geometriksel şekildir.
21
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
OÜ
Yukarıdaki grafikte yer alan örnek firma, küçük ve sınırlı sayıda işçi çalıştıran bir firmadır.
Firmada, 4. işgücüne kadar verimlilik artmaktadır ve 4. işgücünün firmaya verimlilik
anlamında katkısı maksimumdur. 5. işgücünden itibaren her katılan işgücünün firmaya
verimlilik anlamında katkısı azalmaktadır. Sonuçta, 8. işgücünün MÜ katkısı, 0(sıfır)dır.
Söz konusu değerleri göz önüne alarak; 4. işgücüne kadar her istihdam edilen işgücünün
MÜ değerinin bir öncekine göre daha yüksek olduğunu dikkate aldığımızda, Toplam Ürün
(TÜ) Eğrisi, 4. işgücüne kadar artarak artan bir seyir izleyecektir. Fakat 4. işgücünden
itibaren MÜ değerleri azaldığından dolayı TÜ eğrisi azalarak yükselişini sürdürecektir. Eğer
firma, 8. işgücünde MÜ=0 olmasına rağmen işgücü istihdam etmeye devam ederse, bu
noktadan sonra istihdam edilen her işgücünün MÜ değeri negatif (-) olduğu için, TÜ eğrisi
düşüşe geçecek ve belirli bir sayıdaki işçinin istihdamı sonrası sonra 0’a (sıfır) ulaşacaktır.
MÜ=0’dan sonra firma işgücü istihdam etmeye devam ederse, bu bölge Gizli İşsizlik Bölgesi
olarak adlandırılır. Bunun nedeni; MÜ=0 noktasından sonra istihdam edilen her işgücünün,
ücret almasına rağmen firmanın toplam üretimine verimlilik anlamında katkısının
olmamasıdır. Yani, söz konusu işgücü çalışıyor görünmesine rağmen, gizli işsizliğe neden
olacaktır. Bu durumda firmaların, işçi maliyetleri artar.
22
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Ortalama Ürün (OÜ) Eğrisi’ni oluşturan değerler ise, TÜ eğrisinin üzerindeki değerlerin
işgücü sayısına bölünmesiyle bulunur.
OÜ eğrisi, MÜ ve TÜ eğrisiyle beraber 1. işgücünde aynı noktadan başlayan; ama MÜ’e göre
daha yavaş bir tempoda artan, maksimum olduğu noktada MÜ Eğrisi tarafından kesilen ve o
noktadan sonra düşüşünü yavaş bir tempoda sürdürerek, TÜ eğrisiyle aynı noktada 0’a
(sıfır) ulaşan bir geometriksel şekildir.
Dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da, Optimal Faktör Bileşim Oranı’dır. MÜ Eğrisi’nin
maksimum olduğu nokta, Optimal Faktör Bileşim Oranı’nın yakalandığı noktadır. Optimal
Faktör Bileşim Oranı, mal ve hizmet üretiminde kullanılan 3 üretim faktörü olan; doğal
kaynaklar, emek ve sermaye ya da diğer bir deyişle hammadde, işgücü ve makine ve
teçhizat arasında en yüksek verimlilikle çalışmayı sağlayacak hassas bir dengenin
oluşturulduğu veya yakalandığı bir üretim seviyesi anlamına gelir. Firma, Optimal Faktör
Bileşim Oranı noktasında birim başına en yüksek karlılıkla çalışmaktadır. Ancak bu nokta,
firmanın toplam kârının da maksimum olduğu nokta anlamına gelmez. Bir firmanın üretimin
belirli bir noktasında birim başına en yüksek kârlılıkla çalışması demek, firmanın toplam
karının maksimum olması anlamına gelmez.
Optimal Faktör Bileşim Oranı’nda firmanın toplam karı maksimum değildir. Maksimum
karlılık için MÜ Eğrisi’nin yatay eksenle buluştuğu, yani en son istihdam edilen işgüçünün
sağladığı MÜ değerinin sıfır olduğu noktaya kadar firmanın üretimine devam etmesidir. MÜ
Eğrisi’nin maksimum olduğu noktada sadece bir birim malın kârı maksimize olmuştur.
Önemli olan, firmanın tüm kapasitesi ile toplam karını maksimize etmesidir.
Doğal kaynaklar üretim faktorü, hammadde ve topraktan oluşur. Toprak tarım ve taş ve
toprağa dayalı sanayi benzeri alanlarda hammadde olma ve mal ve hizmet üretimi için
kurulacak bir tesisin inşaası için gerekli olan arazi anlamında gayrimenkul olma özelliği ile
ortaya çıkar.
Emek insanın kafa ve vücut çabasıdır. Emek üretim faktörü bir ulusal ekonomide istihdam
edilen işgücünü temsil eder. En vasıfsız iş gücünden en tepe yöneticiye kadar üretimde
görev alan her birey emek faktörü içerisinde yer alır. Bir bireyin emek üretim faktörü
içerisinde yer alması, alın teri karşılığında ücret alması ile mümkün olabilir.
Sermaye üretim faktörü, bir ulusul ekonomide mal ve hizmetlerin üretilmesi, üretildikten
sonra tüketim merkezlerine taşınması ve tüketilmesi için kullanılan tüm alt ve üst yapı
unsurlardır. Binalar, demirbaş, yollar, köprüler, barajlar, fabrikalar, makinalar, taşıt
araçları, içme suyu veya doğal gaz sistemleri, yani yer üstünde ve altında bulunan tüm fiziki
23
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
unsurlar sermaye üretim faktörü kapsamına girer ve tüm bu değerlerin toplamı Milli Servet’i
temsil eder.
Girişim üretim faktörü ise, diğer üç üretim faktörünü piyasalarından temin eden ve mal ve
hizmet üretimini organize eden faktördür. Mal ve hizmet üretiminin gerçekleşmesi için
yatırım yapan ve birikimlerini kaybetme riskini göze alarak mal ve hizmet üretiminde görev
alan üretim faktörüdür. Bir nevi orkestra şefidir.
Üretim faktörleri GSMH’nın yaratılmasına sağladıkları katkı nedeniyle Milli Gelir'den bir pay
almaya hak kazanırlar. Milli Gelir'den doğal kaynaklar üretim faktörünün aldığı paya rant,
emek üretim faktörünün aldığı paya ücret, sermaye üretim faktörünün aldığı paya faiz ve
girişim üretim faktörünün aldığı paya ise ise kar geliri diyoruz. Milli Gelir ülkenin ulusal
sınırları içerisinde mal ve hizmet üretiminde görev alanlara ödediğimiz faktör gelirlerini
tanımlamaktadır. Eğer, Türk vatandaşı olup, dünyanın başka ülkelerinde mal ve hizmet
üretiminde görev alan insanlarımız var ise, örneğin yurt dışındaki işçilerimiz, onların yabancı
ülkelerde kazandıkları üretim faktör gelirlerini Türkiye'ye göndermeleri halinde, yurtdışından
gelen rant, ücret, faiz veya kar cinsinden faktör gelirlerine ise Dış Alem Faktör Gelirleri
denilmektedir.
GSMH: Gayri Safi Milli Hâsıla, kabaca bir yıl içerisinde bir ulusal ekonomide üretilen mal ve
hizmetlerin toplam katma değerine, ithalattan elde edilen vergi gelirleri ve net dış âlem
faktör gelirlerinin eklenmesi ile bulunan bir değerdir. Bir ulusal ekonominin ulusal sınırlar
içinde ve dışında yarattığı bir yıla mahsus en büyük değerdir ve genellikle bir ülkenin uluslar
arası alanda ekonomik performansını göstermektedir. Gayri Safi Milli Hâsıla’nın
üretilmesinde Milli Servet kullanılır. Türkiye'nin tahmini milli serveti 2,5 trilyon dolar
civarındadır ve Türkiye her yıl milli servetinin % 7,5 ile 10'u arası bir GSMH yaratmaktadır.
Oysa ABD'de bu oran % 50 seviyelerindedir. Yani, Türkiye verimlilik açısından sorunlu bir
ekonomidir.
GSMH, iki şekilde hesap edilmektedir. Nominal GSMH ve Reel GSMH. Eğer, GSMH
hesaplamanın yapıldığı yıl geçerli olan mal ve hizmet fiyatları; yani cari fiyatlar kullanılarak
hesap ediliyorsa, içinde enflasyon veya deflâsyondan kaynaklanan deformasyonu da taşıyor
demektir. Bu nedenle, fiyat hareketlerinin aldatıcı etkisinden temizlemek için ayrıca Reel
GSMH hesaplanır. Reel GSMH; belirli bir baz yılın mal ve hizmet fiyatları dikkate alınarak,
yani Türkiye için enflasyondan arındırılmış olarak hesap edilen bir GSMH değeridir. Bir yılın
nominal GSMH değeri, enflasyondan, daha doğru bir değişiklikle fiyatlardaki
dalgalanmalardan arındırılarak, Reel GSMH değerine dönüştürülecek ise, bunun için
Deflatör kullanılır. GSMH Deflatörü, nominal serileri reel serilere dönüştürmek amacıyla
kullanılan bir endekstir. 2002 yılı için hem nominal cinsinden, hem de reel cinsinden GSMH
hesaplamak mümkündür.
24
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Toplam Talep: Özel ve kamu kesimi tarafından yapılan tüm tüketim ve yatırım
harcamalarını kapsayan bir fonksiyondur. Tüketim harcamaları zorunlu ve ihtiyari olarak
ayrılabilir. Literatürde zorunlu tüketim otonom tüketim veya gelirden bağımsız tüketim
olarak da tanımlanmaktadır. Yatırım harcamaları ise otonom veya diğer bir deyişle gelirden
bağımsız niteliktedir. Diğer yandan tüketim harcamalarının ve tasarruf harcamalarının
toplamı milli gelire eşit olacaktır. Denge ulusal gelir düzeyinden daha düşük gelir
düzeylerinde, denge ulusal gelirinin sağında, ekonomide toplam talep fazlası oluşacaktır.
Bu durumda toplum ürettiğinden çok harcama yapıyor demektir. Başka bir ifadeyle, toplam
planlanan harcamalar toplam üretimi aşmakta ve ekonomide bir harcama fazlası
oluşmaktadır. Toplam talep fazlasının oluşması halinde, firmaların ellerindeki mal stokları
giderek eriyecek ve girişimciler üretimlerini arttıracaktır. Bu durumda istihdam da bir artış
toplam talebi de kısmen artıracak ve sonuçta ekonomi başlangıç denge ulusal gelir
düzeyinde dengeye ulaşacaktır.
TA, TT
TA
Toplam Talep Toplam Arz Fazlası
Fazlası
TT=C+I+G+(X-M)
Yd
Y1 Y* Y2
25
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Deflasyonist Açık: Denge Ulusal Gelirinin Tam İstihdam Gelir Düzeyinin altında oluşması
durumunda ekonomide ortaya çıkan harcama açığına deflasyonist açık denir. Deflasyonist
açık reel çıktı düzeyinin tam istihdam çıktı düzeyine çıkması için toplam harcamaların
arttırılması (TT ↑) gereken miktarıdır. Keynesyen ekonomistlere göre, bu durumdaki bir
ekonominin kendiliğinden tekrar tam istihdam dengesine ulaşması mümkün değildir.
Deflasyonist açık durumunda, Keynesci bir hükümetin yapması gereken şey, toplam talebi
sağ yukarı doğru kaydırmak yani toplam harcamaları arttırarak (otonom yatırımlarla –
kamu harcamalarıyla) ekonomiyi tam istihdam gelir düzeyinde dengeye getirmektir.
TA, TT
TA TT1
Tİ Sınırı
Deflasyonist Açık
TT0
GSMH Açığı
Yd
Y* Yp
DEFLASYONİST AÇIK
Enflasyonist Açık: Denge Ulusal Gelirin denge düzeyinin Tam İstihdam Gelir Düzeyinin
ötesinde (sağında) oluşması durumunda ekonomide ortaya çıkan harcama fazlasına
enflasyonist açık denir. Reel çıktının tam istihdam düzeyine inmesi için toplam harcamaların
azaltılması (TT ↓) gereken miktarıdır. Ekonomide denge ulusal gelirinin tam istihdam
sınırının ötesinde dengeye gelmesi, sadece mal-hizmetlerin fiyatlarındaki artıştan
kaynaklanmaktadır. Böyle bir durumda Keynesci bir hükümetin toplam harcamaları kısıp,
toplam talebi sol aşağıya doğru kaydırmak suretiyle ekonomiyi tam istihdam düzeyinde,
dengeye getirmesi gerekmektedir.
TA, TT
Tİ Sınırı TA
TT0
Enflasyonist Açık
TT1
Yd
Yp Y*
ENFLASYONİST AÇIK
26
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
AS-AD Analizi:
IS-LM analizinin eksikliğini gidermek yönünde ortaya konulan analizde AS (Toplam Arz) ve
AD (Toplam Talep) arasındaki etkileşim ele alınır. Bu analizde önceki makroekonomik
modellemelerde yer almayan fiyatlar genel seviyesi (P) olgusu da analize dahil edilmiştir.
Buna göre AD eğrisi IS-LM analizinde fiyatlarla ilgili değişimden yola çıkılarak elde edilir.
Eğer denge milli gelirde, yani üretim hacmi ve para arzı veri iken fiyatlar (P) azalırsa,
paranın reel alım gücü artacağından LM sağa kayar ve milli gelir seviyesi artar. Bir başaka
deyişle fiyatlar düşerken talep açısından bakıldığında milli gelir artar. AS eğrisi ise, bir
ülkede üreticilerin yani AS’nin fiyatlara yönelik tavırlarını ortaya koyar. Bu açıdan
bakıldığında, arz edenler içinde bulundukları koşullara göre üç farklı tepkide bulunabilirler.
Eğer Keynes’in tanımladığı türden bir efektif talep yetersizliği içinde iseler, fiyat
artışlarından bağımsız bir şekilde üretimi artırma eğiliminde olurlar (Keynesyen Aralık). Yani
eksik kapasitelerini talep artışı ile karşılaştıkça kullanmaya yönelirler. Kapasite sınırına
yaklaştıkça kısa dönemde üretimi artırabilmek için yükselen maliyetlerle çalışırlar, bir başka
deyişle azalan verim yasasına tabidirler. Bu açıdan bakıldığında ancak fiyat artışları
olduğunda üretimi artırabilirler (Ara Aralık). Tam istihdam sınırına ulaşıldığında ise, artık
kısa dönemde üretimi daha fazla artırmak mümkün değildir ve talep artışları sadece fiyatları
(P) yükseltir (Klasik Aralık).
AD’’
AD’
Toplam
Talep AD
O
Reel Milli
Gelir Y
AS-AD analizi genişletici maliye politikalarının fiyatlar genel düzeyi üzerindeki etkisini de
gösterebilmektedir. Buna göre, kamu kesimi harcamalarını artırarak AD üzerinde olumlu bir
ivme yaratır. Diğer bir anlatımla AD sağa kayar. Eğer ekonomi Keynesyen aralıkta ise, yani
işsizlik ve efektif talep yetersizliği sorunu varsa sağa kayan AD ile milli gelir ve istihdam
artacak ancak enflasyon sorunu olmayacaktır. Genişletici maliye politikaları ilerleyen
dönemlerde AD’yi ara aralığa ulaştırır ki bu durumda artan kamu haracamalrıyla sağa kayan
AD fiyatları da artırmaya başlayacaktır. Milli gelir tam istihdam sınırına ulaştığındaysa
genişlemeci maliye politikası sadece enflasyona neden olacaktır.
BÜYÜME HIZI: Ekonomik Büyüme Hızı Oranı, 2007 yılının 3. Çeyreği’ne kadar Reel GSMH
değerleri karşılaştırılarak hesaplanmıştır. Bir ulusal ekonomide, bir önceki yılın aynı
çeyreğine (dönemine) göre veya yıllık bazda, bir önceki yıla göre ulusal ekonominin daha
fazla mal ve hizmet üretmeyi başarması, ekonomik büyüme olarak tanımlanabilir. Eğer,
karşılaştırma Nominal GSMH değerleri üzerinden yapılırsa aldatıcı olacaktır. Çünkü, içinde
27
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
enflasyonun aldatıcı etkisi taşyacaktır. Bu nedenle, gerçek ekonomik büyüme hızını, yani
Reel Ekonomik Büyüme Hızını, ya da kısaca büyüme hızını ölçmek için Reel GSMH değerleri
karşılaştırılır ve bir önceki yılın aynı çeyreğine (dönemine) göre veya bir önceki yıla göre
Reel GSMH değeri artmışsa, ekonomi büyümüş kabul edilir. Böylece, geliri artan toplum da
daha fazla tüketme olanağına kavuşur. Tekrarlamak gerekirse, Reel GSMH’da bir önceki
döneme göre meydana gelen yüzde artış oranına “ekonomik büyüme oranı” denmektedir.
Yani, 2006 yılının Reel GSMH oranı, 2005 yılının Reel GSMH oranına bölündüğünde veya
oranlandığında çıkan yüzdesel değişim değeri, o ekonominin ekonomik büyüme hızıdır.
Bununla birlikte, 8 Mart 2008 tarihinde TÜİK tarafından yapılan açıklama
doğrultusunda, Türkiye’de ekonomik büyüme hızının hesaplanma yöntemi
değişmiş ve artık hesaplamanın GSYH değerleri üzerinden yapılacağı
duyurulmuştur.
28
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Reel konjonktür teorisi ise ekonomik dalgalanmaların ardında yatan temel faktör
verimlilikte ortaya çıkan tesadüfi dalgalanmalardır. Söz konusu bu süreci ise genel olarak
teknolojik değişmelerin harekete geçirdiği kabul edilmektedir. Bu yaklaşım, temelde yeni-
klasik ekonomistlerin görüşlerini kabul etmekle birlikte, parasal değişkenlerin ekonomik
ajanların eksik bilgiye sahip olması durumunda bile reel ekonomik değişkenleri
etkileyemeyeceği noktasına yenilik getirmektedir. Konjonktür dalgalanmalarının temel
kaynağı, reel ekonomik faktörlere bağlanmakta ve teknolojik değişmeler ön plana
çıkarılmaktadır. Yine de para miktarındaki değişmeler bazı etkiler yaratabilmektedir.
Ekonomideki para miktarı artarsa toplam talep değişir ve bu nedenle üretimde geçici bir
artış yaşanır, ancak uzun vadede konjontürün yönü ve aşamaları üzerinde belirleyici etkisi
yoktur.
PHİLLİPS EĞRİSİ: A. William Phillips'in ortaya koyduğu bir yaklaşım olması nedeniyle,
onun soyadı ile anılan bu analiz, bir anlamda içinde enflasyonun şişkinliğini barındıran
nominal ücretler ile istihdam seviyesi arasındaki ters orantılı ilişkiyi tanımlamaktadır. Pek
çok ekonomist bu ilişkiyi, bir ölçüde enflasyon ile işsizlik arasındaki ters orantılı ilişkiyi
tanımlayan bir analiz olarak ele almayı tercih etmiştir. Yani, her ulusal ekonomi bir miktar
işsizliği azaltmak için bir miktar enflasyona, bir miktar enflasyonu azaltmak için bir miktar
işsizliğe katlanmak zorundadır.
MİLLİ GELİR: Ekonomi Bilimi'nin tanımladığı dört üretim faktörü olan doğal kaynaklar,
emek, sermaye ve girişim üretim faktörlerine dağıtılan rant, ücret, faiz ve kar gelirlerinin
toplamı Milli Gelir'i verir. Milli Gelir, GSMH değerinden Amortismanlar ve Dolaylı Vergiler
düşürüldükten sonra bulunan bir değerdir. Milli Gelir, üretim faktörleri arasında, her bir
üretim faktörünün mal ve hizmet üretimine kattığı ve hakettiği pay kadar dağıtılabiliyorsa,
yani bir haksızlık söz konusu değilse, bu duruma Adaletli Gelir Dağılımı diyoruz. Eğer, bir
veya birden fazla üretim faktörü milli gelirden hakettiğinden daha fazla pay alıyor ise, bu
duruma Gelir Dağılımı Adaletsizliği diyoruz.
TÜKETİM: Milli Gelir'den kabaca direkt vergilerin düşürülmesi ile, Kullanılabilir veya
Harcanabilir Gelir'e ulaşılır. Kullanılabilir Gelir bireyler ve kurumlar tarafından iki şekilde
kullanılır; Tüketim Harcamaları ve Tasarruflar. Mal ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarını
doğrudan doğruya giderecek şekilde kullanılmasına “tüketim” denir. Bu kullanımın parasal
değeri tüketim harcamalarını oluşturur.
29
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Bir ülkenin ulusal tasarrufları yatırımların finasmanında kullanılmaktadır. Ancak söz konusu
yatırımlar=tasarruflar denklemi devletin var olmadığı ve dışa kapalı bir ekonomi
bağlamında geçerlidir. Eğer devlet varsa ve dışa açık bir ekonomi söz konusu ise bu
dengede değişme söz konusu olacaktır. Örnek vermek gerekirse, kamu kesimi bütçe açığı
ve/veya dış ticaret açığı varsa yatırımlar tasarrufları aşabilecek ve dış dünyanın
tasarruflarının kullanılması söz konusu olacaktır. Eğer kamu kesimi bütçe dengesi ve dış
ticaret dengesi varsa yatırımlarla tasarruflar eşitlenecektir.
KALKINMA: Ekonomik büyüme ülkenin üretim hacmindeki bir artıştır. Dolayısıyla ekonomik
büyüme sadece sayısal bir kavram olarak ele alınmaktadır. Oysa ekonomik kalkınma
ekonomideki niteliksel gelişmelerdir. Ekonomik kalkınma toplumun yaşam standartlarında,
üretilen malların kalitesinde veya üretim organizasyonunda iyileşmeler yaşanan bir ortamı
ifade etmektedir.
İSTİHDAM: Bir ulusal ekonomide, mal ve hizmet üretiminde görev almak üzere
çalıştırılmaya hazır nüfusa istihdam denmektedir. Neo-klasik iktisatçılar ulusal ekonominin
her zaman Tam İstihdam seviyesinde, yani tüm üretim faktörlerinin optimal ölçülerde
üretimde kullanıldığı varsayımını kabul etmişlerdir. Oysa, 1929 Buhranı sonrası, Keynesyen
İktisatçılar ekonominin eksik istihdam koşullarında da çalışabileceğini ve dengede
olabileceğini öne sürmüşlerdir.
30
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
olmasıdır. Bu nedenle, kimi zaman gerçek işsizliği hesap etmek için işsizlik oranı ile eksik
istihdam oranını toplamak uygulaması görülmektedir.
İşsizlik sorunu bağlamında tartışılan başka kavramlar da söz konusudur. Örneğin işgücü bir
ulusal ekonomide fiilen çalışanların sayısı ile işsiz olanların sayısının toplamından
oluşmaktadır. Bir ülkedeki işsizlik oranının hesaplanması için her şeyden önce o ülkedeki
işgücünün sayısının belirlenmesi gerekmektedir. İşgücü 15-65 yaş arasında olan ve çalışma
arzusunda olanların toplam nüfus içerisindeki payı ile gösterilmektedir. Kısaca, bir
ekonomide fiilen bir işyerinde çalışanlar ile işsiz sayısının toplamından oluşur.
İşgücüne dahil olmayan nüfus, iş aramayıp işbaşı yapmaya hazır olanlar ve iş aramayıp
işbaşı yapmaya hazır olmayanlardan (mevsimlik çalışanlar, ev hanımı, öğrenci, emekli, irad
sahibi, çalışamaz halde olanlar) oluşmaktadır.
İşgücüne Katılma oranı: İşgücü içerisinde yer alan kurumsal olmayan sivil işgücü
oranıdır. İşgücünün kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfusa oranıdır.
Bağımlılık oranı ise çalısan bir kişinin ürettiğinin ortalama olarak kaç kişi tarafından
tüketildiğini ifade etmektedir. Başka bir ifadeyle, bir ülkedeki bağımlı nüfusun (çocuk,
çalışma özelliğinden yoksun hasta ve özürlüler ile emeklilerin toplamı) çalışan nüfusa
oranıdır. Bağımlılık oranının artması, çalışanların yükünün artması anlamına gelmektedir.
Söz konusu durumda tasarruf eğilimi azalmakta ülkedeki ekonomik büyüme hızı
yavaşlamaktadır.
Doğal İşsizlik Oranı: Doğal işsizlik oranı ekonominin normal bir performans gösterdiği
durumlarda ortaya çıkan işsizlik oran şeklinde tanımlanmaktadır. 1960’lı yıllarda ortaya
atılan söz konusu kavram, konjonktürel işsizlik dışında, yeni iş arayan arızi işsizler,
mevsimlik işsizler, başka bir kente gitmedikleri için işsiz kalanlar gibi geniş bir kitleyi
içermektedir.
Okun Yasası: Gayri safi yurtiçi hasıladaki büyüme oranı ile işsizlik oranı arasındaki ilişkiyi
ifade etmektedir. Büyüme oranı potansiyel ulusal hasılanın büyüme trendini aştığında
işsizlik oranının azalacağını ifade eder. Buna göre, fiili büyüme oranı potansiyel hasılanın
büyüme oranını aştığı her % 1 için, işsizlik oranı % 0,5 oranında azalma gösterecektir.
Mutsuzluk Endeksi = (Enflasyon oranı + İşsizlik oranı); Bir ekonomideki enflasyon oranı ile
işsizlik oranının toplanmasıyla oluşturulan bir makro ekonomik performans endeksidir.
GELİR DAĞILIMI: Milli gelirin ülke nüfüsu bağlamında nasıl bölüşüldüğünü ele alan kavramı
ifade etmektedir. Bireysel gelir dağılımı, toplam nüfusu oluşturan yüzdelik kısımların
GSMH’den aldıkları % oranları başka bir ifadeyle milli gelirin bireyler arasında nasıl
dağıldığını gösterir. Genelde Lorenz eğrisi aracılığı ile gösterilir.
31
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Lorenz Eğrisi: Nüfusun belirli bir yüzdesinin gelirden aldığı yüzdeyi kaçını aldığını gösteren
noktaların birleşimiyle elde edilen eğridir.
Gini Katsayısı: Eş bölüşüm doğrusu ile Lorenz Eğrisi arasındaki taralı alanın eş bölüşüm
doğrusu altında kalan üçgenin alanına oranıdır. Gini Katsayısı = (Taralı Alan) / S (ABC).
Başka bir tanımla bir ulusal ekonomide milli gelirin dağılımının adaletli olup olmadığının
ölçümünde kullanılan katsayıdır.
Toplam Gelir
Birikimli %
B
%80
Eş Bölüşüm Doğrusu
%60
%40
LORENZ EĞRİSİ
Tüketici Dengesi açısından iki önemli kavram, Kayıtsızlık Eğrileri ve Bütçe Doğrusu
kavramlarıdır. Bu kavramlara geçmeden önce toplam fayda ve marjinal fayda kavramlarını
tanımlamakta ve aralarındaki ilişkiyi belirlemekte yarar bulunmaktadır.
Toplam fayda (TU): bir maldan belirli bir miktarda tüketildiğinde tüketilen bütün
birimlerden sağlanan faydaların toplamı veya bir malın tüketilen tüm birimlerinin tüketiciye
sağladığı faydaların toplamıdır.
Marjinal fayda (MU): bir malın tüketilen ek bir biriminin, daha önce tüketilen birimlerden
elde edilen toplam fayda da yol açtığı değişiklik olarak ifade edilir. Tüketicinin tükettiği son
birim malın toplam faydasında yol açtığı değişikliktir. Marjinal Fayda toplam fayda
fonksiyonunun tüketilen mal miktarına göre birinci türevidir.
32
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Azalan Marjinal Fayda Yasası: Tüketici bir malın kullanımını eşit miktarlarda artırdığında,
tüketilen her ek birim malın sağladığı fayda olan marjinal faydasının, azalacağını, yani her
ek birimin marjinal faydasının bir önceki birimden daha az olacağını ifade eder.
Toplam faydanın maksimum olduğu tüketim miktarında marjinal fayda sıfıra eşit olur.
Toplam faydanın maksimum, marjinal faydanında sıfıra eşit olduğu tüketim düzeyi “Doyum
Noktası” olarak adlandırılır.
TU
MU X Malı
KAYITSIZLIK EĞRİSİ (FARKSIZLIK – EŞ FAYDA EĞRİSİ) : Bir tüketiciye aynı toplam fayda
düzeyini sağlayan farkı mal bileşimlerini ifade eden noktaların birleştirilmesi
yoluyla elde edilen eğridir. Tüketici kayıtsızlık eğrisi üzerindeki hiçbir noktayı (mal
bileşimini) aynı eğri üzerindeki başka bir noktaya (mal bileşimine) tercih etmez, tamamen
kayıtsızdır.
Kayıtsızlık Paftası: Bir tüketicinin değişik tatmin seviyelerini gösteren çok sayıda
kayıtsızlık eğrisinin bir araya getirilmesiyle oluşan eğriler topluluğudur. İki farklı malın yer
aldığı kayıtsızlık düzleminde yer alan her noktadan muhakkak bir farksızlık eğrisi geçer.
Y malı
KAYITSIZLIK EĞRİLERİ
KAYITSIZLIK PAFTASI
I2
I1
Io
X malı
Hangi kayıtsızlık eğrisinin tüketici için doğru eğri olduğunu ise, Bütçe Doğrusu ile ilgili
kayıtsızlık eğrisinin teğet olduğu noktaya bakarak anlayabiliriz.
MARJİNAL İKAME ORANI (MRS): Kayıtsızlık eğrisinin bir noktadaki eğimi şeklinde
tanımlanabilir. İkame bir malın bir diğeri yerine kullanılmasıdır. Tüketicinin aynı toplam
fayda düzeyinde yani aynı kayıtsızlık eğrisi üzerinde kalabilmesi için, malların birinden bir
birim daha fazla tüketmesi durumunda, diğer maldan vazgeçilmesi gereken miktar
arasındaki ilişkiyi gösterir. Başka bir ifadeyle marjinal ikame oranı, farksızlık eğrisi üzerinde
bir nokta etrafında tüketicinin bir malı, diğer bir mala tercih ettiği değişim oranını ifade
etmekte, yani aynı kayıtsızlık eğrisi üzerindeki ikame ilişkisini göstermektedir. Marjinal
ikame oranı ayrıca tüketilen malların marjinal faydaları oranına eşit olacaktır. Bu
fonksiyonel ilişkileri aşağıdaki gibi ifade edebiliriz:
[Px: X malının fiyatı, Py: Y malının fiyatı, MUx: X malının marjinal faydası, MUy: Y malının
marjinal faydası]
Bütçe Doğrusu ise; en basit ifadesiyle bir tüketicinin cebinde sınırlı geliri, bütçesini, satın
alma gücünü temsil eder. Bütçe doğrusunun eğimi nispi fiyatları, yani X ve Y mallarının
fiyatlarının birbirine oranını verir. Bütçe doğrusu; gelirin tamamının harcanması durumunda,
X ve Y mallarından alınabilecek miktarlar bileşimini gösterir.
34
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
(Y)
(G / PX)
Bütçe Doğrusunun Eğimi:
tanα = Px / Py
α
(G / PX) (X)
Yatay Eksendeki Malın Fiyatının Düşmesi: Yatay eksende gösterilen malın fiyatı düşer
ise, bütçe doğrusu yatıklaşır ve bütçe doğrusunun yatay eksenle yaptığı açı azalır. Çünkü
tüketici elindeki aynı miktardaki para ile fiyatı ucuzlayan x malından daha fazla alabilecektir.
Yatay Eksendeki Malın Fiyatının Artması: Yatay eksende gösterilen malın fiyatı yükselir
ise (Gelir, zevkler ve diğer malın fiyatı değişmez iken), bütçe doğrusu dikleşir ve bütçe
doğrusunun yatay eksenle yaptığı açı artar.
Y Y
X X
Dikey Eksendeki Malın Fiyatının Artması: Dikey eksendeki y malının fiyatı yükselir ise,
bütçe doğrusu yatıklaşır.
Dikey Eksendeki Malın Fiyatının Düşmesi: Dikey eksendeki y malının fiyatı düşer ise,
bütçe doğrusu dikleşir.
35
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Y Y
X X
Y Y
X X
Tüketicinin nominal gelirinin ve malların fiyatlarının aynı oranda artması durumunda bütçe
doğrusunda her hangi bir değişme ortaya çıkmayacaktır.
36
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
X malı
Tüketici Dengesi
A
A1
X0 E
E4
X1 E1
E3
E2
E1
0 Y malı
Y1 Y0 B1 B
37
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Gelir Tüketim Eğrisi: Tüketicinin parasal gelirinin, sonsuz küçük miktarlarda artırılması-
azaltılması durumunda, faydayı maksimize eden yeni denge noktalarının geometrik yerini
gösteren eğriye Gelir Tüketim Eğrisi adı verilmektedir. Başka bir ifadeyle, tüketicinin
zevkleri ve malların fiyatları değişmez kabul edildiğinde, nominal gelirin sürekli artması
veya azalması neticesinde, tüketicinin faydasını maksimize eden farklı mal bileşimlerinin
yani yeni denge noktalarının birleştirilmesi vasıtasıyla elde edilen eğriye, gelir tüketim eğrisi
denmektedir.
Y Malı
Gelir
ENGEL EĞRİSİ
GELİR TÜKETİM
EĞRİSİ
C
B
U2
A U1
U0
X Malı X Malı
Engel Eğrisi veya Gelir Talep Eğrisi: Gelir tüketim eğrisinden yararlanılarak her iki mala
yönelik engel eğrileri türetilebilir. Engel eğrisi, dikey eksende tüketicinin gelirinin, yatay
eksende ilgili maldan tüketicinin kullandığı miktarların gösterildiği bir çizimdir ve gelirle ilgili
malın tüketimi arasındaki ilişkiyi gösterir. Bu durumda Engel Eğrisi, X ve Y gibi iki malın
fiyatlarının ve tüketici tercihlerinin değişmemesi durumunda, tüketicinin her bir farklı
nominal gelir düzeyinde talep ettiği X veya Y malı miktarını göstermektedir.
38
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Üretim fonksiyonu: Üretim teknolojisinin değişmediği durumda belirli zaman birimi başına
kullanılacak girdi miktarları ile elde edilecek en yüksek çıktı (ürün) miktarı arasındaki ilişkiyi
sistematik biçimde ortaya koyar. Üretim fonksiyonunda, veri bir faktör bileşimi ile en
yüksek üretimin elde edilebileceği en uygun teknolojinin seçildiği ve böylece teknolojik
etkinliğin gerçekleştiği kabul edilir.
Eşürün Eğrisi: Aynı toplam üretim miktarını gösteren girdi bileşimlerinin girdi düzlemindeki
geometrik yeridir. Eğri üzerindeki her nokta eşit üretim düzeyini belirleyen girdi bileşimlerini
ifade eder. Değişik girdi miktarlarıyla elde edilebilecek aynı ürün miktarını gösteren eğridir.
Eşürün eğrilerinin özellikleri:
Bir eşürün eğrisinin üzerindeki tüm noktalar aynı üretim düzeyini gösterir.
Sürekli negatif eğimlidirler. Sol yukarıdan sağ aşağıya inerler.
Birbirlerini ve eksenleri kesmezler.
Orijine göre dış bükeydirler.
Orijinden uzaklaştıkça eşürün eğrilerinin ifade ettiği toplam üretim miktarı artar.
39
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
K Faktörü
X3
X2
X1
L Faktörü
Marjinal teknik ikame haddi (MRTS): eşürün eğrilerinin bir noktasındaki eğimine denir.
MRTS eşürün eğrisi üzerinde bir girdiyi artırdığımızda, ürün miktarının değişmemesi için
diğer girdilerden ne kadar vazgeçilmesi gerektiğini gösteren değişim oranıdır. MRTS
faktörlerin marjinal fiziki ürünlerinin oranına eşittir.
α
L Faktörü
40
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Genişleme Yolu: Faktör fiyatları sabit iken, bir firmanın çeşitli üretim hacimlerinin
minimum maliyetle gerçekleştirilmesini sağlayan optimum faktör bileşim noktalarının
geometrik yeridir. Firmanın ölçeğini büyüttüğü her yeni bütçesiyle, minimum maliyetle
üreteceği maksimum üretim düzeyini gösteren optimum faktör bileşim oranlarını ifade eden
denge noktalarının (D1, D2, D3) birleştirilmesi yoluyla bulunmaktadır. Bu durumda
genişleme yolu, eşürün paftası ve girdi fiyatları değişmezken, firmanın değişik maliyet
imkanlarına göre ortaya çıkan üretici denge noktalarının geometrik yeridir.
GENİŞLEME
YOLU
D3 X3
D2 X2
D1
X1
L
Ekonomik Rant: Söz konusu kavram günümüzde toprak dışındaki üretim faktörlerinin de
rant elde edebileceğini kabul etmesi ile, rant kavramına daha genel bir anlam
kazandırılmasından doğmaktadır. Ekonomik Rant, bir şeyin fırsat maliyetinin üzerinde elde
ettiği her türlü ödemeyi içerir ve bir üretim faktörü sahibinin geliridir. Bu gelir faktör
sahibinin faktörü kullandırması için kabul edeceği miktarın üstüdür.
Transfer Kazancı: Bir faktörün belirli bir istihdam yerinde kalmasına yetecek olan ödeme
miktarına transfer kazancı veya transfer fiyatı denir. Örneğin, bir endüstri bir emek türünü
istihdam edebilmek için belli bir ücreti mutlaka ödemek zorunda ise ve bunun altındaki
ücretlerde hiç kimse orada çalışmak istemiyorsa o ücret düzeyi emeğin o endüstriye
transfer fiyatıdır. Faktörün fiyatı faktörün transfer kazancından büyük olduğunda, ikisi
arasındaki fark ekonomik rantı oluşturur (Şekil C).
Bir faktörün arz esnekliği sıfır olduğunda o faktörün elde ettiği tüm gelir ekonomik rant
kapsamında ele alınır ve ekonomik rant bu durumda maksimum düzeyde olur (Şekil A).
Bir faktörün arz esnekliği sonsuz olduğunda ise o faktörün elde edeceği ekonomik rant sıfır
olur ve sadece transfer kazancı elde eder (Şekil B).
41
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Pf Pf Pf
S
Ekonomik
Transfer Rant S
Ekonomik Kazancı
Rant
Transfer
S Kazancı
D
D D
qf qf qf
Şekil A: Şekil B: Şekil C:
Arz Esnekliği Sıfır Arz Enseliği Sonsuz; Ekonomik Rant ve
Tüm Gelir Tüm Gelir Transfer Geliri
Ekonomik Rant Transfer Geliri
Leon Walras tarafından geliştirilen genel denge analizi, ceteris paribus varsayımının
devreden çıkarılması suretiyle, ekonomideki tüm karar birimlerinin davranışlarının eş anlı
olarak ele alınmasıyla bir ekonomideki tüm iktisadi olaylar arasında mevcut olan ilişkilerin
ortaya koyulması için kullanılan ve dolayısıyla tüm ekonomik olayların açıklanmasını
sağlayan bir analiz yöntemidir. Bu analiz, mal ve faktör piyasalarındaki tüm fiyat ve
miktarların eşanlı olarak belirlenmesine olanak tanır ve her şeyin her şeyi belirlediği
varsayılarak, bu etkileşim açıklanmaya çalışılır. Genel denge, bir ekonomide tüm mal,
hizmet ve faktör piyasalarının aynı anda dengeye gelmesidir. Genel dengenin sağlanması
toplumsal refahın en üst seviyede olduğunu gösterir. Bir ekonomide genel denge üretimde
ve tüketimde etkinliğin aynı anda sağlanması durumunda sağlanır.
PARETO OPTİMALİTE KRİTERİ: Buna göre, bir toplumda en az birinin refah düzeyini
azaltmaksızın, diğer kişilerin (ya da en az bir kişinin) refah düzeyini yükseltme olanağının
bulunmaması durumunda, o toplumda optimum refah düzeyine ulaşılmış demektir. Bir
ekonomide optimum refah düzeyine üretimde ve tüketimde etkinliğin eş anlı olarak
sağlanması sonucunda ulaşılabilir.
Anlaşma Eğrisi (Sözleşme Eğrisi – Etkin Tüketim Eğrisi): Tüketiciler arasında mal
değişiminin durduğu ve pareto etkin olarak adlandırılan teğet noktalarının birleştirilmesi
suretiyle elde edilen eğriye verilen addır. Başka bir ifadeyle, iki bireyin iki malı etkin olarak
paylaştıkları bileşimlerin geometrik yeridir. İki ayrı tüketicinin kayıtsızlık eğrilerinin tersten
birbirine teğet olduğu noktaları birleştiren eğridir. Anlaşma eğrisi, kişilerin iki mal arasındaki
marjinal ikame hadlerinin birbirine eşit olduğu noktaların geometrik yeridir. Anlaşma eğrisi
üzerindeki bir noktadan diğer bir noktaya geçildiğinde, bir kişinin fayda düzeyinin
arttırılabilmesi için diğerininki muhakkak azaltılmak zorunda kalınır.
42
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
ANLAŞMA
X Malı EĞRİSİ
I0B
I1B
I4A
Y I2B Y
Malı Malı
I3A
I3B
I2A
I1A
I0A
X Malı
I Kayıtsızlık eğrilerini gösterir.
Etkin Üretim Eğrisi (Üretimin Anlaşma Eğrisi veya Bağıt Eğrisi): Eksenlerde emek ve
sermaye faktörlerinin bulunduğu bir grafikte, iki üreticinin eşürün eğrilerinin birbirine teğet
olduğu üretimde etkinliğin sağlandığı noktaların birleştirilmesi yoluyla elde edilen eğriye
verilen addır. İki ayrı üreticinin eşürün eğrilerinin birbirine teğet olduğu noktaların
geometrik yeridir. Etkin üretim eğrisi üzerinde bir noktada bir malın üretim miktarını
arttırmayı arzuladığımızda, diğer malın üretiminden muhakkak bir miktar azaltmak
durumunda kalırız.
Y1
X4
Y2
Sermaye Sermaye
Faktörü X3 Faktörü
(K) Y3 (K)
X2
X1
X0
43
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Slayt 1
İnsanoğlu, değer kavramıyla tanışmasından ve malların değerini tartışmasından itibaren,
M.Ö. 3000’li yıllardan itibaren trampa (takas) ekonomisinin yarattığı sorunlardan
kurtulabilmek için, tarımsal ürünleri veya ilkel kabile yaşantısı içerisinde en fazla değer
verilen nesneleri (metal parçaları, ortası delik taşları, deniz havyanlarının kabuklarından
oluşan kolyelerı, hayvan boynuzlarını) para niyetine kullanarak mübadele sistemini
oluşturmaya çalışmıştır. Tarımsal ürünleri para niyetine kullanmak, değerini ve miktarını
kontrol altında tutmak ve kavimlerarası ticarette geçerlilik anlamında pek çok sorunu
beraberinde taşımaktaydı. Bu nedenle, M.Ö. 2000’li yıllardan itibaren altın ve gümüş
madenlerinin karışımından elde edilen elektrumdan yapılma paraların işlem gördüğü bir
mübadele sistemi devrimsel bir değişikliğin başlangıcı olarak nitelendirilebilir. Altın ve
gümüş para kullanımı zaman içerisinde insanoğlunu bir kavramla daha tanıştırmıştır;
Tasarruf Kavramı.
FİYATIN OLUŞ UM U
M ALIN DEĞERİ
Slayt 2
Her ulusal ekonominin nihai hedefi, bir işletmenin bilanço eşitliğine benzetilebilecek,
kaynaklar-harcamalar dengesini gerçekleştirmektir. Makro ekonomik analiz, öncelikle bir
ulusal ekonominin öz kaynakları ile toplam harcamalarının birbirine eşit olmasını öngörür.
Bu formül içerisinde, ülkenin iç öz kaynağı GSMH olarak tanımlanmıştır. Bununla birlikte,
ülkenin toplam öz kaynaklarını bulabilmek için GSYİH ile Cari İşlemler Dengesi’nin toplam
değerini kullanmak da mümkündür. Eğer, ülkenin iç ve dış öz kaynağı hedeflediği tüketim
ve yatırım harcamalarını karşılamaya yeterli değil ise, bu durumda yabancı kaynak
kullanmak kaçınılmazdır. Yabancı kaynak ise bir ulusal ekonomiye 3 şekilde gelir; birincisi
doğrudan yatırım amaçlı yabancı sermaye, ikincisi portföy amaçlı yabancı sermaye ve
üçüncüsü dış borçlanma.
44
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Slayt 3
GSMH değeri TÜİK’in tablosundan alınmaktadır. Cari İşlemler Dengesi değeri ise TCMB’nin
hazırladığı Ödemeler Dengesi Tablosu’ndan alınmaktadır. Ülkenin öteden beri dış borç
kullandığı dikkate alınır ise, tüketim ve yatırım harcamaları içerisinde yer almayan dış borç
ana para geri ödemesinin formülün sağ tarafına eklenmesi gerekir. Eğer, dış borç ana para
geri ödemesi eşitin sol tarafına negatif olarak, yabancı kaynağın altına eklenirse, yabancı
kaynak (-) dış borç ana para geri ödemesi = Sermaye Hareketleri’ne eşitlenir. Sermaye
Hareketleri değeri ise, eski Ödemeler Dengesi Tablosu’nda B ana başlığına karşılık gelen
değerdir. Yeni Ödemeler Dengesi Tablosu’nda ise C Finans Hesabı kalemine karşılık
gelmektedir.
YABANCI KAY. + (GSMH + DIŞ KAY.) = TÜK. H. + YAT. H. + DIŞ BORÇ ANA PARA GERİ Ö.
Slayt 4
GSMH’nın üretim faktörleri arasında paylaşımı için, amortisman ve dolaylı vergilerin
çıkarılması gerekir. Böylece, Milli Gelir’e ulaşılır ve milli gelir 4 üretim faktörü arasında
paylaştırılır. Milli Gelir, o an için birfiil mal ve hizmet üretimine katılan üretim faktörleri
arasında dağıtılan bir gelirdir. Daha önce mal ve hizmet üretiminde görev almış ve
emekliliğe hak kazanmış üretim faktörlerine sosyal güvenlik sistemi vasıtası ile yapılan
ödemelere transfer ödemeleri adı verilir ki bu iki rakamın toplanması ile kişisel gelire
ulaşılır. Kişisel Gelir’den direkt vergilerin düşülmesi ile de Kullanılabilir Gelir’e
(Harcanabilir Gelir olarak da geçmektedir) ulaşılır. Kullanılabilir Gelir’i bireyler ve kurumlar
iki şekilde kullanır; tüketim harcamaları ve tasarruflar. Tasarruflar ya sabit sermaye yatırım
45
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
İÇ KAYNAK - GSMH
46
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
ARZ: Bir malın bir satıcısının (veya satıcılarının) bir piyasada belli bir zaman süresi içinde
ve başka değişkenler eşit varsayımı altında her fiyat seviyesinde satmaya hazır olduğu
(veya oldukları) mal miktarını gösteren bir eğri veya tablodur. Bir malı üreten veya ithal
eden firmaların her birinin ayrı bir arz eğrisi vardır. Buna firma arz eğrisi denir. Endüstriyi
meydana getiren bütün firmaların arz eğrilerinin yatay toplamına endüstri arz eğrisi adı
verilir. Arz eğrisi ile arz edilen miktar arasındaki ayrımı yapmak iktisatta esastır. Arz edilen
miktar, arz eğrisinin bir noktasının gösterdiği miktar rakamıdır.
TALEP: Bir tüketicinin, zaman birimi başına, değişik fiyat seviyelerinde bir maldan satın
almaya hazır olduğu miktarları gösteren bir eğri veya tablodur. Talep, herhangi bir ihtiyacını
gidermek amacıyla bir mal veya hizmet satın alabilecek güce sahip tüketici grubudur. Bu
nedenle, ekmeğin talep grubu ile otomobilin talep grubu birbirine eşit olamaz. Ekonomi
biliminin, esas olarak üzerinde durduğu talep kavramı ise potansiyel taleptir. Potansiyel
Talep, herhangi bir ihtiyacını karşılamak için bir mal veya hizmet satınalabilecek güce sahip
olan; ancak, o malı satın alıp almayacağı belli olmayan tüketici grubudur. Arz eğrisinde
olduğu gibi burada da talep ve talep edilen miktar kavramlarının birbirlerinden ayrılması
gerekir. Talep edilen miktar, talep eğrisinin bir noktasının gösterdiği miktar rakamıdır. Yani,
belli bir fiyattan satın alınmak istenen miktardır.
(Bknz. Slayt 5)
PİYASALAR
ARZ TALEP
ARZI ETKİLEYEN FAKTÖRLER: TALEBİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER:
- MALIN PİYASA FİYATI - MALIN PİYASA FİYATI
- ÜRETİM VE İTHALAT - TAMAMLAYICI MALLARIN
MALİYETLERİ FİYATLARI
- TEKNOLOJİ DÜZEYİ - RAKİP MALLARIN FİYATLARI
- ARZI ETKİLEYEN DİĞER - TÜKETİCİLERİN GELİR DURUMU
FAKTÖRLER (Grev, Doğal Afet,
- ORTAK BEĞENİ VE
Enerji Darboğazı, Döviz
ALIŞKANLIKLAR
Darboğazı)
47
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Talebi Değiştiren Faktörler: Talep, bir malın değişik fiyat seviyeleri ile bu fiyat seviyelerinin
her birinde talep edilecek miktar arasındaki ilişkiyi kuran bir kavramdır. Yani, talep edilen
miktarlar fiyatın bir fonksiyonudurlar. Ancak bir malın talep edilen miktarını etkileyen, fiyat
dışında, başka değişkenler de vardır. Ama bunlar ekonominin kısa döneminde sabit olarak
varsayılırlar. Bu değişkenlerden herhangi biri değiştiği zaman da talep değişecektir. Bu
değişkenler:
D Demand (Talep)
D = (PA, PR, PT, Y, T)
Arzı Etkileyen Faktörler: Tıpkı talepte olduğu gibi, arz edilen miktarlar fiyatın bir
fonksiyonudurlar. Ancak bir malın arz edilen miktarını etkileyen, fiyat dışında, başka
değişkenler de vardır. Ama bunlar ekonominin kısa döneminde sabit olarak varsayılırlar.
Arzı etkileyen faktörler:
S Supply (Arz)
S = (P, C, U, W)
48
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
ii. Teknolojideki Değişim: Eğer bir üretim yapısı emek yoğun teknolojiden, sermaye
yoğun teknolojiye geçmiş ise, bu durum aynı miktarda malın daha kısa bir zaman
dilimi içerisinde ve daha düşük bir maliyetle üretilmesi anlamına gelir. Bu nedenle,
emek yoğun teknolojiden sermaye yoğun teknolojiye geçiş, arz miktarını olumlu
yönde etikeleyecektir.
iii. Herhangi bir malın arzını bazı özel sebepler de (diğer değişkenler) değiştirebilir. Bir
sektörde grev kararı alınması, doğal afetler, enerji darboğazı veya döviz darboğazı
bunlara örnektir. Tarım ürünlerinin arzı üzerinde hava şartlarının etkisi büyüktür.
Devletin bazı kurallar koyması, veya bazı kurallarda değişiklik yapması da bir malın
arzını etkileyebilidiği gibi, firmaların gelecekle ilgili bekleyişleri de arzı değiştirebilir.
(Bknz. Slayt 6)
PİYASALAR
49
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
P1 A B
E
P0
P2 C D
Talep Fazlası D
Q
0 QD1 Q0 QS1
(QS2) (QD2)
Serbest piyasa mekanizmasını ifade eden bu kavram, Adam Smith tarafından ortaya
atılmıştır. İktisadi hayatta düzeni sağlayan ve hangi malların, kimler için, ne miktarlarda
üretileceği gibi temel ekonomik sorunları çözümleyen bir görünmez el (serbest fiyat
mekanizması) vardır. O nedenle hükümetler ekonomik hayata müdahale etmemelidirler
görüşü, Görünmeyen El Mekanizması'nın savunucusu konumundaki Neo-Klasik iktisatçılar
tarafından hararetle savunulmuştur. Görünmeyen El Mekanizması sayesinde, ekonomide
oluşan arz veya talep fazlalığı erir ve piyasa tekrar denge noktasına geri döner.
Görünmeyen El Mekanizması talebin tamamiyle kırıldığı 1929 Büyük Buhranı esnasında,
piyasaları dengesizlikten kurtarmaya yetmemiştir, bir mekanizma olarak çalışamamıştır.
Yukarıdaki şekil, “ceteris paribus” varsayımı altında çizilmiştir. Şekilde, herhangi bir
nedenden dolayı fiyatın P0’dan P1’e çıktığını varsayalım. Ekonominin arz ve talep tarafı buna
farklı tepki verir (Fiyat arttığında arz artar / fiyat arttığında talep düşer).
P S (Q0QS1) (B) AB arası kadar Arz Fazlası = QS1 - QD1 kadar arz fazlası oluşur.
P D (Q0QD1) (A)
Üreticiler, ellerinde kalan arz fazlasını eritmek için malın piyasa fiyatını P1’den aşağı doğru
çekerler. Fiyat, P0’a doğru kaydıkça, arz fazlası erir, piyasa yeniden E noktasına ulaşır ve
dolayısıyla yeniden piyasa dengesi kurulmuş olur.
50
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Şekilde fiyat, herhangi bir nedenden ötürü P0’dan P2’ye düşerse, talep artar ve CD (QD2 -
QS2) kadar Talep Fazlası oluşur. Bu, piyasadaki malı aniden daraltır. Bu sefer tüketiciler,
daralan malı bulabilmek için o mal için daha fazla fiyat teklif ederler. Bunun sonucunda
malın piyasa fiyatı yeniden yükselmeye başlar (P2P0). E denge noktasına ulaşılınca piyasa
dengesi sağlanmış olur ve böylece piyasada oluşan talep fazlası tamamen erimiş olur.
Ekonominin tamamen piyasanın hâkimiyetinde olduğu bir ortamda malın piyasa fiyatı,
herhangi bir nedenden dolayı değişir ve bu değişim nedeniyle bir arz veya talep fazlalığı
oluşur ise, bu fazlalığın erimesini sağlayan ve piyasanın yeniden dengeye ulaşmasına olanak
veren mekanizmaya (otomatik çalışan mekanizma) Görünmeyen El Mekanizması denir.
Tüketici Rantı
S
A
(300 TL)
P0 E
(175 TL)
B D
(100 TL)
Üretici Rantı
0 Q0 Q
Talep ve arzı oluşturan alıcı ve satıcıların içerisinde piyasa denge fiyatının üstünde mal satın
almaya razı tüketiciler ve malı satmaya razı üretici ve ithalatçı firmalar her zaman olacaktır.
Yukarıda grafikte örnek aldığımız 37 Ekran TV piyasasında, Talep Doğrusu’nun ucundaki
300 TL hiçbir tüketicinin kabul etmeyeceği fiyatı, 100 TL ise hiçbir üretici ve ithalatçı
firmanın kabul etmeyeceği fiyatı temsil etmektedir. Eğer, bir mal 175 TL’den satılıyor iken,
piyasa denge fiyatı 175 TL iken, bir tüketici o mala 250 TL dahi vermeye razı iken,
cebindeki 250 TL’yi bu malı satın almak için kullanmaya çoktan razı iken, eğer o malı 175
TL’den, yani piyasa denge fiyatından alıyor ise, bu tüketicinin malı razı olduğu fiyattan daha
düşük bir fiyata alması nedeniyle, cebinde 75 TL kalması nedeniyle elde ettiği avantaj
Tüketici Rantı’dır. Eğer, malın piyasa denge fiyatı 175 TL iken, 37 Ekran televizyonu 75
TL’ye üreten veya ithal eden bir firma, bu ürünü 50 TL kar ile 125 TL’den satmaya razı iken,
bu malı piyasa denge fiyatı olan 175 TL’den satıyor ise, yani hedeflediğinden 50 TL daha
fazla bir kar elde ediyor ise, üretici firmanın elde ettiği bu ek avantaja da Üretici Rantı,
51
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
denir. Kısacası, üreticinin satmayı düşündüğü fiyat ile fiili olarak mallı sattığı piyasa denge
fiyatı arasındaki bu farka Üretici Rantı denmektedir.
Yukarıdaki formülde, X-M, Keynesgil Genel Denge formülünün ‘dışa açık’ olmasını
sağlamasının yanı sıra, mal ve hizmet ihracatından elde edilen gelirin halkın kullanılabilir
gelirini olumlu etkilediğini, mal ve hizmet ithalatı için harcanan dövizin ise, halkın
kullanılabilir gelirini olumsuz yönde etkilediğini göstermektedir. Bu nedenle bir ulusal
52
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
ekonomide Marjinal İthalat Eğilimi artar ise, yukarıdaki formüle bağlı olarak, Gelir
Çarpanı da azalacaktır.
Klasik Genel Dengede ise, Keynesgil Genel Denge’nin aksine, arz yanlısı bir anlayışın
etkisine bağlı olarak, tam rekabet piyasası koşullarında çalıştığı varsayılan emek
piyasasında; denge reel ücret seviyesinde oluşan tam istihdam seviyesi, aynı zamanda
ekonominin mal ve hizmet üretim eğrisinden de yararlanılarak, tam istihdam seviyesinde
elde edilebilecek denge GSMH seviyesini gösterir. Keynes’in 1929 Buhranı’nı talep
yetersizliğinden kaynaklanan bir buhran olarak tanımlaması, Keynesyen anlayışın
ekonomide esas belirleyici olan unsurun ekonominin arz yönü değil, talep yönü olduğunu
öne çıkarmıştır.
Pigou, Keynes’in servet ve tüketim arasındaki ilişkileri göz ardı ettiğini; bu ilişkilerin dikkate
alınması halinde, sistemin tekrar dengeye gelebileceğini öne sürer. Buna göre, ekonomik
durgunluk ortamında gerileyen fiyatlar, tüketim harcamalarını uyararak ekonomiyi dengeye
yönlendirir.
Pigou, tüketim ve servet arasında sıkı bir ilişki olduğunu düşünmektedir. Buna göre,
parasal ücret haddinin düşmesi, fiyatlar genel düzeyinin azalmasına ve bu da toplumda
adeta likit servet artışı gibi etki doğmasına neden olur. Bu durum karşısında bireyler,
tüketim harcamalarını artırıp tasarruflarını azaltma eğilimine girecekler ve tasarruf-yatırım
dengesi yeniden kurulacaktır. Fiyatların düşüp servetlerin artmasıyla ortaya çıkan bu
tasarruf azaltıcı etkiye Pigou Etkisi denmektedir.
Pigou Etkisi, sadece mal ve hizmet piyasalarındaki fiyat hareketlerini göz önüne alır ve bu
yönüyle de Keynes Etkisi’nden ayrılır.
53
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
durumu söz konusudur. Yani, diğer bağımsız değişkenler aynı kaldığında, malın piyasa
fiyatındaki herhangi bir değişikliğin arz veya talep miktarı üzerinde neden olacağı miktar
değişikliği, Arz (S) veya Talep Eğrisi (D) veya doğrusu üzerinde aranır.
Varsayım 1
S = ( P, C , U, W)
D = ( P, PT , PR , Y , T )
Ancak, yukarıdaki varsayımın tersi bir durum söz konusu ise, yani malın piyasa fiyatı
sabit, buna karşılık diğer bağımsız değişkenlerden birisi değişiyor ise, örneğin maliyet artışı
veya azalışı, ya da tamamlayıcı malın fiyatının artması veya azalması söz konusu ise, bu
durumda arz veya talep doğrusunun sağa veya sola doğru kayması söz konusu olacaktır.
Varsayım 2
S = ( P , C, U, W )
D = ( P , PT, PR, Y, T)
P S1 S
E1
P1
E2 E
P0
D1
0 Q
Q2 Q1 Q0
Yukarıdaki grafikte örnek aldığımız Kumaş Piyasası’nda, kumaşın fiyatının sabit olduğu
varsayımı altında ( PKumaş ), kumaş sektöründeki işçi - işveren sendikaları arasında süren
toplu sözleşme görüşmelerinin anlaşmazlıkla sonuçlandığını ve işçilerin greve gittiğini
varsayalım. Dolayısıyla 2. varsayımdaki gibi, P fiyat sabit; fakat W, yani arzı etkileyen
diğer faktörlerden birinin durumu değişiyor. Bu durumda üretilen mal miktarı ve dolayısı ile
piyasaya arz edilen mal miktarı azalacaktır. ( S , Q Böylece grev kararı sonrası yeni arz
54
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
eğrisi, S1 olarak oluşur. Arz edilen miktar ise, Q0’dan Q1’e azalır. Kumaş arzı azaldığı fakat
buna karşılık talep azalmadığı için, manifaturacılar ve kumaş dükkânları malın piyasa fiyatını
arttırırlar. Yeni oluşan noktalar şöyledir: P0P1; Q0Q1; EE1. Kumaş, vazgeçilmez bir mal
değildir. Dolayısıyla tüketici, söz konusu fiyat artışlarını kabul etmeyebilir ve talebini başka
bir döneme erteleyebilir. Yani, kumaşa olan talep de azalabilir (Talep eğrisi sola kayar ve D1
konumunu alır); E1E2; Q1Q2; P1P0 halini alır. Dolayısıyla fiyat artışı ters tepebilir.
Satıcılar yeniden, P0 fiyat düzeyini kabul eder ama daha az talebe razı olmak zorundadırlar.
Eğer üreticiler, grev kararı sonrası fiyat seviyesini P0’da korusalardı, hala Q0 kadar talep
olacaktı.
P0 E
E1
P1
D
D1
Q
0 Q1 Q0
Bu grafikte örnek aldığımız Standart Cep Telefonu Piyasası’nda ise, yeni ve çok fonksiyonlu
cep telefonlarının piyasaya çıkmasıyla birlikte standart cep telefonuna olan ilgi azalmaya
başlar. Dolayısıyla tüketicilerin standart cep telefonuna olan talebinde azalma görülür (Talep
eğrisi D D1 olur). Standart cep telefonuna olan ilginin azalmasıyla birlikte talep edilen
miktar, Q0’dan Q1’e düşer; ancak piyasaya arz edilen standart cep telefonu miktarı
değişmez. Yani, Arz eğrisi nin pozisyonu, konumu değişmez. D1 talep eğrisi ile mevcut arz
doğrusunun kesiştiği yeni E1 denge noktasında, yeni bir fiyat oluşur. Yani, cep telefonu
satan dükkânlar, standart cep telefonu artık ilgi görmediği için, söz konusu telefonların
fiyatlarını düşürürler (P0P1 olur).
Altın Kural: Eğer, malın piyasa fiyatı dışında kalan diğer bağımsız değişkenlerden herhangi
birisinin değişiim olumlu bir değişim ise, bu durumda hem arz, hem de talep doğrusu veya
eğrisi sağa doğru hareket eder, kayar; eğer, malın piyasa fiyatı dışında kalan diğer bağımsız
değişkenlerden herhangi birisindeki değişim olumsuz bir değişim ise hem arz, hem talep
doğrusu veya eğrisi sola doğru hareket eder, kayar. Örneğin, bir sektörde grev kararı arz
doğrusunu, üretim aksayacağından, sola doğru kaydırır. Benzin fiyatı pahalılandığında,
benzin tamamlayıcı mal-otomobil esas mal ilişkisi çerçevesinde, otomobile olan talep
azalacak ve talep doğrusu sola doğru kayacaktır.
55
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Burada bir istisnasi durum, normal mal - düşük mal ayrımında kendini gösterir. Şöyle ki, bir
ekonomide tüketicilerin geliri arttığında, örneğin düşük mal margarin ise, tüketicilerin
gelirleri artsa da, daha fazla margarin tüketileceğine, tereyağının daha fazla tercih edildiği
gözlenir. Yani, gelir arttığında, düşük malın talebi azalır ve margarinin talep doğrusu sola
kayar. Buna karşılık, tereyağ normal malının talep doğrusu sağa kayacaktır. Gelir
azaldığında ise, normal mal olması nedeniyle, tereyağın talep eğrisi sola kayacaktır. Gelir
azaldığında normal mal olarak tereyağını alamayacak tüketiciler, düşük mal olarak
margarine yöneleceklerdir. Böylece, düşük mal olan margarinin talep eğrisi sağa kayacaktır.
Çünkü, tüketiciler gelirleri azalınca, yeniden margarin tüketmeye döner. Bu talep artış ve
azalışları esnasında, margarinin ve tereyağının fiyatının sabit olduğu unutulmamalıdır. Bir
önemli nokta bu konunun, İkame Etkisi ile karıştırılmamasıdır.
İkame Etkisi: Bir tüketicinin reel geliri sabit iken, malın piyasa fiyatındaki değişimin o
malın tüketim miktarı üzerinde yarattığı etkiyi tanımlar. Tüketici burada fiyatı artan malı,
aynı kalitedeki bir başka mal ile ikame eder. Malın nisbi fiyatı arttığında tüketicinin o mal
yerine, başka bir mal ikame etmesi durumudur. Tüketici göreceli olarak pahalılaşan bir
malın yerine ucuzlayan başka bir malı ikame eder.İkame etkisi sadece ve sadece nispi
fiyatlardaki değişimin etkisini ifade eder. İkame etkisi her mal için ve her zaman pahalılaşan
malın yerine ucuzlayan malın yerine konması ve ucuzlayan malın tüketilen miktarının
artması yönündedir. Bu kuralın istisnası da yoktur.
Gelir Etkisi: Tüketicinin parasal (nominal) geliri sabitken, bir malın fiyatının değişmesi
sonucunda reel gelirde ortaya çıkan değişmenin, o maldan tüketilen miktar üzerindeki
etkisini gösterir. Bir malın fiyatı düşerken, tüketici eskisine oranla o maldan daha fazla satın
alabilir, dolayısıyla o mal cinsinden satın alma gücü artar. Gelir etkisi tüketicinin nominal
geliri sabitken fiyat düşünce, sadece ve sadece reel gelirinin artmasının tükettiği mal
miktarı üzerindeki etkisini gösterir. Gelir etkisi malın normal veya düşük olmasına göre
farklılık gösterir. Normal mallarda gelir arttığında tüketilen mal miktarı ararken, düşük
mallarda tüketilen mal miktarı azalır.
Giffen Paradoksu - Giffen Malı: Fiyat artışı sonucunda genel kural olan talep eğrisinin
negatif eğimli olması yani fiyat arttığında talep edilen miktarın azalması kuralının tersine
işlemesi ve talep eğrisinin pozitif eğimli olması durumunda ortaya çıkar. Bu durumda giffen
malının fiyatı düşer ise talep edilen miktarı da azalır. Giffen çelişkisi 19. yy.’da sanayileşme
döneminin başlarında İrlanda’da tesbit edilmiştir. Bu dönemde işçilerin ancak hayatta
kalmalarına yetecek kadar düşük bir ücret alabilmeleri nedeni ile, gelirlerinin tamamına
yakınını en ucuz gıda malı olan patatese harcamaları söz konusu olmuştur. Bu durumda
patates fiyatlarının yükselmesi, işçilerin başka mallardan vazgeçerek beslenmek için patates
tüketimini arttırmalarına yol açmıştır. Fiyatı artan patatesin talep edilen miktarınında
artması olgusu Giffen Paradoksu olarak adlandırılmıştır.
Veblen Etkisi: Bazı hane halklarının bazı malların fiyatları yükseldiğinde gösteriş etkisiyle o
malın tüketimini talep edilen miktarını arttırmalarıdır. Yeni zenginlerin gösteriş için hareket
ederek fiyatı artan malı daha fazla tüketerek zenginliklerini sergilemeleridir. Bu durumda
Veblen etkisiyle talep eğrisi normal şeklinin dışında pozitif eğimli olabilir. Veblen Etkisi o
malın fiyatına bağlıdır.
Snop Etkisi: Kişilerin fiyatı düşen mala olan taleplerinin negatif kitle dışsallığı nedeniyle
azalmasını ifade eder. Gösteriş yapmak isteyen kişiler düşük gelirlilerden ayrılmak için fiyatı
düşen maldan daha az alırlar. Çünkü diğer kişilerin aynı malı satın alabilmeye
56
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
başlamalarından rahatsız olmaları söz konusudur. Bu şekilde fiyatı düşen maldan daha az
alınmasına sürüden ayrılma talebi denebilir. Snop etkisi başkalarının tüketimine bağlıdır.
Örnek olarak nadir bulunan sanat eserleri, siparişle üretilen bir takım özel otomobiller
verilebilir.
Başkalarından Geri Kalmama Etkisi: Kişilerin bir mala olan talebinin o malın diğer kişiler
tarafından da satın alındığı için artmasını ifade eder. Sürüye katılma talebi topluluğa, gruba
çevreye uyma amacıyla oluşan talepten kaynaklanır. Bir mal veya hizmetin başkalarına
benzeme, kitleye uyma amacıyla edilmesi, modaya uymak, diğer kişilerden aykırı
düşmemek için yapılan tüketimi ifade eder. Fiyat düştüğünde talep başkalarından geri
kalmama etkisi ile daha da artar. Örnek olarak moda olan oyuncakları, moda kıyafetleri
vermek mümkündür.
Mal ve hizmetlerin arz ve talep doğruları birbirine benzemez. Çünkü, farklı mal ve
hizmetlerin fiyat ve gelir gibi bağımsız değişkenlerdeki değişikliklere olan duyarlılıkları
farklıdır. Bu nedenle, bir bağımsız değişkendeki yüzdesel değişimin, arz veya talep miktarı
bağımlı değişkenleri üzerinde ne oranda bir yüzdesel değişim yarattığını hesap etmemizi
sağlayan, o malın arz veya talep miktarının bağımsız değişkene olan hassasiyetini
ölçmemizi sağlayan kavrama Esneklik diyoruz. Arz bağımlı değişkeninin fiyat bağımsız
değişkenine olan duyarlılığını ölçmek mümkün iken, talep bağımlı değişkeni için, hem
fiyattaki değişimlere olan duyarlılığı, hem de gelirdeki değişimlere olan duyarlılığı ölçmek
mümkündür.
Q
Q
Arzın Fiyat Esnekliği =
P
P
Q
Malın arz miktarındaki % değişim
Q
P
Malın piyasa fiyatındaki % değişim
P
formülü kullanılmaktadır.
Arz esnekliği sıfır ile sonsuz arasında, değişik pozitif değerler alabilecektir.
Arz esnekliği sıfır olduğunda, bir malın fiyatındaki değişme, arz edilen miktarı
etkilemeyecektir.
Arz esnekliği bire eşit olduğunda, fiyattaki yüzde değişme her zaman arz edilen miktardaki
yüzde değişmeye eşit olacaktır. Orijinden çıkan tüm doğrusal arz eğrileri üzerinde esneklik
her zaman bire eşit olacaktır.
Arz esnekliği sonsuz olduğunda, olası tüm arz edilen miktarlar hep aynı fiyat düzeyinden
satılacaktır.
Q
Q
Talebin Fiyat Esnekliği = ( )
Y
Y
Q
Malın talep miktarındaki % değişim
Q
Y
Malın piyasa fiyatındaki % değişim
Y
aynı formülün önüne negatif işareti konularak, esneklik değeri hesap edilmektedir.
Q
Q
Talebin Gelir Esnekliği =
Y
Y
Q
Malın talep miktarındaki % değişim
Q
Y
Tüketicilerin gelirindeki % değişim
Y
formülü kullanılmaktadır.
Talep eğrisi üzerindeki her noktada esneklik değeri farklıdır. Bunun üç istisnası vardır.
Karşımızda dikey eksene paralel ve tam esnek olmayan talep eğrisi (e = 0) veya yatay
eksene paralel ve tam esnek talep eğrisi (e = ∞) varsa veya ikizkenar hiperbol şeklinde her
58
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
noktasında birim esnekliğe sahip talep eğrisi (e = 1) varsa her noktada esneklik aynı
kalacaktır. Esneklik ile eğrinin eğimi aynı anlama gelmemektedir.
Talebin fiyat esnekliği sonsuza eşit ise, bu durum belirli bir P fiyatından satılan malın sonsuz
miktarda talep edileceği anlamına gelir ki bu bir matematiksel maldır. Çünkü hiçbir mal
sonsuz miktarda talep edilemez. Eğer, P > Q ise, yani malın piyasa fiyatındaki belirli
bir yüzdesel değişim, malın talep miktarında daha düşük oranda bir yüzdesel değişime yol
açıyor ise, bu malın fiyata olan duyarlılığı, dolayısı ile fiyat esnekliği 1'den küçük demektir.
Bu durum, zorunlu tüketim mallarında gördüğümüz bir durumdur. Eğer, P = Q durumu
söz konusu ise, bu ünite esneklik demektir. Yani, malın piyasa fiyatındaki belirli bir yüzdesel
değişim, malın talep miktarında aynı oranda bir yüzdesel değişime neden olmaktadır. Yana
esneklik değeri 1'e eşittir. Bu kategorideki mal ve hizmetler normal mal sınıfına girer. Eğer,
P < Q durumu söz konusu ise, yani fiyattaki en ufak bir değişiklik, malın talep
miktarında çok daha yüksek oranda bir değişikliğe yol açıyor ise, bu durumda fiyata olan
duyarlılık yüksektir; yani esneklik değeri 1'den büyüktür. Bu kategoriye ise ağırlıklı olarak
lüks mallar girmektedir.
Söz konusu esneklik türlerini bir de şekil yardımıyla açıklamak gerekir ise:
1) Sıfır Esneklik
P
D
ED= 0
Ölümcül hastalıkların tedavisinde
kullanılan ilaç ve aşılar veya
uyuşturucu madde.
0 Q Q
ED= 0 Fiyat (0) da olsa (∞) da olsa söz konusu mal, fiyatı ne olursa olsun, hep belirli bir
miktarda talep edilecektir. Dolayısıyla, söz konusu mal, fiyata kesinlikle duyarlı değildir.
Tüketici bu mal ve hizmetleri satın alırken hiçbir zaman fiyatı bir kriter olarak alamaz. Bu
tür mal ve hizmetler bu nedenle haksız kazanca, istismara açık mallardır. O yüzden bu tür
ilaç ve aşıların, Sağlık Bakanlığı tarafından temin edilmesi gereklidir.
59
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
2) Sonsuz Esneklik:
ED = ∞
P D
Matematiksel mal
0 Q
ED = ∞ Belirli bir P fiyatından satılması koşuluyla bu mal sonsuz miktarda talep edilir (P
fiyat sabittir). Böyle bir mal bugün için dünya ekonomisinde yoktur. (Matematiksel Mal).
Ed = 1
ΔP/P Normal Mallar; hijyenik ürünler, temizlik
ürünleri, tekstil ürünleri vb )
D
ΔQ/Q
ED < 1 Malın piyasa fiyatı büyük bir değişim gösterse de talep, çok az değişmektedir.
Böyle mallar zorunlu tüketim mallarıdır. Örneğin; ekmeğin fiyatının % 25 arttığını buna
karşılık talep edilen miktarın sadece % 10 azaldığını varsayalım. Ya da, yine fiyat % 25
azaldığında, ekmek tüketimi % 10 artacaktır. Yani, fiyat arttığı zaman talep edilen miktar
60
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
çok az azalır veya fiyat düştüğü zaman talep edilen miktar çok az artar. Yani, her iki yönde
de, talep miktarındaki değişimler sınırlı ölçüde kalır.
ED > 1 Malın piyasa fiyatındaki çok küçük bir orandaki bir yüzdesel değişim, malın talep
miktarında çok daha büyük oranda bir yüzdesel değişime neden olmaktadır. Örneğin; beyaz
eşya, gayrimenkul, otomobil gibi lüks eşyalar bu kategoride yer alır.
Aşağıdaki şekilde hem fiyat hem de miktar ekseninin kesen doğrusal bir talep eğrisi
üzerinde her noktada farklı esneklik türleri olacaktır. Bu talep eğrisinin;
Tam orta noktasında esneklik değeri bire eşittir.
(birim esnek, e = 1),
Sağ tarafında, yatay eksene yakın kısımda esneklik birden küçüktür.
(inelastik, esnek olmayan talep, 0 < e < 1),
Sol tarafında, dikey eksene yakın kısımda esneklik birden büyüktür.
(esnek talep, e > 1).
Yatay ekseni kestiği noktada ya da yatay eksene paralel olduğu yerde esneklik
değeri sıfıra eşittir.
(esnek olmayan sıfır esneklikte talep, e = 0),
Dikey ekseni kestiği ya da dikey eksene paralel olduğu noktada esneklik değeri
sonsuzdur.
(sonsuz esnek talep, tam esnek talep, e = ).
e=∞
e >1
e=1
e<1
D
e=0 Q
Talebin fiyat esnekliği ile gelir esnekliği ayrı ayrı hesap edilen esneklik türleridir. Talebin
fiyat esnekliği tüketici gelirinde meydana gelen değişimlere bağlı değildir.
Q
Q
Talebin Gelir Esnekliği =
Y
Y
61
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Q
Malın talep miktarındaki % değişim
Q
Y
Tüketicilerin gelirindeki % değişim
Y
formülü kullanılmaktadır.
Düşük Mallar (Fakir mallar, Tali mallar): Tüketicilerin gelir düzeyi düşükken
kullandıkları, gelirleri arttıkça tüketimini azalttıkları hatta vazgeçtikleri mallardır (patates,
ekmek vb.). Bu tür mallarda, talebin gelir esnekliği belirli bir gelir düzeyinden sonra negatif
olabilmektedir.
Bir malın talebinin, başka bir malın fiyatına karşı esnekliğidir ve bir malın fiyatındaki küçük
bir değişiklik olması durumunda o malın rakip ya da tamamlayıcısı olan maldan talep edilen
talep edilen miktardaki yüzde değişmenin, söz konusu malın fiyatındaki yüzde değişikliğine
olan oranına eşit olmaktadır.
Q
x
Q
x
Çapraz Talep Esnekliği exy =
Py
Py
62
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Sürekli dalgalanma, arz ve talep eğrilerinin eğimleri birbirine eşit ise, fiyat ve miktardaki
dalgalanma dönemden döneme aynı oranda değişerek, sürüp gidecek ve piyasa dengesi
bozulduğu takdirde bir daha dengeye ulaşmak mümkün olmayacaktır. Dengeye yönelen
dalgalanma da, bir tarımsal ürünün talep eğrisi, arz eğrisine oranla daha yatık ise (talep
eğrisinin eğimi daha az ise), cari piyasa fiyatı her hangi bir nedenden ötürü denge
fiyatından sapma gösterdiğinde, bu malın fiyatı yıllar süresince, giderek dengeye yaklaşan
bir şekilde dalgalanma sergileyecektir. Dengeden uzaklaşan dalgalanmada ise, bir malın
talep eğrisinin eğiminin arz eğrisinin eğiminden daha büyük olması (arz eğrisinin daha yatık
olması) durumunda, bu malın talep edilen miktarında meydana gelen bir artış, üretim
dönemlerine paralel olarak, piyasa fiyatının giderek dengeden uzaklaşan bir biçimde
dalgalanma sergilemesine yol açacaktır.
Px Sx
P0
PT Talep Fazlası
Dx Qx
XS X0 XD
Tavan fiyat uygulamasının sonucunda piyasada “talep fazlası” oluşur. Bu durumda devletin
belirlediği fiyatı ödemeye hazır olan tüm tüketicilerin o malı satın alma olanaklarının
63
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
olmaması ve (XS-XD) kadar tüketicinin piyasa dışına itilmesi söz konusu olmaktadır.
Dolayısıyla arz edilen malın tüketiciler arasında dağıtılma işlevini artık fiyat mekanizması
yürütememektedir. Kamu otoritesi karaborsa oluşumuna engel olmalı ve talep fazlası
sorununun çözümü için (karne uygulaması, malın belirli yerlerde satılması gibi) yöntemleri
devreye sokmalıdır.
TABAN FİYAT (DESTEKLEME FİYATI, ASGARİ FİYAT): Devletin, piyasada işlem görecek asgari
fiyatı belirlemesi anlamına gelir. Taban fiyat, cari piyasa fiyatının üzerinde bir fiyatın kamu
otoritesi tarafından piyasaya dikte edilmesi anlamına gelmektedir. Taban fiyat
uygulamasında, devlet üreticileri korumak amacıyla, piyasa fiyatının belirli bir seviyenin
altına düşmemesini üreticiye garanti etmekte ve bunu sağlamak için çoğu durumda bizzat
piyasaya alıcı olarak girmektedir. Devlet bu taban fiyatın geçerli olmasını sağlamak için,
oluşacak arz fazlasını (XD-XS) piyasadan satın almak zorunda kalmaktadır. Emek
piyasasında hükümetin taban fiyat uygulaması “Asgari Ücret” şeklinde adlandırılır. Bu
durumda emek piyasasında ortaya çıkan arz fazlası ise işsizlik olacaktır.
Px Arz Fazlası Sx
PTb
P0
Dx Qx
XD X0 XS
Üretim Kotası: Devletin arz edilen mal ve hizmet miktarını sınırlayarak, tam rekabet
şartlarında oluşan piyasa fiyatını üreticilerin lehine artırmasına yönelik politikalardır. Kota
uygulamasının sonucunda piyasada, denge miktarının azalması, denge fiyatının artması,
üretim yapan firmaların kazançlarının artması ve piyasaya başka üreticilerin girmesinin
engellenmesi gibi etkiler oluşur.
P S2
S1
Denge kota
Pkota sonrası
A
P* Denge kota öncesi
Q
Q kota Q* 64
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Devletin Vergi Uygulaması: Devletin bir mal, hizmet ya da faktör üzerinde vergi
uygulamasıda piyasada oluşacak denge fiyatını etkileyecektir. Vergilemenin piyasa
üzerindeki etkisini, üreticiler tarafından ödenmek zorunda olan birim satış vergisi
uygulamasından hareketle açıklayabiliriz. Bu durumda üretici vergiyi bir maliyet artışı
şeklinde algılayacak ve Arz eğrisi sola doğru “S1”e kayacak ve vergi sonrası denge d1
noktasında sağlanacaktır.
Örneğimizde, 20 TL’ye satılan bir mala birim başına 10 TL satış vergisi uygulanıyor. Tüketici
başta 20 TL öderken vergi sonrasında 25 TL ödüyor. O halde üretici üzerine konan 10 TL’lik
satış vergisinin 5 TL’sini tüketici öder. Geri kalan 5 TL’yi de üretici öder. Sonuçta vergi
sonrası denge miktarı düşer, denge fiyatı artar.
P S1
S
30
d1
25
20 d*
D
Q
Q1 Q2
65
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Slayt 7
PİYASALAR
IM
SERMAYE
I
- GİRİŞİM
IMI
FO
REEL KESİM
AK
Her ulusal ekonomi 3 önemli piyasanın, saç ayağı şeklinde, üzerinde durur. Birincisi, bir
tüketicinin herhangi bir ihtiyacını giderebilecek özelliklere kavuşturulmuş mal ve hizmetlerin
alım-satımının yapıldığı nihai mal ve hizmet piyasaları, ikincisi müşteriye son noktada
ulaşan nihai mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan doğal kaynaklar, emek ve sermaye
üretim faktörlerinin temin edildiği üretim faktör piyasaları ve ekonomideki atıl kaynakların,
atıl fonların ekonomiye kazandırılmasını sağlayan finans piyasaları. Nihai mal ve hizmetlerin
alım satımının yapıldığı piyasalar ile üretim faktör piyasaları ekonominin Reel Kesimi’ni
oluşturur. Finans piyasalarının oluşturduğu kesime ise Finans Kesimi diyoruz.
66
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Reel Kesim’i oluşturan birey ve kurumlar ekonomik faaliyetleri sonucunda oluşturdukları atıl
kaynağı, tasarruflarını Finans Kesimi’ne emanet ederler. Beklenti, finans kesimine emanet
edilen bu atıl fonların, tasarrufların filitrasyondan geçtikten sonra, yine reel kesime
kullandırılmasıdır. Reel kesimin yapacağı yatırımları finanse edecek yeterli fon arzı finansal
kesim tarafından sağlanmaktadır. Birey ve kurumların gelir seviyesi ve yaratılan fon arzı
arasında sıkı bir ilişki vardır. Reel kesim tarafından yapılan yatırımların geliri artırıcı bir
etkisi olduğu göz önüne alınırsa, gelirdeki bu artışın da finansal kesimin arz edebileceği fon
miktarını artıracağı düşünülürse bu iki kesim arasındaki karşılıklı kaynak aktarma
mekanizması daha iyi anlaşılabilir.
İstikrarlı bir ekonomik büyüme, bankacılık sektörü başta olmak üzere finans kesiminde
çalışan kurumların faaliyet gelirlerinin en önemli güvencesidir. Finans kuruluşları ne kadar
güçlü bir faaliyet geliri elde eder ise, sermaye yapıları o derece güçlü olacaktır. Güçlü bir
sermaye yapısına sahip olan finans kurumları ise gelecekteki büyüme hedefleri için bir
teminat teşkil edecektir.
Slayt 8
Türkiye’de 1990’lı yılların bütününde kamu kesimi genel dengesi giderek artan bir tempoda
bozulmuş ve kamu açığının finansmanı için finansal sistemden ve özellikle sermaye
piyasasından kullanılan kaynağın her geçen gün artması, reel kesimin finansal piyasalardan
kullanabileceği kaynağın azalması ve bu bağlamda dışlanması anlamında ”Crowding-out
Etkisi” (Dışlama Etkisi) yaratmıştır. Yani, elindeki tasarrufları finansal piyasalara emanet
eden reel sektör, bu kaynağın 1999 yılı sonunda ancak % 40’ını, 2003 yılı sonunda ise
ancak % 30’unu kullanabilir hale gelmiştir. Nitekim, 2000 yılı başında yürürlüğe giren ve
2001 Krizi sonrası, 2002 yılında kaldığı noktadan sürdürülen dezenflasyon programı bu
kurgu ile başlamış ve Kamu Kesimi’nin finansman ihtiyacının azaltılmasına yönelik olarak,
reel sektörün finansal piyasalardan daha etkin kaynak kullanımını hedeflenmiştir.
67
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
İktisat Bilimi içerisinde, bilim adamları piyasaları genel olarak üçe ayırmayı tercih
etmektedirler. Bir uçta tam rekabet, öteki uçta monopol vardır. Bu iki uç arasında oligopol
ve monopollü rekabet piyasalarını kapsayan eksik rekabet piyasaları bulunmaktadır.
Bilim adamlarının bir kısmı ise piyasaları önce ikiye ayırmayı tercih etmektedirler. Bu iki
ayrımda, bir grup piyasa rekabet piyasası, ikinci grup ise eksik rekabet piyasaları olarak
adlandırılmaktadır. Bu sınıflandırmada eksik rekabet piyasaları, monopollü rekabet, oligopol
ve monopol piyasalarını kapsamaktadır.
i. Tam Rekabet Piyasası: Özellikle tam rekabet bağlamında, piyasada çok sayıda
firmanın bulunduğu ve tek başına hiçbir alıcının ve tek başına hiçbir satıcının, piyasada
oluşan fiyatı etkileyemediği piyasa çeşididir.
Tam Rekabet Piyasası şu temel 5 özelliği taşır:
a. Piyasada sonsuza yakın sayıda alıcı ve satıcı vardır.
b. Alıcı ve satıcılardan bir kısmının piyasadan çekilmesi, piyasa dengelerini
etkileyecek sonuç yaratmaz.
c. Ne alıcıların, ne de satıcıların malın piyasa fiyatını tek başlarına değiştirebilme
gücü yoktur. Bu nedenle, Tam Rekabet Piyasası’nda fiyat rijittir, sabit bir
değerdir, bir veridir.
d. Mallar türdeştir (homojendir) ve bölünebilir olma (atomize) özelliği taşırlar.
e. Piyasa şeffaftır; saydamdır. Tüketiciler piyasa ile ilgili her türlü bilgiye
ulaşabilmektedirler.
68
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
ii. Monopollü Rekabet: İçinde farklılaştırılmış fakat birbirinin yerini kolayca alabilen
malları üretip satan çok sayıda firmanın var olduğu piyasa çeşididir. Monopollü
rekabet piyasası, çok sayıda firma tarafından üretilen ve birbirinin yakın ikamesi olan
bir grup ürünün farklılaştırılmak suretiyle homojenlikten uzaklaştırılarak, satıcının
kendisine özgü bir alıcı kitlesi oluşturması durumunda ortaya çıkan piyasa türüdür.
Bu piyasada firmalar ürün çeşitlendirmesine yönelerek tüketici rantının tamamını
veya bir kısmını kârına eklemeyi amaçlamaktadır. Firma sayısının çokluğu her birinin
piyasa payının küçüklüğü anlamına gelir. Bu da, bir firmanın bir kararının diğer
firmaları etkilememesi demektir. Yani, birbirleri arasında kıyasıya rekabet etmeleri
beklenen çok sayıda firma, rekabet yerine küçük Pazar payları ile ayakta kalmayı
tercih etmekte ve adeta monopol firma tavrı sergilemektedirler. Bakkallar, berberler
bu kapsamdaki ekonomik ünitelere örnek teşkil edebilir. Piyasaya giriş ve piyasadan
çıkış nispeten kolaydır. TRP’ye benzer şekilde giriş-çıkışı engelleyen hiçbir engel yok.
Bu nedenle, bu piyasada uzun dönemde ekonomik aşırı kâr yoktur.
iii. Monopol: Yakın ikame imkânı bulunmayan bir malın tek satıcısının olduğu piyasa
çeşididir. Monopolcü firma, malın arz miktarını değiştirerek malın fiyatını etkileme
gücüne sahiptir.
PİYASALAR PİYASALAR
REKABET PİYASALARI EKSİK REKABET PİYASALARI REKABET PİYASALARI EKSİK REKABET PİYASALARI
- ÇOK SAYIDA ÜRETİCİ - AZ SAYIDA ÜRETİCİ VE/VEYA
VE/VEYA İTHALATÇI VE İTHALATÇI VE SATICI FİRMA
TAM GÜNÜMÜZ SATICI ALICI SATICI FİRMA
REKABET REKABET FİRAMALARA FİRMALARA - TÜKETİCİYİ KORUYUCU
PİYASASI PİYASALARI GÖRE GÖRE - HUKUKİ MEVZUAT: ÖNLEMLER:
-MONOPOL -MONOPSON * REKABET YASALARI * HUKUKİ MEVZUATI
OLUŞTURMAK
- DUOPOL - DUOPSON * TÜKETİCİ HAKLARI
- OLİGOPOL - OLİGOPSON YASASI * İTHALATI KOLAYLAŞTIRMAK
* ÜRETİCİ FİRMA SAYISINI
TEŞVİK ETMEK
BİLATERAL MONOPOL
Tam rekabet ve monopol piyasasındaki firmalar satış gelirleri ile üretim maliyetleri
arasındaki farkı, yani karı, azami kılmaya çalışmaktadırlar. Tam rekabet ve monopol
piyasasında çalışan iki farklı firmanın, maliyet koşulları birbirine benzerlik arz edebilir.
Çünkü üretim maliyetleri ağırlık olarak, üretim faktörlerinin piyasalarındaki değişimlere
duyarlıdır. Oysa firma gelirleri iki piyasa türünde de farklılık arz eder. Tam Rekabet
Piyasası’nda, firma bir adet de mal satsa, n adet de mal satsa, satılan her mal piyasa denge
fiyatı P0 ‘dan satılacağı için, Tam Rekabet Piyasası’nda P0 piyasa denge fiyatı ve Marjinal
Gelir ile Ortalama Gelir değerleri birbirine eşit olacaktır. Bu nedenle, Tam Rekabet
Piyasası’nda firma gelirlerini temsil eden Marjinal Gelir (MR) ve Ortalama Gelir (AR), piyasa
denge fiyatı olan P0 noktasından başlayıp, Q miktar yatay eksenine paralel bir şekilde çizilir.
69
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Tam rekabet piyasasında üretim yapan bir firmanın karşısında bulduğu talep eğrisinin
esnekliği sonsuzdur ve miktar eksenine paraleldir. Dolayısıyla her firma, ürettiği malı piyasa
fiyatından satmaya razı olduğu müddetçe elindeki malın tamamını aynı piyasa fiyatına
satabilecektir.
Pa Pa
Sa
D = AR = MR = P*
*
P
Da
qa
Qa
Kısa dönemde, firmalar tesislerini değiştiremezler. Bu nedenle karar verilmesi gereken konu
en uygun üretim hacmini seçmektir. En uygun üretim hacmi ise firmaya en yüksek karı
sağlayan üretim hacmidir. Şu halde, tam rekabet veya monopol piyasasındaki bir firmanın
kısa dönem dengesi, karın azamileştirildiği, yani maksimize edildiği noktada gerçekleştirilir.
Bunun için iki koşulun gerçekleşmesi gerekmektedir. Birinci koşul, piyasa türü ne olursa
olsun, kârı maksimize eden eşitliğin firmanın ürettiği mal satmaktan dolayı elde
ettiği nihai geliri temsil eden marjinal gelir değerinin, en son ürettiği malın
firmanın toplam maliyetine yaptığı katkıyı ifade eden marjinal maliyet değerine
eşitlendiği noktada, ideal üretim seviyesinin yakalandığıdır (MR=MC eşitliği). İkinci
koşul ise, bu eşitliğin sağlandığı yerde marjinal maliyetin yükseliyor olmasıdır.
Bir firma marjinal gelirini marjinal maliyete eşitlediği, yani kârını maksimize ettiği üretim
düzeyinde eğer;
P* > AC ise, başka bir ifadeyle satış fiyatı ortalama maliyetten büyük ise firma kısa
dönemde Normal Üstü Kâr (aşırı kâr) elde eder (Π > 0).
P* = AC ise, firma kısa dönemde normal kâr elde eder (Π = 0).
P* < AC ise, firma kısa dönemde zarar elde eder (Π < 0).
70
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
P
MC
AC
D
P* MR=AR
Po A
O q
q*
Firmanın pozitif kâr elde edebilmesi için, fiyat ortalama maliyetten büyük olmalıdır. Bunun
için, MR eğrisinin MC eğrisini AC eğrisinin minimum olduğu noktanın sağında kesmesi
gerekir. Bu aynı zamanda AC eğrisinin pozitif eğimli olduğu ve arttığı bölgedir.
P
MC
AC
D
P* MR=AR
O q
q*
Firma karını “D” noktasında maksimize ederek dengeye ulaşır. Toplam hasılat “OP*Dq*”
dikdörtgeninin alanı, Toplam maliyet “OP*Dq*” dikdörtgeninin alanına eşit ve ekonomik kâr
sıfır olmaktadır.
71
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Normal Kâr: Bir firmanın ekonomik kârının sıfır olduğu denge durumunda, yinede bir
maliyet unsuru olarak kâr elde etmesi söz konusu olur. Normal kâr firmanın kâr
maksimizasyonunu sağladığı üretim hacminde ortalama hasılatın ortalama maliyete eşit
olmasıdır. Tam rekabetçi firma için bu, ortalama hasılatın, ortalama maliyet eğrisine
minimum noktasında teğet olmasıdır. Normal kâr durumunda firmanın malını sattığı fiyat
ortalama toplam maliyete eşit olur. Firmalar açısından normal kâr bir piyasada faaliyet
gösteren firmaların, o piyasayı terk ederek diğer piyasalara yönelmelerine yol açmayacak
kadar yeterli gördükleri, fakat yeni firmaları da o piyasaya girmeye yöneltmeyecek kadar
düşük olan bir kârdır. Başka bir açıdan normal kâr, bir malın üretim sürecine fiilen katkıda
bulunan tüm üretim faktörlerinin alternatif maliyetleri toplamına denk olacaktır.
P
MC
AC
A
Po
P* MR=AR
D
O q
q*
Firma karını “D” noktasında maksimize ederek dengeye ulaşır. Toplam hasılat “OP*Dq*”
dikdörtgeninin alanı, Toplam maliyet “OPoAq*” dikdörtgeninin alanına eşit ve ekonomik
zarar “P*PoAD” olacaktır. Kısa dönemde zarar eden bir firma üretime devam edip
etmeyeceğine karar verme durumundadır. Bu kararda da rasyonellikten uzaklaşmaz ve
zararını minimize etmeye çalışır. Firma ya piyasayı terk eder ve toplam sabit maliyetleri
kadar zarara katlanır, ya da üretime devam ederek uzun dönemde maliyetlerini düşürmeyi
da piyasada fiyatın artmasını bekleyebilir.
72
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
P
MC
AC
A AVC
Po
P* MR=AR
D
Kapanma Noktası
O q
q*
Firmanın Kapanma Noktası: Bir firmanın zarar etmesi durumunda, piyasa fiyatının
ortalama değişken maliyete eşit olduğu yani ortalama değişken maliyetin minimum
noktasındaki fiyat düzeyi kapanma noktasıdır. Bu fiyat düzeyinde firma, toplam sabit
maliyetleri kadar zarar eder.
Fiyat ortalama değişken maliyetin üstünde olduğu sürece zarar etmesine rağmen üretime
devam eder, çünkü değişken maliyetlerin tümünü karşılarken sabit maliyetlerinde bir
kısmını karşılayabilmektedir. Firma üretimi durdurması halinde ise, sabit maliyetlerin
tümüne katlanmak zorunda olacağı için daha fazla zarar edecektir. Bu şekilde firma zararını
minimize etmektedir. Eğer bir malın piyasa fiyatı ortalama değişken maliyetlerin minimum
olduğu düzeyden daha düşük olursa firma bu durumda kapanma veya bu piyasayı terk
etme kararı verir.
Kısa Dönem Firma Arz Eğrisi: Tam rekabet piyasasında faaliyet gösteren bir firmanın
kısa dönem arz eğrisi, marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin
üzerinde kalan kısmıdır (aşağıdaki grafikte DD ile gösterilen eğri). Başka bir ifade ile,
firmanın kısa dönem arz eğrisi marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet
eğrisinin minimum olduğu noktanın üstünde kalan kısmıdır. Firmanın kısa dönem arz eğrisi,
bir firmanın her bir fiyat düzeyinde üretmeyi veya satmayı arzuladığı (planladığı) ürün
miktarlarını gösterir. Kısa dönem firma arz eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin
minimum noktasından başlamasının nedeni, bu düzeyin altındaki bir fiyattan firmanın
piyasaya mal satmayacak olmasıdır. Çünkü firma kapanma noktasının altındaki fiyat
düzeyindeki böyle bir durumda sabit maliyetlerinin tamamını karşılayamadığı gibi değişken
maliyetlerinin de bir kısmını karşılayamamaya başlar. Oysa rasyonel firmanın üretimden
çekilip piyasayı terk ettiğinde sadece sabit maliyetleri kadar zarara katlanarak
üretimde bulunmaya devam etmesine oranla daha küçük bir zararla kurtulması olanağı
vardır.
73
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
AVC
MR=AR
P
D
MC
O q
Kısa Dönem Piyasa (Endüstri) Arz Eğrisi: Kısa dönemde bir malı üreten tüm firmalar
tarafından her bir fiyat düzeyinde üretilmek veya satılmak istenen mal miktarını
göstermektedir. Piyasa arz eğrisi, bir piyasada o malı üreten tüm firmaların kısa dönem arz
eğrilerinin yatay toplamından elde edilir.
Tam rekabet piyasasındaki bir firmanın uzun dönem dengesi ise, tesisin büyüklüğü ile ilgili,
yani üretim ölçeği ile ilgili, bütün ayarlamalar yapıldıktan sonra firmaya en yüksek karı
sağlayacak üretim hacminde gerçekleşir. Bu nokta marjinal hasılat eğrisi ile uzun dönem
marjinal maliyet eğrisinin kesim noktasıdır. Tam rekabet piyasasında uzun dönemde hiçbir
firma aşırı kar elde edemez. Çünkü aşırı kar sağlayan endüstriye uzun dönemde yeni
firmalar girer ve bu da aşırı karların erimesine neden olur.
Uzun Dönem Piyasa Dengesi: Uzun dönemde tam rekabet piyasasında bir firmanın aşırı
kâr elde etmesi, bu endüstride uzun dönem dengesinin sağlanmadığını gösterir. Piyasada
bazı firmaların uzun dönemde aşırı kar elde ettiğinin görülmesi, yeni firmaların piyasaya
girmesine yol açar endüstri arzının artmasına ve malın fiyatının düşmesine yol açacak ve bu
da aşırı kârların erimesini sağlar. Dolayısıyla endüstrinin uzun dönem dengesinin sağlandığı
durumda, endüstride faaliyet gösteren firmaların hepsi sıfır kârla çalışır veya yalnızca
normal kâr elde eder. Uzun döenmde endüstrinin dengeye ulaşması durumunda tüm
firmalar aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi dengeye ulaşacaktır.
74
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
P
SRMC LRMC LRAC
SRAC
D
P*
MR=AR=P*
q* q
fig
Piyasa dengesinin uzun dönemde sağlanması durumunda, piyasadaki her firma üretim
tesisini, optimal ölçekte kurmuş ve üretim hacmini tam kapasiteyle kullanmaktadır ve aşırı
kâr elde eden hiçbir firma bulunmamaktadır. Tam rekabet piyasasında ekonomik etkinlik en
üst düzeye çıkar. Tüketiciler piyasada ihtiyaçlarını karşılayan malları parça başına en düşük
maliyete eşit fiyatlardan satın alacaktır. Piyasa fiyatı uzun dönem ortalama maliyetin
minimum düzeyine eşit olacak ve böylece toplumun tüm kaynakları tam olarak
kullanılacaktır. Firmaların kâr maksimizasyonu davranışı, aynı zamanda tüketicilerin
faydalarını maksimum seviyeye çıkartan bir kaynak dağılımı ile sonuçlanır ve toplumsal
refahın en üst noktaya ulaşmasını sağlar.
Monopol piyasası, başka mallarla ikame edilmesi nispeten güç bir malın üretiminin veya
satışının tek bir firma tarafından kontrol edildiği piyasayı tanımlar. Monopol firması da, tam
rekabet firması gibi kârını maksimize etme peşinde olacaktır. Monopolün kısa dönem denge
koşulu yine marjinal maliyet marjinal hasılat eşitliğidir.
Monopolde tam rekabette endüstrinin karşısında bulunan piyasa talep eğrisi, monopolün tek
başına karşısında bulduğu negatif eğimli talep eğrisidir. Monopol Piyasası’nda; monopol
konumundaki firmanın malın piyasa fiyatını değiştirebilme olanağı söz konusudur. Bununla
birlikte, monopol konumundaki firmanın piyasaya tek başına hakim olması demek, istediği
malı istediği fiyattan satabildiği anlamına gelmez. Nitekim, monopol konumundaki firmanın
geliri de, piyasadaki tüketicilerin alım gücü ile sınırlıdır. Bu nedenle, monopol konumundaki
firmanın ortalama gelir doğrusu ile (AR), tüketicilerin alım gücünü temsil eden talep
doğrusu (D) monopol piyasasında firma dengesinde üst üste çakışıktır. Bu nedenle, tam
rekabet ve monopol piyasasında firma dengesi, marjinal gelir (MR) ve ortalama gelir (AR)
doğrularının geometrik konumlarının farklı olması nedeniyle, farklı noktalarda oluşur ve
monopol piyasasında firma dengesini sağlayan piyasa fiyatının, tam rekabet piyasasına göre
daha yüksek bir seviyede oluştuğu gözlemlenir.
75
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
P TR maksimum, MR = 0
e>1
TR
e=1
e<1
A
0
Q
MR
Monopolde kâr maksimizasyonu, her zaman için talep eğrisinin esnekliğinin birden büyük
olduğu [e > 1] bölgede gerçekleşir. Çünkü esnekliğin birden büyük olması durumunda,
malın fiyatını düşüren tekelcinin, toplam satış hasılatı artacaktır. Talebin inelastik olduğu
(e<1) bölgede ise, fiyatın düşmesi toplam hasılatın da düşmesi anlamına geleceği için,
tekelci hiçbir zaman talep eğrisinin inelastik olduğu bölgede mal satma girişiminde
bulunmaz. Çünkü o bölgede marjinal hasılat negatif olduğu için firma satışlarını azaltarak
toplam gelirlerini artırabilecektir.
P,C
MC
AC
a
P*
b
Pm
d D (AR)
MR
0 Q
Q*
P*: tekelcinin kârını maksimize eden denge fiyat düzeyidir. Dikkat edilecek olursa tekelde
denge fiyatını bulmak için önce kârın maksimize olduğu denge noktası ve üretim düzeyi
bulunur. Daha sonra, fyatı bulmak için, bulunan denge üretim miktarının tamamının
satılmasını sağlayacak fiyat AR eğrisinden yani tekelin karşısında bulunan talep eğrisine
çizilen dikme ile bulunur. Şekil üzerinde denge “d” noktasında sağlanır, denge miktarı Q*
bulunur ve bu üretim miktarının satılacağı denge fiyatını bulmak için Q*’dan çizilen
dikmenin AR yani talep eğrisini kestiği nokta olan “a”nın fiyat eksenindeki izdüşümü olan P*
denge fiyatına ulaşılır.
76
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
“ab” uzunluğu, tekelcinin birim başına, ortalama kârını gösterir. Bunu tekelin satış fiyatı
olan P*dan yani ortalama hasılatından, birim başına maliyetini ifade eden ortalama maliyeti
“bQ*” uzunluğunu düşerek buluruz.
Monopol piyasasında uzun dönem dengeye baktığımızda, endüstriye başka firmaların girişi
engellendiği için aşırı kârların elde edilmesi her zaman mümkündür. Dolayısıyla, monopolün
gelir dağılımını bozucu etkisi bulunmaktadır. Buna ek olarak monopolün optimal kaynak
dağılımını bozucu etkileride bulunmaktadır. Monopolde, tam rekabetteki durumdan farklı
olarak, uzun dönemde kurulan tesisin optimum büyüklükte tesis olması gerekmez. Ayrıca,
yine tam rekabettekinden farklı olarak bu tesisin tam kapasite ile kullanılması da gerekmez.
Diğer yandan monopol tam rekabet piyasasına göre daha az üretim yapar ve bunu daha
yüksek fiyattan satar, bu şekilde üretimin kısılması üretim faktörlerinin ekonomide en
yüksek üretimi sağlayacak şekilde endüstriler arasında dağılımını engelleyecektir.
Doğal Tekel: Ölçeğe göre artan getirinin bulunması veya optimal üretim için tesis ölçeğinin
çok büyük olduğu alanlarda zaman içerisinde tek firma egemen olmakta ve doğal tekel
oluşmaktadır. Böyle bir piyasada bir firmanın tesis ölçeği büyüdükçe ortalama maliyeti
düşecektir. Bu durumda tesis ölçeği en büyük firma, diğer firmaları zarar ettirecek ve onları
piyasadan kovacak düşük fiyatlardan malını arz edebilecek ve bu yolla tekel konumuna
gelebilecektir. Bu gibi durumlarda bir mal veya hizmetin çok sayıda firma tarafından
üretilmesi yerine, tek bir firma tarafından üretilmesi daha düşük bir maliyetle
gerçekleştirilebilecektir. Ancak böyle bir durumda özel firma tekelci konumunu tüketicilerin
aleyhine kullanarak üretimi kısıp daha yüksek fiyatlama yaparak ülke kaynaklarının eksik
istihdamına yol açabilir. Bu nedenle devletler genellikle doğal tekel niteliğindeki piyasaları
düzenlemekte veya fiyatlara müdahale etmektedirler.
Monopolcü rekabet piyasası çok sayıda firma tarafından üretilen ve birbirinin yakın ikamesi
olan bir grup ürünün farklılaştırılmak suretiyle homojenlikten uzaklaştırılarak, satıcının
kendisine özgü bir alıcı kitlesi oluşturması durumunda ortaya çıkan piyasa türüdür.
Birbirinden bağımsız olarak hareket eden çok sayıda alıcı ve satıcı bulunmaktadır. Bu
piyasanın en önemli özelliği, farklı satıcıların malları farklılaştırmasıdır. Piyasaya giriş ve
çıkış nispeten kolaydır. Tam rekabet piyasasına benzer şekilde piyasaya giriş ve çıkışı
engelleyen hiçbir engel yoktur. Bu nedenle, monopolcü rekabet piyasalarında uzun
dönemde aşırı kâr yoktur.
Monopolcü rekabet piyasasında firmalar kendilerine özgü bir tüketici kitlesine sahip olduğu
için, kısa dönem dengesi belirlenirken monopolcü gibi davranırlar. Kar maksimizasyonu
koşulu yine marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olmasıdır. Uzun Dönemde sıfırdan büyük
bir ekonomik kar varsa piyasaya yeni firmalar girer. Bu mala olan talebin daha fazla marka
tarafından paylaşılması anlamına gelir talep eğrisi sola kayar. Karlar sıfıra eşitleninceye
kadar piyasaya girişler sürer. Tüm firmalar bu durumda olduğundan artık bu noktadan
sonra piyasaya yeni firmalar girmez. Çünkü hiçbir firma aşırı kâr elde edemez. Piyasaya
77
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
giriş ve çıkışın serbest olması ve fiyat rekabeti yapılabilmesi nedeniyle uzun dönemde aşırı
kârlar ortadan kalkar.
Monopolcü rekabet piyasasının olumlu bir yönü ise, ürün farklılaştırma çabalarının teknolojik
gelişmeye ve malların tüketici gereksinmelerine en iyi cevap verebilecek şekilde
uyarlanmasını teşvik edebilmesidir.
Oligopol piyasası homojen veya farklılaştırılmış bir malı satan, birbirine bağımlı olan az
sayıda satıcının faaliyette bulunduğu piyasa türüdür. Bu piyasada az sayıda satıcı firmanın
faaliyet göstermesi, her firmanın davranışının ve aldığı kararların, diğer firmaları da
etkilemesine yol açmaktadır. Firmalar pazardan pay alma çabasında alacakları kararlar için
rakiplerin tepkilerini tahminde bulunmalıdır. Bu piyasalarda, yeni firmaların pazara girmesi
teorik olarak mümkündür. Ancak piyasaya giriş engelleri vardır. Oligopol piyasalarında,
firma dengesine ilişkin genel kabul gören model bulunmamaktadır. Bu çerçevede çok
kısıtlayıcı varsayımlar etrafında bir takım yaklaşımlar geliştirilmiştir.
Cournot Modeli: İlk ve en çok tanınan düopol teorisi A. Cournot (1838) tarafından
geliştirilmiştir. Modelde sıfır maliyetle maden suyu üreten iki firmanın karşılıklı stratejileri
analiz edilmiştir. Cournot Modelinin Varsayımları şunlardır:
Firmaların satış maliyetleri sıfırdır.
Piyasa talep eğrisi doğrusal ve kesin olarak belirlidir.
Firmalar rakip firmanın satış (üretim) miktarını veri olarak alırlar ve buna göre kendi
satış seviyelerini belirlerler.
Firmalar birbirlerinin kararlarından etkilendiklerini bilir, ancak aralarında anlaşmaya
gitmez, bağımsız hareket eder.
78
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Tepki Eğrisi: O malı üreten rakip firmanın veri kabul edilen üretim düzeylerinde bir firmaya
en yüksek karı sağlayan üretim miktarlarını gösteren eğridir. Tepki Eğrisi bir firmanın
üretimi arttırırken rakip firmanın üretimini azaltmak zorunda olduğunu gösterdiği için, iki
firmanın tepki eğrisi de negatif eğimlidir.
Cournot Noktası: modelin üretim düzeyi açısından çözümünü gösterir. Denge tepki
eğrilerinin kesiştiği noktada oluşur. Her iki firmada tam rekabet arzının 1/3’ünü satar.
Kartel: Bir sektörde faaliyet gösteren oligopolcü firmaların aralarında rekabeti azaltmak
suretiyle, bileşik (ortak) karlarını maksimize etmek amacıyla aralarında açık yada örtük
olarak anlaşmaya varmalarıdır. Anlaşan firmalar ortak karı maksimize etmek veya piyasayı
79
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
paylaşmak amacıyla dışarıya karşı tekel gibi hareket ederler. Kartelin çalışmalarını
düzenleme görevi ise, ortak bir örgüte verilir. Anlaşan firmalar tüzel kişiliklerini korur
ancak, sadece anlaşma yaptıkları konularda ortak hareket etmeyi taahhüt ederler Karteller,
üretim miktarları, fiyatlar, bölgeler ve bir malı ucuza ithal edip yurtiçinde pahalıya satmak
gibi konular üzerinde anlaşabilirler. Dünya çapında bir kartele örnek olarak petrol ihraç eden
ülkelerin petrol üretim miktarını kararlaştırmak için kurdukları OPEC’i göstermek
mümkündür.
Tröst: Tröstde Kartelde olduğu gibi bir sektörde faaliyet gösteren oligopolcü firmaların
aralarında rekabeti azaltarak aralarında anlaşmaya varmaları sonucunda oluşmaktadır.
Firmalar aralarındaki rekabeti ortadan kaldırarak tek bir firma gibi hareket etmektedir.
Tröstün kartelden en önemli farkı firmaların bağımsız hareket etme kabiliyetlerini önemli
ölçüde kaybetmeleridir. Yönetimin tek bir merkezde toplanması sözkonusu olmaktadır.
Genellikle tröst, bir firmanın aynı piyasadaki diğer firmaların hisse senetlerinin yarısından
fazlasını ele geçirmesi ile gerçekleşir. Burada girişimlerin artık bağımsız hareket etmeleri
olanağı yok denecek kadar azalmıştır.
80
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
monopolcü rekabet ve oligopol piyasası yapılarının yer aldığı görülür. Bir piyasa yapısının
tam rekabet piyasasından veya tekel piyasasından hangisine daha yakın olduğunu veya
firmalar arasında anlaşma ortamı olup olmadığını piyasa yoğunlaşma oranı ile ölçebiliriz.
Uygulamada en çok başvurulan yoğunlaşma oranı yöntemleri N-firma Yoğunlaşma İndeksi
(CRn) ve Herfindahl-Hirschman Yoğunlaşma İndeksidir (HHI).
N-firma Yoğunlaşma İndeksi (CRn): Bir endüstride en çok paya sahip “n” tane firmanın
endüstri toplam satışlarındaki yüzde payı olarak tanımlanır. Bu yöntemdeki amaç bir
endüstride en büyük, ilk 2, ilk 4, ilk 8 firmanın piyasa payları toplamının hesaplanarak
piyasayı ne ölçüde kontrol edebildiklerinin belirlenmesidir. n-Firma Yoğunlaşma İndeksi
değeri, tam rekabette yaklaşık sıfır iken tekelde 100’dür. Çoğunlukla tercih edilen dört firma
bazında hesaplanan dört firmanın yoğunlaşma oranıdır (CR4) ve bu indeks ilgili endüstrinin
piyasa yapısını gösterir.
CR4 Yoğunlaşma Oranı İndeks Değerine Göre Bir Endüstrideki Piyasa Yapısı
CR4 < 40 Tekelci Rekabet Piyasası
CR4 > 40 Oligopol Piyasası
40 < CR4 < 60 Zayıf Oligopol Piyasası
CR4 > 60 Güçlü Oligopol Piyasası
HHI değerinin belirli bir limiti aşması durumunda bu birleşmelere izin verilmediği
görülmektedir. HHI’nın 1800’ü aştığı oligopolistik endüstrilerdeki şirket birleşmelerine,
ancak çok titiz bir incelemeden sonra izin verilmesi söz konusu olabilmektedir.
81
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Politika, kelime anlamı olarak belirli bir hedefe ulaşmak veya belirli bir sorunu çözmek
amacıyla bir takım araç ve yöntemlerin bir araya getirilmesi süreci olarak tanımlanabilir.
Dolayısı ile, bu tanımdan hareket edildiğinde, ekonomi politikası, ekonomide belli hedefleri
gerçekleştirmek (refah düzeyinin arttırılması, verimliliğin sağlanması) veya belirli sorunları
çözmek amacıyla (işsizlik, yoksulluk) belirli ekonomik araç ve yöntemlerin bir araya
getirilmesi sürecidir, şeklinde tanımlanabilir. Demokratik bir ülkede, partiler sorunlara
çözüm modelleri ve araçları ile halkın karşısına çıkıp oy isterler ve hükümete geldiklerinde
bu politikaları uygulamaya çalışırlar.
Bunun bir sonucu olarak, Hükümetler ekonomi politikaları açısından en yüksek siyasi
sorumluluğu taşırlar. Bununla birlikte, Hükümet adına ekonominin yönetimi, ekonomiden
sorumlu bakanlar ve onlara bağlı üst düzey bürokratlardan oluşur. Tüm dünya
uygulamalarına bakıldığında, Hazine Bakanlığı, ABD ve İngiltere’de mevcut bulunan Anglo-
Sakson geleneğe göre Hazine sekreterliği en kritik bakanlıktır. Türkiye’de Hazineden
Sorumlu Devlet Bakanlığı olarak yürütülmektedir. Birçok gelişmiş ve gelişmekte olan
ekonomide kamu maliyesi işlemleri tek bir bakanlığa bağlanmış iken, 1980’li yılların
başından itibaren Türkiye’de Maliye Bakanlığı ile Hazine işlemleri iki ayrı bakanlığa
bölünmüştür. Bunun yanı sıra, kamuda çalışan personelin özlük hakları ve kamu sendikaları
ile pazarlık bir devlet bakanlığına, kamu adına finans kurumlarını ve sektörleri denetleyen
özerk kuruluşlar ve özelleştirme bir devlet bakanlığına, dış ticaret bir devlet bakanlığına
bağlanmıştır. Ayrıca, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı,
Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı ve Bayındırlık Bakanlığı unutulmamalıdır. Yani,
Türkiye’de ekonominin yönetimi parçalı bir model ortaya koymaktadır ve siyasi partiler bu
parçalı modeli birleştirmeyi öngörmektedirler.
İkinci bir tarihsel adım ise, kalkınma planının içeriğini değiştirmek olmuştur. Daha önceleri
Türkiye’nin kalkınma planları içerisinde büyüme, enflasyon, bütçe, istihdam, dış ticaret gibi
alanlarına yönelik makro ekonomik hedefler yer almış, ancak yaşanan bir ulusal ve/veya
uluslararası krizle, daha plan döneminin başında bu hedeflerin anlamsızlaştığı görülmüştür.
Bu nedenle, yeni kalkınma planında Türkiye’nin başta AB’ye tam üyelik perspektifi olmak
üzere, hedeflere ulaşmak adına nasıl bir yol haritası izlemesi gerektiği belirlenmiştir. Bu
nedenle, DPT’nin kamuoyu ile geleceğe dönük makro ekonomik hedefleri paylaşmasını
sağlamak amacıyla, kalkınma planı modelinin yanı sıra, ‘stratejik planlama’ modeline
geçilmiştir. Yani, 2006-2008, 2007-2009 ve 2008-2010 dönemlerini kapsayacak şekilde,
her yıl bir yıl ileriye gidecek şekilde, DPT hedefleri sürekli revizyondan geçen ve dinamik bir
özellik gösteren söz konusu stratejik planları kamuoyu ile paylaşacaktır. Bu 3’er yıllık
stratejik planlar ‘Orta Vadeli İstikrar Programı’ olarak adlandırılmıştır. Keza, söz konusu 3’er
83
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
yıllık Orta Vadeli İstikrar Programı (OVİP) detayları da DPT’nin internet sitesinde yer
almaktadır.
Ekonomik makro planlamasında, Yüksek Planlama Kurulu ölçüsünde ağırlıklı bir rolü olmasa
da, diğer bir önemli kurum da Özelleştirme Yüksek Kurulu’dur (ÖYK). Özelleştirme Yüksek
Kurulu, kurul üyelerinin kararları çerçevesinde, hangi kamu kuruluşun, ne zaman ve hangi
yöntemle özelleştirileceğine karar vermektedir. Söz konusu özelleştirme yöntemleri olarak
da,
Blok Satış Yöntemiyle Özelleştirme
Halk Arz Yöntemiyle Özelleştirme
İlgili Kamu Kuruluşunu Parçalara Bölerek Özelleştirme
öne çıkmaktadır. Dünyada ve Türkiye’de en yaygın olarak kullanılan yöntem, blok satış
yöntemidir. Bu yöntemle, özelleştirme ihalesine talip olan bir yerli veya yabancı özel kuruluş
veya konsorsiyuma, en iyi teklifi vermesi koşulu ile, ilgili kamu kuruluşunun hisselerenin
% 50’den fazlası satılmakta ve söz konusu kamu kuruluşunun yönetimi özel sektöre
geçmektedir. Son dönemde, Hükümetlerin Türkiye’de tercih ettikleri bir başka özelleştirme
metodu ise, hisselerin belirli bir bölümünü yerli ve yabancı yatırımcılara ‘Halka Arz’ yoluyla
satmaktır. Bu noktada, ilgili kamu kuruluşunun hisselerinin % 50’den fazlası hala kamunun
elindeyse, aslında söz konusu kamu kuruluşunun bir kısım hissesinin halka arzı, tam olarak
özelleştirildiği anlamına da gelmemektedir. İlgili kamu kuruluşunun parçalara bölünerek
özelleştirmesi modelinde, Sümerbank mağazaları, SEKA fabrikaları, limanlar ve Tekel’in
sigara ve alkollü içecekler bölümlerinin parçalara ayrılarak satılması örnek gösterilebilir.
Coğrafi zorunluluklar veya tapli yerli ve yabancı yatırımcıların beklenti ve talepleri böyle bir
parçalanmayı gerektirmektedir. Özelleştirmede süreç, özelleştirilmesine karar verilen kamu
kuruluşunun değerini belirleyecek ihaleye çıkmak, bu ihaley kazanan ve bu alanda
ihtisaslaşmış bir uluslar arası finans kurumu ile fiyatın belirlenmesi ve ardından halka açık
olarak ve genellikle televizyonlar karşısında esas özelleştirme ihalesinin yapılması olarak
özetlenebilir. Sürecin son noktasında, Rekabet Kurulu ve Danıştay onayları da
gerekebilmektedir. Tüm idari ve hukuki süreç tamamlandıktan ve dosya Özelleştirme
Yüksek Kurulu’nca onaylandıktan sonra, devir işlemi gerçekleştirmektedir. İlk karardan, son
aşamaya kadar, sürecin bütünü ÖYK adına Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından
yürütülmektedir.
84
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
(TÜİK) katkısı çok önemlidir. Çünkü, TÜİK en kritik ekonomik ve demogreafik verileri hesap
etmektedir. Bununlu birlikte, TÜİK dışında, TCMB, Maliye Bakanlığı, DPT, Hazine
Müsteşarlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Gümrük Müsteşarlığı gibi kurumlar tarafından
açıklanan makro verilerin de hayli önemli ve yol gösterici olduğu unutulmamalıdır. Bu
noktada, açıklanan veriler hedefe göre önemli bir sapma olduğunu işaret ediyor ise, söz
konusu ekonomi politikasının hızla gözden geçirilmesi yararlı olacaktır.
Yukarıda bilgilerin ışığında, ekonomi politikalarını, farklı açıları dikkate alarak ayırıma tabi
tutmak mümkündür. Bununla birlikte, en yaygın kullanılan ayrıştırma yöntemi, kullanılan
araç ve yöntemlere göre ayrıştırmadır. Buna göre, kullanılan araç ve yöntemlere bağlı
olarak ekonomi politikaları, para politikası, maliye politikası ve direkt kontrol politikaları
(fiyat kontrol politikaları ve dış ticaret kontrol politikaları) olarak üçlü bir ayırıma tabi
tutulabilir.
İlerleyen bölümlerde para ve maliye politikaları ayrıntılı olarak ele alınmaktadır. Bu noktada,
ayrıntılarına değineceğimiz para ve maliye politikası araçlarından yararlanarak, bir ülkenin
kendisini deflasyonist bir baskıdan veya enflasyonist bir baskıdan kurtarmaya çalıştığı da
görülmektedir. Ancak, şöyle bir farkla ki, eğer ilgili ülke ekonomisi enflasyonist baskı altında
ise, aynı para ve maliye politikaları ekonomiyi daraltıcı boyutta uygulanacak; eğer ekonomi
deflasyonist bir baskı altında ise, bu defa aynı para ve maliye politikası araçları ülke
ekonomisini genişletici, canlandırıcı boyutta uygulanacaktır. Bu çerçevede, deflasyonist
politika izleyen en tipik ülke ekonomisi örneği Japonya’dır. Enflasyonla mücadele eden bir
ülke, faizleri yükseltip, ekonomideki likiditeyi daraltarak sıkı bir para politikası, vergi
oranlarını arttırıp, kamu harcamalarını azaltarak sıkı bir maliye politikası izlerken, Japonya
faiz seviyesini yıllık bazda % 0,1’e getirerek ve parasal genişleme ile tüketimi
canlandırmaya, kamu maliyesi alanında ise vergi oranlarını azaltıp kamu harcamalarını
arttırarak deflasyonla mücadele etmeye çalışmaktadır. Yani, enflasyonla mücadele eden bir
ekonomiye göre aynı para ve maliye politikası araçlarını tersine kullanmaktadır.
1970’li yıllardan bu yana, enflasyonla mücadeleyi öngören programlarda iki ana kategori
öne çıkmaktadır: Ortodoks Anti-Enflasyonist Politikalar ve Heterodoks Anti-Enflasyonist
Politikalar. Ortodoks programlar, IMF'in alışılagelmiş enflasyonla mücadele programları
olarak ifade edilebilir. Bu programlar enflasyonla mücadelede gereken başarıyı çoğunlukla
yakalayamamıştır. Bu nedenle, alışılagelmiş yöntemlerin dışına taşan ve radikal bir
uygulamayı gerektiren Heterodoks programlar zaman zaman öne çıkmıştır ve çoğunlukla
başarılı olmuştur. Bu iki farklı programda ekonomik reformlar benzerlik arzederken, esas
farkı reform sürecine geçiş öncesinde uygulanan stabilizyon süreci oluşturmaktadır.
Heterodoks programlar, toplumsal uzlaşı içerisinde, tek bir partinin Meclis'te çoğunluğu
elinde bulundurduğu periyodlarda, ekonomideki tüm fiyat türlerinin dondurulması suretiyle
enflasyonda radikal bir düşüşü sağlayan 18 aylık programlar olarak da tanımlanabilir.
85
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Kamu Kesimi, bir yandan yaptığı harcamalar ile geliri artırıcı etki yaparken bir yandan da
topladığı vergiler ile geliri düşürücü bir etkiye sahiptir. Devletin istihdam, gelir, fiyat
seviyeleri gibi makro ekonomik değişkenleri etkileyebilmek için kamu harcamalarını (cari
harcamalar, yatırım harcamaları ve transfer harcamaları) ve kamu gelirlerini (vergi gelirleri,
vergi dışı normal gelirler, özel gelir ve fonlar) kullanması maliye politikası olarak
adlandırılmaktadır. Örnek vermek gerekir ise, kamu harcamalarını artırarak ve/veya halktan
ve kurumlardan toplanan verginin yükünü azaltarak ulusal ekonomideki toplam tüketim
harcamalarını artırmaya yönelik olarak izlenen maliye politikasına genişlemeci maliye
politikası, kamu harcamalarını azaltarak ve/veya vergileri artırarak toplam tüketim
harcamalarını azaltmaya yönelik politikaya da daraltıcı maliye politikası denmektedir. Maliye
politikasının etkinliği iki temel faktöre bağlıdır:
Yatırım harcamalarının faiz hadlerine olan duyarlılığı
Talep edilen para miktarının faiz hadlerine olan duyarlılığı.
Maliye Politikası araçlarını Kamu Maliyesi Gelir Araçları ve Kamu Maliyesi Harcama Araçları
olarak ikiye ayırabiliriz. Kamu Maliyesi Gelir Araçları 3 temel başlıktan oluşur. Bunlar
sırasıyla Vergi Gelirleri, Vergi Dışı Normal Gelirler ve Özel Gelir ve Fonlar’dan oluşur. Vergi
Gelirleri doğal olarak kamu kesiminin toplam gelirlerinin önemli bir bölümünü
kapsamaktadır. Doğrudan veya Direkt Vergi Gelirleri ile Dolaylı veya İndirekt Vergi Gelirleri
olmak üzere iki ayrı gruptan oluşmaktadır. Doğrudan veya Direkt Vergiler, Gelir Vergisi,
Kurumlar Vergisi ve Götürü Usülde vergilendirilen mükelleflerden alınan ve Gelirden Alınan
Vergiler’den oluşan grubu ve Motorlu Taşıtlar Vergisi, Çevre Vergisi, Veraset ve İntikal
Vergisi, Emlak Vergisi gibi, mükellefin doğrudan vergi dairesine veya ilgili birimlere ödediği
veya bir kurum aracılık etse de, ne kadarlık bir vergi ödediğine vakıf olduğu vergi türlerini
temsil etmektedir.
Dolaylı veya İndirekt Vergiler ise, mal ve hizmetlerin fiyatlarının içerisine yedirilmiş ve
çoğunlukla ne kadar ödediğimizi bilemediğimiz vergilerdir. Söz konusu vergi gelirleri
arasında en çok bilinenlerin Katma Değer Vergisi, Özel Tüketim Vergisi, Akaryakıt Tüketim
Vergisi ve Banka ve Sigorta Muamele Vergisi olarak sıralanabilir. 1980’lerin sonuna doğru
direkt vergilerin toplam vergi gelirleri içerisindeki payı % 70, dolaylı vergilerin payı % 30
iken, 2000’li yıllarda söz konusu ana vergi gruplarının toplam içerisindeki rollerinin değiştiği
gözlenmektedir. Oysa, daha dengeli bir vergi sistemi için direkt vergilerin toplamdaki
payının arttırılması önemlidir. Türkiye’nin vergi gelirleri açısından bir diğer kritik sorunu
‘kayıt dışı’ ekonominin varlığıdır. TÜİK’in resmi verileri, Türkiye’de 23 milyon civarındaki
çalışan kesimin % 50’den fazlasının kayıt dışı olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, Türkiye
hem gelir vergisi açısından, hem de sosyal güvenlik sistemi prim ödemeleri açısından
önemli bir kayba uğramakta, potansiyel gelir kaybı yaşanmaktadır.
Vergileri başka bir bakış açısıyla sınıflandırmak gerekirse şunlar karşımıza çıkmaktadır:
gelirden alınan vergiler (gelir vergisi, kurumlar vergisi), servetten alınan vergiler (motorlu
taşıtlar vergisi, veraset intikal vergisi), mal ve hizmetlerden alınan vergiler (katma değer
86
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
vergisi, özel tüketim vergisi) ve dış ticaretten alınan vergiler (gümrük verisi, ithalde alınan
KDV).
Kamu kesiminin vergi gelirlerinin zaman içinde tahsilatı söz konusudur. Eğer ülkede
enflasyonist bir dönem yaşanıyorsa söz konusu vergi tahsilatlarının reel değeri
azalamaktadır. Bu etkiye literatürde Tanzi etkisi veya Olivera-Tanzi etkisi denilmektedir.
Vergi Dışı Normal Gelirler ise, adından da anlaşılacağı üzere, Kamu Kesimi’nin vergi
kapsamına girmeyen, ancak düzenleme ile elde etmeye alışık olduğu gelirlerdir. Devlet
Patrimuvanı Gelirleri en önemli örnektir. Devletin sahip olduğu menkul ve
gayrimenkullerin satışından ve/veya kiralanmasından elde edilen gelirler bu kapsama girer.
Kıymetli evrak denilince, Hazine’nin ihraç ettiği bono ve tahviller sadece akla gelmemelidir.
Vatandaşın Devletten temin ettiği Nüfus Cüzdanı, Ehliyet, Pasaport, Diploma, Tapu Senedi
gibi belgeler de yine Kamu’nun vatandaşa belirli bir bedel karşılığında kullandırdığı
belgelerdir ve bu kıymetli evraklardan da gelir elde edilir. Taşınmazların satılması ve
kiralanmasından elde edilen gelirler ise malumdur. Ayrıca, Trafik ve Vergi Cezaları’nın da;
devlete ait iştiraklerin kazançlarından düşen pay da Vergi Dışı Normal Gelirler
kapsamındadır.
Özel Gelir ve Fon Gelirleri ise Türkiye’nin bir kez elde ettiği gelirlerden ve 2000 yılı başına
kadar sayıları 75 iken, bugün tasfiye sürecinde olan Fonlar’dan gelen gelirlerden
oluşmaktadır. 1. Körfez Savaşı esnasında, Türkiye’nin uğradığı zarar nedeniyle yapılan hibe
yardımları ve 17 Ağustos Depremi nedeniyle bir defaya mahsus olmak üzere gerçekleştirilen
Bedelli Askerlik uygulamasından elde edilen gelirleri Özel Gelirler kapsamında örnek olarak
gösterebiliriz.
Kamu Kesimi Harcama Araçları ise 4 ayrı bölümden oluşmaktadır. Bunlar sırasıyla, Personel
Harcamaları, Diğer Cari Harcamalar (Devletin Güvenlik Harcamaları ile Diğer Kamu
Kurumlarının rutin, günlük tüketim ve demirbaş harcamalarından oluşur), Yatırım
Harcamaları (Kamu’nun Milli Servete katkı anlamında kalıcı olan sabit sermaye harcamaları)
ve Transfer Harcamaları’ndan oluşur. Transfer Harcamaları 25 alt harcama kalemi ile en
yoğun kalemdir ve bu kalemler içerisinde yer alan Faiz Harcamaları, KİT’lere transferler,
Emekli ve İhracatçılara Vergi İadesi, Sosyal Güvenlik Kuruluşları’na transferler, Tarım
Desteklemesi gibi ana kalemler nedeniyle Kamu’nun en çok harcama yaptığı alandır.
Dolayısı ile, yukarıda sıralanan 3 temel gelir kalemi ile 4 temel harcama kalemini
kullanarak, ekonomi yönetimi ya Türkiye’de olduğu gibi enflasyonla mücadeleye katkı
sağlayan bir daraltıcı maliye politikası, ya da Japonya’da olduğu gibi deflasyonla mücadele
adına genişletici maliye politikası izleyebilmektedir. Daraltıcı maliye politikasında vergi
oranları arttırılarak, devletin elde ettiği gelirler arttırılarak ve harcamalar kısılarak kamu
kesiminin enflasyon etkisi sınırlandırılmakta, kamu açığı azaltılmaya çalışılmaktadır.
Genişletici maliye politikalarında ise halktan toplanan vergi azaltılarak, vergi oranları
düşürülerek halkın tüketim eğilimi güçlendirilmekte, tüketim teşvik edilmekte, ayrıca kamu
harcamaları arttırılarak, kamu kesiminin iç talebi desteklemesi sağlanmaktadır.
87
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Para politikası, her ülkenin Merkez Bankasının çeşitli makro hedefleri gerçekleştirmek
ve/veya çeşitli makro sorunlara çözüm yaratmak amacıyla çeşitli parasal araçlar vasıtası ile
uyguladığı politikayı ifade etemktedir. Dünyada, bağımsız, yarı bağımlı ve tam bağımlı
Merkez Bankacılığı uygulamalarına bağlı olarak, para politikasının etkinliği Merkez
Bankasının pozisyonuna göre farklılık arzetmektedir. Yani, bir ülkenin Merkez Bankasının
bağımsızlığı ile para politikasının etkinliği arasında doğru orantılı bir ilişki söz
konusudur. Piyasa ekonomisi mantığının benimsenmiş olduğu bir ekonomide Merkez
Bankası’nın özerkliği çok önemlidir. Özellikle, 5 Kasım 2001 tarihinde yürürlüğe giren son
düzenleme TCMB’na bağımsızlık konusunda yeni olanaklar sağlamaktadır.
88
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Merkez Bankası faiz ve döviz kuru silahını kullanarak, ekonomideki parasal büyüklükleri
etkiler; parasal büyüklükleri baskı altında tutar veya parasal büyüklükler üzerindeki baskıyı
hafifletir. Para politikası kararları alınırken ekonomi yönetiminin ve onun bir parçası olarak
Merkez Bankası’nın temel hedefi enflasyona neden olmaksızın tam istihdam düzeyine
ulaşmak ve bunu sürdürmektir. Parasal büyüklüklerin ve ekonomideki likiditenin daha hızlı
genişlemesini ve faiz oranlarının düşmesini sağlamaya yönelik para politikasına genişlemeci
para politikası, para arzındaki artışı yavaşlatmayı, hatta para arzını daraltmayı ve faiz
oranlarının yükselmesini sağlamaya dönük para politikasına da daraltıcı para politikası
denmektedir. Genişlemeci para politikasına verilebilecek belk de en iyi örnek 2008 küresel
finans krizi çerçevesinde ABD Merkez Bankası Federal Reserve (FED)’in uyguladığı miktar
genişlemesi (quantitative easing) politikasıdır. Önce kısa vadeli faiz oranlarını sıfır kadar
düşüren FED daha sonra çeşitli menkul kıymetlerin alımını öngören 2 farklı doğrudan alım
programıyla genişlemeci para politikası uygulamaktadır. Bu kapsamda FED bilançosu da çok
ciddi anlamda büyümüştür. Dünyanın önde gelen bazı dğer merkez bankaları da bu
bağlamda FED benzeri politikalar izlemektedirler.
Kaynak: OECD
89
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Merkez Bankası temelde beş temel para politikası aracı kullanmaktadır. Bunlar,
Zorunlu Karşılıklar Oranı (Bankacılık sisteminin topladığı mevduatların belirli bir
kısmının Merkez Bankasında tutulmasını öngören para politikası aracı)
Disponibilite Oranı (Mevduat kabul eden bankaların nakit veya likiditesi yüksek
varlıklar bulundurma zorunluluğu öngören para politikası aracı)
Reeskont Oranı (Bankalar tarafından iskonto edilmiş bir senedin Merkez Bankası
tarafından iskonto edilmesini öngören para politikası aracı)
Açık Piyasa İşlemleri (Merkez Bankasının ikinci el sermaye piyasalarında alım-satım
vb. işlemler yapmasını öngören para politikası aracı)
Bankacılık Sisteminin Yönlendirilmesi
Ulusal ekonomi birbirinden farklı Para Arzı tanımlarını bünyesinde bulundurur. Merkez
Bankası elindeki beş adet para politikası silahı ile ya para arzlarını daraltarak, ya da
genişlemesine izin vererek hedeflere ulaşılmasına, makro değişkenlerin etkilenmesine
çalışır. Para Arzı tanımları 2007 yılından itibaren değişmiştir. Eski tanımlar şöyleydi:
M1 Para Arzı = Dolaşımdaki Para (Dolaşıma Çıkmış Banknot + Madeni Para – Banka Kasaları)
+ Vadesiz Ticari Mevduat
+ Vadesiz Tasarruf Mevduatı
+ Vadesiz Diğer Mevduat
+ TCMB’deki Mevduat
M2 Para Arzı = M1 Para Arzı
+ Vadeli Ticari Mevduat
+Vadeli Tasarruf Mevduatı
+ Vadeli Diğer Mevduat
M2Y Para Arzı = M2 Para Arzı
+ Döviz Tevdiat Hesapları
M3A Para Arzı = M2 Para Arzı
+ Resmi Mevduat
M3 Para Arzı = M3A Para Arzı
+ TCMB’deki Diğer Mevduat
M3Y Para Arzı = M3 Para Arzı
+ Döviz Tevdiat Hesapları
Yeni tanımlara göre ise, M1 Para Arzı Dolaşımdaki Para (Emisyona Çıkan Banknot+ Madeni
Para – Banka Kasaları) ile Vadesiz Mevduat’ın (Mevduat Bankaları, Katılım Bankaları ve
TCMB’deki TL+Yabancı Para YP) toplamından oluşmaktadır.
M2 Para Arzı M1 Para Arzı’nın üzerine yukarıda parantez içerisinde sıraladığımız banka
gruplarının Vadeli TL ve Yabancı Para (YP) Mevduatı’nın toplamının eklenmesiyle bulunuyor.
90
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Ve, son Para Arzı tanımı olan M3 Para Arzı ise, M2 Para Arzı’nın üzerine Repo İşlem
Hacmi’nin ve Para Piyasası Fonları’nın (B Tipi Likit Fonlar) eklenmesi ile bulunmaktadır.
Dolayısıyla, M2 ile M2Y Para Arzı tanımları yeni M2 Para Arzı içerisinde yedirilmiş
gözükmektedir. M3A Para Arzı kaldırılmıştır ve M3 Para Arzı’nın tanımı ise tümüyle
değiştirilmiştir. Bu nedenle, artık yeni Para Arzı tanımlarının dikkate alınması
gerekmektedir.
Eğer, TCMB Analitik Bilançosu incelenir ise, Türk Cumhuriyet Merkez Bankası’nın yarattığı
en büyük parasal değer ise Merkez Bankası Parası olarak ifade edilebilir ki Merkez
Bankası Parası içerisinde Rezerv Para’yı da içermektedir.
Özellikle, IMF ile 1994 yılından bu yana gerçekleştirilen stand-by anlaşmalarına bağlı olarak,
Merkez Bankası’nın klasik bilanço mantığına dayalı olarak hazırlanan ve haftalık periyotta
yayımlanan Merkez Bankası Vaziyet (Aktif-Pasif) Durumu, daha etkin izlenebilir olması
açısından Analitik Bilanço’yla takibe ağırlık verilmiştir. Bu çerçevede, Vaziyet’in Aktif ve
Pasif’inde yer almakta olan kalemler, Analitik Bilanço’nun Aktif ve Pasif tarafında dört ana
kalem altında birleştirilmiştir.
İdeal bir Merkez Bankası Analitik Bilançosunda Aktiflerin önemli bir kısmının Dış
Varlıklar’dan oluşması, Pasifte ise ağırlığın Merkez Bankası Parası’nda olması arzu edilir.
TCMB, bu konuda önemli bir ilerleme kaydetmiş olmakla birlikte, yine de henüz ideal
dengeyi oluşturamamıştır.
Enflasyon hedeflemesi, gerek gelismiş ülkelerde, gerekse gelismekte olan ülkelerde başarısı
kanıtlanmıs ve giderek artan sayıda ülke tarafından uygulanan bir para politikası rejimidir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (Merkez Bankası), 2002 yılı başında para politikasının
genel çerçevesine iliskin yaptığı duyuruda, para politikasında nihai hedefin enflasyon
hedeflemesine geçmek olduğunu, ancak gerekli ön koşullar tamamlanmadan enflasyon
hedeflemesine geçilmesinin rejimin güvenilirliğini daha baslamadan sarsacagını ve bu
nedenle enflasyon hedeflemesine geçiş için, para politikasının etkinligini kısıtlayan
unsurların zayıflamasının beklenecegini vurgulamıştı. Aynı duyuruda, enflasyon hedeflemesi
rejimine geçilene kadar “örtük enflasyon hedeflemesi” uygulanacağı belirtilmisti. Bu
doğrultuda, Hükümet ile birlikte enflasyon hedefleri saptanmıştır. Kısa vadeli faiz oranları
enflasyonla mücadelede etkin olarak kullanılırken, para tabanı da ek bir çapa olarak
belirlenerek, enflasyon hedeflerinin güvenilirliğinin artırılması amaçlanmıştır. Uygulanan bu
politika; Merkez Bankası’nın bağımsızlığı yolunda atılan adımlar, mali disiplin ve süregelen
yapısal düzenlemelerin de katkısıyla, fiyat istikrarı yolunda önemi yadsınamaz kazanımları
da beraberinde getirmiştir.
Geçen süre zarfında, dalgalı kur rejimine uyum artmış ve enflasyon hedeflemesi rejimine
geçis için elverişli bir ortam oluşmasına yönelik önemli mesafeler alınmıştır. Bu noktada,
enflasyon hedeflerinin tümüne ulaşılmış, güvenilirlik artmış, enflasyon bekleyişleri hedeflere
yakınsamıştır. Ekim 2005 itibariyle gerek yeni TÜFE Endeksi’nin yıllık yüzdesel değişim
oranı, gereksede yeni ÜFE Endeksi’nin yıllık değişim oranı son 30 yılın en düşük seviyesine
ulaşmıştır. Enflasyonla mücadelenin önemli bir saç ayağı olarak, Kamu borç stokunun
çevrilebilirliğine ilişkin tartışmalar geçmişte ekonomideki gündem maddeleri arasında ilk
sıralarda yer alırken, yine 2005 yılından itibaren büyük ölçüde gündemdeki önemini
kaybetmiştir. Yani, Kamu Maliyesi’ne yönelik disiplinin sürekliliği konusundaki kaygılar
büyük ölçüde hafiflemiştir. Yine, söz konusu dönemde, finansal piyasaların derinliği artmaya
başlamış, finansal kesimin kırılganlıgı azalmıştır.
92
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Yine bu dönemde kurum içinde organizasyon yapısı yenilenmiş ve para politikasına ilişkin
görev tanımları netleştirilmiştir. Sonuç olarak, son dört yıllık dönemde özellikle de son bir yıl
içinde para politikasının öngörülebilirliği belirgin bir ölçüde artmış, kurumsal altyapı ve
şeffaflık konusunda önemli gelişmeler yaşanmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 2006 yılında para politikası kurumsallaşma süreci
çerçevesinde enflasyon hedeflemesi rejiminin uygulamasına geçmiştir. Bu rejim ile birlikte,
son yıllardaki “düşen enflasyon” sürecinden “fiyat istikrarı” sürecine doğru ilerlenmesi
planlanmaktadır. Bu kapsamda, önümüzdeki dönemde para politikasının genel
çerçevesinde, enflasyon hedefleri ve bu hedeflere ulaşmak için izlenecek politikalar
konusunda giderek artan bir açıklık ve hesap verme söz konusu olacaktır.
2. Para politikası kararlarının ekonomiyi etkilemesi belli bir süre gerektirdiginden, Merkez
Bankaları bugünkü enflasyonu değil, gelecekteki enflasyonu kontrol edebilmekte, bu amaçla
belirli zaman aralıklarıyla enflasyon tahminleri olusturmakta ve bu tahminleri kamuoyu ile
paylaşmaktadırlar. Bu nedenle, enflasyon hedeflemesi rejimi çoğu zaman “enflasyon
93
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Belirlenen hedef aralıklarının dışına çıkılması durumunda, Merkez Bankası bunun nedenlerini
ve alınması gereken önlemleri ayrı bir raporla Hükümete sunacak ve bu raporu kamuoyu ile
paylaşacaktır. Belirsizlik aralığının oluşturulması ile “orta vadeli bakış” arasında da yakın bir
ilişki vardır. Enflasyonu belirgin şekilde artıran veya azaltan geçici dışsal şoklarla mücadele
edilirken makroekonomik dalgalanmaların en aza indirgenebilmesi açısından da, nokta
hedefin etrafında referans olarak alınabilecek bir “belirsizlik aralığına” ihtiyaç
duyulmaktadır. Merkez Bankası açısından orta vadede önemli olan, enflasyondaki geçici
dalgalanmalardan ziyade, enflasyonun kademeli olarak asağı inerek bir yıl içinde % 5, iki yıl
içinde ise % 4 civarına gelmesi ve belirli bir istikrara kavuşmasıdır. Dikkat edilirse, bu tür
bir uygulamada orta vadeli enflasyon hedefi ön plana çıkmaktadır. Büyük dışsal şokların
enflasyon üzerindeki geçici etkilerine anında tepki verilmemekte, orta vadeli hedeflere
94
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Küresel ölçekte gözlenen düşük faizler, güçlenen kısa vadeli sermaye akımları sonucunda
hızlanan kredi büyümesi ile artan ithalat ve zayıf seyreden dış talep 2010 yılında cari açığın
hızla genişlemesi sonucunu doğurmuştur. Bütün bu gelişmeler para politikasının, fiyat
istikrarının yanı sıra finansal istikrarı da gözetmesini gündeme getirmiş ve TCMB’nin ‘yeni
normal’ olarak da adlandırılan bu yeni küresel konjonktüre uygun bir strateji benimsemesini
gerektirmiştir.
TCMB, bu doğrultuda araç çeşitliliğine giderek, temel politika aracı olan bir haftalık repo
ihale faiz oranının yanı sıra zorunlu karşılık ve likidite yönetimi gibi araçları daha aktif olarak
kullanmaya başlamıştır. Yılın son döneminde uygulamaya konulan bu yeni strateji
bağlamında TCMB bir taraftan gösterge faizi düşürürken, diğer taraftan da zorunlu karşılık
oranlarını artırmıştır.
Söz konusu bu değişikliği TCMB’nın çıkış stratejisi ağlamında ortaya koyduğu bir senaryo
değişikliği olarak görmek mümkündür. Daha önce TCMB, enflasyon ve kredi büyümesinin
hızlanacağı bir senaryoyu kabul ederken, artık enflasyonun yavaşlayacağı, ancak kredi
büyümesinin hızlı olacağı bir temel senaryoyu dikkate almaktadır. Dolayısıyla uygulayacağı
para politikasının araçlarının seçiminde ve bileşiminde değişikliğe gitmiştir.
95
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Kaynak: TCMB
TCMB’nın fiyat istikrarı hedefinin yanı sıra finansal istikrarı önemsemesi olarak
adlandırlabilecek bu politikası 2011 yılı güncel para politikası çerçevesini belirleyecektir.
Diğer taraftan TCMBfiyat hareketlerinin değerlendirilmesinde daha önce olduğu gibi TÜFE
tahminlerini yapmakta ve 2011 yılı için enflasyonun yavaşlayacağı bir görünümü
öngörmektedir.
Kaynak: TCMB
TCMB genel TÜFE endksindeki trendlerin yanı sıra özel kapsamlı TÜFE göstrgelerinden H ve
I endekslerini de takip etmektedir. Söz konusu endeksler enflasyon görünümü hakkında
daha istikrarlı eğilimleri ortaya koyabilmektedir.
96
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Kaynak: TCMB
Daha önceki bölümlerde ayrıntılı olarak ele alınmış olan para ve maliye politikası araçları,
eğer ekonomi enflasyonist bir süreç içerisinde ise ekonomiyi daraltmak amacıyla; eğer
ekonomi deflasyonist bir süreçte ise (Japonya örneğinde olduğu gibi) ekonomiyi
genişletmek ve canlandırmak amacıyla kullanılabilmektedir. Yani, ülke Merkez Bankası
kontrolundaki zorunlu karşılıklar, disponibilite ve reeskont oranını yüksetmek suretiyle ve
Açık Piyasa İşlemleri (APİ) yoluyla sisteme Hazine kağıdı satarak (doğrudan satım yöntemi)
veya repo ihalesi gerçekleştirerek, ekonomideki likiditeyi daraltabilir. Böylece, tüketime
yönelecek ve enflasyonu kamçılayacak bir likiditeyi halkın cebinden çekmiş (strelize etmiş)
olur. Örnek vermek gerekir ise, Merkez Bankası'nın reeskont oranını yükseltmesi, daraltıcı
bir para politikası adımı olarak bankaların da ticari kuruluşlara uygulayacakları iskonto
oranını etkiler ve yükselmesine neden olur. Zorunlu karşılık oranını yükselterek, Merkez
Bankası enflasyonla mücadele açısından para çarpanını düşürmeye çalışır. Aynı şekilde,
kamu gelirlerini arttırmak için vergi oranlarının yükseltilmesi ve kamu harcamalarının
kısılması yoluyla, daraltıcı bir maliye politikası uygulanması suretiyle, kamu harcamalarının
ve onun da ötesinde kamu açığının enflasyonist etkisi minimize edilmeye çalışılır.
Eğer, söz konusu olan örneğin Japon ekonomisi ise, Merkez Bankası ekonomiyi deflasyonist
etkiden kurtarmak için, ekonomiyi rahatlatmak ve hareketlendirmek için genişletici para
politikası uygular ve zorunlu karşılık, disponibilite ve reeskont oranlarını düşürerek sisteme
likidite girmesine çalışır. Ayrıca, kamu gelirlerini azaltıcı ve kamu harcamalarını arttırıcı bir
genişletici maliye politikası uygulanması gerekir. Örneğin, vergi oranları düşürülerek
vatandaşın cebinde daha fazla para kalması sağlanarak tüketim teşvik edilir. Merkez
Bankası ekonomideki temel dengeler sabit iken, genişletici para politikası uygulayarak,
örneğin bir Açık Piyasa İşlemi olarak, bankalardan devlet tahvili satın alması, ekonomideki
likiditeyi arttırıcı etki yaratacaktır. APİ yoluyla bankacılık sisteminden Hazine kağıdı satın
97
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
alındığında (doğrudan alım yöntemi) bankacılık sisteminin rezervleri artacaktır. Başka bir
ifadeyle, Merkez Bankası piyasadan hazine bonosu satın alarak aktifini genişletmiş ve bunu
da para arzını (Merkez Bankası parası) genişleterek yapmıştır. Merkez Bankası bu tarz bir
müdahale ile piyasadaki faiz oluşumu sürecine de işlerlik kazandırmaktadır. Piyasa cari faiz
oranları denge düzeyinin üzerindeyse Merkez Bankası doğrudan alım ile süreci harekete
geçirir. Bu süreçte tahvil talebi artmakta, bu artış da tahvil fiyatı yükseltmekte ve faiz
oranını ise düşürmektedir.
Merkez Bankasının reeskont oranını düşürmesi ticari bankaların Merkez Bankası'ndan kredi
kullanma maliyetlerini, bankaların da reel sektöre kredi kullandırma maliyetini azaltır. Faiz
oranlarını düşürmekte halkı tasarruftan tüketime yönlendirmek için bir araç olarak
kullanılabilir. Ancak, Japonya faiz oranlarını öyle bir seviyeye düşürmüştür ki, ekonomi
Likidite Tuzağı'na düşmüştür. Yani, ekonominin aktörlerinin çok düşük olan faiz
seviyesine olan duyarlılıkları sıfırlanmıştır. Faiz seviyesine tepki vermemektedirler. Kısacası,
para arzındaki artışların yatırım ve tüketim harcamaları üzerinde etkili olmadığı ekonomik
ortam likidite tuzağı (kapanı) olarak tanımlanmaktadır. Başka bir anlatımla, ekonomideki
aktörler faiz oranlarının taban seviyede olduğunu düşünmekte ve faizlerin yükselmesini
beklemektedirler. Bu durumda ise parasal genişleme faizler üzerindeki etkisini kaybetmiş,
para politikası etkinsizleşmiştir.
Merkez Bankaları dışsal para arzı artışları yaşandığında söz konusu ekonomik gelişmelerin
para politikası üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla defansif (dengeleyici) açık
piyasa işlemlerine gidebilmektedirler. Başka bir ifade ile, Merkez Bankası kendi kontrolünde
olmayan ekonomik gelişmelerin etkilerine karşı para politikasını savunmaktadır. Bu
işlemlere verilebilecek en uygun örnek “sterilizasyon” işlemleridir. Örneğin Merkez
Bankası döviz kurunda oluşan değişime müdahale ederken diğer taraftan da APİ yoluyla
parasal tabanda değişiklik olmasını engelleyebilir ki bu politikaya sterilizasyon veya sterilize
edilmiş müdahale denilmektedir.
Günümüzde Merkez Bankalarının asli hedefi fiyat istikrarı olarak tanımlanmaktadır. TCMB de
söz konusu hedefi benimsediğini ısrarla vurgulamaktadır.
Merkez Bankası'nın iki önemli silahı olarak döviz kurları ve faiz hadlerindeki
gelişmelerin makro değişkenler üzerindeki etkisi şu ana başlıklar altında
toplanabilir:
Merkez Bankası elindeki para politikası ile ekonominin aktörlerinin beklenti ve tercihleri
üzerinde etkili olmaya çalışır. Özellikle, enflasyonla mücadele programının uygulandığı
bir ekonomide, bu mücadelede başarı yakalanabilmesi açısından beklenti ve tercihleri
yönlendirmek önemlidir.
Merkez Bankası uyguladığı para politikası ile fiyat istikrarını hedefler.
98
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Fiyat istikrarını zedeleyebilecek bir etki yaratmaması koşulu ile, Merkez Bankası diğer
makro büyüklükler üzerinde etkili olabilecek para politikası değişiklikleri
gerçekleştirebilir. Yani, Merkez Bankası fiyat istikrarı olumsuz yönde etkilenmediği
müddetçe ekonomide kaynak arz ve talebindeki dengesizlikleri gidermeye çalışır.
Örneğin, enflasyonist beklentileri kırmak için 2000 yılında faizleri % 6.5'e kadar
yükselten FED, 2001 yılında ekonomi durgunluğa sürüklenince, enflasyonist baskının
hafiflemesine bağlı olarak, fiyat istikrarını tehdit edecek bir etkinin var olmaması
nedeniyle, faiz haddini % 1.75'e kadar düşürmüştür. Ancak, bunun altında bir faiz
haddinin fiyat istikrarını zedeleyebileceği beklentisi ile faiz haddini daha aşağı
çekmemektedir.
Merkez Bankası faiz haddi silahını, toplumun veya bir başka değişle ekonomide gerçek
ve tüzel kişilerin tasarruf-tüketim tercih kanalını etkilemek için kullanır. Yani, faiz
haddini düşürerek, deflasyonist bir ortamda ekonominin aktörlerini daha fazla tüketime,
enflasyonist bir ortamda ise faizi yükselterek ekonominin aktörlerini tasarruf etmeye
teşvik eder.
Para Politikasının kısa vadeli sermaye hareketleri üzerinde de önemli bir etkisi vardır.
Döviz kurlarındaki artışın enflasyona paralel seyretmediği, kur artışının baskı altında
tutulduğu periyodlarda, yüksek faiz kısa vadeli sermaye hareketlerini artırıcı etki yaratır.
Bu nedenle, portföy amaçlı sermaye girişinde görülen yoğunlaşma 'Sıcak Para Girişi'
olarak nitelendirilir. Faiz hadleri düşük seviyedeyken bir kur sıçraması ise sermaye
çıkışına neden olmaktadır. Bu tür ani sermaye çıkışları Merkez Bankası'nın döviz
rezervlerinin azalmasına ve kritik gelişmelere sebebiyet vermektedir.
Kısa vadeli faizler Konsolide Bütçe hedeflerini de etkiler. Merkez Bankası faiz
uygulamasında bütçe hedeflerini ve Hazine'nin borçlanma maliyetini gözetmek
zorundadır. Faiz haddinin gereğinden fazla yükselmesi ve bu nedenle Hazine'nin
hedeflenenin üzerinde bir faiz ile borçlanması, bütçenin faiz ödemeleri kaleminde
sapmaya ve bütçe hedeflerinin tutturulamamasına yol açacaktır.
Faizlerde dalgalanma bankacılık sektörü açısından ciddi belirsizliklerin oluşmasına yol
açar. Merkez Bankası elindeki para politikası araçları ile istikrarlı ve sürdürülebilir bir
büyüme sürecini sağlayabildiği ölçüde, sürdürülebilir bir büyüme, bankacılık sektörü ve
sermaye piyasasında faaliyet gösteren şirketlerin düzenli faaliyet geliri elde etmeleri
anlamına gelir. Düzenli faaliyet geliri ise şirketlerin sermaye yapılarının güçlenmesi
anlamına gelir. Güçlü bir finans sistemi ise gelecekteki büyüme sürecinin bir garantisidir.
Dolayısı ile para politikasının bir başka önemli hedefi finansal sistemin sağlıklı bir yapı
içerisinde olmasıdır. İstikrarsız bir ortam finansal sistemin de sağlıklı yapısını
zedelemekte, tasarruf sahiplerinin endişeleri finansal sisteme emanet edilen kaynağın
vadesinin kısalmasına ve finansal sistemdeki risklerin daha da artmasına yol açmaktadır.
Ekonomide yatırım-tasarruf dengesi bozulup tasarruf açığı oluştukça reel faiz seviyesi
yükselme eğilimi gösterir. Bu tür yapısal sorunlar para politikası vasıtası ile atlatılmaya
çalışılır.
Reel faizlerin yükselmesi, halkın tasarruf eğilimini güçlendirdiğinden ve risk algılamasını
yükselttiğinden paranın dolanım hızını düşürür. Paranın devir hızının azalması ise vergi
gelirlerinin azalmasına ve bu nedenle bütçe hedeflerinde sapmaya neden olacaktır.
99
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
100
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
Kısa vadeli dış borçların döviz rezervleri aleyhine artış eğilimi göstermesi, ekonominin
aktörlerinin beklentilerini olumsuz yönde etkiler.
Maliye Politikası'nın başarısı makro dengeleri tesis etmek açısından önemlidir. Bütçe
açığının büyümesinin engellenememesi halinde, kamu kesimi borçlanma gereğinin
artması, sonraki yıllardaki bütçe gerçekleşme beklentilerini de olumsuz yönde etkiler.
Enflasyon ve büyüme hedeflerindeki olası sapmaların bütçe büyüklükleri üzerindeki
etkileri göz ardı edilmemelidir.
Bütçe performansı açısından gelir hedefinin yakalanması, harcama disiplini kadar
önemlidir. Büyüme hızının beklenenin altında gerçekleşmesi veya bir ekonomik kriz
sonrasında şirket karlarının ve tüketim harcamalarının azalması nedeniyle bütçe
gelirlerinde olası sapmalar, bütçe harcamaları disiplini için ek önlemleri gündeme
getirebilir. Aksi taktirde, bütçe açığı hedefi sapma gösterecektir.
Genellikle toplam talebi değiştirme açısından maliye politikasının para politikasından daha
etkili olduğu kabul edilmektedir. Çünkü para politikasının toplam harcamaları etkilemesi,
ancak yatırımlar yoluyla, yani dolaylı biçimde olmaktadır. Oysa maliye politikasında bu
etkiler dolaysızdır. O bakımdan bazı durumlarda para politikasının dış denge, maliye
politikasının da iç denge amacıyla kullanılması daha uygun olabilir.
Dünyada günümüze kadar uygulanmış en yaygın iki enflasyonla mücadele programı modeli,
Ortodoks ve Heterodoks anti-enflasyonist program modelleridir. (Ayrıntılar için slaytlara
bakınız)
101
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
(Bknz. Slayt 11, Slayt 12, Slayt 13, Slayt 14, Slayt 15, Slayt 16, Slayt 17, Slayt 18)
DIS TICARET
ENFLASYONİST/DEFLASYONİST SÜREÇ YATIRIMLARDA GECİKME, YABANCI HAZINE MÜSTESARLIGI MÜSTESARLIGI
KAYNAK KULLANIMI, MALİ SİSTEMDE
SIKINTILAR
ANTI DEFLASYONIST ANTI ENFLASYONIST
POLITIKALAR POLITIKALAR
ORTODOKS HETERODOKS
DURGUNLUK VE ARDINDAN KRİZ
PROGRAMLAR PROGRAMLAR
TÜRKİYE’DE ENFLASYONLA MÜCADELEDE KAMU AÇIĞI S ORUNU AĞIRLIKLI BİR DÜZLEMDE SEYREDİYOR. 1997
TEMMUZ T ARİHLİ MB-HAZİNE PROT OKOLU, VERG İ REFORMU, SO SYAL G ÜVENLİK REFO RMU BUNA ÖRNEKT İR.
102
TSPAKB
GENEL EKONOMİ VE MALİ SİSTEM
EKONOMI POLITIKALARI
ORTODOKS ISTIKRAR PROGRAMI
STABILIZASYON
• Siki Para Politikasi
• Siki Maliye Politikasi
• Soklanan ve Baski Altina Ali nan Kur
• Faizler Serbest
YAPISAL REFORMLAR
• Özellestirme
• Sosyal Güvenlik Reformu
• Vergi Reformu
• Tarim Destekleme Reformu
• Finansal Reform
• Kamu Kesimi’nin Yeniden Yapi landirilmasi
• Yatiri m Ortami’nin Iyilestirilmesi
EK O NO M I PO LITIK AL AR I
HETERO DOKS ISTIKR AR PROGR AM I
STABILIZASYON
• Siki Para Politikasi
• Siki Maliye Politikasi
• Fiyatlari ve Ücretleri Dondur
• Soklanan Kur ve Dondurm a
•Faizler Serbest
YAPIS AL REFORM LAR
• Özellestirm e
• Sosyal Güvenlik Reform u
• Vergi Reform u
• Tarim Desteklem e Reform u
• Finansal Reform
• Kam u Kesim i’nin Yeniden Yapilandirilm asi
• Yatirim Ortam i’nin Iyilestirilmesi
103
TSPAKB