EVLiY A <;ELEBi

SEY AHATNAMESi BiRiNCi CiLDiNiN

KA YNAKLARI DZERiNDE BiR ARA~TIRMA

Dr. Me§ldire EREN

1ST A N B UL 1 9 6 tl

Dizgi: Edebiyat Fakilltesi Matbaasi - istanbul Baskn Nurgok Matbaasi - istanbul

'i

Ag-abeyim

Ord, Prof. Dr. Fahreddin Kerim Gokay'a hOrmetlerimle

,

i .1

l~

, .

Sahife VI

I - LlNS'OZ 1I - GIRI~

a) Evliya Celebi'nin hayati ve seyahat ettigi bolgelere toplu bir bakis

b) Seyahatname'nin mahiyeti ve degeri

c) Seyahatnarne'nin matbu niishasmm degerive yazmalan ile mukayesesi, yeni bir metin teskilinin Iiizumu

<;:) Mevcut yazma niishalar ve bunlann ozelliklen

1Il - SEY AHATNAME'NIN .KA YNAKLARI

1

12

19 26

a) Seyahatnarne'de adi ge<;:en eserler ve bunlarm seyahatname

ile miinasebet dereceleri 30

b) Seyahatname'de adi gecen ve Evliya Celebi tarafrndan Iaydalamlnns bulunan eserler:

1 - Sahidi Liigan . 37

2 - lskendername 38

3 - Tuhfe Tarihi 46

4 - Kanunnarne

5 - Tarih-i Taberr ve Sila-i Tarih-i Taberi 6 - Futiivvctname

e) Seyahatnarne'de zikr ediimedigi halde Evliya Celebi'nin istifade ettigi eserl er :

1 - Kiinhii'l-ahbar

2 - Hadaiku'l-hakaik fi Tekrniletii's-sakaik 3 - Tarih (Pecevi)

4 - Muhtelif sairlere ait manzum tarih beyitleri 5 - Tezkiretu'l-biinyan

6 - Basirt Letaifi

7 -' Cevamiu'l-hikayat

c) Seyahatname'de mehaz olarak ismi ge<;:tigi hale Evliya Celebi'nin istifade etrnedigi eser:

1 - Hilye-i Hakani

IV - NETiCE

V BiBLiOGRAFY A

VI - DDzEL TME

47 58 64

75 83 88 93

115 124 126

127 129 131 135

Bilindigi iizere, iinlil Turk seyyahlan arasmda Evliya Celebi'nin pek ozel bir mevki'i vardtr, Osmanli lmparatorlugunun tarihine ait yapilacak etiidlerde belli. bash bir kaynak olan onun rneshur seyahatnamesi'nin haiz oldugu degerleri meydana cikarmak icin simdiye kadar kafi derecede incelemeler yapilmarms ve bilhassa Evliya Celebi'nin cildleri dolduran bu eserini yazarken hangi kaynaklardan ne suretle faydalanrms oldugu tesbit olunmarmshr, Bu itibarla, gerek seyyahm istifade ettigi kaynaklan gerek bizzat kendi miisahedelerini goz oniine alarak iinlii seyahatname'nin degerini ve gercek mahiyetini belirtmek iizere bir doktora tezi olarak bu etiidiimiizii okuyuculanrniza takdim ediyoruz.

On biiyiik cildden ibaret bulunan bu muazzam eseri degerlendirmek ve herbir cildin iizerinde ayri, ayn arasttrrna yapmak pek uzun zaman ve bircok senelere muhtac oldugu asikardir. Bilhassa bu eserin tarih, cografya, edebiyat, filoloji, Iolklor ve daha digerbir cok ilimlerin cesitli dallanna temas etmesi dolayisile, yapilacak arastrrmalann nekadar genis bir sahaya yayildigi ve bu hususta simdiye kadar yapilmis arashrmalarm hernen hie; yok denecek kadar azhgl dikkat .nazanna ahndigi zaman, daha bircok etiidlere muhtac oldugumuz kendiliginden

belli olacaktir, Mevzuun bu kadar uzun birzamana ve bircok ilim dallanna yayilmis oldugunu bildigimizdcn dolayi, biz burada Evliya Celebi seyahatnamesi'nden. yalmz, birinci cildini ele alarak, biiyiik Tiirk seyyahmm bu cildi yazarken verdigi ma'lumat He Iaydalandigi kaynaklar arasmdaki miinasebeti arastmp tesbit etrnek ve bashca bu cihetten bu meshur eserin deger ve mahiyetini belirtrnege gayret ettik. Yalmz,» surasuu da Wive etmek lazimdir ki, bu cahsmalanrmz esnasmda seyahatname'de tesbit ettigimiz hatalan tashih cihetine gitmeden dogrudan dogruya mehazlarla mukayese edilmek iizere aynen kayd etrnegi muvafrk bulduk.

Bilindigi vechile, eski miielliflerin ekserisi yazdi klan eserlerde faydalandiklan eserleri bazen kayd etmelerine ragmen, bunlari bugiinkii

VI

ONSOZ

VII

Hml, metod,lara gore b!r tasnife tabi tutarak okuyuculara 'arz etmemisler~II" ~skJI,e~, daha zIya~e Iaydalanmis olduklan kaynal~lardanelde e:~Iklen ~a l,u~a,tl, ekse~lya kendi sahsi bilgi ve miisahedeleri gibi g?s,termegl ~Ir itiyat hallne getirmislerdi. Biiyiik Tiirk Seyyahi da kendl~l bu eski usulden kurtaramarrustir. Filvaki, Evliya Celebi faydalandlgl kaynaklardan bazilanru eserinin bircok yerlerinde bahs etmistir, Fakat ekseriya istifade ettigi bu eser ve mehazlardan elde ennis oldugu ma'lumat icin yerinde ve rnahallinde kaynak giistermemi§ ve sadec~ ~la'l~matJ dogTudan dogruya oldugu gibi seyahatnamesi'nde zikr etmistir ki, bunlar da bugiin zuhul ve inlihaldedigimiz kusurlann 90g'ah~asma sebep olmuslardn-, Mamafih, surasrm da kayd etmek icap e der ki, seyahatname'de bu iktibaslara ragmen, Evliya Celebi'nin ~ahs1 mii§ahede ve gorii§lerine dayanan kiyrnetli ma'lumat bulunmaktadir. Ara§tlrmamlzda Evliya Celebi'nin hangi kaynaklardan ve ne dereceye kadar Iaydalanmis oldug unu tesbitc cahsirken, ayni zamanda onun §ah.sl gorii;>lerillc istinad ettirdig i hususlan da miimkiin cldugu kadar belirtrneg e cahstik. Birinci- cilde ait kaynaklan belirtmek icin seyahat-

: n.amc'nin dig'er cildleri de, ayn, ayn tetkik edilmis ve bu cildlerde zikr olunan mehazve eserler hirer birer tesbitolunarak konumuzla ilgili olan A ciltte. verilen ma'hlmat ve izahlarla karsrlastmlmistn-, Fakat, seyahatname'nm matbu mishalan, giris kisrrunda tafsilen izah olundugu tizer:,. muhtelif zamanlarda ve cesitl! §artlaraltmda yayinlannus b~lu~d.~gundan bu uushalarda gorulen noksanlann g iderilmesi ve etii?u~uzun daha dogru ve miimkiin oldugu kadar daha sag lam csaslara istinat etrnesi icin, bilhassa seyahatnarne'nin biitiin yazma niishalan e~as olarak dikkat nazanna almrmstir. Evliya Celebi seyahatnamesi'ne a~t elde mevcut yazrnalar arasmda da farklar mevcut bulundug undan bIZ bu farklan da meydana cikarip dogru bir metin hazularnak zaruretini hissettik. Bu sebepten iiliirti kiitiiphanelerimizde mevcut yazrnal~~·l .. ayn ~yn. t~tk.lk ederek, henilz tab'ma irnkan bulamadlgllnIz ve 1000 kus~r sa~lfeYI ihtiva eden ve biitiin yazmalann farklanm gosteren bir yem metm haztrladik ve etiidiimiizti bu yeni metne istinad ettirdik, Yine :giri§ kismmda ve mahallinde tafsilen anlatildigr iizere, bu yeni metnin hazlrlanmasmdan sonra, kaynaklann arastinlmasi hususunda yapIl~n. i~celelllede 45 i miitecaviz kitap adi tesbit olunmus ve bunlann her birinin konumuz olan birinci cilt ve hatta diger ciltlerle olan rnii-

nasebet dereceleri arastinlrmstrr, l

Evliya Celebi'nin zikr ettigi eserlerin mahiyeti ve degeri ve bunlardan onun ne suretle faydalandigi ayn, ayri meseleler halinde incelemeye tiibi tutulmus ise de, surasim da soylemek lazmrdrr ki, bircok

1

I

VIII

arastirma ve uzun yillar 'sarf ettigirn iz mesaiye ragmen bu eserlerden bazilanm mesela Yenuvan Tarihi, $akanume, Sazndme .... gibi olanlnri kiitiiphanelerimizde buImak miimkiin olmarmstir,

Seyahatname'nin bilinen mehazlannm tesbiti ve -seyahatname iIe olan miinasebet derecelerinin tayini kadar ve belki de daha onernli oIan bir diger nokta val' ise, 0 da EvIiya Celebi'nin hie; bir rnehaz zikr etmedigi haIde vermis oldugu izah ve ma'himaun bir kaynag a dayamp dayanmadigrm belirtmek meseIesidir. Hernekadar seyahatname'nin biiyiik bir kismim teskil eden bu neviden ma'lumat ve hatta seyyahm yalmz kendi miisahedesine atfettig! bilgiler diger muhtelif eserlerle karsilastmldigi vakit, EvIiya'nm verdigi bu ma'lumatm ekserisinin diger eserlerden aynen iktibas olundugu goriiliir. Fakat bu. neviden mehazlann tesbiti daima giic; ve derin bir mesaiyi ieap ettirdigi gibi, elde edilen netieenin de daima miisbet oldugu iddia oIunamaz. Nitekim, gozden gee;irdigimiz yuzlerce eser arasmda aneak Kunha'l-ahbar, Zeyl-i Solsaik, Peceui, Teekiretti'l-Ininijan, Basiri Letdifi,. Cevamiii'l-hikdyal nam eserlerle Cevrf, Hasimi, ... gibi sairlerin divanIan He seyahatnamc arasmda bir miinasebet bulundugunu tesbit etmek imkam hasil olrnustur. Bundan dolayi, Evliya Celcbi'nin hicbir suretle mehaz olarak kayd etmedigi bu eserlerden ne sekilde Iaydalandigi yine ayn, ayn meseIeler halinde tetkikimizde yer alrms ve bunlar yerinde ve mahallinde cesitli ornekler verilmek suretiIe izah olunmustur.

Evliya Celebi'nin kisa bir biyografisine tern as ettikten sonra, seyahatname'nin mahiyet ve degeri ile yazma ve matbu niishalan. hakkmda toplu bir ma'lurnat verilmis ve seyahatname'nin kaynaklan fihristte gosterilen siraya gore tanzim olunarak izah edilmistir, Uzun yillar yapml~ oldugurnuz tetkrk ve bircok gayretler sonunda Biiyiik Turk seyyahuun kiymetli eserinin mahiyet ve degeri iizerinde yapilacak tetkiklere bir yardim olmakTdealini giiden bu etudiimuz, uzun YIIIar ve bir cok gayretIer sonunda burada okuyuculanrmza takdim olunurken, goriilecek noksanlanmizi tamamhyaeak miitemmim eserlerin devarmm temenni eder ve bu cahsmarmzrsevk ve idare eden hoc am Ord. Profesor Cavid Baysun'a ve tab'i esnasmda biiyiikyardlmlanni gordugum Doc. Dr. Cevat Eren, Nureddin Gokay ve 01< Husameddin Gokay'a tesekkiirlerimi takdim etmegi bir vazife bilirirn. .

Istanbul 1/11.11960

Dr. Meskure Eren

GiRt,}

Evliya Qelebi'llin hayab ve seyahat ettigi bolgeiere toplu blr bakis

Konumuzun esasina baslarnadan evvel, sark ve garp Him alemini alakadar eden ve on yedinci am Biiyiik Turk Seyyahi iinvamm kazanrms olan Evliya <;;elebi'nin hayatina ait kisaca ma'hlmat verrnek ve yanm asirdan .fazla siiren seyahatim hiilasa etmek gerekir.

10 Muharrern 1020 (25 Mart 1614) senesinde Unkapanmda, Fatih'in miralemligini yapmI§ olan buyiik dedesi Yavuzer'den kalma evlerinde diinyaya gelen Evliya Celebi, serzergeran Dervis Mehmed ZIIIi Efendinin ogludur.

;iohretIi bu Turk seyyahimn ad ve sam, eski deyimIe isim ve kiin_yesi simdiye kadar Turk ve yabanci bilginler tarafrndan yanhs olarak <iEvliya Celebi Mehmed Zzllf bin Derois» diye biliniyordu. Kat'I bir ifade ile denilebilir ki, bu hata seyahatnarne'nin matbu' niishasnun kapak ve mukaddimesinde onun adimn «Evliya Celebi Mehmed Zill; bill Derois» seklinde yazrlrms olrnasmdan cikmistir. Halbuki, gerek matbu' niishaya esas olan Pertev Pasa kiltiibhaneslndekl yazma ve gerekse tetkik ettigimiz diger yazmalarda Evliya Celebi'nin ad ve sam' «Evliga (:elebi Mehmed Zilli bin Derois» seklinde olmayip «Evliya bin Dervl~ Mehmed ZzW» suretinde yazih oldugu acikca goriilmektedir. Saym hocam Profesiir Cavid Baysun, Islam Ansiklopedisinde yazdlgl «Evliya Celebi maddesinde» Evliya'nmisim ve kiinyesinin yanhs tanmrms olduguna ilk defa isaret ederek bu cihetin tashihine gitmistir 1. Yalruz, Evliya Celebi'nin hayati, sahsiyeti, seyahatI ve eserlerini izah eden Profesor Cavid Baysun bu makaIesini, bir ansiklopedi maddesinin cevresi icinde toplamak zaruretinde kalmasi dolayisile Evliya Celebl'nin isim ve kiln-

-r--

1 M. Cavid Baysun, Evliya Celebi, islam Ansiklopedisi, istanbul Hl47.

yesine ait yapmis oldugu izah ve tahlillerde istinat etmis oldugu misalleri tafsilen zikr etrnek imkamrn bulamamistir. Bu bakimdan biz burada, ayni meseleye temas ederek, bizzat Evliya Celebi'nin kendi adi ve babasmm admi seyahatnamesinde ne sekilde kayt etrnis bulundugunu gos-· terrnek iizere, birkac ornek vermegi faydah buluyoruz.

Evliya Celebi, daha eserinin ilk baslarmda, yani birinci clldinde .adeta bir onsoz seklinde yazdig: rriiya hikayesini» anlatirken : «EvveZa. muhlis-i haktr-i fakir ve dti'i-i kesiril't-taksir seygah-i dlem ve nedim-i a.dem Eoliua-i bi riga. ibn Deroi« Mehmed Zilli: 1 diyerek kendinin ve babasinm adnu acik bir Hade He yazmistir.

Buriun g ibi seyahatname'nin diger ciltJerinin muhtelif bolumlerinde de Evliya Celebi, ya bir hi kaye nakl ederken veya gormii§ oldugu bir olayi, yahut kendi basmdan gec;en bir vak'a veyahut" tarihi bir hadiseyi anlatirken kendi adim da yazmag: unutmarrnshr. Mesela,· -'l'arih-i binay-i kal'ay-i Dogan g·o.fte-i Evliya. soziiyle baslayan ve bu kal'a icin dii§iirdiigii tarih beytinde:

,Evliya fwyr du' a. ile dedi iarihini

Hak Tetild eyleye bu lusnt ddtidan emin» 2

diyerek kendi admm Evliya oldugunu acikca zikr ettigi gibi, dordiincii Murad'in . Emirgun Han ile sohbeti esnasmda kendisinin okumus oldugu muhtelif siir ve murabba'Iarrn padisah tarafrndan ne kadar begenildigini gostermek maksadile de seyahatnarne'nin birinci cildinin 90. varaglda: «Hdnkdr Emirgiuie Han'a hilap edip dedi yd Mir ... bu Evliya'nln okudugu murabba' .. » B sozuyle de yine kendi admin .Evliga» oldugunu kayt eder.

Bundan ve daha diger bircok verilmesi miimkiinolan misallerden de acikca anlasilacagi vechile, Evliya Celebi ismi sadece ,Evliya» §eklinde zikr edilmekte ve bunun yanmda ikinci bir ada asia rasl lanamamaktadir. Surasim da ilave etmek Iazimdir ki, Evliya Cclebi'nin babasi Mehmed Zill! Efendi, kendi dostlarmdan ve 0 devrin maruf sahsiyeti ve saray hocasi bulunan «Eoli fa Mehmed Ejendb ye olan horrnet vesevgisinden dolayi ogluna bu zatm sadece {Evliya» adim isim olarak vermis bulundugu kuvvetle ileri §iiriilebildigi gibi, yukar da da bahis kOIlUSU oldugu iizere, bizzat Evliya Celebi dahi kendi ismini hie; bir yerde ,.Mehmed, adiyle kayt etmemis oldugunu kesin olarak tekrar edebiliriz.

1 Seyahatname Cild I, Oniversite Kiiti.ibhanesi, Ttirkce yazma eserler No : 2371, Varak l/b.

Seyahatngme, Istanbul 1928, cUd VII, S. 523.

3 Seyahatnflme, cild I, D. K. T. Y. No: 2371, 90/a.

3

Esasen Mehmedaduun baba adi oldugu ve bunun daima «Derois» ve «Zilli» isimlerile mtistcreken yazlldlgl ve hatta cok defa ,:ZZ!lfil admm mahlas olarak kullanildrgt seyahatnarne'nin kayitlanyle sabittir. Nitekim, Evliya Celebi Sultan Ahmed cami'inin insasi hakkmda malumat verirken, bu cami'uin harem kapisimn babasi tarafmdan in§a olundugu ve babasinm admm «Derois Mehmed Zilli» bulundugu su suretJe:

«Ahmed Hall cdmi'inin mezkiir harem kaptst merhum. vemagfurunleh p~derin:iz Derois Mehmed Zill! serE!!.:§.erdll ilceti bu bdb: insd edip» 1

diye zikr eder. .

Bundan baska, Canbulat-zade Sarayi civarindaki cesme icin diisiiriilen:

«Niis ediip Zzllf dedi tarihini Cesme-i cdn peruer-i mti'i ziildl» 2

tarih beytinin Evliya Celebi «Gufle-l peder-men» sozuyle babasi tarafrndan y azrlrms olduguna isaret ederld, biz buradan da, babasinm «Zillt» adnu ayni zamanda mahlas olarak kullannns oldugunu anliyoruz.

Evliya Celebi'nin ailesi hakktnda bilinen malumat, kendisinin seyahatname'nin muhtelif kisunlannda verdigi cok defa tenakuzlu kayitlardan elde edilen bilgilerdir, Buna gore seyyahm ecdadr aslen Kiitahya'nm Zeregen mahallesindendir. Dedesi Yavuzer, Istanbul'un fethi esnasinda Fatih'In miralemligini yaprmstir. istanbul' un fethinden soma Unkapani semtinde yerlesrnis, burada Evliya'nm dogdugu ev ile bir cami yaptirnustir ve bu cami'e vakf olmak uzere aynca yiiz kadar diikkan in§a ettirmistir. Evliya Celebi'nin babasi Dervis Mehmed ZIIl1 Efendi ise Saray-i 'amire kuyumcu basisi olup 117 yasinda iken cumadelahire 1058 (Temmuz 1648) de vef~t etrnistir. Kanunt Sultan Siileyman, Selim II., Murad III. ve Ahmed III. devirlerini yasayan ve istirak ettigi bircok harblerde cesaret ve secaati ile iyi bir asker oldug unu gosteren Dervis Mehmed . Zilli Efendi, ince ruhlu hir san'atkar ve ayni zamanda hos sohbet bir zat bulunmakla miisahib-i sehriyari olrnag a nail olrnustu. San'atmdaki meharet ve kabiliyeti, onu scrzergeranhga kadar yiikseltrnis ve -ondaki bu hiiner ve ustahk, yapmis oldugu Kabe'nin altin olukIan He Sultan Ahmed carni'inin kapi vc pencere tezyinatlannda g-oriilmektedir.

Evliya Celebi'nin annesi ise aslen abazalardan olup Ahmed l. zamamnda saraya getirilmi§ ve kuyumcu basi Dervis Aga ile tezvic edilmi§tir. Annesinin Melek Ahmed PasaIle teyze veya teyze-zade

1 Seyahatnfime I, O. K. T. Y. no. 2371.

2 Seyahatname cild I, O. K. T. Y. 2371, 122/b

4.

olarak yakm akrabahgi, Defterdar-zade Mehrned ve lb§ir Mustafa .Pasalarla da sihriyeti vardrr. Fakat bunlarla akrabahgmin ne derece oldugu bilinmemektedir.

Evliya Celebi'nin scyledigine gore, bid erkek ve digeri kiz o~mak iizere Mahmud ve Inal isminde iki 6z kardesi ve bundan baska bir de iivey annesi ve diger kardesleri vardir ki, bunlann adlanm zikr etmez 1.

Evliya Celebi, tahsi!ine nerede basladigr hakkl.nda kesin mah1.ma~ vermez. Fakat onun ilk defa ya bir sibyan mektebmde veyahut ailesi nezdinde okumag a baslarms olmasi kuvvetle muhterneldir, Bundan soma Fi! Yokusundaki Hamid Efendi medresesine devam etrnis ve yedi sene miiderris Ahfes Efendi'den ders g6rmii§tiir. Evliya Celebi bir taraftan Ahfes Efendi medresesine devam ederken, diger taraftan da Sa'dt-zade darfi'l-kurrasmda Evliya Mehmed Efendi'nin yamnda hafizhg-a cahsmakta idi. Giizel sesi ve hahzhkta kuvveti!e kendi muhitinde §ohret kazanan Evliya Celebi, nihayet bir Kadir Gecesi Sultan Murad

IV. in hazrr bulundugu Ayasofya carni'inde ahenkli sadasiyle okudugu Kuran, padisahm dikkatini cekrnis, Silahtar Melek Ahmed Aga (Pasa), 41, Ruznameci Ibrahim Efendi ve hattat Hasan Pasa gibi devrin tanmmis adamlanrun tavassutu ile padisaha takdim edilmis ve b6ylece Evliya saraya kabul olunrnus ve tahsiline itina edi!erek kendisine, Kafiye,. Molla Cami Misbah Dibace, Miiltekaii'l-ebhar ve Kudurt nevinden kitaplar veril~i§tir. S~ray hocalanndan ilmen faydalanan Evliya Celebi'nin ilerlemesi i§i ise, haftada iki defa saraya gidip gelen Evliya Mehmed ' Efendi'nin nezaretine bu akrlmisti. Bu suretle sarayin yetistirrne usullerine intibakeden Evliya Celebi iistiin zekasr, miktedanhgi, meddahhk

ve mizahtaki istidat ve kabiliyeti ve hezarfenligi ve nihayet kavi fakat zarif yapih cevik viicudiyle de zamamnm her cesit sporuna karst a§ina olmasi ve bilgisi ona saray muhitinde bir sevgi yaratrmsti. Bilhassa, padisahm kederli a:nlannda onu neselendirrnege ga~J.~an musa?ibler: bu vazifelerinde basansizhkla karsilastiklan vakit Evliya Celebi zeka ve niiktedanhgi ile hem miisahiblere bu hususta yardim etrnis ve hem de onun tavr ve harekati hunkara hos g6riindiigiinden padisahm tevecciihiinii kazannustir, Dort yil saray mektebinde bulundugunu anlatan Evliya, Murad IV. m Bagdat seferinden biraz evvel kirk akce ile sipah ziimresine

gll'ag kayt edilmis bulundugunu nakl eder. ,

Genclik gagmdan itibaren, giin g6rmii§ ve devrinin alaka cekici olaylanm yasanus yash baba dostlanmn meclislerinde bulunm~k. firsatwa nail olan Evliya Celebi, bu zevatm anlatrms olduklan cesitli harp

1 Seyahatniime, istanbul 1314, cna Il, S. 458 - 466

hatiralan, muhtelif seyahat hikayelerini dinlernis ve bu meclislerden edindigi intibalar onda biiyiik bir muhayyile, merak ve tecessiis hisleri uyandirrms ve bu duygular ona daha geng yasmda seyahat etmek zevkim asilarmslardi, Bu hisler ona 0 derece tesir etmisti ki, baba dostlannm meclislerinde anlatilan seyahat hikayelerini bizzat yasamak ve tasvir olunan memleketleri goriip, 6grel1ip tamrnak onda sonmek bilmeyen derin bir istiyak ve hasret haline gelmisti. Yalmz 0 bu emellerine nail olmak ve cok bagtr bulundugu aile ocagmdan nasil ayn kalacagim kendi ifadesile «aya peder ve mader iisiad ve birader kahirlartndan nice halds olup cihangest olurums diye tasvir eder 1, Bilhassa babasmdan izin almadan seyahata g itmege g6nlii razi olmuyordu ve bu

, miisaadeyi alabilmek icin uzun uzun diisiiniirken, bir gece bir riiya gorur ve bu riiya onun seyahat arzulanrn geroeklestirrnege bir vesile olur.

Kanaatirmzca Evliya Celebi seyahat hatrralannda kendisini okuyucular nazannda daima hakh gostermek ve seyahati esnasmdabasmdan gecen inamlmasi giig maceralann birer gercek bulundugunu isbat etmek ve biitiin bu olagan iistii vak'alardan kendinin nasrl kurtuldugunu anlatmak ve b6ylece okuyuculan tatmin etrnek gayesile adeta bir giri§ 'mahiyetinde kaleme aldlgl bu meshur riiya hikayeaile seyahat habralanninakle baslar.

1040 Muharreminin asurasmda 2 (20 Agustos 1630) g6rdiigiinii soyledigi bu riiya ile Hazret-i Peygarnber, sahabe-i kiram, asere-i mubessere, ervah-i enbiya ve evliyarnn sefaat, dua ve nasihatlanna mazhar olan Evliya 'Celebi, riiya tabir eden muhtelif kimselere bu nlyasmi tabir ettirir ve bilhassa bu kimseler arasmda Kasimpasa Mehvlevihanesi seyhi Abdullah Dede'nin yaptigi tabiri seyahatnamesinde aynen su suretle nakl eder:

«Abdullah Dede'ye vanp dest-i seriflerin bus edip vakrarm anlara dahi tabir ettirdim buyurdular on iki imarmn destin bus etmissin diinyada hiimam olursun a§ere-i mubessere ellerin 6pmii§siin diinyada cerni padisahlann seref-i sohbetlerile miiserref olup nedim-i haslan olursun 01 kim Hazret-i Risalet'in cemalin g6riip dest-i seriflerin takbil edip hayr duasmalrrnssin saadet-i dareyn'e vasil olursun ve Sa'd-i Vakkas'in nasihati iizere ibtida bizim lslarm bolcagizirmzr (.,.;.- jl4!- Y, d:>LI) tahrir etrnege bezl-i himmet edip var makdurun sarf eyle « 5'6 ) .. ,11» fehvaslI1ca sana dahi takdir olan nasibin elbet gelir ..... » U.,

1 Seyahatname I, O. K. T. v, 2371 lie.

2 Evliya <;:elebi her miihim gordugu hadiselerin ba.langl~ tarihlerini ekseriya 10 Muharrem tarihine tesedilf ettirmektedir.

3 Soyahatndme I, O. K. T. Y. 2371, 3/b

6 •

Bize ayle geliyor ki, Abdullah Dede'nin a'gzmdan nakl etrnisoldugu bu riiya tabid hikayssi Evliya Celebi'nin seyahata baslamasmi mesru' gosteren bir vesika, tabir caizse bir seyahat icazetnamesidir.

. Iste bun~an soma, seyahat hatiralanm zevkle takip edecegirniz Evliya Celebi evvela, kendi Hade ettigi gibi savrri'a-i gencinelerinde 1 bulunan tarihi eserlerlerden istifade ederek, seyahatname'nin biririci cildini yani istanbul tarihini kaleme alrmstir, Konumuza esas teskil eden bu birinci ciltte, riiya hikayesinden sonra Osmanli Hanedarumn bir t~:i.?<;esi . yapl!ml§ ve bundan soma muhtelif boliimlere aynlrmstir. Bu bolumlenn bazi ktstrnlarmda Osmanh padisahlarile, zamanlanndaki· siyasi vak'alar, hey'et-I viikela, mesayih ve §iiirlerin hal terciimeleri yazrlrmstn-, Diger kisimlarinda ise lstanbul'un mUhtelif semtleri ve buralarda bulunan carni', medrese, imaret, cesme, sebil vesair diger abide ~~ eserler . hakkmda malumat verilmistir. Bundan baska esnaf tcskilati rem de bash basina bir bohim ayrilnus ve bu teskilata ait kiymetli ve mufassal izahat verilmistir. Boylece eserinin . birinei cildini lstanbul'a tahsis edip ikmal eden Evliya <;elebi, eserinin diger ciltlerinde de Anadolu, Rilmeli ve Mrsrr'a yapmis oldugu seyahatlerini nakl etmektedir.

. I:iernekadar, Evliya Celebi, bizzat ilk Anadolu seyahatma basladigi tanh! 1050 (1640) olarak gasterir ise de, onun bu tarihten daha evvel, muhtelif vesilelerle Kiitahya, Manisa, Bursa, izmit gibi ycrlere uzun s~~meyen k.ii<;iik ~eyahatlar yaptig: yine seyahatnarne'deki kayitlardan bilinrnektedi-, Evhya Celebi, kisa siiren ve haUa gizlice yaprms oldugu bu seyahatlar neticesinde nihayet babasmdan daha biiyiik seyahatlere cikrnak miisaadesini elde etmege muvaffak olmustur ki, 0, babasmm bu nzasmdan soma, biiyiik bir goniil huzuru icinde meshur seyahatlanna baslarmstir.

... !<ii<;~k yasindan itibaren kendisinde dunyayi g orup bilmeg e karsi buyu~ ~.II· arzu uyanmis olan Evliya Celebi, bu emeline nail olmak icin her turlu zahmet ve mesakkati goze a111l1§ ve muhtelif kimselerin maiyetinde ve- e;~§it!i vazifelerle se.rahatler yaprmstir. Onun ilk seyahati, babasirun ahiret og'lll Ketenei Omer Pasa'rnn Trabzon'a vali tayin olunmast ile, onun maiyetinde Dogu Karadenlz'e yapnus oldugu seyahatle baslar. Ese:inin ikinci cildinde izah ettigi bu Karadeniz yolculugu esn.asl~da bircok vak'aya §ahid olan Evliya Celebi, her zaman pasarun maiyetinde kalmayip pasamn kethiidasi He birlikte mal tahsil etrnek b~.han~sile Anapa'ya g ecer ve buradan Azak Kal'asi'm istirdadagiden HuseYlI1 Pa§a ordusuna iltihak ile Muharrern 1051 (Nisan 1641) de ya-

1 Seyahatniime I, O. K. T. Y. 2371, :J/b

7

pilan Azak seferinde bizzat hazir bulunuyor, Fakat bu seferin netieesiz kalmasi iizerine Kmrn ordusu ile beraber, Kufrn'a gecer ve ertesi sene yapilan ikinei Azak seferine kadar Bahadir Giray 'Han'm misafiri olarak o kisi KIrIm Saraymda gecirir. Aneak ertesi sene Azak'm kurtulusunu gordiikten soma, deniz yoluyla tekrar lstanbul'a doner. Fakat bu deniz yolculugu esnasmda maruz kaldigi siddetli bir fIrtmadan gii<; hal He kurtulan Evliya, baba ocagrna kavustugu zaman adak kurbanlan keser ve ihtimal ki, bu kazanm siddetinden dolayi Yusuf Pasa'mn 1055 (1645) senesinde sevk ve idare ettigi Girid seferine kadar artik istanbul' dan aynlmaz, Evliya Celebi hie; bir tarih zikr etmeden rna'Iumat verdigi bu Girid seferinden soma, dayrsi Defterdar-zade Mehmed Pasa'run Erzurum Bcylerbeyligi'ne tayin olunmasi iizerine, muezzin ve miisahip sifatiyle pasamn maiyetine katihr ve ayni zamanda kendisine de Erzurum GUmriik Eminligi vazifesi verilir. Boylecc doguya kara yolundan gltmek firsatim bulan seyyah, Orta Anadolu yoluyle Erzurum'a vasil olur. Burada pasanm yapug: muhtelif seferlerde mektup getirip gotiirmek, elciye refakat etmek, vergi toplamak gibi cesitli vazifelerde bulunrnasi dolayisiyle Dogu Anadolu'nun bircok bolgelerini gortip gezmek irnka- 111m elde etmistir, 1056 senesi sonunda Erzurum Beylerbeyliginden Kars valiligine naklen tayin olunan Mehmed Pasa, bu tayini kabul etmeyerek Istanbul'a donmek iizere yolda bulundugu siralarda, isyan etrnis bulunan Varvar Ali Pasa'rnn tenkiline mernur edildig! haberini aldi, Fakat, Mehmed Pasa hiikiimete itimat edcmediginden, Anadolu'da bulunan dig-er pasalarla anlasip kuvvet toplarnak .iizere harekete gecti ve Evliya Celebi de bu pasalar arasmda ceryan eden muhabereleri temin etmek ve asker toplarnak vazifelerile tavzif olundu, Bu gorevlerini yerine getirirken Evliya Celebi'nin bir cok. mesakkat ve zahmetlere katlanmak zorunda . kaldigi ve hatta bazen siddetli kar hrtmalan yiiziinden yolunu sasirarak Kara Haydar-oglu, Katrrci-oglu gibi eskiyalann eline dii§tiig-ii ve bunlann arasmdan sadeee kendi mahareti sayesinde kurtuldugu haklunda uzun, uzun.rna'Iumat verir ve bazen celali, bazen eskiya diye tavsif ettigi bu asilerin de bircok noktalarda hakh bulundugunu acikca izah etmekten cekinmez. BlI miinasebetle Varvar Ali, ib§ir Mustafa pasalann ve adi gecen celalilerin cikarrms olduklari hadiselere yakinen vakif olan Evliya Celebi 1058 (1648) senesinde Istanbul'a tekrar avdet ettigi zaman, pederinin vefati dolayisiyle ortaya cikan ailevi islerle mesgul olur. Iste bu siralarda idi ki, Evliya Celebi, Murtaza Pasa'mn Sam Beylerbeyligine tayin olundugu haberini ahr ve ona intisap ederek Sam'a hareket eder, Murtaza Pasa'rnn Sam Beylerbeyliginden azl tarihi olan 1060 (1650) senesine kadar cnun maiyetinde cahsan Evliya Celebi

I

8 •

vergi tahsil etmek, civarda bulunanpasalara mektup gotlinnek veya diger cesitli Isler gormek miinasebetile Suriye, Filistin ve Orta Anadolu'nun muhtelif bolgelerini tammak ve buralarda ceryan eden hadiseleri ' bizzat gormek ftrsatmi elde etrnis ve buralara ait ma'h1mat verrnistir.

Murtaza Pasa azl olunup ista~bul'a doniince Evliya Celebi de 'pasa ile beraber tekrar Istanbul' a geldi. Bu siralarda Melek Ahmed Pasa da sadnazam olmustu, Melek Ahmed Pasa'mn sadaret makarmna geli§i Evliya Celebi icin bir yukselme devri olrnus ve 0, bundan sonraki seyahatlerini daha kolayhkla yapmak imkamru elde etmistir. Annesi tarafmdan yakm akrabasi bulunan Melek Ahmed Pasa'mn himayesine giren EvliyaCelebi, gerek pasamn sadnazamhgi zamanmda ve gerekse onun Ozi, Rumeli, Van, Diyarbekir ve tekrar yine azi vilayetlerindeki Beylerbeyligi esnasmda yakm bir adarrn sifatiyle ona refakat etmek veya onun postacihgrm yapmak suretile Anadolu ve Rumeli'de slmdiye kadar tamdig: veya tamyamadrgi bircok yeni yerler dolasmak ve gormek ve bu seyahatIeri zarfmdaki yillarda bu iilkelerde vukua gelen olaylara bizzat sahid olmak frrsatmi elde etmisti. Evliya, Melek Ahmed Pasa'nm maiyetinde gah§tlgl bu siralarda muhtelif sebeplerle lstanbul'a gelip gider ve hatta bu seyahatIerinin birinde, Ddrdiincii Mehmed'in Anadolu'ya yaptrg: seyahata istirak etmis, Bursa, Gelibolu, Canakkale ve havalisini dolasarak buralara aitma'lilmat verrnistir. Bogdan Voyvodasi seeilen Stefanitza'nm, Bogdan'a hareket etmesi dolayisile Evliya Celebi de, onun kafilesine kahlarak lstanbul'dan aynlrr ve Edirneiizerinden, Yas'a gider, Yas sahrasmda Eflak Beyi Mihnae ile yapilan muharebeyi gormii~ ve bizzat Kmm suvarilerile akmlar yaprrns ve daha sonra tekrar Edirne'ye avdct etmistir, Burada 15 saban 1070 (26 nisan

,1668) tarihinde, Varad seferine giden Kose Ali Pasa'rnn ordusuna istirak ile Varad kal'asmm zabtmda hazir bulunur ve daha sonra bu kal'» anm fetih haberini Hilona'da ikarnet eden Bosna Beylerbeyi Melek Ahmed Pasa'ya g etirir. Evliya Celebi takriben iki sene miiddetle Bosna ve civanndaki memleketlerde kahr ve miiteaddid vesilelerle bilhassa bu eyaletin muhtelif rmntikalanm dolasir ve bir serhad gazisi gibi seferlere isrirak eder ve nihayet 15 saban 1072 de tekrar istanbul' a avdet eder. lstanbul'a g eldiginde Fazil Ahmed Pasa Avusturya seferine hazirlanmakta idi. Evliya Celebi bu defa da Fazil Ahmed Pasa maiyetinde 1 saban 1073 de ordu ile birlikte Avusturya'ya hareket eder, Bu Avusturya seferi esnasmda vuku' bulan muharebelerin her birinde vazife goren Evliya Celebi, seferin sonunda akd olunan Vasvar muahedesile Viyana'ya elci tayin olunan Kara Mehrned Pasa'run maiyetinde Viya-

9

na'ya gider+, Burada Kral Leopold I. ve Montecuculli ile tamsan Evliya, • imparatordan almaga muvaffak oldugu pasaport ile uzun bir Avrupa seyahatina baslar. Evliya Celebi, hernekadar, lspanya, Hollanda, Brandenburg, Danimarka ve ilil. .. gibi iilkeleri ve kendi ifadesile "nice yiiz pare sehirleri ve yedi krallik vildyetleri" dolastigun zikr etrnekte ise de, Viyana'dan 6teye ancak bir iki konak hakkmda ma'Iumat verir, fakat diger yukarda saydtgirmz iilkelerden asla bahs etmez, birdenbire tekrar Viyana'ya donerek, oradan da Macaristan'daki eyalet ve sancaklan tahrir etmek vazifesile yola cikar. Fakat bu sirada Mehmed Giray Han'in Rus Kazaklan ile olan miicadelesinden haberdar olur ve bu miicadeleyi yakmen gonnek iizere Erdel, Bogdan yolu He Kmm'a geger. Kirnu'dan kara yolu ile Kafkasya'ya gider ve simdiye kadar g6rmedigi Dagrstan, Hazer Denizi kiyilan ve Volga sahillerini gezer ve Terek iizerinden Azak'a vasil olur, Azak'a geldig inde Osmanh 01'dusunun Girid seferine glktIgl haberini almasr iizerine, Kefe yolu He Bahcesaray'a gider ve Adil Giray'm baz: seferlerine kahhr ve daha sonra kara yolu He 17 zilkade 1077 de lstanbul'a avdet eder. Birkac ay lstanbul'da Icaldiktan soma yeniden seyahata cikan Evliya Celebi Edirne'ye gelir ve buradan Giimiilcene ve Selanik yolu ile biitiin Tesalya'yi ve Mora'yi dolasir ve Anaboli'den Girld'cgecer. Girid'de Osmanh ordusunun Kandiye rnuhasarasim giiniigiiniine takip eden Evliya Celebi, bu kal'anm fethini miiteakip Yunanistanda'kl Mayn sehrinde zuhur eden is yam basurrnaga g iden ordunun bir kismi ile bu sehre geIiI' ve isyamn ne suretle bastmldigun bizzat musahede eder ve bundan sonra Arnavutluk ve civan He Adriyatik kiyilanm gezer ve nihayet 15 saban 1081 (28 aralik 1670) de lstanbul'a avdet eder. Boylece kuzey,' orta ve dogu Anadolu, Rumeli dolasmalanm ikmal ettigine kani bulunan Evliya Celebi, bundan sonra, cok arzu ettig'i ve fakat simdiye kadar bir tiirlii vakit bulupta yapamadigi hac yolculuguna hazirlanir. Kadir Geeesi gordiigii bir riiyada babasi ve hocasi Evliya Mehmed Efendi, kendisine hala neden Ravza-! Mutahhara'yi ziyaret etmedigini sorarlar ve hemen ziyaret yapmasi icin tavsiye ve nasihatte bulunurlar, Bunun iizerine Evliya derhal hazirhklanm ikrnal eder ve dostlanndan Sai Celebi ile beraber 1082 yihrun muharrern ayinda lstanbul'dan Hicaz'a gitmek iizere hareket eder. Bu seyahatmda Bat! Anadolu, Sakiz, Sisam, Istankoy, Rodos, giiney Anadolu, Adana, Maras, Aymtap ve Kilisten gegerek Suriye'ye gelen Evliya Celebi, Sam Beylerbeyi Hiiseyin Pasa'>

1 EvJiya ~elebi'llin bu Viyana seyahatr hakkinda bak: R. F. Kreutel, Ewlija Celebis Bericht fiber- die Hirkische Grosbotschaft des Jahre. 1665 in Wien, Wien 1950,

I

I'

10

run hazrrladigr haci kafilesine katilarak ve Mekke'ye giderek rnukad-

''!- des vazifesini if a cder. Bundan sonra Misir hacilan ile beraber Misira gider ve burada Kethiida Ibrahim, Canbulat-zade Hiiseyin, Defterdar Ahmed, Abdurrahman ve Bosnak Osman pasalann valilik zamanlarmda bulunur. Sekiz sene miiddetIe kaldigi bu iilkede yalrnz Misir ve Nil sahillerini dolasrnakla iktifa etmez, ayni zamanda Sudan ve Habesistan eyaletlerine kadar da seyahat ederek buralan hakkinda unutulmaz hatiralar lnrakir.

EvIiya Celebi'nin on cildi ihtiva eden seyahatnamesinde gezip doIa§bgl biitiin iilke VI'! memleketIer hakkmda mufassalan anlattigi ve bizim burada ancak muhtasaran temas etmekle iktifa ettigimiz seyahat ha tiralan, Misir'a villi til yin olunan Abdurrahman Pa§a'Ylkar§llamak iizere Misir'dan Sarn'a yaptigi seyahati hakkmda yazdrg: notIar iIe sona ermektedir.

, Hernekadar EvIiya Celebi'nin kendi eserinde yazrms oldugu seya-

. hatIeri, biraz evvel bahs edilen MIs;r'dan Sarri'a yaptig: seyahat notlan ile sona ermekte ise de, onun seyahatleri yalmz yazih olarak birakrms oldugu hatiralardan ibaret olmayip, devrinin diger vak'a ve hadiselerine ait hatiralara da sahip bulundugu ve fakat bunlan tertip edip kaleme almaga zaman veya Iirsat bulamamis oldugu kuvvetle tahmin olunabilir. <;iinkii, seyahatnarnesinin bircok kisimlannda goriilen bazi kayttlar bu ciheti aydinlatacak mahiyet arz etmektedirler. Fakat Evliya Celebi, bu kayitlan seyahatnamesinin diger notlan arasina sikistirrms ve bazenrle kendi uslup ve tarzina gore bunlan ya bir rliyada gormii§ veya bir mecbuzun agzllldan duyrnus gibi nakl eder. Nitekim Evliya Celebi, Sudan'a yapmis oldugu seyahatuu tasvir ederken burada esran cozen ve gaibden haber veren bir magaramn mevcudiyetinden bah, eder ve kendisinin bu magaradan' istikbale dair sordugu suallere, bir defa daha Hicaz'a gidip Misrr'a doneceg; ve Misir'da bir isyan crkacag: ve bu meyanda Kara Mustafa Pasa'mn sadnazam olacagi tarzmda ceyap alnus oldugunu anlatir. Bundan baska yine seyahatnameslnde 1075 senesinde elci Kara Mehmed Pasa iIe yaptigi Viyana seyahatma dair izahat verirken Viyana'da tesadiif etUgi bir meczub kendisine "Allah bu kal'o-i Bec'i 1094 de islam eline oermi fe" 1 diye soylernis oldugunu zikr eder.

Bu iki misalden de anliyoruz ki, .sam hatiralan He seyahatnamesini sona erdiren Evliya Celebi, bu tarihten sonraki vak'alardan hatta lkinci Viyana muhasarasindan haberdar bulunuyordu. Yalniz biraz evvel de

t Seyabatname, 13tanbul 1(128, VII, 23l1.

11

soyledigimiz gibi, bu hatiralan tertip ve tanzim ile kaleme alarak mufassalan bize birakrnak irnkan veya firsatim bulamarms veya omrii vefa etmemistir. Esasen EvIiya Celebi seyahatnamesini, muhtelif kisnnlara ayirrms ve zaman zaman ve ma'hlmat elde ettikce bunlan tamamlarms ve belkide MIS!r seyahati sonunda ikrnal etmistir. Ciinki Evliya Celebi, ilk seyahat hatiralanru anlahrken, son yillara ait hatiralanm da daha evvel yaprms oldugu bu seyahat hatiralan arasinda zikr etrnis bulunmast boyle bir ihtimali kuvvetlendirmektedir, Nitekim 1075 senesindeki Viyana seyahati esnasmda Bee kal' asinda gordiigii bir kilisede bulunan

, kitaplan anlatirken, onun 1081 deki Misir seyahatinden bahs ettigi su metinde acikca gorlilmektedir:

"del' alarnet-i ... kilise-i rahiban ... bu ane dek temasa ettigimiz deyrlerin ciirnlesinden bu Isterani deyri biiyiikdiir eiimle... dolablann divarlann i9i arnber-i ham He sivah hiierelerdir kim ccmi' diinyada ne kadar elsine-i rnuhtelife kavm val' ise ani ann lisanl an iizre cemi' musannifin ve miiellifinin kiitilb-i mu'tcberelerinden . , . bir kitabhane-i azirndir

kim .. '. bir diyarda boyle kitab .. ,. cern'iyeti yokdur irndi azizim bu

kelam-i drrazdan meal ve miitehassil oldur kim kafir cemi' kltablan

haltada bir siliip siipiiriir . , .. aruma bizirn Misrr lskendertyc'sinde

del' IeI' bir cami'i azim vardir .... hayratlan val' iken carni'

, harap ... olup kitabhanesi fizre baran-i rahmetden .. '. kiitilb-i

mu'tebereleri ... ciiruyiip cuma nernazma ... b!J_!:ilmi'e varan kilah'_q. Ian yiyen giivelerin ve kurdlann ve farelerin sadalann istima' ediip , .. " 1

Bundan baska EvIiya Celebi'nin seyahatnarnesini arzu ettigi§ ekilde tamamlamagamuvaff ak olamadigi, bizzat seyahatnilmede goriilen metin arasmdaki bos brrakilmis yerlerden ve hatta yalmz serlevhalan yazilmakla iktifa olunan sahifeleri nrnevcudiyeti bu hususu teyid etmektcdirler. Seyahatname'de bu eiheti aydinlntacak bircok ornekler val' ise de, biz burada ancak biri metinler arasmda goriilen bosluklar, diger! de yalruz serlevhalan yazrlmis kisnnlara dair §U ornckleri vermekle iktifa edecegiz:

a ) Metin arasll1daJ{i bosluklara ornek :

"Bir havuz sadirvam vardir ... amrna bu havuzdan abdest almrnaz zira canib-i erbaasi sebeke kefesdir iistii bir kubbe-i

ser-ameddir ve bu harem tulen ve arzen ayakdir ve iir;.

aded bab-i kebiri vardir sol kapisi iizre tarihi ve

sag yan kapisi iizeriue tarihi ve

harem kible kapisi iizcrine tarihi amma bu harernin .. , " 2.

Seyahatname, istanbul 1928, VII, 267. Seyahatnfime, I, O. K. T. Y. 2371, 75/.b

i2

b) Serlevhalara ait ornek :

"Sultan Ibrahim asnnda olan seyhiilislamlan bildirir"

"Zarnan-i Ibrahim Han asnnda oIa~ kadiaskerleri bildirir" 1 Seyahatnarne'nin bu suretle tertip ve tanzim olunarak yazilrms 01-

mas! seklinden anhyoruz ki, seyyah eserile hayatmm sonlanna- kadar mesgul olrnustur. Bilhassa konumuza esas teskil eden birinci cildin te'« Iif yillan da, olmasi icap ettigi gibi 1040 - 1050 seneleri arasmda olmayup, biraz evvel bahis konusu oldugu iizere 1094 senesine kadar devam etrnis ve seyyah zaman zaman ve ma'lumat elde ettikce diger ciltlerde oldugu gibi bucildi de itmam etrnistir.

Bu biiyiik Turk seyyahmm 1094 (1683) yilma kadar yasarms bulundugunu kendi kayrtlanndan kesin olarak biliyoruz. Fakat bu tarihten son~a daha ne kadar yasarrns oldugu ve nerede vefat ettigi ve medfun bulundugu hakkinda simdiye kadar kesin bir vesikaya tesadiif olunmarmstir. Yalrnz seyahatnamesinin birinci cildinde tesadiif ettigimiz "amrna hakiyr Habes ve Sudan ve MlSlY ve Asvan diyarlannda seyaliatta iken sehr-i Islarnbol icre hamam yapilrms manzurumuz olrnadi" 2 ifadesi ve bilhassa "seyahatta iken" sozti onun Misir'dan tekrar Istanbul'a avdet etrnis bulunduguna bir isaret addolunabilir. Fakat bu hususta baska ·bir kayda rastlanmadigrndan bu cihet de ancak bir tahminden ibaret kalmaktadu·.$ayet istanbul'a avdet ile burada vefat etrnis ise, mezanrnn aile kabristan: olan Meyyit-zade kabristamnda bulunmasi icap eder.

Seyaha tname.'ntn Mahiyet..i ve Degeri

Turk' seyyahlan ve hatta diinya seyyahlan arasmda Evliya Cclebi daima degerini muhafaza edecek olan seyahatnarnesile ozel bir mevki' isg al eder. Bu biiyiik Turk seyyahr, gezip gordiigii yerleri, dola§tIgl iilkeleri §ahid oldugu vak'alan, canli birer tarihi tablo gibi tasvir etmis ve sihirkar kalemile tariht olaylara adeta bir hayat verrnistir. Her seyin ruhuna ve aslma niifuz etmeyi bir zevk bilen bu biiyiik Turk

1 Seyahatniime, I, O. K. T. Y. 2871, 91'/a.

2 Seyahatname, I, O. K. T. Y. 2871, 124/b.

. seyyahi, gittig'i yerlerin umumi. ahvalini, cograf! durumunu, sehirlerin kurulus tarihini, halkinm vasiflanrn, dilini, adet ve an'anesini, kiyafet ve milli oyunlanm, san'at ve mesgul olduklan isleri en ince teferruatina kadar tasvir eder ve aynizamanda gezdigi iilkelerde gordugii cami', mescit, mektep, medrese, darii'l-kura, emaret, han, hamam, cesme, kuyu, koprii vesair her tiirlii asar ve abideleri anlatir ve hatta cok kerre bunlan yaptiran ve yapanlan ve insalan icin diisiiriilen tarih beyitlerini zikr ettigi gibi bu meyanda meshur ziyaretgahlan ve buralarda medfun bulunan evliyalann hal terciimelerini ve bunlara ait menkabeleri tafsilen nakl eder. Bundan dolayi seyahatnarne ihtiva ettig]. bu tarihi, cograft, iktisadi, sosyal ve edebi konulariyle 17 inci asir Osmanh tarihi icin' onemli bir kaynak telakki ohmur.t:fakat bununla berabel', Evliya Celebi'nin eseri cok ince bir tetkike tabi' tu+uldugu zaman, onun verdigi ma'lumatm miihirn bir krsrmmn ve hatta baz: milsahede lerinin tam orijinal olrnaktan uzak bulundugu goriiliir. Cilnki, seyahatname'nin tetkik ettigimiz kisrmlanndaki izahlann bazrlan dogrudan dogruya Kiinhu'l-ahbar, Kanunname, Tezkiretii'l-ebniye gibi eserlerden iktibas olunmus ve bazilan ise hafiza veya cesitli rivayetlere istinat ettirilmis ve hi9 bir tenkide ve tahkike liizum g6riilmeden derlenmis bulunmaktadir.ylsu hal seyahatname'de cesitli tenakus ve ve zuliullerin . meydana gehnesine amil olmustur, Daha soma . izah edecegimiz gibi, hernekadar bu tenakus ve zuhullerin miihim bir kismmm meydana gelmesinde istinsah ve tab' esnasmda yapilan dikkatsizlikler ile 0 devrin matbu'at' kanununun cok siki bulunmasmm onernli tesirleri val' ise de, esas itibariyle bu zuhul ve tenakuzlerin biiyiik bir kisrmna, bizzat seyyahin kendisinin sebebiyet vermis oldugunu ileri siirrnek hatali olmasa gerektir. Hernekadar, seyahatname'nin iizerinde t;ali§tIglmlz birinci cildinin kaynaklanm tesbit etmek iizere diger muhtelif eserlerle mukayesesi yapihrken, bizzat seyyalun sebebiyet verdigi anlasilan bu zuhul ve tenakuzlar ayn ayn ve cesitli misallerle gosterilecek ise de, bunlaI'm nelerden ibaret bulunduguna dair simdldcn umumi bir fikir verrnek faydali olacaktir.

Bilindigi iizere, EvJiya Celebi seyahatname'sinde hahralarrm anlatirken, ayni zamanda bu hatiralarla ilgili bulundugu tarihi,cografl, edebi, ictimai, iktisadi ve diger mevzulara da temas etrnis ve bunlara ait bazen tafsilen ve bazen hulasaten ma'lumat verrnistir, Yalmz on un bu nevi'den verdigi ma'himat, sayet bir kaynak veya bir eserden iktibas olunmayarak, dogrudan dogruya kendi hafizasmdaki bilgl veya i§ittigi bir rivayete istinaden yazilmrs ise bu izahlarda 90k kerre sey-

. yahm zuhul ve hataya dii§tiigii goriilmektedir. Mesela, Sultan Cem'in

hal tercemesini yazarken, sehzadeye atf ettigi su kit'a :

Ishrabi ko gel ey murg-i revan sabr eyle Eskiyiip isle harap olmada bu ten kafesi Karban-i reh-i iklim-i adem menzilinin Dokunur oldu kati s=m'une bang-i ceresi 1

ashnda Sultan Cem'in divamnda mevcut bulunmayip, Kanuni Sultan Siilcyrnan'm sehzadelerinden "SaM" mahlasi iIe siir yazan sehzade Bayezid'in g azelinden bir parcadir, Beyani ve Kafzade tezkerelcrinde ve Mehmed Ata'nm tarihi ile Ali'nin Kiinhii'l-ahbannda yazih oldugunu gordugiimiiz bu gazeli karsilastmlinak iizere aynen buraya kayd edivoruz :

Nideyin zayi' ediip tul-i emelle nefesi Kalmadi zerre kadar diIde bu diinya hevesi Karban-i reh-i iklim-i adem menzilinin Dokunur oldu kati sem'ime bang-i ceresi Iztirabi ko gel ey murg-i revan sabr eyle Eskiyiip iste harabe oluyor ten kafesi

;>ahH bi dil u bimar u giinahkara ne gam Sen olursun eger ey bar-i Hiida dest-resi z.

Evliya Celeb! hal tercemelerinin izahmda bu nevi'den bir cok zuhullere dii§tiigii g ibi, bizzat tarihi olaylan anlatirken de, yine ayni hatalan isledigini gormekteyiz. Nitekim, Yildmm Bayezid iIe Timurlenk vak'asmi kayd ederken, Celebi Sultan Mehmed'in Timur iIe miicadele ettigini ve onun ordulanrn hezirnete ugrattIgml ve bu askerlerin derileri yuzdiiriilerek sayebanlar yaptmlmis oldugunu ve hatta Edime'deki Ulu Carni'in yine Mehmed Celebi tarafmdan ikmal edildigini §u suretle izah eder :

" ... Yildinm Han'i kendii muradu iizre Timur kafes icre koyup azrn-i

. rah ediip g iderken bcride hilafet Celebi Sultan Mehmed ibn Yildirim Han'a miiyesser olup derhal yetmis bill piir silah asker ile

Timur'un iizerine g azabmdan ilgar ediip ta nam mahaIIe

Timur'a yetusup bir satur'i Muhammed! urdu kim hala dillerde dastan-i dustan olup mal-i genaimleri ile aker-i islam mugtenim olup bazlguzat-l miislimtn Yildrrun Han inhizammda mal u menalden ayrildiklarmdan . ... Timur askerin den dan-i tiygden gecenle-

1 . Seyahatnfime I, D. K. T. Y. 2371, 32/a.

2 Beyarri, Tezkire, D. K. T. Y. 2;';68, 8/a; Ali, ' Kiiuhii'l-nhbar, D. K. T. Y. 2077 176/a; Mebmed Ata, Tarih, istanbul 1298,' C. IV, S. \15.

j5

fin derilerin yuzup siddet-i harda 01 sahra-i bi payan. icre iizerlerine adem derisinden sayebanIar ediip zillinde sayedar oldular anin icin 01 sahraya ..... o~asl deyii bir yavece isirn derler .... a111111a takdir-i Hilda 01 gice Yildinrn Han kafes icre gayretinden humma-i muhrikadan merhum olmus idi Celebi Sultan Mehmed babasnun intikamin Timur'dan alup bra kIra ta Tokat k al'asina vannca Timur'u kovup Tokat kal'asma giriip mahsur olur Celebi .... mansur ve muzaffer avdet eder ... Amma isa Celebi ve Musa Celebi naman kanndaslan hilafet sevdasmda olup Celebi Edirne'de halif'e oiup Rum halki bi'at ediip pederi Yildinrn Han'in na-tarnam kalan Edirne Ulu Cami'inin tam am etti ... 1

Seyyahmuzin bu metinde Celebi Mehmed ile Timurlcnk arasmda cereyan etmis oIarak gostermis bulundugu bu olay, haddi zatmda Mehmed Celebi'nin Timur'u ta'kip ve imha etmesile neticelenmis bir tarihr hadise olmadig: g ibi, Timur'un askerlerinin hezimeti iizerine anlatrms oldugu hikaye de gercekte AH Osman tarihlerinde Selcuk hiikiimdarlanndan Sultan Alaaddin'in 'Tatar askerlerile yaprms oldugu muharebe hakkmda soylenilmis bir latife olaraksu suretle kayd edilmektedir :

" . " Sultan Alaaddin Iilhal. gOyiip bazi leskerle Ertugrul kal'a iize-

rinde koyup gitti bu yanada Tatar'a dahi geliip sultanu karsulayup Biga onunde mukabele oldular dahi Tatar 'i bir vechile kirdilar ki hesaba gelmez hatta bir latife nakI ederler Sultan Alaaddin buyurdu ki Tatar'Iann .... kesiip derilerin birbirine dikdiriip bir sayban etdiler simdiki halde 01 .sahraya .... ovast derler ... " 2.

Seyahatname'de tesadiif olunan ve bahis konusu ettigimiz bu nevi' zuhul ve hatalardan baska, g6ze carpan diger onemli bir nokta da, hikfiye veya nakl edilmis bulunan hadiselerin muhtelif cilt ve boliimlerde tekrar tekrar nakl edilrnis olmalandir. Yalmz bu tekerriirler yekdigerlerile karsrlastmldiklan takdirde, bir olay veya bir salus hakkinda anlatilan bir kikaye, baska bir boliimde, diger bir hadise veya bir sahrs icin isirn ve zaman degistirilmek suretile yeniden anlahlmaktadir. Sultan Ahmed Meydamndaki vyilanh siitunun kmlmasuun hikayesini , Evliya Celebi seyahatnamc'sinin hem birinci ve hem de iiyiincii cildinde nakl eder. Fakat birinde bu kinlma hikayesinin Selim ikinci'ye digerinde ise Sadnazam Makbul lbrahim Pasaya atf edildigi §u iki metnin raukayesesinden goriilmektedir:

1 Seyahatnfirne I, D. K. T. Y. 2371, 25/h.

Tarth-I Al-i Osman, Belediye Kiitiibhanesi, M. Cevdet yaamalar r 0.106, 23/b.

16

I' ;

( I

1',','

I)

I',

'(

Yilanlar tilsirm dahi at Meydam'nda mevcutdur nih ayet Sultan Siileyman asnnda vezir azarru makbul 'ba'dehii gazab-! padisahiyle maktul olan Ibrahim Pasa hir giin At Meydam'nda cirid seyrin ediip havas He at oynadirken elinde bir topuz vardi gotiiriip ath kaza He 01 tilsnna rast geliip bir kosesin sikest etdi .... " 2.

Boylece tarihi bir olayi iki ayn sekilde nakl eden Evliya Celebi, tek bir menkabeyi veyahut bir rivayeti bazan yalrnz isirnlerin degi§tirilmesile muhtelif sahis veya mahallere izaf'e ederekanlatttgi da vakr'drr. Meseld, Kasimpasa'daki Meyyit-zade mezarlrguu dolasirken bu rnezarhk hakkinda rivayet ettigi bir hikayeyi, sadece isim degistirmek suretiyle, Sin-oglu cami'ini de anlatirken aynen yeniden zikr eder:

" ... Kabr-i Meyyit-zade peder- " ... Sems! Efendi cami'i Sin-

leri Egrl gazasma miiteveccih oglu carni'i namiyle meshur-

olduklarmda valideleri hamile dur bu narn ile rneshur olma-

imis pederleri eydiir ilahi g a- sirun sebebi oidur ki bu cami'i

zaya azimet etdiim bu ehlimin bina, eden Semsr Efendi mer-

'batmnda olam sana emanet hum rahrni maderde iken pe-

eylediim deyiip sefere revane der-i biizurkvan gazaya gider ,

olunca .. , hatunu merhume 0- ehli hamile olmagla llahi bu

lur defn ederier biernrillah ehlimin karnmdaki evladum

giirde vaz'i haml ediip ma'sum sana emanet eylediim diyerek

valide-i merhumesin memesine gazaya rmiteveccih olur ...

yetisiip emer pederi seferden goriir ki ehli ahirete intikal

selametle geliip ehlin sual eder etmis ehali-i mahalleden ehli-

merhume oldu derler heman nin kabrinin sorup biz g azaya

mu'tekid gazi eydiir ben anun miiteveccih oldugurnuzda eh-

karmndakin karhane sahibine limizin karnmdaki evladi i'ti-

emanet verdiim tiz ehlimin kad-i tam ile 01 Kadir-i Kay-

kabrin bana gosteriin deyiip yum'a emanet vermistiik ...

derhal kabrine varup kulak kabr icerisinden bir sada'i

" .... Kaddi on zira' burma bir ejder suretidir ve on zira' dahi zerninde Sultan Ahmed cami'i bina etdikte tiyn-i turab icinde kalmisdur hatta Selim-i Sani mest-i fani atiizre ubur ederken egerhanesinden bozdogan miicevher topuz ile mezktlr ejder siiretine bir topuz urun-

ca .... " 1 '

"

1 Seyahatnfime I, D. K. T. Y. 2371. 16/b.

Sey.hatname III, Is.ubul 131~., S. 208.

'tI:ltar gurdeki bir ma'sum sadasr istima' olunur .: ... 1

17

J )II)

ll1a BUll)ane ... -',

Evliya Celcbi'nin hazen de, her hang;' bir zat hakkmda yazilmis bir rlvayeti;kendisininseyahatnall1e'sinde hal tercemesini.yazdigi diger bir zata Izale ettigi g·oriiliir. Nitekirn, Diirr-i Meknun gibi menakibnamelm:de Bayezid Bistarni icin yazilan !:iiI' menkabenin esasnn muhafaza ederek, yalmz, bir iki isirn degi~ikligi yapip, bunu Sultan Bayezid Ve.li'ye atf ile kaleme alnus bulundugu, menakibname He seyahatnarne mukaycse edilince acik bir surette meydana cikar :

Seyahatname'den :

" ., . BuBayezid Han'm cok menakibi vardir amma bu mena-. kib-i Bayezid Han garibdir zaman-i saltanatiannda intikalinden. yedi sene mukaddem canh ve kanh ... kisrmrn tenaviil etmemi§Ierdirbir giin takaza-i nefs ediip tabiati paca istedi nefsini 01· kadar ibram ediip .. cihad-i ekber eder ahir huzuruna bir sahan.;., paca getiirup nefsine hitap ediip buyururlar ki ey nets muradm iizre iste paca geldi... crk tenaviil eyle deyince 01 an mubarek agzmdan heman gelincik rnisal bir mahluk cikup kelb-i akur gibi pacayi suyundan nu§

ediip ... " 3. ' .

Menakibname'den :

" , .. Hikayet-i Bayezid Bistamt " , Hazretleri .... sol l~adai' riya-

zet cekerdi nefsi zebunetmek icin yediyil hatm koyunbasi ozledi ahir bir giin nefsi takaza

, eyler miiridin ganderir .. " Bayezid tabaglebasi oniine kor eydiir ey nefs. ; .kelb gelrnuradun her ne ise g~r, .. agzmdan bir kelb cilcar basi bittemam yiyiip ac agzlllI g-ireyim Bayezid eydiir eyi kurtuldum ... " 4.

Boylece her hangi bir menkabe veya rivayeti kendi uslupve tar. zma gore istcdigi gibianlatmakta .biiyuk bir mahzur g0rm~yen. f._v,Uya <:;elebi vak'alann cereyan ettigi yJllaraait verdig! tarihlerin de,dogru- lugunu tetkik ve tahkikte itina gostermemi§tir Bundan dolayi seyehat,name'den faydalanacak olanlarm bu ciheti de daima g(jz 'oniindebulun-

Seyahalnflme I, D. K. T. Y. 23'11, l6G/b. Seyahatnarne, istanhul 1814, IV, .a3.

S Seyahatnfime I, D. K. T. Y. 2371, 127/b,

4 Ahmed Bican, Diirr-i Meknun, D,. K, T. Y, 6695, 17/a.

i8

durmalan icap eder, Ciinkl, seyahatname'nin istinsah ve 'tab'~ esnasmda vuku' bulan hatalan haric tutulacak olursa, bazl dogum, vefat, tayin hususunda verilmis bulunan tarihler He baz: tarihi olaylarm cereyan ettigi yillan gaster en tarihlerin cok kere yanhs oldugu goriildiigii gibi, bazen de asir hatalarma tesadiif olunrnaktadir, Nitekim Cengiz Han'm 'islamiyeti kabul eUig( izah olunurken " ... Kublay Han'in babasi Cengiz Han'dir kim sene 61 tarihinde Hazret-i Risalet-penah bu Cengiz

Han'a name ile Me'a~ ibn Cebel (J:~j.\ :,1.".) nam sahabe-i .... elci

ganderup Cengiz Han huzuruna varup .... " 1 diyerek Peygamber

ile Cengiz'I muasir giilltermi~tir.

Seyahatname'de tesbit ettigimiz bu zuhul ve hatalardan baska, aydinlanmasi gereken diger bir nokta da, seyyahm kendi zamanina ve rniisahedelerfne atf ettigi olaylann gercek olup olmadigi meselesini arastrrrnakhr. Evliya Celebi, bazen "ayne'l-yakfn hcsil eidigim *eyleri tahrir ederim" ifadesi ile, bazen de . "Fakir, Hald" tabirlerile vermi§ oldugu mu'hlmatm kendi miisahedelerine ait bulundugunu gastermek istemistir. Halbuki onun bu nevi'den verdig i izahlar ayni mevzu'lan anlatan zaman{ndan evvel yazilrrus eserlerle karsilastmldrg; takdirde, cok kere EvJiya Celebi'nin bu eserlerden faydalandigr ve hatta bu eserlerin miielliflerinin kullandiklan ifade ve tabirleri aynen iktibas edip ken dine mal ettigi anlasihr.' Buhususta bircok ornekler vermek kabildir. Fakat biz burada seyyahm kendine mehaz olarak Iaydalandiguu tesbit ettigimiz Pecevi'nin tarihinden miiellifin ad im zikr etmeksizin aldlgl bir metni gastermekle iktifa ediyoruz:

Seyahatname'den r Pecevt'den :

" ... Ferhad Pa§a... bir mus- " ... Ferhad Pasa .. bir mushaf-i

haft Bayezid Han tiirbesin- §erif elan Sultan Bayezid mer-

dedir hala ... " 2 hum tiirbesinde mevcutdur ... "3.

Seyahatname'de tebariiz ettirilen bu noktalar, yani zuhul, tekerriir, sene hatalan ve baska eserlerden yapilan iktibaslar bu biiyiik TUrk seyyahmm eserinin orijinal degeri iizerinde miiessir olurlarsa da, itiraf et~ek Iftzlmdlr ki, bireok arashrrna ve yah§malanmlza ragmen, seyahatname'de heniiz halline imkan bulamadigrrmz bir hayJi meseleler mevcuttur. <;iinki,' Evliya Celebi'nln bizzat. kaynak olarak zikr ettig! Sazname (Nihani Celebi), $akaname (Evliya Celebi), Saltukname (Kenan Pasa), Sakmame (Mantikt) gibi miiellifleri ma'Ium olan eserlerle Tuhfe

Seyehatndme, istanbul 1928, VII, 629. Seyahatname 1, O. K. T, Y. 2371, 58/~. Pecevl Ibrahim, Tarih, istanbul 1283, 1, 31.

i9

Tarihi, Yanuvan yahut Yenuvan Tarihi gibi yazarlan mechul bulunan eserlerin hirer niishalanna kiitiiphanelerimizde simdiye kadar tesadiif etmek miimkiin olmarmshr. Binaenaleyh seyahatname, hem adi gecen eserlerden bizi haberdar etmek ve hem de bu eserlerin muhtevalan hakkmda bir fikir verrnek bakimmdan biiyiik bir deger ifade eder. $u halde Evliya Celcbi'nin kaynak olarak zikr ettigi bu eserler bulunmadikca ve seyahatnflme'nin biitiin ciltleri ayn, ayn tetkik edilerek mehaz ve kaynaklan tesbit edilmedikce bu biiyiik eserin umumt mahiyeti ve degeri iizerinde kesin olarak hiikiim vermek dogru degildir. Esasen evvelce de isaret olundugu iizere bizim buradaki bashca gayemiz Evliya Celebi. seyahatname'sinin birinci cildine ait kaynak ve mehazlan arastirmak ve bilhassa bu kaynaklann seyahatnarne ile miinasebet derecelerini tayin etmek teskil ettiginden ictimai, iktisadt, cografi, tariht, folklor ve daha diger konulara ait verilen ma'Iumatm mahiyeti ve degeri iizerinde durrnak konumuzun haricinde kalrnaknr,

Seyahatname'nin Matbu' Niishasmlll Degeri ve Yazmalan He Mukayesesi, Yeni Bir Melin Te§kilinin Liizihuu

Seyahatnarne'nin birinci cildi iizerinde yaptigrnnz arastirrnalarda gaze carpan kusurlar, yalmz bundan evvel bah is konusu olan ve bizzat miiellif tarafmdan yapilrms bulunduguna isaret olunan zuhul ve yanhslardan ibaret degildir. Bilhassa seyahatname'nin tab'i vve muhtelif zamanlarda yapilan istinsahlan esnasmda da kelirne, gramer, metin cikarmalan gibi bircok hatalar yapilrmstir. Bu sebeple konumuzu teskil eden kaynaklann tesbitinde daha aydm ve kesin bir netic eye varmak icin, herseyden evvel seyahatname'nin matbu' niishasnu incelemek ve muhtelif yazrnalan ile karsilastirmak icap eder.

Bilindigi vechile, seyehatname ilk defa, eserin ansozU ile secilmis birkac hikayedcn ibaret olarak "Miintehabat Evliya Celebi" ba§hgl altmda 1256 senesinde tab' olunmus ve 'daha sonra 1262, 1264 ve 1279 senelerinde yeniden yaymlanrmsur. Seyahatname'nin tam nietinlerile tab'ma 1314 senesinde baslarulrms ve ilk dart cildi ayni yil zarfrnda ikmal olunmus, besinci cildi de 1315 de yaymlanrmstir. Necip ASlm ve Ahmed Cevdet Beylerin himmet ve gayretlerile lkdam Malbaasmda yapilan bu nesriyat baz: sebeplcrden,ihtimal ki, cok siki olan matbuat

ri:

i 'j

I I:,

I"

Ji "

3i?mM

20

kanununun <;lkardlgl gil<;luklerden 6tiirii Macar Akaclemlsl'nin nesir icin yaprrus oldugu tesebbiise kadar inkitaa ugranll§hr. Bu akademinin yardurn ve Dr. Karacson'un ilave notlan ile altmci cildi de ~1318 de tab' olunmus ve bu cilt ,oneminden dolayi Macarca'ya terciime edilmishr. Bundan sonia, yediuci ve sekizinci ciltler, simdiye kadar yaprlrms bulunan tab'lardan f'arkh olarak birkac yazrnanin karsilastinlmasi SUe retile Tiirk Tarih Enciimeni tarafrndan ve Kilisli Rifat Efendi'nin nezare.tinde. 1928 senesinde tab' edilmistir. Dokuzuncu cilt ise, yine muhtelif' yazmalann mukayesesi ve Tournefort'm Voyage du Levant, Thomas AIlom'm Constantinople and Seven Church, Jouanin'in Turquie adh eserIerinden naklen 26 adet cesitli levhalarla ve Ali Reis'in 1567 senesine ait Ege ,haritasl ile birlikte 1935 yilinda ve onuncu cilt de, Piri Reis'in Kitab-lj3ahrlye'sindeki Kahire ve iskenderlye, haritalanmn ilavesile 1938 senesinde Maarif Vekaleti tarafmdan yaymlanmislardu . Yalniz bu son iki eildin transkripsiyonu esnasmda yaprlan hatalann ccklugu, bu iki cildin de ilk bes cilt gibi kusurluolmasina sebep olmustur 1. Seyahatname'nin ilk alti cildi, nasirinin de belirttig] iizere, yalmz Pertev Pasa kiltubhanesindeki yazma niishasi esas olarak almmis ve diger yazma niishalarla karsilastmlmadan tab' edilmistir. Bilhassa bu tab'm, matbuat kanununun cok sib ve sansiir usuliiniin tatbik .edildigi bir devre tesadiif etmesi, eserden, bircok parca cikanlmasma ve netice itibarile matbu' seyahatname'de yazma niishadan cok farkh ve eksik

. birmetnin meydana gelmesine sebep olmustur. Seyahatname'dc sansii-riirr e;lkardlgl ve her biri ayn ayn bir deger tasiyan bu parcalar tetkik .edildig i zaman, bunlann arasinda tarihl olaylara, hal tercernelerine ve -EvliyaCelebi devrindeki sehir hayatinm gelenek ve adetlerine dair bireok.ma'lumati ihtiva eden kisnnlar bulunmaktadir. Bunlan birer hirer burada zikr etmek irnkansizhg: karsrsmda, bunlardan yalniz birer ornek

, almakla iktila olunrnustur. Mesela, Sultan Osman II. nin katli hakkmda Evliya Celebi'nin verdigi mufassal ma'Iumat matbu' seyahatname'de yoktur. Bu hususta yazmalarda gariilen metin §oyledir:

': I': " Osman Han dilgiyr olup lstanbul'dan Sam'a ve Misir'a g idup anda " '; t , karar etmek icin tug lar Uskddar'a cikrms iken kul guluvv-i am ediip

Osman Han Aga Kapisi'na .dahil diislii ve anda kabul elmediler andan Yeniodalar icinde Orta Cami'e dahil diistii anda dahi kabul . etrneyiip Biinyaz CoL.) nam bir pehlivan haylaz karn miist-i peh!ivanl ile Osman Han'l ura ura arabaya koyup Yedi Kule'de .....

1 Prof. M; Cavid Baysun, Evliyn <;:elebi mad., islam Ansiklopedisi.

i

,.

!

21

sehid ctdiler Cebeci basi nam bir kafir miibarek -kulagini kesiip Davut Pasa'ya miijde gotUrdii ve nU'!?-1 serifin At Meydanr'nda Sultan

Ahmed turbesine defn etdiler icmal eUlUS-1 miikerrer Sultan Mus-

tafa bin Sultan Mehrned Han hin-i ciihlsda Yeniceri Ocagr'ndan

Kara Mizak CJI.;.-o_';) 01 mahalde orta cavus idi oldern bas cavus oldu Osman Han'm sehadeti giinii kat! olunanlar evvelii hace Orner Efendi ibtida menba'<i fesad budur ve Daru's-se'ade AgaSI Siileyman Aga'Yl da pare pare etdiler ve vezir Dilaver Pa§a'YI pare pare ve kaimrnekam Ahmed Pasa ve Defterdar Baki Pasa ve Sekbanbasi Nasuh Aga ve Yeniceri Aga'si Ali Aga'YI pare pare ve Sultan Mustafa Davut Pa§a'YI vezir-i iizam etdi yevm fi 24 Mustafa Han'm kiz kanndasi zevci idi ba'dehuMurad Han kat! etdi ve yine vak'a-i Osman'da 01 gice i<; agalan kapi agasll1l pareleyup lesin tasra atdilar ve N Meydam'nda lesini tuft ejdere salb etdiler ayaklanndan ve Abaza

Mehmed Erzurum'da isyan etdi " 1

Bunun gibi, Evliya'nm 0 zamanki Istanbul hayah uzerine anlattigi cesitli hikayeler ve 0 devirde sokak divanelerine dair yaptig: tasvirler yine tab' esnasinda sansiir edilmistir, Mesela bir rneczuba dair anlattig: §U parcaya da yalmz yazrna niishalarda rastlanmaktadir :

" ... Hikrnet-i garaib bir giin bu divane Nesim nam bir Yehudi'nin la§esine iie; yiiz Cehudlar He fast gehip heman koca divane Yehudi'< lerin icine giriip basinda olan helvac: kiilahuu bir Yehudi'niu basma giydurup Yehudi sabkasrm kendi basina giyiip lesinin anu sira miiezzinlik ederek ubur ederken Yehudiler feryad ediip bre Celebi rniishlman degildir diyenin kimine balgam kimine sum iik atarak kimine must urarak Yehudi tabutu altindan gecmek murad edindikde cufudlann akillan baslanndan gidup tabutu sah-rah iizerine birakurlardi meger Yehudllerin zu'rn-i batillarmca bir miisliiman Yehudi meyti altmdan geese yahud iistiinden atlasaol meyt

ehl-i eehennem ola bu hal uzere lase-i Yehudi meydanda kalup ahir divaneyi baz: miisliimanlar birkac guru§a sulh ediipba'de's-sulh .... divane lase-i Yehud iizere .... cde ede basinda sapka He firar etdi iste bu gilne bir budala can idi .. "~.

Bundan baska, konumuzun aydmlanmasi hususunda bir, deger tasiyan .ve mehazlara aitbilgi veren muhtelif parcalar, yazma niishalarda tesbit edildigi halde matbu' nushada yoktur. Mesela, Tezkere-i Davud

L :i

1 Seyahatname I, D. K. T. Y. 2371, 76/b.

Seyahatnflme I, O. K. T. Y. 2371, 150/0.

adh eseri zikr eden §U parcada oldugu gibi: .

" ... Nice esnaf yamaklan vardrr ... anlan beyan edelim evvela iittaran-i Misir Zindankapisr haricinde piir silah olup ... arab alar iizere zenbiIler icinde eger ve zencebil ve pesbase ve kebabe ve kakule ve darcin .. misilli esyalar ki bilciimle iiC; bin yetmis aded edviyelerdir hiikema-i miitekaddimin Tezkire-i Davud'da bilciimle tabiatIeri ile ... tahrir olunmusdur ... "1 •.

Sansiirden dolayi cikanlmis bulunan bu nevi'den noksanlardan baska, Seyahatniime'nin tab'i esnasinda nasir ve miirettiplerin sebebiyet verdikleri bir tabm hata ve eksikIikler de gaze carpmaktadrr ki, bunlar da onemli bir yer tutmaktadirlar. Daha evvelce de temas olundugu iizere, Evliya Celebl herhangi bir olayi, izahi veya hikayeyi eserinin muhtelif cilt veya bOliimlerinde miikerreren zikr etmistir. Halbuki, nii§ir bu tekerriirIere sadakat gastermeyiip bazilarim kendiliginden hiilasa etmis veya dogrudan dogruya cikarrmstir. Netekim Evliya Celebi Galata Kulesi'nin Yagkapani kapisim izah ederken, bu kapnun iizerinde bulundugunu anlattigt suekitabeyi i

._rC:- .Jl s. c}) )...... .j. \ ,.J..., ..\"'! '_;;".1. \) ra.> J\ oj) ,{._sfS, .)L.j)) ,.l!")) .::- ;.(~ ) jI

W~ ....... ~ c.;, . .J..! ~V'" J)~ <J; ';:').J' t:»: ~

ikinci defa da Bayezid devrindeki zelzele miinasebetile tekrar kayd etmektedir 3. Halbuki, na§ir bunlardan yalmz Bayezid devrindeki zelzele miinasebetile zikr olunan kitabeyi tab' etmis 4 ve Galata Kulesini anlatirken verdigi kitabeyi tamamile crkarrnistir.

Bundan baska yazma niishalarda tesbit edildigi iizere, Evliya Celebi, seyahatname'sini yazarken, metinler arasinda bazi bosluklar brrakmrs ve hatta yalmz serlevhalanru zikr etmekle iktifa edip ikmaline imkan bulamarms oldugu bazi bOliimlerin mevcudiyetine bundan evvelki bahiste ornek veriJmek suretile izah olunmustu, lhtimal ki, seyyah,

Seyahatufime I, O. K. T. Y. 2371. 286/b. Seyahatname I, O. K. T. Y. 49/a.

Ayni eser, 168/b.

Seyahatndme, istanbul 1314, I, 428. (yazrna niishadan Iarkhdir].

23

bunlan bilahara zaman ve firsat buldukca ve ma'lumat elde ettikce tamamlamakta idi. Eserin tertip, tanzim ve yazihs sekli iizerinde -bunlann bir fikir vermesi bakimmdan deger ta§ldlgma daha evvelce temas edilmisti, Halbuki, bahis konusu olan ilk alb cildin tab'i sirasmda, ndsir bu cihetIeri gaz aniinde tutmayarak muhtevalan yazilmarms bulunan serlevhalan ve aralannda bosluk bulunan metinleri tamamile cikarrms bulundugu da yine §U mukayeseden anlasilmaktadrr :

Yazma Seyahatnarne :

'~ ... Carni'in kible kapisi iizerine tarih vaz' olunmusdur tarih Goricek bu cami'i dedim tarihin

anin j~ Jb r!)'. J> ·.1:f.\ v")" j.,J,\ Kangr bab iizere tahrir olundugu rna'Iumumuz degildir ve harern-i muhteremesi sekl-i murabba' bir beyaz mermer ham ile mefrus bir sahradir cevamb-i erba'asindaki yan suffeleri iizere ciimle

aded gflna' gunler iizere rengarenk haceratlar He miizeyyen

aded tak-r havernaklar dahi fevkmde

aded revzenlerdir dahi Ievkinde ciimle aded camlardtr ve bu haremin ortasmda bir kasr-i ali misal

bir havuz sadirvam vardir fevvarelerinden ayn-i ziilaller pertap ediip cemaat def"i hararetic;iin nu§ ederler amma bu havuzdan abdest almmaz zira canib'i erba'asi

sebeke kafesdir iistii bir ku bbe-i seriimeddir ve bu harem

1 Seyahatnfime, istanbul 1314, I, 218.

Matbu' Seyahatname :

" ... Carni'in tarihi i Goricek bu cami'i dedim

tarihin amn jl:..i Jb r-l)', J> .4} v")'. j..(l,) Haremi dahi sekl-i murabba' beyaz mer mer ham ile mefrus bir sahradir. Dort tarafmda yan suffeleri iizere gune gun amudlar iizerinde rengarenk hacerat He miizeyyendir. Harernin tii ortasmda bir havuz sadirvam var, ayn-i ziilal gibi sular akar cemaat ic;ub defi hararet ederler. Amma bu havuzdan abdest almmaz. Cun' kii dort tarafrsebeke kafesdir. Ostii kubbelidir. Amma hare-

min kible kapismm " 1

24

tulen ve arzen

ayakd!rv~ iie; adedbab-i kebid vardir sol kapisi iizere

"tarihi

ve sag yan ka i'lISI iizere tarihi

ve harem kible kapisi amma 'bu

kible kapisimn " 1

Seyahatname'nin tab'mda bahs ettigirniz bu nevi'den ku~urlardan ~~~~~ .. ~~y~ahl~. kul~.andlgl "nuhas", "mestur" gibikelimeler"balm",

ortulu . diye oz Turkce'ye terciime edilmis ve hatta bazr ctirnleler de meal an h,iilasa edilmislerdir, Yapilan bu gibi hiilasalarda bilhassag oze yarp'an cihet, ma~,a~m degismesine ve hatta yanhshklara meydan verilmes.l,ne .. v~ tesekkilliine sebep olmustur ki, biz, sayisi pekcok olanbu nevr hulasalardan mukayese icin ancak iki ornek veriyoruz :

Ya7~a Seyahat?ame: Matbu' Seyahatname :

a) ... Kostantm habdan biddr a) "... Koslantin derhal bidar

olunca .,. ciiml~ v~cudun- .olunca vticudunda illet-i ciiz-

. cia cerm illetden bir tiel kal- zarndan eser kalmaz, Heman

may~p ten-diiriist olup diirr-i parmok gotiiriip miilet~i nasa-

b~~~~.' .. olmus hernan parrnak raya dahil olur.Tarih"i Yan-

goturup <1I\c.JJ-.s-oo<.\J\'jI'j\)i deyiip vau'da bayleyaZI!mI§dlr.:.;" 3.

mezheb-i mecusiden din-i isa'ya . . .. .' ..

girmesinin ash budur tarih-i

Yenuvan'da dahi mufassal yaz-

rmsdir ..... " 2

b) " ... Silahdar Muslafa Pa§a'YI nedirn-i has ediip vezir-i sanl payesile ihsan ediip

cikardilar ve yine seref-i sohbetlerile mii§erref seb u ruz rniiserref idiler andan Erzu-

b) " ... Silahtar nedim Mustafa Pa§a'YI hazir ediip vezir.; sanl payesini ihsan eyledi A~dall Erzurum'a varup '" "5.

runr'a varup ... ",

1 Seyahatname I, D. K. T. Y. 2371, 75/b.

Seyahatname I, D. K. T. Y. 1271, 10/b. Seyahatname, istanbul lilLl. I, 52. Seyahatname C D. K. T. Y. 2371, 86/a. Seyahatname, Istanbul 13B, I, 240 .

25

Matbu' niishada nasir tarafmdan yapilrms olan ve buraya kadar belirtilen kusurlardan baska, miirettip hatalanmn da dikkate almmasr lazimdir. Bu gibi -rnurettip hatalarmda, bazen . kaseIkelle) ve. miiftii (rnu'in) seklinde dizilmis olan kelirneleri ciimlenin gelislnden ve mana' dan istihrac ediip dogrusunu tahmin etrnek kabildir. Fakat bazen serdani'l-muazzam .(bir dar-i muazzam), $ah. Kulu (Sah Kal'a), Saray-i BayrarnPasa (Behrarn Pasa) .. iIa seklinde goriilen miirettip hatalan ciimlenin mana ve ifadesini tamarnile degi§ti1'ecek mahiyette bulunduklarr unatbu seyahatnarne'nin muhtelif sahifelerinden ahnan ornekler yazrnalardaki. He. karsilastinldrklan vakit anlasilmaktadir 1.

.Seyahatname'nin hakiki deger ve mahiyetini, bozacak derecede na§ir, sansiir ve miirettip tarafindan yapilrms bulunan bu hatalar gaz oniine ahnacak. olunursa, herhangi bir arasurmada ve incelemede dogrudan dogruya matbu' .seyahatname'den Iaydalanm anm yanhs olacagr ve eIde edileceksonuclann pek kusurlu bulunacagi kesin olarak ileri siiriilebilir. Bu sebeple herhangi bir arasurmada yazma niishanm esas kabul edilmesi icap eder. Fakat bu da kafi degildir. Ciinki, Evliya Celebi seyahatnamesi'nin muhtelif yazrnalan bulundugu cihctle ve bu yazmalar arasmda da ge§itIi Iarklar mevcut oldugundan, herbirinin ayri, ayn islenmesi ve aradaki farklann rneydana cikanlarak tenkith yeni bir metnin hazirlanrnasi mecburiyeti vardir. Bu noktalar iizeril1deehemmiyetJe durdugurnuzdan ve miirnkiin oldugu nisbette hatasiz ve dogru bir metnin elde edilmesini mecburi gordiigiimiizden atiirii, istanbul kiitubhanelerinde ve Viyana kiitiibhanesinde mevcut bulunan yazrna niishalan yekdigerile karsilasurarak yeni bir metin hazirlamaga cahstik 2. Bu metnin hazir lanmasi icin iizerinde arastrrma yaptiginuz yazma niishalann haiz 01· duklan ozelliklcr hakkmda umumi bir fikir vermek faydah olur,

. 1 Yazma Soyuhatudme I, 2371 :

Matbu' Seyahatnfime I :

Varak no:

34/a. : Serdur ii'j-mufizzam

07/b : ;Jah Kulu

120/b : Saray-i Bayram Pasa 144/a : Mir'atii'l-k!linat

Sahife no :

233 : Bi r "dar-t muaz.zum

267 : ~ah Kal'a

323 : .Saray-i Bchram Pasn

370 Mir'alii'l-kitap

·2 1153 sahifcyi miitecavi z bulunau bu yell! tenkrth VB tam metin tab 'a haz n- vaz i ... yelte isc de, '§imdiye kadar yaymlamaga bir irnkfin bulamadik.

MevcuJ; Yazma Niishalar ve Bunlarm OzeIHkleri

Bundan evvelki boliimde sozii gecen tenkith yeni ve tam bir metnin hazirlanmasi icin, her seyden evvel, mevcut yazma niishalan tesbit ve '; bunlan karsilastirmak lazimdrr. Seyahatname'nin matbu' nushasina ait i.~tihaz olunan Pertev Pasa Kiitiibhanesindeki yazmadan baska Istanbul Universitesi Kiitiibhanesinde muhtelif zamanlarda istinsah edilen iki yazma vardir. Bundan baska, bid Siileymaniye Kitabligmda ve digeri Topkapi Sarayi (Bagdat Ko§kii) Kiitiibhanesinde olmak iizere aynca iki yazma niisha daha mevcuttur. Matbu' Seyahatnarne'nin yedinci cildinin on soziinde verilen ma'h'lmata gore, Londra Asya Cemiyeti Krali~et Kiitiibhanesinde seyahatname'nin ilk dort cildini ihtiva eden diger bir yazma mevcut cldugu gibi Viyana Kiitiibhanesinde de yalmz dordiincii cildi ihtiva eden bir yazma niishamn da bulundugu anlastlmaktadir. Fakat yaptigmnz arastirma neticesinde, Viyana Kiitiibhanesinde bu dordiincu ciltten baska birinci cildinin de. bir yazma ntishasi bulun~~gu tesbit edildi ve bunun bir fotokopisi getirtildi 1. ;;ayet sahst kiitiibhanelerde bulunmasi ihtimali olan yazmalar haric tutulacak olunursa, Evliya Celebi seyahatnamesi'ne ait simdiye kadar bilinen yazrnalar ancak yukarda adlan ve yerleri bildirilen niishalardan ibaret bulunmaktadir,

Seyahatname'nin birinci cildine dair tam ve tenkitli bir metin ha~ zrrlamaga baslarken, zikr olunan bu yazma niishalar arasinda, fasil bashklanrnn, serlevhalannm ve sahr baslannm tertip ve tanziminde goriilen nizam, yazimn giizeIligi, okunakligi ve metinler arasmdaki miieIlif tarafmdan birakilmis bulunan acikliklann daha bariz olmasi sebeplerinden otilrii Universite Kiitiibhanesinde mevcut iki yazmadan 2371 numruda kayith bulunan yazrna niisha tercihen esasittihaz edildi. Bundan sonra diger niishalar ile karsilastmlarak. aralanndaki farklar tesbit olundu ve birinci cilde ait matbu' niishadan cok daha farkh ve tam bir metin teskil edilmesine cahsrldi,

Tercihen esas oIarak alman 2371 no. h yazma mesin ciltli, semseli ve acik kahve renginde, 19.0 X 29.0 eb'admdadir, Sahifeleri ortalama 41 satin ihtiva etmek iizere 330 varaktan yani 660 sahifeden ibarettir. Ba§tan iki varak fihriste ayrrlrms ve bundan sonra gelen varakta bashk

1 Oesterr. National Bibliothek W.en, Photonr. M. 165.53. Cod Mixt 1382,

27

olmak iizere giize] bir tezhip yapilmis ve metne gegilmi§til'. Sahife kenarlarrna da altm suyu ile cercive gizilmi§tir. San abadl kaglt iizerine islek ve giizel bir nesih hath ile yazilmisur. Yazmanm son sahifesinde 7 Cernaziti't-ahir 1170 senesinde Kadizade Feyzullah ibn Mahmud tarafmdan istinsah edildigine dair kayrt mevcuttur.

Yine Oniversite Kiitiibhanesinde 5939 numruda kayith bulunan diger yazma ise, seyahatname'nin ikinci cildi ile bir arada ciltlenmis, koyu krrrmzi mesin ciltIi semseli ve miklepli olup 23.5 X 34.5 eb'admdadir. Sahifeleri yine ortalama 41 satirdan ibaret olup 399 varaktir. Kahn ve beyaz abadi kaglt iizerine, nesih hath He yazilmis, baslik tezhip edilrnis, sahife kenarlan surh He gergivelenmi§ ve baz: satirbaslan ile serlevhalar da yine surh He yazilrrnstir. Son varaktaki kayde nazaran, 1155 senesinde istinsah olundugu anlasilmakta ise de miistensihine dair hir kayda raatlanmamaktadir. Universlte Kiitiibhanesinde bulunan bu iki yazmadan baska, arastrrrnarmzda faydalandlglmlz diger yazma da, Siileymanlye Kiitubkanesinde Besir Aga kitablan arasmda 448 numero ile kayitli bulunan Besir Aga ndshasidir. Seyatharne'nin ikinci cildi ile birliktevsan mesin He ciltlenmis bulunan bu yazma 22.0 X :no eb'admda olup sahifeleri vasati 36 sahrdan ibaret 312 varakur, Giizel 01- mamakla beraber, nesih hatti He abadi kaglt iizerine yazllml§-bulunan bu niishaya da tezhip yapilmis ve sahife kenarlanna surh He cercive gizilmi§tir. Cildin son kisrninda 1158 senesinde istinsah olundugu kayt edilrnis ise de, kimin tarafmdan istinsah edildigi hakkmda bir ma'Itimat verilmemi§tir. Yalmz eserin bas tarafmdaki ilk sahifede, niishaya sahip olan zatm miihiirleri ile vakif kaydi bulunmaktadir ki, bunlardan birinde (0!1J/t'J 0}-.i-J0V:(;...1 ,;'>~!.l\ ~)..J\).> cS~\ .>;~! J;"1J..I • ..\~.J:.';',:r' J;'.> .uJ ctL\\) ciimlesi vardir. Bunun altmda da talik yazt ile bir satir iizerine C~ -'7c ...;\;.I L- .sf ...;lbJl j>~) ibaresi bulundugu gibi bunun hemen yam basmda da 1100 tarihli beyz! sekilde diger bir rniihre daha tesadiif edilmektedir. Bu miihrim ortasmda C~~~) iistiinde (wl_~~\J. ;.ll )altmda (w~~jlj". <ul),sag ve sol tarafmda (<uIJ:;<-j0i) ibareleri bulundugu gibi mtihriin altinda yine talik yazi ile vakfiye kaydi 0"' ;;jf.1 ~I • ..t .. ) )_,..~ .>1"",1\ (::_::,.k' )):. 01-> ~I) .>)..I,:",,"l. 01~ ~\ w\,~J..L.,...~l. ~'~.>. wp.i~ J;) y.) ~I J:l~1 ,~I t'li!-;k.. J~.)I/ 1,1 1 .J~l? L_'i;. ".I •. D1 c.b, . ..\ .. 1)1 ..\ila. e'" <;1;,J\ -0\..-:.1;)\ .)..» J.~ '_;, ",'6 J,,)'" 0. ,~:_DI~JI) ..\._}\..-:;'Ulw),~ [_LU • .>' • .JI)I.> .1;'1 (~.)4c ~_....!.l\ 0..)J..\ J\l)~ J.iAl\ 01 .v Jl~-) .... l~-:~ yazilmis ve altma milIettisln (~.I..l~ .-':c.uJI..,-» ibaresini havi rniihrii bastlrmstir.

Ozerinde incelem'e yaptigimiz dig er bir yazrria niisha da, Topkapi

11 11

11

",

:

! ;,1

)',1

I'

28

Sarayi Bagdad K'o§kii kitablan arasinda 304 numeroda kayitl: bulunan yazmadir. Bu yazrna da biraz evvel bahs olunan Universite kiitubhanesindeki bulunan niishalardan 5939 numruda kayith olan niishanm biiy~kl~giinde ve onun, gibi bir!nci, ve ikinci ciltler bir arada ciltlenmistir:

CIl~1 koyu Ies renginde mesm cilt olup semseli, nuklepli ve tized acik y~§ll renkte atlasla kaplanrmshr. Fakat bu atlas kap cok yrpranrrus bir dururndadir. Niishamn kagldl beyaz, kahn ve iyi bir cinsden olan abadi kagldldll·. Yazisi ise nk'a ile nesih hath arasmda kansik olup okunrnasi gii<;:tiir.Satll·lanIl tertip ve tanzimi oldukca karisik bulunup satrr aralanndan sahife kenarlanna dogru <;:izgiler cekilmis ve bunlann y~n.lll.a. ihtimalki istinsah esnasinda unutulan ibareler sonradan hasiye ' gib! ilave olunrnustur. Bu ibareler digcr yazmalarda rnetin icinde yazihdir, Bu Bagdad Ko§kii niishasinm sahifeleri ortalama 36 satirdan ibare.~ olup b.iri?ci cildill tekmil muhteviyati 217 varak icinde toplanrmstir. Nushamn islinsah tarihi ve miistensihi hakkinda hie bir kayit mevcut degildlr.

Bagdad Ko§kiinde bulunan bu nilshamn kagldmm kalitesiri;; yafl~l" run olduke,;a eski tip yazilardan bulunmasma ve sahife kenarlarina yap~l~n hasiye nev'inden Have ibarelere nazaran, en eski yazmalardan bl;,I o.lmasI. ihtimalini ileri surenlerbulundugu gibi bu yazmamn .bizzat miiellif tarafrndan yazilrms olmasi ihtimali iizerinde duranlar da vardir, Hernekadar bu yazma, tetkik cttigimiz diger yazmalar arasindaen eskisi olmak. ihtimali varid goriilebilirse de, bu yazrnanrn miiellif tara" fmdan yazilan orijinal bir niisha olrnasi veya boyle bir iddiamn ileri siiriilrnesi ihtimali kabul edilemez, Zira Bagdad Koskii kiitiibhanesin?e~i bu ~a7m.a ile tenkitli ve t.~m bir metnin hazirlanmasi icin esas ittihaz ettigirniz 2371 numerolu Universite Kiitiibhanesindeki niisha kar§IlalitInI~p mukay.~se olundugu vakit baz: miihim Iarklar gaze carprnaktadir. Bilhassa, Universite Kiitiibhanesi nushasrmn bazi metinlerinde goriilen fazl~i.bare ve ciirnleler Bagdad Koskii mishasinda yoktur. Cok daha senra istinsah edildigi bilinen Universite Kiitiibhanesi 2371 no. niishan~n r~et~?lerindeki b~ .. fazIa . ibal:e ve cumlelerin bulunrnasi, Bag" da~ Koski; ?\~ShaSlIlIn orijinal bir niisha olmadigrm gosteren bashca delillerden biri addolunabilir. Bundan baska seyyahm ciirnleler arasmda ?,lraktIg! bos kisirnlar iIe sadece serIevhalan yazrh bos sahifelerin adedi Universite Kiitiibhanesi niishasinda Bagdad Ko§kii niishasina nazaran cok daha Iazladu. '

Bagdad Ko~kii niishasmda metinler arasmda goriiIen bosluklar ile sadece serlevhalan yazih sahife adedlerinin daha az olmasi, ilk nazarda bu bosluklann bizzat miiellif tarafmdan dolduruIarak ikmaI edildig! ve

29

serievhaIan yazrh bos sahifelcrin de yine miiellif tarafmdan tamarnlandlgl zehabim uyandrrmakta ise de, bahis konusu bu nevi' metinler ve sahifeler diger yazma niishalarla mukaycse e dilince, bunlann ma'Iumat ilavesile ikrnal edilmedikleri meydana cikar. Metin aralanndaki bos kisimlar sadece bosluk kenanndaki keiimelerin yan yana getirilerck yazilmasi suretile kapahlrmstir ki mesela (, .. kaddi zira' . , , ) §eklinde arasi bos yazili bir ibare, Bagdad K6§kii niishasmda bu iki kelirne yekdig erine yaklastinlarak (." kaddi. zira' , , ,) tarzinda yazilrmstir. Metinleri yazilmarms bulunan serlevhalar ise, ckserisi tam amen cikanlnustrr. BinaenaIeyh, Bagdad K6§kii niishasi diger yazmaIara kiyasen, gosterdigi bu nevi'den kusurlanndan dolayi, miielllf niishasi 01" mast ihtimali asla ileri siiriilemez.

Seyahatname'nin birinci cildine ait aralanuda mukayese yapilan bu alti yazma niishadan, 5939 numruIu Oniversite Kiitiibhanesi, Pertev Pasa. Bagdad Kosku ve Be§ir Aga niishalan yekdigcrine benzemekte ve aralannda pek cuzi farklar bulunmaktadir, Buna mukabil Universlte Kiitlibhanesinin 2371 numeroda kayitli diger niishasi ile Viyana Kiitubhanesinde bulunan ve f'otokopisi ahnan yazma da gerek tertip ve gerekse yazl sekli bakimmdan yekdigcrine benzemektedirler.

Bu suretle ozelliklerine isaret olunan yazma nushalarin yekdigerlerile karsrlastmlmasi ve araIannda goriilen farklar tebariiz ettirilmesi neticesinde oldukca kusursuz yeni bir niisha elde edildi ve seyahatname'nin blrinci cildinin kaynaklanna ait calismalarnniz da bu niishaya istinat ettiriidi.

i:

I

, I

I

I

I

. !

, . ~

SEY AHATNAME'NiN KA YNAKLARI

Seyahatname'de Ad. Ge!i:en Eserler Ve Bunlarm Seyahatniime tIe Miinasebet Dereceleri

Seyahatname'nin deger ve mahiyetini daha iyi izah edebi!mek icin seyyahm faydalandigi eserIeri gozden gecirrnek ve bu eserIerin seyahatname ile olan miinasebet derecelerini arastrrrnak lazimdir,

Scyahatnarne, ilk bakista sadeee seyyahm seyahat hahralanm nakl eden bir eser tesirini uyandmrsa da, bundan evveIee de temas olundugu iizere, tariht, cograft, edebi, mali, iktisadi ve daha diger bilgi dallanru ilgilendiren ye§itli sahalan da ihtiva eder. Fakat, kendisini daima derin bir bilgi ve goru§e sahip gostermekten bilyiik bir zevk duyan Evliya Celebi, eserinde zikr ettigi ye§itli ma'lumat ve izahIarm bir yogunu kendi goru§ ve bilgisine istinat ettirmek ve bir takim inamlmasi gUy garip hikaye ve vakaIan da yine ya kendi basmdan gecmis :veya yakmdan rmlsahede etrnis gibi tasvir ettiginden dolayi, bazi okuyucular nazannda onun eseri hos vakit gecirilmek iizere yazilrms ve uydurrnaIarIa doIu bir masaI kitabi zehabmi uyandirrmstir, Egel' seyyahm yazdig I bu uydurma g ibi goriinen hikaye ve tasvirler dikkatle tetkik edilecek oIunursa, bunlarda buyiik bir hakikatin hissesi bulundugu dii§liniilebilir ve hatta aralannda bazilannm diger eserlerden mlilhem olunarak kaleme almrms bulundugu da anlasihr, Nitekim, Tevarih-i Sehr-i Kostantiniyye adh yazma eserde lstanbul'un fethine ait yapilan bir tasvirin seyahatniime'de de yer alrms oldugunu goriiyomz:

Seyahatname'den .

Tevarih-i Sehr-i Kostantiniyye:

" .. hikmet-i Hilda lslambol feth oldugu giinler mah-i temmuz idi deryanm renk-i ruy-i miitegayyir ve hun-i sehidan He kizil gun olmagla her yil kirk glin kamil Eyyiib Ensart kapu-

" ... feth-i Kostantiniyye .. giinli miiyesser olmusdur ve Agustos vakti idi Yayakapusindan Fenerkapusma gelince oIan cenkde §iihedalann akan kam deryanm yiiziinde on bes gun

smdan ta $ehidkapusma varmcaya kadar rfly-i derya kan gibi olur acib vegarib Hildadir .... " 1

3i

mikdan durdi zail olmadi hala Agustos vakti oldukda 01 §lihedalanukamnm eseri zahir olur deryanm ylizli krzarip kizil kana doner ... " 2.

Diger miielliflerin basit bir di! ile yazrrns oiduklan hikdye ve menkabeleri Evliya Celebi, akil ve havsalanm zor kabul edebilecegi fakat muhayyelenin cazip bir ifade He tasvir etmis bulunmasmda zarnanm viikela ve viizera meclislerinde bu neviden rmlbalagau ve uydurrna hikayelerin ragbet gormesinin ve bilhassa niiktedan, meddah goriinen kimselere deger verilmesinin biiyiik bir tesiri vardi ki, bizzat seyyah bile bu ciheti su satirlarla:

" .. dokuz hiikumdar yetmis viizera He miiserref olup kamusunun ahvaline vakif oldum gordlim ki viizera vukela 'iiyan ve kibar hos soyleyenlere bezlegulere garnmaz ve fassallara mail idiler hatta hakir Haleb'de Murtaza Pasa Efendimiz'in Hiinkarbahcesi havuz kenannda hemcelis idim ve baz: sefaaver nildemasile hem-sohbet ve enis idim cok kerreler esnay-i kelamda miibalag amn ifratma vamp irtikab-i kizb-i sarih ederlerdi soyledikleri sozlerin yalam ve dogrusu hakirce ma'Ium idi yiinki bahs etdikleri seferin ekserisinde bile idim hakir anlara muanza etdikce pasa efendimiz ani arm kizb-i sarihini tasdik ediip ... afitap verirdi ..• " B diye acikca beyan etmistir.

Hernekadar seyahatname'de gorlilen bu cesit hikaye, mesmuat ve miisahedelere istinat ettirilen rivayetlerin rnenselerini de arastirrnak icap ederse de, bash ba§lua ayn bir mevzu olan bu cihetin tetkiki, esas konumuz ' olan kaynaklann tesbiti meselesinin hududlanm pek asacagmdan dolayi, burada ancak mevzuumuzla ilgileri derecesinde bunlara temas etmekle iktifa edildigini itiraf etmek lazim gelir

Seyahatname'nin birinci cildinde kaynaklarm nelerden ibaret bulundugunu tesbit etmek maksadile yapilan arastirmada bircok kitap adlanna tesqdiif edilmektedir' ki, bunlan muhtelif guruplar altmda toplamak miimkiindiir.

a) Seyyahm dogrudan dogruya kaynak olarak gosterdigi Hilye-i Hakanf, Yenuvan tarihi, Aleksandir tarihi, Tuhfe; Kurtubi, Saltiknarne, Tezkere-i Dayud, Kanunname, Nihani Celebi Saznamesi, Sahidi Liigati,

1 Seyahatnsme I, O. K. T. Y. 2371, 8/a.

2 Tevarih-i ~ehr.i Kostantiniyye, Belediye Kiitlibhanesi yazrna eserl er, O. 39, 258/., (Yazmanm te'Iif tar ihi seyahatndme'den evveldir},

8 Seyahatndme, istanbul 1314, III, 139.

!

r

....... -----.~-

I

-~ .. ~-.-- ..... ---- ... -~--.-~-~~"~,.---~.- .. -_~,~ .. ~~ .... --~~~~~=-~_ ... -c ••.• 1

I

I

Ii,

l~~_

32

Cifr-i Ali, Evsaf-i Kostantaniyye, Fiittlvetname-i Muhammedi'den ibaret bulunan eserler,

b) Seyahatname ile ne Hade ve ne de mevzu ve muhteva bakimmdan alakasi bulunmayan fakat sadece eserlerin isimleri verilrnis bulunan Hamdi Celebi'nin Yusuf ve Zuleyhasi ile Kiyafetnarnesi, Ahmed' Bican'm Muhamrnediye ve Envaru'l-asikm'i, Katip Salahaddin'in Melheme ve tabirnarnesi, Nev'i Efendi'nin Fusus ~erhj,' Uskiidar! Mahmud Efendi'nin Askname'si Mevlana Ali ibn Salih'in Hiimayiinnamc'si Celalzade'nin Kanunname'si gibi eserler,

c) Scyahatname. ile yalmz mevzu bakimmdan vbenzerlik arz eden fakat rna'Iumat ve ifade larzi iHbarile ayrihk g osteren eserlerdir ki bunlar da Celal-zade'nin Tabakat'iil-mernalik'i, Ramazan-zade'nin Tai·ihi Seyyid Nisanci Mehmed Pa§a'IllnMiratii'I-Kainat\Flitlihat-1 Hayreddin Pasa, Sakaikii'l-numaniye'den ibaret kitaplar,

9) Bir de Esnaf Teskilatimn tertip ettigi alay mlinasebetileadlan zikr olanan eserlerdir ki, bunlar da Cografya, Atlas Minor, Papamunta (Mappa rnundij Sehname-i Firdevst, Ley la Mecnun, Ferhad Sirin Vara-

ka Glil§ah namh kitablardan ibarettir. . .

Bu suretle adlan zikr olunan herguruptaki eserler, seyahatname He rnevzu, malumat ve Hade bakimmdan mukayese. edildikleri vakit, bunlarm ekserisi bir kaynak veya mehaz olmaktan ziyade, herhangi bir hal terciimesi veya bir malumatm .izahi maksadiylcxliger eserlerden yapilmis bulunan iktibaslar dolayisiyle scyahatname'de yer alnus bulunmaktadular. Mcsela EvliyaCelebi, Kanuni'nin defter dar ve 'ni§ancilanm bahs ederken Celal-zade ile Rarnazan-zade hakkmdaki ma'lumati dogrudan dogruya Pecevi Ibrahim Efendi'nin tarihinden iktibas elrnis va bu mi.inasabetle Tabakatii'l-mernalik ve Nisanci tarih'i de mukayesede g6riildligli vechile seyahatname'de yer alnuslardir:

Seyahatnamc'den :

Pecevi'dcn :

" .. Celal-zade Mustafa Celebi " bunlar Nisanl tahallus eder Tosya'da Celal nambir kadinm ogludir deftardar idiIenn-i tevarihte Tabakatu.l-memalik ve kanunname bunlanndrr ve Ramazan-zade MehmedCelebi nisanci idi bir muhtasar tarihi

*

" ... Celal-zadc Mustafa Celeb!

bunlar Nisani tahalliis eder .. . Tosya'da Celalnam bir kadirun og:ludlr... Kanunname dahi yazmistir ve ferm-i tevarihte Tabakatii'lmemalik nam tarih bunlarm miiellefatidir.. Ramazan-zade Mehmed Celebi .. Ni-

33

vardir ... "1

§anCl riitbesine vasil olmus .. bir muhtasar tarih tahrir et-

rnislerdir ... " 2 •

Seyahatname'de dogrudan dogruya seyrah1n kaynak olarak goster-digi eserler de yine, birer birer seyahatnal11.eill;) karsilastmlmca, kaynak olarak gosterilen bu kitablardan bir ktsrnlJlm ve bilhassa tiirkceden baska dilde yazilrms bulunanlarm metinlerinden miiellifin faydalanmadigi yahuzrnevzuun izahmda bununlailgili gorlip kayt ettig'i eserlerdif. Nitekim buna dair seyahatnarne'nin iki ayn bdliimiinde tesadiif edilen Tezkere-i Davud 3 adh eseri 6rnek olarak almak kabildir. Evliya Celebi bir de fa salebci esnafi hakkinda ma'Iumat verirken bir de fa da esnaf alayinda attarlann beraberlerinde gecirdikleri saleb, zencefil, aselbend, darcin, karanfilnevinden baharati sayar ken bunlann hassalarma ait Tezkere-i Davud'i mehaz gostermi§ fakat bu hassalann ne gibi seyler 01- dugu hakkmda bizzat kendisi hicbir ma'Iumat vcrmeriigi gibi T.ezkere-i Davud'da da bu hususa ait verilen tafsilati kayt etmez, Yalmz Tezkere-i Davud'da bunlann hassalanrun yazili bulundugunu §U sure tIe ifade edcr:

a) "., Esnat-i salebclyan ... saleb bir sanmsak disine benzer bir otdir .. , yetrnis aded haSSaS1l11 hekim Davud tezkeresinde tahrir etrnisdir .... " 4

b) " ... darcin ravend siinbiil ... yetmis aded edviyelerdir hiikerna-i miitekaddirnin ve Tezkere-i Davud'da bilciimle tabiatlerile ve hassa-i binihayelerile ferd ferd tahrir olunmusdir ... "5.

1 Seyahatnarne [, O. K. T. Y. 2371, 59/a. 2 Pecev i, Tarih, btanbul 1283, I, 43/44,

a Tezkere·i .Davud, Habibfi'n-neccar koyiinden 6mer Efendinin og-Iu §"yh ve tub ib Davud-r Antaki'nin eseridir.Davud Antakya'da dog-mu~ tahsiIini ikmfd etmek iizet-c Kahireye g iderek yerlesmis ve daha som-a ziyaret etmek lizere gittigi Mekke'de 1005-1003 (1596- 1599) seueainde vefat etmistir, Gengliginde kotiiriim illeline miiptejfi ulmus ve .fakat babaS1U11l tekyesinde kalan Aeern Mehmed ;ierif admdaki zatm mildahaleve tedavisi ile bu haetahktan kurt.ulmus ve ayni zamanda mautik, r iyaz iye, trb ve yuneuca ilimlerine ait ilk tahsi lini bu zattan ogrenmi.tir. 'I'eakere-i Davud arabcadn-. Eserds bir mukaddime dort bab ve bir hatime vardrr, Mukaddimede iliinlere dair bir izahat ver ilmis, birinci babtn kiilliyat-i ilim-ikincl babta kavaninii'b-efrad ve't-terkip, ti~iinoii babda mGfredat ve'I'-miirekkebat, ddrdiincii babtu emrazdan bahs edi lmistj r, Eser ilk olarak 1254 seneainde zeyli ile b.r-"ber Mmr'da Abdiirrezzak matbaasmda tabolunmus va daha sonra muhteli] ciiz ler halinde tekrar yay mlanmtstrr, Bak : Serg is, Mu'cemtl'l-matbuatti'l-arabiye, 1346, 490/491.

4 Seyuhatudme I, O. K. T. Y. 2371, 24(J/a. 5 Ayni eser, 281:i/b.

34

Bahis konusu oIan Tezkere-i Davud nevinden zikr edilen mehazlardan baska, nazar-i dikkate carpan diger bir ,husus da EvliyaCelebinin bizzat tetkik etmedigi halde tetkik etrnis ve faydalanrms gibi gostennis buld1idugu kitablardir. Bu eserler Kurtubi, Cifr-iAli, Firdevsu'lahbar, Miftahii'l-ikbal'dir, Seyahatnarne ile bu eserlerin mukayesesi neticesinde anliyoruz ki, Evliya Celebi bu kitablan gormemis, yalrnz bun Ian kaynak olarak istifade etmis bulunan diger miielliflerin .eserlerinder, mesela Kilnhii'l-ahhar, Fiituvvetname'den iktibas ederek seyahatnarnesine gecirrnistir ki, ilerde Kiinhii'l-ahbar ve Fiitiivvetnarne'nin seyahatname ile olan miinasebet derecelerini tesbit ederken bu hususu

tafsilen izah edecegiz, .

Evliya Celebi'nin kaynak olarak gosterdigi ve buraya kadar hiilasatan bahs olunan bu mehazlardan baska, iizerinde durulmast gereken diger bir nokta da, seyahatnarne'de kaynak olarak zikr edilen ve fakat bircok arastirrnalanrmza ragmen bularnadigumz mehazlardir. Bilhassa bunlar arasinda Kenan Pasa'rnn Saltuknarne, Nihanl Celebi'nin Saznarne, Mantrki Efendi'nin Sakinarne, Evliya Celebi'nin Sakaname ve Yenuvan (yahut Yanuvan) tarihi gibi eserler bulunrnaktadirlar. Bu eserlere istinaden Evliya Celebi'nin anlattigi menkabe, hi kaye ve rivayetlere milsabih ma'hunati ihtiva eden diger bazi eserler kiitiibhanelerde mevcut ise de,bu eserlerin muhteviyati seyahatname He mukayeseedildigi . takdirde seyahatnarne ile aralannda biiyiik farklar goriiIiir, Mesela, Evliya Celebi, seyahatname'nin birinci ve ii9iincii cildinde anlattigi San Saltuk Sultan menkabesini Kenan 'Pa§a'nm SaItukndl11esi'nden faydalanarak yazdrgim acikca Hade etmektedir 1. Kenan Pasa'nin Saltuknamesi'ni bulmak maksadile yapilan arashrrnalar neticesinde, San Saltuk rnenkabesine ait biri Topkapisarayi ' ve digeri Universite Kiitubhanesinde- olmak iizere te'lif tarihIeri ve miiellifleri belli olrnayan iki yazl11a ele gech-ilmistir. Topkapisarayindaki yazrna, bash basma Saltuk Sultan'm maceralanm hikaye eder. Universite Kiitiibhanesindeki yazma ise, bash basma Saltukname olmayup, Haci Bektas Veli'ye dair yazslan bir velayetnameIcinde yazilrms birmenkabeden ibarettirvBu her iki eserde zikr olunan San Saltuk menkabesi seyahatnamede'ki menkabe ile mukayese olundugu zaman, Topkapisarayi yazrnasmda bulunan menkabe mevzu itibarileseyahatniime'dekinden temamen baskadir. Bu se'-

Seyahatneme, istanbul 1314, 1lI, 336

Topkaprsaeayr Kiiliibhanesi Hazine kramr, No: 1612.

3 Oniver.ite Kiililbhanesi tilrkce yazma eser-ler no I un.

35

bepten otiirii, Evliya'nm bahs ettigi Kenan Pasa Saltukniill1esi'nin bu yazma ile alakasi yoktur. VeJayetniime'de nakl ol~nan ~enkabe',me~.zu bakirmndan seyahatniime'de zikr olunan menkabe lie blr, benzerhk go:- ,

, terirse de, Evliya <;elebi'nin verdigi ma'lumat daha gelll~ ve daha .m,utenevvidir. Binaenaleyh, velayetnamedeki San Saltuk menkabesi ile Kenan Pasa Saltuknamesi arasmda bir miinasebetin mevcut bulund?v~u dii§iiniilebilir. Yalmz bu iki eser arasmdaki milnasebet ve benzerlig in

derecesi hakkinda kesin bir hiikiim verilemez. ..

Kenan Pasa Saltuknamesi'nden baska seyahatnarne'de kayn,ak ol~rak zikr olunan eserler arasmda halline irnkan bulamadigumz diger bir mehaz da, Yenuvan tarihidir , Evliya Celebi, muhtelif sehirlcrin kurulus tarihi ve Bizans hiikiimdarlanna dair ma'hlmat verirken mehaz olarak ekseriya Yenuvan tarihini gostermi§tir. Fakat bu tarihin hangi dilde yazIldlgl ve bundan seyyahm ne derece ve 'ne sekilde fa~dalanml§, bulundugunu tesbit .etrnek imkaru bulunamamistir. Zira Evliya <;elebI ~~ eserden bahs ederken bazen "Latince yazrlnns" ve hazen "Yunan dill iizerine yazilrrns" gibi muhtelif ifade kullanmistir. Hatta bu eserin isminin ge9tigi metinlerde "Kral Yenuvan tarihinde dahi vardir" yahut "Kral Yenuvan'in nakline mutabik gelir"'tarzmda verdigi miibhem izahlardan, Evliya'nm bu eserden bizzat gorerek faydalanrms bulundugu hakkinda kat'i bir hiikrne varmak pek miiskiildiir. Bundan baska, seyahatniime'nin muhtelif cildlerinde "Yenuvan tarihi" mehaz g~ste~'ilme~ suretiyle ayni konulara dair verilen ma'lUmat topIu olarak mutalaaedilince, burada ayni mevzu iizerine verilen izahlann yekdigerine ~ygun gelmesi icap ederken bunlann bilakis hirbirini nakz eder mahiyette

olduklan goriiliir.

Seyahatname'de bu neviden yekdigerlne uymayan izahlara istinaden

boyle bir eserin mevcut olarmyacagi ciheti miidafaa olunamaz. Ancak Evliya <;elebi'nin isitmek yahut okudugu diger eserlerden gor~~~ yolu ile mevcudiyetinden haberdar bulundugu bu "Yenuvan tarihi nden dogrudan dogruya Faydalanrms olmasi meselesi ~iibhelidir. Esasen Evliya Celebi'nin Yenuvan tarihini zikr ederek Bizans sehirleri, ve Ayasofya hakkmda verdigi ma'lumatm ekserisini ihtiva eden !acii't-tevarih, Sahaifii'l-ahbar Kiinhti'l-ahbar, Tevarih-i Ayasofya 1 gibi Al-i Osman tarihleri de Yunan ve Latin dili iizerinc yazilrms eserlerin mevcudiyetinden bahs ederler, Pek muhterneldir ki, bu Yenuvan tarihi· ya Yenuvan

'I 'I ;1 I

il

i,,'j'

"

;\

I

1

" I,

i I

I

Ii 'I',

,

r

d

i

1 Ale'l-Arabl ("..Jolly) Tevar ih-i Ayasofya, Belediye Kllttibbauesi Muallirn Cevdel yazmalan, K, 284,

36

isminde bir miiellif tarafindan yazilnus yahut Yenuvan isminde bir hiiktimdarin hayat ve zamamm hikaye etmis bulunmasindan, "Yenuvan tarihi' veya "Kral Yenuvan'in tarihi" adiyle tanmmis bir eser bulunrnasi ve Evliya Celebi'nin de bundan galat olarak kisaca Kral Yenuvan tarihi seklinde kayd ettig! bu mehaz Al-i Osman tarihlerinin bahs ettigi eserlerden biridir, "Osmanh Turklerinde ilim" 1 adli eserde bu Yenuvan tarihinin Katip Celebi'nin yaphgl "Johann Carlon" un terciimesi olmasi ihtimali iizerine bir kayt vardir. Yalmz gerek Bizans kaynakl~nm dogrudan dogruya tetkik etmek irnkaruna malik olamadigrrnizdan ve gerekse Katip Celebi'nin adi gee;en terciimesini ele geciremedigirnizden Evliya Celebi'nin Yenuvan tarihihakkmda fazla birsey soyliyemiyecegimlzl itiraf etrneliyiz.

Seyahatname'de adlan gecen ve fakat kiitubhanelcrimizdc niishalanrun mevcudu bulunmayan bu nevi den eserlere boylece hiilasaten temas ettikten sonra, Evliya Celebi'nin ne miiellif ve ne de . eser adi zikr etmeden 'verdigi pek cok ma'Iumat vardrr ki, bunlannda birer kaynak veya mehaza istinat ettigi §ubhesizdir. Bu cesit kaynak olarak kullamlmis bulunan eserleri bulmak icin herseyden evvel seyahatnarne'nin mevzuu ile rniisabehet gostere;l ve te'lif tarihleri seyahatname'nin yazihsindan evve! bulunan cserleri tesbit etmek ve her birini seyahatname 'ile karsilashrrnak Iazrmdir. Seyyahm mehaz zikr etrnedenvermis oldugu bazt ma'Iumat ve hatta kendi zati miisahcdesi olarak gosterdigi olaylannekserisinin diger eserlerden iktibas olundugu tetkik ve karsilastirrna neticesinde anlasilrmshr ki, bilhassa bu eserler arasmda Kiinhii'Iahbar, Tezkiretii'l-btinyan, Zeyl-i Sakaik, T'arih-i Pccevi, Kanunnarne (Ayn Ali Efendi'nin), Taberl, Letayifname (Basiri), muhtelif §iiirlerill diisurdtikleri tarih beyitleri ve bunlan muhtevi divanlar basta gelrnektedir.

Yukarda yalniz isimleri verilrnekle iktifa olunan mehazlannhangi evsaf .vernahlyette eserlerden ibaret bulundugunu ve Evliya <;:elebi'nin bunlardan ne sekilde istifade ettigini ve seyahatname'nin bunlarla ne dereceye kadar benzerlik gosterdigini daha acik izah etmek icin mehazlann ayn, ayri. tetkik edilerek seyahatname ile karsilastmlmasi gerekmektedir, Yalrnz Evliya Celebi'nin isirnlerini vermis oldugu eserlerle , adlanm zikr etrneden faydalanrms bulundugunu tesbit ettig imiz eserlerin yekdigerinden tefriki icin bunl an da bir tasnife tabi tutmak ve a§ag'lda

1 A. A'dnan Adivar, Osmanli Tiirkler inde Ilim, istanbul 1843, S. 133.

37

!

\ !

,

I I

!

gosterildigi vechile lie; kisnn altmda toplamak Iaydah olacaktir :

a) Seyahatname'de ad! gecen ve Evliya Celebi tarafrndan faydalamlrms bulunan eserler,

b) Seyahatnarne'de zikr edilmedigi halde Evliya Celebi'nin istifade ettigi eserler,

c) Seyahatnarne'de mehaz olarak gosterildigi halde seyyalunIstifade etmedigi eserler.

Seyahatnil.!ne'de Ad1 Ge~en Ve Evliya (;:elebi Taruf mdan Faydalanrlrms Buhman Eses-Ier

. Evliya Celebi'nin bizzat zikr ettigi eserler arasinda $dhidi Liigati adli eserin mevcut olduguna daha once isaret olunmustu. Evliya Celebi bu eserden seyahatnamesinde "bu halartri diikkdnlartnda zerkerlik eden kefere ..... Simyon'a $dhidi Liigati okudurdum" 1 seklinde bahs eder ki, bu ibareden Evliya Celebi'nin boyle bireserin mevcudiyetinden haberdar oldugunu a§ikil.r bir surette anlamaktayiz. Seyyalnn bu eserden ne suretle faydalanmis bulundugunu izah icin, herseyden evvel "$dhidi Lugatl" 111 tammak ve seyahatnarne He miinasebet derecelerini tesbit etmek Iazimdir.

~ahidi LiigatJ 957 (1550/51) senesinde vefat eden Mug-Iah lbrahim Dede'nin manzurn olarak te'lif cttigi bireserdir. Kiitubhanelerde birbirind en Iarkh miiteaddid yazrnalan bulunan bu Iiigat 1275 yilinda tab' olunmustur. Fakat tab'da tek bir yazrna esas olarak ahnmis bulundugUild an -rnatbu' niisha diger yazmalanndan farkh ve bilhassa baz: beyitlerde gorulen noksanhklar goze carpacak derecede biiyiiktiirler. Bu sebepten otlirli, seyahatnamedle yapilan karsilastmlmada yalniz matbu'

1 Seyahatnfime I, O. K, T. Y. 2371, 2J/a.

38

misha degil,dig'er yazrna niishalar cia goz oniinde tutulmustur.

lki eserin yekdigerile karsilastmlrnasi neticesinde goriilmii§tiir ki, Evliya Celebi bu liigatten Iazla birsey iktibas etmernis yalmz seyahatname'nin birinci ve ii<;iincii ciltlerinde birer beyt yazrms ve ayni z~manda bunlann yazih bulundugu kisimlarda ne ~ahidi Liigati'nm adi ve ne de miiellifi hakkmda ima yoluyle dahi olsa bir ma'hlmat verrnemistir. ;>ahjdi Liigatinden seyahatname'ye alman beyitler sunlardir :

Seyahatname : $ahidi Liigatl :

Yaramazlarla yar olma eyiilerden eyUliik ogren 1

Yaramazlarla yar olma eyiilerden eyiiliik ogren 2

Yokdur iki alemde eyliik gibi sermaye

Yokdur iki iHemde eyliik gibi sermaye

Kamuya eyliik eyle sana ogiit 4

Kamuya sen eyliik eyle oviin ? 3

II· Iskendername

Ssyahatname'de kaynak olarak adi ge<;en eserlerden biri de "Aleksandr Tarihi' dir. Hernekadar bu eserin isminden mevzuunun Biiyiik lskender'e ait oldugunu istidlal etmck miimkiin ise de, seyyahm kendisi bu kitabm miiellifi, te'lif tarihi ve hangi dilde yazlldlgl hatta konusunun mahiyeti iizerinde hicbir esash ma'lilmat verrnemektedir. Zira Evliya Celebi'nin verdigi ma'Iumat yalrnz " ... bu hakirin diikkdnlannda zerkerlik eden kefere ... Simqon'« $c1hidi Liigatz okudurdutri of bize Aleksandire yani lskender Zalkarneun, tarihiti okudurdu ... " s seklindeki ifadeden ibarettir. Bu sebepten dolayi "Aleksimdr Tarihi' nin mahiyeti ve mevzuu hususunda kesin bir fikir yiirutmek imkanim bularnadik. Fakat, Evliya Celebi'nin "Aleksandr Tarihi' , adirn Ahmedi'nin Is ken-

Seyahatname I, D. K. T. Y. 2871, 3/a,

Ibr ahim, ;iahidi Liigab, istanbui 1275, S. 29. 3 Ayni eaer-, 19, 20.

4 Seyahatniime, istanbul 1328 III, S. 248. fi Seyahatn"me I, D. K. T. Y. 2371, 24/a.

39

dernamesi'nde yazih oldugu gibi 1 "lskender Zdlkameqn" seklinde ifade etrnis olmasi ve seyahat~ame'de iskender'in hayati hakkinda verdigi efsanevi ma'lUmatm da lslcenderruime, $ehnc1me, Tabert Terctlmesi nevinden sark kaynaklanndaj-drulen ma'lilmata tevafuk etrnesi goz onunde

. tutulacak olunursa, seyyahm bu sark kaynaklanmn birinden faydalannns oldugu ve bu itibarla "Aleksandr Tarihi" nin de Biiyiik lskender'e ait menkabe ile ilgili bulundugu dilsilniilebilir.

Aleksandr Tarihi' nin yabanci bir dilde yazilrnrs olmasi kuvvetle muhtemeldir. Cunki, Evliya Celebi'nin "kefere Simyon'a $c1hldi Lugatl okudurdum ol bize Aleksandire iarihin okudurdu" ifadesinden anhyoruz ki, Aleksandr Tarrhi Evliya Celebi'nin anlamadigt bir dilde yazih 01- dugundan, Evliya bu eseri ancak Simyon'un yardimilecgrenrnis bulunmaktadir, Yalmz Evliya Celebi'nin kefere Simyon'a okuttugu tiirkce bir esere mukabil Simyon'un ona okuttugu bu Aleksandr Tarihi'nin hangi yabanci dilde yazih oldugunu kesin olarak tayin etmek miiskildir. Kiitiibhanelerde yapilan arastirmalarda Evliya'mn anlattigi tarzda bir lskender menkabesini havi herhangi yabanci bir dilde yazih boyle blr esere tesadiif edilemernistir. Binaenaleyh, kefere Simyon'un okuttugu bu eserin mahiyeti ile seyahatname'de gecen lskender menkabesi arasmdaki miinasebet ve rmisabehetin dereceleri iizerinde bir miitalaada bulunmak kabil olrnanustir. Miisbet olan bir nokta val' ise, 0 da seyahatnarne'de yazilan lskender hikayesinin sark kaynakIannda mevcut bulunan lskender hikayelerile bir benzerlik gostermil; oldugudur, Bilindigi vechile, Makedonyah Filib'in oglu lskender'in sark ve garpta yaphgi miiteaddid seferlerile efsanevi blr sekilde hikaye edilmis bulunmasmdan Iskender destam meydana g elmistir. Bilhassa Sehname, lskendcrname isimleri altinda bazen mensur bazen manzurn olarak bash basma eserler yazilrms oldugu gibi, Tercume-i Tarih-i Taberi, Kiinhii'l-ahbar ve-digel' Al-i Osman tarihlerinde de bilmiinasebe iskender hikayesi zikr olunmustur, Yalmz bu eserlerin bir kisrmnda lskender destamna cok genisyer verildigi halde bir kisrrunda da mesela Kunhu'l-ahbar'da 01-"

1 -Ahmed i, [akendernfime, O. K. T. Y. 971, B/b:

Fcylefos otururken ~iidkam

Bir melik-zade viicude geldi ey ~ah Olup EfliiLunla Bukrat ~ad

Her birine §arkla garbiu arab Feylofos (ildu ve Ziilkarnep §iih

Bir kisi geldi ey niknfim

Ki ana mihr " u mah uliser tacguh Verdiler 01 gun ana lskender ad Karn 'kornu§du kelfiminda lfikab Rum iklimine oldu padi§ah

40

dugu gibi 1 anlatmakta oldugu digel' mevzu' He alakasi derecesinde Iskender menkabesine temas edilmistir, Evliya Celebi de "Karadeniz'in [eihi beyam"ba§hgl altrnda verdigi izahlarda bilmiinasebe [skender destamndan bir parca nakl eder 2. Evliya Celebi'nin lskender'e ait nakl ettig-i bu hikayeyi nereden faydalanarak anlatmis oldugunu tesbit' icin seyahatname ile iskender hikayelerini ihtiva eden diger eserlerlernukayese etmek lazundir ki, bu eserler arasinda seyahatname il~ en cok benzerlik gi:isteren Sehndme, Taberi Terciimesi ve Ahmedi'niii lskendernamesi basta g·elmcktedil'.

a) Sehnarne ile mukayese:

Ma'Ium oldugu iizere Firdevst'nin 3 bu meshur 'eseri, lrau hiikiirndarlarmm ve lskender'in hayat ve . seferlerine dair efsanevi ve tarihl ma'Iumati ihtiva eden manzum bir destandir.

Sehname'nin cesitli mevzulan arasmda Evliya Celebi'nin nakl ettig'! lskcnder hikayeslndeki Kaydafe Ana macerasi da bulunmaktadrr. Yalmz Evliya Celebi'nin bu maeera hakkmda verdigi ma'Iumat He Sehnamcdeki lskender - Kaydafe hikayesi karsilastmldikta arada onernli farklarm bulundugu gi:iriiliir. Firdevsi'nin nakl ettig-i bu hikayede verdigi sahis, mahal isimleri Evliya Celebi'de zikr olunmadiklan g ibi, hadisenin olus ve eery an tarzi da Sehname'ye nazaran cok Iarkh surette anlatilnustir. Filvaki' Evliya Celebi scyahatname'nin nakkasan bohimiinde $ehname-

den "Rflm'un nakkaslart zdde-i tabi'larindan yine din-i isldmin her

bir pehlioanlarui siiretleriii ... yazarlar ki goren iimmi ddemler bogie

sahibkiranlar ~'arml~ degL1 kendiilert cenge muliabbed eder ... ve selef pehlioanlanni $ehname' nin gazdzgz iizere Sam ve Neriman' t ce Zal tie Keshemi ve Riistem ue Ejresuab': ... pehlioanlart dahi tasuir ediip gao'

• 1 Mustafa Ali, Kiinhii'l-ahbar , l.tanbul 1277, I, 136:

n ••• ' bir Sus dahi aksa ve hilfid-i Magreb'de vardn-. 01 SUS-l aka a demekle ma'rufdur .•. 01 SUB-l aksa'da sfikin olan ehl-i garb dairna Endiiliis ~ehirlerini garet ederler vakta ki Hazret-i iskender zarnam oldu g-aretkej-an-t Sus'dan Endiiliis kavminiu ~ikayetleri tahakkuk buldu. Haeret-i jske1Uler lermeur ile miihendi sler vardrlar Bahr-i Muhit ile Bahr-i ~aml'llin sathm hl lmesaha ma'Him edindiler .... "

2 Seyahatname I, O. K. T. Y. 2371, 5/h.

H Iran'm mill. destanrru nazm eden bu mfiruf ~!iirin kiinyeai Ehu'I-Ka31Ill o lup Firdevsl adim mahlas olarak kullanmaktadrr. Kendi isminin Hasan, Mansur, Ahmed oldugu hakkmda rivayetler bulunmaktadn-, Takr-ibi ola.rak hicr i , 325 (934) deTus sehr inde diinyaya gelen §air 334 de· ikmal ettigi Iskenderufime'ainl Sultan Mahmud Gaznevl'ye takdim etmi§tir. Bak: H. Ritter, Firdevsl maddesi , islann Ansiklopedisi.

41

zarlar ki her biri giiga biribirlerine hamle eimededirler ... " 1 diye bahs ederek Sehnarne'yi tanmus oldugunu ifade etmek isterse de, yapilan arashrma sonunda, Evliya Celebi'nin bu hususta dahi Schname'den faydalanmadigi belli olrnaktadir.

b), Taber! Terciimesi ve lskendernarne ile rnukayese :

Bilindigi iizere, Taberi Terciimesinde nakl olunan Iskendcr destam Sehname'de hikaye edilen des tan ile biiyiik bir m.isabehet arz etrnekte ve hatta tertipve tasnif, §ahls ve mahal isimleri her iki eserde ayni 'suretle gecmektedir. Yalmz Taberi'de Sehnarne'ye nazaran, iskender'in Kaydafe'den ne suretle intikam alnus olduguna dair nakl edilen fazla bir kisim vardir ki, bu hikaye Evliya Celebi seyahatnarnesi'nde de mevcuttur. Taberi'deki bu fazla kisim He Evliya Celebi'de nakI olunan hikaye yekdigerile mukayese olunduklannda her ikisi arasinda sadece mana itibarile bir benzerlik bulundugu gi:iriiliir:

Seyahatname :

" •• 0 ba'dehii ... Allah ruy-i arZl bir gUile surete komak icin iskender-i Ziilkarneyn'i halk etdi ... lskender padisah olup cerni' padisahlarkendiiye rnuti' oldular ... amma Kaydafe'den intikarn alam dedikde ...

Hizir Karadenizi kesiip Akdeniz'e munsab ... eyle dedikde 0 •• ciimle ... miihendisin Karadeniz ile Akdeniz'in irtifam alup bahr-i Siyah'i irtifil. iizere bulup yedi kerre yiiz bin kiihken ... cern' ediip Karadeniz'in kat'ina rniibaseret ediip Hazret-i Hizrr hufer iizere milbasir idi ... ta ki bu hal iizere ii<; sene temarn olunca Karadeniz yol bulup cerni ' kefereleri gark ediip ehl-i islam dan Ierd-aferide zarar olmayup Kay-

1 Seyahatniime I, D. K. T. Y. 2371, 292/b.

Taber! Terciimesi:

" . .. iskender... andan go<;dii' Kostantiniyye'ye vardi oturdu ve ddim 01 gayretden melul. idi • o. andan tasra cikdr deniz kenarina vardi derler ki Iskender gayet miihendis idi ve her ilimde rnahir idi hendese il e 01 d aireleri gOl'du ve bildi ki deniz yiicedir ve Kaydafe'nin memlekcti alcakdtr g onlune yukledi ki suyu Kaydafe iline akida ve su ile hayftn ala ... sehirden isciler ... gctirdiiler Karadeniz oniinde bir dag- vardi am kesdirdi her gun otuz bin adam anda isler idi iizerlerine adam kodu kendii sehre vardi ... nice vakit islediler bir giin hucum ediip 01 otuz bin iscileri su aldi gark 01- dular ve 01. memleketi temam

Ii

I'

I.

42

-dafe'nin §ehirlerinden... ve as- su aldi heniiz. su altmda ... " 2

kerinden bir can reha bulmayup

gark-i ab oldular ... " 1

Evliya Celebi'nin lskender hikiiyesindeki bukonuyu dogrudan dogruya ve yalniz Tabert'den istifade ederek yazdigim ileri siirmek dogru degildir. Zira ayni konu Iskendername'de de vardir. Esasen Evliya <;elebi'nin bir "[skcruierruime' ye a§ina oldugunu Bayezi.d devrinin §iiirieri Iaslmda §air Figani'nin hal tercumesini yazarken "Iskenderruime nam manzum te'li]i oardir" 3 seklinde verdigi ifadeden anhyoruz. Yalniz bir- . cok arastrrrnalanrmzu ragmen, Figani'nin te'lif etmis oldugu bir lskendernarne'ye tesadiif olunamarms ve bu sebeple ~vliya Celebi'nin, Figani'nin hal terciimesi miinasebetile zikr ettigi bu lskendername'den onun istifade edip etrnedigini tesbite yarayacak bir imkan bulunamamistir. Binaenaleyh Evliya Celebi'nln bahs ettigi lskender hikayesini ancak elde mevcut diger miielliflerin Iskendernamelerile mukayese ederek bir neticeye varrnak ve onun bir lskender menkabesinden nesekilde istifade ettigini 'gostermek faydah olacaktir,

Evliya Celebi'nin seyahatniime'de "Karadeniz'in. fethi begam" 4 baslIgllll tasiyan boliimde yazdigi :

Fursaitnda diismana oeren. emiin Kagdafa gibi oltsar bir guman

beyti mevcut lskendernameler arasinda yalruz Ahrnedi'nin 5 lskendernames i'nde vardir. Yalmz, munasebet bir beyitle kalrnayip ayni zamanda mana ve vak'amn cereyan tam itibarile de Evliya Celebi'nin hikaye ettigi lskender destam, Ahmedi'nin lskendernamesile bir benzerlik gosterdiginden mukayese Icin Ahmed! lskenderniimesi esas ittihaz edildi. Iskendernamede Kaydafe vak'asmm cereyan ettigi mahal F.um denizi He Magrib iilkesi arasi olarak kayd edilmistir, Halbuki yukarda bahis konusu oldugu iizere, Evliya Celcbi'de bu vak'anm cereyan eltigi bolge

1 Sey.hatuame I, O. K. T. Y.2371, 5/a.

2 Taber i Terciirnesi, istanbul 1260, II, 45, a Seyahatniime I, O. K. T. Y. 2371, 129/a 4 Ayni eser , 5/b ..

5 Ahmedl- MlSlr'da tahsilini ikmalden sonra Germeyan'da yer lesmis ve 815 (1412) senesinde vefat etmist ir. Eserleri arastnda iskendernamesi meshur-rhr, Fazla malilmat iein bak: Thury Jozsef, Eski Tiirk dili yadigar larr, Milll Tetcbbular Mecmuasi, istanbul, II, 113; Banarh, Aluned i, Tiirkiyat Mecmuasi VI, 59.

Karadeniz He Akdeniz arasi olarak gosterilmi§tir. Bu bakimdan EvJiya Celebi He Ahmed! lskendernarnesi arasmda bir fark . goriilmel<tedir. Fakat bu farka ragmen, Evliya'mn Ahmedi'nln lskendernamesini gormedig! iddia olunamaz. Ciinki, Evliya Celebi keidi anlattig: lskenderKaydafe hikayesinin sonunda " ... ba'dehil gine emr-i Hilda fie Akdeniz'in. Sebte bogaz: olan mahalli dahl kat' ediip Akdeniz'i Bahr-i Okga-· 7lus'a munsab etdi , .• "1 seklinde ibaresile lskendemame'nin mevzuundan haberdar oldugunu Hade etmis ve ekseriya itiyat edindigi iizere, bu hadiseyi de yazmakta oldugu kendi konusunun biinyesine gore tebdilen hi kaye etmistir, Her iki eserin rnetinleri yekdigerile kal'§lla§tmld.lgl. z.a~ man musabehetin mevcudiyeti kendiliginden tebariiz eder. Filvaki birisi manzum ve digeri mensur olarak anlahlrms bulunan bu vak'ayi kelime kelirne mukayese etmek miiskiil oldugu gibi dogru da deglldir, faka~ esas maksat kelime ve ibarelerdeki musabehettcn ziyade konudaki benzerligi tayin ve tesbit etmek oldugundan Ahmedl'nin tskende.rniin~esindeki menkabe He Evliya Celebi'deki hikftyenin benzeyen metinlerinden bazilanm mukayese edelim:

Seyahatnarne :

": .. Makedoniyye ve lzmlrin sahibi Kaydafe lskender'e serfunl etmeyiip hasm-i kavi olup Iskender bu Kaydafe melikine bir veche He zafer bulmayup ahar lskender terk-i tecrid olup seyahat ile Kaydafemn diyanna kadern basup Kaydafe Ana'nm divamna dahil olup tarz tavrun ve rey tedbir ciinbis ve harekatill tecessiis ederken hikrnet-i Hiida lskender'i Kaydafe askeri biliip kayd u bend He Kaydafe huzuruna getiiriip mukaddema Kaydafe lskcndcr'in suretin naks etdirrnis idi 01 timsale lskender'i rubar edince bildikim Is kenderdir ernan verrneyiip [skendcri

1 Seyahatniime I, 0'. K. T. Y. 2371, 6/a.

43

lskendername :

" ... Ya~ma alup elciyi Kaydafe sah Dedi men hasaki vaker olasun Dogru soylersek Skender olasun Sahsun adrm caker eyleme Gercegin diy soz yalan soylerne Dogru soyle kim yalan erlik degiil Dirligi yalancimn dirlik degiiJ Rasit kevnin tazedir -daim yiizii Nii kabul olur yalancinun sozii Padisahlikdan yiiziinde US-l nisan Ayet rusen durur olmaz nihan Dedi lskender nice elci ola

Tac u tahtim koyup bunda gele Dedi Kaydafe sozii ((og eyleme Nesne ki isidilmez am soylerue Gostercyim ben sana senden misal Kim dahi kilmaya inkara rnecal Al'z edeyim ben sana senden nisan

44

Kaydafe habs ediip nice zaman lskender habisde kaldi

Ahir Kaydafe lskender'i habisden itlak ediip kendi ile eenk ve cidal ve krlic cekmemek iizere lskender'e' yernin veriip azad etdi . . .. Iskcnder hiikemalarile miisavere etdiler viizera-i lskender etdiler padisahim Kaydafe avratin ne haysiyeti ola derya misal asker ile iizerine vamp ilin vilayetin harap ve yebap ve halkm dendan-i hyg den geviirUp cigerleriin .kebap cdeliim didiklerinde lskender etdi .. kavan Kaydafe beni hapisten rtlak etdikde iizerine asker ve kill(; cekmemek ici.i ahd u nnsak etdim buna bir ilac edin kim Kaydafe'den intikarn alam dedikte heman Hazret-i Hizir bali kaldirup eydiir ya lskender eger Kaydafe'den intikarn alam dersen

Kianlayasun kim seni bildim ayan Pes getirdi an kim nakkas-i Cin Yazrmsdi anda Skender suretin Verdi eline dedi kim kil nazar Kim ola bu naksm issi vcr haber Bakdi gordii kendisinden bir rnisal Ki anda inkar etmege yokdrr mecal Gordu diisrniis cam diisrnan damma Lerze diisdil korkudan endamma

'$e11 bela dammda olmusdu esir Kimseden yogidi ana dest-gir .

Sana benden yokdur her kez zarar Gam yeme ey padisah namver? Oglum eline deydi kiymadun ana Ben dahi labiid kiyarnazurn sana

Pes dedi kim gel kasem yad eylegil Dostluk beniimle bUnyiid eylegil Kim biziimle bagilik kilrnayasun Mulkume lesker cekiip gelmeyesiin Etrneyesiin kasd miilk ii rnahma Hem hasarat lesker-i amalima Ostiime gelmeyesiin tezvirle

Bana mekr etrneyesun tedbirle Pes am elci suretinde gonderilr Sah'u tuhfe deyii cok nesne viriir

·$ah. mali aldi oldu revan

Geldi geni tahtma rusen revan Gel isit imdi ki Zillkarneyn $ah NitdU 01 miilke ciin oldu kine huvah Neyledi Kaydafe'nin peymamm Nice viran etdi hanumanim

Ahdi dahi muhkem etrnisdi sah .Ki etmeye leskerle anm rniilkiinii

tebah

cenk -'ve cidal ve harp ve kital dahi olmaya hem an Karadenizi sehr-i Makedoniyye kurbinden kesiip Akdenize munsab eyle Kaydafe'nin cerni' dar ve diyar-Ian gark-i ab olup intikarnahrsun ve ahd u ernanma dahi durrnus olursun dedikde cemi, hii-' kerna-i Iskender ilIlam-1 Rabbani rey-i tedbir-iahsen bu ola deyii ciimle hiikema-i kuderna-i ... rniihendisin Karadeniz ile Akdenizin irtifam alup bahr-i Siyah'i irtifa' iizere bulup kiihken urnmaller eem' ediip Karadeniz'in kat'ma miibaseret ediip Hazret-i Hizir hufer iizere miibasir idi ... ta ki ii<; sene temam olunca Karadcniz yol bulup cerni' kefereleri gark ediip ehl-i lslam'dan ferd-a - feride zarar olmayup Kaydafe'nin sehirlerin gark ediip Kaydafe ve askcrinden bir can reha bulrnayub g ark-i ab oldular beyt

Fursatunda diismana oirea email Kaydafe gibi oltsar bigumdn 1

45

Van bun anm diyarin 'almaya Fikri Kaydafeydi amn ruz u seb Ana bir hiylet kilur idi taleb Sonra fikri buna erdi kim val' a Bahr-i Rum'un sahilin bir bir gore Ki ola bir yol buluna anda kim 01 Oradan garba su ivun ede yol Ta ki bahrin suyun ayirup ana Orad an Kaydafe miilkune sala Bir miihendisdi Skender kim cihan Cev cev olrnusdu kiyasmdan ayan Hem mesahatde ana cirrn-i zemin Ne kaderdir cev cev olmusdu yakm Bir yeri bulup kiyas etdi duriist Kim oradan 01 su anda vara ciist Pes mernalikde ser-aser her ki val' or araya cern' etdi schriyar

Erte giee dimeden pir ii eiviin 01 arada islediler cok zarnan

Bir zarnan isleyecek oldu temam 01 ki lskender Bog azidrr benarn Ciin gerekce yer kazup deldiler ayirup deryayi ana saldilar

Rum yiice Mag-rib alcakdir ayan La cercm su 01 yana oldu revan Cim revan olmag a bula su rnecal Olur am geril dondiirrnek rnuhal Bahrdenolup revan derya-i ab Eyledi Kaydafenin miilkunu harap

. Gark oldu ciimle 01 sehr u diyiir Fikrle gor mekr etdi sehriyar Fursaiunda diismatui uereti email Ol ala Kaydafe gibi bi guman 2

Seyah'l,lniime I, O. K. T. Y. 2371, 5/., b. Ahmedi, iskenderniime, O. K. T. Y. 971, 24/a, b,

46

III - Tahfe Tarfh!

Evli a Celebi'nin seyahanamesi'nin muhtelif ciltler~n.de <;:~itli mese:. leler dolayisile mehaz olarak zikr ettigi eserlerden biri de Tuhfe Ta

rihi" adh eserdir. .

S~ ahatname'nin konumuza esas teskil eden birinci cildin~e ~~tan-

bul'un Ykurulu~ tarihi miillasebetile Tuna nehri h.~kkmda .ya~dlg~ . 'i :

Yildinm Han Nigbolu ve Feih-i islam'l feth edup nehr-i ~dna nUl s

. k ki d Ad lunup Demirkapu an saman

1 'imbol' a cereyan eitigi esna-t . e am a ya 0 k

a , . 1 . d P hisar'dan ve ge mece

k"miir dokiip Tuna degirmen erm en VP. mar. . . d "1

ve. 0 .' ,," /. r T hf nam ieoarihde mesiur ur

gollerinden saman ve komur 91 < gl ~". e. .: ti S Itan Mehmed'in

eklinde mehaz kayd ederek nakletttgi bu !1va~~ 1, ~ A ..-

~R k ci da Yergok kal'asinm insastna dair ma lumat verirken

uscu Clvann. kt ".» Bu ise mehazrn

~a11lS ve yer ismi degi~tirerek aynen tekrar et~e. recur-. ~.

ve rivayetin ciddiyeti hakkmda bir Weir vereblllr. . ..' .

Evli a <;elebi'nin yalmz isim olarak bahs ettigi bu .es~nn 1<I~: .alt

y t 'Iif edildigi ve ne gibi mevzulan ihtiva ettlgme

oldugu, ne zaman e 1 iitiibh I d eyahatna-

dair hicbir ma'Iumata sahip degiliz. Cerci, Kutu ::Ja:r ~:htelif eser meden evveI yazilrnis Tuhfe adnu tasiyan otuz A ." ban-

k k dil . . de bunlann bazilan tasavvufa, bazilan lugate,

tet 1 e 1 nus ise , . k t . t ih ve cog-

Ian da edebiyata ait olup i<;lerinden ancak bir ac anesi an h b h

rafyayi ilgilendiren eserlerdir. Fakat bu eserlerde de seyya ,l~ d~ s

f"' 'ukarda biraz evvel temas olunan olaylara benzeyen a ise-

~:r~g~e::lif olunmaktadir. Mamafih Evliya <;elebi'nin_ b~~S Jttt. iu~~ tarihinin mevcut olarmyacagi iddia olunamaz. Belki 1 er e oy e

eserin varhgi ortaya <;lkabilir.

1 Seyahatname I, O. K. T. Y. 2:}71, S/a.

Seyahatniime, istanbul 1315, V, 79-83.

47'

IV· Kan:mllame

Evliya Celebi eserinde rnesgul oldugu cesitli mevzular arasinda "Kanunruime-i iiyin-i kaodid-i iertib-i Sulian.Siileqman" 1 bashgrm tasiyan ozel bir boliim ile kanunnamelere: de yer vermis ve Osrnanh lmparatorlugunun Rumeli ve Anadolu'daki eyalet teskilatini inceleyerekbunlana sancak, has, zeamet Vi! timar miktarlanm ayn ayn gostermi§tir.

Seyyahirmz f'aydalandigi eserlerin adlanrn cok defa siikut He gecerse de, bu bdliirnde "Suleyman Han kirksekiz sene saltanattnda ruz merrelz ... oezirleril« miisouere edtip din-! mtibiri gayretine ddima tarz taur-i AZ-i Osmani'nin cemi' esnaj-i askerisine nizam oe intizam. -'ver deyii

bu yuzden bir Kanunruime-i Hiimaqun eimisdir kim am began eder" 2 diye Kanuni Sultan Siileyrnan devrinde tertibolunan bir kanunname'nin mevcudiyetinden bahs eder, Evliya Celebi'nin bahs ettig-i ve Kanuni Sultan Silleyman devrine ait bulundugunu tebarilz ettirdigi bu kanunname'nin seyahatname'deki tam metni gi:izdel1 gecirildikte bu metinde tesadiif olunan '''Eyalet-i Basra ma-tekaddemden. berii miilkiyei iizere

zabt: oZunurdu sezze iarihinde Sultan Mehemmed Han-i Rabi' as-

rinda be-dest-i pasanm. [ethi olup eyalei olmusiur" 8 ve"Eyalei-i

Yemen'i dahi Murad Han-i Rabi' asrtnda tegalliiben imamlar zabt etdiler" oj gibi kayitlarm cok daha sonraki zarnana ait bulunmalari seyahatnarnedeki bu kanunname'nin yalmz kanuni devrine inhisar ctmedigin! isaret etmektedir.

Gerek isaret edilen bu cihet ve gerekse Evliya Celebi'nin vermis oldugu ve bilhassa mehazmm devrini tebariiz ettiren kaydi goz online ahnarak kiitiibhanelerimizrie bir arastinlma yapildig: vakit, Kanunt Sultan Siileyrnan devrine ait olrnak iizere Kanunname, Kanunname-i Hiimayun, Kanunname-i Siileymani, Kanunname-i atik vecedid, Kavanin-i divan gibi adlar altmda muhtelif ve cesitli kauunnamelere tesadiif olunmaktadir ki, .bunlann her bid ayn ayn seyahatnarne'deki metinle kar-.

ve ve

Seyahatl1lime I, O. K. T. Y. 2371, 60/a. Ayni eser, 64/a.

48

silastmldigmda bu kanunnamelerden hie bir!:i.nin Evliya ~eIebi'de zik~ olunan kanunnarne ile miinasebet gi:istermedlgl ve temarnile ba§ka. ko nulara dair bulunduklan gorilli.ir. Yalrnz, _l017 (1608/1609) _ se~esmde Agn Ali E/elldi'nin topladigt "Kavanin-i Al-i Osman der hiiiasa-z meza-

. . 1 ft . dioan' adli eseri ile daha soma 1083 (167211673) Y1111l_?a mm-z (e er-t . ., 'Ai'

Hezarfen Hiise fiti E/endi'nin yazdig: "Telhisii' l-befan. [i kava~m-z, ~~

Osman" 1 narn eserinin eyalet teskilatma ait kisrru seyahatl1ame de 1

kanunname ile bir benzerIik gosterirler. .

Bu iki kanunnarneden Telhieii'l-beqati miiellifi H,ezarfen Hii~,egin Ejendi '<Tenkihii'i-teoarih" adh tarihini Vi$ne-zade l z zeii Efendz y~ ~ takdim ettigi sirada bu zatm te~vikIyle Tel1z!sii'i"bey.~~ adh.~senn~ rnuhtelif kanunnamelerden ve bilhassa Agn Alz Efendz run esellnd~n. faydalanarak yazrms oldugunu bizzat kendisi Telhisii'l-beijan'u: gll'l§ kisrmnda zikr eder 4.

Telhlsii'l-beyan bilindizi iizere mevzu' itibariyle "Hazine-i Amire:nin

'" .. "1 ' lb"

mukarrer ve gayr-i mukarrer iradi., "Ug ayda bir vert en mevac. '

"Has bahcedeki neferat ve bevvabamn sayilan He . b~nlar~n_ yevn:,lyeleri" "Kavanin-i divaniye", "Memalik-i mahrusadakr rmr-nnran ve umera", '''Her sancaktaki kihc, zeamet ve timar rmkdarlarr' ha~,klllda ~a-. htmah ihtiva eder. Biitiin bu mevzular. ar~sl~da yaI11lz.Mel~,a,zzk-~ malzrusadaki mir-miran" ve "Her sancaktakz kilic zeamet ve t~mar ua! hgl altmda gol'lilen ktsimEvliya Celebi seyahatname~i'?dekl ,kan~nname ile ilgili bulunmaktadir. Bu kisim ile seyahatname run metinleri mukayese olundugu vakit zeamet, timar ve has'in Imkda!'I~n, I:a~~kmda verilen rakamlarm ekserisi yekdigerine uygun bulundugu gorulmek-

tedir:

49

Seyahatname 1 :

Eyalet-i Tamsvar

Has-t iimera-i Iiva-i Lipove 210000

Telhisii'l-beyan 2 :

Has-i iimera-i liva-i Lipove iki yiik on bin akce

Has-i iimera-i Iiva-i Cinad iki ytik yedibin yediyiiz doksaniki akce

Fakat buna ragmen Hezarfen Hiiseyin Efendi'nin eserinde seyahatname'ye nazaran baz. eksiklikler vardir ve bilhassa Evliya Celebi'nin yazdlgl Budin, Tamsvar, Bosna eyaletlerinin sancak isimleri Telhisii'lbeyan'da gecmemektedir, lki eser arasinda goriilen bu rna'himat eksiklig-inden baska, tertip bakirmndan da yekdigerinden aynhrlar, ~oyle ki:

Evliya iCelebi evvela her eyalete bagh sancaklann isimlerini ayn ayn yazar ve soma bu sancaklann has, zeamet, timar ve krlre miktarlanm da yine ayn ayn kayd eder. Halbuki, buna mukabil Hezarfen Hiiseyin Efendi her eyaletin sancak, has, zeamet ve timar miktarlanm toplu olarak bir bashk altinda §u suretIe zikr etmistir :

Has-t iimera-i liva-i Cmad 27792

i

I

Rume]! Eyaleti'nde kac sancak vardir ve her sancakda ne lI11kdar has ve zeamet ve timar var ve ciimle eyaletinde ne kadar asker blur ve seney! haslan ne mikdar oldugun beyan eder. Rumell Eyaleti yirmi dart sancakdir ... · Liva-i Sofya pasa sancagldu' -Has-i mir-rniran-i Rumeli onbir bin akcedir Zeamet-i defterdar tirnarha-i Rumeli seksen bin akcedir bu sancakda zeamet 48 timar 1017, Liva-i Mora has-t mirliva bes yiik yedi bin altmis akcedir bu sancakda zeamet 100 timar 342 dir ... " 3.

Bu kiiciik misalden de anlasildig: iizere her iki es.er tertip ve ma'Iumat bakunmdan yekdigerinden ayrilmaktadrr. Bu sebeple Evliya Celebi'nin Hezarfen Hiiseyin Efendi'den Iaydalanmadigi kesin olarak ileri siiriilebilir. Yalmz her iki miiellifte gOl'iilen rniisterek noktalann mevcudiyeti ve bilhassasancakiann has, timar ve zeamet rmktarlan iizerine verilen rakarnlarm ayni olmasi, her iki miiellifin milsterek bir mehazdan faydalandiklanru gostermektedir ki, bu mehaz da Agn Ali Efendi'tiu: 'Kavanill-i AZ-i Osman der hiildsa-i mezami71 adh risalesidir.

Ayn Ali Efendi'nin bu eseri seyahatnarne ile mukayese olundugu zaman, tertip, ifadeve ma'lumat bakimrndan biiyiik bir benzerlik gas, terirler, Bilindigi iizere Sultan Ahmed I. devrinde Defter-i Hakani Emini

"

.i

1 'l'elhisii'l-beyan'dan bizi haberdar ederek §ah.i kiitilbhaneainde mevcu~ falaka,piden Istifade etmemiz i "aglayan Herrn Dr.. Robert Anhegger'e Je§ekkur eder irn, 2 izzetl Elendi 1039 (1629/1630) scnesinde duny.y. gehni§ ve bircok makamlarda vaz.ife gorerek Kadlaakerlige kadar yiikselmistir. .~eyhiHislam Zekeriya Efendi'n~n ogln Visne lakabile. tanrlan Liitiullah Efendi'nin ogludur.

a " ••• 1\117 seneainde Ali Efendi tahr-ir'i bu. sl1ufm..... Telhi.U.'l-beya\l,

varak 1Sla,

4 41 •• : TenkihU't .. tevar ih .. nann He miisemmu kitab-i miist etabt .. izzeH Efendi Hazretlerinin saadethanelerine varup .. , kitab-i merkumu arz eyleyiip ... huyurdular ki diive l-i kadimeuiu kavaninvc ayinleri husuaunde , .. tahrir eyle" Telhisii'l-beyan, varak 31a,

I I

1 Seyahatngme I, 0; K. T. Y. 2371, 651b.

2 Telhisii'l-beyan, Herrn Dr, Anheg g er husus i Kiitiibhallesi, 361b, 37/1>.

ti Telhlaii'l-beya n, Herrn Dr, R. Anheg ger hususi Kiitiiphaneai, 361b, 371a,

50

. olan miiezzinzade Ayn Ali Efendi, umumi tahrir defterlerine miiracaat edil- . meden istenilen ma'lumati kolayca elde etmek dustincesileeski ve yeni tahrir defterlerinden ve muhtelif kanunnamelerdeu istifade ederek Osmanh Devleti'nin muhtelif eyaletlerinin sancaklanm, beylerbeylerinin has, zeamet, timar ve kihc rmktarlanru gasteren bir eser viicude getirrnistir ..

Ayn Ali Efendi'nin 1017/1018 (16)8/1609)seneleriride te'lif ettigi bu. eser 1280 senesinde tab' edilirken adr rna'lum olmayan diger bir zat tarafmdan Osmanh topraklannda 1018 den sonra yapilan fiituhatlar neticesinde tesekkiil eden yeni eyaletler de harnis sekllnde ilave edilmistiro Bu sebepten dolayi Ayn Ali Efendi'nin kanunnamesi'nin yazma ntishalan ile matbu' niishasi arasinda bir fark hasil olmustur. Binaenaleyh, Evliya Celebl'nin seyahatnfimesi He Ayn Ali Efendi'nin kanunnamesi'ni karsilastmrken, bu kanunname'nin matbu' niishasi ile yazrna niishalanm gaz aniinde bulundurmak laznndir.

Ayn Ali kanunnamesi'nin yazmalanm umumiyetle iki gurupta topIamak miimkiindiir. Birinci gurupta olanlar herhangi bir meselenin tetkiki sirasmda faydalamlmasl imkansiz gariilen yazmalardir. Zira bun" larm baztlarmda, has-t liva-i Erciyes, liva-i Adelcevaz .. , ... · §eklinde yalruz sancak isirnleri kayd edilmis ve has, zeamet, timar, klhc;:, rmktarlanm gaster'en rakamlar verilmemistir. Ayni guruba dahil diger bazi, yazmalarda da has, tim a!', zeamet rmktarlanni g01\teren rakamlar veril .. mis ise de, bunlar sancak adlanrnn alt kisimlanna §U §ekjlde:

J::,'))j.1 ,I} ..:L~ ,I} ........ \(.1) "",'.;.

\i.oV\'· 1.\'0\' i(~o"

yazilnus bulunduklanndan bu rakarnlar sancak isimlerine nisbetle daha fazla yer i§gal ettiklerinden cok defa rakarnlar yekdigerine karisnus ve bunun neticesi hangi 'rakarnm hangi sancak ismine ait bulundugu tefrik olunamiyacak bir hale gelmi§tir.

lkinci guruba,. dahil bulunan yazmalar ise, istifade edilmesi daha kolay bulunan yazmalardir. Bunlarda eyaletlerin sancaklari alt alta y(1- zilrrus ve sancak adlanmn karsilarma da has, zeamet ve timar nuktarlan bazan yazi ile bazen de rakam ile su suretle yazilnustir: 1

a) Has-I. mirliva-i Kilis altiytiz kirkiki bin besyuz akce

HaS-I mirliva-i Hersek dortyilz on bin besyilz on

Has-i mirliva-i lzvornik ikiyuz kirkbes bin ikiyiiz otuz.

b) Liva-i Oskup zearnet 20 timar 344

Liva-i Yanya zeamet 62 timar 345

Liva-i Avlonya zeamet 60 timar 479

1 Ayn Ali, Kavanin-i Al·i Osman ... , 0, K, T. y" 1392, 10/b, 19/a.

51

Goriiniiste muntazam bir sekil arz eden bu tertip yazmalarm .da ,g~rc;:e.~te tamam ve itimada caiz niishalar olrnadigi ve bunlardan tek bir niishayi esas kabul etmenin mahzurlu oldugu §iiphesizdir. <;iinkii bu. y~~;nalarda sahifelere cizilen cereevelerin eb'adi aynen muhafaza edJldl~l ~~:de yazimn cins ve biiyiikliigii miistensihlerin yazrlanna gol'~ degl~tJgmden satirlann uzunlugu kafi gelmemekte ve bu scbepten bir sabra yazilmasi ieap eden bir ibare veya ciimlenin son kelirneleri 'ekseriya . t~rk edilmis bulunmakta ve boylece noksanhklar meydana gelmektcdir. Mesela bir niishada "Has-t mirliua-i Adilcevaz dortyfizelli bin iir;yfizkrrk akce" seklinde yazih oldugu halde diger bir niishada c~mlenin son~n~aki "iir;yuzkzrk akr;e" ibaresi terk olunmustur. Yazrna nushalarda goru[en bu hal muhtelif niishalann yekdigerinden cok daha farkh olrnasim intac etmistir. Bundan baska, has, zearnet ve timar miktarlanm ifade eden sayilann rakarnla yazildrg: niishalarda, eski yaz~da iki rakarmmn yazihs tarim I gosteren su seklin (v) ekseri miistensihler tarafmdan fir; olarak okunmasi da yine baz: farklann zuhuruna sebebiy~t vermistir .. ~undan dol~Yl her hangi biiyiik hir yanhshga meydan ~ermemek 1~1I1, Ayn All Efendi kanunnamesi'nin en iyi bir yazma nush~sml esas alup diger yazmalariyle karsilastirrnak ve boyIeee aradaki Iarkh bulunan kisimlan tesbit ederek miirnkiin oldugu kadar ~OgTU ve yeni bir metiu teskil etmek ve bu metinle seyahatnamedeki kanun?ame'_yi mukayese etrnek zarureti vardir, Yalruz, teskil

< olunan. bu yell! metinle seyahatndrne'nin metni arasmdaki tel' tip, ifade ve venlen adedlerde gol'iilen benzerliklerin mukayesesine gecmeden evvel seyahatname'de tesadiif edilen fazla kisunlan tebaruz ettirmek lazundir.

Evliya Selebi, kendi zamanmda yapilrms bul~nan fetihler neticesi eyalet t~~klliitmda vuku' bulan degisiklikleri yazrms fakat bunlar hakkinda dlger sancaklarda oldugu gibi mufassal ma'hlmat verrnemistir. ~er~ekad~r, bunlann bazilannm fethi hakkmda izahat vermis t ise de, idart te~,k~latlan ,?ususun~a yalmz kendi miisahede ve bilgilerine istinaden hulasatan Eqalei-i Habes anda dahi timar ve zeamet .lJokdur an-

1 Seyahatufime I, O. K. T. y, 2371, 62/b: ..... Eyalet-i ka£iristan.; Erdeliatan dar-t Macar-i fiiccar istan bu diyar daha Bene tarihinde Sultan Meh~m' med Han-i Rabi'in darb-i ~im~ir-i ates-tab'Ile be-dest-i muazzam gazi-i said ve ~ehid efendimiz Seydi Ahmed Pasa feth edtip senevi bin kise hedaya vermek uzere ~erhum ve magfurunleh efendimiz Melek Ahmed 'Pa~a reyile Epopi Mihal

nam bi-nam bed-nann hal naab ediip ••. " '

[

"

I

I I,

l'

r;

G..: ....

52

cak iir: senede bir .Asitane-i Saadetdeti oalisi gidap... zabt eder iltizam degildir" Eyalet-i magreb-i TUllUS ve eqalei-i Cezair'e seyahat miiyesser olmadtgi 'ecilden ma'liitnumu z olmayup tahrir olunmadt" 1 diye kayd etmis ve hatta bazen de dim le aralanm bos birakarak sadece eyalet isimlerini vermekle iktifa etrnis oldugunu gormekteyiz:

" ... Eyalet-i Yanova fcth olup zeamet ve timar ilhak olup iiy bin asker ziyade oldu Eyalet-i Varat feth olup sancak. bir de zeamet ve tirnar olup sekiz bin asker ziyade oldu Eyalet-i azirn cezire-i Girid feth olup sancak~~k b!r de ciimle zeamet olup yirrni bin asker ve yuz bm reaya ziyade oldu ... " Z •

,Evliya <;elebi eyalet teskilatmda y~p!lan degi§iklikler hakk~nda vermis bulundugu bu cesit fazla ma'Iumatdan baska, seyahatnamedeki kanunnarne bahsinin sonunda "Kaoanin-i tertib-i dioan-t Siileyman Hall" ba§hgl ile de devletin divan giinleri ~e di~an topla.~t~lan .iyin izahat verir. $uraS1111 kayd etrnek lazrmdrr ki, Evliya <;elebl nm dlva~ giinii ve toplantilan hakkmda verdigi bu ma'Iumat bir tasannu' esen olmayup hakikata uygun olarak anlatilrrustir. Ancak, .seyyahuruzm verdigi bu izahlar Telhisti'l-beuan ve Mill! Tetebbu'lar l11ecmuasmda yaymlanan kanunnamelerde verilen ma'Iumata nazaran cok ~~htasar oldugundan Evliya Celebi'nin buIzahlan hangi mehazdan istifade ederek

yazdigrm tesbit etmek pek mu§kiildiir.' "

Seyahatnarnc'de Ayn Ali Elendi'nin kanunnamesi'ndcn farkh olan bir diger husus da, Evliya Celebi'nin "Her eyaletdeki serbest zeamet ve her sancakda nelaular iimar ve zeamei oartlir" ba§lIgl ile Anadolu ve Rumeli'de bulunan biitiin eyaletlerin sancak, kIIH;, zeamet ve timarlarinm rmktarlarim toplu olarak gostermi§ bulunmasidir. Bu toplu mahimat Evliya <;elebi'de §oylece kayd cdilmistir:

"Yirmi, aded Rumeli eyaletlerinde kanun-i Siileyman ' Han iizere cem'an' yekun sancak 167 ve cem'an kihe-i zeamet 3306 ve cem'an kihe-i timarlan 37379.yekun-1 kihe-i zeamet ve timar aded 40685 dir" ".

Yalmz §U ciheti de Wive etmek lazimdir ki, EvIiya <;elebi'nin bu, kanunna.ne faslmm basinda toplu olarak verdigi rakamlar, metin ieinde eyalet, sancak, zeamet ve timar ayn ayn anlatilirken toplu olarak ve-

Seyahatname I, O. K. T. Y.2371, 64/a. Ayni eser, 68la.

S Ayni eser, 60/b.

53

rilen rakamlara uygun gelmemektedir. Nitekim toplu olarak verdig i ma'Iumatta Rflrneli Eyaleti'nin miktan 20 gosterildigi halde, metinde ya:-dlgl eyalet isirnleri sayIldlgl takdirde 18 oldugu g6rliliir. Eyaletlelerin sayisi hususunda veri!en adedlerin rmktarmda g6riilen bu farklar asagrdaki ornekte oldugu gibi sancak, timar, zeamet rniktarlan : icin verilen rakamlarda 'da vardrr :

Toplu olarak veri len sayi

Metinde g ecen miktar

Eyalet adedi Sancak adedi Timar rruktan Zeamet miktan

20 135 43553 3779

18 167 37379 3306

.. Bundan baska, seyahatnarne'nin kanunniime'ye ait bulunan krsmmda goze carpan diger bir ozellik de, Ayn Ali Efendi'nin kanunniimesi'nde her sancagin sonunda, mesela "Eyalet-i Kibris yedi sancakdzr ... izazille dejterdan ve defter kethiidasz VI" limar defterdarz oardir" 1 §eklinde yazih bU.lunan izahlara Evliya Celebi'nin "timar defterdarz defter emini alay beyz caouslar kethiidasz ve etnini ceriLasisi oardir" diye ilaveleri yap~l~ b~Iun~asldlr. ~!lhakIka seyyalurmzm ~k olarak g6sterdigi bu nevI. _:azlfelenn muhtelif devirlerde Osmanh Imparatorlugu'nun eyalet te~kllahnda yapilan degi~iklikler neticesi ihdas olunmus mellluriyetler bulunmasi pek muhterneldir. Esasen Evliya Celebi de bunlar hakkmda fazla bir 'tafsilat verrnemis yalmz isimleri kayd etmekle iktifa etmistir,

Bu suretle Evliya Celebi ile Ayn Ali Efendi'nin eserleri arasmda goze carpan ve baslica farkh g6riilen noktalara temas ettikten sonra simdi iki miiellifin eserleri arasmda mevcut bulunan benzerIikleri tesbit etrnek icap eder. Bu benzerlikleri izaha gecrneden evvel, §UraS1111 kayrd etmek Iaztrndir ki, Evliya Celebi ile Ayn Ali Efendi kanunnamele:i arasinda m~vcut bulunan biitiin benzer noktalarm hepsini bumda zikr etrnekte bir fayde gormedigimizden ancak muhtelif krsrmlardan ornekler alarak seyyalurmzm kanunname'den ne sure tie ve ne derece faydalanml§ oldugunu gostermekle iktifa edecegiz, Yalmz, her iki eser arasl11d.~ mevc~t oIa? b~nzerlikleri acik bir surette gostermek icin alinacak ornekleri bahislerin siralanrn takip ederek secmek ve metinlerdeki tertip, 'ifade ve verilen rakamlarm benzerlikleri bakimmdan iiC;

1 Ayn Ali, Kavanin-l AH Osman ...• O. K. T. Y. 1392.

54

gurup halinde toplay!p ayn ayri kar§!la§tlrmak Hlz!mdlr: a) Tertip ve bahislerin slfalanna g'ore mukayese:

" Seyahatname ile Ayn Ali Efendi kanunnamesi bu cihetten tetkik edilince, her iki eserde konularm ayni sirayi takip ederek tel' tip olundugu ve mevzulann ba§hklanmn biribirine biiyiik bir benzerlik gosterdikleri verilen su orneklerden a~ildlr bir surette anla§!lmaktad!r:

Seyahatname :

Her beylerbeyi'nin ne ffi!kdar has I vardtr.

Her beylerbeylikde ne denlu san-

cak vardir- '

Her sancak beyinin ve defter kethiidalanmn ve timar defterdarlannm ne denlu haslan oldugunu, beyan eder.

Her beylerbeylik kac. kilicdir Rumeli ve Anadolu eyaletinde

, her sancagm tirnar ve zeametlerin ne rmkdar oldugun zikr ve peyan eder.

Her sancakda ne denlu ciftlik-i mensuh olub zeamet ve timar verildigi tafsi! ve beyan olunur 1,

Kavanin-i Al-i Osman:

Has He ne denlu beylerbeylik vardtr,

Her beylerbeylikde' ne denlu sancak vard!r.

Her sancak ve defter kethiidalarimn ve timar defterdarhklanmn has ffi!kdarlan.

Her, beylerbeylikkay ktl!~d!r ciimle askerleri ne m!kdardll' ve her sancakda ne denlu timar ve zeamet vard!r.

Her sancakda ne den\u <;iftlik-i mensuh olub zeamet ve tirnar kayd olunmu§dur 2.

Boylece ba§hklannda musabehet gosteren mezkur iki eserin izahat klslIulqnnda da ayni benzerliklerin meveut bulundugu yine yap!lacak

bir mukayese ile sabit olmaktadir :

Seyahatname :

Her beylerbeyinin nem!kdar has I vardir am beyan eder Evvela has'! mirimiran-! Rumeli onbir kerre yiizbin akce

Kavanin-i Al-i Osman:

Her beylerbeyinin has mikdarIan

Has-! mirillliran-l Rilmeli onbir

kerre yiizbin akce

Seyahatname I, O. K. T. Y, 2371, 50/b, 61/a, 55/a, 67/., 67/h.

Ayn Ali, Kavanin-i A.l-i Osman ... O. K. T. Y. 1392, 3/b, 4/b, 9/a, 9/b, 18/a. 21/ a.

Has-t Anadolu on kerre yiizbin ak<;e

Has-t Karaman alttytiz altml~bin

yetmisbir akce 9

Has-i Sam on kerre yiizbin ak-

cedir, '

Her sancak beyinin vc defter kethudahklarmifi ve timar defterdarlanmn ne denhl haslan oldugun beyan eder

Del' eyalet-i Rurneli

Has-i mirliva-i Mora 507760

} mirliva-i lskenderiyye 459200 Has-I Avlonya 229000

Has-l Silistire 4489665

Has-i Nigbolu 4000001

55 Has-t Anadolu on kerre yiizbin akge

Has-: K~raman altiyiiz altrmsbin yetmisbir akce '

Has:1 Sam on kerre yiizbin ak-

ccdir '

Her sancagm ve defter kethiidaliklarm ve timar defterdarhklarnun haslarm beyan eder,

Del' beyan eyalet-i Rumeli HaS-1 mirliva-i Mora 507760

» mirliva-i lskenderiyye 459200 Has-rmirliva-i Avlonya 229000 Has-t mirliva-i Silistre 4489665 Has-t mirliva-i Nigbolu 4000002

b) lfade bakirmndan mukayese :

Mukayesenin de ispat ettic iii' ],..".

takip ettig-i sira bakirmndan b~ "b~~le Ybe.,dlg~nle tertip ve bahislerin

. III inne enzerlik .. t b

aym zamanda ifade itibarile d .. b gos eren u iki eser

k ,e musa ehet arz tf"' . A'

anunnill,nesile seyahatname'd I . k ' ,e Igi yme yn Ali

kavesesi e (I anunname bahsi d I '

mu ayesesi neticesinde anlasilmaktadir : n en a man metinlerin

Seyahatname :

Evvel~ kan~l saneak beyinin hasi .ziyade ise 0 bey madununa tak~d?iim ve tasaddiir eder rneger v:ezll:-! sabik tasaddiir ede. lb.~!~a .. san,cak beyi kanun iizere ikiyilz bin akce ile bey oIur sonra gazalarda ugur-i hiimayunda hidmetiimusahede olun-

Kavanin-i Al-i Osman:

Her kangi beyin has! ziyade ise 01 bey madununa takaddiim eder ;e, t.~saddiir eder. lbtida saneak ikiyiiz bin akce iledir sonra seferlerde ugur-: hiimayunda h dme~i .mu§ahede olundukca tere~ki verilir kanunlan istihkakma go" ,

bi d .. re

III e yuz akcedlr hidmetine go-

~ Seyahat~ame I, O. K~ T. Y, 2371, 60/b, 65/a, '

Ayn Ah, Kavanin-i AI-i Osman 0 K T Y 1 '

.. , . . . . 392, 3/b; 9/b.

56

dukda terekkiverilir lstihkakma gore binde yiiz akce ziyade terekkt verilir nekadar hidmet ederese olkadar ziyade terekkt ihsan of un up ttl. rnirmiran olur velakin atebe-i iilyada olan agalar sancaga <;lkdlkda ibtidadan ikiyiiz bin akce ile verilmez ziyade, ile verilir .... 1

"Defter-i padisahtde yoriik ve miisellim kayd olanlann otuz neferi bir ocakdir bes neferi nobet ile e§kinci yirmibe§ neferi yamak olup sefer-i hiimayun vaki' oldukda nobetleri e§kinci yamaklanndan avartz-t divaniye mukabelesinde ellibeser akce hare- 11k alup sefer ederler kacan sefer olmadlgl zaman yamaklardan bir nesne almazlar be-nevbet sefer a§ar e§kinciler sefer asdiklan sene aded-i agnam vermezler bu taife §oyledir ki seferde sipahi dahi olursa yoriikliikten halas olmazlar ve miisellimlere vilayetlerinde birer ciftlik rmkdan yer verilmi§dir <;iftliklerinden hasil olan kendi terekelerinin o§urleri 'ahnmayup kendlilere timar mahsulu kayd olunmu§dur nobetleri geldikde 01 timar mahsulun alup sefere giderler ve sefer-i hiimayunda bu askerin hidmetlerl top <;ekiip yollan tathir ediip ve askere zahire gotiirmekdir .. " B

57

reziyade dahi verilir lakin atebe-i iilyada 'olan agalar sancaga cikdikda ibtidadan ikiyiiz bin akce ile verilmez ziyade ile verilir .... 2

C - Verilen rakamlann mukayesesi :

Evliya Celebi ile Ayn Ali Efendi kanunnarnesi'nde has ti

zeamet rmkdarlanrn gosteren rakarnlarda da bU"yu"k' bir b' Il~13r ve dir V "j t' ' II enzer I ( var-

ti~d ell en ra camla:lll Ul~umi, yekunlan tamamen aynidir, Yalntz me-

e g'ecen cetv, ellei de gostenlen rnrkdarlarda baz: t kl "d . F

kat bu fa kl k' , d ar ar vai II. a-

, r ann e serrsi evletin idarl teskilatmda yapila h h '

bir d ~"kl'k ' , ~ n er angl

eg!§: I ,?e,tlcesmde zuhur eden farklardan ziyade Evli a Cel '

Serahatnamesl nm yazmalarile Ayn Ali Efendi kanunna ,r, y ehbl telif yazmalar nd ""I " names! mn munki h: a, ~oru en nusha farklanndan ileri gelmektedir. Nite-

irn, seya atname run 2371 numrulu yazmasmda Bozok livasmm has

rmkdan (~" r v e ) g05terildigi halde Bagdatkosku niishasmda

(I'" • ~ v.) 01 k ""l" A

" ara goru ur ve yn Ali kanunnamesi'nin iki a n yazma

nushasmda da 1 yin B k I' Y

C OZO I vasmm has mikdan (1"" v v • ) I k

kayd edil isti B d ,0 ara

. I mrs II'. un an baska, baz. niishalarda da sifm gosteren nck-

talai yazilmarmsnr. Mesela, 2371 numrulu niishada Uhri I' , , , (i) o. ivasuun zeameti

,,' yazih ,oldugu halde diger yazma niishalarda bunun (i.) oldugunu

gormektey1Z. Rakamlar arasmda istinsah neticesi zuhur eden bucesit tarl~~ara bu ,suretle kisaca temas ettikten sonra, simdi her iki miiellifin. eserinde venlen.rakamlarda yekdigerine benzeyen noktalardan bazrlanm ~~~;rese edelim, Yalmz, bu rr:ukay~seyi yaparken her iki eser icin

arms bulundugumuz tenkitli metinleri esas ittihaz etti,Cr' , i k d

etmek lazlmdlr.' .igrrrnz: ay,

"Defter-i padi§ah!de yorlik ve miiseUim kayd olunanlarm otuz neferi bir oeak bes neferi benevbet eskinci yirmibes neferi yamakolup sefer-i hiimayun ve hidmet-i padisahi yak!' oldukda nobetlii e§kinci yamaklanndan avanz-i divaniye mukabelesinde elliser akce harchk alup sefer ederier sefer olrnadigt zamanda nesne a!mazlar be-nevbet sefer asan e§kineileri sefer asdiklan sene aded-i agnam vermezler bu taife 110yle ki seferlerde sipahi dahi olursa yine yoriikliikden halas olmazlar miisellimlere birer yiftlik mikdan yer verilrnisdir 9iftliginde hasil olan kendi terekesinin o§r ve resmi tirnar kayd olunmusdur nobetllsi 01 tim ann mahsulun alup sefere gider ve sefer-i hiimayunda bunlarm hidmetleri top cekup ve yol tathir ediip ve askel'e zahire gotiirmekdir .. " 4

.t

Seyahatname : Kavanin-i AI-i Osman:
Has-t Liva-i Kills 42500 Has-t Liva-i Kilis
Hersek 410515 642500
izvornik 245793 Hersek 410515
Bozga 616230 izvornik 245793
Zaene 170000 Bozga 616230
Kirka 200000 Zacne 170000,
.» Cemase 255122 Klrka 200000
) Cemase 255122
Kabur 100000 Kabur 100000
Siiruc 200000 Siiruc 200000 1 ve S Seyahatname 1, 0, K. T, y, 2371, 65/ a, 67/., .

2 ve 4 Kayanin-; AI-i Osman, 0, K. T. Y. 1392, 9/a, ,19/1>.

1 Ayn Ali, Kavan iu-i AI-; Osman, 0, K, ,T, y, 1392, 3416,

58
Muhtelif sancaklann zeamet ve timar rmktarlan
Zeamet Tirnar Zeamet Timar
Liva-i Kostendil 48 1017 Liva-i Kostendil 48 1017
Tirhala 36 529 Tirhala '36 ·529
Yanya 62 345 _ Yanya 62 345
Oskiip 57 \" 345 Oskiip 20 344
Uhri 60 342 Uhri 60 342
j) Mora 100 600 Mora 100 600 v - Taj-Ih-I Taheri we Srla-I 'I'aeIh-I Taheri

Evliya<;elebi'nin seyahatname'defaydalandlgl eserler arasmda Tarih-i Taberf ile .bunun en onemli zeyli olan Sila-i Tarih-i Taberf'nin bulunmasi kuvvet!e muhterneldir. Hernekadar Evliya Celebi, konumuza esas olan seyahatname'nin birinci cildinde Tarih-i Taberf'yi mehaz ola.rak zikr etmez ise de, Sila-i Tarih-i Taber i miiellifinin isrnini "riuaijai-i Kurtubi boyle irad .eyleyiip" 1 diyerek bu eserin mevcudiyetinden haberdar oldugunu ifade eder. Su halde seyahatname'nin bu iki eserle, yani Tarih-i Taberi ve Sila-i Tarih-i Tabert ile olan miinasebetini arasurrnak zarureti vardir.

a) Tarih-i Tabcri ve Evliya Celebi Seyanatnamesi :

Seyahatniime ile Taberi Tarihi arasmdaki miinasebetleri izah etrnedell evvel, Taberi Tarihi'ne kisaca bir goz gezdirmek faydali olacaktir. 'Tarih-i Tabert, Tarih-i Cafert, Tarihu'l-umem ve'l-miiliik adlan altmda tamnan bu eserin miiellifi Ebu Cafer Muhammed ibn Ceririi't- Taberi'dir 2. Derin bir bilgi ve uzun bir arastirma ve cahsmamn rnahsulu bulunan

·1 Seyahatnfime [, O. K. T. Y. 2331, 2J/a,

ZEbu Cafer Muhammed ibn Cerirji't-Tabcr i hicretin 224 (838/839) seneslndc Taber-ietan'm Ami! sehr inde diinyaya g elmist.l r, <;ocuklugunu Beni Tahir siilfilesinin en parlak devirlerinde gecirmis ve zamamnm en maruf iilernalarmdan ders gormu§tiir. Fakat memlekefinde gordiigii derslerle iktila etmeyen Elm Cafer Mehmed Suriye, MIBlr, Bag-

59

Taber! 'I'arihi islam dilnyasi tarihi icin en esash kaynaklardan biridir, Onbireiltten ibaret olan bu biiyiik eser esas itibariyle iki kisma aynlabilir:

1 - Hilkatten islamiyetin zuhuruna kadar olan devri anlatan krsimdir ki, Beni Is rail ve diger kavimlerin gelenek ve esatirini ihtiva eder.

2 - lslamiyetin zuhurundan hied dordiincii asnn baslanna kadar gecen zaman icinde cereyan eden olaylar hakkmdaki ma'Iurnati .ihtiva eder ki, bu rna'lumat islam tarihi icin en mevsuk bir kaynak addolunmak'tadrr. Zamarnnda buyiik takdir ve degere mazhar olmus bulunan bu eser, Samani hiikiimdarlanndan Ebu Salih. Mansur ibn Nuh'un em rile Ebu Ali Muhammedii'l-Belgamf taralindan Iarscaya tel'eii~e olunmustur. Fakat bu terciimc muhtasar yapilmis ve ayni zamanda eserin aslinda bulunmayan birtakun .mecusi ve' yehudi hiirafeleri de terciimeye Have olunmustur 1, lste bizde 'l'erciirne-i Tarih-i Taberi adiyle sohret bulan tarih aS11 Tarih-i Caferi'den terciime edilmeyiip, biraz evvel adi gecen Muhammcdii'l-Belgamt'vus rnuhtasaran farscaya yaptigi terciimeden yinernuhtasar olarak yapilan tercinnedir ".

Tarih-i Taberi'ye Sila isrni altinda birtakun zeyiller yazilnusttr ki, bunlar da Ebu Muhammed Abdullah ibn -Muhammedii'l-Fergani, Ebu Hasan Muhammed ibn Abdiilmelik ibn Ibrahim ibn Ahmedu'l-Hemedani ve Arib ibn Sa'du'l-Kurtubt'nin yazdig; zeyllerdir.

Evliya Celebi Taberi'den Iaydalamrken, bu eserin orijinalini esas .ittihaz etrnis bulunmasmdan ziyade Belgami tereiimesinden dilimize cevrilen Taber! TariMnden Iaydalannus olrnasi daha biiyiik bir ihtirnal dahilindedir. Nitekim Evliya Celebi'nin Taberi'den faydalandigim tahmin ettigiiniz kisimlar tetkik edilerek Taber! Tarihi ile karsilastinhrsa bu kisimlann tiirkce terciimedeki rivayetlerle daha fazla bir bcnzerlik

dad'a rniiteaddid seyahatler yaparak meshur iiIemalarm derslerini taktp etmi§ ve nihayet mesbur fakih ve rnuhaddialer in toplandrgr hilafet mer kezi Bagdad'a yerle§mi~lir. F,kdl vc hadis hakkmda kiyrnetli eserler-le birlikte devrinin siyasl hayattru ell iyi bir sekj lde 'tebat iiz ettiren adi gecen Tarih-! Taber i'yi yazrms ve bunun te'Iifinden birkac; sene som-e 26 Sevval 310 (17 :;lubat 923) de vefat etrnist ir , Fazla ma'Iflmat i~in bak: M. :;l. Giinalfay, lslfimda Eai-Ih ve miiverr ihler , istanbul 1339/1342, S. 27-45.

L Tarih-i Cafcr I'nin rnezkfir Muhammedii'I-Belgaml terciimesi 1874 senesind e fran-

SIZca olarak Leyd'de tab' olunmustm-. .

Z Ffitih Mehmed II devr-inde Emir -Huseyin ibn Ahmed tarafmdan F~tih namma bir ter cjime yaplldlgl gibi Gcdik Ahmed Pasa adma da miiteruimi hi linmeyen bir zat ta raf rn<Ian dig-er bir terciime Y.Pllml§ ve bu terciime 16 ve 17 as'lrlarda tekrar gozden gegirilerek evvelf Mlslr som-a lstanbulda bastlrmstn-,

60

gasterdigi .de bu ciheti teyid etmektedir. Yalmz §urasml da kayd etmek icap eder ki, bu benzerlik gosteren krsimlarda da yine baz, ifade IarkIan vardir. Bu farklar ya' seyyahm ge~itli rivayetlerden elde ettig-i ma'iUmattan, yahut Taber1 Tereumesi'nde okuduklanm kendi ifadesine gore izah ve tefsir etmesi neticesi meydana gelmi§tir. Bu cihetirr daha acik bir surette aydmlanmasl icin seyahatnarne ile Taber1 Tereiirnesi arasmda miinasebetleri bulunan kisrmlarden baz; ornekler vererek kar-

!!lla§tlrmak laznndrr:

Seyahatname:

" .. RUY-I zernini Kaf'dan Kaf a kabza-i teshire alan dort padi§ah-l cihangirdir ikisi islamda ikisi gayr-i edyan-l batiladadir bid Hazret-i Siileyman Neb! bid lskender-i Ziilkarneyn'dir buna dahi neb! derni§lerdir ve gayr-i miislimden 'ruY-l arz' a ser-t-a ser malik olamn biri Buhtu'nnasr ve biri dahi Yanko ibn Madyan'dIr ... " 1.

Taberl Terciimesi:

" ., Temam diinyaya dart padi§ah hiikm etmi§dir. lkisi miisliiman ikisi ldfirdir. Kafirden clan Nemrud ve Buhtu'n-nasr'dlr ve miisliimanlardan olan H3.zret-i Stileyrnan Peygamber ve Zlilkarneyn'dir .. " 2.

, \ Bu kar§lla§tlrmada goze garpan ve Iarkh goriilen -cihet, Nemrud ile Yanko ibn Madyan isimleridir- Evliya <;elebi'nin tstanbul'un kurulusu hakkmda rna'hirnat verirken yukanya ornek olarak aldigumz bu metinde zikr ettigi Yanko ibn Madyan adi Nesrt, Tacii't-tevarih, Kiinhii'l-ahbar ve emsali Al-i Osman tarihlerinden Bizans devletinin kurucu hiikiimdarlanndan bid olarak bahs olunmaktadir- Evliya Celebi de ayni suretle Ya,nko ibn Madyan'dan bahs etmekte fakat buna mukabil Tabert'nin kayd ettigi Nemrud admi zikr etmemektedir. Binaenaleyh seyyahnmzin mezkur rnetni bahis konusu etUg-i IstanbuI'un kurulusu konusuna temamile tevafuk ettil'ebilmek icin Taber! Tereiimesindeki Nemrud adnu Yanko ibn Madyan'a tebdil etmis olmasi zehabml uyandlrmak-

tadtr, )

Her iki eserde yekdigerine mii§abih olan parcalardan bir dig~ri de,

Seyah.tname I, O. K. T. Y. 2371, 4/a.

Taberl Terciimesi, istanbul 1260, C. I, S. 121.

61

Musa Peyg a b ,I' bi

. ~ "el I~ ir tasa vurup 01 tastan su akittrgi hakkmda riva-

yet edilen hikayedir, Filhakika, bu hikaye Nefahatii'l-ins, Mucizatii'lpeygamberan ve emsali eserlerde dahi tesadu"f etmek iimkii . d

bid . ' mum un -Ise e

un ar a yazl~1 bulrnan rivayet ' seyahatname ve Taber1'ye nisbetl~

-= daha basit ve noksandir. Halbuki, mukayesenin de isbat etti vi' ~zere sl~!.ahatknaine .~I~. Taberl'?e .nakl edilen hikayenin yekdigerine oI:n enzer 19l aci ea gorulmektedlr:

Seyahatname :

, '", .. Musa t)(.JI~~" daima miib~rek tenini halkdan lufz ediip gostermezdi zira tecelli-i Cemal etmis olur yani etrnisdir 01 ecilden kavm-i Musa derlerdi Musa'rnn govdesi ayibh ve ciizamhdir derlerdi hikrnet-i Hiida bir giin Hazret-i Musa Nil-i rniibareke gusl ctmege iiryan girdiginde miibarek hirka-I serif bir tas uzere kor bi-ernr-i Hilda tas

Taber! Terciirnesi :

" . .. Bir rivayetde dediler ki Musa t)( ... Jl0" her kez halka karst crplak olmamis ve kimse arun govdesini gormeml§ halayik derIerdi ki Musa'nm govdesinde illet vardir amn icin halka karst 91Plak olmak .... Musa t>LlI0- bu s6zti isidir idi hie tinmazdi bir gtin Musa t)UI0- gusl vacib oldu su kenanna gitdi kiyasilerini ctkardi anda hir tas Val' idi 01

1 Bu huauaa misal olmak ii~ere Celaleddin S ." , ,

wbiga adh eserinde nakl edil h'k" Lk uyuh run Rrsale-c [t beuan rnu'cizii']-

bir haceri uru a d en 1 ayeYl ayd etmek miimki.i~diir! H ••• Mu'cize-i rjib ia

p n an ,e~meler akdlgldIr tafaili oldur ki sahra-i 'I'{h'de B . I' '1 t"'

f' b I n en! sral ar-

est s~ u nmamakla gayet susadrlar Musa t)(.J 10- hazretler ine bize au bul deyli tazni-r-u'

eylediklerinde Musa >LJ Ide. H t-i R I '"

i ~ azre -1 a >bu l-izze'ye dua ediip su rica e ledi

Heman Had;;'; Teala Muss >LJ Ide. "".. y pes

M d h'"' t - vah ediip asan i le I§bu haoer-i ur deyii emr olundu

usa. " a I fisaaile urdukd 1 t d iki

~I" d ki ,Ib Abb -I' a 0 a§ an our I ~e§me zahil' olup akdr Vehbt'den nakl

~ .11 U I n as O":e.<I). d di ki bi h

denlii v . 'd' H . <oS") e I I II' afif ve car ko§e la§ idi ciiasede adem ba§1

ar 1 1 azret-I Musa am bir torba i ine k ' .

koyup asasl ile nrurdu heman vech '1 k' ' .. oyup suya Ihllya, oldukca 01 ta§. yere

d • rnez ur uzere su revan I d k Id '

arb olunan haeer §ol hacerdir ki M b'" 0 ur u .• men u ur ki 01

heman 01 tao kaftani alup ikd IU Bsa.:.!. l1"lg~n kaftantnJ yuyup 01 tasm iizer ine ser-di

, ~ I ve em arat I~in dii d" d T

Cebrail >LJI<-l" "'1 "e U§ u ora a ur var-dr pes Heman

t d t." .. ,naZi ,o~up .Ha~ret-' Mus. ya eytdi ••• 01 tasi alup saklayasun zira bu

U§ a ... sentn lC;Ul1 mu CIZe .. t aztm dM

bir rivayet dahi var dn- Musa 01 t e ;ar ,~.' k' u~a 01 tasr alup tor basi icine kodu ...

ucu gibi bir yumruea §ey zlihir ol~!d:n~ II erred arb ederdi her darb .yer inde memo biri bir mnak o lurdu "S"I . eryerh an au a~maga baslardt andan sonra her

4493, V.rak 90/a, b. "" , 11 eymalllye a ya Efendl KUtiibh.llesi, Yazma eserler no'

62

yerinden kopup tas Misir ic;:inde revane oldu Musa - Peygamber dahi eline asasim alup tasm ardtrn - gozetup segirdup , bu hali kavm-i Muqa garup estagfIrullah Musa hakkmda suizan ederdik hakka ki yed-i beyzasInI ayan eyledi ;).1\,;-,) -.u- .viieud~1 seriflerin mii9ah~d.e :yledlk de~u 01 and a bin miinkmn imana gelup

.JJ\ 15':' ">~ ,~\)I\':I\)I dediler anda

r- ..s "

Musa gazap-alud olup tasa yet.u-.

§iip asa He oniki yerden urup 011110 delik oldu biemrillil.h 01 tas zebane gelup eydiir ya Mus~ be~ Allah'm emrile yuriidum senm vucudunu~ pil.kligine damkhk eylediim de~1 Hazret-i Musa tasdan bu ke!lmatlan istima ediip tasdan oziir dileyiip eyitdi ya hacer ben seni oniki kerre urup deldim hele beni. afv -eyle dervise dervisan deyii temenna edup.. 01 tas gerden-i Musa'da iken yine zebane geliip beni yere koyup oniki kerre ur til. ki aeayib-i sun'<i Hiida'yr miisahede edesiin dedi Hazret-i Musa 01 tasa oniki asa urub herbir deliginden birer irmak eereyan ediip bir irmakdan asker-i merd birinden zenan hirinden at ve birinden deve ve birinden slglr.... icerdi ... " 1

b) Sila-i Tarih-i Taberi:

evvel bahs edildigi iizere Tarih-i TabeSila-i Tarih-i Taberi biraz

tas -iistiine koduve taylasamm

iibarek beline bagladl suya m .. dan girdi gusl e~l~di. gun ~u .

C;:lkdl kiyasilenm glymek istedi

- AllahU Teil.la'nm emrile: o~ tas

" ., dii Musa ardmca gltdl tuyuru d I kadar vitdi ki halatama I 0 ", . . ki ik-i Musa gordiiler blldllel I

Musa hie iIleti yo': imis . der:1al 01 tas durdu Musa ... l<lyasIle-

.. ldr rriydi ve il.sasllll aldi run a" id ldi oniki kerre tasa galdl mage I

ki ya Musa 01 tasi sakla Musa

)\_11,,).. dedi ki ilil.hi bu ta~ ~eni i1alk icine glplak. gotiird~ namahrem beni goidii m~a.gel.dl ki kaylrma bizirn emnmlz ile idi til. ki dii§manlar abes yere I I ki de taan etdiklerin bileler 1 sen "

b okdur Musa t;U\~~ ded~ ayi y "t" . n 10 ilahi bu tasi nice gQ ureyu ...

gayetde biiyiikdiir derhal ~l~.al~~

T ·1· ernrile 01 ta§ kugu u ea a di . ;U\...k iin am gor u

Musa t ,- c;: .'

h n"o··tiirdii evine Ilett! ve eman 5 hrd her yereki giderdi beraber a I: :

ciin Tih'de kstdilar Hak Teala emr eyledi ki il.sayl 01 tasa gal

M ;Uk.)" il.sasm 01 ta§a

usa i - ..

caldi oniki yerinden oniki pmar

akdi ve her pm an bir sibt tutdi

'd' "2 ve ani arm adeti boyle I I,.

1 Seyahatname, O. K. T. Y. 2371, 2OVa, b.

Taberi Tereiimesi, Istanbul 1260, II, 21,

riye yazilan zeyillerden biridir, Arib ibn Sa'diil-Kuriubi tarafmdan kalerne alman bu eser, Hilafet-i Abbasr'yenin en kansik devirlerindeki (H. 290-330) vakayi' ile Afrika ve Ispanya hakkmdaki ma'lumati ihtiva eder 1. Evliya Celebi mezkur zeylin isminden eserinde hicbir miinasebetle bahs etmez, Yalmz Bizans hilkiimdar lanmn seceresini yazarken

- «Rioaqat-i Kurtubi bCyle irad eyleyiib» diyerek miiellifinin adim kayd, eder. Evliya Celebi'nin Kurtubi'den dogrudan dogruya Iaydalandigi ileri siirtilemez. Seyyahm ekseriya tiirkce eserleri esas mehaz ittihaz ettigi gaz onunde tutuIacak olursa, Kurtubt'ye atf ettigi rivayeti de tiirkce bir eserden iktibas etmis olmasi kuvvetle muhtemeldir. Esasen bircok hususlarda Evliya Celebi'ye mehaz oIan ve Kurtubl'delf IaydaIanrms oldugu rnuhakkak olan Ali'nin Kiinhii'l-ahbannda da ayni rna'lumatm, yani Bizans hukiimdarlanna ait secerenin Kurtubi'yc atfcn yazilmis bulundugunu garmekteyiz :

Seyahatnilme :

" ... Ciimle kayasirelerin neseb-i binefesleri boyle masturdir evvela Kanatur Kral ve lliya ve Herkil veled-i Istefan veled-i Mihail veled-i Kostantin veled-i Kiris Mihal veled-i Tiryandefil veled-i Iliyan veled-i istefan veled-i Mihail veled-i Kanator Mihal veled-i Bozantin veled-i Amelak veled-i Iliyangor veled-i Kalor veled-i Bozantin veled-i Yanko ibn Madyan veled-i Amelak veled-i lrem veled-i Ivaz ibn Sam ibn Nuh -t)\.J \':l"" dir Rivayat-z Kuriubi boyle irad eyleyiip tarih-i Yenuvan'a rnutabik gelrnisdir ... " 2

Kiinhii'l -ahbar :

" ... Neseb-i batilalari bu veehile masturdir ki zikr olunur Kanatur ibn Yagfur ibn lliya ibn Herkil ibn Istefan ibn Mihail ibn Kostantin ibn Kebir Mihail ibn Tiryandefil ibn lliya ibn lstefan ibn Mihail ibn Kanatur. ibn Bozantin ibn Amelak ibn lliya ibn KalorIbn Bozantin ibn Yanko ibn Madyan ibn Amelak ibn lrern ibn Ivaz ibn - Sam ibn Nuh t)\.J\~ miiverrih Zeyne'l Arab ve Termizi ve Kurtubi

rioaqetlerinde bu - vechile rueshurdu· ... " 3

1 Avrupa'ya nakl edilen bu cser ilk defa Dozy tarafmdan tetktk- edilrnis ve Goe[e 'nin himmstile basIlrnl§br. 'I'arih-l Taber, Seyyid Muhammed ibn Abdullatif tarafuidan MIslr'da yeuiden tab' edilirken Kurtubt'nin mezkfir zeyli de onikin ai eilt olarak basllmistu-. Bak: M. !;)emseddin, islamda tarih ve miiverr-ihler, istanbul 1339-42.

~ Scyabatnfime I, O. K. T. Y. 2371, 24/a.

3 ,M. Ali Kiinhij'[-ah'>ar, O. K. T. y, 5931, 104/a.

II JI

VI - Fiitiivvetname

, 'inde Istanbul esnaftmri te~kilin, gelenek,

Evliya Celebi seyahatnames d t dildigi vechile c;ok de-

adab ve erkam hakkmda evv~l~e e ernas e

gerli ma'Iumat ve izahat verml§br, , ' M h _

. , ' tenvir ederken Fiitiivvetname-z u am

\. SeyyahlmlZ bu sahada biz I , , ' ahatname'nin kaynaklan

medl'den istifade ettigini soyler, kBu IFtl~ta,:l::te:ame He Evliya Gelebi'de

1 ' . 'i zikr etme ve u uv , d Y I

arasmda mez (UI eser 'k 1 tirrnak laZlm ir. a m z;

kilat ait m'alumab a1'~1 as kilat

bulunan esnaf t:§ I a ma , eder ki, Evliya Gelebi esnaf tes I a ~

su noktaya da isaret etrnek lC~P F1"t" vetname'den almaml§ttr. Aym hakkmda verdigi ma'lumab ya mz h ~t uVk d' devrinde bfizt tarikat konu He i1gili diger eser1erde\~le, ,a / ~~~aydalanml§ttr. Biraz son- .

ve zaviyelere mensup zevatm ,I ~p~mMe~ dt arasmda yapacaglmlz

'I l7."t "vvetname-l unamme

ra seyahatname ue Fa u . k" t ecektir Fakat,mevzuun

, ih ti d h acik olara gOS er' A 1 ilik

mukayese bu Cl e 1 a a " ,. h r<eyden evvel III 1

I bi kilde anla~I1masl lc;m e.-; A

daha canli ve aC;1 c 11' se '1' mat verrnek icap eder- )

ve Fi"t"vvet'in mahiyeti iizerinde kisaca rna u 'b' u u "'k "," vet kerern, liituf, yardlm gl 1 Fiitiivvet liigatte comertlI ,mulfuhv " Hasan Basrl, Bayezid

d 1 F'T' vet me umu ise,

manalan ifade e er '. u uv" dB" d di g'ibi biiyiik mutasavvuflar

d I ib I Cuney ag a I ., f"

Bistami, Fu ey 1, n y~z, d t rif edilmektedir, Bu tariflere gore u-

tarahndan muhtelIf §ekIll~: e a I I h rkese kar§l insaf gostermek tiivvel:' Allah icin nefse diisman 0, nde c.. e ek yiyenlerin mii'min veya ve kimseden insaf istememek, evm e yedm t ek ihsan bezl etmek

dii oldugunu ayir e mem , , '1''''

kafir, dost veya usman k fsi den ba<kalarma olan iyi 191

t kt cekinme ne sm 'i , d t "f

ve halka eza e me en" " T'" biiyiik bilmek §eklm e at!

kiir;iik gormek, ba§kalanndan gelen ryi Igl

edilmektedir2•

Turk Ansiklopedisi, C ill

A k 'i9! 7 19' Ahi Maddesi,

1 ilhan Tarua, Ahi:ler, n ara . , t •

VI, S,236, ,', d' [terc. Tahir Olgun) Riaale-i Fiitiivvet~e,

~ Seyyid Ali ibn ;;lhabeddlll Heme .an~.... t mad, Tarih Deyimleri, VII. 630,

f K"t" haneai nr 2873; Z, Pakahn, utuvve .

Ayaso ya u up' .

65

Bircok insani vasiflan ihtiva eden, muhtac ve gariblere yardirn etmek zulm ve gadre ugl'ayanlan korumak gibi faziletlerle sohret bulan ve tarikatin biitiin adab ve erkarnna riayet eden kimselere "Fiiiiiooeilt" veya "Ehl-i Fiitiivvet" denilmektedir. "Ehl-i Fiitiiuoet" tabirleri Risaletii'l-Iasriqe gibi en eski eserlerle Fiitiivvet teskilatirun kurulusu hak'kmda tafsilat veren eski fiitiivvetnamelerde yazihdir. Fakat daha son.ralan teskilat baskanlanna verilen "AM Baba" unvam kurul mensuplan tarafmdan daha fazla kullamlrms ve halk arasinda daha cok yayilrms ve tamnmis bulunmasindan dolayi "Fiiiiiooet" ve "'Ehl-i Fiitiiooet" ye.rine ayni manayi ifade eden "AM ve Ahillk" )abirleri yer alrrnstir '.

Ehl-i Fiitiivvet'in muayyen gayelerle kendi aralarinda toplanma ve birlesmelerinden birtakim ictimal kurullar meydana gelmistir, Hernekadar bu c;e§it kurullara hicretin ikinci asnndan itibaren tesadiif etmek miimkiin ise de bunlann teskilatlandmlmasr ve belli bash meslekler haline gelmesi Abbasi halifelerinden Nasiriiddinullah (1180 -1225) zama.nmda olmustur. .5ii mezhebinde olan bu halife Horasan, Iran, Irak, Suriye, Misrr ve Anadolu gibi islam iilkelerinde yasayan fiitiivvet ehli tarafrndan kendilerine "imam" oIarak kabul edilmistlr.

Bilindig] vechile, karsihkh yardimvtesanud, i§ boliimii gibi ictimai umdeleri esas prensip Ittihaz ederek kuruIan ve giinden giine teskilatim 'kuvvetlendirerek inkisaf eden "AM" teskilanrnn ilk zamanlarda devletlerin siyasi hayatlarmda bilhassa Selcukt'lerin Anadolu'yi istilasiyle Osrnanh Devleti'nin kurulus ve fiituhat devirlerinde cok miihirn tesirleri olmustur. Fakat zamanla, devlet otoritesi iizerinde siyasi niifGz ve kudretlerinin zayiflarnasindan sonra Ahiler, bu defa muhtelif esnaf ziimreleri iizerine niifuz ederek bu ziimreleri teskilatlandmp esnaf Ioncalan kurdu ve bu sure tie iktisadt hayata hakim olan teskilath bir simf ve bir birlik viicude getirdiler.

Yapisun iktisadt hayat sartlanna gore organize eden Ahl teskilatmin esas gayesi san'at ve isinin tam ehiI ve erbabi alan kim seier yetis tirrnekti. Ahr teskilatina mensup her esnaf kurulu, Evliya Cclebi'nin bircok vesilelerle izah ettigi gibi, tesis edilirken kendilerine ekseriya sahabelerden veya evliyalardan birisini "Pir" olarak secerlerdi, Yalmz esnafm kendi cemiyetlerine pir oIarak kabul ettikleri sahsiyetler hicbir zaman "UZu Ata" yani 0 san'atm mucidi degildirler. Sau'ahn mucidi ise Iutuvvetnamelerde kayd olundugu iizere, dogrudan dogruya pey-

1 ilhan Ta-us, Ah\ler, Ankara 1047, 1S.

67

66

gamberlerdir. Fiitiivvetname ve bunlardan naklen yazilan diger eserlerin ~ verdikleri ma'h1mat ve izahlara gore her peygamber, saghgmda go;dugii i§ ve san'atm mucidi olarak kabul olunur. Netekim Adem reneber, Sld gazzaz ve' hallac, 'ldris terzi ve yazici, Nuh neccar, Hud tacir, Salih deveci, lbrahimstltcu, Ismail aVCI, Ishak coban, Yusuf saatci ... ilah gibi san'atlann mucidi ve Ulu Ata'sl olarak kabul olunurlar ve fakat bir esnaf kurulunun pir'i sayilmazlar, Pirler ekseriya bizzat Hazret-i Muhammed yahud onun izin verdigi zatlar tarafmdan sed kusatilnus ve muayyen vasiflan haiz bulunan kimselerdir. Her esnaf ziimresinde belli olan bir sure icinde basansim isbat eden bir cirak kalfalrga veya kalfa ustahga yiikselecegi vakit atalar toplulugunda yapilan ozel bir torenle pir adma pestimal kusamr, Bunun gibi herhangi bir esnaf simfmdan bir kimse baskasiru kendine "Yol Atasl vega Kardesi" edinmek isterse, bu da yine atalar toplulugunda yapilacak bir merasimle olurdu.

Evliya Celebi, babasirnn da san'ati olan kuyumcular esnafimn Kaglthane Caymnda tertip ettigl boyle bir sed bag lama yani pestirnal baglama torenini cok alaka cekici bir dil ve gorii§ ile anlatir ki 2, bu da bize onun esnaf teskilatmm adab ve erkaru hakkmda genis ma'lfl-

, mata sahip bulundugunu gosterir.

Bu suretle fiitiivvet ve ahilik teskilatma kisaca temas ettikten sonra Evliya Celebi'nin esnaf teskilatim izah ederken kaynak olarak zik~ ettigi ve Iaydalandigi "Fattiuuetntime-i Muhammedi" adh eserin mahiyeti hakkinda yine hiilasaten ma'Iurnat vermek faydah olacaktir. Hernekadar kiitiibhanelerde futiivvetname ismi altinda kayith eserlere tesadiif edilmekte ise de, bunlann herbiri tetkik edildigi takdirde ayn konularda eserler oldugu ve bir krsmmm Jiitiivvet adab ve erkanma ait bulundugu diger bir krsmmm esnaf pirlerini anlathg: goriiWr. Bundan baska, hem adab ve erkam ve hem de pirleri miistereken anlatan. futilvvetnameler de nazar-i dikkati cekmektedir ki bunlar arasinda seyyahimrzm kaynagi olan Fiitdooetruime-i Muhammedi de bulunmaktadrr, Bu eser, Kanuni Sultan Siileyman devrinde yasarrns Seyyid Muhammed ibn Aliiaddinii'I-Hiiseyinii'I-Razavi admdaki zatm kalerne aldrgr "Mi]talui'l-dekamk fi beganu'l-fuWvvet ue'l-hakaipk" nam eseridir ki, ayni

~ San Ab~uIlah, ~emeratu'l-fuat Fi'l-mebde ve:l-maad, istanbul 1288, 81; Evliya <;eleb., Seyahatname I, l!.. K. T. Y. 2371, 197/a, h; !lhan Tarns, Ahiler, Ankara 1947,27, 3 Seyahatname I, U. K. T. Y. 2371, 266/a, b: ..... Kiig.thane fezasmda egnaf-, zerkeran cem' olup kanun-. kuyumcu-. Siileyman Han uzere on giin 011 geee inhradil",

zamanda "Fiitiiouetndme-i Muhammedi ve Fiiiiivvelname-i Kebir" namlarile de amlmaktadir,

Eserin baslangrcinda fiitiivvet ve adabma dair kisa bir izahattan soma eski esnaf teskilati ve bunlann pirleri hakkinda ma'lumat verilir. Bilindigi iizere, Ftitihnietruime-i Muhammedi yazma bir eserdir ve kiitiibhanelerirnizde muhtelif yazma niishalan vardir. Bu yazmalar biribirlerile karsilastmldrg: vakit bunlann yekdigerinden farkh bulundugu ve hatta Evliya Celebi seyahatnamesi'nde verilen rna'Iumata ve izahata nispetle noksan oldugu goriiliir. Gerei seyahatnarne'de verilen fazla ma'Iilmatm bir krsrmnm Evliya Celebi'nin diger mehazlardan istifade ederek eserine ilave etmesi neticesi meydana geIdigi kuvvetle miimkiin ise de, miihim bir kisrmrnn da elde mevcut fiitiivvetniimelerde buIunmamast vebunlann Evliya'run Iaydalandigr ftitiivvetname ntishasma nazaran daha noksan niishalar bulunmasmdan ileri gelmektedir. Zira, Evliya Celebi'nin, mehaz gostermek suretile seyahatname'de "Esnaf-i Zihkerciyan ... pirleri Ebu Tahir $uggal ibn su Vakkas'thr Selman ... be lin bagladz Futuvvetnr1me-i Kilbrada Bagdad Htllesi'rule arslan parelemisdir diye yazar ... " seklinde verdigi bazt ma'Iumatm tetkik ettigimiz Iiitiivvetname yazmalannda-bnlunmamasi, Evliya'mn istifade ettigi niishalardan cok farkh ve daha fazIa izahati ihtiva eden bir yazrna oldugunu gostermektedir. Bu sebepten dolayi, Evliya Cclebi'nin zikr ettigi rnehazdan ne sckilde ve ne dereceye kadar faydalandigim tesbit etmek icin,

yirmi gun olur bu cemi'yet-i kiibera He cemi'-i diyar .. t Al ... i Osman'da olan kuyumculara bir aerie mukaddem z er kerfin cavuslari g idiip emr-i 'padi~ahiler Ile Kfiglthane teferr-iiclerine davet ediip her diyardan gelmek muhal oIup ielerindeu necip ve resid halifeleri sahib-i post olmaga be~er onar bin guruslar i le ~avu~larl ve halifeler in Asitane'ye gon" derirler ve bu cerni 'yet-i kiib eraya bizzat AI-i Osman pildi.fihlan seraperde-i Siileymanisin gonderiip kendiileri saadetle seraperdesiude ~eyhiiJl-isHim i le veaai r viizere .. j iz.amlar ile gelup karardade oldukda bi'f-clirnle tahrllar a darblar urulup ibtida oniki hal ife-i rniisteid padi§a.h .. J cem .. eeuah'an deat-i serifin bus ediip ba'clehd aer zet-gerfin kuyumcubasr'mn ve ~eyhill ve nakibin ba'dehii sair pir-lea-iu dest-I §eriflerin Spup revan olmak ka .. nun-r Siileyman Hen'dn-, Ba'dehii kuyumcubasr padi§ah"l cem-cenab'a bir murassa, ve miicevher pistahta ve divat ve bir de zi-krymet miiccvher raht ve bir kth\; ve bir ..• hedaya veriip kuyurncuba •• zemin bUB ediip padi.iih seyran-t §ikiira revane olup ba'dehii oniki bin halifeler kuyumcubasr'dan deat-bfls ediip ma'zun o lur lar yedi giin yedi gecede eevahir rnurasseat biller kusakli tazel.er ve bi'l-ciimle dilberan-i hi-emanlnr zur-i ender zer'e miistagrak olup cevahir brcaklar ve hancerlerl meyan-beste takmup zerd~z harir sed pestimallar He tavuS-l bag-irem vn. reftar ederek pirlerin dest-i §eriflerin leb-i edeb bide 'takbil ediip revane olurlar ve bu Kiiglthane Iezasmda bes alb bin haYl~~ hargahiar kurulup yirmi gun g-eceaile adem deryesi olup g-ece safa ve ruzlarl tfiZ"l nevrflz olur hiilasa-i k.Hi.m bu tef.rriice bir esnal malik olmaml§dIr •.•• "

68

fiitiivvetname'nin muhtelif yazmalanm inceleyerek seyahatname'de verilen ma'lumat ile kar§lla§tLrmak icap eder.

Evliya Celebi fiitiivvetname'den istifade ederken fiitiivvetnalne'nin takip ettigi tertip ve tasnife sadik kalmadan kendine gore muayyen bir usul kabul etmis ve yekdigerile ilgili olan esnaf ziimrelerini mesela, kiihlan, tutyaci, meacinci, cerrahan gibi es'naf teseklciillerini Esnaf-l Hiikema ba§hgl altmda toplarrustir ve boylece diger baZI esnaf tesekkiillerini de yine ayn ayn bashklar altmda toplayarak miitalaa etrnis ve bunlan da orduda gordiikleri vazifelerin onemlerine gore siralaml§hr. Evliya'nm bu tasnifine gore seyahatname'de hiikema, u/ema, (:ifici, basct, a$CI, yemi$ci, atesci, iiifenkci, demirci ve ila .. gibi esnaf te§ekkiilleri yer almislardir. Bu suretle ordu teskilatnun esasim goz oniine alarak tertip ve tasnif yaprms olan Evliya Celebi'nin esnaf pirlerinin sed. kusanma derecelerinin sirasnn da dikkat nazarma almadigi goriilmektedir. Halbuki, Fiitiitniettuime-i Muhammedf'de pirlerin sed. kU$anma dereceleri esas tutulrnus ve basta Hazret-i Ali'nin lied laisumrnast anlatildiktan sonra onun kemer kU$aitlgl plrler, daha soma bu pirlerin kemer-besieleri " .•• Selman Pdk: Haeret-i Ali icazeiile isb« zikr a/ananlarm bellerin bagladr ue icazei verdi Evvel Gazi beliri bagladl .... Ikinci Ebu Nasr Abdullahii'l-Neccad ... U{:iincii Omer ibn Omranii'l-Berberf'nin belin bagladt ... "1 seklinde bir sira taklp olunmak suretile tasnif ve tavsif olunmuslardir. Mamafih, EvUya <;elebi Fiitiivveindme-i Muhammedf'nin tertibini oldugu gibi mubafaza etmemekle beraber, fiitiivvetname'de pirlerin kayith bulunduklan dereceleri ve kimin kemerbesteleri olduklanni tebariiz ettirmeyi ihmal etmernis ve fiiti.ivvetname'den iktibas ettigi ma'hlmatm sonuna " ... Selman Pak'in kemer-besie etiigi ... ci pirdlr ..• " ibaresini ilave etmek suretile kayd etrnistir.

Arz' olunan bu farklardan baska, bir de AM te§kilatm1l1 vaz' ettigi kaide ve erkandan uzak olan, yani fi.itiivvet ehlinin meziyetlerine sahip bulunmayan ve teskilaun men ettigi islerle mesgul olan blrtakim esnaf bulunmaktadlr ki, bunlardan fi.iti.ivvetnamelerde bahs olunmaz, Halbuki Evliya Celebi seyahatnamesi'nde ordu alayi mi.inasebetile her <;e§it esnaftan bahs eder. Hatta bu esnafm pirleri icin " ... Esna]-t Deyyusan .•. hcsa pirleri ala pirsizleriti ... " ve " ... Esnaj-i Hemyankesici .. pirimiz Giller Ayyar'dlr derler amma hasa siimme hasa ... " gitJi tabirler kullan-

1 Fiitiivvetniime.i Muhammedi, Fatih Millet Kiitiibhanesi, Tjirkcc ~er';ye kitablerr, No : 899 ve 1)09,

mis yahu.t " ... pirleri m a'liimum. degilc'ir .. kabri ma'liimum degildil' ... " seklinde ibareler yazml§ veyahut da " ... Esnaf-z f'orekciyan ' I "

C'dd 'd ' y •.. pzr ell

. t e e medfundur ... " gibi, ihtimal daha soma ilave etmek iizere,

metinler arasinda bosluk birakarak kayd etmistir, Evliya C I bi f''t'' "

't' 'd iktib ." . , , " eel u uv

~e n~me en I I ,as ettlg~ rna lumati her esnaf teskilatinda ayni tertip

ve sistem cevresinde yazmannsur. Bazen ele aldig: mevzuun hemen baslangicinda "... Esna]-i Sildhoeran. azim askerlerdir pirleri Kerb G .

h il 'di [J • , au ~zre . ert ~r Hazrei-i Ah kemer-bestesidir ... " seklinde yazdig: halde,

ba~e~ de Izah~tvermekte oldugu esnaf ziimresi hakkmda kafi derecede rna lu~at verdikten soma " ... Esnaj-t Pasbasan nejerati oniki bindir lark bzn de derler amma [art-t keltimdir ii9yiiz nejeri bezestan-t atik ve

bezestan-i cedid pasbanlartdir gediiklii ve ulujelii ademlerdir b I·

. , d' . .. UTI allTl

pm , Ivane Selman Ali huzurunda belin. bagladz bahr-i Llm-

man lTl Lecese tarafmda medfundur. ," diye sonlannda yazdlgl gorlili.ir.

Evliya <;:leb~, Fiitiiooetndme-i Mulzammedi'den istifade ederken sad~ce es~af pirlerile bunlann hal terctimelerine ait izahati iktibas etme~l§. aym zama,nda ~)Unlar hakkinda sdylenildigi yazih hadisleride oldugu gibi seyahatnamesi'ne nakl ettigi gOl'i.ili.ir:

Seyahatname :

" ... Hazret-i Mefhar-i mevcudat.. Suheyb'e ihsanlar ediip hakkmda hadis buyurdular if p_;' 0·

j)LII<:!c .:!JIJ-,~) 0c IS)) )~':jl ci ))1.,.,:1'"" d -'~ J:A--! 0.J'. ",'1 yani kiyamet gi.ini.inde 01 havz-i kevserden Suheybii'l-Rumt leer demek olur ... " I

Ftitilvvetname-i Muharnmedi :

" ... Altinci Suheybii'l-Rumi'nin belin bagladi ve icazet verdi ki 01 Hazret-i Ali'nin sakirdi idi ve Hazret-i i ,c anm hakkinda buyurdu ki )~ '11 if p,) 0A

i)UI 0- .:!JIJ.,,~) 0C IS)) ci J)I,:",:r" d s> 0A .i- 0· "I;; ~'\ yani kiyarnet guniinde 01 havz-i kevserden icen Suheybti'l-Rurntdir ... " 2

" . .. Selman Pak bi' 1 -ciimle berberler. " pir-i pisva oldu ibtida kemerin bizzat Hazret-i Ali baglayup kabri Bagdad'da... ulu sultandir Hazret-i Resulun hidmetkan idi ... Resill ... anlann

" . .. Hazret-i Ali... onyedi kisinin belin baglad; evvel Sel-

man. .. be lin bagladr .

Hazretin hidmetkan idi ve hem pi!'

1 Seyahatname I, O. K, T. v, 2371, 212/b.

2 Fiiliivvetnfimc·j Miihammed!, Fatih Millet Kiitiibhanesi, Tiirk~e ~er'!ye, 909, alb.

69

70

hakkmda hadis

Seyahatniime :

" ... NetekimMiftahu'l-ikbalnatn kitabda Cabir ibn Abdullahii'lEnsarl Hazret-i Ali'den bu ebyah nakl ederler beyt-i Hazret-i Ali

cr'; J .;.l:-)I jUI );.1 ~I oj:....:ill Jr'J .... .J.;-, .s.;), lJ>lk~J .s.J.:; .s" J/)I J;- J'; rill;, .:..l)\~I,y ~l> J \fUIJ ~l ....... clp~)I·JG.J-\; J(:1I.s/r-)lIJ - .s.J.;,I)~ JI~I, 'J,:,,1I .J.~.l~ ~II..)

bu ebyatlan Resul-t Kibriya Hazret-i Ali'den istima' ediip ya Ali buyurur ve Hazret-i Ali'ye dua ediip ... II 3

idi - ve alirn idi ve Hazret-i Resul amn hakkmda

c.JJ'}I)~ ~I),\ V!i J",\·l;...:,lL

- \ .

,)lJ__" JI JI::.:.i1 '4-' . .:,1, lJ_J;' )II)

.:;\v- cr'" ;j~'i-": f J yani Selman bizdenehH beytimizdendir evvelin ve ahirin ilmine erdi cenneti arzular .... II 2

FUtiivvetnii.me-i Muhammedi .

" .. , Miftahu'l-ikbal . Ciibir . ibn Abdullahu'l-Ensari'den rivayetdir «un hazret .. , imam Ali ... mezkilr ebyati okudu Hazret tebessum ediip dahi soyie isidelim dedi .. bu ebyati okudu ve insa eyledi

..,_i J .;.l:-)I j!"...ll _,;.\ ~ \ . .s.;), 1.J>lh:~) .:;,.;) ......

, JA:.. ..:il IJ _,~) .J.;- J.s-';.s..w .s'; J ... ;)I .J;'" r!'\;J /"J \ft:!I, ~;..\'" .s.J.S:::~IJ JI_r.)lIJ ;;J~10A

..) cl_?)1 tG .:\I.J-I,

4 {. .s.l.A1 51: J·I:.;!I) ..\7.l~ ~\

1 ve 3Seyahatname I, O. K. T. Y. 2371, 2~9/a, 2~.3:~. ... ,_ .'

2 ve 4 FiiHivvetnlime-i Mnhammad i, Fatih MIllet Klittlhhanesi , Ttirkce ~er-lye 902,

1G/a; 899, 15/ a,

Evliya Celcbi'nin Fiitr'ivvetnume-i Muhammedf'den faydalandigi kisimlann mukayesesine ge<;meden evvel-tebariiz ettirilmesi gereken diger bir husus da, seyyahm esnaf teskilati bahsini yazarken sadece fiitiivvetniime ile iktifa etmeyiip, diger mehazlardan ve hatta sifah! rivayetlerden de istifade etrnis olmasidir. Esasen seyahatname'de tarikat erkammn iidab ve usulune dair verilen ma'lumatm miihim bir krsrruna, fiituvvetname'den baska Maiwlat-i jmam Cajer Sadik narm altmda yazilan risalelerde tesadiif edilmektedir, Yalmz, tarikat mensuplarnun bilhassa siilerin daimi bir surette takip olunmalan yiiziinden, tarikat hakkinda mufassal ma'lumat veren risaleler ya tamamen imha edilmis yahut da gizli tutulrnuslardir. Bu sebebten otiirii bu nevi den risaleleri umumi kutiiphanelerde bulmak pek muskiildiir. Mevcut olanlar da mevzuumuzun haricinde kalan konularla ilgili risalelerden ibarettir. Fakat Siileyman Soft zamanmda yazlldlgl tahmin olunan Risale-i jmam Cafer Sadik. namh bir risaleyi hususi kiituphancden 1 elde etmek imkam haS!! oldu. Bu risale tarikat ve seriat hakkmda cesitli izahati ihtiva eder. Bilhassa eserin seyahatname ile benzerlik gosteren kisimlan mukayese olundugu vakit, Evliya Celebi 'nin buna benzer bir risaleden faydalannus bulundugu su orneklerin karsilastmlmasi ile daha iyi anlasilmaktadrr :

Seyahatname :

" ... Imam Cafer Sadik hirkayi beyan etdi cvvela hirka-i fakr nedir deseler cevap hirkamn imam ve kiblesi ve gasli ve arilik'i ve kilidi ... nedir ... cevap hirkamn imam settarhkdir ," namazt iirilikdir ve Iarzi terk-i arzudur ve cam iradettir ve kilidi tekbirdir ... "2

" ... imam Cafer buyurur hirkanm eteg! seriatdir tarikati hakikatdir yakasinda yii sabur ve

Risale-i imam Cafer Sadik:

'<,.. Eger sorsalar kim lnrkanm imam nedir hirkamn namazi nedir hirkamn kiblesi nedir lnrkamn farizesi nedir piikligi nedir cam nedir hirkanm tekbiri nedir eytkim hrrkanm imam settarlikdir hirkanm namazi arilikdir hirkamn farizesi seyh sohbetidir ... hirkanm cam senadir hirkanm kilidi tekbirdir ... " il

..::-~_ JA 1 L:. .:,l.l., 41.:,1_, <J;.)lI) 0_'~I('l.o .:1)) \-"_ u'6 J .:,lL JI Jl._ii

._:.,iv- ;;.l:_!J huyurrnuslardir Selman bizden ve ehl-i beytimizdendir evvelin ve ahirin ilmine erdi ve .. , cennet am bekler ... II 1

Evliya Celebi bu suretle Futuvvetniime-'i Muham:nedl'~eki mevcut hadisleri aynen iktibas ettigi gibi, fiituvvetn~me'de zikr edilen m_~hazIan da ayni sekilde kayd edip bunlan kendi tetkikati ~larak _~?stermektedir. Netekim seyahatniime'nin esnaf teskilati bahsinde f~tuvvet hakkmda toplu bir ma'lilmat verirken " ... her tarikde k.rlavuz lazzmdlr ki yal bula netekim Miftahu'l-ikbal nam kiiabda .... ". diyerek meh~~l zikr etmekte ve daha sonra da burada yazih be~ltle~l k~y.~ etme~te~ll. Halbuki, adt ge«en eser ve buna atfen yazth bey:tlenn futuvvetname de yazih bulundugu seyahatniime He fiitiivvetniime'nm kar§lla§tInlmasl ne-

ticesi goriiliir:

" ... Imam Cafer Sadik ... buyurdu kim lnrka nemedden idi, .. amn yakasmda yazilrmsdir yii

1 Abdiilbakt Gtilpmar-h'nm §ahsl kiltiibhenealude mevcut olan bu r isaleden iatifade elmemize imkfin verilmesinden dolayt le§ekkur ededz.

~ Seyehatname I, O. K. T. Y. 2371, 199/a.

B Risale-i imam Caler Sadlk, A. Giilpmarh hususi Kiitiibhanesi, No. 74,lIb.

L_

72

ya sekur ve ya kerim ve ya rahim yazilmisdir ve dahi eteginde ya vahid ve ya ehad ve ya ferd ve ya samed yazilrmsdir ... deseler ne ortiiniir teve kki.ili.i Hak ortiiniir demek gerekdir ve eger sorsalar hirkarun erkegi ve disisi nedir cevap taharetdir disisi pir huzuruna pak varrnakdir ... 1

" ... Eger deseler tarikatin biinyadi kac nesnedir evvelki tevbedir 2· §eyhe boyun vermekdir 3 ari olmakdir 4 batim ari etmekdir 5 kana at eylemekdir 6 kimesne He ihtilaf etmemekdir eger sorsalar tarikatm Himleri kacdir cevap altidir evvel marifet bilmekdir ki... ve comertlikdir ve terkdir ve sidkdir ve tefekkiirdiir ve tevekkiildiir ve eger sorsalar tarikatm erkam kacdir cevap altidir evveli ilimdir 2 hilmdir 3 sabirdrr 4 nzadir 5 hiisn-i hulkdir 6 ihlasdir. .. " 3

" Eger sorsalar imamm kimdir cevap oldur ki tenim irnami mihrabdrr ve' camm imam: Kuran-i azimu'§-§andlr ve gonlum imarm Hazret-i Muhammed'dir fehmim imarm Cibril-i Emin'dir

settar yil latif ya hakim yf.. miirsid lnrkamn eteg-inde yazilrms idi ya vahid ya ehad ya ferd ya samed... eger sana sorsalar kim hirka ne ortiiniir sen eytkim soze hal pir maktul? eger sana sorsalar kim erkegi nedir di§isi· sen eytkim erkegi oldur iirilik pir nazannda... 2

" Eger sual etseler tarikatm binasr kay makamdrr elcevap altidrr evvel tevbedir ikinci kiyam iiyiincii ziihd dorduncil takvadir besinci kanaatdir alhnci uzletdir eger sual etseler ahkam-i tarikat kay makarndir elcevap altidir evvel marifet ikinci sahavet iiciincii yakm olmak dordiincii sidik besinci tefekki1r altmci tevekkiildiir eger sual ctseler erkan-i tarikat kac makarndir . elcevap alndir evvel Him ikinei hilm iiciincii sabr dordtincii nza besinci hulk altinci ihlasdir. .. 4

Eger sual etseler imam kacdir elcevap besdir tenim imarm yelebidir carum irnami Kuran'dir ganliim imami Muhammed'dir akhm imanu Cebrail'dir Iehrnim imarm Mikail'dir tenim,

1 ve S Seyahetnflme I, 0, K, T. Y. 2371, le9/b, 201!b,

Rlsale-I imam Cafer Sadik, A. Golpmarh husual Kiitiibh.nes;, No, 74, Al«. Makalat-i imam Cafer Sadik, Aym Kiitiibhaue, 2/a,

akhrn imanu Mikail'dir eger sorsalar kible kacdir eevap besdir tenim kiblesi rnihrabdir akhrn krblesi Kabe'dir camm kiblesi Beytii'l-ma'murdrr Iehmim kiblesi kiirsiidiir ganliim kiblesi Ars-i azamdtr ... " !

kiblesi I,mihrabdlr akhm kiblesi Kabe'dir camm kiblesi Kudusdir ganiUm kiblesi Ars'dir ... " 2

.... Yapilan bu karsrlastirmada da asikar oldugu iizere, seyyahmuzm. futuvvet hakkinda verdigi ma'lumat icin yalmz Fiitdooetndme-i Muhamme.df'de~ fayd~lanmadl~1 ve ayni zamanda imamCafer Sadik'e izafe edilen ~lge: birtakim risalelerden, de istifade ettigi gariilmektectir. Ney.azlk ki, bircok arastrrrnalannuza rag-men mukayeseye ittihaz ettigimiz nsalel~r~en baska diger risaleleri bulmak kabil olmadigmdan Evliya Celebi'nin Iaydalandigi risaleyi kesin olarak tesbite imkan bulamadik, Y_almz, Ev~iya Celebi'nin fi1tiivvet mevzuunda yazdigi bir kaside vardrr ki, bu kaside Seggid Nimetullah. tarafmdan rae hakkrnda in§a edilen kasidedir :

l;.,., jl) J.c,.. ji ~')J J>y." jl,.:1 .1, ($p .1, ,}-v- .f~~ .:-Wv- Jc ('~ j I jI ..I.! t~' ) "--~ L- ~ V"'~ ....;)1 LJf-, I) J~ ,;-,lk )..\,'I jl jl ..I.!

jIJJ~ tiL )",,;1 ..r)t; .f: .1;- )'\"1 j~b J'I~t~-l L>I_'A> -»> CL>JV-) ($J_'; ')J) ..,j: J'. jl ,;4 J.J"'« .:u~

~) _'j-, ..,;. d,~ .1, ~Ljly'" LSI J'I'\', ) ~L- 'J-'" .::.- Jh ..... ~b)J V" ) J [_t; t)1(' jI .::._. f ...... J.~' [_t;.

Jf:( 01.~J Vi); j-,,! L" jU J, .f~, <iJ1 ....;)\ jl J: 01) pl;':A L>"'i~ (.~ J'-: .s: '':_'.J. ($;1, fl ~L's(' J'" .1, .._;.;:.. J'\..\,')

Sirndi Evliya Celebi'nin Fiitiiooetruime-i Muhammedi'den ne suretle fay~ala~ml§ oldugunutesbit etmek ilzere, her iki eserden aldigumz baz: metinlerin mukayesesine gecelirn :

.Seyahatname : Futuvvetname-i Muhammedt : '

" ... Hazret-i Risalet asnnda ek-

" , .. Hazret-i Ali huzurunda Sel-,

! Seyahatnfime I, O. K. T. Y. 2371, 203/a.

2 Makalat-r imam Cafer Sadik, A, GOIpmarl! hUBUB' Kiitiibbanesi, 3/a.

74

mekcilerin piri Orner ibn l-lmran~~ Berbert'dir Selman Pak 'Hazret-J Ali huzurunda beline sed bag-layup icazet verdiler ... "

" .. , Esnaf-i bakkalan. ,. pirleri

dir Selman Pak belini bag-lad! bakkallann silsilesi ana u{iintehi olur kabri Kudus-i miibarekede olur ... yii.z yirmi ya.§mda nakl etrnisdir ... "

" . ,. Esnaf-i Yemisciyan ... bu kavrnin piri de bakkallann piri

dir ... "

" ... Esnaf-i atesbazan ... pirleri Ebu Orner Vasiti'dir Selman Pak'in meyan-beste ettigi besinci pirdir bilciimlc atesbaz 'pehlivanlarm piridir yiiz elli sene muammer olup kabri Kurn'da-dtr .. ,n

" .. , Esnaf-i dellllkfUl". pirleri Ubeydii'l-M!sri'dir Selman'm belini baglad!g! yedinci pirdir , ,."

" . ,. Esnaf-i attaran,., pirleri Hiisam ibn Abdullahii'l-Basravtdir bu kavmin ekser dtikkanlari ... Mahmud Pasa <;ar§!smda olur .. ."

" . " Esnaf-i basmakcibasr .. , pirled Muhammed ibn Ekberli'lYcmeni'dir Selman'in otuz birinci sed bagladig; pirdir basmakcrlarm·papuccularm ve cizmecilerin silsilesi Muhammed ibn Ekberii'lYemeni'ye miintehidir . , ." 1

man'm kemer-beste ettigi pirler : u<;iincii Orner ibn Umran-i Berberi'nin belin baglad! ve icazet verdi ekmek<;ilerin silsileleri ana cikar ,,',"

" , ., Dordiincti . belini bagladi ve icazet verdi bakkallann ve yernis satanlarm silsileleri ana cikar yiiz yirrni ya~mda nakl etti kabri Kudus-i rniibarekededir , .. "

" ,," Besinci Ebu Orner Abdullah Vasrti'nin belin baglad! ve icazet verdi ate§bazlarm silsileled ana cikar yiiz elli yasmda diinyadannakl eyledi kabri

.Kum'dad!r, .."

'", " Yedinci Ubeydii'l-Misrt'nin belin bagladi ve ieazet verdi delHl.klarm silsileleri ana <;!kar .. .'

" ... .Yirrni sekizinei Hiisam ibn AbdullahU'l-Basravi'nin belin baglad! ve icazet verdi attarlarm silsileleri ana <;!kar,.,"

" , " Otuz birinci Muhammedii'lEkberii'l- Yemeni'nin belin baglad! ve ieazet verdi basmakcilann ve papucculann ve cizmecilerin silsileleri ana cikar . , , " 2

Seyahatname J, O. K, T. Y. 2371, 218(a, 252~~:. 2M/b, .302~~, 2eO/b, ,:88/b, 285/a. FiiHivvetname-i Muhammed1, Fatih Millet Kutubhanesl, Tiirkee ~er lye 902, 899,

.Seyahatname'de Zikr EdiImedigi Halde Evliya «;:elebi'uin isUfade Ettigi Eser Ier

I - Kiinhii'l-ahbar

Seyahatndme'deki Osmanh tarihi olaylanna ve baz; hal terciime-

,lerjn~ ait verilen ma'lumat tetkik edilir ve A$zk Pasa-zade, Hesi-be-hist, Tobakatii'l-memalik, Tacii't-teoarili, Nesri, Anonim. iarihler gibi muhtelif Osmanh tarihlerile mukayese olunursa Evliya Cclcbi'nin bu hususlarda Zeql-i Sakaik, Tarih-i Peceui, Teslcireiti'l-biinuati n~vinden eserlerden istifade ettigi gariiliir ki, bunlar arasinda bilhassa Ali'nin+ Kiinhii'l-alibar adh eserini de zikr etmek icap eder,

Mustafa Ali Efendi'nin miiteaddid eserlerinden bid DIan bu eser Hazret-i Adem'den Sultan Mehmed Ill. devrine kadar gelen zamandaki vakayiden bahs etmektedir. Bilindigi iizere, eserin pek ciiz'! bir kisrrurn teskil eden, baslangrctan istanbul (Kostantin) sehrinin kurulus tarihine kadar DIan kistm tab'edilmistlr. Gerek matbu gerek tab edilmemis kisrmlann istanbul kiitUphanelerinde rniiteaddid yazmalanna tesadiif etmek miimkilndur. Ancak, mevcut yazmalardan bir kacr tetkik ve yekdigerile karsilastmldigi takdirde, aralarmda bilhassa hal terciimelerine ait kisimlarda hayli Iarkh noktalar gaze carpmaktadir, Binaenaleyh, herhangi bir arastirma yapilacagi zaman hie olmazsa bir iki siinhayi gaz aniinde bulundurmak zarureti vardir 2.

Evliya Celebi Kiinhii' l-ahbar'cuui faydalandiguu hicbir suretle zikr etmemekte ise de, onun scyahatnameye mehaz ittihaz edildigi muhakkaktir. Filhakika, seyahatniime'de tesadiif ettigirniz ve Kiinhii' l-ahbar ile alakah buldugurnuz bazi tariht olaylar, mesela lstanbul'un muhtelif devirierde Arablar tarafmdan muhasarasi, Osmanli Devleti'nin kuruIus tarihi He muhtelif hal tercilmelerine ait verdigi ma'lumat Ne$ri Tacii't-tevarih ve ems ali tarih kitablannda, Ldiif i, Riya~f gibi suera

1 XVI. Asr m ikiuci yarrsmm tanmrms miiverrih ve ediplerinden ve Ahmed Efendinin oglu olan Mustafa Ali Elendi Gelibolu'h olup evvelii ilmiye snnhua intisap elmi§ lakat daha sonra tebdij-I tarik ederek muhtelif vilayetlerde defterdarhk hizrnetinde bu[unmugtur-, (..::..lv'')I)) terkibinin delfilet ettilti 1003 (1699/1600) larihinde Cidde defterdan iken vefat etrnistir,

2 Oniver.ite Kiitiibhanesindeki 5961 ve 5959 numeroda kaYlllt yazmalardan istifade edilrni§tir.

\ . \

76

tezkerelerinde dahi bulunmaktadrr, Fakat scyahatname'deki verilen maIumatin gerek tertip gerek ifade bakmnndan biitiin bu adr gecen eserlerdeki ma'lfrmata nisbetle daha Iazla Kiinhii'l-ahbar He rnusabehet arz ettigi goriillir, Netekim, bu hususa simdlden bir fikir vermek iizere Sultan Bayezid devri §airlerinden Bursal! Hilali'ye ait oldugu soylenilenr

Asacaksin cihanda ey Mansur Sana gormem lmametl makul lsm-i mef'ul adin takrndm r;lin Caiz olmaz imarnet mef'ul

kit'asim 1 misal olarak ele alabiliriz. Evliya Celebi'nin sainn hal terciimesine ve kit'asina dair verdigi ma'lumat, muhtelif suera tezkerelcri, Kiinhii'l-ahbar, Tacti't-teoarih. gibi teracim kitablannda ara§tmldigi zaman .mezkur kit'anm yalniz Ldtij i tezkeresile Kiinhii'l-ahbar'da yazih bulundugu goriiJiir, Yalniz, kit'ayr teskil eden misralardaki "usacaksm giirmem, taktndtn" kelimeleri Latifl'de Evliya Celebi'den farkli olarak "asilasun, gormen, takmdi" seklindedir 2, Buna mukabil, Ktiniui'l-ahbar daki temamen seyahatnamede'ki ifadeye uygun olup aynen §oyledir:

Asacaksin cihanda ey Mansur Sana gormem imameti makul lsm-i rnef'ul adm takindm gun Caiz olmaz imamet rnef'ul

Seyahatname ile Ktinhii'l-ahbar arasindaki rniinasebet derecesini daha iyi tebariiz ettirebilrnek uzere, iki eser yekdigerile rnuhtelif cebhelerden karsilastirrlacak olursa, aralannda sekil ve tertip bakimmdan da bir bonzerligin mevcudiyeti goze carpar.

Mustafa Ali Efendi, eserinin AI-i Osman tarihine ait alan kisrrurn her padisah devrine gore Iasrllara ayirmrshr. Evliya Celebi de u§agi yukari ayni sekilde, seyahatnamesi'nde mevzu bahs etUgi padisahlann her birine bir boliim tahsis etrnis ve bu boliirnlerde de anlatmakta oldugu padisahm devrindeki tariht olaylan, Iilernayr, .mesayihi, viizerayi, siierayr ayn ayrr krsirnlarda rnesela "Sultan Fatili deurindeki [tiiuhai" "Sultan Fatih deori niieerast", "Sultan Siileqman. deori sdirleri' gibi ozel hashklar altmda anlatmrstrr,

1 Seyahatl)allle I, D. K. T, Y. 2371, 129/a.

2 LiHifl, Tezkiretii'§-~iiera, D. K. T, Y. 2411, 331/a, a AI-i, Kiinhii'l-ahbar, D, K. T. Y. 5959, 195/a,

'f' . kabul ettig" i gibi, ay-

. -." ti tasni 1111 esas , '

Evliya Celebl, AlI run tel' ip ,ver tmdan da istifude etml§tlr.

ni zamanda bir. yak klslmlardakl f.l~ u~t Evliya'nIll KUTlhu'l-ahbar'da~ Yulmz §urasllli derhul kayd et~:~~ll~ir. Bazen Ali'deki ma'lilm~t~ ~y~l 'istifadesi her zaman aym Qa~ta. ,g karma yapmadan oldugu glbl lktt.ciimle ve ayni kelimeler1e hlr;blr <;;1 fassal ma'lumatmdaki muayye~ bas ettig-i halde, pekyok defa on~,: m:Sine nakl ettigi garliliir. Mesela klslmlan ayni kelimeler1e, seyal:a Anaml I k da YUZdlgl "Behi:;tl ismi s-

A- I'" A II' Behl§tl ia ( 111 A

Evliya Celebi, I mil sa "I d ekle me~llUrdur bir oaz'rt TIa sa:

naTI'dlr Karl$dzran Suleyman °Ag u em ulii bir zaman Mevliina Cami ve

'r t i cem'e gl up A 1

gestesi sadlr oimagm VI aye -d' b 'd nan yine anlonn /ie/aalname e-

Nevayi hldmetile muba~at "" ~ e z~~se namma kitaplardemi~~i ma~-

, le Rum'a gelmi:;di lisan-i turk! d~ ha '/·k I isdi "1 ~eklindekI gem§

rlY . 1 1 'dahl tasTll 1m> ,.. ~ K

zum ve mensur bazz rtsa e eri 1 I" Behi$l'i ismi Sinan'dlr arts-

, . d bir klsmllli a ara ( ,,, " 2 d' yuz-

ma'lG.matm H.In en I a te'lifati vardlr.. lye

diran'du SiiIeyman og/udur hams: :l:m~~meliyiz ki, Evliya Celebi. bu semaktadlr. Mamafih, .'Iurasllli da d~~: diger rnehazlardan istifade lIe elde 1<i1de yapt1l'fl klsaltmalara .~~k ,," ektedir.

ettigi bilgileri de ila ve ettlgl gorulm " ,

. ,." ,,' _ . 'dan antIgl bu <,;e§it Ikbbas~~1 ~U~l

Evliya Celebl'nm Kunh;! l ahbar a - s; <ahlll KU71hii'[-ahbal' muelhh-

ba~ka gaze ((arpan diger blr.hu~~s d 'Ik Y~e mii~ahedesi olarak ~~s:

ne ait mii§ahede ve tetkilden zab. teGtkl t Kulesini'nin tamir tanlUlli

N I ' Evliya Celebl a a a 'I' t ve-

termesidir. ete cnn, ..' deki kitabe hakkmda ma uma

i§aret eden Yagkapum kaplsl u~r;nt Kal'asl zelzeledeTl munlzedim olup . k " Bayezid Han asnnd« a a a

Ill' en ... . ,

uimir ve iermimine tarzhdlr

.(. <:,,(..;))-=-.:,:\

I".,/,..--I.r .. ..

",,)_ ,J",p) ";':1: .1, \) rP J\ .::-oJ) s J~ jl.j ,..)1). '::"-y:'" ) jI

: ,

.:.J.f, ;.:, ':"'v' 0>; oWl ,:.,).f' t> J~ ..l':'

_ ...., . D K. T, y, 5951, l~i/b.

Ali KUl1hu I-ahbar,. nl 12Qlb

' D K T Y 23, <J'

~ Seyahatniime I, . ' .' ,

il

\

II

78

bu tarih Yagkapani kapisi iizere car kiise bir beyaz mermer iizerine celi haiti ile masiurdur ... " 1 diyerek zati tekiki gibi izahat vemektedir .. Halbuki bu izahat ve kitabe Kiinldi'L-ahbar'su: da aynen mevcut olup " •. , tis'a-mie'de Kostantiniyge'nin bdrusuruui ve Galaianui uesair mahazinin. idmir ve iermimidir ki ... sene 916 Saferinin 23. ci giinii lemam olda haiia ... bu giizden iarihini Galata'da Kapankaptsi'nda kazdirdi tarik

.;.'i:.:.... f 5' d) )"'"~ 0_\ .w... .;.,,) .;." .1. \) r~ JI .:..oJ)<.<,.~ .)\..j .... \\.)~ .:;..:";r.) ]I

0~.r~ .;J, . ...L!. ';",4V-- j~ ,.I; ';:')l' i:»: ......:.

seklinde yazihdir 2. Bu tarih kitabesinden mada, Mustafa Ali Efendlnin. Sultan Murad Hudavendigar hakkmda yazdlgt rivayeti de misal olarak. ele almak miimkiindiir. Ali Efendi Sultan Murad'm icraat ve hayatim anlatirken " ... Hudcivendigar-z mezbiir hiisn-i hulkle meshur ve kera-· mat-t seniggeleri dillerde mezkiir olup Bursa'daki cdmi'>i seri]i itmam eidikden. sonra buzz zamanda eokat-i zuhr-u asri anda kzlarl~rdz ve sa-· ha-i hzdmetde eglenir kalirlardi bir giin ol sahada okurken bir sehbaz serkeslik: ediip cdmi' -i seri] icine girer zir-i kabbede konup ... oiurur her cerul ki okurlar gelmez sultanm icabeii ldzim. idiigiin bilmez padi$alz-z gaggur bu liususa •.. bi-huzur olur bu legl ki kadid olup kalasui bed-duast ile diJniip saraq-t amiresine vusul bulur bi-hikmet-i Hiida ol sehboe ileldn. anda kadiddir ... " B diyerek hayatma dair bir menkabeyi kayd, eder. Evliya Celcbi, Ali'nin bu rivayetini seyahatname'nin ikinci cildinde Bursa hakkinda izahat verirken sozil Murad Han'a getirerek " .. ; bir giin Murad Han hazreilerinin: bir dogan'i tageran ediip idk iizeritule meks eylemi§ Murad Han hernekadar bu dogan'z <;agzrmz;; ise de gelmemis ve gelmek ihtimali olmadzgmz da anliujincc: pur guzup olup kaskait: kal dedigirule bi-emrillahi Teald ol dogan tiik iizerinde ias olup kalmis-

Seynhatnfime I, D. K. T. Y. 2371, 168/b.s Kiinhii'l-ahbar, D. K. T. Y. 5961, 15Mb.

3 Kiinhii'l-ahbar. 5961, 24/a.

79

dir hald durar ala mele'en-ruis zdhirdir .•. ,,1 seklinde "Iiald darar., sozlerini kullanmak suretile hikaye etmektedir.

Boylece baskalanna ait olan ifadeleri zilti tetkiki intibahim vermekte bir mahzur gormeyen Evliya Celebi, diger taraftan Kii7lhii'1-ahbar'da mehaz olarak zikr edilen eserlerin bazilanrn seyahatnilme'ye aynen nakl ederek kendi tetkikati ve mehazi olarak gostermektedir. Netekim Evliya Celebi'nin Sultan Selim I. in hal terciimesini yazarken. " •.. Sultan Selim Han-z evvel ibn Sultan Bagezid Han... ibtida Ai-i Osman'a hiidtmii'l-Huremeqn. bunlar olmusdir ve Cijr-i Ali'de evsaftarz

oardir ';-'..I,II;.1_?' ct\~ r' r~\) i))1 ct\~. j~c J'I r.L w> J:':J '-<l~J ..:ill if Jc J\;

Ali ldf z-: diirr-i bdrlartdtr ki Ceziretii'l-Arab'dan. marad olunan M;"

str'dir "a diye yazdigi bu ma'h1mat, mehaz olarak gostcrdigi Cijr-i

Ali'de tetkik edilerek mukayeseye tabi tutulduguLakdirde, seyahatnamede verilen ifadenin Cijr-i Ali'deki 3 ifadedenfarkl1 oldugu goriiliir ~

'7'..!.J\~.1_J~ct\~ . .)1;c J'I .:r' r.L ..5~.0··~) "".'1 j_o.\>_,J.lt:;; ;:';Y.1.j . ..:ili..>.:"J.\ t\..':JI J\; Halbuki, Ktinhii'l-ahbar'tii: verilen ma'hlrnat " .•. Sultan. SeUm .•. zai-t seri] namdarlart burhan-i euliqa imam Ali Muriaza lisant ile memduh-u mdruj dir ilm-i cifr'de ,;-,~JI~J,): '~l\g. f r.JIJ iJ)Ict\:. j~c J \' ~~ 0> .I.: ':J lafz-z diirr-i hdri iledir ki ... "4 seklinde olup biraz evvel bahis konusu edilen Evliya Celebi'nin: izahati ile uygun gelrnektedir.

Evliya Celebi'nin ayni sekilde kayd ettigi diger bir mehaz da Kurtubt'dir 5. Mustafa Ali Efendi Bizans Hiikiimdarlan hakkinda verdigi mufassal ma'hlrnatin sonunda " ... tieseb-i baullari mesiurdur ki zikr olunur Kanaior Kral ibn Yagfur ibn iUya ibn Istefan ... Kurtubi rioayetlerinde bu oecldle meshurdur ... " 6 diyerek bu izahatmda acikca mehazun zikr eder, Evliya Celeb! de ayni suretle yazrms oldugu bu ma'lo.m?-ti " ... neseb-i bi nefesleri bOgle masturdur e7ivela Kanaior Kral ve Iliga ve Herlal oeled-i Istefan ... rioaqat-i Kurtubi bOyle irad eqleyiip .•. " 7 sozlerile seyahatnamesi'ne derc eylemistlr.

1 Seyahatname II, istanbul 1314, 14.

Seyahatufime 1, D. K. T. Y.2371, 129/b.

(Bu escr ayni zamanda Kitab-i Cifrii's-sagir namiyle de auilmaktadrr) imam Ali Kitab-, Cifrii's·sagir, 'I'opkaprsarayi Ktitiibhaneai, Revanko§kii No. 1764, 3S/b. ' Kiinhii'l-ahbar, D. K. T. Y. 5931, 104/ a.

Kurtub i i"in bak: Taber i ve Sila-i Taberi bahai, 6 Kiinhii'I-ahbar, D. K. T. Y. 5951, 104/a.

7 Seyahatnfime J, D. K. T. Y. 2371, 24/a.

:so

Simdi Evliya Celebl'nin Kiinhii'[-uhbar'dan ne sekilde fuydalandigim' daha sarih olarak gostermek iizere, seyahatname ve Kilnhii'l-anbar'm muhtelif kisimlanndan alman drneklerin karsilastmlmasmi yapahm, Ancak, bu husus hakkmda verilecek misallerin yekfmu saYISIZ olmakla beraber biz burada meseleyi aydmlatmaya kifayet edecek birkac ornegi karsilasurrnakla iktifa edecegiz.

Seyahatname : Kiinhii'l-ahbar :

lstanbul'un muhasarasi bahsinden

" , " Muhasara-i salis kal'a-i "Salis a hicretin doksan ikinci

Kostantin hicretin doksan ikinci yihnda Hiikkam-i beni Umeyye-

senesinde yine beni Umeyye ha- den Siileyman ibn Abdullah hi-

Iifelerinden Siilcyman ibn Ab- liifeti zamamnda kiz karmdast

dullah fermanile kiz karindasi oglu Orner ibn Abdiilaziz seksen

oglu Orner ibn Abdiilaziz haz- bin leskere serdar ediip gonder-

retleri karadan seksen yedi bin di hemen ki mezbur Omer Kos-

asker ile lslambol'u muhasara tantiniyye'ye geldi derya cani-

,edlip kara caniblerin ve Galata bine mlitearriz olmayup kara

, taraflann yakup yikup bu kadar tarafmdan muhasara sekli ile

rnal-u ganaim alup hila feth av- neva! ve kurasuu yakdi yikdi ve

det ediip Bogazhisar'dan· karst buldugu reayasm esir kildi am-

Anadolu caniblerine ubur ediip.i, rna kal'a fethine zafer bulmayup

andan Kastamoni'yi muhasara cekildi gitdi and an Sinoba va-

ediip .... " 1 rup badehu bir Yl1 . mikdan Kastamoni hisanm muhasara kildi , .. " 2

Fatih devri §airlerinden

" Evvela sair Ahmed Pasa Bursevl'dir uslub-i kasidede pir-i iistadan-r miitekaddimindir sene 902 vefatma Eflatun-zade tarih demisdir

" . ,. Akdemi's-suera ... Ahmed Pasa ki Bursevi'dir uslub-i kasidede pir-i iistadan-i mutekaddimindir .. , mezbur Ahmedin vefati sene isna ve tis'amie tarihinde vuku' bulup.,. Eflatun-zade bu vechile tarih demisdir k.t'a :

v:_)~- j ._r_\2I\ [_J) ,Y.

<\>. J) cS)'I. w\;~\ j .)\

<>:)~- J ._r..l.<)\ OJ J~ =s : cSJ't.. w4-' j .)i

1 Ayni eser-, 20/b,

2 Klinhti'l-ahbar, ayni yer, 102/b,

Sail' Turabt Kastamoniye'dendir , .. fakir ... bir meczub-i Hahi kimesne idi , ..

Senai Celebi Kastamoniye'dendir nathan ve muarrif oldugundan Senai lahalliis ederlerdi .. ,

$ehr! Celebi Kastarnoniye'dendir ve Cendereci-zade ceddidir ...

Nizami taht-i Selcukiyan olan Konya'dandir suleha ve fukahadan Veliyiiddin nam bir vaizin evladidir ...

&i

Turabi Kastamonl diyanndan bir fakir meczub ..... di ...

Scnai bu dahi Kastarnont'dir muarrif ve nil.than.oimagm Senai mahlasmi ihtiyar etrnisdir ...

. Sehrt Celebi Kastamonl'dir asilda Cendereci-zade namile rneshur olan ehl-i kalemin cedd-i alasidir , ..

Nizarnt daru'l-mulk-i Yunan olan Konya sehrinde dogrnus suleha ve fukahadan Veliyiiddin nam bir vaizin sulbunden ...

Bayezid devri mesayihinden

E's-seyh Muhiddin Iskilibi ana seyh Yavesi derler Ali Kusci'mn damadidtr vi; Ebussuud Hazretlerinin ecdadlandir ...

Evvela ciihis gunii kat! olunan Mehmed Pasa ve Ishak Pasa ve Kasun Pasa Davud Pasa ve Mehmed Pasa ibn Hizir Bey ve Ahmed Pasa-i Fenari ... Ibrahim Pasa ibn Ali Pasa-i celil Osmancik'dan beril eben-an-cedd vezir ibn vezir-zadedir Hadun Ali Pa§a ve lskender Pasa ve Ahn~ed Pasa ibn Hersek ... " 1

$eyh Muhiddin Iskilibl seyh Yavest demekle maruf ve mevlana Ali Kusci'nm damadligiyle mevsufdir . .. Ebussuud merhumun valid-i macididir , , .

Esna-i ciihlsda Yeniceri kat! etdigi Mehmed Pasa yerine vezir-i azam clan Ishak Pasa ... Kasun Pasa Davud Pa§a... Mehmed

Pasa ibn Hizir Beydir ki .

Ahmed Pasa-i Fenarr'dir ·ki .

Ibrahim Pasa ibn Ali Pasa'dir ki Osman Han zamanmdan berii eben-an-cedd nitbe-i vezaretle kamranhkdan hali olmayup ... Hadnn Ali Pasa ... lskender Pasadir ki Ahmed Pasa ibn Hersek .. 2

1 Seyebatnfime I, O. K, T. Y. 2371, 126/a, 128/b.

2 Kiinhii'b-ahbar, O. K, T. Y. 5961, 166/a, 167/1>, 168/b,

Seiim devri viizera, illema ve sucrasindan

Htisam Pasa bu dahi Misu' yolunda kat! olundu ve Ahmed Pasa Dukakin-zadelerin cedd-i altilandlr Cildrr gazasl avdetde Amasya'da katl etmi§lerdir",

Evvela defterdar Abdulvahap ibn Abdillkerim ve Abdilsselam ibn yehudi iken musliiman olup ilm-i hesapta la nazir olmagla defterdar oldu

Mevlana Abdillaziz ibn seyyid Yusuf Abid <;elebidir", Mevlana pir Ahmed Aydmhdlr

Mevlana Bedreddin Mahmud alim ve fadll",

Mevlana Seydt ibn Mahmudil'~~ehir be-milcellid-zade, , ,

Siicudi Rumeli'nde Kalkandelendendir ve Piri Pasa hilddamlarindandrr . , '

I. i'

I

(.,'

I'

Sa! §ehr-! Pirizineli'dir . , '

Sehi Bey Abdullah oglu ve Necati Bey darnadidir hayli te'lifatJ vardir §ilr:

Dag-lar halka zrrhlar g'irilbdllr tenime

Cebe satmak nice olur gostereyin dil§mamma

Hiisam Pasa Misir'a giden Han-i Yunus menzilde kat! olunan ve-zirdir ... Diikakin-zadelerin cedd-i alasi . '. <;aldu'an cenginden avdetde Amasya'da katl etmislerdir ..

Evvela Abdillvahap ibn Abdiilkerim ve Abdiisselam yehud!lerden iken §eref-i islamla miiserref olup". defterdarhk mertebesine vusul buldu,.,

Mevlana Abdillaziz ibn seyyid Yusuf Abid Celebi demekle meshurdur Mevlana Pir Ahmed Aydinhdir ...

Mevlana Bedreddin Mahmud .. , alim ve fadl!...

Mevlana Seydi ibn Mahmud ki beyue'I-illemu miicellid-zade demekle meshurdir . , ,

Siicudi Rumeli'de Kalkandelenden ve Piri Pasa rnerhumun milrebbalanndan OlllP",

Sa! Pirizineli'dir . . ,

Sehi Bey Abdullah og-ludur merhum Ahmed Pasa'ya ve Necati Bey cenabina yetismis . . 'mezburune§'anndan :

Dag-lar halkasi giydirdi zirhlar tenime

Cebe satmak nice olur gostereyin dii§l11a11lma

83

Sun'! Bey lskender Pasa-zade Mustafa Bey hazretleridir Trabulus-sam valisidir". and an

SUI1'! Bey iskender Pasa og'lu Mustafa Beydir Trabulus sancagr beyi idi

Tali! Kastamonyeli'dir Necati'ye manend ernlehu's-suera'dir nazm:

Tali! . Kastarnonili' dir Necati'ye muadil tutrnus ehl-i dil ve niiktedan .. , nazm:

Goreli tal'at-i garrasim 01 simberk Carhi batdi gilne§in yildizi dii~dii

kamerin.j!

Goreli tal'at-i garrasim 01 simberk Carhi batdi giinesin yildizi dii~dii karnerin., 1

II· lHadaiku'l-hakaik fi 'rel{AnileUi'~·§akaik

Evliya Celebi'nin Iaydalandigi rniihim eserlerden. biri d nl

A • Ef e, Nen'i-zade

.tal end.i'nin ,"Hadaiku'l-hakaik [i tekmiletii' s-sakaik" narnh meshur

kltab~dlr kl,. ayrn z~m~nda Sakaik Zeyli adiyle de anihr. Bilindigi iizere,

Sakaik Zeylr matbu bir eser B olrnakla beraber istanbul kiitubl 1

ind b " hteli . u u lane e-

n.? e u escnn ~u .:chf yazma niishalan ! da mevcuttur. Fakat yazma

nushalarla matbu nusha. arasmda bircok farklar gaze carpmaktadir. Bu se~eptcn dolayi, Evliya Celebi seyahatnarnesi He Sakaik Zeyli arasmdaki v ~apJ!a~ak karsilastirmada Sakallc Zeyli'nin yalmz matbu' nushast de gil, ayru zamanda diger yazma nushalannm da dikkat nazanna almmasi zarureti vardir.

I

I

1

.. \

,

i i Ir

In

%

I!

ill

l1l II! itj

Ii

II II

d

II

II

!il

.It

, Seyahatnfime I, 2371, 128/b, 1,30/a, l30/b 131/a.

Klinh?'J.ahb,'" 0: K. T, Y. 5931; lSS/b, '190/b, 201/., 21)1/b, 203/b

4 Zeyl-i ~aka,k 1208 seneslnde Istanbul'da lab' edilmi,lir.

Yazmalar ar~gmda Bayezid Umumi Kiltiibhanesi 'nde 5000 no. da kayrth bulunan yazmay, l~rclhen esas ald'll'lnllZI, ve matbu niisha ile rniister eken faydalane!lglmlzl kaye! ederiz.

\' . Ii

r

84

Evliya Celebi "$akaik Zeyli'ini mehaz olarak dog'rudan dogruya kayd ve zikr etmezse de, eserin miiellifini pek iyi tarndigi muhakkakhr. Nitekim, Evliya Celcbi Ali ibn Abdurrauf Efendi'nin hal terciirnesini yazarken " ... Elmeold ... Ali ibn Abdurrau] siimbiile-i uiicudt diyar-l Zengibar'dan idi Sultan Bayezid cdmii haziresinde Okczlar'a nazir bir reozen dahilinde medfundur cell hati: ile Atai gr1ftesile tarili .. ,,,l

diyerek Sakaik miielllfinin ismini sarahaten zikr eder. .

Evliya Celebi seyahatniimesinde "istanbul'da medfun kibar euliqa" ve "Eyiib Sultan'da medfun zeoai" bashklan altinda yazrms oldugu hal terciimelerlnde tarnamen Atai' den faydalandigi g-ariiliir. Yalmz, seyahatname'de bu bashklar altmda verilen maIurnatta Atai'den yapilan iktibaslar tertip baknmndan baz: degisikliklere tiibi tutulmustur, C;iinkii Nev'i-zade Atai Efendi her padisah devrinin ulema ve mesaylhini bir arada anlattigi halde, Evliya Celebi seyahatniimesi'nin tertip ve tanzirn §ekline daha uygun gclebilmesi icin gezdigi ve dolasng: yerleri.. kabristan, tiirbe ve ziyaretgahlan esas olarak alnus ve boylece Atai Efendi daha ziyade zamana ve Evliya ise mekana gore bir tertip ve tasnif yapmistir.

Seyyahnmzm Atai'den yaptlgl iktibasta gaze carpan en miihim nokta, Evliya . Celebi . Sakalk Zeylinden hem en hemen ayai kelimeleri kullanmak suretile faydalandrgr halde, izah ettigi hal terciimelerini Istanbul icinde yaptigr tetkik gezilerinin bir neticesi ve adeta kendi karihasi mahsulu olarak gastermesidir. Gerc! lstanbullu bir zat oIup gezip gormege pek merakli bulunan Evliya Celebi'nin Eyiip Sultan semti gibi rneshur bir ziyaretgahi bircok defa gezrnis bulunduguna siiphe olunamazsa da sadece kabristanlan ziyaret etmek ve buralarda bulunan mezartasi kilabelerini okurnak onun kaleminden okudugumuz hal terciimelerini yazrnaga kiifi gelmeyecegi ii§ikiirdu·. Ancak §U noktayi da tebariiz ettirelim ki, Evliya Celebi $akaik Zeyli'nden faydalamrken bu eserdeki hal tercumelerinin metinlerini oldugu gibi iktibas etmeyiip yalmz muayyen kisim ve ciimleleri alnus ve bunun neticesi seyahatnamedeki biyografiler ekseriya dogum, oliim tarihleri ve eger varsa hal terciimelerini yazdlgl kimselerin eserleri ve medfun bulunduklan mahal hakkmda verilen ma'lumata inhisar etmektedir. Evliya Celebi Sakaik: Zeyli'nden faydalamrken cok defa Atat Efendi'nin kuilandigi "Fakiqr" sozlinii de aynen yazmakta ve boylece $akaik'den iktibas ettigi ma'lumati da

1 Scyahatndme I, 0, K. T. Y. 2371, 145/a.

85

sahsi tetkiki gibl gostermektedir. Mesela, Atai Efendi,. Bagdad! :'ahdetl Efendi'nin Nev't Efendi'nin oliimii hakkinda yazdig: <..f)' "'..:\ ",I,.. , .. u\.;'6" ~..\<. tarih misraim begenmediginden, bu misrai 'Islah-i fakeyr" terkibini kullanarak .Ji ",.;,;\ "'~ ..; );1I.jl:~ seklinde yazrnaktadtr 1 ki, Evliya Celebi de ayni rslah-i Iakiyr terkibini kullanmak suretile Nev'i'nin hal tercumesini "Elmeolii .. , Nev'l Efendi .. , ahir dar-t ahirete intikal ediip $eyh Vefa ... cdmii haziresinde ... medfundur torih-isiahdeti-i Bagdad!

<..fi "'..:\ ",I,.. J))1I t..\" tarih-i islah-t [akigr ,Ii "'.;,;\ ",I,.. ";).;15' jl:~" diye kayd etmektedir 2.

Simdi scyyahirnizm Atai'nin eserinden ne sure tie faydaland,gll11 d~ha iyi bir surette tebariiz ettirecek metinlerin kar§IIa§trnlmasma ~~C;:h_m. Yalmz bu metinlerin sayisi pek cok oldugundan burada her birini zikr etmeg e imkiin olmadigi gibi bir fayda da goriilmeme~te.dir. Anca~. meseleyi aydmlatacak birkac orneg'i mukayese etmeklc iktifa edecegiz.

Seyahatniime:

" . .. Elmevlii damad Mehmed Efendi Anadolu'da Mudurnu kazasina tabi' Cini nam karyedendir Islarnbol'da Sinan Aga cami'] kurbunda bina etdikleri daru'lhadis sahasmda medfundur . .. "

" ... Elmevla Sun'ullah Efendi Yalavac narn kasabada Seyh Abdulkerim'in og'ludur Sun'! tahalliis etmekle §ohret bulmusdur Keseken Dede civannda medjunlardir ilm-i insada mahir e§'ar-l ·dililvizi rcsk endaz-i sil-

Zeyl-i ~qkaik:

" ... Elrnevla Mehmed (darnad efendi) Anadolu vilayetinde Mudural! kazasma tabi' C;ini narn karyeden . . . dir . .. Sinan Aga cami'i mukabilinde hanelerine rnuttasil bina etdikleri darii'l-hadis sahasmda medfundur .. ."

" . .. Elmevlii Sun'ullah (Sun't Efendi) vilayet-i Hamid dahilinde Yalavac nam kasabada bir seyh-i

Kerim'in ... ensabmdan Sun't

mahlasiJe §ohret§iar dir Ke-

seken Dede mezarlIgmda defn olundu .. , ulum-i siir ve insada

1 Nev'i-zade Atai, Zoyl-i ,;>akaik, Bayezid Umumi Ktp.~o: 5000, 23/a. Atai, Vah-

det i-i Bagdadi'nln bu tar ih rmarumdaki t.!.o. kelimesiui vc cl ))11 siiziinun '" s iz

y az ilmasnu begenmeyiip ('~ yerine jl:~ ke limeaiui getirmek ve J')_;l(' sozunii L5 i le dogrn olarak ";)j1l §ekline ifrag etmek sure tile IS lab etmi§tir.

~ Seyahatname I, 0. 1(, T. Y; 2371, ,141/a.

86

kii'l-cevahil'dir ... "

" ... Elmevlfl Mustafa Efendi Sultan Ahmed Han'm hocasidir Sultan Selim haziresi . tiirbesinde miitearif mezara faizii'l-enzar ve gavta-zen-i derya-i rahrnet-i perverdigar olmusdu huluvu'l-lisan halisu'l-cenan saf fuad pak itikad kirnesne idi ... "

" ... Elmevla Mehmed Efendi Hasan Kethiida-zade derler A§lk Pasa carni 'inde mesturdur mezbur seha ve keremde Hatem-i Tal tabiat idi ... "

" Elmevla hazret-i Sun'ullah Efendi ibn Caferti'l-lrnadi sene tarihinde intikal edup cami'i Ebii'l-fetih'de Uskiidari Mahmud Efendi aziz hazretIeri cenazesi nernazim kilup Kirkcesme kurbunda cami'i sahasmda reh-giizara nazir bir revzen dahilinde bir kubbe-i ali'de medfundur mevtine tarih

Dedi~ ey Faizi tarih-i fevtin

.;:,.i-) <,.til ~..j,_1 .)1

1021

mezkur Sun'ullah Efendi dart kerre ~eyhii'l-islam olmusdur bir rnerd-i ferde miiyesser olmamisdir ... "1

mahir es'ar-i dilavizi resk endaz-i sllku'l-cevahirdir ... "

" . .. Elmevla Mustafa Efendi (muallim-i Ahmed Han) ... Sultan SiiIeyman tiirbesi haziresinde mutevari-i mezar faizii'l-envar ve gavta-zen-i derya-i rahmet-i perverdigfir ohnu§du.... huluvii'l-Iisan hallsu'l-cenan saf fuad

-- --

pak itikad pir-i nurani idi ... "

" .. , Elmevla Mehmed (Hasan Kethiida-zade) Hasan Kethiidanrn mahdumu ... A§Ik Pasa cami'i ... nde medfundur ... mezbur seha ve keremde Hatem gibi birnisal pir-i salih ... idi ... "

" Elmevlaii'l-fadII Sun'ullah ibn Caferii'l-Imadi 1021 Saferinin sekizinci giinii ... nhlet ediip cami'<i Ebii'Hetih'de cenazeleri nemazm Uskudari Mahmud Efendi hazretleri kilup Kirkcesme kurbunda reh-giizara nazir pencere dahilinde dcfn olundular Kaf-zade Efendi mahdumu tarih-i intikalin

Dedim ey Faiz i tarih-i fevtin

.:;_.:r) <,.DI 6."" 0\\.,,1 ""II

1021

dart defa seyhii'l-islarn olmak Devlet-i Aliyye-i AI-i Osman'da bunlann ~hasaYls-l celilelerinden- ' dir ... "2

1 Seyahetnfime I, D. K. T. Y. 2371, 130/b, 140/b, 138/b.

2 Zeyl-i ';;akaik, Bayezid Urnumi Ktp. 5000, 125/a, 132/b, 94/a, 108(b,. 112/a-122(a

Elmevla Ibrahim Hiisamzade Gerrneyant Htisam-zade'dir ki bu hakir'in akrabalanndandrr Carsanbapazan'nda MehmedAga carni'i kurbunda Serife Hatun mescidi sahasinda medfundur mevlana-i merkum efrad-i iilemadan madud zat-i serif ve kamil-i viicud idi $erifi mahlasile su'uru ve kabil~Uabul pakize es'an val' idi ... "

" ... Elmevla Abdullah Martaloszade hak-i paki Islambol'dandlr Eyiib tiirbesi kurbunda Hamid Efendi cenbinde medfundur Hakka ki fazilet-i· ilmiye ile meshur idi ...

" Elmevla Hoca-zade Abdulaziz Efendi Eyiib'de pederleri cenbinde medfundur biraderleri Esad Efendi sadr-i Rum olmagm tarih etrnislerdir budur

1015

yevm -i azilde biraderleri yerine darnad efeudi nasb olunup bu gune tarih denmisdir

j',~v)~ .". .. ; Jj/ J/ jlJ,,~ .:cuI; ,)l.:.(~ t.)L"

] 017

87

" Elmevla lbrahim Hiisamzade Efendi Germeyanl Busam Efendi'nin ferzend-i erciimend .. dahil-i surda Mehmed All'a cami'ine karib Serife Hatun mescidi sahasmda medfundur ... efrad-i iilernadan madud zat-i serif ve karnil viicud idi. .. $erifi mahlasile si'nr: ve kabil-i kabul e§an vardir ... "

" Elmevla Abdullah (Martalos-zade) Hamid Efendi merhumun ferzendi ... ruhu ... anka He hem a§iyan olup Eyiib tiirbesi kurbunda Hamid Efendi yarunda defn olundu mevlana-i mezbur fazilet-i ilmiye He rneshur .. di, ."

" ... Elmevla elfazil Abdiilaziz (Hoca-zade) kasaba-i Eyiib'de valid-i macidleri cenbinde medfundur .. : birader-i ' emcedleri Esad Efendi hazretleri dahi sadr-i Rum olmagrn tarih denmisdi

)~IJ, S;:I ~Uo' ,-p1(' ,)"-",, $i,1 s.

1015

yevrn-i azilde biraderleri yerinc damad efendi nasb oIundu bu gune

j\~\;J' ."...; jlj/ J/ jIJ.~ ;!.~); jl~(.i t.)L"

1 "

2 "

1017

Seyahatuame I, D. K. T. Y. 2371, 133/b, 141/a. l~"/a. 157/b. Zeyl-i ~akaik, Bayezid Umumi Ktp, 5000, 11SIa, 93/ a, 17(b, 174/a.

..

111- Tarih (Pecevt)

Evliya Celebi'nin Iaydalandigr eserlerden biri de Pecevt Ibrahim Efendi'nin 1 tarihidir, Bilindigi iizere, seyahatnarne'de muhtelifdevirlerd~ padisahlann yaptiklan fetihler ve onlarm devirlerindeki ulema, mesaYlh, ~e vuzera .hakkmda. ma'l~mat verilmistir, Evliya'nm verdigi bu rna lumat ve izahlar diger Al-i Osman tarihleri He karsilastmldig, vakl:, se~yahlll daha ziyade Peceoi Tarihi'nden istifade ettigi ve seyah~t~a~e ile Peceoi Tarihi arasmda biiyiik bir benzerligin mevcudiyeti gorulur.

. . Peceoi TariM matbu' 2 bir eser olmakla beraber, ktltilphanelerimizde muhtelif yazrna niishalan da vardir. Simdiye kadar yapngrrmz ara§t:~'malarda tebariiz ettirildigi vechHe, Pe{!evf'nin matbu' eserile yazma nushalan arasmda da miihim f'arklar goriilmektedir ki bunlar bilhassaozel isimlerle metin bashklannm dizilis tarzmda daha ziyade gaze 9arpl~a~tadlrlar. Peceui Tarihi'nui matbu' mishasi He yazrnalan arasmda g'orulen bu. Iarklardan dolayi, seyahatnarne ile Pecevi Tarihi rr:.ukay~se .ed.ilirken, tab'i esnasmda seklen degistirilen yalruz matbu' ~~sha ilc iktifa olunmayup aym zamanda yazma rnishalarr da nazan ~~lbar~ .almak zarure.ti hasil olmustur, Ciinkii, EvIiya Celebi'nin verdigi o::el lSl~ler ve metin basliklarmm dlzilis tarzlan Perevf'nin yazma nushalanle benzerIik gostermektedirler.

. HAeraek.a~al" EvIiya Celebi Perevf Tarihi'nden faydalannu§ ise de, f'_er,:evl Tarihi'ni kaynak olarak zikr etmemi§dir, Fakat Evliya Celcbin111, ~e~e~t Tar_ihi'n~n. meveudiyetinden haberdar oldugunu seyahatna~e 111~ .dlg~: c!.ltl~.nl1l. o~urken ogrenmekteyiz. Evliya Celebi seyahatn~~e run d~r~uncu cildinde Abdal Han iIe Melek Ahmed Pasa'rnn mucadelelerlnl anlatirken, Abdal Han'in maglup olmasi iizerine esyala- 1"I.l11n satihgn cikanldigrm kayd eder ve bu esyalar arasmda pek cok kitabm da satildigrni sayler ve bunlann bir listesini verir ki bu listede

Perevi Tarihi'nin de adi gecmektedh-, 3 '

1 Vefnt tarihi 1031 (1650/51) senesidir.

2 1283 sen.sinde. iki cilt olarak tab' edilmistir.

8 Seyuhatnfime, Istanbul 1314, IV, 245, .

89

Evliya Celebi'nin Pecevi'den iktibas ettigi kisirnlar, Kanunt Sultan Siileyman ile Murad IV. devri (927-1049/1520-1640) arasmdaki padisah- . lann zamanma aittir. Evliya <;elehi bu devirleri (Sultan Siileyman'm zaman-t devletlerinde udla' alan [tituhat ) ve (Sultan Ahmed'in zaman-l saadetlerindeki mirmiriin, dejterderdn, nisanciqdn ) ile (Sultan' Murad'in zaman-l serijlerindeki ulema, mesaqih, hiilcema. ve :;ehzcidegan) gibi bashklar altmda toplarmstir, Yalmz Evliya Celebi biitiin bu bashklar altmda verdigi ma'hlmatta, Perevi"nin tertip ve lasnifini hatta konularin takip ettigi SlraYl aynen muhaf'aza etrnis fakat Pecevi gibi genis tafsilata girismemis, sadeee Pecevt' de gorulen basliklan 1 alnus ve (Feth-i kol'a-i Bedon ), (Muhasara-i kal'a-i Bee}, (Feih-i kal'a-i Koran) §eklinde yazmakla iktifa etrnistir. Cerci seyyahm Perevf'de11 iktibas ettigi bu kisimlar Tabakat'til-memalik, Kdnhii'l-ahbar gibi diger Al-i Osman tarihlerinde de mevcut ise de, Pccevi ile seyahatname'de goriilen ifade tan') ve bcraberlik Evliya Celebi'nin Pecevi'den Iaydalanrms bulundugunu acikca gostermektedir. Her iki eser arasmdaki bu benzerligi gosteren ornekleri vermeden evvel surasirn da kayd etmek ieap eder ki, Evliya Celebi, Pecevi Ibrahim Efendi'nin tetkik ve miisahedelerinixle yine kendi tetkik ve miisahedesi gibi g6stermi§tir. Nitekim seyyahm Dordiincii Murad hakkinda verdig! ma'lU.mat He Vezir Ferhad Pasa'nin hal terciimesini yazarken onun Bayezid Hart tiirbesinde bulunan mushaf-i serife dair verdigi kaydi ornek clarak gosterilebi!ir, Bilindig i vechile, dordiincu Sultan Murad zamamnda saraya intisap eden Evliya <;elebi padisah tarahndan cok sevildig ini ve her zarnan yamnda bulundugunu anlatir ve bu miinasebetle de padisahm bedeni evsafi ve k arakterine dair verdig'i izahau kendi sahst g orusiine istinat ettirir. Halbuki, bu izahat tetkik olundugu ve Peceoi Tarihi'nde verilen ma'Iumat ile rnukayese cdildig i takdirde aynen Pe(,evf'den iktibas olundugu g ortilmektedin

Seyahatname :

"Sultan Murad Han kametleri bulend-i.i balft ve viicud-i serifleri ceslffi ve sahirn ve vech-i haseneleri miidevver iihye-i §erifled siyaha mail ve acik kash ve ela gozlii beyazi cok idi .. " Z

Pecevi :

"Kamet-i vala tohmetlcri gayet biilend-ii bala_y.,e. viicud-i serifleri cesim ve sahim ve .miibarek besereleri ;Udevver ve lihyeleri hafif amma kosece de gil ve acik kash ela gozHi beyazi ~ok.." 3

1 Peqevi, 'I'ar ih, O. K. T. Y. 20ll5, 29/b, 32/0, 351b. Z Seyehatuame I, O. K. T. Y. 2371, 77/b.

3 Peeev i, Tarih, O. K. T. Y. 2005, 208/b.

I'

90

Bundan baska, Evliya Celebi, dam at Vezir Ferhad Pasa'mn hal tercilmesini yazarken vezirin kendi el yazisile yazdig: bir mushaf-i serifin hala Bayezid Han tiirbesinde mevcud oldugunu sayler ve bu suretle verdigi ma'lumati kendi miisahedesine atf eder. Halbuki, bu malumat da tetkik edilerek Pecevi He kar§Ila§tInldlgl takdirde, seyyahm verdigi bu izahatrn Pecevi Ibrahim Efendiye ait oldugu acikca goriiliir:

Seyahatnarne :

Pecevi :

u ••• Ferhad Pasa sehz ade Sultan Mehmed Han'in duhterin tezevviic etmek saadetine vasil. olup ... hiisn-i hatta malik ekser mesahif-i serife kitabet ederdi ... bir mushaf-i serif elan .. Bayczid .. tiirbesinde mevcut- ,

dir .. " 2

Bu hususlara boylece isaret edildikten soma, Peeevi'nin tarihi He seyahatname'nin musterek olan diger kisimlaruun mukayesesine gecilebilir. Yalmz, bu -miisterek olan kisimlann coklugu biiyiik bir yekun teskil ettiginden bunlarm hepsini burada zikr etrnege imkan yoktur. Ancak iki eser arasmdaki henzcrligi tesbit vc acikca ifade etrnek iizere, seyahatname'nin muhtelif krsimlanndan secilcn omekleri mukayeseetmekle iktifaedecegiz.

" ... Vezir Ferhad Pasa sehzade Mehmed Han'a dam ad olup ... hattat olmagiyle mushaf-; serif kitabet ediip... bir mushaf-i serifi BayezidHan tiirbcsinde-· dir hala" ... 1

Seyahatnarne :

Kanuni Sultan Siileyman devri vckayi'inden

Pec;evi :

lbtida g azalan Sam valisi Cerkes-i nakes Canberdi Gazali ... dagi ve bagi olmagla Vezir Ferhad Pasa serdar-i muazzam olup ... "

" .. Ameden-i Sehzade-i Selim be-rnesta-i Halep sene 960 feth-i kal'a-i ... Sehrizul ve kal'a-i Zalim maa tevabi'ha sene feth-i kal'a-i Kapusvar ve kal'ai Ko-

Seyahatnfime I, D. K. T. Y. 2371, 5S/a. Peeev i, Tarih. Istanbul 1283, I, 31.

" ... Canberdi narnolan melikii'l-iimera-i$am baz: Cerkes-i nakes ile df\gi ve bagi olmagrn Vezir Ferhad Pasa'ya asker kosulup Sarn'da ceng olup .. ."

" . .. Arneden-i $ehzade Sultan Selirn be-mesta-i Halep.. sene 960, Feth ve teshir ... Sehrizul ve kal'a-i Zalim deyii ilaha .. Feth-i kal'a-i Kapusvar ve Bo-

rente' ve gaza-i Devlet Giray Han vilayet-i Kmm ve Gaza-i Malkoc mirliva-i Kilis sene 961 .. "

91

bofca ve Koronte ...

Gaza-i garra-i Devlet Giray Han-i alisan be-vilayet-i Kmm ... Gaz a-i Malkoc Bey mirliva-i Kilis ... "

Mir-i miranlar hakkinda

" Kapudan Ali Pasa Sofu Ali Pasa Potur Hiiseyin Pasa ve Mahmud Pasa ve Mehmed Pasa ibn Lala Mustafa Pasa vc Abdurrahman Pasa ve Davud Pasa ve Rus Hasan Pasa

ve Murad Pasa ve Hadrm Cafer Pasa ve Dervis Ali Pasa ve Arab Ahmed Pasa ve Mustafa Pasa ... "

"K<lpudan Ali Pasa .. , Sofu Ali Pasa ... PotUI' Hiiseyin Pasa ... . Mahmud Pasa ... Mehmed Pa§a ibn Lala Mustafa Pa§a... Abdurrahman Pasa ... Davud Pasa ... Rus Hasan Pasa ... Murad Pasa .. Hadim Cafer Pasa .. Dervis Ali Pasa .. Arab Ahmed Pasa .. , Mustafa Pasa .. ,"

Hekimler hakkinda

" Mevlana hekirn Sinan ve he kim Osman Efendi ve mevlana hekim fsa ve hekirn Ishak ve hekim Bedreddin ibn Mehmedii's-sehir be-Kaysuni ve tabip Ahmed <;elebi ... "

" . .. Mevlil.na hekim Sinan .. mevlana hekim isa... mevlana hekim Osman ... hekim Bedreddin ibn Mehmedii'ssehir be-Kaysuni ... tabip Ahmed Celebi ...

Sultan Selim devri seferlerinden

Sefcr-i Ejderhan sene 976· feth-i cezire-i Kibns rnaakila' ve tevabi'ha ... sene 978 Ieth-i kal'a-i Tunus ve iklirn-i Afriktye an yed-i Kilic Ali Pasa sene 978 ... " 1

" ... Sefer-i Ejderhan sene 976 feth-icezire-i Kibns ve tevabiha sene 978 ... feth-i Tunus ve iklim-i Afrikiye an yed-i Kihc Ali Pasa fi sene 978 ... " 2

Seyahatnamc I, O. K. T. Y. 23ii, 70/a, 70/b.

Pe,evf, Tarih, D. K. T. Y. 2005, 15/b, 62/b, 6'/b,. 741., 74/b.

92

Sultan Ahmed I. devri mesayihi hakkinda

j':;leyh Sivasi Abdiilmecid Efendi Seyh Orner Efendi e§" sehtr be-tercuman seyhi Seyhu'l-kebir Emir O§tebi Seyh Ibrahim Efendi es-sehir be-

Cerrah Pasa Emir Ustebt

Hazretlerl'nin halifesi asik-

mesrep ve kiisade mezheb ... idi . .. Seyh Muslihiddinii'l-naksibend! Cerrah Pasa'da vaiz iken hafiz-i Kur'an olmagrn mukteda-i Ahmed Han oldu ... "

" Seyh Sivasi Abdiilmecid ... Seyh Orner Efendi es-sehir beterciiman seyhi. .. seyhu'l-kebir ... be-vaiz Emir Ustebt ... Seyh ibrahim Efendi es-sehir be-Cerrah Pasa seyh Ernir-i salifu'z-zikrin halifesi idi bir ii§lk-me§reb ve ask-u zevki galib aziz idi .. Seyh Muslihiddin Efendi Naksibendi Cerrah Pasa'da vaiz iken .. ha[iz-i Kur'an hafiz-i hose'l-han 01- magla irnarn-i piidi§ah... oldu

, Murad IV. devrivekayi'I hakkinda

" ... Ba'dehu Hafiz Ahmed Pasa vezir-i azam olup Baki Pasa ve Cerkes Mehmed Pasa merhum oldu ve Giircistan. beylerinden Mavrav Bey Kizilbas hanlanndan Karcgay Ham kat! ediip ciimle Gurcistan'i itaat etdirdi sene 1034 HafIZ Ahmed Pasa Bagdad'! muhasara ediip bi-Ieth avdet eyledi ... sene 1035 ... " 1

" Cerkes Mehmed Pasa serdar-t mumaileyhin vefati ve Hafiz Ahmed Pasa'rnn vezareti ba'- ' dehu Bald Pasa'nin vefati ve ... Giircistan meliklerinden Mavrav- 111 Karcg ay Ham kat Ii ve Giircistan'i itaat ettirdigi sene 1034 ... ,HafIZ Bagdad': muhasara ediipbi-feth avdet etdigi 1035 ... " 2

1 Seyahatname I, O. K. T. v, 2371, 71/b, 73/b.

2 Pecev i , O. K. T. Y. 2005, SO/b, 90/b, OUb, 101/a, 1U2/b, 197/b. 209/0, 200/b, 2101.,

IV-MuM:elif' $iHriere Ait MallZlllll Taribler

Evliya Celebi seyahatnarnesi'nde tarihi vak'alar, hal tercumeleri, carni', mescid, saray, kasr, cesme, s'ebil gibi digcr konu ve abideler hakkrnda ma'Iurnat verirken konu ile ilgili .tarih rntsralanrn ekseriya §ail'lerin ismile birlikte kayd ettigini goriiyoruz. Evliya Celebi zikr ettigi tarih rmsralanndan culusvdogurn, vefat, tayin, terfi gihi bilhassa hal terciimelerine ait bulunanlan cok defa Iaydalannus oldugu diger eserlerden iklibas elrnek suretile kayd eder 1. Bundan baska, hamam cesrne, sebil, saray gibi yerinde mii§ahedesi· miimkiin olan abidclere dair verdigi tarihi beyitler, bizzat seyyalun yerinde ve mahallinde gorerek tesbit ve kayd ettigi beyitler oldugu neticesi zanni hasil olursada, bunlar diger mehazlarla karsilastmhr ve rnumkiiu olanlan mahallinde tetkik olunduklan zaman, cok defa bu neviden tarih rmsralanrnn miisahededen ziyade, bir mehazdan lktibas olunduklan ve belki de, haIizaya dayanarak yazilrms bulunduklan seyahatname'de tesadiif olunan zuhullerden anlasilmaktadir. Nitekim EvIiya Celebi, dordtincil Sultan Murad'm muhtelif bilgilerini ve bilhassa ciridatmaktaki maharetini anlatirken, padisahm baz: mahallerde attig-, ciridler icin diisiiriilen tarih misralanm ya bunlann hakkedildikleri yerlerde bizzat gormii§ veyahut ~airinden duyrnus gibi kayd etmistir. Halbukl, bu nusralar muh-

. telif eserlerdeki kayit ve orijinleri He mukayese edildigi takdirde, bunlann seyyahm verdigi kayidlara nazaran 90k daha Iarkh olduklan goriiliir. Mesela, Evliya Celebi'nin Haleb sehrini anlatirken "Sultan Murad ... Bagdad'a giderken. Haleb ... lcal'astna cikup sehr-i Haleb'i seyl' 1Je temasa ederken bir cirid endahi etmisdir ki ... hala bir amud-t miinieha

1 Sultan Siileyman ve Selim II. bakkinda yazrlan tarih mrsr alarmdan niimune .ver> mek kabildir :

Seyahatname I, _Bagdat Ko~kij 304, 43/a:

Sultan Siileyman ciilusuna tarih ~I ...1:';" ve diger tar ih ~I~ liilzlarl vfikr' 01- musdur Selim 11. tarih-i ciilus :

.)1) .,..",l, • .J.b.r.L .)lhL

Zeyl-i ;;akaik, Bayezid U. ktp. 500, 63/a:

Tarih-l mevt-i Sultan Selim ,111...1_';"

tarih-i ciilus-r Siileyman Han ~1<.5":' sene 926 tarih:

94 •

ii zerine tarihile altimeti oardir tarili

Dediler Cevrf gibi iahsiri ediip iarihlni

, ,"

j." .,->l", )JI~ '~_A <51 .:\JI ;OJ~

diye Sultan Murad'm attlgl ciride dai~ verdi~i, b.ey~ Cevrt <;eleb~" nin divamnda tetkik edildigi vakit, bu tanh beyhm ihtiva .. eden ka~J" denin Halep §ehrinde atilan ciride ait olmayu.? .. ~~ra~"l Atik ?ahc;esmde atilan cirid icin yazllml§ kaside oldugu g'orulur 1(1, bu kaside aynen

§oyledir:

Ciimleden Eski Saray'i izzile tesrif ediip Eyledikde devletile 01 makarm miistekar

Ravza-i cennet misalinde 0 cay-i htirremln Destine alup cirid etrafi eylerken giizer. Etdi payendaz 0 serv-i serfiraz'a s~yesll1 .

Bir diraht-t cevz kim ef'lak'a c;ekml§ kadd-i ser Eyledi perl.ab 0 menzilden ciridin §oyle kim Lerze-niik oldu hava-i ciinbii§iinden 01 secer A§dl bala-i dirahti oldu gitdikce biilend

Eider-i pcrran gibi acdi havada bal-u per Geedi Sultan Bayezid'in ciim'a-i valiisll1l

Ta 'haremde ana daman-i menar oldu makar

Dediler Cevrt gibi tahsinediip tarihini

"I

\ • i. '(' ~:..., ;''' -;->l,., )J\~ !- ... <5\ .:\J\ .:'l)~

Filhaklka Evliya Celebi Sultan Murad'm SamY"J Atik bahc;esinde atrms Olaugu' ciridden de haberdardlr ve bunun hakklllda da '>S~ultan Murad; .. lsltimbol'daSarag-1 Aiik'e gar; ediip sarag meqdanmda 7zl~h~()rluk esnastnda Sultan BayezidCtimi'inin sag tarajzndakt =»: mn .ale: mi iizere bir tugur-z gurab. .. bulunup .. heman Murad Han elmdek~ Cl-. ridi Bagezid Han minaresi ii zerinde oturan mezkflr guraba aiup,«. la$e-z gurab ile eirid minarenin iizerine diisdii ... " diyer~k iza~a.t ve~mekte ve ayni zamanda tarih rmsrarm da §oylece "., hala bu cirid vakl . oldu-

1 Cevri Divani, Fatih Millet Kiitiibhanesi, 86, 16/a.

gu mahalde minare dibinde bir adam kaddi begaz tnermer iizere miizelihep hait-i Tekneci-zade I ile gufte-i Cevrf Celebi'niri iarihleri uardir

Sidle ile Ceori dua ediip dedi tarihiri

-lJj J)A .,); \_llkL <5Jj~ 0);

diye yazrnaktadir 2. Halbuki, seyyalun verdigi bu tarih mrsrat Cevri divamnda tetkik edildig! takdirde, Evliya Celebi'nin yine bir zuhule dii~tiigii g'ortilrnektedir. Zira bu tarih rmsrai Sultan'in Beykoz bahcesinde attIgl cirid hakkinda yazilan siirin tarih beyti oldugu Cevr1 Celebi divamnda acikca g orillmektedir :

Tarih-i cirid cndahtcn-i merhum ve magfurSultan Murad ba-ferrnan-i alisan

Seyr icun geldikde Beykoz bagma iclal ile Payine yiiz siirdu cular etmeyiip sabr-u siikiln Kurdular pis-i saray'a bir mualla sayeban ' Eyledi anda viicudun tab-i gennadan rnasun Kah hist-u kah cirid alup 0 meydanda ele Kuvvet-i sahib-kiranisin ederken azmun

Atdi 01 yerden ciridin zor-i bazu gosteriip Karsismda oldu menzilgah ana mer mer siitun

Sidk ile Ccvr1 duaediip dedi tarihin

Cerci, EvIiya Celebi Saray-i Atik bahcesindeki oyun icin isaret edilen ma'hlmati yazdiktan sonra "oldmei-i dlger" ifadesilc Sultan Murad'm Beykozbahcesinde attigr ciridi '", .. isltimbol'da Begkoz bahce-

1 Tekneci-zade namile §ohret bulan bu zahn ismi ibrahim'dir. Istenbullu ve devrini~ ~e.~~lUr ~a:ta:.larj~dan .olup, [abmi.nen 1100 (1688/89) senesine doll"ru vefat etmistir, Yeniefimi in cun iizerindeki yazrlari ile Ayasofya'daki Ievhalarr yazrms o ldubu ibi

~e.me, sebit nevinden muhtelif "bidelerin kitabcler-inl de yazmistn-, 0 If

2 Seyahatname I, O. K. T. Y. 2371, 93/ a,

3 Cevr i Divam, Fatih Millet Kiittibhauesi Ali Emiri No : 86, 16/b.·

I I

I

t_

96

sinde pigade cirid atdigina iarihdir

Dedi tarihini goriip Ceori

.:>1.1;1 tL _~.) <>1 '_:' • .I;I seklinde kayd etmekte ise de, Cevri divamnda bu beyt "Iarili-i beiizu" ba§hgl altmda aynen mevcuttur:

Dedi iarihini giiriip Cevrf

jl.l;1 tL..}.) <>1 J'_j 1 1049

" 1

." 2

Evliya Celebi'nin cami', medrese, sebil, hamam, saray gibi abidelerin de tarih kitabelerini bizzat yerinde gorerek kayd etmis cldugunu kabul etmek hatali olur. <;iinkii seyahatnarne'de tarih beyitleri icin ayn krsimlar gosterilmi§ ve bunlar icin bash basma serlevhalar tahsis edilmis bulunmasina ragmen bircok yerlerde tarih misralan tamamile bos birakrlrmstir. Mesela, Evliya Celebi Istanbul ham aml an hakkinda genis tafsilat verdikten soma "Boldda tahrir olunan. hamtunlarui musanna tarihlerin. began eder"B ba§hgl altinda tarih misralanmn kayd edilmis bulundugunu gostermek istemis ise de, burada bahs ettigi elliyi miitecaviz harnamdan ancak iki hainamm tarih beytini yazmakla iktifa et-

" . mi~ oldugunu gormektoyiz. Bunun gibi, cami', mescid, saray,' kasr, sehi! . cesme nevin den abidelerden de tafsilen ma'lumat veren Evliya <;elebi, bunlann da yine bir~ogunun tarih beyitlerini sadece "tarih" sdziinii yazmakla iktifa etmis, fakat beyitlerini aynca ziLc[ elmeden satin bos brraknnshr.

Evliya Celebi'nin, ayni tarihte yapilnus ve ayni tarih beytini ihtiva eden binalarm kitabelerini de seyahatname'de topIu olarak birarada yazrrus oldugunu gormekteyiz. Nitekim Haydarpasa Cesrnesi, Edirnekapi civanndaki Beylerbeyi cesmesi ve Bagdaddaki lmarneyn Cesmesi'nin tarih beytini biraraya toplamis ve §U suretle kayd etrnistir: " ... .Eooeld Haqdarpasa Hamann kurbunda gine Hapdarpasa Cesmesi'rdn. ve Edirne-

.kapisi ile Topkaptst tasrast- mabeiminde hendek kenannda. Beylerbeyi Cesmesi'nin ~e Bagdad Kerbeldsi'nda imam Hasan ve Hiiseyin ruhuna bina olunan Irnarneqti Cesmesi'nin iarihi boyle ~·akl olmusdur

1 Seyahatniime r, O. K. T. Y. 2871, 93/a. 2 Cevr! Divanr, O. K. T. Y. 5672, 222.

3 Seyahatnfime I, O. K. T. Y. 2371, 105/ a, 4 Ayni eser, 122/ •.

Kutubhanelerimizde mevcut yazma mecmualarda tesadiif ettigirniz kayidlara gore, Evliya Celebi'nin zikr ettig i bu misra Fuzull'ye atf olunan a§agldaki nazmm 1 tarih nusraidir : .

Giiya bu cesme bir sakkadur Rah-i Hak'da tesne eyler ciist-u ClJ Liilesi anm dehendir su dili

Dili doker herkim olsa ru-be-ru Su gibi ezberlemis okur revan Macera-i dehr-i her dem su-be-su Oniine kim gelse del' tarih icin

.t'" ,;';':'" ,r> 4.1 ~,.. l..

Sene 964

Yazrna rnecmualardaki ayni kayidlara nazaran bu tarih nusramm Kerbelada'ki cesme ve lstanbul'da Haydarpasa semtindeki cesmeIle Edirnekapisi dismda ve cadde iistiindeki Beylerbeyi Mehmed Pasa cesmesl'nin de kitabeleri oldugu anlasilmaktadir 2.

Evliya Celebi, seyahatname'de kayd ettigi tarih rmsralanrun bazilanna yalruz "sene" kelimesini yazmakla iktifa etmekte ve fakat 0 rmsram hangi seneye tekabiil ettigini gosteren rakamlan yazrnamaktadir. Pek nadir olarak kayd ettigi rakamlann da . dogm olup olmadigim tahkika Iiizum gormedigi anlasrlmaktadir. Zira verdigi tarih misralan ebced hesabile hesaplandigi zaman elde edilen neticelerin Evliya'nin yazdigi rakamlardan cok f'arkh oldugu goriiliir. Nitekirn, seyahatname'de Tekeli Mustafa Pasa sarayma dair verilen tarih nusrai " ornek olarak gosterilebilir. Bu rmsrada,

,)1.)0' ).~. \,.1.) Jb .;..y. J' . ..J)I Sene 1034

verilen 1034 senesi tetkik edildigi zaman Cevrt <;eiebi'nin insad ettigi

"Dua ile dedi tiimirinin iarihini Ceori jJ.)0'J)...,.U:.\.)Jb~.J' . ..JJI "4

1050

rmsra oldugu ve senenin de goriildiigii iizere 1034 olmayup 1050 bulundugu anlasihr ki, bu beyitte bir tamiye bulunmadigma gore, misram ebced hesabile 1050 senesine tekabiil ettigine siibhe olunmaz.

" Mecmua, O. K. T. Y. 2508; Mecmuatii'l-r esail , Siileyman!ye Ktp. 1082, 23/n.

2 Tall1§lk,·1. H., istanbul <;e§meleri, istanbul 1943, I, 24, 3S.

s Seyahatname 1, O. K. T. Y. 237i, 122/a'. .

4 Cevr! Divam, O. K. T. Y. 5672, 245.

-98

Bu gibi zuhul ve hataiara ragmen, Evliya ¢elebPnin'muhteHi mevzular miinasebetile vermis oldugu tarih rmsralaruun sagladl~Ifaydalan inkar etmek asia dogru degildir. Cunktl, divan veya yazma mecrnualarda cok defa ~airler insalanna tarih dii§ur.diikleri binalann mevkile- . rine dair verdikleri ma'lumati hazen vermezler. Halbuki, Evliya Celebi hemen hem en her tarih beytinin neye ait bulundugunu kayd 'eder ve eger bina icin ise binanm mevki'i, nezaman ve kimin tarafmdan insa ettirildigi hakkmda kisa da olsa izahat vermeden gecmemistir, Bu ba- . kirndan seyahatnarne, bilhassa biitiin ciltleri gozoniinde tutulmak sartiyle, bazen divanlardan elde edilmesi imkansiz olan bircok noktalan acikladigmdan ve itmam ettiginden dolayi biiyiik bir onem tasimaktadir. Yalruz su ciheti de ilave etrnek lazimdir ki, seyyah bu hususlarda da yine baz: hatalara dusmiistiir. Meseta, Evliya Celebi Tophane semtini dolasirkcn bur ada gordtiklerinden Siyavus Pasa kuyusu hakkinda " ... iskele basinda toplar mabegninde Sigavu$ Pasa kuuusunuti tarihidir l!.Cl~) w~> .;r Cc":A tV- j .1;- "1 diye yazdlgl tarih misrai gercekte Cevri Celebi'nin Kandilli'deki Silahdar Siyavus Pasa kuyusu icin yazdig: manzumenin tarih nusrai oldugu Cevri divamnda yapilan arashrrna sonunda belli olmaktadir :

Tarih-i C;ah der Kandill12

Ayn-i kevserden gelir guya bu cah'a bir tamar $oyle olmus ab': dilcu-i latif-i can-Ieza

C;unki 01 sahib-i keremden zahir oldu bu eser Hasre dek marnur-u ihya olmasm eyler rica Kendiiden soma silahdar olan agalar dahi

Lutf ediip etsi.inler icrasinda ana iktida

Ab-I pakin vasf edup Cevri dedi tarihini

l!.CJ, J wl:> .;I (fA tyj .1;:Sene 1048

Evliya Celebi cesme, sebil, saray, VS. hakkmda ma'lumat verirken bilvesile zikr ettigi tarihleri, bazen bunlan nazmeden sairlerin isimlerini muhtevi rmsralarla birlikte kayd ettigi goriillirse de, cok defa yalmz tarih sayisma tekabiil eden nusrai yazmakla iktifa etmistir. Binaenaleyh, seyahatname'dek] bu nevi beyit veya rmsralann kimler tarafindan nazrn edildiklerini tayin etrnek iizere muhtelif divan ve cesitli mecmualar tetkik

Seyahatnfime I, O. K. T. Y. 2371, 176/a. Cevr'i Divam, O. K. T. Y. 5672, 234.

99

ve seyahatname ile mukayese edilince bunlann Cevrl, Hasirnt, Nisart, Nadirt, Nihadt, Biilbtill, Cenani nam ~iiirlerin insad ettikleri beyitler oldugu goriiliir. Ancak surasmi kayd edelim ki, Cevrt Celebi'nin 01- dukca miihim bir miktara balig olan beyitlerinden baska diger sairlere ait rrusralann sayisi fazia bir yekiln tutrnamaktadir. Mezkilr sairler arasmda bizzat seyyah ile babasini da 1 zikr etmek ieap eder. Seyahatname'nin birinci ve diger ciltlerinde muhtelif mevzular rminasebetils "iarili-i seggah vega iarih-i [akir" sozlerile seyyahm kendine ait gosterdigi tarih misralan dikkatle incelenecek olursa, ekserisinin diger ~airlerin du§iirdiigii tarih rmsralanyle fevkalade cok miisabehet gosterdigi hatta ayni sdzleri ihtiva eden beyitler oldugu nazar-i dikkati ceker. Mesela Eyiip civannda Halil Pasa'ya ail cesmenin kitabesi oldugunu tesbit ettigimiz

'<Tesneler rib isteqicek liileler der tarihin

~....> .)~ ~JI ~l~ r ~ l..)", r~_\J." 2

nam beyitteki tarih rnisrai seyyahm Unkapani'ndaki Arabacilar mahallesi Hasodabasi Hasan Aga'nm yaptirdigi cesme icin yazilan bey tin tarih misrai ile aynidir:

"Euliqa bu db-i ndbt nil$ ediip larih dedi

U!_> .)~ 'IlJI "b !'~ l..J'" r~-\ J. "3

Yalmz, Halil Pasa ve Hasan Aga cesnielerini yerlerinde gormek imkamni bulamadrgnmzdan dolayi ve diger eserlerde de bunlara dair bir kayda tesaduf edemedigimizden simdlden Evliya Celebi'nin verdigi rna'lumatm esasi hakkinda kesin bir hiikiim verrnek dogru degildir.

Buraya kadar seyahatname'nin birinci cildinde tesadiif olunan tarih beyitlerinin ozellik ve mahiyetleri hususuna boylece temas ettikten soma sirndi bu tarih beyit veya nnsralann kirnler tarafmdan yazrlrrus olduklarnu daha iyi izah ve tebaruz ettirrnek tizere, bu beyitlerden her birini aynen kayd etmek ve omunstlerinin divanlarmda ve muhtelif yazma mecmualarda bulunan esaslan ile karsrlastirmak lazundtr. Yalruz, bu

1 EvIiya <';eIebi'llill babasma atf eUigi tarih beyti : "H.S.II P.~a <,;e§mesi CanbuIad-aade Hilaeyln Pasa BaraYI kurbundadir tar ih-i gilfte-i peder-i men

Nu§ ediip ZII1l dedi tarihini J)lj .L )JJ Jl,.. ~~.!.> "Seyahatname I, O. K. T.

Y. 237). 123/.. " •

2 Mecmua, O. K. T. Y. 2508, 25/ a.

3 Soyahatname I, O. K. T: Y: 2371, 123/a.

----_- .. _"

100

karsilastirrnaya gecmeden evvel §U ciheti de aciklamak iazlmdlf ki, tarih beyitlerinin divanlardaki sekli Evliya Celebi'nin zikr ettigi gibi sadece tarih misralarmdan ibaret olmayup, bunlardan miihim bir kismmda abidelcr ve bunlan yaptiranlar hakkmda da izahat veren .beyitler bulunrnaktadir. Bu sebepten dolayi yapilacak karsilastrrmada bu neviden beyitlerin de kayd edilmesi faydah olacaktir, Simdi seyahatname'de mevcut tarih misralanndan bir kismun §airlerin srrastna gore karsilastirahm :

Soyahatnfimetde Cevri f;(elebi'ye 1 alt tarfh amsr.alnrrmn mukayesesi

Seyahatname : 2

Cevri Divan: : 3 Tarlh-i kasr

Yazdi Cevri hame-i tahsin He tarihin I) .::.-"y "I:,:.. 'lIJ .s..J)1 <ill .:'.1)4 1055

" ... Yeniceri Agasi be-Zeyrekbasi tarihidir,

I) .::.-,,'/ J~.;.. 'lIJ Ld)1 <ill .!.i)4 Sene

Tarih-i saray-i Cuybar kadin <s/UI.::.-:~ <s..Jjl <sIr y . ..j,,1 .kC J~ Sene

"Tarih-i saray

Cenab-i hazretl-i Cern riltbe Han Ibrahim o padisah adalet penah miilk iira Hemise mazhar-i lutf eyleyiip nedimelerin

Goriir kemal-i miiriivvetle iltifata seza . Ediip musahibesi Cuybar kadma cud Bagl§ladl bu sarayi ana 0 bahr-i ata Goriildii masraft hep mal-l pa-

1 Dervis ibrahim Cevr i Celebi Ist.nbulIu'dur. Mevlevi .olup divan-i hilmayun katiblerinden ve zamarunm meshur §airi oldugu kadar en iyi hattatlarmdandrr. EgrikapI haricinde Cemalt Halvet'i tekyesi civar mda medfun alan bu zat, 1065 (1654/55)de vefat etmi sti r , Bak: Esrar Dede, Astm, Sefa i, Belig tezkireleri.

2 Seyahatnfime I, O. K. T. Y. 2371, 121/0, 120/ a,

3 Cevr i Divam, O. K. T. Y. 5672; Fatih Millet Ktp. 86. s. 235, 265, 245.

Saray-i kapudan Siya vus Pasa kurb-i Kadirga Limarn tarih

101

disahiden Olundu ernr-i hiimayun ile bu res me bina Bu denhl Iayik-i lutf etdi 01 musahibeyi Ziyade eyleye ornrin saadet ile Hiida lcinde sahibesi daima safada olup Miibarek eyleye ikbal ii yiimn ile Mevlii Safa-i tab'ile tarihin dedi Cevri

~)\ll .::.-:.:- <s..J)1 <slp"y. 4_1 C:~Y. 1055

Tarih-i kasr ve sebil :

Zehikasane-i behcet feza hiirrem be-hist abad Ki etrnis selsebilin ayn-i keyser hiikmiinii icra o ziba tarh ile bir dilkusa kasr-i irerndir kim Getiirmiis bunda vaz' etmis felek ayni ile guya Meger Iirdevs-i aliida ola rnanendi zinetle Bunu diinya saraymda bina etmis de gil benna Sutitde asaf-i ekrem Siyavus-i felek kadre Miibarek ala devletle bu niizhet-g ah-i revh efzii Temasa eyleyiip Cevr! dedi tarih-i biinyadm

<s}. ~ J;.. y. <sj;i ..j,.1 ~ c- ~l,;", 1053

1.02

" , ,SaraY-1 Aga-i Silahdar Mustafa Pasa kurb-i Siileymaniye tarihidir

il ... jb Y, tS..J)1 .\~'L. "'.1) II I ..:..:;- 1043

Saray-i mahsus-i Tekeli Must~fa Pa~a kurb-i Eskiodalar tarihidir

" Saray-i hace-i Ibrahim Han

es-sehir be-Cinci Hoca tarih

"Tarih-i kasr:

Kim duhul etse kaprsindan 6111r gamdan emin Kabe'dir guya bu hane babidrr babii's-selam G6sterirler bir nazarda §e§ cihan-i alerni Her kii§ade revzen-ii her bir miicella sal-earn -Bi-nazir oldu bu menzil Hak rniibarek eylesiin Sihhat u devletle olsun sahibi hem sad-kam Kudsiyan-i ars-i ala dediler tarihini

iliA jb y. tS..J)1 .\~'L. "'.1)111..:..:;- 1043

" Tarih-i saray Tekeli 1 Miibarek ede mevla sahibine yiimn-ii devletle Bu rnenzilde rnukirn oldukca server eyJeye devran Dua ile dedi tamirinln tarihin Cevr i jl~G1) ))~'A I',I~ Jb .:..~. ~JI 1050

" Tarih-i Hoca Hiiseyin Efendi Dedi itmammda ilham He tarihini Cevri ~lS)l~. J~.;. Y. tS..JJI o~T ':"))0 J ... 1054

1 Seyahatname He divandaki kaydm mukayesesine dikkat edilirse, EvJiya Celebi'niu ver.digi ma'lumattan bu tar ihin saraym in!a.! iein dii§iiriildiigu zan edi lir-, Halbuki, manzu. rnenin diger mtaralaj-r saraym tamid hakkinda yaz!ld!g1l1a ag!kca i~aret etmektedir,

I

l,~ .......... ~~""","~---

Tarih-i diger 1

ji(. Y, (10 ~)I :J)~ ..j~)o 1..'<,

" , , Saray-i Reisii'l-kiittap Ismail Efendi kurb-i Mahmud Pasa tarih

ji(. )', l<,lo ~',l~ 'Ii) I :J)~

Saray-i mukabeleci Hasan Eiendi

Tarih-i hane-i Balath Solak <;elebi <UI .-<:1 :J)~ .• <J,l:-) ;;l;. y.

Tarih-i saray-i Hiiseyin Ag a kurb-i Sultan Selim

103

Ta-ih-! diger

Dedi tarih-i binasina eyleyil» Cevrl dua

ji(. Y, ~JI j)" (.1) ,d)) c/. 10S4

Tarih-i kasr

Dedi dua ile Cevri binasma tarih ji(. Y, l<.lo ~')L.~ ~)I J);A 1050

T'arih-i kasr

Seyr ediip Cevri dedi tarihini li,., tSlc- l.:._G) jb ,~,.j

1041

Tarih-i binasma dedi ilham ile Cevri

<l!1 .-<:1 J); .• <J,I;,,) ~l;.Y. 1053

Yazilsa babina layik bu vechiIe tarih

1 Evliya <;elebi mevzubahi~ cUigi ssraylarda Cinci Hoca'ya nisbetle ~ok d,al,!s rnGhim zevabn binalarma ait sneak hirer tarih kayd eUigi halde Cinci Hoca sarayi !~111 iki tar-ih beytiui birden aikr etrnesi onu cok yskmdan tammis olmasmdan dolayidir, Gen~liginde ~eyh'zade dahs s onru Cinei Hoca lakablanyla amlan Hiiseyin Efendi ile seyyahm tan1§!kbgl Filyokugu'ndakiHfimid Efendi medresesinden baslar, Soyahatnflma'de buna dair geni§ taf.iIilt bulunmakta is e de, konumuz harieinde kald!gmdal1 bu kedarla iktifa edeeegiz, Bak : Seyahatname I, 2371, lOa/a,

i I

.1

H)4

" Uskiidar'da . , Cumapazari icinde Yeniceri kullugu cenbinde Kara Mustafa Pasa cesmesinin taihidir

" Silahdar Mustafa Pasa'mn sebili tarihidir

lki tarih eyleyiip bir beyt ile Kildt her bir misrai Cevrl hesap

,:..., ljAil;.. wl:,>- ~ l~_(I)

I -I ' ,-

...:...., ';'0' ';' .J;.'~ J _,) t':"

" Findikh'da silahdar ve miisahib-i Murad Han-i Rabi cesmesinin tarihidir

.:.l;>-'.;I o~q :.~;- jlo<> ..s..J)1

Mu§ir-i muhterem diistur-i ekrem fiitih-i Bagdad 'Vezir-i azam-u sa dr-i miikerrem Mustafa Pasa Bu ayni eyledi cari dedi tarihini 'Cevl'l' '

I}I wl:> 5:"'~ Y, ..s-\l:~ o..ct,;!. 1053

Tarih-i sebil ve cesme

Sahib-i hirnmet silahdar-u vezir Mustafa Pasa rniisir-i karnyab Oldu sal hayr cari etmege Bundan ozge olrmya rey-ii savab Bu sebil-u cesmeyi etdi bina Nola olsa nail-i ecr-u sevab

lki tarih eyleyiip bir beyt ile Kildi her misrarm Cevrt hesap

Iyil;.. wl;>- ~" l~jJ) ,;,V .;r ,J;.'~ ; J) C;:" 1046

Tarih-i ~c§me

Sadr-i ekrem sahib-i dana dil-ii asaf siyern Mustafa Pasa silahdar-ii vezir pak-zat Ayn-i lutft eyloyiip cari mahallinde yine Miisteid oldu dua-i hayra 01 nikslfiit Hizr eger bu cesmenin nu§ eyledi attnl Eylernczdi canib-i aynii'l-hayata ' iltifat

" , , . Ortakoyu , , , leb-i deryada Tekeli Mustafa Pasamn bir aynu'l-hayat cesmesinin tarihi budul'

..s.U) I ,;,IJ: :.~ I)~'l;..

Sene

Tarih-i lurbe-i Bayram Pasa 1(1) "J Y, ~JI ..s"'''' ): .k;i-'

105

Eylesun Hak devletin yiimn-ii serefle bel' devam Mesned-i izzetde bulsun kadr-ii rifatla sebat Dedi Cevri bu latif evsafile tarihini

wl;>- .;r o;!~ :.~;- JL", ..s..JJI 1047

Tarih-i cesme

Tekeli Mustafa Aga cimkim Cah ii devletle karnyab oldu Haci Bektas ocagrna g eldi Salik-i minhac-i savab oldu Bezl-i mal etdi fi scbilillah Nail-l ecr-i bi hisab oldu Ortakdy'de ediip bu ayni bina Hayr-l cad ile rniisab oldu Dedi tarihini amn Cevri

..s..J)1 ,:-,1; :..~;- IJ;"'l;.. 1050

'I'arih-i turbe-i hazret-i Bayram Pasa

Aferin 01 sadr-i dindari kavi-i islarna kim Mukteza-i ernr-i Hakka sidk-ile verdi nza Eyleyiip hal-i hayatmda tedariik menzilin Adet iizere tiirbesin yapnrrnagi gordii reva Hak budur bir tiirbe bunyad etdi kim hayran olur Tarh-i matbu'un gorunee akl-i .mimar-i kaza

Gulsen-i cermet disem layik 0 ziba liirbcye

106

Tarih-i vefat-i Bayram Pasa vezir-i Murad Han ... tarih

tli .. 0.~1 j~ \;\ iIJ.~ -s .... ~.1

" Sultan Murad-i Rabi dahi tir-endaz olmagla bu tekyenin imaretine ferman ediip miisahib-i silahdar Mustafa Pasa ta'mir ve termim etdigine tarih tekye-i

tir-endazan .

.'6 ...;;:.; -sl:... ~.JJI ..J.;J~ ~~T .:;..4'

Tarih-i katl-i musahib-i Sultan Murad-i Rabi Musa Celeb! 1

-s)~ ..J; Jl «1:14- " • ..s")'

1 Seyahatnfime I, Slileymaniye Be§ir Aga kiitilphanexindeki niisha, No. 448,

Kim verir feyz-i havasi dembedem ruha safa 01 miinevver ravzanm Cevri dedi tarihin

l/I~ "..i Y. '!JI -S..\.O )y' .k:t' 1044

Tarih-i vefat Bayrarn Pasa

Dedi Cevrl ruh kudsi fevtinin tarihini

i11 .. 0.)\c.\ j~ \;~ (IJ.~ -s .... I!.1 1049

Tarih-i tlr-endazan Sahibii'l-himmet silahdar ii vezir-i kamkar Mustafa Pasa kapidan-i seh-i alempenah Bu kadimi tekye'nin erkanun ma'mur ediip Mescid ii mihrab ile kildi miikernrncl . hanikah

Bu makami seyr ediip Cevrl dedi tarihini

.'6 <:C; <..>L.. -s.u}l ", . ..L;- ~~ .:;..4' 1049

Maktul siiden Musa Celebi bedest-i asker Cevri dedi tarihin edup Hakka rniinacat

-s)~ «I; Jl <\IJ4- " • .s:r

1041

107

Haslmi Divam. a

Seyahatname'de Ha§imi'ye 1 aU tarih Inlsra'larx

Seyahatnarne: 2

" .. , Cesme-i Hasan Bey ibn Fatma Sultan kurb-i Okcllarba§1

Sebilin yapdilar Hak ana bah-t

rahmeti acdi

,:uf.1 jl)) [_J) 0-> -si)."\',~y, ,;,,)i

"Sebil-] Ayse Sultan der OkciIarbasi tarih

I .... -s"\'~ ,,;L:.b cS",'y.a ~. uT d')

. ~ ,

jJ'~:») .j)'..\.., ~Ic L. )-\)\ J:~~

"T'arih-i sedd-i Akdeniz gfIfte-i Hasimi Efendi

-s~k )J~:;r.~j; J\..:.\:,,)£~\0.J )iJy. 1030

"Sultan Bayezid kurbunda Okcilara rnuttasil sebile denrnisdir

Sebilin yapdilar Hak ana bab-i

cenneti acdi

jyf .. \jl.u CJ) 0'-> 01) c_\~ y. 1.;-');

1029

"Sultan Bayezid kurbunda Ok91- lara muttasil sebile denmisdir Sebil kaptsi iizere yazrlrmsdir Her rmsra'i tarihdir,

"Dedim cy Hasimi tarihini arun lafzen ve ma'nen

.~ji ) iC..l:.-s£ ... k j_)~Jf.)-\.c10.J JlJ y. 1030

1 Hasimi, Bakkal-zade Ali Edibl Efendinin oglu olup, Bursa'ds diinyaya gelmi§tir. 1037 (1627/1628) senesinde vefat etmis ve Edirnekapi haricinde Emir Buhar i tekyesi

civarma defn edilmlstlr, ..'

2 Seyahatnfime I, D. K. T. y, 2371, J22/b, 123/a, 741b. a Haslrni Divani, 0, K. T, Y. 303H, 21/a, 29/h.

I: [

I I

I

,

103

Seyahafnarnede Nisari'ye 1 alt tarih mrsr-a'Iarr

Seyahatname : 2

Tarih-i tiirbe-i Koprulu Mehmed Pasa

Dedi tahsin He gordukde Nisart tarihi

Mecmu'a: S

Tarih-i tiirbe-i Koprulii Mehined Pasa

Asaf-i hazret-i Sultan Mehmed Gazi $ohreti kiberi diistur-: adalet piran Sadr-I iizam 0

Yanova kal'asmi him met He biperva Rey-ii tedbiri He ba-hern olunca takdir Sal-i santde Varat fethini verdi Mevlii Anadolu'da dahi ciind-i ' Celali komayup Oldu asude zemanmda gani fukara Hizrnet-i devlet icin Hak bu ki' niidir bulunur

istikametIe alem boyle vezir-i dana

Fikr ediip dar-i beka liizimesin yaphrdi Tiirbesin hal-l hayalmda 0 sadr-i viilii Habbeza mehbit-i envar-i Hiidd

kim amn Resk eder kubbesine kiinbed-i

pur nur-i serna Bu binaya olamaz alem-i Ianide nazir Dar-i huld ola rneger mulk-i bekada hemta

1 i.tanbulh Dian Hiiseyin Nisari Efendi Divan-r Hiimayuu katiblerfndendir. Vefah 1073-1085 (1662-1664) seneleri arasmda ,oldugu tahmin edilmektodir.

2 Seyahatnfime J. O. K. T. Y. 2371, 137/a

3 Mecmua, Fatih Millet Ktp, 723. 700

" .. Kulekapisi Mev levthanesinin

. mezaristam icinde Miskali

Solak-zade'nin nakkas Behzadi ,fevtine tarihidir '

0.;iJr; "';2: y, J)~ 0)jy, J;-I )\(.1;

" . .. Yine Kulekapisimn Mevlevihanesi'nde Seyh Adem Efendi hacce gidiip Misrrda rnerhum olup yerine Mehmed Efendi mesihatine ve fevtine tarihdir.

)).4- )J) JI 0.J.( 1';\ )J) ).J.\()

Ertugrul Gazi ... sahib-i hutbe ve sikke sahibi olmadan Sog-udcilk nam sehirde olub andan oglu Osman $o)l)l liifzl' tarihinde .. 2

109

Sayesi olrmya kim Iark. ser-i devletinin Omru efzun ola durdukca binay-i diinyft Dedi tahsin ile g'ordukde'Nisari tarihi

, -

A.LJ

0)J1'-; ._;.k' y. Jj~ 0)jy. ",l;-I )\(.1; 1058

Kaside-i Nisart merhum bera-i tevarih-i Al-i Osman

Cecince alb yilz doksan dokuz tarih-i hicretden Hilafet sadnna Osman Gazi verdi unvam Ciilusuua dilsiirmils j~)I J\ tarihin o devrin 01 mahal bir ehl-i tab'u ehl-! irfam

'I I

1 Evliya r;elebi'de )J) • mecrnuada i )J) §eklinde bulunan bu kelime, Esrar Dede tezkir esinde de aynen §oyle ()).;.1- )J) Y. 0.J.( i)\ i)) ) .... 1(, ) olup. me CmUadaki §ekle tevafuk etmektedir. Esrar Dede, Tezkire, O. K. T. Y. 3894, 3/b.

2 j~)I)\ terkibi hakrkaten ebeed hesabile 699 a tekabUl etmektedir. Mehmed

Ata Efendi kendi tarihinde bunu j~oJ\ olarak kayd elmekte ise de hesaba uygun gelmemektedir. M. Ata, Tarih, 1st. 1298.

Seyahatn~me'de N~dirt;ye 1 ait tarfh mlsralan

Seyahatniime: 2

Nadiri divaru: S

Sultan Mehrned Han kurbunda Haracci Muhiddin rnescidi onunde cesmesinin tarihidir Nadirt anm temarn oldukda tarihin dedi

4 ,:,l}.l~ J..I. . .J. j~ c»L ~.~

Zabit-i daril's-se'ade server vala. gliher Mustafa nam u Muhammed hulk u Mahmudii's-simat

Fi sebilillah ediip icra bu §itin cesrneyi Etdi ayn-i lutf ile leb tesnegana iltifat Kalreler seyyarelerdir lulenin ab'i hilal Asumandlr cesme amma asuman-i basebat Nadir! allln temam oldukda tarihin dedi

Tarih-i sefer-i Edirne Giifte-i Gani-zade

~.)) 4_1 .u-I jlbL, c>..JJI .)~ .:.:;-

,:,l;> ~~ ,,1..1. . .J. j~ C>J~.) <.~~ 1021

1 Rfrmel i Kadiaskeri olan Mehmed Nfidir i Efendi, Abdulgani Efendinin ogludur.

Seksen sekiz yasinda 1036 Ciimadelahire (1627 ~ub.t) de vefat etrnistir. HUh civarrnda Abid ~elebi.meaeidinde medfundur.

2 Seyahatniime I, 0. K. T. Y. 2371, 122/a 3 Nadiri Divafil, 0, K. T. Y. 1822, 104/b

4 EvIiya Cele bi, mezkflr beyitteki (,:,~> ~,,) kelimelerini goriildiigii iizere arabi ka'ideye gore (,:,l}.k:~,,) har-f-i ta'rifle yazmrsdrr. Bu tekdlrde nusra, ebeed hesabile 1052 o lur, Halbuki, ~e§me (Zabit-i darfl's-se'flde server-i vala giiher) rmsra'mdan anla~.ldlglOa gore, Mustafa Aganm darii's-se'iide agahgl zamamnda yapilmrstrr. Bu ise, vefat tarihi 1033 (1624/1625) den evvel olup birinei agahgl 1014"1029, ikinei agahgl 1032"103S seneIeri arasmdadrr. BinaenaIeyh, isbu terkip Nadiri'nin yazdlgl

~ekilde harf'i tarifsizdir. .

Seyahablame'de Nihadi'ye 1 ait tarih IDlsra'lan

Seyahatname : ~.

Tarih-i sebil-i Kasim Pasa kurb-i tiirbe-i ev

Dedi tarihini Nihadi icup

"I~j 0' .::....!.,-. "l::-L

Meemua: H

Dedi tarihini Nihadl iciip J~j 0' .::....!.i; J::-L 976

Kim Nihadi dedi tarihin latif J:::...L )~,.~ ~ c>..JJI

Kim Nihadt dedi tarih latif J::-L }_".~~ ~ c>..IiJI

<;ar§ldaki cesme tarihidir Pak-i saf'lr cesme-i abo! hayat

J::-L 0' ;)l ,;-,1 c>..IiJI

Nihadi be cesme-i Mehmed Pasa Pak-i saEl cesme-i ab-i hayal

J::-L ...5 Y"J)' 0' c>..IiJI

975

1 Prezirinli olup sultan Mehmed Han-i salis devrl ~ueralarmdandlr ", Di.valll h~kkmda hi~ bir ma'hlmat elde adilemediginden, uncak tm-ih mecmu'aIarmdan istifade edilmi!'Jtir.

2 Seyahatnfime I, 2371, 154/b.

3 Mecrnua, O. K. T. Y, 2508, 22/a.

112.

Seyahatname'de Cenani'ye 1 ait tarih mrsr a'Jarr

Seyahatmlme :

", .. Kenya sahrasinda Selim-i San! kanndasi' Bayezid Han ile cengine tarih

.10):.4 Jl;; 4.1 ~ .;,lkL -s-'4.1 966

Cenani divaru: 3

Sultan Selim Hanla sultan Bayezid cengine tarihdir

Cenk ediip na-geh iki sehzade-i all neseb Kenya sahrasmda oldu cok diIaverler sehid Hatif gaybi Cenani dedi tarihin amn

-I:i.4 Jl:; 4.1 ~ .;,lbL -s-!kl 966

1 Mustafa Ceuant Ef endi Bursali'drr. Mllderris, lair ve tar ihcidir. 4 Muharrem 1004 (10 .Eyhl1 1595) de vefat etmis Ve Bursa'da Hamzabey cami'i civarmdaki kabristena defn edllmistir.

2 Seyahatname I, 2371, 123/a.

a Cenani Divanr, O. K. T, Y. 3096

113.

Seyahafnametde Biilbiili'ye ail 'i:arib. mrsra'Iam

Seyahatname : 1 .

Mecmu'a: a

" ... Cesme-i Mahmud Pasa 2 kurb-i bedestan-i cedid tarih BillbUli g6rdii 9ii itmammi dedi

tarih

l.:.\ ,.;f J:~~ y . .oJy• J> -s.lo~

1 Seyahatname, O. K. T. Y. 2371,123/a

2 Ibrahim Hilmi Tanisik'm "Istanbul ye§ineleri" eser iude yanh§ olarak FaUll devri viizerasmdnn mashur Mahmud· Pasa'mnEeyratr olarak zikr edilmektedir. Halbuki, sultan Almred 1. devr i r ioal indcn guzelce, lfikabi le yad edilen vexi r Mahmud Paga'mn hayrab olup 1014 senesinde in§a edilmistir,

Evliya yelehi'nin yalniz in§a tarihine ail yazdlgl bey tin tam metni ile Mahmud Paeanm hayatr, ge§menin §ekli, iizerindeki kitabeleri hakkmda etrafh ve tenkidll ma'Iftmat Profesor M. Cavid Baysun'm "Giizelce Mahmud Pa!a ye§mesi" nam eserinde hulunmaktadir, Eserden ogrendigimize gore kitabeniu ash §oyledir :

yiinkii devletle cmus eyledi Sultan Ahmed Mihr-i adli bu cihan milketine saldi ziya o §eh:i bahr-ii berin devleti hengammda Krldi bir bendesi bu ,e§meyi ecr ile bina Kimdiiriir deyii sual eyler isen 01 kulunu Padiqahm ayagl topragl Mahmud Pasa

Reh-i zulm icre dii§iip saye·slfat kalnus iken Dest-g ir oldu amma. HlZIr-Ve§ 01 ~ill-i Hiida Hfikden kaldrrup Issi ki ani ede 9lrag

Hakk ir;iin 01 dahi nezr etdi ki bir ,e§me bina Yapdi bu r;e§meyi ahdine durup 01 se rver

Nil§ edenler suyunu Padisehe ede dull.

BiilbUlt gordii ~ii itrnamuu dedi tarih

l.:.\ ,;;- J:~~f. <Jy• J~ -s ..... ~ a Mecmua, O. K. T. Y. 213.

114

~airleri mechul tarih mrsr-a'Iaermn tetklkl

Seyahatname: 1

Mecmu'a: 2

. Cesme-I kurb-i Bozdogan kemeri tarih

Hatif-i gayb dua iIe dedi [arihin

<S)~ <~ ~ J' . .JJI ,_,.II ~

Lii

Hatif-i gayb dua He dedi tarihini <sA ~~J> <~~J' . .JJI .)I~ 1029

Tarih-i sebil-i Fatih-i Yemen Sinan Pasa kurb-i Sirmakeshane

Gorllb itmarmm oldem dedi ta-

rihini Hatif

<s)b. 0>f_1 Jj~ <S-l,i!.1 J~ G\ jl..,

Li sebil Sinan Pasa

COl'iib itmammi oldem dedi tarihini Hatif

1002

Tarih-i soguk cesme kurb-i Alay ko§kii

Li cesme-i sultan Ahmed del' kurb-i Saray-i Cedid

)})It_)b- [\;.,\.. <f.'J~JJ OJ 3 .:..~> L. J'. ,:p:'" J--I 0 J_J

)}JI 6F Is\.. <f')~P OJ I,,., L. J'. "". ~~:... J'" I 0 J_J

1015

1 Seyahatnii.me I, 2371, 123/a.

2 Meemua, O. K. T. Y. 2508, 25/a.

3 . Evliya yelebi'nin yerdigi bu rmsraa gore, eesmeuin in ... tarihi 1272 (1855/56) seneaine tekabiil etmektedir-, Fakat, sevyahm ya~adlgI devir (1020-1ff94) nazar-r itibare almltsa buna imkiin goriilmez. Bu ise, seyyahm kitabeyi yerinde tetkik etmeden ve eb-

eed hesabrm diisiinmeden I,.,; yerine.:..~ kelimesini yazmaktan miitevelliddir. .

i

i

\.

115

v -'- Tezkiretii'l-bUllyall

Cerek halterciimeleri ve gerek cesitli miinasebetler dolayisile padisah ve vezirler ile iimer anin muhtelif mahallerde yaptirdiklan hayratlardan bahs eden Evliya Celebi, ayni zamanda bu zevatin bizzat Istanbul icinde insa ettirdikleri cami, medrese, mektep, darii'l-kurra, darii'lhadis, sa ray, cesrne, sebil gibi eserler icin de seyahatname'de aynca bir bolum tahsis ederek ma'lumat verir. Bundan evvelki holiimlerde de bahis konusu oldugu vechiIe, pek miitecessis olan ve goriip gezmekten hoslanan Evliya Celebi'nin, adi geyen zevahn yaphrdiklari hayrat hakkinda verdig i izahat, kendi musahedelerinden ziyade diger eserlerden clde ettigi ma'lumat ile hafiza ve rivayete istinat etrnektedir. Mesela Evliya Celebi'nin "Ctimi-i (jrba$ Zincirlikuiju lairlrurula: bu cami sahibi Selman-i Pd]: ko(:eginden olup U9 adam basin bir akceue iras etmekle heldl ve ziilal mal cern' ediip bu cdmi'i billa etmekle hald U9ba;; cam!'i derler bir kiiciik: cdmidir:" 1 seklinde verdigi ma'lumattan anlryoruz ki, Evliya <;eiebi bu Dgba§ cami'i hakkmdaki izahah rivayete istinat ettirmis ve miisahedeye Istinat edecek bir ma'Iumat verrnemistir. Bundan baska Evliya Celebi, her carni ve mescit hakkinda verdigi ma'Iumatta hem en hemen hep ayni kelime ve ifadeyi kullanrms ve bilhassa "harem-i kebir bir otisi sahraturi oasatinda kat-ender-kat kubablar ile miibeggen bir kasr-i cilianara misal sirin. kar-l musenna' ve miistecabii'd-daue bir cdmi'i zibadir .. " tarzindaki ifadeyi her carni ve mescitte tekrarlanusur. Bayezid, Fatih, Siileymanlye, Yenicarni gibi belli bash biiyiik camilerin yiiz olr,:iimleri, tarih beyt ve misralarma dair verdigi ma'lumatta ayni usulu tatbik ettigini ve hatta bunlann izahmda ciimleler arasmda

"cdnib-i erbaasindaki olan bcblardari kademe nerdubati ile

cikilir. .. gan maksureleri ciimle aded siiiiin-i nahi] iizere

'11e •••••••• Andan Cerrali Mehmed Pasa cdmii han

iizeralartndatultr Aoratpazart kurbunda bir musanna cdmidir 11e

kaptst iizere tarili 2" seklinde bosluklann da birakrldigrm go-

riiyoruz. Bu da bize, seyyahm eserini yazarken bu hususlar hakkmda bir fikri olrnadigrm ve fakat bilahire ya yerinde tedkik ederek yahut da

1 Seyahatname I, O. K. T. Y. 2371. 114/b.

Ayni eser. 114/a.

116

herhangi bir surette te'min etmek ve tamamlamak tasavvurunda bulundugunu g6stel'ir. Bundan ma'da, Evliya Celebi, bazi cami, medrese cesrne vesairenin kitabeleri He bunlar hakkinda muhtelif §iiirlerin yazdlgl tarih beyitlerini de kayd etmektedir. Ancak, isbu kayitlar esaslan yani abidedeki kitabelerle ve muhtelif cserlerle karsilastirrldigr takdirde bunlarm daha fazla, seyahatnameye mehaz clan eserdeki kayitla miisabihet arz ettigi sabit olur ki bu da, 0 kaydm miisahededen ziyade eserdeki ma'hlmata istinat ettig ini isbat eder. Nitekirn, Evliya Celebinin hie bir izahatta bulunmaksizm yalmz "Siliorikoptsi kurbunda cdmi-i Koca Mustafa Pasa iarih. gufte-i meultina Idris" cumlesile yazdlg'l kitabeyi 1 misal olarak eIe almak miimklindir :

li.;L ,._> ",-_I

~:l~' .h; v"..J I) .. l01) J ll_ . ._,;.)~ ,,'6 1t;:l1 ... .J;_;J ... ~I lr.l I..\,· ,:~.) .J.l ( li;i~ ,;,1; J.,d)1 ';')

~-G L.A 4-0 .-l .. .) IkL "I)lib j "'-: '. :;"... v" 1~1 ..\,)_~

~"'''' oJ)) Lt.l;.. ..... '';) ~I ._;1l.-1 Jk..,_.

Ii;') >" j Cl,.. ._j:l ..

Kitabenin nerede mahkuk oldugu hakkinda dahi bir ma'Iftmat vermiyen bukayida, ayni sekilde seyahatnamenin baslica mehazlanndan biri olan Ali'nin Kunhii'l-ahbarlllda da 2 tesadiif edilmektedir.

Eger bu kitabe bizzat EvIiya Celebi tarafmdan tetkik edilerek yac

. zilrrns olsaydi, cami'in ilk in§a edilen kapisi iizerindeki kitabeyide' ele aim as! Iazim gelirdi. Halbuki, Seyhu'l-islarn Efdal-zade Seyyid

1 Seyahatnfime I, O. K. T. Y. 2371, 1141b,

2 Ali, Kiinhu'l-ahbar, O. K. T. Y. 5959, 160/b:

lr't1:-- ~ .::--1

1,_.1 L' .k; v"..J I) ..

1t;lb ) It: ._,;.~ "IS

~.l... Jul ......... 1 lr.;I.>.; .:,:-') -'l t ~~ .,_,Ii ,,,L,,,) 1 ';')

~S)l:-- Wo .• ..i .. .)lkJ.... J)ll> j "'-:l-. "':'-v' 1l..1 .J.;.i.~ ~"''''' oJ); Lt.[;.. ..... ,~.) ~\ .;11\ ~

Ii':'»" j c.L,., u:l ..

Hamidullah Efendi'ye ait bulunan ve daha eski alan bu kitabe 1 seyahatnarne'ye kayd edilmemistir. Zira, ayni kitabe Kiinhii'l·ahbarda da yazih degildir, Bu da bize, Evliya'mn verdig! haberlerin yak defa rniisahededen ziyade literatiire istinat ettigini bir kere daha hatirlatir.

Evliya Celebi'nin, b6ylece baz: bosluklar birakmak, belli bash keIimelerle tavsiflerde bulunmak, kitabe ve tarih beyitlerine ait muhtelif eserlerden iktibas etmek suretile cesitli binalar hakkinda verdigi ma'Iumat arasinda en fazla nazar-i dikkati ceken hususIardan biri de, Mimar Sinan'in istanbuI'da yaptigi her ye§jt binamn hemen her birinin kayd

edilmis bulunmasidir, ~

Filvaki' seyahatniirne'de Sinan'm eserlerine ait bulunan ma'lumat dahi ilk nazarda, seyyalun zat! tetkiki gibi gol'u.nmekte ise de, dikkatli bir arastirma bunun da dogrudan dogruya seyyahin miisahedesi : neticesi olmayup Tezkiretii' l-biirujan. diger isrnile Tezkireui'l-ebnipe adh eserden iktibas edilmis oldugunu rneydana cikanr, Ancak, surasnu cia kayd edelirn ki, seyyahrn isbu eserden, en genis anIamile istifade ettigini soylernekle, onun zikr ettigi mebaninin hie bid hakkinda bir rna'Iumata sahip bulunmadigim iddia edecek degiliz, Saydlgl ciirni'Ierin dani'l-kurra vesairenin bazilanm pek yakmdan g6nnii§ ve ma'Iilrnat edinmis oldugu muhternel ise de, seyahatnarne'yi teIif ederken adt geyen eserden istifade ettigi de §iiphesizdir.

Evliya Celebi'nin Tezkiretii' l-bunyan' dan (Tezkil'et'iil-ebniye) ne §ekilde istifade ettigini tesbilden ve bu hususu aydinlatan rnisallerin mukayesesine girisrneden evvel, isbu eser hakkinda umurni bir fikir elde etmek faydali olur kanaatindeyiz.

Mimar Sinan'm hayati ve muhtelif sehirlerde in,~ii ettigi rniitenevvi eserlerin isirnlerini ihtiva eden bu eserin mukaddimesinden de anlasrldigma gore, Mirnar Sinan tarafmdan Sa'i Celebi'ye telif ettirilmistir,

T'etkik edebildigirniz yazrnalan arasmda esash bir fark olnnyan bu eser, 1315 (1897) senesinde baz: ilavelerle lkdarn matbaasmda tab' edil-

1 Hiiseyin Ayvansarayi, HadikatU'l-cevami, istanbul 1281, s. 162 :

J" 'j I ,),h.t 1 .J.;.i. ~ J"'j\ ';_';U\J.i Jk..,_. ~) J4...-! 'j WI;.

OJ.;] I J" cr~1 o~-.

.)W\ ;;_I_p .J.ic J j\ .~;l\J J:I\~ l,., ."':" .wI ~ _,J \~,l.. ..;. "'; C: ):~ -:, ):,;.\ ..I;)

117

118

digi gibi 1873 yilmda 'Viyana'da acilan sergi miinasebetile, Edhem Pasa'mn nezareti altinda bir hey'etin Osmanh mimarisi hakkmda (L' Architecture Ottomane } ismile nesr ettigi mecmuada fransizca terciimesi yapilrmstir. Bu terciime metnin, . yazma niishalardan hie bir Iarki bulunmarnasma yani yazrnadaki ma'lumatdan eksik veya fazla bir cihet bulunmamasma karst lkdam matbaasmda tab' edilen niishanm bas ve son kisrrnna ilaveler yapildig; ma'Iurndur. Yalmz, Evliya Celebi'nin eserden faidelendigi cami, mescid, medrese, darti'l-kurra, karbansaray, saray, ham am gibi kisrmlarda bir iki kelime Iarkr miistesna, hie bir degi§iklik bulunmadigmdan bas ve sondaki Iarkin, konumuz nokta-i nazanndan ehemmiyeti yokdir, Mamafih, yapilacak mukayesenin daha salim olabilmesi icin, Tezkireid'l-biimjan'vn yazma ve matbu' niishalarmi goz onunqe tutm ak icap eder, Ancak, mukayeseye baslamadan evvel surasmi da kayd edelim ki, Zarif Orgun Bey Arkiieki mecmuasmda kaleme aldlgl "Sinan'a ait yeni bir uesika' 1 adh makalesinde Sinan'm hayati ve eserleri hakkinda Tezkiretii'l-biinyan'dan daha mufassal. bir tezkirenin mevcudiyetinden bahs etmektedir. Halen Topkapisarayr miizesi kiitiibhane arsivinde "Risale-i mi'marige ve iulijetii'l-mi'rndriqe" 2 ismile kayith bulunan bu eserde, hakikaten Sinan'm hayati ve eserlerine miitedair ma'lumat bulunmaktadrr. Fakat, zikr edildigl g ibi Sai'nin eserinden daba mufassal ma'luman ihtiva etmernektedir. Ancak, sekil bakimmdan arada Iark vardir ki, Risale-i mi'mdriqede hayrat sahibi'nin tesis ettigi biitiin eserler bir arada ,"Ccimti seri] Haseki Sultan der Avratpazan medrese 2 dara'~-$ifa 7 mekiep 1" 3 "Cdmi'>! seri] merhum Rt1stern Pasa der tahtii'Z-kaZ'a ve mc drese 7 cdmi=i seri] ve imdrci der Sabake cdmi'i seri] ve imaret der Ruscuk" 4 seklinde toplu olarak zikr edildig! halde Tezkireiii'l-btinqan'iu: cami, mescit, rnedrese ... ila her bid ayn serlevhalar altmda kayd edilmistir. Seyahatnarne'deki tertip de ayni Tezkiretiil·bilnyan'daki gibi bulundugundan seyahatname'nin de Risale-i mimadge He bir miinasebeti ve musabiheti olrmyacagi pek tabiidir.

Esasen, Evliya Celebi'nin, daha yukanda da temas edildigi uzere.

"Mimal' Sinan'ui eseridir" gibiciimlelerle kayd ettigi cfimi, medrese, mekteb ve emsali binalann herbiri hakkindak i ma'lumatl ayni kelimelerle Tezkiretii'l-biillyan'dan iktibas ettigi g6riilmektedir. Filhakika, miiellifin kendisi isbu eserden Iaidelendigini asia zikr etmedigi gibi, seya-

1 Arkitekt mecmuasr, Istanbul IG40, sayl 10, 25-29.

2 Topkapssar ayr miizesi kiitiiphane aqivi, 1461 E. Adr gegen bu eser (0. 16X022) eb'admda bir defter c lup, abfidi kiig-It iiz er ine okunaksiz tiilik ktrmaar He yazrlrrustrr. Defter-in umurn'i vaziyeti miiavedde kanaatini vermektedir.

3 ve 4 - Risale-i mi'miirlye, T, S, M, K. Arslvi 1461 E, I l/a, Ii/b.

119

hatname'nin hicbir cildinde Tezkirebl'l-biinuati (Tezkiret'iil-ebniye) ismine de asla tesadiif edilmemektedir. Halbuki, bu iki eser yekdigerile mukayese edildigi zaman, ma'Iumat, ifade, tebariiz ettirecegimiz bir iki nokta miistesna, sekil ve tertip bakimmdan aralannda g ayet bilriz vahdet g6z\,! garpmaktadlr. Simdi Evliya Celebi'nin bu eserden ne §ekilde istifade ettigini ve ne g ibi hususlarda degi§iklik yaptigrm acik-, Iay acak misallerin mukayesesini yapalnn.

Ma'lum oldugu iizere, Tezkiretii'l-biinpati on iki bab iizerine tertip edilerek bunlarm her birinde bir nevi' abide, mesela :

« Evvelki bab - Bina olunan cevami'<i seriflerin a'dadi beyamndadir, .!i Besinci bab - Bina olunan tiirbelerin a'dadi,

« On birinci bab » Bina olunan saraylarm a'dadin beyan eden seklinde serlevhalardir. Sinan'm Istanbul ve civan ve muhtelif ey aletlerdeki §ehirlerde yapbgl eser leri §oylece: .

« Mekke-i miikerreme'de merhum sultan Siileyman medresesi « lstanbulda merhumun alti bilb medresesi

« Kahcilar Koskiinde sultan Selim medresesi

« Edirne'de merhum sultan Selirn-i sanl medresesi

« Corlu'da sultan Siileyman Han medresesi» 1 nev'inden muhtelif sehirlerdeki medreseler bir serlevha alhnda dizilmislerdir. Buna mukabil, Evliya Celebi seyahatnarne'de ekseriya semtleri esas lutarak ma'lumat verdiginden carni, mescid, mekteb, saray ve emsali cinsinden .binalan da semtlere gore tasnif etmisdir. Bundan dolayi bir Iasil nefs-i Istanbul icin aynlrms ve oradaki miitenevvi abideyi kayd etrnistir, Dig~r bir Iasrlda da Istanbul'un semtleri olan, Eyiib, Kasimpasa, Galata, Besiktas, Oskiidar'dan birini ele alrmstir. Bunlar hakkmda muhtelif izahat verirken bu arada b61genin binalanrn da zikr etmisdir. Binaenaleyh, Evliya Celebi bu esasa istinaden, Tezkiretii'l-bt1nyan'da bir serlevha altmda toplarnlrms ma'Iumatin icinden nefs-i istanbul'a ait olanlan bir fasilda .diger semtlere ait olanlan da 0 serntin tafsil edildigiklSlmda kayd etrnektedir ki,· bu hususu daha acik ifade edebilmek iizere misal olarak seyahatname'deki Uskiidar Iaslmi ele alahrn :

" Medresc-i Mihrumah Sultan ve medrese-i Orta Valide Sultan ve medrese-i Yeni valide ve medrese-i $emsl Pasa bu medarisler ciimle Koca Mi'mar Sinan binasulir ve Kelime Haiiui medresesi.. ve cilmle darii'lkurralart bildirir Vdlide kurrasi ve Esmahan Sultan kurrasi VI' $emsf Pasa kurrasi ve tiirbesi ve Haci Pasa kurrast iiirbesi bunlar dabi Mi'mar Sinan'm karlarzdzr. , . "2 ibaresile verdigi izahat TezkiretU'l-biinyall'da

'fezkiretu'l-biinyan, O. K. 'f. Y. 6825, 8/b. Seyahatniime I, O. K. T. Y: 2371, 190/a.

bu noktaya ilerde Basir!. letaifi miinasebetile yine temas edecegiz.1 Evliya Celebi'nin, Tezkiretii' l-biinyan' dan ne suretle istif'ade ettigini dahaIyi izah edebilmek iizere rnezkur tezkire ile seyahatnarne'de miis-

, tereken mevcud olan kayidlann mukayesesini yapmak Iazrmdir. Ancak bunu daha kolay anlasabilir bir hale sokrnak icin, binalan nevi'lerine gore ayiracagiz. Bu suretle 1) Cami'ler 2) Mescidler 3) Medreseler 4) Darii'l-kurralar ,5) Saraylar 6) Hamamlar olrnak iizere ayn, ayn g ozden ge<;iriimi§ olacaktir.

120

ise medrese, dani'l-kurra, tiirbe isimlerile yazilrms bashklar altmd~ ayn ayn kayd edilmislerdir, Mamafih, Evliya Celebi, boylece semtleri esas tutarak tezkirenin metni icinden muhtelif sehirlere ait kayidlan. tefrik etrnekle beraber, diger hususlarda tezkire'nin takip . ettigi srrayi ornekte goriildiigii iizere aynen muhafaza etmistir :

Seyahatname : I Tezkire : 2

"Aksaray kurbunda Osman Sah "Aksaray kurbunda Osman Sah

validesi rnedresesi validesi medresesi

Topkapisi dahilinde medrese-i Topkapismda Ahmed Pasa med-

Ahmed Pasa ve medrese-i Soh resesi

Mehmed Pasa medresesi" lstanbulda Soh Mehmcd Pasa medresesi"

Evliya Celebi'nin, Tezkirelii'l-biinyan'dan istifade ettigi kisimlarda

nazar-i dikkati ceken noktalardan biri de, tezkiredeki su: '

"Yenikapi kurbunda Odabasc cdmi'i,

"Koca Mustafa Pasa kurbunda 110ca Hiisrev cdmi'i" nev'inden ifadelere "Siileyman Han'ui ko'ca mi'mar Sinan'z birui eimislerdir, kaca mi'mar Sinan'inkdrtdtr, Sinan Aga binaetmisdir" ciimlelerinden birini ilave ederek " Yenikapi kurburula Odaba$l ctimi'i Sinan Aga bindsidir ve Koca Mustafa Pasa kurbuiula Koca Hiisreo cdmi'i Sinaa Aga binti etmisdir" B seklinde ' yazmaktadir. Fakat, cok defa ayni ibareyi lekrarlamagr liizurnsuz goren seyyah, bu ciheti ya bahsin basma kaydettigi "Sultan Siileyman

've Selim Han sanf asnrulaki Koca mi'mar Sinan bin Abdiilmennan Aganm ilm-i herulese ile birui eitig] mesacid-i zibtilardtr ki iahrir olunur" 4 ciimlesi ile veyahut da sonuna ilave ettigi: "Bu iahrir olunan mesdcidin ciimlesi Saleyman Han cdmi'ini bina eden Koca mi'mar Sinal! Aga lcdrtdir" gibi ibarelerle toplu bir sekilde ifade etmektedir. Bunun neticesinde de ikieserin birbirlerine olan miinasebet derecesi ve seyyahm ne sekilde istifade ettigi daha bariz olarak meydana cikmaktadir. Yalmz, burada iizerinde durulrnasi faideli goriilen diger bir mes'ele, Evliya Celebi'nin hamarnlar hakkmdaki kaydidir, Seyyalurmz, Tezkireiii'l-biinqan'u: muhtelif konulara aid kisimlarmda oldugu gibi, Istanbul hamamlanna ait bulunan bahsinden de istifade etrnis, fa kat bunu ayni zamanda bir MUfe mevzu'u §eklinde arz etmek zarafetini gostermistir ki,

1 Seyahatoiime I, O. K. T. Y. 2371, I18/a, • Teakire O. K. T. Y. 6826, Bib,

8 Seyahatnfime I, D, K. T. Y, 2371, 116/a; Tezkiretii'l-biinyan, D, K, T. Y; 6826, 5/b.

4 Seyahatnfime I, 2371, 116/b.

Seyahatname 1- Cami'ler

Riistem Pasa carni'i Tahtii'l-kala'rnn kurbunda

Aksaray kurbunda Osman Sah validesi cami'i Siileyrnan Han'in 'koca mi'mar Sinan'i bina ...

Monla Giirani kurbunda Kadiasker Abdurrahman Efendi cami'i ... koca mi'mar Sinan'in kandir

Alnrkapi kurbunda' Kapiagasi Mahrnud Aga cami'i ... Sinan binasidir

Yenikapi kurbunda Odabasi cami'i Sinan Aga binasidir

Koca Mustafa Pasa kurbunda Hoca Hiisrev carni'i Sinan Aga bina etrnisdir

Sulu Manastirda Hamami Hatun carni'i Sinan binasidrr Oski1plii cesmesi dibinde .... defterdar Suleyman Celebi cami'L. Sinan binasidir

Yenibahce kurbunda Hiirrem <;avus cami'i, .. Sinan binasidir

12t

Tezkiretii'l-biinyan: 3

Tahtu'l-kal'a kurbunda merhum Riistem Pasa cami'i

Aksaray kurbunda Osman Sah validesi carni'i

Monla Giirani kurbunda Abdurrahman Celebi cami 'i

Ahrrkapisi kurbunda Mahmud Aga cami'i

v '" Kapiagasr

Yenikapi kurbunda Odabasi cami'i

Koca Mustafa Pasa kurbunda Hoca Hiisrev cami'i

Sulu Manastirda Hamami Hatu.i cami'i

Oskiiplii cesmesi kurbunda defterdar Siileyman Celebi cami'I

Yenibahce kurbunda Hiirrern Cavus cami'i

Evliya <;;elebi'nin hamamlara ait bu liitifesi i~io bak, Baair i, s, 124. Seyahatuame I, D. K. T. Y. 2371, 116/a,b, 118/a,b, 170/a, 124/a.

a Tezkiretii'l-biiuyan, U. K. T. Y. 6826, 5/H, b, u« 9/., b, n.t, 12/b.

Kadicesmesi'nde Fevkanl Sinan Aga cami'i .yine.... Sinan Aga bina etmisdir Yernisiskelesi'nde.c.. Ahi <;elebi cami'i bu dahi mi'mar Sinan kandir

:2- Mescidler

Yenibahcede Riistem Pasa mescidi

Vine Yenibahcede Sinan Pasa mescidi

Yenibahce kurbunda baladaki hayratlan bina eden mi'mar Sinan bin Abdiilmennan mescidi Topkapism'da mufti Civi-zade mescidi

Karaglimrtik kurbunda Emir Ali mescidi

ve buna karib Oc;ba§ mescidi ji)efterdar Serife-zade mescidi Lutfu Pasa kurbunda Yenibahce Srrrnakes meseidi

Sultan Mehmed kurbunda Hocaki-zade meseidi

.Silivrikapisr kurbunda Cavus mescidi

3- Medreseler

Medrese-i Kapiagasi Cafer Aga Medrese-i hazinedar-basi Ahmed Aga ve

Medrese-i malul Emir

Medrese-i Ommi Veled

Medrese-l Kadiasker Perviz Efendi Medrese-i .Aga-zade defterdar Medrese-i Abdiisselam Bey

1 Baska niishalarda "Yernis" dir

Kadrcesmesi kurbunda Sinan Aga cami'i

lzmir 1 iskelesinde Ahi Celebi cami'i

Yenibahcedc Riistem Pasa mescidi

Vine Yenibahccde Sinan Pasa mescidi

Vine Yenibahce kurbunda bu fakirin mescidi

Topkapisi kurbunda miifti Civizade mescidi

Giimriikhane havalisinde Emir Ali mescidi

Giimriikhane kurbunda Ucbas mescidi

Defterdar Serife-zade mescidi Lutfu Pasa carsisi kurbunda Sirmakes-basi mescidi

Sultan Mehmed tettimmati kurbunda Hocaki-zade mescidi Silivrikapisi kurbunda cavus mescidi

Kaplagasl Cafer Aga medresesi Merhum Ahmed Aga rnedresesi Malul Emir Efendi medresesi Ommi Veled medresesi Kadiasker Per viz Efendi medresesi Aga-zade medresesi

Defterdar AbdiisselamBey medresesi

Medrese-i Tuti kadi

Medrese-i Hekirn Mehmed Celebi Medrese-i Hiiseyin Celebi

4- Darii'l-kurralar

Sultan Siileyman Han darii'l-kurrasi

Hiisrev Kethiida darii'l-kurrasi

. Kiiciik Karamanda Sa'di Celebi darii'l-kurrasl

Bosnah Mehmed Pasa darii'lkurrasi

Miifti-zade kurrasi

5- Saraylar

Ebulfeth'in bina ettigi Yenisaray .. , ihrak... olup SiiIeyman Han

miiceddeden ta'miretdi .

Galatasaray'm SiiIeyman Han ihya ctdi

Y enikapi sarayi

Kadirga limanmda Mehmed Pasa sarayi

Ayasofya'da Mehmed Pasa sarayi Siileyman Han'm veziri Riistem Pasa sarayi

.Saray-i koca Ali Pasa At mey.darnnda saray-i Giizel Ahmed.

Pasa .

Saray-i Ferhad Pasa kurb-i carni'i Bayezid Han

_SaraY-l Perley Pasa der meydan-i Vefa '

Saray-i koca Sinan Pasa be meydan-i Hassan

Saray-i Sofu Mehmed Pasa cenb-i mahalle-i Hoea Pasa

123

Tuti kadi medresesi

Hekim Mehmed Celebi medresesi Merhum Hiiseyin Celebi medresesi

Sultan Selim Han darii'l-kurrasi

Hiisrev Kethiida darti'l-kurrasi Kiic;iik Kararnan'da miifti Sa'di <;elebi darii'f-kurrasi

Bosna'da Mehmed Pasa darii'lkurrasi

Miifti Kadi-zade Efendi darii'lkurrasi

Saray-i cedid-i Amire cediden bina olundu

Saray-i Galata cedid billa olundu Yenikapi sarayi cediden bin~ olunmusdir. .

Kadirga limanmda Mehmed Pasa sarayi

Ayasofya kurbunda Mehmed Pa§a sarayi

Riistem Pasa sarayi

Ali Pasa. sarayi

At meydamnda Ahmed Pasa sarayi

Sultan Bayezid kurbunda Ferhad Pasa sarayi

Vefa meydamnda Pertev Pasa sarayi

Sinan Pasa sarayi

,

Hoca'Pa~ada Sofu Mehmed Pasa saray:

124

Sa ray-i Mahmud Aga kurb-i Yenibabce

Saray-i Sah Huban kurb-i ces-

me-i Kara !(aslm Pasa .

Yenibahce icinde Mahmud Aga sarayi

Kasun Pasa cesrnesi kurbunda $ah Huban kadm sarayi

6- Hamamlar

Urumlara Fenerkapisi ham ami bina-i kapidan karol Sinan Validelere valide hamarm

Fener kapisinda kapidan ..

Cebe Ali kapisinda Valide hamanu

Merhum Lutfu Pasa harnamr Haseki sultan hamami

Comerdlere Lutfu Pasa hamarrn Mesayih'Iere Ayasofya hamami bina-i Hasekl Sultan kar-t .. Sinan Tascilara Silivrikapisi harnarrn

LaglmcIlara Sankez ham ami Hiikemalara rnac'uncu hamami bina-i Miifti kar-i Sinan

Silivrikapismda Ibrahim Pasa hamami

Sankez hamanu

Ma'cuncu carsismda Miifti harnarm

VI - Evliya (;elebi'1].in istanbul Hamamlarma AU LaUfesi Basiri LeHHfi

Evliya Celebi, seyahatnamesi'nde istanbul hamamlarma ait rna'lu .. mat verdigini ve bu harnamlann Mimar Sinan tarafmdan insa edilenlere dair bilgileri Tezkiretu'l-bitnsjandan aldiguu isaret etmis ve bunlan bir latife mevzu'u sekline getirdigini de kayd eylernisdik,

Evliya Celebi bu latifeyi "edde-i tab'imizdan beyne'l-ihvan bir ldii]« olmak iciin. ciimle hamamlart birer esna]a ieozi' ediip her grine' ziimreije miinasip teo ziat" 1 ba§hgl altmda ifade ederek, bunu kendi . "zude-i tab'!" olarak gostermektedir. Seyyah, IstanbuI'da eIliyi miitecaviz hamam ismi verir ve bunlann her birini, ismile alakah gordiigii sekilde

1 Seyahatnfime I, 0, K. T. Y. 2371, 123/b.

mesela "hasialara Eyub hamamt, Me$ayihlere Ayasofya hamami, Bosiancilara Bostaii hamami ... , gibi bir ziimreye taksim eder.

Evliya Celebi, hernekadar "zude~i tab" sozilyle bu taksirnati kendine mal ediyorsa da, hakIkatde bu latifenin Evliya Celebi'den daha evvel yasamis olan nuktedanBaslrt'ye ' ait oldugunu biliyoruz. Filvaki bu zat, istanbul hamamlanm tibki Evliya Celebi'nin yaptig: gibi ziimrelere tevzi etrnis ve bu tevzi, siiera tezkirelerinde 2 yer alacak kadar ragbet g ormiistur. Ancak, surasi sayau-i te'essiif ki, yaptigrmrz biitiin arastirmalara ragmen, bu hamam latifesine dair kaydi yalmz Kmah zadeteikiresinde, Basirf'nin hal terciimesinde buluyoruz. Daha g enis oldugunda suphe etmedigirniz bu latifenin temarmm bulruaga heniiz muvaffak olarnadik.

Evliya Cclebi, ihtimal bazi kelimeleri kendi ifadesine tahvil etrnek suretiyle, istifade ettigi muhakkak olan Basirf'nin bu liitifesindcn asIa bahsetrnernis ve onu kendine mal etrnekden cekinmemistlr. Hatta, benzer misaller gozoniinde tutulursa, "eade-i iab'imiz" terkibinin dahi Basirt'ye ait olmasl ihtimali aida g elebilir. Fakat, Basirt'nin divan veya letaifnamesini tetkik etme irnkamm elde cdemcdigimizden kat'iyetle hiikum vcremeyiz. Seyyahin, tamdigr hie; §iiphesiz olan hatta hayatmdan bahsettigi bu· §air'in 3 bu liitifesine a§ina olduguna da muhakkak nazarile bakabilirlz. Evliya Celebi gibi hiciv ve mizaha miiteallik sey-, lerle yakmdan alakadar olan bir zatm zamanmda pek ziyade §ohret kazanmis olan bir latifesinden bi-haber bulunmasina ihtirnal verilemez. Esasen, Bast;tnin latifelerile Evliya Celebi'nin Ietaifi karsilastmlacak olursa mcs'ele daha acik olarak tebariiz eder:

Evliya Celebi: 4

Miiftilere Miifti hamami Kazaskerlere kazasker ham ami

Basiri: 5

Miiderrislere mufti hamarm Miilazimlere kazasker hamarni

t ' Basirl aslen Horasanli olup Nevai ve Monla Ahmed Cam! tarafmdan rag-bet gormiisfiir. Bu iki zatm tavsiyeleriyle iSlanbul. gelerek saraya inlisap etmis ve sultan Bayezid'm damadi Ugurlu sultan Ahmed'e miisahip oldugu gibi i.kender t,:elebi tarafmdan da maehar-r iltifat olrnusdrr-, Viizer. meclisler-iude Qe§idJi lelaifi ile kendini sevdiren bu sai r 941 (1534/35) de vefat etmisfir,

2 Kmah-zade Hasan Celebi, Tezkire, 0. ·K. T. D. 2525, 74/8.

B Seyahatname I. 0. K. T. Y. 2371123/b: Baair i BHiid-i Acemde miitevellid olup Monla Ahmet Cami ve Monla Giiranlmektublan ile baz1 aya"-l Rftm'a geliip fari.l e§' arlarma nihayet yokdrr.i..

4 Seyahatname I, 2371, 124/ a,

5 Kmah-zade Hasan <;elebi, Tezkire, D, K. T. Y. 2525,7.4/a.

I (

L __ ~

126

Gidilere cardakh hamam Avratlara Avratpazan hamami Azablara azablar hamami Harnallara sirt hamarm Miilhidlere cukur ham ami

Gidilere cardakh hamam Avratlara alaca hamam Erg inlere azablar .harnarm Hamallara sirt hamarm Cilahlara cukur harnarm

VIl- CevamiU'I":Hikaya'1:

Seyahatname'de miitenevvi mevzulardan bahs eden Evliya Celebi, miikerreren temas edildigi iizere, bu mevzulan nakl ederken cok defa tek bir esere baglt kalrnayrp, baska eserlerden, kendi miisahedclerinden, cesidli rivayet, hatta hikayelerden istifade ile, elde ettig i- ma'lumati mevzubahs ettigi mevzular arasmda bilmiinasebe kayd ettigi goriilmektedir, Ancak, asil mevzulan biiyuk bit' musabehet arz etmekle beraber, bu cesid ilave ma'hlmatlann bazrlan mehazlanna nisbetJe pek kisa oldugu gibi, bazrlar! da Hade bakunmdan hayli degi9ikllk gosterrnektedir. Binaenaleyh, btitun bu noktalar goz oniinde tutulursa, Evliya Celebi'nln bu kabil mehazlardan istifadesini nihayet kuvvetli birer tah-

min olarak iJeri surebiliriz. ' ,

EvJiya Celebi'nin bu kabil yaptig: ilavelere misal olmak iizere, seyahatnarnedeki esnaf teskilah bahsinin "Esna]-: Celeb-kesan" a dh ba§-

hgl He verdigi ma'Iumatta " Gagri digarlarda zebh olunari koqun-

lann. hesabtni gine hulk eden biliir amnia hikmet-i peroerdigtir budur

ki bir koqun. gzlda bir deja dogurur gine bu kadar kirarlar gine dagl ve iaslart- koipm. siiriisii doldurmusdur garagip budur kim bir kelb ve hinztr gzlda iki kere gavrulagup sekizer ve onar gavrularz. .. neucikleri ve balaciklari olur lun zirui dahi sekiz ve on alaca ve karaca ve sarica 90(:kalart ve bo!wklarz... olur kelb ve lunzir ciharu tuimak gerek idi amma biemrilldli kogun sihr-i hagr oldugundan. reh-i rahmete ntiil olup Iiakk-t celle ve ala dvIiine ve dO$une berekdi-: Halil oerir ... " 1 seklinde .hmzrra dahi tesmiledilerek nakl edilen hikayeyi ele almak miimkiindiir ki, bu hikaye, Abbasi halifeleri ve devirlerindekihadiselerc miitedair cesidli hikayeleri icmal eden ve seyahatniime'nin dordiincd cildinde 2 Abdal

1 Seyahatnfime, I, O. K. T. Y, 2371, 134/b.

Seya)latnamelstanbuI 1314, IV. -245.

127

Hallin, mezad edilen e§yalanndan kitablanna ait verilen Iistedeki kitap isimleri arasmda tesadiif edilen "Ceoamiii'l-bikdqat" nam eserde mevcud olup, ' "Fi zikr-i ganem.... her memleketiti bir diirlii kogunu olur btizt kogun olur ki anlll kugragu ol kadar buyri'k olur ki arunla r ipinimege kadir olamaz .... ve kogun soguk: gerlerde gzlda bir kere kuzular issi ve sahil gerierde yzlda iki kere kuzular ve kOYUll bogaziantnazsa on be, ipldati artik: ga$amaz .... ,ol kogunlann latzulart ol renkde dogar ..... Hak-siibhanehu ta'dla beni Ademin iniizam-t ma'ast i9fn koqunun. kuzusurui berekei oermisdir kelb ijtlda. alit kere kuzular her altmis gunde bir ga~'rular ve her gavraladlgl1lda sekizer dogurur ve kogun, gdda niluujet iki ii9 kuzu. kuzular ve her sehirde bunca kogun bogaz-lanir nicesi _ kuzu olur kelbin gavrusunu da oldurmezler gene bIZ ciimle ile koqiui her memlekeide kelbden. 90kdur bti kogunun neslinde berekdl olduguna delil-i vazlhdlr ... " 1 seklinde yazrlidir ki, bu. da, s~yyahll1 nakl ettigi hikayenin de bir kaynagi rnevcut olduguna delil teskil edcr.

Seyaha'1:name'de- Mehaz, Olar-alc Ismt Gel<Hgi Haide Evfiya €;elebi'nin Isttf'a de Etllledigi' Ese r

Hlfye-I Hakaut

Evliya Celebi'nin acikca kaynak clarak zikr ettig! eserlerden biri de Hakani Mehmed Efendinin 2 "Hilije-i Hakani" adi ile anilan eseridir.

Hazret~i Pcygamber'in eskal ve evsah hakkmda ma'Iumat veren bu eser 3, (olmadan bin yedi tarihi temam Bu risalemde temarn oldi 'keliim) 4 beytinden anlasildigt iizere 1007 (1598/99) senesinde nazm cdilmistir.

1 Cevamiii'l-hikilyat, Topkaptaar ayr Revan kii~kii kiitUfhanesi no. 10E5, 693/a, (Cevamiii'l--hikiiyetin' ash fur sea olup Sadeddin Muharnmedii'l-Avf i taraf mdan. teli! cdilmistir. ~ehzade Sultan Bayezid ibn SUleyman'm emri ile Celal-zade Slmh tarafmdan tiirkceye gevrilmi~dir.)

~ Hak an i Me hmed Efendi, Ayes Pa(a ahfarh olup Intaubulda rliiuyaya gelmi§tir.

Sancak I:eylikleri,nde buIunan bu zat 1015 (1e0617) vef at ' etl11i§, IneZ"TI Edlrnekcpisuida.

Mihriimah sultan cfimi"I baz ir caindedir , .

S Miiteaddid yazmalan bulunan bu es er bir kac ker e basll~u~(r.r.

Hakeui Mehmed, Hilye, O. K. T. Y, 7397, 241b.

. '

/' I'

i

I

I

I

L _

128

Evliya Celebi'nin, seyahatnibne'de bu eseri kaynak olarak zikr ettigi metin:

"»; .. Hazret-i RisaZet ... gl1ziinde nikabile elinde dsdsile belitule klizcile ... zdhir olunca mabarek sag pay-i lIeriflerini cdmi'i miinevvel'e.:. ko!JUp miibarek vechi serijinden burka'ui kii,dde kiluli., siinnei-i [ecri edd ediip hakire bir dehset, .. vakz' oldu amma Hazretin cern!'! eslailine nazar eyledim Hilye-! Hakanf'de tahrir olundugu ii zere idi ve yiizlerinde burkeIan al sd] idi ve destar-i seri]i on iki kolanlt beyaz $0, idt ve hirka-i serijleri ~a:lya m,ail. deve yiiniinden idi ve gerdamnda esferii'l-levn_sof salt uar idi ve pay-z saadetlerinde sari cizrneleri ve ser-i saadeileri- destan iizere bir mesoak sokulmus idi"! seklinde olup, bu ifade ise Hakani ~ehmed Efendinin ifade ve verdig! ma'lilmatmdan temamen farkhdrr. Filhakika, manzilm bir metni, mensur bir parca ile kelime kelime rnukayese etmek ve _ifade miisabehcti aramak asia caiz degilse de, bu iki eser arasinda, ayrn zarnanda ma'lumat bakirnmdan da bir benzerlik mevcut degildi~" Esase~ seyyah, "Hazret'in cemi'i eskdline na zar eyledim Hilqe-i Hakcni d« iahrir olundugu iizereidi" seklinde kayd ettigi ifade He bahis k?nusu ma'Inmahn sadece nerede kayidh bulundugunu tebaniz ettirmektedir .. E~asen Hazr:t-i Peygamberin kryafetine dair verdigi ma'lilmatm Hilyedeki ifadeye asia tevakuf etmedigi Hilye'den ahnan parcamn 2 tetkiki ile de sabittir.

t Seyahatname I, 0, K, T. Y, 2371 2/a.

2 Hakani Mehnaed, Hilye. O. K. T. Y, 7397, (JIb:

Sehib-i hiisn-i bah. idi Reafll Hasih ayn-l vefa idi Resill Gelmemi~dir bilur e§ya am

Y arl:hlmrulll~dl anrn akram Yarasrrdi nitekim hur-r Cinan Serv-I kaddine ye~iller her an Ekser ag idi Iibasi 0 melikin Yiizii ak idi g iiru-; Rliaiililn

ibn Azib dedi bu rey-i miinirNehi olunmazdan idi lebs-i harir Biiriiniirdi dahi 01 mehpare ZaJthran ile bcyannus care

K .. hi 01 tact ser-I aI-i aba

Yiinden eylerdi kebeain farza

NETicE

Cahsmamizm baslangic kismmda misaller vermek suretile izaha. c;alif;1tlglmlz iizere, scyahatname'nin matbu' niishaamdan herhangi ilrni bir calismada istifade edilmiyeceg i ve yazrna niishamn esas tutulmasi mecburiyeti kendini gosterdig-ini ve yeni bir me tin teskiline zaruret goriildiigiinii izah etrnistik.

Cahsmarmza esas olmak iizere hazirladrgrmiz bu yeni metne nazaran, Evliya Celebi'nin kaydettigi kitap isimleri tesbit edilerek bunlann metinleri, seyahatnarne (birinci cild) ile karsrlasttrrldrg; takdirde, butiin. bu eserlerden her birinin scyahatname'ye kaynak olmadigi neticesi elde edilmistir. Nitekim bunlardan Enuarii'l-dstkin, Kzyafetndme, Yusuf-a Ziileqh«, Tabakaiii'l-memalik, Mir'atii'l-kdinat adli eserler miielliflerinin hal terciirnelcri dolayisile kaydedilmisdir. Atlas minor, Cografya, Sehndme, Varaka ve Giil~ah, Leyld ve Mecnun adh eserler de Esnaf teskilati bahsinde alaya istirak eden astrologlann merasirninde teshir ettikleri esyalari zikretrnek munasebctile seyahatnamcde yet' almrslardir.

Bundan baska, evvelce de temas edildig! iizere, seyyahm kendisinc del'S kitabi olarak verilen, Kuduri, Miiltekaii'l-ebhar,$atlbf liigatz nevinden sad ve nahve ait olan eserler bulunmaktadir ki, bunlann da rnezkill' cildle hicbir alakasi bulunmadigi yaptlan mukayese neticcsi elde edilmistir.

Seyahatname'de kaynak olarak gosterHen ve fakat, biitiin ara§tlr-malarrrmza rag-men kiltiibhanelerde niishalanna tesadiif edemedigimiz ve binaenaleyh seyahatname He karsilastirrnaga imkan bulamadigimiz ve rminasebet derecesini tesbit edemedig imiz, Saltikndme (Ken'an Pasa), Nihani Celebi sazndmesi, Evliya Celebi Sakandmesi, Tuh]e iarihi ve r:enuoati tarihi bulunmaktadir, Buna mukabil kaynaklardan $ahidf liigati Is-kenderndme, Taheri ierciimesi, Kanunndme, Fiiuiooetruime ve Hilsje-i Hakanf'den ne suretle ve ne dereceye kadar istifade edildigi bilmukayese tebeyyiin etmistir.

Mamafih, Evliya Celebi'nin biitiin bu kaynaklan arasmda kendisinin dogrudan dogruya istifade etmedigi halde, bizzat tetkik etrnis ve faidelenmis gibl g csterdlgi eserlerin de bulundugunu bur ada bir kere daha hatirlamahytz. Seyahatname'de Kurtubi, Miltahii'l-ikbal, Cijr-i Ali.,

130

Firdeosii'I-ahbar olarak kayith bulunan bu kaynaklar, tedkik edildig i zaman, bunlann Kiinhii'l-ahbar, Fiitiivvetname-i Muhammedf nam eserlerin mehazlan oldugu goriilmii1itiir.

Seyyalun bu cesit kaydettlgi kitap isimlerinden baska, Seyahatname'de "Hakir, Fakzr, Zade-i tab'tmtz" seklinde sifallarla verdigirnetinlerin de dikkatle ele ahnmasi Iazirn geldigi siibhesizdir. Cerci, bu nevi tabirleri ihtiva edenfbarelerin, mii'elIifin zatl tetkikme ait oldugu tahmin edilmesi icap ederse de, seyahatname'deki bu cesit if adelerden ekserisinin EvIiya Celebi'ye ait olrnadigi vebunlann da baska miiellifler in kullandigt istilahlar oldugu, Zeyl-i $akaik, Basirf letaifi, Peceoi ' jbrahim Efendi iarihinden yaptigimiz tetkikler nelicesinde tahakkuk etrnistir.

Seyahatnihne'de bu sekil tabirleri muhtevi ibarelerden ma'da hie

'bir kaynak isrninin gecmedigi ve fakat cok defa seyyah'm kendi tetkik ve miisahedesine istinaden yazilnus kanaaluu hasil eden bir takim bilg ilerin bulundugu silbhesizdir. Ancak, biitiin bu nevi' bilgiler arastmldlgl ve ayni mevzu'lan muhtevi cesidli eserlerle mukayese edildigi takdirde, muhtelif meselelerin tedkiki srrasmda mufassalan izah edildigi fizere, bunlardan cogunu Ktinluil-ahbar, Zeyl-i Sakaik, Torili (Peeevi), Basiri laidifi, Dicanlar, Tezkiretii'l-btirujati nam eserlere ilea etmek kabil olmus ve bunun neticesi seyahatnarne'nin mahiyeti hakkinda bir fikir elde edilmistir, Mamafih, surasmr da . derhal kaydedelim ki, cesitli yonlerden cahsmalanrmza ragmen, kat'i ve tam bir netic eye vasil 01- dugumuzu zanetmemeIiyiz. Zira, yukarda isirnlerini tesbit ettigimiz veehile, simdilik niishalanrn ele geclremedigimiz ve binnetiee seyahatnarne (birinci cild) ile karsilastmp miinasebet derecelerini tahkik edemedigimiz eserler bulunmaktadu·. Bundan ba§bl,yekdigerine irtibati §iibhesiz bulunan seyahatnarne cildlerinin her birini birinei eildde oldugu gibi yazmalarile karsrlasurrnak ve bilahire ayni sekilde mehazlannm tedkikine cahsrnak icap eder, Bu takdirde, elde edileeek yeni kaynaklarla bir takirn mesclelcr ortaya cikacagi gibi mevzu'umuzda haIline imkan bulamadigumz eserlerin rnahiyetinin aydrnlanmasi da ihtimal dahilindedir. Binaenaleyh, kesin bir hiikme varabilmek icin, iizerinde durulmasi ieap eden en miihim meselenin, Evliya Celebi. seyahatnamesi'ne ait biitiin cildler iizerinde etrafh bir arastirrna yapmak ve bu suretle buyilk seyyahnmz tarafmdan te'lif edilen muazzam eserin mahiyetini daha kat'i bir §ekildeortaya cikarmak gerektigln] bir kere daha tekrar etmeliyiz.

BiBLIOQRAFYA

Abdullah, Semel'atU'I-Fuad, istanbul 1288.

Adrvar, ~bdiilhak Adnan, Osmanh Tiirklerinde Him, istanbul 1943. Ahme~ Bican, YazlCl-zade, Diirr-i Meknun, Oniversite Kiitiibhanesi

Turkve yazrna no: 6695.

Ahmedi, tskendername, Oniversite Kiitiibhanesi Tiirk"e yazm •

971. . ¥ a no.

Aliii'l-Arabt, Tevarih-i Ayasofya. Belediye Kiitiibhanesi M. Cevdet yazmalan K/284.

Ali, lv!.ustafa, Kiinhii'l-ah.bar, istanbul 1277; Oniversite Kiitiibhanesi Tiirkce yazma no: 5959,5961.

Ali ibn Sihabeddin, (Terc, Tahir OID"un) Risale-I Fu"t" ti A·-

f K" iibh " , uvve rye. ya

, so ya utu anesi no; 2873.

A§Ik Pasa-zade, Teva:ih-i AI-i Osman, istanbul 1332. Ata, Mehmed, Tarih, Istanbul 1293.

Atal, Nev'I-zade, r:adaiku'l-Hakaik fi T€kmiletii'~-§aka'ik, Istanbul ,126~; Bayez!d Umumt Kiitubhanesi no: 5000.

Ayn AlI, Kavanin-i AI-i Osman del' Hulasa-i mezamin-i defter-i di-

van, . ist,anb~l 1 ~80; Un~versite Kiitiibhanesi Tiirkce yazma no : 1392.

Ayvansata_Yl, Huse~m, Hadlkatii'l-cevami', Istanbul 1281. .

Banarli, Nihad Sam I, Ahmed1. Tiirkiyat mecrnuasi Istanbul Cild VI Baysun, M. Cavid, G~zelee Mahmud Pa~a ye~me~i, Istanbul 1945:

Evliya <;elebi mad. islam Ansiklopedisi istan-

bul 1947, Ciiz : 33. '

Belig, Ismail, Tezkire. Oniversite Kiitiibhanesi Tiirk

1182. . ce yazma no =

Bey~nl, ~e.~~ire.: Oniversite Kiitubhanesi Tiirkve yazrna no: 2568

Ceialeddlllu s-SuyuU, Risale-i fi beyan mu'cizii'f-enb! S"I .

. Y hE' iya, u eyrna-

,nlye- a ya fendi Kiitiibhanesi no : 4493.

Celal-:a.?e, Tab.akatii'l-memalik ve dereeatii'l-mesalik Fatih C .

Kutubhanesl no: 4423. ., ami

Cenan1, Mustafa, Divan. Oniversite Kiitiibhane . T" 'k

3096. . . Sl UI ve yazmano ~

Cevr1, Divan. Fatih Millet Kiitiibhanesi no: 86; Universite Kiitiibhanesi Tiirkce yazrna no: 5672

132

Davudu'l-Antakf, Tezkire, istanbul.

Edhern Pasa, L'Architecture Ottornane, Constantinople 1873.

Esrar Dede, Tezkire, Oniversite Kiitiibhanesi Tiirkce yazrna no: 3894.

.Evliya Celebi, Seyahatnarne, istanbul 1314-1928, C. II-X.

Faizf, Kaf-zade, Tezkire, 'Universita Kiitiibhanesi Turkce yazrna no: 2472.

Firdevsi, Sehname,

Giinaltay, M. Semseddm, Islamda Tarih ve Miiverrihler, istanbul 1339/1342.

Hakanj, Mehmed, Hilye, Istanbul; Universite Kiitiibhanesi 'I'iirkce yazma no: 7397.

Hasan Celebi, Kmah-zade, Tezkire, Oniversite Kiitiibhanesi Tiirkce yazma no: 2579.

Hasirni, Divan, Oniversite Kiitiibhanesi 'l'iirkce yazma no: 3038. Hiiseyin, Hezarfen, Telhisii'l-beyan fi Kavanin-i Al-i Osman, Dr.

Robert Anhegger'in hususi kiitiibhanesi.

Ibrahim Dede, Sahidt Liigati, Istanbul 1275.,

Ibrahim, Pecevt, Tarih, istanbul 1283 ; Universite Kiitiibhanesi Tjirkce

yazma no: 2005. C. I-II.

lnonii Ansiklopedisi (Ah! maddesi), Ankara 1946, 1, Fask. 6. Ismail Pa§aJ Bagdath, Kesfii'z-zunun zeyll, Istanbul 1945, .C. 1,"11. Katib Celebi. Ke~fii'z-zunun, Maarif matbaasi 1941. C. I-II.

Kitab Cifrii's-sagir, Topkapisaray: Kiitiibhanesi-Revan ko~kii kitablan no: 1764.

Kocu, Resad Ekrem, Evliya Celebi seyahatnamesi, istanbul. Kreutel, F. Evhya Celebis Bericht Uber die Tiirkische Grosbotschaft des jahres 1665 in Wien, Wien1950.

Latif], Tezkire, istanbul 1314 j Oniversite Kiitiibhanesi Tiirkce yazma no: 2411.

Mecmu'a, Fatih· Millet Kiitiibhanesi no: 700,723.

, Oniversite Kiitiibhanesi no: 215, 2508, 2465. , Slileymaniye Kiitubhanesi no: 6062.

Mehmed bin Alaaddin, Fiitiivvetname, Fatih Millet Kiitiibhanesi serlye kismi no: 899, 909.

Mehmed Siireyya, Sicilli Osmant, Istanbul 1308. I-IV.

Mehmed, ~eyhi, Vekayi'-i Fudela, Oniversite Kiitiibhanesi Tdrkce yazrna no: 2489.

Mehmed Tahir, Bursah, Osmanh miiellifleri, istanbul 1342, I-III. Mustekim-zade, Tuhfe-i Hattatin, istanbul 1928.

133

.Nadirl, Divan, Oniversite Kutubhanesi Tiirkce yazrna no: 1822. 'Orgun, Zarif, Sinan'a ait yeni bir vesika, Arkitekt mecmuasi Istanbul 1940, SaYI 10 .

-Oziin, Mustafa Nihad, Onyedinci asir hayatmdan levhalar, (Seyahatname), Ankara .. Cild I-III .

. Risale-i Imam Ca'fer Sadik, Abdiilbaki Golpmarh'run husust kiitiib-

hanesinde.

Risale-i Mimart'ye, Topkaprsarayi Kiitiibhanesi Arsivi no: 1461. Ritter, Firdevsi, islam Ansiklopedisi, istanbul 1947 ciiz 36. . Riyazt, Mehmed, Tezkire, Oniversite Kiitubhanesi Turkce yazma

no:4098. _

.Sadeddin, Hoca, Tacii't-tevarih, istanbul 1279, C.I-II.

.Sadeddin Muhammed (Terc. Celal-zade Salih), Cevarniii'l-hikayat, Topkapisarayi Kiltiibhanesi Revan Ko§kii no: 1085.

.Safai, Mustafa, Tezkire, Oniversite Kutiibhanesi Tiirkce yazma no: 3215.

,Sa! Celebi, Tezkiretil'l-biinyan, Oniversite Kiitiibhanesi Tiirkce yaz-

ma no: 6826.

Saltikname, Topkapisarayi Kiitiibhanesi Hazine no: 1612. .Sergis, Mu'cernii'l-matbu'at, 1928.

'Tabert terci1mesi, Istanbul 1260. C. I-III.

Tamsik, Ibrahim Hilmi, istanbul Cesmeleri, Istanbul 1943 . Tarih-i Al-i Osman, Belediye Kiitiibhanesi M. Cevdet yazmalan

no: 0/106.

Tanh Deyimleri, Fiitiivvet maddesi. Fasikiil VII, Istanbul. Tarus, llhan, Ahtler, Ankara 1947.

Tevarih-i sehr-i Kostantiniyye, Belediye Kiitiibhanesi yazmalan no: 0/39.

Thury Josef, Eski Turk dili yadigarlan, Mill! Tetebbu'Iar mecmuasi, Velayetnarne-i Hac; Bektas Veli. Universite Ktitiibhanesi Tiirkce yazma no: 2471.

Klsaltma

D. K. T. Y. - Universite Kiittiphanesi Tiirkce Yazma 'T. S. M. K. _._ Topkapisarayi Muze kiitiiphanesi

__ ,j

DUZELTME
Sahife Satrr Yanhs Dogru
3 not/1 2371 2371, 75/b
14 33 g enaim ganfiim
15 31 kikaye hikaye
18 16 mu'h1matm ma'h1matm
19, 28 mtintehabat miintehabat-i
24 20 Parrnok parmak
24 22 Yanvau'da Yanvan'da
26 4 ait esas
27 36 .}"1\ .;W,\
27 36 ~J'~ ~ji.
31 8 muhayyelenin muhayyelenin hoslanacag:
46 22 olunmaktadlr olunmamaktadir
60 25 tarihlerinden tarihlerinde
61 19 hir bir
67 19 niishalardan niishanm mevcut niishalardan
73 12 mukayeseye mukayeseye esas
15 21 siinhayr niishayi
77 22 kulesininin kulesi'nin
77 28 £ . .:. (.si·~
'"
77 29 .;........); .. ~;';-4
99 17 yazilan yazdigi