DİŞLİ ÇARKLAR

Özellikle dişsiz çarklarda iletimin,iki çarkın birbirine değdiği noktada oluşan

kuvvet bağı ile gerçekleştiği,bu yüzden kaymaların olabileceği ve bu nedenle de
iletilebilecek moment sınırlıdır.Dişli çarkların daha büyük momentler iletebilmek
için sürtünmeli çarklardaki kuvvet bağının şekil bağına dönüştürülmesi düşüncesinde
doğduğu bu nedenle de atası sayılması gerektiği söylenebilir.Dişli çark
mekanizmalarında milden mile moment ve hareket iletimi birbiriyle kenetlenen
dişlerin oluşturduğu şekil bağı ile olmaktadır.

Dişli çarkların çok çeşitli yapıları ve isimleri vardır.Başlıca olanları;düz dişli çark
(1) , helisel dişli (2),konik dişli (3) ve sonsuz vida ve karşılık dişlisidir (4).

1 2

3 4

Bir dişli çark imal etmek istediğimizde dikkat etmemiz gereken bazı husular
verdır.Öncelikle hareket iletim yönüne bağlı olarak hangi dişli çarkı imal
edeceğimize karar veririz.Sonra ileteceğimiz kuvvetin büyüklüğüne bağlı olarak bazı
kısıtlar vardır.Dişli çarkın malzemesini malzeme seçim diyagramlarından kısıtlara
bağlı olarak seçilebilir.

DİKKAT ETMEMİZ GEREKEN KISITLAR:

1)Diş Kuvveti: Kavrama sırasında diş üzerine gelen ve diş kuvveti veya normal
kuvvet adını taşıyan kuvvet kavrama doğrusu boyunca etkimektedir.

2)Diş Dibi Gerilmesi: Fotoelastisite yöntemiyle elde edilen sonuçlara göre eş çalışan
dişlerde en büyük gerilmeler diş tabanında meydana gelir ve kırılmalar bu bölgede
olur.Yorulma özelliğini taşıyan bu kırılmalar, çekme gerilmelerinin bulunduğu yerde
bir çatlak ile başlar ; zamanla bu çatlak yavaş yavaş ilerler ve alan yükü
taşıyamayacak hale geldiği anda birdenbire kopma meydana gelir.

3)Form Faktörü: Dişin geometrik boyutlarını kapsayan bir faktördür. Pratikte form
faktörü, dişli çarkın diş sayısı ve x profil kaydırma faktörüne bağlı olarak
verilmektedir. Sıfır dişlilerde form faktörü için verilmiş tablolardan alınabilir.

4)Dinamik ve Hız Faktörü : Genellikle taksimat ve profil hatalarına, çevre hızına,

dönen sistemlerin rijitliğine, birim genişliğine gelen kuvvet Ft/b’ ye ve dişlerin
rijitliğine bağlıdır. Dinamik faktörün değerinin bütün bu etkenlere bağlı olarak
verilmesine olanak olanak olmamakla beraber pratikte dişli çarkın kalitesine ( işleme
doğruluğuna ) ve çevre hızlarına göre verilmektedir.

5) Çevrim Oranı Faktörü:Basit bir formülle hesaplanabilir.

6)Yuvarlanma Noktası Faktörü: Bir bağıntı ile hesaplanan bu faktörün değerleri

için cetvellerde verilmiştir.

7) Genişlik Faktörü : Dişli çarkın yük taşıma kabiliyetini, yük dağılımını ve işleme
kabiliyetini etkiler.

8)Kırılma: Kırılma bir dişin veya dişlinin bir kısmının kırılması neticesinde ortaya
çıkan dişli kusurudur. Bu durum aşırı yükleme veya çok genel olarak dişli
malzemesinin dayanma limitinin çok üzerinde periyodik gerilmelere ( streslere )
maruz kalması ile ortaya çıkabilir.
8.1)Eğilme–Yorulma Kırılması : Bu şekildeki kusur genellikle dişlinin kök
bölgesindeki çatlak başlangıcı ile sonuçlanır.Dişin tamamı veya bir kısmı kırılır.
 Yorulma kopmasından kurtulmanın en iyi yolu, dişli diş elemanı öyle dizayn
edilmelidir ki yükün aktarılması neticesinde doğacak gerilmeler malzemenin
dayanma limiti içerisinde olur. Alternatif olarak yüksek dayanımlı malzeme
belirlenmelidir. Diş kökleri taşlanıp “shot peening” yapılabilir. Diş kökündeki radius
ölçülerine ayarlama yapılabilir. Uygun bir kök radiusuna sahip bir dişli, keskin bir
kök radiusuna sahip dişliden daha çok kapasitelidir. İşlem sonrasında malzemede
zararlı, kalıcı gerilmeleri minimuma indirmek ve en iyi yapıyı elde etmeye dikkat
edilmelidir.
9)Yüzey Yorulması: Yüzey yorulması malzemenin dayanım limitinin, yüzey ve
yüzey altı gerilmelerinin periyodik olarak tekrarlanması ile oluşan malzeme
hatasıdır. Tipik özelliği yüzeyden malzeme kalkması ve çukurların oluşması
şeklindedir. Bu çukurcuklar başlangıç itibariyle küçük ve bu şekilde kalabilir.
Yorulmanın devamı ile ilgili olarak başlayan çukurcuklar birleşmek sureti ile
büyüyebilir veya başlangıçtaki büyüklükte kalabilir.
9.1)Karıncalanma: Bu yüzey yorulma kusuru, malzemenin dayanım limiti
(maruz kaldığı gerilmelerle) aşıldığı zaman oluşur. Bu şekildeki hatalar yüzey temas
gerilmeleri ve periyodik olarak maruz kaldığı gerilme sayısına ve devamlılığına
bağlıdır.
9.2) Hasar verici “Pitting” ( Karıncalanma ) : Bu tip pittinglerde, yüzey
çukurcukları başlangıç pittingleri ile mukayese edildiklerinde daha büyük
çukurcuklardır.
Hasar verici pittingden, yüzey yüklerinin malzeme dayanma yükünün atında
tutulması sureti ile kaçınılabilir. Bununla birlikte malzemenin sertliğini arttırarak
malzemenin dayanım gücünün artması neticesinde de pitting önlenebilir. Bazen de
pitting sürücü elemanların sertlik değerlerinin arttırılması suretiyle ilerlemesi
durdurulabilir.

ŞU ANDA KULLANILAN DİŞLİ ÇARK MALZEMELERİ

ÇELİK:Çelikler alaşımlı ve alaşımsız çelikler olmak üzere ikiye ayrılır.Alaşımsız

çelikler ucuzluğundan ve sertleştirilebilir olmasından dolayı tercih edilirler.En
önemli dezavantajı korozyona karşı dayanıksız olmasıdır.
 Alaşımlı çelikler yüksek dayanımlı olmasından ve ısıya dayanıklı olmasından
dolayı geniş bir kullanım alanı vardır.Paslanmaz çeliklerden östenitik çelik manyetik
özelliği yoktur ve iyi bir korozyon dayanımına sahiptir.Martenzitik çelikler ısıyla
kolaylıkla sertleştirilebilir,manyetik özelliği vardır ve uygun bir korozyon
dayanımına sahiptir.Ferritik çelikler düşük güç iletimlerimde kullanılır.

ALÜMİNYUM ALAŞIMLARI:İyi işlenebilme özelliğine sahiptir,korozyona

dayanıklıdır ve en önemlisi hafiftir.Yumuşaktır ve manyetik özelliği yoktur.Kolay
şekillendirilebildiği için çok çeşitli şekillerde olabilir.Yüksek dayanımlıdır,iyi bir
yüzey kalitesi verir,uzun ömürlüdür ve sessiz çalışırlar.Bu dişliler hafif endüstriyel
uygulamalarda geniş bir kullanım alanına sahiptir.Ayrıca havacılıkta çok kullanılır.

DÖKME DEMİRLER:Dökme demir ucuz imalatından dolayı kullanılırlar.Kolay

işlenebilir ve iyi bir yüzey kalitesi verir.

AHŞAP:İlk dişliler hayvan yağlarıyla yağlanan silindirik çubukları bulunan ağaçtan

yapılmıştı.Rüzgar ve su değirmenlerinde çevresel hızı arttrmak ya da azaltmak için
kullanılmışlardı.Tekstil endüstrisinin ilk zamanlarında geniş bir kullanım alanına
sahipti.

SİNTERLENMİŞ METALLER:Yüksek kalitedeki dişliler toz metallerden

yapılır.Bu dişliler sessiz ve kendi kendini yağlayarak çalışır.Bu dişlilerin pek çok
avantajları vardır.Çok yakın toleranslar verilebilir,yüksek yüzey kalitesi sağlayarak
daha uzun ömürlüdürler.Daha büyük güç iletimi sağlarlar.Yüksek sıcaklıklarda ve
nem oranının yüksek olduğu yerlerde boyutlarını muhafaza ederler.Pahalı bir imalatı
vardır.Manyetik parçalarda geniş bir kullanım oranına sahiptir.

BAKIR ALAŞIMLARI:Bakır alaşımları yumuşaktır.Kırılmadan şekillendirilebilir

ve bükükebilir.Çeşitli şekillerde dişliler kolaylıkla imal edilebilir.Döküm kabiliyeti
iyidir, korozyona karşı dayanıklıdır ve işlenmesi kolaydır.Çinko ve kalayla
alaşımlanabilir.Bronz yüksek dayanım ve düşük sürtünme sağlar.Bakır alaşımlı
dişliler petrol, dizel ve yağlayıcıların taşınması için pompalara yardım eder.
PİRİNÇ: Pirinç ucuz,korozyona dayanıklı ve işlenmesi kolay olduğundan
kullanılır.İyi bir dayanıma ve sertliğe sahiptir.Elektrikli ekipmanlarda korozyona
dayanıklı olduğundan ve iletkenliği iyi olduğundan dolayı kullanılır.Ucuz ticari
dişlilerde kullanılırlar.Lokomoflerde, saatlerde ve termal endüstrisinde geniş bir
kullanım alanına sahiptir.

MAGNEZYUM ALAŞIMLARI:Çok hafif olmasına karşın korozyona dayanıklı

değildir.Çok kolay işlenebilir. Küçük güçlerin iletiminde kullanılırlar.Pahalı bir
malzeme değildir.

NİKEL ALAŞIMLARI:Isı iletim katsayısı çok düşüktür.Talaşlı işlenebilme özelliği

kötüdür.Sıcaklıkla ilgili özel durumlarda kullanılırlar.

TİTANYUM ALAŞIMLARI:Orta hafiflikte yüksek bir dayanım sağlar.Korozyona

karşı dirençlidir.Yüksek dayanım istenip ağırlığın fazla olmadığı durumlarda
kullanılırlar.Çeliklerden pahalıdır.

NAYLON: Özellikle son yıllarda kulanılmaya başlanmıştır.Nemden

etkilenemez.Sürtünme kaysayısı yok denecek kadar azdır.Yağlamaya ihtiyaç
duymaz.Ucuz ve uzun ömürlüdür.Düşük güç iletimlerinde ve gürültü yapmayan
dizaynlarda kullanılırlar.

DELRİN:Uzun ömürlü ve aşınmaya dayanıklıdır.Düşük güç iletimlerinde

kullanılırlar.Ticari amaçla kullanılırlar.Ucuzdur.

TEFLON(PTFE):Düşük sürtünme katsayısına sahiptir ve yağlamaya ihtiyaç

yoktur.Düşük sürtünme kuvvetlerinin istendiği yerlerde kullanılırlar.Çeliklerden
pahalıdır.

Malzeme seçiminden sonra hangi imalat yöntemini kullanacağımızı belirlemek

lazımdır.Günümüzde dişliler en fazla azdırma tezgahlarında imal ediliyorlar.Bunun
yanısıra dişliler dik planya tezgahında da açılabilirler.