Önsöz

Diferansiyel denklemler kuramı modern mühendislik, fizik ve matematik eğitiminin önemli bir
kısmını oluşturmaktadır. Mühendislik bölümü öğrencilerinin birinci sınıfta gördükleri Yüksek
Matematik (Calculus) derslerinin doğal ve teknik bilimlere uygulanması genel olarak diferansiyel
denklemler teorisine dayanmaktadır. Ülkemizdeki üniversitelerde bu ders mühendislik ve fizik
bölümlerinde bir yarıyıldan az olmamak üzere, haftada beş saate (3+2) ulaşan bir zaman diliminde
verilmektedir. Matematik bölümlerinde ise diferansiyel denklemlere ayrılan zaman daha fazla olup, bu
ders haftada üç saatten az olmamak üzere iki dönem süresince verilmektedir. Buna rağmen,
günümüzde gerek mühendislik gerekse fizik ve matematik bölümü öğrencileri, bu derse ilişkin ciddi
bir Türkçe kaynak sıkıntısı içerisinde bulunmaktadırlar. İngilizce ve diğer Avrupa dillerinde yazılmış
kaliteli kaynakların olmasına rağmen üniversite öğrencilerimizin yabancı dillerdeki kaynaklara
ulaşması hayli zordur, hatta çoğu kez pek mümkün değildir. Bu kitabın amacı belli bir ölçüde
diferansiyel denklemler konusunda Türkçe kaynak ihtiyacını karşılamaktır. Kitap, büyük ölçüde,
yazarların İstanbul Üniversitesi ve Işık Üniversitesi’nin Mühendislik Fakültelerinde vermiş oldukları
derslerin notları temel alarak yazılmıştır. Fakat kitabın içeriği bu amacı önemli ölçüde aşmakta olup
klasik diferansiyel denklemler teorisinin büyük bir kısmını sistematik bir şekilde kapsamaktadır. Kitap
onbir bölümden oluşmaktadır.

Birinci bölümde “Diferansiyel denklem nedir, nasıl ortaya çıkar ve bir diferansiyel denklemi çözmek
ne anlama gelmektedir?” gibi temel konular ele alınmaktadır. Bu bölüm geri kalan bölümlerin de
temelini oluşturduğundan, bu bölümün çok dikkatle okunmasında fayda görmekteyiz.

İkinci bölümde mühendislik dallarında ve bazı fiziksel uygulamalarda karşımıza çıkan ve elemanter
yöntemlerle çözülebilen diferansiyel denklemler sınıfı ele alınmıştır. Bu denklemlerin çözüm
yöntemleri farklı zamanlarda ve farklı matematikçiler tarafından geliştirilmiştir. Sözü geçen metodları
pekiştirmek için okurun bölümün sonunda verilmiş soruları çözmesinde fayda vardır.

Üçüncü bölümde türeve göre çözülmemiş diferansiyel denklemler ele alınmaktadır. Bu sınıftan olan
denklemler günümüzde de geniş araştırmalara konu olmasına rağmen mühendislik bilim dallarında
pek görülmemektedir. Mühendislik bölümü öğrencileri bu bölümü atlayabilirler.

Dördüncü bölümde yüksek mertebeden değişken ve sabit katsayılı lineer denklemler ele alınmıştır. Bu
sınıftan olan denklemler klasik teorinin en gelişmiş ve tamamlanmış bölümünü oluşturmasının
yanısıra istisnasız olarak bütün mühendislik ve doğa bilim dallarında ortaya çıkmaktadır.

Beşinci bölüm ikinci mertebeden homojen lineer denklemlere ve bu denklemlerin kuvvet serileri
yöntemiyle çözümüne hasredilmiştir. Bu bölümde regüler ve tekil nokta kavramları tanımlanmış ve
Frobenius yöntemi ele alınmıştır. Bu yöntem aslında yüksek mertebeden olan lineer denklemler için de
geçerlidir. Fakat bölümü fazla teknik ayrıntılarla ağırlaştırmamak için yöntem ikinci mertebeden olan
denklemler üzerinde açıklanmıştır.

Altıncı bölümde Sturm – Liouville sınır değer problemi ve Green fonksiyonu ele alınmıştır. Bu türden
olan problemler fizik ve matematiğin farklı dallarında karşımıza çıkmaktadır. Modern matematiğin
pek çok kavramının kökleri bu problemden kaynaklanmaktadır. Bölümde, bu problemin mantıksal
devamı olan fakat geleneksel diferansiyel denklemler kitaplarında yer almayan Hilbert – Schmidt
teoremine yer verilmesi uygun görülmüştür.

Yedinci bölümde özel fonksiyonlar konusu ele alınmıştır. Bu fonksiyonlar, neredeyse, bütün teknik,
fizik ve matematik bilim dallarında meydana çıkan diferansiyel denklemleri çözerken karşılaşılan
standart fonksiyonlardır. Bölümde, bu fonksiyonlara ilişkin teori, ileri mühendislik konularında ortaya
çıkacak ihtiyacı karşılayacak seviyede verilmiştir.
Sekizinci ve dokuzuncu bölümlerde değişken ve sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem sistemleri
ele alınmıştır. Bu türden olan denklemlerin genel teorisi, yüksek mertebeden lineer denklemlerin
genel teorisiyle önemli bir benzerlik göstermektedir ve büyük ölçüde lineer cebir yöntemlerine
dayanmaktadır. Bu nedenle dokuzuncu bölümde lineer cebir ile ilişkili bazı kavramların hatırlatılması
uygun görülmüştür. Bu kavramları bilen okur, dokuzuncu bölümü incelerken hemen 9.3 alt
bölümünden başlayabilir.

Onuncu bölümde Laplace dönüşümü ve uygulamaları ele alınmıştır. Laplace dönüşümü mühendislik
bilim dallarında meydana çıkan hemen hemen tüm sabit katsayılı diferansiyel denklemlere ilişkin
başlangıç değer problemlerini çözmek için kullanılan bir yöntem olmasının yanısıra fizik ve
matematikte de önemli uygulamalara sahiptir. Bir çok elemanter fonksiyonun Laplace dönüşümünün
hesaplanması algoritmik karakter taşıdığı için, okurun bölümün sonunda verilmiş problemleri
çözmesinde büyük fayda görüyoruz.

Onbirinci bölüm diferansiyel denklemlerin nitel teorisine hasredilmiştir. Gerek praktikte gerekse
teoride meydana çıkan bir çok diferansiyel denklem elemanter yöntemlerle çözülememektedir ve çoğu
kez buna ihtiyaç da duyulmamaktadır. Bu türlü problemlerde önemli olan zamanın büyük değerleri
için çözümün davranışıdır, başka bir değişle çözümün asimptotik özellikleridir. Denklemi çözmeden
çözümlerin özelliklerinin incelenmesi nitel teorinin konularından birisidir. Günümüzde modern
diferansiyel denklemler teorisi, büyük ölçüde nitel teori karakteri taşımaktadır. Bu bölüm nitel teoriye
giriş niteliğindedir ve ilgili okura daha ileri düzeydeki kitaplara baş vurması tavsiye edilmektedir.

Yukarıda söylendiği gibi kitap büyük ölçüde klasik diferansiyel denklemler teorisinin (sayısal
yöntemlerin dışında) büyük bir kısmını kapsamaktadır. Bu nedenle bu kitabı temel alarak ders
programını hazırlayan öğretim elemanı ve öğrencilerimizin aşağıdaki hususları dikkate almalarında
fayda görmekteyiz.
Mühendislik bölümü öğrencilerine birinci bölümün (1.7 alt bölümü hariç), ikinci bölümün (2.8 alt
bölümü hariç) dördüncü bölümün (4.10 alt bölümü hariç), dokuz ve onuncu bölümlerin verilmesi
uygun görülmektedir. Fizik bölümü öğrencileri üçüncü ve onbirinci bölümün dışındaki bütün
bölümleri, ciddi bir matematik eğitimi almak isteyen matematik ve yüksek lisans öğrencileri ise
kitabın bütün bölümlerini öğrenmek zorundadır.

Kitapta öğrencinin konuyu berrak bir biçimde anlamasını kolaylaştıracak toplam 128 çözümlü örnek
verilmiştir. Bölüm sonlarına, okuyucunun öğrendiklerini pekiştirmesine imkan sağlamak amacı ile
beşyüzün üzerinde problem konmuştur. Okuyucunun kendini sınaması amacıyla, bu problemlerin
büyük bir kısmının sonuçları kitabın sonunda toplu halde verilmiştir.

Bu kitabın sonraki baskılarının daha da yararlı olmasını sağlamak üzere, yapılacak uyarı ve önerilere
şimdiden teşekkür eder, bu çalışmamızın diferansiyel denklemler konusunu öğrenmeyi amaçlayan
üniversite öğrencilerine ve genç araştırıcılara yararlı olacağını umarız.

İstanbul – Ekim 2001

Prof. Dr. Elman Hasanov elman@isikun.edu.tr

Prof. Dr. Gökhan Uzgören gokhanu@khas.edu.tr
Prof. Dr. Alinur Büyükaksoy alinur@penta.gyte.edu.tr
 İÇİNDEKİLER

Önsöz……………………………………………………………………………………………

1. Temel Kavramlar ve Tanımlar. ….……………………………………………………..1

1.0. Bölümün Amacı …………………………………………………………………….1

1.1. n'ci mertebeden Adi Diferansiyel Denklemin Tanımı………………………………1
1.2. Diferansiyel Denklemlerin Oluşturulması…………………………………………..2
1.3. Türeve Göre Çözülmüş Denklemler………………………………………………...9
1.4. Diferansiyel Denklemlerin Çözümü..…………………………………………….....9
1.5. İzoklin. (1.13) Denkleminin Geometrik Yorumu………………………………….11
1.6. Başlangıç Değer Problemi…………………………………………………………14
1.7. Genel, Özel ve Tekil Çözüm………………………………………………………19
Birinci Bölüme Ait Problemler ……………………………………………………23

2. Belirsiz İntegrale Dönüştürülebilir Birinci Mertebeden Diferansiyel

Denklemler Sınıfı..……….……………………………………………………………..27

2.0. Bölümün Amacı……………………………………………………………………27

2.1. Sağ Tarafı Değişkenlerden Birini İçermeyen Denklemler………………………...27
2.2. Değişkenlerine Ayrılabilir Denklemler……………………………………………31
2.3. Homojen Diferansiyel Denklemler…………………………………………….…..33
2.4. Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler………………………….…..38
2.5. Bernoulli Denklemi……………………………………………………...…….…..43
2.6. Tam Diferansiyel Denklemler………………………………………………….….44
2.7. İntegrasyon (Euler) Çarpanı………………………………………….……………50
2.8. Riccati Denklemi………………………………………………………………..…55
İkinci Bölüme Ait Problemler………………………………………….………….59

3. Birinci Mertebeden Türeve Göre Çözülmemiş Denklemler.…………...…………….65

3.0. Bölümün Amacı……………………………………………………..…..…………65

3.1. Türeve Göre Çözülmemiş Denklemlerin Geometrik Yorumu……………….……65
3.2. Tüm Olmayan Denklemler……………………………………………..………….67
3.3. (3.1) Denkleminin Parametre Yardımıyle Çözümü……………………..…………71
3.4. Lagrange Denklemi…………………………………………………….………….75
3.5. Clairaut Denklemi ve Legendre Dönüşümü…………………………..…………...77
Üçüncü Bölüme Ait Problemler………………………………………….………..81

4. Yüksek Mertebeden Diferansiyel Denklemler. Lineer Denklemlerin

Genel Teorisi……………………………………………………………………….…....85

4.0. Bölümün Amacı……………………………………………………………………..85

4.1. Yüksek Mertebeden Denklemler İçin Bazı Kavramlar……………………………...86
4.2. Yüksek Mertebeden Denklemler İçin Cauchy Problemi…………………………....86
4.3. Yüksek Mertebeden Denklemler İçin Sınır Değer Problemi………………………..88
4.4. Yüksek Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler……………………………....90
4.5. Bir Fonksiyonlar Sistemine İlişkin Lineer Bağımlılık ve Lineer
 Bağımsızlık Kavramları…………………………………………………....………..92 4.6.
Homojen Lineer Denklemin Genel Çözümü……..……………………….………...95
4.7. Homojen Olmayan Lineer Denklemin Genel Çözümünün Yapısı……………...…..99 4.8. Sabit
Katsayılı Lineer Denklemlerin Genel Teorisi…………………………..……104
4.9. Bilinmeyen Katsayıları Yöntemi…………………………………………………..110
4.10. Euler - Cauchy Denklemi…………………………………………………….……114
Dördüncü Bölüme Ait Ek Bilgiler Ve Problemler………………………………...117

5. İkinci Mertebeden Homojen Lineer Diferansiyel Denklemler.

Frobenius Yöntemi……………………………………………………………………..123

5.0. Bölümün Amacı…………………………………………………………………….123

5.1. İkinci Mertebeden Lineer Denklemler Üzerinde Bazı Dönüşümler……………….123
5.2. İkinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemin Kuvvet Serisi
Yardımıyle Çözümü………………………………………………………………..127
5.3. Tekil Noktaların Civarında Çözümün Kuvvet Serisine Açılımı.
Frobenius Yöntemi………………………………………………………………...131
Beşinci Bölüme Ait Ek Bilgiler Ve Problemler……..………………………….…151

6. Sturm-Liouville Sınır Değer Problemi. Green Fonksiyonu…………………………155

6.0. Bölümün Amacı……………………………………………………..………...…...155

6.1. Sturm-Liouville Problemi………………………………………………………….155
6.2. Sturm-Liouville Teoremi…………………………………….…………………….157
6.3. Green Fonksiyonu. Hilbert – Schmidt Teoremi.…………………………………160
Altıncı Bölüme Ait Problemler……………………………………………………167

7. Özel Fonksiyonlar………………………………………………………………………169

7.0. Bölümün Amacı…………………………………………………………………...169

7.1. Özel Fonksiyonlar…………………………………………………………………169
7.2. Bessel Denklemi………………………………………………………………….170
7.3. Bessel Fonksiyonlarının Bazı Özel Halleri………………………………………..175
7.4. Tam İndisli Bessel Fonksiyonları İçin Türetici Fonksiyon ve Bessel Fonksiyonlarının
İntegral Şeklinde Gösterilmesi…………………………………176
7.5. Bessel Denklemi İçin Sınır Değer Problemi………………………………………178
7.6. Legendre Denklemi ve Legendre Polinomları…………………………………….180
7.7. Legendre Polinomlarının Dikliği………………………………………………….182
7.8. Legendre Polinomları İçin Türetici Fonksiyon ve Rekurans Bağıntılar…………..184
7.9. Legendre Polinomlarının İntegral Gösterimi……………………………………...187
7.10. Hermite Fonksiyonları……………………………………………………………189
7.11. Hermite Polinomları İçin Türetici Fonksiyon ve Rekurans Bağıntılar……………190
7.12. Hermite Polinomlarının Dikliği…………………………………………………...192
7.13. Çebışev-Laguerre Polinomları…………………………………………………….193
7.14. Çebışev-Laguerre Polinomları İçin Rekurans Bağıntılar……………………...….195
7.15. Çebışev-Laguerre Polinomlarının Dikliği……………………………………...…196
Yedinci Bölüme Ait Problemler…………………………………………..………199

8. Diferansiyel Denklem Sistemleri…………………………………………………….203

8.0. Bölümün Amacı………………………………………………………………….203

8.1. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklem Sistemi……………………………...203
8.2. Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklem Sisteminin Vektörel Yorumu………207
8.3. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri………………………………………...208
 8.4. Lineer Sistemlerin Bazı Özellikleri. Fonksiyon Sisteminin Lineer Bağımsızlığı
Kavramı………………………………………………………………………….210
8.5. Homojen Lineer Diferansiyel Sisteminin Temel Çözüm Sistemi…………….....214
8.6. Homojen Olmayan Lineer Denklem Sistemi…………………………………….215
Sekizinci Bölüme Ait Problemler……………………………………………......219

9. Lineer Diferansiyel Denklemler Sistemi……………………………………………223

9.0 Bölümün Amacı………………………………………………………………….223

9.1. Birinci Mertebeden Sabit Katsayılı Lineer Diferansiyel Denklemler
Sistemi………………………………………………………………………...…223
9.2. Karakteristik Denklem. Özdeğer, Özvektör ve Ek Vektörler……………………230
9.3. Sabit Katsayılı Lineer Diferansiyel Denklemler Sisteminin Genel Çözümünün
Bulunması………………………………………………………………………..237
9.4. Üstel Matris. Sabit Katsayılı Lineer Sistemlerin Temel Çözümler Sistemi ….....243
9.5. Homojen Olmayan Sabit Katsayılı Lineer Denklemler Sistemi…………………250
Dokuzuncu Bölüme Ait Problemler………………………………………...…...253

10. Laplace Dönüşümü…………………………………………………………………..257

10.0. Bölümün Amacı………………………………………………………………...257

10.1. Laplace Dönüşümünün Tanımı…………………………………………………257
10.2. Laplace Dönüşümünün Varlığı İçin Yeter Koşul………………………………260
10.3. Laplace Dönüşümünün Temel Özellikleri……………………………………..262
10.4. Periodik Fonksiyonun ve Basamak Fonksiyonun Laplace Dönüşümü………...268
10.5. Dirak'ın Delta Fonksiyonu. Distribüsiyon Kavramı……………………………274
10.6. İki Fonksiyonun Konvolüsyonu………………………………………………...277
10.7. Ters Laplace Dönüşümü………………………………………………………..280
10.8. Ters Laplace Dönüşümünün varlığı,Tekliği ve Hesaplanması…………………285
10.9. Laplace Dönüşümümünün Yardımıyle Lineer Diferansiyel Denklemlerin
Çözümü ………………………………………………………………………………287
Onuncu Bölüme Ait Problemler…………………………………………………293

11. Diferansiyel Denklemlerin Nitel Teorisine Giriş…………………………………...297

11.0. Bölümün Amacı………………………………………………………………...297

11.1. Faz Düzlemi ve Faz Eğrileri…………………………………………………….297
11.2. Faz Akımı……………………………………………………………………….300
11.3. Denge Noktaları. Vektör Alanları………………………………………………302
11.4. Liyapunof Anlamında Kararlaı Çözümler………………………………...……305
11.5. Lineer Sistemlerin Faz Eğrileri……………………………………………...…307
11.6. Lineer Olmayan Sitemlerin Denge Noktaları ve Faz Eğrileri……………….....317
11.7. Matematiksel Sarkacın Faz Düzlemi ve Faz Eğrileri………………………......320
11.8. Limit Çevrimler. Bendikson ve Poinkare-Bendikson Teoremleri………...……323
Onbirinci Bölüme Ait Problemler………………………………… ……...…...329

Diferansiyel Denklemler Teorisinin Kısa Tarihi………………………...…...335

Cevaplar…………………………………………………………………….... ..343

Kaynakça…...…………………………………………………………………..351

Dizin….…………………………………………………………………………353