T.C.

 
MERSİN 
İL ÖZEL İDARESİ

 
 
KANALİZASYON PROJESİ VE 
PAKET ARITMA SİSTEMLERİ 
HİZMET İÇİ EĞİTİM SEMİNERİ 
 (Belediye sınırları dışındaki yerleşim yerleri için uygulamalar) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yılmaz KİLİM 
 
 
11‐22.10.2010 
MERSİN 
İÇİNDEKİLER
 
ÇEVRE KİRLENMESİ ............................................................................................................................................. 1 
SULARIN KİRLENMESİ ......................................................................................................................................... 2 
KİRLENMEMİŞ BİR SUYUN FİZİKSEL VE KİMYASAL YAPISI ........................................................................................................ 4 
KİRLETİCİLERİN ETKİLERİ .................................................................................................................................................. 4 
ZEHİRLİ KİRLETİCİLER ...................................................................................................................................................... 6 
KATI MADDELER ........................................................................................................................................................... 6 
ORGANİK MADDELER ..................................................................................................................................................... 6 
SICAKLIK KİRLENMESİ ..................................................................................................................................................... 8 
YAĞLAR ....................................................................................................................................................................... 8 
BESİ MADDELERİ (NUTRİENTLER) ..................................................................................................................................... 9 
ORGANİZMALARIN KİRLENME ÜZERİNE ETKİSİ ..................................................................................................................... 9 
KİRLETİCİ PARAMETRELERİN ÖZELLİKLERİ ........................................................................................................... 9 
BİYOKİMYASAL OKSİJEN İHTİYACI (BOİ) ............................................................................................................................. 9 
KİMYASAL OKSİJEN İHTİYACI (KOİ) ................................................................................................................................. 10 
TOPLAM AZOT ............................................................................................................................................................ 11 
ÖRNEK ALMA VE SAKLAMA YÖNTEMLERİ ......................................................................................................... 11 
ÖRNEK TOPLAMA YÖNTEMLERİ ...................................................................................................................................... 12 
ÖRNEĞİN SAKLANMASI ................................................................................................................................................. 13 
YASAL VE TEKNİK DÜZENLEMELER .................................................................................................................... 16 
2872 SAYILI ÇEVRE KANUNU ........................................................................................................................................ 16 
3202 SAYILI KÖYE YÖNELİK HİZMETLER HAKKINDA KANUNU ............................................................................................... 16 
5302 SAYILI İL ÖZEL İDARESİ KANUNU ............................................................................................................................ 16 
SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ ............................................................................................................................. 16 
KENTSEL ATIKSU ARITIMI YÖNETMELİĞİ ........................................................................................................................... 18 
SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ HAVZALARDA ÖZEL HÜKÜMLER BELİRLEME ÇALIŞMALARINA İLİŞKİN USUL VE ESASLAR TEBLİĞİ18 
SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ İDARİ USULLER TEBLİĞİ ............................................................................................. 18 
SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ NUMUNE ALMA VE ANALİZ METODLARI TEBLİĞİ ............................................................ 18 
ATIKSU ARITMA TESİSLERİ TEKNİK USULLER TEBLİĞİ ........................................................................................................... 19 
KANALİZASYON PROJELERİ TEKNİK UYGULAMA ŞARTNAMESİ ................................................................................................ 19 
SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ ................................................................................................................................... 19 
SU TEMİNİ ................................................................................................................................................................. 20 
KULLANILMIŞ SULARIN MEYDANA GELİŞİ ......................................................................................................................... 20 
KULLANILMIŞ SULARIN UZAKLAŞTIRILMASI ........................................................................................................................ 20 
KANALİZASYON TESİSLERİ ................................................................................................................................. 21 
BİRLEŞİK SİSTEM.......................................................................................................................................................... 21 
Birleşik Sistemin Avantajları ve Dezavantajları: ................................................................................................ 22 
AYRIK SİSTEM ............................................................................................................................................................. 22 
Ayrık Sistemin Avantajları ve Dezavantajları: .................................................................................................... 23 
KISMEN AYRIK SİSTEM .................................................................................................................................................. 23 
HİDROLİK HESAP .............................................................................................................................................. 23 
ATIKSU MİKTARI ......................................................................................................................................................... 23 
NÜFUS HESABI ........................................................................................................................................................... 24 
KANALLARA GELEN KULLANILMIŞ SU DEBİLERİ .................................................................................................................. 24 
KANALLARDA MAKSİMUM VE MİNİMUM HIZLAR ............................................................................................................... 24 
KANALLARDA MAKSİMUM VE MİNİMUM EĞİMLER ............................................................................................................ 25 
Sokak Eğimi, Minimum Kanal Eğiminden Küçükse (Js<Jk) .................................................................................. 25 
Sokak Eğimi, Minimum ve Maksimum Kanal Eğimi Arasındaysa  (min Jk < Js < max Jk) ..................................... 26 
Sokak Eğimi, Kanal Eğiminden Büyükse (Js>Jk) ................................................................................................... 26 
 DOLULUK ORANLARI .................................................................................................................................................... 26 
KANALLARIN MİNİMUM BOYUTLARI ................................................................................................................................ 26 
MİNİMUM VE MAKSİMUM KANAL DERİNLİKLERİ ............................................................................................................... 26 
MUAYENE BACASI ARALIKLARI ....................................................................................................................................... 27 
TERS SİFONLAR ........................................................................................................................................................... 27 
BORU ÇAPI SEÇİMİ ...................................................................................................................................................... 27 
KANALİZASYON ÖZEL YAPILARI ......................................................................................................................... 37 
BACALAR (MENHOL) .................................................................................................................................................... 37 
Muayene Bacaları .............................................................................................................................................. 37 
Şütlü Bacalar (Düşü Bacaları) ............................................................................................................................ 37 
Yıkama Bacaları ................................................................................................................................................. 37 
PARSEL BACASI ........................................................................................................................................................... 42 
KANALİZASYON PROJELERİ İÇİN PLAN ÖRNEĞİ .................................................................................................. 45 
KANALİZASYON PROJELERİ İÇİN BOYKESİT ÖRNEĞİ ........................................................................................... 46 
KANALİZASYON TESİSLERİNDE KULLANILACAK ÇİZİM ESASLARI ......................................................................... 47 
ATIKSU KANALLARINININ EN KESİT ŞEKİLLERİ .................................................................................................... 48 
DAİRE KESİTLİ KANALLAR .............................................................................................................................................. 48 
YUMURTA KESİTLİ KANALLAR ......................................................................................................................................... 48 
AÇIK KESİTLİ KANALLAR ................................................................................................................................................ 48 
BASIK PROFİLLİ KANALLAR ............................................................................................................................................. 48 
BETON BORULAR .............................................................................................................................................. 49 
PLASTİK (KORİGE‐KORUGE) BORULAR ............................................................................................................... 51 
KANALLARA GELEN YÜKLER .............................................................................................................................. 52 
KAZI‐DOLGU HESAPLARI ................................................................................................................................... 58 
ATIKSU ARITMA YÖNTEMLERİ .......................................................................................................................... 60 
STABİLİZASYON HAVUZLARI ........................................................................................................................................... 61 
AKTİF ÇAMUR ............................................................................................................................................................. 62 
DAMLATMALI FİLTRE .................................................................................................................................................... 63 
DÖNEN BİYOLOJİK REAKTÖRLER (BİYODİSK) ...................................................................................................................... 64 
PAKET (PRE‐ENGİNEERED) SİSTEMLER ............................................................................................................................. 65 
ATIKSU ARITMA TESİSLERİNİN ÇALIŞMA VERİMİ VE EKONOMİSİ  : ....................................................................................... 69 
İnşaat Maliyetleri ............................................................................................................................................... 69 
Yıllık İşletme ve Bakım Maliyetleri ..................................................................................................................... 69 
DOĞAL ARITMA ................................................................................................................................................ 70 
DOĞAL ARITMA YÖNTEMLERİ ........................................................................................................................................ 70 
Stabilizasyon Havuzları ...................................................................................................................................... 72 
Arazide Arıtma Sistemleri .................................................................................................................................. 75 
Sulakalan Sistemleri ........................................................................................................................................... 78 
Yapay Sulakalanlarda Kirletici Giderim Mekanizmaları ..................................................................................... 79 
Kirleticilerin Giderimi ......................................................................................................................................... 81 
Yapay Sulakalanların Dünyadaki Uygulamaları ................................................................................................. 84 
KAYNAKLAR ..................................................................................................................................................... 86 
GİRİŞ
İl özel idaresinin kuruluşunu, organlarını, yönetimini, görev, yetki ve sorumlulukları
ile çalışma usul ve esaslarını düzenleyen 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu 22/02/2005
tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanunla birlikte 13 Mart 1329 tarihli İl Özel
İdaresi Kanunu ile bu Kanunun ek ve değişiklikleri yürürlükten kaldırılmıştır. Kanunun 6.
Maddesi gereğince il özel idaresi, belediye sınırları dışındaki kanalizasyon hizmetlerini
yapmakla görevli ve yetkilidir.
Önceki yıllarda ise bu hizmetler 09/05/1985 tarihli ve 3202 sayılı Köy Hizmetleri
Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun gereğince Köy Hizmetleri Genel
Müdürlüğü ve taşra teşkilatı ile yerine getirilmekteydi. 13/01/2005 tarihli ve 5286 sayılı Köy
Hizmetleri Genel Müdürlüğünün Kaldırılması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması
Hakkında Kanun ile köy ve bağlı yerleşim birimlerinin kanalizasyon tesislerinin inşaatı
Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanun olarak adı değiştirilen Kanun kapsamında
kalmıştır.
Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü döneminde şebekeli içmesuyu hizmetine kavuşan
köylerde atıksu sorunu ortaya çıkmış ve kanalizasyon hizmetleri yapılmaya başlanmıştır.
Bu seminer notu Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü'nün son yılları olan 2002, 2003 ve 2004
yıllarında gerçekleştirilen Kanalizasyon Projesi Hazırlama ve Doğal Arıtma Projesi hizmet
içi eğitim seminerleri kapsamında hazırlanan notlardan güncellenerek hazırlanmıştır. Bu
dönemde Türkiye'de şebekeli içmesuyuna sahip köylerin nüfusunun toplam köy nüfusuna
oranı yaklaşık %60 civarındaydı. Buna karşılık kanalizasyon şebesine sahip köylerin
nüfusunun toplam köy nüfusuna oranı ise sadece % 14 civarındaydı.
Kırsal alanda kanalizasyon hizmeti yerleşim alanlarında genelde ihmal edilen bir
konu olmakla birlikte toplum sağlığı için çok önemlidir. Diğer taraftan kanalizasyon
hizmetlerinin arıtma tesisleri ile sonlanmaması ise ciddi cevre sorunlarına yol açmaktadır.
Dünyada modern anlamda ilk atıksu tesisinin 1842 yılında Hamburg’da inşa
edildiğini ve 1855’de Chicago’da ilk kanalizasyonun yapımına başlandığı, arıtma
tesislerinin yapımının ise 1870 yılına kadar uzadığını düşünürsek bu konuda özellikle
belediye sınırları dışında kalan yerleşim yerlerinin çağın gerisinde kaldığını söyleyebiliriz.
Mersin İl Özel İdaresi gerek Köy Hizmetleri'nden gelen tecrübesi ve özellikle çevre
mühendisi personeli ile sahip olduğu potansiyelini etkin ve verimli olarak kanalizasyon
hizmetlerine yönlendirilmesiyle bu konuda en başarılı iller arasında yer alacağından
şüphem yok.
Meslektaşlarıma bu konuda yürekten güveniyor, başarılar diliyorum.

Yılmaz KİLİM
Çevre Yüksek Mühendisi
ÇEVRE KİRLENMESİ
Canlı varlıklara tesir eden dış etkilerin tümüne çevre adı verilir. Hava, su, toprak,
bitki örtüsü, hayvanlar ve yaşadığımız gezegen üzerinde veya dışında olan, insanları
etkileyen her türlü nesne çevre kavramının içine dâhildir. Çevre için kesin bir sınır çizmek
çok zordur. Bunun yanında çevre denildiğinde “biyosfer” kavramı da kullanılır. Biyosfer, yer
kürenin yüzeyi ve onu çevreleyen atmosferden oluşur.
Bütün insanların kirlenmemiş, temiz bir ortamda yaşama arzuları doğuştan
getirdikleri bir özelliktir. Toplulukların bu arzuları doğrultusunda temiz bir çevrede faaliyet
göstermeleri en tabii haklarıdır ve hiç kimsenin dikkatsizlik, ihmal veya kasıtlı olarak bu
ortamı bozmasına izin verilmemelidir.
2872 sayılı Çevre Kanunu’nda da “Çevre: Canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini
sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları biyolojik, fiziksel, sosyal,
ekonomik ve kültürel ortamı ifa eder” şeklinde yer bulmuştur.
Kirlenmenin tamamen ortadan kaldırılması günümüzün modern medeniyetinin
elimine edilmesi demektir. Hiç kimse modern teknolojinin sağladığı konfordan vazgeçmek
istemediğinden de bu mümkün olamamaktadır.
Ekolojistler ise geniş bir görüş açısıyla, sistemin dengesini bozan her şeye kirletici
gözü ile bakmışlardır: “su ortamında yaşayan canlı türlerinde azalma meydana getiren ve
bazı türlerin kaybolması ile sistemin dengesini bozan her şey” veya “bir su yatağındaki
organizmalara kötü yönde tesir eden herhangi bir maddenin bu su yatağına girmesi”
şeklinde su kirliliğini tarif etmişlerdir. Eğer insanlar, uzun vadede günümüz medeniyetinin
ekolojik denge üzerindeki kötü etkilerini azaltıp eko-sistem ile bağdaştıramazlarsa
mücadelenin insanlar aleyhine kaybedileceği açıktır.
Mühendisler ise ekolojistlerin aksine, herhangi bir ortama verilen maddenin, ortama
girer girmez kötü bir tesir meydana getirmesi halinde kirlenmenin olduğunu kabul
etmektedirler. Mühendisler tarafından verilen bütün tarifler, insanları sosyal, sağlık ve
ekonomik olarak en uygun seviyede tutmak özüne sahip olmaktadır. Bu bakımdan
mühendisler, kirlenmeyi “insanların sebep olduğu kalite değişmeleri ile, suyun bugünkü
veya gelecekteki faydalı maksatlar için kullanılabilirliğine zarar verilmesi” olarak tarif
etmektedirler.
Bazı mühendisler, kirlenme kontrolünün de bir maliyeti olduğu için, temiz bir
çevreden temin edilebilecek faydanın, yol ve hastane yapımı vb.lerin yapılacak harcamalar
gibi düşünülmesini teklif etmişlerdir. Bu düşüncede, yine insanlara olan fayda üzerinde
durulmuş ve kirlenme kontrolü fayda/maliyet (F/M) oranına bağlanmıştır. F/M>1 ise kontrol
çalışmaları kabul edilir. F/M<1 ise proje kabul edilmez. Ancak çevre kirlenmesinin
önlenmesi ile elde edilecek faydanın ölçülmesi son derece güçtür. İnsan sağlığının ve
hayatının para ile ölçülmesi mümkün değildir.
Mühendisler tarafından “herhangi bir kaynağın faydalı kullanılabilirliğine yapılan
makul ölçüler dışındaki müdahale” şeklinde verilmiş olan kirlenme tarifi büyük ölçüde
benimsenmiştir. Bu tarife göre bir su yatağının, atık suların verildiği bir alıcı ortam olarak
kullanılması en büyük faydayı temin ediyorsa, böyle bir kaynağın balıkçılık veya su sporları
gibi başka maksatlar için kullanılmak istenmesi makul sayılmayacaktır. Bunun için
herhangi bir şekilde karara varabilmek için su, toprak ve atmosferin ne maksatlar için
kullanılacağının bilinmesi ve kaynaklarının sınıflandırılması gereklidir.
Çevre kirlenmesinde, üzerinde münakaşa edilen bir başka husus da kirletilmiş
kaynaklardan yeni kullanıcıların istifade etmek istemeleri halinde ortaya çıkan durumdur.
Sınırlı bulunan bir kaynağın yeni kimselere tarafından kullanılması ilave masrafı
gerektirecek veya daha önce kullananlar tarafından fazla kirletildiği için belki de hiç
kullanılamayacaktır.
16. yüzyıla kadar insanlar, gerek gıda maddeleri ve diğer ihtiyaç maddelerinin
üretiminde ve gerekse hastalıkların kontrol edilmesinde kullanılacak bilgi ve imkanlara

1
sahip değildi; bunun için salgın hastalıklar ve büyük kıtlıklar nüfus artışını sınırlandırıyordu.
Fakat sanayi devrimi ve yeni ilaçların icadıyla birlikte dünya nüfusu hızlı bir şekilde
artmaya başladı. Aşağıdaki grafikte dünya nüfusunun artışı görülmektedir. Bunun
sonucunda ise insan faaliyetleri sonucu ortaya çıkan kirleticilerin cins ve miktarları artarak
çeşitli şekillerde çevreye verilmeye başlandı. Bu kirleticiler, çevrenin doğal yapısını ve
ekolojik dengeyi bozdu veya değiştirdi. Bununla beraber dünya nüfusundaki artış
çevredeki bozulmanın tek sorumlusu değildir. Ekonomik bakımdan gelişmiş ülkelerde son
20-30 senelik zaman zarfında gerek mamul maddelerin ve gerekse de doğal varlıkların
kullanımı son derece artmıştır. Bir bakıma bugün, pek çok ülkedeki çevre kirlenmesi aşırı
tüketimden kaynaklanmaktadır. Nüfus artışının çevre kirlenmesi ve kaynak tüketimindeki
payı sadece %10 mertebesindedir. Dünya gelirinin %80’inin dünya nüfusunun %15’i
tarafından kullanılmakta olduğu düşünülürse, çevre kirlenmesinin nüfus artışından ziyade
tüketimin artmasından kaynaklandığı söylenebilir.

Şekil: Dünya nüfusundaki artış.

Tüketimdeki bu aşırılık, kaynakların bitirilişine kadar son bulmayacağa

benzemektedir. Ancak bunun kabul edilmesi de mümkün değildir. Bir çare olarak
tüketimdeki alışkanlıkların değiştirilmesi teklif edilebilir. Bugüne kadar doğal varlıkların
kullanılmasına bir sınır konmamıştır ve tüketimde dolayı da kimse bir şey ödememektedir.
Dolayısıyla buna bir çözüm aranmalıdır.
Çevre kirlenmesinin tarifinin zor olmasına rağmen yaşadığımız çevreyi sürekli
olarak bozma yolunda faaliyet gösterdiğimiz apaçık ortadadır. Bunun için tüketim
alışkanlıklarının değişmesi ve aşırı tüketimin kontrol altına alınması, kaynakların daha iyi
ve tekrar kullanma imkanlarının geliştirilmesi gerekmektedir. Bütün insanların, dünyamız
tamamen elden çıkmadan, çevreyi temiz tutma ve koruma ilkesi etrafında birleşmeleri
gereklidir.

SULARIN KİRLENMESİ
Yakın zamana kadar su kirlenmesinin incelenmesi sağlık açısından ele alınmıştır.
Gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler için bu fikir tazeliğini korumaktadır. Her şeyden
önce toplumların ihtiyacı olan sağlıklı, en azından sağlığa zarar vermeyecek içme ve
kullanma suyunun temin edilmesi gerekir. Nitekim gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan
hastalıkların % 80’i yeterli içme ve kullanma suyunun mevcut olmayışından
kaynaklanmaktadır. Bunu, kullanılmış suların uygun bir şekilde uzaklaştırılması ve diğer
çevre problemlerinin çözümü takip eder. Bugün, su kirlenmesi sadece sağlık tesirleri

2
yönünden değil, doğal varlıkların korunması ve en uygun bir şekilde kullanılmasının temini
yollarının araştırılması yönüyle de ele alınmaktadır.
Hidrosferde mevcut suyun kaynaklara göre dağılımı şöyledir:
Okyanus ve denizler %97
Göller, akarsular ve yeraltı suyu %2
Buzul ve kar şeklinde %1

a)Yüzey sularına 
(Akarsular, göller, denizler)
Atmosfer  Yağış    Buharlaşma  Atmosfer
b)Zemin yüzeyine 
(Kar, Yağmur)  
c)Yeraltı suyuna 

Atmosfer

Zemin Yüzeyi, Göller

Buz ve Kar Nehirler Yer altı Suyu

Okyanus

Sıvı
Buhar

Şekil: Hidrolojik çevrimin şematik gösterimi.

3
 Yağmur Bulutları

Bulut Teşekkülü

Yağmur
Kar

Bitkilerin Terlemesi
Süzülme Yüzey Buharlaşma
Akışı
Yeralt
ı Suyu
Seviye
si
Pınar Bataklık Deniz
Göl
Sızm Nehir Yeraltı Suyu
a

Şekil: Hidrolojik çevrim.

Kirlenmemiş Bir Suyun Fiziksel ve Kimyasal Yapısı

Suyun maksimum birim hacim ağırlığı +4 ºC dedir. Suyun bu özelliği donma sonucu
kayaların ayrışmasını, göllerin tabakalaşmasını ve soğuk mevsimlerde derin sularda su
canlılarının korunmasını temin eder.
Suyun vizkositesi yüksektir. Bu özellik süspansiyon halindeki katı maddelerin
taşınmasına ve çökelme sonucunda siltli ve killi toprakların oluşmasına neden olur.
Suyun kimyasal aktivitesi çeşitli metal tuzlarının ve gazların çözünmesine
elverişlidir. Çözünmüş haldeki besi maddelerini bitki ve hayvanlara taşırlar.
Kirlenmemiş bir su yatağı;
1. Dinlenme ve eğlenme için doğal bir ortamdır (rekreasyon),
2. Su canlıları için yaşama çevresidir (su bitkileri, zooplanktonlar, balıklar vb.),
3. Kontrol edilmesi gereken bir güç kaynağıdır,
4. Atıkların doğal tasfiyesini temin eden bir alıcı ortamdır,
5. İnsanlar için bir besin kaynağıdır.
Su ortamının bu özelliklerini koruyabilmek için kirletilmelerini önlemek gerekir.

Kirleticilerin Etkileri
Su kirlenmesinin başlıca kaynakları; evlerden gelen kullanılmış sular ile sanayi
kuruluşları tarafından su yataklarına verilen sıvı atıklardır. Bunların dışında, hidrolojik
havzadaki tarım alanlarından taşınan azot ve fosfor bileşikleri bakımından zengin sulama
suyu sızıntıları, erozyon toprakları taşıyan yağış suları, gemi söküm tesisleri, sahil
doldurmaları ve katı atık boşaltılması gibi kirletici kaynaklar da sayılabilir.

4

Kirletici Kaynağın Tipi
1) Doğal Kaynaklar
2) Tarımsal Kaynaklar
3) Kullanılmış Sular
4) Biriktirme Yapıları
5) Diğer Kaynaklar
Tablo: Kirletici Kaynakları
Kirleticinin Cinsi
Atmosfer kaynaklı kirleticiler
Çözünmüş mineraller
Çürümüş bitkiler
Yağış suları
Su ortamındaki canlıların aşırı büyümesi veya çoğalması
Toprak erozyonu
Hayvansal atıklar
Gübreler
Zirai mücadele ilaçları (pestisitler)
Kanalizasyon suları
Yerleşim yerlerinden gelen yağmur suları
Endüstriyel atıksular
Gemi atıksuları
Çökelen katıların sürüklenmesi
Oksijen yetersizliği
Maden işletmeleri
Çöp dökme yerleri

İNSAN SAĞLIĞA ETKİLERİ

(Alınan toplam kirleticilere bağlı)

Besinler Yoluyla
Hava Yoluyla
Ziraat, Madencilik, Sanayi,
Şehirleşme ve diğer faaliyetler

İnsan besini
Katı Atıklar Gaz Atıklar konsantrasyonundaki
artış

İKTİSADİ ETKİLER Sıvı Atıklar

Doğrudan Alınan Su Yoluyla

1. Balık miktarında
azalma
2. Tarım ürünlerinde Et Yiyenler
azalma Su Ortamındaki
3. Turizm potansiyelinin Kirleticiler
azalması
4. Denizcilik kayıpları Ot Yiyenler
5. Arazi kıymetinin
düşüşü
6. Ötrofikasyon ve su Zamanla Zamanla
imkanlarındaki kayıp Çürüme Çürüme Yok Alglerde, su
7. İçme ve kullanma suyu bitkilerinde,
arıtım maliyetinde ekinlerde sabit
maddelerin
artış. biyolojik
birikimi
Elde Edilen
Su Kalitesi

Şekil: İnsan ve Su Çevresi.

Su ortamındaki hayat, ortamdaki sıcaklığın, çözünmüş oksijen konsantrasyonunun,

pH değerinin, suyun renginin, askıdaki ve toplam katı madde konsantrasyonunun, toplam
alkalinitenin, besi maddesi konsantrasyonlarının, metal bileşiklerinin ve diğer fiziksel,
kimyasal ve biyolojik özelliklerinin etkisi altındadır.

5
 Bu parametrelerin üst sınırları ve bazı durumlarda da alt eşik değerleri bazı
organizmalar için uygun olmayan çevre şartlarını ortaya çıkarır. Bu özelliklere göre
ortamdaki organizmaların türleri ve türlerdeki sayıları azalıp çoğalabilir.
Herhangi bir kirleticinin belirli bir çevrede meydana getireceği etki büyük ölçüde,
kirleticinin içinde bulunduğu kullanılmış suyun miktar ve özellikleri ile boşaltıldığı alıcı su
ortamının hacim ve diğer karakteristiklerine bağlıdır. Kirleticiler, alıcı su ortamında estetik
kirlenmeye, zehirleyici bir reaksiyona veya su canlılarının yaşama şartlarını bozan taban
birikimine; biyolojik olarak ayrışarak veya çürüyerek aşırı oksijen tüketimine ve böylece de
su çevresinden faydalanan insan grupları ve diğer canlı hayatı için tehlikeli durumların
doğmasına neden olur.

Zehirli Kirleticiler
Ağır metaller veya diğer zehirli maddelerden bir veya birkaçını ihtiva eden
kullanılmış suların alıcı sulara verilmesi, bu ortamdaki organizmalar için zehirleyici etki
yapar ve ortamdaki canlı hayatını tehlikeye sokar. Kitle halindeki balık ölümleri çoğu
zaman zehirli maddelerin su yataklarına verilmesi neticesinde ortaya çıkmaktadır. Had
safhadaki zehirlenmeler, zehirleyici tesiri yüksek olan maddelerin düşük
konsantrasyonlarında veya zehirleyici etkisi az olan maddelerin yüksek
konsantrasyonlarında meydana gelebilir. Zehirleyici etkiler aynı zamanda kirleticilerle canlı
organizmaların temas süresine de bağlıdır.

Katı Maddeler
Çeşitli faaliyetlerle meydana gelen katı maddelerin su ortamına taşınması sonucunda:
1. Baraj göllerinde birikerek su depolama kapasitesi düşer,
2. Göl ve göletler dolar,
3. Su kanalları tıkanır,
4. Canlıların su ortamı bozulur,
5. Bulanıklılık artar, su yatağının rekreasyon amaçlı kullanımı ve fotosentetik aktivitesi
azalır,
6. Suyun faydalı kullanma imkanları azalır,
7. Su arıtma maliyeti artar,
8. Su yapıları, isale ve şebeke sistemleri zarar görür,
9. Pestisit, ağır metaller, zirai mücadele ilaçları gibi kirleticiler katı maddeler ile su
yatağına taşınır,
10. Hastalık yapan bakteri ve virüsler de aynı şekilde su ortamına taşınmış olur.
Çökebilen katı maddeler yüksek akışla uzun mesafelere taşınabilir. Ancak sonunda
nehir yataklarında, göletlerde, baraj gölleri veya tabii göllerde çökelerek birikir. Çökebilen
katı maddelere yer değiştiren toprak veya ana kitleden ayrılmış zerrecikler gözüyle
bakılabilir. Bu itibarla üst tabakadaki verimli topraklardan kopan parçalar çok küçük olup
uzun mesafelere taşınabildiği gibi su içerisinde uzun süre asılı halde kalabilir.
Askıdaki katı maddeler suyun bulanıklılığını artırdığından güneş ışınlarının su
bitkilerine ulaşmasını engeller. Bu olay sudaki çözünmüş oksijenin azalmasına sebep olur.
Ayrıca topraktaki mikroskopik maddeleri beraberinde taşır. Bu maddeler N, P, gübre
kalıntıları, pestisitler ve ağır metaller olabilir. Bu olay çeşitli yönlerden su kalitesini bozar ve
halk sağlığını tehdit eder.

Organik Maddeler
Organik veya biyolojik olarak ayrışabilen atıklar su yatağına girer girmez bakterilerin
hücumuna uğrarlar. Organik maddelerin ayrışmaları sırasında, sudaki hayat için çok büyük
öneme sahip olan çözünmüş oksijen kullanılır ve ortamın çözünmüş oksijen
konsantrasyonu azalmış olur. Ekonomik değeri olan su ürünleri ve sudaki arzu edilen
mikrobiyolojik hayatın büyük bir kısmı oksijene ihtiyaç gösterir. Su yatağına giren organik

6
maddelerin çok fazla olması halinde mevcut çözünmüş oksijenin tamamı kullanılarak
ortam anaerobik bir durum alabilir. Bu durumda sistemin ekolojik dengesi bozulur ve su
ortamındaki hayat büyük ölçüde etkilenir.
Organik maddelerin biyolojik ayrışmaları:
Bitkilerin büyümesi ve fotosentezin basit ifadesi,
Güneş Işığı
CO 2  H2 O  HCOH (Formaldeh it)  O 2 şeklindedir.
Besin Maddesi

Fotosentez ve solunumun şematik gösterimi ise aşağıdaki gibidir.

CO2
+ Karbonhidratlar
Su Fotosentez +
+ Mikroorganizmalar
Güneş Enerjisi (Özümleme) +
+ Oksijen
İnorganik Besin
Maddeleri (N,P vb.)

CO2
Karbonhidratlar Solunum +
+ Su
Oksijen Oksitlenme +
İnorganik Tuzlar

Fotosentezin daha karmaşık ifadesi ise şu şekildedir.

F
106 CO2  16 NO3  HPO4  122H2O  18 H  İz Elementler Enerji  C106H263O110N16P1  138 O2
S
Su yataklarına giren organik kirleticilerin biyolojik olarak ayrışması birbirinden farklı
iki tipten biri ile meydana gelmektedir:
1- Oksijenli (aerobik) ayrışma; burada sudaki çözünmüş oksijen kullanılır.

CO2 + NH3 + H2O + Kararlı Son Ürünler

Organik Madde + Bakteri + O2

Yeni Hücreler

CO2 ve su daima oksijenli ayrışmanın son ürünüdür. İkisi de kararlı ve düşük enerji
seviyesine sahiptir ve fotosentezde kullanılırlar. Ortamda kükürtlü bileşiklerin reaksiyona
girmeleri halinde en kararlı son ürün SO4 iyonudur. Benzer şekilde fosforlu maddelerin
ayrışması sonucu PO4 meydana gelir. Azotlu bileşiklerin ayrışması diğerlerine nazaran
biraz farklıdır. Kararlılığı gittikçe artan seri bileşikler yaparak neticede NO3 meydana gelir.

Organik Azot  NH 4 (Amonyum)  NO 2 (Nitrit)  NO 3 (Nitrat)

7
Azot bu farklı özelliğinden dolayı bazı hallerde kirlenme indikatörü olarak kullanılır.

2- Oksijensiz (anaerobik) ayrışma;

Yeni Hücreler
Organik Madde
+ Yeni Hücreler
Bakteri Alkol ve Asitler
+
Bakteriler
CH4+H2S+NH3+CO2+H2+Kararlı
Son Ürün

Böyle bir reaksiyonla ortaya çıkan son ürünlerin pek çoğu biyolojik olarak karasızdır.
Mesela CH4 gazı fiziksel olarak kararlı olmakla beraber biyolojik olarak ayrışabilir.

Sıcaklık Kirlenmesi
Sıcaklık, bir katalizör, bir müsekkin, bir hızlandırıcı, bir kısıtlayıcı, bir tahrik edici
veya bir öldürücü olarak su ortamındaki biyolojik hayatı etkileyen en önemli bir
parametredir. Su yataklarındaki sıcaklık, başta termik elektrik santralleri olmak üzere
muhtelif sanayi tesislerinin soğutma sularının deşarjı ile yükselir. Sıcaklığın değişmesi alıcı
su ortamının ekolojisini büyük ölçüde etkiler. Her mikroorganizmanın normal hayat
faaliyetlerini sürdürebildiği, gelişme ve büyümesini yapabildiği bir sıcaklık aralığı vardır. Bu
alt ve üst eşiklerin aşılması veya çok ani sıcaklık değişmeleri organizmalar için çok tehlikeli
olur.
Sıcaklık, su ortamındaki doğal süreçlerin en önemli düzenleyicisidir. Organizmaların
fizyolojik faaliyetleri ve diğer su özelliklerine karşı tavırları sıcaklığın değişmesinden
etkilenir. Su ortamındaki kimyasal reaksiyon hızları, enzimlerle ilgili faaliyetler, moleküllerin
hareketi ve canlı organları ile fizyolojik sistemler arasında bulunan membranlardaki
moleküller hareketler sıcaklığın birer fonksiyonudur.
Kimyasal reaksiyon hızları sıcaklıkla değişir ve genel olarak sıcaklıkla artar.
Gazların sudaki çözünebilirliği sıcaklıkla değişir. Çözünmüş oksijen konsantrasyonu
organik maddelerin ayrışmasıyla azalır; ayrışma hızı ise sıcaklığın yükselmesi ile artar ve
30 ºC de maksimum olur. Diğer çevre şartlarının uygun olması halinde sıcaklığın
artmasıyla bakterilerin çoğalma hızları da artar.

Yağlar
1- Serbest yağ ve emülsiyonlar alglerin ve fitoplanktonların üzerine sıvanarak onları
tahrip ederler,
2- Yağların bir tabaka halinde suyun yüzeyini kaplaması su ortamına havadan oksijen
girmesini önler,
3- Yağların bir kısmı doğrudan zehirleyici özelliğe sahiptir (fenoller gibi) ve
organizmaları zehirleyerek tahrip eder,
4- Yağlı sularda balıkların solungaçları ve vücutları yağa bulanarak soluk almaları
güçleşir ve neticede ölüme gidebilir.
5- Böyle sularda yaşayan balık ve midyeler ölmeseler bile yağın kokusunu ve tadını
adsorbe ettikleri için etlerinin kalitesi bozulur ve uzun süre yenmeleri mümkün
olmaz.

8
Besi Maddeleri (Nutrientler)
Canlıların organizmalarını yenilemeleri ve metabolizma faaliyetlerini devam
ettirebilmeleri için gerekli kimyasal maddelere besi maddesi (nutrient) adı verilir. Bu
maddeler, yeşil bitkiler (algler) tarafından çevreden temin edilir ve besi zincirinden geçerek
tekrar ortama bırakılır. Yüzey sularındaki mikroskobik bitkiler için gerekli olan besi
maddeleri:
1- Hücre teşkili ve enerji temini için gerekli olan canlı yapısının esasını teşkil eden
“biyojenik” maddeler (fosfor, azot, karbon vb.)
2- Canlı organizma ve faaliyetleri için gerekli olan eser halindeki maddeler.
olmak üzere iki grupta toplanabilir.
Ötrofikasyon, gerek doğal süreçler ve gerekse insan faaliyetleri sonucu, su
yataklarındaki mikroorganizmaları yemlemeye yarayan besi maddelerinin artması
manasında kullanılmaktadır. Ancak doğal süreçlerle meydana gelen beslenme son derece
yavaş cereyan ederken insan faaliyetleri sonucu ortaya çıkan yemleme bazen son derece
hızlı olmaktadır. Mevcut bilgilere göre oldukça hızlı akan akarsuların dışındaki su
yataklarında özellikle göl ve haliçlerde ötrofikasyona neden olan iki temel besi maddesi
“azot” ve “fosfor” bileşikleridir. Kullanılmış suların su yataklarına boşaltılması, alglerin
gelişmesi için esas besin olan bu maddelerin bol miktarda ortama verilmesi demektir.
Bunun sonucu su ortamındaki algler ve diğer mikroorganizmalar arzu edilmeyecek
miktarda çoğalarak suyun kalitesini bozarlar. Suyun tadı, kokusu ve rengi değişir. Su alma
yapıları, arıtma tesisleri ve sulama cihazları tıkanarak tam verimli çalışamazlar. Algler
ölmeye başlayınca, ayrışma için ortamdaki oksijen kullanılır. Diğer organizma ve
kirleticilerle birlikte ölen alg hücrelerinin çabuk ayrışması, koku ve H2s gazının ortaya
çıkmasına neden olur. Böyle bir su yatağı sahili yaşama ortamı bakımından da uygun
değildir. Böyel sahillerde yaşayanlarda beyaz benekler halinde cilt hastalıklarının
görüldüğü de bilinmektedir.
Organizmaların Kirlenme Üzerine Etkisi
Su çevresindeki kirlenmenin ortamdaki organizmalar üzerindeki etkisine karşılık,
organizmaların da kirlenme üzerine etkileri vardır. Organik atıklar özellikle besin maddesi
sağlayarak, bazı organizmaların kirlenmemiş su çevrelerine nazaran çok fazla artmasına
neden olur. Bu organik atıklar organizmalar tarafından parçalanarak kararlı bir duruma
getirilir.

KİRLETİCİ PARAMETRELERİN ÖZELLİKLERİ

Alıcı ortamda ve atıksularda kirletici parametrelerin hassas bir şekilde tayin
edilmesi;
1- Atıksuyun çevreye etkilerinin tespiti,
2- Arıtmada uygulanacak yöntemin seçimi,
3- Arıtma tesisinin veriminin tayin edilmesi ve
4- Su kirliliği kontrolü
İçin çok önemlidir.
Tüm kirletici özelliklerini incelemek bu çalışmanın amacı dışında olduğu için gerekli
kirletici parametrelerinin tanımlanması ve numune alma ve muhafaza yöntemleri hakkında
özet bilgi hazırlanmıştır. Söz konusu kirletici parametrelerin tayini “Standart Methods of the
Examination of Water and Wastewater” (APHA, AWWA, WPCF) adlı kitaptan temin
edilebilir.

Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ)

Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı ayrışabilen organik maddelerin aerobik şartlar altında
bakteriler tarafından ayrışıp sabit hale gelmeleri sürecinde bakteriler tarafından kullanılan
oksijendir. Diğer bir deyişle, kullanılan oksijen miktarı, kullanılan maddelerin miktarı ile

9
orantılı olduğundan BOİ organik maddeler miktarının tayini için kullanılan dolaylı bir yol
sayılabilir. Aerobik ayrışımı gösteren biyokimyasal reaksiyon şu şekilde yazılabilir.

Organik Madde  O 2  Mikroorganizma  CO 2  H 2 O  Daha Fazla Mikroorganizma  Sabit Madde

BOİ genellikle iki kademeye ayrılmaktadır. Birinci kademeli BOİ, karbon kökenli BOİ
olarak bilinir. Zamanla değişimi aşağıdaki bağlantı ile hesaplanabilir.
y1  L 0 (1  10 kt )
Burada,
y1= “t” anına kadar görünen birinci kademeli BOİ değeri
L0= toplam karbon kökenli BOİ
k= ayrışma katsayısı
t= zaman
olarak gösterilmiştir.

Atıklar alıcı ortamda 10-15 günden fazla kaldığı zaman ikinci kademeli BOİ
görülmeye başlar. Azot kökenli BOİ olarak da bilinen bu kademede su içindeki NH3 özel
bakterilerce NO2 ve NO3’e dönüştürülerek önemli derecede oksijen sarfına yol açarlar.
İkinci dereceli BOİ sırasında yer alan reaksiyonlar şu şekilde gösterilebilir.
NH 2  3O 2    2NO 2  2H   2H 2 O
Nitrosomon as

1
NO 2  O 2    NO 3
Nitrobakter

2
İkinci dereceli BOİ’nin zamanla değişimi
y 2  L n (1  10 k n t )
denklemi ile ifade edilebilir. Burada;
y2= t anına kadar görülen ikinci kademeli BOİ
Ln= toplam azot kökenli BOİ
kn= ikinci kademeli ayrışma katsayısı
t= zaman
olarak gösterilmiştir.
Toplam biyokimyasal oksijen ihtiacı ise
y=y1+y2
olarak hesaplanabilir.
BOİ değeri yukarıdaki denklemlerden görüldüğü gibi zaman göre değişmektedir.
Ancak bundan başka sıcaklık ve diğer bazı parametreler de BOİ değerini etkilemketdir. Bu
nedenle BOİ değerinin laboratuarda tayini standart şartlar sayılan ve 20 ºC sıcaklıkta
yapılır.

Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ)

Kimyasal oksijen ihtiyacı organik maddelerin dolaylı bir şekilde tayini için kullanılan
bir yöntemdir. Bu parametre ile organik maddeler, kimyasal stabilizasyonu için gerekli
oksijen miktarı cinsinden belirlenirler. Kimyasal stabilizasyon için yükseltgen olarak
potasyum dikromat, katalist olarak ise civa sülfat kullanılmaktadır. Okside olabilen organik
maddelerin miktarı reaksiyona giren potasyum dikromata orantılı olduğu için organik
madde miktarı kolaylıkla tayin edilebilir. Bu işlem sırasında aşağıdaki reaksiyon meydana
gelir.
ısı
C x H y O 2  Cr 2 O 7 2  Cr 3
 CO 2  H 2O
katalist
(organik madde) (civa sülfat)

10
 KOİ’nin BOİ’ye nazaran en önemli üstünlüğü kısa bir sürede tayin edilebilmesidir.
BOİ için 5 gün gerekmesine karşılık KOİ deneyi 3 saatte tamamlanabilir. Ancak KOİ
deneyinde biyolojik yollarla ayrışabilen ve ayrışamayan maddelerin ayırt edilmesinin
olanaksızlığı bu parametrenin en büyük dezavantajıdır.

Toplam Azot
Önemli bir besi maddesi olan azotun konsantrasyonu flora ve faunanın cins ve
miktarını önemli bir şekilde etkilemektedir. Sahillere arıtılmadan akıtılan atıksular daha
ziyade akıntıların az olduğu bölgelerde denizdeki azot miktarını artırmakta, bu ise denizin
prodüktivitesini etkilemektedir. Bunun sonucunda denizin ışık geçirgenliği azalmakta ve
estetik açıdan olumsuz etkileri olmaktadır. Hatta bazı yerlerde ötrofik şartlar dahi meydana
gelebilmektedir. Atıksuların arıtılmadan akıtıldığı deşarj noktalarında genel olarak yosunlar
artmakta, midye yatakları meydana gelmektedir. Böylece bu alanlar yüzmek amacıyla
fazla kullanılamamaktadır.
Atıksuda bulunan azot miktarı biyolojik arıtmayı etkileyen önemli bir parametredir.
Yokluğu halinde arıtmayı sağlayan bakterilerin üremesi gerçekleşmeyeceği için özel olarak
azot eklenmesi söz konusu olmaktadır.

Toplam Fosfor
Önemli bir diğer besi maddesi olan fosfor bileşikleri de azot bileşikleri gibi yukarıda
bahsedilen etkilere sahiptir.

ÖRNEK ALMA VE SAKLAMA YÖNTEMLERİ

Bir örneğin analizinde deney sonuçlarının doğruluğu kadar örneğin de doğru
yöntemlerle alınıp saklanması önemlidir. Örnekler çok değişik maksatlar için toplandığında
örnek toplama yöntemleri de çok farklıdır.
Örnek hacmi bütün deneylerin yapılabilmesi için gereken miktarda olmalıdır. Bu
hacmin örneğin laboratuara kolay taşınabilmesi için mümkün olduğu nispette az olmasına,
fakat örneğin, örnek alınan ortamın tipik karakteristiklerini taşımasına dikkat edilmelidir.
Aynı zamanda örneğin alınmasından deneylerin yapılmasına başlanana kadar örneğin
karakteristiğinde değişik olmamasına özen gösterilmelidir.
Su ve atıksu çalışmalarından genellikle örnek alma yöntemi laboratuar
elemanlarınca tespit edilir. Yukarıda da bahsedildiği gibi örnek, örnek alınan ortamın tüm
özelliklerini gerçekçi bir biçimde yansıtmalıdır. Fakat şunu da unutmamak gerekir ki örnek
alınan ortam karakteristiği zaman, alan, derinlik ve bazen akış hızı ile değişmektedir.
Örnek laboratuarca tespit edilen yöntemle alınmalı ve bozulup kirlenmeden
laboratuara getirilmelidir. Örnek alınacak şişe örnek suyu ile 2-3 kez çalkalanmalıdır. Bazı
ortamlarda örnek alınacağı zaman örneğin ortamın bütün karakteristiklerini taşıyabilmesi
için belirli aralıklarla değişik noktalardan alınarak kompozit örnek hazırlanması
gerekmektedir. Örnek toplama yöntemleri lokal şartlara ve aranacak parametrelere bağlı
olarak çok değiştiğinden her ortama tatbik edilebilecek genel bir yöntemin detaylı olarak
verilmesi mümkün değildir. Bazen tek bir kompozit örneğin analizini yapmaktansa, değişik
zamanlarda değişik noktalardan örneklerin analizini yapmak daha doğru sonuçlar
vermektedir.
Örnek alınan yerin bütün özellikleri saptanmalı ve mümkünse örnek alma noktaları
harita üzerinde iyice belirlenmelidir. Örnek alınan yerin aşağıdaki özelliklerinin saptanarak
örnek şişesinin üzerine yapıştırılacak etiketi yazılması ve ayrıca başka bir yere
kaydedilmesi gereklidir.
a) Örnek alınan yerin adı,
b) Örnek alınan yerin mevkii,
c) Örnek alma noktası,

11
 d) Örnek alma tarihi ve saati,
e) Su sıcaklığı,
f) Deşarj veya diğer bir karışım yerinden alınıyorsa özellikleri,
g) Akım durumu,
h) Hava koşulları,
i) Örnek alma yeri civarındaki su kalitesinde etkili olabilecek endüstriyel tesisler vs.,
j) Örneği alan kişi.

Örnek Toplama Yöntemleri

a) Anlık Örnek
Belli bir yerden bir örnek alındığı zaman örnek sadece o yerin o andaki
kompozisyonunu belirtir. Bununla beraber ortam büyük bir su kütlesi ve zamanla değişken
olmayıp, oldukça uzun bir süre için sabitse bu örneğin daha uzun bir zaman için daha
büyük bir su kütlesini temsil ettiği söylenebilir. Bu durumlarda ortamdan sadece bir tane
anlık örnek almak yeterlidir. Bazı yüzeysel sular ve atıksu deşarjları bu tip ortama örnek
olarak gösterilebilir.
Ortamın sabit olmayıp, zamanla değişken olduğu durumlarda ise belirli aralıklarla
anlık örnek alınır ve her bir örnek ayrı ayrı analiz edilir. Bu durumda ortamın ne kadar
değişken olduğu da anlaşılabilir. Örnek alma sıklığı ortamın değişkenliğine göre 5
dakikadan birkaç saate kadar değişebilir.
Ortamın karakteristiği zamanla değil de mekanla değişiklik gösteriyorsa, örnekleri
değişik noktalardan almak gerekmektedir.
Atıksu çamurlarından, çamur seddelerinden ve çamurdan örnek alınırken dikkatli
olunmalıdır. Belirli bir yöntem önerilmemekle beraber alınan örneğin tipik olmasına özen
gösterilmelidir.

b) Kompozit Örnek
Kompozit örnek dediğimiz zaman genellikle aynı noktadan değişik zamanlarda
alınan anlık örneklerin debilerine orantılı olarak karıştırılıp hazırlanan örnekler
anlaşılmaktadır. Bu tip hazırlanan örnekte parametrelerin ortalama konsantrasyonu
kolayca izlenebilir ve bu ortalama konsantrasyon bir atıksu arıtma tesisinin verimini
hesaplamakta kullanılır. Bu şekilde laboratuarlarda çok sayıda örnek analizi yapılarak
toplam ve ortalama sonuçların hesaplanmasına gerek kalmamış olur.
Örneğin bekleme süresi içinde değişmeye uğrayabilecek olan parametrelerin
tayininde kompozit örnekler kullanılmamalı, bu parametreler örnek toplanır toplanmaz,
eğer mümkünse örneğin alındığı yerde tayin edilmelidir. Çözünmüş gazlar, bakiye klor,
çözünebilen sülfit, sıcaklık ve pH hemen tayini yapılması gereken parametrelerden
birkaçıdır. Çözünmüş oksijen pH, sıcaklık gibi parametrelerin değişmesi demir, mangan,
alkalinite veya sertlik gibi parametrelerin de değişmesine neden olur. Aynı noktadan
değişik zamanlarda alınarak hazırlanan karışımlarda sadece örneğin bekletilmesiyle
değişmeyen parametrelerin tayini yapılmalıdır.
Toplanan örneklerin akış hızına orantılı hacimlerinde hazırlanması tercih edildiği gibi
bazen de bu şarttır. Kanalizasyon, çıkış suları ve atıksuların analizi için 2-3 litrelik örnek
yeterlidir.
Sürekli örnek almak için otomatik örnek alma gereçlerinin de mevcut olmasına
rağmen örnek aşağıda anlatılan şekilde saklanmadıkça kullanılmamalıdır. Örnek alacak
gereç ve şişeler hergün iyice temizlenmelidir.

c) Entegre Örnekler
Bazen aynı anda veya birbirine çok yakın zamanlarda değişik noktalardan anlık
örnekler alınır ve bunlardan karışımlar hazırlanır. Genişlik ve derinlikle karakteristiğinde
değişiklik gösteren nehirlerden bu tip örnek almak gereklidir. Burada ortalama

12
kompozisyonu bulmak için birçok noktalardan alınan örnekler akış hızlarına (debilerine)
orantılı olarak karıştırılarak kompozit örnek hazırlanır. Birçok atıksu birleştirilerek tek bir
arıtma sistemine tutulacaksa yine bu tip örnek hazırlamak gerekmektedir. Bu tip hazırlanan
örneğin analizinden çok faydalı bilgiler elde etmek mümkündür.

Örneğin Saklanması
Evsel atıkları, endüstriyel atıkları ve tabii suları hiçbir değişikliğe uğramadan
saklamak, örneğin içeriği ne olursa olsun, onun içindeki bütün maddelerin değişikliğe
uğratmadan saklamak mümkün değildir. Örneklerde bazı saklama teknikleri uygulanarak
örneğin toplanmasından sonra oluşacak biyolojik ve kimyasal değişiklikler yavaşlatılabilir.
Bu bekleme sırasında örnekteki bazı elementler diğerlerinden daha fazla etkilenir,
değişikliğe uğrarlar. Bazı katyonlar cam eşyanın cidarında adsorpsiyonlanarak
kaybolabilirler. Alüminyum, kadmiyum, krom, bakır, demir, kurşun, manganez, gümüş ve
çinko bunlardan bazılarıdır. Bu nedenle metallerin analizi için örnekler ayrı bir temiz şişeye
alınmalı ve nitrik asitle pH’ı 2.0’nin altına düşürülerek metallerin cam kabın cidarlarına
yapışması ve çökelmesi minimuma indirilmelidir.
Örneğin sıcaklığı ve pH’ı çok çabuk oldukça önemli miktarda değişebilir, çözünmüş
gazlar (oksijen, karbondioksit) ise hemen hemen tamamen kaybolur. Sıcaklık, Ph ve
çözünmüş gazlar hemen sahada tayin edilmelidir. pH-alkalinite-karbondioksit dengesindeki
değişme ile kalsiyum karbonat çökelmekte, bunun sonucu olarak da kalsiyum ve toplam
sertlik değerleri düşük çıkmalıdır.
Demir ve manganez düşük valanslı durumlarında kolayca çözünebilmekte, buna
karşın yüksek valanslı durumlarında ise oldukça sabittirler. Bundan dolayı bu katyonlar
çökelirler ve çözünürler. Mikrobiyolojik faaliyetler ise örneğin birçok parametresinin
değişmesine sebep olurlar. Bunlar nitrat-nitrit-amonyak miktarının değişmesi, fenol ve BOİ
miktarının düşmesi, sülfatın sülfite indirgenmesi gibi değişikliklerdir. Sülfit, demir (II), iyot
ve siyanür oksidasyon sonucu kaybolur. Renk, koku ve bulanıklık parametreleri bekleme
esnasında değişikliğe uğrarlar. Sodyum, boron, silisyumdioksit (SiO2), cam kaptan
etkilenirler. Krom (Cr+6) kromik iyonuna indirgenir.
Örnekte oluşan biyolojik değişmeler ise elementlerin oksidasyon durumlarını
etkilerler. Herkesçe bilinen azot ve fosfat döngüleri, örnek içerisindeki biyolojik
değişmelerden dolayı oluşan bir durumdur.
Örneğin koruma ve saklama şartlarını bütün değişmeleri önleyecek şekilde kesin
olarak belirlemek imkansızdır. Bu önlemler daha ziyade analistin tecrübesine
bırakılmalıdır.

a) Örnek toplandığı andan analizin yapılmasına kadar geçen zaman

Örnek toplamasından analizin yapılmasına başlanana kadar geçen zaman ne kadar
kısa olursa, analiz sonuçları o kadar fazla güvenilir olmaktadır. Bazı parametrelerle fiziki
değerler için analizin hemen yapılması gereklidir.
Örnek toplandığı andan analizin yapılacağı ana kadar örneğin ne kadar zaman
bekletilebileceğini kesin olarak söylemek imkansızdır. Bu örneğin karakterine, tayin
edilecek parametrelere ve örneği saklama şartlarına bağlıdır. Mikroorganizmaların
teşekkül edip büyümesi ile örnekte meydana gelen değişiklikler örnek karanlıkta ve düşük
sıcaklıkta saklanarak önlenmektedir. Analiz sonuçları rapor edilirken örneğin ne kadar
bekletildiği ve eğer koruyucu kullanıldı ise hangi koruyucunun kullanıldığı rapora
yazılmalıdır.

b) Örneği koruma yöntemleri

Örneklerin korunması oldukça zordur, çünkü örneğin içeriğini korumak için
kullanılan koruyucu maddeler ne olursa olsun bazı deneyleri ters etkilemektedir. Bu
nedenle en ideali, örneğin alınır alınmaz analizinin yapılmasıdır. Analizin hemen

13
yapılmadığı durumlarda örneğin bir sonraki güne kadar düşük sıcaklıkta (+4 ºC)
saklanması beklide en iyi yöntemdir. Ancak yapılacak deneye ters bir etkisi olmayacaksa
kimyasal koruyucu maddeler de kullanılır. Bu maddeler kullanılacaksa, koruyucu örnek
alınır alınmaz, direkt olarak örnek şişesine konulmalıdır ki toplanmış olan örneğin hepsi
toplanır toplanmaz muhafaza edilmeye başlanmış olsun. Aynı kimyasal madde bütün
parametrelerin saklanması, muhafaza edilmesi için kullanılamaz; bu nedenle hangi
deneyler yapılacaksa o parametrenin muhafaza edilmesi için gerekli olan kimyasal madde
kullanılmalıdır. Örnekteki askıdaki maddeleri tam olarak muhafaza edecek herhangi bir
kimyasal madde veya yöntem yoktur. Koruyucu olarak birçok deneye ters etkisi
olduğundan formaldehit kesinlikle kullanılmamalıdır.
Saklama yöntemleri oldukça kısıtlı olup, genellikle biyolojik faaliyeti, kimyasal
bileşiklerin faaliyetini durdurmak, ve elementlerin buharlaşamasını önlemek için
kullanılmaktadır.
pH’ı kontrol edebilmek ve kimyasal faaliyetleri durdurmak için soğukta muhafaza
etmek ve dondurmak gibi saklama yöntemleri kullanılmaktadır. Saklama yöntemleri detaylı
olarak tabloda verilmektedir.

14
 Tablo: Atıksu Örneklerinin Saklanması
Minimum
Örnek Maksimum Örnek
Ölçülecek Hacmi Saklama Saklama Toplama
Parametre (ml) Süresi Koruyucu Sıcaklığı Kabının Cinsi Diğer Bilgiler
Azot
Amonyak 500 Mümkün 0.8 ml 4 ºC Polietilen veya Analizden önce NaOH veya KOH ile
Azotu olan en kısa H2SO4/litre cam nötrleştirilmesi
zamanda örnek
Nitrat 100 Mümkün 0.8 ml Donma Polietilen veya Analizden önce pH=7’ye ayarlanmalı
olan en kısa H2SO4/litre noktasının cam
zamanda örnek hemen üstünde
Nitrit 100 Mümkün a) 40 mg 4 ºC Polietilen veya Koruyucu olarak asit kesinlikle
olan en kısa HgCl2/litre cam kullanılmamalı
zamanda örnek
b) - -20 ºC
BOİ 1000 24 saat (6 - 4 ºC Polietilen veya Örnek alma şişeleri ağzına kadar
saati cam tamamen doldurulmalı ve ağzı sıkıca
geçmemesi kapatılmalı
tercih edilir.)
Fosfor 100 Örnek alınır 40 mg -10 ºC HNO3 veya Cam eşya, içinde sülfat bulunan
alınmaz HgCl2/litre sıcak seyreltik deterjanla yıkanmalı.
süzülmeli örnek HCl ile Çözünmüş fosfatlar süzülerek hemen
yıkanmış cam ayrıştırılır.
Katı Madde 100 - - - Polietilen veya -
borosilikatlı
cam
KOİ 100 Mümkün H2SO4 ile - Polietilen veya Örnek alma şişeleri ağzına kadar
olan en kısa pH≤2’ye cam tamamen doldurularak ağzı sıkıca
zamanda ayarlanmalı kapatılmalı
pH - Hemen - - Polietilen veya -
borosilikat cam
YASAL VE TEKNİK DÜZENLEMELER
Belediye sınırları dışındaki yerleşim yerleri için kanalizasyon hizmetlerinin
yürütülmesinde uyulması gereken bazı yasal ve teknik düzenlemeler bulunmaktadır.
Burada belediye sınırları dışındaki yerleşim yerleri için birçok idari ve teknik
düzenlemelerden söz etmek yerine doğrudan kanalizasyon ve atıksu arıtma konusuna
yer veren düzenlemeler ele alınacaktır.

2872 Sayılı Çevre Kanunu

11/8/1983 tarihli ve 18132 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren
2872 sayılı Çevre Kanunu son olarak 13/5/2006 tarih ve 26267 sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanan 5491 sayılı Çevre Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile
değişikliğe uğramıştır.
Kanunun 9 uncu maddesinde çevrenin korunması amacıyla; “Alıcı su ortamlarına
atıksu deşarjlarına ilişkin usûl ve esaslar Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.”
hükmüne yer verilmiştir. Ayrıca 11 inci maddede “Atıksuları toplayan kanalizasyon
sistemi ile atıksuların arıtıldığı ve arıtılmış atıksuların bertarafının sağlandığı atıksu
altyapı sistemlerinin kurulması, bakımı, onarımı, ıslahı ve işletilmesinden; belediye ve
mücavir alan sınırları dışında iskâna konu her türlü kullanım alanında valiliğin
denetiminde bu alanları kullananlar sorumludur.” hükmü yer alır.

3202 Sayılı Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanunu

22/5/1985 tarih ve 18761 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 3202 sayılı Köy
Hizmetleri Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun adı 5286 sayılı
Kanun ile Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanun olarak değiştirilmiş, Kanunda birçok
değişiklik yapılarak Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün faaliyetlerine son verilmiştir.
3202 sayılı Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanununun 2-d maddesinde “Köy
ve bağlı yerleşim birimlerinin yol, su, elektrik, kanalizasyon tesislerinin inşaatı, bakımı,
onarımı, geliştirme ve işletme hizmetlerini düzenlemek üzere gerekli tedbirleri almak,
bakım, onarım, işletme ve geliştirme hizmetlerine ait esasları tespit etmek ve yürütmek”
köye yönelik hizmetler arasında sayılmıştır.
Kanunda yer alan Ek Madde 2 “Bu Kanunda belirtilen hizmetler, İstanbul ve
Kocaeli illeri dışında il özel idarelerince, İstanbul ve Kocaeli illerinde ise il sınırları
dahilinde yapılmak üzere büyükşehir belediyelerince yerine getirilir.” demektedir.

5302 Sayılı İl Özel İdaresi Kanunu

5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu 4/3/2005 tarihli ve 25745 sayılı Resmi
Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanun 13 Mart 1329 tarihli İl Özel İdaresi
Kanunu ile ek ve değişikliklerini yürürlükten kaldırmıştır.
Kanunun 6-b maddesi belediye sınırları dışında kanalizasyon hizmetlerini il özel
idaresinin görev ve sorumlulukları arasında saymıştır. Bu hizmetleri yapmakla görevli ve
yetkili ilan etmiştir.

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği

Su ortamlarının kalite sınıflandırmaları ve kullanım amaçlarını, su kalitesinin
korunmasına ilişkin planlama esasları ve yasaklarını, atıksuların boşaltım ilkelerini ve
boşaltım izni esaslarını, atıksu altyapı tesisleri ile ilgili esasları ve su kirliliğinin
önlenmesi amacıyla yapılacak izleme ve denetleme usul ve esaslarını kapsayan Su
Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği 31/12/2004 tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanmıştır. Bu Yönetmelik ile daha önce yürürlükte olan 4/9/1988 tarihli ve 19919
sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği yürürlükten
kaldırılmıştır.

16
Yönetmeliğin 4 üncü maddesinde;
a) Su kirliliği kontrolu açısından her tür kirletici kaynağın bir izin belgesine bağlanması,
b) Evsel kaynaklı atıksular için, konuta giren temiz su miktarının atıksuya eşit olması,
c) Kıta içi yüzeysel suların, yeraltı sularının ve deniz sularının çeşitli kullanım
amaçlarına göre sınıflandırılmasını sağlayacak su kalite kriterleri çerçevesinde su
kirliliğinin en yoğun olduğu bölgelerin saptanması, su kaynaklarının en uygun
kullanımlarının sağlanması çalışmalarını yapmak/yaptırmak ve alınacak tedbirlerin
önceliklerinin belirlenmesi,
d) Atıksu miktarını ve atık sudaki atık konsantrasyonunu en aza indirerek kirliliği
kaynağında önleyecek teknoloji ile üretim yapılması,
e) Atık su arıtımında teknik ve ekonomik açıdan uygun arıtma yöntemlerinin seçilmesi,
f) Benzer nitelikte atıksu üreten endüstriler ve yerleşimler için ortak atıksu arıtma tesisi
kurulması,
g) Ötrofik olduğu belirlenen veya ötrofikasyon riski olan doğal ve yapay göl, gölet, koy,
körfez gibi hassas su alanlarına yapılacak deşarjlarda azot ve/veya fosfor gideriminin
yapılması,
h) Su ürünleri istihsal alanlarının korunması için gerekli tedbirlerin alınması,
ı) Bu Yönetmelikte tanımı yapılmış olan özel çevre koruma bölgeleri için standart
listelerinde ayrıca alıcı ortam standardı verilmemiş olmakla beraber; Yönetmelikte
verilmiş olan su ortamları kalite sınıflandırma listelerinde her grup için ayrı ayrı olmak
üzere en yüksek kaliteli sulara ait kalite parametrelerine uyulması ve özel tedbirler
alınması,
j) Atık suların arıtılmadan alıcı ortama verilmesi yasak olup, arıtılmış atık suyun
verileceği alıcı ortam için belirlenmiş kalite standartlarının olumsuz yönde
etkilenmemesini esasa bağlar.

Yönetmelikte evsel nitelikli atıksular için deşarj standartları 32 nci maddede

düzenlenmiştir. 32 nci maddede evsel nitelikli atıksu kaynaklarından doğrudan ve/veya
kentsel arıtma tesislerinden arıtılmış olarak çıkan suların alıcı ortama deşarjında istenen
standart değerlerin Yönetmeliğin ekinde yer alan Tablo 21’de olduğunu, nüfusu
2000’den az olan yerleşim yerlerinin evsel nitelikli atıksuları için, yerleşim yerinin İl
Çevre ve Orman Müdürlüğünce uygun görülecek arıtma ve/veya bertaraf yöntemleri
uygulanacağını belirtir.
Yönetmelik eklerinde yer alan Tablo 21’deki deşarj standarları ise şöyledir:

TABLO 21: EVSEL NİTELİKLİ ATIK SULARIN ALICI ORTAMA DEŞARJ STANDARTLARI
(Değişik:RG-13/2/2008-26786)
Tablo 21.1: Sektör: Evsel Nitelikli Atıksular*
(Sınıf 1: Kirlilik Yükü Ham BOİ Olarak 5-120 Kg/Gün Arasında, Nüfus =84- 2000)
KOMPOZİT KOMPOZİT
PARAMETRE BİRİM NUMUNE NUMUNE
2 SAATLİK 24
SAATLİK
BİYOKİMYASAL OKSİJEN (mg/L) 50 45
İHTİYACI (BOİ5)
KİMYASAL OKSİJEN (mg/L) 180 120
İHTİYACI (KOİ)
ASKIDA KATI MADDE (mg/L) 70 45
(AKM)
pH - 6-9 6-9
* Köyler için tabloda verilen deşarj limitleri yada parametreler için en az %60 arıtma verimi
uygulanacaktır

17
 (Değişik:RG-13/2/2008-26786)
Tablo 21.2: Sektör: Evsel Nitelikli Atıksular
(Sınıf 2: Kirlilik Yükü Ham BOİ Olarak 120-600 Kg/Gün, Nüfus = 2000-10000)
KOMPOZİT KOMPOZİT
PARAMETRE BİRİM NUMUNE NUMUNE
2 SAATLİK 24 SAATLİK
BİYOKİMYASAL OKSİJEN (mg/L) 50 45
İHTİYACI (BOİ5)
KİMYASAL OKSİJEN İHTİYACI (mg/L) 160 110
(KOİ)
ASKIDA KATI MADDE (AKM) (mg/L) 60 30
pH - 6-9 6-9

Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği

Kentsel atıksuların toplanması, arıtılması ve deşarjı ile belirli endüstriyel
sektörlerden kaynaklanan atıksu deşarjının olumsuz etkilerine karşı çevreyi korumak
amacıyla 8/1/2006 tarih ve 26047 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.
Yönetmelik, kanalizasyon sistemlerine boşaltılan kentsel ve belirli endüstriyel
atıksuların toplanması, arıtılması ve deşarjı, atıksu deşarjının izlenmesi, raporlanması
ve denetlenmesi ile ilgili teknik ve idari esasları kapsamaktadır.
Yönetmeliğin 7 nci maddesi kanalizasyon sisteminin tasarımının, inşasının ve
bakımının kentsel atıksu hacmi ve karakterizasyonunu dikkate alacak, toprağa
olabilecek sızıntıları, infiltrasyonu önleyecek ve sel suyuna bağlı kirlenmeyi sınırlayacak
şekilde ilave masraflar gerektirmeyen en iyi teknik bilgi ve birikimler ile yapılmasını
esasa bağlamaktadır.

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Havzalarda Özel Hükümler Belirleme

Çalışmalarına İlişkin Usul ve Esaslar Tebliği
Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’nin 16 ncı maddesi hükmü çerçevesinde,
havzanın fiziki ve teknik özelliklerinin bilimsel çalışmalar ile değerlendirilmesi, koruma
alanları ve koruma esaslarının belirlenmesine yönelik yapılacak olan çalışmayı ve bu
çalışmaya ilişkin usul ve esasları düzenleyen Tebliğ 30/6/2009 tarih ve 27274 sayılı
Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği İdari Usuller Tebliği

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğinin öngördüğü sorumluluk, izin alma esasları ile
ilgili idari usul ve uygulamaları düzenlemek amacıyla 10/10/2009 tarih ve 27372 sayılı
Resmi Gazete’de yayınlanan Tebliğ alıcı ortama her türlü kentsel, evsel ve/veya
endüstriyel nitelikli atıksuların doğrudan deşarjı için izin alma esaslarını kapsamaktadır.

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Numune Alma ve Analiz Metodları Tebliği

Su ortamında kalitenin belirlenmesine, evsel ve endüstriyel atık suların atık su
altyapı tesislerine boşaltımında veya alıcı ortamlara deşarjda atık sulardan ve/veya su
ortamlarından sürekli ya da aralıklı olarak su numunelerinin alınmasına ve 31/12/2004
tarihli ve 25687 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ilgili
hükümleri gereğince denetimi öngörülen kalite parametrelerinin ölçüm/analiz
metodlarına ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla 10/10/2009 tarih ve 27372 sayılı
Resmi Gazete’de yayınlanan Tebliğ, numune alma ve saklama ilkelerini, numune
koruma tekniklerini, numune saklama metodlarını, atıksu analizleri için numune alma
esaslarını, yüzeysel ve yer altı suları ile denizlerden numune alma ve gemilerin sebep
olduğu kirliliğin tespiti için denizden ve gemilerden alınan numunelerin analiz esaslarını
kapsamaktadır.

18
Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği
Bu Tebliğ, yerleşim birimlerinden kaynaklanan atıksuların arıtılması ile ilgili atıksu
arıtma tesislerinin teknoloji seçimi, tasarım kriterleri, arıtılmış atıksuların
dezenfeksiyonu, yeniden kullanımı ve derin deniz deşarjı ile arıtma faaliyetleri
esnasında ortaya çıkan çamurun bertarafı için kullanılacak temel teknik usul ve
uygulamaları düzenlemek amacı ile hazırlanmış, 20/03/2010 tarihli ve 27527 sayılı
Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.
Tebliğ, atıksu arıtımı için uygulanabilir olduğu genelde kabul edilmiş metodları,
atıksu arıtma tesisi kapasitesinin belirlenmesi ve projelendirilmesine esas teşkil edecek
bilgileri, atıksu toplama sistemi bulunmayan yerleşim yerlerinin atıksu uzaklaştırmada
uygulayacağı teknik esasları, atıksu toplama sistemi bulunan yerleşim yerlerinde ise
değişik nüfus aralıklarına göre uygulanabilecek teknik esasları, dezenfeksiyon
yöntemlerini, derin deniz deşarj sistemlerini, arıtma çamurlarının işlenmesi ve bertarafı
ile arıtılmış atıksuların geri kazanımı ve yeniden kullanımı ile ilgili teknik esaslarını
içermektedir.

Kanalizasyon Projeleri Teknik Uygulama Şartnamesi

Mersin İl Özel İdaresi Köye Yönelik Hizmetler Daire Başkanlığı tarafından
hazırlanan Kanalizasyon Projeleri Teknik Uygulama Şartnamesi 2007 yılında
hazırlanmış olup halen yürürlüktedir. Hazırlanacak kanalizasyon projelerinde şartname
esaslarına göre hareket etmek gerekmektedir.

SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ
Su kaynaklarının korunması ve kirlenmesinin kontrol edilmesinde çevre
mühendisine ilk düşen iş, toplumun içme ve kullanma suyu ihtiyacının karşılanmasıdır.
Yakın zamana kadar su kolera, tifo ve dizanteri gibi salgın hastalıkların en büyük
taşıyıcısı olarak bilinirdi. Yerleşim yerlerine arıtılmış ve standartlara uygun yeteri kadar
içme ve kullanma suyunun temin edilmiş olması bu tip hastalıklar sonucunda meydana
gelen ölüm sayısını büyük ölçüde azaltmıştır.
Toplumun su ihtiyacını temin etmek için yapılacak çalışmalar kaynak seçimi ile
başlar. Su kaynağının seçiminde göz önünde bulundurulması gereken üç ana faktör:
1- Kalite
2- Miktar
3- Maliyet
Alternatif su kaynakları bu faktörler doğrultusunda değerlendirilerek en uygun
olanı seçilir. Ülkemizde içme ve kullanma suyu standardı TS 266 ile belirlenmiş
durumdadır. Sular-İnsani Tüketim Amaçlı Sular başlığını taşır. Ayrıca Sağlık Bakanlığı
tarafından 17.02.2005 tarih ve 25730 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan İnsani Tüketim
Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik “insani tüketim amaçlı suların teknik ve hijyenik
şartlarda uygunluğu ile suların kalite standartlarının sağlanması, kaynak suları ve içme
sularının ambalajlanması, etiketlenmesi, satışı, denetlenmesi ile ilgili usul ve esasları”
düzenlemeyi amaçlamaktadır.

19
Su Temini

Yüzeysel
Su Kaynağı

İsale Hattı

Pompa

Terfi Hattı

Kimyasal
Hızlı Karıştırıcı
Madde

Flokülasyon

Çökürtme Havuzu

Şebeke
Kum Filtresi

Klorlama Depo

Kullanılmış Suların Meydana Gelişi

Atıksu, binalarda ve sanayide kullanıldıktan sonra fiziksel, kimyasal ve biyolojik
özellikleri değişikliğe uğramış, serbest akışla hareket eden veya yağışlar sonucu
çevreye (çatı, sokak, vs.) düşerek kirlenen çevre ve insan sağılığına zarar vermeden
kanalizasyon sistemine ulaştırılması gereken sudur. Kaynaklarına göre atıksular evsel
ve endüstriyel atıksu olarak tanımlanır.
Kullanılmış su miktarı, genellikle yerleşim alanına getirilmiş su miktarının %
70’ine karşılık gelmektedir. Ancak, değişik miktarda yeraltı suyu ve yüzeysel sular da
kanalizasyon sistemine karışabildiğinden bu miktar farklılık gösterebilir.

Kullanılmış Suların Uzaklaştırılması

Atıksular özelliklerine ve meydana geliş şekillerine göre kabaca iki şekilde
değerlendirilirler: Atıksu karakteristikleri debi ve atıksu özellikleri ile ilgilidir. Bu
karakteristikler, yerleşim yerinde kullanılan su miktarı ile endüstriyel ve ticari faaliyetlere
sıkı sıkıya bağlıdır. Yağışlı havalarda önemli miktarda drenaj ve sızıntı suları kanallara
girer. Bu durum atıksuyun karakteristiklerini önemli derecede değiştirir.
1- Evsel nitelikli atıksular
2- Endüstriyel nitelikli atıksular

20
 Evsel atıksularda insan dışkıları, sabun, kir, yiyecek atıkları gibi sayısız maddeler
vardır. Bunlardan bir kısmı suda asılı halde, diğerleri ise suda çözünmüş veya koloidal
durumlarda bulunur.
Atıksuların uzaklaştırılması için
A- Kullanılmış suları toplayan tesisler,
B- Arıtma tesisleri,
C- Kullanılmış suları uzaklaştıran tesislerin inşası ve işletilmesi
gerekir ve bu yapıları meydana getiren sisteme de KANALİZASYON sistemi denir.

KANALİZASYON TESİSLERİ
Eğer kullanılmış suları toplayan tesisler; evsel atıksuları, endüstriyel atıkları ve
yağmurlardan meydana gelen akımı birlikte bir mecradan akıtıyorsa BİRLEŞİK sistem
mecraları denir. Eğer evsel pis suları endüstri artıklarını ayrı bir mecradan, yağmur
sularını da ayrı bir mecradan akıtıyorsa buna da AYRIK kanalizasyon sistemi denir.

Birleşik Sistem
Yerleşim yerlerinde yağmur suyu atıksuya nazaran çok fazladır. Evsel atıksu 1
birim ise, yağmur suyu 40-800 birim kadardır. Atıksu mecraları aslında küçüktür; fakat
sağanak yağmurlarından sonra mecra fazla yükleneceğinden, kanal enkesitleri çok kısa
bir sürede büyük çaplara ulaşır. Bu ise ekonomik olmadığı gibi, kurak havalarda akış
hızının düşük olmasına sebep olur ve çökeltiler meydana gelir. Kuru hava akışı atıksu
ve yeraltı suyundan oluşur. Karışık sistemlerde kanal enkesitini uygun bir değerde
tutabilmek için dolu savaklar inşa edilir.

Baca kapağı
Baca Temizleme
kapağı
Esas mecra

Ana mecra

Esas mecra C parçası

Yan veya tali

mecra
Yan mecra
Ana mecra

Fosseptik veya
arıtma tesisi
Evlerden

C parçası

21
 Şekil: Birleşik Sistem

Birleşik Sistemin Avantajları ve Dezavantajları:

 Yollarda yalnız bir kanal hattı döşenir.
 Evlerden yalnız bir bağlantı hattı gelir.
 Şiddetli yağmur esnasında caddelerdeki toz ve pislikler kanalizasyonla arıtma
tesisine gider. Ayrık sistemde ise bunlar nehirlere verilir.
 Ayrık sistemde, evlerden gelen kanallar bazen bilerek bazen bilmeyerek yanlış
kanala bağlanır, birleşik sistemde böyle bir problem yoktur.
 İşletme ve bakımı kolay ve gerekli kanal uzunluğu ayrık sisteme göre daha azdır.
 Birleşik sistemlerde bakım işleri fazla zorluk çıkarmaz. Yağmurla birlikte
kanallarda çöken atıklar sık sık temizlenir.
 Ayrık sistemde pis su kanalının bakımı daha zordur; suni olarak temizlenmesi
gerekir.
 Dar sokaklarda trafiği aksatmamak için birleşik sistemin döşenmesi daha
uygundur .
 Birleşik sistemlerde aleyhte en büyük faktör dolu savaklardır. Dolu savaklar
vasıtasıyla kanaldaki atıklar akarsuya taşınır.

Ayrık Sistem
Atıksu kanalı aşağıda, yağmur suyu kanalı ise daha yukarda bulunur. Bunun
ekonomik şekli yağmur suyunun yeryüzünden serbest olarak akmasıdır. Bu durumda
kanala gerek duyulmaz. Sadece atıksu için kanal yapılır. Yağmur suyu kanalı ile atıksu
kanalı arasında en az 30 cm’lik bir mesafe olması gerekir. Yağmur sularında minimum
çap Ø 30 cm, atıksu kanallarında minimum çap Ø 20 cm’dir.

22
 Şekil: Ayrık Sistem

Ayrık Sistemin Avantajları ve Dezavantajları:

 Arıtma tesisi her zaman aynı şekilde yüklenir.
 Bu sistemde dolu savak ve ihtiyat (dengeleme) havuzları yoktur.
 Pompa istasyonlarının kapasitesi küçük olur.
 Nehirlere evsel atıksular gelmez (Dolu savak olmadığı için).
 Endüstriye ait soğutma suları bu sistemle kanallara verilebilir.
 Atıksu kanalının boyutu birleşik sisteme nazaran daha küçüktür. Küçük olduğu
için akış hızı büyük olur ve çökelme az olur.
 Ayrık sistemde yağmur suyu kanalları için eğimler elverişli olduğundan enkesitler
küçük olur ve genellikle kanallar ucuza mal olur ve hızlar yüksek olduğundan
kanal temizliği için az su kullanılır.

Kısmen Ayrık Sistem

Kısmen ayrık sistemde iki kanal ağının suları büyük su yataklarında birbiriyle
karıştırılır. Bu suları alan kanal yataklarında pislikler toplanır, yatağın üst kısmında
oldukça temiz sular dolu savaklar vasıtasıyla hemen doğal su yataklarına verilir. Bazen
şehrin tenha yerlerinde yağış sularının debilerinin arttığı yerlerde bu sular atıksu
kanallarına da verilirler.

HİDROLİK HESAP
Atıksu Miktarı
Su sarfiyatları ile kanallarda akan debiler arasında doğrudan bir ilişki vardır.
Çünkü kullanılan su neticede atıksu haline gelmektedir. Genel olarak atıksu miktarı,
şehir içme suyu tesisleri için elde edilen debi gidiş grafiğinden elde edilir. Su
sarfiyatında saatlik, günlük ve mevsimlik değişmeler olur. Atıksu sarfiyatı içme ve
kullanma suyu ihtiyacının %60’ı ile %130’u arasında değişir. Bununla beraber projelerde
genelde ikisi birbirine eşit alınır.

23
 İller Bankası tarafından verilen kişi başına günlük su tüketimi değerleri:
Gelecekteki nüfusu; 3000'e kadar olan yerlerde günde : 60 lt.
3000-5000 olan yerlerde günde : 60-80 lt.
5000-10 000 olan yerlerde günde : 70-80 lt.
10 000-30 000 olan yerlerde günde : 80-100 lt.
30000-50000 olan yerlerde günde : 100-120 lt.
50 000-100 000 olan yerlerde günde: 120-170 lt. dir.
Ancak nüfusu 100 000’den büyük olan yerlerde idare ile mutabakata varılarak bir değer
kabul edilecektir.

Nüfus Hesabı
Kanalizasyon tesisleri yirmi, otuz, hatta elli senelik sürelere göre planlanır. Yani
bir yerleşim yerinin bu andaki nüfusuna. göre değil de otuz sene sonraki nüfusa göre
hesap yapılır. Gelecek senelere bağlı olarak yapılan bu hesapların nüfusla ilgili formülü,

 Ny 
P  a  1100
 Ne 
 
Burada,
P : Çoğalma katsayısı
Ny : Köyün son nüfus sayım sonucu
Ne : Köyün önceki yıllarda yapılan nüfus sayım sonucu
a : İki nüfus sayımın arasındaki fark
Müstakbel Nüfus:
35 n
 P 
N 35n  N y 1  
 100 
n : Son nüfus sayımından projenin hazırlandığı tarihe kadar geçen yıl sayısı.

Kanallara Gelen Kullanılmış Su Debileri

Max.Q gün .N
Q ev 
a.3600
Burada,
Qev : Evlerden gelen kullanılmış su debisi (l/sn)
Max.Qgün : Nüfus başına isabet eden maksimum kullanılmış su miktarı (l/NG)
N : Kullanılan suyun topladığı nüfus.
a : Kullanılmış suyun kanala intikal süresini (saat) göstermektedir.

“a” nın değeri nüfusa bağlı olarak aşağıda verilmiştir.

Nüfus a (saat)
> 500 000 16
100 000-500 000 14
20 000-100 000 12
5 000-20 000 10
< 5 000 8

Kanallarda Maksimum ve Minimum Hızlar

Kanallarda katı maddelerin çökelmesine meydan vermeyen hıza “minimum hız”
denir. 0.5-0.6 m/sn kabul edilebilir.
Kanallarda aşınmaya yol açmayan en büyük hıza ise “maksimum hız” denir.
Kullanılmış su kanallarında 2,5-3 m/sn ve yağmur suyu kanalları ile birleşik sistem
kanalları için 5 m/sn kabul edilebilir.

24
 Anaerobik ortamda kükürt molekülleri H2S’e indirgenir. Bunu Desulfovibrio’lar
sağlar. H2S’in açığa çıkması ile anerobik ortamda Thiobacillus faaliyeti ile H2SO4’e
dönüştürülür.
Kanalizasyon borularında H2SO4 kalsiyum ile birleşerek kanalizasyon borularının
aşınmasına yol açar. H2SO4 oluşumunu engellemek için öncelikle H2S oluşumu
önlenmelidir. Bu da havalandırma ile sağlanır. Çünkü Desulfovibrio bakterileri sadece
anaerobik ortamda faaliyet gösterirler.

Kanallarda Maksimum ve Minimum Eğimler

Kanalda minimum akış hızı meydana getiren eğime “minimum eğim”, maksimum
akış hızı sağlayan kanal eğimine “maksimum eğim” denir.
Kanal eğimleri 1/a şeklinde ifade edilir. Minimum eğim hızın 0.5-3 m/sn arasında
ve atıksu derinliğinin 2 cm’den az olmaması esasına göre tespit edilir. Bu şartlar altında
aşağıdaki eğimler alınabilir.

Minimum Eğim Maksimum Eğim İstisnai Eğim En Müsait Eğim

Ev Bağlantıları Ø15 1/100 1/15 1/7 1/50
Ø20-Ø30 1/300 1/15 1/7 1/50-1/150
Ø35-Ø60 1/500 1/25 1/15 1/100-1/200
Ø65-Ø100 1/1000 1/50 - 1/200-1/500
Ø200-Ø200 1/3000 1/75 - 1/300-1/750

Sokak Eğimi, Minimum Kanal Eğiminden Küçükse (Js<Jk)

Js: sokak eğimi
Jk: kanal eğimi

Minimum derinlikten kazıya başlanarak minimum eğim verilerek maksimum

derinliğe kadar inilir. Buradan terfi yapılarak devam edilir.

25
Sokak Eğimi, Minimum ve Maksimum Kanal Eğimi Arasındaysa
(min Jk < Js < max Jk)

Sokak Eğimi, Kanal Eğiminden Büyükse (Js>Jk)

Doluluk Oranları
Ayrık sistem kullanılmış su kanalları kısmen dolu akışta ((h/D)=%60 veya
(Q/Qd)=%67) göre boyutlandırılır.
Birleşik sistem kanalları ile ayrık sistemdeki yağmur suyu kanalları tam dolu akışa
göre boyutlandırılır.

Kanalların Minimum Boyutları

Bina bağlantıları Ø15 cm’den, ayrık sistem kullanılmış su kanalları Ø20 cm’den,
yağmur suyu kanalları ile birleşik sistem kanalları Ø30 cm’den küçük olmamalıdır.

Minimum ve Maksimum Kanal Derinlikleri

Kanalizasyon şebekesi tesis maliyeti hendek derinliği ile artar bu bakımdan
mecralar zemin içinde gereğinden derine döşenmemelidir. En düşük hendek derinliği;
yörenin don derinliği, mevcut içme suyu şebekesi ve buradan geçecek trafik yüküne
göre tespit edilir. Bu nedenle yer altı tesisi bulunmayan yerlerde kanalizasyon şebekesi
üzerinde 1-1.5 m toprak bulunması yeterlidir. Bu derinliğin tayininde, mevcut su
şebekesinden yandan ve yukarıdan en az 30 cm daha uzakta olacak şekilde borunun
döşenmesi gerektiği unutulmamalıdır.

26
 Maksimum derinlikler ekonomik unsurlar göz önünde tutularak tespit edilir. 4.5-
6.0 m arasında olabilir.
Mecraların hendek genişlikleri yapılacak imalatın özelliklerine göre değişir.
Şartnamelere göre hendek genişliği:
d 40 cm büz için kazı genişliği d+40 cm
d 40 cm büz için kazı genişliği d+60 cm’dir.

Muayene Bacası Aralıkları

Bacalar, kanalizasyon şebekesinde: sokakların kavşak yerlerinde, kanalların yön,
eğim ve çap değiştirdiği yerlere konulur, ayrıca büzlerin çaplarına bağlı olarak
belirlenmiş şartname mesafelerini aştığı yerlerde de baca koymak gereklidir. Bu
mesafeler aşağıdaki gibidir:
Ø20-Ø50 cm çaplı büzler için baca aralığı 50 m
Ø60-Ø80 cm çaplı büzler için baca aralığı 70 m’dir.

Ters Sifonlar
Kanal güzergahı üzerinde tünel, alt geçit ve benzeri engeller bulunması halinde
ters sifonlar inşa edilir. Ters sifonlarda su hızının 1.0 m/sn’nin üzerinde olması istenir.
Bu gibi noktalar devamlı problem çıkardığı için mecbur kalmadıkça inşa edilmemelidir.

Boru Çapı Seçimi

Atıksu kanallarının hesabında gerek açık kesitli, gerekse kapalı kesitli kanallarda
Q=V x A formülü kullanılır.
Burada; Q akan suyun miktarı (m3/sn)
V ortalama akış hızı (m/sn)
A akışın en kesit yüzeyi (m2)
Kapalı ve açık mecralarda sürtünme kaybının hesabı için birçok ampirik formüller
vardır. Bunlar arasında en çok kullanılanlarından biri
Chezy'nin hız formülüdür.
V  C R.J (m/sn) dir.
Kutter tarafından
0.00155 1
23  
C J n (m1/2/s) verilmiştir.
 0.00155  n
1   23  
 J  R

27
 Bu formül genellikle açık kanallar için kullanılır.
Bunun kısaltılmış şekli ise
100. R
C (m1/2/s)
m R
Buna küçük Kutter Formülü denir ve Kapalı kanalların hesabında kullanılır
A  m2 
R    m Hidrolik yarıçap.
P  m 
Burada; A, kesitin ıslak alanı,
P, kesitin ıslak çevresidir.
Kesitin ıslak alanı denince içinde devamlı surette akım meydana gelen en kesit
alanı anlaşılır.
Formüllerde,
h
J Su yüzünün hidrolik eğimidir (boyutsuz)
L
L= Kanalın iki ucu arasındaki uzunluk (m)
h= İki uçtaki kanal tabanının veya su yüzeyinin seviye farkı (m)
n= Pürüzlülük katsayısı (boyutsuz), beton borular için 0.015
m= Kanalın iç yüzünün pürüzlülük derecesine bağlı bir değeri gösterir. Beton
kanallar için m=0.35 alınır.
Buna göre Chezy formülü,
100. R
V R.J olur.
m R
Bu formülden başka C katsayısı için Manning formülü vardır.
1 1
C R 6
n
Chezy formülüne uygularsak
1 1 1 2 1
V  R 6 R.J , böylece V  R 3 J 2 durumunu alır ki bu formül atıksu kanalları
n n
hesabına çok elverişlidir. Fakat bu formülle daha çok açık kesitler hesaplanır.
Kutter formülünde pratik olarak dolu akan (D) çaplı daire kesitli pis su
kanallarında R=D/4 olur ve (C) nin alacağı değerler
D= 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 1.0 1.6 m için
C= 39 44 47 50 52 54 56 59 64 olur.
Hali hazırda Türkiye'de İller Bankası tarafından öngörülen Kutter Formülü
kullanılmaktadır.
Yukarıdaki formüller yardımıyla belirli olan bir eğimde daire kesitli kanalizasyon
borusunun tam dolu olarak taşıyabileceği maksimum debi ve hız değerleri tespit
edilebilir. Buradan hareketle de eğer taşınacak atıksu debisi ve eğimin belli olduğu
yerlerde doluluk oranı sağlayacak boru çapı seçilir ve hesap tablosunda doğrulaması
yapılabilir.
Plastik esaslı kanalizasyon boruları için çap seçiminde üretici firmalarin internet
sitelerinde yer alan programları kullanmak da pratik bir yoldur. Örneğin
http://hesaplama.firat.com adresinde hesaplamaları yapabilirsiniz.

PE Boruların Kanalizasyon Sistemlerinde Kullanılan Pürüzlülük Katsayıları:

Manning katsayısı (n): 0,009

Kutter katsayısı (m): 0,11

28
 Kanalizasyon İçin Beton ve Dolu Akan Dairesel Kesitlerde Hız ve Debi
Kutter Formülünde m değeri,  m= 0,35 Ø 200 mm için, C=  38,983 
Çap  Eğim  Hız  Debi Çap Eğim Hız  Debi
mm  Oran (1/a)  Eşit Değer  m/sn lt/sn mm Oran (1/a) Eşit Değer  m/sn  lt/sn
200    1/7   0,14286  3,295 104 200  1/74 0,01351  1,013  32
200    1/8   0,12500  3,082 97 200  1/75 0,01333  1,007  32
200    1/9   0,11111  2,906 91 200  1/76 0,01316  1,000  31
200    1/10  0,10000  2,757 87 200  1/77 0,01299  0,993  31
200    1/11  0,09091  2,628 83 200  1/78 0,01282  0,987  31
200    1/12  0,08333  2,516 79 200  1/79 0,01266  0,981  31
200    1/13  0,07692  2,418 76 200  1/80 0,01250  0,975  31
200    1/14  0,07143  2,330 73 200  1/81 0,01235  0,969  30
200    1/15  0,06667  2,251 71 200  1/82 0,01220  0,963  30
200    1/16  0,06250  2,179 68 200  1/83 0,01205  0,957  30
200    1/17  0,05882  2,114 66 200  1/84 0,01190  0,951  30
200    1/18  0,05556  2,055 65 200  1/85 0,01176  0,945  30
200    1/19  0,05263  2,000 63 200  1/86 0,01163  0,940  30
200    1/20  0,05000  1,949 61 200  1/87 0,01149  0,935  29
200    1/21  0,04762  1,902 60 200  1/88 0,01136  0,929  29
200    1/22  0,04545  1,858 58 200  1/89 0,01124  0,924  29
200    1/23  0,04348  1,818 57 200  1/90 0,01111  0,919  29
200    1/24  0,04167  1,779 56 200  1/91 0,01099  0,914  29
200    1/25  0,04000  1,743 55 200  1/92 0,01087  0,909  29
200    1/26  0,03846  1,710 54 200  1/93 0,01075  0,904  28
200    1/27  0,03704  1,678 53 200  1/94 0,01064  0,899  28
200    1/28  0,03571  1,647 52 200  1/95 0,01053  0,894  28
200    1/29  0,03448  1,619 51 200  1/96 0,01042  0,890  28
200    1/30  0,03333  1,591 50 200  1/97 0,01031  0,885  28
200    1/31  0,03226  1,566 49 200  1/98 0,01020  0,881  28
200    1/32  0,03125  1,541 48 200  1/99 0,01010  0,876  28
200    1/33  0,03030  1,517 48 200   1/100 0,01000  0,872  27
200    1/34  0,02941  1,495 47 200   1/105 0,00952  0,851  27
200    1/35  0,02857  1,473 46 200   1/110 0,00909  0,831  26
200    1/36  0,02778  1,453 46 200   1/115 0,00870  0,813  26
200    1/37  0,02703  1,433 45 200   1/120 0,00833  0,796  25
200    1/38  0,02632  1,414 44 200   1/125 0,00800  0,780  25
200    1/39  0,02564  1,396 44 200   1/130 0,00769  0,765  24
200    1/40  0,02500  1,378 43 200   1/135 0,00741  0,750  24
200    1/41  0,02439  1,361 43 200   1/140 0,00714  0,737  23
200    1/42  0,02381  1,345 42 200   1/145 0,00690  0,724  23
200    1/43  0,02326  1,329 42 200   1/150 0,00667  0,712  22
200    1/44  0,02273  1,314 41 200   1/155 0,00645  0,700  22
200    1/45  0,02222  1,299 41 200   1/160 0,00625  0,689  22
200    1/46  0,02174  1,285 40 200   1/165 0,00606  0,679  21
200    1/47  0,02128  1,271 40 200   1/170 0,00588  0,669  21
200    1/48  0,02083  1,258 40 200   1/175 0,00571  0,659  21
200    1/49  0,02041  1,245 39 200   1/180 0,00556  0,650  20
200    1/50  0,02000  1,233 39 200   1/185 0,00541  0,641  20
200    1/51  0,01961  1,221 38 200   1/190 0,00526  0,632  20
200    1/52  0,01923  1,209 38 200   1/195 0,00513  0,624  20
200    1/53  0,01887  1,197 38 200   1/200 0,00500  0,616  19
200    1/54  0,01852  1,186 37 200   1/205 0,00488  0,609  19
200    1/55  0,01818  1,175 37 200   1/210 0,00476  0,602  19
200    1/56  0,01786  1,165 37 200   1/215 0,00465  0,594  19
200    1/57  0,01754  1,155 36 200   1/220 0,00455  0,588  18
200    1/58  0,01724  1,145 36 200   1/225 0,00444  0,581  18
200    1/59  0,01695  1,135 36 200   1/230 0,00435  0,575  18
200    1/60  0,01667  1,125 35 200   1/235 0,00426  0,569  18
200    1/61  0,01639  1,116 35 200   1/240 0,00417  0,563  18
200    1/62  0,01613  1,107 35 200   1/245 0,00408  0,557  18
200    1/63  0,01587  1,098 35 200   1/250 0,00400  0,551  17
200    1/64  0,01563  1,090 34 200   1/255 0,00392  0,546  17
200    1/65  0,01538  1,081 34 200   1/260 0,00385  0,541  17
200    1/66  0,01515  1,073 34 200   1/265 0,00377  0,535  17
200    1/67  0,01493  1,065 33 200   1/270 0,00370  0,530  17
200    1/68  0,01471  1,057 33 200   1/275 0,00364  0,526  17
200    1/69  0,01449  1,049 33 200   1/280 0,00357  0,521  16
200    1/70  0,01429  1,042 33 200   1/285 0,00351  0,516  16
200    1/71  0,01408  1,035 33 200   1/290 0,00345  0,512  16
200    1/72  0,01389  1,027 32 200   1/295 0,00339  0,508  16
200    1/73  0,01370  1,020 32   200   1/300 0,00333  0,503  16

29
 Kanalizasyon İçin Beton ve Dolu Akan Dairesel Kesitlerde Hız ve Debi
Kutter Formülünde m değeri,  m= 0,35 Ø 300 mm için, C=  43,898 
Çap  Eğim  Hız  Debi Çap Eğim Hız  Debi
mm  Oran (1/a)  Eşit Değer  m/sn lt/sn mm Oran (1/a) Eşit Değer  m/sn  lt/sn
300    1/7   0,14286  4,544 321 300  1/74 0,01351  1,398  99
300    1/8   0,12500  4,250 301 300  1/75 0,01333  1,388  98
300    1/9   0,11111  4,007 283 300  1/76 0,01316  1,379  98
300    1/10  0,10000  3,802 269 300  1/77 0,01299  1,370  97
300    1/11  0,09091  3,625 256 300  1/78 0,01282  1,361  96
300    1/12  0,08333  3,470 245 300  1/79 0,01266  1,353  96
300    1/13  0,07692  3,334 236 300  1/80 0,01250  1,344  95
300    1/14  0,07143  3,213 227 300  1/81 0,01235  1,336  94
300    1/15  0,06667  3,104 220 300  1/82 0,01220  1,328  94
300    1/16  0,06250  3,005 213 300  1/83 0,01205  1,320  93
300    1/17  0,05882  2,916 206 300  1/84 0,01190  1,312  93
300    1/18  0,05556  2,834 200 300  1/85 0,01176  1,304  92
300    1/19  0,05263  2,758 195 300  1/86 0,01163  1,296  92
300    1/20  0,05000  2,688 190 300  1/87 0,01149  1,289  91
300    1/21  0,04762  2,623 186 300  1/88 0,01136  1,282  91
300    1/22  0,04545  2,563 181 300  1/89 0,01124  1,274  90
300    1/23  0,04348  2,507 177 300  1/90 0,01111  1,267  90
300    1/24  0,04167  2,454 174 300  1/91 0,01099  1,260  89
300    1/25  0,04000  2,404 170 300  1/92 0,01087  1,253  89
300    1/26  0,03846  2,358 167 300  1/93 0,01075  1,247  88
300    1/27  0,03704  2,314 164 300  1/94 0,01064  1,240  88
300    1/28  0,03571  2,272 161 300  1/95 0,01053  1,233  87
300    1/29  0,03448  2,232 158 300  1/96 0,01042  1,227  87
300    1/30  0,03333  2,195 155 300  1/97 0,01031  1,221  86
300    1/31  0,03226  2,159 153 300  1/98 0,01020  1,214  86
300    1/32  0,03125  2,125 150 300  1/99 0,01010  1,208  85
300    1/33  0,03030  2,093 148 300   1/100 0,01000  1,202  85
300    1/34  0,02941  2,062 146 300   1/105 0,00952  1,173  83
300    1/35  0,02857  2,032 144 300   1/110 0,00909  1,146  81
300    1/36  0,02778  2,004 142 300   1/115 0,00870  1,121  79
300    1/37  0,02703  1,976 140 300   1/120 0,00833  1,097  78
300    1/38  0,02632  1,950 138 300   1/125 0,00800  1,075  76
300    1/39  0,02564  1,925 136 300   1/130 0,00769  1,054  75
300    1/40  0,02500  1,901 134 300   1/135 0,00741  1,035  73
300    1/41  0,02439  1,878 133 300   1/140 0,00714  1,016  72
300    1/42  0,02381  1,855 131 300   1/145 0,00690  0,998  71
300    1/43  0,02326  1,833 130 300   1/150 0,00667  0,982  69
300    1/44  0,02273  1,812 128 300   1/155 0,00645  0,966  68
300    1/45  0,02222  1,792 127 300   1/160 0,00625  0,950  67
300    1/46  0,02174  1,773 125 300   1/165 0,00606  0,936  66
300    1/47  0,02128  1,754 124 300   1/170 0,00588  0,922  65
300    1/48  0,02083  1,735 123 300   1/175 0,00571  0,909  64
300    1/49  0,02041  1,717 121 300   1/180 0,00556  0,896  63
300    1/50  0,02000  1,700 120 300   1/185 0,00541  0,884  63
300    1/51  0,01961  1,683 119 300   1/190 0,00526  0,872  62
300    1/52  0,01923  1,667 118 300   1/195 0,00513  0,861  61
300    1/53  0,01887  1,651 117 300   1/200 0,00500  0,850  60
300    1/54  0,01852  1,636 116 300   1/205 0,00488  0,840  59
300    1/55  0,01818  1,621 115 300   1/210 0,00476  0,830  59
300    1/56  0,01786  1,607 114 300   1/215 0,00465  0,820  58
300    1/57  0,01754  1,592 113 300   1/220 0,00455  0,811  57
300    1/58  0,01724  1,579 112 300   1/225 0,00444  0,801  57
300    1/59  0,01695  1,565 111 300   1/230 0,00435  0,793  56
300    1/60  0,01667  1,552 110 300   1/235 0,00426  0,784  55
300    1/61  0,01639  1,539 109 300   1/240 0,00417  0,776  55
300    1/62  0,01613  1,527 108 300   1/245 0,00408  0,768  54
300    1/63  0,01587  1,515 107 300   1/250 0,00400  0,760  54
300    1/64  0,01563  1,503 106 300   1/255 0,00392  0,753  53
300    1/65  0,01538  1,491 105 300   1/260 0,00385  0,746  53
300    1/66  0,01515  1,480 105 300   1/265 0,00377  0,739  52
300    1/67  0,01493  1,469 104 300   1/270 0,00370  0,732  52
300    1/68  0,01471  1,458 103 300   1/275 0,00364  0,725  51
300    1/69  0,01449  1,447 102 300   1/280 0,00357  0,718  51
300    1/70  0,01429  1,437 102 300   1/285 0,00351  0,712  50
300    1/71  0,01408  1,427 101 300   1/290 0,00345  0,706  50
300    1/72  0,01389  1,417 100 300   1/295 0,00339  0,700  49
300    1/73  0,01370  1,407 99   300   1/300 0,00333  0,694  49

30
 Kanalizasyon İçin Beton ve Dolu Akan Dairesel Kesitlerde Hız ve Debi
Kutter Formülünde m değeri,  m= 0,35 Ø 400 mm için, C=  47,465 
Çap  Eğim  Hız  Debi Çap Eğim Hız  Debi
mm  Oran (1/a)  Eşit Değer  m/sn lt/sn mm Oran (1/a) Eşit Değer  m/sn  lt/sn
400    1/7   0,14286  5,673 713 400  1/74 0,01351  1,745  219
400    1/8   0,12500  5,307 667 400  1/75 0,01333  1,733  218
400    1/9   0,11111  5,003 629 400  1/76 0,01316  1,722  216
400    1/10  0,10000  4,747 597 400  1/77 0,01299  1,711  215
400    1/11  0,09091  4,526 569 400  1/78 0,01282  1,700  214
400    1/12  0,08333  4,333 545 400  1/79 0,01266  1,689  212
400    1/13  0,07692  4,163 523 400  1/80 0,01250  1,678  211
400    1/14  0,07143  4,012 504 400  1/81 0,01235  1,668  210
400    1/15  0,06667  3,876 487 400  1/82 0,01220  1,658  208
400    1/16  0,06250  3,752 472 400  1/83 0,01205  1,648  207
400    1/17  0,05882  3,640 458 400  1/84 0,01190  1,638  206
400    1/18  0,05556  3,538 445 400  1/85 0,01176  1,628  205
400    1/19  0,05263  3,443 433 400  1/86 0,01163  1,619  203
400    1/20  0,05000  3,356 422 400  1/87 0,01149  1,609  202
400    1/21  0,04762  3,275 412 400  1/88 0,01136  1,600  201
400    1/22  0,04545  3,200 402 400  1/89 0,01124  1,591  200
400    1/23  0,04348  3,130 393 400  1/90 0,01111  1,582  199
400    1/24  0,04167  3,064 385 400  1/91 0,01099  1,573  198
400    1/25  0,04000  3,002 377 400  1/92 0,01087  1,565  197
400    1/26  0,03846  2,944 370 400  1/93 0,01075  1,556  196
400    1/27  0,03704  2,889 363 400  1/94 0,01064  1,548  195
400    1/28  0,03571  2,837 357 400  1/95 0,01053  1,540  194
400    1/29  0,03448  2,787 350 400  1/96 0,01042  1,532  193
400    1/30  0,03333  2,740 345 400  1/97 0,01031  1,524  192
400    1/31  0,03226  2,696 339 400  1/98 0,01020  1,516  191
400    1/32  0,03125  2,653 334 400  1/99 0,01010  1,509  190
400    1/33  0,03030  2,613 328 400   1/100 0,01000  1,501  189
400    1/34  0,02941  2,574 324 400   1/105 0,00952  1,465  184
400    1/35  0,02857  2,537 319 400   1/110 0,00909  1,431  180
400    1/36  0,02778  2,502 314 400   1/115 0,00870  1,400  176
400    1/37  0,02703  2,468 310 400   1/120 0,00833  1,370  172
400    1/38  0,02632  2,435 306 400   1/125 0,00800  1,343  169
400    1/39  0,02564  2,403 302 400   1/130 0,00769  1,316  165
400    1/40  0,02500  2,373 298 400   1/135 0,00741  1,292  162
400    1/41  0,02439  2,344 295 400   1/140 0,00714  1,269  159
400    1/42  0,02381  2,316 291 400   1/145 0,00690  1,246  157
400    1/43  0,02326  2,289 288 400   1/150 0,00667  1,226  154
400    1/44  0,02273  2,263 284 400   1/155 0,00645  1,206  152
400    1/45  0,02222  2,238 281 400   1/160 0,00625  1,187  149
400    1/46  0,02174  2,213 278 400   1/165 0,00606  1,169  147
400    1/47  0,02128  2,189 275 400   1/170 0,00588  1,151  145
400    1/48  0,02083  2,166 272 400   1/175 0,00571  1,135  143
400    1/49  0,02041  2,144 270 400   1/180 0,00556  1,119  141
400    1/50  0,02000  2,123 267 400   1/185 0,00541  1,104  139
400    1/51  0,01961  2,102 264 400   1/190 0,00526  1,089  137
400    1/52  0,01923  2,081 262 400   1/195 0,00513  1,075  135
400    1/53  0,01887  2,062 259 400   1/200 0,00500  1,061  133
400    1/54  0,01852  2,043 257 400   1/205 0,00488  1,048  132
400    1/55  0,01818  2,024 254 400   1/210 0,00476  1,036  130
400    1/56  0,01786  2,006 252 400   1/215 0,00465  1,024  129
400    1/57  0,01754  1,988 250 400   1/220 0,00455  1,012  127
400    1/58  0,01724  1,971 248 400   1/225 0,00444  1,001  126
400    1/59  0,01695  1,954 246 400   1/230 0,00435  0,990  124
400    1/60  0,01667  1,938 244 400   1/235 0,00426  0,979  123
400    1/61  0,01639  1,922 242 400   1/240 0,00417  0,969  122
400    1/62  0,01613  1,906 240 400   1/245 0,00408  0,959  121
400    1/63  0,01587  1,891 238 400   1/250 0,00400  0,949  119
400    1/64  0,01563  1,876 236 400   1/255 0,00392  0,940  118
400    1/65  0,01538  1,862 234 400   1/260 0,00385  0,931  117
400    1/66  0,01515  1,848 232 400   1/265 0,00377  0,922  116
400    1/67  0,01493  1,834 231 400   1/270 0,00370  0,913  115
400    1/68  0,01471  1,820 229 400   1/275 0,00364  0,905  114
400    1/69  0,01449  1,807 227 400   1/280 0,00357  0,897  113
400    1/70  0,01429  1,794 226 400   1/285 0,00351  0,889  112
400    1/71  0,01408  1,781 224 400   1/290 0,00345  0,881  111
400    1/72  0,01389  1,769 222 400   1/295 0,00339  0,874  110
400    1/73  0,01370  1,757 221   400   1/300 0,00333  0,867  109

31
Daire kesitli mecralar için debi doluluk oranlarına göre derinlik doluluk oranları (h/D) ve hız oranları (V/Vd)
Q/Qd % h/D V/Vd Q/Qd % h/D V/Vd Q/Qd % h/D V/Vd Q/Qd % h/D V/Vd
0,000 0,00 0,00 0,048 14,60 0,53 0,096 20,60 0,65 0,540 52,50 1,02
0,001 2,50 0,15 0,049 14,80 0,53 0,097 20,70 0,65 0,550 53,10 1,02
0,002 3,20 0,21 0,050 14,90 0,54 0,098 20,80 0,65 0,560 53,70 1,02
0,003 3,80 0,24 0,051 15,10 0,54 0,099 21,00 0,65 0,570 54,30 1,03
0,004 4,40 0,26 0,052 15,20 0,54 0,100 21,10 0,65 0,580 55,00 1,03
0,005 4,90 0,28 0,053 15,30 0,55 0,110 22,10 0,67 0,590 55,60 1,03
0,006 5,30 0,29 0,054 15,50 0,55 0,120 23,10 0,69 0,600 56,20 1,04
0,007 5,70 0,30 0,055 15,60 0,55 0,130 24,10 0,70 0,610 56,80 1,04
0,008 6,10 0,32 0,056 15,80 0,55 0,140 25,00 0,72 0,620 57,50 1,04
0,009 6,50 0,33 0,057 15,90 0,56 0,150 25,90 0,73 0,630 58,10 1,05
0,010 6,80 0,34 0,058 16,00 0,56 0,160 26,80 0,74 0,640 58,70 1,05
0,011 7,10 0,35 0,059 16,20 0,56 0,170 27,60 0,76 0,650 59,40 1,05
0,012 7,40 0,36 0,060 16,30 0,57 0,180 28,50 0,77 0,660 60,00 1,05
0,013 7,70 0,36 0,061 16,40 0,57 0,190 29,30 0,78 0,670 60,70 1,06
0,014 8,00 0,37 0,062 16,60 0,57 0,200 30,10 0,79 0,680 61,30 1,06
0,015 8,50 0,38 0,063 16,70 0,57 0,210 30,90 0,80 0,690 62,00 1,06
0,016 8,60 0,39 0,064 16,80 0,58 0,220 31,60 0,81 0,700 62,60 1,06
0,017 8,80 0,39 0,065 17,00 0,58 0,230 32,40 0,82 0,710 63,60 1,06
0,018 9,10 0,40 0,066 17,10 0,58 0,240 33,10 0,83 0,720 64,00 1,07
0,019 9,30 0,41 0,067 17,30 0,58 0,250 33,90 0,84 0,730 64,60 1,07
0,020 9,50 0,41 0,068 17,40 0,59 0,260 34,60 0,85 0,740 65,50 1,07
0,021 9,80 0,42 0,069 17,50 0,59 0,270 35,30 0,86 0,750 66,00 1,07
0,022 10,00 0,42 0,070 17,60 0,59 0,280 36,00 0,86 0,760 66,70 1,07
0,023 10,80 0,43 0,071 17,70 0,59 0,290 36,70 0,87 0,770 67,50 1,07
0,024 10,40 0,43 0,072 17,90 0,59 0,300 37,40 0,88 0,780 68,70 1,07
0,025 10,60 0,44 0,073 18,00 0,60 0,310 38,10 0,89 0,790 68,80 1,07
0,026 10,80 0,45 0,074 18,10 0,60 0,320 38,70 0,89 0,800 69,70 1,07
0,027 11,00 0,45 0,075 18,20 0,60 0,330 39,40 0,90 0,810 70,50 1,08
0,028 11,80 0,45 0,076 18,30 0,60 0,340 40,10 0,91 0,820 71,50 1,08
0,029 11,40 0,46 0,077 18,50 0,61 0,350 40,70 0,92 0,830 72,10 1,08
0,030 11,60 0,46 0,078 18,60 0,61 0,360 41,40 0,92 0,840 72,90 1,07
0,031 11,80 0,47 0,079 18,70 0,61 0,370 42,00 0,93 0,850 73,80 1,07
0,032 12,00 0,47 0,080 18,80 0,61 0,380 42,60 0,93 0,860 74,70 1,07
0,033 12,20 0,48 0,081 18,90 0,62 0,390 43,30 0,94 0,870 75,60 1,07
0,034 12,30 0,48 0,082 19,10 0,62 0,400 43,90 0,95 0,880 76,60 1,07
0,035 12,50 0,48 0,083 19,20 0,62 0,410 44,50 0,95 0,890 77,50 1,07
0,036 12,70 0,49 0,084 19,30 0,62 0,420 45,10 0,96 0,900 78,60 1,07
0,037 12,90 0,49 0,085 19,40 0,62 0,430 45,80 0,96 0,910 79,70 1,07
0,038 13,00 0,50 0,086 19,50 0,63 0,440 46,40 0,97 0,920 80,80 1,06
0,039 13,20 0,50 0,087 19,60 0,63 0,450 47,00 0,97 0,930 82,10 1,06
0,040 13,40 0,50 0,088 19,70 0,63 0,460 47,60 0,98 0,940 83,40 1,05
0,041 13,50 0,51 0,089 19,90 0,63 0,470 48,20 0,99 0,950 84,90 1,05
0,042 13,70 0,51 0,090 20,00 0,64 0,480 48,80 0,99 0,960 86,50 1,04
0,043 13,80 0,51 0,091 20,10 0,64 0,490 49,40 1,00 0,970 88,50 1,04
0,044 14,00 0,52 0,092 20,20 0,64 0,500 50,00 1,00 0,980 90,50 1,03
0,045 14,10 0,52 0,093 20,30 0,64 0,510 50,60 1,00 0,990 95,50 1,02
0,046 14,30 0,52 0,094 20,40 0,64 0,520 51,20 1,01 1,000 100,00 1,00
0,047 14,50 0,53 0,095 20,50 0,64 0,530 51,90 1,01

32
 Kanalizasyon İçin Korige ve Dolu Akan Dairesel Kesitlerde Hız ve Debi 
Ø 200  Ø 250  Ø 300 
Eğim 
Qd  Vd  Qd  Vd  Qd  Vd 
Oran (1/a)  Eşit Değer  lt/sn  m/sn  lt/sn  m/sn  lt/sn  m/sn 
   1/10   0,1000  149,9  4,77  271,7  5,53  441,9  6,25 
   1/15   0,0667  122,4  3,89  221,9  4,52  360,8  5,10 
   1/20   0,0500  106,0  3,37  192,2  3,91  312,5  4,42 
   1/25   0,0400  94,8  3,02  171,9  3,50  279,5  3,95 
   1/30   0,0333  86,5  2,75  156,9  3,19  255,1  3,61 
   1/35   0,0286  80,1  2,55  145,3  2,96  236,2  3,34 
   1/40   0,0250  74,9  2,38  135,9  2,77  220,9  3,12 
   1/45   0,0222  70,7  2,25  128,1  2,61  208,3  2,95 
   1/50   0,0200  67,0  2,13  121,5  2,47  197,6  2,79 
   1/55   0,0182  63,9  2,03  115,9  2,36  188,4  2,66 
   1/60   0,0167  61,2  1,95  110,9  2,26  180,4  2,55 
   1/65   0,0154  58,8  1,87  106,6  2,17  173,3  2,45 
   1/70   0,0143  56,6  1,80  102,7  2,09  167,0  2,36 
   1/75   0,0133  54,7  1,74  99,2  2,02  161,4  2,28 
   1/80   0,0125  53,0  1,69  96,1  1,96  156,2  2,21 
   1/85   0,0118  51,4  1,64  93,2  1,90  151,6  2,14 
   1/90   0,0111  50,0  1,59  90,6  1,84  147,3  2,08 
   1/95   0,0105  48,6  1,55  88,2  1,80  143,4  2,03 
   1/100  0,0100  47,4  1,51  85,9  1,75  139,7  1,98 
   1/125  0,0080  42,4  1,35  76,9  1,57  125,0  1,77 
   1/150  0,0067  38,7  1,23  70,2  1,43  114,1  1,61 
   1/175  0,0057  35,8  1,14  65,0  1,32  105,6  1,49 
   1/200  0,0050  33,5  1,07  60,8  1,24  98,8  1,40 
   1/250  0,0040  30,0  0,95  54,3  1,11  88,4  1,25 
   1/300  0,0033  27,4  0,87  49,6  1,01  80,7  1,14 

33
34
35
9 
8 
7 
6 
5 
4 
3 
2 
1 
  

20 
19 
18 
17 
16 
15 
14 
13 
12 
11 
10 
Sıra No. 

  
Başta 
No. 
Baca 

  
Sonda 

Uzunluk (L) 

m  adet
Kanala Bağlanan Hane Sayısı (H) 

  
Bu Kanala Su Veren Mecra Sıra No. 

Beher Haneden Gelen (q) 
Su Debisi 
Kullanılmış 

H.q  ΣH.q

Endüstri Debisi (QE) 
lt/sn/H  lt/sn  lt/sn lt/sn lt/sn

Hesap Debisi Qh=ΣH.q+QE 
m 

Başta 
Kotu 
Zemin  

m 

Sonda 
m 

Başta 
Sırtı 
Kotu 
Mecra 

m 

Sonda 
m 

Başta 
Sırtının 
Mecra  

m 
Derinliği 

Sonda 
m 

Başta 
Kotu 
Taban 

m 
Mecra  

Sonda 
m 

Başta‐Sonda Sırt Kotlarının Farkı 
m 

Toplam Düşüm Yüksekliği 

JxL 

Boru Eğimi (J) 

Seçilen Kesit (Ø) 

Debi, Qd 
İken 

m  1/a mm lt/sn m/sn

Hız, Vd 
Kanal Dolu 

  

Doluluk Oranı (h/D) 

Hız, V 

Su Yüksekliği (h) 
m/sn  cm 
  
celer 
Düşün 
KANALİZASYON ÖZEL YAPILARI
Bacalar (Menhol)
Bacalar kanalizasyon tesislerinin en önemli elemanlarıdır. 3 çeşit baca şekli
vardır.
1) Muayene bacaları
2) Şütlü bacalar (düşü bacaları)
3) Yıkama bacaları

Muayene Bacaları
Sokakların kavşak yerleri, mecraların istikamet ve eğim değiştirdiği ve kanalın
düz gittiği kısımlarda kanal çapına bağlı olarak 50-150 m arasında bir baca konur. İki
baca arasındaki mesafe mecra borusu çapına bağlı olarak aşağıdaki değerleri aştığı
taktirde ayrıca baca konulur.
Çap (cm) Baca aralığı (m)
20-50 50 m
60-80 70 m
90-140 100 m
140< ise 125 -150 m
Mecralarda eğim ve doğrultu değişse bile içine girilerek temizlik yapma olanağı
varsa buralara baca koymaya lüzum yoktur. Bu bacalar kanalların havalandırılmasına,
temizlenmesine ve kontrolüne yarar.

Şütlü Bacalar (Düşü Bacaları)

Sokak eğimlerinin mecra için kabul edilen eğimden fazla olması halinde şüt
yapılır. Bir başka deyişle kanal eğimi şütler inşası ile istenilen bir değere indirilir. Şüt
yapılan yere muhakkak muayene bacası konur; buna şütlü baca denir. Şüt yüksekliği
2.00 m den fazla alınmaz. İstisnai hallerde yerindeki koşullar elverişli olursa şüt
yüksekliği 4.00 m ye çıkabilir. Ancak şüt yüksekliğinden dolayı suyun kazanacağı kinetik
enerji dolayısıyla tahribat yapmaması için tedbirler alınmalıdır.

Yıkama Bacaları
Yıkama bacaları, kanalları yıkamaya yarayan bacalardır. Mecraların
temizlenmesi maksadıyla baş noktalarına ve diğer gerekli yerlere konur. Yıkama
tertibatlı normal muayene bacaları kanal şebekelerinin temizlenmesi için her zaman
yeterli olmaz. Bu yüzden ayrık sistemde pissu kanallarının başlangıcında, yeterli eğim
olmayan yerlerde çöken maddelerin yıkanması gerekir. Mecraların başında yıkama,
yıkama bacaları ile yapılır. Mecraların son kısımlarında ise yıkama, şiber klapeli bacalar
ile yapılır. Şiber klapeler hem suyun toplanmasını ve hem bu suyun ani olarak lağım
borularına sevki ile borular içinde kuvvetli akıntı olmasını sağlamak için boru ağızlarına
konan manevra cihazlarıdır, Geri tepmemeyi ve gerekse muayyen hacimde suyun
toplanmasını sağlamak maksadıyla her türlü yıkama bacalarında dolu savak
bulunmalıdır. Hızın 0,50 m/sn ve kanaldaki su yüksekliğinin 2 cm den küçük olduğu
hallerde yıkama bacası yapılması gerekir. Yıkama bacaları, çapları 500 mm ye kadar
olan kanallar için tavsiye edilir. Daha büyük çaplı kanallarda yeterli derecede etkili
olmaz.

37
38
39
40
Şekil: Dere Geçidi (Düz)

41
 Şekil: Dere Geçidi (Ters Sifon)

Parsel Bacası
Genellikle 700x700 mm en kesitinde bina arsası içine o yerin şartalarına uygun
biçimde ve boyutta tam sızdırmaz özellikte kagir veya betonarme olarak inşa edilen, pis
su ana borusunun bağlandığı kapaklı bir tesisat elemanıdır.
Parselasyonu yapılmış sokaklarda, her parsele veya eve bir bağlantı
öngörülecektir. Zorunlu hallerde proje şartlarının elvermesi halinde iki veya daha fazla
evin bir parsel bacasına bağlantısı yapılabilir. Parselasyonu yapılmamış yerlerde ise bu

42
hususta muhtarlık ile müşterek anlaşamaya varılarak ve tutulacak protokole göre
hareket edilecektir.
Ana mecra döşenirken, projesine göre ev bağlantısı bırakılan yerler hendek
kenarına röperlenecektir. Ev bağlantı borularının ama mecralara bağlantısı “C” parçaları
(Beton Çatal Borular, BÇ) ile yapılacaktır. Evler mecraların tamamlanmasından ve
işletmeye açılmasından sonra bağlanacaktır. Ancak, idare inşaatı bitmiş kısımlar için
kısmi geçici kabul yaparak, bu bağlantıları hemen yaptırmak hakkını muhafaza eder.

Şekil: Bina-Şebeke Bağlantıları ve Parsel Bacası

43
Şekil: C Parçası ve Bina-Şebeke Bağlantıları

44
KANALİZASYON PROJELERİ İÇİN PLAN ÖRNEĞİ
KANALİZASYON PROJELERİ İÇİN BOYKESİT ÖRNEĞİ
KANALİZASYON TESİSLERİNDE KULLANILACAK ÇİZİM
ESASLARI

47
ATIKSU KANALLARINININ EN KESİT ŞEKİLLERİ
Seçilecek en kesitler hidrolik yönden en uygunu olmalıdır. Su debisi, bu kesitlerin
birinin veya diğerinin seçilmesinde çok önemli rol oynar. Bundan başka inşaat
yüksekliğinin azlığı veya çokluğu da kanal en kesit şekilleri seçiminde diğer önemli bir
husustur.
Kanal profilleri yükseklikleri ile genişliklerinin oranına göre dörde ayrılır.

Daire Kesitli Kanallar

En çok kullanılan kanal, dairesel enkesit tipidir. Gerek hidrolik bakımdan, gerekse
inşa bakımından en uygun olanıdır. Yalnız karışık sistemde bilhassa kurak havalarda
tabanın eğimi az olan yerlerde çamur ve buna benzer maddeler kolaylıkla dibe çöker ve
kalırlar. Elverişli olmayan hızlar bu çökelti maddelerini sürükleyemezler bu nedenle
daire kesitli kanallar genellikle küçük kesitler için (Ø 500’e kadar olanlar) tercih edilir.

Yumurta Kesitli Kanallar

Normal yumurta kesitli kanallar ile küçük su debilerinde diğer tip profilli kanallara
nazaran daha büyük su derinlikleri elde edilir. Bu sebeple kendi kendini yıkama özelliği
vardır. Buna bağlı olarak tabanda yığıntı tehlikesi azdır. Bu tip profiller diğerlerine
nazaran daha yüksek olduğundan daha büyük kanal derinliğine ihtiyaç vardır. Bu
nedenle inşaatları pahalıya mal olur. Bilhassa zemin sularının yüksek olduğu yerlerde
inşaları zordur.
b
Normal yumurta kesitlerde : b=2r, h=3r
b 2
 olur
h 3
Yüksek yumurta kesitlerde: b= 2r, h =3.5r h
b 2
 olur
h 3.5
Geniş yumurta kesitlerde: b=2r, h=2.5r
b 2
 olur
h 2.5
Açık Kesitli Kanallar
Daha ziyade trapez şeklinde yapılırlar. Yağmur kanalları, bazen de şehir
dışındaki ana kanallar, üstü açık olarak inşa edilirler. Bilhassa heyelan bölgelerinde
(maden ocaklarının çok olduğu yerlerde) zemin kitlelerinin kayması dolayısıyla boruların
kırılma tehlikesi olan yerlerde açık kanallar, kapalı profillere tercih edilirler.

Basık Profilli Kanallar

İnşa yüksekliği az olduğu hallerde tercih edilirler. En kesitlerinde küçük su
yükseklikleri meydana gelmesine rağmen büyük debiler geçirirler. Tam dolu akmadıkları
vakit hidrolik bakımdan iyi netice vermezler. Bu sebeple debilerin çok az değişik olduğu
yerlerde, bir de hidrojeolojik bakımlardan veya yeraltı su seviyeleri yüksek olan alçak
yerlerdeki kanalları zemin seviyesine yakın geçirmek mecburiyeti olan bölgelerde
kullanılırlar. Bu bakımdan yağış su kanallarına 20 ile 25 cm den daha büyük daire
kesitler vermek gerekiyorsa, bu kesitler yerine basık profiller tercih edilir. Basık profilli
kanalların çeşitli şekilde olanları vardır.

48
BETON BORULAR
Atıksular için en yaygın olarak beton borular kullanılır. Fakat betonu aşındırıcı
endüstri suları mevcutsa veya yeraltı suyu ile zemin agresif özellikte ise beton boru
yerine diğerleri tercih edilir. Yağmur suyu kanalları için beton borular çok kullanışlıdır.
Daire kesitli borular ya şakuli veya savurma sistemine göre imal edilir. Şakuli
olarak imal edilenlerde sıkıştırma işi el veya vibrasyonla yapılır. Bu tip boruların
uzunlukları 1 veya 1.5 m yi geçmez. Santrifüjde savurma yolu ile imal edilenler 2-3 m
boyundadırlar. Betonarme olanların boyları 5 m kadar olabilir. Savurma betonuyla imal
edilenler daha sağlam olurlar. Beton boruların çapları 100 mm den başlayarak, 125,
150, 200, 250, 300, 400, 500, 600, 1000'e kadar giderler. 1200-1400 diye artarlar.
Beton boruların dış çevresi ya dairesel veya altlıklı olur. Bunlar gömme geçme veya
ağızlıklı (muflu) olarak yapılır.
Beton borular ve boru özel parçalarının imal tarzı, ölçü ve toleransı, vasıfları,
muayene metotları ve taşınmasında TS 821’in hükümleri ile diğer standart ve DIN
normlarının TS 821’e aykırı olmayan hükümleri uygulanabilir.
Lamba-zıvana, boruların birbirlerine kolayca ve su sızdırmaz bir şekilde
birleştirilebilmelerini sağlamak amacıyla birleşim yerlerinde yapılan ve boru et kalınlığı
içinde kalan özel profillerdir.
Muf, boru birleşmelerinde aynı enkesit, boyut ve biçimdeki boru veya özel
parçanın, düz ucunun girebileceği şekilde boru veya özel parçanın bir ucunda iç ve dış
çap genişletilerek yapılmış ağızdır.

49
 Lamba-Zıvanalı

Lamba-Zıvanalı, Tabanlı

Muflu

Muflu, Tabanlı
Şekil: Beton Borular

50
PLASTİK (KORİGE-KORUGE) BORULAR
Plastik kanalizasyon boruları Poliolefin grubu içerisindeki Polipropilen (PP) ve
Polietilen (PE) hammaddelerinden üretilir. Ø450 mm çapa kadar üretilebilmektedir. Aynı
et kalınlığında halka mukavemet değeri polipropilende daha yüksek çıktığından daha
fazla tercih edilmektedir. Sarmal yöntemle ise Ø500 mm çap ve üzerindeki borular
üretilmektedir.
Bu tip borular fitingler ile birleştirildiği gibi borunun imalat özelliğine göre muflu ve
spigot (erkek) uçlu üretilebilmekte birleştirmelerde fitinge ihtiyaç göstermeyebilmektedir.
Bu boruların korozyondan etkilenmemesi, aşınma ve kimyasal dayanımının
yüksek olması ile 50 yıl ömür garantisi ile satılmaktadır. Deprem gibi yer sarsıntılarından
esnek yapılari sayesinde etkilenmeden faaliyetlerini yerine getirmektedirler. Sızdırmazlık
boru ömrü boyunca sağlandığından yer altı sularının ve toprağın kirlenmesi önlenir.
Ağaç köklerinin boru içerisine girerek kapanması söz konusu değildir. Hafif olması ile
küçük çaplı borularda (Ø200-250) iş makinası ihtiyacı olmadan döşeme yapılabilir.
Borular, içteki boru katmanı ve dıştaki kaburga katmanı olarak iki katmandan
oluşmaktadır. İçteki katman akışkanı taşıyan düz satıhlı borudur. Dıştaki katman ise
kaburgalı yapıdadır. Her iki katman da birbirlerine moleküler olarak bağlıdır. Dıştaki içi
boş kaburgalı yapı fizik kuralları gereği dolu yapıya yakın yük taşıyabildiği için
hammadde tasarrufu ve borunun ağırlığının düşürülmesi için tercih edilmektedir.
Avantajları:
• Polietilen ve Polipropilen olması ile korozyona yüksek dayanım gösterir.
• Dış etkilere karşı garantili ömrü en az 50 yıl olup 100 yıl kullanılabilir.
• Plastikler hidrolik pürüzsüz olduğundan akışkana az direnç gösterir ve akışkan daha
fazla doluluk oranı ile akar. Bu ise projede bir alt çap grubunu seçilmesi ile proje
maliyetlerini aşağı çeker.
• Uygulama esnasında ürün zayiatı sözkonusu degildir.
• Beton ve döküme göre yoğunluğu çok düşük olduğundan iş makinası ihtiyacı asgari
seviyelere iner.
• Aşınma dayanımı yüksek olduğundan delinerek yer altı sularını ve toprağın
kirlenmesine izin vermez.
• Zemin çakıllı olsa bile aşırı yükte o bölgeden içeri dogru esneyerek kırılmayı önler.
• Ağaçların kanala sızarak tıkamasına izin vermez.
• Her türlü bağlantı parçası, özel ürünün proje için üretilebilmesine imkan tanır.
• Elektrofüzyon ile birleştirildiğinde 4 bar basınçta dahi sızdırmaz, yerinden çıkarak
dağılmaz.
• Depremdeki sarsıntılardan etkilenerek kırılarak devre dışı kalmaz.
• Nehir, Göl ve deniz geçişlerinde kullanılabilir.
• Arıtma tesislerinden alınan önarıtılmış suyun deniz akıntılarına kadar tahliyesinde
kullanılabilir.

51
KANALLARA GELEN YÜKLER
Kanallara gelen yük,
W  9.8 C ρ B 2
ile ifade edilir. Burada  dolgu malzemesinin birim hacim ağırlığı ve C zemin katsayısı
olup aşağıdaki şekilden alınır. B ise kanalın genişliğidir.

Şekilde,
A’ : Kohezyonsuz daneli malzeme (= 600 kg/m3)
B’ : Kum ve çakıl (= 1840 kg/m3)
C’ : Nebati toprak (= 1900 kg/m3)
D’ : Adi kil (= 1920 kg/m3)
E’ : Yoğun kil (=2080 kg/m3)
H : Kanal sırt derinliği (m)
B : Kanal genişliği (m)
 : Dolgunun birim hacim ağırlığı (kg/m3)

52
 dolgu
dolgu

boru
boru

Bozulmamış sert toprak

(a) (b)
Şekil: Yukarıdaki eşitliğe göre yükseklik ve genişlik boyutları belirlenerek kanalizasyon
inşaatında kullanılan hendeklerin kesitleri.
Kohezyonsuz toprakta açılmış şevli hendek.
Sert Killi toprakta açılmış dik duvarlı hendek (şevsiz).

Tekerlek
Yükü

Artan
derinlikle
Yayılan
basınç
dağılım
örnekleri

Şekil: Tekerlek yükü ve diğer hareketli yüklerin derinlikle dağılımı. Yüzeydeki basıncın
sadece bir kısmı gömülen boruya ulaşır.

53
 Tokmaklanmış Tokmaklanmış
Dolgu Dolgu
Sıkıştırılmış
Yataklama

Sıkıştırılmış
(a) (b) (c) Yataklama

Tokmaklanmış Tokmaklanmış
Dolgu Dolgu
Kırılmış Basit veya
Taş güçlendirilmiş Çelik Takviye
beton kızak

(d) (e)
Şekil: Kanalizasyon inşaatlarında kullanılan genel yataklama yöntemleri ve yükleme
faktörlerinin karşılaştırılması.

(a) D sınıfı yataklama: uygun olmayan (yanlış destek), kullanılmamaktadır.

(b) C sınıfı yataklama: küçük boru çaplarını destekler (yükleme faktörü=1.5)
(c) B sınıfı yataklama: sıkıştırılmış dolgu (yükleme faktörü=1.9)
(d) CS sınıfı yataklama: kırma taş ile gömlekleme (yükleme faktörü=2.2)
(e) A-1 sınıfı beton kızakla yataklama (yükleme faktörü=2.8-takviyesiz,
takviyeli=3.4)

Çift lastikli ağır vasıta yükleri, pişmiş kilden kullanılmış su boruları tepe yükü ve
boruların sınıflandırılması aşağıdaki tablolarda verilmiştir.
Tablo: Otoyol Boru Yükleri (kN/m)
(Çift Lastikli 2x71.17=142.3 kN aks yükü ve 550 kPa lastik baınçlı)
Ø Boru Çapı Dolgu Yüksekliği (H) (m)
(mm) 0.15 0.30 0.46 0.61 0.76 0.91 1.07 1.22 1.52 1.83
305 70.8 39.9 22.5 13.9 8.4 5.3 4.6 3.5 2.5 0.7
381 86.4 48.5 27.3 17.0 10.2 6.4 5.2 4.2 3.0 0.8
457 57.3 32.1 20.0 12.0 7.6 6.6 5.0 3.5 1.0
533 65.7 36.9 23.1 13.9 8.7 7.6 5.7 4.1 1.1
610 41.9 26.1 15.7 9.9 8.6 6.5 4.6 1.3
686 45.2 29.2 17.5 11.1 9.6 7.2 5.2 1.4
762 32.2 19.4 12.2 10.7 8.0 5.7 1.6
838 34.6 21.2 13.4 11.7 8.7 6.2 1.7
914 23.1 14.5 12.7 9.5 6.8 1.9
1067 24.5 16.9 14.7 11.0 7.8 2.1
1219 17.8 16.7 12.5 8.9 2.5
1372 17.3 14.0 10.0 2.7
1524 14.5 11.1 3.0
1676 12.1 3.3
1829 12.5 3.6
1981 3.9
2134 4.0

54
 Tablo: Tepe Yükü (kN/m)
(Pişmiş Kil Kullanılmış Su Borusu)
Çap Standart Yüksek
Mm Mukavemetli Mukavemetli
Borular Borular
102 17.5 29.2
152 17.5 29.2
203 20.4 32.1
254 23.4 35.0
305 26.3 37.9
381 29.2 42.3
457 32.1 48.2
533 35.0 56.2
610 37.9 64.2
686 40.9 68.6
762 48.2 73.0
838 52.5 80.3
914 58.4 87.6
991 - 96.3
1067 - 102.2

Tablo: Betonarme Borular İçin Mukavemet (Newtons/metre/milimetre iç çap)

Sınıf D Yükü D Yükü Boru Boyutu
(0.25 mm Çatlak) Göçme (Çap) (mm)
Sınıf I 38.3 57.4
Beton Mukavemeti 27.6 MPa 1520-2440
Beton Mukavemeti 34.5 MPa 2590-2740
Sınıf II 47.9 71.8
Beton Mukavemeti 27.6 MPa 310-2440
Beton Mukavemeti 34.5 MPa 2590-2740
Sınıf III 64.6 95.8
Beton Mukavemeti 27.6 MPa 310-1830
Beton Mukavemeti 34.5 MPa 1980-2740
Sınıf IV 95.8 144.0
Beton Mukavemeti 27.6 MPa 310-1680
Beton Mukavemeti 34.5 MPa 1520-2130
Sınıf V 144.0 1800
Beton Mukavemeti 41.4 MPa 310-1830
ÖRNEK:
 200 mm çapında künk (pişmiş kil) kanalizasyon borusu 5.94 m derinliğinde ve
60 cm taban genişliğindeki hendeğe yerleştirilmiştir. Boru üzerinde dolgu malzemesi
olarak kazıdan çıkan adi kil kullanılmıştır (=1920 kg/m3). Boru mukavemeti ve
yataklama sınıfını belirleyin. Güvenlik faktörü 1.5 olmalıdır.
Çözüm:
H= hendek tabanı derinliği-boru dış çapı
H= 5.94 – 0.25 = 5.69 m
H 5.69
  9.5
B 0.60
H
 9.5 ve D eğrisi kullanılarak C= 4.0 bulunur
B

55
W= 9.8 C  B2
W= 9.8 x 4.0 x 1920 kg/m3 x 0.60 m x 0.60 m = 27 095 N/m
Etkin dayanma mukavemeti
Güvenli dayanma mukavemeti 
GüvenlikFa ktörü
Güvenli dayanma mukavemetinin dolgu yükü (W) ve canlı yüklerin toplamına eşit veya
daha fazla olması gerekir.
Künk ve basit beton borularda;
Etkin dayanma mukavemeti= kırılma mukavemeti x yükleme faktörü
Güvenlik faktörü= 1.2- 1.5 arasındadır.
Kırılma mukavemeti 20 400 N/m olan standart mukavemetli borular dikkate alındığında
ve C sınıfı yataklma yapıldığında,
20 400 x 1.5
Güvenli dayanma mukavemeti   20 400  27 095 (uygun değil)
1.5
B sınıfı yataklama yapıldığında
20 400 x 1.9
Güvenli dayanma mukavemeti   25 840  27 095 (uygun değil)
1.5
CS sınıfı yataklama yapıldığında
20 400 x 2.2
Güvenli dayanma mukavemeti   29 920  27 095 (uygundur)
1.5

Beton Boruların Kırılmaya Karşı Korunması İçin Tavsiyeler:

2. Beton boruların kırılmaya karşı emniyeti, bu boruları beton gömlek içine almak
suretiyle sağlanır.
3. Boruların kırılmasına karşı tedbir almaya zaruret olup olmadığı, bu boruların cins
ve kalitesi ile kanal derinliği ve çapına bağlıdır. Bu husus zemin cinsi ile yeraltı
suyu ve trafik durumuna da bağlı bulunmaktadır.
4. Kırılma emniyeti, boruyu tamamen veya kısmen beton gömlek içersine almak
suretiyle sağlanabilir. Kırılma emniyeti Madde 2 de bildirilen şartlara ve
faraziyelere bağlıdır. Kötü zemin cinslerinde ve yeraltı suyu içinde her çap ve
derinlikte borunun tamamen beton gömlek içine alınması tavsiye edilir. Boru
çapının 50 cm. den küçük ve derinliğin az olması halinde (boru üzerindeki dolgu
yüksekliği 1.0 m. den küçükse) borunun kısmen beton gömlek içine alınması
teklif edilmektedir. Yukarıda verilenler sadece birer misaldir. Elverişli zeminlerde
iyi bir istinat yüzeyi ve itina ile sıkıştırılmış bir dolgu, bazı hallerde beton gömlek
teşkiline lüzum göstermeyebilir. Bilhassa her şeyden önce derinliğin fazla olması
halinde bu şekilde hareket edilir.
5. Tam beton gömlek teşkilinde, boru tabanının altı ve çevresi, borunun üst kısmı ile
beraber beton ile kaplanır. Kısmi beton gömlek geçirmede ise, boru sırtına kadar
betonlama yapılır. Hendek kenarı ile 30º’lik açı yapmak üzere beton gömleğe
mecra sırtına kadar çatı şeklinde bir meyil verilecektir.
6. Beton gömleğin kusursuz olarak hazırlanabilmesini temin edecek şekilde hendek
kafi bir genişlikte açılmalıdır. Hendek genişliği ilgili inşaat talimatnamelerine
bağlıdır.
7. Beton 20 cm. kalınlıkta tabakalar halinde dökülmeli ve iyice sıkıştırılmalıdır. Bu
esnada boruların yerlerinden oynamamasına dikkat edilecektir.
8. Ambuatmanlı borularda, borunun yerine iyice tespit edilebilmesi için
ambuatmanların beton gömleğin temel plağı içine girmesi lazımdır.

56
Şekil: Boruların Kırılmaya Karşı Korunması

57
KAZI-DOLGU HESAPLARI

Hattın proje üzerinde görünüşü:

50 m

Kazı işinin üstten görünüşü:

Geniş-derin Kazı Geniş-derin Kazı

Dar Derin Kazı

En Az 60 cm
20 cm

20 cm

1.00 m 1.00 m
1.40 m 1.40 m
2.40 m 50.00-1.20-1.20=50.00-2.40= 47.60 2.40 m
m
50.00 m

Geniş Derin Kazı= 2.40 x 2.40 x H

Dar Derin Kazı= (L-2.40) x a x hort. = (50.00 – 2.40) x 0.60 x (h1+h2)/2= 47.60 x 0.60 x hort ( 200 mm boru için a=0.60 m)
 Geniş-derin Kazı Dar Derin Kazı Geniş-derin Kazı

1.00 m 1.00 m
1.40 m 1.40 m
2.40 m 50.00-1.20-1.20=50.00-2.40= 47.60 2.40 m
m
50.00 m

El İle Dolgu = a x (+ 0.30) x (L – 1.40) – Boru Hacmi= 0.60 x 0.55 x 48.60 – (48.60 x  x 0.1252)
Boru Tabanına Kum Çakıl Serilmesi= a x 0.10 x (L - 1.40)= 0.60 x 0.10 x 48.60
Makine ile Dolgu = Dar Derin Kazı + Geniş Derin Kazı – Baca Hacmi – El İle Dolgu – Boru Tabanına Kum Çakıl serilmesi - Boru
Hacmi

Baca Hacmi = Baca Tabanına Serilen Kum Çakıl Hacmi + Taban Betonu Hacmi + Gövde Hacmi + Konik Kısım Hacmi + Boyun Kısmı Hacmi
ATIKSU ARITMA YÖNTEMLERİ
Belediye sınırları dışındaki yerleşim birimlerinde halen uygulanmakta olan atıksu
uzaklaştırma sistemlerinde; yerleşim birimlerinden toplanan atıksular genellikle bir
fosseptikte toplanmakta, içerdiği katı maddelerin çökelmesi sağlanmakta, atıksu
kalitesinde bir miktar iyileşme hedeflenmektedir. Mümkün olan yerlerde fosseptiklerde
toplanan atıksular vidanjörlerle taşınarak uygun deşarj noktalarına boşaltılabildiği gibi,
çoğu zaman savaklanarak alıcı ortamlara deşarj edilmektedir. Çürütme tip, dört gözlü
fosseptiklerde atıksuyun içerdiği katı maddelerin önemli bir miktarı çökelmektedir. Çökelen
katı maddelerin oluşturduğu çamur, fosseptik içindeki su yüksekliğinin yarı seviyesine
ulaştıktan (2-3 yıl) sonra vidanjör ile çekilerek uygun bir alanda bertaraf edilmesi
gerekmektedir.
Yeraltı suyunu ve yakın çevredeki su kaynaklarının durumuna bağlı olarak deşarj
şekli kimi zaman yeraltına sızdırmak şeklinde de olmaktadır. Atıksuyun içerdiği evsel
nitelikli organik maddelerin doğal ortamda bu şekilde bertarafı hedeflenebileceği gibi, çoğu
zaman fosseptikten çıkan atıksuların deşarj edildiği alıcı ortam dere, ırmak, göl veya deniz
gibi su ortamları olmaktadır.

Atıksuların yerleşim birimlerinden uzaklaştırılması çevre ve insan sağlığı açısından

çağımızda nasıl bir ihtiyaç haline geldiyse, zaman içinde insanoğlunun yerleşim
birimlerinden uzaklaştırdığı atıklarının doğaya verdiği zararı görmesiyle birlikte çevrenin
korunması da artık zorunlu bir ihtiyaç haline gelmiştir. Öyle ki, alıcı su ortamlarına
doğrudan verilen atıksular, öncelikle bu ortamda yaşayan canlıları etkilemekte ve
kaynakları kullanılmaz hale getirmektedir. Doğal su kaynaklarının verimli olarak
kullanılması gerekliliği, insanları atıklarından sorumlu hale getirmiş, çevresine karşı duyarlı
olmaya zorlamıştır.
Alıcı su ortamlarının ivedikle korunmasının gerektiği hassas bölgelerde imkanlar
zorlanarak yapılan arıtma çalışmalarında ise işletme maliyetinin yüksek oluşu nedeniyle
tesislerde istenen verimin elde edilememiştir. Aktif çamur esaslı paket sistem
uygulamasının yapıldığı birçok yerleşim yerinde işletme maliyetlerinin yüksek oluşu
gerekçe gösterilerek köy muhtarlıkları tarafından tesisler çalıştırılmamaktadır.
Yatırım maliyetinin yanında sistem seçiminde önemli bir faktör işletme maliyeti ve
seçilen sistemin kırsal yerleşim birimlerinde uygulanabilirliği büyük önem taşımaktadır.

60
 Bir arıtma tesisi kurulurken aşağıdaki kriterlerin değerlendirilmesi ve mümkün
olduğunca çoğunluğunun sağlanması ekonomik ve doğru bir arıtma prosesi ve
teknolojisinin seçimini beraberinde getirecektir.
 Atıksu debi ve karakteri,
 Arıtılmış su deşarj limitleri,
 Yer ihtiyacı,
 İlk yatırım maliyeti,
 İşletme maliyeti, enerji sarfiyatı,
 İşletme kolaylığı,
 Bakım, yedek parça temini,
 Eğitim ve işletmeye alındıktan sonraki servis imkanları.

Stabilizasyon Havuzları
Atıksu stabilizasyon havuzları 3000 yıllık geçmişe sahip olan en eski atıksu arıtma
yöntemidir. Bu havuzlar evsel atıksuların arıtımında kullanılabildiği gibi endüstriyel
atıksuların arıtımında da kullanılabilmektedir. Aynı zamanda; tropik iklim kuşağından
kutupsal iklim kuşağına kadar, her türlü iklim koşulları altında işletilebilmektedir.
Doğal arıtımın meydana geldiği bu havuzların ilk yatırım ve işletme masrafları
oldukça düşüktür. Özellikle kısıtlı enerji kaynaklarına ve yıl boyu ılıman iklim şartlarına
sahip bölgeler için önerilmektedir.
Stabilizasyon havuzları, atıksuların içindeki organik maddelerin ayrıştırılıp, zararsız
hale getirildiği, topraktan yapılmış nispeten sığ havuzlardır. Oksidasyon havuzu terimi de
aynı anlamda kullanılmakla birlikte, daha çok tamamen aerobik şartlar altında bulunan
havuzlara bu isim verilmektedir. Stabilizasyon havuzlarının, havalandırmalı lagünlerden
farkı, burada gerekli oksijenin, havuzun yüzey kısmında üreyen algler tarafından doğal
olarak sağlanmasıdır. Dolayısıyla normal olarak, bir havalandırma tertibatına ihtiyaç
göstermezler. Ancak, soğuk iklimlerde, kışın organik maddenin kafi derecede ayrışmaması
sonucu biriken BOD yükünün bir problem olması bekleniyorsa, yüzeysel havalandırıcılar
kullanılabilir.
Yaygın olarak kullanılan üç tip atıksu stabilizasyon havuzu vardır. Bunlar;
anaerobik, fakültatif ve olgunlaştırma havuzları olarak sıralanabilir.
İşletme ve yatırım maliyetinin düşük oluşu nedeniyle küçük yerleşim birimlerinde
bilhassa uygulama alanı bulan stabilizasyon havuzları için gerekli alanın temin edilebilmesi
en büyük sorunu oluşturmaktadır.

Resim: Stabilizasyon havuzu.

61
 Şekil: Stabilizasyon havuzlarının çalışma şekli.

Aktif Çamur
Aktif çamur yöntemi ilk defa 1913-1914 yıllarında Manchester’de uygulanmıştır.
Aktif çamur prosesi; atıksularda koloidal ve çözünmüş formlarda bulunan ve çökelemeyen
maddeleri çökebilen biyolojik yumaklara dönüştürme ve çökeltilmiş atıksuyun
havalandırılması esasına dayanır. Aktif çamur, organik ve inorganik maddeler içeren
atıksu ile hem canlı hem de ölü mikroorganizmalar ve onlara yapışmış asılı ve ipliksi
maddelerden meydana gelir.
Aktif çamur süreci, mikroorganizmaların organik maddeyi oksijen kullanarak
ayrıştırmaları esasından yararlanılarak geliştirilen bir aerobik biyolojik arıtma sistemidir. Bu
süreç bir ikincil arıtım sürecidir ve kendinden sonra son çökeltme havuzu tarafından izlenir.
Klasik uygulamalarda ön çökeltme havuzu da kullanılmamaktadır.
Yaz mevsiminden kış mevsimine ve kış mevsiminden yaz mevsimine geçişte
sistemde önemli sıcaklık değişimleri olur. Organizmaların bu değişikliklere adaptasyonu
sırasında sistemde bazı uyumsuzluklar meydana gelir. Soğuk havalarda bakterilerin
faaliyetleri azalır.
İlk yatırım ve işletme masrafları oldukça yüksektir.
Sistemin kendi cazibesi ile çalışabilmesi için hafif eğimli bir topografya tercih
edilmelidir.

62
 Şekil: 5000 Kişilik Nüfus İçin Planlanmış Bir Aktif Çamur Tesisinin Akış Şeması

Şekil: 5000 Kişilik Nüfus İçin Planlanmış Bir Aktif Çamur Tesisinin Yerleşim Planı.

Damlatmalı Filtre
Damlatmalı filtreler ilk defa İngiltere’de 1893, A.B.D.’de 1908 yılında uygulanmıştır.
Damlatmalı filtreler 0.9-6.3 m. arasında yüksekliğe sahip doğal veya sentetik malzeme ile
doldurulmuş hacimlerdir. Bu filtreler atıksuların filtre üzerine serpildiği dağıtıcı kolları ve
hem filtrenin havalanmasını hem de filtreden geçen suyun drenajını sağlayan taban drenaj
sistemi ile teçhiz edilmiştir. Genelde ön ve son çöktürme havuzları arasında bulunur.

63
 Filtre işletmeye alındıktan sonra, sabit filtre ortamının yüzeyinde, bakteri ve diğer
biyotayı içeren viskoz, jel yapısında, yapışkan bir tabka oluşur. Ön çökeltimden geçirilen
atıksu filtre ünitesine alınır ve aşağıya doğru ortamdan geçmesi sağlanır. Organik madde
giderimi adsorbsiyon ve biyota tarafından asimilasyon işlemleri sonucunda gerçekleşir.
Organik maddenin aerobik ayrışımı için gerekli oksijen, filtre ortamında gerçekleşen ve iç-
dış ortam sıcaklıklarına bağlı olarak dışarıdan içeriye veya içeriden dışarıya doğru oluşan
hava sirkülasyonu ve atıksuyun bünyesinde bulunan çözünmüş oksijen ile sağlanır.
Damlatmalı filtreler işletmeye alındıktan sonra, sabit filtre ortamının üst kısımlarında
aerobik, orta tabakada fakültatif ve alt tabakada ise anerobik bakteriler gelişir.
Sıcaklığın artması biyolojik aktiviteyi ve dolayısıyla oksijen kullanma miktarını
arttırır. Sıcaklığın azalması ise biyolojik aktiviteyi azaltacağından oksijen kullanımı da
azalacaktır.
İlk yatırım ve işletme masrafları oldukça yüksektir.

Resimler: Damlatmalı filtreler.

Dönen Biyolojik Reaktörler (Biyodisk)

Dönen biyolojik reaktörler A.B.D.’de 1969 yılından beri kullanılmaktadır. Biyodiskler,
bir betonarme veya çelik konstrüksiyonlu tank içerisinde yer alan, bir yatay şafta monte
edilmiş büyük çaplı plastik veya diğer tür bir malzemeden yapılmış dairesel plakalardan
ibarettir. Plakaların toplam yüzey alanının %40’ı atıksuya batık bir şekilde döner.
Yıl boyunca soğuk iklime sahip bölgelerde reaktörlerin üzeri kaplanmaktadır.
Böylelikle, biyomasın donması ve arıtım sonucu açığa çıkan ısının kaybolması
önlenmektedir. Sıcak iklime sahip bölgelerde veya sadece sıcak aylarda arıtımın yapıldığı
soğuk iklime sahip bölgelerde üzerinin örtülmesinin estetik nedenlerin haricinde bir
sakıncası yoktur. Yıl boyunca sıcak iklime sahip bölgelerde ki biyodisklerin üzerine basit
kostrüksiyonlu bir çatı inşa edilebilir.
Bu tip sistemlerin tasarımında hidrolik yükleme, biyodisklerin yerleşimi, dönme hızı,
alıkonma süresi, sıcaklık, ön arıtma gereksinimleri, ikincil çökeltme gereksinimleri önemli
faktörlerdir. Paket sistem alımlarında da bu tasarım kriterlerinin yerine getirilip getirilmediği
detaylı olarak sorgulanmalıdır.
İlk yatırım ve işletme masrafları; aktif çamur ve damlatmalı filtrelere kıyasla daha
düşük olmakla beraber stabilizasyon havuzlarına göre daha fazladır.

64
 Resimler: Dönen Biyolojik Reaktörler (Biyodisk).

Paket (Pre-Engineered) Sistemler

Turistik tesisler, yazlık siteler, fabrikalar, şantiye tesisleri, marina ve otel
kompleksleri gibi münferit tesislerin ve küçük yerleşim birimlerinin atıksularını arıtmada
paket tesis olarak bilinen, prefabrike arıtma tesisleri sıkça kullanılmaktadır. Bu tip tesisler
genellikle 50-1000 m3/gün (250-1500 kişi) aralığındaki atıksu debileri için tahmini kirlilik
yüküne göre standart hale getirilmiş tesislerdir. 4000 m3/gün (5000 kişi) üzerinde
kapasitelere kadar paket tesisler kullanılabilir. Uygun şekilde boyutlandırılan, işletilen ve
bakımı yapılan bu tesisler küçük atıksu debilerinde genellikle istenilen başarıyı
sağlamaktadır.

65
 Resimler: Paket Atıksu Arıtma Tesisleri.

Şekil: Aktif Çamur Esaslı Bir Paket Tesisin Yapısı.

Paket tesisler, aktif çamur veya biyodisk prosesine göre çalışan nisbeten ekonomik
ve işletmesi kolay arıtma tesisleridir. Genellikle çelik konstrüksiyonlu olarak imal edilen bu
sistemler kompakt olarak tasarlanmışlardır ve her bir ünite için (ızgara-elek, havalandırma,
çöktürme) ayrı ayrı yere ihtiyaç duymazlar. Çalışmaya hazır durumda teslim edilen
tesislerin yerinde atıksu girişi, arıtılmış su çıkışı ve enerji bağlantısının yapılması yeterlidir.
Biyolojik arıtma kapsamında (genellikle, aktif çamur proseslerinin bazı tipleri)
çalışan paket tesislerin performansını etkileyen esas tasarım ve işletme konuları şunlardır:
1. Şok hidrolik yüklemeler - küçük yerleşim birimlerinde atıksu debisinin çok değişken
olması, bu nedenle atıksu pompalarının yüksek kapasiteli seçilmesi.
2. BOD5 yükünde ve debideki çok geniş dalgalanma.
3. Çok küçük debilerin tasarımı zorlaştırması.
4. Uzun havalandırmalı aktif çamur şartlarını sağlamak için 3:1 oranına kadar
yükselen çamur geri devri
5. Yağ ve gres giderimi.
6. Denitrifikasyon sonucu ortaya çıkan katı maddelerin uzaklaştırılması.

66
 7. Atık çamurun bertarafındaki yanlış uygulamar.
8. Havalandırma tankındaki MLSS’nin kontrolü.
9. Köpük önleme.
10. Hızlı sıcaklık değişimi.
11. Temin edilen hava miktarının kontrolü.
12. Düşük arıtma performanslarına ve kokuya neden olmayacak, organik madde ve katı
madde yüklemelerine uygun tasarım.

Resim: Biyodisk Esaslı Bir Paket Atıksu Arıtma Tesisi.

Arıtma tesislerinde kullanılan ünitelerinin arıtma verimleri ve ünitelerin kullanım şekilleri

aşağıdaki tablo ve şekil ile izah edilmiştir.

67
Atıksu Ön Arıtma (Mekanik Arıtma) Biyolojik Arıtma İleri Arıtma
Girişi Deşarj

Izgara ve Nötrolizasyon Yüzdürme Aktif Çamur ve Son Çöktürme Nitrifikasyon Nehir

Kum Tutucu Değişik Tip. Göl
Kimyasal Mad. Çöktürme Denitrifikasyon Deniz
Dengeleme ve İlavesi Damlatmalı Derin Kuyu
Biriktirme Filtreler Yumaklaştırma Arazi
Yumaklaştırma ve Çöktürme
Yağ Ayırma Havalandırmalı
Lagünler Filtrasyon

Stabilizasyon Karbon
Havuzları Adsorpsiyonu

Anaerobik İyon Değiştirici

Lagünler

Biyodiskler

Şekil: Atıksu Arıtma Tesisi İçin Sistem Seçiminde Kullanılan Üniteler.

Atıksu Arıtma Tesislerinin Çalışma Verimi ve Ekonomisi :

Tablo: Arıtma Tesisi Ünitelerinin Verimleri

Arıtma Yöntemleri % Verim
BOD Askıda Katı Madde Bakteri Sayısı
1- İnce Izgara Ve Elek 5-10 5-20 10-20
2- Ham veya Çökeltilmiş Suyun 15-30 - 90-95
Klorlanması
3- Çöktürme Havuzu 25-40 40-70 25-75
4- Damlatmalı Filtre 65-95 65-92 70-95
5- Aktif Çamur Havuzu 50-95 80-95 70-98
6- Biyodiskler 55-85 40-80
7- Biyolojik Arıtmadan Sonra - - 98-99
Suyun Klorlanması

Atıksu arıtma tesisleri maliyeti sistemin hizmet ettiği nüfusun büyüklüğüne ve sistem
seçimine göre değişmekle birlikte, bir örnek olmak üzere 5000 kişilik bir yerleşim için
ortalama maliyetler aşağıdaki gibi verilebilir. Tasarım kriterleri olarak, özgül su kullanımı
150 l/kişi.gün ve 60 gr BOD5/kişi.gün alınmıştır.

İnşaat Maliyetleri
Yukarıda verilen dört farklı arıtma alternatifi için maliyet açısından bir karşılaştırma
yapıldığında, atık stabilizasyon havuzlarının en düşük, biyolojik filtrelerin ise en yüksek
rakamlara sahip olduğu görülmektedir.

Tablo: Atıksu Arıtma Sistemlerinin İnşaat Maliyetleri

SİSTEM Maliyetler U$D Olarak Verilmiştir ( x1000 )
İnşaat Mekanik Elektrik Toplam
Biyofiltreler 394.0 86.0 130.0 610.0
Biyodiskler 175.5 214.5 10.1 414.1
Stabilizasyon Havuzları 299.0 66.3 - 305.3
Aktif Çamur 267.0 55.0 143.0 465.0

Yıllık İşletme ve Bakım Maliyetleri

Yukarıda verilen maliyetler ilk yatırım maliyetleridir. Oysa sistem devreye alınıp çalışmaya
başlandıktan sonra da bir takım maliyetler söz konusu olmaktadır. Bu açıdan olayı
incelediğimizde, uzun havalandırmalı aktif çamur sistemleri ile biyofiltrelerin birbirine yakın
yıllık giderlerinin olduğunu görmekteyiz. Ayrıca oksidasyon havuzlarının yukarıdaki
sistemlerden oldukça az bir işletme ve bakım giderlerine sahip olduğu, biyodisklerin ise
biyofiltre ve aktif çamur sistemleri için verilen rakamların yaklaşık üçte ikisi kadar olduğu
görülmektedir. Bununla birlikte biyodisklerde ön çökeltim için ilave bir bakım maliyetinin
olacağı dikkate alınmalıdır.
Tablo: Atıksu Arıtma Sistemlerinin Yıllık İşletme ve Bakım Maliyetleri
SİSTEM Maliyetler U$D Olarak Verilmiştir ( x1000 )
İnşaat Mekanik Elektrik Toplam
Biyofiltreler 16.9 2.96 10.4 30.3
Biyodiskler 16.1 2.18 0.97 19.8
Aktif Çamur 14.9 9.75 6.76 30.6
Oksidasyon Havuzları 1.38 - - 1.38

69
DOĞAL ARITMA
Doğal malzeme ve yöntemlerle yapılan arıtma işleminin genel adıdır.
Doğal arıtma sistemleri,
Mekanik sistemlerdeki proseleri;
 çökelme,
 adsorpsiyon,
 Filtrasyon
 Gaz transferi,
 iyon değiştirme,
 biyolojik ayrışma,
 kimyasal çökelme,
 oksidasyon-redüksiyon vb.
Ayrıca kendinelerine özgü prosesleri;
 fotosentez,
 fotooksidasyon
 bitkilerle kullanım..
kullanmaktadırlar.

Doğal arıtma sistemlerinde toprak,su, bitkiler, mikroorganizmalar ve atmosfer

fiziksel-kimyasal ve biyolojik olaylarla sürekli olarak karşılıklı etkileşim halindedir.

Bu sistemlerin avantajı:
 Doğal hızlarla ve tek bir ekosistem reaktörü içerisinde eşzamanlı olarak yürütülmesidir.
 Mekanik sistemler ise bunun tersine hem ayrı reaktörlerde hem de sürekli bir enerji
girdisiyle çalıştırıldığından daha hızlı olarak yürütülmektedir.

Doğal Arıtma Yöntemleri

1. Stabilizasyon havuzları;(Stabilisation ponds)
a) Aerobik hazvular
b) Fakültatif havuzlar
c) Anaerobik havuzlar
d) Olgunlaştırma havuzları
2. Arazide arıtma sistemleri;
a) Yavaş infiltrasyon
b) Hızlı infiltrasyon
c) Arazi üzerinden akıtma
3. Sulakalan sistemleri
a) Yüzeyaltı akışlı
• Yatay akışlı
• Düşey akışlı
b) Serbest yüzeyli akış
• Köklü bitkiler
• Yüzücü bitkiler (Aquatic ponds)

70
 FİZİKSEL İLERİ
ARITMA ARITMA

ARITMA
SİSTEMLERİ

KİMYASAL BİYOLOJİK
ARITMA ARITMA

Aktif
Çamur

Damlatmalı
Filtreler

Biyodiskler

Doğal
Arıtma

Stabilizasyon Arazi Üzerinde Yeraltında Yeraltına Buharlaştırma Yapay

Havuzları Akıtma Bırakma Sızdırma Havuzları Sulakalanlar

Tablo: Bazı Doğal Arıtma Sistemlerinin Özellikleri (Reed ve diğ. 1995)

Arıtma Bekletme süresi, Derinlik, Organik yük Çıkış kalitesi
Sistem
hedefi (gün) (m) (kg/ha.gün) (mg/l)
Aerobik BOİ5: 20-40
Stabilizasyon İkincil 10-40 1-1.5 40-120
AKM: 80-
havuzu
Fakültatif BOİ5: 30-40
Stabilizasyon İkincil 25-180 1.5-2.5 22-67
AKM: 40-
Havuz
Bitkili Stab.
Havuz BOİ5: <30
İkincil 30-50 1.5 <30
(Hyacinth AKM: <30
pond)
Bitkili Stab. BOİ5: <10
Havuz İleri AKM: <10
>6 <1 50
(Hyacinth arıtma TP: <5
pond) TN: <5

71
 Tablo: Bazı Doğal Arıtma Sistemlerinin Özellikleri (Reed ve diğ. 1995)
Bekletme Organik
Arıtma Derinlik, Çıkış kalitesi
Sistem süresi, yük
hedefi (m) (mg/l)
(gün) (kg/ha.gün)
Doğal sulakalan Cilalama, 10 0.2-1.0 100 BOİ5: 5-10
ileri AKM: 5-15
arıtma TN: 5-10
Yapay sulakalan İkincil 7-15 0.1-0.6 200 BOİ5: 5-10
(serbest su yüzeyli) AKM: 5-15
TN: 5-10
Yapay sulakalan İkincil 3-14 0.3-0.6 600 BOİ5: 5-40
(yüzeyaltı akışlı) AKM: 5-25
TN: 5-10

Tablo: Bazı Doğal Arıtma Sistemlerinin Özellikleri (Reed ve diğ. 1995)

Alan (ha)
Arıtma Bitki var Hidrolik yük Çıkış kalitesi
Sistem Q=3785
hedefi mı? (m/yıl) (mg/l)
m3/gün için
BOİ5: <2
Düşük hızlı AKM:<2
İkincil veya
sızdırma 23-280 0.5-0.6 TN: <3
ileri arıtma Evet
(sulama) TP<0.1
FC: 0 (#/100 ml)
İkicil, ileri BOİ5: 5
arıtma veya AKM:2
Hızlı
yer altı Hayır 6-125 TN: 10
infiltrasyon 3-23
suyunu TP: <1.
besleme FC: 10 (#/100 ml)
BOİ5: 10
Yamaçta İkincil, azot Evet 3-20 AKM: 10
arıtma giderimi 6-40 TN: <10

Stabilizasyon Havuzları
 Atıksuların suya veya araziye boşaltılmak için dengeli ve kararlı bir hale gelene kadar
bekletildiği yapay veya doğal bir su kütlesi.
 Kendi kendine temizleme olarak bilinmektedir.
 Organik maddelerin bakteri faliyetleriyle daha dengeli son ürünlere parçalanmaları
çeşitli kimyasal, fiziksel ve biyoljik işlemler yardımıyla olmaktadır.
 Atıksu arıtma tekniklerinin en basitidir.
 Havuz sistemleri tamamen doğal koşullar altında herhangi bir işlem hızlandırıcı
(örneğin ısıtma veya mekanik havalandırma ) olmaksızın uygulanmaktadır.
Bu sistemlerin avantajları;
1. Enerji sarfiyatının olmayışı,
2. İşletmelerinin çok basit ,
3. Güvenilirliğinin yüksek olması,
4. Tamir ve bakım isteyecek ekipmanların olmamasıdır.
Ancak doğada işlemler yavaş sürdüğü için,
uzun bekletme sürelerine, dolayısıyla geniş arazilere ihtiyaç duyulmaktadır. Biyolojik
faaliyet sıcaklıktan önemli derecede etkilenmektedir.

72
Bu nedenle
 arazinin ucuz,
 iklimin elverişli olduğu yerlerde,
 ve arıtma donanımı ile işletme becerilerine ihtiyaç göstermeyen bir arıtma yöntemi
istenildiğinde
en uygun sistemdir.
Bu sistemlerin maliyetlerinin düşüklüğünden dolayı performanslarının da düşük
olduğunu düşünmek yanlıştır.
Bazı durumlarda, uzun vadede bu tür havuzların daha güvenilir oldukları
kanıtlanmıştır.
Atıksuyun organik madde içeriğine ve çıkış suyu kalitesine bağlı olarak
tasarlanmaktadırlar.
En genel durumda, seri halde üç kademeden (anaerobik, fakültatif ve olgunlaştırma
havuzları) oluşmaktadırlar.
Organik madde içeriği yüksek olan atıksular (BOİ5 =300-1000 mg/l ) direkt olarak
stabilizasyon havuzlarının ikinci kademesi olan fakültatif havuzlara deşarj edilebilmektedir.

Şekil: Stabilizasyon havuz konfigürasyonları

(AN:anaerobik havuz, F:fakültatif havuz ve M:olgunlaştırma havuzu).

Birinci kademedeki anaerobik havuz çıkış suları biyolojik arıtımın ikinci kademesini
oluşturan ikinci fakültatif havuzlara verilmektedir.
Birinci ve ikinci fakültatif havuzları mütakiben konulan ve üçüncü kademeyi
oluşturan olgunlaştırma havuzları ise daha ileri düzeyde patojen giderimi söz konusu
olduğunda kullanılmaktadır.

1-Anaerobik havuzlar
 Bu havuzlar yüksek BOİ li atıksularda oldukça etkilidirler.
 Tek bir anaerobik havuz 1000 mg BOİ/L’ ye kadarki atıksuları için yeterli olmaktadır.
 Daha yüksek kirlilikteki endüstriyel atksular için ise genelde seri halde üç havuz
kullanılmaktadır.
 Her bir havuzdaki bekletme süresi 1 gün’ün altına düşürülmemelidir.

73
 Bu havuzların derinlikleri normalde 2 ile 5 m arasında değişmekte ve atmosfere gaz
salıveren açık bir septik tank gibi işlev görmektedir.
Çiftlik atıklarının arıtılması için uygun bir sistemdir.
Toplam BOİ giderimi:
10oC’nin altında %40,
20oC’nin üzerinde %60’ın üzerinde değişmektedir.
Çoğu zaman yüzeyde bir köpük tabakası oluşsada önemli bir problem
yaratmamaktadır.
Koku çıkması (H2S gibi) en önemli dezavantajıdır.

2-Fakültatif havuzlar
Anaerobik havuz çıkış suları deşarj edilmeden yada kullanılmadan önce aerobik
arıtıma ihtiyaç gösterirler.
Fakültatif havuzlar bu amaç için en uygun bir yoldur.
Bu sistemler gelişmekte olan ülkelerde çoğu kez klasik biyolojik arıtma yöntemlerine
tercih edilirler.
Tek kademeli fakültatif havuzlar nisbeten az kirli atıksuların arıtımı için uygundur.
Fakültatif havuz girişindeki katılar ve üretilen biyokütle çökelerek tabanda bir çamur
tabakası oluşturur.
Organiklerin anaerobik bozunumuyla hasıl olan bentik tabaka anaerobiktir ve
burada açığa çıkan çözünebilir organik maddeler su tabakasının yukarısına geçerler.
Arıtıma gelen BOİ’nin %30 kadarı metan gazı olarak havuzu terk eder.
Su kolonundaki çözünmüş organikler ya da askıdaki maddeler oksijen kullanan
heterotrofik bakterilerle ayrıştırılırlar.
Burada konvansiyonel sistemlerdekinden farklı olarak bakterilerle kullanılan
çözünmüş oksijenin yüzey havlandırmasından daha çok mikroalglerle ( fotosentetik)
sağlanmasıdır.
Algler karbondioksitlerini bakteri metabolizmasının son ürünlerinden almaktadır.
Böylece heterotrofik bakterilerle ototrofik algler arasında bir ortak yaşam mevcuttur.

Şekil: Fakültatif stabilizasyon havuzlarındaki enerji akımları

Anaerobik çıkış suyunu alan ikincil fakültatif havuzlarda bu mekanizmalardan ilki

önemli ölçülerde anaerbik havuzda olmaktadır.
 BOİ giderimi %60-80 arasındadır.
 Derinlikleri 1-2m arasında değişmektedir.

74
3-Olgunlaştırma havuzları
Fakültatif stabilizasyon havuzlarından gelen atıksuları almaktadır.
Büyüklükleri ve sayıları çıkış suyunda arzu edilen bakteriyolojik kaliteye göre
belirlenmektedir.
Bu havuzlar diğerlerine göre biyolojik ve fizikokimyasal açıdan daha az
tabakalanma göstermektedir ve gün boyunca daha fazla oksijen almaktadır.
Gündüzün su klonu aerobik olup pH 9’un üzerine kadar çıkmaktadır.
Flamentli mavi-yeşil algler çok düşük BOİ konsantrasyonlarında havuzda baskın
durumdadır. Düşük alg konsantrasyonlarında Daphnia (zooplankton) gibi yüksek
organizmalar atıksuyun stabilizasyonundan ziyade bakteri ve alglerin sebep olduğu
bulanıklığın giderilmesine yardımcı olurlar.
Derinlikleri 1-3m arasında değişmektedir.
Havuzlarda fekal bakterilerin uzaklaştırılmasını etkileyen belli başlı parametreler ısı,
bekletme süresi ve organik yüklemedir. Fekal bakterilerin uzaklaştırılması ısının ve
bekletme süresinin yükselmesiyle artmakta fakat organik yükün artmasıyla azalmaktadır.
Protozoa kistleri ve bağırsak solucan yumurtaları çökelmeyle uzaklaştırılmaktadır.
Bir seri havuzda 20 gün veya daha üzeri bekletme sürelerinde havuz çıkışında kist ve
yumurtlardan arındırılmış olmaktadır (Feachem ve diğ., 1983).
Kanal sularının (yada buna eşdeğer nitelikteki ) arıtılması için kullanılan fakültatif
havuz çıkış sularındaki BOİ içeriği yaklaşık 50 mg /L olacağından bu değerin örneğin
25mg/L’ nin altına düşürülmesi istenildiğinde seri haldeki iki olgunlaştırma havuzu (7
günlük bir bekletme süresiyle ) bu amaç için uygun olacaktır.

Arazide Arıtma Sistemleri

Bu sistemler son zamanlarda atıksuyun bir kaynak olarak avantaj sağladığı Batı-
Birleşik Devletlerinde giderek artma eğilimi taşımıştır.
1972 yılında yeni su yasalarının çıkmasıyla bu sistemlere olan ilgi suyun,
nütrientlerin ve atıksuyun (bitki üretimi için) yeniden kullanımını sağladığı için giderek daha
da artmıştır.

1-Yavaş infiltrasyon

Şekil: Yavaş infiltrasyon

75
 Atıksu bitki örtüsünü içeren araziye verilerek hem bitkilerin büyümeleri için gerekli
ihtiyaçları karşılanır hem de atıksu arıtımı sağlanır.
Uygulanan su hem buharlaşmayla tüketilir hem de zeminden yatay ya da düşey yollarla
süzülür.
Tüm yüzeysel akışlar çoğunlukla drenle toplanarak geri devrettirilir.
Arıtma işlemi atıksuyun zemine sızdırılmasıyla olmaktadır.
Atıksu bitkilere çok değişik püskürtme yada yüzeye uygulama teknikleriyle verilir.
Her 4 ile 10 günde bir kesikli olarak beslenip zemin profilindeki aerobik şartların
baskın olması sağlanır.

Bu tür sistemler tasarlanırken;

 Bölge ve zemin özellikleri,
 bitki toplulukları ve
 ön arıtım şekli önem kazanmaktadır.

Örneğin yüksek nütrient kapasitesine ve su tüketimine sahip bitkiler seçilir.

Ön arıtım, arzu duyulan infiltrasyon tipine bağlı olarak birincilden ileri arıtıma kadar
gerekli olabilir.

2-Hızlı infiltrasyon

Şekil: Hızlı infiltrasyon:hidrolik akım yolları

 Temel amaç yer altı su kaynaklarının beslenmesi, yeraltı su kaynaklarına tuzlu su

girişini önlemek ve yüzey sularının kirlenmesini önlemektir.
 Geçirgen zemin kullanıldığı için daha yüksek hidrolik yük ve daha düşük bekletme
sürelerinin uygulanışı yüzünden yavaş infiltrasyondan daha düşük performans
gösterirler.
 Zemin durumuna, topografyaya, iklime ve ekonomiye bağlı olarak su dağıtma yapısı
değişir.

76
 Hızlı infiltrasyondan önce klorlu hidrokarbonların oluşmasını önlemek için atıksuyun
klorlanmaması gerekir.
 Bu tür sistemlerde temel azot giderim mekanizması denitrifikasyon olup zeminin
geçirgenliğine bağlı gelişir.
 Maksimum azot giderimi için suyun C/N oranı en az 2/1 olmalıdır.
 Organikler zemin profili içerisindeki aerobik mikroorganizmalarla ayrıştırılır.
 BOİ yükü yüksek iken bakteriler film tabakasında hızlı bir şekilde çoğalabildiklerinden
zeminin gözeneklerini tıkayarak hem kuruma süresince zeminin havalanmasını hem de
süzülme hızını düşürebilirler.
 Ayrışma süresince oksijen tüketildiğinde gözeneklerin tıkanmasıyla birlikte uzun süreli
anaerobik şartlar oluşabilir.
 Fosfor giderme mekanizmaları adsorpsiyon ve kimyasal çökelmedir.
 %80-98 BOİ, %10-93 TN, %29-99 TP ve %2-6 Fekal koliform giderimleri
gerçekleşmektedir.

3-Arazi üzerinden akıtma

Şekil: Araziden akıtma

 Mikrobiyolojik faaliyet yüzeye yakın cereyan ettiğinden prosesin verimi (özellikle azot
giderimi yönünden) iklimden önemli derecede etkilenir.
 Kök bölgelerinin suyla dolmaması ve sızıntıyla kirleticilerin direkt olarak temasının
önlenmesi için yeraltı suyuna mesafe an az 0.3-0.6 m olmalıdır.
 Askıdaki maddeler ile kolloidal organikler sedimantasyonla ve bitkilerle organik
tabakalar arasından filtrasyonla giderilirler.
 Toplam azot ve amonyak giderimi hidrolik yük, eğim uzunluğu ve toprak sıcaklığına
bağlıdır.
 Fosfor ve iz elementler toprağın içerisindeki kil kollloidleriyle tutularak (sorpsiyon)
çözünemeyen komplexlere dönüştürülerek (kalsiyum, demir ve alüminyom fosfat gibi)
çökeltilmeyle giderilirler.
 Konvansiyonel sistemlerle kıyaslandığında patojen giderimi daha iyidir.
 Bu tür sistemler genelde ikincil arıtım çıkısındaki Azot ve iz metallerin daha ileri
düzeyde arıtımı için kullanılırlar.

77
 Tablo: Arazide arıtma sistemlerinin çıkış kalitesi açısından karşılaştırılması (Metcalf and
Eddy, 1991)
Arazi Üzerinden
Parametre Düşük İnfiltrasyon Hızlı İnfiltrasyon
Akıtma
Ortalama Maksimum Ortalama Maksimum Ortalama Maksimum
(mg/l) (mg/l) (mg/l) (mg/l) (mg/l) (mg/l)
BOİ <2 <5 2 <5 10 <15
AKM <1 <5 2 <5 15 <25
NH4-N <0.5 <2 0.5 <2 1 <3
TN 3 <8 10 <20 5 <8
TP <0.1 <0.3 1 <5 4 <6

Sulakalan Sistemleri
Doğal arıtma teknolojilerindeki en son gelişmeler köklü, yüzücü ve batık bitkilerle
arıtım yapan yapay sulakalanların yönünde olmuştur.
Sulakalanlar, ortamdaki güneş enerjisini kullanabilme ve kendi kendini
yenileyebilme özelliğine sahiptir. Organik ve inorganik kirleticileri,askıda katı maddeyi,
toksik maddeleri, ağır metalleri ve hastalık yapıcı mikroorganizmaları giderebilmesinden
dolayı yüksek miktarda arıtım kapasitesine sahiptirler.
Başlangıçta yüzücü bitkiler konvansiyonel lagünlerin ve stabilizasyon havuzlarının
performansını arttırmak için kullanılmıştır, fakat daha sonra bu sistemler geliştirilerek bir
çok sahada ayrı bir arıtma sistemi olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Sulakalanların yapısı içerisindeki vejetasyon hem bakteri filmlerinin teması için bir temas
yüzeyi oluştururlar hem de atıksudaki kirleticilerin filtrasyonunda adsorpsiyonunda rol
oynarlar.
Bitkilerin yapraklarıyla köklerine transfer ettikleri oksijen sayesinde bu bölgede ve
yakın çevresinde çok yoğun bir mikrobiyolojik faaliyet gerçekleşmektedir.
Çok geniş bir aralıkta aerobik ve fakultatif bakteri grupları bitki kökleri tarafından
desteklenmektedir.
Doğal ve yapay olmak üzere iki farklı sulakalan mevcuttur .

1-Doğal Sulakalanlar
Doğal sulakalanlar çoğu kez alıcı suların bir parçası olarak kabul edilmektedir.
Doğal sulakalanlara atıksu deşarjındaki maksat mevcut habitatın iyileştirilmesidir. Bu
sebeple de sisteme ikinci yada daha ileri düzeyde arıtılmış atıksu deşarjları
verilebilmektedir.
Arıtım kapasitelerini daha da iyileştirmek için doğal sulakalanların modifiye edilmesi
doğal ekosisteme zarar verebileceğinden müdahaleden kaçınılmalıdır (Qasım, S.R.,
1999).

78
2-Yapay Sulakalanlar
Yapay sulakalanlar ya serbest yüzey akışlı (SYS) sistemler ya da yüzeyaltı akışlı (YAS)
sistemler olarak sınıflandırılmaktadır.

SYS sistemlerinde su yüzeyi atmosferle temas halinde, YAS sistemlerinde ise su bir
dolgu malzemesi arasından aktığı için atmosferle temas halinde değildir.
SYS sistemleri köklü, yüzücü ve batık türde olan üç farklı vejatasyonun sistemdeki
baskınlığına bağlı olarak üç farklı alt kategoriye ayrılmaktadır.
Bunlar sırayla:
1. köklü bitkilerle arıtım sistemleri,
2. yüzücü bitkilerle arıtım sistemleri ve
3. batık bitkilerle arıtım sistemleridir.
YAS sistemlerde ise yüzücü ve batık bitkiler değil tamamen köklü bitkiler
kullanılmakta olup tamamen atıksuyun akışına bağlı olarak iki farklı türde incelenmektedir.
1. yatay yüzeyaltı akışlı ve
2. düşey yüzeyaltı akışlı sistemlerdir.

Yapay Sulakalanlarda Kirletici Giderim Mekanizmaları

1-Fiziksel Prosesler:
Özellikle tanecikli maddelerin gideriminde önem arz eder. Sulakalanlarda su
hareketi köklü ve yüzücü bitkilerin sağladığı dirençten dolayı hem oldukça yavaş hem de
laminerdir (türbülanssız). Köklü bitkilerin su hareketini dengelemesiyle yavaş hareket eden
danecikli kirleticiler yüzücü bitkilerin saçaksı kökleri ve dallanan gövdeleriyle askıda
kalmaları sağlanarak biyofilmlerle temas yüzeyleri arttırılmış olur. Askıdaki maddelerin
giderilme verimi genellikle sulakalan uzunluğu ve partiküllerin çökelme hızıyla orantılıdır.
Sedimentasyon (çökelme) ve resüspansiyon (çökelen veya çökelmekte olan maddelerin
askıda kalmaları) partiküllerin giderimde diğer iki önemli proses olarak göz önünde
bulundurulur (De Busk, 2002).

2-Kimyasal Prosesler:
Kirleticiler kısa süreli ya da uzun süreli olarak belli bir yüzeyde tutularak (sorpsiyon;
“+” ve “-” yüklü moleküllerin çözelti (su) fazından katı faza transferi) giderilirler.

79
Sorpsiyon gerçek anlamda hem adsorpsiyon hem de çökelme (precipitation)
reaksiyonların bir bütünüdür. Adsorpsiyon ile iyonlar katı partiküllere bağlanarak giderilirler.
Katyon değişimi ile de pozotif yüklü iyonlar yüzeye fiziksel olarak bağlanarak giderilirler
(Bu bağ kimyasal bağdan daha zayıftır. Zemin dolgu malzemesinde kil ve organik madde
içeriği fazlaysa bu katyonların tutulma kapasitesi daha yüksektir).

3-Biyolojik Prosesler:
Bitkilerin rolleri;Bitkiler NO3-N, NH3-N, PO4-P ve Pb ve Cd gibi bazı toksik metalleri
hem kullanabilme hem de dokularında birikitirebilme (depo) özelliklerine sahiptir. Fakat bu
giderim mikroorganizmalarla giderimin (denitrifikasyon) yanında çok önemsiz kalmaktadır.
Bu kirleticilerin giderimi bitkilerin büyüme özelliklerine ve dokularındaki konsantrasyon
değerlerine bağlıdır.
Bitkiler nütrientlerin, metallerin ya da diğer elementlerin bir kısmını kullanarak
giderebilmektedirler.

Mikroorganizmaların rolleri;
Mikrobiyolojik süreçle organik karbon sonuçta kararlı son ürünlere (CO2, CH4 gibi)
dönüştürülerek giderilmiş olur. Sulakalanlardaki en etkin azot giderim mekanizması ise;
biyolojik nitrifikasyon ve denitrifikasyondur (Reed ve ark., 1989). Amonyak aerobik
bölgelerde nitrifikasyon bakterileriyle nitrata oksitlenir ve nitratlar da anoksik bölgelerde
denitrifikasyon bakterileriyle azot gazına çevrilir. Nitrifikasyon için ihtiyaç duyulan oksijen
ya atmosferden ya da bitki köklerinden sağlanır. Azot ardışık reaksiyonlarla NH3-N
(amonyaklaşma), NO3-N (nitrifikasyon) ve N2 gibi son ürünlere (denitrifikasyon)
dönüştürülerek giderilirler.
Çözünebilir organik maddelerin büyük çoğunluğu bitkilerin kök ve gövde yüzeyleri
ve sediment arayüzeyindeki biyofilm bakterileriyle aerobik olarak ayrıştırılmaktadır. Fakat
bazı durumlarda anaerobik ayrışma da ön plana çıkabilmektedir (Moorhead ve ark., 1990).

80
Kirleticilerin Giderimi
AKM giderimi:
Bitkiler su akımı bloke edip hızlarını düşürürken askıdaki maddelerin çoğu çökelme
ve filtrasyonla giderilir. Daha büyük askıdaki maddelerin giderimini sağlamak ve
sulakalanın tıkanmasını önlemek için sulakalan girişine bir sedimentasyon havuzu konur.

BOİ giderimi:
Çökelmeden sonra kalan çözünebilir organik maddeler bitkilerle temas halindeki
bakteriyal biyofilmlerle (konvansiyonel sistemlerdekine benzer) aerobik olarak giderilir.
Bitkilerin bu biyofilm tabakasına kökleri vasıtasıtla temin ettikleri oksijen aerobik ayrışmaya
yardımcı olur. Organik maddelerin anaerobik ayrışımı ise taban kısmında olur.

Azot giderimi:
Azot giderimi nitrifikasyon ve denitrifikasyon yoluyla olmaktadır. Nitrosomans’ lar
vasıtasıyla amonyak aerobik reaksiyonlarla nitrite oksitlenir. Nitrit ise daha sonra
Nitrobakteri (nitrat oluşturan)’ ler vasıtasıyla yine aerobik olarak nitrata oksitlenir. Taban
kısmına geçen nitratlar ise burada anaerobik olarak denitrifikasyon baktarileriyle
(Pseudomonas spp. ve diğer bakteriler) gazlı ürünlere (N2 gibi) dönüştürülür
Bitkiler biyofilmin oluşmasını sağladıklarından ve bu bölgelere oksijen temin
ettiklerinden kök bölgesindeki nitrifikasyonla azot gideriminde önemli bir rol oynarlar (Brix,
1987). Bitkiler aynı zamanda giren nütrientlerin yalnızca küçük bir kısmını da (<%5)
bünyelerine alarak gidermektedirler. Bitkiler tarafından kullanılabilen azot formları NH4 ve
NO3 tır. NH4 ve NO3 bitki bünyesine asimilasyonla (NO3 ¨NH4 ¨NH2-R, R:amino asitin
kalan kısmı) alınır.
Bitkiler biyofilmin oluşmasını sağladıklarından ve bu bölgelere oksijen temin
ettiklerinden kök bölgesindeki nitrifikasyonla azot gideriminde önemli bir rol oynarlar (Brix,
1987). Bitkiler aynı zamanda giren nütrientlerin yalnızca küçük bir kısmını da (<%5)
bünyelerine alarak gidermektedirler. Bitkiler tarafından kullanılabilen azot formları NH4 ve
NO3 tır. NH4 ve NO3 bitki bünyesine asimilasyonla (NO3 ¨NH4 ¨NH2-R, R:amino asitin
kalan kısmı) alınır.

Fosfor giderimi:
Sulakalanlarda fosforun en temel giderimi; adsorpsiyon, filtrasyon, fiziksel çökelme
(yerçekimiyle), kimyasal çökelme (kompleks oluşumuyla) ve bitki bünyesine alınma yolları
iledir.
Yapay sulakalanlardaki fosfor giderimi; genellikle atıksudaki fosforun dolgu
materyallerindeki Al, Fe, Ca ve kil mieralleriyle adsorpsiyonu ve kompleks oluşumu ile
olmaktadır (Richardson ve ark., 1985). Fosforun bitkilerde kullanımı düşük alansal
yüklemelerde belirgin ölçüde olabilir. PO4-P iyonu aynı zamanda çökelme prosesiyle
(precipitation) Fe, Al ve Ca-Fosfat’ lar şeklinde çöktürülerek giderilirler.
Patojen bakterilerin giderimi: Suyun sıcaklığına kimyasına ve güneş ışığına (ultraviyolet)
bağlı olarak doğal yollarla ölüm, bakteri yiyen mikroorganizmaların (zooplankton)
bünyesine geçmesiyle ve çökelmeyle (partiküllere temasla) olur. Bir sulakalan
sistemindeki patojen mikroorganizmalar genelde parazitler, bakteriler ve virüslerdir.

Toksin giderimi:
Sulakalanlar toksinler için mükemmel bir tamponlayıcılardır. Hidrokarbon, fenol, benzen,
toluen ve ham yağların yapay sulakalanlarda çok yüksek verimlerle giderildiği
kaydedilmiştir (White ve diğ., 1996).

81
 GİRİŞ
SUYU
HAVA

Kirleticiler ÇIKIŞ

Aerobik
Toprak
Katmanı
Anaerobik
Toprak
1.Yükseltgenme 5.
Katmanı Sedimentasyon
2. Indirgenme 6. Çökeltme
3. Buharlaşma 7. Bitki Alımı
4. Adsorpsiyon 8. Turba

Hydroponik film tekniği

Terminolojideki anlamı suda özel besinlerle bitki yetiştirme metodu olup, geçirimsiz
bir yüzeyde ince bir film halinde verilen bir atksu içerisinde yetişen bitkilerle atıksu arıtma
tekniğidir.Geçirimsiz bir yüzeyde büyüyen bitki kökleri maddelerin tutulması ve
biriktirilmesinde muazzam bir rol oynar. Bitkilerin geniş yaprakları gölge oluşturarak hem
alglerin büyümesini önler hem de solunumla atıksu arıtımına bir miktar katkıda bulunur.
Bitkilerin saçağı andıran ve dallanan kök yapıları ise biriken maddeler için adeta
canlı bir filtrasyon mekanizmalarıdır. Büyük oranda çamur birikimleri, anaerobik şartlar ve
metallerin çökelmesi bu sistemlerdeki temel özelliklerdir.

Şekil: Nütrient film tekniği (Jevell ve diğ., 1983).

82
 Büyük miktarda BOİ ve AKM giderimi sağlanır. Jewell ve arkadaşları (1983)
tarafından geliştirilen pilot ölçekli tesislerde bu sistemlerin kanal sularının arıtımında bir
alternatif seçenek olduğu ispatlanmıştır.
Bu sistemde kanarya otu (Reed canary grass) kullanılarak 10 cm/gün’ lük bir
hidrolik yükleme hızında ikincil arıtımdan daha iyi kalitede çıkış suları elde edilmiştir.

Şekil: Enerji girdileri açısından doğal sistemlerle konvansiyonel sistemlerin

karşılaştırılması (Kadlec ve Knight, 1996).

83
 Tablo: Doğal atıksu arıtma teknolojilerinin karşılaştırılması ( Metcalf and Eddy, 1991).
Tasarım İşletme

Masrafları
Param. ve

Yatırım
Bakım
Masraf.

Arıtım Önarıtım Arıtma Su

Spesifik Arıtım
Türü Talepleri gayesi Der.

(ha/10 m /gün)
Alanı
(m)

$1,000/HA
3 3

$/m3/gün
(cm/gün)
Hid.yük
($/m3)

Yerinde Primer Çök. BOI5 ,TAKM 0.5-4.0 2.5-20 - 1000-3000 0.01-0.10

İnfiltras. (septik yada Giderimi
imhof tankı)
D.Hızlı Primer BOI5,TAKM, 0.15-1.6 6-67 - 60-150 800-2000 0.10-0.20
İnf. Yada Sek. Nutrient
Gid.
Y.Hızlı Primer BOI5 ,TAKM 1.6-25 0.4-6 <1 300-600 450-900 0.05-0.10
İnfiltras. Yada Sek. Giderimi
Arazi Primer BOI5 ,TAKM 1-10 1-10 <0.1 240-400 600-1000 0.08-0.15
üzerinden Yada Sek. Giderimi
Akıtma
Fakültatif Primer BOI5 ,TAKM 0.7-3.4 3-14 1.2-2.5 80-160 500-1000 0.07-0.13
Havuzlar Giderimi
Yüzücü Primer BOI5,TAKM, 2-15 0.7-5 0.4-1.8 270 500-1000 0.12-0.14
Aquatik Yada Sek. Nutrient
Bitki Sist. Gid.
Sulakalan Primer., BOI5 ,TAKM 0.4-20 0.5-20 <0.6 25-250 500-1000 0.03-0.09
Sek, İleri Giderimi

Yapay Sulakalanların Dünyadaki Uygulamaları

A.B.D:
1996’da yapılan bir araştırmada ABD ve Kanada’ da kullanımda olan 176 adet
yapay sulakalan tespit edilmiştir. Bunların büyük bir çoğunluğu (116) tropikal bölgelerde
diğerleri ise soğuk bir bölge olan Kuzey Dakota’ da yer almaktadır. Kuzey Amerika’nın
birçok eyaletindeki mevcut sulakalanlarının sayısı debi (m3/gün) aralıklarına göre
sıralandığında 0-500 arası 48, 500-1000 arası 41 ve 5000> debiyle çalışanların sayısı 42
adettir (Kadlec ve Knight, 1997). Soğuk bölgelerdeki sulakalanların çoğunluğunu serbest
yüzey akışlı sistemler oluşturmaktadır. Amerika’ da Washıngton Metropolitan Hükümetleri
Konseyi ile Maryland Çevre Bölümünün kendi bölgelerinde oluşturdukları yağmurduyu
sulakalanları projesi birçok ülkede bu büyük ölçekli sulakalanların uygulanabilirliğinde
önemli bir refarans niteliği taşımaktadır.

AVRUPA:
Bir Kuzey Avrupa ülkesi olan Danimarka yapay sulakalanların geliştirilmesinde
öncü bir rol üstlenmiştir. Yüzeyaltı akışlı sulakalanların öncüsü olan bu ülkede büyük
çoğunluğu evsel atıksuların arıtımı için kullanılan yaklaşık 130 adet sulakalan mevcuttur.
İsveç ve Norveç bu gibi sistemlere daha az ilgi duymuşlardır. 1996’ da İsveç’ te şehirsel ve

84
evsel atıksuların arıtımında kullanılan 6 adet serbest yüzey akışlı ve 8 adet yüzeyaltı akışlı
sulakalan tesbit edilmiştir.
İsveç’teki sulakalanların çoğu genelde azot giderimi maksadıyla planlanmıştır.
İsveç’ in Oxelösund şehrinde (baltık kıyısındaki) Baltık Denizini ötröfikasyon tehlikesinden
korumak için kurulan büyük ölçekli sulakalan tesisi buna bir örnektir. Bu tesis aynı
zamanda İskandinavya’ daki azot giderimi için kullanılan ilk gerçek ölçekli uygulama
olmuştur. Bu tesis İsveç’ in Oxelösund şehrindeki mevcut arıtma tesisinin (fiziksel ve
kimyasal) yüksek maliyetinden (25$/kg azot) dolayı tercih edilmiş olup kurulan bu tesisle
maliyet yarıya (11$/kg azot) düşürülmüştür.
İsveç’e kıyasla Norveç’ teki sulakalanlar daha fazladır. Norveç’ te yaklaşık 20 kadar
sulakalan tespit edilmiş olup bunların çoğunluğunu yüzeyaltı akışlı sulakalanlar
oluşturmaktadır. Doğu Avrupa’ da ise yapay sulakalanlar en fazla Çek Cumhuriyeti’ nde
uygulanmıştır. 1989 ile 1996 yılları arasında 26 adet sulakalan inşa edilmiştir. Günümüzde
Çek Cumhuriyeti’ nde 50’ nin üzerinde yapay sulakalan mevcuttur. Buradaki sistemlerin
büyük bir kısmı yüzeyaltı akışlı olup çoğunluğu mekanik ön arıtımı yapılmış olan şehirsel
atıksuların arıtımında kullanılmaktadır.
Macaristan ve Letonya’ da da yapay sulakalanlar mevcut olup sayıları hakkında
kesin bilgi mevcut değildir. Avusturya’ da 160’ ın üzerinde işletme halinde olan yapay
sulakalanlar tespit edilmiş olup çok sayıda da inşası halen devam etmekte olan tesis
mevcutur (Haberl ve diğ., 1998).

85
KAYNAKLAR
1- Su Getirme ve Kanalizasyon; Nejat Erdemgil, Mehmet Sırma, Muammer Yavuz,
Birsen Kitabevi Yayınları, Arpaz Matbaacılık, İstanbul-1976
2- Su Temini ve Uzaklaştırma Esasları-II Ders Notları;Recep Durmuş, OMÜ, Fen-
Ed. Fak., Çevre Müh. Bölümü, Samsun-1990
3- Su Temini ve Atıksu Uzaklaştırılması Uygulamaları; Dinçer Topacık, Veysel
Eroğlu, İTÜ Rektörlüğü Sayı:1518, Düzeltilmiş İlaveli İkinci Baskı, İTÜ İnşaat
Fakültesi Matbaası, İstanbul-1993
4- Meskun Bölge Drenajı ile İlgili Tesisler (Tavsiyeler ve Tip Projeler:A201-234);
Yılmaz Muslu, İTÜ Kütüphanesi Sayı:885, İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası,
İstanbul-1972
5- Kanalizasyon; M. Muzaffer Gizbili, TMMOB, İnşaat Mühendisleri Odası, Ankara
Şubesi Yayınları 1992/2, Ankara-1992
6- Kanalizasyon İnşaatına Ait Özel ve Teknik Şartname (Kanalizasyon İşlerinin
Planlanması ve Projelendirilmesine Ait Kriterler), Köy Hizmetleri Genel
Müdürlüğü, Ankara-2000
7- TS 821/Kasım 1985; Beton ve Betonarme Borular ve Özel Parçaları-Basınçsız
Pis Su ve Yağmur Suyu İçin
8- TS 821/Mayıs 1998; Borular ve Birleşim Özel Parçaları-Beton, Betonarme ve
Çelik Lif Takviyeli
9- TS 1478/Ocak 1999; Taşıt ve Yaya Trafiğine Maruz Alanlardaki Izgara Takımları
ve Bakım Rögarı Kapama Elemanları-Tasarım Şartları, Tip Deneyleri,
İşaretleme, Kalite Kontrol
10- TS 1097; Şehir İçi Yollarında Yer altı Tesisleri (Su, Havagazı, Elektrik, PTT,
Kanalizasyon) ve Bunlarla İlgili Yerüstü Tesislerinin Planlanması ve
Yerleştirilmesi Kuralları
11- Water and Wastewater Technology; Mark J. Hammer, Mark J. Hammer, Jr.,
Prentice-Hall Inc., New Jersey-1996.
12- Çevre Kirlenmesi ve Kontrolu; Mehmet Karpuzcu, Kubbealtı Neşriyatı:28 (ISBN
975-7663-10-7), Dördüncü Baskı, İstanbul, 1994
13- Atıksuların Arıtılması; Yılmaz Muslu; İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası,
Gümüşsuyu-İstanbul, 1994.
14- Kirletici Parametrelerin Özellikleri; Günay Kocasoy, Atıksu Arıtma Sistemleri,
TMMOB Kimya Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, Eylül 1989.
15- Çevre Kirliliği İle İlgili Çalışmalarda Örnek Alma ve Saklama Yöntemleri; Günay
Kocasoy, Atıksu Arıtma Sistemleri, TMMOB Kimya Mühendisleri Odası İstanbul
Şubesi, Eylül 1989.
16- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Köy İçi İnşaat Dairesi Başkanlığı Brifing
Dosyası, 19.11.2001, Ankara.
17- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Köy İçi İnşaat Dairesi Başkanlığı Brifing
Dosyası, Nisan-2004, Ankara.
18- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Köy İçi İnşaat Dairesi Başkanlığı, Kanalizasyon
Projesi Hazırlama Semineri Notları, Köy Hizmetleri Tarımsal Hidroloji Araştırma
ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü, 06-17.05.2002 (1. Grup), Menemen/İZMİR
19- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Köy İçi İnşaat Dairesi Başkanlığı, Kanalizasyon
Projesi Hazırlama Semineri Notları, 17-18.06.2002 (2.Grup), Köy Hizmetleri
Tarımsal Hidroloji Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Nenemen/İzmir.
20- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Köy İçi İnşaat Dairesi Başkanlığı, Doğal Arıtma
Projesi Hizmet İçi Eğitim Semineri Notları, Hazırlayanlar: Yılmaz Kilim-Abdullah
Özdemir, 02-06.08.2004, Ankara.

86
21- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Köy İçi İnşaat Dairesi Başkanlığı, İnşaat
Uygulamaları Semineri (2.Grup), Köy Hizmetleri 8. Bölge Müdürlüğü Eğitim
Tesisleri, 27-31.05.2002, Diyarbakır.
22- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Köy İçi İnşaat Dairesi Başkanlığı,
Kanalizasyon-Arıtma Semineri Notları, K.H. 18. Bölge Müdürlüğü, Eğitim
Tesisleri, 08-12.10.2001, İSTANBUL
23- Su Getirme ve Kanalizasyon; Nejat Erdemgil, Mehmet Sırma, Muammer Yavuz,
Birsen Kitabevi Yayınları, Arpaz Matbaacılık, İstanbul-1976
24- Su Temini ve Uzaklaştırma Esasları-II Ders Notları;Recep Durmuş, OMÜ, Fen-
Ed. Fak., Çevre Müh. Bölümü, Samsun-1990
25- Su Temini ve Atıksu Uzaklaştırılması Uygulamaları; Dinçer Topacık, Veysel
Eroğlu, İTÜ Rektörlüğü Sayı:1518, Düzeltilmiş İlaveli İkinci Baskı, İTÜ İnşaat
Fakültesi Matbaası, İstanbul-1993
26- Meskun Bölge Drenajı ile İlgili Tesisler (Tavsiyeler ve Tip Projeler:A201-234);
Yılmaz Muslu, İTÜ Kütüphanesi Sayı:885, İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası,
İstanbul-1972
27- Kanalizasyon; M. Muzaffer Gizbili, TMMOB, İnşaat Mühendisleri Odası, Ankara
Şubesi Yayınları 1992/2, Ankara-1992
28- Kanalizasyon İnşaatına Ait Özel ve Teknik Şartname (Kanalizasyon İşlerinin
Planlanması ve Projelendirilmesine Ait Kriterler), Köy Hizmetleri Genel
Müdürlüğü, Ankara-2000
29- TS 821/Kasım 1985; Beton ve Betonarme Borular ve Özel Parçaları-Basınçsız
Pis Su ve Yağmur Suyu İçin
30- TS 821/Mayıs 1998; Borular ve Birleşim Özel Parçaları-Beton, Betonarme ve
Çelik Lif Takviyeli
31- TS 1478/Ocak 1999; Taşıt ve Yaya Trafiğine Maruz Alanlardaki Izgara Takımları
ve Bakım Rögarı Kapama Elemanları-Tasarım Şartları, Tip Deneyleri,
İşaretleme, Kalite Kontrol
32- TS 1097; Şehir İçi Yollarında Yer altı Tesisleri (Su, Havagazı, Elektrik, PTT,
Kanalizasyon) ve Bunlarla İlgili Yerüstü Tesislerinin Planlanması ve
Yerleştirilmesi Kuralları
33- Water and Wastewater Technology; Mark J. Hammer, Mark J. Hammer, Jr.,
Prentice-Hall Inc., New Jersey-1996.

87