+ Social Change and Politis n Turkey (Bell Leiden, 1973) + The Ottoman State and its Place in World History {Editor ve iki makalenin ya- zat olarak] (Leiden, 1974) Osmanlt ve Danya (2000) + Turkey's Foreign Policy in Transition (Leiden, 1975) + The Gecekondus Rural Migration and Urbanization (Cambridge University Press, 1976; Tarhiyede Toplumsal Donagam adiyla Imge Kitbevi Yaysnlart, 2003) + Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics (Uni- versity of Wisconsin Press, 1985) Central Asian Survey (Editor ve yazarl (1987, 1993) The Turks of Bulgaria: The Social-Poiica History of a Minorty (1980) Central Asian Survey (Editor ve yazar) 1994) Foreign Policy of Turkey Recent Development (Editor ve iki makale yazartola- ak] (Madison, 1994, 1996) Ottoman Past and Today's Turkey (Leiden, 2000) ‘+ The Politicization of tslam: Reconstruction and Identity, State Faith, and Commu nity i the Late Otoman State (Oxford University Press, 2001) + TDV slam Ansihlopedts, yeni beskt (Balkanlar, Romanya, Gagmenler gibi ko- nlann yazan olarak, 1990, 1996) (Ortadogu da Osmanls Mirast ve Ulusculul Clge Kitabevi Yayinian, 2001) ‘Osmanlt Modernlegmesi(Imge Kitabevi Yaysnlan, 2002) ‘Turkiye ve Orta Asya (lige Kitabevi Yayilan, 2003) Osmanlida Degisim, Modernlesme ve Uluslayma Clmge Kitabevi Yaymnlan, 2006) F. Dilek Ozdemir, 1972-73 doneminde DTCF tngiliz Dili ve Edebiyatr Bolo- imi'nden mezun oldv, Cesiti kurumlarda yan ve sOzlt Ingllice-Tarkge- ‘ingilizce ceviti odakl calgt. Emekli olduktan sonta Turkiye Cevre Vakei ve GAP gibi kuruluslara cevirler yapt. ANKA Ajanoynun balten geviisinde gait ‘TOBITAK'n Popiler Bil Kitaplan serlsinden "Modern Arasuirmaci"nin Fedak onlagand yapa. Ozdemirin Gevirier: + Tran‘ Sir Boylarnda Gocebeler (linge Kitabevi Yayinlan, 2004) + Osmanivda Degiim, Modernlesme ve Uluslayma (linge Kitabevi Yayinlan, 2006) Kemal H. Karpat wpe Osmanlrda Degisim, Modernlesme ve Uluslasma Ceviren Dilek Ozdemir Bogazici University Library MINA = 391 13388578 100110. EisbevtOsmanii'da Degisim, Moderntesme ve Ulustagma Osmanh Nufus Kayitlani ve 1881/82-1893 Nafus Sayymi Osmank Imparatorluge'nun Son Donemlerinde Millet ve Milliyetcilik Osmanh Imparatorlugu’nda Sosyal Yapt ve Modernlesme... Ondokuzuncu Yazytlda {stanbul'da ‘Yasanan Sosyal ve 427 443 Ekonomik Degisim. 459 Ondokuzuncu Yazytlda Osmanh tmparatorlugu'nun Batrdan Istatistik Bilimini Uyarlamas\..... 521 1994'an Gorusd Acisindan Avrupa’da Osmanh ‘Yonetimi 541 Dizin. 607 Osmanhi Devleti’nin Déntstimt, 1789-1908 ee 1. Giris Tarihin gu veya bu doneminde Osmanh Devleti'nin bir par- casi olan Ortadogu, Balkanlar ve hatta Kuzey Afrika'nin sosyal ve siyasi tarihini ve degisimini dogru degerlendir- mek ve yorumlayabilmek icin, onsekizinci yazyili sonla- ida ve ondokuzuncu yazyil boyunca Osmanh Devletini diye kadar yapilanlardan daha genis bir analitik cerce- vede incelemek gerekir. Ortadogu'nun modernlesmesi konusundaki calismala- rin ogunda dis etkenlerin niteligi ve yogunlugu, bir baska deyisle Avrupa'nin etkisi, Ortadogu toplumlarinin bu et- kenlere karst kendi iginde olusturdugu tepkilerden daha cok On planda tutularak irdelenir. Ayrica, ondokuzuncu yuzyilda Ortadogu ve Balkanlarin tarihi daha cok dogma- tik ulusal gords acilarindan ele alinmisuir, Bunun dogal so- nucu olarak, Osmanh Imparatorlugu'nun sosyal ve siyasi 1Osmania Degtsim, Modernesme ve Ulusagma yapilannda ortaya cikan degisiklikler ve bu degisikliklerin bolgede olusan ulus-devletlerin yapilanmast dzerinde yap- mus oldugu kokla etkiler ya goz ardi edilmis ya da konuyu kaleme alanlarin ideolojik ve ulusal gords acilan dogrultu- sunda yorumlanmistir. Bu tar yorumlamalarm nedeni yal- nizca konuyu irdeleyenlerin tarih konusundaki kiltarel ve dini gordsleri degil, daha cok Osmanh Devleti'nin sosyal tarihi konusunda yeterli bilgi sahibi olmamalanidir. Isin en basndan itibaren akilda tutulmast gereken kesin gergek, Osmanh doneminde, Balkan ve Ortadogu toplumlan ve bunlarm sosyokaltirel-ekonomik yapilarindaki degisimin, kapsamh Avrupa etkisi alunda bu degisim sdrecinin hiz- lanmasindan cok onceleri kendi i¢ etkenleri nedeniyle 2a- ten baslamis olmasidir. Hasan Kali Bosnevrnin (Akhisart) (1544-1616) Usul el-hikem fi nizam al-alem’de ve daha son- ra, 1630'da Koci Bey'in Risale'sinde degindigi gibi, onalun- 1 yazyilin sonlarnda ve onyedinei yazyiln baslarnda -yani en gacla oldugu donemlerde- Osmanh Imparatorlu- gu ciddi sosyal calkalanmalarla karstlagmigtr. Kulturel sistemlerde Bat’dakinden farkh gelisen degi- sim stirecini dis ve i¢ etmenlere gore cesitli toplum kat- manlarinda yasanan bir olgu olarak ele almak gerekir. Os- manli Imparatorluguinda degisim siireci sosyal-ekonomik alanda dort sosyal tabaka baglaminda geligmistir. Esasen degisiklik bu yapilanmalarin kesin cizgilerle belirlenmis is- levleri etrafinda olugmustur ve degisim unsurlan hep aynt kaldigs icin onceden bilinebilmistir. Fakat onalunci yazyt- hin baslarinda, yeni degisim unsurlarinm bu sarece katil- masindan sonra ticcarlar ve zanaatkarlardan ve gida Greti- cilerinden (koyluler ve ¢iftciler) olugan ugancu ve dordan- cu tabakalar geleneksel sosyal dizenlemenin ve ongordl- mis degisim dongisstinan disma gikular. Zaman iginde, bu yapisal degisiklik birinci ve ikinei tabakalarm, yani sey- 8 Osmankt Devetnin Donasumi, 1789-1908 fiye ve kalemiye tabakasinin! sosyoekonomik temellerini zayiflatu ve bunlarin eski siyasi-kaltarel iglevlerini yeniden sekillendirdi. tste bu yeni sosyal yapilanma iginde yeni bir cemaat lideri grubu ortaya ciktt, Bunlarin pek incelenme- mig olan tarihleri onsekizinei ve ondokuzuncu yazyillarda Osmanh Imparatorlugu’nun degisimini dzetler. Orta simf Musluman_kesimleri tanmlayabilmek icin bu. gruptan ayan olarak soz edecegiz. Onsekizinci ve ondokuzuncu yazyillarda ayanm anlamn, islevleri ve gic stirekli degisti- ai icin bu terimi daha cok sembolik anlamda kullanaca- gi22 Sik sik kullanilacak olan “onde gelenler” veya esraf bu simf baglaminda aslinda sosyoekonomik diizende olu- san degisimin dogal sonucu olarak onsekizinci yazyilin sonlarinda ortaya cikan gruplar icin kullamlmsur Ayan genellikle yonetim tarafindan, esraf ise sosyal tabakalagma- nin sonucu olan birbirinden bagimsiz cemaatler igin kulla- nilan sifatlar olmustur. Ayanlarin barokratik dazenle ve bu ortamda birbiriyle celigen grup ideolojileriyle iliskilerinin onsekizinei yazyilda ve ondokuzuncu ydzyilin ortalarinda Osmanti toplumunda ortaya cikan ig degisimin merkezi di- namiklerini olusturduguna inaniyoruz. Batiin gruplar ce- sitli bigimlerde ve degisen yogunluklarda ve faaliyetlerinin T Bu eski sosyal dizenleme icin bkz. E. 1. J. Rosenthal, Political Thought in Medieval Islam (Cambridge, 1962); Nasir al-din L-Tusi, Nasivean Ethics (Londra, 1964), 2 Ayan konusunda daha cok bile! almak ve bibliyografya icin bke, Kemal H. Karpat, "The Land Regime, Social Structure and Modernization in the Otto- rman Empire”, Beginnings of Modernization in the Middle East; William R. Polk ve Richard L. Charnbers (ed.) (Chicago, 1968), . 69-90 ve Islam An siklopedisi maddesi "Ayan", (yent baska) ve Herbert L. Bodman Je, Political Factions in Aleppo 1760-1826 (Chapel Hill N.C. 1963); 1. H. Uzuncarsl, Meshur Rumeli Ayaklonmalarnda Tirsinikl Ismail, Yillkoglu Saleyman Aga lar ve Alemdar Mustafa Pasa (Istanbul, 1942) ve Avdo Sucesks, Ajani (Saray Dosna, 1965) 3 Suriye'de esraflar Konusunu gbzden gecirmek icin Albert Houraninin “Ot toman Reform and The Politics of Natables"na balan; Beginnings of Moder nization in the Middle East, William R, Polk ve Richard L. Chambers (ed.) (Gikago, 1968), s. 41-68,(Osmania Degsim, Modernlesme ve Uluslagma farkh bolumlerinde dig etkilere maruz kalmislar ve distan gelen bu cok yoni etkilere birbirinden bagimsiz olarak ve cogu zaman da birbiriyle celigen tepkiler gostermislerdir. Bir dengeler dizisi olan Osmanh siyasi sistemi, bu durum karsisinda cozilmeye baslamis ve yeni bir sistem gereksi- nimi dogmustur. Gercekten de sistemin cevap vermesi ge- reken bu yeni durum, ote yandan sosyal yapisinda gecirdi- gi evrimle kalvirel-dini izgide siyasi devletler haline gel- mesiyle iki kauna cikmig ve sorunla basa cikmak igin har- canan yairekli cabalara ragmen Osmanh Devleti’nin dagil- masina katkida bulunan onemli nedenlerden_ birini olusturmustur. Hakametin bu duruma ilk tepkisi Ill. Se- lim onderliginde merkeziyetci bir yaklasimla batanlegme- ye caligmak olmustur ve bu cabalarin ulastigi nokta ise bir Tark ulusal devletinin kurulmasidir. Bu anlaulanlar Osmanh Devleti‘ndeki degisimle ilgili incelememizi yapisal degisikligin tarihsel-islevsel yanma dayandiracagimizi gostermek icindir. Kisaca ise, Impara- torluk’taki Hiistiyan ve Masliman halklarin ozellikle ken- di liderlik gruplant arasinda farkh tabakalar olusturma mo- dellerini inceleyerek baslayacagiz. tkinci olarak, kismen Batrdaki endistriyel devrimden ve serbest piyasa ekono- misinden kaynaklanan ve bayak dlgade yeni bir dizi eko- nomik gucle sekillenmis olan bu sosyal katmanlasmayt gozden gecirecegiz. Uciincd olarak ise, ekonomik etmenle- re, farkhilagmig sosyal yaptya ve bunun sonucunda ortaya cikan yeni tip bir diizenleyici eyleme karst islevsel bir tep- ki olarak siyasi sistemdeki degisimi ele alacagiz. Bir baska deyisle, siyasi sistemin farklilasmast ve yeni bir siyasi kad- ronun dogusunun, sosyal farklilasma ve onu olusturan ne- denler, yani meslek gruplan, malkiyet modelleri, gelir se- viyeleri ve kuiltarel-siyasi degerlerle ilgisi oldugu varsayt- mindan yola cikacagiz. 2. Sosyal Yapilann tkiye Boliinmesi ve Osmanh Imparatorlugu’nda Siyasi Gerginlik Bilim adamlari tarafindan yeni elit tabakayi olusturan te- mel unsur, Bat ile ilk iletisim kanallant ve yeni dasance seklinin temelleri olarak cok onemli gortlmesine karsin Sultan Ill. Mustafa (1757-74) ve Sultan I. Abdulhamid (1774-89) tarafindan gerceklestirilen askeri reformlar ger- gekte cok daha motevazi bir gayeye hizmet ediyordu. Tek amac, dis ve ig saldirilara karsi devletin bekasini saglamak- u. Heri teknoloji, giderek daha fazia endustriye dayali eko- nomik sistem, yeni yonetim teknikleri ve askeri gaca odak noktast olarak alma egilimi Bau’dan gelen tehdidin ana un- surlarim olusturuyordu. Eyaletlerdeki dzerklik arayist ve dazen ve gavenlik acisindan duzenleyici eylemlerle ilgili olarak birbiriyle celigen talepler cogu zaman ahlaki ve dini terminolojide ifade buldu ve ig karisiklik unsurlarim olus- turdu, Ashnda butun bunlar toplumun ganlak yasaminda kendisini yayginlasmig ticaret, arazi kullanimindaki degi- siklik ve artan iletisim olanaklan seklinde gosteren ve Ba- udan gelen teknolojik, ekonomik ve aydin etkilerin yan urtnlerinden baska bir sey degildi. Uzun streden beri Os- manh Devleti'nde hakim durumda olan hakumet ile top- lum arasindaki bolanme asagidaki durumlarda ifade bul- du. Toplum gelisti, teknolojik ve ekonomik etkilere bir ol- tide cevap veren yeni dasunceler ve taleplerle farklilasti, hakimetin islevlerinin de buna paralel olarak degismesi beklendi. Taht ve merkezi birokrasiden olusan, kendisini devletle esdegerde goren, kendine dzga yetki geleneklerine tabi olan hakamet, bunlan anlayacak ve degisikligin getir- digi sorunlarla basa crkabilecek giigte degildi. Yine de ba- rokrasi yogun, fakat yapay temaslarda bulundugu Bau'daki modernlesmeye oykunerek hakumetin islevleriyle ilgili ek- sikler konusunda kendisini egitmeye ve toplumu kendi an-