Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
İNŞAAT TEKNOLOJİSİ
NİRENGİ
ANKARA 2006
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak
yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında
amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim
materyalleridir (Ders Notlarıdır).
• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye
rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve
geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
uygulanmaya başlanmıştır.
• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği
kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması
önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
• Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik
kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler.
• Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında
satılamaz.
İÇİNDEKİLER
AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 3
1. NİRENGİ YAPMAK ........................................................................................................... 3
1.1. Nirengi .......................................................................................................................... 3
1.1.1. Tanımı.................................................................................................................... 3
1.2. Baz Ölçüsü ve Hesabı ................................................................................................... 4
1.2.1. Baz Yeri ve Baz Büyütmeleri ................................................................................ 4
1.2.2. Bazın Ölçülmesi .................................................................................................... 4
1.2.3. Bazın Hesabı.......................................................................................................... 5
1.2.4. Baz Ölçümlerinin Deniz Seviyesine İndirilmesi ................................................... 5
1.2.5. Ölçülen Açılardaki Hataların Ölçülere Dağıtılması............................................... 6
1.2.6. Dış Merkez Açıların Merkeze Dönüştürülmesi ..................................................... 9
1.2.7. Özet Çizelge (abris) ............................................................................................. 14
1.2.8. Nirengi Hesapları................................................................................................. 15
1.3. Zemin İşaretleri Kaybolmuş Noktaların Aranması ..................................................... 23
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 24
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 25
ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 26
2. TAKİMETRİ YAPMAK.................................................................................................... 26
2.1. Takimetre .................................................................................................................... 26
2.1.1. Tanımı.................................................................................................................. 26
2.1.2. Takeometrik Uzunluk ve Yükseklik Ölçümünün Esasları................................... 27
2.1.3. Takeometrik Ölçü İşleri....................................................................................... 27
2.1.4. Ölçü Karneleri ve Takeometrik Ölçülerin Hesabı ............................................... 28
2.1.5. Redüksiyonlu Takeometreler............................................................................... 30
2.1.6. Grafik Takeometri ............................................................................................... 32
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 34
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 35
ÖĞRENME FAALİYETİ–3 .................................................................................................. 36
3. ÖLÇEK ÇEŞİTLERİ VE UYGULAMALARININ YAPIMI............................................ 36
3.1. Ölçek ve Ölçek Uygulamaları..................................................................................... 36
3.1.1. Tanımı.................................................................................................................. 36
3.1.2. Ölçek Çeşitleri ..................................................................................................... 37
3.1.3. Ölçeklerin Seçimi ve Çizim Hassasiyeti.............................................................. 38
3.1.4. Ölçeklerle İlgili Uygulamalar .............................................................................. 39
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 40
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 41
PERFORMANS DEĞERLENDİRME .............................................................................. 42
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 43
ÖNERİLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 44
KAYNAKLAR....................................................................................................................... 45
i
AÇIKLAMALAR
AÇIKLAMALAR
KOD 581MSP012
ALAN İnşaat Teknolojisi
DAL/MESLEK Harita Kadastro Teknisyenliği
MODÜLÜN ADI Nirengi
Nirengi, takimetri ve ölçekle ilgili temel bilgi ve becerilerin
MODÜLÜN TANIMI
kazandırıldığı öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Poligon modülünü başarmalıdır.
Genel Amaç
Gerekli ortam sağlandığında nirengiyi kuralına uygun olarak
yapabileceksiniz.
Amaçlar
MODÜLÜN AMACI
¾ Nirengiyi kuralına uygun yapabileceksiniz.
¾ Takimetriyi kuralına uygun yapabileceksiniz.
¾ Ölçek çeşitleri ve uygulamalarını kuralına uygun
yapabileceksiniz.
ii
GİRİŞ
GİRİŞ
Sevgili öğrenci,
Harita kadastro ile ilgili bilgi ve beceriler toprakla ilgili çalışmaların projelendirilmesi
ve araziye sorunsuz aktarılması işlerinde size rehberlik edecektir.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
1. NİRENGİ YAPMAK
1.1. Nirengi
1.1.1. Tanımı
Belli sayıda noktanın konumunu kesinlikle tespit edebilmek için bu noktaları tepe
kabul ederek bir alanı üçgenlere bölme işidir.
Ara nirengi, daha üst derecedeki nirengilerden nokta dengelemesi yöntemi ile
hesaplanan ve kendisinden başka nirengilere çıkış veren ya da çıkış kenarlarından birinin
uzunluğu 3 km den uzun olan yatay kontrol noktalarıdır. Bu noktalar, tamamlayıcı noktalara
yakın mesafelerden ve uygun dağılımlı doğrultulardan çıkış verecek yerlerde tesis
edilmelidir.
Tamamlayıcı nirengi, başka bir nirengiye çıkış vermeyen ve çıkış aldıkları noktalara
olan uzaklıkları 3 km den kısa olan noktalardır. Üzerine alet kurulan bütün noktalardan açı
veya kenar ölçmek zorunludur. Tamamlayıcı noktalar karşılıklı gözleme yapılabilen, ufka
uygun şekilde dağılmış en az üç noktadan hesaplanır.
3
Dizi nirengi, çıkış veren nirengiler arasında tesis edilecek poligon hesabı ile belirlenen
noktalardır. Yeteri kadar çıkış sağlanamayan ormanlık ve benzeri yerlerde tamamlayıcı
nirengi yerine birbirine en yakın olan ve çıkış veren nirengiler arasına dizi nirengi tesis
edilebilir. Dizi nirengi güzergâhının kenar uzunlukları 800 m ile 1500 m arasında, güzergâh
uzunluğu 7 km’den kısa ve güzergâhtaki nirengi sayısı 7’den az olmalıdır.
Harita yapımında, arazide sabit olarak belirlenen nokta nirengi noktasıdır. Sabit
noktalar için beton kazıklar, demir borular, kesme taşlar, özel imal edilmiş havadan da
görülebilecek şekilde ağaç kuleler kullanılır veya minare gibi sabit yapıların uç
noktalarından yararlanılır.
Bazın çok hassas olarak ölçülmesi gerekir. Bu nedenle baz olarak ölçülecek kenar düz
arazide ve olabildiğince büyük seçilmelidir. Kenarın iki ucu arasındaki yükseklik farkının
fazla olmamasına dikkat edilmelidir.
Kurulan ağın (şebekenin) hiçbir kenarı bu nitelikte değilse uygun bir yerde bir baz
ölçülüp ağın bir kenarı bu baza dayanarak hesaplanmalıdır. Bu ağlara baz büyütme ağı,
ölçülen baza dayanılarak hesaplanan ağ kenarına da büyütme kenarı denir. Büyütme
ağlarında baz, büyütme kenarına yaklaşık olarak dik veya paralel olarak alınır (Şekil:1.1).
1 1
4
3
3 4
2
3 4 1 2
2
4
Bazı elektro optik uzunluk ölçümü aletlerinde baz eğik olarak ölçülmekte ve ölçülen düşey
açıya göre eğim düzeltmesi yapılmaktadır. Bazı aletler ise yatay uzunluğu doğrudan doğruya
vermektedir.
Bazın doğrudan ölçülen kenar olduğu, bazın ölçülmesi konusunda (2.2) anlatılmıştır.
Bu nedenle bazın hesabını yapmamız gerekmemektedir. Burada kastedilen baz hesapları
aşağıda anlatacağımız üçgen çözümü, baz ölçümünün deniz seviyesine indirilmesi, ölçülen
açılardaki hataların ölçülere dağıtılması ve dengeleme gibi konulardır. Bu konular da aşağıda
anlatılacaktır.
Oysaki deniz seviyesinden yüksekte ölçülen bir kenarın küre üzerine iz düşümü daima
ölçülen uzunluklardan daha kısadır (Şekil:1.2). Bu durumda nirengi şebekelerinde bazların
deniz yüzeyindeki uzunlukları hesaplanarak nirengi hesaplarının buna göre yapılması
gerekir. Memleket nirengi ağları deniz seviyesine göre hesaplanır. Bunun için bu ağlara
bağlanacak her yeni ağın bazlarının da deniz yüzeyine indirilmesi gerekir.
S
Ölçülen bazların deniz yüzeyine
indirilmesi basit bir hesapla yapılır.
Deniz Yüzeyi Şekil 1.2’de görüldüğü gibi ölçülen baz
s S, deniz yüzeyindeki baz s ise;
s S
r = dır.
r r+h
S .r
Şekil 1.2: Bazın deniz yüzeyine indirilmesi uzunluğu s= olarak bulunur.
r+h
5
İstenirse bazın deniz yüzeyi üzerindeki uzunluğu ile ölçülen uzunluğu arasındaki fark
da hesaplanabilir. Bu fark
S − s = ds ile gösterirsek,
ds S
=
h r
yazılabilir. Buradan,
h
ds = .S bulunur. Yukarıdaki örneği bu formüle göre hesaplarsak,
r
h 500
ds = .S = .1500 = 0,1177 m
r 6370000
Yapılan ölçümler az veya çok bir miktar hatalıdır. Ölçüler hatasız yapılamadığı için;
kabul edilmiş hata sınırlarını geçmeyen ölçüler hatasız sayılmaktadır. Ancak bu durumdaki
ölçüler istenilen koşulları gerçekleştiremez. Örneğin, bir üçgenin iç açılarının ölçü değerleri
toplamı 200 grad olmalıdır. Fakat arazi ölçüleri sonunda bulunan değerler 200 graddan farklı
olabilir. Aradaki fark hata sınırları içindeyse ölçülere dağıtılır. Bu dağıtma işine dengeleme
denir.
α + β + γ = 200 g
(α + β + γ ) − 200 g = W
6
Kapanma hatası (+) veya (─) işaretli olabilir. Her üçgenin kenarlarının hesabına
geçmeden önce kapanma hatası açılara dağıtılarak ölçülen açıların toplamının 200 grad
olması sağlanır. Bu işleme üçgenlerin kapatılması denir. Açılar aynı incelikte ölçüldüğü için
kapanma hatası açılara eşit olarak dağıtılır. Dağıtılan miktarlar kapanma hatası ile ters
işaretlidir. Bunlara düzeltme miktarı denir.
1 1 1
α − W + β − W + γ − W = 200 g olmalıdır.
3 3 3
Ancak kapanması istenen üçgen birden fazla ve bir zincir ağ şeklinde iseler her üçgen,
yukarıda anlatıldığı gibi ayrı ayrı kapatılır.
Örnek: Bir üçgende α = 60,2465 grad, β = 65,3620 grad ve γ = 74,3921 grad olarak
olarak bulunur. 200,0006 – 200,0000 = 0,0006 =W hata miktarıdır. Bu hata açılara eşit
1 1 1
olarak dağıtılmalıdır. α − W + β − W + γ − W = 200 g formülüne göre
3 3 3
1 1 1
60,2465 − 6 + 65,3620 − 6 + 74,3921 − 6 = 200 g
3 3 3
Küçük nirengi ağlarında genellikle üçgenler bir nokta etrafında toplanarak bir santral
ağ oluştururlar (Şekil 1.3). Bu ağlardaki üçgenlerin yukarıda anlatıldığı gibi kapatılması
yeterli olmaz. Çünkü düzeltilmiş açılarla AB bazından başlayıp üçgenlerin kenarları
hesaplanarak AB kenarı tekrar bulunduğunda hesaba başlanan değerle, hesapla bulunan
değer arasında fark olabilir (Şekil 1.4). Bundan başka açılar silsile şeklinde ölçüldüğü için
başlangıçta 400 grad olan A merkez noktasındaki açıların toplamı, bu açılara yapılan
düzeltme miktarlarıyla 400 graddan farklı olur (Şekil:1.5).
7
Genel olarak bir ağın dengelenebilmesi ve o ağın çizilmesi için gereken ölçülerden
fazla ölçüsü bulunmalıdır. Her fazla ölçü için bir şart denklemi kurulur.
F
b
C
A
E D
Şekil 1.4: Bir santral Şekil 1.5 :Bir santral
Şekil 1.3 :Santral ağ ağda kenar koşulunun ağda merkez açı
kapanmaması koşulunun
kapanmaması
Zincir ağ’da, kontrol amacıyla biri başta diğeri sonda olmak üzere her zaman iki baz
ölçülür. Bunun için kurulacak olan kenar şartı santral ağda olduğu gibi aynı kenardan
başlayarak yine aynı kenarda bitmez. Kenar şartını kurabilmek için s1 kenarından başlayarak
(Şekil:1.6) s4 kenarını hesaplayalım. Sinüs teoremine göre,
6 4
3 9
S1 S2 S3 S4
5
2 1 8 7
8
bir zincir ağda bu şart vardır. Aslında santral ağın kenar şartı denkleminde de baz
vardır. Ancak baş ve sonda aynı hesaba girdiği için birbirini götürmüştür. Zincir ağda
kenar şartı bir bazdan başlayıp başka bir baza gittiği için baz şartı adını almıştır.
Açı ölçülecek N noktasından P1, P2, …Pi noktaları görülemediği için alet N noktası
yerine bunun yakınındaki bir D noktasına kurulur. Aletin taksimat sıfırı ile bu noktalar
arasındaki β0, β1, β2, βi açıları ve DN= e kenarı ölçülmüştür. N noktasındaki α1, α2,…αi
açıları hesaplanmak istenmektedir.
Daha kolay açıklayabilmek için önce D dış merkez noktasından N noktası ile bir P
noktasına bakılarak β0 ve β açılarının ölçüldüğünü kabul edelim (Şekil 1.7). DN
doğrultusunun uzantısı ile NP doğrusu arasında kalan α açısı PDN üçgeninin dış açısı
olduğundan, β-β0= ε dersek
α= ε +δ dır.
ε e
α β sin δ = ⋅ sin ε
D s
N e formülü ile, ya da δ çok küçük olduğu için
β0 sin δ= δcc/ρcc konularak
e
δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε
s
9
Uyarı: Ölçülmüş olan β açıları birden fazla ise bunların her biri yukarıda olduğu gibi ayrı
ayrı hesaplanır.
Örnek:
Verilenler: Üzerinde açı ölçülmek istenen N noktası ile D dış merkez arasındaki e uzunluğu
ve dış merkezde ölçülen açılar verilmiştir. Ayrıca N noktası ile diğer noktalar arasındaki
hesaplanmış olan s uzunlukları.
Ölçülmüş olan e kenarı altıncı kolona başa, bunun altına da dördüncü kolondaki
açıların sinüsleri (işaretleriyle), bunların altına da hesaplanmış olan kenar değerleri yazılır.
Bundan sonra δ düzeltme miktarının hesabına geçilir.
e e
δ nın sin δ = ⋅ sin ε formülü ile hesaplanması ve δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε yaklaşık formülü
s s
ile kontrol edilmesi en uygunudur.
e
δ düzeltme miktarları bir defa sinδ lardan bir defa da kontrol olarak δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε
s
formülüne göre ρ cc ⋅ sin δ şeklinde hesaplanır.
10
Tablo1.1: Dış merkez açılarının merkeze dönüştürülmesi
P e
Formüller: sin δ = ⋅ sin ε
s
δ
e
s
δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε
s
ε
α
N e
β
D Kontrol: [ε ] + n ⋅ β 0 = [β ]
β0
Kenarların Alındığı
ρ cc = 636620, [α ] − [δ ] = [ε ]
Bakılan Nokta No
Açıların Alındığı
e
Defter s. No
Defter s. No
Ölçülen Döndürülmüş
Açılar Açılar sinδ δcc
α= ε +δ
β ε = β-β0
sin ε
s
1 2 3 4 5 6 7 8 9
11
Merkez Dışı Noktaların Merkeze İndirgenmesi ve Zemin Noktaları
X
B0
3 r3
B 1 r1
N 3
βn δ3 e 1
βd r2 δ1
a e B3
φ βd B1
αn γ
αd (DA)
D δ2
A Y B2
2
2
Şekil 1.8: Merkez dışı noktalar
Çözüm:
α d = 60 g ,2465 −2 → α d = 60 g ,2463
β d = 65 g ,3620 −2 → β d = 65 g ,3618
+ γ = 74 g ,3921−2 → +γ = 74 g ,3919
200g,0006 200g,0000
a ⋅ sin β n Y N − YD − 0,262
YN = sin α n = 42,229 m , (DN ) = arctan = arctan
sin (α n + β n ) X N− X D 1,350
12
a ⋅ sin β n
XN = cos α n = 31,971 m , DN)=387g,7966,
sin (α n + β n )
DN = (YN − YD ) + ( XX N − X D ) = 1,375
2 2
a ⋅ sin β d
YD = sin α d = 42,491 m, e=DN=1,375 m, φ=(DN)+βd=387,7966+65,3618
sin (α d + β d )
φ=53g,1584
a ⋅ sin β d
XD = cos α d = 30,621 m
sin (α d + β d )
Merkeze
Döndürül Sıfıra
Ölçülen Uzunlu Dönüştürül
B müş İndirgen
Doğrultular k δ α=ε+δ müş
Nok doğrultular miş
β S (m) Doğrultular
ε =β+β0 Doğrultu
r= β+ δ
N 284,7292 1,375 0,0000
1 0,0000 1513,81 115,2708 0,0562 115,3270 0,0562 0,0000
2 138,3164 1421,14 253,5872 -0,0459 253,5413 138,2705 138,2143
3 225,1062 1872,35 340,3770 -0,0377 340,3393 225,0685 225,0123
3·0,0562=
0,1686
13
1.2.7. Özet Çizelge (abris)
Nirengi ağlarının hesabı ile elde edilen koordinatlar bir koordinat özet cetvelinde
toplanır. Ayrıca ileride yapılacak olan kestirme ve poligon hesaplarında sık kullanılacak
olan, ölçülen açılar, semtler ve kenarlar ayrı bir çizelgede toplanır. Bu çizelgelere abris denir
(Tablo:1.3) .
İşaret
Enlemi:…………….. Y=…………………. Dilim No:………………
Kot
Boylamı:…………… X=…………………. Dilim Orta Meridyeni:…
Yer
Myx = ± Mxx= ± m= ±
Bakılan noktaların
PROJEKSİYON DÜZLEMİNDE
Kesin Düşey
No Adı Dengeli Kenarlar
Yönlendirilmiş Açılar
Semtleri m
Gözlemleri
14
1.2.8. Nirengi Hesapları
Üçgen Çözümü
Üçgen çözümü klişelerinde, bilinen kenarın karşısındaki nokta 1, diğer noktalar saat
ibresinin hareketi yönünde 2 ve 3 olarak numaralanır. Açılar ise bulundukları köşenin
numaraları ile gösterilir (Şekil:1.9).
b c
a
3 2
Üçgenin çözümü sinüs teoremine göre yapılır. 2–3 kenarına a, 1–2 kenarına c, 1–3
kenarına b dersek sinüs teoremine göre
a b c
= = olur.
sin (1) sin (2) sin (3)
a a
1− 3 = b = ⋅ sin (2) ve 1 − 2 = c = ⋅ sin (3)
sin (1) sin (1)
15
Üçgen kenarlarının hesap makinesi ile çözümü
a a
1− 3 = b = ⋅ sin (2) ve 1− 2 = c = ⋅ sin (3) formülleri kullanılır.
sin (1) sin (1)
a: sin(1)=
Kenar ve Düzeltilmiş m
Nokta No Açılar Açılar Sin (1) Formüller Kenarlar Kenar No
g c cc Sin (2)
Sin (3)
1 2 3 4 5 6 7
T:oplam
199,9992
0,0000
W=-
8
Koordinat Hesabı
Nirengi noktalarının
koordinatlarının hesabı birinci temel (BP)
ödevin iki kere tekrarı şeklinde yapılır. P=1
Şekil 1.10’da görüldüğü gibi koordinatları δ
B=3 (BA)
β
bilinen A ve B noktaları ile (AP)
koordinatlarının hesaplanması istenen P α
noktası, P noktasından başlanarak saat
(AB)
ibresinin hareketi yönünde numaralanır. A=2
(P=1, A=2, B=3).
Şekil 1.10: Nirengi noktalarının
hesabı
16
PA ve PB kenarları önceden hesaplanmış, A noktasındaki α ve B noktasındaki β
açıları da ölçülmüştür. Eğer AB semti verilmemişse, A ve B noktalarının koordinatlarından
ikinci temel ödev yardımıyla hesaplanır.
Semtler;
(AB)+α=(AP) ve (BA)– β=(BP)
formülleri ile hesaplanır. Sonra P noktasının koordinatlarının hesabı birinci temel ödeve göre
A ve B noktalarından;
yp=ya+AP·sin(AP) ve yp=yb+BP·sin(BP)
xp=xa+AP·sin(AP) ve xp=xb+BP·sin(BP)
formülleri ile hesaplanır. P noktasının her iki noktadan hesaplanan koordinat değerleri
birbirine eşit olmalıdır. Aksi durumlarda üçgen kapanmaz
Örnek:
s y x
s.sin α=∆y s.cos α=∆x Nokta
Verilen semt α sin α
no
noktalar cos α y+ ∆y=y x+ ∆x=x
17
İleriden ve Yandan Kestirme
Ana nirengi ağlarında noktalar arasındaki uzaklık çok fazladır. Çalışmalarımıza yeterli
nokta sıklığını sağlamak için ana ağ noktaları arasına yeni nirengi noktaları kurularak
hesaplanması gerekir. Bu noktalar ilerden, yandan veya geriden kestirme şeklinde ölçülür ve
hesaplanır.
+X +X
P P
γ γ
B β B β
α α
A A
+Y +Y
Şekil 1.11: İleriden kestirme Şekil 1.12: Yandan kestirme
Uyarı: Bilinen nokta, zemin işareti sağlam ve koordinatları bilinen bir nokta anlamındadır.
18
+X
P
D
C
φ α A
β
ψ
B
+Y
(BP)=(BC)+ φ
(AP)=(AD)+ψ
Bir ileriden kestirme noktasını hesaplamak için iki bilinen noktadan bu noktaya
bakılarak ölçülen açılar yardımıyla hesaplamak yeterli ise de, kontrolü sağlamak ve
hassasiyeti artırmak için hesap en az üç bilinen noktadan ölçülen açılarla yapılır.
Geriden kestirme:
Geriden kestirme, koordinatları hesaplanmak istenen nirengi noktası üzerinde ölçülen
açılara göre yapılan nokta belirlemesidir. Burada açılar koordinatları hesaplanmak istenen
noktadan, koordinatları bilinen noktalara bakılarak ölçülür ve hesaplar bu açılarla yapılır.
Grafik olarak geriden kestirme yöntemiyle nokta tespiti için koordinatları bilinen
noktaların ölçekli olarak çizilmiş olduğu bir paftaya gerek vardır. Grafik geriden kestirme,
arazideki konumun büroda yeniden oluşturulmasıdır. Koordinatları bilinen noktalara A, N, B
ve C dersek grafik çözüm şöyle yapılır.
γ 1+ γ 2+ γ 3= γ = (NA) – (NB)
20
φ + ψ = n·200 – (γ+ α1 + β1+ α2 + β2) formülü ile hesaplanır.
B
A b φ
a
N
ψ
γ3 γ1
γ2
β2 α1
α2 β1
C D
φ ve ψ açılarının farkını da hesaplarsak, bunların yarı değerlerini bir kere toplayıp bir
kerede çıkararak φ ve ψ açılarını bulmuş oluruz.
Bu formül geliştirilerek
ϕ −ψ ϕ +ψ
tan
2
= tg
2
(
⋅ cot µ + 50 g ) formülü bulunur.
ϕ +ψ ϕ −ψ
+ =ϕ ,
2 2
ϕ +ψ ϕ −ψ
− =ψ
2 2
şeklinde hesaplanır.
21
Örnek:
Ya = 29192,46 Xa = 29771,30
Yn = 30000,00 Xn = 30000,00
Yb = 30686,41 Xb = 31114,62
α1 = 67,0749g β1 = 39,8895g
α2 = 73,4533g β2 = 49,7731g değerleri bulunuyor.
Önce ikinci temel ödeve göre (NB), (NA) semt ve kenarlarını hesaplarız. Sonra da
γ 1+ γ 2+ γ 3= γ = (NA) – (NB) formülü ile γ açısını buluruz.
y x y x
A 29 192,46 29 771,30 B 30 686,41 31 114,62
N 30 000,00 30 000,00 N 30 000,00 30 000,00
A-N – 807,54 – 228,70 B-N + 686,41 + 1114,62
22
cotµ=233334, µ = 43,3728g ve µ + 50g = 93,3728g değerleri bulunur.
ϕ +ψ
tan
2
= 1,233334 , ( )
cot µ + 50 g = 0,104477 buradan da,
⎛ ϕ +ψ ⎞ ϕ −ψ
tan⎜ (
⎟ ⋅ cot µ + 50 = tan
g
) = 0,149950 bu sonuçlardan sonra;
⎝ 2 ⎠ 2
((φ – ψ) :2 = 9,4755
(φ + ψ) :2 =61,7837
φ = 70,7347
ψ = 51,7837
φ ve ψ açıları bulunduktan sonra bütün açılar toplamının (200·n) grada eşit olup
olmadığı kontrol edilir. Sonrada geriden kestirme noktalarının koordinatları ya ileriden
kestirme ya da poligon şeklinde hesaplanır.
Uyarı: Hesap sonuçlarının doğru çıkması açıların doğru ölçüldüğü anlamına gelmez.
Ancak röper krokisinin olmadığı veya mevcut krokinin yetersiz olduğu durumlarda
noktanın yerinin bulunabilmesi için, aradığımız noktanın yeri tahmin edilerek bir nokta
seçilir. Bu noktanın koordinatları mevcut olan diğer noktalara göre geriden kestirme, ileriden
kestirme veya poligon şeklinde hesaplanır. Hesaplanan ve noktanın önceden bilinen
koordinatları yardımıyla ikinci temel ödeve göre bu geçici nokta ile aranan nokta arasındaki
kenar ve semt hesaplanır. Bulunan bu değerlere göre aranan noktanın yeri polar koordinat
yöntemiyle araziye aplike edilerek bulunur.
23
UYGULAMA
UYGULAMAFAALİYETİ
FAALİYETİ
24
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki cümleleri doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz.
1. Belli sayıda noktanın konumunu kesinlikle tespit edebilmek için bu noktaları
tepe kabul ederek bir alanı üçgenlere bölme işine nirengi denir.
2. Büyütme ağlarında baz, büyütme kenarına eğik olarak alınır.
3. Nirengi ağlarında doğrudan doğruya ölçülen kenarlara poligon denir.
4. Deniz yüzeyinden 800 m yüksekte ölçülmüş 2000 m uzunluğundaki bir baz deniz
yüzeyine indirgendiğinde 1999,74885 m gelir.
5. Arazi ölçümleri sonunda bulunan açıların toplamından 200g çıkartılarak bulunan farka
açı hatası denir ve F ile gösterilir.
6. Küçük nirengi ağlarında genellikle üçgenler bir nokta etrafında toplanarak bir kareler
ağı oluştururlar.
7. Zincir ağda, kontrol amacıyla biri başta diğeri sonda olmak üzere her zaman
iki baz ölçülür.
8. Nirengi ağlarının hesabı ile elde edilen koordinatlar bir koordinat özet cetvelinde
toplanır bu cetvele abris denir.
9. Üçgen çözümü klişelerinde, bilinen kenarın karşısındaki nokta 1, diğer noktalar saat
ibresinin hareketi yönünde 2 ve 3 olarak numaralanır.
a b c
10. = = teoremi kosinüs teoremidir.
sin (1) sin (2) sin (3)
11. Nirengi noktalarının koordinatlarının hesabı birinci temel ödevin beş kere tekrarı
şeklinde yapılır.
12. İlerden kestirme, bilinen A ve B gibi iki noktadan koordinatları hesaplanmak istenen P
noktasına bakılarak α ve β açılarının ölçülmesi suretiyle yapılan nokta tayinidir.
13. Geriden kestirme, koordinatları hesaplanmak istenen nirengi noktası üzerinde ölçülen
açılara göre yapılan nokta belirlemesidir.
DEĞERLENDİRME
25
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
Uygun ortam sağlandığında takimetriyi kuralına uygun olarak yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
2. TAKİMETRİ YAPMAK
2.1. Takimetre
2.1.1. Tanımı
Koordinatları ve yüksekliği bilinen bir nokta üzerine, örneğin bir poligon noktasına,
alet kurularak ölçülmesi istenen noktaların konumlarını polar koordinat yöntemiyle,
yüksekliklerini de trigonometrik olarak ölçmektir. Polar koordinat yönteminde noktaların
uzaklıkları optik olarak ölçülür.
26
2.1.2. Takeometrik Uzunluk ve Yükseklik Ölçümünün Esasları
Uzunluklarla yatay ve düşey açıları aynı anda ölçebilen teodolitlere takeometre denir.
Bu özellik çok hassas teodolitlerin dışındaki tüm teodolitlerde vardır. Ancak hassasiyeti
düşük ve genellikle takimetre işlerinde kullanılan teodolitlere takeometre denmektedir.
Uzunluk ölçümü; kılağının yatay ve düşey çizgilerinden başka yatay çizgiye paralel
olarak ve bu çizgiye eşit uzaklıkta çizilmiş iki yatay çizgi (ölçü çizgileri) ile yapılır
(Şekil:2.1).
ölçü çizgileri
p α α l
f u
Yatay durumdaki bir takeometrede birbirine p kadar uzakta bulunan kılağı ölçü
çizgilerinin mirayı kestiği noktalar arasında kalan l uzunluğu; α mikro metrik açısı
sabit olduğu için u uzaklığı ile doğru orantılıdır (Şekil:2.2).
u l f
Yani = ya da u = ⋅ l dir.
l p p
f
Bu eşitlikte = k seçilirse u = k ⋅ l olur.
p
Takeometrik ölçü işlerine başlamadan önce ölçü yapılacak alanda yeterli sıklıkta
noktaları bulunan bir poligon ağının kurulması gerekir. Ölçüler poligon noktalarından ve
polar (dik) koordinat sistemine göre yapılır. Ölçü işlerinde çalışacak ekip; bir alet operatörü,
bir krokici ve iki miracı olmak üzere en az beş kişiden oluşur.
Alet operatörü, aleti kuralına uygun olarak kurar ve okunması gerekli tüm değerleri
okur. Bu okumaları yaparken, farkların kolayca alınabilmesi için üst kılı mirada 100 cm veya
200 cm gibi tam sayılara getirir. Açılar dürbünün birinci durumunda dakika inceliğinde
okunur.
27
Karneci, alet operatörünün okuduğu bütün değerleri takeometre defterine yazar ve
yazarken yüksek sesle tekrarlayarak yanlış anlaşılmayı önler. Ayrıca mirada okunan üç kılın
farkına göre yanlış olup olmadığını kontrol eder. Yanlış okuma varsa alet operatörünü
uyararak ölçünün yenilenmesini sağlar.
Takeometre defterinde birinci kolona alet kurulan noktanın numarası ve bunun altına
da alet yüksekliği yazılır (Tablo:2.1). İkinci kolona bakılan noktanın numarası, üçüncü
kolona yatay açı, dördüncü kolona düşey açı ve beşinci kolona da mira okumaları yazılır.
Altıncı ve onuncu kolonlar hesap içindir ve büroda doldurulur. Alet kurulan nokta değişse
bile, bakılan noktalara devamlı numara verilir.
Aletle mira arasındaki en büyük uzaklık yapılacak haritanın ölçeğine göre tespit edilir.
1/1000 ölçekli haritalarda bu uzaklık 150 metreden fazla olmamalıdır.
Miracılar krokicinin gösterdiği yerlere mirayı düşey durumda tutarlar. Alet operatörü
mirayı okuduktan sonra miracıya okumanın yapıldığını bir işaretle bildirir. Miracı da mirayı
krokicinin göstereceği başka bir noktaya götürür.
Takeometrik olarak ölçülen her noktada, kılağı çizgilerinin mirayı kestiği yerler ile
yatay ve düşey açılar okunur. Okunan değerler bir ölçü karnesine yazılır (tablo 1). Tabloda
birinci kolona durulan noktanın numarası ve altına alet yüksekliği yazılır. İkinci kolona
bakılan noktaların numaraları, üçüncü kolona yatay açı, dördüncü kolona düşey açı, beşinci
kolona da mira okumaları yazılır. Hesaplarda aynı tablo üzerinde yapılır. Önce mirada
okunan üst ve alt kıl farkları alınarak altıncı kolona yazılır. Sonra u=k·l·cos2α formülüne
göre hesaplanan yatay uzunluk yedinci kolona ve h=k·l·sinα·cosα formülü ile bulunan h
yükseklik farkı işaretiyle birlikte sekizinci kolona yazılır. Bakılan noktanın kotu (Hb),
Hb=Ha+a+h-m formülü ile hesaplanır. Bunun için önce sekizinci kolondaki h değeri beşinci
kolondaki mira okumalarının orta kıl okuması değeriyle işaretine göre toplanarak veya
çıkartılarak işaretiyle birlikte dokuzuncu kolona yazılır. Sonra durulan noktanın kotuna alet
yüksekliği eklenerek bulunacak değere dokuzuncu kolondaki değer eklenerek bakılan
noktanın kotu bulunur.
28
Açılar Mira Mira
D. u h
B. Okumaları Okumaları Yükseklik
No Yatay Yükseklik h-m Düşünceler
No cm Farkı Hb
a Yatay Düşey Uzunluk Farkı
k·l
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
P.21 100 Ha=125,18
P.22
0,15 93,50 159 118 116,8 +11,96 +10,37 137,03 a= 1,48
a=1, 218
100 Ha+a=126,66
1 98,13 107,13 185 170 167,9 -18,88 -20,73 105,93
270
120
2 117,48 92,90 182 124 122,5 +13,72 +11,90 138,56
244
29
100
3 162,86 107,14 146 92 90,9 -10,22 -11,68 114,98
192
100
4 175,74 92,97 164 128 126,4 +14,01 +12,37 139,03
228
200
5 211,16 111,60 259 118 114,1 -21,03 -22,62 104,04
318
H2 +10 H2
–10
–20 +20
0
H1 H1
L L
N N
Bu alet özel mirası ile kullanılır. Özel mirası 4 m boyunda olup 1,40 m sinde sıfır
işareti vardır. Dürbünün görüş alanının yarısında ölçme eğrilerinin görüntüleri oluşur. Yatay
gözleme çizgisi düşey az hareket vidası ile miranın sıfır işaretine getirilir. Mira üzerinde
uzaklık ve yükseklik eğrilerinin gösterdiği değerler okunur (Şekil:2.4 a, b, c,).
30
0,1 0,1 0,1
+10
-10 +10 100
0,1 0,1 0,1
Ölçmenin temel ilkesi, yatay miranın alt yarısı üzerindeki bir göstergenin, objektifin
alt yarısına yerleştirilmiş optik bir düzen ile yana kaydırılıp kayma miktarının, miranın
objektifin üst yarısından doğrudan görülen bölümlerinden yaralanılarak saptanmasıdır
(Şekil:2.5). Mirada saptanan kayma miktarı bir kat sayı ile çarpılarak uzunluk bulunur.
31
0
0 1/2 Objektif
Doğrudan Görüntü
Oküler
Yansıyan Görüntü
Grafik takeometri aleti, biri çizim masası görevi yapan plançete ve diğeri takeometre
yerine kullanılan alidat olmak üzere iki bölümden meydana gelir.
Plançete: Resim tahtası, üç ayak ve sehpa olmak üzere üç kısma ayrılır (Şekil:2.6).
Resim tahtası iyi cins ağaçtan 60x60 cm büyüklüğünde ve 2-4 cm kalınlığında yapılmıştır.
Üç ayağa vida ile bağlanır ve maşası ile birlikte kullanılır. Üç ayak teodolitin alt kısmındaki
gibidir. Sehpa olarak normal teodolit sehpası kullanılır.
32
Tahta
Maşa
Sehpa
P
Alidat: Alidat sayısal takeometrenin görevini yapar. Çizim düzenini taşıyan bir alt
yapı ve bunun üzerinde yatay ekseni ile düşey düzlem içerisinde hareket ettirilebilen bir
dürbünden meydana gelmektedir.
Alt yapı bakılan yönlerin grafik olarak ve ölçülen uzunlukların ölçekli bir cetvel
yardımıyla çizimini yapabilecek biçimde düzenlenmiştir.
33
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
34
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. Uzunluklarla yatay ve düşey açıları aynı anda ölçebilen teodolitlere takeometre denir.
2. Takimetre yöntemiyle 100 m’lik bir uzunluk için yaklaşık olarak, yatayda 20-30 cm
ve düşeyde 10 cm hassasiyet sağlanabilir.
3. Uzunluk ölçümü; kılağının yatay ve düşey çizgilerinden başka yatay çizgiye paralel
olarak ve bu çizgiye farklı uzaklıkta çizilmiş iki yatay çizgi (ölçü çizgileri) ile yapılır.
4. Karneci, alet operatörünün okuduğu bütün değerleri not defterine yazar ve yazarken
alçak sesle konuşur.
5. Takimetre okumalarında orta kıl okumasının değeri her zaman (–) eksidir.
6. Düşey açıların okunmasına gerek kalmadan yatay uzunluk ve yükseklik farklarını
doğrudan ölçebilen aletlere nivo denir.
7. Redüksiyonlu takeometreleri her türlü miralarla kullanabiliriz.
8. Plançete yöntemi denilen grafik yöntemle çizim doğrudan doğruya büroda
yapılmaktadır.
DEĞERLENDİRME
35
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
Uygun ortam sağlandığında ölçekle ilgili problemleri ve ölçekli çizimleri kuralına
uygun yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
3. ÖLÇEK ÇEŞİTLERİ VE
UYGULAMALARININ YAPIMI
3.1. Ölçek ve Ölçek Uygulamaları
3.1.1. Tanımı
Plan üzerinde belirlenmiş iki nokta arasındaki uzunluğun, bu noktaların arazi
üzerindeki karşılıkları arasındaki gerçek uzunluğuna oranıdır. Başka bir deyişle haritalardaki
küçültme oranına ölçek denir.
çizim uzunluğu
Ölçek =
gerçek uzunluk
küçülme oranı biçiminde tanımlanır. Plandaki 2 cm’lik bir uzunluk arazide (gerçekte) 2
km’ye karşılık geliyorsa
36
dir. Ölçek Ö ile gösterilirse,
1
Ö=1:100 000 veya biçiminde yazılır.
100 000
Bu oranın paydasına ölçek değeri veya modülü denir ve M ile gösterilir.
1
Ö= şeklinde ifade edilir.
M
3.1.2. Ölçek Çeşitleri
Ölçekler kesir (oransal) ölçek, grafik (doğrusal) ölçek ve geometrik ölçek olmak üzere
üçe ayrılır.
Kesir ölçeklerde pay her zaman 1’dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın
kaç defa küçültüldüğünü gösterir.
Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek
uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir.
Grafik ölçek çizim ölçeğinde alınmış bir uzunluktur. Herhangi bir doğru üzerinde sıfır
noktası belirlenir. Sıfır noktasının sağında yuvarlak değerler veren bölüm, sol tarafında da
santimetrelerin okunacağı bölüm bulunur. Grafiğin altına da ölçeği yazılır (Şekil 3.1).
Grafik ölçek genellikle küçük ölçekli haritalar üzerinde iki nokta arasındaki grafik
uzunluğun gerçek karşılığını bulmada kullanılır. Bunun için ölçü pergelinin ayakları
ölçülmek istenen noktalar üzerine getirilir. Sonra pergelin açıklığı bozulmadan bir ayağı tam
bir bölüm çizgisi üzerine konur. Pergelin diğer ayağı kesir kısmına taşar.
10 0 10 20 30 40 50 m
5
1:1000
Metre Metre
1:100 000
Şekil 3.1: Grafik ölçekler
37
3.1.2.3. Geometrik Ölçek
Bir tür, grafik ölçektir (Şekil:3.2). Bu ölçeğin grafik ölçekten üstünlüğü, uzunlukların
kesir kısımlarının tahmin edilmesi yerine doğrudan ölçülebilmesidir.
20
16
1/1000
12
1/500
8
4
0
10 8 6 4 2 0 10 20 30 40 50
38
arazideki en az 50 cm’lik uzunlukları çizim cetveli ile işaretleyeceksek çizim ölçeğimiz şu
olmalıdır.
0,02M=50 cm olur. Buradan M=50/0,02=5000/2=2500 olur. Bu da 1/2500 ölçek demektir.
Örnek: 1/1000 ölçekli bir haritadaki 4,7 cm’lik uzunluğun arazideki değeri kaç metre eder?
Örnek: Arazideki uzunluk 500 m ve haritadaki uzunluk 5 cm ise haritanın ölçeği kaçtır?
N 50000
Çözüm: M = = = 10000 ölçek 1/10 000 olur.
B 5
Örnek: 1/2500 ölçekli haritadaki bir parselin alanı 40 cm2 olduğuna göre bu parselin gerçek
(arazideki) alanının kaç m2 olduğunu bulalım.
10 0 10 20 30 40 50 m
5
40,45 m
Uyarı: Bu hesap yapılırken metre bölümündeki çizgi bir tam sayının üzerine
getirilmelidir.
39
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
40
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
41
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI
1 D
2 Y
3 Y
4 D
5 Y
6 Y
7 D
8 D
9 D
10 Y
11 Y
12 D
13 D
1 D
2 D
3 Y
4 Y
5 D
6 Y
7 Y
8 Y
1 Y
2 D
3 D
4 Y
5 D
6 Y
7 Y
8 D
9 D
10 Y
43
ÖNERİLEN KAYNAKLAR
ÖNERİLEN KAYNAKLAR
¾ Harita işi yapan kamu kurum ve kuruluşları
44
KAYNAKÇA
KAYNAKLAR
¾ ERKAN Prof. Hüseyin, Kadastro Tekniği, Ankara, 1997
¾ SONGU Celal, Harita Yüksek Mühendisi, Ölçme Bilgisi Birinci Cilt, Ankara,
1987
¾ SONGU Celal, Harita Yüksek Mühendisi, Ölçme Bilgisi İkinci Cilt, Ankara,
1987
45