You are on page 1of 49

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP
(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

İNŞAAT TEKNOLOJİSİ

NİRENGİ

ANKARA 2006
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak
yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında
amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim
materyalleridir (Ders Notlarıdır).
• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye
rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve
geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
uygulanmaya başlanmıştır.
• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği
kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması
önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
• Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik
kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler.
• Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında
satılamaz.
İÇİNDEKİLER

AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 3
1. NİRENGİ YAPMAK ........................................................................................................... 3
1.1. Nirengi .......................................................................................................................... 3
1.1.1. Tanımı.................................................................................................................... 3
1.2. Baz Ölçüsü ve Hesabı ................................................................................................... 4
1.2.1. Baz Yeri ve Baz Büyütmeleri ................................................................................ 4
1.2.2. Bazın Ölçülmesi .................................................................................................... 4
1.2.3. Bazın Hesabı.......................................................................................................... 5
1.2.4. Baz Ölçümlerinin Deniz Seviyesine İndirilmesi ................................................... 5
1.2.5. Ölçülen Açılardaki Hataların Ölçülere Dağıtılması............................................... 6
1.2.6. Dış Merkez Açıların Merkeze Dönüştürülmesi ..................................................... 9
1.2.7. Özet Çizelge (abris) ............................................................................................. 14
1.2.8. Nirengi Hesapları................................................................................................. 15
1.3. Zemin İşaretleri Kaybolmuş Noktaların Aranması ..................................................... 23
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 24
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 25
ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 26
2. TAKİMETRİ YAPMAK.................................................................................................... 26
2.1. Takimetre .................................................................................................................... 26
2.1.1. Tanımı.................................................................................................................. 26
2.1.2. Takeometrik Uzunluk ve Yükseklik Ölçümünün Esasları................................... 27
2.1.3. Takeometrik Ölçü İşleri....................................................................................... 27
2.1.4. Ölçü Karneleri ve Takeometrik Ölçülerin Hesabı ............................................... 28
2.1.5. Redüksiyonlu Takeometreler............................................................................... 30
2.1.6. Grafik Takeometri ............................................................................................... 32
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 34
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 35
ÖĞRENME FAALİYETİ–3 .................................................................................................. 36
3. ÖLÇEK ÇEŞİTLERİ VE UYGULAMALARININ YAPIMI............................................ 36
3.1. Ölçek ve Ölçek Uygulamaları..................................................................................... 36
3.1.1. Tanımı.................................................................................................................. 36
3.1.2. Ölçek Çeşitleri ..................................................................................................... 37
3.1.3. Ölçeklerin Seçimi ve Çizim Hassasiyeti.............................................................. 38
3.1.4. Ölçeklerle İlgili Uygulamalar .............................................................................. 39
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 40
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 41
PERFORMANS DEĞERLENDİRME .............................................................................. 42
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 43
ÖNERİLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 44
KAYNAKLAR....................................................................................................................... 45

i
AÇIKLAMALAR

AÇIKLAMALAR
KOD 581MSP012
ALAN İnşaat Teknolojisi
DAL/MESLEK Harita Kadastro Teknisyenliği
MODÜLÜN ADI Nirengi
Nirengi, takimetri ve ölçekle ilgili temel bilgi ve becerilerin
MODÜLÜN TANIMI
kazandırıldığı öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Poligon modülünü başarmalıdır.

YETERLİK Nirengi işlerini kuralına göre yapabilmelidir.

Genel Amaç
Gerekli ortam sağlandığında nirengiyi kuralına uygun olarak
yapabileceksiniz.
Amaçlar
MODÜLÜN AMACI
¾ Nirengiyi kuralına uygun yapabileceksiniz.
¾ Takimetriyi kuralına uygun yapabileceksiniz.
¾ Ölçek çeşitleri ve uygulamalarını kuralına uygun
yapabileceksiniz.

Ortam: Atölye, arazi, işletmeler, ev, bilgi teknolojileri


EĞİTİM ÖĞRETİM
ortamı
ORTAMLARI VE
Donanım: Teodolit, takeometre, mira, bilgisayar ile alanın
DONANIMLARI
gerektirdiği araç gereç ve donanım sağlanmalıdır.

Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme


soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz.
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİRME Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-
cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız
bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir.

ii
GİRİŞ

GİRİŞ
Sevgili öğrenci,

Bu modül sonunda edineceğiniz bilgi ve beceriler ile harita kadastro alanında


karşınıza çıkacak olan nirengi, takimetre ve ölçeklerle ilgili sorunları kolaylıkla
çözebileceksiniz.

Harita kadastro ile ilgili bilgi ve beceriler toprakla ilgili çalışmaların projelendirilmesi
ve araziye sorunsuz aktarılması işlerinde size rehberlik edecektir.

Arazi kullanımı ve paylaşımı asırlar boyunca insanlar arasında anlaşmazlıklara neden


olmuştur. Bu sorunları azaltmak için arazi işlerini bilen teknik elemanlara ihtiyaç vardır. İşte
onlardan biri siz olabilirsiniz. Alacağınız modülle edineceğiniz bilgi ve becerilerinize adil
davranma duygularınızı da eklediğiniz zaman iyi bir haritacı olacağınız kesindir.

Ülke sınırlarının belirlenmesinde, kent yerleşim planlarının çıkartılmasında ve


insanların yaşamını kolaylaştıracak alt yapı projelerinin hazırlanmasında sizlere ihtiyaç
olduğunu göreceksiniz. Bu çalışmalara katkıda bulunmak sizlere mutluluk verecektir. Ayrıca
bu alanda iyi yetişmeniz ekonomik yönden de sizlere büyük katkı sağlayacaktır.

Bu modülden daha fazla yararlanabilmek için konunun işlenmesinden sonra arazide ve


büroda yeterli sayıda örnekler çözüp, çevrenizde yapılan uygulamaları görüp incelemeniz
yararınıza olacaktır.

1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ–1

ÖĞRENME FAALİYETİ–1
AMAÇ

Uygun ortam sağlandığında nirengi işlerini kuralına uygun olarak yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Bu faaliyeti daha çabuk kavrayabilmeniz için aşağıdaki araştırmaları yapmanız yararlı


olacaktır.

¾ Nirengiyi kullanan kurumlardan (belediyeler, iller bankası, tapu ve kadastro


müdürlükleri, karayolları, harita genel komutanlığı, devlet su işleri, köy
hizmetleri) nirenginin yapılış nedenlerini araştırınız.
¾ Baz ölçümünün nedenlerini ve bölgenizdeki kurum ve kuruluşlarda baz
hesaplarının hangi yöntemlerle yapıldığını araştırınız.

1. NİRENGİ YAPMAK
1.1. Nirengi
1.1.1. Tanımı

Arazide oluşturulan nirengi ağının açılarının ölçülmesinde kullanılan topografik ya da


jeodezik yöntemdir.

Belli sayıda noktanın konumunu kesinlikle tespit edebilmek için bu noktaları tepe
kabul ederek bir alanı üçgenlere bölme işidir.

Nirenginin tanımını destekleyecek alt oluşumlarının da tanımlanması yararlı olacaktır.

Ara nirengi, daha üst derecedeki nirengilerden nokta dengelemesi yöntemi ile
hesaplanan ve kendisinden başka nirengilere çıkış veren ya da çıkış kenarlarından birinin
uzunluğu 3 km den uzun olan yatay kontrol noktalarıdır. Bu noktalar, tamamlayıcı noktalara
yakın mesafelerden ve uygun dağılımlı doğrultulardan çıkış verecek yerlerde tesis
edilmelidir.

Tamamlayıcı nirengi, başka bir nirengiye çıkış vermeyen ve çıkış aldıkları noktalara
olan uzaklıkları 3 km den kısa olan noktalardır. Üzerine alet kurulan bütün noktalardan açı
veya kenar ölçmek zorunludur. Tamamlayıcı noktalar karşılıklı gözleme yapılabilen, ufka
uygun şekilde dağılmış en az üç noktadan hesaplanır.

3
Dizi nirengi, çıkış veren nirengiler arasında tesis edilecek poligon hesabı ile belirlenen
noktalardır. Yeteri kadar çıkış sağlanamayan ormanlık ve benzeri yerlerde tamamlayıcı
nirengi yerine birbirine en yakın olan ve çıkış veren nirengiler arasına dizi nirengi tesis
edilebilir. Dizi nirengi güzergâhının kenar uzunlukları 800 m ile 1500 m arasında, güzergâh
uzunluğu 7 km’den kısa ve güzergâhtaki nirengi sayısı 7’den az olmalıdır.

Harita yapımında, arazide sabit olarak belirlenen nokta nirengi noktasıdır. Sabit
noktalar için beton kazıklar, demir borular, kesme taşlar, özel imal edilmiş havadan da
görülebilecek şekilde ağaç kuleler kullanılır veya minare gibi sabit yapıların uç
noktalarından yararlanılır.

1.2. Baz Ölçüsü ve Hesabı


1.2.1. Baz Yeri ve Baz Büyütmeleri

Bazın çok hassas olarak ölçülmesi gerekir. Bu nedenle baz olarak ölçülecek kenar düz
arazide ve olabildiğince büyük seçilmelidir. Kenarın iki ucu arasındaki yükseklik farkının
fazla olmamasına dikkat edilmelidir.

Kurulan ağın (şebekenin) hiçbir kenarı bu nitelikte değilse uygun bir yerde bir baz
ölçülüp ağın bir kenarı bu baza dayanarak hesaplanmalıdır. Bu ağlara baz büyütme ağı,
ölçülen baza dayanılarak hesaplanan ağ kenarına da büyütme kenarı denir. Büyütme
ağlarında baz, büyütme kenarına yaklaşık olarak dik veya paralel olarak alınır (Şekil:1.1).

1 1
4
3
3 4
2

3 4 1 2
2

Şekil 1.1: Çeşitli baz büyütme ağları

1.2.2. Bazın Ölçülmesi

Baz: Nirengi ağlarında doğrudan doğruya ölçülen kenardır.

Ölçülecek bazlar (kenarlar) o yıla ait kalibrasyon (ölçümleme) belgesi bulunan


elektronik uzunluk ölçerlerle karşılıklı olarak ölçülür. Karşılıklı ölçü değerleri arasında,
meteorolojik düzeltme getirilerek deniz yüzeyine indirgendikten sonra bulunan farkın kenar
uzunluğuna oranı 1/100 000’den büyük olmamalıdır.

4
Bazı elektro optik uzunluk ölçümü aletlerinde baz eğik olarak ölçülmekte ve ölçülen düşey
açıya göre eğim düzeltmesi yapılmaktadır. Bazı aletler ise yatay uzunluğu doğrudan doğruya
vermektedir.

1.2.3. Bazın Hesabı

Bazın doğrudan ölçülen kenar olduğu, bazın ölçülmesi konusunda (2.2) anlatılmıştır.
Bu nedenle bazın hesabını yapmamız gerekmemektedir. Burada kastedilen baz hesapları
aşağıda anlatacağımız üçgen çözümü, baz ölçümünün deniz seviyesine indirilmesi, ölçülen
açılardaki hataların ölçülere dağıtılması ve dengeleme gibi konulardır. Bu konular da aşağıda
anlatılacaktır.

1.2.4. Baz Ölçümlerinin Deniz Seviyesine İndirilmesi


Haritalar, deniz yüzeyinin devamı olan bir yüzey üzerine arazinin iz düşümüdür.
Memleket nirengi hesapları daima deniz yüzeyinin devamı olarak düşünülen bir elipsoit veya
küre üzerine iz düşümü olarak yapılır

Oysaki deniz seviyesinden yüksekte ölçülen bir kenarın küre üzerine iz düşümü daima
ölçülen uzunluklardan daha kısadır (Şekil:1.2). Bu durumda nirengi şebekelerinde bazların
deniz yüzeyindeki uzunlukları hesaplanarak nirengi hesaplarının buna göre yapılması
gerekir. Memleket nirengi ağları deniz seviyesine göre hesaplanır. Bunun için bu ağlara
bağlanacak her yeni ağın bazlarının da deniz yüzeyine indirilmesi gerekir.
S
Ölçülen bazların deniz yüzeyine
indirilmesi basit bir hesapla yapılır.
Deniz Yüzeyi Şekil 1.2’de görüldüğü gibi ölçülen baz
s S, deniz yüzeyindeki baz s ise;
s S
r = dır.
r r+h

Buradan bazın deniz yüzeyindeki

S .r
Şekil 1.2: Bazın deniz yüzeyine indirilmesi uzunluğu s= olarak bulunur.
r+h

Bu hesaplarda kürenin ortalama yarıçapı r =6370000 m olarak alınabilir.


Örneğin, deniz yüzeyinden 500 m yüksekte ölçülmüş olan 1500 m uzunluktaki bir baz, deniz
seviyesine indirildiğinde;
S .r 1500.6370000
s= = = 1499,8823 m bulunur.
r + h 6370000 + 500

5
İstenirse bazın deniz yüzeyi üzerindeki uzunluğu ile ölçülen uzunluğu arasındaki fark
da hesaplanabilir. Bu fark
S − s = ds ile gösterirsek,

ds S
=
h r
yazılabilir. Buradan,

h
ds = .S bulunur. Yukarıdaki örneği bu formüle göre hesaplarsak,
r

h 500
ds = .S = .1500 = 0,1177 m
r 6370000

s = S − ds = 1500 − 0,1177 = 1499,8823 m bulunur.

1.2.5. Ölçülen Açılardaki Hataların Ölçülere Dağıtılması

Yapılan ölçümler az veya çok bir miktar hatalıdır. Ölçüler hatasız yapılamadığı için;
kabul edilmiş hata sınırlarını geçmeyen ölçüler hatasız sayılmaktadır. Ancak bu durumdaki
ölçüler istenilen koşulları gerçekleştiremez. Örneğin, bir üçgenin iç açılarının ölçü değerleri
toplamı 200 grad olmalıdır. Fakat arazi ölçüleri sonunda bulunan değerler 200 graddan farklı
olabilir. Aradaki fark hata sınırları içindeyse ölçülere dağıtılır. Bu dağıtma işine dengeleme
denir.

Dengeleme yaklaşık ve kesin olarak yapılabilmektedir. Biz yaklaşık dengeleme


yöntemlerini inceleyeceğiz.

Bir üçgenin iç açılarının toplamı 200 grada eşittir. Yani

α + β + γ = 200 g

olması gerekir. Bu denkleme şart denklemi denir.

Bu şart hiçbir zaman sağlanamaz. Arazi ölçümleri sonunda bulunan açıların


toplamından 200g çıkartılarak bulunan farka kapanma hatası denir ve W ile gösterilir.

(α + β + γ ) − 200 g = W

6
Kapanma hatası (+) veya (─) işaretli olabilir. Her üçgenin kenarlarının hesabına
geçmeden önce kapanma hatası açılara dağıtılarak ölçülen açıların toplamının 200 grad
olması sağlanır. Bu işleme üçgenlerin kapatılması denir. Açılar aynı incelikte ölçüldüğü için
kapanma hatası açılara eşit olarak dağıtılır. Dağıtılan miktarlar kapanma hatası ile ters
işaretlidir. Bunlara düzeltme miktarı denir.
1 1 1
α − W + β − W + γ − W = 200 g olmalıdır.
3 3 3

Ancak kapanması istenen üçgen birden fazla ve bir zincir ağ şeklinde iseler her üçgen,
yukarıda anlatıldığı gibi ayrı ayrı kapatılır.

Örnek: Bir üçgende α = 60,2465 grad, β = 65,3620 grad ve γ = 74,3921 grad olarak

ölçülmüştür. Bu üçgeni dengeleyerek açılarda hata varsa ölçülen açılara dağıtalım.

Çözüm: (α + β + γ ) − 200 g = W formülünden, 60,2465+65,3620+74,3921=200,0006 grad

olarak bulunur. 200,0006 – 200,0000 = 0,0006 =W hata miktarıdır. Bu hata açılara eşit

1 1 1
olarak dağıtılmalıdır. α − W + β − W + γ − W = 200 g formülüne göre
3 3 3

1 1 1
60,2465 − 6 + 65,3620 − 6 + 74,3921 − 6 = 200 g
3 3 3

60,2465-2 + 65,3620-2 + 74,3921-2 = 60,2463 + 65,3618 + 74,3919 = 200,0000 grad olur.

1.2.5.1. Santral Ağ Dengelemesi

Küçük nirengi ağlarında genellikle üçgenler bir nokta etrafında toplanarak bir santral
ağ oluştururlar (Şekil 1.3). Bu ağlardaki üçgenlerin yukarıda anlatıldığı gibi kapatılması
yeterli olmaz. Çünkü düzeltilmiş açılarla AB bazından başlayıp üçgenlerin kenarları
hesaplanarak AB kenarı tekrar bulunduğunda hesaba başlanan değerle, hesapla bulunan
değer arasında fark olabilir (Şekil 1.4). Bundan başka açılar silsile şeklinde ölçüldüğü için
başlangıçta 400 grad olan A merkez noktasındaki açıların toplamı, bu açılara yapılan
düzeltme miktarlarıyla 400 graddan farklı olur (Şekil:1.5).

Bu durumda kapanma hataları açılara öyle dağıtılmalı ki; üçgenler kapanmakla


beraber, bazın hesapla bulunan değeri asıl değerine eşit ve merkezdeki açıların toplamı 400
grad olsun.

Bu koşulların yerine getirilmesi için yalnız α + β + γ = 200 g formülündeki üçgen


koşulunun yerine getirilmesi yetmez. Ayrıca bir kenar koşulu bir de merkez açıları toplamını
400 grad yapacak santral koşulunun kurulması gerekmektedir.

7
Genel olarak bir ağın dengelenebilmesi ve o ağın çizilmesi için gereken ölçülerden
fazla ölçüsü bulunmalıdır. Her fazla ölçü için bir şart denklemi kurulur.

F
b

C
A

E D
Şekil 1.4: Bir santral Şekil 1.5 :Bir santral
Şekil 1.3 :Santral ağ ağda kenar koşulunun ağda merkez açı
kapanmaması koşulunun
kapanmaması

1.2.5.2. Zincir Ağ Dengelemesi

Zincir ağ’da, kontrol amacıyla biri başta diğeri sonda olmak üzere her zaman iki baz
ölçülür. Bunun için kurulacak olan kenar şartı santral ağda olduğu gibi aynı kenardan
başlayarak yine aynı kenarda bitmez. Kenar şartını kurabilmek için s1 kenarından başlayarak
(Şekil:1.6) s4 kenarını hesaplayalım. Sinüs teoremine göre,

sin (2 ) sin (6) sin (8)


s 2 = s1 , s3 = s 2 , s 4 = s3
sin (1) sin (4) sin (7 )

6 4
3 9
S1 S2 S3 S4
5
2 1 8 7

Şekil1.6: Zincir ağ dengelenmesi

s1 ⋅ sin (2 ) ⋅ sin (6 ) ⋅ sin (8)


1=
s 4 ⋅ sin (1) ⋅ sin (4 ) ⋅ sin (7 )

8
bir zincir ağda bu şart vardır. Aslında santral ağın kenar şartı denkleminde de baz
vardır. Ancak baş ve sonda aynı hesaba girdiği için birbirini götürmüştür. Zincir ağda
kenar şartı bir bazdan başlayıp başka bir baza gittiği için baz şartı adını almıştır.

1.2.6. Dış Merkez Açıların Merkeze Dönüştürülmesi

Açı ölçülecek N noktasından P1, P2, …Pi noktaları görülemediği için alet N noktası
yerine bunun yakınındaki bir D noktasına kurulur. Aletin taksimat sıfırı ile bu noktalar
arasındaki β0, β1, β2, βi açıları ve DN= e kenarı ölçülmüştür. N noktasındaki α1, α2,…αi
açıları hesaplanmak istenmektedir.

Daha kolay açıklayabilmek için önce D dış merkez noktasından N noktası ile bir P
noktasına bakılarak β0 ve β açılarının ölçüldüğünü kabul edelim (Şekil 1.7). DN
doğrultusunun uzantısı ile NP doğrusu arasında kalan α açısı PDN üçgeninin dış açısı
olduğundan, β-β0= ε dersek

α= ε +δ dır.

Bu durumda bakılan P noktasındaki δ açısı hesaplanıp D noktasında ölçülmüş olan ε


açısına eklenirse α açısı bulunur.

P Hesap sinüs teoreminden


yararlanılarak yapılır. Önce PDN üçgeninin
D noktasındaki ε açısı ε = β-β0 şeklinde
hesaplanır. Bu formülde, N noktasına
δ bakılarak ölçülen açı β0, P noktasına
bakılarak ölçülen açı da β ile gösterilmiştir.
s
Hesaplanan ε açısı yardımıyla δ açısı

ε e
α β sin δ = ⋅ sin ε
D s
N e formülü ile, ya da δ çok küçük olduğu için
β0 sin δ= δcc/ρcc konularak

e
δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε
s

formülü ile bulunur. Bu formüle göre


Şekil 1.7: Dış merkez açılarının bulunan δ açıları ε açılarına eklenerek
merkeze dönüştürülmesi dönüştürülmüş açılar elde edilir.

9
Uyarı: Ölçülmüş olan β açıları birden fazla ise bunların her biri yukarıda olduğu gibi ayrı
ayrı hesaplanır.

Ölçülerde e kenarı çok dikkatli ve milimetre incelikle ölçülmelidir. PN = s kenarı P


noktasından yapılan ölçüler yardımıyla hesaplanır. Bu kenarlar kısa mesafelerde desimetre,
uzun mesafelerde de metre inceliğinde hesaplanmalıdır.

Örnek:

Verilenler: Üzerinde açı ölçülmek istenen N noktası ile D dış merkez arasındaki e uzunluğu
ve dış merkezde ölçülen açılar verilmiştir. Ayrıca N noktası ile diğer noktalar arasındaki
hesaplanmış olan s uzunlukları.

İstenen: D dış merkezden ölçülen açıların N noktasına dönüştürülmesi.


Hesaplamalar aşağıdaki klişe üzerinde yapılacaktır. Klişede önce birinci kolona başa N
gelmek üzere D dış merkez noktasında ölçülmüş olan açıların numaraları, üçüncü kolona
ölçülmüş olan açılar yazılır. N noktasına bakılarak okunan β0 açısı diğer açılardan
çıkarılarak N noktasına göre sıfıra indirilmiş ε açıları hesaplanır ve dördüncü kolona yazılır.
Bu hesapların kontrolü [ε ] + n ⋅ β 0 = [β ] formülü ile yapılır. Formüldeki n ölçülen yön
sayısını göstermektedir.

Ölçülmüş olan e kenarı altıncı kolona başa, bunun altına da dördüncü kolondaki
açıların sinüsleri (işaretleriyle), bunların altına da hesaplanmış olan kenar değerleri yazılır.
Bundan sonra δ düzeltme miktarının hesabına geçilir.

e e
δ nın sin δ = ⋅ sin ε formülü ile hesaplanması ve δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε yaklaşık formülü
s s
ile kontrol edilmesi en uygunudur.

e
δ düzeltme miktarları bir defa sinδ lardan bir defa da kontrol olarak δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε
s
formülüne göre ρ cc ⋅ sin δ şeklinde hesaplanır.

Bulunan δ düzeltme miktarları dördüncü kolondaki ε açılarına eklenerek


dönüştürülmüş α açıları bulunur. Bulunan α açılarının hesap kontrolü

[α ] − [δ ] = [ε ] formülü ile yapılır.

10
Tablo1.1: Dış merkez açılarının merkeze dönüştürülmesi

P e
Formüller: sin δ = ⋅ sin ε
s
δ
e
s
δ cc ≅ ρ cc ⋅ ⋅ sin ε
s
ε
α
N e
β
D Kontrol: [ε ] + n ⋅ β 0 = [β ]
β0

Kenarların Alındığı
ρ cc = 636620, [α ] − [δ ] = [ε ]
Bakılan Nokta No

Açıların Alındığı

e
Defter s. No

Defter s. No

Ölçülen Döndürülmüş
Açılar Açılar sinδ δcc
α= ε +δ
β ε = β-β0
sin ε
s

1 2 3 4 5 6 7 8 9

N 292,2066 0,0000 15,278 0,00685 +4362 41,8199


4 333,5903 41,3837 +0,60523
1350,15

1 0,0000 107,7934 +0,99251 0,01293 +8231 108,6165


1172,80

2 182,7591 290,5525 -0,98901 0,00997 -6347 289,9178


1515,45

3 240,2014 347,9948 -0,72903 0,01821 -11594 346,8354


611,68

48,7574 387,7244 -5348 387,1896


61,0330 + 5348
48,7574 387,7244

11
Merkez Dışı Noktaların Merkeze İndirgenmesi ve Zemin Noktaları

Nirengi noktasının dışında gözlem yapılması durumunda, gözlemlerin nirengi


noktasına indirgenmesi gerekir. Bu amaçla merkez dışı nokta ile nirengi arası e 1 mm
incelikle ölçülür.

Örnek olarak merkezlendirme elemanlarının hesabı ve dış merkez ölçülerinin merkeze


dönüştürülmesi ile ilgili bir çalışma aşağıda verilmiştir (Şekil:1.8).

X
B0
3 r3
B 1 r1
N 3
βn δ3 e 1
βd r2 δ1
a e B3
φ βd B1
αn γ
αd (DA)
D δ2
A Y B2
2
2
Şekil 1.8: Merkez dışı noktalar

ÖLÇÜLER DN BN Doğrultu İSTENEN

AB= a = 56,328 m D 1 0g,0000 Merkeze (N noktasına)


dönüştürülmüş gözlemler.
α n = 58g,7462 2 138,3164
α d = 60g,2465 3 225,1062
βn = 66g,6934 A 157,1788
βd = 65g,3620 B 231,5709

Çözüm:

γ = 231g ,5709 − 157 g ,1788 = 74 g ,3921

α d = 60 g ,2465 −2 → α d = 60 g ,2463
β d = 65 g ,3620 −2 → β d = 65 g ,3618
+ γ = 74 g ,3921−2 → +γ = 74 g ,3919
200g,0006 200g,0000
a ⋅ sin β n Y N − YD − 0,262
YN = sin α n = 42,229 m , (DN ) = arctan = arctan
sin (α n + β n ) X N− X D 1,350

12
a ⋅ sin β n
XN = cos α n = 31,971 m , DN)=387g,7966,
sin (α n + β n )
DN = (YN − YD ) + ( XX N − X D ) = 1,375
2 2

a ⋅ sin β d
YD = sin α d = 42,491 m, e=DN=1,375 m, φ=(DN)+βd=387,7966+65,3618
sin (α d + β d )
φ=53g,1584
a ⋅ sin β d
XD = cos α d = 30,621 m
sin (α d + β d )

D dış merkez noktasından N merkez noktasına olan rn doğrultusu

rna = ra + γ + ϕ = 157,1788 + 74,3919 + 53,1584 = 284,7291

rnb = rb + ϕ = 231,5709 + 53,1584

rna + rnb 284,7291 + 284,7293


rn = = = 284,7292
2 2
Tablo 1.2: Merkez dışı noktaların merkeze indirgenmesi

Merkeze
Döndürül Sıfıra
Ölçülen Uzunlu Dönüştürül
B müş İndirgen
Doğrultular k δ α=ε+δ müş
Nok doğrultular miş
β S (m) Doğrultular
ε =β+β0 Doğrultu
r= β+ δ
N 284,7292 1,375 0,0000
1 0,0000 1513,81 115,2708 0,0562 115,3270 0,0562 0,0000
2 138,3164 1421,14 253,5872 -0,0459 253,5413 138,2705 138,2143
3 225,1062 1872,35 340,3770 -0,0377 340,3393 225,0685 225,0123

48,1518 709,2350 -0,0377 709,2076 363,3952 363,2266


284,7292·4=+1138,91 + +0,0274 +
68 0,0274 + 284,7292 0,1686
48,1518 709,2350 48,1518 363,3952

3·0,0562=
0,1686

13
1.2.7. Özet Çizelge (abris)

Nirengi ağlarının hesabı ile elde edilen koordinatlar bir koordinat özet cetvelinde
toplanır. Ayrıca ileride yapılacak olan kestirme ve poligon hesaplarında sık kullanılacak
olan, ölçülen açılar, semtler ve kenarlar ayrı bir çizelgede toplanır. Bu çizelgelere abris denir
(Tablo:1.3) .

Tablo 1.3: Abris özet cetveli

1/100 000 Pafta No: Nokta No: Noktanın Adı: Türü:

İşaret
Enlemi:…………….. Y=…………………. Dilim No:………………
Kot
Boylamı:…………… X=…………………. Dilim Orta Meridyeni:…
Yer

Myx = ± Mxx= ± m= ±
Bakılan noktaların
PROJEKSİYON DÜZLEMİNDE
Kesin Düşey
No Adı Dengeli Kenarlar
Yönlendirilmiş Açılar
Semtleri m
Gözlemleri

Yazanın Adı Soyadı:


Gün:…./….../200.
Yazanın imzası:

14
1.2.8. Nirengi Hesapları

Nirengi hesaplarında en çok karşılaşılan konular, temel ödevler ve üçgen hesaplarıdır.


Biz burada önce bir üçgenin çözümü ile birinci temel ödevin bir noktanın koordinatlarının
hesabına uygulanmasını inceleyeceğiz.

Üçgen Çözümü

Üçgen çözümü, bilinen değerler yardımıyla bilinmeyen elemanların bulunması


demektir. Nirengi hesaplarında genellikle üçgenin bir kenarı ile iki ya da üç açısı bilinir ve
diğer iki kenarın bulunması istenir.

Üçgen çözümü klişelerinde, bilinen kenarın karşısındaki nokta 1, diğer noktalar saat
ibresinin hareketi yönünde 2 ve 3 olarak numaralanır. Açılar ise bulundukları köşenin
numaraları ile gösterilir (Şekil:1.9).

b c

a
3 2

Şekil 1.9: Köşe noktalarının gösterilmesi

Üçgenin çözümü sinüs teoremine göre yapılır. 2–3 kenarına a, 1–2 kenarına c, 1–3
kenarına b dersek sinüs teoremine göre
a b c
= = olur.
sin (1) sin (2) sin (3)

Açılar ve a kenarı bilindiğine göre diğer kenarlar

a a
1− 3 = b = ⋅ sin (2) ve 1 − 2 = c = ⋅ sin (3)
sin (1) sin (1)

formülleri ile hesaplanır.

15
Üçgen kenarlarının hesap makinesi ile çözümü

Üçgen kenarlarının hesap makinesi ile çözümünde,

a a
1− 3 = b = ⋅ sin (2) ve 1− 2 = c = ⋅ sin (3) formülleri kullanılır.
sin (1) sin (1)

Tablo 1.4: Üçgen kenarlarının hesap makinesi ile çözümü

a: sin(1)=
Kenar ve Düzeltilmiş m
Nokta No Açılar Açılar Sin (1) Formüller Kenarlar Kenar No
g c cc Sin (2)
Sin (3)
1 2 3 4 5 6 7

2-3=a 2718,27 2925,916

1: P 75,8713 ,8716 0,929032 m·sin(1)=2-3 2718,27 AB


2: A 82,1841 ,1844 0,961098 m·sin(2)=1-3 2812,09 PB
3: B 41,9438 ,9440 0,612212 m·sin(3)=1-2 1791,28 PA

T:oplam
199,9992
0,0000
W=-
8

Koordinat Hesabı

Nirengi noktalarının
koordinatlarının hesabı birinci temel (BP)
ödevin iki kere tekrarı şeklinde yapılır. P=1
Şekil 1.10’da görüldüğü gibi koordinatları δ
B=3 (BA)
β
bilinen A ve B noktaları ile (AP)
koordinatlarının hesaplanması istenen P α
noktası, P noktasından başlanarak saat
(AB)
ibresinin hareketi yönünde numaralanır. A=2
(P=1, A=2, B=3).
Şekil 1.10: Nirengi noktalarının
hesabı

16
PA ve PB kenarları önceden hesaplanmış, A noktasındaki α ve B noktasındaki β
açıları da ölçülmüştür. Eğer AB semti verilmemişse, A ve B noktalarının koordinatlarından
ikinci temel ödev yardımıyla hesaplanır.
Semtler;
(AB)+α=(AP) ve (BA)– β=(BP)

formülleri ile hesaplanır. Sonra P noktasının koordinatlarının hesabı birinci temel ödeve göre
A ve B noktalarından;

yp=ya+AP·sin(AP) ve yp=yb+BP·sin(BP)
xp=xa+AP·sin(AP) ve xp=xb+BP·sin(BP)

formülleri ile hesaplanır. P noktasının her iki noktadan hesaplanan koordinat değerleri
birbirine eşit olmalıdır. Aksi durumlarda üçgen kapanmaz

Örnek:

Bir üçgende aşağıdaki değerler verilmiştir. Verilenlerden de yararlanarak P noktasının


koordinatlarını hesap makinesi ile hesaplayalım. Verilenler:

ya=24810,78 yb= 27177,18


xa=41319,73 xb=39982,15
Â=82,1844g B=41,9440g
(AB)=132,7520g (BA)=332,7520g

Önce verilmiş olan semt açısı, A ve B açıları ile (AB)+α=(AP) ve (BA)–β=(BP)


formüllerine göre (PA) ve (PB) semt açıları hesaplanır. Sonra P noktasının koordinatları
birinci temel ödeve göre, bir kere A ve bir kere de B noktasından olmak üzere iki kere
kontrollü olarak hesaplanır. Hesaplamalar klişe üzerinde aşağıdaki gibi yapılır (Tablo 2.5).

Tablo 1.5: Koordinat hesabı

s y x
s.sin α=∆y s.cos α=∆x Nokta
Verilen semt α sin α
no
noktalar cos α y+ ∆y=y x+ ∆x=x

(2–3): (AB) 132,7520 1791,28 24810,78 41319,73 2: A


2: A +82,1844 0,232474 –416,43 –1742,20

(2–1): (AP) 214,9364 0,972603 24394,35 39577,73


1: P
(3–2): (BA) 332,7520 2812,09 27177,18 39982,15
3: B
2: B – 41,9440 0,989594 –2782,83 – 404,62

(3–1): (BP) 290,8080 0,143886 24394,35 39577,53 1: P

17
İleriden ve Yandan Kestirme

Ana nirengi ağlarında noktalar arasındaki uzaklık çok fazladır. Çalışmalarımıza yeterli
nokta sıklığını sağlamak için ana ağ noktaları arasına yeni nirengi noktaları kurularak
hesaplanması gerekir. Bu noktalar ilerden, yandan veya geriden kestirme şeklinde ölçülür ve
hesaplanır.

İlerden kestirme, bilinen A ve B gibi iki noktadan koordinatları hesaplanmak istenen P


noktasına bakılarak α ve β açılarının ölçülmesi suretiyle yapılan nokta tayinidir (Şekil:1.11).

+X +X

P P

γ γ

B β B β
α α
A A

+Y +Y
Şekil 1.11: İleriden kestirme Şekil 1.12: Yandan kestirme

İlerden kestirme için yalnız A ve B noktalarının açılarının ölçülmesi yeterli ise de


ölçülen açıların doğruluğunu kontrol etmek için hesaplanacak P noktasındaki γ açısı da
ölçülür. γ açısı ölçülmemiş ise α ve β açıları toplamı 200g tan çıkartılarak bulunur.

Yandan kestirme hesabı da ileriden (önden) kestirmenin aynısıdır. Ancak burada


hesaplanmak istenen noktadaki açı yerine, bilinen noktalardan birindeki açı ölçülmektedir
(Şekil:1.12).

Uyarı: Bilinen nokta, zemin işareti sağlam ve koordinatları bilinen bir nokta anlamındadır.

İleriden kestirmede özel durum:

Bilinen A ve B noktaları birbirlerini görmezlerse α ve β açıları doğrudan doğruya


ölçülemez. Bu durum ileriden kestirmenin özel durumudur. Hesap için bilinen başka iki
nokta ile hesaplanmak istenen P noktası arasındaki φ ve ψ açıları ölçülerek (Şekil:1.13) bu
açılar yardımıyla PAB üçgeninin açıları bulunur.

18
+X
P
D
C

φ α A
β
ψ
B
+Y

Şekil 1.13: İleriden kestirmede özel durum

P noktasının koordinatları semt açılarına göre hesaplanacaksa verilen B, C ve A; D


noktalarının koordinatlarından, ikinci temel ödeve göre (BC) ve (AD) semt açıları
hesaplanır. Sonra ölçülen φ ve ψ açıları yardımıyla

(BP)=(BC)+ φ

(AP)=(AD)+ψ

Bulunur. Eğer hesap üçgen açılarına göre yapılacaksa verilen A ve B noktalarının


koordinatlarından (AB) semt açısı hesaplanır. Yukarıda bulunan (AP) ve (BP) semt açıları ile
(AB) semt açısı farkından α ve β açıları hesaplanır.

α = (AP) – (AB)=(AD)+ ψ – (AB)


β= (BA) – (BP)=(BA) – (BC) – φ

Bir ileriden kestirme noktasını hesaplamak için iki bilinen noktadan bu noktaya
bakılarak ölçülen açılar yardımıyla hesaplamak yeterli ise de, kontrolü sağlamak ve
hassasiyeti artırmak için hesap en az üç bilinen noktadan ölçülen açılarla yapılır.

Geriden kestirme:
Geriden kestirme, koordinatları hesaplanmak istenen nirengi noktası üzerinde ölçülen
açılara göre yapılan nokta belirlemesidir. Burada açılar koordinatları hesaplanmak istenen
noktadan, koordinatları bilinen noktalara bakılarak ölçülür ve hesaplar bu açılarla yapılır.

İleriden kestirmede koordinatları bilinen iki noktadan bakılarak açıların ölçülmesi


yeterliydi. Geriden kestirmede ise, hesabın yapılabilmesi için bilinmeyen noktadan en az üç
noktaya bakılarak açıların ölçülmesi gerekir. Ancak bu şekilde yapılan bir geriden kestirme
hesabı ve ölçüsü kontrolsüzdür. Bu nedenle koordinatların kontrollü yapılabilmesi için bu
noktadan koordinatları bilinen en az dört noktaya bakılarak bunların aralarındaki açılar
ölçülmelidir.
19
Koordinatları bilinen noktalar A, N N
ve B, hesaplanması istenen nokta P ve bu
noktada ölçülen açılar α ve β olsun. Bir
doğru parçasını aynı açı altında gören A α β B
noktaların geometrik yeri bir daire
olduğundan, geriden kestirmede de NA
doğrusunu α ve NB doğrusunu β açısı P
altında gören iki daire vardır. Bu iki
dairenin kesim noktası geriden kestirme Şekil 1.14: Geriden kestirme noktası
noktasının yeridir (Şekil:1.14).

Geriden kestirmenin grafik çözümü:

Grafik olarak geriden kestirme yöntemiyle nokta tespiti için koordinatları bilinen
noktaların ölçekli olarak çizilmiş olduğu bir paftaya gerek vardır. Grafik geriden kestirme,
arazideki konumun büroda yeniden oluşturulmasıdır. Koordinatları bilinen noktalara A, N, B
ve C dersek grafik çözüm şöyle yapılır.

P noktasında ölçülmüş olan


doğrultuların arasındaki açılar çok dikkatli N
bir biçimde aydınger kâğıdına çizilir A
(Şekil:1.15). Çizilen doğrultuların hangi α
noktalara ait olduğu üzerlerine işaretlenir. β
Bu şekilde hazırlanmış olan aydınger, P
ilgili noktaların çizilmiş olduğu paftanın γ
B
üzerine konur. Çizilmiş olan her doğrultu
ilgili noktadan geçecek şekilde aydınger C
ayarlanır. Bütün doğrultuların ilgili
noktalardan geçmeleri durumunda P
noktasının bulunduğu yer kestirilen
noktanın yeridir. Bu nokta iğnelenerek Şekil 1.15: Grafik yöntemle kestirme
pafta üzerine geçirilir.

Birden fazla noktanın beraberce geriden kestirilmesi:

A, N ve noktalarının koordinatları biliniyor, C ve D noktalarındaki α ve β açıları


ölçülüyor. C ve D noktalarının koordinatlarını bulmamız isteniyor (Şekil:1.16). ölçülemeyen
φ ve ψ açıları hesaplanabildiği zaman çözüm ileriden kestirme şeklinde yapılabilir. Bu açılar
şöyle hesaplanır.

Önce γ açılarının toplamı (NA) ve (NB) semtlerinin farkından bulunur.

γ 1+ γ 2+ γ 3= γ = (NA) – (NB)

φ ve ψ açılarının toplamı bütün γ, α ve β açılarının toplamı n·200g tan çıkartılarak

20
φ + ψ = n·200 – (γ+ α1 + β1+ α2 + β2) formülü ile hesaplanır.

Uyarı: Formüllerdeki n üçgen sayısını göstermektedir.

B
A b φ
a
N
ψ
γ3 γ1
γ2

β2 α1
α2 β1

C D

Şekil 1.16: Birden fazla noktanın beraberce geriden kestirilmesi

φ ve ψ açılarının farkını da hesaplarsak, bunların yarı değerlerini bir kere toplayıp bir
kerede çıkararak φ ve ψ açılarını bulmuş oluruz.

Bunun için önce a ve b kenarları arasında bir kenar şartı kurulur.

a sin α 1 ⋅ sin α 2 ⋅ sinψ


1= ⋅ olur.
b sin β 1 ⋅ sin β 2 ⋅ sin ϕ

Bu formül geliştirilerek

ϕ −ψ ϕ +ψ
tan
2
= tg
2
(
⋅ cot µ + 50 g ) formülü bulunur.

Bu formül ile bulacağımız (φ – ψ) :2 ve φ + ψ = n·200 – (γ+ α1 + β1+ α2 + β2)


formülüyle hesaplanan (φ + ψ) :2 değerleri yardımıyla φ ve ψ açıları,

ϕ +ψ ϕ −ψ
+ =ϕ ,
2 2

ϕ +ψ ϕ −ψ
− =ψ
2 2
şeklinde hesaplanır.

21
Örnek:

A, N, ve B noktalarının koordinatları veriliyor (Şekil 2.14).

Ya = 29192,46 Xa = 29771,30
Yn = 30000,00 Xn = 30000,00
Yb = 30686,41 Xb = 31114,62

C ve D noktalarındaki α ve β açıları ölçülerek

α1 = 67,0749g β1 = 39,8895g
α2 = 73,4533g β2 = 49,7731g değerleri bulunuyor.

C ve D noktalarının koordinatlarının hesabı isteniyor.

Önce ikinci temel ödeve göre (NB), (NA) semt ve kenarlarını hesaplarız. Sonra da
γ 1+ γ 2+ γ 3= γ = (NA) – (NB) formülü ile γ açısını buluruz.

y x y x
A 29 192,46 29 771,30 B 30 686,41 31 114,62
N 30 000,00 30 000,00 N 30 000,00 30 000,00
A-N – 807,54 – 228,70 B-N + 686,41 + 1114,62

ya – yn = – 807,54 yb – yn = 668,41 (NA) = 282,4306


sin, cos (NA) = 0,962159 sin, cos (NB) = 0,851491 (NB) = 35,1397
xa – xn = – 228,70 ya – yn = 1114,62 (NA) – (NB)= γ =247,2909
tan(NA) = 3,531001 tan(NB) = 0,615824
(NA) = 282,4306 (NB) = 35,1397
a = NA = 839,30 b = NB = 1300,02

φ + ψ = n·200 – (γ+ α1 + β1+ α2 + β2) formülü ile (φ + ψ ) değeri hesaplanır.

3·200g = 600,0000, (γ+ α1 + β1+ α2 + β2) = 477,4817 bulunur.

n·200 – (γ+ α1 + β1+ α2 + β2) = 600,0000 – 477,4817 = 122,5183 = φ + ψ

(φ + ψ) : 2 = 61,2592 olarak bulunur. α ve β açılarının sinüsleri bir tablodan alınır ya da


hesap makinesi yardımıyla bulunur. Buna göre µ ve (µ+50g) için

1 839,30 ⋅ 0,869214 ⋅ 0,914310 667,018


= cot µ = = buradan,
tan µ 1309,02 ⋅ 0,586380 ⋅ 0,704582 540,825

22
cotµ=233334, µ = 43,3728g ve µ + 50g = 93,3728g değerleri bulunur.

ϕ +ψ
tan
2
= 1,233334 , ( )
cot µ + 50 g = 0,104477 buradan da,

⎛ ϕ +ψ ⎞ ϕ −ψ
tan⎜ (
⎟ ⋅ cot µ + 50 = tan
g
) = 0,149950 bu sonuçlardan sonra;
⎝ 2 ⎠ 2

((φ – ψ) :2 = 9,4755
(φ + ψ) :2 =61,7837

φ = 70,7347
ψ = 51,7837

φ ve ψ açıları bulunduktan sonra bütün açılar toplamının (200·n) grada eşit olup
olmadığı kontrol edilir. Sonrada geriden kestirme noktalarının koordinatları ya ileriden
kestirme ya da poligon şeklinde hesaplanır.

Uyarı: Hesap sonuçlarının doğru çıkması açıların doğru ölçüldüğü anlamına gelmez.

1.3. Zemin İşaretleri Kaybolmuş Noktaların Aranması

Araziye tesis edilen nirengi ve poligon noktaları haritaların iskeletini oluşturur. Bu


noktalar olmadan haritalardan yararlanılması, planların uygulanması olanaksızdır. Bu
nedenle nirengi noktalarının ara sıra kontrol edilmesi ve zemin tesisleri kaybolmuş olan her
nirengi noktası sigorta betonunun bulunarak zemin tesislerinin yenilenmesi gerekmektedir.

Ancak röper krokisinin olmadığı veya mevcut krokinin yetersiz olduğu durumlarda
noktanın yerinin bulunabilmesi için, aradığımız noktanın yeri tahmin edilerek bir nokta
seçilir. Bu noktanın koordinatları mevcut olan diğer noktalara göre geriden kestirme, ileriden
kestirme veya poligon şeklinde hesaplanır. Hesaplanan ve noktanın önceden bilinen
koordinatları yardımıyla ikinci temel ödeve göre bu geçici nokta ile aranan nokta arasındaki
kenar ve semt hesaplanır. Bulunan bu değerlere göre aranan noktanın yeri polar koordinat
yöntemiyle araziye aplike edilerek bulunur.

Uyarı: Günümüzde kullanılan elektronik aletlerle (elektronik teodolit, geodimetre, total


steyşın, vb.) noktaların yerleri arazide pratik olarak bulunabilmektedir.

23
UYGULAMA
UYGULAMAFAALİYETİ
FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler


¾ Çeşitli yüksekliklerde ve uzunluklarda ¾ Bu işlemleri yapmakta kullanacağınız
ölçülmüş bazları deniz seviyesine indirme değerleri belediyelerden, harita
hesaplarını yapınız. bürolarından, iller bankasından
öğretmeninizin yardımlarıyla temin
¾ Ölçülmüş olan nirengi ağları edebilirsiniz.
dengelemelerini atölyede ve evde yapınız.
¾ Eğer okulunuz civarında birden fazla
¾ Hatalı ölçülmüş açıların hatalarını nirengi ya da koordinatları bilinen
ölçülere uygun şekilde dağıtma işlemini nokta bulabilirseniz uygulama
klişe üzerinde yapınız. değerlerini kendiniz ölçebilirsiniz.

¾ Üçgen kenarlarını hesap makinesi ile ¾ Bunların hiçbiri yoksa kendiniz


çözünüz. mantıklı değerler vererek uygulamalar
yapabilirsiniz.
¾ Ölçülmüş değerlerden yararlanarak
koordinat hesaplarını yapınız.

¾ Kestirme hesaplarını ileriden ve geriden


kestirme olarak ayrı ayrı yapınız.

¾ Yaptığınız işlemin doğruluğunu


arkadaşlarınızın çalışmaları ile
karşılaştırınız.

24
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki cümleleri doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz.
1. Belli sayıda noktanın konumunu kesinlikle tespit edebilmek için bu noktaları
tepe kabul ederek bir alanı üçgenlere bölme işine nirengi denir.
2. Büyütme ağlarında baz, büyütme kenarına eğik olarak alınır.
3. Nirengi ağlarında doğrudan doğruya ölçülen kenarlara poligon denir.
4. Deniz yüzeyinden 800 m yüksekte ölçülmüş 2000 m uzunluğundaki bir baz deniz
yüzeyine indirgendiğinde 1999,74885 m gelir.
5. Arazi ölçümleri sonunda bulunan açıların toplamından 200g çıkartılarak bulunan farka
açı hatası denir ve F ile gösterilir.
6. Küçük nirengi ağlarında genellikle üçgenler bir nokta etrafında toplanarak bir kareler
ağı oluştururlar.
7. Zincir ağda, kontrol amacıyla biri başta diğeri sonda olmak üzere her zaman
iki baz ölçülür.
8. Nirengi ağlarının hesabı ile elde edilen koordinatlar bir koordinat özet cetvelinde
toplanır bu cetvele abris denir.
9. Üçgen çözümü klişelerinde, bilinen kenarın karşısındaki nokta 1, diğer noktalar saat
ibresinin hareketi yönünde 2 ve 3 olarak numaralanır.
a b c
10. = = teoremi kosinüs teoremidir.
sin (1) sin (2) sin (3)
11. Nirengi noktalarının koordinatlarının hesabı birinci temel ödevin beş kere tekrarı
şeklinde yapılır.
12. İlerden kestirme, bilinen A ve B gibi iki noktadan koordinatları hesaplanmak istenen P
noktasına bakılarak α ve β açılarının ölçülmesi suretiyle yapılan nokta tayinidir.
13. Geriden kestirme, koordinatları hesaplanmak istenen nirengi noktası üzerinde ölçülen
açılara göre yapılan nokta belirlemesidir.
DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek


kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz
sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz.
Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz bir sonraki faaliyete geçiniz.

25
ÖĞRENME FAALİYETİ–2

AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
Uygun ortam sağlandığında takimetriyi kuralına uygun olarak yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Bu faaliyeti daha çabuk kavrayabilmeniz için aşağıdaki araştırmaları yapmanız yararlı


olacaktır.

¾ Takeometrik ölçü işlerini araştırınız.


¾ Ölçü karnelerini araştırınız.

2. TAKİMETRİ YAPMAK

2.1. Takimetre
2.1.1. Tanımı

Koordinatları ve yüksekliği bilinen bir nokta üzerine, örneğin bir poligon noktasına,
alet kurularak ölçülmesi istenen noktaların konumlarını polar koordinat yöntemiyle,
yüksekliklerini de trigonometrik olarak ölçmektir. Polar koordinat yönteminde noktaların
uzaklıkları optik olarak ölçülür.

Takimetrenin anlamı hızlı ölçmedir. Ancak bu ad ölçünün hızlı yapılacağı anlamına


gelmez. Hem yatay hem de düşey durumların aynı anda ölçülmesi nedeniyle işin daha kısa
zamanda yapılmasından dolayı hızlı ölçme denilmiştir.

Takimetre yöntemi, her ne kadar hızlı ölçü yapılmasını sağlarsa da hassasiyet


bakımından diğer yöntemlere oranla daha kaba sonuç veren bir ölçü yöntemidir. Bu
yöntemle 100 m’lik bir uzunluk için yaklaşık olarak, yatayda 20-30 cm ve düşeyde 10 cm
hassasiyet sağlanabilir. Bu hata miktarı, uzunlukların artması ile orantılı olarak artar. Bu
hassasiyet birçok işlerde kullanılacak haritaların yapımı için yeterli bir sınırdır.

Takimetre yöntemi genellikle yol ve demiryolu projelerinde, hava nakil hatları


etütlerinde, konut ve fabrika inşaatı alanlarında, şehir imar planlarının yapımında
kullanılacak yükseklik eğrili haritalarının alımı işlerinde uygulanır.

26
2.1.2. Takeometrik Uzunluk ve Yükseklik Ölçümünün Esasları

Uzunluklarla yatay ve düşey açıları aynı anda ölçebilen teodolitlere takeometre denir.
Bu özellik çok hassas teodolitlerin dışındaki tüm teodolitlerde vardır. Ancak hassasiyeti
düşük ve genellikle takimetre işlerinde kullanılan teodolitlere takeometre denmektedir.

Uzunluk ölçümü; kılağının yatay ve düşey çizgilerinden başka yatay çizgiye paralel
olarak ve bu çizgiye eşit uzaklıkta çizilmiş iki yatay çizgi (ölçü çizgileri) ile yapılır
(Şekil:2.1).
ölçü çizgileri

p α α l

f u

Şekil:2.1 Kılağı ve ölçü çizgileri Şekil:2.2 Ölçü çizgileriyle uzunluk ölçümü

Yatay durumdaki bir takeometrede birbirine p kadar uzakta bulunan kılağı ölçü
çizgilerinin mirayı kestiği noktalar arasında kalan l uzunluğu; α mikro metrik açısı
sabit olduğu için u uzaklığı ile doğru orantılıdır (Şekil:2.2).
u l f
Yani = ya da u = ⋅ l dir.
l p p
f
Bu eşitlikte = k seçilirse u = k ⋅ l olur.
p

2.1.3. Takeometrik Ölçü İşleri

Takeometrik ölçü işlerine başlamadan önce ölçü yapılacak alanda yeterli sıklıkta
noktaları bulunan bir poligon ağının kurulması gerekir. Ölçüler poligon noktalarından ve
polar (dik) koordinat sistemine göre yapılır. Ölçü işlerinde çalışacak ekip; bir alet operatörü,
bir krokici ve iki miracı olmak üzere en az beş kişiden oluşur.

Alet operatörü, aleti kuralına uygun olarak kurar ve okunması gerekli tüm değerleri
okur. Bu okumaları yaparken, farkların kolayca alınabilmesi için üst kılı mirada 100 cm veya
200 cm gibi tam sayılara getirir. Açılar dürbünün birinci durumunda dakika inceliğinde
okunur.

27
Karneci, alet operatörünün okuduğu bütün değerleri takeometre defterine yazar ve
yazarken yüksek sesle tekrarlayarak yanlış anlaşılmayı önler. Ayrıca mirada okunan üç kılın
farkına göre yanlış olup olmadığını kontrol eder. Yanlış okuma varsa alet operatörünü
uyararak ölçünün yenilenmesini sağlar.

Takeometre defterinde birinci kolona alet kurulan noktanın numarası ve bunun altına
da alet yüksekliği yazılır (Tablo:2.1). İkinci kolona bakılan noktanın numarası, üçüncü
kolona yatay açı, dördüncü kolona düşey açı ve beşinci kolona da mira okumaları yazılır.
Altıncı ve onuncu kolonlar hesap içindir ve büroda doldurulur. Alet kurulan nokta değişse
bile, bakılan noktalara devamlı numara verilir.

Krokici, ekibin en önemli elemanıdır. Haritanın kalitesi bu elemanın arazide mira


tutulacak noktaları iyi seçip seçmemesine bağlıdır. Krokici önceden ya da ölçü esnasında
arazinin bir krokisini yaparak mira tutulan noktaları bu kroki üzerinde işaret eder ve yanına
numarasını yazar. Eş yükseklik eğrilerinin arazi karakterine uygun olması için arazinin dere,
tepe, boyun noktaları ve eğim değişmeleri olan noktalarına mira tutturarak ölçü yapılmasını
sağlar.

Aletle mira arasındaki en büyük uzaklık yapılacak haritanın ölçeğine göre tespit edilir.
1/1000 ölçekli haritalarda bu uzaklık 150 metreden fazla olmamalıdır.

Miracılar krokicinin gösterdiği yerlere mirayı düşey durumda tutarlar. Alet operatörü
mirayı okuduktan sonra miracıya okumanın yapıldığını bir işaretle bildirir. Miracı da mirayı
krokicinin göstereceği başka bir noktaya götürür.

2.1.4. Ölçü Karneleri ve Takeometrik Ölçülerin Hesabı

Takeometrik olarak ölçülen her noktada, kılağı çizgilerinin mirayı kestiği yerler ile
yatay ve düşey açılar okunur. Okunan değerler bir ölçü karnesine yazılır (tablo 1). Tabloda
birinci kolona durulan noktanın numarası ve altına alet yüksekliği yazılır. İkinci kolona
bakılan noktaların numaraları, üçüncü kolona yatay açı, dördüncü kolona düşey açı, beşinci
kolona da mira okumaları yazılır. Hesaplarda aynı tablo üzerinde yapılır. Önce mirada
okunan üst ve alt kıl farkları alınarak altıncı kolona yazılır. Sonra u=k·l·cos2α formülüne
göre hesaplanan yatay uzunluk yedinci kolona ve h=k·l·sinα·cosα formülü ile bulunan h
yükseklik farkı işaretiyle birlikte sekizinci kolona yazılır. Bakılan noktanın kotu (Hb),
Hb=Ha+a+h-m formülü ile hesaplanır. Bunun için önce sekizinci kolondaki h değeri beşinci
kolondaki mira okumalarının orta kıl okuması değeriyle işaretine göre toplanarak veya
çıkartılarak işaretiyle birlikte dokuzuncu kolona yazılır. Sonra durulan noktanın kotuna alet
yüksekliği eklenerek bulunacak değere dokuzuncu kolondaki değer eklenerek bakılan
noktanın kotu bulunur.

Uyarı: Orta kıl okumasının değeri her zaman (–) eksidir.

28
Açılar Mira Mira
D. u h
B. Okumaları Okumaları Yükseklik
No Yatay Yükseklik h-m Düşünceler
No cm Farkı Hb
a Yatay Düşey Uzunluk Farkı
k·l
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
P.21 100 Ha=125,18
P.22
0,15 93,50 159 118 116,8 +11,96 +10,37 137,03 a= 1,48
a=1, 218
100 Ha+a=126,66
1 98,13 107,13 185 170 167,9 -18,88 -20,73 105,93
270

120
2 117,48 92,90 182 124 122,5 +13,72 +11,90 138,56
244

29
100
3 162,86 107,14 146 92 90,9 -10,22 -11,68 114,98
192

100
4 175,74 92,97 164 128 126,4 +14,01 +12,37 139,03
228

200
5 211,16 111,60 259 118 114,1 -21,03 -22,62 104,04
318

Tablo 2.1: Takeometrik ölçü çizelgesi ve takeometrik ölçülerin hesabı


2.1.5. Redüksiyonlu Takeometreler

Düşey açıların okunmasına gerek kalmadan yatay uzunluk ve yükseklik farklarını


doğrudan ölçebilen aletlerdir. Bu aletlere otoredüktörler de denilmektedir.

Mira okumaları dürbünün görüş alanında bulunan diyagramlar (eğriler) ile


yapılmaktadır. Bu aletlerde, ya aletin düşey dairesinin ya da dürbün okülerinin yanındaki bir
cam plaka üzerine, ölçme eğrileri (diyagramlar) ve bir düşey çizgi çizilmiştir. Ölçme eğrileri
prizma ve merceklerden oluşan bir sistem yardımı ile, stadimetre çizgileri yerine dürbünün
görüntü düzlemi üzerine getirilmiştir. Dürbün muylu eksen etrafında döndürülürse, bu eğriler
yana doğru hareket ediyormuş gibi görünür. Genellikle düşey çizginin sıfır eğrisi aletin özel
mirasının sıfır çizgisine yöneltilir. Bu durumda düşey çizgi ile uzaklık eğrisinin kesim
noktasının mira üzerinde gösterdiği değerin k (100) ile çarpımı yatay uzaklığı verir.
Yükseklik eğrilerinin mira üzerinde gösterdiği değerin yükseklik eğrisi üzerindeki sayıyla
çarpımı da yükseklik farklarını verir. Yükseklik eğrileri üzerinde ±10, ±20, ±50 gibi sayılar
vardır. Bu sayıların önündeki (+) veya (-) işareti yükseklik farkının işaretini verir.

Şekil:2.3’te yükseklik eğrileri, Şekil:2.4’te de bazı okuma değerleri gösterilmiştir.

H2 +10 H2
–10
–20 +20
0

H1 H1
L L
N N

Şekil 2.3: Yükseklik eğrileri

Bu alet özel mirası ile kullanılır. Özel mirası 4 m boyunda olup 1,40 m sinde sıfır
işareti vardır. Dürbünün görüş alanının yarısında ölçme eğrilerinin görüntüleri oluşur. Yatay
gözleme çizgisi düşey az hareket vidası ile miranın sıfır işaretine getirilir. Mira üzerinde
uzaklık ve yükseklik eğrilerinin gösterdiği değerler okunur (Şekil:2.4 a, b, c,).

30
0,1 0,1 0,1

+10
-10 +10 100
0,1 0,1 0,1

0,2 0,2 0,2 +20

0,3 0,3 0,3

(a) (b) (c)


Yatay Uzaklık Yatay Uzaklık Yatay Uzaklık
L=0,126x100=12,6 m L=0,134x100=13,4 m L=0,113x100=11,3 m
Yükseklik farkı Yükseklik farkı Yükseklik farkı
0,095x(–10)= –0,95 m ±0,0x(+10)=-0,00 m 0,175x(+20)=-+3,50 m

Şekil 2.4: Takeometrik görüş alanı

Hassasiyeti artırmak için ölçümlerde yatay mira da kullanılabilir. Yatay miralarla


kullanılan takeometreler çift görüntü sağladığı için bunlara çift görüntülü takeometreler de
denir.

Ölçmenin temel ilkesi, yatay miranın alt yarısı üzerindeki bir göstergenin, objektifin
alt yarısına yerleştirilmiş optik bir düzen ile yana kaydırılıp kayma miktarının, miranın
objektifin üst yarısından doğrudan görülen bölümlerinden yaralanılarak saptanmasıdır
(Şekil:2.5). Mirada saptanan kayma miktarı bir kat sayı ile çarpılarak uzunluk bulunur.

31
0
0 1/2 Objektif

Doğrudan Görüntü

Oküler
Yansıyan Görüntü

Şekil 2.5: Düşey mira ve takeometre yöntemi

2.1.6. Grafik Takeometri

Plançete yöntemi denilen bu yöntemle çizim doğrudan doğruya arazide yapılmaktadır.


Bu nedenle grafik takeometri denilmiştir. Grafik takeometride, durulan nokta ile ölçülen
noktaların yönleri grafik olarak çizilir. Arazide hesaplanan yatay uzunluk ve yükseklik
farkına göre de noktaların yerleri belirlenir. Eş yükseklik eğrileri ve detaylar da arazideyken
çizilir. Çizim arazi görülerek yapıldığı ve sonuçların hemen alındığı için sayısal takimetriye
göre daha pratiktir. Yalnız hassasiyet bakımından sayısal takimetriden daha kabadır.
Genellikle küçük ölçekli haritaların yapımında kullanılan bir yöntemdir.

Grafik takeometri aleti, biri çizim masası görevi yapan plançete ve diğeri takeometre
yerine kullanılan alidat olmak üzere iki bölümden meydana gelir.

Plançete: Resim tahtası, üç ayak ve sehpa olmak üzere üç kısma ayrılır (Şekil:2.6).
Resim tahtası iyi cins ağaçtan 60x60 cm büyüklüğünde ve 2-4 cm kalınlığında yapılmıştır.
Üç ayağa vida ile bağlanır ve maşası ile birlikte kullanılır. Üç ayak teodolitin alt kısmındaki
gibidir. Sehpa olarak normal teodolit sehpası kullanılır.

32
Tahta

Maşa
Sehpa
P

Şekil 2.6: Plançete tahtası, maşası ve sehpası

Alidat: Alidat sayısal takeometrenin görevini yapar. Çizim düzenini taşıyan bir alt
yapı ve bunun üzerinde yatay ekseni ile düşey düzlem içerisinde hareket ettirilebilen bir
dürbünden meydana gelmektedir.

Alt yapı bakılan yönlerin grafik olarak ve ölçülen uzunlukların ölçekli bir cetvel
yardımıyla çizimini yapabilecek biçimde düzenlenmiştir.

Dürbünü takla attırılacak şekilde yapılmıştır. Dürbün büyütmesi 20-30 kattır.


Uzunluklar diyagramlarla doğrudan yatay olarak ölçülmektedir.

Uyarı: Günümüzde takimetre aletlerinde de büyük gelişmeler olmuştur. Arazi


ölçümlerinde; elektro optik uzunluk ve açı ölçme, ölçülen değerleri hesaplama, bilgi saklama
ve bu bilgileri başka ortamlara aktarma gibi özellikleri olan aletler kullanılmaktadır. Bu tür
aletlerle yapılan ölçümlerden elde edilen bilgilerle, çizim işleri de bilgisayar ortamında
yapılmaktadır. Bu aletlerle hem zaman açısından daha çabuk daha hassas sonuçlar elde
edilmektedir.

33
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler


¾ Önce bir ölçme ekibi oluşturunuz ve okul ¾ Arazi seçerken üzerinde rahatlıkla
bahçesinde ya da çevrenizde uygun bir çalışma yapabileceğiniz nitelikte bir yer
arazi belirleyiniz. seçmeye özen gösteriniz.

¾ Belirlediğiniz araziyi gezerek okuma ¾ Kullanacağınız tablo ve klişelerin


yapacağınız noktaları tespit ediniz. orijinal olmasına dikkat ediniz.

¾ Arazinin bir krokisini hazırlayıp mira ¾ Araziye çıkarken hava durumunu


tutacağınız noktaları kroki üzerinde kontrol ediniz.
gösteriniz.
¾ Kullandığınız aletleri bilmeyenlerin
¾ Arazi ölçümünde size yardımcı olacak kullanmasına izin vermeyiniz.
aletleri hazırlayınız ve kontrol ediniz.
¾ Atölyelere veya büroya döndüğünüzde
¾ Ekibinizle birlikte araziye çıkarak gerekli hesaplamalarınızı gerekli hassasiyetle
ölçümleri yapınız. yapınız.

¾ Yaptığınız ölçümleri kuralına uygun ¾ Ekip olarak çalışma yaptığınız için


olarak tablolara yazınız. çalışmaların tümüne ekibin tamamının
¾ Ölçümleri tamamladıktan sonra katılmasını sağlayınız.
atölyelerinize dönerek hesaplamalarınızı
yapınız. ¾ Bu uygulamayı yaparken aletin iyi
tesviye edilmesine ve miranın tam
¾ Yaptığınız çalışmaları diğer ekiplerle yatay ve tam düşey olmasına dikkat
karşılaştırınız. ediniz.

¾ Redüksiyonlu takeometreyi ve mirasını


okul bahçesinde uygun bir yere kurarak
mira okumaları yapınız.

34
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki cümleleri doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz.

1. Uzunluklarla yatay ve düşey açıları aynı anda ölçebilen teodolitlere takeometre denir.
2. Takimetre yöntemiyle 100 m’lik bir uzunluk için yaklaşık olarak, yatayda 20-30 cm
ve düşeyde 10 cm hassasiyet sağlanabilir.
3. Uzunluk ölçümü; kılağının yatay ve düşey çizgilerinden başka yatay çizgiye paralel
olarak ve bu çizgiye farklı uzaklıkta çizilmiş iki yatay çizgi (ölçü çizgileri) ile yapılır.
4. Karneci, alet operatörünün okuduğu bütün değerleri not defterine yazar ve yazarken
alçak sesle konuşur.
5. Takimetre okumalarında orta kıl okumasının değeri her zaman (–) eksidir.
6. Düşey açıların okunmasına gerek kalmadan yatay uzunluk ve yükseklik farklarını
doğrudan ölçebilen aletlere nivo denir.
7. Redüksiyonlu takeometreleri her türlü miralarla kullanabiliriz.
8. Plançete yöntemi denilen grafik yöntemle çizim doğrudan doğruya büroda
yapılmaktadır.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek


kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz
sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz.

Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz bir sonraki faaliyete geçiniz.

35
ÖĞRENME FAALİYETİ–3

AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
Uygun ortam sağlandığında ölçekle ilgili problemleri ve ölçekli çizimleri kuralına
uygun yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Bu faaliyeti daha çabuk kavrayabilmeniz için aşağıdaki araştırmaları yapmanız yararlı


olacaktır.

¾ Haritaların hangi tür ölçekle çizildiğini araştırınız.


¾ Çizim işlerinde en çok hangi ölçeğin kullanıldığını araştırınız.
¾ Çizim hassasiyetini etkileyen etkenleri araştırınız.

Araştırma işlemleri için mevcut haritalardan yararlanabilirsiniz. Ayrıca bölgenizde


bulunan harita mühendislerinden ve kamu kurumlarından destek alabilirsiniz.

3. ÖLÇEK ÇEŞİTLERİ VE
UYGULAMALARININ YAPIMI
3.1. Ölçek ve Ölçek Uygulamaları

Yer şekillerinin biçimleri ve boyutları, oldukları gibi çizim altlıklarına aktarılamadığı


için belli bir oran dâhilinde küçültülmesi gereklidir.

3.1.1. Tanımı
Plan üzerinde belirlenmiş iki nokta arasındaki uzunluğun, bu noktaların arazi
üzerindeki karşılıkları arasındaki gerçek uzunluğuna oranıdır. Başka bir deyişle haritalardaki
küçültme oranına ölçek denir.
çizim uzunluğu
Ölçek =
gerçek uzunluk
küçülme oranı biçiminde tanımlanır. Plandaki 2 cm’lik bir uzunluk arazide (gerçekte) 2
km’ye karşılık geliyorsa

36
dir. Ölçek Ö ile gösterilirse,
1
Ö=1:100 000 veya biçiminde yazılır.
100 000
Bu oranın paydasına ölçek değeri veya modülü denir ve M ile gösterilir.

1
Ö= şeklinde ifade edilir.
M
3.1.2. Ölçek Çeşitleri

Ölçekler kesir (oransal) ölçek, grafik (doğrusal) ölçek ve geometrik ölçek olmak üzere
üçe ayrılır.

3.1.2.1. Kesir (oransal) Ölçek

Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ve haritalarda en çok kullanılan


ölçeklerdir. 1/500, 1/5 000, 1/50 000, 1/500 000 gibi.

Kesir ölçeklerde pay her zaman 1’dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın
kaç defa küçültüldüğünü gösterir.

3.1.2.2. Çizik (Grafik) Ölçek

Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek
uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir.
Grafik ölçek çizim ölçeğinde alınmış bir uzunluktur. Herhangi bir doğru üzerinde sıfır
noktası belirlenir. Sıfır noktasının sağında yuvarlak değerler veren bölüm, sol tarafında da
santimetrelerin okunacağı bölüm bulunur. Grafiğin altına da ölçeği yazılır (Şekil 3.1).

Grafik ölçek genellikle küçük ölçekli haritalar üzerinde iki nokta arasındaki grafik
uzunluğun gerçek karşılığını bulmada kullanılır. Bunun için ölçü pergelinin ayakları
ölçülmek istenen noktalar üzerine getirilir. Sonra pergelin açıklığı bozulmadan bir ayağı tam
bir bölüm çizgisi üzerine konur. Pergelin diğer ayağı kesir kısmına taşar.

10 0 10 20 30 40 50 m
5

1:1000

1000 500 0 1000

Metre Metre
1:100 000
Şekil 3.1: Grafik ölçekler
37
3.1.2.3. Geometrik Ölçek
Bir tür, grafik ölçektir (Şekil:3.2). Bu ölçeğin grafik ölçekten üstünlüğü, uzunlukların
kesir kısımlarının tahmin edilmesi yerine doğrudan ölçülebilmesidir.

20
16

1/1000
12
1/500

8
4
0
10 8 6 4 2 0 10 20 30 40 50

Şekil 3.2: Geometrik ölçek

Ayrıca ölçeği oransal olarak,

Büyük ölçek: (1/10 000 ve daha büyük),


Orta ölçek : (1/10 000 ve 1/300 000 arası),
Küçük ölçek: (1/300 000 den daha küçük) olarak da üçe ayırabiliriz

3.1.3. Ölçeklerin Seçimi ve Çizim Hassasiyeti

3.1.3.1. Ölçeklerin Seçimi


Bir haritadan beklediğimiz işlev ne ise ve bu işlevi hangi ölçek karşılıyorsa o ölçek
seçilmelidir. Ölçekler ölçü yöntemleriyle doğrudan bağlantılıdır. Örneğin, arazi ölçümünü
dik koordinat (prizmatik) yöntemiyle yapmışsak, harita çizim ölçeğimiz 1/500 olmalıdır.
Eğer arazi ölçümü kutupsal koordinat (takeometrik) yöntemi veya fotogrametrik yöntemiyle
yapılmışsa, harita çizim ölçeği 1/5000 seçilmelidir.

3.1.3.2. Çizim Hassasiyeti


Arazi alımı hangi yöntemle yapılırsa yapılsın çizim, eğer bilgisayar kullanılmıyorsa
çizim araç gereçleri ile yapılmaktadır. Bu araç gereçler çizim hassasiyetini bir miktar etkiler.
Göz milimetrenin 1/5’ini ayırabilmektedir. Bundan daha hassas bir çizim yapma olanağımız
yoktur. Ama bazı tedbirler alarak çizim hassasiyetini en az bu seviyede yapabiliriz. Örneğin,
iyi cins kurşun kalem seçip uç kalınlığını çok iyi ayarlamak, çizim kalitesini artıracaktır.
Burada yalnız kalemin kaliteli olması yetmeyebilir, diğer çizim gereçlerini de çizim ölçeği
ve kalemle uyumlu seçmeliyiz.

Topografyada çizim hassasiyeti genellikle 0,2 mm olarak kabul edilmektedir. Çizim


yanlışı ölçek belirlemede önemli bir etkendir. Örneğin, düzenleyeceğimiz bir haritaya

38
arazideki en az 50 cm’lik uzunlukları çizim cetveli ile işaretleyeceksek çizim ölçeğimiz şu
olmalıdır.
0,02M=50 cm olur. Buradan M=50/0,02=5000/2=2500 olur. Bu da 1/2500 ölçek demektir.

3.1.4. Ölçeklerle İlgili Uygulamalar

Örnek: 1/1000 ölçekli bir haritadaki 4,7 cm’lik uzunluğun arazideki değeri kaç metre eder?

Çözüm: Haritadaki uzunluğu B ile ve arazideki uzunluğu da N ile gösterirsek;

N=B·M buradan N=4,7·1000=4700 cm = 47 m olarak bulunur.

Örnek: Arazideki uzunluk 500 m ve haritadaki uzunluk 5 cm ise haritanın ölçeği kaçtır?

N 50000
Çözüm: M = = = 10000 ölçek 1/10 000 olur.
B 5

Örnek: 1/2500 ölçekli haritadaki bir parselin alanı 40 cm2 olduğuna göre bu parselin gerçek
(arazideki) alanının kaç m2 olduğunu bulalım.

Çözüm: Parselin harita üzerindeki alanına F’ ve gerçek alanına da F dersek;

F=F’·M 2 olacaktır. Buradan F= 40 cm2·(2500)2 = 40·6250000=25 000 000cm2 =2500 m2 dir.

Örnek: Aşağıdaki uzunluğu 1/1000 ölçeğine göre hesaplarsak;

10 0 10 20 30 40 50 m
5

40,45 m

Metre bölümlü yerden alınan değer 40 m ve santimetre bölümlü yerden de 45 cm


okunur. Bu değerler toplanarak 40+0,45=40,45 m bulunur.

Uyarı: Bu hesap yapılırken metre bölümündeki çizgi bir tam sayının üzerine
getirilmelidir.

39
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler


¾ Üzerinde ölçeği olan bir harita temin ¾ Temin edeceğiniz haritanın düzgün ve
ediniz. okunaklı olmasına özen gösteriniz.

¾ Harita üzerinde aralarını ölçebileceğiniz ¾ Aralarını ölçmek için oluşturacağınız


özellikte iki nokta belirleyiniz. noktaların nirengi veya poligon noktası
olmasına dikkat ediniz.
¾ Belirlediğiniz bu iki noktanın arasını
dikkatlice ölçünüz. ¾ Ölçümlerinizde kaliteli pergel, cetvel ve
gönye kullanınız.
¾ Ölçerek bulduğunuz bu değeri harita
ölçeğinin paydası ile çarparak iki nokta ¾ Ölçmelerinizi milimetre hassasiyetinde
arasındaki gerçek uzunluğu bulunuz. yapmaya çalışınız.

¾ Edindiğiniz harita özerinde grafik ölçek ¾ Bulduğunuz uzunluk ve alanların


varsa, gerçek uzunluğu birde grafik birimlerini (cm, m, cm2, m2 ) yazmayı
ölçekle bulunuz ve önce bulduğunuz unutmayınız.
değerle karşılaştırınız.
¾ Alanını bulmak istediğiniz şeklin
¾ Haritanızın üzerinde alanını kolayca düzgün geometrik (üçgen, dik dörtgen,
bulabileceğiniz düzgün bir şekil varsa kare, yamuk) olmasına dikkat ediniz.
belirleyiniz. Yoksa haritanın uygun bir
yerine çizerek kendiniz oluşturunuz. ¾ Ölçeğin paydasının karesi çok büyük
rakam olacağından daha küçük olması
¾ Bu şeklin alanını, alan bulma yöntemiyle için önce santimetreleri bulacağınız
hesaplayınız. alan birimine (m, km) dönüştürünüz.
Bu size hesap kolaylığı sağlayacaktır.
¾ Bulduğunuz bu alan değerini harita
ölçeğinin karesi ile çarparak gerçek alanı
bulunuz.

¾ Bu değerleri arkadaşlarınızla tartışınız.

¾ Yukarıdaki uygulamaları değişik ölçekli


haritalar üzerinde deneyerek bilgilerinizi
pekiştiriniz.

40
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki cümleleri doğru ve yanlış olarak değerlendiriniz.

1. Ölçek haritalardaki büyültme oranıdır.


2. Arazideki uzunluğu haritadaki uzunluğa bölersek ölçeği buluruz.
3. Çizgi ölçek, ölçek çeşitlerinden birisidir.
4. Ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek de büyür.
5. Harita üzerindeki uzunluk ölçeğin paydası ile çarpılarak gerçek uzunluk bulunur.
6. Arazideki bir alanı ölçeğin paydasının karesi ile çarparak harita alanını buluruz.
7. Grafik ölçekle değer bulmak için ölçü pergelinden yararlanabiliriz.
8. Topografik çizimlerde çizim hassasiyeti genellikle 0,002 metredir.
9. Yapacağımız harita nasıl olursa olsun aynı ölçeği seçmeliyiz.
10. Ölçekleri büyüklük olarak; büyük, orta ve küçük ölçek diye ayırabiliriz.

Cevaplarınızı modül sonundaki cevap anahtarı ile karşılaştırınız.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek


kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz.

Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz yeni modüle geçebilirsiniz.

41
PERFORMANSDEĞERLENDİRME
PERFORMANS DEĞERLENDİRME

PERFORMANS TESTİ (YETERLİK ÖLÇME)

Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz

DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ EVET HAYIR


Nirengi Yapmak
A) Nirengiyi ve çeşitlerini doğru öğrendiniz mi?
B) Baz ölçümünü doğru öğrendiniz mi?
C) Baz yeri seçimini ve baz büyütmesini doğru öğrendiniz mi?
Ç) Baz ölçümlerinin deniz seviyesine indirilmesini doğru
öğrendiniz mi?
D) Ölçülen açılardaki hataların ölçülere dağıtılmasını doğru
öğrendiniz mi?
E) Merkez dışı açıların merkeze dönüştürülmesini doğru
öğrendiniz mi?
F) Abrisi (özet cetveli) doğru öğrendiniz mi?
G) Nirengide üçgen çözümünü doğru öğrendiniz mi?
Ğ) Koordinat hesaplarını doğru öğrendiniz mi?
H) Kestirme hesaplarını doğru öğrendiniz mi?
I) Zemin işareti kaybolmuş noktaların aranmasına doğru öğrendiniz
mi?
Takimetre Yapmak
A) Takimetrenin tanımını doğru öğrendiniz mi?
B) Takeometrik uzunluk ve yükseklik ölçümünün esaslarını
doğru öğrendiniz mi?
C) Takeometrik ölçü işlerini doğru öğrendiniz mi?
Ç) Ölçü karnelerinin doldurulmasını doğru öğrendiniz mi?
D) Redüksiyonlu takeometreleri doğru öğrendiniz mi?
E) Grafik takeometreyi doğru öğrendiniz mi?
Ölçek çeşitleri ve uygulamaları
A) Ölçeğin tanımını ve çeşitlerini doğru öğrendiniz mi?
B) Çizim hassasiyetini doğru öğrendiniz mi?
C) Ölçeklerle ilgili uygulamaları doğru uyguladınız mı?

DEĞERLENDİRME

Yaptığınız değerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa öğrenme faaliyetlerini


tekrarlayınız.

Modülü tamamladınız, tebrik ederiz. Öğretmeniniz size çeşitli ölçme araçları


uygulayacaktır. Öğretmeninizle iletişime geçiniz.
42
CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI

1 D
2 Y
3 Y
4 D
5 Y
6 Y
7 D
8 D
9 D
10 Y
11 Y
12 D
13 D

ÖĞRENME FAALİYETİ -2 CEVAP ANAHTARI

1 D
2 D
3 Y
4 Y
5 D
6 Y
7 Y
8 Y

ÖĞRENME FAALİYETİ-3’ÜN CEVAP ANAHTARI

1 Y
2 D
3 D
4 Y
5 D
6 Y
7 Y
8 D
9 D
10 Y

43
ÖNERİLEN KAYNAKLAR
ÖNERİLEN KAYNAKLAR
¾ Harita işi yapan kamu kurum ve kuruluşları

¾ Bu alanda faaliyet gösteren özel kurumlar

¾ İnternette harita işleri yapan kuruluşların siteleri

¾ Üniversitelerin jeodezi mühendisliği ve inşaat anabilim dalları

44
KAYNAKÇA

KAYNAKLAR
¾ ERKAN Prof. Hüseyin, Kadastro Tekniği, Ankara, 1997

¾ ÖZGEN Mehmet Gündoğdu, İ.T.Ü. Ayazağa Kampusu, 1984

¾ SONGU Celal, Harita Yüksek Mühendisi, Ölçme Bilgisi Birinci Cilt, Ankara,
1987

¾ SONGU Celal, Harita Yüksek Mühendisi, Ölçme Bilgisi İkinci Cilt, Ankara,
1987

¾ TMMOB Harita ve Kad. Müh. Odası Büyük Ölçekli Haritaların Yapım


Yönetmeliği

¾ Yapı Öğretmeni Muzaffer Özdemirin Ders Notları

45

You might also like