AKIM ŞEMALARI

Dr.Hasip Yeniova

1. Giriş

2. Akõm Şemalarõnõn Gösterilişi.

2.1 Blok diagramlar

2.2 Resim şeklinde gösterilen akõm şemalarõ
2.3 Akõş hõzlarõnõn gösterilişi
2.4 Akõm şemasõ üzerinde yer alan diğer veriler
2.5 Yerleşim planõ (Layout)
2.6 Verilerin kesinliği ve doğruluğu
2.7 Hesaplamalarda kullanõlan temeller
2.8 Kesikli prosesler
2.9 Yardõmcõ üniteler
2.10 Ekipmanlara kod ve ad verilmesi

Örnek akõm şemalarõ.

Akrilonitril’in polimerizasyonu
Nitrik asit üretim prosesi

3. Hesaplamalar

3.1 Temeller
3.2 Akõm şemasõ üzerinde yer alan çeşitli üniteler için kütle ve enerji denklikleri.

3.2.1 Şift konvertörü

3.2.2 Dikloretan üretimi
3.2.3 Nitrik asit üretimi

4. Bilgisayar Destekli Akõm Şemalarõ.

4.1 Tam ve yatõşkõn hal benzeşim (simulasyon) proğramlarõ.

4.2 Bilgi akõm diagramlarõ.
4.3 Örnek: Nitrobenzen’den anilin üretimi

5. Basit Kütle Denkliği Proğramlarõ

5.1 Fraksiyon katsayõlarõ kavramõ ve kütle denkliklerinin

matriks formda gösterilmesi.
5.2 Örnek: İzopropil alkolden aseton üretimi.

6. Borulandõrma ve Enstrümantasyon (PNI)

ANKARA Eylül 2003

1
 AKIM ŞEMALARI

1. GİRİŞ

Akõm şemalarõ, proses tasarõmõnda anahtar döküman olarak adlandõrõlacak kadar önemli bir
konudur. Akõm şemalarõ üzerinde tasarõmda yer alan ekipmanlar, akõm hatlarõ, akõmlarõn hõzlarõ,
bileşimleri ekipmanlarõn işletme koşullarõ yer alõr.
Hazõrlanan bir akõm şemasõ proje grubunda yer alan uzman tasarõmcõlarõn kullanõmõna sunulur.
Uzman tasarõmcõlarõn yapacaklarõ işler arasõnda borulandõrma ve enstrümantasyon, ekipman
tasarõmõ, yerleşim planõnõn hazõrlanmasõ gibi işler yer alõr. İşletme personeli de işletme
kõlavuzlarõnõn hazõrlanmasõ ve işletme teknisyenlerinin eğitimi için gerekli dökümanlarõn
hazõrlanmasõ amacõyla akõm şemalarõnõ kullanõrlar. Akõm şemalarõ, işletmeye alma çalõşmalarõ (start
up) sõrasõnda prosesin işletme performansõnõn tasarõm değerleriyle kõyaslanmasõ amacõyla da
kullanõlõr.
Akõm şemalarõ, prosesde yer alan her bir ünite için ve tüm proses için yapõlan kütle ve
enerji denklikleri temel alõnarak oluşturulur. Akõm şemalarõ üzerinde yer alan niceliklerin
hesaplanmasõ, büyük ve kompleks tesisler için oldukça güç ve zaman alõcõdõr. Bu nedenle proses
şemalarõ, günümüzde bilgisayar destekli olarak hazõrlanmaktadõr. Bilgisayar destekli olarak
çalõşmanõn diğer bir üstünlüğü ise alternatif akõm şemalarõnõn oluşturulmasõ, en uygun prosesin
seçimi ve en uygun proses koşullarõnõn saptanmasõnda getirdiği kolaylõklardõr. Akõm şemalarõnõn
hazõrlanmasõnda yararlanõlan bazõ bilgisayar proğramlarõn adlarõ ve özellikleri ve basit bir akõm
şemasõ hazõrlanmasõnda kullanõlan bir bilgisayar proğramõnõn detaylarõ (Massball) Sinnot, RK.1983,
Chemical Engineering Design adlõ kaynakta verilmiştir.
Bir prosesin tasarõmõnda, akõm şemasõnõn ortaya konulmasõndan sonraki adõm borulandõrma ve
enstrümantasyon (P&I) şemasõnõn hazõrlanmasõdõr. Bu şema, MÜHENDİSLİK AKIM ŞEMASI
veya MEKANİK AKIM ŞEMASI olarak da adlandõrõlõr.

2. AKIM ŞEMALARININ GÖSTERİLİŞİ

Akõm şemasõ, prosesi tanõmlayan bir döküman olmasõ olmasõ nedeniyle açõk, anlaşõlõr, doğru ve tam
olmalõdõr. Çeşitli tipte akõm şemalarõ vardõr. Bunlar hakkõnda kõsa bilgiler aşağõda verilmiştir.

2.1 Blok diağramlar

Blok diagram en basit gösterim şeklidir. Çizimde yer alan her bir blok bir ekipmanõ veya prosesin
belirli bir adõmõnõ simgeler. Bugüne değin okumuş olduğunuz birçok dersin içeriğinde karşõlaşmõş
olduğunuz prosesler size blok diagramlarla gösterildi. Kare, dikdörtgen, daire gibi Şekillerden
oluşan ve hatta bazõlarõnda akõmlarõn akõş hõzlarõnõn ve bileşimlerininde gösterildiği bu diagramlarõn
mühendisler için pek fazla kullanõmõ ve yararõ yoktur. Bu diagramlar, ön raporlarõn hazõrlanmasõnda
ve eğitim amacõyla kullanõlõr.

2.2 Resim Şeklinde gösterilen akõm Şemalarõ

Ayrõntõlõ akõm şemalarõnda, ekipmanlar genelde belirli bir stile (tarza) uygun olarak çizilirler. Bu
çizim tarzõ her nekadar ünlü karikatirüstümüz Bedri Koraman'õn çizim stiline benzesede kullanõlan
semboller ve çizimler belirli standartlara uymalõdõr.
İngiliz standartlarõndan BS 1553 (1977), Mühendislikte kullanõlan grafik sembollere ayrõlmõş
olup bu kaynağõn 1.bölümünde borulandõrma sistemlerine yer verilmiştir. Bu standartdan seçilen
bazõ semboller Ek-1 verilmiştir. Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI)'de akõm şemalarõnõn
hazõrlanmasõnda kullanõlan bir semboller dizini hazõrlamõştõr.
2
2.3 Akõş hõzlarõnõn gösterilişi
Her bir bileşenin akõş hõzõ, toplam akõş hõzlarõ ve akõmlarõn yüzde bileşimleri akõm şemalarõ üzerinde
çeşitli Şekillerde gösterilebilir. En basit yöntem, Şekil-1 de akrilonitrilin polimerizasyon prosesi için
gösterildiği gibi sadece önemli üniteleri göz önüne alarak akõm hatlarõ boyunca yerleştirilen
bloklarõn içerisine verilerin yazõlmasõdõr.
Daha iyi bir akõm şemasõ Şekil-2 de nitrik asit üretim prosesi için verilmiştir. Bu şemadan
görülebileceği gibi her akõm hattõna bir numara verilerek akõmlarõn özellikleri şemanõn altõndaki
çizelgeye yazõlmõştõr. Bu yöntem profesyonel tasarõmcõlar tarafõndan tercih edilir

2.4 Akõm Şemasõ üzerinde yer alan diğer veriler

Akõm şemalarõ üzerine yazõlan diğer bilgiler müşterinin talebine ve tasarõmcõnõn pratiğine bağlõdõr.
Şema üzerine yazõlan bilgileri iki grupta toplayabiliriz:

Zorunlu bilgiler.
1. Akõmõn bileşimi;
i) her bir bileşenin akõş hõzõ kg/st olarak veya
ii) akõmõn ağõrlõkça yüzde bileşimi verilir.
2. Akõmõn toplam akõş hõzõ kg/st olarak verilir.
3. Akõmõn sõcaklõğõ oC olarak yazõlõr.
4. Nominal işletme basõncõ (istenilen işletme basõncõ) yazõlõr.

Seçimli bilgiler
1. Molar yüzde bileşimler.
2. Akõmlarõn ortalama olarak fiziksel özellikleri, örneğin;
i) yoğunluk, kg/m3
ii) viskozite, mNs/m2
3. Bir iki kelimeyle tanõmlanabilecek Şekilde akõmlara birer ad verilmesi.
4. Akõmlarõn entalpisi, kJ/st.

Akõmlarõn fiziksel özelliklerinin, akõm şemasõnõn hazõrlanmasõndan sorumlu proses mühendisi

tarafõndan hesaplanmasõ, ünite tasarõmlarõnõ yapan uzman tasarõmcõlara kolaylõk sağlar. Ayrõca
tasarõm ekibinde yer alan tüm gruplar aynõ fiziksel özellikleri kullanmõş olur.

2.5 Yerleşim planõ (LAYOUT)

Prosesde yer alan temel ekipmanlarõn akõm şemasõ üzerinde sõrasõyla gösterilmesidir. Bazen gerekli
olduğunda, õsõ değiştirici pompa gibi yardõmcõ ekipmanlarda şema üzerinde sõrasõyla gösterilir.
Amaç madde akõmõnõ gerçekteki şekline uygun olarak gösterebilmektir. Şema üzerinde, temel
ekipmanlar gerçek büyüklüklerine kõyasla daha büyük bir orantõda, yardõmcõ ekipmanlar ise daha
küçük bir orantõda gösterilirler. Fazla sayõda ünite içeren kompleks proseslerin akõm şemalarõ tek bir
kağõda sõğdõrõlamadõğõ durumda biribirini izleyen birden fazla sayõda kağõt üzerine çizim yapõlõr.
Akõm hatlarõ numaralandõrõlõr ve bir önceki sayfadan gelen veya bir sonraki sayfaya devam eden
akõm hattõnõn numarasõ çift daire içinde gösterilir. Bu akõm hattõnõn hangi sayfadan geldiği veya
hangi sayfaya devam ettiği çift dairenin altõna sayfa numarasõ yazõlarak belirtilir.
Akõmlarõn özellikleri ve diğer bilgiler ekipman yerleşim planõnõn altõnda veya üzerinde yer alan
çizelgede gösterilir. Bileşenlerin adlarõ çizelgenin sol başõndaki kolonda yer almalõ, akõmlarõn
numaralarõ ise çizelgenin üst satõrõna sõrayla yazõlmalõdõr. İki akõm hattõnõn birleştiği bir noktadan
sonra veya herhangibir üniteden çõkan akõmõn bileşiminin değişmediği durumlarda da bu akõm
hatlarõnada yeni bir numara verilmesi ve akõm hattõyla ilgili bilgilerin tekrar yazõlmasõ gerekir.
Unutmayõnõzki çizdiğiniz akõm şemasõnõn sizin için ne kadar açõk ve anlaşõlõr olmasõndan ziyade
başka birisi için ne kadar açõk ve anlaşõlõr olduğu önemlidir.
3
4
5
6
2.6 Verilerin kesinliği ve doğruluğu

Proses akõm şemalarõ üzerine yazõlan verilerin yüksek bir doğruluk derecesinde olmasõ gerekmez.
Verileri virgülden sonra bir basamaklõ olarak yazmak yeterlidir. Eğer akõm veya bileşenlerden birisi
için yazõlacak bir veri uyulmasõ gereken hassasiyet derecesinden çok küçükse bu verinin daha
yüksek bir hassasiyet derecesinde yazõlmasõ gerekir. Çok daha küçük değerler ise 'eser' miktarda
olarak yazõlõr. Sözü edilen bu çok küçük değer prosesi kõsõtlayan bir öneme sahipse 'ppm' olarak
belirtilmelidir. Bazõ durumlarda eser miktardaki maddeler çok önemlidir. Örneğin; katalizör
zehirlenmesine neden olan ve malzeme seçimini etkileyen maddeler söz konusu olduğunda bu
maddelerin miktarlarõ belirtilmelidir.

2.7 Hesaplamalarda kullanõlan temeller

Akõm şemasõ üzerine yazõlan değerlerin hesaplanmasõnda kullanõlan temeller akõm şemasõ üzerinde
belirtilmelidir. Bu temeller içerisinde; yõllõk işletme süresi, reaksiyon verimi ve fiziksel verimler,
enerji denkliğinde kullanõlan ortam sõcaklõğõ, hesaplamalarda kullanõlan varsayõmlar yer alõr.

2.7 Kesikli prosesler

Kesikli prosesler için hazõrlanan akõm şemalarõnda gösterilen değerler tek bir dolum (batch) için
gerekli miktarlardõr. Eğer sözü edilen kesikli proses, sürekli bir prosesin bir parçasõ ise ona ait akõm
şemasõ sürekli prosesin akõm şemasõ içerisinde gösterilir ve sõnõrlarõ belirtilir. Sürekli proseslerde
kg/st olarak yazõlan miktarlar keskli proses için kg/dolum olarak yazõlõr. Örneğin sürekli bir
polimerizasyon prosesi için gerekli katalizörün hazõrlanmasõ kesikli bir prosesdir.

2.9 Yardõmcõ üniteler

Bir karõşõklõğa neden olmamasõ amacõyla yardõmcõ ünitelerden gelen veya yardõmcõ ünitelere giden
akõm hatlarõ aynõ akõm şemasõ üzerinde gösterilir ve bu hatlarõn üzerine ne olduklarõ belirtilir.

2.10 Ekipmanlara kod ve ad verilmesi

Akõm şemasõnda yer alan her ekipman bir ad ve kod numarasõ verilerek tanõmlanõr. Ekipmanõn
tanõmõ, genellikle bir harf ve bir kaç basamaklõ sayõdan oluşur.
Örneğin; R: Reaktör, H: Isõ değiştirici, C: Kolon

3. HESAPLAMALAR

Kütle ve enerji denkliklerinden yararlanõlarak akõmlarõn miktar ve bileşimlerinin hesaplanmasõ ve bu

değerlerin tasarõm denklemleri ve tasarõm kõsõtlamalarõyla birleştirilmesi sonucu akõm şemalarõnõn
üzerine yazõlacak değerler elde edilir. Bu hesaplamalar sayõsal olarak veya bilgisayar yardõmõyla
yapõlõr. Bu bölümde, hesaplamalarda geçen bazõ kavramlar vurgulandõktan sonra çeşitli
ekipmanlarõn akõm şemalarõnõn hazõrlanmasõ için yapõlan sayõsal hesaplamalara örnekler verilmiştir.
Daha önce de belirtildiği tasarõm çalõşmalarõnda dõş ve iç kõsõtlamalar olmak üzere iki tür tasarõm
kõsõtlamalarõ vardõr. Bunlar;

Dõş kõsõtlamalar: Tasarõmcõnõn kontrolunda olmayan kõsõtlamalardõr.

i. Müşteri talebine göre belirlenen ürün spesifikasyonlarõ
ii. Alevlenme limiti v.b. temel güvenlik konularõ
iii. Hükümet tarafõndan saptanan atõk spesifikasyonlarõ bu tür kõsõtlamalara örnektir.
7
İç kõsõtlamalar: Prosese ve ekipmanlarõn fonksiyonlarõna bağlõ olan kõsõtlamalardõr.
i. Proses stokiometrisi, dönüşüm oranõ ve verim
ii. Kimyasal denge
iii. Sõvõ-sõvõ ve gaz-sõvõ ayõrma işlemlerinde faz dengesi
iv. Azeotrop karõşõmlar
v. Enerji denkliğinde karşõlaşõlan kõsõtlamalar. Örneğin, flash damõtmada olduğu gibi enerji ve
kütle denkliklerinin birbirini etkilemesi.
vi. Ekipman tasarõmõnda karşõlaşõlan kõsõtlamalardõr.

Kompleks proseslerin detay tasarõmõ yapõlmadan önce basit bir akõm şemasõ oluşturulur. Bu
şema tasarõm ekibinde çalõşanlar arasõnda iletişimin kolay sağlanmasõ açõsõndan yararlõdõr.

3.1 TEMELLER

1. Zaman: Hiçbir tesis sürekli olarak işletilemez. Bakõm için gerekli önceden planlanmõş duruşlar
olmalõdõr. Ekipmanlarõn temizlenmesi, katalizörlerin yenilenmesi, kolon dolgu maddelerinin
değiştirilmesi ve benzeri işler bakõm zamanlarõnda yapõlõr. Duruş sürelerinin sõklõğõ ve bu
nedenle ortaya çõkan üretim kaybõ prosesin türüne bağlõdõr. Çoğu kimya ve petrokimya tesisinde
yõllõk işletme süresi, bir yõlõn % 90-95 i arasõndadõr. Genellikle 8000 saat kabul edilir.

2. Ölçek faktörü: Akõm şemasõndaki hesaplamalarõ prosesde yer alan ekipman sõrasõna uyarak
yapmak kolaylõk sağlar. Ham maddeden (girdi) son ürüne doğru bir yol izlenir. İstenilen üretim hõzõ
girdi üzerinden değil ürün üzerinden verilir. Bu nedenle hesaplamalar için bir temel seçilmelidir.
Örneğin, 100 kmol/st hammadde temel olarak alõnabilir. Bu durumda akõmlarõn gerçek değeri; her
bir akõmõ, istenilen üretim hõzõ üzerinden hesaplanmõş ölçek faktörüyle çarparak elde edilir.

Mol/st ürün
Ölçekfaktörü =
100 kmol hammadde için elde dilen ürün miktarõ (mol))

3.2 AKIM ŞEMASINDA YER ALAN ÇEŞİTLİ ÜNİTELER İÇİN YAPILAN

HESAPLAMALAR

Reaktörlerde ve denge kademelerinde, sabit akõmlarõn bileşimlerinin hesaplanmasõnda, enerji ve

kütle denkliklerinin birlikte kullanõlmasõ için izlenen yöntemler bu bölümde örneklerle
açõklanmõştõr.

Örnek-1
Hidrojen gazõ üretim yöntemlerinden biri; petrol rafinerilerinde reforming ünitesinden çõkan gaz
akõmõnõ shift konvertöründe su-gaz reaksiyonuna sokarak gazlar içerisindeki CO 'i hidrojene
dönüştürmektir.
CO + H 2O ⇔ CO 2 + H 2 ∆H o298 = − 41197 kJ/kmol
Bu örnekte; konvertöre giren gaz akõmõnõn bileşimi ve buhar/gaz oranõ bilindiği durumda konvetörü
terkeden akõmõn bileşiminin hesaplanmasõ istenmektedir. Konvertörde, tepkime katalitik ortamda
gerçekleştirilmekte ve çõkan akõmõn kimyasal dengeye ulaştõğõ kabul edilmektedir.
Reforming ünitesinden çõkan gaz akõmõ içerisinde kuru gaz üzerinden mol olarak; %8,5 CO2 , %11
CO, %76,5 H2 bulunmaktadõr. Konvertöre giren akõmõn sõcaklõğõ 500o K olup konvertöre giren 1
mol CO başõna 3 mol H2O buharõ gönderilmektedir. Konvertörden çõkan akõmõn sõcaklõğõnõ ve
bileşimini hesaplayõnõz.

8
 2

500oK

Temel: 100 kmol/st kuru gaz (girdi)

Girdi akõmõndaki su buharõ = 3x11 = 33 kmol ; Karbonmonoksidin dönüşüm oranõ, C ise

tepkimeye giren karbonmonoksid mol sayõsõ, tepkimenin stokiometrisi de göz önüne alõndõğõnda
11C dir. Aşağõda stokiometrik tablo ve bileşenlerin özgül õsõlarõ verilmiştir.

Bileşen Girdi akõmõ, Çõkan akõm Cpo kJ/kmol K

Mol sayõsõ Mol sayõsõ A b c d
CO2 8.5 8.5 + 11C 19.80 7.34 E-2 -5.6 E-5 17.15 E-9
CO 11.0 11(1-C) 30.87 -1.29 E-2 27.9 E-6 -12.72 E-9
H2O 33.0 33 – 11C 32.24 19.24 E-4 10.56 E-6 -13.60 E-9
H2 76.5 76.5+11C 27.14 9.29 E-3 -13.81 E-6 7.65 E-9

Konvertörden çõkan gaz akõmõnõn ideal olduğu ve termodinamik dengeye ulaştõğõ varsayõlmaktadõr.
Ayrõca tepkimenin stokiometrisinden dolayõ denge sabiti üzerine basõncõn etkisi yoktur.

PCO 2 PH 2 (8.5 + 11C) (76.5 + 11C)

Kp = Kp = (1)
PCO PH 2 11(1 − C) (33 − 11C)
Kp, aynõ zamanda sõcaklõğa bir sabittir. Çeşitli tepkimelerin sõcaklõğa bağlõ olarak denge sabitleri
Değişik kaynaklardan yararlanarak bulunabilir. Örneğin tepkimenin serbest enerji değişimi , ∆G
biliniyorsa, ∆G = -RTlnKp bağõntõsõndan yararlanarak hesaplanabilir. Veya termodinamik
kitaplarõnda 1/T ; logKp şeklinde verilen nomogramlardan yararlanarak bulunabilir*. Bu örnekte,
Technical Data on Fuel, Spiers adlõ kaynaktan CO2 + H2 = CO + H2O tepkimesi için sõcaklõğa
bağlõ olarak verilen Kp değerleri kullanõlmõştõr. O nedenle; 1 nolu bağõntõ,
2
( 121 Kp - 121) C + ( 935 Kp + 484 ) C + ( 650 Kp – 363 ) = 0 şeklinde yazõlabilir.

Tepkime egzoterm olduğu için adyabatik işletim tercih edilmiştir. Soğutma yapõlmayõp, dõğarõya
olan õsõ kayõplarõ en aza indirilecektir. Konvertörden çõkan gazlarõn sõcaklõğõ da dönüşüm oranõna
bağlõ olduğundan, konvertör çõkõş sõcaklõğõ denge bağõntõsõnõ ve adyabatik işletim için enerji
denkliğini sağlamalõdõr. Bu amaçla aşağõda verilen çözüm algoritmasõ uygulanabilir.

1. Dönüşüm oranõ, C için bir varsayõm yapõlõr.

2. Bu dönüşüm oranõ için 1 nolu bağõntõdan Kp değeri hesaplanõr.
3. Kp = F(T) den (termodinamik bağõntõlar veya nomogramlardan) T çõkõş sõcaklõğõ bulunur.
4. Adyabatik işletim için enerji denkliğinden dõşarõya verilen Q õsõsõ hesaplanõr.
5. Q=0 olup olmadõğõ kontrol edilir. Hesaplamalara (iterasyona) Q=0 olana dek devam edilir.

Bilgisayar kullanma imkanõnõz varsa aşağõda verilen basit enerji denkliği programõnõ kulanarak
çözüm yapõnõz. Böyle bir imkana sahip değilseniz bile programõn algoritmasõnõ izleyerek ve hesap

9
makinesi kullanarak çözüme ulaşmağa çalõşõnõz.
Sonuçlar:
Dönüşüm Çõkan akõm Çõkan akõmõn bileşimi, Mol Aktarõlan
2
Oranõ Kp.10 Sõcaklõğõ Isõ, Q
o
C K CO CO2 H2O H2
0.88 1.86 550 1.32 18.18 23.32 86.18 -175268
0.79 3.69 600 2.31 17.19 24.31 85.19 76462
0.68 6.61 650 3.52 15.98 25.52 83.98 337638

Referans sõcaklõk 298oK alõnmõştõr.

Yapõlan üç iterasyondan sonra Q; T grafiği çizilerek, Q= 0 için T= 580oK bulunur.

C 10 KISA ENERJİ DENKLİĞİ PROGRAMI

C 20 SİSTEME VERİLEN veya SİSTEMDEN UZAKLAŞTIRILAN ISI MİKTARININ
C 23 HESAPLANMASI
24 COMMON A(10),B(10),C(10),D(10)
25 WRITE(*,*)’ ‘
26 WRITE(*,*)’ ***** ENERJİ ******* ‘
27 WRITE(*,*)’ Enerji Denkliği Programõ ‘
28 WRITE(*,*)’
29 WRITE(*,*) ’ AKIŞ HIZLARI KMOLl/ST, SICAKLIK’, K,
REFERANS SICAKLIK 298 K’
35 WRITE(*,*)
40 WRITE(*,*) ’******BİLEŞEN SAYISINI GİRİNİZ*****’
50 READ(*,*) N1
60 WRITE(*,*) ‘ ISI KAPASİTESİ VERİLER, A+BT+CT**2+DT**3’
70 DO 110 I=1,N1
80 WRITE(*,*) I,’.BİLEŞEN İÇİN A,B,C,D KATSAYILARINI YAZINIZ’
90 READ(*,*) A(I) , B (I) , C (I) , D (I)
100 WRITE(*,*)A(I) , B (I) , C (I) , D (I)
110 CONTINUE
120 H4=H5=H6=Q=0
130 WRITE(*,*)’*******SİSTEME GİREN AKIM SAYISINI YAZINIZ******
140 READ(*,*) S1
150 DO 220 I=1,S1
155 WRITE(*,158) I
158 FORMAT(2X,I5, ‘BESLEME AKIMININ SICAKLIGINI VE BİLESEN
SAYISINI GIRINIZ’)
170 READ(*,*) T1,N2
180 CALL DUYISI(I,T1,N2,H4)
190 WRITE(*,*) ‘AKIMIN DUYULAN ISISI= ‘ ,H4, ‘KJ/ST
C 200 BESLEME AKIMLARININ TOPLAM DUYULAN ISISI
210 H5=H5+H4
220 CONTINUE
230 WRITE(*,*) ‘*****URUN AKIMLARININ SAYISININ YAZINIZ*****
240 READ(*,*) S1
250 DO 320 I=1,S1
260 WRITE(*,*) I,’.URUN AKIMLARI ICIN AKIM SICAKLIGINI’,
‘VE BILESEN SAYISINI GIRINIZ’
270 READ(*,*) T1,N2
10
 280 CALL DUYISI(I,T1,N2,H4)
290 WRITE(*,*) ‘AKIMIN DUYULAN ISISI=’ ,H4, ‘KJ/ST’
C 300 URUN AKIMLARININ TOPLAM DUYULAN ISISI
310 H6=H6+H4
320 CONTINUE
330 WRITE(*,*) ‘ ******REAKSIYON VE FAZ DEGISIM SAYISINI GIRINIZ’
340 READ(*,*) N4
345 IF (N4.EQ.0) GOTO 440
350 WRITE(*,*) ‘
360 WRITE(*,*) ‘TEPKIME ISISI/DUYULAN ISI (KJ/MOL) VE DEGISIME’,
‘ UGRAYAN MIKTARI (MOL/ST) GIRINIZ’
365 WRITE(*,*) ‘SISTEMDE ACIGA CIKAN ISI POZITIF OLARAK ALINACAK’
366 WRITE(*,*) ‘ABSORBLANAN ISI NEGATIF’
370 DO 420 I=1,N4
380 WRITE(*,*) ‘BIR SONRAKI TEPKIME/FAZ DEGISIMI’
390 READ(*,*) R,F2
400 H7=F2*R
410 Q1=Q1+H7
420 CONTIUE
C 430 ISI DENKLIGI
440 Q=H6-H5-Q1
450 IF (Q.LT.0) GOTO 480
460 WRITE(*,*) ‘SISTEME VERILMESI GEREKEN ISI MIKTARI=’ ,Q,’KJ/ST’
470 GOTO 490
480 WRITE(*,*) ‘SISTEMIN DISARIYA VERDIGI ISI MIKTARI=’ ,-Q,’KJ/ST’
490 WRITE(*,*) ‘TEKRAR HESAPLAMA YAPMAK ISTERMISINIZ?’
‘EVET ISE 1 HAYIR ISE 0 GIRINIZ
500 READ(*,*) P1
510 IF (P1.EQ.0) GOTO 530
520 GOTO 120
530 STOP
535 END
C ALT PROGRAM
C 540 AKIMLARIN DUYULAN ISILARININ HESAPLANMASI
545 SUBROUTINE DUYISI (I, T1, N2, H4)
550 WRITE(*,*) ‘HER BIR BILEŞEN ICIN BILESEN NUMARASINI VE’
‘ AKIS HIZINI (KMOL/ST) GIRINIZ’
560 H4=0
570 DO 660 I1=1,N2
580 WRITE(*,*) ‘BIR SONRAKI BILESEN’
590 READ(*,*) J,F
600 WRITE(*,*) ‘BILESEN’,J,’ AKIS HIZI’ ,F
C 610 ISI KAPASITESI ESITLIGI
620 H1=A(J)*(T1-298)+B(J)*(T1**2-298**2)/2
630 H2=C(J)*(T1***3-298***3)/3+D(J)*(T1**4-298**4)/4
640 H3=F*(H1+H2)
650 H4=H4+H3
660 CONTINUE
670 RETURN
680 END
11
Örnek 2
Bu örnekte, kütle denkliği hesaplamalarõnda faz dengesi bağõntõlarõnõn (buhar-sõvõ)
kullanõlmasõ amaçlanmõştõr.
Etilenin oksihidroklorinasyonu ile dikloroetan (EDC) üretiminde reaktörü terk eden ürün
karõşõmõna seyreltik hidroklorik asit karõştõrõlarak reaksiyon durdurulur. Bu işleme QUENCH
(söndürme), işlemin yapõldõğõ ekipmana ise QUENCH KULESI adõ verilir. Quench kulesinden çõkan
gaz akõmõ bir yoğuşturucuya gönderilerek burada yoğunlaşmayan gaz akõmõ reaktöre devir ettirilir.

Reaktör Quench kulesi

Yoğuşturucu (Ürün)

4 bar basõnç altõnda işletilen yoğuşturucuya giren gaz akõmõnõn özellikleri aşağõda verilmiştir.
Yoğuşturucuyu terk eden akõmlarõn bileşimlerini hesaplayõnõz.

1 1 3
Gaz Girişi Geri dönen gaz
EDC 6350 kg/st
Etilen 150
İnertler 6640 2
Su 1100 Kõsmi Yoğuşturucu
Sõcaklõk 95oC 35oC
Kondensat

EDC akõmõ bazõ organik safsõzlõklarõ ve eser miktarda HCl içermektedir. Inertler esas olarak N2, CO,
O2 dir.

Çözüm : Bir yoğuşturucuda çõkõş akõmõnõn bileşimini hesaplamak için çõkõş sõcaklõğõnda gaz
ve sõvõ akõmlarõnõn dengede olduğu varsayõlõr. Saf sõvõlarõn buhar basõnçlarõ Antoine eşitliğinden
hesaplanarak Çizelge-1 de verilmiştir. Buhar basõnçlarõndan görüldüğü gibi EDC ve suyun buhar
basõnçlarõ çok küçük olduğu için tamamen yoğuşacaklarõ ve etilenin buhar fazda kalacağõ
söylenebilir. Bununla birlikte, etilenin yoğuşan EDC içinde çözünme eğilimi vardõr. İlk deneme
olarak etilenin tamamõnõn gaz fazda olduğu yani EDC içinde hiç çözünmediği varsayõlarak
yoğuşturucuyu terkeden akõmlardaki bileşenlerin akõş hõzlarõ mol/st olarak Çizelge-2 de verilmiştir.

Çizelge-1 Çizelge-2
Buhar basõnçlarõ Akõş hõzlarõ
35OC’de Mol Akõş hõzõ
Bileşen Pio, bar ağõrlõğõ Kmol/st
EDC 0.16 99 64
Etilen 70.7 28 5.4 *
H2O 0.055 18 61
İnert gazlar 32 208 *

* Yoğunlaşmayan ve gaz fazda kalan bileşenlerin toplam akõş hõzõ 5.4 + 208 = 213.4 mol/st
12
Yoğunlaşmayan bileşenler (etilen ve inertler) bağlantõ bileşeni olarak alõnõr. Gaz fazõn ideal olduğu
ve yoğuşmuş olan EDC ve Suyun birbirleri ile karõşmadõğõ kabul edilir.

(Yoğuşmayanlarõn kõsmi basõncõ) = Toplam basõnç - EDC’nin buhar basõncõ + Suyun buhar basõncõ

= 4 - 0.16 - 0.055 = 3.79 bar

EDC' nin buhar basõncõ

Buhar içindeki EDC’nin akõş hõzõ = (Yoğuşmayanlarõn akõş hõzõ)
Yoğuşmayanlarõn kõsmi basõncõ

016
.
= 213.4 = 9 kmol/st
3.79

0.055
Benzer şekilde buhar fazdaki suyun akõş hõzõ = 213.4 = 3.1 kmol/st
3.79

Bu hesaplamalarõn sonucu olarak gaz akõmõnõn bileşimi aşağõdaki çizelgede verilmiştir.

Kmol/st % mol kg/st

EDC 9 4.0 891
H2O 3.1 1.4 56
Inertler 208 92.3 6640
C2H4 5.4 2.3 150

Etilenin çözünürlüğünün kontrol edilmesi:

2.3
Etilenin kõsmi basõncõ = (toplam basõnç).(mol kesri) = 4 = 0.092 bar
100

EDC ve C2H4’ün ideal çözelti olduğu varsayõlarak sõvõ içinde çözünmüş olan etilenin mol kesri
Raoult Yasasõ’ndan hesaplanabilir

X A PAO 2.3 X A 70.7

yA = . yA = gaz faz mol kesri =
P 100 4
XA = sõvõ faz mol kesri
PAO = doygun buhar basõncõ XA = 1.3 x 10-3
P = toplam basõnç

Böylece sõvõdaki etilen miktarõ = (kmol EDC ) XA

= (69 - 9) 1.3 10 -3 = 0.07 kmol/st

Sonuçta gaz fazda kmol etilen = 5.4 - 0.07 = 5.33 kmol/st

Bu, hesaplanan değerden biraz farklõdõr ve yoğuşmuş veya çözünmüş etilenin olmadõğõ başlangõç
varsayõmõnõn geçerli olduğunu gösterir; özetle sõvõ fazdaki etilen eser miktardadõr.

13
Kütle denkliği sonuçlarõ.

Akõş hõzlarõ (kg/st)

Akõm No 1 2 3
Kondenser Kondensat Geri dönen gaz
Bileşen beslemesi
EDC 6350 5459 891
H2O 1100 1044 56
Etilen 150 Eser 150
Inertler 6640 - 6640
Toplam 14,240 6503 7737
Sõcaklõk OC 95 35 35
Basõnç Bar 4 4 4

Örnek .3

Bu örnekte, bileşen kütle dengesi hesaplamalarõnda sõvõ-sõvõ faz dengesinin kullanõlmasõ

açõklanmõştõr. Örnek.2’de tanõmlanan kondenserden çõkan kondensat akõmõ, yoğuşmuş su ve
dikloretanõ (EDC) ayõrmak için bir dekantöre beslenmektedir. Dekantör çõkõş akõmõnõn bileşimini
hesaplayõnõz.

2
Su fazõ
1

Besleme
EDC 5459 kg/st
Su 11075 kg/st Organik faz

Çözüm :
O
Dekantörü terk eden akõmlarõn dengede olduklarõnõ varsayalõm. 20 C ‘de bileşenlerin
çözünürlükleri

EDC’nin su içindeki çözünürlüğü 0.86 kg /100 kg

Suyun EDC içindeki çözünürlüğü 0.16 kg/ 100 kg

Su fazõ içinde az miktarda çözünmüş HCl asitde bulunur fakat EDC’nin seyreltik HCl çözeltisi
içindeki çözünürlüğü bilinmediği için EDC’nin su içerisinde çözünürlüğü kullanõlacaktõr.

EDC ve Su içindeki çözünürlükleri küçük olduğundan, denklemleri kurarak ve çözerek bilinmeyen

derişimleri hesaplamak yerine uygun bir yaklaşõm yapmak kolaylõk sağlar.

Ilk yaklaşõm
Organik fazõn akõş hõzõ = Dekantöre giren EDC akõş hõzõ
( Dekantöre giren EDC’nin tamamõnõn organik faza geçtiği varsayõlõyor )

14
 0.16
EDC içinde çözünmüş su miktarõ = × 5459 = 8.73 kg/st
100

Dekantörü terkeden su miktarõ = 1075 – 8.73 = 1066.3 kg/st

1066.3
Sõvõ faz içerisinde çözünmüş EDC miktarõ = × 0.86 = 9.2 kg/st
100
Organik fazõn akõş hõzõ tekrar hesaplanõrsa = 5459 - 9.2 = 5449.8 kg/st

Organik faz içerisindeki su miktarõ = (5449.8/100) x 0.16 = 8.72 kg/st

Görüldüğü gibi sonuç ilk yaklaşõmdan çok farklõ değildir.

Sonuçlar:

Akõm no 1 2 3
Bileşen Dekantöre Giren akõm Organik Faz Sulu Faz
EDC 5459 5449.8 9.2
H2O 1075 8.7 1066.3
Toplam 6534 5458.5 1075.5

15
Örnek. 4 NİTRİK ASİT ÜRETİM PROSESİ
Bu örnekte, çeşitli proses üniteleri içeren nitrik asit üretim prosesi için kütle ve enerji denkliklerinin
kurulmasõ ve bilgisayar kullanõlmaksõzõn, hesap makinasõyla yapõlan çözümü açõklanmõştõr.

Amaç; Susuz amonyaktan çõkarak yõlda 20 000 ton %100 saflõkta nitrik asit üretmek ve daha sonra
bu asidi %50-60 sulu çözeltisi haline getirmektir. Proses için akõm şemasõnõn çizilmesi isteniyor
(tabi ki kütle ve enerji denkliklerinin sonuçlarõnõ da içeren bir akõm şemasõ).
Nitrik asit üretimi; esas olarak, amonyağõn oksidasyonuyla oluşan gazlar içerisindeki azot
monokisidin suyla absorbe edilerek nitrik asite dönüştürülmesinden ibarettir. Kaynaklarda, nitrik
asit üretimi için üç değişik proses önerilmktedir. Bunlar;

1. Atmosferik basõnçta oksidasyon ve absorbsiyon,

2. Yüksek basõnçta oksidasyon ve absorbsiyon (yaklaşõk 8 atm)
3. Atmosferik basõnçta oksidasyon ve yüksek basõnçta absorbsiyon.

Bu çalõşmada 2 nolu alternatif yani yüksek basõnçta oksidayon ve absorbsiyon’un yapõldõğõ proses
tercih edilmiştir. Başlangõç olarak, sadece prosesde yer alan ekipmanlarõ gösteren ve blok
diagramlarla çizilmiş bir akõm şemasõ oluşturulur.

Hava Hava Su

Ürün
NH3 ∼ % 60 HNO3

Buharlaştõrõcõ Reaktör Atõk õsõ kazanõ

Yoğuşturucu Absorbsiyon
kolonu
Reaksiyonlar:
5 3
Reaksiyon 1. NH g + O g → NOg + H Og ∆H o 298 = − 226 334 kJ/kmol
3 4 2 2 2
3 1 3
Reaksiyon 2. NH g + O g → N g + H Og ∆H o 298 = − 316 776 kJ/kmol
3 4 2 2 2 2 2
3 5 3
Reaksiyon 3. NH g + NO g → N g + H Og ∆H o 298 = − 452435 kJ/kmol
3 2 4 2 2 2

Kaynaklarda, reaktörde (oksidasyon kamarasõnda), Platin-Rodyum katalizör kullanõldõğõ taktirde

seçimlilik yönünden 1 nolu reaksiyonun veriminin yüksek olduğu (yaklaşõk %95-96)
belirtilmektedir.

Çözüm:
Akõm şemasõ için; literatürden yararlanarak, aşağõdaki veriler hesaplamalar için temel alõnmõştõr.

1. Yõllõk işletme süresi 8000 saat.

2. Prosesin verimi, amonyak üzerinden %94
3. Reaktörde verim %96
4. Üretilecek nitrik asidin derişimi ağõrlõkça %58
5. Atõk gazlar içerisinde hacõmca % 0,2 NO bulunmaktadõr.

16
Kütle denklikleri için temel olarak reaktöre giren amonyak = 100 kmol olarak alõnõr.

Oksidasyon ünitesi:
NH3 1 3 4

Hava 2

1 nolu tepkimenin verimi %96 olduğuna göre; oluşan NO = 100 x (96/100) = 96 kmol
gerekli oksijen = 96 x (5/4) = 120 kmol
oluşan su = 96 x (3/2) = 144 kmol

Girdideki amonyağõn %4 ü ise 2 nolu tepkimeyle azot oluşumu için tüketilmektedir. 1 mol azot
oluşumu için 3/2 mol oksijen tüketilir.
Oluşan azot miktarõ = 4/2 = 2 kmol
Gerekli oksijen miktarõ = 2 x 3/2 = 3 kmol
Oluşan su miktarõ = 3 x 2 = 6 kmol

Oluşan toplam su miktarõ = 144 + 6 = 150 kmol

Stokiometrik oksijen miktarõ = 120 + 3 = 123 kmol

Oksidasyon ünitesine gönderilen girdi karõşõmõ içerisindeki amonyak derişimi %12 nin üzerinde
olduğunda patlama tehlikesi olabilir. O nedenle karõşõm içerisindeki amonyak derişimi hacõmca %11
in üzerinde olmamalõdõr. Girdi içerisindeki fazla hava sayesinde 1 nolu tepkimeyle oluşan NO de
NO2 ye yükseltgenir.
1
NO (g ) + O 2 → NO 2 (g ) ∆H o298 = 57120 kj / mol ( 4)
2
Girdideki amonyak derişim hacõmca %11 alõnõrsa,
Girdideki hava miktarõ = 100 x (100/11) = 909 kmol
Oksijen miktarõ = 909 x (21/100 = 191 kmol
Azot miktarõ = 909 x (79/100) = 718 kmol
Tepkimeye girmeyen oksijen miktarõ = 191 – 123 = 68 kmol
Ürün akõmõ içerisindeki azot miktarõ = 718 + 2 = 720 kmol

Oksidasyon ünitesi için akõm şemasõ

1 NH3 2 hava 3 girdi 4 ürün
kmol kg kmol kg kmol kg kmol kg
NH3 100 1700 100 1700 0
NO 0 96 2880
H2O eser 150 2700
O2 191 6112 191 6112 68 2176
N2 718 20104 718 20104 720 20016
Toplam 100 1700 909 1009 27916 1034 27916

17
Yukarõdaki akõm şemasõ hazõrlanõrken; giren hava akõmõ içerisindeki su eser miktarda olduğu için
ihmal edilmiştir. Aynõ şekilde ürün akõmõ içerisindeki NO2 miktarõ da çok az olduğu için ihmal
edilmiştir.

Atõk õsõ kazanõ ve yoğuşturucu için kütle denklikleri:

Oksidasyon ünitesinden çõkan gazlarõn sõcaklõğõ, atõk õsõ kazanõ (WHB) ve yoğuşturucu ünitelerinden
geçirilerek düşürülür. Atõk õsõ kazanõnda herhangi bir akõm ayrõlmasõ olmadõğõ için giren ve çõkan
akõmõn bileşimleri ve toplam kütlesel akõş hõzlarõ biribirine eşittir. O nedenle WHB için kütle
denkliği yapõlmasõna gerek yoktur. Ancak giren akõm içerisinde bulunan NO ortam sõcaklõğõ
azaldõkça NO2 ye oksitlenir. Yoğuşturucudan çõkõncaya kadar oksidasyon tamamlanarak NO in
tamamõ NO2 ye dönüşmüş olur. Yoğuşturucuya giren gaz akõmõ içerisindeki su da yoğunlaşarak
ağõrlõkça %40-50 HNO3 içeren seyreltik nitrik asit çözeltisi oluşturur. Yoğuşturucu için kütle
denkliği hesaplamalarõ aşağõda gösterilmiştir.

5 6

5 nolu akõmõn bileşimi, reaktörden çõkan 4 nolu akõmõn bileşimi ile aynõdõr.
Yoğuşturucudan çõkan akõmõn sõcaklõğõ 40oC , soğutma suyunun maksium sõcaklõğõ 30oC ve üniteden
çõkan sõvõ akõm ağõrlõkça %45 lik nitrik asit olsun. Yoğuşturucuyu terkeden gaz ve sõvõ akõmlarõnõn
yoğuşturucu çõkõş sõcaklõğõnda dengede olduklarõnõ kabul ederek, yoğuşturucuyu terkeden gaz
akõmõnõn bileşimini hesaplayabiliriz. 40oC de %45 nitrik asit içeren suyun buhar basõncõ 29mmHg
dõr (Perry, Chemical Engineers Handbook, 5.baskõ, s.3-65). Yoğuşturucunun toplam basõncõ ise 8
atm olsun.
-3
Üniteden çõkan gaz akõmõ içerisindeki suyun mol kesri = Pi/P= 29 / (8x760) = 4,77x10
İlk yaklaşõm olarak, üniteye giren akõm içerisindeki
suyun tamamõnõn yoğunlaştõğõnõ varsayarsak = 150 kmol = 2700 kg su yoğunlaşõr.

NO2 , aşağõdaki tepkimeye göre suyla birleşerek %45 lik nitrikasit oluşturur.
3 NO 2 + H 2 O → 2 HNO 3 + NO (5)

Hesaplamalarda kolaylõk sağlamak amacõyla yoğuşturucuyu terkeden sõvõ akõm (kondensat)

içerisinde 100 kmol HNO3 olduğunu temel olarak kabul edelim. 5 nolu tepkimeye göre;
100 kmol HNO3 oluşmasõ için gerekli su miktarõ = 50 kmol = 900 kg
100 kmol HNO3 in kütlesi = 100 x 63 = 630 kg

630 kg asidi %45 lik olacak şekilde seyreltmek için

gerekli su miktarõ = (6300 x 55) / 45 = 7700 kg
Seyreltik asit elde etmek için gerekli toplam su miktarõ = 900 + 7700 = 8600 kg
Şimdi başlangõçtaki temele göre (girdide 100 kmol NH3) hesaplama yapalõm.

18
Oluşan HNO3 = (Girdideki her 100 kmol NH3 başõna oluşan su miktarõ)
( Oluşan 100 kmol HNO3 i %45 lik çözelti haline getirmek için gerekli su miktarõ)
= 100 x (2700/8600)
= 31,4 kmol
5 nolu tepkimeyle tüketilen NO2 miktarõ = 31,4 x (3/2) = 47,1 kmol
Tepkimeye giren NO miktarõ = 31,4 x(1+2) = 15,7 kmol
Tepkimeye giren su miktarõ = 15,7 kmol
Yoğunlaşan, fakat NO2 ile tepkimeye girmemiş olan su miktarõ = 150 – 15,7 = 134,3 kmol

Yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõ, yoğuşturucuya giren akõm içerisindeki
NO ve NO2 miktarlarõ ile akõmõn yoğuşturucuda kalma süresine bağlõdõr. Çözümü basitleştirmek
amacõyla bu ayrõntõlarõ göz ardõ ederek, yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõnõ,
kondensat içerisinde absorplanarak HNO3 oluşturan NO2 miktarõna eşit alabiliriz.Bu nedenle
Yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõ = 15,7 kmol

Yoğuşturucudan çõkan gaz akõmõ içerisindeki tepkimeye girmemiş oksijen miktarõ, yoğuşturucuda
azot oksitler ve oksijen için kütle denklikleri yapõlarak hesaplanõr.

Azot oksitler için kütle denkliği:

Üniteye giren toplam NO + NO2 miktarõ = 4 nolu akõmdaki NO miktarõ = 96 kmol

Bunun 31,4 kmol ü HNO3 olarak üniteyi terkeder. Bu nedenle yoğuşturucudan çõkan
gaz akõmõ içerisindeki toplam NO + NO2 miktarõ = 96 –31,4 = 64,6 kmol
Bunun 15,7 kmol ünün NO olduğu varsayõlõrsa çõkan
gaz akõmõ içerisindeki NO2 miktarõ = 64,6 – 15,7 = 48,9 kmol

Oksijen için kütle denkliği;

Tepkimeye girmemiş oksijen miktarõ x kmol olsun. Üniteden çõkan oksijen miktarõ
= 6 nolu akõmdaki oksijen miktarõ + 4 nolu asit akõmõndaki oksijen miktarõ

 NO  3 H O
= + NO 2 + x  +  HNO3 + 2  = (171 + x ) kmol
 2  2 2 
15,7  3 134,3 
= + 48,9 + x  +  31,4 + = (171 + x ) kmol
 2  2 2 

Üniteye giren oksijen miktarõ = 5 nolu akõmdaki oksijen miktarõ

 NO 96 150 
= + O2 + H 2O = + 68 + = 191kmol
 2 2 2 

Oksijen denkliği 191 = 171 + x

Tepkimeye girmeden üniteyi terkeden oksjen miktarõ, x = 20 kmol

Yoğuşturucuya giren akõm içerisindeki su buharõnõn ne kadarõnõn yoğunlaşõp ne kadarõnõn buhar

fazda kaldõğõnõ hesaplayabilmek için; bir ön deneme olarak su buharõnõn tamamõnõn yoğunlaştõğõnõ
varsayalõm.
19
Yoğuşturucuyu terkeden akõm içindeki su miktarõ = Suyun mol kesri x Toplam akõş hõzõ
Bu akõmõn toplam akõş hõzõ (su buharõ hariç) = 804,6 kmol
-3
Suyun bu akõm içerisindeki mol kesri = 4,77x10
-3
Su buharõ miktarõ = 4,77x10 x 804,6 = 3,8 kmol
Yoğunlaşan su buharõ miktarõ = 134,3 – 3,8 = 130,5 kmol

6 nolu akõmdaki su miktarõ = 3,8 kmol = 68,4 kg

7 nolu akõmdaki su miktarõ = 134,3 – 3,8 130,5 kmol = 2349 kg

6 ve 7 nolu akõmlarõn akõş hõzlarõ kmol ve kg olarak aşağõdaki çizelgede özetlenmiştir.

Akõm no 6 (gaz akõmõ) 7 (asit akõmõ)

Bileşen kmol kg kmol kg
NO 15,7 471 Eser
NO2 48,9 2249,4 Eser
O2 20,0 640 -
N2 720 20160
HNO3 - - 31,4 1978,2
H2O 3,8 68,4 130,5 2349,0
Toplam 23588,4 4327,2

Çõkan akõmlar; 6 ve 7 nolu akõmlarõn toplam akõş hõzõ = 23588,4 + 4327,2 = 27915,6 kg
Giren akõmõn toplam akõş hõzõ = 4 nolu akõmõn akõş hõzõ = 27915 kg

Absorbsiyon ünitesi:
Absorbsiyon ünitesinde; bu üniteye giren gaz akõmõ içerisindeki NO2 su ile absorblanarak, ağõrlõkça
%60 lõk nitrikasit çözeltisi oluşturulur. Giren akõm içerisindeki oksijen miktarõ ise, NO yi NO2 ye
yükseltgeyecek miktarda olmalõdõr. Oksidasyon tepkimesinin hõzõ ortamdaki oksijen derişimine
bağlõdõr. Bu istenilenleri sağlayabilmek amacõyla, absorbsiyon ünitesini terkeden atõk gazlar (tail
gas) içerisindeki oksijen miktarõnõ % 3 civarõnda tutmak gerekir.

Atõk gazlar

6 nolu akõmõn bileşiminden yararlanarak;

üniteye giren akõmdaki NO miktarõ = 15,7 kmol oksijen miktarõ = 20 kmol

20
Bu akõm içerisindeki NO/NO2 oranõnõn kesin olarak bilinmemesi gerekli oksijen miktarõnõn
hesaplanmasõna etki etmez. Giren akõm içindeki azotmonoksidi NO2 ye okside etmek için gerekli
oksijen miktarõ (4 nolu tepkimeden yararlanõlarak) = 15,7 / 2 = 7,85 kmol dür.

Dolayõsõyla giren akõm içerisindeki serbest oksijen miktarõ = 20 – 7,85 = 12,15 kmol

(4) ve (5) nolu tepkimelerin toplamõ absorbsiyon ünitesinde NO2 den HNO3 üretimi amacõyla
kullanõlan tepkimeyi verir . Bu da (6) nolu tepkime olarak aşağõda gösterilmiştir.
4 NO 2 + 2 H 2 O + O 2 → 4 HNO 3 (6 )
Bu tepkimeden yararlanarak, absorbsiyon ünitesinde NO i okistlemek için gerekli oksijen miktarõ
hesaplanabilir.

NO in oksidasyonu için gerekli oksijen miktarõ = 6 nolu akõmdaki (NO + NO2 )miktarõ x (1/4)
= (48,9 + 15,7) x (1/4) = 16,15 kmol
Giren hava akõmõ içerisinde 12,15 kmol oksijen olduğuna göre buna ilave olarak absorbsiyon
ünitesine 16,15 – 12,15 = 4 kmol oksijen gönderilmelidir. Bu oksijen, ikincil hava akõmõ
kullanõlarak gönderilir. Absorbsiyon ünitesine ‘y’ mol ikincil hava akõmõ gönderilirse, bu akõm
içerisinde 0,21y kmol oksijen olacaktõr. Bu oksijenin 4 kmol ü NO in oksidasyonu için tüketilecek
ve atõk gazlar içerisindeki oksijen miktarõ = 0,21y – 4 kmol olacaktõr.

Azot , absorbsiyon ünitesinde hiçbir değişime uğramayacağõ için; Atõk gazlar içerisindeki azot
miktarõ; absorbsiyon ünitesine yoğuşturucudan gelen akõm içerisindeki azot miktarõ ile ikincil hava
içerisindeki azot miktarlarõnõn toplamõna eşittir.
Atõk gazdaki azot miktarõ = 720 + 0,79y kmol

Atõk gaz akõmõ içerisinde sadece oksijen ve azot bulunduğunu, diğer bilenşenlerin miktarõnõn ihmal
edilecek kadar az olduğunu kabul edersek, bu akõm içerisindeki oksijen yüzdesi,

% O2 = 3 =
(0,21y − 4)100 y = 141,6 kmol
(720 + 0,79y ) + (0,21y − 4)
Atõk gaz akõmõ içerisindeki oksijen miktarõ = 141,6 x 0,21 – 4 = 25,7 kmol
Atõk gaz akõmõ içerisindeki azot miktarõ = 141,6 x 0,79 + 720 = 831,8 kmol

Atõk gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõnõn %0,2 olduğunu kabul edersek

Atõk gaz akõmõ içerisindeki NO miktarõ = Toplam gaz akõş hõzõ x 0,002
= (831,8 + 25,7) x 0,002 = 1,7 kmol

Absorbsiyon ünitesine gönderilen ikincil hava miktarõ, tüm azot oksitlerin bu ünitede absorblandõğõ
varsayõmõna dayanõlarak yapõlmõştõ. Görüldüğü gibi bu akõm içerisinde 1,7 kmol de NO
bulunmaktadõr. Bu koşullarda yapõlacak hesaplamalarõn sonucu atõk gaz akõmõ içerisindeki oksijen
derişiminin çok fazla değişmesine neden olmasa bile kütle denklikleri, NO de göz önüne alarak
tekraralanmalõdõr.
Tepkimeye girmemiş oksijen miktarõ 4 ve 6 nolu tepkimelerden yararlanõlarak hesaplanõr.
1,7 kmol NO okside olmamõş ve absorblanmamõştõr. Buna göre,
Atõk gaz akõmõ içerisindeki oksijen miktarõ = 25,7 kmol + 1,7 (1/4 + ½) = 27,0 kmol

21
Atõk gazlar, absorbsiyon kolonuna gönderilen su akõmõnõn kolona giriş sõcaklõğõnda su ile doygun
hale geçeceklerdir. Su giriş sõcaklõğõ 25oC ise bu sõcaklõkta suyun kõsmi basõncõ
= 0,032 atm dir. Absorbsiyon ünitesinin basõncõ takriben 8 atm olup
-3
Suyun mol kesri = 0,032 / 8 = 4.10
-3
Atõk gaz akõmõ içerisindeki su buharõ miktarõ = (831,8 + 25,7) x 4.10 = 3,4 kmol

Absorplanan azot oksitlerin miktarõ = (48,9 +15,7) - 1,7 = 62,9 kmol = 3962,7 kg

62,9
6 nolu tepkimeden yararlanõlarak, gerekli stokiometrik su miktarõ = ( 2 ) = 31,5 kmol
4
Absorbsiyon ünitesinden çõkan asit akõmõnõn derişiminin ağõrlõkça %60 olmasõnõ istersek,
seyreltme için gerekli su miktarõ = (3962,7 / 0,6) x 0,4 = 2641,8 kg = 146,8 kmol

Gerekli toplam su miktarõ = 31,5 + 146,8 + 3,4 – 3,8 = 177,9 kmol

Buraya kadar yapõlan hesaplamalarõn sonucu olarak 8, 9, 10, 11, 12 nolu akõmlarõn akõş hõzlarõ ve
bileşimleri bir sonraki sayfadaki çizelgede özetlenmiştir.
Yapõlan hesaplarõ kontrol etmek amacõyla;
(6) + (8) = (9) ve
(9) + (11) = (10) + (12) olup olmadõğõnõ kontrol ediniz.

Üretilen asit miktarõ:

Yoğuşturucudan gelen HNO3 = 31,4 kmol =1978,2 kg

H2O = 130,5 kmol = 2349,0 kg
Absorbsiyon ünitesinden gelen HNO3 = 62,9 kmol = 3962,7 kg
H2O = 130,5 kmol = 2641,8 kg
Toplam HNO3 = 1978,2 + 3962,7 = 5940,9 kg
H2O = 2349,0 + 2641,8 = 4990,8 kg

10931,7 kg

Asit karõşõmõnõn derişimi = (5940,9 / 10931,7) x100 = 54 %

22
8, 9, 10, 11, 12 nolu akõmlarõn özellikleri.

Akõm İkincil Hava (8) Giren Akõm (9) Asit akõmõ (12) Atõk gaz (10)
Bileşen kmol kg kmol kg kmol kg kmol k
NO - - 15,7 471,0 - - 1,7 51
NO2 - - 48,9 2249,4 Eser - - -
N2 29,7 950,4 49,7 1590,4 - - 27,0 86
O2 111,8 3130,4 831,8 23290,0 - - 831,8 2329
HNO3 - - - - 62,9 3962,7 - -
H2O eser - 3,8 68,4 146,8 2641,8 3,4 61
Toplam 4080,8 27669,2 6604,5 2426

23
 13 nolu asit akõmõnõn bileşimi;
13 Asit akõmõ
kmol kg
HNO3 94,3 5940,3
H2O 277,3 4990,8
Toplam 10931,7

Tüm proses verimi:

Tüm proses için azot denkliğinden yararlanarak proses verimini hesaplayabiliriz.

Üretilen HNO3 içerisindeki azot mol sayõsõ 94,3 / 2
Verim = = = 94,3 %
Girdi NH3 içerisindeki azot mol sayõsõ 100 / 2

İstenilen üretim kapasitesi için ölçek büyütme:

Üretim kapasitesinin 20000 t/yõl (%100 HNO3 ) olmasõ istenmekte ve yõllõk çalõşma süreside 8000
saat olduğuna göre kapasite 20000/8000 = 2500 kg/st dir.
Yukarõda yapõlan hesaplamalar sonucu 100 kmol NH3 girdi olarak kullanõldõğõnda 5940,9 kg HNO3
üretilebileceğini saptamõştõk. Buna göre,

Ölçek faktörü = (2500) / (5940,9) = 0,4208 Bu değeri yaklaşõk = 0,43 olarak alabiliriz.
Yukarõdaki çielgelerde verilen tüm akõş hõzlarõ bu faktörle çarpõlarak istenilen kapasite için akõm
şemasõ oluşturulur. Örneğin yoğuşturucudan çõkan 6 nolu akõm için değerler açşağõda verilmiştir.

Temel 100 kmol NH3 Ölçek Temel: 20000 t/yõl

kg faktörü kg/st
NO 471 202,5
NO2 2249,4 967,2
O2 640 x 0,43 = 275,2
N2 20160 8668,0
H2O 68,4 29,4
Toplam 23588,4

24
Nitrik asit prosesi için enerji denklikleri

Temel: 1 saat

Kompresör
Kompresör gücü ve enerji gereksinimi hesabõ:
13027,7
Giriş akõş hõzõ, (akõm şemasõndan) = = 0,125 kmol / s
29 × 3600

Hacimsel akõş hõzõ

288
Giriş koşullarõnda, 15 o C, 1bar = 0,125 × 22,4 × = 2,95 m3 / s
273

Şekil 3.6 dan bu akõş hõzõ için Ep=%74 olan santrifüj kompresör kullanõlabilir.

 n −1

n  P2  n
  − 1
m
İş (kmol başõna) = z1T1R P 
n − 1  P1  Çõkõş sõcaklõğõ, T2 = T1  2 
   P1 

γ −1 1 1,4 − 1
m= n= m= = 0,39
γE p 1− m 1,4 × 0,74

Hava için γ = 1,4 alõnabilir

Hava giriş sõcaklõğõ ortam sõcaklõğõnda olacaktõr T1 = 15 oC
1
n= = 1,64
1 − 0,39

T2 = 288×80,39 =648 K

Bu değer oldukça yüksektir ve iç soğutmaya gereksinim olacaktõr. Kompresörleri ikiye

böldüğümüzü ve her bölümde eşit iş olduğunu kabul edelim. İç soğutma gazõ çõkõş sõcaklõğõ 60 oC
olsun ( ki bu sõcaklõk, 30 oC daki normal soğutma suyuna makul bir yaklaşõm verir).

Eşit iş için her bölümde iç kademe basõncõ

Pçõkõş
= 8 = 2,83
Pgiriş

25
 1,64  1, 64 −1

Birinci bölümişi, giriş 15o C = 1 × 288 × 8,314 × ( 2 ,83) 1, 64 − 1 = 3072 ,9 kJ / kmol

1,64 − 1 

1, 64 −1
1,64  
İkinci bölümişi, giriş 60o C = 1 × 333 × 8,314 × (2 ,83) 1,64 − 1 = 3552 ,6 kJ / kmol

1,64 − 1 

Toplam iş = 3072,9+3552,6=6625,5 kJ/kmol

Saatte gerekli enerji = 1,12×3600 = 4032 MJ

iş / mol × mol / s 6625,5 × 0,125 × 103

Kompresör gücü = = = 1119 kJ / s = 1.12 MW
etkinlik 0,74

Kompresör çõkõş sõcaklõğõ = 333(2,83)0,39 = 500 K = 230 oC

Bu sõcaklõk reaktöre ön õsõtma yapmaya gerek duyulmayacak yeterlilikte yüksek olduğundan,

besleme reaktöre doğrudan yapõlabilir.

Amonyak Buharlaştõrõcõ

Amonyak sõvõ olarak basõnç altõnda depolanacaktõr. 8 atm de doygunluk sõcaklõğõ 20 oC

dõr. Beslemenin buharlaştõrõcõya ortam sõcaklõğõnda, 15 oC, yapõldõğõnõ kabul edelim.

8 bar da spesifik õsõ = 4,5 kJ/kgK

8 bar da gizli õsõ = 1186 kJ/kg
Buharlaştõrõcõya giriş hõzõ = 731 kg/st

Sõcaklõğõ 20 oC'a yükseltmek ve buharlaştõrmak için gerekli giriş õsõsõ

= 731,0[ 4,5(20-15) + 1186 ] = 883413,5 kJ/st

Isõ kayõplarõ için %10 fazlasõnõn eklenmesiyle = 1,1×883413,5 = 971754,9 kJ/st ≈972 MJ/st

Karõşma noktasõ

Hava 11272,9 kg/st

230 oC

t3

NH3 buharõ 731,0 kg/st

20 oC

Cp hava = 1 kJ/kgK
Cp amonyak buharõ = 2,2 kJ/kgK
26
Karõşma noktasõ etrafõnda enerji denkliği

11272,9×1(230 - t3 )+731,0×2,2(20 - t3) = 0

t3 = 204 oC

Oksitleyici

Adyabatik işlem olduğu kabul edilerek ENERGY1 programõnõn kullanõlmasyõla çõkõş sõcaklõğõ
bulunabilir. Ya da sisyemde adyabatik durumda enerji denkliği yazõlõr ve bu denklem Matlab’da,
fsolve Matlab komutu yardõmõyla çözülür. Enerji denkliğinde kullanõlacak veriler aşağõda
verilmiştir.

∆Hor reaksiyon 1 = -226334 kJ/kmolNH3

∆Hor reaksiyon 2 = -316776 kJ/kmolNH3

Bütün reaksiyon verimi kayõplarõna reaksiyon 2 nin neden olduğunu kabul edelim ve NH3 ün
reaksiyon 1 ile reaksiyona girmiş olsun.

NH3 'ün oksitleyiciye akõş hõzõ×reaktör verimi=731,0×0,96/17 =41,3 kmol/st

Reaksiyon iki ile denge = 731,0×0,04 = 1,7 kmol/st

Akõş ve õsõ kapasiteleri :

Akõm Besleme Ürün Cpo kJ/kmolK
Bileşenleri (3) (4) a b c d
kmol/st kmol/st
NH3 43 - 27,32 28,83E-3 17,07E-6 -11,85E-9
O2 82,1 29,2 28,11 -3,68E-6 17,46E-6 -10,65E-9
N2 308 309,6 31,15 -1,36E-2 26,80E-6 -11,68E-9
NO - 41,3 29,35 -0,94E-3 9,75E-6 -4,19E-9
H2O - 64,5 32,24 19,24E-4 10,5E-6 -3,60E-9
Sõcaklõk, K 477 T4

T4 çõkõş sõcaklõğõnõn 1180 K = 907 oC olduğu bulundu.

Atõk -õsõ Kazanõ(Waste-heat Boiler)

NO nun ne kadarõnõn NO2 ye oksidasyonu kesin olarak tahmin edilemediğinden, sistem üzerinde
kesin bir enerji dengesi kurmak mümkün değildir. Bunun yanõnda, üretilebilecek maksimum buhar
miktarõ NO’nun tamamõnõn oksitlenmesiyle, minimum buhar miktarõ ise hiç oksitlenmemesiyle elde
edilir. Fabrikalarda buhar basõncõ genellikle 11 bar civarõndadõr ve doygunluk sõcaklõğõ ise 184 oC
dõr. Çõkõş gazlarõ ve buhar sõcaklõğõ arasõndaki farkõn 50 oC olduğunu varsayarsak, gazlarõn çõkş
sõcaklõğõ 184+50= 234 oC (507 K) olacaktõr.

Akõm şemasõndan, WHB'ye giren NO = 1236,4/30 = 41,3 kmol/st

Giren O2 = 935,7/32 = kmol/st

27
NO' nun tamamõ, reaksiyon 4, oksitlenirse, WHB' yi terkeden O2

29,2 - (41,3/2) = 8,6 kmol/st

∆Hor = -51120 kJ/kmol, oksitlenmiş NO

Eğer NO oksitlenmemiş ise çõkõş gazõnõn bileşimi giriş ile aynõ olacaktõr. Giriş gazõ, yukarõda verilen
reaktör çõkõşõ ile aynõ bileşime sahiptir. NO oksitlenmiş ise akõm değişimi aşağõda verildiği gibi
olacaktõr.

Cpo kJ/kmolK
kmol/st a b c d
O2 7,46 as above
NO2 41,3 24,23 4,84E-2 -20,81E-2 0,29E-9
Sõcaklõk, K 507

ENERG1 programõnõn kullanõlmasõyla, buhara transfer edilen õsõ için aşağõdaki değerler hesaplanõr:

NO oksitlenmemişse 9,88 GJ/st

NO aksitlenmişse 12,29 GJ/st

Buhar üretimi; besleme suyu sõcaklõğõ 20 oC alõnõrsa,

11 bar da doygun buharõn entalpisi = 2781 kJ/kg

20 oC suyun entalpis = 84 kJ/kg
1 kg buhar oluşturmak için õsõ = 2697 kJ
transfer edilen õsõ
buhar üretimi =
kg başõna entalpi değişimi

9880000
minimum buhar üretimi = = 3662 kg / st
2697

12290000
maksimum buhar üretimi = = 4555 kg / st
2697

Soğutucu-yoğuşturucu

Bu ünitede denklikte göz önüne alõnacak õsõ kaynaklarõ:

1. Duyulan õsõ: Giriş sõcaklõğõ 234 oC olan gazlarõnõn absorbsiyon giriş sõcaklõğõ olan 40 oC’a
soğutulmasõ.
2. Yoğuşmuş suyun gizli õsõsõ.
3. NO’nun NO2’ye egzotermik oksidasyonu.
4. Nitrik asidin egzotermeik oluşumu.
5. Oluşmuş nitrik asidin seyrelme õsõsõ, (%40,w/w).
6. Çõkõş gazlarõnõn ve asit akõmõnõn duyulan õsõsõ.

28
Her kaynağõn büyüklüğünü kõyaslamak için, her biri ayrõ ayrõ hesaplanacaktõr.
Referans sõcaklõk : 25 oC

1. Gaz duyulan õsõsõ

Gaz akõmõnõn giriş ve çõkõş akõmõndaki duyulan õsõlarõ ENERGY 1 programõ yardõmõyla ya da enerji
denkliği denkliği elle yazõlõp Matlab yardõmõyla hesaplanabilir. Giriş akõmõnõn bileşimi ve õsõ
kapasiteleri, yukarõda WBH ye giriş akõmõ için verilen değerlerle aynõdõr. Akõm şemasõndan çõkõş
akõmõ:

Yoğuşturucu çõkõşõ (6)

kmol/st
O2 8,6
N2 309,6
NO 6,75
NO2 21,03
H2O 1,63
Sõcaklõk 313 K

Giriş akõmõnõn duyulan õsõsõ(5) = 2,81 GJ/st

Çõkõş akõmõnõn duyulan õsõsõ (6) = 0,15 GJ/st

2. Suyun yoğunlaşmasõ

Yoğunlaşmõş su = giren H2O- çõkan H2O = 1161 – 29 = 1131,6 kg/st

Giriş sõcaklõğõnda suyun gizli õsõsõ, 230 oC = 1812 kJ/st

Buharõn giriş sõcaklõğõnda yoğuştuğu ve sonra referans sõcaklõğõna souğuduğu göz önüne
alõnarak;

Yoğunlaşma õsõsõ = 1131,6×1812 = 2,05×106 kJ/st

Kondensatõn duyulan õsõsõ= 1131,6×4,18(230 – 25) = 0,97×106 kJ/st
Toplam, yoğuşma ve soğuma = 2,05×106 + 0,97×106 = 3,02 GJ/st

3. NO’nun oksidasyonu

Bütün oksidasyon, kondenser-soğutucusunda olursa en büyük õsõ yüklemesi olacaktõr ki bu da

kondeser-soğutucusu tasarõmõ için en kötü koşullarõ verir.

Oksitlenmiş NO (mol) = mol (giren) – mol (çõkan) = 41,3 – 6,75 = 34,55 kmol/h

Reaksiyon 4 de üretilen õsõ = 34,55×57120 = 1,97×106 kJ/st= 1,97 GJ/st

4. Nitrik asit oluşumu

Oluşan HNO3 (akõm şemasõndan) = 850,6/63 = 13,50 kmol/st

29
Sulu nitrik asit oluşumunu içiren değişik reaksiyonlarda entalpi değişimi aşağõdaki gibidir.

2NO2(g) N2O4 (g) ∆H = -57,32 kJ

N2O4 (g) + H2O(l) + 1/2O2(g) 2HNO3(g) ∆H = 9,00 kJ
HNO3(g) HNO3(l) ∆H = -39,48 kJ

Yukarõdaki reaksiyonlarõn birleştirilmesinden

Reaksiyon 8 2NO2(g) + H2O(l) 2HNO3(l)

Toplam entalpi değişimi = -57,32 +9,00 + 2(-39,48)= -127,28 kJ
Oluşan kmol HNO3(l) başõna üretilen õsõ = (127,28/2) ×103 = 63640 kJ
Üretilen õsõ = 13,50×63640 = 0,86×106 kJ/st = 0,86 GJ/st

Akõm şemasõ hazõrlanõrken N2O4 oluşumu ve bundan da HNO3 oluşumu bileşenlerin akõş hõzlarõnõ
etkilemediğinden dikkate alõnmamõştõ.

5. HNO3’ün seyrelme õsõsõ

Seyrelme õsõsõ Perry’s Chem. Eng. Handbook’da, “5 th ed., p. 3.205 Fig 3,42” verilen
entalpi-konsantrasyon diyagramlarõndan hesaplanõr.
Bu diyagram için referans sõcaklõk 32 oF dõr . Diyagramdan:

%100 lük HNO3 ‘ün entalpisi = 0

%45 lik HNO3 ‘ün entalpisi = -80 btu/lb çözelti
%45 lük HNO3 ‘ün spesifik õsõsõ = 0,67

32 oF da seyrelme üzerine salõverilen õsõ = 80×(4,816/1,8) = 186 kJ/kg çözücü

25 oC’ a tükseltmek için õsõ = 0,67(25 – 0) 4,186= 70,1 kJ/kg
25 oC da seyrelme õsõsõ = 186 – 70,1 = 115,9 kJ/kg çözücü

%100 lük 1 kmol HNO3 ün seyrlemesiyle üretilen çözelti miktarõ = (63/45) ×100 = 140 kg
1 kom’ün seyrelmesiyle oluşan õsõ = 140×115,9 = 16226 kJ
Toplam üretilen õsõ = 13,5×16226 = 219051 kJ/st = 0,22 GJ/st

6. Asidin duyulan õsõsõ

Asit çõkõş sõcaklõğõ 40 oC

Asidin duyulan õsõsõ = 0,67× 4,186( 40 –25 ) ×1860,7 = 78278 kJ/st = 0,08 GJ/st

Isõ denkliği (GJ/st)

30
 Soğutma suyuna
õsõ

Oksidasyo 1,97
Kondenzasyon 3,02 Gaz
Gaz
HNO3 oluşumu 0,86 0,15
2,81
Seyreleme 0,22

Toplam 6,07

Sõvõ
0,08

Soğutma suyuna transfer edilen õsõ = 2,81 + 6,07 – 0,15 – 0,08 = 8,65 GJ/st

Hava soğutucu

Absorbsiyon kolonu giriş sõcaklõğõnõ mümkün olduğu kadar küçük tutmak için, kompresörden
ikincil hava absorbsiyon kolunu girişinde proses gaz akõmõ ile karõşmadan önce soğutulmalõdõr.
Çõkõş sõcaklõğõnõ sogutucu kondenserden gelen gaz akõmõnõn sõcaklõğõ ile aynõ, 40 oC, alarak;

İkincil hava akõşõ, (akõm şemasõndan), 1754,8 kg/st

Havanõn spesifik õsõsõ 1 kJ/kgK
İkincil havadan uzaklaştõrõlan õsõ = 1754,8×1×(230-40) = 333412 kJ/st = 0.33 GJ/st

Absorber

Absorbsiyon kolonunda õsõ kaynağõ, soğutucu-kondenser ile aynõ olacaktõr ve aynõ hesaplama
metodu kullanõlõr.

Soğutucu-kondenserden giriş gazda duyulan õsõ = 0,15 GJ/st

İkincil havada duyulan õsõ = 1754,8×1(40-25) = 0,018 GJ/st
Tail gazlarõnda duyulan õsõ (25 oC da ) = 0
Besleme suyunda duyulan õsõ (25 oC da ) = 0

Oksitlenmiş NO = (202,5-21,9)/30 = 6,02 kmol/st

Üretilen õsõ = 6,02×57120 = 0,34 GJ/st
Oluşan HNO3 = 1704/63 = 27,05 kmol/st
Üretilen õsõ = 27,05×63640 = 1,72 GJ/st
25 oC da %60’a seyrelme õsõsõ = 27,05×14207 = 0,38 GJ/st
Yoğuşmuş su = 29,4 – 26,3 = 3,1 kg/st
40 oC da gizli õsõ = 2405 kJ/st
Referans sõcaklõğõnda duyulan õsõ = 4,18×(40 – 25) = 63 kJ/kg

Salõverilen õsõ = 3,1(2405 + 63) = 7,6×10-3 GJ/st (İhmal edilebilir)

Çõkan asitte duyulan õsõ = 0,64(40 – 25 ) = 0,11 GJ/st
31
Isõ denkliği

Tail gaz Oksidasyon 0,34 Su

0,0 HNO3 1,72 0,0
Seyrelme 0,38
Kondenzasyon -
Soğutma
2,44 suyuna õsõ
Gaz
0,15

Çõkan asit
İkincil hava 0,11
0,018

Soğutma suyuna transfer edilen õsõ = 0,15 + 0,018 + 2,44 – 0,11 = 2,5 GJ/st

Karõştõrõcõ

Karõşmõş asit sõcaklõğõnõn hesaplanmasõ:

Entalpi-konsantrasyon diyagramõ direk kullanõlmasõ için referans sõcaklõğõ 0 oC alalõm.

Diyagramdan;

%45 lik asidin entalpisi, 0 oC = -186 kJ/kg

Spesifik õsõ = 0,67 kcal/kgoC
%60 lik asidin entalpisi, 0 oC = -202 kJ/kg
Spesifik õsõ = 0,64 kcal/kgoC

%45 lik asidin entalpisi, 40 oC = -186 + 0,67(40-0)4,186 = -73,8 kJ/kg

%60 lik asidin entalpisi, 40 oC = -202 + 0,67(40-0)4,186 = -94,8 kJ/kg
(-73,8 × 1860,7) + (-94,8 × 2840,0)
Asit karõşõmõnõn entalpisi = = −86,5 kJ / kg
1860,7 + 2840,0

Entalpi-konsantrasyon diyagramõndan, karõşmõş asidin entalpisi

(%54 lük) 0 oC da = -202 kJ/kg; spesifik õsõ = 0,65 kcal/kgoC

Karõşmõş asidin duyulan õsõsõ = -86,5 – (-202) = 115,5 kJ/kg

Ve karõşmõş asidin sõcaklõğõ = 115,5/(0,65x4,186) = 43 oC

32
4. BİLGİSAYAR DESTEKLİ AKIM ŞEMALARI

Proses tasarõmõnda akõm şemalarõnõn hazõrlanmasõnda yararlanõlan bilgisayar proğramlarõ iki ana
grupta toplanõr.

1. Güçlü hesaplama olanaklarõna sahip tam simulasyon proğramlarõ.

2. Basit kütle denkliği proğramlarõ.

Simulasyon proğramlarõnõ kullanarak enerji ve kütle denkliklerinin birlikte çözümünü ve

ekipmanlarõn ön tasarõmõnõ yapmak, dolayõsõyla, detaylõ ve gerçek bir akõm şemasõ hazõrlamak
mümkündür. Bir proje çalõşmasõnõn başlangõcõnda tam simulasyon proğramõ kullanmak yerine basit
madde denkliği proğramlarõ kullanõlmasõ tercih edilir. Böylece elle yapõlacak hesaplama çalõşmalarõ
azaltõlarak çabuk ve ucuz bir Şekilde elementer bir akõm şemasõ ortaya konulabilir.

5. TAM VE YATIŞKIN HAL SİMULASYON PROĞRAMLARI

Çeşitli firmalar tarafõndan, tasarõmõ yapõlmõş proseslerin yatõşkõn haldeki işletimini simule eden
kompleks akõm şemasõ proğramlarõ hazõrlanmõştõr. Gelişmiş üniversitelerde proses tasarõm dersleri
çerçevesinde de kullanõlan bu proğramlardan bazõlarõ: GEMCS, FLOWPACK, FLOWTRAN,
CONCEPT, PROCESS, HYSIM, ASPEN dir. Tipik bir simulasyon proğramõnõn içeriği aşağõda
şematik olarak gösterilmiştir.

GİRDİ-VERİLER !!

EKİPMAN ÖZELİKLERİ
için ALT PROGRAMLAR A
N
A

TERMODİNAMİK HESAPLAR Ç
için ALT PROGRAMLAR A
L
I
Ş
İTERATİF YÖNTEMLER T
için ALT PROGRAMLAR I
R
I ÇIKTILAR
C
FİZİKSEL ÖZELİKLER I
için VERİ DOSYALARI

EXE
MALİYET HESAPLARI için
VERİ DOSYALARI

Tipik bir simulasyon proğramõnõn içeriği

33
Tüm bu simulasyon paketlerinin içeriği şu Şekilde özetlenebilir.

1. Ana çalõştõrõcõ proğram (executive program) ‘EXE’

Akõm şemasõnõn hazõrlanmasõ için yapõlacak hesaplamalarõn izleneceği sõrayõ, alt programlardan
bilgi alõnmasõ ve alt programlara bilgi aktarõlmasõ gibi işlemlerin organize elde edilmesine yarar.
2. Ekipman performans alt programlarõnõ içeren kütüphane (MODULES).
Bunlar ekipmanlarõn simule edildiği programlar olup ekipmana giren akõmõn özelliklerine bağlõ
olarak ekipmandan çõkan akõmõn özelliklerini hesaplar.
3. Fiziksel özellikleri içeren veri bankasõ.
4. Akõmlarõn entalpileri, buhar-sõvõ denge sabitleri gibi termodinamik özelliklerin hesaplanmasõ için
kullanõlan alt programlar.
5. Maliyet hesaplamalarõ için gerekli veri bankasõ ve alt programlar.

Akõm şemasõ hazõrlanmasõnda kullanõlan simulasyon programlarõnda kütle ve enerji

denkliklerinin çözümü iterasyon yöntemleri kullanõlarak yapõlõr. İterasyon sõrasõnda uygun
parametrelere belirli artõşlar verilerek geri döngüler yaplõlõr. İstenilen değere ulaşõlõnca döngüden
çõkõlmõş olur.

5.1 BİLGİ AKIM DİAGRAMLARI

Bilgisayara problemi tanõtmak için, temel işlemlerin ve akõm bağlantõlarõnõn sõrasõnõ gösteren
elementer bir proses akõm diağramõ hazõrlanõr ve daha sonra bir bilgi akõm diagramõna dönüştürülür.
Şekil 4-a 'da nitrobenzenin hidrojenasyonuyla anilin üretimi için bir proses akõm diağramõ, Şekil 4-b
de ise bu proses için bilgi akõm diagramõ verilmiştir. Bu Şekilde yer alan her blok simulasyon
proğramõndaki hesaplama modüllerinden birisine karşõlõk gelmektedir. Bileşim, sõcaklõk veya
basõncõn değişime uğramadõğõ üniteler bilgi akõm diagramlarõna dahil edilmezler. Diğer taraftan
bileşim, sõcaklõk veya basõnç değişimine neden olan her ünite ve her ünite parçasõ diagram içerisinde
yer almalõdõr. Bu şemada bloklarõ birleştiren çizgi ve oklar bir alt proğramdan diğer bir alt proğrama
bilgi akõmõnõ ve yönünü göstermektedir.

Şekil-4.b deki bilgi akõm diagramõna, prosesde yer alan kompresör dahil edilmemiştir.
Distilasyon modülü yoğuşturucu ve kazanõ da içermektedir.

34
35
6. KÜTLE DENKLİKLERİ’nin ÇÖZÜMÜ için KOLAY PROGRAMLAR

Bir prosesin tasarõmõnõn veya geliştirilmesinin ilk aşamasõnda kaba ve yaklaşõk bir kütle denkliği
istendiği durumda tam bir simulasyon programõnõn kullanõlmasõ gereksizdir. Sadece kütle denkliği
hesaplamalarõ için basit programlar kullanõlarak akõm şemalarõnõn hazõrlanmasõ mümkün olur.
Özellikle devir akõmõ içeren prosesler ve kütle denklikleri ve enerji denkliklerinin birlikte çözümünü
gerektirmeyen tasarõm çalõşmalarõ için bu tip basit programlarõn kullanõlmasõ önerilir. Bu tür
proğramlarõn en önemli özelliği kişisel bilgisayarlarda uygulanabilmesidir.

6.1 Basit bir kütle denkliği proğramõnõn hazõrlanmasõ:

Bu bölümde, ‘Massball’ adlõ bir kütle denklüşü proğramõnõn hazõrlanmasõ açõklanmõştõr.

Proğramõnõn dökümünü Sinnot, RK.1983, Chemical Engineering Design adlõ kaynakta
görebilirsiniz. Bu proğramõnõn hazõrlanmasõnda uygulanan yöntem; proses için kütle denkliğini
tanõmlayan denklemler takõmõnõ ‘Fraksiyon Katsayõlarõ’ kavramõna göre oluşturmaktõr.

Fraksiyon Katsayõlarõ Kavramõ:

Kimyasal proseslerde yer alan ünitelerin yani temel işlemlerin yapõldõğõ ekipmanlarõn çoğunda
üniteye giren akõm bu ünite çõkõşõnda iki veya daha fazla akõma ayrõlõr. Örneğin; bir distilasyon
kolonuna giren akõm kolon çõkõşõnda üst ve dip ürün olarak iki akõma ayrõlõr. Bir yoğuşturucuya
giren akõm yoğuşturucu çõkõşõnda sõvõ ve gaz faz olmak üzere iki akõma ayrõlõr. O nedenle, bilgi
akõm diagramõnda yer almõş olan bir temel işlemler ünitesinden çõkan akõmdaki herhangi bir
bileşenin akõş hõzõ, bu bileşenin üniteye giren akõş hõzõnõn belirli bir kesri kadardõr. Bileşenin adõ
geçen üniteye giriş akõş hõzõnõ bir katsayõ ile çarparak üniteden çõkõştaki akõş hõzõnõ bulmak
mümkündür. Bu katsayõya Fraksiyon Katsayõsõ denir.
Aşağõda, bilgi akõm diagramõndaki herhangi bir ünite için kütle denkliğinin oluşturulmasõnda
kullanõlan simgeler gösterilmiştir.

Toplam Bir sonraki üniteye (J)

Bir önceki akõm i giden akõm
üniteden temel işlem
gelen akõm λik ünitesi αJikλik

Sistem dõşõndan gi0k

gelen akõm

i,J : Ünite numaralarõ.

λik : i ünitesine giren k bileşeninin toplam akõş hõzõ
αJikλik : i ünitesinden çõkõp J ünitesine giden akõm içerisindeki k bileşeninin akõş hõzõnõn, I
ünitesine giren akõmdaki k bileşeninin akõş hõzõna oranõ. Fraksiyon katsayõsõ.
gi0k : i ünitesine sistem dõşõndan gelen akõm içerisindeki k bileşeninin akõş hõzõ

Özet olarak üniteden çõkan bileşenin akõş hõzõ, üniteye giren akõş hõzõ ile fraksiyon katsayõsõnõn
çarpõmõna eşittir. Fraksiyon katsayõsõ, ünitenin tasarõm özelliklerine ve üniteye giren akõmõn
özelliklerine bağlõdõr.

36
Üç adet temel işlem ünitesi ve çeşitli devir akõmlarõ içeren bir proses için bilgi akõm diagramõ ve
kütle denkliklerini oluşturmak için kullanõlan simgeler aşağõda verilmiştir.
α13kλ3k

α31kλ1k

λ1k α21kλ1k λ2k α32kλ2k λ3k

α12kλ2k

g10k g30k

1 Nolu ünite için kütle denkliği: λ1k = g10k + α12kλ2k + α13kλ3k (1)
2 Nolu ünite için kütle denkliği: λ2k = α21kλ1k (2)
3 Nolu ünite için kütle denkliği: λ3k = g30k + α32kλ2k + α31kλ1k (3)

Denklemler düzenlenerek matriks formda yazõlõrsa;

λ1k - α12kλ2k - α13kλ3k = g10k

- α21kλ1k + λ2k = 0
- α31kλ1k - α32kλ2k + λ3k = g30k

1 - α12k - α13k λ1k g10k

- α21k 1 0 x λ2k = 0
- α31k - α32k 1 λ3k g30k

37
Örnek: İZOPROPİL ALKOL’den ASETON ÜRETİMİ

C3H7OH (CH3)2O + H2

İzopropil alkol buharlaştõrõldõktan sonra reaktöre gönderilmekte ve katalitik dehidrojenasyon sonucu

aseton oluşmaktadõr. Reaktörden çõkan gaz akõmõ (aseton, su, hidrojen, izopropil alkol) bir
yoğuşturucuya gönderilerek akõm içerisindeki asetonun çoğu, su ve izopropil alkol yoğunlaştõrõlõr.
Yoğuşturucuyu terkeden gaz akõmõ içerisinde az miktarda aseton ve izopropil alkol bulunduğundan
bu akõm bir absorbsiyon kolonunda su ile yõkanmakta ve aseton ve alkol absorbe edilmektedir.
Yõkayõcõnõn (absorbsiyon kolonu) altõndan alõnan akõm ve yoğuşturucudan alõnan sõvõ akõm
(kondensat) birleştirilerek saf aseton elde etmek amacõyla destilasyon kolonuna gönderilir.
Destilasyon kolonunun üstünden saf aseton alõnõr. Bu kolonun altõndan ise su ve izopropil alkol
içeren akõm alõnarak ikinci bir destilasyon kolonuna gönderilir. 2 nolu distilasyon kolonunun üst
akõmõ %91 alkol içeren azeotrop su-alkol karõşõmõdõr. Bu akõm reaktöre devir ettirilir.

Reaktörde ZnO-Cu katalizör kullanõlmakta, tepkime 400-500 oC sõcaklõk ve 4.5bar basõnç altõnda
yapõlmaktadõr. Prosesde aseton verimi %98 dir. İzopropil alkolün reaktörden her geçiş dönüşüm
oranõ % 85-90 civarõndadõr.

1. Proses akõm şemasõnõ çiziniz.

2. Bilgi akõm şemasõnõ çiziniz.
3. Bileşenler için kütle denkliklerini kurarak matriks formda yazõnõz.
4. Prosesde mevcut bileşenler için ayrõk fraksiyon katsayõlarõnõ belirleyeniz ve herbir bileşen için
matriks formdaki kütle denkliklerini tekrar yazõnõz.

Çözüm:

Prosesin blok diagramlarla çizilen bir akõm şemasõ ve bilgi akõm diagramõ Şekil-5 de görülebilir. Bu
proses için kütle denkliklerinin kurulmasõnda kullanõlan simgeler ise aşağõdaki şekilde verilmiştir.

α21kλ1k α32kλ2k α43kλ3k α54kλ4k

λ1k λ2k λ3k λ4k λ5k
1 11

g20k g30k

α42kλ2k

α15kλ5k
g10k

38
1 Nolu ünite için kütle denkliği: λ1k = g10k + α15kλ5k (1)
2 Nolu ünite için kütle denkliği: λ2k = g20k + α21kλ1k (2)
3 Nolu ünite için kütle denkliği: λ3k = g30k + α32kλ2k (3)
4 Nolu ünite için kütle denkliği: λ4k = α42kλ2k + α43kλ3k (4)
5 Nolu ünite için kütle denkliği: λ5k = α54kλ4k (5)

Denklemler düzenlenerek matriks formda yazõlõrsa;

λ1k - α15kλ5k = g10k

- α21kλ1k + λ2k = g20k
- α32kλ2k + λ3k = g30k
- α42kλ2k - α43kλ3k + λ4k = 0
- α54kλ4k + λ5k = 0

1 0 0 0 - α15k λ1k g10k

- α21k 1 0 0 0 λ2k g20k
0 - α32k 1 0 0 x λ3k = g30k
0 - α42k - α43k 1 0 λ4k 0
0 0 0 - α54k 1 λ5k 0

Fraksiyon katsayõlarõnõn belirlenmesi:

Bileşenler: k = 1-5 k=1 İzopropil alkol, k=2 Aseton, k= 3 Hidrojen, k= 4 Su

Proses üniteleri: i, J 1= Reaktör, 2= Yoğuşturucu, 3=Yõkayõcõ

4= Birinci distilasyon kolonu, 5= İkinci distilasyon kolonu

Tasarõmcõ, fraksiyon katsayõlarõnõ belirlemeden önce yapmõş olduğu proje çalõşmasõna özgün olarak
bazõ proses ve ekipman spesifikasyonlarõnõ belirlemelidir. Bu değerler, tasarõmcõnõn istediği
sonuçlara ulaşabilmesi için defalarca değiştirebileceği değerlerdir. Diğer adõyla tasarõm
değişkenleridir.

Örneğin, izopropil alkolden aseton üretim prosesinde tasarõm değişkenleri için başlangõç değerleri
olarak aşağõdaki veriler göz önüne alõnmõştõr.

1. Reaktörden her geçişte izopropil alkol dönüşüm oranõ %90 dõr.

2. Yoğuşturucuda izopropil alkolün %90 nõ yoğuşmaktadõr.
3. Yõkayõcõda izopropil alkolün %99 u absorplanarak sõvõ faza geçmektedir.
4. Üretilen aseton içerisinde safsõzlõk olarak en fazla %1 oranõnda izopropil alkol bulunmasõna izin
verilmektedir.
5. Yoğuşturucuya giren akõmdaki asetonun en az %80 nin yoğunlaşmasõ istenmektedir.
6. Yõkayõcõda asetonun %99 u absorplanmalõdõr.
7. Suyun yoğuşturucuda %95 i yoğuşmaktadõr.
8. Yõkayõcõya giren suyun en fazla %1 i gaz faza sürüklenmektedir.
39
Bu saptamalara ilave olarak: Reaktöre giren akõmda bulunan aseton, su ve hidrojenin tepkimeye
girmeden reaktörü terkettiği; Hidrojenin, yoğuşturucuda yoğuşmadõğõ, yõkayõcõda absorplanmadõğõ
ve dolayõsõyla sürekli gaz fazda olduğu, distilasyon kolonuna gitme olasõlõğõ olsa bile kolonunu tepe
ürününe geçeceği; İkinci distilasyon kolonunu terkeden ve rektöre devir ettirilen akõmõn %91 lik
alkol-su azeotrop karõşõmõ olduğu tarafõmõzdan bilinen olgulardõr.

α211 = 0,1 α421 = 0,9 α321 = 0,1 α431 = 0,99 α541 = 0,99 α151 = 0,91

α212 = 1 α422 = 0,8 α322 = 0,2 α432 = 0,99 α542 = 0,01 α152 = 0,01

α213 = 1 α323 = 1,0 α423 = 0 α433 = 0 α543 = 1 α153 = 1

α214 = 1 α424 = 0,95 α324 = 0,99 α544 = 0,99 α154 = 0,01 α152 = 0,01

Hesaplamalarda temel olarak:

Girdi= 100 kmol/st izopropil alkol alõnõrsa g101 = 100
Reaktörde aseton verimi %98 olduğu için g202 = 98
Reaktörde hidrojen verimi de %98 dir. g203 = 98
Fraksiyon katsayõlarõ ve prosese dõşardan verilen akõmlarõn sayõsal değerleri aşağõdaki Çizelgede
toplu olarak verilmiştir.

α 1 2 3 4

21k -0,1 -1 -1 -1
32k -0,1 -0,2 -1 -0,05
42k -0,9 -0,8 0 -0,95
43k -0,99 -0,99 0 -0,99
54k -0,99 -0,01 -1 -0,99
15k -0,91 -0,01 -1 -0,05

g101 g202 g203 g304

Mol 100 98 98 *

* Absorbsiyon kolonuna dõşardan gönderilen su miktarõ kolon tasarõmõna bağlõdõr. O nedenle

Kolona gönderilen su miktarõ (kmol/st) = g304

40
Şekil.5 İzopropilalkol den aseton üretimi

41