GEMİ YARDIMCI MAKİNALARI-1

GİRİŞ

TÜRBOMAKİNELER

Prof.Dr.Adnan PARLAK
 POMPA VE TÜRBİNLER
Bir pompanın amacı akışkana enerji vermek ve böylece basıncını
yükseltmektir, pompa boyunca akışkanın hızını arttırmak değildir.

Bir türbinin amacı akışkandan enerji çekmek ve böylece basıncını

düşürmektir, türbin boyunca akışkanın hızını azaltmak değildir.
 Pompa Performans Karakteristikleri
1. DEBİ (KAPASİTE)
m&
V &=
ρ

2. NET YÜK, H
 P V2   P V2 
H=  + + z −  + + z 
 ρ g 2g 
  çıkış  ρ g 2g  giriş

BİR SIVI POMPASI İÇİN NET YÜK, H

H = EEÇçıkış − EEÇgiriş

Dgiriş=Dçıkış, Zgiriş=Zçıkış için

POMPANIN NET YÜKÜ:

Pçıkış − Pgiriş
H=
ρg
EEÇ= Enerji Eşdeğer Çizgisi
 Pompa Performans Karakteristikleri
POMPANIN NET YÜKÜ:
Pçıkış − Pgiriş
H=
ρg

NET YÜK akışkana verilen faydalı güç ile orantılıdır.

Bu güce hidrolik güç (Su beygir gücü) denir.
W&su beygirgücü = mgH
& = ρ gV & H

Mil Gücü:

fbg = W&mil = ω Tmil

Pompa Verimi:

W&su beygirgücü ρ gV & H

η pompa = =
W&mil ω Tmil
EEÇ= Enerji Eşdeğer Çizgisi
 FAN,ÜFLEÇ VE KOMRESÖR

FAN : Tavan fanları, evlerde kullanılan fanlar

ÜFLEÇ : Otomobil havalandırma sistemlerinde kullanılanlar
KOMPRESÖR : İlk hareket havası kompresörleri, buzdolabı, Klimalar
 Pompa Performans Eğrileri ve Bir Pompanın
Borulama Sistemine Uyumlu Hale Getirilmesi

Debinin fonksiyonu olarak verilen H, ηpompa, ve fbg eğrilerine

pompa performans eğrileri (karakteristik eğriler) adı verilir.
 Pompa Performans Eğrileri ve Bir Pompanın
Borulama Sistemine Uyumlu Hale Getirilmesi
Bir pompadan geçen maksimum hacimsel
debi, net yük sıfır olduğunda (H = 0) oluşur
ve buna pompanın serbest debisi denir.

Serbest debi şartı, pompa girişinde veya

çıkışında hiçbir akış kısıtlaması, diğer bir
deyişle pompada hiçbir yük olmadığında
sağlanır.
Bu çalışma noktasında debi büyük, ancak
H sıfırdır. Bu durumda, pompa hiçbir
faydalı iş yapmadığından verimi sıfırdır.

Kapalı yük, hacimsel debi = 0 olduğunda oluşan net basma yüküdür. Bu durum
pompa çıkış ağzının tamamen kapatılmasıyla elde edilir. Bu durumda da pompa
faydalı iş yapmadığı için verim sıfırdır.
Pompa verimi, kapalı durum ile serbest debi durumu arasında bir yerde
maksimum değerine ulaşır. Bu maksimum verimli çalışma noktasına, anlamına
uygun olarak en iyi verim noktası (EVN) adı verilir.
 Pompa Performans Eğrileri ve Bir Pompanın
Borulama Sistemine Uyumlu Hale Getirilmesi

• Bir pompanın daimi koşullarda sadece kendi performans

eğrisi boyunca çalışabilir.
• Borulama sisteminin çalışma noktası, sistem şartlarının
(gerekli net yükün) pompa performansına (kullanılabilir
net yüke) uyumlu hale getirilmesi suretiyle belirlenir.
• Tipik uygulamalarda Hgerekli ve Hkullanılabilir tek bir akış
debisinde birbirleriyle eşleşir. Bu nokta, sistemin
çalışma noktası veya hizmet noktasıdır.
• Bir borulama sisteminin daimi çalışma noktası Hgerekli =
Hkullanılabilir şartının sağlandığı debide meydana gelir.
 Pompa Performans Eğrileri ve Bir Pompanın
Borulama Sistemine Uyumlu Hale Getirilmesi

Bir borulama sisteminin daimi çalışma noktası :Hgerekli = Hkullanılabilir

şartının sağlandığı debide meydana gelir.
Gerekli Net Yük :
 Pompa Performans Eğrileri ve Bir Pompanın
Borulama Sistemine Uyumlu Hale Getirilmesi

Enerji denkleminde faydalı pompa yükü (hpompa,

f) terimini net yüke (H) eşit olduğunu dikkate
aldığımızda, borulama sisteminin bir pompaya
uygun hale getirilmesi oldukça kolaydır.

Yükseklik değişiminin, sürtünme kayıplarının, yerel kayıpların ve akışkan

ivmelenmesinin bulunduğu genel bir borulama sisteminde gerekli net yük,
Hgerekli :

P2 − P1 α 2V22 − α 1V12
H gerekli = hpompa, f = + + ( z2 − z1 ) + htürbin + hK ,toplam
ρg 2g
 Gerekli Net Yük formülü ne ifade ediyor?

P2 − P1 α 2V22 − α 1V12
H gerekli = hpompa, f = + + ( z2 − z1 ) + htürbin + hK ,toplam
ρg 2g

Denklem , bir pompanın bir borulama sistemindeki rolüne işaret etmektedir. Diğer bir
ifadeyle bir akışkanın :

• 1 noktasından 2 noktasına sıvının

statik basıncı artıyor.
• 1 noktasından 2 noktasına sıvının
dinamik basıncı artıyor.
• 1 noktasından 2 noktasına sıvının
potansiyel enerjisi (yüksekliği)
artıyor.
• Borulama sistemindeki tersinmez
yük kayıpları karşılanıyor
ÖRNEK –1    Bir Havalandırma Sistemindeki Fanın Çalışma Noktası

• Bir kuru temizleme işleminden çıkan hava ve kirleticilerin tahliyesinde

yerel bir havalandırma sistemi (davlumbaz ve tahliye kanalı)
kullanılmaktadır (Şekil 14−12). Kanal, boyuna dikişli galvanizli çelikten
yuvarlak olarak yapılmış olup her 0.76 m’de bir bir ek yeri mevcuttur.
Kanalın iç çapı 0.230 m ve toplam boyu 13.4 m’dir. Kanal üzerinde beş
adet CD3-9 (90° lik) tipi dirsek bulunmaktadır. Kanalın eşdeğer
pürüzlülük yüksekliği 0.15 mm olup her bir dirseğin yersel kayıp katsayısı
KL = C0 =0.21’dir. Yersel kayıp katsayısı için olan C0 gösteriminin
havalandırma endüstrisinde (ASHRAE, 2001) yaygın şekilde kullanıldığına
dikkate ediniz. Yeterli havalandırma sağlamak için kanaldan geçmesi
gereken minimum hacimsel debi 25 °C’de 0.283 m 3/s’dir. Davlumbaz
üreticisi, kanaldaki hıza göre giriş kayıp katsayısını 1.3 olarak
vermektedir. Kanaldaki klape (damper) tam açıkken klape kayıp katsayısı
1.8 olmaktadır. Giriş ve çıkış çapları 228.6 mm olan mevcut bir
merkezkaç fana ait performans verileri üretici tarafından Tablo
14−1’deki gibi verilmektedir. Bu havalandırma sisteminin çalışma
noktasını belirleyiniz. Gerekli ve kullanılabilir fan basınç artışını hacimsel
debinin fonksiyonu olarak çiziniz. Seçilen fan sizce uygun mudur?
Çözüm
Verilen bir fan ve kanal sisteminin çalışma noktasını
belirleyecek, gerekli ve kullanılabilir basınç artışını hacimsel
debinin fonksiyonu olarak çizeceğiz. Ayrıca, seçilen fanın
uygun olup olmadığını tespit edeceğiz.

Kabuller  1 Akış daimidir. 2 Havadaki kirleticilerin derişimi

(konsantrasyonu) düşük ve akışkan özellikleri havanınkilerle
aynıdır. 3 Çıkıştaki akış tamamen türbülanslı boru akışı olup
α = 1.05’dir.

Özellikler  25°C’deki hava için v = 1.562 × 10−5 m2/s ve ρ =

1.184 kg/m3. Standart atmosferik basınç Patm = 101.3 kPa.
Çözüm-1
Analiz Yük formundaki daimi akış enerji denklemini, odada
bulunan durgun hava bölgesindeki 1 noktasından kanal
çıkışındaki 2 noktasına uygularsak,

P2 − P1 α 2V22 − α 1V12
H gerekli = + + ( z2 − z1 ) + hK , toplam
ρg 2g 14 24 3
gazlar için ihmal edilebilir

Denklemde, 1 noktasındaki hava hızını ihmal edebiliriz, çünkü havanın

durağana yakın olması için bu nokta davlumbaz girişinden (kasıtlı olarak)
yeterince uzakta seçilmiştir. Hüzme (jet), binanın çatısında dış havaya
boşaldığından ötürü 1 noktasında P1 basıncı Patm’e ve 2 noktasında da P2
basıncı Patm’e eşittir. Böylece basınç terimleri sadeleşir ve Denklem :

α 2V22
Gerekli net yük: H gerekli = + hK , toplam
2g

Denklem 2’de yer alan toplam yük kaybı sürtünme kayıpları ile yersel kayıpların
toplamından oluşur ve hacimsel debiye bağlıdır. Kanal çapı sabit olduğundan,
Çözüm-2
Denklem 2’de yer alan toplam yük kaybı sürtünme kayıpları ile yersel kayıpların
toplamından oluşur ve hacimsel debiye bağlıdır. Kanal çapı sabit olduğundan,
2
 L V
Tersinmez yük kaybı: hL , toplam =  f +
 D
∑ KL 
 2g
Boyutsuz pürüzlülük faktörü ε /D = (0.15 mm)/(230 mm) = 6.52 x
10-4 bulunur. Kanalda akan havanın Reynolds sayısı ise,

Reynolds sayısı DV D 4V & 4V &

Re = = =
ν ν πD 2
νπ D
Reynolds sayısı hacimsel debi ile değişmektedir. Gerekli minimum
debide kanaldaki hava hızı V = V2 = 6.81 m/s alınarak Reynolds sayısı

4(0.283m3 /s)
Re = = 1.00 × 105
(1.562 × 10− 5 m 2 /s)π (0.230 m)
 Çözüm-3
Bu Reynolds sayısı ve pürüzlülük faktörü için Moody
diyagramından (veya Colebrook denkleminden) sürtünme
faktörü f = 0.0209 olarak elde edilir. Tüm yerel kayıp
katsayılarının toplamı ise,

Yerel kayıplar : ∑ K L = 1.3 + 5(0.21) + 1.8 = 4.15

Gerekli minimum debi için bulunan bu değerler Denklem 2’de

yerine yazılırsa, minimum debide fanın gerekli net yükü,
2
 L V
H gerekli = α 2 + f +
 D
∑ KL 
 2g
 13.4 m  (6.81 m/s) 2
=  1.05 + 0.0209 + 4.15  2
= 15.2 m hava yüksekliği
 0.230 m  2(9.81 m/s )

Pompa yükünün, doğal olarak pompalanan akışkanın eşdeğer sütünu yüksekliği

cinsinden ifade edildiğine dikkat ediniz. Verilen durumda akışkan havadır. Bunu suyun
eşdeğer sütün yüksekliğine çevirmek için hava yoğunluğunun su yoğunluğuna oranıyla
çarpmamız gerekir:
Çözüm-3
ρ hava
H gerekli, m su yüksekliği = H gerekli,hava
ρ su
1.184 kg/m3
= (15.2 m) 3
= 0.018 m su yüksekliği
998.0 kg/m

Bu hesaplamaları birkaç hacimsel debi için tekrarlayıp Şekil

deki fanın kullanılabilir net yükü ile karşılaştırırsak, çalışma
noktası, hem gerekli hem de kullanılabilir net yükün 21.08 mm
su olduğu 18.4 m3/dakika’lık bir debide gerçekleşir. Buna göre
seçilen fan, söz konusu iş için fazlasıyla yeterlidir diyebiliriz.
Çözüm-5
AYNI GÖVDE ÇAPI FARKLI ÇARK ÇAPLARINA SAHİP BİR MERKEZKAÇ
POMPANIM TİPİK PERFOMANS EĞRİLERİ
Örnek 2- Pompa Çark Boyutunun Seçimi

Bir güç santral indeki yıkama işleminde 24.34 L/s suya gereksinim duyulmakladır.
Bu debide gerekli net yük 7.3 m civarındadır, işe yeni başlayan bir mühendis, bazı
Kataloglara göz atıp Şekildeki Taco Model 4013 F1 serisinden 203 mm çark çapını
seçmeye karar veriyor ve performans grafiğinde belirtildiği gibi bu pompayı 1160
devir/dakika hızda çalıştırırsa performans eğrisinin H = 7.3 m'de 24.34 L/s’lik debi
ile kesişeceğini düşünüyor.

Verim konusunda oldukça endişeli olan başmühendis ise, performans eğrilerine

baktıktan sonra bu çalışma noktasında pompanın veriminin sadece %70 olacağını
belirterek bunun yerine 241.3 mm'lik pompanın bu debide daha yüksek verime (%
76.5 civarında) ulaşacağına dikkat çekmektedir.

Ayrıca, pompa bu yüksek verimde çalışsın diye, gerekli net yükü arttırmak için
pompa çıkışına bir kısma vanası konulabileceğini belirtmektedir. Bunun sonucunda
yeni mühendisten kendi yaptığı çark çapı seçimini (203 mm) doğrulamasını, yani
hangi çark seçiminin (203 mm veya 241.3 mm) en az elektrik tüketimi ile
çalışacağını hesaplamasını istemektedir. Bu karşılaştırmayı yaparak sonuçları
tartışınız.
Çözüm
ÇÖZÜM  Verilen bir debi ve net yük için hangi çark
çapının en az miktarda güç gerektireceğini
hesaplayacağız ve elde ettiğimiz sonuçları tartışacağız.

Kabuller  1 Su 21 °C’dedir. 2 Akış şartları (hacimsel

debi ve yük) sabittir.

Özellikler  21 °C’deki su için ρ = 997.95 kg/m3’tür.

Analiz  Yeni mühendis, Şekil 14−15’teki performans

grafiğinde gösterilen fren beygirgücü eğrilerine
dayanarak küçük çarklı pompanın motordan 2.47 kW
güç çekeceğini ön görmektedir. Bunu da Denklemi
doğrulamaktadır.
Çözüm
203 mm çaplı çark seçeneği için gerekli güç:

ρ gV & H (997.95 kg/m 3 )(9.81 m/s 2 )(24.23 × 10 − 3 m 3 /s)(7.3 m)

fbg = = × (10 − 3 kW/W) = 2.47 kW
η pompa 0.70

Benzer şekilde büyük çark seçeneği için

V& = 24.23 L/s, H = 21.95 m ve ηpompa = 0.765 olan çalışma noktasını

dikkate almak suretiyle

241.3 mm çaplı çark seçeneği için gerekli mil gücü: Wmil = 6.8 kW
İrdeleme
• Büyük çarklı pompa biraz daha yüksek verimle
çalışsa da, istenen debide 21.95 m civarında bir
net yük sağlamaktadır. Bu ise çok fazladır ve
kısma vanasının, bu net yük ile 7.3 m su sütunu
değerindeki gerekli yük arasındaki farkı telafi
etmesi gerekir. Ancak kısma vanası, atık mekanik
enerjiden başka bir şeye yol açmaz. Bu yüzden,
pompa veriminden elde edilecek kazanç,
fazlasıyla kısma vanası içerisindeki kayıplara
harcanacaktır. Eğer yük ve debi ihtiyacı ileride
artacak olursa, aynı gövde için daha büyük bir
çark satın alınabilir.
KAVİTASYON VE NPEY
Yerel Basıncın (P) sıvıya ait buhar basıncının Pv altına düşmesi durumunda olur.

Pompa girişindeki
durma basınç yükü Buhar basınç yükü
KAVİTASYON VE NPEY
KAVİTASYON VE NPEY
Yerel Basıncın (P) sıvıya ait buhar basıncının Pv altına düşmesi durumunda olur.

Bir pompanın kavitasyona uğramadığından

emin olmak için gerçek NPEY, NPEYgerekli den
daha fazla olmalıdır

 P V2  Pv
NPEY =  + −
 ρ g 2 g 
Net Pozitif Emme Yükü:
  pompa girişi ρ g
 Örnek-3 Kavitasyonsuz Maksimum Pompa Debisi
229 mm çark çapına sahip Taco Model 4013 FI
Serisi merkezkaç pompa, su yüzeyi pompa
girişinin merkezinden 1.22 m yukarıda bulunan
bir depodan 25°C sıcaklığındaki suyu
pompalamak için kullanılmaktadır. Depodan
pompaya kadar olan 3.20 m boyundaki
borulama sistemi, 101.6 mm iç çapına ve 0.51
mm ortalama iç pürüzlülük yüksekliğine sahip
dökme demir borudan oluşmaktadır. Bu
borulama sisteminde bazı yerel kayıp
elemanları bulunmaktadır. Bunlar; keskin
kenarlı bir giriş (KK = 0.5), flanşlı pürüzsüz üç
adet 90°'lik dirsek (her biri için KK = 0.3) ve bir
adet flanşlı tam açık küresel vanadır (KK = 6.0).
Kavitasyonsuz olarak pompalanabilecek
maksimum hacimsel debiyi (L/dakika olarak)
hesaplayınız.
Örnek-3 Kavitasyonsuz Maksimum Pompa Debisi
ÇÖZÜM Verilen bir pompa ve borulama sistemi için
kavitasyonsuz olarak pompalanabilecek maksimum
hacimsel debiyi hesaplayacağız. Bunun yanı sıra su
sıcaklığının etkisini ve maksimum debiyi nasıl
arttırabileceğimizi tartışacağız.

Kabuller  1 Akış daimidir. 2 Sıvı sıkıştırılamazdır. 3

Pompa girişindeki akış türbülanslı ve tam gelişmiş olup
α = 1.05’dır.

Özellikler  T = 25°C’deki su için ρ = 997.0 kg/m3, µ =

8.91 × 10-4 kg/m · s ve Pv = 3.169 kPa’dır. Standart
atmosferik basınç Patm = 101.3 kPa.

Analiz  Yük formunda verilen daimi enerji denklemini,

hazne yüzeyindeki 1 noktasından pompa girişindeki 2
noktasına uzanan bir akım çizgisi boyunca uygulayalım.
 Örnek-3 Kavitasyonsuz Maksimum Pompa Debisi

P1 α 1V12 P2 α 2V22
+ + z1 + hpompa, f = + + z2 + htürbin, ç + hK , toplam
ρg 2g ρg 2g

Denklem 1’de depo yüzeyindeki su hızını ihmal ettik (V1 ≅ 0). Borulama sisteminde
türbin bulunmamaktadır. Ayrıca, her ne kadar sistemde bir pompa bulunuyorsa da 1 ve 2
noktaları arasında hiçbir pompa yoktur. Bu nedenle pompa yükü de denklemde yer
almaz. Denklem 1’i pompa girişindeki yük olarak ifade edilen basınç olan P2/ρ g için
çözersek,
P2 Patm α 2V22
Pompa girişindeki basınç yükü: = + ( z1 − z2 ) − − hK ,toplam
ρg ρg 2g

Bulunan ifade NPEY formülünde yerine konulursa yeni durumda kullanılabilir NPEY:

Patm − Pv ( α 2 − 1) V22
NPEY = + ( z1 − z2 ) − hK , toplam −
ρg 2g

P1 = Patm aldığımıza dikkat ediniz.

Örnek-3 Kavitasyonsuz Maksimum Pompa Debisi
Patm, Pv ve yükseklik farkı bilindiğinden bize düşen, hacimsel debiye bağlı olan
borulama sistemindeki tersinmez yük kaybını belirlemekten ibarettir. Boru çapı
sabit olduğundan,
2
 L V
Tersinmez yük kaybı: hK , toplam =  f +
 D
∑ KK 
 2g

Re ve boru pürüzlülüğü bilindiği için Moody diyagramından (veya Colebrook

denkleminden) sürtünme faktörünü f’ bulunur. Tüm yersel kayıp katsayılarının
toplamı,
Yersel kayıplar: ∑ K L = 0.5 + 3 × 0.3 + 6.0 = 7.4

Hesaplamanın nasıl yapılacağını göstermek için bir hesaplamayı elle yapalım

& = 0.02523 m3/s’de (400 galon/dakika) borudaki ortalama hız,
V

V=
&
V 4V
=
&
=
4 0.02523 m ( 3
/s )
= 3.112 m/s
π ( 0.1016 )
2 2
A πD
Örnek-3 Kavitasyonsuz Maksimum Pompa Debisi

olup buna karşılık gelen Reynolds sayısı Re =

ρVD/µ = 3.538 × 105’tir. Bu Reynols
sayısında, ε /D = 0.005 için Colebrook
denklemi f = 0.0306 sonucunu verir. Verilen
akışkan özellikleriyle f, D, L değerlerini ve
Denklemde yerine konularak bu debideki
kullanılabilir NPEY:

(101.300 − 3169) N/m 2  kg ⋅ m/s 2 

NPEY =   + 1.219 m
(997.0 kg/m3 )(9.81 m/s 2 )  N 

 3.20 m  (3.112 m/s 2 ) 2

−  0.0306 + 7.4 − ( 1.05 − 1)  2
= 7.148 m
 0.1016 m  2 (9.81 m/s )
 Örnek-3 Kavitasyonsuz Maksimum Pompa Debisi

Örneğimizdeki 25.23 L/s’lik (400 galon/dakika) debide NPEYgerekli 1.22 m’nin hemen
üzerindedir. Gerçek NPEY bunun çok üzerinde olduğundan, bu debide kavitasyondan
endişe etmemize gerek yoktur.
Örnek-3 Kavitasyonsuz Maksimum Pompa Debisi
Eğer su 25°C’den daha sıcak olsaydı, buhar
basıncı artar, buna karşılık viskozite düşerdi ve
yoğunluk hafiftçe azalırdı.

Yapılan hesaplamalar, ρ = 983.3 kg/m3, µ = 4.67 ×

10-4 kg/m · s, ve Pv = 19.94 kPa olduğu T = 60°C
için tekrarlanır. Buradan elde edilen sonuçlar da
Şekilde çizilmiştir.

Gördüğümüz kadarıyla kavitasyonsuz

maksimum hacimsel debi, sıcaklığın
artmasıyla azalmaktadır (60°C’de yaklaşık olarak
555 galon/dakika’ya düşmektedir).

Bu azalma sezgilerimizi doğrulamaktadır, zira

daha sıcak su, başlangıca göre kaynama
noktasına zaten daha yakındır.
Acaba kavitasyonsuz olarak maksimum debiyi nasıl arttırabiliriz?

Bunun için NPEY’ni arttıran her hangi bir

değişikliğin faydası olur.

(Hidrostatik yükü arttırmak için) depo yüzeyinin

seviyesini yükseltebiliriz.

Sadece bir dirseğin yeteceği şekilde borulama

sistemini değiştirebilir

yersel kayıpları azaltmak için) mevcut küresel

vana yerine bilye vana kullanabiliriz.

Boru çapını büyütüp (sürtünme kayıplarını

azaltmak için) yüzey pürüzlülüğünü düşürebiliriz.

Bu probleme özel durum için yersel kayıplar en

fazla öneme sahiptir. Fakat, pek çok problemde,
sürtünme kayıpları daha önemli olup, en etkili yol
boru çapını arttırmaktır. Merkezkaç pompaların
giriş çaplarının çıkış çaplarından daha büyük
olmasının bir nedeni de budur.
SERİ ve PARALEL POMPALAR
Hacimsel debiyi veya basıncı bir miktar arttırma
ihtiyacıyla, mevcut pompaya seri yada paralel
şekilde daha küçük bir pompanın sisteme ilavesini
düşünebilirsiniz.

Ancak pompa karakteristikleri birbirinden farklı

olduğunda problem çıkabilir!..

SERİ BAĞLI POMPA

SERİ ve PARALEL POMPALAR
PARALEL BAĞLI