ANADOLU ÜNİVERSİTESİ İLKÖĞRETİM ÖĞRETMENLİĞİ

AÇIKÖGRETİM FAKÜLTESİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

Fen Bilgisi
Öğretimi

Ünite 1. 2. 3.
4. 5
 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 1061
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 585

FEN BİLGİSİ ÖĞRETMENLİĞİ

Fen Bilgisi
Öğretimi

Yazarlar:
Prof.Dr. Şefik YAŞAR
Doç.Dr. Alipaşa AYAS
Doç.Dr. Fitnat KAPTAN
Yrd.Doç.Dr. Berna GÜCÜM

Editör:
Prof.Dr. Şefik YAŞAR
 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları
Anadolu Üniversitesine aittir.

"Uzaktan öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın

bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da

bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz,
basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 1998 by Anadolu University

All rights reserved

No part of this book may be reproduced

or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Tasarım: Yrd.Doç.Dr. Kazım SEZGİN

ISBN 975 - 492 - 817 - 7

Başlarken
Sevgili Öğretmenler,

Fen bilimleri insanın, canlı olarak kendisini ve doğal çevresini keşfetmeye yönelik
çabaları sonucu ortaya çıkmıştır. Fen bilimleri, büyük ölçüde gözlem ve deneylerle
ulaşılan genellemelere dayanır. Bu yüzden, fen bilimlerinin kimi zaman deneysel
bilimler olarak da adlandırıldığı olur. Fen eğitimiyle bireylere, bilgiye ulaşma ve bil-
giyi kullanma yolları öğretilerek onların bilimsel anlayış geliştirmeleri ve bilim
okur-yazarı olarak yetişmeleri amaçlanmaktadır. Bilim okur-yazarı olarak yetişen
bireyler, günlük yaşamda karşılaştıkları sorunların çözümünde bilimsel yöntem ve
teknikleri kullanırlar. Karşılaştıkları sorunlara akılcı çözüm yolları önerirler. Bilgi-
ye daha hızlı ulaşabilir, yeni bilgiler üretebilir, çağdaş teknolojileri etkili ve verimli
kullanabilir, yeni sistem ve teknolojiler geliştirebilirler. Bir başka deyişle, gerek do-
ğal çevreye gerekse toplumsal çevreye daha kolay uyum yapabilirler ve gelecekte
üstlenecekleri görev ve sorumlulukları daha etkili bir biçimde yerine getirebilirler.
Bu nedenle fen bilgisinin eğitim kurumlarımızda öğrencilere etkili ve verimli olarak
öğretilmesi büyük önem taşımaktadır.

İlköğretim 6-8. sınıflarda fen bilgisi öğretimi yapacak öğretmenlere yönelik olarak
hazırlanan bu kitap, sınıfta etkili ve verimli bir öğretimin gerçekleştirilmesine katkı-
da bulunmayı amaçlamaktadır. Toplam dokuz üniteden oluşan kitabın ilk üç ünite-
sinde, fen bilimlerinin oluşumu ve gelişimi, fen bilgisi öğretiminin niteliği ve amaç-
ları, fen bilgisinin içeriği ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. Kitabın dördüncü ve beşin-
ci ünitelerinde, fen bilgisi öğretiminde yeni yaklaşımlar ile fen bilgisi öğretiminde
kullanılan strateji, yöntem ve teknikler yer almıştır. Kitabın altıncı ve yedinci ünite-
lerinde, fen bilgisi öğretiminde kullanılan araç ve gereçler ile fen bilgisi öğretiminde
laboratuvar kullanımı konuları işlenmiştir. Kitabın son iki ünitesi de sırasıyla, fen
bilgisinde öğretim etkinliklerinin planlanması ve fen bilgisi öğretiminde ölçme ve
değerlendirme konularından oluşmuştur.

Kitapta yer alan bilgilerin, fen bilgisi öğretiminin etkili ve başarılı olarak gerçekleş-
tirilmesinde yararlı olması, öğretme-öğrenme süreçlerine katkı getirmesi beklen-
mektedir. Kitap, başta fen bilgisi öğretmenleri olmak üzere, öğretme ve öğrenme sü-
reçleriyle ilgili olan herkesin yararlanabilceği bir biçimde hazırlanmıştır. Uzaktan
öğretim ilkeleri dikkate alınarak hazırlanan bu kitap, okuyucunun kendi kendine
çalışarak en etkili öğrenmeyi gerçekleştirmesine olanak sağlayacak bir biçimde ya-
zılmıştır. Öğrenmeyi kolaylaştırmak amacıyla kitabın çalışılması sırasında belli ku-
rallara uyulmasında yarar vardır. Bu kurallar şöyle sıralanabilir:

• Üniteleri çalışmaya başlamadan önce ünite amaçları çok iyi özümlenmelidir.

• Üniteyle ilgili çalışma önerilerine uyulmalıdır.
• Üniteler ayrıntılı olarak incelenmeden önce, bütünü incelenmeli sonra
ayrıntıya inilmelidir.
• Metin içinde uyarı işaretleriyle karşılaşıldığında istenilen etkinliklerin yerine
getirilmesinde yarar vardır.
• Ünite sonunda yer alan özet konuyu tekrarlamak, değerlendirme soruları ise
öğrenme sonucunu değerlendirmek amacıyla çalışılmalıdır.
• Üniteyle ilgili daha ayrınıtılı bilgi edinmek için ünite sonundaki kaynaklara
başvurulmalıdır.
• Daha somut ve kalıcı öğrenmelerin gerçekleştirilmesi için televizyon prog-
ramlarıyla kitaptaki bilgiler bütünleştirilmelidir.

Kitabın yararlı olması umuduyla çalışmalarınızda kolaylıklar ve başarılar

diliyorum.

Prof.Dr. Şefik YAŞAR

Editör

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Fen Bilimlerinin Oluşumu, ÜNİTE
Gelişimi ve Fen Bilgisi

Yazar
Yrd.Doç.Dr. Berna GÜCÜM 1
Amaçlar
Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• fen bilimlerinin oluşumunde etkili olan uygarlıkları kavrayabi-
lecek,
• fen bilimleri eğitimindeki gelişmeleri açıklayabilecek,
• bilim ve teknolojideki gelişmelerin fen eğitimi üzerindeki etki-
sini kavrayabilecek,
• fen bilimlerinin ilköğretim programları içindeki yerini açıkla-
yabileceksiniz.

İçindekiler
• Giriş 3
• Fen Bilimlerinin Oluşumu 3
• Fen Bilimleri Eğitimindeki Gelişmeler 5
• Fen Bilimlerinin İlköğretim Programları İçindeki Yeri
ve Önemi 7
• Özet 8
• Değerlendirme Soruları 9
• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 10
Çalışma Önerileri
• Bu üniteyi çalışmadan önce insanoğlunun bilim ve teknolojide
ulaştığı noktayı ve bu teknolojinin yaşantımızı nasıl etkilediğini
tartışınız.
• İlk insandan günümüze değin fen bilimlerinin tarihsel gelişi-
mini gözden geçiriniz.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ 3

1. Giriş
Eğitim kurumlarında toplumun yeni yetişmekte olan bireylerine, fen eğitimi veren
öğretmenlerin öncelikle yanıtlamaları gereken bir dizi soru vardır. Bunların başın-
da, "Bilim nedir?" "Bilim adamı nasıl çalışır?" "Günümüz bilim ve teknolojisine ulaş- Bilim: Geçerliği kanıtlan-
mak için insanoğlu nasıl bir uğraş vermiştir?" gibi sorular gelir. Bu soruları yanıtla- mış sistemli bilgiler bütü-
nü.
mak, soruların temelindeki felsefeyi anlamak bir fen öğretmeni için çok önemlidir.
Kuşkusuz okulda fen eğitimi alan öğrencilerin tümü gelecekte bilim adamı olmaya-
cak, onların büyük bir bölümü yaşamlarını farklı ilgi alanlarında devam ettirmeleri-
ne rağmen fenle ilişkilerini sürdüreceklerdir. Bu bakımdan, okullardaki fen eğiti-
miyle öğrencilere, bilgiye ulaşma ve bilgiyi kullanma yolları öğretilerek onların bi-
limsel anlayış geliştirmeleri ve bilim okur-yazarı olarak yetişmeleri amaçlanmakta-
dır. Belirtilen amaç doğrultusunda yetişen bireyler, gerek doğal çevreye gerekse
toplumsal çevreye daha kolay uyum yapabilecekler ve gelecekte üstlenecekleri gö-
rev ve sorumlulukları daha etkili biçimde yerine getirebileceklerdir.

Bu ünitede önce, ilk insandan günümüze kadar bilimsel gelişmelerin oluşumu ta-
rihsel bir süreç içinde incelenecek, daha sonra da bilimsel gelişmelerin fen eğitimi
programlarına nasıl yansıdığı ve fen eğitimini nasıl etkilediği üzerinde durulacak-
tır.

2. Fen Bilimlerinin Oluşumu

Modern bilimin geçmişinin üç yüzyıl öncesine dayandığı ileri sürülmektedir. An-
cak bilim tarihi son 70 yıllık dönemde bir akademik disiplin olarak gelişmiştir. Ge- Disiplin: Bilim dalı.
çen bu kısa süre çağdaş toplumlar üzerinde etkili olmuştur. Plato'nun yüzyıllar önce
başlattığı, "Geleceğin liderleri için en iyi eğitim nasıl olmalıdır?" tartışmasında yer
alan "iyi eğitim", bugün modern dünyanın anladığından çok farklı olmakla birlikte,
temel bilimlerdeki kavram ve kuramların çalışılması olarak anlaşılmaktadır.

Fen bilimlerinin oluşum süreci hangi dönemleri kapsamaktadır?

?
Fen bilimlerindeki oluşum süreci dört önemli dönemi kapsamaktadır. Bunlar tarihi
oluşumları itibariyle şöyle sıralanabilir:

• Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları döneminde gelişen ampirik bilgi topla- Ampirik bilgi: Sadece
gözlem ve deneye dayalı
ma dönemi. olarak toplanan bilgi.
• Eski Yunanlıların evreni açıklamaya yönelik sistemleri kurdukları dönem.
• Orta çağların Yunan felsefesi ile dinsel dogmaları bağdaştırma çabasına karşı Dogma: Kuşkuya veya ir-
İslâm biliminin etkin olduğu dönem. delenmeye kapalı bir
inanç ya da öğreti.
• Rönesans sonrası gelişmelerin yer aldığı modern bilim dönemi.

Bu dönemlerden birinci tamamen, üçüncü kısmen doğuda yaşanmış; ikinci kısmen,

dördüncü ise daha çok batıda yaşanmıştır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
4 FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ
? Fen bilimleri oluşum dönemlerinin özellikleri nelerdir?
Mitoloji: Geleneksel ola-
rak yayılan ya da toplu-
mun hayal gücünün etki-
siyle biçim değiştiren, tan-
rı, tanrıça, ve evrenin do-
ğuşuyla ilgili halk öyküle-
rinin anlamlarını yorum-
layan, inceleyen bilim.
Teokratik: Din temeline
dayalı iktidar.
Değişken: Durumdan du-
ruma değer alan öge.
Teoloji: Din bilimi.
Mistik: Gizemci.
Batıl inanç: Belli bir teme-
le dayanmayan boş inanç.
İlk uygarlıklar Dicle-Fırat, Nil, İndus gibi büyük nehir vadilerinde belirmiş ve M.Ö.
3000 yıllarında Sümerler'le en parlak düzeyine ulaşmıştır. Matematik, astronomi,
tıp, tarih, mitoloji ve dinle ilgili bilgilerin bu tarihlerde oluştuğu bilinmektedir. Arit-
metik işlemler yapan, çarpım tablosunu kullanan, alan ve hacim hesapları yapan, π
sayısının değerini 3 olarak kullanan Sümerler'i Babiller izlemiştir. M.Ö. 2500 yılla-
rında Babiller matematik ve astronomide ilerleme göstermişler, tam sayılar için ge-
liştirilen sistemleri kesirlere uygulamışlar, karekök ve küpkökün nasıl hesaplanaca-
ğını bulmuşlar, ikinci ve üçüncü dereceden denklem çözümleri için çizelgeler geliş-
tirmişlerdir. Aynı tarihlerde Mısırlılar hekimlik dışında hiç bir alanda Mezopotam-
ya düzeyine ulaşamamışlardır. Babil ve Mısır uygarlıklarının ortak yönü sıkı bir te-
okratik düzene bağlı olmaları ve bilimin din adamlarının tekelinde olmasıydı. Öte
yandan, Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları problemlerin çözümünde somut ör-
nekler ve sayısal değerleri kullanmışlar, ancak evreni anlama yönünde çaba göster-
memişlerdir.
Değişken ve genellik gibi soyut kavramlar Yunan düşüncesinde ortaya çıkmıştır.
M.Ö. IV. yüzyıldan başlayıp M.S. III. yüzyıla kadar etkili olan Yunan düşün adamla-
rının en büyük özelliği, soyut düşünceden hoşlanmaları ve problemlerin pratik çö-
zümleri yerine, doğa felsefesi yapmayı tercih etmeleriydi. Bu dönemde astronomi,
matematik, fizik, kimya, biyoloji ve tıp alanlarında önemli sayılabilecek çalışmalar
gerçekleştirilmiştir. Matematik bu alanların arasından sıyrılarak özgün bir çalışma
alanı kimliğini kazanırken diğer bilim dalları felsefenin içinde gelişme göstermiştir.
Büyük İskender'in fetihleriyle birlikte Yunan uygarlığı Mezopotamya uygarlığı ile
tanışmıştır. Bu aşamada Yunan biliminde köklü değişiklikler olmuş, düşünceye da-
yalı bilimden, bağımsız gözlemlere dayanan bilime geçilmiştir. Modern bilim anla-
yışına çok yakın olan bu dönem Helen Çağı olarak da adlandırılır. 300 yıl kadar sü-
ren Helen döneminden sonra M.S. III. yüzyıldan itibaren yayılmaya başlayan Hıris-
tiyanlığın etkisiyle bilim Avrupa'da karanlık bir döneme girmiştir. Teolojiye bağım-
lı hale gelen bilim, akılcı felsefenin getirdiği özgür ve laik düşünceden uzaklaşmış-
tır. Mistik bir özellik kazanan bilim, doğayı bağımsız ve nesnel olarak inceleme ola-
naklarından uzaklaşırken, batıl inançlar doğa olaylarını açıklamada ön plana çık-
mıştır. M.S. 13. yüzyıla kadar sürecek bu duraklama döneminde, Arapların bilime
önemli katkıları olmuştur. Başlangıçta Yunan bilimini izleyen Araplar bu katkıyı
M.S. 800-1100 tarihleri arasında gerçekleştirmişlerdir.
M.S. 622 yılından başlayarak İslâmiyeti yayma amacıyla başlatılan seferlerde Arap-
lar, Yunan ve Roma'nın bilim merkezlerine ulaşmışlar ve Ortaçağ karanlığında gizli
kalan kitapları hızla Arapça'ya çevirmişlerdir. Ayrıca, Araplar çeviriye dayalı bu ça-
lışmaların yanısıra, özgün eserlerle de bilimin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.
Arapların özellikle matematik, tıp ve kimya alanında etkili oldukları görülmüştür.
M.S. X. yüzyılda, geniş bir coğrafi bölgede Arapça bilim dili özelliği kazanmıştır.
Ancak yüzyılın sonundan itibaren zayıf düşen imparatorlukların çöküşüyle birlik-
te, bilimin dine aykırı olduğuna yönelik görüşler ağırlık kazanmıştır. İslâm dünya-
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ 5

sında bilimin gerilemesinin maddi ve manevi olmak üzere iki nedenden kaynaklan-
dığı ileri sürülmektedir. Maddi nedenler daha çok ekonomik ve sosyal alandaki ge-
rileme, servet dağılımındaki büyük dengesizlikler; manevi nedenler ise eğitimin ye-
tersizliği, din ve felsefe çatışması, bilgiye karşı ilginin zayıflaması biçiminde ortaya
çıkmıştır.

XV. yüzyılda, bilim Avrupa'da gelişen Rönesans ve Reform hareketlerinin etkisiyle

yeniden canlanmış, dinsel tutuculuğun kırılmasıyla bilimsel gelişmelere ortam sağ-
lanmıştır. XVII. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar geçen zaman içerisinde fen
bilimleri felsefeden birer birer ayrılarak bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Aynı şe-
kilde tıp ve sağlık bilimleri de felsefeden ayrılarak bağımsızlığını kazanmıştır (bkz.
Şekil 1).

Şekil 1.1: Bilimlerin Oluşumu

Kaynak: Çilenti, K. Fen Eğitimi Teknolojisi. Ankara: Gül Yayınevi, 1985, s.3.

3. Fen Bilimleri Eğitimindeki Gelişmeler

Bilim ve teknolojideki gelişmelere paralel olarak okullarda okutulan fen eğitimi
programlarının amaç, içerik, yöntem ve değerlendirme boyutlarında değişme ve
gelişmeler olmuştur. Okul içinde ve dışındaki değişme ve gelişmeler fen eğitimi için
önemli dönemeçler oluşturmuştur.

1870 öncesi fen eğitimi programlarının özellikleri nelerdir?

İlgili kaynaklara göre, 1870 öncesinde okul programlarında fen eğitimi çok sınırlı
?
olarak yer almaktaydı. Öğretim de John Locke ve Jean Jacques Rousseau'nun etki-

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
6 FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ

sinde olup didaktik bir anlayışla gerçekleştirilmekteydi. Bu anlayış uyarınca, ders

kitaplarında yer alan fen konuları öğrenciler tarafından ezber ağırlıklı olarak öğre-
niliyordu. 1860-1880 yılları arasında Pestallozzi'nin etkisiyle "nesne öğretimi" fen
eğitimi programlarında yer almaya başladı. Bu anlayış uyarınca derslerde, öğretile-
cek nesneyle ilgili gözlem, deney ve mantıklı düşünme becerilerinin geliştirilmesi
amaçlanıyordu. Okullarda nesne öğretimine yer verilmesiyle, katı ezbere dayalı fen
öğretim yöntemlerinden vazgeçildi. Çocuğun tüm duyu organlarını kullanıp üze-
rinde çalıştığı nesneyi öğrenerek zekâsını geliştirebileceği eğitim programlarında
ön plana çıkmaya başladı.

? Endüstri Devrimi fen eğitimi programlarını nasıl etkilemiştir?

1870-1900 yılları arasında gerçekleşen Endüstri Devrimi, okullardaki fen eğitimi

programlarının mesleki nitelik kazanmasında etkili olmuştur. Bunun sonucunda,
değişen toplumsal gereksinimleri karşılayacak konular, temel eğitim veren okullar-
da fen eğitimi programlarında yer almaya başlamıştır.

? Fen eğitimiyle ilgili olarak 1900-1930 yıllarını kapsayan dönemde neler yapıl-
mıştır?

Bu dönemde fen eğitimiyle ilgili program geliştirme çalışmaları başlatılmış, bu

amaçla fen eğitimi programları hızla gözden geçirilmiştir. Nitekim 1915 yılında ya-
pılan çalışmalar sonucunda fen derslerinin amaçları şöyle belirlenmiştir:

• Öğrencilere yaşadıkları çevre hakkında bilgi vermek ve onlara günlük ya-

şamda karşılaştıkları problemlerinin çözümünde yardımcı olmak.
• Öğrencileri anlamlı öğrenmeler için güdülemek.
• Öğrencilere meslek seçimiyle ilgili danışmanlık yapmak.
• Öğrencilere doğru bilgiye ulaşma yöntem ve tekniklerini kazandırmak.

Fen eğitimiyle ilgili olarak 1930-1945 yıllarını kapsayan dönemde neler yapıl-
? mıştır?

Bu dönemde, İkinci Dünya Savaşı'nın da etkisiyle fenle ilgili günlük yaşamdaki uy-
gulamalar, örneğin, ışık ve elektrik gibi konular ders programlarında yer almaya
başlamıştır. Zamanla fen öğrencilere sadece olgusal bilgilerin verildiği bir ders hali-
ne gelmiştir. Bununla birlikte, öğrencilerde bilimsel süreç becerilerinin ve bilimsel
tutumların geliştirilmesi gözardı edilmiştir.

? Fen eğitimiyle ilgili olarak 1945-1955 yıllarını kapsayan dönemde neler yapıl-
mıştır?

İkinci Dünya Savaşı sonrası yılları kapsayan bu dönemde fen eğitimiyle öğrencile-
re, bilimsel bilgilerin yanısıra, bilgiye ulaşma yollarının öğretilmesi ve onlarda bi-
limsel tutumların geliştirilmesi amaçlanmıştır. Bu dönemde fen eğitimiyle ilgili la-
boratuvar çalışmaları da önem kazanmıştır. Bu dönemde bilimsel yöntem olarak
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ 7

problem çözme yönteminin kullanılması, veri toplama, denence kurma, verileri çö-
zümleme ve sonuca ulaşma fen eğitiminin öncelikli amaçları arasında yer almıştır.

Fen eğitimiyle ilgili olarak 1955-1970 yıllarını kapsayan dönemde neler yapıl-
mıştır? ?
Fen bilimlerindeki en önemli gelişmelerin bu dönemde gerçekleştiği görülür. Bu
dönemde geleneksel fen eğitimi programlarının, öğrencileri şimdiki ve gelecekteki
yaşamlarına hazırlamadığı, gelişen teknolojiyi anlayan ve onu uygulayan bireyleri
hazırlamada yetersiz kaldığı anlaşılmıştır. Bu görüşün ortaya çıkmasında Sputnik
adlı uzay gemisinin ilk kez Sovyet Rusya tarafından uzaya gönderilmesi de etkili ol-
muştur. Bunun sonucunda fen eğitimi programlarının geliştirilmesi çalışmalarına
hız verilmiştir. Bu arada Amerika Birleşik Devletleri'nde başlatılan fen eğitimiyle il-
gili program geliştirme çalışmaları diğer ülkelerin fen eğitimi programlarını da
olumlu yönde etkilemiştir. Örneğin Türkiye'de 1968 yılında pilot olarak uygulama-
ya konulan modern fen ve matematik programları bu gelişmelerin bir yansımasıdır.
Bu dönemde fen bilimleriyle, bilimsel bilgiye hızla ulaşabilen, yeni bilgiler üretebi-
len, çağdaş teknolojileri etkili ve verimli olarak kullanabilen bilimsel tutum ve dav-
ranışlara sahip bireylerin yetiştirilmesi öncelikli amaç olarak belirlenmiştir.

Fen eğitimiyle ilgili olarak 1980 sonrası dönemde neler yapılmıştır?

?
1980'lerden sonra gelişen fen eğitimiyle bireylerin, sadece bilimin doğasını anlama-
ları değil, iletişim becerilerini geliştirmeleri de amaçlanmıştır. Bu dönemde fen bi-
limleri yoluyla bireysel ve toplumsal gereksinmelerin karşılanabilmesi için, bireyle-
rin donanımlı hale getirilmesi ve bu yönde çaba gösterilmesi ön plana çıkmıştır.
1990'lı yıllarda da toplumsal sorunların çözümünde, fen eğitiminde insani, teknolo-
jik ve etik boyutların birlikte ele alınmasına yönelik amaçlar tartışılmaya başlanmış-
tır.

4. Fen Bilimlerinin İlköğretim Programları İçindeki

Yeri ve Önemi
Fen Bilgisi, 1800'lü yılların ortalarından itibaren Avrupa ülkeleri ile Amerika Birle-
şik Devletleri'ndeki ilköğretim programları içerisinde yer almıştır. Fen derslerinin
en temel amacı, "çocuklarda doğal çevreyi gözleme becerisini geliştirmek" olarak
ifade edilmiştir. Bu beceri fen eğitiminin temeli olarak kabul edilir. İlköğretimin ileri Hijyen: Sağlık bilgisi.
sınıflarındaki fen derslerinde hijyen ve fizyoloji konularına yer verilmiştir. Öte yan- Fizyoloji: İnsan vücu-
dan, fen bilgisinin günlük yaşamdaki ve endüstrideki uygulamalarla ilişkili olarak duyla ilgili.

öğretilmesi yönünde çaba gösterilmiştir. İlköğretimdeki fen dersleriyle çocukların

kendilerini ve çevrelerini anlayıp açıklayabilme becerilerininin geliştirilmesi amaç-
lanmıştır. Fen bilgisinin içeriğini, canlılar dünyası, doğal çevre ve insan ve insan-
çevre arasındaki etkileşim gibi konular oluşturmuştur.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
8 FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ

İngiltere'deki ilköğretim kurumlarında okutulan fen bilgisi derslerinin içeriğini,

canlılar dünyası ve canlıların etkileşimi, madde ve enerji, kuvvet ve bunların birbir-
leriyle etkilişimi gibi konular oluşturmuştur. Finlandiya'daki ilköğretim program-
larında yer alan fen bilgisi derslerinin içeriği de çevre, canlılar dünyası, madde ve
hareket konularından oluşmuştur. Ayrıca öğrencilerin gözlem yapması ve sınıfla-
ma becerilerini kazanmaları amaçlanmıştır. Hollanda'daki ilköğretim kurumların-
da da fen dersleri içeriğinin büyük bir bölümünü canlılarla ilgili konular oluştur-
muştur. Örneğin hayvanlar, bitkiler ve insan vücudu bu konulardan bazılarıdır. Ül-
kemizdeki ilköğretim düzeyindeki fen derslerinin içeriğine bakıldığında, yukarıda
sözü edilen ülkelerin ilköğretim düzeyindeki fen derslerinin içerikleriyle benzerlik
gösterdiği anlaşılmaktadır.

? Türkiye'de ilköğretim programlarında yer alan fen eğitimin özellikleri nelerdir?

Türkiye'de ilköğretimin ilk üç yılında fenle ilgili konular, hayat bilgisi dersi içinde
verilmektedir. Fen bilgisi dersleri, ilköğretim 4. ve 5. sınıfların eğitim programların-
da bağımsız bir ders olarak yer almakta ve konular ilk üç yıldakine göre daha ayrın-
tılı olarak işlenmektedir. İlköğretim birinci basamaktaki öğrencilerin henüz somut
işlemler döneminde bulunduğu dikkate alınarak konular öğrencilerin somut öğ-
renme yaşantıları geçirmelerine olanak sağlayacak bir biçimde işlenmektedir. 6-8.
sınıflarda okutulan fen dersleri de 4. ve 5. sınıfta okutulan fen derslerine kıyasla da-
ha ayrıntılı olarak işlenmektedir. Gerek başka ülkelerde, gerekse Türkiye'de ilköğ-
retim programları içinde yer alan fen bilgisi dersi, fizik, kimya ve biyoloji gibi ayrı
ayrı dersler olarak değil, birleştirilmiş bir ders olarak okutulmaktadır. Fen bilgisi-
nin, araştıran, tartışan, deneyen, gözlem yapan, sürekli olarak bilgilerini genişleten
ve bilimsel tutumlar geliştiren bireylerin yetiştirilmesinde önemli bir işleve sahip
olduğu belirtilebilir.

Özet
İnsanoğlunun çevresini anlama, açıklama ve kontrol altına alma yönünde varolan çabaları-
nın başlangıcı üç yüzyıl öncesine dayanmaktadır. Bununla birlikte fen bilimlerindeki ilk olu-
şumun, Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları zamanında gerçekleştiği ileri sürülmektedir.
Daha sonra bu oluşuma katkı eski Yunan düşün adamlarından gelmiş ve astronomi, mate-
matik, fizik, kimya, biyoloji ve tıp alanlarında önemli çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Bilimin
gelişmesi yönündeki çalışmalar, M.S. III. yüzyıldan itibaren Hıristiyanlığın etkisiyle sekte-
ye uğramış, ancak bu dönemde de Araplar'ın çabaları bilimin gelişmesinde önemli rol oyna-
mıştır. Avrupa'daki Reform ve Rönesans hareketlerinin etkisiyle yeniden canlanan bilim ge-
lişmesini felsefe içinde südürmüştür. XVII. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar geçen
zaman içerisinde fen bilimlerinin dalları birer birer felsefeden ayrılarak bağımsızlıklarını ka-
zanmışlardır.

Özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra gerçekleşen bilimsel ve teknolojik gelişmeler, fen
eğitimi programlarının yeniden gözden geçirilmesini gerektirmiş, bunun sonucunda bütün

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ 9

ülkelerde fen eğitimiyle ilgili program geliştirme çalışmaları başlatılmıştır. Örneğin, ülke-
mizde 1968 yılında pilot çalışmalarla başlatılan modern fen ve matematik programları bu ça-
lışmaların bir yansımasıdır.

Ülkemizde ilköğretimin ilk üç yılında fenle ilgili konular, hayat bilgisi dersi içinde okutul-
maktadır. İlköğretimin 4. ve 5. sınıflarında fen bilgisi, eğitim pogramlarında bağımsız ders
olarak yer almakta ve konular ilk üç yıldakine kıyasla daha ayrıntılı olarak işlenmektedir. İl-
köğretim 6-8. sınıflarda okutulan fen dersleri de 4. ve 5. sınıfta okutulan fen derslerine kıyasla
daha ayrıntılı olarak işlenmektedir. Gerek başka ülkelerde, gerekse Türkiye'deki ilköğretim
programları içinde yer alan fen bilgisi derslerinin, fizik, kimya ve biyoloji gibi ayrı ayrı ders-
ler olarak değil, birleştirilmiş ders olarak okutulduğu görülmektedir.

Değerlendirme Soruları
Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz.

1. Bilim nedir?
A. Doğal olaylarını gözleyen ve yargılayan süreç.
B. İnsanoğlunun gözlemlerini anlamlı kılan çalışma bütünü.
C. Geçerliği kanıtlanmış sistemli bilgiler bütünü.
D. Antik dönemlerden başlayarak günümüze ulaşan her türlü veri.
E. İnsanların şüphe ve meraklarının kaynağını oluşturan düşünceler.

2. Mantıklı düşünme becerilerinin geliştirilmesini amaçlayan ilk düşünür kim-

dir?
A. Aristo
B. Jean Jacques Rousseau
C. Plato
D. Pestallozzi
E. Sokrat

3. 1955-1970'li yıllar arasında fen bilimleri eğitiminin öncelikli amacı aşağıdaki-

lerden hangisidir?
A. Öğrencileri grup çalışmasına yatkın hale getirmek.
B. Teknolojiyi anlayan ve uygulayan bireyler yetiştirmek.
C. Bireyleri bilim okur-yazarı olarak yetiştirmek.
D. Öğrencilerin gözlem yapma yeteneklerini geliştirmek.
E. Bireyleri yaşadıkları çevreye karşı duyarlı kılmak.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
10 FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ

4. Aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri fen bilimleri eğitimindeki gelişmele-

rin nedenleri arasındadır?
I. Yetenekli öğrencilerin okullara gelmesi
II. Toplumsal ihtiyaçların değişmesi
III. Teknolojideki gelişmeler
IV. Çevre kirliliğinin artması
A. Sadece II
B. I, II ve III
C. I ve III
D. II, III ve IV
E. II ve III

Aşağıdaki cümlelerin DOĞRU ya da YANLIŞ olduklarını belirleyiniz.

5. Tarihteki ilk uygarlıklar Antik Yunan'ın etkisiyle Sümerler'de

görülmüştür.

6. Batılı bilim adamlarının ekonomik yönden zor bir dönem geçirmesi,

bilimin doğuda gelişmesinin en önemli nedenidir.

7. XVII. yüzyıldan sonra fen bilimleri felsefeden bağımsız olarak

gelişmiştir.

8. Fen programları fen bilimlerindeki gelişmelere araç olmalıdır.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

Aiken. Sekiz Yıllık Çalışmanın Hikayesi. (Çev. K. Özinönü), Ankara: Milli Eğitim
Bakanlığı Basımevi, 1967.

Collette, A., Chiappetta, E. Science Instruction in the Middle and Secondary

Schools. Santa Clara: Times Mirror College Publication, 1984.

Çilenti, K. Fen Eğitimi Teknolojisi. Ankara: Gül Yayınevi, 1985.

Gücüm, B., F. Kaptan. "Dünden Bugüne İlköğretim Fen Programları ve Öğretim"

H.Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi. 8, 1992, ss. 249-258.

Heiss, E. ve Diğerleri. Modern Science Teaching. New York: McMillan Company,

1961.

M.E.B. Yeni Ortaöğretim Sisteminde Modern Matematik ve Fen Programlarının

Denenmesi ve Teşmili Üzerine Araştırmalar Projesi Kesin Değerlendirme
Raporu. Ankara: Milli EğitimYayınevi, 1976.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİNİN OLUŞUMU, GELİŞİMİ VE FEN BİLGİSİ 11

NSSE. Rethinking Science Education. Chicago: University of Chicago Press, 1960.

Yıldırım, C. Bilim Tarihi. Ankara: Gerçek yayınevi, 1974.

Yıldırım, C. Bilim Felsefesi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1985.

Değerlendirme Sorularının Yanıtları

1.C 2.D 3.B 4.E 5.Y 6.Y 7.D 8.Y

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ