Guc Elektronigi

YARI ĐLETKEN DOĞRULTUCU ELEMANLAR
Yarı iletken doğrultucularda ana elemanlar olarak; diyot, konvansiyonel tristör, triac, kapıdan
tıkanabilen tristör (GTO), bipolar güç transistörü, güç MOSFET’i ve yalıtılmış kapılı bipolar transistör (IGBT)
sayılabilir. Diyot haricindekiler ileri yönde potansiyele dayanabilir ve dolayısıyla kontrol edilebilirler.
DĐYOT :
I
Đleri yönde (gerilim düşümü)
~ 0.6V - 0.7V
Kaçak Akım
Anot ~ mA
Đleri iletim
P V
N
Ters Tıkama
Katod
Yapı Sembol Karakteristik
N tipi ; negatif yüklü

P tipi ; pozitif yüklü
Zener diyodu ; Farkı, p-n ekleminin zener yıkılmasına olanak verecek şekilde çok dar tutulmuş
olmasıdır. Gerilim referansı veya gerilim düzenleyici olarak kullanılırlar.
TRĐSTÖR :
Anot
I
Đleri yönde (gerilim düşümü)
~ 0.6V - 0.7V
Tutma akımı
Kilitleme akımı
P
Geri kaçak
N Kapı akım
P
V
N Đleri kaçak
Ters akım
Katod delinme
Đleri yönde
Sembol delinme
2000 V , 300 A için

Yapı 30 mm çap ; 0.7 mm kalınlık Karakteristik
tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -1- www.uyaroglu.org

Kapı akımı uygulanmadığı durum için tristör, iki yönde de iletime izin vermeyen üç tane seri bağlı diyot
gibidir. Ters yönde kutuplanma durumunda diyotla aynı davranışı sergiler. Đleri yönde kutuplamada yani anot
pozitif iken, merkezdeki kontrol jonksiyonunun delinme gerilimi aşılmadıkça sadece kaçak akım akar. Delinme
gerilimleri iki yön için de aynıdır. Ters kutuplama durumunda katod P-N jonksiyonu 10Vda delindiğinden tüm
voltaj anottaki P-N jonksiyonunda görülür.
I Đleri yönde kutuplamada gerilim oluşursa tristör, iki

Đleri iletim
jonksiyonlu diyot gibi çalışır ve diyotun iki katı gerilim
Ig'ye bağlı gerilim düşümü olur. Tristör’ün iletimde kalabilmesi için anot
değerleri
akımının kilitleme akımı (latching) seviyesini aşması ve
V tutma akımı (holding) seviyesinin altına düşmemesi gerekir.
Ters I
Ig
Tıkama
I L ≅ 2 I h < %1I FULL− LOAD

V
Şekilde görüldüğü gibi ileri yönde kutuplanmış tristöre I g kapı akımı uygulanırsa tristör iletime geçer.
Anot akımı kilitleme akımı seviyesini geçer ve tutma akımının altına düşmezse tristör iletimde kalır ve bu andan
itibaren de kapı akımı kaldırılabilir.
Ianot Tristörü söndürmek için (kesim) anot akımı seviyesinin altına
düşürülmeli ve tristör kontrol jonksiyonunun tıkama durumuna
geçmesine kadar geçen bir sürede ileri yönde gerilim
uygulanmamalıdır. Bu amaçla tristöre şekilde görüldüğü gibi
Ters yönde akım

harici bir devre tarafından ters yönde akım geçmesi sağlanır.
Akımın süresi genelde 10 ila 100 µs arasındadır. Ters iletimli
tristör : Bir silikon katmanında tristör ile, ters yönde ileten diyot
Ters kaçak akım

kombinasyonu oluşturulan yarı iletken eleman
Tristör Kapı Ucu ve Gerektirdikleri :
Tristörün kapı-katot uçları karakteristiği zayıf P-N jonksiyonununkine benzer. Üründen - ürüne
değişmekle birlikte şekildeki karakterlerden birine uyan bir davranış sergiler.
VG
Tristörlere uygulanacak minimum akım ve
Yüksek direnç Belirli bir tip tristörlere

gerilim seviyesi jonksiyon sıcaklığının bir
sınırı ait karakteristikler
fonksiyonudur.
Kapı akım ve geriliminin min. ve max.
IG değerleri vardır.
60 C
Bu değerler ayrıca belli bir minimum
VG
30 C seviyenin üstünde olmalıdır.
Minimum tetikleme
limitleri
Kapı akımının ve geriliminin çarpımı olan
Kapı Akımı IG
gücün de bir maksimumu vardır.

VG Karakteristik üst sınır
Yandaki şekilde tristörün iletime geçmesi için
Max. Gerilim
tetikleme akımı ve geriliminin alması gerekli değerleri
Max. Güç (VG IG)

gösteren bölge taranarak işaretlenmiştir. Uygun
şartlardaki tetikleme darbesi bir izolasyon trafosu
Max. Kapı Akımı
Tetikleme
Bölgesi
aracılığıyla tristör kapısına uygulanır. Trafonun kapı
Karakteristik alt sınır tarafında kapı akımını sınırlamak için bir R 1 direnci
bulunur. Tristör sönümdeyken kapı gerilimini
Min. kapı akımı

sınırlamak için de R 2 direnci bağlanmıştır.
IG
Min. kapı gerilimi
R1
E
Maksimum güç
R2 sınırı
VG Tristör karakteristiği
IG P
RG
A
E
VG Yük Hattı
IG E/RG
Belirsiz Tetikleme Bölgesi
Devrenin Thevenin eşdeğeri de yukarıdadır. Eşdeğer devredeki gerilim ve akım miktarını belirlemek
amacıyla tristörün karakteristiği ile Thevenin eşdeğerinin oluşturduğu yük hattının kesişim noktası belirlenir.
V G ile I G arasındaki ilişki ; E ve R G ’nin oluşturduğu yük hattı tarafından belirlenir. Tetikleme sinyali
uygulandığında kapı akımı karakteristik boyunca ilerleyerek P noktasına ulaşır. Ancak P noktasına ulaşılmadan
(tahminen A noktasında) tristör iletime geçmiş olur. Đletimin kesin olabilmesi için tetikleme devresinin
elemanları öyle seçilmelidir ki çalışma noktası olan P, maksimum güç sınırı ile A noktası arasında kalsın.
Genellikle bu şartları sağlayan E = 5 ila 10 V ; I G =0,5 ila 1 A arasındadır.
Tetikleme Devrelerinin Sağlaması Gerekli Şartlar :

Bir tristörü iletime geçirmek için kapı akımının çok hızlı yükselme zamanına sahip olması gerekir. Bu ;
anot akımının kilitleme seviyesine ulaşabileceği uzunlukta hızlı yükselme zamanına sahip darbe üretebilen
tetikleme devreleriyle elde edilir. Darbe kullanılmasının nedeni kapıda daha az güç harcanmasına ve tetiklenme
anının daha iyi belirlenmesine imkan vermesindendir.

10V
AC Besleme
Yük hattı
Gecikme
VG
1µ Zaman 50 µ IG 1A
Darbe Şekli Yük Hattı Tetikleme Derbeleri
Yukarıdaki şekillerde görüldüğü gibi; özellikle AC besleme uygulamalarında tetikleme devresinin

üreteceği darbe beslemenin fazına göre belirlenebilmeli ve yeri değiştirilebilmelidir. Tipik örnek ; 1µs’de
10V’luk kaynaktan 1A akıma ulaşabilecek bir darbedir. Ancak çoğu uygulamada 10µs uzunlukta, 1µs’de 2V’a
ulaşan darbe yeterlidir.
Tetikleme devresi art arda darbeler üretebilmelidir. Bazı uygulamalarda katodları farklı potansiyele
sahip iki tristör aynı anda tetiklenmelidir. Bu durumda devre iki veya daha çok izole çıkışı olan trafo içermelidir.
Ters yönde darbe uygulamasından kaçınılmalıdır, yoksa daha çok güç harcanır. Ayrıca tristör ters kutupluyken
kapı akımı uygulanırsa bu kaçak akımı artırır.
Tipik Tetikleme Devreleri :
VL
Vyük
R
Vbesleme t
ig
Yukarıdaki devrede yük gerilimi kontrol edilmektedir. i g ≅ V besleme / R kapı akımının değeri R’ye
bağlı olduğundan ∝ her periyot değişebilir, tristörün sıcaklığına ve diğer değişimlere bağlı olarak. Ayrıca tam
o
sıfır ve tam 90 ’de tetikleme yapılamaz. Dolayısıyla bu devre pratikte kullanılmaz.
Basit ama pratikte kullanılabilecek tetikleme devresi aşağıda görülmektedir. Devre AC kaynaktan
beslenir. R 1 ’e bağlı olarak C 1 exponansiyel şekilde

R2
R1 dolar. C 1 belli bir değere ulaşınca unijonksiyon
Z
transistör iletime geçer ve C 1 transistör üzerinden
C1 boşalarak tristör kapısına darbe üretir.

o
R 1 ’in ayarlanmasıyla 180 ’ye kadar gecikme elde edilebilir. Bu tür bir devre ile omik yükler kontrol
edilebilir. R 1 ’e eklenecek ek devrelerle de uzaktan otomatik kontrol sağlanabilir. Đhtiyaca uygun olarak daha çok
elektronik devre içeren veya osilatör içeren tetikleme devreleri de vardır.
Tetikleme Devrelerinin Kontrol Özellikleri :
Güç kontrol elemanı olarak tristör içeren daha karmaşık sistemler ; kapalı çevrim linkler, çok fazlı
besleme, motor tork seviyesi ya da akımının otomatik kontrolü, farklı grupların aynı anda tetiklenmesi sonucu
yanlış çalışmayı önleyici döngüler v.s. içerirler. Kontrol karakteristiği, tetikleme gecikme açısı ile giriş gerilimi
arasında tanımlanan ilişkiyi verecek şekilde olmalıdır. Aşağıda böyle bir kontrol ve tetikleme devresi diyagram
olarak gösterilmiştir.
Diğer Kontrolcülerden
Senkronizasyon Sinyali
Geç Darbe üretimi

Geri besleme sinyalleri
Darbe Katarı Limiti (Yük gerilimi, akımı, devir)
Tetikleme için AC
besleme referansı Tristör
Kontrol ve Tetikleme Devresi
kapılarına
Đstenilen çıkışı sağlayıcı kontrol

sinyali (Tetikleme açısının kontrolü)

TRĐYAK :
Terminal T2 I
T2
I
N
P Ig = 0
Ig V
N
Ig = 0
G
P
Kapı N N
T1
Terminal T1
Yapı Sembol Tristör Eşdeğeri Triyak Karakteristiği
Triyak beş katmanlı, her iki yönde de P-N-P-N yoluna sahip ve dolayısıyla iki yönde de iletebilen
elemandır. Triyak pozitif ya da negatif kapı akımıyla iletime geçebilir. T 2 pozitifken pozitif, T 1 pozitifken
negatif uygulamak daha iyidir, ancak pratikte her ikisi için de negatif darbe uygulanır.
GTO (Gate Turn Off - Kapıdan Tıkanabilen Tristör) :

Tristörün bulunmasından sonra iki yeni ürün daha icat edildi. Bunlardan birisi ters yönde daima iletimde
olan ancak daha ince silikon kullanılmasıyla daha kısa sürede tıkamaya geçebilen asimetrik tristördür. Bu tristör
inverter devrelerde kullanılır. Birkaç µs içinde devreye alınıp çıkarılabilir. Diğer bir eleman kapı akımını
uygulayıp kesmekle iletime sokup çıkarılabilen GTO tristörlerdir.
Şekilde görüldüğü gibi GTO, klasik tristöre göre
A
daha karmaşık bir yapıya sahiptir. Yüksek oranda
P+ N+ P+ N+ P+ N+ P+
A katkı içeren “+” işaretli katmanlar vardır. Kapı ve
katod birbirine yakın ve dar kanallardan
N
oluşmaktadır. Đleri kutuplamada merkezi N-P
P
G
N+ N+ N+ jonksiyonu gerilimi tutar ancak ters kutuplamada
bloke yapılamaz. Ama ters bloke yapabilen
C GTO’lar da yapılmıştır. GTO’lar karmaşık

G C yapıları sebebiyle daha yüksek kilitleme akımına
Yapı Sembol sahiptir. GTO’yu iletime sokmak için kapısına
akım enjekte edilir. Söndürmek için ise katod - kapı yönünde 10V
seviyesinde gerilim uygulanır. Sönüm için geçecek akım anot akımının
On
C 1/5’i veya 1/3’ü kadar olmalıdır. Bu akım 1µs’den daha az bir zamanda
sağlanacağından Anot geriliminin artışını sınırlamak için kondansatör
Off
bağlanır.
Gerilim
Kaynağı
Akım
Kaynağı

+15V
R1 Yandaki devrede basit kapı kontrol devresi
T1
C1 görülmektedir. Kontrol sinyalinin konumuna göre
C2
T 1 ve T 2 iletime geçerek C 1 doldurulup boşaltılarak
Kontrol tristör iletime veya kesime geçirilir. C 2 ise anot –

T2 D1 (12 Volt)
katod geriliminin dV/dt artışını sınırlar.
On Off On Off
0V
Güç Transistorü :
Collector IC
C IB artıyor
IC Belirli IB
P değerleri
B IB Doyma
Base Gerilimi
N VCE Delinme
IB = 0
Gerilimi
P VCE
Kaçak
Ters Akım
Delinme
E
Yapı Emitter Sembol NPN transistör karakteristiği
Bipolar transistör 3 katmanlı NPN veya PNP yapıda güç transistörüdür. Çalışma aralığında I C , I B ’nin
fonksiyonudur. Belirli bir V CE için baz akımındaki değişme kollektör akımında katlanmış olarak görülür. Bu
oran 15 – 100 kat arasındadır. Ters gerilim uygulanan bir transistörün baz – emiter jonksiyonu 10V civarında
delinir. Bu modda çalışılacaksa transistöre seri diyot bağlanmalıdır.
+V = 200V Transistörde kayıplar V CE ile I C ’nin çarpımının bir fonksiyonudur. Yandaki
şekilde baz akımı I C akımının 10A geçmesini sağlıyorsa, kayıp güç 1kW,
10 Yük gerilim düşümü 100V ve verim %50 olacaktır. Bu kabul edilemez bir kayıptır.
Bu nedenle güç uygulamalarında transistör anahtar gibi kullanılır. I B = 0 iken

IC
transistör kesimde. Đletim için transistör karakteristiğinin doyma bölgesi
IB kullanılır. Doyma gerilimi 1,1V civarındadır. Kayıplar sadece anahtarlama
sırasında olur.

IC Kısa devre
IB => yüksek
200
IC => devreye bağlı
100
50
Açık devre
10
IB = 0
VCE Güvenli Đşletme

Bölgesi
IC 1
IB
VCE
0.1
5 10 50 100 500
VCE (ani)
Tristör ile Güç Transistörü karşılaştırılırsa ;
• 30A tristör 0,1A kapı akımı, 30A transistör 2A baz akımı

• Güç transistörünün aşırı yük kapasitesi tristörden düşük
• Transistörün anahtarlama hızı çok yüksek (1µs)
• Transistörle yük akımı kontrol edilebilirken, tristörde iletimden sonra kontrol yoktur.
C
B Transistörlerin akım kazancını artırmak için yandaki şekilde görüldüğü

gibi darlington bağlantısı kullanılır. Bu şekilde akım kazancı 250’ye çıkarılabilir.
Güç Mosfeti ;
Drain
Metal Kontak
N+
Drain D
ID ID
Diyot Transistör VGS
N
Akımı Akımı 9V
Gate 7.5V
P P G VDS
N+ N+ N+ N+ 6V
VGS 4.5V
ID
3V
Silikon Dioksit (SiO2) Source
Gate Metal Kontak
S VDS
Source

Güç Mosfeti (metal oksit yarı iletken alan etkili transistör) bipolar transistörden farklı olarak gerilimle
kontrol edilir. V GS sıfır iken MOSFET kesimdedir. Yaklaşık 3V uygulanınca iletime geçer. Düşük V DS
değerleri için MOSFET sabit direnç özelliği gösterir. Güç kayıplarının az olması için güç mosfeti bu bölgede
çalışır. Kapı gerilimi Drain akım sınırının yük akımından daha büyük olmasını sağlayacak büyüklükte tutulmalı
ancak 20V’u geçmemelidir. MOSFET’in açma kapama zamanı 1µs’nin altındadır. Đletim esnasındaki direnci
100V’luk MOSFET için 0,1Ω ; 500V’luk MOSFET için 0,5Ω’dur. Güç MOSFET’leri doğrudan mikro
elektronik devrelerce kontrol edilebilir. Tristörden daha az gerilim seviyelerine sahip olmasına rağmen daha
hızlıdır. 100V’daki iletim kayıpları tristör ve transistörden daha fazladır, ancak anahtarlama kayıpları çok daha
azdır.
IGBT ( Yalıtılmış Kapılı Bipolar Transistör ) ;
C C
C
P+
G
N+
G
N-
E
E
P P C
N+ N+ N+ N+
+15V G
G
E
-15V
On Off
IGBT transistör MOSFET ile bipolar transistörün özelliklerinden yararlanarak yapılmıştır. Güç
transistöründe daha çok N – P – N kullanılırken IGBT’de P – N – P yapısı kullanılır. Kollektör – Emiter
karakteristiği bipolar transistöre benzerken kontrol özellikleri MOSFET gibidir. Tipik iletime geçme zamanı
bipolar transistörden daha azdır ( 0,15µs ) ve MOSFET’e benzer. Đletimden çıkış zamanı 1µs’dir. ( P – N – P’ye
benzer). IGBT’lerin anahtarlanması yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi yapılır. Yüke bağlı olarak söndürme
esnasında ters gerilim uygulanması gerekebilir.
DĐĞER ELEMANLAR
MCT ( Mos Kontrollü Tristör ) ;
Tristörün yük karakteristiği ile MOSFET’in kontrol karakteristiği birleştirilmiştir. MCT , GTO’da
olduğu gibi ters kutuplanmada tıkama yapamaz.
SIT ( Statik Endüksiyon Transistörü ) ;
Normalde iletimde olan bu eleman, (baz sinyali yokken iletimde) ters kutuplandığı zaman kesime gider.
Çok hızlı anahtarlama yapabildiğinden mikrodalga frekansları seviyesinde kullanılır. Normalde kesimde olan
SIT’de imal aşamasındadır.

SITH ( Statik Endüksiyon Tristörü ) ;
GTO’ya benzer, ancak normalde iletimdedir. Katod – kapı’ya ters gerilim uygulanırsa kesime gider.
Diğer tristörlere göre daha az kayıpları vardır ve daha hızlı çalışırlar. Normalde kesimde olan SITH’larda imal
aşamasındadır.
YARI ĐLETKEN ELEMAN KATALOG DEĞERLERĐ
Buraya kadar elemanları ve karakteristiklerini inceledik. Ancak bir güç yarı iletken elemanının etiket
değerleri oluşturulurken çok değişik boyutların göz önüne alınması gerekir.
IF Yandaki şekilde bir tristörden I f akımı akarken tristör
di
dt di/dt eğimiyle sönüme götürülüyor. Tristör, jonksiyonda
trr yeterli şarj miktarı olan Q rr yükü birikene kadar ters
Zaman yönde I rr akımı geçirecektir. Belirli bir tristör için
verilen I f ve di/dt değerlerine karşılık o tristörde buna

Alan = Qrr
Irr
bağlı olarak Q rr toparlanma yükü ; ters toparlanma yükü
Tipik Sönüm Durumu
ters toparlanma zamanı t rr ve ters toparlanma akımı I rr
olacaktır. Tristörün iletime geçmesi kapı akımıyla sağlanıyordu. Ancak ileri yönde gerilim artış hızı belirli bir
değeri aşarsa trisörün iletime geçmesi mümkündür. Tristör jonksiyonunu kapasitör gibi düşünecek olursak,
dv
sızıntı akımına karşılık gelen deplasman akımı i=C olacaktır. Yeterince yüksek bir dv/dt oranıyla (
dt
örneğin 100V/µs ) bu akım tristörü tetikleyerek iletime geçirebilir. Dolayısıyla belirli bir tristör için aşılmaması
gereken bir dv/dt değeri vardır.
Tristörün iletime geçmesi öncelikle kapı elektrodu civarında olur. Toplam anot akımı aniden geçecek
olursa aşırı ısınma nedeniyle tristör yanabilir. Đletime geçme esnasında akımın tüm yüzeye yayılabilmesi için
belirli bir zamana ihtiyaç vardır ( tipik olarak 10µs ) Bu sebeple bir tristör için akım artış hızı belli bir dI/dt
değerini aşmamalıdır.
o
Jonksiyon sıcaklığı diyot için 150 C ; tristör için 125 oC ve güç transistörü için 150 oC - 200 oC
değerini aşmamalıdır. Bu nedenle jonksiyondan tabana olan termal direncin belirli bir değeri vardır.
Bir elemanın nominal akım değerini, oluşturacağı jonksiyon sıcaklığı belirler yani kayıp gücün bir
fonksiyonudur. Taşınan akımın tipi kayıp gücü etkileyecektir. Eğer sinüsoidal bir dalga söz konusu ise referans
o
değer kullanılabilir. Özel bir dalga şekli için ise 180 ’lik iletimde ortalama dalga değeri etiket değeri olarak
verilir.
Kısa süreli aşırı yük durumu için her elemanın bir toleransı vardır. Aşırı yük için ısı artışına sebep
olacağından cihaz yanabilir. Güç kaybı ısı artışının göstergesi olup akımın karesiyle orantılıdır. Bu sebeple
∫ i dt
2
belirli bir eleman için belirli olmalıdır.
Bir elemanın ileri ve ters yönde uygulanabileceği maksimum gerilim sınırı vardır. Bunlar repetitive
peak reverse and peak forward voltages olarak tanımlanır. Ayrıca periyodik olmayan aşırı gerilimler de söz
konusu olabilir. Dolayısıyla bir elemanın delinmeden dayanabileceği bu tür gerilimlere ait değeri de vardır.
tufanuyaroglu@yahoo.co.uk - 10 - www.uyaroglu.org
Đletimdeki bir elemanın geçirdiği akım miktarına bağlı olarak belirli bir gerilim düşümü değeri vardır.
Bir güç transistörü için etiket değerlerinde, kollektör – baz akım kazancı, frekans ve anahtarlama
zamanı bellidir.
Bir tristör için kapı devresiyle alakalı olarak akım, gerilim güç sınırlamaları vardır.
Belirli bir eleman için geçici ve kararlı hallerde sahip olunan etiket değerleri çok değişkendir.
Belirleyici unsurlar ; gerilim, akım, anahtarlama zamanları, kontrol parametreleri, kayıplar, sıcaklık değerleri vs..
Bunlar kataloglarda verilmiştir.
KAYIPLAR VE SOĞUTMA
Bir güç yarı iletkeninde kayıp kaynakları şu şekilde sıralanabilir ;
1 – Đletim kayıpları ; Đletim akımının ve gerilim düşümünün fonksiyonudur. Düşük frekanslarda ana kayıp
kaynağıdır.
2 – Tıkama yönünde kaçak akımla ilgili kayıp
3 – Kapı devresinde tetikleme sinyali sebebiyle kayıp
4 – Anahtarlama kayıpları ; Đletime ve sönüme geçme esnasındaki kayıp enerji. Yüksek frekans
uygulamalarında önemli.
Đletim kayıpları gerilim düşümü ve taşınan akımın çarpımının bir periyottaki ortalamasından
hesaplanabilir. Anahtarlama kayıpları ise aşağıdaki şekillerden tespit edilebilir.
P=Vi P Akım ile gerilimin çarpımı bize ani güç ifadesini
V i i
verir. Isı enerjisi ise güç * zaman yani P eğrisi
V
Alan = Güç x Zaman altında kalan alandır. Anahtarlama sebebiyle
meydana gelen ortalama güç kaybı ; iletim ve
kesim kayıplarının toplamının frekansla
t
çarpımından bulunur. Tetikleme ve kaçak akım
iletime geçiş zamanı kesime geçiş zamanı
güç kayıpları ihmal edilirse elemanın tüketeceği
güç iletim kayıplarıyla anahtarlama kayıplarının toplamına eşittir. Bu kayıp cihazda ısı üretimine neden olarak
sıcaklık artışı oluşturur. Jonksiyonda üretilen ısı önce cihaz tabanına oradan da soğutuculara transfer olur. Bu
transfer ısı seviyesinin düşük olmasıyla radyasyonla değil konveksiyonla olur. Isı seviyesine bağlı olarak hava
veya suyla soğutma tercih edilebilir.
Isı transferi yüksek sıcaklıklı bölgeden düşük sıcaklıklı bölgeye doğru olur ve sıcaklık farkının termal
rezistansa oranıyla hesaplanır. P = (T1 − T2 ) / R Termal direncin birimi oC / W ’dır.

Isı akışı jonksiyondan tabana oradan soğutucuya ve
Jonksiyon ısı
gücü girişi daha sonra da çevreye doğrudur. Toplam termal direnç
; R ja = R jb + Rbh + Rha ’dır.

Hava
Sanal jonksiyon sıcaklığı ise ; Tvj = Ta + PR ja ’dır.
Tüm bu hesaplamalar kalıcı hal ve daimi akım
şartlarındadır. Kısa süreli geçici haller için (aşırı yük,
kısa devre) jonksiyondaki sıcaklık artışı elemanın
termal depolama kapasitesi dikkate alınarak
Rjb Rbh Rha
Sanal Jonksiyon Taban Soğutucu Çevre
Sıcaklığı Sıcaklığı Sıcaklığı Sıcaklığı
Tvj Tb Th Ta
hesaplanmalıdır. Üretilen ısının bir kısmı elemanda depolanırken bir kısmı da transfer edilir. Bu durumda
enerji dengesini yazacak olursak ;
Kayıp enerji = Depolanan termal enerji artışı + Çevreye enerji transferi
Pδt = Aδθ + Bθδt P = Kayıp güç , A = 1 oC artışa karşılık gelen enerji depolanma miktarı (ısıl
o
depolama kapasitesi jul olarak) , B = 1 C başına yayılan güç.
Denklemin limiti alınırsa ;
P = A(dθ / dt ) + Bθ olur. t = 0 için sıcaklık θ = 0 kabulü ile diferansiyel denklemin çözümü ;
θ = θ max (1 − e −t / T ) θ max = P / B (Sonuç kalıcı sıcaklık artışı)
T = A / B (Termal zaman sabiti) şeklinde olur. Bu denklem homojen malzeme için geçerlidir.
Tristörde ise jonksiyon bölgesinde güç kaybı dağılımı uniform değildir. Ayrıca silikon ısı için iyi bir iletken
değildir. Bu sebeple sıcaklık artış miktarları kalıcı hal ve geçici hal için aynı olmayacaktır.
Yandaki eğriler matematiksel olarak çizilmiştir.
max 2
Bir eleman ancak imalat değerine kadar
Aşırı yük
kullanılabilir. ( θ max 1 ) Aksi takdirde cihaz yanar.
Bu sebeple aşırı yük ancak t1 kadar bir süre

max 1
uygulanabilir. Aşırı yük şartları çok karmaşık
Normal olduğu için θ formülü yerine transient termal

Şartlarda
empedans değeri kullanılır ;
Z th = Sıcaklık farkı (artış) / Belirli bir zaman

t1 T Zaman (t)
diliminde cihazdaki güç kaybı
Jonksiyon Sıcaklık Artış Eğrileri
Böylece aşırı yük durumları için hesaplama basitleşmiş olur. R yerine Z th kullanılır.
YARI ĐLETKEN GÜÇ ELEMANLARININ KARŞILAŞTIRILMASI
Güç elektroniği devrelerinde elemanlar anahtar olarak kullanılır. Đdealde bir anahtar ;
• Sınırsız gerilim ve akım değerleri
• Ani açma – kapama zamanları
• Sıfır kaçak akım
• Sıfır iletim ve anahtarlama kayıpları
• Sıfır kapı tetikleme gücü şartı
• Aşırı akım ve gerilimlere dayanabilme kabiliyeti
• Kısa devrelere karşı koruma kolaylığı
• Düşük maliyet ve montaj kolaylığı
Pratikte uygun eleman seçimi uygulamadan uygulamaya değişir. Uygulamada kriterler ; cihaz etiket
değerlerine, iletim kayıplarına, anahtarlama kayıplarına, anahtarlama zamanlarına, kontrol stratejilerine ve
maliyete bağlı olarak belirlenir.
Tristör elemanlar içinde en yüksek akım ve gerilim seviyesine sahiptir, dayanıklıdır, düşük iletim kayıpları
vardır ve ucuzdur. Ancak iletime geçişi yavaştır, sönümü yüke bağlıdır. Yüksek güç ve gerilimlerin olduğu 50,
60 Hz uygulamaları için idealdir.
AC’den DC eldesinde ya da switch mode güç kaynaklarında hızlı anahtarlama değeri aranır ve ters
kutuplamada tıkamaya ihtiyaç yoktur. Buralarda bipolar güç transistörü IGBT, MOSFET, GTO, MCT
kullanılabilir. 100kHz’in üzerinde ancak MOSFET kullanılabilir. 100kHz’e kadar bipolar transistörle IGBT
düşük maliyeti, düşük iletim kayıpları sebebiyle MOSFET’e karşı tercih edilirken anahtarlama kayıpları
MOSFET’den fazladır. 15 kHz’e kadar tristör ; GTO yada asimetrik tristör kullanılır.
o
Đşletme sıcaklıkları düşünüldüğünde transistör ailesi 150 C ’ye kadar işletilebilirken tristörler 125 oC ile
sınırlıdır. Kayıplar ve soğutma maliyetleri eleman seçiminde önemlidir.
Kısa devreye karşı koruma tristör ailesiyle çok kolaydır. Bu, transistörlerin yüksek akım ve gerilimlerde
imalini engelleyici olmuştur.
Tristör
5kV
4kV
3kV
GTO
2kV IGBT
Akım
1kV
1kHz
10kHz
100kHz
1Mhz
500A 1000A 1500A 2000A 3000A
Frekans
BÖLÜM 2 : DOĞRULTUCU DEVRELERĐ
Bir doğrultucu devresi AC beslemesini DC yüke bağlayan devredir. Elde edilen DC

gerilim aküde olduğu gibi sabit olmayıp ortalama gerilim seviyesine süper impoze edilmiş
alternatif akım dalgalanma bileşeni içerir. Aşağıda bahsedilen devrelerin tamamı DC gerilim
vermesine rağmen ; çıkıştaki AC dalgalanması, ortalama gerilim seviyesi, verimi ve AC
beslemedeki yükleme tesirleri açısından farklılık arz ederler.
2.1 Devre Tanımları ve Gruplandırma :
Doğrultucu devreleri yarım dalga ve tam dalga bağlantıları olmak üzere iki grupta
tanımlanabilir.
Yarım Dalga Devreleri : Bu devrelerde AC beslemenin her hattına bir doğrultucu eleman
bağlanır ; elemanların katodları DC yüke ve yükün diğer ucu da AC beslemenin nötr ucuna
bağlanır. Akım akışı her hatta “tek yönlü”’dür. “Tek yollu” devre de denilir.
Tam Dalga Devreleri : Biri yükü besleyen, diğeri de yük akımını AC hatta döndüren iki adet
yarım dalga devresinin seri bağlanmasından oluştuğundan, nötr hattına gerek yoktur. “Köprü
devreleri” ya da “çift yollu devreler” olarak da adlandırılır.
Devrelere ait kontrol karakteristikleri üç kategoride toplanabilir.
Kontrolsüz Doğrultucu Devreleri : Sadece diyot içerirler, AC besleme gerilimiyle orantılı
sabit DC gerilim sağlarlar.
Tam Kontrollü Doğrultucu Devreleri : Tristör (ya da güç transistörü) kullanılır. Tristörlerin
iletime geçtiği faz açısının kontrolüyle DC yük geriliminin ortalama değeri ayarlanabilir,
yönü değiştirilebilir. Tam kontrollü devreler yük ve besleme arasında iki yönde de güç
transferine imkan tanıdığından “çift yönlü konverter” olarak da adlandırılırlar.
Yarım Kontrollü Devreler : Tristör ve diyot karışımı içerirler. Gerilimin yönü değiştirilemez
ancak ortalama değeri ayarlanabilir. Bu sebeple yarı kontorllü ve kontrolsüz devreler “tek
yönlü konverter” olarak adlandırılırlar.
“Darbe Sayısı” : AC beslemenin bir periyodunda DC gerilim dalga şeklinin tekrar
sayısını ifadede kullanılan bir terimdir. Örneğin “6-darbeli devre”nin çıkış dalgalanması giriş
frekansının 6 katı frekansa sahiptir. Giriş 50 Hz ise, DC dalgalanma 300 Hz’dir.

2.2 Komütasyon Diyodu :
Çoğu devreler (özellikle
kontrolsüz ya da yarı kontrollü)
yandaki şekilde olduğu gibi
A.C Yük komütasyon diyodu içerirler. By-
Doğrultucu
besleme
Pass diyodu da denilir. Đki
fonksiyonu vardır : 1-Yük
geriliminin yönünün değişmesini
Komütasyon diyodu önlemek 2- Yük akımının ana
doğrultucudan akışını önleyerek doğrultucunun bloke durumuna geçmesini sağlamak.
2.3 Tek Faz Yarım Dalga (Tek Yollu) Devre :
iL
Şekil 2.2 (a)’da kontrolsüz tek
νD fazlı yarım dalga bağlantısı
Yük νL
νS
görülmektedir. Dalga şekilleri
çizilirken diyodun ideal anahtar
(a)
gibi davrandığı kabul
Vmax edilmiştir. Şekil 2.2 (b)’de yük,
saf omik iken (c)’de ise
νS
θ = ωt
ω
π
endüktans içermektedir. Omik
0 π 2π 2π
yük için diyot gerilimi düşümü
ihmal edilirse :
Yük akımı : i L = VS / R
νL Vort φ Vort
(Pozitif yarı periyot) olur.
Ortalama gerilim :
iL 1 π
Vort = Vmax / π = Vmax sin θdθ
2π ∫0
νD Çoğu DC yükler (DC motorlar)
gerilimin ortalama değerine
Vmax tepki gösterirler, dolayısıyla
(b) (c)
RMS değerle pek ilgilenmez.
Şekil 2.2 Tek faz yarım dalga devresi

Ancak DC dalgalanmaları istemeyen kayıplara yol açar. Devredeki diyodun seçimi için hem
akım hem de gerilim dikkate alınmalıdır. Yüklerin neredeyse tamamı ; endüktans içerir. Bu
durumda şekil 2.2(c) dalga şekilleri elde edilir.
di L
Yük Gerilimi : V L = Ri L + L ‘dir. Buradan akım dalga şekli elde edilebilir. Gerilimin
dt
θ =φ
1
ortalama değeri ise : Vort = ∫V sin θdθ olup, daha düşüktür.
2π
max
0
Tek faz yarım dalga devresi

νT
iT tristör kullanılarak kontrol
R+jXL
ig iD iL
Tetikleme
edilebilir. Şekil 2.4 (a)’da devre
νS Devresi
Yük νL yapısı (b) ve (c)’de ise dalga
Komütasyon Diyodu şekilleri görülmektedir. α
(a) tetikleme açısına bağlı olarak

yük akımı ve gerilimi
Vmax değişmektedir. Akım seviyesi
νS
diyot tutma seviyesinin altına
α α
düşerse yük akımı kesintili olur.
ig (Şekil 2.4 (c)) Yük geriliminin
Vmax ortalama değeri ;
νL π
Vort Vort 1
Vort = Vmax sin θdθ
2π α∫
π 2π
iL
Vmax
Vort = (1 + cos α ) olur.
2π
iT
α arttıkça gerilimin ortalama
iD değeri düşer ve 180 0 ’de sıfır
Vmax
olur.
νT
Vmax Vmax
(b) (c)
Şekil 2.4 Kontrollü tek faz yarım dalga devresi

2.4 Đki Faz Yarım Dalga (Tek Yollu) Devresi :
Şekil 2.5(a)’daki devrede iki faz
ig1 ig2 iL bağlantısı görülmektedir. Yüke her
νT1 T1 T2
Yük νL
i1 i2 besleme hattında bulunan tristörler
iS R+jXL aracılığıyla besleme yapılmaktadır.
ν1
Herhangi bir anda sadece bir tristör
Ν
devrededir. Şekildeki trsitörlere anto
ν2
geriliminin pozitif kaldığı herhangi
bir anda tetikleme uygulanabilir.
(a) Tristör yerine diyot kullanılırsa
α=0 olmuş olur. Herhangi bir α
ν2 Yük Gerilimi
Vmax
değerinde T1 tristörü iletime
νL Vort
geçirildiğinde yük akımı T1 üzerinde
θ = ωt
ω
akar, V1 gerilimi negatife geçtiğinde
α α V2 pozitif olacağından yine α derece
ig1
Tetikleme sonra T2 tetiklenir ve T1 akımı
ig2 Darbeleri
komütasyonla T2 ’ye aktarılmış olur.
iL Yük Akımı
T1 sönüme gittiği anda uçlarında
i1 Tristör
Akımları
2Vmax (yani tüm sekonder sargı
i2
gerilimi) kadar gerilim bulunur.
AC besleme akımı
iS Ortalama Gerilim :
iS =(i1 - i2)xN
π +α
1 2Vmax
Vort = ∫V sin θdθ = cos α
π π
max
Tristör Gerilimi
α
νT1 νT1 = ν1 - νL
şeklinde olur. Bu hesaplama
Vmax = PRV yapılırken yük endüktansının ; yük
(b) akımının sürekli kalmasını
Şekil 2.5 Đki faz yarım dalga devresi sağlayacak değerde olduğu kabul
edilmiştir.α = 0 için ortalama gerilim en yüksek değerindedir. (diyot durumu), α = 90 0 için
ise Vort = 0 ’dır. Gerilim dalga şekli bir periyotta iki kez tekrarlandığında bu devre iki
darbelidir. Gerilimin ortalama değeri düştükçe yük akımı dalgalanması artar ve kesintili hal
alır. AC besleme akımı da non-sinüsoidaldir ve gerilime göre geridir. (endüktif)

2.5 Tek Faz Köprü (Çift Yollu) Devreleri :
2.5.1 Kontrolsüz :
Yük νx νy
Vmax
νL νL
(a)
Yükün tepesinden
nötre olan gerilim
ν1 ν2
1/2 Vmax
Yük νL νL Yükün altından
nötre olan gerilim
Vmax
(b) Vort
νL Yük gerilimi
θ = ωt
ω
iL Yük akımı
Yük νL
νx νy i1,i2
Diyot akımları
i3,i4
(c) iS
Besleme akımı
iS = i1 - i4
νD1 i1 i3
iS iL νD1 Diyot gerilimi
D1 D3
ν1 Vmax
Yük νL
Ν
ν2
D4 D2
(e)
(d) i4 i2
Şekil 2.7 Tek faz köprü devresi
Yukarıdaki şekillerde tek-faz köprü devrelerinin değişik gösterimleri yer almaktadır. Güç
uygulamalarında şekil 2.7(c) gösterimi kullanılır. Tek-Faz köprü bağlantısı iki tane yarım
dalga bağlantısının seri bağlanmasından elde edilmiştir. (şekil 2.7 (b)) Şekil 2.7 (e)’de dalga
şekilleri görülmektedir. Yük akımı süreklidir. Bir periyot içerisinde iki tekrar söz konusu
olduğundan bu bağlantı şekli de iki darbelidir.Diyot ve besleme devresinin akım dalga
şekilleri yarım dalga bağlantısıyla (şekil 2.5) aynıdır.

2.5.2 Tam Kontrollü :
Şekil 2.7’deki devrede diyotlar yerine tristör kullanılırsa tam kontrollü köprü devresi
elde edilir. Tristörler tetiklenene kadar iletim söz konusu olmaz. Akımın geçebilmesi için
şekil 2.8’deki devrede T1 ve T2 , T3 ve T4 grup halinde her yarı periyotta aynı anda
tetiklenmelidir. Bunu sağlamak için de T1 ve T2 aynı devreyle tetiklenir.
i1 i3 Kapı
νT1 ig1 ig3 iL
T1 T3
T1
ν1
Yük νL Tetikleme Katod
Ν νx νy iS
Devresi Kapı
ν2 ig4 ig2
R+jXL T2
T4 T2
i4 i2 Katod
Şekil 2.9 Tetiklemeler

ν1 ν2 Yükün tepesinin
1/2 Vmax N'e göre gerilimi Tetikleme darbeleri şekil 2.9’da
Yükün tabanın görüldüğü gibi izolasyon trafosu
N'e göre gerilimi
α α
aracılığıyla yapılır. Yük gerilimi iki
ig1,ig2
Tetikleme fazlı yarım dalga bağlantıyla aynıdır.
ig3,ig4 Darbeleri
νy
Ortalama değeri ;
Vmax νx Yük gerilimi
νL Vort 2V max
Vort = cos α ‘dır.
θ = ωt
ω
π
Ancak devredeki iki tristörün gerilim
Yük akımı
iL düşümleri dahil edilmemiştir ve yük
akımının sürekli olduğu kabul
i1,i2
edilmiştir.
Tristör akımları
i3,i4
iS
Besleme akımı
iS = i1 - i4
Vmax = PFV
νT1
Tristör gerilimi
Vmax = PRV
Şekil 2.8 Tam kontrollü köprü devresi

2.5.3 Yarı Kontrollü :
Şekil 2.10 (a)’daki yarı kontrollü bağlantıda görüldüğü gibi, iki tristör ve iki diyot
kullanarak ortalama DC gerilimi kontrol etmek mümkündür. Şekildeki tam dalga bağlantısı
aslında iki yarım dalga devresinin eklenmesinden oluşmuştur. Yüke giren akım tristörlerden
geçerken dönüş yolu da diyotlarla sağlanmaktadır. Önceki konuda olduğu gibi bir N (besleme
nötrü) noktası tanımlayarak ve yük uçlarının bu noktaya olan potansiyel değişimlerini
inceleyerek dalga şekillerini elde edebiliriz.
νT1 i1 ig1 i3 ig3 iL

T1 T3 iD
ν1 Yük
Yük νL
Ν νx νy iS
ν2 ig4 ig2 Komütasyon
R+jXL
D4 D2 Diyodu
i4 i2
(a)
Dalga şekillerinden de görüldüğü
ν1 ν2 Yük tepesinin N'e gibi yük gerilimi asla negatif
1/2 Vmax göre potansiyeli
νL
olmaz. Gecikme açısı α = 180 0
Yük tabanının N'e
α α
göre potansiyeli olunca ortalama gerilim sıfıra
ig1,ig2 düşer. Komütasyon diyodu hem
Tetikleme
ig3,ig4 Darbeleri yük geriliminin negatif olmasını
Vmax νx νy Yük gerilimi önler, hem de endüktif olma
νL Vort
durumu için yük akımını üzerine
θ = ωt
ω
alır. Şebeke geriliminin sıfırdan
Yük akımı
iL geçtiği ve T1 iletimde olduğu bir
durumda dönüş akımı D2
i1,i2
üzerinden şebekeye dönmektedir.
i3,i4 T3 tristörü α kadar
Komütasyon tetiklenmeyeceğinden bu süre

Diyodu Akımı
iD
zarfında yükün endüktif akımı T1
iS ve D4 üzerinden akmak isteyecek
A.C. Besleme
akımı
ve D2 akımını D4 ’e devredecektir
(b)
Aynı zamanda komütasyon
Şekil 2.10 Yarı kontrollü tek fazlı köprü
diyodu da yük akımını üzerine
alacağından T1 tristörü sönecektir.

Tam kontrollünün aksine yarı kontrollü bağlantısında komütasyon diyodu sebebiyle AC
akımda sıfır seviyeye düşme gözlenecektir. Yük geriliminin ortalama değeri ;
π
1 Vmax
Vort = sin θdθ = (1 + cos α ) olur.
π α∫
V
π
max
Yarı kontrollü devre, tam kontrollüye göre daha ucuzdur, ancak AC besleme akımı daha çok
harmonik içerir. Ayrıca yarı kontrollüde ortalama gerilim negatif değer alamaz.
2.6 Üç Faz Yarım Dalga (Tek Yollu) Devre :

Üç faz yarım dalga bağlantısı çok fazlı doğrultucu devrelerinin temel elemanıdır.
Ancak, besleme trafosunun sekonderinin zig-zag bağlanmasını gerektirdiğinden kullanım
alanı sınırlıdır. Anlatım kolaylığı bakımından burada yıldız bağlı olduğu kabul edilecektir.
Çok fazlı bağlantılarıyla DC dalga şeklindeki dalgalanmalar daha azdır. Ayrıca
endüktansı büyük güçlü yükler beslenebilir. Yük akımı dalgalanmanın azlığı nedeniyle sürekli
ve sabit değerli kabul edilebilir.
Yıldız Bağlı
Sekonder
Şekil 2.12’de her faz bir diyot aracılığıyla yüke
i1 i2 i3
νD1 D1 D2 D3 bağlanmıştır. Yük çıkışı ise sekonder sargının nört
IL
V1
V2
ucuyla irtibatlandırılmıştır. Herhangi bir anda
Yük VL sadece bir diyot iletimdedir. Şekil 2.12 (b)’deki
V3
dalga şekillerinden de anlaşılabileceği gibi, V1
gerilimi diğer sargı gerilimlerine göre daha büyük
(a) iken D1 iletimdedir. V2 gerilimi V1 ’den büyük olur
Yük gerilimi
Vmax ν1 ν2 ν3
Vort
olmaz D1 diyodu akımını D2 ’ye devreder. DC
νL
θ = ωt
ω
gerilimin ani değeri Vmax ile 1/2 Vmax arasında
Yük akımı değişirken 1 periyotta 3 dalgalanma görülür. Yani

iL
bu devre üç darbeli karaktere sahiptir.
iL
i1 Ortalama Gerilim :
i2 Diyot 5π / 6
1 3 3
Akımları
Vort = ∫ Vmax sin θdθ = Vmax ’dır.
i3 2π / 3 π / 6 2π
Diyot Gerilimi Yük akımı sabit kabul edilirse, her bir diyot bir
νD1 νD1 = ν1 − νL
periyodun üçte birinde iletimde olacağından RMS
3 Vmax
değeri I RMS = I L / 3 olur. Diyotların maruz
(b)
Şekil 2.12 3~lı Yarım Dalga Devresi kalacağı gerilim 3Vmax ’dır.

Yani fazlar arası gerilim kadardır. Aynı devrede diyot yerine tristör kullanılarak tam kontrollü
bağlantı elde edebiliriz. α tetikleme açısı 120 0 farkla her faz tristörüne uygulanarak Vort
ayarlanabilir. α = 0 için Vort en yüksek değerindedir.(diyot durumu) α’nın başlangıcı iki faz
i1 ig1 i2 ig2 i3 ig3
νT1 geriliminin kesiştiği noktadadır. (faz
T1 T2 T3
iL
geriliminin 0’dan geçişi değil) Bu
V1
V2
Yük VL
bağlantı sebebiyle gerilim dalgalanması
N
artmıştır (yine de 3 darbelidir) Ancak
V3
akım şekilleri aynı kalmıştır, sadece α

kadar ötelenmişlerdir. Şekil 2.14 (c) ve
(a)
(d)’deki dalga şekilleri incelenirse ;

Vmax ν1 α ν2 α ν3
α
νL
Vort
α > 30 0 ’den itibaren negatif ani
Vort
θ = ωt
ω νL değerler aldığı görülür.
Gerilim ortalama değeri :
ig1
ig2 ( 5π / 6 ) +α
(c)
1 3 3
Vort = ∫ Vα sin θdθ = Vmax cos α
2π / 3 2π
ig3 max
π
( / 6)+
iL
α olup tetikleme açısı α’nın cosinüsüne
i1 iL
νL Vort bağlıdır. α = 90 0 ’de ortalama değer

i2
i3 sıfır olur. Sıfıra yaklaştıkça DC gerilim
(d)
dalgalanması artacağından yük
νT1
akımının sürekliliği kabulü azalacaktır.
3 Vmax
(b)
Şekil 2.14 3~lı Yarım Dalga Kontrollü Devre
2.7 Altı Fazlı Yarım Dalga (Tek Yollu) Devre :

Bu devre 3~lı yarım dalga bağlantısının bir uzantısıdır. Her bir tristör bir periyodun
altıda biri iletimdedir. Diyot durumunda dalga şekli faz gerilimlerinin tepesi olup 6 darbelidir.
Tristör bağlanırsa α gecikme açısına bağlı olarak ortalama gerilim :
( 2π / 3) +α
1 3
Vort = ∫ V sin θdθ = Vmax cos α ’dır.
2π / 6 π
max
π
( / 3) +α

i1 Tristör geriliminin dalga şeklinden
νT1
T1 T2 T3 T4 T5 T6
iL VPRV , VPPV ’nin 2Vmax olduğu görülür.
Yarı iletken eleman sadece 1/6
ν2
ν1 ν3 periyot iletimde olabileceğinden
Yük νL
verimsiz kullanılmış olur ve
ν4
N ν6
ν5 I RMS = I L / 6 ’dır. ( I L sabit) Şekil
2.15’deki basit yıldız bağlantı AC
(a)
primer sargıda büyük 3. harmonik
ν1 ν2 ν3 ν4 ν5 ν6
α
Yük gerilimi
oluşturacağından bunun yerine şekil
Vmax
Vort 2.16’daki “fark bağlantısı” ya da
νL
θ = ωt
ω şekil 2.17’deki “çift-yıldız bağlantısı”
kullanılır.
i1 iL 6
Tristör akımı
ν T1
Tristör gerilimi 5
1
νT1 = ν1 − νL
N
2Vmax
4
(b) 2
Şekil 2.15 6 Faz Yarım Dalga Devresi
3
Şekil 2.16 6 Faz Fork Bağlantısı
i2 i4 i6 i5 i1 i3
D2 D4 D6 D5 D1 D3 iL
ν6
νR ν5 ν1
ib iL / 2 Yük νL
iy ia iL / 2
ν4 ν2
Trafo Primeri ν3
Sekonder Sekonder
Đnterfaz trafosu
(Reaktör)
(a)
Şekil 2.17 Çift - Yıldız 6 Faz Yarım Dalga Devresi
Çift yıldız bağlantısı : Đki bağımsız 3 fazlı yarım dalga devresinin 6 darbeli çıkış vermek üzere
paralel çalışmasından ibarettir. Her bir yıldız grubu birbirine 180 0 faz farkıyla beslenir. Eğer
yıldız noktalı interfaz trafosu yerine doğrudan irtibatlandırılsaydı, basit 6~ yıldız bağlantı
yapılmış olurdu. Đnterfaz trafosu aslında bir reaktördür ve yük akımının dönüşü reaktörün orta
ucuna yapılmaktadır.
Sağ el yıldız
Şekil 2.17(b)’deki dalga şekilleri
3~ çıkış incelendiğinde her bir yıldız grubuna ait 2
Vmax ν1 ν2 ν3 ν4 ν5 ν6 Sol el yıldız
3~ çıkış adet 3-darbeli dalga şekli görülür. Reaktör ;
νL bu iki yıldız grubun, yıldız noktaları
Yük Gerilimi
arasındaki gerilim farkı nedeniyle aynı anda
iletimde olmasını sağlar ve yük geriliminin
Yük Akımı
iL
değişimi bu iki grup dalga şekillerinin orta
iL /2 yollarını takip eder. Böylece yük geriliminin

i1
iL /2 ulaşabileceği max ani değer sekonder sargı
i2
3
i3 Diyot max değerinden küçük olur : ( )Vmax
2
Akımları
i4 Diyot kullanılma durumu için ortalama
i5 gerilim sadece bir yıldız grubun dalga
i6 şeklinden veya doğrudan yük gerilimi dalga
ia şeklinden elde edilebilir :

ia = (i1 - i4) *
Dönüştürme Oranı 3 3
Vort = Vmax Đki grupta birbirinden
ib ib = (i3 - i6) * 2π
Dönüştürme Oranı
bağımsız olduğundan her bir diyot 1/3
iy periyot iletimde kalır ve 1/2 yük akımı taşır.

Bu devrenin AC besleme akımı sinüsoidale
AC Besleme Akımı
iy = ia - ib daha yakındır. Şekil 2.17 (b)’deki reaktör
Vmax/2 gerilimi VR , iki yıldız grubu gerilimleri
Reaktör
νR Gerilimi arasındaki farktır. Yaklaşık üçgen şekli
vardır ve max değeri, faz gerilimi max
değerinin yarısına eşittir. Reaktör uçlarında
Şekil 2.17 (b) Dalga Şekilleri
gerilim indüklenebilmesi için bir mıknatıslama akımına ihtiyaç vardır. Bu da yük akımıdır.
Yük akımı değeri bu mıknatıslama akımı değerinden az ise aralarında gerilim
indüklenmeyeceğinden reaktör yok gibidir, yani iki yıldız noktası birleşmiş gibidir. Devre
yıldız bağlı 6~lı devreye dönüşmüş olur. Bunu önlemek için doğrultucu uçlarına küçük
değerli daimi bir yük bağlı bulundurulur. Reaktörün görevini yerine getirmediği durumda
devre 6~lı devre gibi davrandığından diyotlar 2Vmax ’a dayanacak şekilde seçilir.
α α Diyot yerine tristör kullanılırsa tam

Yük gerilimi
ν L 3~lı çıkış
kontrollü çift-yıldız devresi elde edilir.
3~lı çıkış Şekil 2.19(a)’da α açısının küçük olması
(Diğer Yıldız)
hali için dalga şekilleri görülmektedir.
(a) Yük gerilimi yine iki yıldız grup

α = 90 gerilimleri arasında orta yolu takip
Vmax
ederken, gerilim ortalama değeri yük
Yük gerilimi
ν L akımının sürekli olması durumu için cosα
ile orantılı olacaktır. α = 90 0 olduğunda
(b) Vort = 0 ’dır ve yük gerilimi dalga şekli
Vmax
2.19 (b)’deki gibidir. Bu durumda interfaz
ν R trafosunun gerilim değişimi kareye
time benzer. Reaktördeki akı değişimi bu

gerilim değişiminin altında kalan alanla
(c)
orantılıdır. Bu alan diyot devresindeki
üçgene göre 3 kat fazla olduğundan akı
Şekil 2.19 Kontrollü Çift Yıldız Devre
değişimi 3 kat fazla olacaktır. Bu nedenle
tam kontrollü devrede kullanılacak interfaz trafosu fiziksel olarak 3 kat büyük olacaktır.
2.8 3 Faz Köprü (Çift-Yollu) Devresi :
3 faz köprü (tam dalga) devresi şekil

2.20’de görülmektedir. Yük bir adet 3~lı
3~lı yarım dalga bağlantısıyla beslenirken
Besleme Yük
dönüş yine diğer bir 3~lı yarım dalga
bağlantısıyla sağlanmaktadır. Nötr
bağlantısına gerek yoktur. Aslında şekil
2.21’deki bağlantı daha uygundur.
Şekil 2.20 3~ Tam Dalga Devresi
ic i1 i3 i5 Şekil 2.21 (b)’deki dalga şekilleri
VD1 D1 D3 D5 iL
νc νa incelenirse; yük geriliminin, yükün
i'b ia
N
iy i'a Yük ν üst noktası ile alt noktasının yıldız
νb ib
Trafo Primeri
D4 D6 D2 noktasına potansiyelleri arasındaki
i4 i6 i2
(a)
fark olduğu görülür. Maksimum
Vfaz (max) νa νb νc Yük tepesinin N'ye değeri, fazlar arası (hat) geriliminin
göre potansiyeli
νL max değerine eşittir. Devre 6
Yük tabanının N'ye
θ = ωt
ω göre potansiyeli
darbelidir. V HAT = 3V FAZ
Vhat (max) Vort Şekil 2.21 (a)’daki trafonun sekonderi
νL Yük Gerilimi
yıldız bağlıdır, ancak üçgen bağlama
θ = ωt
ω
iL Yük Akımı da yapılabilir. Yıldız-Üçgen trafo
i1 iL
kullanmanın sebebi 3. harmoniği
i2
azaltmaktır. Yük geriliminin ortalama
i3
Diyot Akımları değeri :
i4
3 3 3
Vort = 2 VFAZ (max) = V HAT (max)
i5
i6 2π π
ia Aynı anda iki diyot iletimdedir, ancak
ia = i1 - i4
bunların gerilim düşümü ihmal
AC Besleme
ib
ib = i3 - i6 Akımları
(Sekonder)
edilmiştir. Diyotlar 1/3 periyot (1200 )
ic
ic = i5 - i2
boyunca yük akımının tamamını
iletirler. AC besleme akımı simetrik
olmasına rağmen basamaklı yapıdadır.
iy
iy = (ia - ib)*
Dönüştürme Oranı Ancak, dalga şekli 1~lı köprü
devresine göre daha sinüsoidaldir.
νD1 Diyot yerine 6 adet tristör
νD1 = νa - Yük tepesinin N'ye
potansiyeli
kullanılarak 3~lı köprü devresi tam
Vhat (max)
(b)
kontrollü yapılabilir. Dolayısıyla
ortalama gerilim α’ya bağlı olarak
Şekil 2.21 Üç Faz Köprü Devresi ayarlanabilir. Bu devre şekil 2.22’de
görülmektedir. Dalga şekilleri küçük bir α değeri için çizilmiştir.
i1 ig1 i3 ig3 i5 ig5 Şekil 2.22’de küçük bir α gecikme
T1 T3 T5 iL
νc νa açısının uygulandığı tam kontrollü
ia
Yük νL 3~lı köprü devresi görülmektedir.
νb ig4 ig6 ig2
T4 T6 T2 6 darbeli yük gerilimi dalga şeklini
i4 i6 i2
(a) oluşturmak için iki 3 darbeli
νa νb νc α νa νb νc
Vfaz (max) bağlantı bir araya getirilmiştir.
νL νL
Akım dalga şekilleri diyot çalışma
θ = ωt
ω θ = ωt
ω
durumuna benzer; ancak, α açısı
α
Vhat (max)
Vort kadar geciktirilmişlerdir. Bu köprü
νL devresinde diğer devrelerde
νa - νb νb - νc νc - νa
ig1 νa - νc νb - νa νc - νb rastlanmayan bir problem söz
ig2 Vhat (max)
konusudur. Devrenin ilk
ig3 νL Vort
çalıştırılması sırasında iki tane
i1
i4 tristör aynı anda iletimde olması

ia gerekeceğinden iki tetikleme bir
tristöre yapıldıktan bir müddet
(b) (c)
sonra şekil 2.22 (b)’de görüldüğü
Şekil 2.22 Tam kontrollü 3~ lı köprü devresi
gibi diğer tristör iletime alınırken bu tristöre yine tetikleme uygulanması zorunluluğu vardır.
Bu sebeple başlangıçta her bir tristöre iki kez (fakat belirli aralıklarla) tetikleme uygulanır.
Çalışma düzene kavuşunca bu uygulamaya gerek kalmaz, ancak devam edilmesi de sakınca
oluşturmaz.
Tetikleme gecikmesi artarsa (şekil 2.22 (c)) 3 darbeli iki dalga şekli çizerek yük
geriliminin dalga şekli değişimini anlamak güçleşir. Bu sebeple faz geriliminin farkından
oluşan 6 hat gerilimleri ile dalga şekli elde edilebilir. Yük geriliminin ortalama değeri :
3
Vort = V HAT (max) cos α ’dır. (Đki adet seri tristör gerilim düşümü ihmal edilirse) 6 tristör yerine
π
3 tristör ve 3 diyot kullanılarak ve 3~lı yarım dalga bağlantısı yaparak yük gerilimi kontrol
edilebilir. 1~lı yarım dalga bağlantısında olduğu gibi komütasyon diyodu kullanılarak şekil
2.23 (a)’daki devre edilir. Gerilim dalga şekilleri incelendiğinde; iki adet 3 darbeli dalganın
üstte olanı küçük tetikleme darbesi gecikmeli olduğu, diğerinin ise diyot durumu dalga şekli
olduğu gözlenir. Aradaki fark yük gerilimi V2 ’yi verir. Bu durumda dalga şekli 3 darbeli olup
tam kontrollüye göre daha fazla harmonik içerir.
i1
T1 T3 T5 iD iL Akım dalga şekilleri
νc νa
ia incelendiğinde ise T1 tristörü
Yük νL
νb Komütasyon akımının gerilimine göre
D4 D6 D2 Diyodu
i4 geciktirilmiş, ancak devreyi
(a)
tamamlayan D4 diyodunun
νa νb νc α akımının ise gerilimi ile aynı

Vfaz (max)
fazda olduğu görülür. Bu
νL θ = ωt
ω nedenle i a şebeke akımında
νL
simetrisizlik oluşacaktır. Bu da
α α
Vhat (max) Vort çift harmoniklerin oluşması
νL νL
Vort demektir. Tetikleme açısını 90 0
den büyük olduğu durumlarda
iL i1
i1
üst dalga formu alt dalga
i4
i4 formuna göre daha negatif olur.
ia Bu durumda yük gerilimi dalga
ia
iL
şekli değeri sıfır olan bölgeler
iD
içerir. Sıfır bölgelerde yük
(b) (c)
akımı komütasyon diyodu
Şekil 2.23 3~ lı yarı kontrollü köprü devresi
üzerine alır.
α = 180 0 için yük gerilimi ortalama değeri sıfırdır. Yük geriliminin ortalama değeri:
3 3 3
Vort = V FAZ (max) (1 + cos α ) = V HAT (max) (cos α ) ’dır. Tam kontrollü devreyle
2π 2π
karşılaştırıldığında ; Yarı kontrollü devresi daha ucuz, başlangıç çalıştırma problemleri
olmayan, fakat yük gerilimi ve besleme akımında daha çok harmonik oluşturan bir devredir.
2.9 12 Darbe Devreleri :
11
1 (a)
9
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Zaman
7 3
5
Sekonderler
10
8 12
Yük
Primer
2
(a) 6
(b)
4
Đnterfaz Trafoları (reaktörler)
Yük Şekil 2.24 12 darbeli dalga şekilleri
Primer
Şekil 2.24’de görüldüğü gibi

(b) darbe sayısı arttıkça DC gerilimi
iL / 2 iL
ideal sabit değere yaklaşmakta,
şebeke akımı da sinüsoidale
yaklaşmaktadır. Şekil 2.25’de 3
Yük
iL / 2
yaygın 12-darbeli bağlantı
görülmektedir. Şekil 2.25 (a)’da
Đnterfaz
Trafosu
(c)
çift-yıldız yarım dalga bağlantısı
Şekil 2.25 Tipik 12 darbe bağlantıları vardır. Yıldız grupları 30 0 faz
(a) Yarım Dalga (b) Köprü (seri) (c) Köprü (paralel)
farkına sahiptir. Dört diyot aynı
anda iletimdedir. Şekil 2.25 (b) ve (c)’de tam dalga bağlantıları 2 adet 3~lı köprü devresinin
çıkışlarının seri veya paralel balanmasından elde edilmiştir. Bu iki bağlantıda da trafo biri
üçgen diğeri yıldız bağlı olmak üzere iki adet sekonder sargısına sahiptir. Bu sebeple iki
köprü devresini besleyen gerilimler arasında 30 0 faz farkı vardır. Şekil 2.25(b)’deki bağlantı
yüksek gerilim eldesi için kullanılır. Diyot seçimi bulunduğu köprü devresinin değeri dikkate
alınarak yapılır. Yüksek akım gerektiren uygulamalarda şekil 2.25(c) tercih edilebilir. Bu 12
darbeli bağlantıda olduğu gibi 3 faz blokları kullanılarak daha yüksek darbeli bağlantılar
yapılabilir. Şekil 2.25’deki devrelerde tristör veya tristör-diyot kombinasyonları kullanılarak
tam veya kısmi kontrollü devreler oluşturulabilir.
2.10 Besleme Trafosunun Boyutlandırılması :
Doğrultucu devrelerinin besleme trafoları nonsinüsoidal akım taşırlar ve sekonder
sargıları trafo çekirdeğinin farklı ayarlarına bağlanabilir. Bu nedenle trafo
boyutlandırılmasında bu faktörler dikkate alınmalıdır. Trafo sargılarının boyutlandırılması :
Sargı sayısı, RMS gerilim değeri ve RMS akım değerinin çarpımıyla belirlenir. Primer
sayısının boyutları sekonder sargıdan farklı olabilir ; Özellikle yarım dalga devrelerinde, akım
dalga şeklinin daha iyi olması ve farklı ayaklarla irtibatlı sargılardan oluşmuş fazların olması
sebebiyle böyledir. Fork bağlantısında sekonder sargı primer sargıdan daha büyük boyutludur.
Đki faz, interkonnekte yıldız veya çift-yıldız sekonder sargılarında olduğu gibi ; Đki
veya daha fazla sekonder sargının bir tek primer sargıyla irtibatlı olduğu trafolarda; sargı
dizaynında, sargılar arası ortalama mesafenin aynı olması sağlanmalıdır. Sekonderler bu
sebeple bölümlendirilir ve aynı boşluğu verecek şekilde karşılıklı irtibatlandırılırlar. Böylece
primer ve sekonder sargılar arasında kaçak akı aynı olur. Her bir sekonder sayısı primerle aynı
uzunlukta olmalıdır, böylece magneto motor kuvvet dengesi sağlanır. Aksi takdirde aşırı
mekanik zorlamalar söz konusu olur.
2.11 ÖZET :
Bu bölümde birkaç doğrultucu devresi anlatılmıştır. Böylelikle verilen bir uygulamada
doğru seçimi yapabilmek için değişik devreler üzerine karşılaştırma yapma imkanı
sağlanmıştır.
Bir düşük gerilimli yük için (mesela 100V), gerilim değerleri diyot ve tristör etiket
değeri açısından önemli bir gerilim stresi oluşturmayacaktır. Ancak bu gerilim seviyesinde;
yarım dalga bağlantısındaki bir diyot gerilim düşümü ile tam dalga bağlantısındaki iki diyot
gerilim düşümü önemli olacaktır. Ayrıca yarım dalga bağlantısında daha az güç kaybı söz
konusudur.
Bir yüksek gerilimli yük için (mesela 2kV) köprü devresi tercih edilmelidir. Çünkü
yarım dalga devresinde diyot ya da tristör etiket değeri daha büyük seçilecektir. Yüksek
gerilim seviyesinde köprü devresinin iki diyot gerilim düşümü önemsiz kalacaktır.
Orta gerilim seviyesinde karmaşık trafo dizaynları kullanarak maliyet düşüncesiyle
yarım dalga bağlantısı düşünülebilir.
1~lı devreler için düşük güç uygulamaları söz konusudur. (15kW) Çünkü beslemeden
çekilecek akımın gürültü oranı sınırlandırılır. Ek olarak daha büyük yüklerin üç fazda
beslenmesi için sebepler vardır.
Ortalama gerilimin ters çevrilmesi istenen yerlerde tam kontrollü bağlantısı
kullanılmalıdır. Bu gerekmiyorsa yarı kontrollü kullanmak daha ucuzdur, ancak akım ve
gerilim dalga şekillerindeki büyük gürültüler sebebiyle kullanımlarında teknik sınırlamalar
getirilmiştir.
BÖLÜM 3 – KONVERTER ÇALIŞMA
2. Bölümde AC beslemesinin empedansı ihmal edilerek genel doğrultucu devrelerinin

temel karakteristikleri incelenmiştir. Bu bölümde ise besleme empedansının tesiri,
beslemeden çekilen akım ve güç faktörü ve ters yönde güç akışı da ele alınacaktır. Aslında
anlatılan devrelerin bazıları hem redresör hem de inverter olarak çalışabiliyordu. Dolayısıyla
devreler için “konverter” terimini kullanmak daha doğrudur.
3.1 Overlap (Çakışma – Üst Üste Gelme)
2. Bölümde bir diyottan (ya da tristör) diğerine akım transferinin (komütasyon) bir
anda gerçekleştiği kabul edilmiştir. Pratikte ; besleme kaynağının direnç ve entüktansının
dahil edilmesiyle akımın bir elemandan diğerine transferi belirli bir zaman alır. Transfer eden
elemanın akımı exponansiyel olarak azalırken , diğerininki de aynı oranda artar.
i1 i2 i3
D1 D2 D3
AC beslemenin endüktif reaktansı, direncinden
L IL
çok büyüktür. Bu sebeple direnci ihmal
V2
V1 edilebilir. Bu reaktansın büyük bir kısmını
Yük VL
L trafonun kapak reaktansı oluşturur. AC devresi
V3
şekil 3.1’deki gibi bir kaynak ve seri bağlı bir
L
reaktansla temsil edilebilir. Akım
(a)
komütasyonunu izah için şekil 3.1’deki 3~lı
γ V1 γ V2 γ V3 yarım dalga bağlantısı kullanılmıştır. Benzer
Vmax
VL
şekilde bu anlatım diğer devrelere
ωt uygulanabilir.
Şekil 3.1 (b)’de dalga şekilleri görülmektedir.
Overlap Periyodu Komütasyon süresince (γ) hem akımı devreden
IL
hem de devralan diyot iletimdedir. (γ)’ya
komütasyon açısı veya overlap açısı denir.
i1
i2
Şekil 3.1 – 3 ~lı yarım dalga doğrultucuda
i3 overlap
(b)

Komütasyon süresince yük akımı iletimdeki iki diyodun akımları toplamına eşittir.
(Yük endüktif ve yük akımı sabit kabulü ile) bu anda yük gerilimi iletimde olan fazların
gerilimleri ortalamasına eşittir. Overlap’ın (komütasyonun) tesiri ile ortalama değerde düşme
olur.
IL
i1 i2
D1 D2 Şekil 3.2’de görüldüğü gibi, komütasyon
L
süresince iletimde olan D 1 ve D 2
i diyotları aracılığıyla bir i akımının

V2
V1 aktığı düşünülebilir. Diyot gerilim
düşümleri ihmal edilirse ;
L di di
D1 den D2 ye V 2 - V1 = L +L olur.
V1 akım komütasyonu başlangıcı dt dt
V2 Bu gerilim farkı hat gerilimine eşit
V1 - V2
olduğundan max değeri 3 V max olup
eşitlik :
0 zaman (t)
3Vmax
di = sin ωtdt haline gelir.
2L
Şekil 3.2 Overlap süresince şartlar
Đki tarafın integre edilmesinden ;
3Vmax  − cos ωt  3Vmax
i=   + C ve t = 0’da i = 0’dan C = böylece ;
2L  ω  (2ωL)
3Vmax
i= (1 − cos ωt ) komütasyon bitiminde i = I L ve ωt = γ ayrıca ω L = X (kaynak
2ωL
reaktansı) olup ;
3Vmax 2I X
IL = (1 − cos γ ) ya da cos γ = 1 − L bulunur.
2X 3Vmax
Komütasyon süresince 3~lı grubun iki fazı aslında fazlar arası kısa devreye maruz kalmıştır.
Gerilimin ortalama değerini hesaplamak için şekil 3.1 (b)’deki dalga şekilleri
incelenerek, dalganın γ süresince ve sonrasında oluşan iki parça altındaki alanlar
kullanılabilir.
1  5π / 6 γ π 
Vort =  ∫ Vmax sin θdθ + ∫ Vmsx sin cos φdφ 
2π / 3  (π / 6) +γ 0 6 
3 3Vmax
Vort = (1 + cos γ ) elde edilir.
4π

Overlap ihmal edilirse (γ = 0), V ort ⇒ önceki bölüm 3~lı yarım dalga devresinin aynı
di
değerinde olur. Aynı formül L = V ve I L formülü kullanılarak da bulunabilir.
dt
Kontrollü 3-darbeli durum için (tristör kullanılarak) overlap’in etkisi şekil 3.3’de görüldüğü
gibidir. Bu durumda :
3Vmax sin (ωt + α )
α γ
V 2 - V1 =
ν max
V1 V2 V3
3Vmax sin (ωt + α ) = 2 L

Akımdaki değişikliğe di
ν L
neden olan gerilim farkı
dt
θ = ωt
ω
i=
3Vmax
[cos α − cos(ωt + α )]
2ωL
i = I L ve ωt = γ ⇒
IL
i1
IL =
3Vmax
[cos α − cos(γ + α )]
Şekil 3.3 Kontrollü 3 Darbeli Doğrultucuda Overlap 2ωL
Kontrolsüz durumla (α = 0) karşılaştırıldığında γ daha kısadır ve komütasyon süresince akım

lineer değişir. Ortalama gerilim ise ;
1  5π / 6 π 
[cos α + cos(α + γ )]
α +γ 3 3Vmax
Vort =  ∫ Vmax sin θdθ + ∫ Vmsx sin cos φdφ  =
2π / 3  (π / 6) +α +γ α 6  4π
Değişik darbe sayılarına sahip doğrultucu devrelerine ait dalga şekilleri overlap dahil
edildiğinde şekil 3.4’deki gibi olur.
Komütasyon diyodunun kullanıldığı şekil
γ
α γ 3.5’deki devre için overlap şartları incelenirse :
IL
L
(a) (b) Yük
i
γ α γ ν
Şekil 3.5 Komütasyon diyotlu devre ve overlap
Besleme gerilimi şekilde görülen yönde ters

(c) (d)
çevrildiğinde bir i akımı komütasyon diyodu
Şekil 3.4 Overlaplı dalga şekilleri
a) 2 Darbeli kontrolsüz c) 6 Darbeli kontrolsüz aracılığıyla akacaktır. i = I L olunca komütasyon
b) Kontrollü 2 Darbeli d) Kontrollü 6 Darbeli
sona erer.
I L ’nin sabit kaldığı kabulü ile yük komütasyon şartlarını etkilemeyecektir. Böylece :

V V
= Vmax sin ωt , ve i = 0 (t = 0)’da ⇒ i = max (1 − cos ωt ) ⇒ I L = max (1 − cos γ )
di
V =L
dt ωL ωL
Burada diyot gerilim düşümleri ihmal edilmiştir. (Köprü devreleri için dikkate alınmalıdır.)
Şekil 3.5’deki komütasyon diyodunun iletim
IL
periyodunun bitmesini mütaakip diğer tristör
tetiklenecek ve yük akımı yine besleme
L üzerinden geçecektir. Akımın tristöre transferi
Yük
i esnasında (Şekil 3.6) yine bir overlap süresi
olacak ve bu esnada yük gerilimi efektif
ν
manada sıfır olacaktır. Bu sefer şebeke gerilimi
yüke pozitif uygulandığından (tetikleme
anında) daha kısa bir sürede overlap
Şekil 3.5 Yük Akımı komütasyon
diyodundan tristöre aktarılırken (komütasyon) sona erecektir. Şebeke reaktansı
çok büyükse overlap süresi bir sonrakine kadar uzayabilir, mesela 6-darbeli devre için 60 o ’yi
aşabilir. Devre bağlantılarına göre bu durum dikkate alınmalıdır. Uygulamada böyle bir olay
az görülür. (Mesela DC motora düşük gerilimle yol verme esnasında)
3.2 Güç Faktörü :
Alternatif akımla beslenen bir yükün güç faktörü PF = Ortalama Güç / V rms I rms olarak
tanımlanır. Eğer akım sinüsoidal ise güç faktörü bu durumda akım ile gerilim arasındaki faz
farkının cosinüsüne eşit olur. Bu sebeple PF = cosφ tarifi yanlıştır. 2.Bölümdeki kontrollü
doğrultucuların dalga şekilleri incelenirse ; tetikleme gecikmesinin faz gerilimine nazaran
besleme akımında gecikmeye sebep olduğu görülür. Akım harmonikleri de içerdiğinden
R.M.S değeri temel bileşenin R.M.S değerinden daha büyük olur. Bu sebeple cosφ ile
hesaplanan değer gerçek güç faktörü değerinden düşük olur.
Normalde besleme gerilimi sinüsoidal kabul edilebilir. Dolayısıyla harmonik akımlar
güç kaybına neden olmaz diyebiliriz. Bu durumda ; P = V1rms I 1rms cos φ1 burada “1” indisi
I 1rms
temel bileşeni ifade eder. Sinüsoidal besleme gerilimi için güç faktörü PF = cos φ1 ‘dir.
I rms
I 1rms
‘ye giriş bozulma faktörü ; cos φ1 ’e giriş deplasman (yer değiştirme) faktörü denir. Yük
I rms
akımının sürekli olduğu tam kontrollü bağlantıların da φ1 gecikme açısı α ’ya eşittir. Diyot
durumundaki akımla gerilimin aynı fazda olduğu durumda bile besleme akımında harmonik
bileşenler varsa güç faktörü 1’den daima düşük kalır.
3.3 Đnverter Çalışma :

Đnverter çalışmayı izah için herhangi bir tam kontrollü devre kullanılabilir. Ancak
burada 3-darbeli devre kullanılacaktır. Akım’ın sabit olduğu kabulü ile tetikleme açısını
küçük bir değerden 180 o ’ye kadar değiştirirsek şekil 3.7 b-f elde edilir.
Tetikleme açısı 90 o ’ye kadar doğrultucu çalışma olur. 90 o ’de ortalama değer sıfırdır.
90 o ’den sonra ortalama
T1 T2 T3
iL gerilim negatif olup, dalga
V1
V2 şekilleri doğrultucuya
VL benzemekle beraber terstir.
Şekil 3.7 a’daki bağlantıda
V3
kullanılan DC makine ;
konverter doğrultucu olarak
(a)
çalışırken, motor çalışmadadır.
α α
ν 1 ν
2 ν
3 Yük gerilimi VL ters
Vort
Vort döndüğünde DC makine
ν
L νL
generatör olarak çalışır. Bu

durumda konverter inverter
(b) (c)
modunda çalışmaktadır. Akım
90
ο
α
yönü ters yöne
ν L νL
geçemeyeceğinden ve makine
Vort
dönüş yönü aynı kalırsa,
Vort
generatörün gerilim
(d) β (e)
üretebilmesi için alan sargı
α α
bağlantıları ters çevrilmelidir.
ν L
Bu çalışmada akım fazlardan
akarken gerilim ters yönde
Vort Tristör komütasyonu
için mevcut gerilim olduğundan üretilen gücün de
β
γ δ
(g) generatörden AC sisteme geri
(f)
beslenmesi söz konusudur.

Şekil 3.7 (a) 3 darbeli bağlantı ve DC makina (yük) (b) Doğrultucu çalışma (küçük α) (c)
Doğrultucu çalışma (Bir miktar gerilim ani değeri negatif) (d) α = 90 Vort = 0 (e) Đnverter Tristörlerde komütasyon
çalışma (Vort = negatif) (f) Đnverter çalışma ( β--> 0 limitine yaklaşırken) (g) Đnverter
çalışma (overlap etkisi dahil edilmiş)
olabilmesi için, konverter güçlü
bir AC senkron şabekeye bağlı olmalıdır. Şebekeye geri verilin enerji, bağlı bulunan diğer
yüklerce tüketilir. Akımın T 1 tristöründen T 2 ’ye transferinde komütasyonun olabilmesi için
2. faz geriliminin 1. faz geriliminden daha büyük olması gerekir. (V 2 ,V 1 den daha az negatif)

α = 180 o olduğunda V 2 = V 1 olacağından komütasyon gerçekleşemez. Dolayısıyla α = 180 o
limittir. Đnverter moda tetiklemenin yeri 180 o ’den ne kadar önce olduğuyla ölçülür.(öncelik
açısı – advance angle) ve şekil 3.7 e-f ‘de görüldüğü gibi β ile gösterilir. Bu durumda β’nın α
cinsinden ifadesi β = 180 o - α ‘dır. Bu formül darbe sayısı ne olursa olsun değişmez.
Şekil 3.7 (g)’de overlap görülmektedir. Eğer iletimde olan fazların gerilimleri birbirine
eşit olmadan önce komütasyon tamamlanmazsa yük (generatör) akımı sönmesi gereken
tristörde kalacağından akımın diğer tristöre transferi mümkün olmaz. Bu sebeple overlap açısı
γ , tetikleme öncelik açısı β’dan az olmalıdır. Pratikte β açısı 0’a düşürülemez. Şekil 3.7
(g)’de gösterilen δ açısı ; δ = β – γ’ya eşit olup sönüme giden tristörün komütasyon sonrası
bloke durumunu kazanabilmesi için mevcut bulunan zamanı gösterir. δ açısına toparlanma
açısı (recovery ya da extinction açısı) denir. Ve 5 o ‘den az değildir.
Tristör tetiklenme devreleri komütasyonunun tam olarak yapılabilmesini sağlamak için
tetikleme darbesini yeterince önce başlatmalıdır.
Đnverter çalışmayı daha detaylı inceleyebilmek için şekil 3-8’deki devre kullanılabilir.
Generatör (DC makine) AC sistemi başlayan güç kaynağı olarak düşünülürse, gerilim
referansını doğrultucuda olduğuna benzer şekilde ters çevirerek çizebiliriz. Şekil 3.7 (a) ile
karşılaştırılırsa şekil 3.8 (a)’daki DC makinenin armatür sargıları ters çevrilmiştir. Verilen bir
gerilim dönüş yönü fırçalarda değişmeyip ; makine, motor veya generatör olarak çalışsa da
fırçalarda sadece akım yönü değişir.
Şekilde ayrıca AC kaynak gerilim
i1 i2 i3 yönleri yıldız noktasına doğru
ig1 ig2 ig3
T1 T2 T3 yönlendirilerek AC sistemin gücü çektiği
V1
imajı verilmiştir.
V2
Şekil 3.8 (b) ‘deki generatör dalga
şekli 3.7 (g)’dekinin inversi olmuştur.
iL Dolayısıyla şekil 3.8 (b)’deki β değeri ok
V3
VL yönünde arttırılacaktır. (α gösteriminin
tersine) Generatör ortalama gerilimi dalga
Generatör
(a) şeklinde hesaplanırsa :
1  ( 5π / 6)− β − β +γ π 
Vort =  ∫ V sin θ d θ + ∫ Vmsx sin cos φdφ 
2π / 3 
max
π − β + γ − β
( / 6 ) 6 
Vort =
3 3Vmax
[cos β + cos(β − γ )]
4π

γ
Vmax ν 1 β ν 2 ν
3
Generatör Gerilimi
VL
θ = ωt
ω
ig1
ig2
α
ig3
iL Generatör Akımı
i1
i2 Tristör Akımları
i3
Tristör Gerilimi
VT1 = VL - V1
VT1
δ
T (b)
ristör gerilim düşümü dahil edilirse generatör gerilimi ortalama değerden (V ort ) bir tristör
gerilim düşümü kadar fazla olacaktır. Generatör akımının sabit kaldığı kabulü ile tristör
akımları şekildeki gibidir. Akımlar gerilimlerine göre ileri olduklarından güç AC sistemine
akmaktadır ve AC sistem ileri güç faktörüne sahiptir. Tristör gerilimi dalga şekli incelenirse,
gerilim δ kadar ters uygulandığı görülür. Bu süre zarfında tristör yeniden bloke durumunu
kazanır.

3.4 Regülasyon :
Regülasyon terimi bir donanımın yüklü haldeki karakteristiklerini tanımlamada
kullanılır. Doğrultucu durumu için regülasyon; açık devre veya yüksüz duruma göre, yükün
ortalama gerilimindeki düşmeyi ifade eder.
Çıkış gerilimindeki düşüşe karşılık gelen üç ana sebep vardır ;
1- Diyot ve/veya tristörlerde gerilim düşümü
2- AC besleme kaynağı ve iletkenlerinin direnci
3- AC besleme kaynağı endüktansı
Bu üç gerilim düşümü şekil 3.9’da görülen dirençlerle temsil edilebilir.
R1 R2 R3 IL
Burada V 0 ; açık devre gerilimi, ve
V L mevcut yük gerilimidir. I L ’nin

V0 Yük
VL
sırf sabit DC olduğu kabulüyle,
herhangi bir gerilim düşümü
dirençlerle temsil edilebilir. Bu
Şekil 3.9 Yüklü bir doğrultucu eşdeğer devresi gerilim düşümlerinden ilk ikisi çoğu
durum için sabit kabul edilebilir. Üçüncüsü olan kaynak endüktansının gerilim düşümü etkisi
ise overlap konusunda izah edilmişti. Şekil 3.1 kullanılarak hesaplanan ortalama gerilim
 π α  5π α 
hesabında integral limitleri ;  +  ’dan  +  ’ya kadar olup, ortalama gerilim
 6ω ω   6ω ω 
3 3Vmax 3ω
Vort = cos α − LI L idi. Görüldüğü gibi doğrultucu devresi ister kontrollü, ister
2π 2π
 3ωL 
kontrolsüz olsun her durumda   I L kadar bir gerilim düşümü mevcuttur. Bu gerilim
 2π 
3ωL
düşümü şekil 3.9’da değerli bir dirençle temsil edilebilir.Diğer dirençlerin aksine
2π
(R1 , R2 ) bu direnç (R3 ) güç kaybı oluşturmaz, sadece overlap’in tesirini izah için
konulmuştur.
Overlap’in sebep olduğu gerilim düşümü; eğer overlap’in süresi bir sonraki
komütasyona kadar sürerse, çok büyük değerlere ulaşabilir. Normal durumdaki overlap model
durumu olarak adlandırılırken üç elemanın maruz kaldığı uzun süreli overlap’a ise mode 2
durumu denir. Đnverter çalışmada, overlap sebebiyle gerilim düşümü yukarıdakine benzer
şekilde hesaplanabilir ;

1  (5π / 6ω ) − β
Vmax sin ωtdt + LI L 
2π / 3ω  ∫(π / 6ω )− β
Vort =

3 3Vmax 3ωL
Vort = cos β + I L ’dir
2π 2π
3.5 P-Darbeli Konverter Đçin Eşitlikler :
Vmax γ
P – Darbeli kontrollü bir
α
doğrultucunun overlap açısı
Vmax cos π
p
γ’nın da dahil edilmesiyle
elde edilecek ortalama
gerilim ifadesi şekil 3.10
0 θ = ωt
ω 0 α φ = ωt
ω
α+γ kullanılarak çıkarılabilir.
π π
p p
π α+γ π α
p p
Şekil 3.10 P - darbeli doğrultucunun genel dalga formları
1  (π / p ) +α α +γ π 
θ θ φ φ
2π / p  ∫−(π / p )+α +γ ∫α
Vort =  V max cos d + V max cos cos d 
p 
pVmax  π   π  π π 
Vort = sin  + α  − sin − + (α + γ ) + cos sin (α + γ ) − cos sin α 
2π  p   p  p p 
 π
 sin [cos α + cos(α + γ )] (eleman gerilim düşümleri ihmal)
pVmax
Vort =
2π  p
α = T1 − β ve ortalama gerilimin pozitif olduğu düşüncesiyle inverter çalışmada ise :

π
sin [cos β + cos(β − γ )] ‘dır. P-Darbeli doğrultucu ; I L yük akımını beslerken
pVmax
Vort =
2π p
besleme komütasyon reaktansı X (Ω/faz) sebebiyle meydana gelen gerilim düşümü şekil 3.10
kullanılarak çıkarılabilir. Zamanı baz alarak ve overlap sebebiyle kaybolan alanı LI L olarak :
1  (π / pω ) + (α / ω ) V cos ωtdt − LI  = pVmax sin π cos α − pX I

2π / pω  ∫−(π / pω ) + (α / ω )
Vort = L
 π 2π
max L
p
 pX 
Bu denklem; açık devre ortalama gerilimi V0 cos α - gerilim düşümü   I L ’yi temsil
 2π 
eden şekil 3.11’deki devreyi tarif etmektedir. (Elemanların ve gerçek dirençlerin gerilim
düşümleri ihmal)

π
pX / 2π
Overlap açısı γ ; yük akımı I L , besleme
V0 cos α Yük gerilimi Vmax ve komütasyon reaktansı X

Vort
arasındaki ilişki herhangi bir α gecikme açısı
için P- Darbeli doğrultucuda
π
Şekil 3.11 Yüklü doğrultucu eşdeğer devresi
XI L = Vmax sin [cos α − cos(α + γ )] ’dır.
p
3.6 Darbe Genişlik Modülatörü (P.W.M) Konverterleri ile Güç Faktörü Kontrolü :
Şimdiye kadar anlatılan kontrollü doğrultucular ; AC beslemeden tabii komütasyona
ve faz açısı tetikleme gecikmesi kontrolüne dayalı klasik tristör kullanan devrelerdi. Bu
devrelerde AC besleme akımı hem gerilime göre geri, hem de harmonikler içeriyordu. Akımın
nonsinüsoidal yapısı ve düşük güç faktörü elektrik üretim ve dağıtım kuruluşlarının güç
sistemine çeşitli problemler oluşturur.
Đster doğrultucu, isterse
i1 i3 inverter çalışsın ;
ν T1 ν T3
kontrollü bir doğrultucu,
X T1 D1 T3 D3 güç faktörü = 1 ve
iS Yük veya
sinüsoidal’e yakın akım
ν
Kaynak
ν S R C VL
çekiyorsa idealdir. Böyle
bir konverter hızlı
ν
T4 ν T2
T4 D4 T2 D2 anahtarlama elemanları
i4 i2 ve P.W.M’e dayalı
(a)
kontrol stratejisi
IS VS kullanılarak
VR
δ gerçekleştirilebilir.
XIS XIS Eleman olarak güç
δ transistorü, IGBT veya
VR
IS VS GTO kullanılabilir.
(b) (c)
Temel devre bağlantısı
Şekil 3.12 Bir fazlı köprü, Gerilim kaynaklı PWM konverter (a) Devre (b) Fazör
Diyagramı (Doğrultucu) (c) Fazör Diyagramı (inverter) şekil 3.12’de
görülmektedir. Voltaj
kaynaklı tabiri kullanılan büyük değerlikli kondansatör sebebiyledir.
Kondansatör ; kısa süreli gerilim dalgalanmalarını önleyerek, sabit bir DC gerilim sağlar.
Anahtarlama elemanına paralel ters yönde geçiren diyot bağlanmıştır. Şekil 3.12 (b) ve (c) AC
devre fazör diyagramlarını göstermektedir. (PF=1 için) Dikkat edilirse VR > VS ‘dir. Đnverter
çalışmada yük yerine D.C. kaynak bulunmalıdır.
Şekil 3.12 (a)’da görülen endüktans üzerindeki güç akışı fazör diyagramından, güç = VS I S ve
VS V R
VR sin δ = XI S kullanılarak güç = sin δ olarak bulunur. ( δ ⇒ deplasman veya yük
X
açısı) Eğer V R ;VS ’den geri ise güç akışı AC beslemeden konvertere doğrudur. V R , VS ’den
ileri ise tersi durum söz konusudur. Şekil 3.12 (b) ve (c) ; güç faktörünün bir olması hali için
geçerlidir; geri veya ileri güç faktörü, δ
VL ν R
sabit tutulurken gerilimin genliğini

νR ' nin temel bileşeni
iS ν S
değiştirmekle elde edilebilir.
Şekil 3.13’de, P.W.M konverterin
çalışma prensibi görülmektedir.
VL (Doğrultucu çalışma) Şekil 3.12 (a) ve
δ δ
(b)’ye bakılırsa; transistörlere “ON” ve
Đletimdeki 4 4 1 1 1 1 1 1 1 1 2 3 2 3 2 3 3 4
Kollar 3 2 3 2 3 2 3 2 2 3 4 4 4 4 4 4 4 2 “OFF” sinyallaerini gönderecek kontrol
T4 T4 D1 D1 D1 D1 D1 D1 T1 T1 T2 D3 T2 D3 T2 D3 T3 T4
Đletimdeki
Elemanlar
T3 D2 T3 D2 T3 D2 T3 D2 T2 D3 D4 D4 D4 D4 D4 D4 T4 D2
mekanizması VS ’yi referans alır, ancak
T1
"ON"
T2 VR ’nin temel bileşeni ve VS arasındaki
Sinyali T3
T4 ilişkiyi doğru sağlayabilmek için δ

kadar faz gecikmesi söz konusudur.
i1
Devredeki kapasitör yeterince büyük
i2 olduğundan DC yük gerilimi olan VL
sabit kabul edilebilir. Elemanların
i3
devreye alınıp çıkarılmaları VR ’nin ani
i4 değerinin ± VL veya 0 olduğu anlarda
νT1
olur. VS ile VR arasındaki gerilim farkı
ν T2
di
ani değer olarak L ’ye karşılık gelir.
ν T3 dt
ν T4
( L ⇒ şebekenin endüktansı)
Şekil 3.13 PWM konverter dalga şekilleri (Doğrultucu Modu)
transistörlerin anahtarlama zamanları AC dalganın bir modülatör üçgen dalga ile
karşılaştırılması ile elde edilir. Şekil 3.12 (a)’da görülen P.W.M konverterinin kontrolünde; 1
ve 4 gibi seri çift olarak adlandırılan kollardan sadece birisi “ON” konumundadır. (diğer seri
çift 2 ve 3 kolu) Hangi kolun devrede olduğuna bağlı olarak akım ya AC beslemeden
kapasitöre akar; ya da konvertere göre AC girişi, kısa devre durumdadır. Şekil 3.13’deki dalga
formları 2 ve 3 kolları arasındaki anahtarlamayla elde edilmiştir. Transistör bazına
uygulanacak akım (IGBT’ye gerilim) Eğer ana devredeki akım yönü uygunsa transistörü
iletime geçirir, yoksa transistöre bağlı diyottan akım geçer. Akım taşıyan bir transistör
söndürüldüğünde, akım, seri durumdaki iki koldan diğer yarısındaki diyoda aktarılır. (Eğer
T1 ( T2 ) söndürülmüşse akım D4 ( D3 ) diyoduna transfer olur.) Seri koldaki iki transistör ( T1 ve
T4 veya T2 ile T3 ) asla aynı anda iletimde olmamalıdır, yoksa DC yük uçlarındaki kapasitör
kısa devre edilmiş olur.
Şekil 3.13 incelendiğinde, AC besleme akımının sinüsoidale yakın ve besleme gerilimi
ile aynı fazda olduğu görülür. Pratikte; elemanların anahtarlanmaları çok daha fazladır. Her
yarı periyotta daha fazla “ON-OFF” periyotları bulunmasıyla AC dalga formu neredeyse tam
sinüsoidal olur, çok küçük bir harmonik frekans salınımı vardır. Tipik olarak modülasyon
frekansı birkaç kHz’dir. (3 kHz ⇒ 50 Hz’de 60 basamak)
Đnverter çalışma modunda; (güç akışı DC taraftan AC tarafa) transistörlerin
tetiklenmesi, besleme gerilimi VS ’den δ kadar ileride referans alınacak kadar zaman sonra
olmalıdır. Bu durumdaki VR ’nin temel bileşeni VS ’den δ kadar önce gelir. (Şekil 3.14) Dikkat
edilirse ; AC besleme akımı i S , inverter modunda güç akışı ters yöne çevrildiğinden
doğrultucu duruma göre 180 o faz farkı vardır.

Şekil 3.12’deki PWM konverterin ana kullanım alanı değişken hızlı AC motorlardır.
Güç faktörünün 1 olması için konverter AC gerilimi VR ’nin AC besleme geriliminden daha
büyük olması gerektiği gerçeği doğrultucu olarak DC yük geriliminin kontrolünü sınırlar.
(Düşük değerli DC yük gerilimine izin verilmez.)
ν R
ν R ' nin temel bileşeni Doğrultucu çalışmayı başlatma
VL
ν S
iS
durumunda, bütün transistörler “OFF”
durumunda ise, kapasitör AC geriliminin
tepe değerine kadar dolacaktır.
Şekil 3.12’deki PWM konverter,
doğrultucu olarak pek kararlı (stabil)
δ
değildir. Yeni sabit δ açısıyla çalışırken
Đletimdeki 1 1 1 1 1 1 1 1 2 3 3 2 3 2 3 2 1 1
Kol 3 2 2 3 2 3 2 3 4 4 4 4 4 4 4 4 3 2
ekstradan bir yük akımı (güç) talebi
D1 D1 T1 T1 T1 T1 T1 T1 T2 D3 T3 D2 T3 D2 T3 D2 D1 D1
Đletken
Elemanlar
olursa, bu kapasitör gerilimini düşürür.
T3 D2 T2 D3 T2 D3 T2 D3 D4 D4 T4 T4 T4 T4 T4 T4 T3 D2
T1 (Böylece VR ’yi de) δ’nın verilen bir

"ON" T2
Sinyali
T3 değeri için bu AC güçte azalma manasına
T4
gelir. Kontrol sistemi, AC giriş gücüne
Şekil 3.14 Đnverter modda PWM konverter dalga şekilleri
karşılık DC yük akışını dengelemek için
δ’yı ayarlamalıdır. Đnverter çalışma için PWM konverter kararlıdır. Akımdaki bir artış VR ve
kapasitör gerilimini arttırır. (Ve dolayısıyla AC gücü) Yine de kontrol sistemi optimum
çalışma şartlarını devam ettirmek için δ’yı ayarlamalıdır. (Ani değişimleri engellemek için)
Birim güç faktörü ile (PF = 1) sinüsoidale yakın akım çeken ve DC yük gerilimi
kontrol edilebilen alternatif bir PWM doğrultucu şekil 3.15’de görülmektedir. Akım kaynaklı
bu konverterde büyük değerlikli bir LD endüktansı yükle seri bağlanmıştır. Bu endüktör kısa
süreli periyotlarla yük akımını sabit tutmaktadır. Devrede eleman olarak GTO kullanılmıştır.
Ancak transistör kullanılacaksa devrede seri bir diyot, ters yönde gerilime maruz kalmayı
önlemek için bulunmalıdır. Seçilen GTO tristörler ters yönde uygulanacak gerilime
dayanabilecek tipte olmalıdır. Aksi takdirde seri diyot kullanılabilir.
LD
Şekil 3.15’de görülen devrenin kontrolü
PWM ile yapılmaktadır. Elemanların
iS LS
T1 T3 anahtarlanabilmesi için bir L-C filtre
iR
devresi AC girişe bağlanmıştır. Bu filtrenin
ν
Yük
S C
rezonans frekansı PWM konverterin
T4 T2 modülasyon frekansının çok çok altında

olması gerekir. Diyelim ki, T1 ve T2
Şekil 3.15 1~lı köprü akım kaynaklı PWM konverter
iletimde; Eğer dalga şeklinde bir sıfır
periyodu oluşturmak istiyorsak T1 ’i söndürmeli ve T3 ’ü iletime almalıyız. GTO’nun kapısına
akım uygulayarak T1 ’i söndürürüz. Böylece akımı sıfıra düşürürken DC hat endüktöründe
di
L sebebiyle gerilim endüklenecektir. Bu gerilim T3 ’ün iletime alınmasını mümkün hale
dt
getirir. Böylece yük akımı T2 ve T3 kolu aracılığıyla akmaya başlar. AC besleme akımı ise
kapasitör üzerinden akar. Sıfır periyodunun bitiminde PWM, T1 GTO tristörünü tekrar iletime
alır, böylece AC besleme gerilimi tekrar doğrultucuya uygulanmış olur.
Şekil 3.15’deki PWM konverterin çalışmasını özetleyecek olursak yarı iletken eleman
olarak diyot kullanılsaydı, AC besleme akımı kare dalga şeklinde olacaktı. PWM ve GTO
kullanılmasıyla AC akım i R , sinüsoidal ama harmonik içeren bir akım olmuştur. LC
filtresinin kullanılmasıyla bu harmonikler süzülerek AC şebekeden çekilen akımın sinüsoidale
çok yakın olması sağlanmıştır. PWM dalgasının (üçgen dalga) modülasyon endeksinin
kontrolü ile, DC yükün akım ve gerilimi kontrol edilebilir. Normal faz açısı gecikmesi
kullanılabilir. Ayrıca bölüm3.3’deki hususlar dahilinde PWM kullanılarak Đnverter çalışma
elde edilebilir. Bu durumda güç akışı DC taraftan AC tarafadır. (DC kaynak kullanılmalıdır)
PWM kontrollü konverterler mevzusu teoride kabul edilebilir, ancak pratikte stabilite,
arıza ve geçici hal şartlarıyla ilgili problemler meydana gelmektedir. Burada sadece 1 nolu
köprü devresi için PWM anlatılmıştır ama büyük güç isteyen uygulamalarda 3~lı köprü
devresi kullanılmalıdır. 3~lı köprü devresinde PWM, 1~lı devrenin bir uzantısıdır.
Bölüm 4 : DC HAT KOMÜTASYONU
Doğrultucu elemanların bir AC beslemeyle irtibatlı olduğu önceki iki bölümde,
elemanlar AC peryot içerisinde akımın sıfıra düştüğü anlarda tabii olarak sönüyorlardı. DC
beslemeli çoğu uygulamalarda da yarı iletken elemanlar bulunabilir. DC kaynakla beslenen
yüklerin anahtarlanmasıyla yük gücü kontrol edilebilir. Bütün devreler DC Kıyıcı denir.
Kıyıcının temel yapısı Şekil 4.1 de görülmektedir. Gerilim ve akım anahtarlama frekansına
bağlı olarak güç transistorü, güç MOSFET ’i GTO veya IGBT kullanılabilir.
Yük endüktif ise, sönüm sonrası yük akımının devam edebilmesi için uçlarına diyot
bağlanır. Yük uçlarındaki
or or or
gerilimin ortalama değeri,
on/off periyodu
E değiştirilerek ayarlanabilir.
Eleman olarak güç
E
transistoru kullanılması
VL VL
durumunda, kollektör-
Yük
Zaman t emiter gerilimi baz akımının

On Off
değiştirilmesiyle
Şekil 4.1 DC Kıyıcı ayarlanabilir (böylece yük
gerilimi de ayarlanmış olur). Ancak bu uygulama küçük güç seviyesinde yapılabilir. Yük
akımı 100A için transistör uçlarında 200V gerilim düşümü demek, transistor de 20kW güç
kaybı demektir. Bu kayıp transistor ün yanmasına yol açmasa bile en azından parasal kayıp
demektir.
Eski temel devrelerin çoğu anahtarlama elemanı olarak tristör içeriyordu. Bu

tristörlerin söndürülebilmesi için harici bir devre bulunuyordu. Bu devre anot akımını sıfıra
düşürerek ve tristörün bloke durumunu kazanabilmesi için yeterli bir zaman ters gerilim
uygulanmasını sağlayarak tristörü söndürüyordu. Bu bölümde bu temel söndürme devrelerinin
genel prensipleri anlatılacaktır. Devrelerle alakalı formüller bölüm sonunun da izah
edilecektir.

4.1 PARALEL KAPASĐTANS
Şekil 4.2 ‘deki tristör

C iletime alınırsa akım
VT
iT Zaman E/R olur. Tirstörü

E
S
söndürmek için
R şekildeki doldurulmuş
bir Kapasitör S
anahtarı kapatılarak
Şekil 4.2 Paralel Kapasitörle Sönüm
ters yönde gerilim
uygulanır. Böylece tristör akımı azalarak negatif bölgeye geçer ve tristör yüklerinin bloke
durumu kazandıracak şekilde yerleşmelerini sağlar. Bir müddet sonra tristör uçlarındaki
gerilim kapasitörün dolmasıyla pozitif olarak E seviyesine ulaşır. Bu devredeki kapasitör
değeri tristörün bloke durumunu kazanmasını sağlayabilecek değerde olmalıdır. Şekil 4.2
‘deki devreyi pratikte kullanabilmek için S anahtarı elektronik bir anahtarla değiştirilmeli ve
devre, yeniden sönümü sağlayabilecek şekilde kapasitörü doldurabilmelidir. Böyle bir devre
Şekil 4.3’de görülmektedir.
ig2 Yarım Periyot
E Kosinüs Dalgası
ic T1 1
Osilasyon fre.=
VT1 VC 2 (LC)
C VC
ig1 -E
Exponansiyel Artış
ig2 -t/RC
iT1 2E e
T2 iC R
E iT2
VT2 iT2
L
ig1
iR 2E/R
iD D E/R
Yük Akımı
R Yük iD
Şekil 4.3 (a) Paralel Kapasitans Kömütasyon Devreli iT1

Kıyıcı Devresi
Đdeal tristörler ve kayıpsız elemanlar kabulü ile VT1
Sönüm Z.
dalga şekilleri (b)’de görülmektedir. T1, ana VT2

Maksimum dv/dt
yük tristördür. T2 ise T1 ‘in sönümü için

ON OFF
gerekli kapasitörü devreye almak için yedek
T
tristördür. L endüktansı, C kapasitörü
ig2
uçlarındaki polaritenin doğru yönde olmasını Batarya
bağlandı
Şekil 4.3 (b) Paralel Kapasitans Kömütasyon Devreli

sağlamak içindir. Kıyıcı Devresi

Başlangıçta tristörler sönümde oldukları için batarya bağlansa bile akım akmaz.
Öncelikle T2’nin tetiklenerek C kapasitörnün dolması sağlanır. Bu durumda Şekil 4.4 (a) daki
bağlantı gerçekleşmiş olur. Kapasitör, akımı ekspnonansiyel olarak azalan bir dalga şekliyle
dolar. (Başlangıç değeri E/R dir) Bir müddet sonra kapasitör E batarya gerilim seviyesine
kadar dolar. (T2’ nin tutuma akımının altına inmesiyle akım söneceğinden tam E ye kadar
dolamaz)
T1 tetiklenirse yük, bataryaya bağlanmış olur. (Şekil 4.4 (b)) Aynı zamanda L endüktansı ile
C kapasitansı arasında yarım peryot sürecek bir osilasyon başlar. ( Diyot ters yönde akım
akışını engelleyeceğinden). Böylece kapasitör uçlarındaki polarite değişerek şekil 4.4(a) daki
durumu alır. T2 tetiklenirse, C nin T1 üzerinden boşalmasıyla T1 söndürülür. böylece Şekil
4.4(a) da T2 tristör ve yük üzerinden geçen akımın başlangıç değeri 2E/R olur.
C T1 C T1
E E L
T2
R R
(a) (b)
Şekil 4.4 Şekil 4.3 için eşdeğer devreler
Şekil 4.3 teki devrenin çalışmasını özetleyecek olursak: T1 tetiklenirse yük bataryaya
bağlanmış olur. T2’nin tetiklenmesi T1’i söndürerek yükü bataryadan ayırır. Bu devrenin
dezavantajı, kapasitörün yük aracılığıyla doldurulmasıdır. Pratikte D diyodu yerine tristör
kullanılabilir. Eğer diyot kullanılırsa T2 söndükten sonra diyot ve kapasitör aracılığıyla
endüktansın neden olacağı ikincil bir osilasyon söz konusu olabilir. Böylece kapasitör bir
miktar boşalır. Tristör kullanımı bunu önleyecektir.

Şekil 4.5 teki devre endüktör kullanılma
T1 T2
gerekliliğini ortadan kaldırır. T1’in
tetiklenmesi hem yükü bataryaya bağlar, hem
de C kapasitörünün R2 üzerinden kolmasına
E imkân verir. T2’nin tetiklenmesiyle
C
kondansatör gerilimi T1’e uygulanmış olur
Yük R1 R2 ve T2 söner. T2, R2 üzerinden akım
akacağından iletimde kalır ve R1 aracılığıyla
C kapasitörünü ters yönde doldurur.
T1 tetiklenirse R1 yükü bataryaya bağlanmış
Şekil 4.5 Basit paralel kapasitörlü kıyıcı
olur, aynı zamanda C kondansatörü T2 yi
söndürür. Bu basit devrenin dezavantajı ise R2 direncinde meydana gelen kayıptır. R2 büyük
seçilerek bu kayıp azaltılabilir, ancak bu kondansatörün dolma süresini artırarak yükün
anahtarlama frekansını sınırlar.
T2 iC
T1
C VC
E
E
C L
T3
Yük
Şekil 4.7 LC devresi bataryaya

Şekil 4.6 Değişik bir paralel kapasitans
seri bağlı
komütasyon devresi
Şekil 4.6 da kapasitörün yük üzerinden doldurulmasını önleyen bir devre

görülmektedir. devrede T1 in tetiklenmesi, bataryayı yüke bağlar. Aynı zamanda veya bir
müddet sonra T3 tetiklenirse LC devresinde meydana gelen osilasyonla C kapasitörü 2E
gerilimine kadar dolar. Bu olayı anlamak için Şekil 4.7 deki devreye bakılabilir. Devrede
osilasyon frekansı kayıplar ihmal edilirse 1/2Π LC ‘dir. Eğer kayıplar varsa C kapasitörü
sönümlü bir osilasyonla sonuçta E gerilimine ulaşacaktır. T3 tristörü ters yönde akım
akmasını önleyeceğinden sadece yarım periyotluk bir osilasyon olur ve kapasitör uçlarında
yaklaşık 2E kadar gerilim bulunur.

Şekil 4.6 da kapasitör doluyken T2 tetiklenirse bu, T1’i söndürür. sönüm esnasında C
kondansatörü T2 aracılığıyla yük üzerinden ters polariteli olarak E kadar dolar. Bir sonraki T1
ve T3 ün tetiklenmesiyle de kondansatör osilasyonla diğer yönde 2E’nin de üzerinde dolmuş
olur. Bu devrenin avantajı, kondansatörün batarya geriliminden daha büyük bir değerle
komütasyonu gerçekleştirmesidir. Dezavantajı ise T2 ve T3 yanlışlıkla birlikte tetiklenirse
batarya uçları kısa devre edilmiş olur.
Şimdiye kadar anlatılan bu devreleri seçerken Kriter: yükün tipi, anahtarlama frekansı,
elemanların büyüklükleri , kayıplar ve maliyet göz önüne alınmalıdır.

4.2 REZONANSLA SÖNÜM
Kondansatör-Bobin kombinasyonu kendinden osilasyona girme özelliği, yedek veya

ikinci bir tristör gerektirmeden, iletime girdikten belli bir zaman sonra yük tristörünü
söndürmede kullanılabilir.
Şekil 4.8 (a) da görülen seri rezonans devresi, tristör akımının ters yönde çevrilmesini
ve sönümün gerçekleşebilmesini sağlamak için eksik sönümlü tasarlanmalıdır. Şekil 4.8 (b) de
dalga şekilleri görülmektedir.
Batarya bağlandıktan sonra ilk tetikleme darbesi
iT
uygulanınca LC osilasyonu başlar tristör akım yönü
ig VT
ters dönemeyeceği için osilasyon yarım periyot
VI
E devam eder ve tristör söner. osilasyon sonunda
Yük kapasitör uçlarında yaklaşık 2E kadar gerilim
R
VC VL
bulunduğundan tristöre ters kutuplanmayla E kadar
gerilim uygulanmış olur. Bu andan itibaren
(a)
kondansatör yük üzerinden boşalmaya
ig
Osilasyon dalga şekli
>E başlar. Gerilimi E’nin altına düşünce
Eksponansiyel
azalma tristör uçlarında yeniden pozitif
E
kutuplama olur. Devrede tristör
VC=VL iletimde kalma süresi osilasyon
frekansı belirler. Kesim süresi ise yüke
iT
bağlıdır. Ancak kondansatörün gerilim
E değeri, E’nin altına düşecek kadar bir
Sönüm
zamanı süre için kesimde kalmalıdır. Aksi
VT takdirde bir sonraki tristör
dv/dt
tetiklemesinde osilasyon
yapılamayabilir. Tristörden geçen
VI akım incelenecek olursa ikinci
Zaman(t)
tetiklenmede geçen akımın

birincisinden az olduğu görülür.
ilk tetikleme darbesi
Bunun nedeni kondansatörün uçlarında
(b)
zaten belirli bir gerilim seviyesi
bulunmuş olmasıdır.

Şekil 4.9 da ise paralel rezonansla sönüm sağlayan devre görülmektedir.
iC
iT ig
C VC
E/R
VT
ig
L iC
E
iT
R VL
VC
E/R
Şekil 4.9 Paralel rezonansla sönüm
iL,VL
iT = iL - iC
Batarya bağlandığı zaman devredeki

iT
kondansatör E seviyesine kadar dolar. bu
Sönüm
Zamanı
andan itibaren tristörün tetiklenmesiyle
VT
yüke gerilim uygulanmış olur, aynı
Batarya dV/dt
zamanda LC devresinde osilasyon başlar. bağlandı
(b)
Osilasyon akımının yük akımından (E/R)
büyük olması durumunda tristör akımı ters dönmeye çalışacaktır ve sonuçta sönecektir.
Osilasyon ilk yarı periyodunda tristör akımı artarken sonra azalmaya başlayacak ve ikinci
yarısının başlarında da sıfıra düşecektir. Şekil 4.9 (b) deki dalga şekilleri LCR seri devresinin
kritik sönümlü olduğu (R2= 4L/C) durumu için geçerlidir. Eğer R düşürülürse yük akımı
osilasyon akımından (LC) daha büyük olabilir. R arttırılırsa, bu da kapasitörün dolma süresini
arttırır. (Yani minumum sönüm süresi). Bu nedenle, bir devre sabit dirençli yükler için
kullanılabilir.

reaktör doyumda
ig
C
iC
L
E
VC
Şekil 4.10 Doyumlu reaktörlü paralel sönüm devresi iL,VL
Rezonans devresi, doymaya ulaşabilen bir

iT
reaktör kullanımıyla Şekil 4.10 daki gibi
geliştirilebilir. Bu reaktör demir nüveli
yüksek endüktanslı bir reaktördür. Ancak VT
doyma bölgesinde endüktansı düşüktür. ON OFF
Şekil 4.10 daki devrede tristör tetiklenirse Şekil 4.11 Doyumlu reaktörlü paralel sönüm devresi şekilleri
L büyük olduğu için doyma bölgesine geçene kadar yavaş bir osilasyon olur. Doyma
bölgesinde L azalacağından akım birden artar ve yarım periyot devam eder. Bu akım yük
akımıyla aynı yönde tristör den akar. osilasyon akımı doyma bölgesinden çıkınca yine az bir
akımla devam eder ve ters yönde akmaya başlar. Bu akım yine doyma bölgesine ulaşabilirse
tristörü söndürür. Bu devre ile yükün iletimde kalma süresi arttırılmış olur.
Eğer yük endüktifse yük uçlarına Şekil 4.12 de görüldüğü gibi diyot bağlanmalıdır.
Ayrıca LC osilasyon devresinin akımına yük üzerinden akmasını önlemek için LC uçlarına
diyot bağlanabilir.
C
C
T D2 L
L
E E
D2
D1
Yük
D1
Şekil 4.12 Paralel rezonanslı sönüm devresi Şekil 4.13 Yüksek endüktanslı yükler için
(diyotlar eklenmiş) rezonans devresi

Yükün endüktans değeri Şekil 4.13 deki rezonans endüktansından çok daha büyükse,
Şekil 4.13 devresini kullanmak diğer devreleri kullanmaktan daha avantajlıdır. Avantajı: L
endüktansının, tristörün akım artış hızını sınırlayabilmesidir. Ayrıca tristör sönüme giderken
akımı yavaş yavaş azalacaktır, böylece tristörde ters yönde yük birikmesi az olacaktır.
Devredeki D2 diyodu yük (motor) sebebiyle kapasitörün dolumunda problem oluşmasını
önlemektedir. kapasitörün yük aracılığıyla dolması ise besleme kaynağından aşırı gerilim
düşümü olmasını önleyecektir.

4.3 KUPLAJLI DEVRE
Yük akımını taşıyan tristör, kendisine seri bir endüktörle söndürülebilir. Bu endüktör
üzerinde DC besleme gerilimine ters ve ondan daha büyük değerli bir gerilim
oluşturulmalıdır. Bu gerilim tristör uçlarında ters kutuplanma meydana getirir ve yeterince
uzun olursa tristör söner.
Şekil 4.14 (a) ve (b) de dolu
Yük
D1 VL R L2 kondansatör geriliminin
Yük
iT1 endüktör aracılığıyla tristörü
D2
T1 VT1
E ig1 VT2 söndürmesine ait devreler
iT2
T2
görülmektedir. Şekil 4.14
ig2
L1
VC C
(a) da kaynak devreye
iL1
bağlanınca C kondansatörü,
(a) (b)
E'den büyük
L2 ve D2 üzerinden
VC yaklaşık 2E kadar dolar. T1 tetiklenirse; L1
aracılığıyla yük, kaynağa bağlanmış olur. T2
ig1 tetiklenince kondansatör gerilim L1 üzerinde
E/R
T1 tristörünü söndürür. L1, C rezonans
VL, iT1
devresi kondansatörü ters yönde doldurarak
ig2
T2 tristörünü söndürür. Bundan sonra
iT2
kondansatör, L2 ve D2 aracılığıyla yeniden
T1 tristörünü söndürecek şekilde doldurulur.
iL1 Bu devrede, L2 C devresinin rezonans
sönüm zamanı
frekansı, L1 C devresinden çok daha

VT1
düşüktür. Dolayısıyla C’nin L1 üzerinden
VT2
boşalması, L2 den bağımsızdır. L2, L1 den
daha büyük seçilmelidir. Eğer D2 yerine, T2
ON OFF söndükten sonra iletim giren bir tristör
Şekil 4.14 Harici darbeyle komütasyon bağlanırsa L2 daha küçük seçilebilir ve
a)Doğrudan bağlantı b) Karşılıklı kuplajlı
c) Dalga Şekilleri “OFF” süresi azaltılabilir. Şekil 4.14 (c)
dalga şekilleri görülmektedir. Yük akımı kare dalga biçimindedir. Şekil 4.14(a) daki devrede
kullanılan elemanların kayıpsız olduğu kabul edilirse her anahtarlamada bir kondansatör
uçlarındaki gerilim 2E kadar büyüyecektir. Bu durum Şekil 4.15 de görülmektedir.
L2, C devresindeki osilasyon -3E,+3E
4E
L2 şeklinde olacak ve sonuçta 4E
3E
değerine ulaşacaktır. Aslında kayıplar
E D2 E
bu değere kadar çıkılmasını önler. T2
3E uçlarına ters bağlanacak bir diyot ile
C 2E
-2E bir periyotluk bir salınım sağlanarak
da kapasitör gerilimi 2E ile
Şekil 4.15 - Şekil 4.14 (a)'da T1 'in ilk sönüşü sonrası şartlar
sınırlandırılabilir.
Şekil 4.16’da ise kuplajlı darbe devresi görülmektedir. Bu devrede yük kaynağa bağlandığı
anda kondansatör sönüm için
T1 C
T2
gerekli yönde dolar. T1 ‘in
iC
tetiklenmesiyle, yük akımının
D artışı L2 de gerilim endükleyecek

E E
L1 MdiL/dt bu da karşılıklı endüktansla L1’de
M
L2 L2diL/dt gerilim indükleyecektir. Bu
iL
gerilim, kondansatör üzerinden iç
Yük Yük
akımı geçirerek onu
Şekil 4.16 Kuolajlı darbe devresiyle komütasyon dolduracaktır. D diyodu da

kondansatörün deşarj olmasını önler. T2 tetiklendiğinde kondansatör, T1 ‘i söndürür ve ters
yönde dolar. T1 ‘in bir sonraki tetiklenişiyle L1, C ve D üzerinde meydana gelen osilasyon
kondansatörü dolduracak, bu gerilime Şekil 4.16 (b) de görüldüğü gibi m.diL/dt gerilimi de
katkıda bulunacaktır.
Şekil 4.16 daki kuplajlı darbe devresinin diğer iki devreye üstünlüğü yük üzerinden
kapasitörün dolması ve böylece sönüm için gerekli şartların garantilenmiş olmasıdır. Ayrıca
yük akımı ne kadar çok olursa kapasitörün dolumu da o kadar çok olacağından, tristör sönümü
için o kadar çok süre, kondansatör tarafından sağlanabilecektir.
4.4 BĐR BAŞKA YÜKÜ BESLEYEN TRĐSTÖR ARACILIĞIYLA KOMÜTASYON
Özellikle inverterlerde bulunan çoğu devreler, yük akımını, söndürülecek tristörden

uzaklaştırarak diğer yük akımı taşıyan tristör ya da diyoda transfer eden komütasyon tekniği
kullanırlar. Đki eşit yük arasında akımı transfer eden böyle bir devre Şekil 4.17’de
görülmektedir.
is T1 tetiklendiğinde bir yük kaynağa
iL1 iL2 bağlanırken aynı zamanda C kondansatör diğer
R
R yük ve T1 aracılığıyla dolar. T2 tetiklendiğinde
C ise C kondansatör T1 ‘i söndürür ve ters yönde
E
iT2
iT1 dolar. Bu anda T2 üzerinden diğer yük kaynağa
VC
T1
VT1 VT2
T2 bağlanmış olur. Bu devreden yola çıkılarak
ig1 ig2
Şekil 4.18 deki basit inverter devreyi
oluşturabilir.
(a)
VL
ig1 i1
Yük
ig2
E
i2
VC
VL
-E -t/RC
2E e
R
iC
2E/R Şekil 4.18 - Şekil 4.17 (a)'nın invertere dönüştürülmesi
E/R
iL1
3E/R Bu devrede eşit zaman aralıklarıyla iki
E/R
iT1 tristörün tetiklenmesi yük uçlarında AC

max di/dt
gerilim oluşturur. Tamamlayıcı bir
iL2 devre olan “McMurray-Bedford darbe
komütasyonlu köprü devresi” Şekil
4.19 da görülmektedir. eğer T1 ve T2
iT2
sönüm zamanı
iletimde ise yük kaynağa bağlı demektir
VT1
max dV/dt
veya T3 ve T4 iletimdeyse yük ters
VT2
yönde akımgeçecek şekilde kaynağa
bağlı demektir. Böylece yük uçlarında
is
AC gerilim elde edilebilir.
Zaman (t)
ON/OFF OFF/ON
ilk tetikleme
Batarya
bağlandı 1 Periyot
Şekil 4.17 Eşit iki yük arasında komütasyon
T1 T3
D1 C1 C3 D3
L1 Yük
E
L4
T4 T2 C2 D2
D4 C4
C1 = C2 = C3 = C4 = C L1 = L2 = L3 = L4 = L
Şekil 4.19 Tamamlayıcı darbe komütasyonlu köprü devresi (Mc-Murray - Bedford)
Şekil 4.19 daki komütasyonu

I
incelersek: T1 (ve T2) iletimde ve yük
T1
akımını taşırlarken T4 tetiklenirse yük akımı
I
E
L1=L T4’e transfer olarak T1 ‘i söndürecektir.
E
L4=L Diğer iki tristörde (T2 ve T3) bir değişiklik
C4 E E T4 T2 olmaksızın T1’in söndürülmesi, yükün
I
kaynaktan ayrılmasına neden olur. T4’le
(a)
aynı anda T3 tetiklenirse T1 ve T2 aynı anda
I
söner ve yük ters yönde kaynağa bağlanmış

E
C1 olur. Şekil 4.20’de komütasyon esnasındaki
E olaylar görülmektedir.
E
I/2 E=LdI/dt Şekil 4.20(a) da T4’ün tetiklenmesi
C4 E I T2 önce şartlar bulunmaktadır. C4, E ile
I
doludur. Endüktörde depolanan enerji
(b) 1/2LI2 dir. T4 tetiklenince Şekil 4.20 (b)
deki şartlar gerçekleşir. C4’ün gerilimi L4
E uçlarına uygulanır ve bu da L1 üzerinde E
gerilimi endükler. Bu sebeple T1 ters
E
i
L4 kutuplanarak söner. Şekil 4.20 (b) deki akım
D4
0 dağılışı T4’ün tetiklenmesinden sonra L1,
0
(c) L4 teki depolanan enerjinin değişmemesi
Şekil 4.20 Omik yük için sönüm şartları

sebebiyledir. L1 den akmakta olan I akımı
a) T4 tetiklenmeden önce b) T4 tetiklendikten hemen sonra
c) Kondansatör gerilimi ters olmaya başladıktan sonra L4 e transfer olur, böylece 1/2LI2 enerji
seviyesi korunmuş olur. Omik bir yük varsayımı ile yük akımı sıfıra düşerken, I akımı eşit
oranda C1 ve C4 üzerinden çekilir. C1 ve C4, L4 ile osilasyona girer. (f=1/2Π 2 LC ) C4’ün
gerilimi (1/2)E ye düşünce T1 pozitif kutuplanır, bu zamana kadar da T1 bloke olmuş olur.
Devrede diyotlar olmasaydı, osilasyon sebebiyle C1 uçlarındaki gerilim 2E nin üzerine
çıkacak ve sonuçta E seviyesine inecekti. D4 sebebiyle C4 uçlarındaki gerilim ters dönemez,
Şekil 4.20 (c) de görüldüğü gibi L4’ün
azalan akımı D4 diyodundan devresini
Yük
I I tamamlar. Böylece C1, E seviyesine
E L kadar dolar. T4’ün akımı ise D4 ve L4
C4 I I deki kayıplar sebebiyle sıfıra düşer.
E
T4 T2 Çoğu durumda yük endüktif olduğu için
(a) Yük yük akımı sürekli olacaktır. Ayrıca
I
yükün endüktansı, komütasyon
L
devresinin endüktansından çok daha
D4 i I büyüktür. Bu durumda T4
I+i T4 T2
tetiklendikten hemen sonra akım
(b)
değişikliği Şekil 4.21 (a) daki gibi olur.
Şekil 4.21 Endüktif yük için sönüm şartları
a) T4 tetiklendikten hemen sonra b) D4 diyodu iletimdeyken
C4’ün deşarj akımı iki kat artmıştır.

T1 T3
T1A D1
Yük
çünkü kondansatör hem yükün hem
E
C L
de T4’ün akımını sağlamaktadır.
T4
T4A D4 T2 Komütasyon periyodunca yük
akımının değişmediğini kabul
Şekil 4.22 Yedek tristörlerle darbe komütasyonu
edersek, D4 iletime geçince T4’ün
akımı azalır, yük akımı da T2 ve D4 üzerinden akar, ancak yük uçlarındaki gerilim sıfırdır. (
Şekil 4.21 (b) )
Yukarıdaki şekilde ise LC seri devresi ve yedek tristörlerde sönümü ve akım transferi
gerçekleştirilen devre görülüyor. T1 ile T2 veya T3 ile T4 iletime alınarak yük kaynağa
bağlanabilir.
Devrede T1 tristör söndürebilmek
iT1A iT1 iD1 için T1A’nın tetiklenmesi gerekir.
VT1
Komütasyon süresince dalga şekilleri Şekil
ig1A
Yük
iC IL 4.23 de görülmektedir.
E Devrede komütasyon üç aşamada
VC iD4
gerçekleşmektedir ve komütasyon
süresince yük akımı sabit kalmaktadır. T1A
tetiklenirse, Şekil 4.24 (a) da görüldüğü
gibi CL devresi T1 ile seri olur ve
IL kondansatör T1 üzerinden boşalır. t1
ig1A
anında kondansatör akımı IL ye eşit olur ve
T1 söner
VC
IL
iT1A , iC
(a) (b) (c)

iT1
Kondansatör akımı artmaya devam
iC - IL eder. IL den fazlası D1 diyodundan geçer
iD1
(Şekil 4.24(b) ) kondansatör gerilimi ters
IL - iC IL
iD4
çevrilince, akımı yük akımının altına
sönüm zamanı
düşer. D1’in akımı azalır ve D4 iletime
dV/dt
VT1 geçer. Böylece Şekil 4.24 (c) de olduğu
Zaman
ileri gerilim D'de ileri gerilim
düşümü düşümü gibi LC kaynak uçlarına bağlanmış olur.
Kondansatör, basit bir LC devresinden daha fazla bir gerilime ulaşır. Kondansatör akımı ters
dönmek isteyince T1A tristörü t3 anında söner, D4 diyodu yük akımını üzerine alır.
Şekil 4.23 teki şartları özetlersek IC akımı IL den daha büyük bir pik değere sahip
olmalıdır. T1 tristörünün sönüm zamanı, D1 diyodunun iletimde kalma süresi kadardır. Bu
anda tristöre uygulanan ters kuplajlama gerilimi, D1 üzerindeki gerilim düşümü kadardır. T1
uçlarındaki gerilimin değişim hızı yüksek olduğu için pratikte bu artışı D4 diyodunun daha
erken akımı üzerine alması demektir, bu da C kondansatörünün daha fazla gerilimle dolması
anlamına gelir. Böylece bir sonraki komütasyon daha kolay yapılabilir.
4.5 FORMÜLLERLE ÖZET
i Bu bölümde DC
E/R
kaynağa bağlı tristörlerin
R i sönümü ile ilgili devreler
E V
anlatılmıştır. Yükün tipine
C V
göre devre uygulamaları yer
(b) t almamıştır. Devrelere R-C

(a)
i veya L-C kombinasyonları
E+V
R i içerdiğinden devre
E V davranışına uygun formüller
E
verilecektir. R-C devresinde
V V
t
akım ve gerilim zamana göre
(d) değişmeleri Şekil 4.25 teki

(c)
gibidir. i=Be-t/T v=E+ Ae-t/T
Şekil 4.25 RC devresinde dolum koşulları ve zaman sabiti T=R.C dir
i V
R E
i
E
L
C V
(a) (b)
E E
i V
t t
(c) (d)
Şekil 4.26 - RLC seri devresi (ilk şartlar sıfır)

a) Devre b) az sönümlü c) kritik d) aşırı sönümlü
t=0 ise A ve B belirlenebilir. Şekil 4.26 da görülen RLC seri devresinin ise üç cevabı
sözkonusu olabilir. Çoğu sönüm devreleri az sönümlü devrelerdir. Şekil 4.26 için eşitlikler:
Az sönümlü R2<4L<C1 ise i=Ae-αt sin(wt+ δ)
di/dt = A [e-αt cos(wt+ δ) - α e-αt sin(wt+ δ)]
v=E+ B e-αt sin(wt+ δ)
dv/dt = A [e-αt wcos(wt+ K) - α e-αt sin(wt+ K)]
α=R/2L
w= [(1/LC) – (R/2L)2]1/2
Formüllerdeki A, B, δ ve K sabitleri t= 0 ilk şatında belirlenebilir + ihmal edilebiliyorsa R=0

ve sönümsüz devre sözkonsudur.
i=A sin(wn t+ δ)
w= E + B sin(wn t+ K)
wn=(1/LC)1/2
sönümsüz tabii frekans. Aşırı sönüm durumunda
R2>4L/C olup
i=Ae-at + Be-bt
a= (R/2L) – [(R/2L)2 - (1/LC)]1/2
b= (R/2L) + [(R/2L)2 - (1/LC)]1/2 dir.
A, B, C, D sabitleri yine t=0 şartından belirlenebilir. Kritik sönümlü durum için
R2 = 4L/C1 ise
i=e-αt(At+ B)
v=E + e-αt(Ct+D)
α=R/2L olup t= 0 dan A,B,C ve D belirlenebilir.

Guc Elektronigi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Guc Elektronigi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YARI ĐLETKEN DOĞRULTUCU ELEMANLAR

N tipi ; negatif yüklü

2000 V , 300 A için

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -1- www.uyaroglu.org

I Đleri yönde kutuplamada gerilim oluşursa tristör, iki

I L ≅ 2 I h < %1I FULL− LOAD

Ters yönde akım

Ters kaçak akım

Tristör Kapı Ucu ve Gerektirdikleri :

Yüksek direnç Belirli bir tip tristörlere

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -2- www.uyaroglu.org

Max. Güç (VG IG)

Min. kapı akımı

Genellikle bu şartları sağlayan E = 5 ila 10 V ; I G =0,5 ila 1 A arasındadır.

Tetikleme Devrelerinin Sağlaması Gerekli Şartlar :

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -3- www.uyaroglu.org

Darbe Şekli Yük Hattı Tetikleme Derbeleri

Yukarıdaki şekillerde görüldüğü gibi; özellikle AC besleme uygulamalarında tetikleme devresinin

Tipik Tetikleme Devreleri :

beslenir. R 1 ’e bağlı olarak C 1 exponansiyel şekilde

C1 boşalarak tristör kapısına darbe üretir.

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -4- www.uyaroglu.org

Tetikleme Devrelerinin Kontrol Özellikleri :

Geç Darbe üretimi

Đstenilen çıkışı sağlayıcı kontrol

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -5- www.uyaroglu.org

Yapı Sembol Tristör Eşdeğeri Triyak Karakteristiği

GTO (Gate Turn Off - Kapıdan Tıkanabilen Tristör) :

C GTO’lar da yapılmıştır. GTO’lar karmaşık

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -6- www.uyaroglu.org

Kontrol tristör iletime veya kesime geçirilir. C 2 ise anot –

Yapı Emitter Sembol NPN transistör karakteristiği

+V = 200V Transistörde kayıplar V CE ile I C ’nin çarpımının bir fonksiyonudur. Yandaki

Bu nedenle güç uygulamalarında transistör anahtar gibi kullanılır. I B = 0 iken

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -7- www.uyaroglu.org

VCE Güvenli Đşletme

Tristör ile Güç Transistörü karşılaştırılırsa ;

• 30A tristör 0,1A kapı akımı, 30A transistör 2A baz akımı

B Transistörlerin akım kazancını artırmak için yandaki şekilde görüldüğü

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -8- www.uyaroglu.org

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -9- www.uyaroglu.org

trr yeterli şarj miktarı olan Q rr yükü birikene kadar ters

Zaman yönde I rr akımı geçirecektir. Belirli bir tristör için

verilen I f ve di/dt değerlerine karşılık o tristörde buna

rezistansa oranıyla hesaplanır. P = (T1 − T2 ) / R Termal direncin birimi oC / W ’dır.

; R ja = R jb + Rbh + Rha ’dır.

Bu sebeple aşırı yük ancak t1 kadar bir süre

Normal olduğu için θ formülü yerine transient termal

Z th = Sıcaklık farkı (artış) / Belirli bir zaman

YARI ĐLETKEN GÜÇ ELEMANLARININ KARŞILAŞTIRILMASI

Bir doğrultucu devresi AC beslemesini DC yüke bağlayan devredir. Elde edilen DC

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -1- www.uyaroglu.org

2.3 Tek Faz Yarım Dalga (Tek Yollu) Devre :

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -2- www.uyaroglu.org

Tek faz yarım dalga devresi

(a) tetikleme açısına bağlı olarak

Şekil 2.4 Kontrollü tek faz yarım dalga devresi

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -3- www.uyaroglu.org

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -4- www.uyaroglu.org

Şekil 2.7 Tek faz köprü devresi

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk -5- www.uyaroglu.org

tetiklenmelidir. Bunu sağlamak için de T1 ve T2 aynı devreyle tetiklenir.

Şekil 2.9 Tetiklemeler