TREVOR HOMER

ÍLKLERÍN
KÏTABI

ingilizce'denÇeviren:
AYSE BELMA DEHNi

PEGASUSYAYlNLARI
 içiNDEKILER

Tegekkür •
6
Önsöz •
7
Sanat•11
Yapi • 35
Haberlegme ve iletigim•53
•77
Ü\kelerve imparatorluklar
Suç •
97
Sözlük ve Ansiklopediler •
115
Eglence • 119
•151
Ünlü Kigiler
Yiyecek ve 1çecek •
175
Saglik • 197
Yeni Ícatlar •
225
•247
Konugma Dilleri
•259
Dev Adimlar
Para 2Z5•

Tartigmah Gerçekler • 291

Din 303 •

I
Seks •.323
Uzay •
335
Spor •
359
Ulaym ve Tagimacihk •
387
Savaglar • 427
Hayvaniar • 467
Sonsöz •
472

5
 Tegekkür

Bu kitabi yazarken, yüzlerce referans kitaba bagvurdum. Edindigim

bunca bilgiye kaynak teykil eden bu kitaplarm sahiplerine, onlan ha-
zirfayanlara çok tegekkür ederim. Britannica Ansiklopedisi ve Goog-
le benim için birer kutsai kitap degeri tagide. Íki yll boyunca yolunu
tuttugum British Library ikinci evim gibiydi, tip konusunda tam bir
hazine degeri tagiyan, içinde dünyanin en önemli kitaplannm bulun-
dugu Wellcome Trust Kütüphanesi, beni äzellikle tiptaki ilk keyifier
hakkinda ihtiyacim olan bilgilere kavugturdu.
Beni bu konuda yürekfendirip, ilk destegi veren John Connolly,
tegekkür etmem gereken ki ilerin baginda gelmektedir, ikinci kisi Bill
Taylor, üçüncüsü ise Keith Ward'dir. Ayrica, giderek cesaretimi
yitir-
digim sirada beni yüreklendirip, bir yazara ihtlyaç duydugu destegi
faziasiyla vererek eserimin basilmasma yardimci olan Andrew Low-
nie gibi bir temsilcim oldugundan dolayi kendimi gansli biri olarak
adlandinyorum. Yani sira hoggöräyle hatalanmi düzeltip, eksikierimi
tamamlayan, bu arada Íngilizce'minde ilerlemesine katki saglayan
editörler Stephanie Hale, David Haviland
ve Carl Cutler'a da tegek-
kür ederken, bu agamada gäzlerinden kaçmigolan hatalann tamamen
bana ait olduguno duyururum. Tarihlerin düzeltilmesi konusunda
yar-
drmini talep ettigim ve bunun için kendisine gönderdigim çok sayida
e-postaya sabirla kargilikveren April Ashley ve Herbert Deutsch'a, bu
kitabi yazmama konusunda iyice kararli oldugum bir anda beni
yo-
Jumdan döndüren Alan Brooke'a ve ilk taslagt okumak gibi oldukça
zor bir görevi üstlenip bana en büyük yardimlardan birini yapan sev-
gili kizkardegim Dianne'a da çok tegekkür ederim.
Ve son olarak yaklagik otuz senedir evli oldugum sevgili egim
Susan'a, geç saatlere kadar çaligtigim sirada yanimda olup, büyük bir
özveride bulundugu için çok tegekkür ederim,

Bu kitabt Max ve James adh

iki özel ogluma ithaf ediyorum.
Bu kitap siziníçin.
0 NSÖZ

ER SEYiN BIR ILKiVARDIR. Bu kitap, her geyin ilkinin ne

H zaman icat edildigi, kimin ilkin onu kullandigi, kökeninin
nereden geldigi ve neden kullanildigigibi sorularla akli meggul
olan kipilerinkitabidir. Bu dogrultuda kitabin içinde, kagiflerin,
bilim adamlarl ve mucitlerin ya da önlerinde uzanan daglann,
okyanuslarm gerisinde neler oldugunu hep merak edenlere ön-
cülük yapmig kipilerin çaligmalan sonucunda, daha önce kim-
senin bilmedigi bir geyi ilkin ne zaman ve nasil kegfettiklerini ve
bulacaksmiz.
nerede kullandiklanni
Bu arada bugüne dek icat ettikleri gey konusunda hiç kug-
ku duymadigimiz kagiflerinaslmda bunun için özel bir çaligma
bile yapmayip bilmeden kahraman olduklarmi ya da bu icat-
olmadiklarinL ägrenip, hayrete
lann sahiplerinin aslmda onlar "biçkin

dügtügünüz de olacaktir. ÖrneginHollywood'un genç"

tiplemesiyle ünlü aktörü James Cagney'in (ünlü kigiler bölü-
münde göreceksiniz) ve onun gibi bazi kipilerin tesadüfen ünlü
oldugunu görecek, yantsira 1930'lu yillarda Hollywood'ta firti-
nalar estiren ünlü ylldiz Hedy Lamarr'm, her gün kullandigimiz
ve bütün insaniarm yagammi etkileyen çok
änemli bir bulugun
sahibi oldugunu, ama bu icadinin ona servet getirecegi yerde,
haberlegme ve savag bölümünde okuyacaginiz üzere tek kurug
bile kazandirmadigint göreceksiniz.
Bugün herkesin yaptiklan geziler sirasmda, büyük bir hay-
ranlikla izledigi mitolojik çaglarda, magara duvarlarma adt sans
bilinmeyen magara ressamlarl tarafindan yapilmig kabartma re-
7
 simlerin, Michelangelo, Leonardo da Vinci gibi Rönesans'in
en
ünlü ressamlarinin tablolarma esin kaynagi oldugunu ägrenir-
ken, her gün giydigimiz giysilerin, yedigimiz içtigimiz gidala-
rm, kallandigimiz telefonun, seyrettigimiz televizyonun, derdi-
mize deva bulmak için içtigimiz ilaçlann, yaptigimiz sporlarin,
konustugumuz dillerin, kapitalizm gibi insanlarin yagam gekli
kabul ettigi doktrinlerin ilkin ne zaman keyfedildigini ve kim
tarafmdan ortaya konuidugunu okuyacaksintz.

rak
Insanlik evrimi sÜresince
kabul ettigimiz, avlanarak
kargimizÃ
ilk çikan insan tipi ola-
geçinen kisa kuyruklu maymun-
lara. benzeyen vahgi yaratiklarin, bugünkü modern dünyada
insanlarin sofistika olarak nitelendirdigi en önemli sosyal faali-
yetlerin temelini attiklarini ve o gunden bugüne geligip devam
ettigini görüp gagirirken, biz insanoglunun hayvanlarla iç içe
yagadigi, dünyanm öküzün boynuzlari. arasmda döndügünü
sandigimiz ilkel devirlerde, asimda motorfu araç!arin, sarayla-
rm, filmlerin, bilgisayarlarm, parfümlerin kullanildigmi ve sosis
admi verdigimiz (ylyecek ve içecekler bölumÜndegöreceksi-
niz) zevkle yedigimiz yiyecegin i]kin ne zaman keyfediidigine
pahit olacaksmiz.
>
Ayrica din, insanlik tarihi boyunca çikan savaglar ve kurulan
r politik partilere de yer verilmig olan kitapta, tanrinm izni olma-
dan bir yudum hava bile almasi mümkün olmayan biz insanoglu-
nun, onun bize ihsan ettigi yetenekterimiz dogrultusundaürettigi,
bir uçtan diger uca havadan giden tagitlarin (ulatim bölümÜnde)
yani stra, tek bir dügmeye basip, dünyanin diger ucundaki bag-
ka biriyle konugabildigimiz mucizevi haberlegme aygttmin ilk
mucidinin, sanildigi gibi yakin çagdan degil, atalarimiz olan ilk
çagdaki kipileririarasindan çiktigini göreceksiniz. Insanligin kegfi
olan televizyondan, Ay'm yüzeyinde dolagan astronotlara, daha
daönemlisi bugün milyon1arca insanmölümüne neden olan has-
taliklarin tedavisinde kullanilan mucizevi ilaçIarin (saglikbölü-
münde) ilk mucitlerinin kimÍer oldugunu ögreneceksiniz.
Bugün, bagiangiçta saçma oldugunu iddia edip, giderek ka-
bul ettigimiz bazi felsefe ya da hesap sisteminin iÌkmucitleri-
nin de yazili oldugu kitapta, onlarin aklimizm ucuna gelmeyen
usüller çerçevesinde burlari keyfettigini, sahiplerinin ise tahmin
bile etmedigimiz bir yerden çiktigini ögreneceksiniz. Keza soru
igareti gibi noktalama igaret erinin, zehirli gazlarin ve hayatimizi
yön1endiren paranin ilk mucitlerini de bulacaginiz kitapta, yani
sira orijinal adi maden iççileri olan Beatles grubunun yaptiklan
müzikte nereden esinlendiklerini, veya dondurulmug olarak da
kullandigimrzbezelyenin ilk kagifini, ya da Yeni Zelanda deyip
durdugumuz yerin aslinda hiç de yeni olmayip 1792 yilindaki
dünya haritasmda yer a1digini ama o tarihten itibaren yok olup,
sonra yeni kegfedilmig gibi ortaya çikarildigini (ülkeler ve impa-
ratorluklar bölümü) göreceksiniz.
Bu dogrultuda, yagadigimiz ortamdaki her gey ilkin kim ta-
rafindan kegfedilmigtir? Ya da her geyin ilki nedir? Bunun için
ünlü bir Çin atasözünden yola çiktik; "Sabtr ve özveriyle
ya-
pilan bir çaligma, karadut agacinin yapraklarindan ipek elbise
yapildigini ortaya çikartmlytir."
Bu agamada ipek elbise yapimindan, diyet yapanlarin sin-
dirim sistemine katki saglayacagini Söylenen bu essiz lezzet ve
güzellikteki meyvenin yapraklannin daha nelere temeltayitegkil
ettigini ögrenmek istemez misiniz?
O halde sanattan savaga, spordan yabanci dile, yapidan
suça, seksten gidaya akliniza gelebilecek her geyin ilkinin yer
aldigi bu kitaba mutlaka bir göz atmanizi öneririm.

9
SANAT

Resim, heykeltiraghk, Müzik, Opera, Siirve Edebiyat, Dans

Sanat, füm insanligin bir arada buluptugu,

tek ortak begenidir.
Leo Tolstoy (1828-1910)

RESiM

Resim sanati çogu insanin bakig açisma ilk etapta ters gelse de,
ona yaraticismin gözüyle bakmayi peginen kabul edip, giderek
begeni hudutlan içine dahil etmigtir. Bu nedenle resim, insanla-
rm sanat konusunda fikir birligine vanp, ufuklarmi geligtirmesi-
ne yardimci olmuy bir sanattir.

Magara Resimleri
M.Ö. 35.000 civarinda baglandigisäylenen ve M.Ö. 40.000 yi-
Ilnda ilk örneklerine rastlanan magara resimleri, M.Ö.10.000
civarinda duraklayip seyrelmig ve M.Ö. 14.000 civarlarmda son
bulmustur. Bu uzun dönemi tarihçiler Yukan Palaeolitik devir
olarak adlandirmaktadir.
Bati Avrupah ilk magara ressamlari olarak bilinen Magda-
lenifer, Fransa'nm Dordogne bölgesinde yagamlarini sürdüren
La Madelaine'ler olup, yagadiklari magaralarin tag duvarlarl
üzerine, genellikle mamut ve gergedan resimleri yapmiglardir.
11
YanL Slf3 eli, birtakim geometrik gekiller çizdikleri, özel-
inSan

likle dinse1 törenleri ve o sirada kurban ettikleri hayvanlari da

resmettikleri görülmektedir. Genellikle siyah ve kirmizi rengin
baz alindigi resimlerinde, ara sira beyaz, kahverengi ve sari
rengi de kullanmiglardir. Magaralarin yan duvarlarinin yani sira
tavanindaki kayalarin üzerine de ayni resimleri yaptiklarina ba-
kildigmda, oldukça takdire gayan bir çaligma gerçeklestirdikleri,
oldukça zevk sahibi olduklari, dahasi duvarlardaki deliklerden
anlagildigi üzere, tavanina bu resimleri yapmak için iskele kur-
duklari ve günümüzdeki duvar resimleriyle ünlü sanatçilarin
stüdyo sistemlerini ilkin o zaman olugturduklari gõrülmektedir.
ilk magararesmi, 1879 yllinda kuzey ispanya'daSantan-
der yakinlarindaki Alta Mira'da, Maria de Sautuola'nin, dokuz
yagindaki kizi tarafindan kesfedilmigtir. Yerel bir arkeolog olup,
antik devirlere alt insan kemiklerinin bulundugu bir magara
kegfeden babasina yardim eden küçük kin içinde bulunduklari
yildari 30.000 yll öncesine ait bu magaralçinde babaslyla dola-
girlarken, duvarlarinda ve çatisinda canli kirmizi, mor ve siyah
renklerde yabani domuz, bizon, ren geylgi ve at resimleri çizil-
mig oldugunu ona göstermigtir,bunlari yapan sanatçmin altina
imzaSInl 3ttl I görülmektedir.

magara sanatma ait ilk resimler, Arnhem yari-

Avustralya
madasindaki bir magarada kegfedilmig olup, belki de Avrupa

12
kitastndaki örneklerinden bile daha eski oldugu söylenmekte-
dir. Bazi kaynaklar Avustralya magara sanatinin 60.000 yill k
oldugunu ve ilkin bu uzun dönem-içinde orada yagayan halk
tarafmdan yapl1digini iddia etmektedir. Sözü edilen insanlar bu-
gün Aborjin olarak adlandirilan halkin atalaridlf.
ingiltere magara sanatma ait resim er ise, aslinda her ne
kadar ingiltere'demagara sanatina bir iz olamayacagi duçünülse
de, rlkin 2003 yilinda Nottinghamshire Derbyshire sin:rindaki
-

Church Hole Magarasinda kabartma rölyef ve duvar resimleri

olarak bulunmustur. Yaklagik 15.000 yillik oldugu tespit edilen
resimlerin örnekler içinde en lyileri oldu-
suana kadar bulunan
gusöylenmektedir.
Antik Yunan Resim Sanatt
Herkesin bildigi üzere dünya çapinda üne sabip heykeltiraglari-
nin yani sira eski Yunanblarm resim sanatinda da önemli eserler
biraktiklari ortaya çikmigtir. Ancak ilkin tahta paneller üzerine
yapilmig oldugu bilinen bu resimler, zamanla tahrip olup, gide-
rek tamamen silinmi yazik ki hiçbir örnek kurtarilamamig-
ve ne
tir. Bu konuda ilkin M.Ö. Beginci yüzyilda Thasos'lu Polygnotus
adinda bir ressamin resimde perspektif sanatini ilk icra eden
kisi oldugu ortaya çikmig, ancak ölümünden 600 yll sonrasina
kadar herkes tarafindan hayranlikla izienen resimleri günümüze
dek kurtarilamadigtiçin, hiçbir örnek mevcut degildir.

Yagli Boya
Antik Yunanlilarin daha ziyade kimya ve tip konusuna agiri me-
rak duymalari nedeniyle,tazi kitaplar onlarin yaptiklari bir ka-
rigim sonucu yagli boyayi buíduklarini söylemektedir. Nitekim
yaralari tedavi etmekte kullandiklari bitkisel yaglara boya ve ver-
nik katarak yaptiklarl resimlerde, renklerin.daha kalici ve par-
lak görünmesini saglamiglar ve bu yöntemle çok sayida örnek

13
sergilemiglerdir. Bugünkü Beiçika'nin Liege gehri yakinlarinda
Maseyck kasabasi sakinlerinden olup 1370 ile 1426 ylllan ara-
sinda Hubert, 1390 ile 1441 yilÍari arasinda yagayan Jan adlyla
bilinen Flaman asilli Van Eyck kardegler, yaptiklari bütün yagli
boya resimlerde, ilkin Yunanillar tarafmdan denenmig oldugunu
söyledikleri bu yöntemi kullanmiglardir.

ÇinResim sanat!
Çinresim sanati, yaklagik2000 ylldan fazla süredir devam eden bir
gelenekseliyikarak, ipek pargömenya da kagit uzerinemurekkep
veya sulu boyaylayapilmig resim örneklerinden olugmaktadir.
Bu konuda Çinlilereait ilk resim örnegi, M.Ö. 206 yilin-
dan M.S. 9'uncu yüzyila kadar Çin'dehüküm sürmüg Bati Han
Hanedanmin döneminde, mezar taglarinin üzerine yapilmig
kabartrna resimlerde görülmügtür. Mawangdui Banner olarak
bilinen bu resimlerin örnekleri, halen Hunan Müzesinde sergi-
lenmektedir.
-1911

Yagh boyanm ilk örnekleri ise, M.S. 1644 yillarl ara-

sinda Çin'dehüküm süren QingHanedani zamaninda, impara-
torluk sarayinda görev yapan Cizvit rahipleri tarafindan yapil-
migtir, ancak bir yenilik olarak kabul edi1memigtir.

Fresk Sanati
Fresk sanati, alçi ya da kirecin dövülüp sulandirilmasiyla elde
edilen harcin uygulanmastyla ortaya çikan bir kabartma resim
türüdür. Üzeridaha sonra boyanarak yapilan bu sanatin digerie-
rinden en önemli farki, çok daha dayanikliolmasidir.
ilk Fresk resim M.Ö. 1700-1400 yrllari arasinda Girit ada-
sinda hüküm sürmüg Kral Minos'un saraymda görülmüg olup,
bu sanatin en muhtegem örnegi, Roma'daki Sistine Chapel'in ta-
vanindaki italyan Rönesansi'nin öncüsü kabul edilen ünlü hey-
keltirag ve ressam Michelangelo'nun olaganüstü çalismasidir.
14
 Mozaik sanati
Mozaik sanatina ait ilk örneklere ise, bugünkü frak'ta eski dö-
nemlerde Uruk, günümüzdeki adlyla Warka olarak bilinen bäl-
gede, üçüncü yüzyilda.rastlanmig olup, binalarin dig cepheleri
üzerine pigmigtugiadan yapilmig koni biçiminde süslemelerden
olugmaktadir. Binanin süslü
görÜnmesinin yani sira, aslÍ amaç
duvarlarini pekigtirip, günet ve giddetli rüzgara karyl daha da-
yanikli kilmaktir. Kirmizi, beyaz ve siyah konifer geklindeki bu
süslemeler, genellikle geometrik geki[leri içermektedir.

ÇakilMozaik, ilk örnegine sekizinci yüzyilda bugünkü

Türkiye'deki Ankara gehri civarinda rastlanmig ve giderek
yay-
bir
ginÍagmig sanat olup, binanm duvarlarini saglamlagtirma
amaci tagimaktadir.
Yunan Mozaik sanatmin ilk örneklerine yogun gekilde du-
varlarda rastlanmasinin yani sira, M.Ö.Beginci yüzyrldan itiba-
ren genellikle zeminde kullanmaya bagladiklari görülmektedir,
bu baglamda bugün üzerinde gezindigimiz mozaik taglarin ya-
raticisi olan Yunanlilarin bu sanatma ait en mükemmel örnek-
leri, günümüze dek korunmuy olan Sicilya adasmdaki Motya
Morgantine'de bulunmaktadir.
Roma Mozaik sanati ise M.Ö. ikinci yüzyilda baglamig
olup, bu konuda genig ölçüde Yunanillari kopya etmigierdir, bu
dogrultuda mozaik zemin, yer dekorasyonunda genellikle Ro-
malilarin üst sinifa ait soyfu smifinm tercihi olmustur.

HEYKELTIRASLIK

Heykeltirag.ilksanatina ait ilk örnek, 1908 yllinda Avusturya'nm

Willendorf kasabasindaki Willendorf Venüs heykelidir. 10.000
ile 25.000 ylliik kireç tagmdan yapilmig birkaç inç yüksekligin-
deki heykelde, bir Tag Devri kadini sergilenmekte oÍup, verim-
15
lilik sembo1ü olarak bilinmektedir. Yüzu garip bir gekilde çir-
kin olan kadinin vücudunun her yeri birbirine orantih oldugu
halde, özellikle kalçalari, gõgusleri ve cinsel organi abartill bir
gekilde iri gösterilmigtir. Bunun digmda, ayni dönemde yapilmig
Kostienski Venüsü, Maina Venüsü, Malta Venûsü, Avdeevo Ve-
nüsü gibi çok sayida Venüs heykeli mevcut olup, hepsinde ayni
abartill durum söz konusudur.
Fildigi oymaahgma ait ilk örnege, M.Ö. 4000-3200 yillari
arasmda eski Misir Medeniyetinde rastlanmig olup, daha ziyade
dini motifler tagidi i görülmektedir.Bu dðgrultuda bulunan tüm
örneklerde genellikle tanri ve tanriçalar resmedilmistir.
Tag heykelcilik konusundaki örneklere ise, M.O. 3200 ve
2780 yillari arasindaki dönemde yine eski Misir'da rastlanmig
olup, genellikle estetikten uzak, dini sembol özelligi tagimakta-
dirlar. Buna en tipik örnek, M.Ö. 3000 ile 2500 yillari arasinda
yapildigi söylenen Giza'daki büyük Sfenks heykelidir.

Yunan Heykeltirag Sanati

Antik Yunan döneminde, M.Ö. Beginci yüzyildan itibaren hey-
keltiraghk üzerine çok sayida sanatçi çikmig olup, genellikle
model olarak insani baz almiglardir. Bu dogrultuda, spor yapan
sayida örnekler sergilemig olan
ya da kahraman pozunda çok
Yunanli heykeltiraglarin yaptiklari eserlerde, insan temaslyla
birlikte duygu önplana çikmaktadir. Bu baglamda yüzlerinde
degigik ifadelerin bulundugu heykeller ilkin Yunantilar tarafin-
dan gerçeklestirilmig olup, onlardan õnce denenmig örneklerde
bu duygunun yansitilmadig! görülmektedir. Bu konuda ilk isim
M.Ö. 490-430 ylllari arasinda yagamigolan klasik dönemin en
ünlü heykeltiragi olarak bilinen Phidias olup, Atina'daki Parthe-
non civarinda çok sayida çalismasi mevcuttur. M.Ö.
Dördün-
cü yüzyilda yagamig bir bagka büyük heykeltirag ise Praxiteles
olup, çarpici eserleriyle ünlüdür. Bu dogrultuda çiplak bir tan-

16
nça olarak gösterdigi Cnidus'lu Afrodit, o devre göre oldukça
Olup, M.S. 23-79 yillari arasinda yaçamis
ses getiren bir çallgma
Romali tarihçi Büyük Pliny tarafindan dünyanin en büyük hey-
kel çaligmasi ve cesurca bir yenilik olarak gösterilmigtir.

Roma Heykeltirag Sanatt

likin M.Ö. 1000 yillari civarinda Villanovan medeniyetinde gö-
rülmüg olan Roma heykeltirag sanatina alt örnekler, bugün ha-
len Bolonya bölgesinde mevcut olup, bu dogrultuda bronz ve
pigmig tugladan yapilmig sembolik amaçh küçük heykelcikler
görülmektedir. Romahlarin bu konuda dünya çapinda eserier
verdikleri döneme kadar, bu türde ürettikleri örnekler arasinda
sanilan ve
en bilineni, M.Ö. altinci yüzyilda yapilmig oldugu
bugün Roma'daki Ulusal Müzede sergilenen birbirlerine sarilip
yatmig çiftin temsil edildigi bronz heykeldiktir. Romalilar sana-
tin her konusunda oldugu gibi heykeltiraççilikta da Yunanlilari
yakindan taktp etmiglerdir. Bu nedenle önceleri genellikle sert
ve hagin yüzlü kahraman figürlerlyle, liderlerinin hepsinin bírer
güçlü kahraman oldugu izlenimini verirken, giderek geligtirdik-
leri döneme ait örneklerde, onlarin sanki canh gibi baktiklari
sahici durdugu
ve üzerlerindeki giysilerin.elle tutulacak kadar
dikkat çekmektedir.

ÇinHeykeltirag Sanati
Eski Çinkültüründe heykel sanati, büyükölçüde fiziksel güç ge-
rektiren, güzel sanatlarin en önemli dali olarak kabul edilmigtir.
Bu baglamda bagli bagina bir zanaat olarak nitelendirilen hey-
keltiragliga ait çok fazla sanatçi çikmig olup, ancak birkaçi bi-
linmektedir. Bu dogrultuda M.Ö. 3400 yllinda yapilmig at hey-
kelinin yani sira M.Ö. sekizinci yüzyilda hüküm süren Shang
Hanedani döneminde yapilmig çok sayida tag heykel mevcuttur.
Genellikle ölume ait figürlerin yani sira küçük kug ve hayvan
motifierinin tercih edildigi görülmektedir.
17
 Çin heykeltirag sanatina ait en ün]ü heykeller, herkesin
bildigi üzere, M.Õ. 240 yllinda yapilmig olup, yaklagik 8000
askerden olugan alçi tagmdan yapilmig
Çin ordusu ile M.Ö.
259-210 ylliari arasinda hüküm sürmüg Çin'inilk imparatoru
olan QinShi Huangdi'nin heykelidir. Savag sirasinda 50 yaginda
ölen imparatorun Saç biçimi çok gerçekçi bir boyutta iglenmig
olup, onu sonraki yagaminda koruyacagina inanilarak askerieri-
nin heykelleriyle birlikte yanma gömülmügtür.Yaklagik 700.000
askerin çaligmaslyla 30 yilda tamamlanan eser, Tugla Savaççi-
lar olarak bilinmekte olup, 1974 yllinda Çin'inmerkezinde bir
gehir olan Xi'i yakinlarina bir yerde, kasabalilarin bir tarlada
kazdiklari genigbir çukura gömülmügtür.

MÜZÌK

Müzik duygularm en kisa yoldan anlatzmidir.

Leo Tolstoy (1828-1910)

Müzikal Nota igaretleri

ilk müzik notalarlyla yapilmig beste Suriye'ye ait bir ilahi
olup, çivi yazismdan esinlenerek 3400 ile 4000 yillari arasinda
yazilmistir (Haberlegme ve iletigim bölümünde mevcuttur)
Antik Yunan döneminde ilk müzik notalart sembollerle
gösterilmig olup bunlarl €nStrümantal V€ VOkal mÜZik Sistemi
olmak üzere iki farkii tipte igaretlerle göstermiglerdir. M.S 470-
525 yillari arasmda yagamig olan Boethius, müzik notasi olarak
seçilmig 15 farkli sembolün nasil uygulanacagini yazdig; beg
kitapta teorik olarak anlatmigtir.

18
 Ortodoks müzigi ilkin M.S. 540-604 yllfart arasinda ya-
gamig Papa l'inci Gregory'nin M.S. 590-604 ylilari arasi.nda
hüküm sürdügü dönemde ilahiler geklinde görülmügtür. Dini
ilahilerde Yunanlilarm sistemini uygulayarak, Yunan di1indeki
sembollerden olugturduklari notalari kullanmiglar, daha sonra
modern müzikte ise farkli semboller tercih etmislerdir.
ÌIk beste 1581 yllinda, Galileo'nun babasi Vincenzo Gali-
lei tarafindan yapilmig olup, lavtaylagerçeklegtirilmigtir,.besteci
ayni zamanda parkinin sözlerini de yazip, seslendirmigtir.
Günümüzde kullandigimiz nota sistemi ilkin on birinci
yüzyilda kegfedilmigtir. 991-1033 yll1arl arasinda yagamig olan
Guido d'Arrezzo, Latin dilinde yazilmrg i1ahilerdeki sözleri he-
celeyerek ut, re, mi, fa, sol, la gibi semboller ortaya çikartmig,
böylece bugün kullandigimiz sekiz notadan olugan oktavin mu-
cidi olmugtur. Bu notalarm her birinin anlamt en açik gekilde
The Sound of Music (Negeli Günler) müzikalinde anlatilmakta-
dir. Filmde notalar Doh, ray, me, fah, soh, lah, te, doh geklinde
ifade edilerek, çocuklara soffej ögretilmektedir.

Arap Müzigi
M.S. 622 yllindan änce Arap müziginin nasi1 oldugu bilinme-
mektedir, ancak 661-750 yillari arasinda Müslumanlarin pey-
gamberi Hazreti Muhammed döneminde, islam halifelerinin
hareketli, inigli çikigli tonlarda oldukça ritimsel ilabiler dinledi-
gibilinmektedir.

19
ÇinMüzigi
ÇinMuzigi ilkin M.Ö. 1100 yilindan itibaren ortaya çikmistir.
Bugün baglibagma bir kültürü ve ÇinMedeniyetini temsil eden çok
tipik bir müzik o]up, müzikal tiyatrolarda örnek tema tegkil etmek-
tedir. M.Ö.221-207yillan arasinda hüküm süren Qin Hanedanligi
dönemindekraliyetebagli ilk müzik okulu kurulmugtur.

Müzik Aletleri

Bilinen en eski müzik aleti flüttür. ilk flüt Neanderthal

Adam tarafmdan çalinmig olup, üzerindeki deliklerin her biri-
nin yarim tonu igaret ettigi keyfedi1erek, çok sayida eser ortaya
çikanimistir. Bu dogrultuda flutün 43.000 ile 82.000 yillik bir
tarihi söz konusudur. Daha ziyade Misirblar, Etrüksler ve antik
çagdaYunanblar tarafmdan kullanilmig olup, bazen burunlarly-
1ada çaldiklari bilinmektedir.
lik bateri, M.Ö.6000 yllinda bugünkü ÇekCumhuriyetinin
dogusundaki bölge olan Moravya'da kullanilmig olup, üç adet
tenekenin üzerine ba]ik zarl ve yllan gibi sürüngen hayvanlarin
derilerinin gerilmesiyle elde edilmigtir.
ilk Çin.müzikaleti, M.Ö. 5000 yllinda kullanilmig o[up,
okarina adt verilen yumurta geklinde kilden yapilmig nefesli bir
çalgidir.
ilk çoban kavah M.Ö. 2500 yihnda Yunan adalarinda
Cyclades'te keyfedilmigtfr.
ilk telli çalgi lir olup, M.Ö. 2000 yilinda antik Yunanda
Mezopotamya'da kullanilmigtir. ÜnlüYunanli tarihçi Homer, ki-
tabinda onu mitolojik kahraman Achi]]es'in çaldigini anlatmakta-
dir. Modern çaglarda bestelenen halk garkilarinda ana enstrüman
olarak kullanilan lire gitarin eglik ettigi görülmektedir Mitolojiye

20
göre, çok lyi bir kemanci olan imparator Nero, Roma'yi yakti-
o devirde
gisirada onun yaniglOl keman çalarak izlemigtir. Ama edilmektedir.
daha keman icat edilmedigi için, lir çaldigt tahmin
Çünkülir diginda bütün telli çalgilar orta çagda kegfedilmigtir.
ilk akordeon, M.Ö. 246 yllinda keyfedifmig olup, M.Ö.
285-222 yillari arasmda yagamig olan iskenderiyeliCtesibius
tarafindan çalinmigtir. Üzerindekikörük, önceleri so kuvvetiyle
açilan bir boru olarak kullarulirken, suyun tazyikiyle farkli sesler
çikarmasi kargisinda, onu bir müzik aletine dönügtürmeyekarar
veren mucit, böylece M.Ö.228 ylllnda ilk akordeonu
kegfet-
migtir. Bu ilk akordeon, Budapeste yakintarmda yanan bir evden
kurtarilmig, ancak diger bölümleri saglam olarak ele geçirilme-
sine ragmen, körügu yanmigtir. Ctesibius, daha önce su borusu
olarak kullanilan körügün, iki yanina ekledigi klavyedeki tuglara
basarak borudan giren havayla çegitli sesler çikarmayr bagarmig-
zamanda bin yllbk
tir. Ctesibius hava basmci yöntemiyle ayni
bir geçmige sahip su saati ve müzik klavyesinin de mucididir.
ilk piyano, 1655-1732 yllari arasinda yagamty italyan Bar-
tolomeo Cristofori tarafindan icat edilmistir.
ilk keman, on altinci yüzyilm ilk yarismda 1511-1580 yll-
lari arasinda yagamig Italyanvirtüöz Andrea Amati tarafmdan
kegfedilmig olup, böylece kendisinden özel toplantdarda çal-
etmesini isteyen Medici Ha-
masi için telli bir müzik aleti icat
nedaninin talebini gerçeklegtirrnistir, Ona icat
ettigi aletin ayni zarnAnda sokak müzisyenleri
tarafmdan da kullanilmasini talep eden Me-
dici ailesinin istegini.bagariyla gerçeklestiren
Amati, böylece kemanm mucidi olmustur. Gi-
derek tüm aile bireylerinin kullanmasiyla adi
Amati aileslyle birlikte anilan bu ilk keman-
lardan ancak birkaçi 1564 yilmdan günümü-
ze dek korunabilmigtir.
21
 ilk saksofon,1814-94 ylliari arasinda yagamig Beiçikali bir
müzik aleti yapimcisi olan Ado]phe Sa× tarafi.ndan, 1846 yllin-
da keyfedilmigtir.
ilk elektrikli müzik aleti,adi ayni zamanda Dynamofon
olan Telharmonyum olup, 1867-1934 yrllari arasinda Ameri-
ka Birlegik Devletleri'nde yagamig avukat Thaddeus Cahil ta-
rafindan 1897 yilmda icat edilmigtir. Tetharmonyum, yaklagik
iki yüzün üzerinde farkii ses çikartan bir alet olup, ilkin Ca-
hil tarafindan 1906 ylimda Massachuset eyaleti yakmlarindaki
.kullanilmigtir.

Holyoke'ta halkin huzurunda CahiI, daha sonra

bunu baz alarak aletin çegitli versiyonlarmi da üretmigtir. Böyle-
ce elektronik olmayan ilk elektrikli müzik aleti ortaya çikmigttr.

Performans

Sarkredar
ilk garkicilar, mitolojik çag insanlan olup, tanrilar onuruna tertip
ettikleri ayinlerde kendilerinceuydurduklari ritimsel bir müzik egli-
gindegarip sesler çikartarak bir tür ilahi söylemigierdir.

Orkestralar
Ilk orkestra performansi on yedinci yüzyilda gerçeklegtirilmigtir.
O zamana dek küçük gruptar halinde bir araya gelen insanlar,
önlerinde nota olmaksizin, kullandiklari itkel
getierledogaçla-
ma olarak birtakim sesler çikartip, kendiferince olusturduklari
bir müzigi birlikte icra etmig]erdir. Daha sonra giderek bu kiçi-
lerin sayisi artmig ve nota sisteminin de ilave olmaslyla bugünkü
orkestralarin temeli atilmigtir.
ilk büyök orkestra performansi, 1555-1612 yillari arasinda
yagamtg Giovanni Gabrieli'nin 1597 yllinda icra ettigi Sacrae
22
Symphoniae (Ílahi Senfoni) adli bestesinin 1615 yilinda orkestra
egliginde balka sunulmaslyla gerçekleptirilmigtir. Bugünkü çok
sesli orkestra anlaylglyla ilk büyuk orkestra performansi ise, on
sekizinci yüzyilda olmustur.

ilk kurulan orkestralar:

Orkestra adi KurulugTarihi

Mannheim 1741
OrkestraSL 1742
Leipzig Oda
Londra Filarmoni 1813

Paris Konservatuari 1828

Viyana Filarmoni 1842
New York Filarmoni 1842

St Louis Filarmoni 1880

Boston Filarmoni 1881

Berlin Filarmoni 1882
ikago Filarmoni 1891

Orkestra Sefleri
ilk orkestra geflerine orta çagda cheironomy denilmekte olup
elleriyle melodinin ritmini tutmaktaydilar.
ilk ünlü orkestra gefi; on sekizinci yüzyilda yagamig Mann-
heim Orkestrasi gefi JohannStamitz'dir.
ilk baget kullanmaya baglayan orkestra gefleri on doku-
zamanda notalari önlerinde-
zuncu yüzyilda görülmügtür.Ayni
ki sehpaya koyup oradan takip ederlerken, ellerindeki bagetle
orkestraya yön vermiglerdir. Ancak o zamana dek, orkestraya
23
liderlik ederlerken, eleman1ara yön vermek için farkb bir gö-
revlerinin olmastgerektigini dügünen orkestra gefleri, ayaklarini
yere vurup ziplayarak öricülük etmiglerdir. 1632-87 yillari ara-
sinda yagamig, Jean Baptise Lully, Paris Opera Orkestrasinda gö-
rev aldigi 1687 yllinda bunu ilk gerçeklestirenlerden biri olup,
tarih kayitlarina göre, bu yüzden ayaginda çikan agir yaralarin
kangren olmasi sonucu ölmüstür.

OPERA

Bu konuda en faninmgi olan Italyan operasi, oldukça eski bir

geçmige sahiptir. M.S. 340-97 yillari arasinda yagamig olan
.yillan

Milano Bagpiskoposu St Ambrose, M.S. 359-83 arasin-

da yagamig imparator Gratian'in danigmanliginiyaparken, ayn!
zamanda Suriye müziginden esinlenerek kilise koroso için ila-
hiler yazmtstir. Bu dogrultuda daha sonra Kipti, Bizans, Yahadi
ve Hint müziginden de esinjenerek, Ambrosian Sarkilari adi al-
tinda çok saylda eser olusturmustur. Bunlardan en ünf üsü Lu-
dus Danieli adlyla bilinen The Play of Daniel (Daniel'in Oyunu)
olup, on ikinci yüzyila ait bestecisi bilinmeyen bir sahne eseri-
dir. Operaya en yakin ilk mÜzikal oyun oÍarak bilinen ve ilkin
kuzey Fransa'nin Beauvais Katedralinde gerçeklestirilen eserde,
Daniel Kutsal Kitabindan epizotlar yer almaktadtr.
Bilinen en eski opera 1561-1633 ylliari arasinda yagamig
Jacopo Peri ve 1562-1621 ylllari arasmda yagamig Oktavio Ri-
nuccini tarafindan gerçeklestirilen Euridici'dir. ilkin 1600 yllin-
da Floransa'da icra edilen eserde, on beg ve on altinci yüzylla
ait karnaval parkilari ile enstrümansiz olarak koronun.devreye
girdigi kisa partisyonlara yer verilmigtir. Günümüzdeki anlayi-
glyla icra edilmig ilk opera örnegi ise, 1561-1602 ylilan arasin-
da yagamig jacopo Corsi'nin katilimiyla yine Peri ve Rinuccini
tarafindan gerçeklestirilmigolan Dafne operasidir, ama ne yazik
24
ki günúmüze dek korunamamigtir. Yine ayn: dönemde yazilmig
bir bagka opera Rappresentatzione di Anima e di Corpo.olup,
ilk kez Roma'da Emelio de Cavalieri tarafindan icra edilmistir.
ilk opera binasi, Parma'daki Teatro Farnese olup, yapilipin-
dan on yll sonra ilk kez 1628 yllinda halka açilmigttr.
ilk Ingilizoperasi, The Siege of Rhodes (Rodos Kugatmasi)
olup, 1606-1668 yillan arasmda yagamig Sir William d'Avenant
tarafindan 1656 yilinda.bestelenmigtir. Ïngilizlerinilk profesyo-
nel opera sanatçisi Bayan Coleman, ilkin bu operada rol almigtir.
ilk opera binasinin adi ise D'Oyly Carte Opera Company olup,
1880 yilindaki ilk icraatlarmin adi Gilbert & Sullivan operetleri-
dir. 1887 yilmda Richard D'Oyly Carte olarak adi degigen opera
binasi daha sonra Royal English Opera House (ingiliz Kraliyet
Opera Binasi) olmus, gu anda ise Palace Theatre London (Lond-
ra Saray Tlyatrosu) olarak kullanilmaktadir.

SiiR VE EDEBlYAT

"Siirlerbir agaczn yapraklart kadar dogal oldugu için,

bu derece etkilidir"
JOHN KEATS(1795-1821)

Bu konuda bilinen en eski örnekler beg bälgeden çikmistir, Ba-

bil, Misir, Yunanistan, Roma ve Israil.Bu dogrultuda Babil'e ait
en eski örnek, bir kahramanlik hikayesi olan Gilgamly Destani
olup M.Ö. 2000 yilmda yazilmig, daha sonra çegitli dillere çev-
rilmigtir. Misirillarin tanrilaria iç içe dünyasina ait ilk örneklere
ise Mezopotamya'da rastlanmig olup, genellikÍe papirüs kagitla-
rina ve kilden tabletlere yazdiklari eserlerden o1ugmaktadir.
25
 Bilinen ilk giirler, kahrarnanlik türünde yazilmigolup, Gilgamig
Destanini antmsatmaktadir, o devirdeönlerindeki tek örnek olan bu
eserden yola çikilarakgeligtirilmigçok sayida hikaye ve masaldan baz
alindigi açikça anlagilan ilk giirierinsahipleri, bu dogrultuda atalan-
nin yagadiklarianilardan, ilabilerin sözlerinden de esinlenmiglerdir.

ibrani Literatürü
Yaklagik 3000 yillik bir geçmige sahip en eski literatür olan
ibraniedebiyatina ait ilk örneklere M.Ö.3200.yilmdanitibaren
rastlanmi§tir. Bu dogrultuda Eski Ahit olarak bilinen yirmi ciltÍik
dini tefsir kitabi, M.Ö. 1200 ile 587 ylilarl arasmda yazilmistir.
ibrani literatüründe kendi dillerinin yani sira, Yunanca, Aramca
ve Arapça ile yazilmig eserler de mevcuttur.
ibrani Literatürüne ait en eski örnek, incil'desõzü edilen
Eski Ahit olup, .içinde gelecek nesillere ögüt niteligini taglyan çok
sayida hikaye yer almaktadir. Bu dogrultuda M.Ö. 1200 yllmdan
itibaren görülen Íbraniliteratürüne ait diger örnekler, genellikle
din ve toplum ahlaki üzerine kurulu olup, Hiristiyan incilineait
EskiAhitteki ögütler ve mistik hikayelerbaz alinarak üretilmig ve
günf ük konugma diÍine çevrilmigtir. Bu konuda en önemli kitap
Musevi dininde en kutsalkitap olarak kabul edilmig olan din tef-
sir kitabi Talmud'tur. Birinci yüzyi! ile altinci yüzyil arasinda bir
tarihte yazilmig oldugu säylenen kitabin içinde, geleneklerinin
ve dinierini uygulanig biçiminin yani sira, Musevi yagam biçimin
prensipleri, suç ve ceza gibi önemli konular aniatilmaktadir. Bu
baglamda kitap için Yahudi kanun kitabi da denilmektedir.

26
 ..
I i E.

Yunan Literatürü
Modern bati dünyasi edeblyatinin temeltagi o]arak adlandi-
rilan Yunan literatürünün en eski örneklerinden günümüzde ne
yazik ki çok az sayida eser kalmittir. Bu dogrultuda genellikle
epik kahramanlik türünde yazilmigdestan, hikaye, tarih, drama,
siirve oratoryo mevcuttur. ilkYunanli yazar Syros'lu Pherecydes
olup, M.Ö. 550 yllindan itibaren etkin çaligmalar ortaya çikart-
tigi bilinmektedir.Yunan literatürû, kendi mitolojik tarihierinin
yam sira diger kaynaklari da baz almigtir.
ilk bulunan piir ve yazrh edebiyat, M.Ö. 700 ylimda antik
çagda yagamig oldugu bilinen Yunanli tarihçi Homer'e ait olup,
ilyada ve Odessa destanidir, onun adlyla anilan eseri M.Ö.
sekizinci yüzythn ortalarinda yazmig oldugu söylenmektedir.
içinde Truva Savagi strasinda yaganan olaylar, hikaye geklinde
anlatilmaktadir. Hakkmda çok fazla bilgiye sahip olmadigLmiz
Homer'in Yunanistan'in Sakiz adasmda yagadigi ve kör bir gair
oldugu, bu yüzden eserlerini dikte ettirdigi söylenmektedir.
Onunla ayni dänemde yagamig olan Hesiod'un ise iki bilinen
eseri mevcuttur. Bunlardan ilki Theogony olup, okuyucularina
tanrilarin yolunda gitmeyl ögüt]emektedir, ikincisi ise worksand
Days (iglerve Günler) olup kir ve köy hayatini anlatmaktadir.
ilk büyük trajedi yazan M.Ö496-405 yillart arasmda yaga-
mig ve Atina'da yapilan drama yarigmalarmi tam 24 kez kaza-
nan Sofokles'tir. 130'un üzerinde oyun yazmigtir, ancak onlar-
dan sadece yedi tanesi günümüze kalabilmistir.Bun]arin içinde
en ünf üsü Oedipus Tyrannus'tur.
ilkbüyük kadm gair, Ytmanistan'm Midilli adasinda dogmuy
olup M.Ö. 610-580 yillari arasinda yagamig olan Sappho'dur.
Oldukça aykin duygulara sahip oldugu ve kargi cinsten ziyade
hemcinslerine tutkulu bir agkla baglandigi için dogdugu adanm
Yunanca adindan da anlagildigi üzere (Lesbos) lezbiyen oldu-
guylabilinmektedir, bu yüzden Yunanca sapik anlamina gelen
27
Sappho adini almigtir. Ancak tarihçiler, onun cinsel tercihinden
çok, oldukça etkili piirlerinden söz etmektedirler. Eserlerinde ken-
disine 3CL çektirdigini ve agik oldugu kadinlara kargi duygularini
en etkili yoldan ifade edigiyle ün]ü olan Sappho'nun, hayran ol-
dugu kadina kar.giduygularini ifade etmekte zorlanan erkek pair-
lerin çaligmalarina büyükölçüde yardimci oldugunu söylemekte-
dirler (aynikonuyu seks bölümünde de görebilirsiniz).

Latin (Roma) Literafürü

Bu konuda en unlü Latin yazar M.Ö. 284-204 ylllarl afa-
sinda yagamig olan Lucius Livius Andronicus'tur. Homer'in ll-
yada ve Odesa destanini Yunanca'dan Latince'ye çeviren yazar,
o sirada Homer'in oldukça dolu olan kelime haznesinden çok
etkilenmig ve kendisine bu kelimelerle, deyimlerin Latince kar-
galiklarindan olugan zengin bir sözlük olugturmugtur. Yani sira
adi komedi oyunlariyla ünlü M.Ö. 254-184 ylllari arasinda ya-
gamig Platus ve dramatik giirleriyle ünlü M.Ö. 264-291 ylliari
arasinda yagamig Naevius'tan da genig ölçüde etkilendigi söy-
lenmektedir.

ÇinLiteratürü
Dünyadaki en eski literatür örneklerinin görüldügü Çin,bu
konuda yaklagik 3000 yillik bir geçmige sahiptir. Bu dogrultuda
ilk literatür örnekleri fazia sayida olup, yüzy:]lar boyu hükum
sürmüg hanedanlann yönetimleriyle paralellik tagrmakta ve her.
dönemin kendisine özgü eserleri bulunmaktadir.Ancak diger bü-
yük kültürlerin tam tersine, Çinliteratüründe mitolojik olaylara ve
epik tarza yer veri1memigtir. Asil konu din ve felsefe üzerinedir.
ilk giir antolojisi, Çinlilerealt
olup, içinde din ve halk par-
ki arina konu olmuy çok saylda piirin yer aldigi Shih Ching'tir.
M.Ö. 550 ile 480 yillari arasinda yazildigi bilinen eser, M.Ö.
1111-255 yillar: arasinda hüküm sürmüs olan Chou Hanedani

28
clöneminde üretilmigtir.
Çin literatürüne ait bey ayr: türde dünyaca ünlü eser mev-
cuttur;
Shih Ching Siit

I Ching Kehanet

Shu Ching Tarih

Li Ching ilahi

Ch'un-Ch'iu llkbaharve Sonbahar

japon Literatürü
Bu konuda yazilmig ilk örneklere bakildigmda, Japonlarin, Çin
literatüründen genig ölçüde etkilendigi görülmektedir. Buna ait
ilk örnekler M.S. 440 yillnda yazilmig olup, içeriginde kiliç\a
takdis edilen yemin törenleriyle ilgili hikayeler yer almaktadir.

Arap Literatürü
Arap literatürüne ait ilk örneklere M.S. 622 ylhnda rastlanmig
olup, aslinda bu tarihten önce yazi]diklan saptanmigtir. Bu
dogrultuda islam dininden önceki döneme ait i1k örnek kah-
ramanlik giirlerinden olutan Noble Tribes (Soylu Kabileler) adli
eserdir. Müslümanlarm Cahillye. Dönemi Qahillyyah) olarak
adlandirdigt putlara taptiklart bu döneme ait iki önemli eser
mevcuttur. Bunlardan ilki yayinlandigi tarihten tam iki yüz yll
önce yaZLÌml¶ OÍ20 MU'a/ÍSgat ad I e5€r Olup, içinde yedi uzun
iir bulunmaktadir, ikincisi ise M.S. 500 yilinda ortaya çikan ve
içinde 126 adet glir bulunan Muladdaliyat adh eserdir. Genel-
29
 likle Cahillye döneminden çikmig oÍdugu gÖzlenen çok sayida
ünlü çair ve yazar mevcuttur. Bunlarin içinde en ün]üsü M.S.
520-609 yillari arasanda yagamig olan Zuhayr admda Bedevi bir
gair olup, eserlerinde genellikle Bedevilerin günlük yagantilarin-
dan söz etmektedir. Bu dogrultuda yazilmig en uzun piirinin adi
Qasidah(Kaside) olup, ait oldugu kabileyi piirsel bir dille anlat-
maktadir. Müslümanitk öncesi devre ait bu eserler on yedinci
yüzyila kadar Arap bilim adamlan tarafindan bir araya getirilip
korunmugtur, ancak bunlardan hlçbiri günümüze kalmamig-
tir. Arab Literatürü asil altin çagini, 62'2 yilmda hicretten sonra
islamiyet'inkabul ediligiyle yagamigtir.

ingilizLiteratürü
ingiliz literatürüne alt ilk örnek, M.S. yedinci yüzyilda Caed-
mon tarafindan yazilmig oÍan The Hymn of Creation (Yaratilig
Ilahisi)'dir. Caedmon kitabinda M.S. 673-735 yillari arasinda
yagamty olan Venerable Bede tarafindan sekizinci yüzyilda ya-
ziImig The Ecclesiastical History of the English People (ingiliz
Toplumun Din Tarihi) adli kitapta kendisine ait satagmalara kar-
gilik vermektedir. Bede'ye göre Caedmon, egitimsiz bir çiftçidir,
bir gün sürülerini otlatirken, gaipten sesler duymuy ve bir kegig
olmuytur, ardmdan kendisini edebiyata vererek, içinde daha zi-
yade argo kelimelere yer verip kaba bir bölgesel lehçeyle glirier
yazmigtir.
ilkAnglo Sakson kahramanhk giiri, Beowulftur. M.S. onun-
cu yüzyil civarinda yazildigt bilinmektedir, altinci yüzyilda is-
kandinavyah savaççilarin yagadiklari olaylarin epik bir dille an-
latildigi Beowulf, bu baglamda Ingilizce ile yazilmig ilk giirdir,
ancak 23 Ekim 1731 yllinda çikan büyük yanginda Ashburnam
House'daki Cotton Kütüphanesinde yarimig ve sadece tek bir
bölümü kurtanlabilmigtir.
ilk ingilizceroman The Unfortunate Traveller or The Life

38
of Jacke Wilton (Talihsiz Gezgin ya da Jacke Wilton'un Yagami)
olup 1967-160T yillan arasinda yagamig olan Thomas Nashe
tarafindan 1594 yilinda yazilmig sabikalilarm hikayesidir,
ilk detektif romam,dünya çapinda ünlü The Woman in
White (Beyaz Kadinlar) olup, 1824-89 ylllart arasinda yagamig
Wilkie Collins tarafmdan 1860 yllinda yazilmigtir. Col[ins'in en
önemliözelligi, son dakikaya kadar ipucu vermemesidir. Bunun
nedeni üç cilt olarak prensip anlagmasi yaptigi Victorian yayi-
nevinin, kitabin üçüncü cildine kadar çok sayida satmasi için
yazann hiçbir ipucu vermemesi yönündeki kesin talimatindan
kaynaklanmaktadir.Bunun için yapabilecegi bir gey olmadigini
dile getiren Collins, okuyucularina gülecek, aglayacak, üzüle-
cek, heyecanlanacak, ama sonucu görmek için bekleyeceksiniz
demistir.

Írlanda Literatürü
Irlanda literatürüne ait ilk örnek M.S. 300-500 ylliari arasmda
ortaya çikmig olan Ogham yazitlaridir. Mezar duvarlarinda ka-
bartma geklinde bulunan be yazitlar, ilkin M.Ö. üçüncü yüzyll-
da Kelt alfabesiyle yazilmigtfr. Ogham yazitlarina bakildigmda,
içinde beg adet noktali sesli harfin bulundugu ve sessizlerle pa-
ralel bir uyum tagidigi gözÍenmektedir. Ogham'in kelime anla-
mi tarn olarak bilinmemekle birlikte, içindeki sözlerden dolayi,
irlandatanrisi Ogma'nin tasvir edildigi destandan esinlenildigi-
ni ortaya koymaktadir.
ilk irlanda dilinde giir, M.S 512-97 yillarinda yagamig olup
irlanda'dapiirin babasi.kabul edilen Dallan Forgail tarafmdan
sekizinci yüzyilda yazilmig, St Columba'dir. M.S. 750 ylli civa-
rinda bulunan el yazmasi resimli eser ise, lona manastinnda
butunmug olup, The Book of Kells (Kell'lerin Kitabi) adi altmda
toplanmigtir. Ibraniceadlarin geçtigi elyazmasi eserin içeriginde
dört havari tarafindan yazilmig dört incil'densöz edilmektedir.

31
Kitap önce Vikinglerin eline geçmig, ardindan Meath Kontlu-
gundakiKell'lere transfer olmuy ve dokuzuncu yüzy:Ida tama-
men yok olmustur.

Kore Literatürü
Bilinen ilk Kore literatürüne ait eser, dini garkilar olup ilkin M.Ö.
57 yllmda Kore'de icra edilmistir. Kore,. edebiyatta altin çagin:
M.Ö. 57 yili ile M.S. 668 ylli arasinda hüküm sürmüg üç kraÍlik
zamaninda yagamistir.

DANS
Dans, içinde herkesin rol almast için
yarattigimizfek sanattir.
TED SHAWN (1891-1972)

Ílk dans M.Ö. 40.000

figürÍerine -

10.000 yillari arasinda gü-

ney Fransa'daki Les Trois Fréres bölgesinde rastlanmig olup, yari
insan, yari hayvan geklinde figürlerin dans hareketleri sergile-
dikleri görülmektedir.
M.Ö. 5000 yllm.da ellerini baglarinin üzerine kaldirmigfi-
gürler, ilk dans örnekleri olup, eski Misirlilarin dini törenlerde
sergiledikleri hareketleri igaret etmektedir. M.Ö.3500 ylli
ritmik
civarinda mezar taglarmm üzerindeki kabartma resimlerdeki,
maskeli dansçilar, tanri kabul ettikleri rahip ya da krala olan
bagliliklarim, onlarin önünde dans ederek kanitlamaktadlÑar.
En eski Avrupa dansi, Avusturya- Bavyera bölgesine ait ayak
çekme dansi olup, tarihçilere göre M.Ö. 3000 civarina rastlayan
Neolitik çaga aittir. Bu dans sirasmda erkekler ayaklarini yere
vurup dizieri hizasina kadar çekmekte, o sirada kadinlarsa çev-
relerinde dönmektedir.

32
Bale
ilk kez Romalilar tarafindan bulundugu bilinen ve Latince adi
Fabulae Atellanae olan bale, on altinci yüzyila kadar, halkin
yüzlerine çegitli maskeler takarak kimÍiklerini giziedigt balo ve
festivaller sirasinda sergilenmigtir.
ilk müzikli ve dekorlubale, 1519-87 yillari arasinda yaga-
mig Fransa Kraliçesi Catherine de Medici onuruna 1581 yilmda
Le Ballet Comique de la Reine adi altinda icra edilmigtir. Bale
Valois Sarayinda gerçeklettirilmig olup, ilk kez müzikle bir bü-
tün halinde çegitlidans figürleri sergilenmittir.
ilk bale bestesi Orchesographie olup, 1588 yllinda Thoinot
Arbeau tarafindan yazilmigtir.
ilk bale okulu Academy of the Art of Dancing (Dans Sa-
natlari Akademisi) olup, Fransa Krali XlV'üncü Louis tarafindan
1661 yilinda Paris'te kurulmustur.
ilk balerinierin toplum önünde dans etmesi, 1681 yllmda
Paris Operasinda gerçeklegmigtir.
ilk bale figûrleri, y:]lari arasinda yagaml Olan
1727-1810
jean Georges Noverre tarafindan 1760 yllinda Letters on Dan-
cing and Ballet /Bale ve Dans OzerineBilgiler)ad b kitapta ya.ym-
lanmigtir.Modern balenin reformcusu kabul edilen Noverre'nin
kitabinda sözünü ettigi bale teknikleri, 1773 yilmdan itibaren
geligtisilerek,günümüze dek uzanmig ve bu sanat dallnda en
güzel örnekleri izlememize önayak olmugtur.

33
YAPI

Yapi malzemeleri, Tag Binalar, Bina Tipleri

"Öncebiz binalartmtzt daha sonra,

onlar bizi çekillendirmigtir."
SIR WINSTON CHLJRCHILL
(1874-1965)

Bilinen en eski ikamet yeri, tarih öncesi devirde insaniarin çev-

reden kendiferini korumak için yaratici zekalarint kullanarak
olupturduklari ve üzerlerinde bugünkü pencerelere benzer de-
likler açarak çevreyi kolaçan ettikleri magaralar olup, yaklagik
80.000 yrlhk bir tarihe sahiptir. Avrupa'nm çegitli bölgelerinde
arkeologlar tarafindan yapilan kazilar sonucu, M.Ö. 12000 ylli
civarinda yuvar]ak taglardan yapilmig sigmaklar ortaya çikmig,
ilk çagin sonlarina kadar avlanarak geçinen insanlarin kendile-
rine barmak olarak buralan kullandiklari, büyük kayalari, genig
tahta kalaslarla destekleyerek çatisma hayvan postlari serdikleri
anlagilmigtir.

35
 Bilinen anlamda ilk ev, 10.000 yillik bir geçmige sahip
olup Northumberland yakinlarindaki Howick kasabasinda
ingiltere'debulunmug olup, arkeologlar, kilden yapilmig taglarin
arasina firinlanmig findtk kabuklarl yerlegtirilerek, yapinin kuv-
vetlendirildigini ortaya çikartmiglardir. Howick'teki bu evden
yola çikarak yapilan kazilar sonucunda, asirnda ondan daha
önce M.Ö. 2000 ile 1500 yillari arasinda Britanya'nin Orkneys
bölgesindeki Sjara Brae'de tarihin en eski ikamet yeri ortaya çi-
kartilmigtlf. Zamania Í€fÑ€ÖlÍmi§Olan Skara Brae, birbirine ince
yollarla bagli yedi tag kulübeden olugmaktadir.

YAPI MALZEMELERI

Eski yapilarda kullanilan malzemelere bakr1diginda,her zarnan

dayanikliliginön planda oldugu anlagilmaktadir. Bu dogrultuda
hem saglam hem de soguk geçirmez özellikleri dolayislyla ilkin
kullanL fl, 03| BTI Ve hayvan derileri, zamania
an a 3Ç yapEB
yerini kereste, tag ve pigirilmig kile birakmaktadir. Daha sonra
briket, tugla, beton gibi sentetik malzerfieÍerin yani sira çelik,
kireçten yapilmig siva harci kullanilmigtir.

Briket

"Mimari iki fuglayt dikkatliceyerleptirmekle baglamtyttr"

MILESVAN DER ROHE (1886-1969)

Briket insanoglunun, ilk kullandigi yapi malzemesidir. Bu

baglamda yaklagik 6000 yillik bir geçmige sahip olan briketin
ilk kez 13abil'de kullanildigt ortaya çikmigtfr. Ate yakmak için
36
bölgede yeterince kereste bulunmadigindan, Tigris ve Euphra-
gekillendirip,
tes (Dicle ve Firat) nehirlerinden çikarttiklan kili
bälgede çok etkili olan güneste kurutup briket ürettikleri ortaya
çikmigtir.
ilk farmda kurutulmuy briket, günümüzden tam 5000 yil
önce Mezopotamya'da yine Babilliler tarafmdan kullanilmigttr.
Kereste ithal etmek çok pahallya mal oldugu için, ilkin günette
kuruttuklarl briketleri, daha sonra kilden yaptiklari finnlar için-
de kurutmuglarve bunlari yapi malzemesinin yani sira kaldirim
yapmakta da kullanmiglardir. Bu dogrultuda briketten yapilmig
tapLnak Ve p.iramide benzeyip basa-
birçok örnegin arasmda,
makli tapinak anlamma gelen ziguratlar inga edilmigtir.
Babil, M.Ö. ilk bin yllin bagmdan ikinci bin yllm bagina ka-
dar güney Mezopotamya'nin bagkenti olmasinm yam sira M.O.
yedinci yüzyllda hüküm süren Chaldean imparatorlugunun da
bagkenti konumunda olmustur. Bu nedente Czerinde çok verim-
li topraklar olmasi nedenlyle uzun ylllar medenlyetlerin begigi
olmustur. Babil, M.Ö.331 yllmda Büyuk iskender taraffndan
fethedilmigtir.

Beton
Modern binalarda çimentonun suyla karistirihp kaliba däkül-
mesiyle olugturulan beton yapi malzemesini, eski dönemlerde
çimento yerine deniz kumunu suyla kangttrip, içine pekigmesi
için çakil taglari ilave ederek kuvvetlendirmigler,siva malzeme-
si olarak ise kireci suyla karigtirmiglardir. Sonuçta ortaya bir tür
beton ÇLkmlgÍlf,
ilkalçi ve kireç tagi M.Ö.2500 yllmda Misirblar tarafmdan,
piramitleri yaparken kullanilmig olup, daha sonra bundan esin-
lenerek tag bloklari birbirine yapigtirmak aralarindaki bogiuklari
kapatip bir seviyeye getirmek için bag yapi malzemesi haline
gelmigtir.Nil deltasindan elde ettikleri oldukça fazla miktarda-
37
 .platosu

ki alçl tagini Giza üzerine yayarak içine kireç tagi da

katan Mistrillar, bunlari piramitlerin ingasinda kulÍanmiglardir.
Bölgedeki kereste kitilgindan dolay! ateyte pigirilmig briket
ye-
rine, kireç ve alçr tagini kivama getirmek için yeterli olan günes
Isisi igierini kolaylagtirmig, böylece binalarin yapiminda ideal
malzeme haline gelmigtir. Ayrica alçi çok hafif bir madde oldu-
gu için, kurumaya birakilan alçidan yapilmig bloklarin sadece
yüzde 50 oraninda bir güç sarf ederek yeni yapilanjarla yer de-
kolayliklamümkÜnolmaktaydi.
gigtirilmesini
ilk çimentosuz beton Romalilar tarafindan yapilmig olup,
kireç, volkanik krater tagi ve çakil tagmin karigimlylaelde edil-
migtir. Romall mimar Vitrivius'un M.Ö.20 yllindaki kayltlarina
göre, Romalilarin elde ettikleri bu beton türü çok dayanikli bir
malzemedir, daha sonra özellikle rutubet tutmamasi nedeniyle
modern zamaniarin en tercih edilen yapi teknigi haline gelmigtir.
Bu teknik yapinin zamania zaylflamasina neden olan fazia suyu
önleyici özellik tagimaktadir. Romalilar bu teknikte Roma'daki
2000 yillik ünlü Pantheon katedralini yapmiglardir.
ilk kum, kireç ve çimento ile yapilmig beton bina 1779 yi-
linda Amerikali Bry Higgins tarafindan denenmig olup, bilin-
digi üzere en saglam yapi teknigidir ve özellikle bina]arin iç
duvarlarinm ingasi ve dekorasyonunda kullanilmaktadir.Ancak
Higgins'ten önce birçok medeniyet tarafindan genellikle duvar-
larini dekore etmek üzere kullanilmig oldugu, sonradan ortaya
çikmigtir.

Betonarme
llkin 1823-1906 yillart arasinda
yagamig Paris1ibahçivan Joseph
Monier tarafindan 7849 yllmda kegfedilen betonarme bina,
çe-
likten yapilmig rotlar üzerine islak çimento dökülerek olugtu-
rulan sert ve oldukça dayanskii zeminin Uzerine kat çikilarak
inga edilmigtir. Rotlari jyice birbirine siktytiran çimento, böylece

38
üzerine çikilan katlarinin, herhangi bir sarsintiya ya da yüksek
gerilime kargi daha dayanikli ve kalici olmasmi saglamigtir. Mo-
nier bu icadlyla 1867 yllinda Paris'te düzenlenen bir tanitimda
ödüle layik görülmügtür.
ilk beton cadde 1891 yllmda Amerika Birlegik Devletleri-
nin Ohio eyaletinde Bellefontaine'de yapilmigolup, bugün hâlâ
kullanilmaktadir.
ilk beton baraj, 1936 yllinda iki adet olarak Amerika'da ya-
pilmig olup, ilki Nevada / Arizona sinirindaki Colorado nehri
üzerinde inga edilen Hoover Barajl, ikincisi ise Washington eya-
letindeki Columbiya nehri üzerinde inga edilen Grand Coule
Barajidir.

Asbest
Yanmaz bez olarak da bilinen tv)agnezyum silikat içerikli as-
best, 2000 yridan fazia zamandir binalann çatilarinda yalltim
malzemesi olarak kullanilan bir maddedir. Ancak eski Misirlilar
eskiYunanhiar gaz
onu mumyalama bezi olarak kullanirlarken,
lambasi fitili olarak kullanmiglar, eski Romalilarin ise genellikle
ondan ürettikleri yemek peçetelerini, yemek bittiginde temiz-
lenmeleri için ategin içine attiklari ortaya çikmigtfr. Ancak M.S.
23-79 yillari arasinda yagamig olan Romall tarihçi Büyük Pliny,
Romalilarin asbest iginde çaligtirdigi kölelerin çogunun cigerle-
rinden hastalandiklarini yazmigtir.
ilk asbest 1800 yi¶nda çati yalltim malzemesi olarak kul-
lanildigmda devrim yaratmigtir.Ancak özellikle 1917 ve 1918
yillarinda çok saylda RSbest igçisinin genç yagtaölümüne neden
olmug ve ilkin 1924 yllinda onlann akciger kanseri oldugu an-
lagilmigtir.

39
Cam
Aslinda yapi rnalzemesi olmaylp, genellikle dekorasyon için
kullanilir. Bir tür kristal kesmetag olan obsidyenin ilkin tag devri
insani tarafindan kullanildigma bakilacak olursa, cam ilk kez
onlar tarafindan kullani]migtir.Ancak M.S. 23-79 yillarl
arasin-
da yagamig Büyük Pliny'e göre, M.Ö. 669-626 yillan arasin-
da hüküm sürmüg Asur krall Ashurbanipal'in yaptirmig oldugu
kütüphanede bulunan ta baskilar, cam üretilmesi konusunda
ilk talimatin M.Ö. 5000 yllinda.verifrnig oldugunu
ve ilk kez
Suriye'de üretildigini göstermektedir,onu.ilk kegfedenier ise Fi-
nikeli tüccarlardir.
ilk pencere cami Romaillar tarafindan kullanilmtytir.Ancak
sadece belli bagli binalarda kullanilmak üzere az sayida Grettik-
leri camin kalitesine bakildiginda, yeterince dayanikli olmaylp,
ayni zamanda optik özellik]er de tagimadigi ]çin Romalilarin
kaliteli cam üretme konusunda yuzeysel bir bagari gösterdikleri
söylenebilir, ama bu kalitesiz üretime ragmen, sadece zenginle-
re ait villalar ve kamu binalannda kullandsklart pencere camla-
n, yapinin içini aydinlatma konusunda amacina ulagmigtir. M.S
240-320 yillan arasinda yagamig Romali yazar Lactantius, ilk
kaliteli anlamda dayanikli camin kilise pencereferinde kullanti-
digindan söz ederken, renkli camlann ilkin M.Ö. 2600 yillari
civarinda kullanlldigini ve ilkin yegil renkte olaniarinin Babil'de
Eshunna'da görüldügünü ileri sürmektedir. Yekpare
pencere
camlari ise, ilkin on birinci yüzyllda Almanya'da üretilmig olup,
buniann yanlarina küçük kanattar llave edilerek günümüzde
kullanilan pencere camlari ortaya çikml§tir. Takip eden yüzyillar
boyu giderek bu yönde ge]içtirilip ]üks bir aksesuvar haline dö-
nÜçtürülen cam, on üçüncü yüzyilin sonuna dek, sadece saray
ve kiliselerin pencereferinde kullanilmistir.
ilk dört kanatli pencere camlari 1905 yllinda Belçika'da
üretilmigtir. Bu dogrultuda kink cam parçalarini genig kazaniar-

40
da eriterek kaliba dökmügler, iyice donduktan sonra egit ölçü-
lerde kesmiglerdir, ancak üzerlerini tek tek parlatarak pürüzsüz
bir yüzey elde etmeye çallymiglar, 1914 yilinda ise bunlarin ilk
kez seri üretimini gerçekleptirmiglerdir.
ilk pürüzsüz yüzeye sabip cam, 1959 yilinda Lancashire'ta
Pilkington'lu St Helen Kardepler tarafindan üretilmigtir. Bunun
için onlarl birkaç kez eritip dondurarak sonunda pürüzsüz bir
yüzey elde etmiglerdir. Ancak sert ve serin bir malzeme oldu-
guanlagilan camin, koruyucu özellik tagimasinin yani sira, ye-
terince dayanik1:olmadigmin kegfedilmesi üzerine, bunlan en
kabndan en inceye dogru farkli kalinhklarda üretmigier ve daha
ziyade sogugun.girmesiniönlemek amaciy]a yapilarin üst kisim-
larindaki pencerelerde kahn olanlarini tercih etmiglerdir. Bunun
en tipik Ornegini eski binalarin üst kat1arinda görmek mümkün-
dür. Cam kalinligL yU affdan a lya dogru, tedrici olarak azal-

maktadir. Ancak bilindig üzere, sonraki yillarda kinlmaz ve her

türlü dig etklye kargi dayanikli camlar üretilmittir.

TASBÍNALAR
lik tag binalar, çatilari hayvan derisi, postu dallariyla
ve agaç
örtülmüg olan barinaklarin yan duvarlarini olusturmak için düz-
gün kesilmemig gayri muntazam taglann üst üste dizilmesiyle
o]ugturu1muttur. Arkeologlara göre ilk dayanikli tag yapilar ise,
M.Ö. 4000 ytllari civarinda güney Ítalya'ninCalabria bölgesin-
de görülmüg, sonra giderek tüm Avrupa'ya yaylimigtir.

Tag yapilar

ilktag yapilar M.Ö. 3100 yllinda yan yana siralanmig üçlü ya da

dörtlü tag yiginlari alarak geülmektedir. Üstüste dizilmig taglar-
dan yapilmig bu yiginlar gekilsiz sütunlardan olugmakta ve ara-
41
lan kalin kütuklerle desteklenmektedir. ilkinM.Ö. 2500 yllinda
Güney Gal bölgesi Pembroke'ta Prescelli Daglari eteklerindeki
Avon nehri civarinda yaklagik 250 kilometrelik bir alanda görü-
len bu tag yapilar, M.Õ.2300 yllina kadar oldukça yayginlagmig
ve bu tarihten itibaren onlara kum taglarindan yapilmig ilaveler
söz konusu olmustur. Bu dogrultuda Giant Sarsen tipi olarak
kabul edilen ve Malborough Downs'tan itibaren yaklagik 20 ki-
lometrelik bir alanda tag yapilarin özellikle yukan kisimiannda
pencere olarak kullanilmak Uzere açilmig deliklerin bulundugu
ve kenarlarinin kumtaglarindan örüldügü görülmektedir.

Piramitler
Taglarin ilk kez muntazam olarak kesilmesi eski Misirlilar tara-
fmdan gerçeklestirilmigtir.Bu dogrultuda dünyadaki en önemli
eserlerden biri olarak bilinen piramitleri yapmiglar, ancak bun-
lari,siradan halkin ikametetmesi için degil, yalnizca içinde me-
zarlari da bulunan ülke yöneticileri firavunlarin saray! ve meza-
ri olarak kullanilmak amac]yla inga etmigierdir.
ilk Misir piramidi M.Ö. 2630 yllinda Sakra'da inga edilmig
olup, M.Ö.2687-2668yllfari arasinda hüküm sürmüg ilkfiravun
Zoser için yapilmigtir. Basamakli olarak da bilinen piramidin bu
ad: almasinin nedeni, duvarlarinda zeminden en tepeye kadar
devam eden basamaklarm bulunmasidir. Bu dogrultuda M.Ö.
2667-2648 yillari arasinda hüküm sürmüg eski Misir'in en ta-
nmmig mimarlanndan biri oldugu bilinen Imhotep, siradan biri
olarak dogmug olup, bu bulugu ve yeteneginden dolay: önemil
bir gahsiyet durumuna yükselmigtir.Ölümündeniki bin yll son-
ra, M.Ö. 550 yilmda Misir, Persliler tarafindan fethedildiginde,
Memphis'te gifa dagitici ve saglik tanrisi o1arak anilmaya bag-
lanmig olup, stradan halkin içinden çikan tek tanri konumunda
halen Misir halki tarafmdan büyük saygi görmektedir.

42
BiNA TÍPLERI

Saraylar

ilk saray Roma'da imparatorlarin evi olarak kullandiklari ve

genellikle soylularin yagadigi Palatine tepesinde inga edilmig-
tir. Bu dogrultuda ülke yöneticilerinin ve zenginlerin yagadigi
binalarin digerlerinden farkli olarak daha saglam ve korumall
olarak inga edilmesine karar verilerek sonraki yillarda gatolar
inga edi1migtir.
ilk saray M.Ö. 1504-1450 yillart arasinda hüküm sürmüg
Misir krali 111'üncü Tutmosis için Teb gehrinde inga edilmigtir.
Eski Teb gebri, bugünkü adiyla Luxor ofup, Kahire'nin yaklagik
400 mil uzaginda yer almaktadir.

Satolar
Genellik1e ortaçagda savaglar sirasinda kale amaç\i garnizon
olarak inga edilmig olan gatolar, oldukça muhkem tag duvar-
larmin arkasina gizlenip dügmani gözetleyen askerleriyle krala
bagliligini kanitlamig bölge lordlan ile zengin toprak beylerinin
ikamet ettigi birer stratejik güç sembolü olarak kullanilmigtir.

-
II

43
 ilk gato duvari M.Ö. 1600 yllinda eski Babil gebrini koruma
altina almak amaclyla inga edilmigtir.
M.S. Dokuzuncu yüzylldan itibaren gatolarin sayisi .faz1a-
lagmaya baglayaraktüm Avrupa boyunca yayilmigtir.

Tüneller

ilk tünel bugünkü Türkiye sinirlari içinde yer altp Irak ile
Suriye topraklarini sulayarak Dicle nehriyle kesigtikten sonra
Iran Kärfezine bogalan Firat nebri altinda M.Ö. 2180 yllinda
inga edilmigtir. Tüneli inga etmek için nehrin yatagini diger tara-
fa yöneltip suyun akipini o noktada kesmigier ve altina briketten
bir tünel inga etmigler, sonra tekrar suyu normal akig yönüne
çevirmiglerdir.
Nehrin altindan geçen ikinci tünel 1769-1849 yi[lari ara-
smda yagami Sir Marc Brunel'in 1825-1843 yll1ari arasm-
da Londra'da Thames nehri altinda inga ettigi Rotherhithe'le
Wapping'i bag]ayan tüneldir. Tünel bugün halen kullanilmakta
olan Londra metrosunun bir bölümünü içermektedir. Tünelin
yaraticisi Marc Brunel, aslen bir Fransiz olup, 1806-59 y:]lari
arasinda hüküm sürmüg Isambard Brunel kralininbabasidir.
ilk su tagima tüneli Ege denizinin bugünkü Turkiye sinirlari
içinde ka]an adalarmdan Samos açiklarinda 1825 ile 1843 yl11art
arasinda Megara'dan mühendis Eupalinos tarafindan inga edil-
migtir. Kastro daglarinm ortasindan geçen tünel bin ylldan fazia
süre kullanslmigtir. En papirtici olan geyise, toplam bir kilometre
uzunlukta olan tünelin her iki ucunun da yarimpar kilometrelik
egit uzunlukta olmasi, sadece 60 santimetrelik bir hatanin söz
konusu olmasidir. Yatak ve düzey açilari ölçmeye yarayan düz-
leme aleti ve diger yardimci ekipmanlarm henüz kegfedilmemig
oldugu yll]arda sadece teorik olarak geometri ve açi bilgisiyle
bunun gerçekleptirilmig olmasi hayret vericidir, kubbeli binala-

44
rin yükseklik ölçumü de ayni yöntemle gerçekleptirilmigtir.
ilk kara tüneli Fransa'daki Malpas tüneli olup 1681 yllinda
inga edilmigtir. Malpas tünell ayni zamanda barut kullanilarak
oyulan ilk tüneldir.
Amerika'daki ilk tünel 213 metre uzunlugunda olup, Lüb-
nan ve Pensilvanya igbirligiyle inga edilen tünel iki yllda tamam-
lanmig olup 1827 Haziraninda hizmete açilmigtir.
ilk deniz tünelinin kazist 1991 yilinda bitirilmigtir. Bir ter-
minalden digerine 58 kilometre olan tünelin 37 kiÍometrelik bö-
1ümü suyun altindan geçmektedir. 1990 yilinda ingaatina bagla-
nan ve Britanya ile Avrupa'yi birbirine baglayan Mang Denizini
bir uçtan diger uca geçen tünel 1994 ylli Mayisinda ilkin trafige
açilmig olup, 8500 yll öncesindeki son buzul çaginin bitiminden
bu yana ilk kez gerçeklegtirilmigoldukça büyük bir projedir.

Barajlar

su barajl, M.Õ.2900 yllinda bugünkü Kahire ya-

ilk büyük
kmlarmdaki Sadd El Kafara (Paganlar Baraj0'dir.
Ingiltere'deki ilk bara), Arlesford Baraji olup, 1189 yllinda
Winchestor Bagpiskoposu Geoffry de Lucy'nin istegi üzerine
inga edi1migtir. Bu talebin gerçek nedeni tam bilinmemekle bir-
likte, büyuk bir olasihkla Bagpiskoposluk sarayma balik temin
etmek oldugu tahmin edilmektedir. Barajin gerisinde suyun de-
vir daimini saglayan çoR sayida su çarki mevcuttur.

ilk elektrik baraji Amerika Birlegik Devlet1erinde Fox nebri

üzerinde 1882 yllinda inga edilmig ve nebrin üzerine konan iki
çark sayesinde evlerin elektrik almasi saglanmigtir.

45
Köprüler

ilk köprüler,ilk agamada geni ve düz yüzeyli taglann üç ka-

demeli olarak nehirlerin üzerine konmasiyla elde edilmig olup,
daha sonra mevcut taglarin aralari doldurularak inga edilmig,
böylece en basit yoldan bir uçtan diger uca ulagim sagÍanmigtir.
ilk tag köprü tasarimi Latince claperius, Anglo Sakson di-
linde cleaca olan taglarin üst üste ylgilmasiyla eÍde edilmig
olup, M.Ö. ikinci bin yilda gerçeklegtfr.ilmittir.Ayni geniglikte
taglann üst üste yrgilmaslyla her iki uçta inga edilen basamak-
larin birbiriyle bitigtirilmesiyleelde edilmigtir. ilkin Dartrnoor
ve Exmoor'da gärülen bu köprülerin ingasi oídukça zor olup, o
devrin insaniarinin köprü anlayrgini yansitan en çarpici örnek-
lerdir.
ilk uzun köprü iki kilometre uzunlugunda olup M.Ö.520-
465 ylliari arasinda Helenistik dönemde hüküm sürmüg Kral
Xerxes tarafindan gerçekiegtirilmistir. M.Ö. 481 yllinda Çanak-
kale Bogazini geçmek için donanmasma ait 800 adet gemiyi
birbirine baglayarak bir köprü olugturmug, ancak çikan giddelli
firtina yüzünden donanmaslyla olugturdugu köprü tahrip ol-
mugtur. Deniz sakinlevince ikinci kez deneyerek bu defa ba-
ganli olmuy ve Yunan]Ilara saldinya geçmigtir. Heredot'un ka-
yitlanna göre zekasi sayesinde olugturdugu bu köprü sayesinde
5.000.000 askeri bogazi geçmigtir.
Tiber nehri üzerindeki ilk köprü, Roma'da M.Ö. 62 yllinda
Pons Fabricus tarafindan inga edilmigtir. Çegitli
taglardan olug-
turdugu kemer geklindeki köprü, aslinda Romahlardan önce
Orta Doguda görülmüg olmasina ragmen, agirlik kapasitesini
orantisal olarak iki uca egit olarak verme açisindan ilk bulug Ro-
malilara aittir. Nehrin üzerinde iki yönde egit açiklik barakarak
inga ettigi kemerli köprünün düzgün ö1çümün yani sira, o güne
dek inga edilmi§ olan tag köprülere nazaran daha az malzemey-
46
le inga edilmig olup, daha az yer iggal etmesidir. Günúmüze dek
kalmig olan en önemli köpru M.Ö. 63-M.S 14 yllinda hüküm
sürmüg Augustus Ceasar zamaninda Ponte di Augusto tarafin-
dan inga edilmig olanid r.

Amerika Birlegik devletlerindeki ilk köprü 1697 yllinda

Philadelphia'da inga edi1mig olup halen Route 13 olarak kulla-
nilmakta ve üzerinde modern trafik araç\arl ig[emektedir.
ilk demir köprü, 1750-91 yillari arasinda yagamig Abraham
Darby tarafindan 1779 yllinda Shropshire, Coalbrookdale'deki
Severn nehri üzerinde inga edilmigtir. Köprü 1934 yilina dek
kullanilmig ancak bu tarihten itibaren araçlara kapatilmigtir.
ilk beton köprü 1842-1921yillan arasmda-yagamig Fran-
cois Coignet tarafindan 1865 yllinda Fransa'daki Vanne nehri
üzerinde inga edi1migtir
ilk çelik köprü 1874 yllinda yapimi tamamlanan St Lou-
is Köprüsü olup, Misissippi nehri üzerinde in a edilmistir. Çok
özel bir çelikten yapilmig olan ilk köprüdür.
ilkasma köprü yaya ve tagitlari tagimak üzere Menai Strait
ile Kuzey Gallere ait Anglesey adasi arasinda Thomas Telford
(1757-1834) tarafindan 1819 ile 1826 yallart arasinda inga
edilmigtir. Demirden yaptigi levhalari çelik halatlarla birbirine
47
baglayan mucit, sonra da bun1ari iki uca diktigi demir kirigiere
baglayarak bir asma köprü olugturmugtur. Köprünün uzunlugu
176 metre olup Anglesey adalarina baglanan tek yol vazifesi
görmektedir.
ilk çelik telden yapilmig asma köprü, 1786-1875 yillari
arasinda yagamig mühendis Marc Seguin tarafindan 1825 ylim-
da Fransa'da inga edilmig olup, bulugen sahibi uçan balon1arin
mucidi olan Montgolfier kardeplerden Joseph Montgolfier'nin
yegenidir. Seguin'in köprüsü Rhone nebri üzerinden Tournon'a
baglanmaktadir.
Amerika Birlegik Devletleri'ndeki ilk çelik telden yapilmig
korkuluksuz asma köprü, 1810-62 yillan arasinda yagamig olup
Amerikali Brunel olarak bilinen Charles Ellet Junior tarafindan
1849 yilinda Ohio'da inga edilmigtir. Ancak iki yani korkuluksuz
olan ve sadece 7 metre genigliginde olan köprünün üzerinde at
binme gibi oldukça tehlikeli halka açik gösteriler sergilemesin-
den sonra, Niyagara Selalesiüzerinde inga edecegi ikinci köprü
projesi engellenmigtir. Köprü 1854 yllinda giddetli bir firtinada
ciddi gekilde hasar görmüg, ancak 1860 yi1mda tekrar açilmig
ve Amerikan Sivil Savagi strasinda önemli rol oynamistir.

Thames nehri üzerindeki Köprüler

ilk köprü M.Ö. 1750'li yillarin baglarmda GIdukçagenig miktar-
larda kaya megesi de denilen meye kütükleri tagimaciligi yapilan
nehrin üzerindeki Vauxhall'de M Ö 1500 yllinda inga edilmig
olup, 1999 yllinda yapilan kazilarda ortaya çikrnistir.
Thames nehri üzerinde Londra'da Romalilar tarafmdan ya-
pilan ilk köprü, M.S. 50 yilinda kale olarak inga edilmig olup,
halen Londra Bankalar Bölgesi ya da 5uare Mile olarak bilinen
bölgede bulunmaktadir.

48
 Londra'da nebrin üzerindeki ilk briket köprü M.S. 1176 yi-
linda Peter de Colechurch tarafmdan inga edilmig olup, daha
sonra altina ilave edilen dükkan ve evlerle bir kompleks ha-
line dönügtürülen ingaati 1209 yllinda tamamlanmigtir. Köp-
rü yaklagik 600 yildan fazla ayakta kalmig ve Londra gebri ile
Southwark'l birbirine baglayan bugünkü Londra Köprüsünün
yerinde inga edilrriigtir.

Duvarlar
ilk gehir duvarlari M.Ö. 8000 ylli civarinda Jericho(Eriha) gehri
inga edilirken yapilmigttr. Eriba, deniz seviyesinden 250 metre
yüksekliginde duvarlarla çevrilmig, ancak hepsi yangin, sel ve
deprem]erle yikilmig, sonra yeniden inga.edi1migtir. M.Ö. 1400
yilinda Musa peygamber kutsai kitapta yazdigi üzere israilogul-
larmi vaat edilen topraklardaki Eriha gehrine götürmek üzere
önüne katmig ve onun öncülügünde uzun bir yolculuga çikmig-
lardir. Efsaneye göre elindeki flütü kuvvetle üflemig ve gehrin
duvarlan yikilmigttr.
Çin Seddi, M.Ö. 221 yllinda hüküm sÜrmüg Qin Hanedani
ile M.S. 1644 yilinda hüküm sürmüg Min'g Hanedani arasinda
bir tarihte inga edi1mig o]up yaklagik 6000 kilometreden fazia
uzunlukta dünyada insanoglunun yaptigi en büyük sanat hari-
kasidir.

Gökdelenler
ilkgökdelen on kath bir ev sigorta girketine ait olup 1885 yllinda
Chicago'da vali William Le Baron Jenney tarafindan inga edil-
migtir. ilk çelik kirigin kullanildig: yapi, böylece 1880'll yillarda
Amerika'da ilk kez gökde[en kelimesinin gündeme gelmesine
neden olmugtur, bundan esinlenerek sonra yirmi kathlan yapi-
lan gökdelenlerin bilindigi üzere günümÜzde kirk katli olanla-
rina rastlanmaktadir. Bu derece yüksek ve çok kath binalarin

49
yapiminin söz konusu olmasiyla ayni paralelde yapilarda bü-
yük bir teknolojik geligme yaganmig ve 1813-98 yillari arasinda
yagamig Sir Henry Bessemer'in eriti1mig madenden elde edip
bu tarihten itibaren Amerika'daki ingaatlarin yani sira yoloularm
yukan katlara rahatça ve güvenle çekilmesi için yapilan asans0r
yapiminda da kullanilan çelik halat gündeme gelmigtir.
Ílkyolcu asansörü 1811-61 yillari arasinda Elisha Otis tara-
findan icat edilmig olup, ilk kez New York'taki P. T. Barnum'un
Kristal Sarayinda kullanilmigtir. Yolculari tagimak için yaptigi
asansörün halatlarmin ne kadar güç]ü oldugu konusunda bir
gösteri yapan mucit, ayni mekanik düzenegi 1857 yllinda E. V.
Haugwout and Company adli çok katil bir aligverig merkezine
de inga etmigtir. Otis'in bu icadi daha sonra Werner von Sie-
altLna
mens tarafmdan asansörün bir elektrik motoru takilarak
geligtirilmigve Siemens bu kegfinin ilk tanitimini 1880 ylhnda
Manheim Fuarinda sergilemistir. Aslinda ilk yolcu taglyan elek-
trikli asansörün, bu icattan yedi yll önce Baltimore, Maryland'ta
kul]anildigi, ilk asansörün ise M.Õ. üçüncü yüzyilda hayvan
gücü kullanilarak yolcularin halatlaria yukan çekilerek olug-
turuldugu ve 1743 yllina kadar kullanildigi ortaya çikmigtir.
Fransa krali XV'inci Louis'riin kendisi, ailesi ve özel misafirleri-
için kullandigi "Uçan Sandalye" olarak adlandirilan asansör,
kurulan bir makara düzenegi sayesinde sadece tek kipilik ola-
rak zeminden birinci kata kadar çabymig ve sarayin digma inga
edilmigtir. Kralin sarayin balkonundan bindigi asansör, damdaki
bacanin içine giren bir kigi taraftndan yukari çekilmekte ya da
apaglya indirilmekteymig.

Merdivenler
ilk merdivenlerin tam olarak ne_zaman yapildigi bilinmemekle
birlikte M.Ö. 1500 yili civarmda Konossos ve Phaistos'taki Cre-
tan Sarayinda inga edildigi ileri sürülmekte ve bundan yaklagtk

50
3000 yll önce Çin'deTai Shan yolu üzerinde granitten yapilmig
6000 basamak inga edildigi bilinmektedir.
ilk yürüyen merdiven 1861-1947 yillari arasmda yagamig
Jesse W. Reno tarafindan 1891 yilinda icat edilmigtir. Günü-
müzde modern asansör olarak kullanilan yürüyen merdiven1e-
rin bu ilk örnegi, insan gücüyle yürütülmekte olup tirabzaniarin
arasmdan geçirilen bir kayigla 25 derecelik bir egimle hareket
ettirilmektedir. ilk kez New York Coney Adasinda görülen bu ilk
yürüyen merdiven 1896 yllma dek kullanilmigtir.
ilkelektrikli yüräyen merdiven 1899 yllinda Otis Company
tarafindan inga edilmig olup zamania ilk bulugu olan asansörün
yani sira yürüyen merdivende de bir dünya markasi haline gel-
mistir. ilk halkin kullandigt elektrik1i yürüyen merdiven 1900
yilmda Paris Fuarinda sergilenmigtir.

51
HABERLESME ve ILET϶ÍM
Kigiden Kigiye Haberlegme,
Toplumsal Haberlegme

ilk haberlegme sistemi ilk çagda, bir kipiyeözel mesaj gÖn-

deri1mekistendiginde ya da halka yaplian gene] duyurularda tay
tabletier kullanilarak gerçekleptirilmigtir. Takip eden yüzyillarda
yeni ülkelerin fethedilmesiyle giderek geligmig ve servet denile-
cek miktarlarda yatirim yapilan bagli bagina bir teknoloji ve dev
bir sektör haline gelmigtir.

KigiDEN KißÌYE HABERLESME

Yazi

ilk yazi teknolojisi, tam olarak tarihi bilinmemekle birlikte, ka-

yalarin üzeri sert ve sivri bir cisimle kazinarak yapilmig gekil ve
sembollerden anla ildigi üzere, haberlegme yönünde ilk girigimin
tag devri insani tarafindan gerçëklegtirildigiortaya çL 2 Ì2dit.

ilk yazi dili Mezopotamya'nin güneyinde yerlegmig Sümer-

ler tarafmdan günümüzden yaklagik 5000 yli önce kegfedilmig
olan çivi yazisiyla gerçekleptirilmistir.
ilk hiyeroglif yazisi, hanedanhklar öncesi dönem olarak ad-
landirilan M.Ö.3200-2950 yillari arasinda Misir'da kegfedilmig

53
olup, ilkin mezar taglari Uzerinde uygulandigi bilinmektedir.
1867-1935 ylilari arasinda yagamig James Quibellve 1869-
T949 ylllart arasinda yagamig Fredrick Green adh iki ingilizar-
keologun 1894 yllinda Yukari Misir Nekhen'de yaptigi kazilar
sonucu üzeri hiyeroglifle yazilmig bir tur tag tablet olan Narmer
Paletler ortaya çikarilmistir. Bu dogrultuda ylliardan beri onlarin
kegfettigi Narmer Palet, hiyeroglif yaztlarmin ilk ärnekleri ola-
rak bilinmektedir, ancak bazi arkeologlar hiyeroglifeait ilk sem-
bollerin, tarih öncesi devirde Nil nehrinin bati kiyisi boyunca
yerlegmig Gerzea halki tarafmdan kullànildigini ve ilkin M.Ö.
4000 yilmda Ger.zea çömlekleri üzerinde görüldügünü ileri sür-
mektedirler. M.S. 1799 ylhna kadar hiyeroglif yazilarinin ter-
cüme edilmesinin mümkün olmadigi ileri sürü[mesine ragmen,
general Napolyon'un askerleri Rosetta gehri yakinlarinda kamp
kurduklarinda slyah bazalt tagindan bir tablet ele geçirmigler ve
1790-1832 yillari arasmda yagamig FranSLZ j€an.Francois Cham-
pollion adli bilim adami bu tagi inlediginde, üzerinde hiyeroglif
ve Misir halkinm günfük konugma sirasinda kullandige demotik
diline ait sembollerin aynisinin Yunanca olarak yazilmig oldu-
gunukeyfetmigtir. Bu nedenleYunanca hiyeroglifierinilk tercü-
me edildigi dil olarak kabul edilmektedir.
lik alfabe M.Õ. 1500 yill civarmda bugünkü Suriye'de
Ugarit'te kullanilmig oldugu ve 1929 yllmda Ras Shamra'da ya-
pilan kazilar sonucu Ugarit alfabesinin ilk alfabe oldugu ortaya
çikmigtir.
ilkÇinyazisi M.Ö.1500 yllinda kegfedilmigolup, kaplumba-
gaderisi vehayvan kemiklerinin üzerinde görülmügtür.O günden
bugüne çok degismigolmasina ragmen, Çinyazisinda haleri ilk za-
manlardaki gibibazi resimler ve sembo]Ier kullanilmaktadir.

54
Kalemler
ilkyazi kalemi M.Ö.1000 ylh civannda geligtirilmigolup bugün
hâlâ Çinlilertarafindan kullanilan çall ve saz kamigtir. M.Ö.300
yllmda Misirlilar mürekkep olarak koyu bir boyanm içine kalin
saz kamiglari batirip bugün kullandigimiz mürekkepli kal mi
olugturmuglardir. ilk bronzdan yapilmig kalem ise Pompei'ye
bulunmugtur.
ilk hayvan tüyünden yazi kalemi, 560-636 yllÌanaraSinda
yagamig Seville'li St. Isodore tarafindan yedinci yüzyilda kulla-
nilmig oldugu ileri surülmesine ragmen, büyük olasilikla daha
önceki yüzyillarda da kullanilmig oldugu tahmin edi]mektedir.
ilk kalem ucu 1828 yilinda Birmingham'da John Mitchell
tarafindan üretilmigtir.

ilk dolma kalem 1702 yilinda Paris'li Mösyö Bion tarafin-

dan üretilmistir.
ilk dolma kalem patenti, mucidi kendisi olmasa da 1837-
1901 yillari arasmda yagamig Amerikali Lewis E. Waterman ta-
rafindan 1884 yllinda elde edilmigtir. Daha sonra hava basin-
clyla gigiritmig ilk lastigin mucidi olup 1822-73 yillari arasinda
yagamig Robert Thomson tarafindan 1849 yilinda ingilizpatenti
altinda ilk dolma kalem Uretilmigtir.
ilk tûkenmez kalem 30 Ekim 1888 yllinda John J. Loud tara-
findan kegfedilmesine ragmen, sadece derilerin üzerini igaretle-
mek için kullanilan sabit bir boya oldugu ileri sürülerek, bulugu

55
küçümsenip istismar edilmis ve bagarisiz olarak nitelendirilmig-
tir. Loud daha sonra icadinin özellikle hakir görülüp, patentinin
elinden alindigi konusunda haklarini ele geçirmek için dava
açmigtfr.
ilk bagarili tûkenmez kalem üretimi1899-1985 yillan
arasmda yagamig Macar Lazlo Biro tarafmdan 1930 yllinda
gerçek1egtirilmigtir. Ayni zamanda otomobillerdeki otomatik
vitesin de mucidi olan kagif (ulagimbölümünde göreceksiniz)
bu buluguyla, kendi adi olan Biro'nurt tükenmez kalemde ilk
marka haline gelmesini saglamigtir. ikinciolarak Baron Marcel
Biche, 1950 yllinda bir bagka tip tükenmez kalem üretip ona
Bic admi vermigtir.
ilk yumugak uçIu dolma kalem T960 yllmda su sizdirmayan
materyallerden yapilmigtir.

Mürekkep
ilk mürekkep M.Ö. 3000 ylli civarinda Çinli1er
tarafindan keg-
fedilmig olup, çam tütsüsü, gazyagi ve hayvan derilerinden elde
edilen jelatinin karistinlmasiyla elde edilmig olup, firçayla uy-
gulanmigtfr.

Kurgunkalemler
Günümüzde kullandigsmiz kurgunkalem ancak .1564 yilinda
Borrowdale, Cumberland'ta saf grafitin icadindan sonra müm-
kün olmuy ve ilkin 1565 ylimda hem isviçrelihem de bir Al-
man olan Conrad Gesner tarafindan üretilmigtir. ilk zamanlar-
da bir çubuk geklinde kullanilmig, ancakl 662 yllinda Almanya
Nuremberg'te uzun tahta çubuklar içine yerlestirilerek, ilkin bu-
gün kullandigimiz kurgunkalem ortaya çikmigtir. Amerika'da ise
ilkin kurgunkalem 1812 yllinda Concord Massachuset'li Willi-
am Monroe tarafindan üretilmigtir. Ancak asirnda kurgunkalem
ilk zamanlarda yazi yazmaktan ziyade kagit ve pargömenler

56
- EL

üzerine çizgi çekmekte kullanilmistir.

ilk silgi 1770 yilinda ingilizEdward Naime tarafindan icat
edilmigtir.
yllInda
ilk kalemtirag1847 Fransiz Therry des Estwaux tara-
findan icat edi1migtir.

Kaþt ve Parfömen
Papirus, eski MisirlilarlO RU
Íandl I ilk yazi malzemesi kagit
olup, M.Ö.2400 yllmdan itibaren kullanilmigtir. Ancak kagit ye-
rine geçmesine ragmen, bilinen anlamda kagit degildir. Çünkü
her ikisi de farklL maddelerden üretilmigtir. Latince adi Cyperus
Papyrus olan Papirus bitki saplarindan kesilerek yapilmi§, kagit
ise çegitli bitkilerin lif1erinin iyice islatilmasinin ardindan ¢ekten
geçirilip iyice süzülmesi ve hamur geklinde yogrularak üzerinden
silindir geçirilip düzlegtirilmesiyleelde edilmektedir.
Pargömen, bugünkü Türktye sinirlan içinde bulunan antik
Yunan sehriBergama'dan admi almakta olup, M.Ö. ikinci yüz-
yllda icat edildigi tahmin edilmektedir. M.Ö. 197-159 yillari
arasinda.inek derisinden yapilarak üretilmigtir.
yi]Inda
Ts'ai Lun tarafindan Çin'deke
ilk kagit M.S. 105
-

fedilmistir. M.S. 750 yllindan itibaren Semerkant'ta ve M.S. 794

yilindan itibaren ise Bagdat'ta kullanilmaya baç1anarak tüm
dünyaya yayilml§tlf.
ilk kagitmakinesi 1798 yilinda Fransiz Nicholas Louis Ro-
bert tarafindan üretilmigtir.

Yazi Sistemleri

M.Ö. 600 ylli civarinda Akdeniz kultürünü olusturan tüm Ü\ke-

1erde soldan saga ve yukaridan apaglya yazi sistemi kullanilmig
ve ayni tekildeokunmustur. Ancak bu tarihten önce sagdan sola
"boustroph

ve apagidan yukariya, yani sira edonic" denilen bir

57
satirin sagdan sola, digerinin ise soldan saga yazildigi karigik bir
yazi tipi kullanildigt bilinmektedir.

Steno
ilk steno M.Õ. dördüncü ylldan itibaren eski Yunanlilar tara-
findan kegfedilmigtir. Kelimelerin tam yazilmaylp sadece kisaca
sembollerie gösterildigibu yazi sistemi, daha sonra dar ve sik ya-
zilmig kelimeierleolusturulan degigik bir yazi sistemine de refe-
rans olmuytur. ilkinM.Ö.63 yllindaRoma senatosunun en güç\ü
adamlanndan biri olan Cicero'nun sekreferi Gro'nun, patronunun
oldukça uzun nutuklarini kayda geçerken, kendisine kolayhkok
masÌiçinharflerianlayabilecegi türde semboilerle göstermesiyle
keyfettigi ve Latince adlyla Notae Tironianae olarak anilan steno
yazi sistemi, sonra ortaçag döneminde tüm Avrupa'da benim-
senmig günümüzde de halen kullanilmaktadir.
ilk modern steno 1813-97 yillari arasinda yagamig Sir lsa-
ac Pitman taraffndan 1837 yllinda üretilmig olup böylece keridi
adlyla anilan Pitman Steno sisteminin kurucusu olmugtur. Dikte
makineleri kullanilmadan önce kegfettigi bu sistemle, kelimeler
agizdan çiktigi anda ayni hizia yaziya dökülmektedir.Bu konuda
hiz rekoru T922 yllinda Nathan Behrin'e ait olup dakikada 350
kelime yazan Behrin, daha önce ayni sayida iki dakikada yazilan
rekoru geride birakmigolup halen bu rekoru elinde tutmaktadir:

Bastm
ilk basim iglemi M.S. ikinci yüzyilda Çinlilertarafindan gerçek-
legtirilmigtir. ilkinkullanrlan dilde yazilmig bir yazinin aynismin
ikinci kopyasinin çikarilmasi amaciyla gerçeklegtirilen basit ba-
sim iglemi daha sonra kalici ve çok kullanilan bir yäntem haline
dönügmügtür.Ilkseri basim iglemi ise M.S 1ÃÕ1
-1408

yllÏarl
arasinda Çinlikimyager Pi Sheng tarafindan gerçeklegtirilmig
olup ayni yazmin birçok kopyasinm basiminin yant sira farkli

58
dille yazilmig mektuplar üzerinde de denenmig ancak dillerin
karmagikligi nedeniyle bu bulug daha ilerilere taginamamigtir.
ilk modern basim iglemi günümüzde halen kullan:Imakta
olup, ilkin M.S 1400-68 yillari arasinda Alman Johannes Gensf-
1eisch Gutenberg tarafindan keyfedilmittir.
ilk basilan ingilizcekitap Recuyell of the Histories of Troye
olup, Truva savagi si.rasinda yaganan olaylarin anlatildigi kitabm
M.S. 1422-91 ylliari arasinda yagamig William Caxton tarafm-
dan Be1çika'nin Bruges gehrinde 1474-75 yillari arasindá basil-
digi ileri sürülmektedir.

ingiltere'debasilan ilk kitap ise Dictes or Sayengis of Phi-

losophres adli Felsefe doktrinleri üzerine bir kitap olup, 1476
yllmda Westminster Londra'da yine William Caxton tarafmdan
basilmigtir.

Posta ile Haberlegme

Güvercin postasi olarak bilinen ve kup kanadina not ilistirilerek

gerçeklegtiri1en ilk posta ile haberlegme yöntemi M.Ö.776 yi-
Imda SümerÍertarafmdan kegfedilmigtir.

59
 ilk saray postasi 1491-1547 yillari arasinda yagamig in-
giltere kral: Vill'inci Henry döneminde kralin kendisine posta
gefi olarak atadigi Sir Brian Tuke tarafmdan 1516 yllinda kegfe-
dilmistir. Ancak teoride herkes için geçerli sistem daha ziyade
kralm özel mektuplarmi ulagtirmayi amaç\amigtir. Daha sonra
yr]Inda
1635 halen kullanmakta oldugumuz posta sistemi yay-
gLnlagmig, 26 Eylül T839 tarihinde ise tamamen saraya ait özel
bir posta sisterni kurularak saray arabalarlyla posta ulagtml ger-
çek1egtirilmigtir.]ngiltere'de ülkedeki tüm adres]erin posta siste-
mine kaydi ise ancak 1974 yllmda tarnËmlanabilmigtir.
ilk güvenli posta sistemi M.Ö. 2000 ylli civarinda eski
Misir'da özel bir at ve biniclylegerçeklestirilmigtir.Bu dogrultu-
da M.Ö. altinci yüzyllda Pers krali Büyük Cyrus bu gekilde belli
saylda seçilmig hizli at ve sürücülerie kendisine ilk kez özel bir
posta ulagtirma ekibi kurmuytur.
ilkatlar
vasitaslyla haberlegme 3 Nisan 1860 tarihinde Mis-
souri ile Sacremento, Kaliforniya arasmda gerçeklegmigolup,
1861 yllinda etkinligini kaybetmigtir. Çünküayni yllin Ekim
ayinda daha änce kegfedilmig olan telgraf sistemi iyice oturmug
ve hizli haberlegmede tercih nedeni olmugtur. Ancak yine de
at1a haberlegme dönemi hem seri hem de romantik olmasi açi-
smdan uzun süre Amerika'da kullarnimaya devam etmigtir.

Hava Yoluyla Haberlegme

ilk hava yoluyla haberlegme 1911 yllinda ingiltere'ninHendon
gehrinden Windsor gehrine havadan gerçeklestirilmigtir.
ilk ülkeler arasi haberlegme T919 yllmda Londra ile Paris
arasinda gerçeklestirilmistir.
ilk okyanus agiri haberlegme tarihte ilk kez Atlantik okya-
nusunu tek bagina geçen Charles Lindbergh'in bu bagarisindan
alti hafta sonra gerçekleptirilmigtir. 29 Haziran 1927 tarihinde
ilk pilotlar olan Richard E. Byrd, Bert Acosta, Bernt Balchen

60
 dosyasinL
ve George Noville, Bagkan Rooselvelt'in özel New
York'tan Fransa'ya götürmek üzere Fokker C-2 tipi uçaklä yola
çikmiglar, ancak Paris'in üzerindeki yogun sis yüzünden rota
degigtiripdenizin üzerinde 275 metre alçalarak Ver-sur-Mer sa-
hiline inmislerdir. Bu nedenle posta biraz gecikmig ama yine de
yerine ulagmigtir.

Semafor

Bayrak ya da megale gibi belli bir materyali sallayarak yapilan

haberlegme sistemi semafor, ilk kez 1763-1805 yillari arasinda
yagamigFransiz Claude Chappe tarafindan 1794 yllinda gerçek-
leptirilmigtir. Bu sayede kara ya da deniz üzerinde hizli haber-
legmeyi saglayan sistem, ancak belli bir mesafeyi içerebilmekte-
dir. Örnegin8 ile 16 kilometrelik ya da 5-10 millik bir mesafeyi
kapsayan sistem daha sonra geligtirilerek radyonun keyfinden
önce gemiden gemiye haberlegmeye referans almustur.

Telgraf ve Telgraf Makinesi

ilk elektromanyetik telgraf 1820-75 yillari arasinda yagamig Sir

Charles Wheatstone ve 1806-79 yillari arasinda yagamig Willi-
am Cooke adli iki ingilizpsikiyatr tarafmdan icat edilmigtir.
Mors Alfabesi ile haberlegme 1791-1872 yillari arasinda
yagamig Samue] Finley Breese Morse tarafindan 1838 yllinda
icat edilmigtir. Bu dogrukuda 6 Ocak 1838 tarihinde Morse, bu-
lundugu odaya dägedigi kablolar sayesinde ilk özel telgraf me-
sajini 5 kilometre ötedeki diger kipiyegändermeyi bagarmigtir.
Mesaji "Sabirla bekleyen istedigini alir" geklindedir.
Ulus1ararasi Morse Alfabesinin ilk gekli 1851 yllinda geligti-
rilerek yaygin olarak kullanilmigttr.

61 .
 Ílk telgraf hatti
1843 yllinda Washington DC ile Baltimore
arasinda kurulmug olup 64 kilometrelik bir mesafeyi içermekte-
dir. Samuel Morse 24 Mayis 1844'te bu hat üzerinden ilk mesa-
jmt göndermig ve mesajinda "Tanrtm, çaliglyor mu?" demigtir.
lik telgraf 8 Nisan 1851 yilinda bir grup is adaminan New
York and Misissippi Valley Printing Telgraph Company adinda
kurdugu bir haberlegme girketinden gönderilmistir. ilkinige 880
kilometrelik bir mesafe üzerinde kablo dögemekje baglamiglar,
daha sonra Royal E. House tarafindan igat edilen ve üzerinde
harf ve sayllar yerine noktalama igaretleriyle mors alfabesinin
kodlari bulunan telgraf makinesini kullanarak ilk telgraf gÖnde-
rim iglemini gerçekleptirmiglerdir.Daha sonra girketin adi Wes-
tern Union olarak degismigtir.
ilk denizin altmdan geçen telgraf kablosu Fransa ile ingiltere
grasinda 1850 yllinda gerçekleptirilmigtir.Ancak üç
gün sonra Fran-
siz balikçi tekneleri tarafindan kopanlm]gtir ve yerine daha saglam
bir kablo konana dek ertesi ylla kadar degigtirilememigtir. Su ilk
denemede Portsmouth Limaninda sarkitilan _kablo, 1,6 kilometre
uzunlugunda olup HMS Blake ve HMS Pique adli ikitatbikat gemi-
si arasindaki haberlegmeyi saglamak amaciyla dögenmigtir.
ilk okyanus altmdan geçen telgraf kablosu i858 yilinda
T819-92 yillan arasinda yagamig Massachuset dogumlu Cyrus Fi-
eld tarafindan Newfoundland ile irlandaarasinda gerçekleptiril-
mig ancak sadece bir ay sürmügtür. Ingilterekraliçesi Victoria, T6
Agustos 1858'deki açilig ve kutlamatöreni için bagkanBuchanan'a
bir telgraf göndererek Amerikali mucidi tebrik etmigtir.

Teleks

Telefon kablolariyla baglanti kurularak yapilan teleksle haber-

legme sistemi bir tür mekanik daktiÍo aleti sayesinde ve iki ope-
ratör arasinda ayni anda gerçeklegmektedir. Bu sayede tek bir

62
telefon baglantisiyla, yaklagik yirmi bey mesaj ayni süre içinde
gönderilebilmektedir. Aninda haber almak aç]sindan hem en
seri hen, de faks, telefon ve e-posta içinde en ucuz olmasi açi-
sindan günümüzde tercih edilen en revaçta.haberlegme aletidir.
1920 yilinda tamamlanan uluslararasi teleks agi 1980 yllinda
icat edilen fakstan çok daha pratik ve ucuz olmasi nedeniyle
b2ZLnda
agiri talep gördügú bugün dünya 3.000.000'dan fazla
teleks gebekesinin mevcut olugundan anlagr1maktadir.
ilk teleksle yatirim araçIari bilgilendirme geridi 1870 yilln-
da keyfedilmig olup, borsa ve bankalarla yapilan haberlegmeler
dogrultusunda teleks makinesinin üzerine sürekli yazan gerit sa-
yesinde hisse senetlerindeki inig çikiglar ve diger mali yatirimlar
konusunda bilgi verilmigtir. Günümüzde daha da gelittirilerek
kullanilan gerit, bu sistemden referans alarak kurulmuytur.

Faks

ilkfaks cihazi 1811-77 ylllari arasinda yagamig olup aslinda 1843

ylli olarak bilinmesine ragmen çok daha önce kegfettigi ileri sürü-
len iskoçfilozof ve saat yapimcisi Alexander BaÍn'inbu1ugudur.
Bain tipki saat kadraninda oldugu gibi hareket eden cisimlerin LSI
gibi benzer bir dig etkenden etkilenmeksizin degigim gösterdigi
ve görüntülenebildigi bilgisinden yola çlkarak faksi kegfetmigve
bu sayede kagit üzerindeki gekil ve mesajlari telefon hatti üzerin-
den diger kipiyegörüntülü olarak göndermeyibagarmigtir.Onun
bu bulugugörüntülü mesaj teknigine de referans olmugtur.
ilk ticari faks
makinesi 1861 yllinda Pantelegraf adi altm-
da Giovanni Casselli tarafindan satiça sunulmuy olup telefonun
henüz daha yaygin gekilde kullanilmadigi ve görügmelerin sira
beklemek kaydiyla genel telefonlardan yapildigi dönemde ol-
dukça fazla sayida satmigtir. ilkin 1863 yilinda ehirier arasi
bazda Paris ile MarsiÍyaarasinda kullanilan cihaz, daha ilk yi-
linda 5000'den fazla faks abonesinin olugmasini saglamigtir.
63
E-posta

ilk e-mail 1941 ylli dogumlu Ray Tomlinson taraftndan ilkin

1971 yllmda ARPAnet adresiyle kullanilmig Onternetbölümün-
"qwertyuiop"
de göreceksiniz) ve i]k e-posta mesajini gibi sem-
bollerden olusturmugtur. Tomlinson, kullanicmm adly1a adresi
arasina sembol olarak ise @ igaretini koymug, böylece herkesin
kendisine ait bir adres olugturabilecegini ifade etmigtir. Kendi-
sine hiç kimse tarafindan talep edilmedigi halde neden böyle
gereksiz ve pahali bir haberlegme sisfemine ihtlyaç duydugu
soruldugunda "Bana kipiye özel en temiz haberlegme yöntemi
olarak göründü" cevabint vermigtir.

Telefon

Telefon 1847-1922 yillari arasinda yagamlg |Skoçyali Alexander

Graham Bell.tarafindan 1876 ylllnda Amerika Birlegik Devlet-
leri, Boston'a göçmen olarak gittiktenbir yll sonra 29 yaginday-
ken keyfedilmig, böylece úzak mesafeler arasi ilk sesli ve aninda
haberlegmenin mucidi olmugtur. 1835-1901 yillari arasmda ya-
gamig olan Elisha Gray, 1876 yilmda aslmda telefonu kendisinin
çok önce buldugunu iddia etmig, ama Bell, birkaç saat içinde
patentinin kendisinden çalmdigmi fleri sürerek onun bu savini
çürütmügtür. Sarayda yapilan durugmalar Bell'in lehine sonuç-
lanmig ama yllmayan Gray T874 yilmda ilk prototip telefonu
kendisinin ürettigini iddia etmeyi sürdürmesine ragmen bulugu
gözardi edilmigtir.
ilk mikrofon telefon alicisinm bir parçasindan üretilerek .

1851-1929 yillari arasmda yagamig Emile Berliner tarafindan

1876 yllmda Bell ile birlikte çaligirken kegfedilmigtir.

64

, -
Cep telefonu

ilk cep telefonu olarak kullanilan alet telsiz cihazi olup ilkin
1930'lu yillarda Chicago polisi tarafindan gangsterleri takip
etmek lçin kullanilmigtir. Bunun en güzel örnegi 1903-57 yll-
lart arasinda yagamig Amerika'nm en azili gangsteri olan Eliot
Ness'in yagaminm konu edildigi The Untouchables (Dokunuí-
mazlar) filminde görülmektedir.

ilk cep telefonu Dr. Martin Cooper tarafindan kegfedilmig

olup Motorola oldugu bilinmektedir.1973 yllinda tanatimi sira-
sinda yapilan ilk deneme konugmasi Cooper ile onan rakibi olan
telefon idaresi aragtirma gefi Joel Engel arasinda gerçeklegmigtir.
Aslinda ilk cep telefonunun icadindan yillar önce 1930'lu yillar-
da Hollywood'un taninmig ve güzel artistlerinden biri olan Hedy
Lamarr kisa devre sistemiyle kipisel bir telefon icat etmig ve devre
anahtarint sürekli çevirerek farkli kanallar arasinda dolagirkenkargi
taraftaki alici ile arasinda baglante kurdugunu fark etmigtir.Ancak
ömrü yetmedigi için yillar önce buldugubu icadi için haklanniko-
ruyamamig ve dünyanin en zengin kadinlarindanbiri olma mut-
luluguna erigememigtir. 1977 yllinda Bel] Laboratuvarlan prototip
olarak ürettigi cep telefonlarlyla ilkin bú pahall konugma cihazina
sahip olma gansina erigen 2000 seçkin mügteriye kavugmug,ardin-
dan 1979 yilinda Japonlarinçok çegitli tipte ürettigi cep telefonlari
giderek toplum içinde yaygmlagarak, vazgeçilmez bir haberlegme
cihazi haline dönügmü§tür.

TOPLUMSAL HABERLESME

Gazete

llk toplumsal haberlegme kurumu Latince Acta Diurna (Daily

Acts-Günlük Faallyetler) adi altinda M.Ö. 59 yllinda Roma im-
paratoru julius Ceasar tarafindan kurulmuttur. Kuru]ug dog
65
günleri, evlilikler, boganmalar ve ölüm olaylarindan olugan
günlük haberleri topluma genel bir bülten halinde duyurmak-
tadir. Bu gelenek 300 yil boyunca sürmügtür. M.Ö. 131 yllrnda
bu olaylara çegitli durugmalar ve kanunlarin yürütülmesi gibi
konular da eklenmigtir.
ilk Çingazetesi M.S. sekizinci yüzyilda çikarrlmigttr.
ilk Anglo Sakson gazetesi Chrorricle M.S. 849-99 ylliari
arasmda yagamig kral Büyük Alfred'in (Alfred the Great) tale-
bi üzerine M.S. 890 yllinda yayinlanm é olup, içeriginde yillar
boyunca yaganmig toplumsal olaylar yer almaktadir. Chronicle
M.S l'inci yüzyrldan baglayip on ikinci yüzyilin ortalarina ka-
dar din ve ahlak konulan baz ahnarak Peterborough Manastiri
yönetiminde yayina devam etmigtir.
ilk italyan gazetesi Nottizie Scrittie
ilkin 1556 yilmda
Venedik'te yayinlanmig olup sadece gehirdeki haberleri bildir-
mektedir. Sonradan çikarti1an Gazetta ise ülke çapinda haberle-
ri veren daha genel anlamda bir gazetedir.
ilk Franstz gazetesi Gazette, ilkin 1731 ylimda yayinlan-
migtir.
ilk dergi halen yayinlanmakta olup dünyanin her yerinde
bulunabilen London Gazette olup ilkin 1665 yllinda Oxford'ta
çikarilmtytir.. ilk yayinlanry amaci saraydan haberleri vermek
oldugu için saray gazetesi olarak anilmakta, o gün bu gündür
genel haberleri içermemektedir.
IlkAmerikan gazeteleri Public Occurrences ve Both Forre-
ign and Domestick olup 1691 yllinda Boston'da yayinlanmigttr.
Ancak Sömürge Hükümetleri tarafindan agiri tepki almasi nede-
niyle sadece tek baski çikarilabilmigtir. 1719 yilmda Benjamin
Franklin'in erkek kardegi James'inçikardigi Boston News Letter,
Amerika Birlepik Devietleri'nde çikan ve düzen]i olarak yaym-
lanan ilk resmi gazetedir.
 ilk günlük ingiliz gazetesi Daily Courant 1702 yilindan
1735 yllma kadar yayinlanmigtir.
The Emes ilkin 1785 yllinda John Walter tarafindan yayin-
lanmigtir.
The Observer ilkin 1791 yllinda yaymlanmigtir.
Inda Paris'te yayinlanmigttr.
Le Figaro ilkin 1826 yl

The Financialtmes ilkin 13 Subat1888 tarihinde yayinlan-

maya baglami ve bir Penny'ye satilmigttr. ilk günlük ekonomik
haber gazetesi olup ondan önce her hafta çikartilan London Fi-
nancial Guide gazetesinin devami niteligi tagimaktadir. ilk kez
apagidaki iq hayatindaki önemli haberler yaymlanmigtir:

• Galler'deki Maden Ocaklarmda 2.500 ton altin bulundu.

• Amerikan Machine SigeFabrikasmm cirosu 600.000 Sterli-
ne yükseldi
• The Freshwater, Yarmouth and Newsport Demiryolu girketi
hisse senetlerinin halka satigi bagladi.
•
Swan United Aydmlatma Gereç1eri girketiYillik Faallyet Ra-

67
 porunda kara geçtigini bildirdi.
ilkresimli gazete Daily Mirrorolup 1905 yilmda daha sonra
adi Northcliffe Lordu olarak anilacak olan Alfred Harmsworth
tarafindan çikartilmittir. Aslinda ilk resimli gazete 1853-1936
yillari arasinda yagamig tip konusunda yaptigi bagiglarla ünlü
Sir Henry Welicome'a ait olup 1884 yllinda bu bulugu ticari bir
marka olarak resmi gazeteye kaydedilmigtir.Ancak hiçbir örne-

gi mevcut olmadigi için kagitlannin ebadi ve konularin içerigi

bilinmemektedir.
ilk resimli gazetesi New York Daily News olup
Amerikan
1919 yilinda yayinlanmigtir. Daha ziyade cinsellik ve duygusal
yagam üzerine konulari içermektedir.
ilk günlük japon gazetesi Yokohama Mainichi olup 1870
yilinda yaym1anmlgtlf.
ilk matbaa harfleriyle basilan gazete New York Herald Tri-
bone 1886 yllinda yaymlanmigtir. O güne dek el yazrslyla yazila-
rak çogaltilan gazeteler T854-99 yillan arasinda yagamig Ottmar
Mergenthaler tarafmdan matbaa harfleriyle baskiya dönügtürül-
mügtür. Bu dogruÍtuda Newcastle Chronicle matbaa harfleriyle
basilan ilk ingilizgazetesi olup 1889 yllinda yayinlanmigtir.
ilk bilgisayar sistemiyle basilan gazete Today olup 1944
dogumlu Eddie Shah tarafmdan 1986 yrlmda yayinlanmigtir. Bu
baglamda çikarilan i1k renkli gazetedir. Daha önce 1970'll ve
80'li yillarda denenen ancak yeterince bagarill sonuçlar elde
edilememig olan sistem, bu tarihten itibaren hizia geligerek be-
nimsenmig, bu sayede gazeteciler hazirladiklarl haberleri dog-
rudan baski odasina gönderme gansina eristikleri gibi, editörler
de bilgisayarda hazirladiklari hikayeleri dogrudan basma imka-
ni yakalamiglardir. Shah'm bu bulugu, o güne kadar kullanilan
diger baski yöntemlerinin pabucunu dama atmig, bu yüzden
yapilan agirl baskilar sonucu Today gazetesinin yayini 1995 yi-
Imda durdurulmustur.
68
 ilk komik çizgi karakter hikayeleri1907 yllinda San Francis-
co Chronicle gazetesinde yayinlanmi olup adi Mutt ile Jeff'tir.
Çokbegenilen bu çizgi karakterler dünya çapmda bagari elde
ederek 1982 yi1ma dek araliksiz olarak yayinlanmaya devam
etmittir. 1863-1951 yillari arasinda yagam.igWilliam Randolph
Hearst'Ln The Yellow Kid (San Benizli Çocuk)adli komik çizgi
karakteri ilk kez 1897 yilmda New York journal American ga-
zetesinde yayinlanmistir. 1899 yilma kadar yayinlanmig olan
bu komik çizgi karakterinin serüvenlerinin benzeri daha önce
1894 yllinda Truth Magazine adli dergide de yayinlanmittir, an-
cak The Yellow Kid'in yaraticisi olan sanatçi Richard Outcault,
bu karakterleri daireler içinde belirttigisözcüklerie konusturma-
styla o devirde büyük bir buluga imza atmigtir.
ilk Avustralya gazetesi The New Statesman, 1859-1947
yillari arasinda yagamig Sidney ve 1858-1943 ylllart arasinda
yagamig Beatrice Webb tarafindan ilk kez 1913 yllinda yayin-
lanm]gtir.
The NewYorker 1892-1951 yillan arasinda yagamig Harold
Ross tarafindan ilk kez 1925 Subatindayayinlanmigtir. Ross
ölünceye dek gazetenin editörlük igini üstlenerek toplam 1399
baskt gerçeklestirmigtir.
The Sun, News Chronicle'in devamt olarak ilkin 1963 yllin-
da yaymlanmigtir.
The Independent.ilk kez 1984 yllinda yayinlanmig günlük
ulusal olaylari aktaran ilk ciddi siyasi gazetedir.

ilk Sanat Haberleri Filmi

ilk sanat haberleri içeren film 1863-1957 yillari arasmda yaga-

mig Fransiz Charles Pathé tarafindan gösterilmigtir. ilkin 1909
yllinda Fransa'daki müzik hollerde yaganan olaylart gösterdigi
kisa metrajli filmden sonra bunu ingiltereve Amerika çapinda

69
 geligtirerek 1910 ylli.nda bu kez Amerika'daki müzik ve sine-
ma sektöründe yaganan olaylarl film geklinde aktarmigtir. Pathé
News olarak kurdugu girket Associated British Pathé olarak ha-
len varligini korumaktadir.

Radyo

likin 1791-1867 yillari arastnda

yagamig fizik bilimcisi Micha-
el Faraday tarafindan keyfedilen radyo .dalgalari, teorik olarak
mümkün olan bir geyi kanitlamaya karar'veren mucidin elektrik
akimlyla olugturdugu manyetik ortam sayesinde 1864 yilinda bu
teorisinin dogrulanmaslyla ortaya çikmigtir. Asimda daha önce
1831-79 yillari arasinda yagamig olan James Clerk Maxwell,
matematikse1 olarak elektrik akiminin uzak mesafelere kadar
yayllmasi nedeniyle belli bir manyetik alan üzerindeki dalgalar
halindeki sesleri çekerek yanstmanin mümkün oldugunu ileri
sürmüg, ancak tezi teoride kalmigtfr.
Radyo dalgalan ilkin 1884 yllinda (1857-94)yrilari arasm-
da yagamig Alman fizikçi Heinrich Hertz tarafmdan kegfedilmig
olup, Bonn Üniversitesinde kisa mesafeler üzerinde Maxwell'in
teorisinin gerçeklegebilecegini kanttiamistir.Bundan dolayi rad-
yo dalgalarina kendi adt olan Hertz denilmigtir.
Radyonun babasi olarak bilinen 1874-1937 yillari arasmda
yagamig Guglielmo Marconi, ilkin 1901 yllinda Atlantik okya-
nusu üzerinden mors alfabesiyle gönderdigi sinyalleri test ede-
rek bugün kullandigimiz radyonun mucidi olmugtur. Aslinda
kendisinden önce bu konuda 17 kayltli girigimci mevcut olup
bunlardan en önemlisi 1856-1943 yillari arasmda yagamig Sirp
asilli Nikola Tesla'dir. Marconi'nin teorisini 1893 yllinda dene-
mig ancak çaligmasmi bitirip kendisini kanitlayamamigtir. Mar-
coni 1904 yllinda radyonun patentinin tamamen kendisine ait
oldugunun açiklanmasinin ardindan 1909 yllinda Nobel ödü-
lüne layik görülmüg, ancak 1943 yllinda Tesla'nin ölümünden
70
birkaç ay sonra aslinda onu lik kez Tesla'nm buldugu ortaya
çikmigtir. Nikola Tesla 1856 yllinda Sirbistan'da dogmug olup
1891 yllinda Amerikan vatandagligina kabul edilmig, ardindan
Thomas Edison ve George Westinghouse.ile birlikte yillarca ça-
ligarak 700'den fazla giritime imza atmigtir.
ilksesli radyo yaymi 1906 ylli Noel gecesi Massachuset, Brant
Rock'tan Atlantik okyanusu üzerindeki bir gemiye gönderilen bir
Aslinda ondan Once 1866-1932 yllla-
mesajla gerçeklegtiriimigtir.
Fessender'in, bir istasyondan
n arasinda yagamit spiker Reginald
digerine seslenerek ilk sesli radyo yayininin 1900 yilinda Ptomak
nebri üzerinde gerçeklestirildigiileri surülmektedir.
Radyodan ilk opera yaylm 1920 yllinda Marconi's Chelms-
ford Factory tarafindan 1861-1931 yillari arasinda yagamig
Avustralyali soprano Nellie Melba'nin seslendirdigi bir opera-
nm yayinlanmasiyla gerçeklegtirilmigtir.
îlk ticari radyo yaymi British Broadcasting Company Li-
mited tarafindan 14 Kasim 1922 yllinda Londra'daki Marco-
ni House'dan gerçeklestirilmigtir.1922 ylli sonunda içierinde
1889-1917 ylliari arasmda yagamig olup daha sonra Lord Re-
ith olarak anilacak olan ve direktör olarak ige baglayan John
Reith'in de bulundugu dört kiglyle yayina baglamigtir. 1925 ylli
sonunda 600'den fazia personele ulagmig, 1926 yllinda ise ti-
cari olmaylp kraliyete bagll bir yayin kuruluguolarak adi British
Broadcasting Corporation (BBC)olarak degigmigtir.
BBC'nin ilk yaymi, 1865-1936 ylÍÍanafaSinda yapamig
Rudyard Kipling tarafindan yazilan Noel mesajinin Kral V'inci
George'un sesinden verifmesiyle 1932 yllinda gerçeklestirilmigt
BBC'deki ilk bip sesleri Greenwich'e bagli olarak ilk kez
1924 yllinda yayinlanmig olup, her saat bagi duyurulmugtur.Õr-
negin saat bey ise her biri onar saniyelik araliklarla yayinlanan
beg bip sesinin sonuncusu digerlerinden yarim sanlye daha uzun
tutulmugtur. Her birkaç yllda bir bu seslerde degigiklikyapilmig,
71
 örnegin yedinci bip sesine kadar aym seviyede tutulan süre, ye-
diden sonra daha uzun araliklaria verilmeye baglanmigtir,
ilk kurulan resmi radyo istasyonu 1920 ylhnda Amerika
Birlegik Devietieri Pittsburg'ta kuruimug olup adi KDKA'dir.

Televizyon

T860-1940 ylilari arasmda yagamig Prusyall Paul Gottlieb Nip-

kow, ilkin 1884 yllinda degigken metal diskler kullanarak bir
elektrik kablosu yardimlyla resimleri' cam bir ekran üzerine
gönderip görüntülemeye çallgmig, ancak bu teorisini gerçekleg-
tirmeleri için patentini verdigi Berlin'deki Imperial Patent Office
onun bulugunu kanitlamayi ba aramamigttr.
ilk televizyon yaymt denemesi 1888-1946 ytllari arasinda
yagamig John Logie Baird'in daha önce degigken mekanik disk-
ier yardimiyla 1924 yllinda denediginde baçanli oldugu sistemi
1926 yllinda Londra Selfridges'te kanitlamastyla gerçeklegtiril-
migtir. Baird'in bu bulugu yaklagik üç yll sonra ingiftere'de1929
yllinda BBC tarafindan benimsenmig, ancak Amerika'daki tüm
elektronik sistemÍerin mucidi olarak bilinen 1906-1971 yll]an
arasinda yagamig Philo T. Farnsworth'un saltanatina 1937 ylim-
da son verebilmigtir.
ilk televizyon yayim Baird'in bulugu,olarak 1932 yllinda
BBC'de Alexandra Palace'tan gerçeklegtiri1mistir.
ilk Londra digma yapilan televizyon yaymi BBCtarafmdan
1937 ylimda Kral Vl'inci George'un taç giyme törenini yayinja-
yarak gerçekleptirilmigtir. Keza 1937 ve 1938 yillarinda Wimb-
ledon tenis turnuvasi final maçlan yayinlanmigtir.
ilk renkli televizyon yaymil7 Aralik 1953 tarihinde Radio
Corporation of America (RCA) tarafindan gerçekiegtiriimistir.
ilk renkli televizyon programi Dragnet adir bir polislye
filmdir.
72
 \

ilksahilden sahile televizyonyaymi 1 Ocak 1954'te Amerika

BirlegikDevlet]eri'nin Kaliforniya eyaletine bagh Pasadena'da her
yll düzenlenen gül gösterilerinin yayiniylagerçeklestiriimigtir.
ilk BBC renkli televizyon yayini 1 Temmuz 1967 tarihinde
Wimbledon tenis turnuvasindaki dört saat süren bir maçin ya-
ymlanmasiyla gerçekleptirilmitir. Bunu yine 1967 yllinda basta
Late Night Line-Up adli bir tür lyi geceler programi olmak üze-
re çok sayida renkli deneme yayini takip etmigtir.

Mikrofon

ilk karbon mikrofon 1831-1900 yillari arasmda yagamig Da-

vid Edward Hughes tarafindan 1878 yllinda icat edi1mittir ama
mikrofon sözcügünün ilkin 1802-1875 yillari arasmda yagamig
Sir Charles Wheatstone tarafindan 1827 ytllnda telaffuz edil-
digi ileri sürülmektedÌr.Ilk versiyonunun ise telefonun mucidi
olarak kabul edilen AÍe×ander Graham Bell ile birlikte çaligan
Emile Berliner tarafindan icat edildigi bilinmektedir.

Video

AMPEX VRX-1000 olup, ilkin 1956 ýilinda

ilkvideo kayit cihazi
Chicago'da National Association of Radio and Television Broa-

73
 dcasting (U1usal Radyo Televizyon Yayin Birligi) tarafindan tani-
timi yapilmigtir.
ilk evde kullamlan video kaset jVC olup, Japonlar tarafm-
dan üretilmigtir.

Ìnternet

ilkinternet adresi ARPAnet'tir.

Açillmi Advanced Research Proje-
cts Agency (Aragttrma Geligtirme Projeleri Kurulugu) olan ARPA,
ilkin kuzey Amerika'da Savunma Bakanligi, Haber Alma Daire-
si tarafindan kullanilmig ve bilgisayarlara baglanan tek bir hat
üzerinden onlari diger departmanlarin da görmesi saglanmigtir.
ARPAnet, 1966 yllinda kegfedilmig ama ilkin 1969 yllinda çalig-
maya baglayarak 1990 ylhnda gebekesi tamamlanmigtir.
ilk web sayfasi isviçre'deyerlegik uluslararasi bilimseÍ arag-
tirmalar merkezi olan CERN'de gimdiferde Sir Tim Berners-Lee
olarak anilan Tim adinda bir genç tarafindan 1989 yilmda ku-
ru1mustur. Lisan ve metin bazinda iki ayn formatta belirledi-

gi adresleri HTML (Hyper Text Mark-up Language) ve HTTP

(Hyper Text Transfer Protocol) bilgisayarma komut vererek web
sayfasma yükledigi dosya, göruntu ve bilgilerin URL (Universal
Resource Locaters) uluslararasi iletigim kanah vasitastyla tüm
dünyadaki kullanicilar tarafmdan okunmaSLDI Ve ayOI yÖDt€m
e
olugturdugu elektronik posta adresi üzerinden kendislyle yazili
iletigim kurmalarmi saglamigtir. Bäylece mouse'un üzerine bir
dokunugla tüm dünyadaki web sayfalarina ulagilabilecegi sin-
yalleri vermig ve ayni yolu takip ederek herkese kendi adina bir
web sayfast ve internet adresi olugturma gansi tanimigtir. An-
. cak bu girigimin kendisinden önce ilkin Amerika'da cientific
Research Committee (Bilimsel Aragtirmalar Komitesi) rektörü
olup ayni zamanda Bagkan Harry Truman'm danigmanli irn da
yapan (1890-1974) yillari arasinda yagamigvannevarBus ara-
findan keyfedildigi ama gerçekleytiremedigilieri sürülmekte'dir.
74
Tim Berners-Lee'nin öncülügünü yaptigi web sayfasi, günumüz
de elektronik haberlegme adt verilen internetin dünya çapinda
en gözde iletigim kanah haline gelmesine neden olmug ve ha-
berlegme alanmda büyük kolaylik saglamigtir.

75
 ÜLKELERVE ÍMPARATORLUKLAR
ÜIkeler, Eski Yeni imparatorluklar
imparatorlukÏar,

Ínsanlarkendileri íçin, ülkelerise çzkarlart ,

için birbirleriyle dostluk kurarlar.

ROLF HOCHHUTH (1931)

ÜLKELER

Amerika Birlegik Devletleri (USA)

Amerika kitasma ilk gelenler kizilderililerolarak kabul edilmek-

te olup, bugünkü Asya ile Alaska arasindaki bölgeye yerlettikleri,
daha sonra Kanada üzerinden tüm kitayayayildiklari ileri sürul-
mektedir. Ancak yaklagik 15 ile 35.000 yll önce gerçeklegtirdik-
leri bu göç hakkmda çok dz arkeolojik veri mevcut oldugu için
Asyalilar ile Kizilderililer arasinda yapilan DNA testleri, aslmda
Yeni Dünyaya ilkin Asyalilarm geldigini göstermektedir.Ameri-
ka yerlilerinin konugtugu üç ana dil üzerinde (Amerind, Nadene
ve Eskalut) yapilan aragtirmalar sonucunda ise, oldukça karitik
ve büyük bir göç dalgasmin yagandigi gerçegi ortaya çikmig, bu
ledenle ilkin hangi grubun bu topraklara ayak bastigi kesin ola-
-ak

söylenememigtir. Hepimizin bildigi gibi 1451-1506 yrliari

77
arasinda yagamig olan Genoese Christopher Columbus, 1492
yllinda Amerika'ya dogru yelken açmig ilk Avrupali gezgin olup
San Salvador'daki Karaib adalarma geldigini sandigi yeni dün-
yanin ilk kez onun tarafindan kegfedildigi kabul edilmektedir.
Amerika kitasma kaha olarak yerlegmig ilk Avrupall 1519-
74 yillari arasinda yagamig Don Pedro Menendez o1up, ilkin 8
Eylül'de Florida, St Augustine'e yerlegmigtir. Rivayete göre, her-
kesin kabul ettigi üzere Amerika kitasi adini 1454-1512 ylilan
arasinda yagamig olup oraya ilk kez ayak bastigi bilinen italyan
kagifAmerigovespucci'den almistir. Ancak Richard ap Merykem
olarak bilinen 1455-1503 ylliari arasinda yagamig Galli gezgin
Richard Amerike'nin 1497 yilinda John Cabot'un sponsorlugun-
da yeni bir diyar kegfetmek üzere gerçekleptirdigi yolculuktan
sonra oraya Amerika dendiginedair kanitlar da söz konusudur. Bu
durumda 1425-1500 ylliari arasinda yagamig olup Columbus'un
1492 yllindaki kegfini bilenJohn Cobut'un sponsorlugunda yola
çikan Amerike'nin büyük olasilikla Amerika kitasintn dogu ki-
ylSLnda
kisa bir yolculuk yaptigi ve ingiftere'yeyeni bir toprak
kegfetmigolarak döndügü tahmin edilmektedir. Amerikan bay-
ragindaki çizgi ve ylldizlar Amerike allesinin hanedan armasidir
(Amerikanin kegfi bölümünde tekrar göreceksiniz).
Amerika kitasina ilk gelen Avrupali 1540-96 yillari arasin-
da yagamig Sir Francis Drake'dir, ancak 1579 yllinda ilkin ayak
bastigi Kaliforniya'nin bati sahillerinin ingi1tere'ye
ait oldugunu
iddia etmigtir.

Avustralya

Avustralya'ya ilk gelenler Aborjinier olup, Asya kitasindan kal-

kip yaklagik 40.000 ile 60.000 yil önce gimdinin denizaltilari
kabul edilen hizl: kanolarla geldikleri ileri sürülmektedir.

78
 Avustralya'y! ilk ziyaret eden Avrupalilar Portekizliler
olarak bilinmesine ragmen, ilkin 1606 yllinda Danimarkaltla-
rin geldigi ileri sürülmektedir. i688 yllinda ise ingiliz korsan
ve ayni zamanda gezgin bir yazar olan William Dampyre'in
Avustralya'nin kuzey batt sabillerinde dolagtigi ve kaptan Cyg-
net olarak anildigt söylenmektedir.
Avustralya'yi ilk fetih girigiminde bulunan 1728-79 yillari
arasinda yagamig ingiliz kaptan Cook olup, 15. Agustos 1770
tarihinde adanin dogu sahillerini ingilterekrali ]II'üncü George
adma tamamen fethettigini ilan etmittir. Cook ilk çikarma hare-
katlOI 29 Nisan 1770 tarihinde Endeavour adit gemiyle gerçek-
legtirmigtir.
Avustralya'ya ilk yerlegenler 1738-1814 yillari arasinda ya-
gamig ingilizkaptan Arthur Philip kumandasmdaki ingilizdo-
nanmasinin 1788 yilinda T000 mahkum ve görevliyle birlikte
Botany körfezi boyunca ilerleyerek Port Jackson limanina demir
atip sahile çikmasiyla gerçeklegmigtir. Bu bagarisindan dolayi
Yeni Güney Galler adi altmda yerlettikleri bu bölgenin yeni va-
lisi olmugtur.
Avustralya'ya birey olarak ilk yerlegenler Dorset'li Thomas
ve jane Rose olup ilk kez 15 Ocak 1793 tarihinde dört çocuklarr
(lebirlikte buraya yerlegmigierdir. Rose'larin ikinci evleri olarak
sigindiklan Rose Cottage (Rose KulübesD,bugün hâlâ mevcuttur.
Atalari Aborjinlerin ülkesi olan Avustralya yüzylliar boyu Avru-
palilarinistilasma ugrarrfigtir. Bugün kitaningerçek sahipleri olan
Aborjinler ise, kendi iç\erinde tamamen birbirindenfarkli bir dile
ve kü1türe sahip 700 degigik sosyal gruptan olugmaktadtr.

Yeni Zelanda.

Yeni Zelanda'ya ilk yerlegenler Maori'ler olup asimda çok daha

önceleri göç ettikleri tahmin edilmesine ragmen, M.S. 800 yl-

79
Iinda buraya göç ettikleri bilinmektedir. Bugün Yeni Zelanda
olarak bilinen topraklar Pasifik Adalandir.
YeniZelanda'yi ilk kegfeden Avrupali 1603-59 yillari arasin-
da yagamig Danimarkali kagif Abel Tasman olup, ilk kez 1642 yl-
]inda adaya gelmigtir. Bu tarihten önce sponsoru Van Diemen'in
topraklan olarak anilan ada onun kegfinden sonra Tazmanya
admi almigtir. 13 Arallkta yola çikan Tastnan, o tarihlerde Staten
Landt (Yeni Toprak) olarak anilan Yeni Zelanda'nin güney ada-
larini kegfetmigve böylece Danimarka'run Zeelandt eyaletine
dönügtürülenadaya Dutch East India Company tarafindan nihai
bir ad konularak Zelandia Nova (Yeni Zelanda) olmugtur. 1728-
79 yillari arasinda yagamig olan ingilizkaptan Cook, 1769 yihn-
da kraliyet tarafindan Venüs gezegeninden günese geçig yapihp
yapilamayacagini ince]emek üzere gänderildigi Tahiti'ye gittigi
sirada yolunun üzerindeki Yeni Zelanda'yi ilk kez 1769 yllinda
ziyaret etmigtir. Öte yandan 1792 yllina kadar aslinda iki Yeni
Ze]anda adasi rnevcuttur. ikincisibugün Yeni Gine olarak bilinen
batisinin yarisi Endonezya, dogusunun yarisi ise Irian Jayaola-
rak bilinen ingiltereyönetimindeki Papua Yeni Cine olan adadir
ve Yeni Zelanda o1arak anilmaktadir. Ancak daha sonra her biri
farkli birer ada dev1eti haline dönügmüÿtür.

Eire (irlanda)

1916 yilmin Nisan aymin Pazartesi günü Paskalyada, irlandali

Gönüllü Askerler ve irlanda Halk Kurtulug Ordusu adi altinda
toplanan Dublin halki çlkarttiklan Paskalya isyanlylaingilizyö-
netime kargiayaklanmig ve irlanda'ninbagimsiz bir cumhuriyet
oldugunu ilan etmig, bu ayaklanmay: bastirmak için ingilizle-
rin elebaglarini infaz etmesinin ardindan.iyice tahrik olan halk
irlanda Bagimsizlik Savaglarini baglatmig ve 1919 yilinda bag-
layan savaglar 1921 yilina dek devam ederek nihayet 6 Arahk
T921 yihnda irlanda-ingiltere Anlagmastyla (Anglo-British Tre-
80
aty) irlanda'nin zaferiyle son bulmugtur. Bu anlagmayla ülke,
her biri kendi içinde federe 26 ile 32 kontluktan olugan irlanda
Bagimsiz Devletleri adi altinda toplanmig, 1937 yllmdan itiba-
ren ise halk oylamasiyla tek bir çati altmda birlegerekEire Cum-
huriyeti (irlanda) adini almigtir.

ESKi iMPARATORLUKLAR

Latince adi imperium olan imparatorluk kelimesi, bir kipinin

belli bir bölgeyi tek bagma ya da kendi seçtigi kipiler tarafmdan
idare etmesi aniamina gelip, özellikle güç kelimesiyle eg an-
lamb olan imparatorlar için kullanilmaktadir.

Sümerler

M.Ö. 2334-2279 yillari arasmda hüküm sürmüg olan Sümerler,

Akat krali Sargon tarafindan bugünkü Irak topraklarmdaki Sü-
mer sehrininfethedilerek Firat nebri boyunca yerlegmeleriyle
kurulmuy olan tarihteki ilk imparatorluktur. M.Ö. 2000 yllma
kadar hüküm sürmügtür.

Romalilar

Roma öter, dava biter.

St Augustine (M.S. 354-430)

Roma imparatorlugu efsaneye göre M.Ö.753 yllinda ikizi erkek

kardegi Remus'u öldürerek kral olan Romulus tarafmdan kurul-
mugtur. Romulus'un iki saray! vardir, birincisi Palatine Tepesin-
de, ikincisi ise Quirinal'dedirve ikisi Roma gehrini olugturmak-
tadir. Sehirkuzeyden Etrüksler, tarafmdan tehdit edilmig ama
sonunda Romulus'a yenilerek onu krallari olarak kabul etmig-

81
lerdir. M.Ö. 509 yllinda Lucius Tarquinius Collatinus ve Lucius
Junius Brutus tarafindan cumhuriyet ilan edilene dek Roma'nin
tek diktatörü olup gücu dünyaca kabul edilen M.Ö. 100-44 yll-
lari arasinda yagamig imparator Julius Ceasar tarafindan yönetil-
mig, ölümünün ardindan M.Ö.27 ylimda imparatorlugunu ilan
eden büyük yegeni (M.Ö.63 -M.S 14) ayni zamanda Augustus
ya da Oktavianus olarak da bilinen Gaius Octavius Thurinus
idareyi devralmig, ancak M.Ö. 14 ylhnda ölümüne dek yöneti-
mi sirasinda zengin sinif daha da güç\egmigfakir smrf ise açllk
seviyesinde yayamigtir.

Persler

Bugünkü irantopraklarinda hüküm sürmüg olan Perslerin rnito-

lojiye göre çok baçanli bir geçmiglerivardir ama aslinda ancak
M.Ö.559 yllinda kral Cyrus the Great (Büyük Cyrus) zamaninda
(M.Ö.580-529) parlak bir dönem.yagamiglardir. Büyük babasi
kral Mendes zamaninda tiranlikla yänetilen ve daginik gruplar
altinda yagayan Pers halkini tek bir birlik altinda toplamig ve
böylece o güne dek bagarilamamit en büyük imparatorlugu kur-
mugtur. Cyrus daha sonra ordunun bagina geçerek tarihte kendi
adina altm para bastirdigi için Zengin Krezüs ya da Karun ola-
rak anilan ve M.Ö.539 ylli-ndaBabil'i fethetmek için yola çrkan
kral Krezüs'ün ülkesi Lidya'yi fethetmigtir. Pers imparatorlugu
daha sonra Misir'i fethederek sinirlarini Avrupa'nin batisina ka-
82
dar genigletmig, ancak M.Ö. 490 yilinda Yunanblarla girigtik-
leri Marathon savaginda büyük bir bozguna ugramiglardir. Yu-
nanh tarihçi Heredot 192 adet Yunanli askere kargilik Perslerin
6400 asker kaybettiklerini yazmaktadir. Pers imparatorlugunun
en son hükümdari 1919-80 yillan arasmda hüküm sürmüy Sah
Riza Pehlevi, olup daha sonra Ayetullah Hümeyni tarafindan
yönetilmigtir.

Makedonlar

M.Ö.yedinci ve sekizinci yüzyillar arasmda hüküm sürmüg

Makedon imparatorlugu M.Ö. 500-450 yrllari arasinda genig-
1emeye baglamigve bu sirada kompularinin yogun saldinlarma
ugrayarak giddet1]savaglar yagamigtir. M.Ö. 382-336 yillari ara-
smda hüküm sürmüg Kral ll'inci Philip tarafindan Yunan siteleri
Thracia ve Illyria'nin ele geçirilip imparatorluk yeniden teki!-
lenrnig,Philip'in oglu Buyük Ískender(M.Ö.356-323) babasinm
ölümünden sonra yänetimi devralarak diger Yunan sitelerini de
ele geçirdikten sonra bir bölümü Misir'a ait olan Pers impara-
torluguna ait toprak1ari da fethederek imparatorlugunun smirla-
rini büyük ölçude genigletmigtir. Büyük Iskenderayni zamanda
bugünkü Hindistan ve Pakistan'm da bir bölümünü ele geçirmig
ancak 33 yagmda yakalandigi amansiz hastaliktan kurtulamaya-
rak M.Ö.323 yllinda Babil'de ölmügtür. Ölümünden sonra fet-
hettigi topraklar generalleri tarafmdan paylagilarakimparatorluk
yönetimi devam etmigtir.

Bizansillar

Bizans. imparatorluguRoma imparatorlugunun dogu kanadt

olup Yunanca konugan Bizans imparatorlan tarafmdan yönetil-
migtir. M.S 284-305 yillari arasmda yagamig ve M.S. 284-305
yllian arasmda imparatorlugu yönetmig olan Roma imparatoru

83
Diocletian, M.S. 284 yllinda imparatorÍugu dogu ve bati ola-
rak ikiye aylrmig,ve dogu kanadt Büyük Konstantin olarak bili-
nen l'inci Konstantin tarafindan yänetilmi§tir. M.S. 324 yllmda
kendisine savag açan imparatorlugun batt kanadi imparatoru
Licinius'u yenerek Roma imparatorlugunun yenilmez imparato-
ru unvanini kazanmig ve imparatorlugun bagkenti olan Roma'yi
antik Yunan sehriByzantium'a tagiyarák kendi adi olan Kons-
tantinople adini vermigtir. Bugün halen Türkiye sinirlari içinde
yer alan ve Osmanli padigahi Fatih Susltan Mehmet'in (II'inci
Mehmet) 1453 ylhnda Bizanshlardan aldigt gebrin adi degige-
rek istanbulolmugtur. Bizans imparatorlugu M.S 306-337 yillan
arasinda ilk imparator Konstantin zamanmda en parlak döne-
mini yagayarak, Roma imparatorluguna da en pagali devrini ya-
gatmigtir. Ancak Romanin M.S. 476 yllinda çökmesi ve Osmanli
imparatorlugu'nunIstanbul'ufethetmesinden sonra giderek kü-
çülen imparatorluk, bir süre sonra tamamen yok olmug ve bir
devir kapanmigtir.

Osmanli Ìmparatorlugu

M.S. 1281 ylli civarinda küçük bir Türk devleti olarak kurulan
Osmanli imparatorlugu, 1451 yllindan itibaren yaptigi fetibler-
le smirlarmt kisa zamanda büyük ölçüde genigletmigtir. 1258-
1326 yillari arasinda yagamig olan ilk Osmanli padigahl olan
l'inci Osman (Osman Bey) tarafindan kurulan imparatorluk ardi
ardina imparatorlugu yöneten güç\ü padigahlar sayesinde gide-
rek daha da geniglemig ve 1453 yllmda Bizans imparatorlugu-

nun bagkenti Konstantinople'u fethettigi için Fatih unvanmi alan

Fatih Sultan Mehmet tarafindan istanbulolarak adini degigmesi-
nin ardindan dogudaki tek güçlü imparatorluk haline gelmig ve
yaklagik 600 yll hüküm sürerek batmin korkulu rüyasi olrnugtur.
Ancak kötü yönetimier ve iç isyanlar yüzünden 1923 yllindan
itibaren çäzülmeye baglayarakBirinci Dünya Savagi'nin sonu-
84
na dek elindeki topraklari kaybedip küçülmüg ve 1923 yllinda
imzalanan Lozan Aniagmaslyla Yunanistan'la Türkiye arasmda
sinirlar yeniden gekillenmigtir.

Kutsal Roma Germen.imparatorlugu

Zorla bir araya getirilerekKutsal Roma Germen

Ïmparatorlugu adz verilen bir topluluk, asltnda
ne kutsal, ne Romalt, ne de imparatorluktur.
VOLTAIRE ( 1 694-1778)

Kutsal Roma Germen imparatorlugunun kurucusu M.S. 747-814

yillan arasinda yagamig HlrÍStiyan imparatOf afiman OlUp Ílkin
M.S. 768 ythnda babasi lli'üncü Pepin'in veliahti olarak tahta
geçmigFransiz kralidir. ilküç yillik hükümdarligi sirasinda kralligi
keridisindenküçuk erkek kardesi Carloman ile birlikte yönetmig,
ancak Carloman'm 771 yllinda ö1ümünün ardindan Hiristiyan
imparatorlugunun tek hakimi olmustur. Onun d0nemi, Hiristlyan-
larlO
80
güÇl€ndÍ | deVit OÍara BOllmakla birlikteCarolinian Rö-
nesansi olarak da nitelendirilmektedir. Carolinian teorisine göre
Roma imparatorlugu 476 yllina dek geniglemig,ancak o tarihten
sonra etkisini kaybetmigtir. Hiristlyaniarin lideri olarak baça ge-
çen Sariman M.S. 800 ylÍlnm Noel günü Papa lil'üncü Leo olarak
taç giyerek Roma imparatoru olmuy ve döneminde imparatoriuk
yeniden güç\enmigtir.ilk Kutsal Roma ImparatoruM.S. 912-973
yillari arasinda yagamig olup 962 yllindan itibaren imparatorlugu
yönetmig olan l'inci Otto'dur. imparatorluk1648 yllinda.Westp-
halia Barig Anlagmasi ile kismen dagilmigve 1806 yllinda tama-
men çökmügtür. Kutsal Roma Germen imparatorlugu bir devletin
hakimlyetinde olmayan tek imparatorluk o]up Belçika, Almanya,
Avusturya, isviçre,Hollanda, Çekoslovakya, Slovenya, Fransa'nin
genigbir bölümü, italyave Polonya'dan olugmaktadir.
85
Mogol imparatorlugu
Mogol imparatorluguoldukça genig cografi bir bölgeyi tek bir
kipinin kontrolü altinda tuttugu dünyadaki ender imparator-
luklardan biridir. Hiçbir zaman nüfuslarl 2.000.000'dan fazla
olmamasina ragmen, vahgi olarak nitelendirilen ilginç dövüg
gekilleri, cesur tavirlari ve kararirliklanyla kendilerinden nüfus-
ça çok daha fazia olan yönetimlere kafa tutup onlann korkulu
rüyasi olmuglardir. Gobi çöllerinden yola çikarak müthig hizli at
sürerek herkesten önce bir bölgeyi kugatma altina
almalanyÍa
ün]ü olan Mogol imparatorlugunun kurucusu M.S. 1167 yllinda
dogmug yerel bir kabilenin reisi olan Temuçin'dir. Daha sonra
tüm dünyanin bildigi Cengiz Han adini almig ve onun yönetimi-
ne kadar dagilmig olan Mogol kabilelerini bir araya toplayarak
1206 yllinda Mogol imparatorlugunukurmugtur.Yüz binlerce
askerini tek baÿina kontrol altmda tutan ve savat meydaninda
tipki bir satranç ustast gibi dügmaniyla oyun oynayan Cengiz
Han, 1214 yilmdan itibaren imparatorlugunun smtriarini Polon-
ya ve Beyaz Rusya'dan Vietnam'a, Moskova'dan Arap Yarimada-
sina kadar geniëleterek 1215 ylimda Çin'inbüyük bir bölümü-
nü de topraklarma dahil etmig ve bu uçsuz bucaksiz bölgeyi tek
bagmakontrolü altmda tutmayi bagarmigtir,ancak 1227 yllinda
atindan dügerek ölmüg, yerine
geçen büyük oglu Kubilay Han
(1219-94) Çin'dekurdugu Yuan Hanedanmi 1368 yillna kadar
bagarlyla idare etmig, kendisinden sonra hüküm süren Mogol
liderleri onun kurdugu imparatorluk sinirlan içinde modern
Mogolistan'in temellerini atmiglardir. Ancak 1501 yihnda
Çinli-
ler taraftndan ele geçirilen imparatorluk yok edilmigtir.

ispanyolimparatorlugu
Kastilya kraliçesi isabelle (1451-1504) ile Aragon Krali
Ferdinand'm (1452-1516)iki kralligmbirlegmesinisaglayan
ev-
86
liligi sayesinde kurulan Íspanyolimparatorlugu,ülkenin dogu-
sunda hüküm süren Müslüman Emevi hanedanina kargi hem
topraklarmi hem de ticareti koruma altina almayi bagarmigtir.
Hükümdarligi strasmda küçük bölgelerle yetinmeyip, daha
zengin olrnak amaciyla sürekli yeni ülkeler ve ticaret yollari
arama hirst içinde olan kraliçe isabelle,1451-1506 yillari ara-
sinda yagamig italyangezgin Christopher Columbus'a sponsor
olarak onun 1492 yllLnda Amerika'y! kegfetmesineOn ayak ol-
mugtur. Bu dogrultuda agirl tamahkar Íspanyollaren gagall ÖÖ-
nemini imparator V'inci Charles (1516-22) zamaninda yagamig
Alaska'dan güney Amerika'da
ve s nirlarmi kuzey Amerika'da
Meksika, SilivePatagonya'ya kadar genigletmigtir. Charles yani
Macaristan ve çok
sira Avrupa'da da fetlhler yapmig, Avusturya,
sayida Akdeniz adasm: ispanyatopraklarina katmigtir. Ancak
Avrupa ile aralarinda ÇLkan ve 1701 ile 1714 yillari arasinda
oldukça uzun süren giddetli savaglar sirasmda ispanya,Beiçi,
ka, Lüksemburg, Milano, Napoli, Sardunya ve Minorka adalarl
ve Cebelitank bogazi gibi ele geçirdigi topraklari kaybetmeye
baglamig,tüm hlZLyla devam eden savaglar sirasmda ingilizkra-
liçesi Anne'in özel savagi olarak bilinen çarpigmaÏardaKuzey ve
Güney Amerika'ya ait topraklar Florida, Kanada, Güney Caro-
lina, Massachusetts, Newfoundland, Hudson Körfezi ve St Kitts,
Íspanyollardanalmarak ingilizierineline geçmigtfr.

Danimarka imparatorlugu

Diger imparatorluklar gibi Danimarka imparatorlugu da toprak-

larini genigletmek için.çegitli ticaret kanallan aramig ve bunun
için gücünü kullanmigtir. Bu dogruttuda ilkin 1602 yrlinda kuru-
lan Dutch East india Company (Danimarka ve Dogu Hindistan
Kurulugu) Danimarka'ya 21 yll boyunca vergi ödemeksizin Asya
ülkeleri üzerinde tek bagina hakimiyet kurup, kolonisi olarak
yönetme hakki tarumig, böylece temeli oldukça güçlü bir Da-
87
nimarka imparatorlugukurulmasma zemin hazirlamistir. 1669
yilmdan itibaren en gapali dönemini yagayan Danimarka impa-
ratorlugu 50.000 iççi, 10.000 asker, 150 ticaret gemisi ve 40
savag kalyonunun sahibi olarak, dünya çapinda en genig özel
mülkiyete sahip yegane imparatorluk unvanina kavugmugtur.
Dutch East India Company'den sonra 1798 yilinda Endonezya,
Sri Lanka, Tobago, Surinam, 1815-30 yillan arasmda Belçika,
Güney Afrika'nm Cape bölgesi, Malezya'nm ve Brezilya'mn bir
bölümü, New York ve Arnavutluk ile ticaret yapmaya baglamig
olan Danimarka, bu yogun ticareti bagkenti Amsterdam'dan ba-
ganyla yöneterek yirminci yüzyila kadar kontrolü altinda tutma-
yi bagarmigtir. 1624 yllmda Arnavutluk ve Kuzey Amerika'da 30
aileden olugan bir Danimarka kolonisi kurulmuy ve koloninin
valisi olan Peter Minuet, kisa süre sonra kizilderililerin yagadigi
bir adayi satin alarak özel mülkiyetine geçirmig ve ona New
Amsterdam (Yeni Amsterdam) admi vermigtir. Burasi günümüz-
de Manhattan olarak bilinmektedir.

Portekiz imparatorlugu
Portekiz imparatorlugu1394-1460 ylllari arasinda yagamig
Henry the Navigator'un Fas'taki Ceuta'yu Ispanyollarin elinden
alarak burada bir imparatorluk kurmasiyÍa baglamigtir. Ímpa-

88
ratorlugun sinirlarini genigletmek ve daha fazia maddi kaynak
saglamak amaclyla Portekiz tüm enerjisini altin, baharat ve kö1e
ticaretine vermig, Afrika, Uzak Dogu, Çinve Hindistan'da ko-
lonller kurmugtur. Bu dogrultuda ilkin 1500 yllinda Brezilya'yi
kegfeden Portekizli kagif Pedro Cabral (1467-1520)burayi 1530
yllmda Portekiz kolonisi olarak ele geçirmig ve Brezilya 1822
yllinda bagimsizligini ilan edene dek kontrolunü elinde tutmug-
yi]Inda ele geçirdigi deniz agiri ticaret
tur. Portekiz en son 1999
merkezi olan Macau'yu Çin'ekaptirmigtir.

Fransa imparatorlugu

On altinci yüzyil baglarinda Portekiz ve ispanyaÍmparatorluk-

larina tamahkarlikla gözlerini diken Fransiziarin deniz agirl
yönde ilk hedef1eri 1491-1557 ylllan arasinda yagamig Jacques
Cartier'in 1534 yllmda kegfettigibugünkü Kanada'da St Lawren-
ce nehri civarmdaki bölgedir. Burayi toprak1arina katarak New
France (Yeni Fransa) ve adanin üzerinde yüksek bir tepe olustu-
ran Mount Royal kõrfezine de Mont Real admi vermigtir. Burasi
günümüzde Montreal olarak bilinmektedir. Bu dogrultuda ilkin
Kanada'yi sinirlari içine alan Fransa imparatorlugu,daha sonra
ayni kalkan üzerinde yer alan Buyük Göller çevresinden bagla-
yarak Ohio ve Mississipi nehrinin agaglsina kadar uzanan ge-
nig bölgeyi ve 1682 yllinda kral XiV'üncü Louis zamanmda ele
geçirilmesinin ardmdan kralm admdan esinienerek Lousiana
adini verdigibölgeyi elÏne geçirmig, ancak 1763 yilinda Lousi-
ana digmda tüm bölge ingilizlerineline geçmigve 1664 yllinda
kurulan French East India Company, 1769 yllinda büyük maddi
skandallarla sarsilarak çäzülmeye baglamigtir. Nitekim kitanin
ortasindaki uçsuz bucaksiz arazi 1803 yllinda Amerika Birlegik
Devletleri'ne sat:Imig ve tarihte Louslana Purchase (Lousiana
Satigi) olarak bilinmektedir. Amerika kitasma ait olmasma rag-
men, onlardan alip tekrar Amerika'ya satiga.sunan Fransa'nin
89
teklif ettigi fiyat dönümü 3 cent'ten 11.250.000 $ olmustur. Öte
yandan iki ayri Fransa imparatorlugundan ilki Fransiz senato-
su tarafindan seçimle yÖnetime getirilmig ve 1769-1821 yillari
arasmda hüküm sürmüg imparator Napolyon Bonaparte döne-
mine ait olup 1804 yilinda kuruimustur,ancak 1792 yilina ka-
dar Fransa'nin kazandigi tüm topraklari kaybeden Napolyon,
30 Mart 18T4 yllinda kendi istegiyle görevinden feragat etmig-
tir. ikinci imparatorluk 1808-73 yillari arasmda hüküm sürmüg
Ill'üncü Napolyon dönemini kapsamakta olup halk seçimiyle
baga geçmig ilk imparatordur. Onun däneminde Fransa, italya,
Avusturya, Suriye, Vietnam ve Çin'debazi bölgeleri ele geçir-
migtir. Fransa Afrika'daki son kolonisi Cezayir'i 1950-1960 yll-
lari arasinda çikan kanli savaglar sonucunda geri vermigtir.

Alman imparatorlugu
Alman imparatorlugutarihteen kisa süren imparatorluk ola-
rakbilinmektedir. T815-98 yillari arasinda hüküm sürmüg ilk
imparator Otto von Bismarck 1862-73 yillari arasinda Prus-
ya bagbakanhgtna atanmig yani sira 1871-90 ylliari arasinda
Almanya'nm ilk gansölyeligini yapmigtir. Almanya 1864 yihn-
da Danimarka'ya kargiAvusturya ile birlegmi ve 1866 yllinda
Kuzey A1manya Konfederasyonunu olusturmustur. Fransiz-Rus
savaginda Fransizlari yenen Prusya krall l'inci Wilhelm'in impa-
ratorlugunu ilan etmesinin akabinde kurulmuyolan imparator-
luk 18 Ocak 1871 yllinda Versailles'da resmen ilan edilmig ve
l'inci Wilhelm ayni zamanda AÍmanya'nm topraklanna katmig
oldugu Togo, Kamerun ve bugün Namibya olarak bilinen Dogu
ve Güney Afrika'nin da imparatoru olmugtur. 1890 yilinda
Bismarck'in emekliye ayrilmasindan sonra AÍmanya'nm Birinci
dünya savaginda yenilmesinin ardindan imparatorluk 1918 yr-
linda bütün topraklarini kaybetmigtir.

98
Habsburg imparatorlugu

Hapsburg olarak da bilinen Habsburg, bugünkü isviçretoprak-

lari üzerinde 1526-27 yillari arasinda Hirvatistan, Macaristan
Devletleri Birliginin
ve Bohemya kralliklarmin kurdugu Alp
(Union of Alpine) temelini attigt bir imparatorluktur. Giderek
genigleyen imparatorluk Birinci Dünya Savagi strasinda çözül-
meye baglamig ve 1918 yllmda savagin sona ermesiyle birlikte
yok olmugtur.

ingiltereimparatorlugu
ingiltereimparatorÍugu ilkin 1566-T 625 yillart arasinda hüküm
sürmüg kral l'inci James'in ingiltere,irlanda, iskoçyave Gal-
ler üzerinde hakimiyet kurdugu monargi idaresiyle baglamig,
daha sonra 1707 yllinda digerlerini içine alarak sadece ingil-
imparatoFlugun temel yapi-
tere ve iskoçya'ninbirlegmesiyle
Milletler Toplulugu
si olusturulmugtur. Sonraki yillarda ingiliz
(Commonwealth) adi altinda giderek geligen imparatorluk iki
ayri dönemi kapsamaktadir. Birincisi kipiselgirigimler ve fetihler
dönemidir. Bu dogrultuda ilki 1555 yllinda kurulmug Muscovy
Company gibi bazi äzel kurulu larin sponsorlugunda deniz agi-
ri diyarlar ve yeni toprak1ar kegfedilerek, ingilteretopraklarina
katilmasini amaç\ayan, böylece koloniler devrini baglatan im-
paratorluktur. Bu ilk imparatorluk Amerikan Bagimsizlik savag-
lari sonunda (1775-83)etkinligini kaybetmigtir. lkinci impara-
torluk ise bir anlamda ilkinin devami olup ayni konuda daha
büyük hedef1eri amaç\amig ve 1760 ile 1770 yillari arasinda
hükum sürmügtür. Bu dogrultuda ilkin Kaptan Cook'un (1728-
79) Avustralya ve Yeni Zelanda'ya yaptigi geziler sonucunda bu-
ralarm Íngilteretopraklarma katilmastyla baglamig,daha sonra
Robert Clive'in (1725-74) Hindistan'i fethederek 1763 yllinda
ingiftere'yekazandirmasiyla giderek geniglemigve ardi ardina
91
yapilan fetihlerle o ylilarda ingiltere'ninnüfusu dünya nüfusu-
nun %25'ini kapsamigtir. Bu yüzden "ÜzerindeGüney Batma-
yan imparatorluk"unvaniyla anilan ingiltere, 1931 yilinda her
birine egit hak ve hürriyetler tanlyarak kendi yönetimi altinda
topladigt tüm koloni devletlerini ingi]izMilletierToplulugu (The
British Commonwealth of Nations) adi altinda birlestirmigtir.
Ancak imparatorluk ilkin Hindistan daha sonra Pakistan ve bazi
Afrika uluslarinm bagtmsizligini ilan etmesiyle giderek çözül-
meye baglamig ve yaklagik 40 yll süren koloni imparator ugu
son bulmustur.

YENÍÍMPARATORLUKLAR
Avrupa Birligi

Bugün kisaca EU olarak amlan Avrupa Birligi'nin (European Uni-

on) temeli 19 Eylül 1946 yllinda ingiltereBagbakani Winston
Churchill tarafindan kurulan Avrupa Devletler Toplulugu (United
States of Europe) ile atilmigttr.Churchill bu birligikurarken "geç-

migte yagadigimiz kaylplanve korkuyu tekrar yagamamak için tek

bir güç birligi altmda toplanmamiz gerektigini karar verdim" de-
mi§tir. Bu dogrultuda yeni yapLlan fetihlerin yani stra, diger Avru-
pa devletlerinin katilimi ve en önem[isi imparatorluklar arasinda
gerçeklestirilen bir an1amda zorun1u evliliklerie birligin çatisi gi-
derek büyüyerek güç]enrnistir.Bugün her anlamda yardimlagmayi
amaçlayan birlige halen yeni Avrupa devletleri katilmaktadir.
92
L

Avrupa'da Yardim AmaçIl Kurulmuy Birlikler

Avrupa'daki ilk yardim kurulugu 5 Haziran 1947 yilinda
kurulmug Marshall Plani olup, Íkinci Dünya Savagi sonunda
Avrupa'nin zaylflamig ekonomisini el birligiyle kalkmdirmayi
amaçlarnigtir. Bu dogru1tuda ilk dört yil boyunca 13 Milyar $
Milyar Sterlin'e
para toplanmigtir, bu miktar 2005 yllinda 100
ulagmigtir.
Avrupa Konseyi 5 Mayis 1949 yllinda kurulmug olup, Belçi-
ka, Danimarka, Fransa, irlanda,Italya,Lüksemburg, Hollanda,
Norveç, isveçve ingiltere'yiiçine almaktadir.
Avrupa Kömür ÇelikBirligi (ECSC) 18 Nisan 1951 yllinda
kurulmuy olup, birligin üyelerinin içinde Bati Almanya, Fransa,
italya,Be]çika, Hollanda ve Lüksemburg yer almigttr.
Avrupa Ekonomik Toplulugu (EEC) 25 Mart 1957 yilmda
Roma Anlagmasini (Treaty of Rome) imzalayan devletler arasm-
da kurulmustur. 1963 yllinda diger adlyla Ortak Pazar (Com-
mon Market) olarak bilinen kuruluga ingiltere'ninde katilmak
istemesi, birlik içinde büyük pay sahibi olan Fransa Cumhurbag-
kani Charles de Gaulle tarafindan kabul edilmemigtir. Bunun
nedeninin D Day olarak
ÍkinciDünya Savagi sirasinda tarihte
bilinen 6 Haziran 1944'te Amerikan donanmasinin Fransa ki-
yllanna yaptigi Normandiya ingiltere'ninaylar
Çikarmasinda
öncesinden gizlice Amerika ile igbirligi içinde olmasindan ve .

Fransa'nin o tarihten beri Íngiftere'dennefret etmesinden kay-

naklandigi tahmin edilmektedir.
Avrupa Toplulugu (EC) 1967 yihnda ECSC, EEC ve
EURATOM'un birlegimiyle kurulmugtur. ingiltere ulusal bir
referandumun ardindan 1973 yllinda birlige kabul edilen son
üye olmuytur. EC daha sonra 1991 yllmda Treaty on European
Union ya da Maastricht Treaty anlagmasi dogrultusunda Avrupa
Birligi (EU) adini almigtir. Avrupa Birligi tu anda 25 üye ülkeden
olugmaktadir.
93
Sovyetler Birligi

Sovyetler Birligi, ilki 24-29 Subat,ikincisi 24-25 Ekim olmak

üzere 1917 yllinda gerçekiegen Rus Devrimlerini takiben kurul-
mugtur. ÇarIL Nicholas'i (1868-T918) devirmeyi amaç\ayan ilk
devrim Geçici Hükümetin kuruimastyla sonuç\anmig, hemen
ardindan gelen ikinci devrim ise, iççi ve köylü sinifinm kurdugu
Bolgevik Partisinin, Sovyet rejimine kargi ayaklanmaslyla ger-
çeklegen ve tarihteki en kanli devrimler.denbiri olarak bilinen
Bolgevik devriminin sonunda yeni bir Sovyet Hükümeti kurul-
mastyla sonaç\anmigtir. Bu dogrultuda oldukça genig bir alana
hükmeden Rusya'nin sinirlan içinde Ermenistan, Azerbaycan,
Beyaz Rusya, Estonya, Gürcistan, Kazakistan, Kirgizistan, Le-
tonya, Litvanya, Moldova, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna ve
Özbekistanyer alarak Sovyet Sosyalist CumhuriXetler Birligi'ni
olusturmuglardir. 1956 yilmda Sovyet tanklarinin Macaristan'a
girmesinin ardindan onlarla aym kaderi 1968 yilinda Çekos-
lovakya da paylagmig, ardindan 1980 yllinda son kurban Af-
ganistan olmugtur. Sovyet Ímparatorlugu1985 yllirida bagkan
Mikhail Gorbachev'in isteyen devletlerin birlikten ayrilmasina
yänelik yaptigi reformla giderek çözülmeye baglamig,bu dog-
ru1tuda 1987 yllmda ilk talep Estonya'dan gelmig, onu digerleri
takip etmig ve her birinin kendi içinde bagimsiz otonom dev-
letler halinde ayrildigt birlik 1992 ylli Ocak ayinda tamamen
dagilmigttr.

Amerika Birlegik Devletleri

Geleneksel anlamda dügünüldügünde, Bidesmig MilÍetler Im-

paratorlugu demenin yerinde olacagi Amerika Birlegik Dev-
letleri (ABD) bünyesine dahil ettigi degigik kültürden milletler
sayesinde, gerek ekonomik gerekse kültürel anlamda gücünü .

büyük ölçüde arttirmigtir. Bu dogruÍtuda 1776 yllinda ilkin T3

94
ayri yönetim bölgesinden olugan ve dünyanin her yerinden va-
tandagligina kabul ederek egit hak ve hürriyetier tanidigi insan-
larla özgürlükler ülkesi denilen ABD, giderek artan nüfusuyla
yänetim smirlanni genigletmig ve gu anda 51 eyalete ulagmig-
tir. Bunlarin içinde 1803 ylhnda Fransa'dan parayla geri aldigi
Lousiana, 1867 yilinda Rusya'dan aldigi Alaska, 1848 ylhnda
Meksika'da.n aldigt Kaliforniya, 1845 yllmda yine Meksika'dan
aldigi Teksas, Güneyle birbirinden ayrilan Kuzey Amerika'nm
en yogun yerle im bölgeleri olan belli bagli eyaletleridir. E-lavai
ise Amerikan hükümetinin maddi açidan yardimma muhtaç ol-
dugu için gönüllü olarak birlige katilmak istemigtir. Bugün çok
uluslu birlepikdevlet giritimini baçanyla devam ettirebilen dün-
yadaki tek ülke ve kita durumundaki ABD, bu gücü sayesinde
dünyanm polisi konumuna gelmigtir, 1925 dogumlu Amerikab
yazar Gore Vidal'a göre bu ilk ve sondur.

95
-
sUÇ
Suçu Önlemeve Ortaya Çikartma,Organize Suç, Ceza, Yargi
Sistemleri, Detektiflik.

SUÇU ÖNLEMEVE ORTAYA ÇIKARTMA

ingilizPolis Tegkilati
Ingiltere'deki ilk polislik hadisesi M.S. 450 ve 1066 ylliari ara-
sinda, bir erkegin tek bagina bir bölgede asaylgi saglamaya ça-
bgmasi sonucunda gerçeklegmigtfr.Suç igleme oraninin giderek
artmasi sonucunda ise bir liderin önderliginde her biri bir semt
ya da mahalledeki yuz kipiden sorumlu tutulan onar kipilik ek
gruplar olugturulmugtur. Suç tespitinin yant sira yargi ve ceza
hakkina da sahip olan bu gruplarin, iki yllda bir heyet kargisina
çikarak haksizlik yapip yapmadiklari sorgulanmigtir.
ilkulusal polis gücü 1929 yllinda Sir Robert Peel (1788-1850)
tarafindan kurulmuyve bu dogrultuda ilk kez polis ülkeyi yöne-
ten kipileride sorgularna yetkisine sahip olmug-
tur. Sir Robert'in adindan etkilenerek çogu polis
boby ya da peel gibi takrna adlar edinerek ayni
lakapia anilan gruplar olugturmuglardir.
ilk parmak izi olayi T858
yilinda Benga1'da
yaganmig ve bùndan yola çikilarak ilkin 1901
yilmda ingiltere'deuygulanmigtir. Parmak izi

97
uzerindengenetik bilgilere ulatilmasi ise ilkin 1950 dogumlu
olup daha sonra Sir unvanina layik görülen Ingiliz bilim adam:
Alec Jeffreystarafindan 1984 yllinda keyfedilmittir.
ilk polis telsizi Dr. Hawley Crippen'in (1862-1910) ka-
risini öldürmek suçuyla tutuklanarak SS Montrose gemisiyle
lngiltere'den bir gemiye bindirilip Kanada'nin Quebecgehrin-
cleki hapishaneye götüruldagü strada kullanilmigttr. Karistnin
kesik bagi bulunamamigtir.
Ílk polis imdat telefonu 999 olaral ilkin 1937 yllincla kul-
lanilmig ve gelen ihbarlarin çogu çok sayida sahte kaza haberi
olmustur.

Amerikan Polis Tegkilati

ilkin 1776 yilinda bagimsiz bir örgüt oluncaya dek ABD polis
teykilati federal kanunlarla idare edilen ve her gehrin kendi ba-
gimsizpolis örgütünün mevcut oldugu bir teykilattir. Sehirlerde
olaganüstü bir olay olarak görülen cezalandirma iglemleri hal-
km gözü önünde ve gehirlerin bayrahipleri tarafindan gerçekleg-
tirilmektedi.r.
Ílk gece gözetleme kulesi 1631 yilinda Boston'da inga
edilmigtfr, güneyde köleleri çaligtiran arazi sahipleri ve polisin
isbirligiyle olugturulan ilk gözetleme kuleleri ise 1704 yllinda
kurulmustur.
ilk polis müdürleri Teksas'taki çiftlik arazilerini yerlilerin
saldifLlanndan
korumak amaciyla görevlendirilen Teksas koru-
culari olup, Federal Juri adi altinda 1823 yllinda kurulan bir
tegkilat tarafmdan ilk atama 1789 yilinda gerçeklestirilmittir. O
siralarda Teksas, Meksika'ya ait olup, 1836 yillna kadar Meksika
sinirlari içinde yer almaktadir.
ilk birlesik polis teykilati New
York gehrinde 1845 yilinda
kurulmus, ama 1853 yllina kadar üniformalari olmamigtfr.
98
 ilk detektiflik olayi 1850 yllinda Allan Pinkerton tarafin-
dan (1819-84), kendi bagina gizlice takip ettigi bir çeteyi polise
ihbar edip yakalatmasiyla gerçeklestirilmig, daha sonra kendi
adini verdigi dedektiflik bürosunu kurmuttur. Pinkerton i842
yllinda Amerika'ya göç ederek Chicago'ya yerlegmig 1skoçyah
bir fiçi imalatçisidir.
ilk özel gizli polis örgütü
FBI (Federal Sorupturma Bürosu)
özel istihbarat servisi olarak ilkin 1908 yllinda eyalet valisi Ge-
neral Charles Bonaparte (1851-1921) tarafindan kurulmuy olup
34 ajanla hizmete baglamig ve o yillarda çok yogun olarak ig-
lenen bireysel suç\arin yani sira, banka ve arazi haklariyla ilgili
davalari sorusturmustur.

ORGANiZE SUÇLAR

Çinterör örgütleri (Tong ve Triad'lar)

1840 ile 1850 ylÌ\arlaraSinda basta Çinlilerolmak üzere

Amerika'ya göç etmig Asya grubundan insanla.r, beyazlarm irk-
ç: politikalarma kargi isyan etmek a.mactyla ilk terär örgütle-
rinin kuruculari olmuglardir. Bu dogrultuda ilkin Chicago'daki
agtri Çin nüfusunun olugturdugu Chinatown, Amerika Birlegik
Devletleri'nde ilk kez gangsterlik olaylarmin baslamasina ne-
den olmustur. Ü\kedekiÇinlilerinhaklarini korumak amaciyla
kurulan Tong çeteleri giderek organize olup üyelerinin sayistni
artirmigttr. Ancak çok ilginç olan gey, Tong çetelerinin Çin'de
duyulmamig olmamasidir. Buna kargillk diger bir çete olan
Triad'lar Tong'tan daha güçlü. temeller üzerine oturdugu için
yüz yillardan beri Çin'debilinmektedir. Her iki örgütün de ama-
ci Çinlilerin temel hak ve özgürlüklerini korumay: amaçlarken,
örgütün ardmdaki gizli kipiler.onlari agrrt boyutta suç islemeye
tegvik etmig ve yillar boyu çin halkinin bu yüzden aci çekmesi-
ne neden olmuglardir.
99
Mafya
-büyük

Dünyadaki en suç örgütü olarak bilinen Mafya, ilkin orta

çagda Sicilya'da organize olmuy bir gizli örgüt olup, Saracen,
Norman ve ispanyol yönetimlerinin acimasiz ceza sisternini
kendisine örnek almigtir. Latince Mafie kelimesinden türemig
olan Mafya, orta çagda toprak sahiplerinin arazilerini korumak
için kiraladigi küçük özel ordu anlamma gelmektedir.Zamanla
patronlanndan kazandiklan paralarla giderek güçlenip genigle-
mig ve kendi kendilerinin patronlari olmuglardtr. Önceleri üye-
lerinin haklarLnl korumak amaciyla çaligmaya baglayan örgüt,
giderek kanunsuz cinayetler igleyerek bunu kendilerinin igledi-
ginedair bir igaret birakmaya baç1amiglar,ancak parmak iziyle
suçlularm tespit edilmesinin keyfedilmesininardindan yakala-
narak bagarisizliga ugramiglardir. Bir süre sonra hükümetlerin
çikarlari dogrultusunda piyon olarak kullandigi mafya örgütü,
nitekim ltalya'da diktatör Mussolini döneminde muhalif siyasi
örgüt yetkililerine gözdagi vererek, onlan sindirmek amaciyla
kullanilmistir. ÌkinciDünya Savagi'ndan sonra endüstriyel alana
da giren Mafya, sonunda Amerika'da bagli bagina dokunulmaz-
ligi olan.bir imparatorluk haline gelmigtir. Bu dogrultuda ilk kez
Godfather (Mafya Babasi) Lucky (Sansli)lakablyla anilan Lu-
ciano (1896-1962) çocukluk arkadaglarl Meyer Lansky (1902-
83) ve Bugsy Siegel (1906-4¯') ile birlikte ilkin 1934 .yilmda
Amerika'da Ulusal Suç Sendikasini kurmuglardir. Yarall yüz
o1arak bilinen Al Capone ise dünyadaki ilk ünlü gangster olup,
Amerika'daki ilk mäfya örgütü lideridir, cezalandirma konusun-
da hiçbir politik egilimi olmadigini ileri sürmesine ragmen Sicil-
ya asilh oldugu için kendisine pek güven duyulrnamigtir.

100
Kray ve Richardson Çeteleri
araSinda hüküm
Kray ve Richardson çeteleri 1950-1960 ylÏ|3rl
sürmüg ingiltere'dekiilk organize suç çeteleridir. Bu dogrultu-
da Kray çetesi, Reggie (1933-2000) ve Ronnie (1933-95)adll
iki ikiz erkek kardeple büyük agabeyleri Charlie (1927-2000)
Kray'in kurmus oldugu organize suç çetesi olup, haraç kese-
rek bagladiklan faëliyet sahalarmi giderek genigletmiglerve bu
paralarla Londra, Bethnal Green'te bir klüp igletmeye baglamig-
lardir. 1950 ve 1960 yillarinda adlari vahtetle birlikte anilan
Kray'lere kargi olarak kurulan Richardsonlar'la kiyasiya rekabete
girigmigler, sonunda 1967 yllmda ikiz kardeplerinpapka yüzün-
den igledikleri bir cinayetin ardindan 1969 ylhnda yakalanarak
ömür boyu hapse mahkum edilmesiyle çetenin faallyetine son
verilmistir. Ronnie 28 yll hapis yattiktan sonra hapishanede öl-
müg, ölmek üzere olan Reggie ise 32 yil hapis hayatindan sonra
serbest birarilmasmdan birkaç hafta sonra ölmügtür. Richardson
çetesi ise Londra'nin güneyindeki Heathrow park yerinde haraç
keserek ige bagiamig ve çok geçmeden Kray kardeglerin faali-
vahgi olaylar yaganmaya
yet sahasina girdikleri için aralarinda
baglarmgtir.Richardson çetesi Kray'lerin kuzeni Richard Hart'in
öldürüldügü Mr Smith's Club'daki cinayet sonrasi yakalanarak
çökertilmigtir.

Ku Klux Klan

Asil adinin Klu Kux Klan oldugu ileri sürülen örgütün Yunanca ku-
kuleta anlamina gelen kuklos kelimesinden türetilerek belli bir kla-
nedeniyle bu adi aldigi bilinmektedir.
nin haklarini korumasi
ilk Klu Kux Klan örgütü alti üyeden olugmaktadir, ilkin 1865
yill Noel günü Amerika'nin Tenessee eyaletine bagli Pulaski'de
bulugan alti genç, sadece gözlerini açikta birakacak gekilde
baglarina geçirdikleri kukuletalarla kendilerinden esrarengiz
101
 kipiler olarak kugku duyulmasini, bu sayede kendi aralarinda
eglenmeyi amaç\amiglardir, ancak 1866 yiÌindaAmerikan iç sa-
vasmin çikmasiyla farkli bir yöne sapip giderek geniëlemiçIer
ve sonunda yaklagik 4.000.000 köle zenciden olugan üyeleriy-
le beyazlara kargi ayaklanarak Tennessee eyaleti boyunca terör
estirip vahgi cinayetier igleyen bir suç ärgütüne dönüsmüglerdfr.
1867 yilmda Grand Wizard, Büyük Büyücü adt verilen liderle-
ri öncülügünde en yüksekten en düguge dogru rutbeler verilen
üyeleriyle büyük bir terör örgütü olugturmuglardir. Bu dogrultu-
da General Nathan Forrest (1821-77) ve General Robert E Lee
(1807-70) ile Grand Dragon, Titan, Giant, Grand Cyclops ve
Ghoul gibi orijinal adlar verdikleri bazi dügük rütbeli subaylar-
dan olugan ve 1868 yr]Inda T,300 kiglyi öldürmekje suç\anan
örgüt 1869 yrilnda çökertilmigtir.
Íkinci Klu K]ux Klan Orgütü 19T 5 yllinda geçirdigi araba
kazasindan dolayi uzun süre hastanede yat-
tigi strada planladigi ve iyilestikten sonra bu
plantni gerçeklestirmek üzere harekete geçen
William J. Simmons tarafindan kurulmugtur.
Simmons'un seyrettigi The Birth of Nation (Bir
Ulusun Doguçu) adli filmden büyük ölçüde et- ,
kilendigi ileri sürülmektedir. ilkin 25 Kasimda
Amerika'nin Georgia eyaletine bagli Atlanta'da
ellerinde megalelerle görülmüg olan bu ikinci
KKK örgütü digerine nazaran çok daha sinsi
hareket etmig ve irkçilija kargit gösteri kisvesi
altinda milyonjarca insani katletmiglerdir. Ör-
gütün 2005 yllmda halen yaklagik 2.500 üyesi
oldugu ileri sürülmektedir.

102
CEZA

aniamda bir
On dokuzuncu yüzyila kadar ingiltere'demodem
olmayip, hapis yerine, suçlular çok
ceza sistemi söz konusu
agir ve vahgice metotlarla igkenceyle cezalandirmiglardir. Bu
dogrultuda genellikle halkin önünde gerçeklegtirilen itkence-
ile
terarasinda, boyunlart ve kollari mengeneye kistmitp kamçi
derileri yarilincaya kadar dövmek, bir aletle uzuvlarmi kesip
kopartarak sakat birakmak, kamini negterle yanp iç organlarirn
çikartmak ve germek gibi oldukça vahgi yöntemler bagkalanna
gözdagl vermeyi amaçlamaktadir. Íngilizceza sisteminde daha
bagka ülkeye gönderme yönte-
sonra suçlulari ihraç ederek bir
mi de söz konusu olmuytur, kolonilerin çikardigt bagimsizirk
savagmda bagarili olamamalan sonucunda özellikle Avustralya,
ingiltere'ninceza kolonisi konumuna gelmigtir. Bu dogrultuda
160711e 1776 yillari arasinda elli binden fazia suçlu Amerika ve
Avustralya'ya gönderilmig ve agir partlar altmda çahstinlmigttr.
erkek
Bu nedenle 1787-1852 yillan arasinda 100.000'den fazla
içinde çabétinidigt
ve kadm suçlunun bindirilip pislik ve sefaIet
gemilere suç\ularin gemisi adi verilmigtir. Bu yönde ilk ceza re-
formu john Howard tarafindan gerçeklegtiriimigtir.

ÖlümCezalan
Yüzyillardir ölum cezalari konusenda canli canli yakmak, kay-
çarptirmak, bogmak, kaziga baglaylp
nar suya atmak, kayalara
yakmak, çarmiha germek, boynunu vurmak, taglamak, asmak,
kurguna dizmek gibi çok sayida hunhar ve vahgice yöntemler
uygulanmigtir. M.Ö. 1700 ylli civannda Babil krali Hammurabi
suç1ulara yirmi beg farkli ceza yöntemi uygulamittir ama arala-
rindaölüm cezasi bulunmamaktadir..
ilk ölüm cezas! M.Ö. altinci yuzyilda Misir'da büyü yaptigt
için suçlu bulunan bir soylunun canint alrnalan için kendisinin
103
 verdigi emirle gerçeklegtirImigtir.

Agneyleöldürme
l1k zehir enjeksiyonuyla öldürme, 1888 yilinda New York'ta Dr
J. Mount Bleyer tarafmdan kegfedilmistir, ancak 7 Aralik 1982
yihnda Charles Brooks'un Teksas'taki infazma kadar Amerika'da
kullani1mamigtir. 1977 yihnda Dr. Stanley Deutsch, enjeksiyon-
la öldürme üzerine çok daha kisa sürede etkili olan bir formül
geligtirmigtir.
Naziler geligtirdikleriT4 ÖtenaziProgrami dogrultusunda
toplama kamplarmdaki doktorjara dagittiklarl Phenol'ün esirle-
re yüksek dozda enjekte edilmesini emir vererek, 1940 yllinda
milyonlarca insani bu yolla toplu olarak öldürmüglerdir.

ElektrikIi Sandalye
ilk elektrikli sandalyede öldürme fikri T881 ylhnda Amerikall
dig hekimi Albert Southwick tarafindan üretilmigtir. Southwick
korkudan agin içki içen bir hastasinm yanliglikla jeneratöre do-
kunmasiyla ölmesi sonucu, bunun mümkün olduguna gabit ol-
mustur.
ilk elektrikli sandalyede infaz, 1890 yihnda baltayla adam
öldüren Willia Kemmler'in ölüm cezasinda New York Auburn
eyalet hapishanesinde gerçekleptirilmigtir.Elektrik kablolarlyla
kaplanmig sandalyeye oturtulan mahkuma baglanan kablolar-
dan verilen elektrigin akim giddetinin giderek artirilmasiyla
uy-
gulanan infazin daha hiziandirilmig teknigi ise Dr J. Mount Ble-
yer tarafindan kegfedilmigtir, ancak ilk kullanimda beceriksizce
uygulandigt ve sistemin içinden çikilamadigt için suçlunun feci
ekilde igkence çekerek älmesiyle baçansiz olarak sonuç]anmig-
tir. KemmÍer'inaci içinde sarstlarak ölümü sirasinda dehget ve-
rici olayi izieyen halk çiglik çigliga bagirarak, gäzyaglari içinde
salonu derhal terk etmig, böylece Thomas Edison'un insantari

104
öldürmek degi], aydmlatmak amaclyla keyfettigi elektrik, ilk kez
amacindan saparak onlari öldürmek için elektrikli sandalyede
kullanilrnigtir.

Gaz Odast
Gaz odast ilkin 1924 yilinda Amerikan ordusunda binbagt De-
los A. Turner tarafindan ölüm Cezasina çaptirilan insanlarm
infazi için icat edilmi§, siyanür tabletlerlyle hazirlanan zehirli
gazin odaya yerlestirilen bir borudan içeriye kilitlenen suçlu ya
da suç1ulara gönderilmesiyle dokuz dakika ile yirmi dakika ara-
sinda bir zaman süreci içinde öldürü1mesi saglanmigtlf.
ilk gaz odasi infazi 8 Subat1924 tarihinde Amerika'nin Ne-
vada eyaletinde gerçeklettirilmigolup halka korku yagatan Tong
çetesinin elebasist Gee Jong üzerinde uygulanmigtir. Ayni ge-
kilde Hu Ghie Sing admda bir baska mahkum da gaz odasinda
ölümle yargilanmig ama son anda cezasi ömur boyu hapse çev-
rilmigtir. Daha sonra Salt Lake City'deki Eaton Metal Ürünleri
fabrikasmm geligtirdigi bir yöntemle odanin digina yerlegtiri1en
uzun bir teleskop sayesinde içerdeki seslerin diganya yansitil-
masinin yani sira, en önemlisi elektrik akimlyla birden saç1an
kabanp kavrulan mahkumlarin aci çekmemeleri için baglannin
tepesine yerleptirilen simit geklinde bir boruda gaz kaçagt olup
olmadigint infazi gerçekleptiren hapishane müdürlerinin takip
etmesi saglanmigttr.
ilk iple idam M.S. b'epinci yüzyilda Londra Tyburn'dekegfe-
dilmigolup, ilkin 1196 yllmda William Fitz Osbert'in boynuna
geçirilen bir ilmekle gerçe.klestirilmigtir.
ilk daragaci 1571 yllmda Tyburn'de hazirlanmigtir.
Amerika'daki ilk iple idam, ispanya'yacasusluk yaparak
ingilizlereihanet ettigi tespit edilen George Kendall adindaki
bir ingilizkoloni vatandaginin 1608 yllinda bu yüzden idama
mahkum edilmesiy[e gerçeklegtiri[migtir.

105
 Amerika'da iple idam edilen ilk kadm mahkum Jane
Champion olup infazi 1632 yllinda Virginia eyaletine bagli
Jamestown'da gerçeklestirilmi§tir.

Boyun Vurma
Hiristiyanlarinkutsal kitabi inciPde bir suçlunun birçok degigik
yöntemle öldürülebilecegi ama boyun vurmanin en geçerli yol
oldugundan söz edilmektedir. Yunanli ve Romahlar ise boyun
vurmanin onur kirici bir usul oldugunu i]eri sürmܶlerdir. Bu
yüzden özellikle Romahlar suçlularm 6oynunu vurmak yerine
çarmtha gererek öldürmeyi tercih etmiglerdir.
ingiltere'dekral William the Conqueror (1028-87) baltay-
la boyun vurarak ölüm cezasinm soy1ulara da uygulanacagini
duyurmuy ve ilkin 1076 yilmda krala kargi suikast girigiminde
bulunan Northumberland'li Waltheof'a uygulanmigtir.
Boyun vurma konusunda en fazla Suudi Arabistan'da infaz
gerçekleptirilmigolup sadece 2004 yllinda otuz üç kisinin bagi
kesilmigtir.
Japonlar 1860'll yillarin sonlarinda bagladiklan boyun vu-
rarak adam öldürme yöntemini en vahgi yolla uygulayanlar ol-
muglardir. Topraga gömdük1eri mahkumlarin digarida birakilan
baglari tahta sapli testere ile kesilmigtir.

Giyotin
ilk kez 1792 yllinda Fransa'da Joseph Ignace Guillotin (1738-
1814) tarafindan icat edildigi bilinen giyotin, özellikle Fransiz
ihtilali sonrasinda yargilanan siyasi suç1ularin aci duymadan
baglarmin kesilmesi için kullanilmigtir. Baltayla birkaç kez vu-
rularak vahgice uygulanan boyun vurma cezasina oranla çok
daha seri ve acisiz bir yöntem olan ilk giyotinle idam 1792 ylli
Nisan ayinda Nicholas Jacques Pelletieradli bir egkiyanm öl-
dürülmesiyle gerçekleptirilmid ve oldukça kalabahk bir seyirci
106
kitlesinin önünde yapilan infaz strasinda halk digerlerine ibret
olmasi için parki söyleyip dans etrnigtir. Fransa krali XIV'üncü
Louis 1793 yllinda Louisette adi verilen özel bir giyotinle idam
edilmigtir.
Ancak giyotin bilindiginin aksine ilk mekanik idam aleti ol-
mayip 1286 yllindan beri Ingiltere'de kullanilan Halifax balta-
sidir. Halifax baltaslyla ilk idam edilen kigi Dalton'lu john ad1i
mahkumdur. O devirde genellikle ölüm cezalan için uygula-
nan bu baltadan korunmanin tek yolu alet boyunlarinin üzerine
inmeden kaçmakti. Bunu ender sayida bagarabilen mahkum,
ölümden kurtuluyor ama tabiatiyla o gehre tekrar dönemiyordu.
Nitekim Dinnis adli bir suçlu bunu bagarmigti ve kaçarken onun
infazira seyretmek için gehre akin eden halktan bazilarina yolda
rastlamisti, ona Dinnis'in infazinin olup olmadigina dair soru1ar
"sanmlyorum"
sormuglar, Dinnis ise onlara cevabini vermigti.
Yukaridan apagiya dogru belli bir düzenek sayesinde inen Ha-
lifax baltasi giyotin kadar keskin bir alet olup, ondan tek farki,
yere dogru kirk bei derecelik bir açtyla egimli oÍan enli bir balta
olusudur. Bu egim infazin daha etkin ve çabuk gerçeklegmesini
saglamaktadir.
Halifax baltasi ilkin 1564 yllinda iskoçya'daMorton'lu
Earl (1525-81) tarafindan tanitilmig ve ilkin 2 Haziran 1581'de
Morton'lu bir genç kizin idamini kegfettigi bu aletle gerçekleg-
tirmittir. Bir tür boyun vurma makinesi olarak adlandirilan bu
aletle kesi1en baglar dig'erlerine ibret o1sun diye özellikle sergi-
1enmigtir.

Linç
Linç etmek, halkin suçlunun cezastni kendi ellerlyle vermek
üzere kanunsuz yolla onu dävereköldürdügü ve jüriningörevini
kendilerinin üstlendigi çok eski bir infaz yöntemidir. Linç keli-
mesi ilkin Albay Charles Lynch (1736-96) tarafindan keyfedilmig

107
olup ilkin 1790 yllinda Virginia'h bir toprak sahibinin kanunsuz
yollarla onun arazisini zorla ele geçirmesi sonucu gerçekleg-
migtir. Suç1unun cezasini kendi elleriyle vermeye karar veren
albay onu yakalayip bir agaca bagladiktan sonra kirbaç\ayarak
döverek öldürmüg ve digerlerinin de ona katilmasiyla soyadlyla
anilan tarihteki ilk linç olay! yaganmigtir.
Amerika'daki ilk linç kurbani 1630 yllinda kitaya Mayf-
lower göçmen gemisiyle gelmig John Billington'dir. Komgusu
John Newcomen'in öldürülmesiyle zan.altinda kalan Billington
onu öldürmekle suç\anmig ve sonuçta diger göçmenler tarafin-
dan linç edilerek öldürülmügtür.
Tarihteki ilk yogun linç olaylari 1880-1930 yillan arasinda
irkçilik
yüzünden yaganmig ve
Amerika'nin güney eyaletlerinde
bu dogrultuda öldürulen 2800 ku.rbandan 2500'ünün zenci ol-
dugu tespit edilmigtir. Afrika kökenli Amerikali bir gazeteci olan
Ida Wells'in (1862-193T) Chicago Defender'a yazdtgl yazilar-
dan anla lidigi üzere aslinda en yogun linç olaylari 1879-1898
yillari arasinda gerçeklegmigtir.
LinçIe öldürmeye kargi ilk bildiri 1900 yllinda Temsilciler
Meclisindeki senato Oyelerine teklif edi1mesine ragmen ancak
1922 yilinda hepsi tarafindan resmen kabul edilmigtir. Yillar
sonra Haziran 2005'te ilkin kabul edilmedigi için aradan geçen
yirmi iki yll boyunca agm oranda gerçeklegen linç cinayetierin-
de haksiz yere kurban edilenlerin sayisinin ortaya çrkmaslyla
senato üyeleri tarafindan bir özür mektubu yayinlanmigtir.

Hapis cezasi

Eski devirlerde mahkumlar genellikle bir kurul önünde durug-

maya çikarak sonra cezalandmimalarina ragmen eski Babil'de

yargi önüne çikarilmaksizin hapse atilmiglardir. On altinci yüz-

yll sonlarina kadar Ingiltere'dede ayni gekilde gerçek1egtirilmig,

108
 ancak bu tarthten itibaren yargi kavrami yerlegmigtir.
ingiltere'deki ilk hapishane 1557 yllinda Londra'da
St
Bride's Well'de kuru1muy olup kisaca Bridewells olarak bilin-
mektedir. içindesuçlunun tek bagina hapsedildigi bir hücre bu-
hapisbanede tüm suçlular yatakhane geklindeki tek
'lunmayan

bir odada toplanmaktadir.

ilk hücre 1775 yllinda Richmond dükü (1735-1806)tara-
findan inga edilmigtir.
ilk çelik hücre 1791 yllinda.ingiliz JeremyBenthem (1748-
1832) tarafmdan tasarlanmig olup hücrelerin änünde çelik ka-
fesli bir pencere bulunmakta, böylece mahkumlar digaridan
bakLldigmda görünebilmekteydi. Ancak bu tip hücre Avrupa,
Amerika ve Avustralya'da çok saylda inga edilmesine ragmen,
mucidinin ülkesi olan Íngiltere'dehiç inga ediJmemig oÍmasi
dikkat çekiciydi. Nitekim ÍngilizparÍamento üyesi ve sosyal re-
formcu Thomas Fowell Buxton (1786-1845) 1818 yilindaki bir
durugmada ülkedeki bir hapishaneyi göyle tarif etmektedir. "Ha-
pishaneden içeri girdigimde mahkumlarm hepsinin bir kafes ar-
dmda durdugunu görmügtüm. Gece olunca hepsi düzinelerce
hirsiz, saigin hastahkli ve veballyla pislik içinde her türfü haga-
ratla birlikte yagiyor, günlerini havasiz, hareketsiz, aç ve susuz,
tek bir temiz giysi bile glymeden geçirip cezalarinin tamamlan-
masini bekliyordu.
ilk hapishane reformisti italyanCesare Marchesede Becca-
ria olup(1738-94) ölüm cezasi ve igkenceyleöldürülmeye kargi
verilen
olan kisiligiyletaninmaktadir. Beccaria'ya göre suçluya
ceza birtakim geylerden ve özgürlükten mahrum birakilarak
gerçeklegtiritmeli, kigisel bir öcü amaçlamamalidir.
ilk ingilizhapishane ise John Howard (1726-90)
reformisti
olup Bedfordshire gerifi olarak kendi ulkesikadar Avrupa ve
Rusya'daki hapis cezalan üzerine de etkili çahymalart olan biri-
dir. Bu dogrultuda çikardigi The State ofPrisons iri England and
109
Wales (ingiltere ve Gallerdeki Eyalet Hapishaneleri)
adli kitab
on dokuzuncu yüzyi! sonuna kadar oldukça etkili olmuytur.

Mengene ve Tomruk
Hapis cezasi kegfedilmeden binlerce
yi! önce kullanilan bir ceza aleti olan -

¯¯,

mengene vetomrukta ortadaki büyük. --

'
olanina baglan iki yandaki daha küçük
deliklere ise kollan geçirilen kurbanla-
'

rin ayaklan serbest birak:Imaktadir. O

strada mahkumun suratina halk tara-
findan çürük yumurta, kokmuy meyve
ve sebzeler atilirken, bezen de tas, kaya
gibi sert cisimler firlatilmaktadir. Bu ge-
kilde ciddi yaralar ajan mahkumun ba-
zen bu yaralarin ölümcül boyuta ulag-
masiyla äldügü görlimügtür. Mengene
ve Tomruk 1837 yilmda yasaklanm:ptir.
lik döner tomruk aleti, dört mahkumun baslarinm delikler-
den geçirilip diger deliklerden geçirilen ellerinin birbirine iple
baglanmasinin ardindan döndürülmesiyle gerçekiestirilmigtir.
Kollari birbirlerine sikica baglanan mahkumfar bir daire olug-
turup çevresinde yürüyerek dönmekte ve böylece hepsi birden
ayni anda cezalandirilmig olmaktadir.

YARGI SiSTEMLERI
En eski kanunlar Ur-Nammu olarak bilinmekte olup kuru-
cusu Sümer hanedaninm hüküm sürdügü Mezopotamya'daki Ur
sehrindebulunmus ve içinde kölelere uygulanacak ceza, igken-
ce ve cezalandirma yöntemlerinin yazili oldugu görülmügtür.

110
Yargiçlar

Eski medeniyetlerde ilk kanun adamlari yargiç\ar topluma adalet

dagitma rolü üstlenmigler ve genellikle kanun uygulama yetkisi
olan din adamlarindan seçilmisterdir. Üzerlerinegiydikleri cüp-
pe ve pelerinlerden olugan yargilama giysileriise otorite simgesi
olarak tamnan Romahlarm togalanndan esinlenilmigtir.

Yargilama

Tarih öncesindeki ilk durugma, mahkumun suçunu itiraf etmesi

için kizgm demirle dag1anmasiylagerçeklegtfrilmekteydi.Eger
mahkum o strada yara almazsa, masum oldugu ve tannnin bu
masum insani koruduguna inanilarak serbest birakihrdi.

Jüri
ilkjüri sistemin nereden kaynaklandigi ve ilk sekli billnmemek-
le birliktegenellikle Avrupa uluslari tarafindan kullanildigi ve
çok sayida kipinin suç\uyu sorgulayarak onun hakkinda bir ka-
rara varmasiyla gerçekleptigi bilinmektedir. ÍÍkkurucusu Büyük
Alfred olup ilk jürl karariyla yargilama M.S. 870 yllinda gerçek-
legmigtir.
ilk jüri sistemi 1066 yihnda gerçeklegen fetiblerden sonra
Normanlar tarafindan ingiltere'ye getirilmigtir.
Amerika'daki ilk jüii 1787yilinda kurulmug olup ilk kong-
rede senato üyelerine sunulan Haklar Bildirgesi dogrultusunda
jüri önünde yargilanma karari ortaya ç:kmistir. Bildirge ilkin on
maddeyi kapsamaktadir ama 1791 yilmda oylamada son geklini
almigtir. Altinci maddede "Suçlanan kisi hizli ve tarafstz gekilde
jüri tarafmdan yargilanacaktir" maddesi yazilidir.

111
 ILK DEDEKTÌFLiK BÜROLARI
DÜNYADAKÍ

ilk dedektiflik bürosu 1833 yllinda Eugene François Vidocq

(1775-1857) tarafindan Paris'te kuruimugtur. Vidocq suç konu-
sunda aragtirmalara ve takiplere dayanan uzun karlyer deneyi-
mi sonunda, polisi dogru ip yaptigi yönünde ikna etmeyi bagar-
migttr. Nitekim gerçek suçlulari açiga çikartmakta büyük bagari
göstererek polise yardimci olmuy ve en önemiisi masumlarin
haksiz yere hüküm yemesini önlemistir. Bu sayede kendisinin
daha önceki bagarisizliklaripolis taraffndan affedilen Vidocq,
1811 yllinda elde ettigi be büyük bagari sonucunda ilk polis
gefi olmugtur.

Kurgu Dedektiflik Hikayeleri

ilk kurgu dedektifier M.Ö. birinci yüzyllda eski Roma'da ger-

çeklegmig olup bu konudaki ilk örnek Steven Saylor tarafindan
yaratilan Gordianus the Finder'dir. Gordianus'un hikayesinde
Julius Ceasar, Kleopatra ve Mark Anthony gibi tarihi karakterfere
rastlanmakta ve bunlar günumüze uyarlanmaktadir.199T yr]in-
da Roman Blood adli Gordianus'un kurgu hikayesinde, M.Ö.
80 yilinda genç Cicero iyl egitim görmüg bir'korumaya ihtiyaç
duymakta ve bu konuda Gordianus'tan yardim istemektedir.
Modern çagdaki ilk dedektif tiplemesi Dupin olup gair Ed-
gar Allan Poe'nun (1809-49) The Murders in the Rue Morque
(Morque Caddesindeki Cinayetler) adli 184T yt]Inda yazdigt ki-
tabinda adi geçen tiplemedir. Daha sonra 1842 yilmda yazdigi
The Mystery of Marie Roget (Marie Roget'in Esrari) ve 1844 yilm-
da yazdigi The Purloined Letter (Çalman Mektup) adli eserlerin-
de de ayni karakterden söz etmektedir. Poe'nun yarattigi Dupin
süper güçiü, gözlemleri kuvvetli ve suç\ari çözme konusunda
usta biridir. Daha sonra bu karakterden yola çikarak Sherlock
Holmes yaratalmigttr. Bu ünlü dedektif karakteri üzerine yazrimig
112
çok sayida dedektiflik hikayesi dünya edebiyatinda ön siralarda
edilmektedir. Nitekim dünyanin en ünlü
yer almig ve bâlâ sözü
kurgu dedektifi olan Sherlock Holmes'un yaraticist olan Arthur
Conan Doyle (1859-1930Tilkin1887 yllinda yazdigi A Study in
Scarlet (Kirmizi Çallymal adh kitabinda bu karaktere yer vermig
olup, onu yaratmak için Edinburg Üniversitesinde Profesör John
Bell ile birlikte yillarca çalismigtir. Suç dosyalarini aragtirarak
gerçek suçlu ve suçlulan tespit etme yönünde Court Appeal'in
da kurucusu olan Conan Doyle ayni zamanda Portsmouth Uni-
ted Futbol Kulübünün de ilk kalecisidir.
George Simenon'un (1903-89) yarattigi dedektif Maigret
karakteri, ilkin 1935 yllinda yaymlanmigtir. Simenon bir kitabi
hizh yazmaslyla tamnmly-
en fazla bir ay sürecek gekilde çok
tir. Nitekim ünlü korku ve casusluk filmleri yazari ve yönetmen
Alfred Hitchcock (1899-1980) bir gün ona telefon etmig ama
sekreteri Simenon'un yeni bir romana bagladigi için rahatsiz
edilmek istemedigini söylemigtir. Bunun üzerine Hitchcock
"Bekleye bilismiyim?" diye sormustur.
Herkül Pairot, suç ve cinayet üzerine dünyanin ilk ünlü ya-
zan olan Agatha Christie tarafindan yaratilmigbir
karakter olup
ilkin The Mysterious Affair at Styles (Esrarengiz lligkiler Üzerine)
adh 1920 yllmda Birinci Dünya Savagi sirasinda hempire ola-
rak çaligirken yazdigi kitabinda sözünü etmektedir. Miss Jane
Marple yine Agatha Christie'nin yarattigi bagka 6irkarakter olup
ilkin 1930 yllinda Murder in the Vicarage (Kilisede Cinayet) adli
kitabinda ortaya çikmaktadir.
Dedektif Philip Marlowe, Raymond Chandler'm (1888-
1859) 1939 yibnda The Big Sleep (Ölum Uykusu) adh kitabinda
=hikayede

yarattigi karakterdir. 1946 yillnda filmi yapilan Mar-

lowe karakteri aktris Lauren Bacall ile birlikte oynayan ünlü
aktör Humphrey Bogart (1899-1957) tarafindan olaganüstü bir
performansla canlandirrimigtir.
113
 Sam Spade, Dashiel Hammett tarafindan yaratilmly bir ka-
rakter olup ilkin 1922 yllinda bir dergiye yazdigi Black Mask
(Kara Maske) adli hikayesinde geçmektedir. Daha sonra hika-
yedeki Spade karakterini yine Humphrey Bogart 1941 yilinda
çevrilen The Maltese Falcon (Malta Sahini)adh filmde canlan-
dirmigttr. Ancak 1950'li yillarda Amerikan kargitt olarak bilinen
Vali McCarthy, Hammett'in kitabinda onun soi kanattaki arka-
daglarinin isimlerini izinsiz kullanmasindan dolayi ünlü yazara
dava açarak onu alti ay hapse mahkum ettirmigtir.
Müfettig Morse, Colin Dexter'in 1975 yilinda yazdigi The
Last Bus to Woodstock (Woodstock'a Son Otobüs) adlr kitabin-
da geçen karakterdir ancak 1996 ylhnda yazdtgi Death is Now
My Neighbour (Kompumu Ö]dürmeZamani) adli kitaba kadar
kitaptaki Endeavour isimli pahsin aslinda Morse'un lakabi ol-
dugundan söz etmemi§ ve en son yazdigi The Remarseful Day
(Pigmanlik Günü) adli kitabinda onu öldürerek seriye son ver-
migtir.

114
SÖZLÜKLER VE
ANSIKLOPEDiLER

Sözlükler, Ansiklopediler, Kanun Kitaplara

Sözlükler

ilk sözlügün M:Ö Yedinci yüzyilda Asur krall Ashurbanipal

(669-627) döneminde tag tabletler üzerinde yukandan apagi-
Eski Yunanillar ve Romalilar
ya dogru yazildigi ortaya çikmigtir.
M.S. Birinci yüzyila rastlayan dönemde kelimelerin anÍamini
açikiayan ilk sözlügü olugturmuglardlr.
olan A Table Alphabetical/ of Hard
ilk ingilizce sözlük
Words 1604 yllinda Robert Cawdrey tarafmdan yayinlanml; ve
Latince güzel konugma sanati anlamma gelen Dictio kelimesin-
den türetilmigtir.
Ílk kapsamli açiklamalarin yer aldigi ingilizcesözlük Dr.
Samuel Johnson (1709-84) tarafindan yazilmig olup telaffuz ve
hecelemelerin yer aldigi Dictionary of The English Language
Which The Words Are Ðeduced From Their Originals'tir. 1747
yllinda çaligmas] baglanan sözlük sekiz yllda tamamlanabilmig-
tir. Johnson sözlügün çaligmasmi 1755 yllinda bitirdiginde, bu
getirmedigi
uzun ve meçakkatli çaligmasi ona maddi bir kazanç
gibi O×ford universitesinden mezun olamadan ayrilmasina ne-
den olmug, ama bir anda ingiltere'ninen un1üadamlarmdan
biri olmugtur.

115
 Oxford ingilizceSözlük A. H. Murray (1837-1915) tarafin-
dan yazilmigtir. Yaklagik on beg bin sayfadan olugan sözlügün
tasiak çalymasi oldukça genig bir editör ekibiyle gerçekleptirilen
otuz beg yillik bir emegin ürünüdür. Ama 1879 yllindan 1928
yilina kadar sürmüg olan elli yillik çaligma sonucu Murray'in
1915 yilmda ani bir kalp kriziyle ölümü nedeniyle Philological
Society (Toplum Dil Bilimi) adli kitabmdan sonra ikinci eserinin
yaymiandigmi ne yazrk ki görememig ve sözlügün yayin tarihi
giderek uzaylp ancak yetmig yilda tamamlanabilmigtir.

Argo Sözlükler

Argo, ancak ellerine tükürerek çalgan

kölelerin kullandigt bir dildir.
CARL SANDBURG (1878-1967)

Yirminci yüzyllm ikinci yarismda argo dil üzerine sözlükler

yayinlanmigtir.
ilk argo sözlük
Vocabulary of the Flash Language olup Ja-
mes Hardy Vaux tarafmdan 1811 yrlinda suçiulari ingiltere'den
Avustralya'yagötürdügü sirada yazilmig ve 1819 yilinda basil-
mytir. Budogrultuda Avustralya'da yazilmig ilk sözlüktür.
Argo dile ait bir örnek vermek gerekirse "Frisk the cly and
fork the rag, speak to the tattler and hunt the dummy" gek-
lindeki bu cümleyi normal bir ingilizce'yeçevirdigimizde bir
yankesicilik talimati içermekte olup "Elini cebine daldinp para-
slyla köstekli saatini
çaldiktan sonra asil cüzdani bulmaya çalig"
anlamina gelen "Pick the pocket and take the money, steal the
watch and look hard for the wallet" demekti r.

116
ANSÌKLOPEDiLER

ilk ansiklopedi Platon'un yegeni Speusippus (M.O. 407-

339) tarafmdan M.Ö. 348 civarmda hazirlanmigolup rnatema-
tik, tarih ve felsefe üzerine amcasmin görüglerini içermektedir.
Speusippus ansiklopedide ayni zamanda Aristoteles'in notlarina
da yer vermigtir.
Vincent of Beauvais (1190-1264) Parisli bir Dominikan ra-
hibi olup 1244 yllmda yazdigt Latince Speculum Malus (The
Great Mirror) adli elli cildin üzerindeki ansiklopedisinde dün-
yayi gördügü gibi.degil, dügündugü gibi yazmistir.
Çinliler,Yongle Canon ya daYongle Dadian adindaki ansik-
lopedinin M.S. 1403 ile 1407 arasmda yaylnlanan yaklagik on
bir binden fazia kitaptan biri olduguna, dolayisiyla dünyadaki
ilk ansiklopedinin kendilerine ait oldugunu iddia etmektedirler.
Bu dogrultuda sözü geçen tarihler arastnda Çin'deyaklagik dört
yüzün üzerinde elyazmasi kitap yayinlanmig ancak iki tanesi
günümüze kalmigtir.
ÇinliYu-Hai'nin 240 ciltlik ansiklopedisi 1738 yllinda ya-
ymlanmigtir.
Modern devre ait ilk ansiklopedi Ephraim Chambers'a ait
olup Cyclopaedia'dir ve 1728 yllinda yayinlanmigtir.
117
 Fransiziara ait ilk ansiklopedi The Encyclopédie 1751-1765
yillari arasinda yayinlanmigttr.
ingiliziere ait ilk ansiklopedi Encyclopaedia Britannica
olup 1768 yilinda yayinlanmig, 1999 yllinda internete kayde-
dilmigtir.
ilk çok ciltli ansiklopedi
Encyclopedia Americana olup
1829-1833 yillari arasinda Amerika'da on üç cilt olarak yayin-
lanmig ama daha sonra 1919 yillnda genigletilerek otuz ciide
çikarilmigtir.

KAYNAKÇA

Yazarlarin eserlerindeki kelimeleri ve deyimleri genig kapsam[]

olarak açiklayan ve sadece anlamlarini açiklamakla kalmayip
onlari temalar içinde örnekleyen ilk kaynakça 1805 yilinda
Peter Mark Roget (1778-1869) adir bir ingiliz doktor ve ede-
biyatçi tarafindan hazirlanmigtir. Yazar eserlerinde kendisini
daha lyi ifade edebilmek için kullandigi kelime ve deyimlerin
açiklanmasi gerektigine inanarak katalog geklinde bir kaynakça
çikarmaya karar vermig ve bu dogrultuda 1852 yllinda yetmig-
li yaglarindayken Thesaurus.of English Words and Phrases adli
altinda bir eser yaylrilamigtir. Kaynakça 1869 yllinda ölmeden
önce yirmi sekiz baski yapmig ancak ne yazik ki hiçbiri günü-
müze kalmamigtir.

118
EÖLENCE
Oyunculuk, dans, güldürü, sirk, müzikaller, konserier, sinema,
gramofon.

OYUNCULUK

Ílkcanh oyunculuk performansi ses kayit ya da video görüntüsü,

on dokuzuncu yüzyilin sonundan itibaren görülmügtür. O
tarih-
ten önce bunun nasil gerçekleptirildigi hakkmda bilgi edinmek
için ancak bu konuda toplanmig yazill belgelere ve resimlere
güvenmek zorundayiz. Bu dogrultuda ilkin M.Ö.10.000-40.000
Fransa'da Trois Freres (ÜçArkadag) magarasinin
ylÍlariarasinda
duvariannda görülen kabartma resimlerde özel giysiler içinde
gösterilen insan figür1erinden anlagildigi üzere bir ayin gösterisi
tasvir edilmesine ragmen asimda oyunculuk M.Ö.4000 civa-
rinda baglamigve ilkin Misirli rahiplerin ölülerinin anisina dü-
zenledikleri ayinleri resmetrnekleortaya çiktigi ve o zamaniar
tiyatro gösterilerinin hemen hepsi ilkel dini gösteriferden ibaret
oldugu için daha ziyade dogal olaylarin bereketi ya da ölüm
gibi tanrisal vasif tagiyan olaylarin sembolize edildigi bilin-
mektedir. Bir sure sonra akil ve mantik yoluyla çözemedikleri
bu olaylari daha anlagilabillr ve kabul edilebilir hale sokmaya
çabymalariyla giderek ilahi motifler taglyan oyunlar azalmig ve
gün1ükyagamdan kesitler tagiyan olaylar gündeme gelmigtir. Bu

119
konuda ilk kayit M.ÖAltinci yüzyila ait olup ilk sosyal anlamda
tiyatronun Çin'deSui Hanedani taraftndan sergilendigi ortaya
çikmigtir.

TÌYATRO

Pandomim

Pandomim, kipinin söylemek istedigi eyi yüz ifadeslyle açik-

ladigi en eski oyunculuk sanatidir. Hiç konugmaksizin sadece
yüze belli ifadeler yerlegtirilerek ortaya konan bu sanat, kar ihk-
li konugmanin yerini almaslyla giderek önemini yitirmigtir.
lik pandomim tiyatrosu M.Ö. dört ve beginci yüzyillarda
Atina'daki Dionysus tiyatrosunda yaklagik 10.000 izleyicinin
önünde garap tannst Dionysus adina düzenlenen festivaller si-
rasinda gerçekleptiri1migtir. Bir grup aktör tarafindan sergilenen
tiyatronun en önem1i özellgi senaryoya harfiyen bagIl kalmak-
sizin dogaç1ama olmasidir.

Yunan tiyatrosu

Yunan tiyatrosu ilk din temast digma çikmly oyunlarin sergilen-

digi tiyatrodur. Bu dogrultuda ilkin M.Ö. Altinci yüzyllda ger-
çeklegtirilmig o1up Latince adlyla Attica denilen Atina bölgesi
civarmda görülmügtür. Resitaller ve tanri Dionysus'un bereketi
onuruna düzenlenen ilahi dans figürlerlyle piir metinleri üzeri-
ne yazilmig oyunlarla sergilenen itk tiyatrodan sonra M.Ö.525-
456 yillari arasinda yagamig Aeschylus, karakterler arasindaki
uyugmazhgi sergilemek amaciyla ikinci aktör kavraminin yara-
ticisi olmugtur.
Bilinen en eski oyuncu, antik Yunan devrindeki Thespis
olup ilkin M.Ö. Altinci yüzyilda ayni oyunda degigik maskeler
kullanarak farkli karakterleri canlandirmigtir.
120
 Ilk tiyatro festivali M.Ö. 534 yilinda Atina'da Thespis ta-
rafindan gerçeklettirilmig ve büyük begeni kazanmigtir. Ancak
ne yazik ki bu oyuna alt günümüze dek yazili bir kayit bulun-
mamasina ragmen, Thespian adt verilen oyunculuk tarzmin o
devirlerden gunümüze kalmig tek miras oldugu bilinmektedir.

Roma tiyatrosu
M.Ö.240 civarmda baglayan Rorna tiyatrosu, Yunan tiyatrosun-
dan esinlenerek kurulmugtur, ancak gerek konu gerekse aktör-
lerin gür sesleriyle oynadiklari sirada sesin amfitiyatronun en
uzak kögesinden bile duyulabilmesi nedeniyle ondan çok daha
fazla ses getirmigtir. Aktörler genellikle kölelerden olugmakta ve
yüzlerine maske takarak oyunlari sergilemektedirler. Yüzy:]lar
boyu rakipsiz olan Roma tiyatrosu daha sonra Hiristlyanlarin
vahti hayvanlara parçalatildigi gladyatör dövügleriylebagli ba-
gma ün kazanmig, ancak bir süre sonra tipkl bagladigi gibi bir-
denbire ylldizi sönerek yok olmugtur.
Eski Roma'ya ait pandomim sanati ise M.Ö.63-M.S. 14 yl[-
lan arasinda yagamig imparator Augustos'un onayly]a gerçekleg-
migtir. Romalt izieyicilerin ilkin Yunanblardan esin1enerek hiç
konugmaksizin sadece igaretlerie sergilenen bu oyunlar sirasin-
da oyunculann kendi dillerini bilmedikleri için konugmadikla-
rini dügündükleridrama ya da güldürünün imparator tarafmdan
çok begenilmesiylegösterilere devam edilmigtir.

Kukla tiyatrosu

lik kukla tiyatrosu M.Ö. 427-355 ylllart arasmda

yagamig Yu-
nanli asker ve tarihçi olan Xenophon taraftndan M.Ö. beginci
yüzyilda yazilmistir.

121
Punch ve Judy
ilk kukla oyunu olan Punch ve Judy,Íngilizsanatçi Samuel Pepys
tarafindan ilkin italyankukla tiyatrosundan esinienerek 9 Mayis
1662'de Londra'da tüm sanat binalannin yan yana siralandigi
Covent Garden'da gerçeklestirilmigtir. Pepys'in italyan kukla
tiyatrosunda orijinal adi Punchinello olup vahgi ve öç almaya
meyilli bu karakterin adini ingilizdiline uyarlayarak kisaca Pun-
ch yapmig, Joan'i ise Judy olarak degigtirmigtir.

Ortaçag tiyatrosu

Ortaçagda bati tiyatrosunun ana temasi din ve kilise üzerine ku-

rulmus olup tiyatro sanati tamamen kilisenin tekelinde olmug-
tur. Paskalya ve Noel'de rahipler, incil'e dair hikayelerden yola
çikarak sunduklari küçük gösterilerde bu dogru]tuda tabiatiyla
dini figürlerin öne çiktig! görülmektedir.Ancak ilkin kiliselerde
gösterilen bu oyunlar daha sonra giderek meydanlara taginnby
ve mekan olarak kilisenin digina çikildigi gibi oyun temalarinda
da din dipinda konular gündeme gelmigtir.
ilk insan agki temah tiyatro, on üçüncü yüzyilda Fransa ve
Hollanda'da görülmügtür.
isa'nmyagami üzerine dünyaca bilinen ilk Çiletemsili ilkin
1634 yilinda Bavyera Alplerinde yagayan ve zengin fakir aylrt
etmeksizin herkesin bir arada oynadigi tanri adina yemin temah
oyunlar sergileyen Oberammagau'lar tarafindan gerçeklestiril-
migtir. Bunlardan bazilari örnegin yumrulu veba gibi salgin ve
ölümcül hastahklar üzerine olup tüm felaketlerin tanridan gel-
digi ve sadece tanrinin gehirlerini bu hastahktan koruyabilecegi
inancinin sergilendigi bir oyundur. Nitekim Münih yakmlarinda
bir gehirde bu hastalik yüzünden 15.000 kisi hayatini kaybet-
mig ve gebir tamamen salgin hastaliga teslim olmuytur. lik oyun
1700 gebir sakini tarafindan gerçekleptirilmig ve o tarihten gü-
nümüze dek tekrarianarak geleneksel olarak devam etmistir.

122
Modern tiyatro

ilk modern tiyatro on altinci yüzyilin baglarinda komedi tiyat-

rosu olarak bilinen Commedia dell arte'nin kasabadan kasabaya
dolagan turne oyunculari tarafindan dile yeni 8iren kelimelerle
dogaç\ama olarak gerçeklegtirilmigtir.
Nitekim sahneye çikmadan
önce nasil oynayacaklarina dair genel olarak senaryo üzerinde
görügüp fikirbirligine vardiktan sonra sahnede her biri dogaç\a-
ma olarak rolüne ilaveler yaparak oynamigtir. Bu tarz genellikle
avam tabakasina hitabeden banal ve müstehcen konulan içer-
mekte, nadiren kurnaz ve imall politik konugmalara yer verilmek-
tedir. Italyan turne grubu tüm Avrupa'yi dolagmi§,ama en fazla
ispanya,ingiltere,Almanya ve Fransa'da etkili olmuglardir.

DüzenIi tiyatro
ilkin Konstantin Stanisl'avski (1863-1938)ve Vladimir Dan-
chenko (1858-1943) Moskova'da bir restoranda 1897 yllinda
bulugup bir gige votka egliginde yaklagik on sekiz saat süren gö-
rügmeleri sonucunda kuracaklarl Moskova Sanat Tiyatrosunun
ana hatlarini olusturmuglar ve böylece Stanislavski'nin sistemi
olarak adlandinlan belli bir tarzm sergilendigi bu düzenli tiyat-
ro sayesinde, bir oyuncunun rolünün herkesçe bilinmesi, anla-
gliabilmesi ya da benimsenip inandirict olmasi, diger bir deyigle
tiyatronun hakkinin verilmesi saglanmigtir.
123
 Amerika'daki ilk dûzenli tiyatro 1922 yilinda Moskova
Sanat Tryatrosundan iki Rus oyuncu olan Maria Ouspenskaya
(1876-1949)ve Richard Boleslavski'nin (1889-1937) Amerika'y:
zlyaretleri sirasinda kurulmugtur. Bu dogrultuda Ouspenskaya
New York Tiyatro Okulunun kurucusu olup yagammin geri kala-
nmi Stanislavski'nin sistemi olarak bilinen düzenli tiyatro kavra-
mini dünyaya tanitmakla geçirmig, ögretmenlik yapmigtir.

DANS
(Ayni konuyu sanat bölümünde de görebilirsiniz)

Bilinen en eski dans formati bilinenin aksine eglence amaçll

degildir.
Dans ilkin eski Misirlilar tarafindan M.Ö. üçüncü bin yllda
dini ayinlerdekiseremonilerin enönemli bölümü olan ilahi dans
figürleriyle ortaya çikmigttr. Oldukça karigik ve zor figürlerden
olugtugu için özel egitim almig kipilerce sergilenen bu danslar
dördüncü yuzyildan itibaren kipisel yetenek dogrultusunda ve
genellikle çiftlerin gehvet unsuru içeren erotik gösteririe dönü-
gerek bireysel olarak farkli tarzda sergilenmeye baglanmigtir.
EskiYunanklarm eski Misirlilarin danslarindan etkilendikle-
ri görülmektedir.Bu dogrultuda M.Ö. 1400 yllinda Girit adasin-
da ilkin bogalarla birlikte gerçekleptirdikleri dans gösterileriyle
ige baglamiglar, ancak daha sonra degigik hayvanlarla birlikte
oynadiklan bu tarzia yaklagik 200 farkli dans geligtirmiglerdir.
Bunlann çogunun temasi savag hazirligi üzerinedir. Daha son-
raki ÿillardadansçilar maske takarak sergiledikleri müstehcen
rolleri komedi tarzinda sunmuglar ve buna kordax adini vermig
lerdir. M.Ö.428-348 yillari arasinda yagamig olan ünlü dügÜnÜr
Platon ayni zamanda dans metinieri de yazmig olup izledigi bu
dans gösterileri dogrultusunda dansi güzel ve çirkin geklinde
ikiye aytrmigtir.

124
 Romahlar tarafmdan gerçeklegtirilen ilk dans askeri figür-
ler tagiyan Bellicrepa Saltatio olup ilkin bir Sabine kadini tara-
findan nehirde bulunan ve Roma gehrinin kurucularindan biri
oldugu rivayet edilen Romulus tarafindan yaratilmistir. Ancak
Romalilar dansi genellikle resmi ve saraya ait soylu bir gosteri
olarak kabul etmiglerdir, bu nedenle oniar tarafmdan yaratilip
dünyaya yayilmig ya da ünlü o)muy bir dans adi mevcut degildir,
çünkü erkeklerin dans etmesi Roma'da asla hog kargilanmaylp
kadinst bir davranigolarak nitelendirilmigtir. Nitekim onur kinci
bir davranig olarak görülen dans nedeniyle M.Ö. 150 yi]inda
o güne dek açilmig bütün dans okullari kapatilmly ve dansin
sadece toplu bir gösteri olarak belirli günlerde sergilenmesine
izin verilmigtir. Bireysel olarak dans eden kipilere hoggörüyle
bile bakmayan Romalilar, bu tip kipilerie gülerek alay etmisler,
nitekim Unlü devlet adami ve hatip Cicero 106-43) sade-
(M,Ö.
ce delilerin dans ettigini söylemittir.

Dans türleri

Apache, dans eden çiftte erkegin baskm durumda oldugu ve

kadmin onun tarafindan savrularak yere firlatilmasiniiçeren ol-
dukça vahgi bu dans strasinda ko1undan tutulup yerden yere
vurularak fahige muamelesi yapilan kadin, partneri tarafindan
taltif edilmek göyle dursun sürekli apagilamaktadir. ilk etapta
admin çagrigtiracagi üzere Kizilderili Apaçi kabilesinin gele-
neksel dansiyla hiçbir ilgisi aimayan bu vahgi dansa Parisli so-
kak çete]eri tarafmdan bu ad verilmigtir.
Çiftlikdans! genellikle çiftlik ambarinda ya da ahirda eg-
lenmek için bir araya toplanan köylü halkin gerçeklestirdigi bir
dans olup ilkin ahirda dogumu kutlamak amaciyla 1860 ylli
civarinda 1skoçya'da görülmügtür.
Kara dans adindan da anlagilacagi üzere zenciler tarafin-
dan gerçeklestirilen ve oldukça müstehcen figürler taglyan bir
125
dans olup 1919 yllmda New Orleans'ta görülmüg ve ilkin "Inat-
Bradford (1893-19701
çi Katir" unvanli garki sözü yazarl Perry
ile caz garkicisi Alberta Hunter (1895-1984) tarafindan gerçek-
1egtirilmigtir. Bradford'un dedigine göre ayni dans daha önce
1907 yllLnda jacksonville Biçkinlan Dansi adlyla denenmig ama
yeterince bagarih olamamigtir, çünkü biçkm ya da kulhanbe-
yi kelimesi giderek
amaCLndan saptiritarak muhabbet telialina
dönügtürülüp banalleptirilmigtir. Diger adi diptekilerin dansi
olan ve bir tur bagkaldin anlamiria gelen dans, bacaklari seri
serilikte
ve sert gekilde öne arkaya savurusken kalçalari da ayni
sallayan oldukça zor figürler tagsmakta ve bir bakigta çarlistonu
çagrigtirmaktadir. Nitekim 192.6 yllinda Atlantik okyanusunun
iki yakasinda da son derece moda olan Çarlistonadli dansin
doguçuna ön ayak olmugtur.
Kan Kan dansi, ilkin 1822 ylllnda Paris'te görülmüg ve o
-

güne dek Triori olarak bilinen.üç kisinin birlikte oynadigi dansin

yerini almigtir. Üç kipinin birbirierininomuzlarini tutarak ayni fi-
gürleri sergiledikleri dansin en riskli tarafi, hareketlerin ayni anda
olmaksizin sergilenmesi
ve birbirlerinden en ufak gekilde farkli
gerekilligidir.Sadece kadinlar tarafindan oynanan kan-kan dan-
tarafmdan Galop Infernal
smm, ileri ylliarda Jacques Offenbach
adlyla daha seri oynanan tarzi icat edilmig ve bu çilgin ritimli
dans sirasinda bacaklar iyice yukari kaldirilarak özellikle bacak-
larin ve o günlerin modasi olan paçalari dantelli ya da fistolu
iç çamagirlarin görünmesi saglanmigtir. 1866 yllina kadar halk
dansi olarak kabul edilen kan-kan, New York'ta sadece barlarda
sergilenmesine izin verilerek büyük ölçüde yasaklanmigtir.
ritimli danslarla nefes nefese kalmasl
Çaça ça, halkin hizli
nedenlyle yogun pikayetlerinden sonra Kübali kemanci Enrique
Jorrin (1926-87) üç adim fleri ve üç adim geri geklinde bu arada
kalçalarin da sallandigi ama daha kolay icra edilen mamboya
benzer bir dans icat etmig ve adin! üç adlm anÍamina g€Í€n Ça

126
 ça ça koymaslyla yaratilmig daha yavag ritimii bir danstir. Di-
gerierinenazaran oldukça küçük adimlar gerektiren bu dans,
Küball kadinfarin kalçalarini
yere vurarak gerçekiegtirdikleri
danstan esinlenilmistir.
Çarlistonilkin T903 yllinda Amerika'nin Virginia eyaletin-
de ortaya çikmig, daha sonra 1913 yilinda New York'un Harlem
semtinde etkinligini sürdürmügtür. Özelliklesert ve ritmik
bag
sallarna ve bilek hareketlerinden olugan derece enerjik
son ve
eglenceli bir danstir. 13 Ekim 1866 tarihli Harper's Weekly Ma-
gazin adh haftalik dergide bu dansi tarif ederken, ikinci yüz-
on
yllda görülen Fransiz Zincir dansina benzedigi açiklanmrgtir.
Ayak vurma dansi, ilkin 1520 yllinda Ingiftere Lancashire'da
görülmeye baglayan dans, tahta ayakkabilarla
yere vurarak oy-
nanmaktadir. Ancak ilk bakigta bilinen step dansina benzedigi
sanilmasina ragmen, ondan çok daha
yavag olmast nedeniyle ku-
laga kesinlikle ritmik olmayan bir gürültü geklinde gelmektedir.
Yelpaze dansi, on yedinci yüzyllda ispanya saraylarin-
da sergilenen dansta egler birbirlerine iyice yaklagmakta
ama
dokunmamaktadir. Bu açidan ispanyollarinatalarindan kalmá
geleneksel ispanyoldansina benzemektedir.
Çiftlerinbirbirle-
riyle iç içe bir görünüm sergilemedigi
ayni dansin benzerinin
Roma'da da görü1dügüileri sürülmektedir.
Foxtrot, 1882 yllinda vodvilin mucidi Harry Fox tarafindan
icat edilen bir danstir ve ilk kez New York tiyatrosunda
Jardin
de Dans olarak tanitilmigtir. Yaraticistnin adryla antian foxtrot,
bütün dünyaya bu adla yayilmistir.
Caz dansl (Jive),ilk bakigta birçok kipinin egilip bükülerek
ayn! anda oynadigt twist ve swing danslanna benzemektedir.
Tüm dünyaya yayrimadan änce ilkin 1940 yllinda Amerika'dan
baglayan bu dans daha hizh ternpoda Jitterbug adi altmda yeni
bir dansin dogmasina neden olmustur. Cab Calloway (1907-94)
tarafindan icat edilmesine ragmen ilkin caz orkestrasi gefi Harry
127
Alexander White tarafindan 1934 yilmda geligtirilmig ve 1930
ile 40'll ylllarlO €n Ca 1 V€
COgkulU danslarmdan biri olmugtur.
Ancak ikinci Dünya Savasi sirasinda Amerika'dan ingiltere'ye
adaya
göç eden yaklagik bir buçuk milyon göçmen tarafindan
getirilen bu dans sonunda tahrik edici bulunarak yasaklanmig
ve etkisi giderek kaybolmugtur.
Morris dansi, diger adlyla Mayis danst, on beginci yüzyllm
ortalarinda genellikle halkin 1 Mayista oynadigi bir dans oldugu
için bu adi almig ve özellikle 1360'll yillarda ingiltere'dentüm
dünyaya yayllan ispanyol-ingiliz tarzi kangimi bir dans olarak
bilinmektedir. Dansin mucidi Morris'in genellikle Fas, Arap ve
Müslümanlarin çogunlukta oldugu ispanya'nm Endülüs bälge-
sinden oldugu ve tüm bu dogu kökenii uluslarin dansmdan et-
kilenerek yarattigi ileri sürülmektedir.
Okey-Cokey, on dokuzuncu yüzyilda Kentucky bölgesinde
enerjik ve ritmik garkilarla oynanan cogkulu ve oldukça hare-
ketli bir grup dansidLr. El ele tutugarak bir daire olugturan halk
"Simdisag kollar havaya, gimdi de sol kollar birlegsin gibi..." bir
parkiyi
tür yag satarim oyununa benzer, çocukça sözler tagiyan
söyleyerek bu dansi oynamaktaydilar. Bu dans da lkinci Dünya
Savagi sirasinda ülkeye yerlegen göçmenler tarafindan yaygin-
lagtirilmigtir.
Polonya'da
Polka, 1835 yllinda Joseph Neruba tarafindan
yaratilmigtir. Neruba'nLn bu dansi genç bir kizin para kazanmak
amaclyla oynadigt oyundaki ayak hareketlerini izleyerek icat et-
tigi ileri sürülmektedir.
Rock'n Roll, ilk bakista Jive ve Jitterbuggibi caz türü dans-
lara benzeyen, ama seri gekilde savrulan kalça, koi ve bacak
hareketlerlyle oniardan çok daha tempolu ve canh bir danstir.
ilkin1950'll yillarda Amerika kitasmda baglayarak tüm dünyaya
yayilmig ve özellikle 1954 yllinda Rock Around The Cock (Saat
Yönunde Dönmek) adli filmle kitayi adeta yerinden sarsmigtir.
128
Bu dogrultuda filmin aynt adla anilan parkisini seslendiren Bill
Haley and cometsadli ilk rock toplulugunun kurulmasintn ar-
dindan 1951 ylhnda Cleveland'll bir disk jokey olan Alan Fre-
ed "Bebegim Beni Hizla Döndür" adli garkisinin sözlerini de
bu film ve müziginden etkilenerek yazmigtir. Rock Around The
Clock ilk gösteriminde olaganüstü bir izleyici tarafmdan izlen-
mig ve filmin ayni adla anllan müzigi ilk gün 75.000'den fazla
satmigtir, daha sonra ondan etkilenerek Blackboard Jungle (Kara
Orman) adli filmin muzigi yapi1mig, ama onun baçansini yakala-
yamamigttr. Rock Around the Clock Bill Haley'den sonra (1925-
81) 1952 yllinda Sunny Dae tarafindan tekrar okunmugtur.
Tango ilkin 1880 yilmda Arjantin'in bagkenti Buenos
Aires'in varoplarinda dogan bir dans olup Milanga ve Mazurka
adl verilen Leh dansiyla, Habanera denilen Küba dansinin karl-
gimi bir danstir. Ask vetutkunun dansi olarak adlandinlan tango
1900'lü ylilann bagindan itibaren tüm dünyayi hiz1a etkisi altina
almigttr.
Step dans: 1830'lu ylliarm bagmda Afrikali köleler tarafin-
dan Amerika'nLn
güneyinden baglayarak kitada geligim göster-
mig, genellikle müziksiz sergilenen ve ayaklarin ritmik §ekilde
yere vurulmasly1a bir anlamda kendi müzigini olugturan bir
danstir. Dansçi ya da dansçLlar tarafmdan ayni anda giderek
temposu artirilan ya da dügürülen ve en alt noktadan tekrar
hizianarak yukari çikan, icra edilmesi oldukça zor bu dansin,
1520'll yi]lardaki ayak varma dansindan esinlenerek yaratildigi
ileri sürülmektedir.
Twist, ilkin Hank Ballard (1907-2003)tarafindan yaratilmig
Let's Twist Again (Haydi Tekrar Twist yapalim) geklindeki tüm
dünyaca ünlü sözleriyle taninmig oldukça canli ve cogkulu bir
danstir. 1955 yilindan itibaren dünyada etkinligini sürdürmeye
baglayandans, ilkin 1941 ylli dogumlu Chubby Checker tarafin-
dan dünyaya tanitilmig ve 1960 ile 70'li yillarda basta dügünler
129
olmak Uzere tüm dansli toplanti ve partilerde özellikle orta yas
grubunun en favori dansi olmugtur. Asil adi Ernest Evans olup
sahnede kullandigi Chubby Checker adi ona ilk kez Fats Do-
mino caz gurubunda görev aldigi sirada grubun kurucusu olan
Dick Clark'm karisi tarafindan verilmigtir.
Vals, 1520'll yrilarda Almanya'da etkinligini sürdüren bir
dans älup ilkin on üçüncü yüzyilda Westphalia adi verilen Avus-
turya Macaristan imparatorlugunaait topraklardaki saraylarda
görülen bir danstir. Partnerierin iyice sokulup gögüs1eriniyapigti-
rarak gerçeklettirdikleridans, bir anlamda ilkin tangoda görülen
vücut temasinin söz konusu oldugu ikinci yakin danstir.

GÜLDÜRÜ
Güldürünün kelime anlami, herhangi bir davranigya da manza-
ra kargisinda gülme dürtüsü tetiklenen insanlarin buna kahkaha
geklinde tepki vermeleridir, bu dogrultuda kisaca güldürü, gü-
lünç bir geye kargi verilen negeli bir tepki geklinde özetlenebilir.

138
 Eski ÇagdaGüldürü
M,Õ.8-4 ile M.S. 29-36 yillari arasinda yagamig oldugu ileri sü-
rülen isa peygamberin yagamindan kesitler taglyan Eski Ahitteki
yaklagik 29 adet komik hikaye en eski güldürü metinleri olarak
bilinmektedir. Ancak halka söylev geklinde bildirilen bu hikaye-
Jeri günümüzdeki anlamlyla fikra kitabindan okur gibi
açip oku-
mak mümkün degildir. Isa'nin halkina seslendigi bu metinleri
ancak bilim adamlarinin yaptijl uzun çaligmaÍar sonucu oniari
dilimize çevirerek açiklamalari dogruttusunda anlayabiliyoraz.
ÖrneginMatt. incili7:3,4'de "erkek
kardesimizin göz bebegin-
deki benekler" diye söze baglayan isa'nm bu cümlesine halkm
kahkaha atarak kargilikverdigi yazilidir. Ya da yine Matt. incili
7:6'daki "Ancak zengin bir adam devesi ile bir igne deliginden
geçebilir" cümlesine gülen halkin, onun asil mesajini kavraya-
madigi açikça anlagiimaktadtr. Nitekim halk henüz daha ona
yo] gösteren devenin kutsalbir hayvan oldugunu ve isa'nmigne
deligi geklinde sözünü ettigi yerin Kudüs'teki kutsal topraklara
açalan küçük kapi oldugunu bilmemekte, bu yüzden
ne kadar
zengin olursa oisun bir insanm koskoca devesiyle küçücük bir
delikten geçmesinin mümkün olamayacagtni ileri sürerek kah-
kahayla ona gülmektedirÍer, oysa ki onun sözÜnü ettigi zengin-
ligin manevi zenginlik oldugunu anlayamamaktadirlar. Hiristi-
yanligm henüz yayilmaya bagladigto dänemde onu tek anlayan
havarileridir, nitekim onlardan biri bu ince zeka ürünü sözier
kargismda duygulanarak kendisine bakmig ve "Her geyin en
güzeli Nazarinliferden mi geliyor?" diyerek isa'nin köyü olan
Nazarin'in güzelligine deginmigtir.
Antik çagda güldürü M.Ö. Beginci yüzyila kadar genellik-
le zalimce bir kaballgi içermektedir. Ancak bu tarihten itibaren
daha yumugamig, asabiyet ve kabaligin yerini giderek ince bir
espri sanati almtytir.

131
 En eski dramatik komedi, Yunan parap tanrisi Dionysos ge-
verimliligi
refine düzenlenen festivallerde sergilenen tanrilarin
üzerine yazilmig oyunlardir. Ancak en eski komedi olarak bili-
üzerine hiciv geklinde yazti-
nen ve genellikle tanrllarin laneti
mLg a¶lfl din unsuru tagiyan bu oyunlar, halkin duygularinin su-

iistimal edildigi ileri sürülerek M.Ö. 450 ylli civarinda kaldiril-

esinlenerek yazilmly örnek-
migtir, ama gunümüzde bunlardan
1er hâlâ söz konusudur. Bu tarihten sonra yeni komedi dönemi
baglamig ve daba ziyade politik içerikki konular ele ahnmigttr.
Oyunlardaki karakterler ise genellikle birbirine kavuíamayan
agiklar, kahramanhk ve cesaretine methiyeler dizilen askerler
ve yöneticilerden çok daha akilh
oldugu ima edilen köleler-
den olugmaktadir. Bu dogrultuda bilinen en eski komedi oyunu
M.Ö. 320 yilinda ünlü Yunanli oyun yazarl Menander'in (M.O.
342-391) yazdigi oyunlardir. Ancak bunlarin içinde sadece biri
olan ve dilimize çevrildiginde Homurdanmak anlamina gelen
Latince adlyla Dyscolus (The Grouch) admdaki skecin 1957 yl-
Unda Papirus üzerine yazilmig olan bir kopyasi bulunabilmigtir.

Ortaçagda Güldürü

Ortaçagda kilisenin etkin gücü güldüru ve eglence turünde

oyunlart mümkün oldugunca önlemeye çaligmig, yalnizca folk
türünde oyun ve festivallereizin vermigtir. Bu dogrultuda sade-
verilen oyunlarda örnegin Romall filozof ve
ce saraylarda izin
23-79) adlyla bilinen Büyük
oyun yazari Pliny the Elder (M.S.
Pliny'nin Misir Krah Ptolemy I'i (M.Ö. 367-283) ziyaretiyle ilgili
hikayeyi konu aldigt oyundur. .yüzyll-

Bu oyunlarm ilk kahramanlari ise M.S. Dördüncü

dan itibaren ilkin ingiltere'desergilenrnig olup genellikle kuzey
ve dogudaki daglik bölgelere yerlegmig barbar
Germen kavim-
lerine mensup kaba ruhlu Anglosaksonlar ve onlarin yagamlarl-
kahramanlik öyküleridir. Bu dog-
na ait koinik unsurlar tagiyan
132
rultuda Beowu/f lngiliz saraylnda gästerilen ilgi dramatik gül-
dürüdür. 1066 yilindan itibaren ise Norman fatiblerini takiben
sarayda ve soylulann evlerinde onlan eglendiren ve genellikle
apagt smifa mensup soytarilar ve birbirleriyle atigan agik gairler
gündeme gelmistir.
Soytarihk on ikinci yüzyil ile on altinci yüzyil arasmda sa-
raylardaki en gözde eglence olmustur. Genellikle sarayda her
arasindan
konuda hizmet veren hizmetkar ve müzisyenierin
seçilen soytarilar bu dogrultuda 1469 yllirida Soy1u Soytanlar
ancak on ye-
Locasi adi altmda birlegerek bir dernek kurmug,
dinci yüzyil boyunca o güne dek zirvede olan gösterileri gide-
rek popülerligini kaybetmig ve yerini çok daha gizemli olarak
algilanan agik gairler almistir. Genellikle çogu ticaretle ugrayan
ezgilerden
bu saray gairleri ask ve gövalyelik üzerine manidar
olugan garkilar söyleyerek birbirleriyle atigmakta ve bu konuda
özel hizmetkarlan arasinda yerini ala-
en gözde olanlari kralin
rak, krala yardim etmelerinin yani sira onunla birlikte seyahat
edip halka duyurularmi okumaktaydilar.

Modern Komedi

ÇirgiFilm Karakterleri

Mr. Magoo, Quincy adlyla da bilinmekte olan ilk çizgi film ka-
rakteri 1949 yllinda yarattlmigolan Sevimli Ay! (Ragtime Bear)
olup 1997 yilmda Leslie Neilsen tarafmdan Mr Magoo adi altm-
da bir film de çekilmigtir.
Mickey Mouse, bilinen en ünlü çizgi film karakteri ilkin
1928 yl Inda Steamboat Willie (Gemi Willie) admda ortaya
çikmigtir. Yaraticls: Walt Disney, maddi
kaynaklarLn yetersizli-
ödeyemedigi için New York'taki
gi nedeniyle olugan borç\arini
stüdyosunu kapatip Kaliforniya'ya dönerken yaptigt uzun tren
133
seyahati SlraSinda yarattigi Oswald The Rabbit (Tavgan Oswald)
karakterinin kopya hakkml alacakirjanna satmaya karar vermig,
böylece stüdyosunu geri alarak yen] bir tavgan karakteri yarat-
mig ve ona Mortimer adini vermigti. Ama birden karar degigtire-
rek onu tavgandan fareye dönügtürmüg ve kansinin
onun adini
"Mickey Mouse" olarak degigtirmesiyleünlü çizgi film karak-
teri ortaya çrkmigtr. Yani sira onun kiz arkadagi olarak Minnie
Mouse'i yaratmig ve ilkin Steamboat Willie'de görünmügtür.
Pluto 1930 yllmda yaratilmig olup ilkin .The Chain Gang
(ÇeteZinciri) filminde görÜlmügtür.
Goofy ilkin 1932 yllinda Mickey's Revue (Miki'nin Revüsü)
filminde görülmügtür.
Donald Duck adli ünf ü ördek karakteriilkin 1934 yllinda The
Wise Little Hen (Akill]Küçük Digi Kug)filminde görülmügtür.
Bambi, ilkin 1928 yilmda Felix Salten tarafmdan yaratalmig
bir karakter olup 1942 yllmda filme altnmigtir.
Li'l Abner, asil adt Alfred Gerald Caplin olan Al Capp
(1909-79)taraftndan yaratilan bir karakter olup ilkin 1940 yllin-
da hayata geçirilmigtir.
Andy Capp, ilkin T957 yllrnda Daily Mirror gazetesinin
kuzey bölgesine ait baskisinda yayinlanmig çizgi film karakteri-
dir. Reg Smythe (1917-98)tarafindan yaratilmig olan Capp, ilkin
Smythe'in ikinci dünya savagi strasinda Mistr'da kaldigi sirada
Cairo magazinde yayinlanmig, daha sonra dünya çapinda üne
sahip olup yaklagik 1400 gazetede T75.000.000 kigi tarafindan
severek okunmustur.

134

-
SiRK

DünyadakieneskisirkbinasieskiRoma'dakicircusMaximus'tur.
M.Ö.Altinci yüzyrlda atlann çektigi araba yariglari tertip edilen
stadyumun içinde bunedenle U gekliride bir yarig pistinin mev-
cut oldugu çevresi yüksek duvarlarla çevrili silindir geklinde hey-
betli bir binadir. Daha sonra ilkin imparator julius Caesar ( M.Ö.
44-100) tarafindan M.Ö. Birinci yüzyilda kapasitesi artirilarak
yaklagik 150.000 M.S. Dördüncü yüzyilda ise yarim milyon se-
yirci tarafindan izienmesi saglanan Circus Maximus o dönemde
inga edilen en büyük stadyumdur, ancak günümüze dek koruna-
mamig olup gimdilerde kahntilari ziyaret edilmektedir.
ilk modern sirk, 1768 yllinda Ingiliz binici Philip Astley
(1742-1814) tarafindan at yariglarinin tertip edilmesi amaclyla
kurulmustur. Bu dogrultuda Westminster köprüsüne yakin bir
yerde dörtnala kogan atlarin rahat dönüg yapabilmeleri amaciy-
la daire geklinde bir pist inga edilerek sabahlari at yanglari, ög-
leden sonra ise akrobat ve palyaçolar gösterileri tertip edilmig-
tir. Bunu 1782 yllinda Paris'e tagiyarak
orada ilk sirki kuran Charles Hughes
(1748- 1820) Astley'in binicilerinden
biri olup Kraliyet Sirki olarak bilinen >
Royal Circus'un yaraticisidir. Hughes'm
trapez artistleri, palyaçolar ve hayvan
gösteri]erinden olusturdugu bu sirk,
dünyayi dolagtigi sirada Rusya'ya gel- :

diginde, Moskova Devlet Sirki'nin ku-

rulmastna ön ayak olmugtur.
ilk sirk çadiri, J. Purdy Brown ta-
rafindan 1825 yllinda Amerika'da ku-
rulmug, daha sonra gebir, kasaba dola-
garak her yll ayni yerde olmak üzere

135
çegitti yerlerde kuru1maya devam ederek çadirda sirk gösterileri
tüm dünyaya yayilmigtir.

MÜZÍKHOLLER

Müzikhollerde ünlenen parkilar tipkt afasözleri

gibi baglibagma bir zekamn ürünüdürler
W. SOMERSET MAUGHAM (1874-1965)

On sekizinci yüzyildan itibaren o güne kadar popüler olan

sehir tavernalanndaki içkili eglence parlementerler taraflOdan ki-
sitlanmig ve ondan çok daha kaliteli bir ortam olup sadece mü-
zik dinlenen konser salonlari ve müzikholler gündeme gelmigtir.
isteyenkipilerin sigara ve içki de içebilecegi bu müzikhollerle
birlikte halkin eglence ve müzik dinleme anlaylgt da degigmigtir.
ilk müzikhol 1852 yllinda Charles Morton (1819-1904) ta-
rafindan inga edilmig olup Morton'un Canterbury Hall olarak
adlandirilan konser salonu ilkin Hary Lauder (1870-1950), Dan
Leno (1860-1904) ve Vesta Tilley (1864-1952) gibi zamanin en
önde gelen sanatçilanni agirlamigtlf. ADCak kalit€li Ve pOpÜI€r
eglence merkezieri olarak anilmalarinin ardmdan ilk çiktigin-
da konutan fotograflar olarak adlandirilan sinemanin gündeme
gelmesiyle gerilemig ve birçok müzikhol ile konser salonu sine-
maya dönügtürülmügtür.

MÜZiKALLER

Komik Opera

The Beggar's Opera (Dilenci Operasi) adi altindaki ilk komik

opera modem müzikallerin en ünlülerinden biri olarak hâlâ
anilmakta olup ünfü ingiliz gair ve drama yazari john Gay
136
(1685-1732) tarafindan 1728 yilinda yazilmigtir. Bu dogrultuda
giderek geligen komik operalarin sayisi artmig ve kompozitör-
ler, günun sevilen tarkilarinin telif bakkini satin alarak sözle-
rini yeniden yazmiglardir. Gay'in komik operasi The Beggar's
Opera'da zamanin ve ingiltere'ninilk bagbakani olan Robert
Walpole (1676-1745) hicvedi1mektedir, bu nedenle genelde
politik içerikli konular seçen Gay'in bir sonraki operasi Polly
hükümet tarafindan yasaklanmigtir.

Operet

ilk operet 1858 yllmda Jacques Offenbach (1819-80) tarafin-

dan gerçeklestirilen orpheusin the Underworld (Yeraltinda-
ki Orpheus) olup yeraltmda yagadigma inanilan müzik tannsi
Orpheus'un yagammlO 2 aÍlË$1I bir müzikaldir (Sanat bölü-
münde de görebilirsiniz) Ancak Paris'te yagayan Alman aslÍli
besteci Offenbach, operanm hükümetin tekelinde olmasi ne-
deniyle onu korumak konusunda oldukça güç\ükler yagayarak
hükümetle savagmak zorunda kalmigtir.

Komedi Gösterileri

Ilksoytari gösterilerinin sahibi Dan Emmett ilk komedi gösteri-

lerinin de sahibi olmugtur. 1843 yllmda Emmett'in (1815-1904)
Emmett'sVirginia Minstrels adi altinda gerçeklettirdigi ilk göste-
rilerde Güney Afrika ko~keplibir Amerikall aile olan Tyrolese'11
Minstrel ailesi 1840 yilinda tüm Amerika turnesini büyük bir
bagarlyla tamamladiklarinda bu sayede Avrupa müziginin gücü-
nu yitirmesine de neden olmuglardir. Emmet'in kendisi de dahil
olmak üzere tamami beyazlardan olugan grubu siyah makyaj
yapip maskeler takarak kendilerini zenciye dönügtürmügler ve
Afrika halk garkilan söyleyip çegitli dans gösterileri sunmuglar-
dir. Ancak on dokuzuncu yüzyilin sonlarma dogru etkinligini
137
kaybetmeye baglamalarina ragmen, T950 ve 60'll yillarda in-
giliz televizyonjarmda yeniden gösterijmeye baglanmigttr. Ama
yine de top1umun eglence anlaylginin degismesiyle giderek ilk
günkü heyecanmr yitirmistir.

Müzikaller ve Müzikal KomediIer

lik modern müzikal 12 Eylül 1866 yilinda New York'ta Nibio's

Garden'da gösterilen Kara Dolandirici (The Black Crook) olup
Charles Barras'in kitabindan alinarak gerçeklegtirilmigtir.
ilk müzikal komedi 1878 yllinda sahnelenen The Mulli-
gan Guard (Mulligan Muhafizi) essiz bir Amerikan yapimidir.
Oyuncularl Ned Harrigan ve Tony Hart tarafindan gerçeklegti-
rilen oyun aylarca Broadway Komedi Tiyatrosunda kapall gige
oynamigtir.
Ílk ingiliz Müzikali Dorothy, ünlü emprezaryo George
Edwardes tarafindan 1865 yllinda Londra, Caiety Tiyatrosunda
sahneye konmug, müzigini Alfred Cellier yapmtstir. Dorothy
tam 931 kez sergilenen oyun olarak zamanmin gige rekorunu
kirdiktan sonra Galler Prensi Tiyatrosunda bir yll gösterime de-
vam etmigtir.
ilk Hollywood Müzikali 1927 yllmda Al Jolson'un (1886-
1950) oynadigi The jazz Singer (Caz Sarkicisi)
olup ayni zaman-
da ilk müzikal komedi tarzi filmdir. Oldukça bagarrliolan film-
den sonra Jolson'unikinci müzikali olan The Singing Fool (Sarkt
Söyleyen Aptal) 1928 yllinda gige rekorlarl kirmig ve onun sine-
ma tarihine geçen bu rekorunu ancak 1939 yllmda gösterildigi
dönemde adeta travma yaratan Cone With The Wind (Rüzgar
Gibi Geçti) egale edebilmigtir.

138
SINEMA

Resimlerin görüntülenebilmesi teknigi, o güne dek bir hikayeye

ait fotograflarm ard arda perdeye yansitilarak görüntülü olarak
verilebilecegi fik,rindeIsrar edenlerin, bu israrlarinda hakli ol-
duklarinin kanitlanmasiyla gerçekleptirilmigtir.1880 ve 1890
yillari arasinda Fransa'da bu teknikle birlestirilen fotograflarin
bir görüntü zinciri olugturmasi ilkin Auguste (1862-1954) ve
Louis (1864-1948) Lumiére kardegler tarafindan ve onlari ta-
kiben Amerika'da Thomas Alva Edison (1847-1931) tarafmdan
denenmig, 1889 yllinda ise ingiltereBrighton'da William Frie-
se Green (1855-1921) tarafmdan ilk sinekamera icat edilmigtir.
Su dogrultuda filmlerin negatiflerini kullanarak görüntüleri ard
arda kaydeden Lumiére kardegler daha sonra günümüz filmle-
rindeki gibi selüloit kagit kullanarak 22 Mart 1895 tarihinde ilk
film gästerisinigerçekleptirmigierdir.
ilk Uluslararasi film, sinema dünyasinin imparatoru olarak
bilinen Franstz Charles Pathé (1863-1957) olup adi sinema se-
verler tarafindan hâlâ amlmaktadir.
Hollywood'taki ilk film stüdyosu 1911 yllinda Nestor Com-
pany adi altinda kurulmug olup Blondeau Tavernasmdan stüd-
yoya dönügtürülmüg ve ilk oyuncularl Cecil B. De Mille (1881-
1959) ile Sam Goldwyn (1879-1974) olmuytur. Daha sonra
bundan esinlenerek ayni yll on beg film Stüdyosu daha açilmig
ve böyiece Hollywood film endüstrisi giderek hizia dünyaya
yayimigtir. 1886 yilinda i-l. H. Wi]cox bölgenin en zengin kipi-
si olarak Rancho La Brea üzerinde genig bir arazi satin alarak
büyük bir film stüdyosu kurmug, karis! Daeida ile birlikte yap-
tiklari tren seyahati sirasinda Daeida buranin adinin Hollywood
olmasint ondan istemistir. Böylece Wilcox'un her gün derin dü-
günceler içinde dalgin bir gekilde geçtigi için Prospect Avenue
adini verdigi bu cadde, daha sonra dünyanm en ünlü caddele-
rinden biri olan Hollywood Bulvari adini almigtir.

139
 ilk uzun metrajlt film, The Squaw Man (Kizilderili Beyaz
Adam) olup agik oldugu kizilderili bir kadin yüzünden kizilderi-
li olup onun kabilesinde yagayan beyaz bir adamin hikayesinin
konu edildigi 1914 yapimi filmde De Mille ve Goldwyn ikili-
si oynamigttr. 1917 yllinda filmin çok begenilmesi sonucu The
Squaw Man's Son (Kizilderili Beyaz Adamin Oglu) çekilmigtir.
ilk Hollywood süperstari Mary Pickford (1892-1979)olup
ayni zamanda 1927 yllinda Oscar adlyla bilinen Akademi Ödül-
lerinin de kurucusu üyesidir.

Hollywood'un EnTanmmig Film Studyolari

• Paramount Picture (1912)

• Colombia Pictures (1920)
• Warner Brothers (Warner Bross) (1923)
• MBM (Metro Golden Mayer). (1924)

Daha sonra kurulan United Artists ise ünlü aktõr Charlie

Chaplin (1889-1977), Douglas Fairbanks (1883-1939)ve Mary
Pickford (1892-1979) gibi o dönemin en gözde oyuncularinm
igbirligiyle kurulmustur. Onlara yine o dönemin en taninmi§ yö-
netmeni olan D. W. Griffiths (1875-1948) de katilmca oldukça
güç\ü bir cephe olugmug ve diger stüdyolar buraya bagIl çaligan
aktris ve aktörlerin istedigi ucretikargilayamadigi için United
Artists ile rekabet etmékte oldukça zorlanmLg ardir.

Ílk renkli film, Charles Urban'in Kinemacolor adli yapiti

olup 1906 yllinda gerçeklettirilmigtir. Ancak yüksek mallyeti
nedeniyle ticari bagari yakalayamamLgt]T,
ilk teknicolor film, Alman mühendis Helmut Kalmus ta-
rafindan 1922 yllinda gerçekleptirilmigve bir endüstri harikasi
ilan edilmigtir.

140
Sesli Film

ilk sesli film girigimi 1900 yilmda Gaumont Kronofon. sistem

kullanilarak gerçeklegtirilmigama görüntü ile sesin ayni anda
verilmesinde bagarisiz ofunmustur.
Ilkelverigli ses sistemiyle film gösterimi 1905 ylimda Fono-
Bio tablo vasitaslyla Walter Gibbons tarafindan geligtirilen bir
sistemle ilkin Vesta Tilley (1864-1952) tarafmdan denenmig ama
bunun en geligmigi1927 yllinda Al Jolson'un(1886-1950) oy-
sesle tamamen ayum sagladigi The jazz
nadigi ve görüntÜlerin
Singer (Caz adli
Sarkicisi) filmle gerçeklegtirilmigtir.

Sinemaskop

ilk sinemaskop film 1928 yllinda fizikçi Chrétien (1879-1956)

tarafmdan icat edilrriistir. Ancak perdeden tagacak kadar genig
ugradigini dügünen halk
ve yakin görüntülerin deformasyona
1950'li yillara kadar bu teknigi kabul etmekte zorlanmigtir. Da-
etmek
hasi bu dönemde gundeme yerlegen televizyonla rekabet
durumunda kalan sinemaskop film endüstrisi, iyice cazibesini
yitirmig, bu durumda yapimcilar onun daha kusursuz ve cazip
hale gelebilmesi için kollan sivamig ve o tarihten itibaren gide-
sek geligme göstererek begeni kazanmaya baglamistir.
ilk sinemaskop film, 1953 yllinda (The Rope) 1p'tir.
ilk sansür kurulu ¾912yllinda Ingiliz film sektörü tarafmdan
kurulmug olup böylece filmlerinahlak kurallariçerçevesinde gös-
terime uygun hale getirliniesi saglanmigtir. Bu dogrultuda filmler
ilkin Universal film girketi tarafindan belli sembo11erle gösteritmig-
anla-
tir. Örnegin"U" 16 yagin altina, "A" yetigkinlere gösterilebilir
vahtet ve pornografi içe-
mina gelmekte olup, böylece genellikle
sembollü filmlerin 16 yagin altin-
ren sahnelerin çokça oldugu A
dakitertarafmdan izlemesinin sakincall oldugu duyurulmustur.
141
 Film festivalleri

Film festivalleri bilindigi üzere filmler kadar

yapimci ve oyun-
cularmi da teknik aniamda eiestiren ve belli katagoriler dogrul-
tusunda oniari ödüle layrkgärülen ya da görülmeyen geklinde
sintflandiran rekabet agtrukli tärenferdir. Bu festivaller strasinda
ayni zamanda oyuncular da kendilerini halka tanitim firsati ya-
kalamakta ve özellikle giysileri bagta olmak üzere Odül Oncesi
veya sonrasi büyük otetterin havuz baglarinda verdikleri räpor-
tajlar gazeteciler için büyük malzeme olmaktadir.
ilk film festivali 1932 yi]mda Venedik'te düzenlenmig, onu
Berlin, Cannes, Moskova, Londra, New York ve San Fransisco
takip etmigtir. Bu festivallerin hepsi halen günümüzde de
aynen
devam etmektedir.

Oscarlar

Akademi ödülleri olarak bilinen Oscarlar itkin 1929 yllinda da-

Ödüllerküçük altin bir insan heykelcigi olup Akade-
gitilmigtir.
mi direktörü olan Margaret Herrick'in amcasi Oscar'm adindan
esinlenerek heykelcige Oscar adini vermesiyle
o tarihten beri her
yll düzenienen bir törenle dagitilmaktadir.
ilk Oscar ödülü sahibi, The Last Com-
mand (Son Emir) ve The Way of All Flesh
(Bütün Canl:1arin Yolu) adir filmlerdeki ro-
füyle En lyi Aktör unvanini kazanan Emil
Jennings (1884-1950) olmugtur. Bugün ol-
dugu gibi adaylar birkaç gün öncesinden
tahmin edilmesine ragmen son dakikaya
kadar kesin olarak bilinmemektedir. Ör-
negin 1929 yllinda asien bir Alman olan
Jannings, tüm bahisçiler tarafmdan en iyi
aktär ödülünün kesin sahibi olarak görül-
142
·
mesine ragmen, son dakikada zarftan sürpriz bir isim çikabile-
cegi dügünülerek ÿanilmapay: birakilmig ama sonuçta akademi
ödülü yine Jannings'in olmustur.
En ÍyiKadm Oyuncu, Janet Gaynor (1906-84) o[up Yedinci
Ol€ Sahibi
Cennetadil fi Ödû ún olmugtur.
En lyi Yönetmen ödüiünü, Frank Borzage (1893-1962) Ye-
dinci cennet adit filmle almigtir.
En Íyi Film: Kanatlar (The Wings) olmugtur.
ilk Oscar kazanan ingilizaktör, 1929 yilinda ingiltereBag-
bakani Benjamin Disraeli'nin yagaminin anlatildig! Disraeli adli
filmdeki rolüyle George Arliss (1868-1946) olmustur.
Kazanana ait ilk mühürlü zarf 1941 yllinda yapilmigtir.
En lyi Erkek Oyuncu Oscarim kazanan ilk Afrika asilli
Amerikall Aktör 1927 dogumiu Sidney Poitier olup 1963 yilin-
da Liliesof The Field (Ni!üfer Tarlasi) adh filmle bu ödülü almaya
hak kazanmi§tir.
En lyi Kadin Oyuncu Oscarmi kazanan ilk Afrika asuli
Amerikall aktris 1966 yril dogumlu Halle Berry olup 2002 yt-
lmda Monster's Ball (Canavarlarin Balosu) adli filmlebu ödülü
kazanrnigtir.
En lyiYardimci Kadm Oyuncu Oscarmi kazanan ilk Afrika
asilli Amerikall aktris Hattie McDaniel (1895-1952) olup Cone
With The Wind (Rüzgar Gibi Geçti) adli filmdeki Mammy rolüy-
le 1939 ylhnda bu ödülà layik görülmügtür.
Televizyondan naklen yaymlanan ilk Oscar ödül töreni
1953 yilinda siyah beyaz olarak gerçekleptirilmig,renkli olarak
ise ilk kez 1966 yihnda yaymlanmigtfr.
Radyodan naklen yayinlanan ilk Oscar ödül töreni 1944
yllinda gerçeklegmistir.

143
GRAMOFON

Gramofona benzer bir alet olup onun daha basit gekli olan fo-
nografin ilk kez Amerikab mucit Thomas Alva Edison (1847-
1931) tarafmdan icat edi1mesinin ardindan düz bir disketi fo-
nograf olarak kullandigi bir silindirin üzerine yerleptiren Emile
Berliner (1851-1929) T894 yllinda ilk gromofonu icat etmigtir.

Müzik Kutusu (Jukeboxes)

"jouk"
Elizabeth döneminde olarak bilinen ama zamania Afri-
"jook"
ka-Amerikan givesiyle argoya dönügtürülerek adirn alan
kelime dans etmek anlamindadir. Bu dogrultada üretilen ve ju-
keboxes adi verilen müzik kutusu ilk kez 23 Kasim 1889 ta-
rihinde Louis Glass (1864-1936)tarafindan San Francisco'daki
Palais Royal Saloon'da kurulmustur. Bu dogrultuda Edison'un
fonografi aletini baz olarak alan mucit, bugünkü slot makine-
lerinde kullamlan nikel plaklara benzeyen müzik plaklarmin
her birini birbirinden farkli silindirler içine yerlestirdikten son-
ra plaklarm otomatik olarak dügerek çalmasina yarayan onlàra
bagh bir mekanizmayla bu aleti icat etmigtir.
ilk para atdan müzik kutusu 1905 ylhnda Michigan'll John
C. Dunton tarafmdan icat edilmigtir. Bu dogrultuda her birini
farkh silindirler içine yerlegtirdigi 24 plagin dönmesini saglayan
mekanizmaya bagh olarak olusturdugu para atma bölümünden
mügteriler tarafindan atilan parayla otomatik olarak dügen plak
çalmaya baglaymca ilk paraltmüzik kutusu olugmuttur.
1930 ve 40'h yillar arasmdaki romantik akim 50'li yillarda
birden ortaya çikip çig gibi büyüyen rock'n roll ile gerilemigve
bu tarihten itibaren oldukça uzun süreli etkisini gösteren akim
sayesinde en çok satan plaklarin baginda genellikle rock türü
parçalar yer almigtir.

144

,
En ÇokSatan Plaklar

Íngiltere'deEkim 1952'de en çok satan plak 1927 dogumluAl

Martino'nun Here In My Hearth (Kalbimdesin) adli plagi olmug-
tur. 2006 yllmda Al hâlâ hayatta olup bu garkiyl söylemigtir.
ilk en çok satanlar listesindeki bagi çeken plak 1950 Ocak
ayinda Ink Spots gurubuna ait olupYou Are Breaking My Hearth
(Kalbimi Kirlyorsun) olmustur.
Amerika'da ilk kez uygulanan en çok satan 100 listesinin
bagmdaki garki Mart 1952'de hit olmug Wheelof Fortune (Talih
Çemberi)olup 1922 dogumlu Kay Starr'a aittir.
ilk top 40 listesini çalan radyo istasyonu KOWH olup 1949
yilinda Todd Stortz tarafindan Omaha'da kurulmuy ve ilk kez
sondan baça dogru kirk garklyi da çalmigtir. Onu takiben 1950
ile 1960 yillari arasinda Lüksemburg radyosu her gün top 20
listesini çalmaya baslamistir.

Compact Disc (CD)

CD, metalik renkli ince yuvarlak bir ses kayit bandi olup ilkin
1980 yilinda Philips Industries (Hollanda) tarafindan üretilmig,
bunun ilk tanitimi ise Salzburg Müzik Festivalinde Berlin Filar-
moni Orkestrasi SefiHerbert.von Karajan (1908-89) tarafindan
yapilmigtir. Festival sirasinda bunun için kisa bir konugma yapan
von Karajan "Artik gaz lambasi devri tamamen kapanmiggärü-
nüyor" diyerek, teknolojik ilerlemenin boyutunu vurguiaml) ve
ardindan bunun son örnegi olan gelecegin ses kayit banti CD'yi
müzik
tanitmistir. Standart tipte üretilen bir CD, 60 dakikalikbir
kaydi yapabildigi halde, festivalde Karajan'in eserleri için 74
dakikalik äzel bir CD üretilmig olup içinde onun gefliginde ola-
senfonisinin de
ganústüyorumlanan Beethoven'in dokuzuncu
Philips ve Sony Gapon-
yer aldigi söylenmektedir. 1982 yllinda

145
ya) igbirligi ile yüzlerce klasik eser ve caz müzigi örneklerinden
olugan ilk genig kapsamli CD üretilmigtir.

Dijital Versatile Disc (DVD)

Çokamaçlt olarak üretilmig dijital disk anlamma gelen DVD,

ilk kez 1995 yilmda Philips/Sony igbirligiyle yeni formatta bir
MMCD (Multimedya CD) üretmesiyle ortaya çikmigtir. Ayn! yll
Toshiba/Warner igbirligiyle yepyeni bir SD (Süperdisc) icat edil-
mig ve sonuçta bu ikisinin bir araya getirilmeslyle yüksek kalite
standartlarinda bir ses bandi olan DVD yaratilmittir. Bu dog-
rultuda geligtirilenDVD (Rom) ve DVD (Video) ise ilkin Kasim
1996 tarihinde Tokyo'da, ardmdan Agustos 1997'de Amerika'da
üretilmig ve ilkin 1998 yllinda Avrupa'da satiga çikanÍmigtir.

Elektro Gitar

Elektro gitar özellikle rock ve pop müzigin birbirine rakip ol-

dugu ve ayni paralelde ilerleme gösterdigi dönemde parkinm
ritimsel özellik tagiyan bölümlerinin daha ön plana çikmastna
yardimci olmasi amactyla kegfedilen ilk elektrikli mÜzik aletidir
ve ilkin 1924 yllinda standart tipte üretilmig olmasina ragmen,
günümüzde neredeyse her y:1geligmig bir modeli üretilen aletin
ticari anlamda büyük baçan yakalayan ilk geligmigmodeli 1933
yllinda piyasaya çikmigttr.

Moog Synthisizer

Robert Moog (1934-2005)adli Amerikali bir mühendis tara-

fmdan 1964 yllinda icat edilen org türünde bir müzik aletidir.
Mühendisin evinde bu dogrultuda çok sayida ürettigi elektronik
müzik aletleri içinde en geligmigio]up ilk piyasaya çiktiginda
yaklagik TOO0 adetten fazla satmigtir. Ilkin Herbert Deutsch ile

146
daha sonra kisaca Wendy olarak anilacak olan 1939 dogum-
lu Walter Carlos adli iki kompozitör eserlerinde kullanmak
üzere Moog'un geligmigmodellerini de üretmigierdir. Örnegin
Carlos'un bu aleti agirlikli olarak kullandigi Switched On The
Bach adli ayni adi tagryan albümünün olaganüstü bagarisindan
sonra Moog Synthisizer, Beatles ve Rolling Stones gibi ünlü rock
gruplari tarafindan da begeniyle kullanilmigve o tarihten itiba-
ren kisaca Moog olarak adlandirilmistir. Ancak yaraticisi Robert
Moog'un kendi soyadiyla anilan bu aletin üreticisi olan girketin
iflasindan sonra, digerleri tarafindan ondan esinlenerek bagka
aletter de üretilmigtir. Örneginayn: Moog gibi kendi soyadlyla
anilan bir müzik aleti üreten Leon Termen (1896-1993) Rus bir
viyolonsel sanatçist olup 1917 yllinda birbirinden farkli ve yük-
sek volümde ses dalgalarinin yansiltildigi bir müzik aleti icat et-
migtir. Sovyet lider Vladimir Ilyich Lenin'in Termen'den bu aleti
kullanmak için özel ders aldigt söylenmektedir.

Pop Müzik

1954 yilmda pop tarzi rock müzige yeni bir soluk getiren top-
luluk Big Bang'in yani sira Sun stüdyolarmda üretilen Elvis
Presley'in parçasi That's Alright Mama (Her ley Yolunda Anne)
ve Bill Haley'in Shake, Rattle and Roll (Titre, Sallan ve Yuvarlan)
adli garkilart hit olmuytur.

En ÜnlüPop / Rock Yildirlari ve Hit Parçalart

Bill Haley and Comets (ilk çiktigi adlarlyla Saddlemen)
Shake Rattle and Roll -

1954 (Amerika)

Little Richard
Tutti Frutti -

1955 (Amerika)

147
 Elvis Presley
Heartbreak Hotel -

1956 (Amerika)

Buddy Holly and Crickets

That'll be the Day -

1957 (Amerika)

Cliff Richard
Living Doll -

1959 (ingiltere)

The Beatles
Please Please Me (logiltere)
-

1962

ve uzun süre ingiltere'deliste bagi kalan

From Me To Tou 1963 (ingiltere)
-

The Beatles'in ilk üç üyesi olan john Lennon, George

Harrison ve Paul MacCartney tarafindan yapilan ilk plagi If
You'll be True To Me (Eger Bana Gerçekten Ait Olacaksan)
admi tagimaktadir.

The Beach Boys

] Get Around -

1964 (Amerika)

Michael jackson
Ben -

1972 (Amerika)

Jackson ilkin dört kardepiyle birlikte kurdúgu Jackson Five

adli grupla müzik dünyasina adim atmig ve grup 1970 yllmda
çikardigi I Want You Back (Geri Dönmeni istiyorum)adli plakia
en çok satanlarin bagina yerlegerek uzun süre zirvede kalmigtir.

148
 The Rolling Stones
It's All Over Now -

1964 (Íngiltere)
Spice Girls
Wannabe -

1996 (Íngiltere)

Ilk bir milyondan fazia satan albüm 1963 yllinda hit olan
The Soundof Music (Müzigin Sesi) olup ülkemizde Negeli Gün-
ler müzikali olarak bilinmektedir.

ÜnfüMüzik Gruplan

Suandaki Adlari Müzik dünyasma adim attiklars

ylllardaki asil Adlari

Blondie Angel and the Snake.

Creedence Clearwater Revival The Blue Velvets

Bill Haley and the Comets Bill Haley and his

Saddlemen

The Beach Boys Carl and the Passions

The Supremes The Primettes

Simon and Garfunkel Tom and Jerry

Sonny and Cher Caesar and Cleo

Black Sabbath Polka Tulk

149
Mamas and Papas The New Journeymen

The Temptations , The Elgins

The Beatles Johnnyand the

Moondogs ya da The
Quarrymen
Buddy HolIÿ Charles Hardin Holley

Cliff Richard Harry Webb

(dahasonra sir Cliff unvanmt almigtir)

158
ÜNLÜKißÌLER

Amerika Bagkaniari, ingiltere Bagbakaniari, Dünyadaki Diger

Liderler, Aktörler ve Gösteri Dünyasinin Ünlü isimleri,Yazar-
ÜnlüSanatçilar ve Digerieri
Iar, Sarkicilar,

Ünlü olmak, halkin gözünde parlayan bu kipiler hakkinda hep

merak uyandiran sorulart da beraberinde getirmi§tir.Diger bir
deyiglesokaktaki siradan insanlar onlar hakkinda bu gibi benzer
sorulara hep cevap aramiglardir. Acaba onlar nerelidir veya ne-
reden gelmigterdir,ya da film ylldizi olmadan önce ne yaplyor-
lardi? Eglence dünyasi digmdakiünlü kipileriçin de ayni sorular
geçerlidir. ÖrneginPapa, tüm Hiristiyan aleminin babasi olma-
dan önce ne 14yaplyordu, ya da Adolf Hitler, Nazi Almanya'sini
yönetimi altina alip bu ülkenin neredeyse sonunu getiren savaga
girigmedenönce bir igi var miydi? ÜnlüRoma imparatoru julius
Caesar gerçekten söylen'ildigi gibi garip bir hastaligin pençesin-
de miydi? Ünlû aktör Sean Connery'nin oyunculuga baglama-
dan önce karnini doyuracak bir igi var miydi? Bunlar genellikle
yüzyillardan beri halkin merak ettigi kaliplagmig sorular olup
kargilannda görmekle yetinmedikleri ünlülerin içlerinde sakli
tuttuklari ya da açiklama.geregi duymadiklari gerçekleri mut-
laka ögrenme arzusundan kaynaklanmigtit. Onlari bu derece
meraka tegvik eden belki de bu konuda önlerinde sayisiz örnek

151
olugundandir. Nitekim çogu ünlü gÖsteri dünyasina ayak atma-
dan önce akalda kalici olmasi için, veya tamamen politik bir
nedenden ya da kulaga çirkin ve uzun geldiginden dolayi asil
adlarini degigtirmigler ve dahaönce yaptiklari igleri giziemigler-
dir. ÖrneginJohn Wayne anne ve babasi tarafindan ona verilen
Marion adini çocuklugundan beri hiç begenmedigi gibi gösteri
dünyasma da uygun olmayacagini dügünerek hemen degigtir-
migtir. Bu dogrultuda büyük Çinlilider Chiang Kai-shek, yaga-
m: boyunca neden dört degisik ad ku,llanmigtir?Diana Fluck
kimdir? Ya da ün1ü Amerikan bagkani George Washington'un
bir zamanlar ingiliz ordusunda subayhk yaptigini, yani sira
Hollywood'un en taninmig kabaday! aktörlerinden biri oldugu-
nu ve oyunculuk kariyerine kadm kingindaki rollerle baç1adi-
giniögrenmek size gagirtici gelebilir. Belki de bugünkü [ngiliz
bagbakanmin
su anda ülkenin en önemli makamina oturmadan
yillar önce otobüs soför1ügü yaptigini ama ne yazik ki baçansiz
oldugu için bu igi birakip, bir bankada memur olarak çaligma-
ya bagladigini ögrendiginizde, onu bir otobüs goförü olarak ha-
yal etmekte zorlanabilirsiniz. Oysa ki onlarin da ünlü olmadan
önce bizler gibi siradan hayata sahip kipiler ve her geyden önce
bir insan oldugu ilk etapta akhmiza gelmemektedir. içlerinde
gün1ük yagamimizi etkileyecek ya da kolaylagtiracak icatlarda
bulunmuy olanÍar da vardir. Örneginbir bagka bagbakanm yaz
kig hiç haytr derneden zevkle yedigimiz kremah dondurmanm
mucidi oldugunu billyor muydunuz? Ya da onlardan bazilarinin
ünlü olmadan önce hayvanat bahçesinde hayvan bakiciligi, bir
barda piyanistlik ve posta memuru olarak çaligtiglOI Ö FODåÎ-
ginizde,her daim denildigi gibi yagamin insaniara gerçekten
sürprizler haziriadigini dügünmemeniz mümkün degildir. Bu
noktadan yola çikarak sizier için dikkatinizi çekecegini tahmin
ettigimiz bir çizelge hazirladik. lyteonlardan bazilarinin önceki
adlari ve yaptiklari igler.

152
AMERIKAN BASKANLARI

George Washington
Tütun Çiftligisahibidir, ingilizOrdusunda Albayhk yaptigi dä-
nemde Duquesne kugatmasmda görev almigtir.

Franklin Roosevelt
ikinciDünya Savagi sonunda ölumünün Roosevelt'ten
ardindan
bogalan bagkanlik koltuguna oturan Truman, onunla sadece iki
kez karglËð¶Îl IDl ama kisa sobbetleri sirasinda bagkanin savagin

gidigati hakkinda hiçbir bilgisiolmadLglAL anladigini söylemigtir.

"Hiçbir zaman halka bir cehennemde yaçadiklarmi

söyleme¢im, sadece gerçeklerisöyleyerek cehennemi
kendilerinin bulmasmi sagladim"
HARRY TRUMAN

Thomas jefferson
Çiftçive Avukat

Abraham Lincoln
Degirmenci, Postaci, Avukat

John Kennedy
\çki yasaginin oldugu dönemde baba-
.

sinin likör fabrikasi ona miras kalmig,

bu yüzden çok zengin olan ailesi ne-
deniyle hiç maddi sikinti.yagamamig-
tir. ikinciDünya Savagi sirasinda Amerikan Deniz Kuvvetlerinde
hizmet vermigtir.

153
Lyndon Johnson
Ögretmenve Ulusal Gençiik Teykilatt Yöneticisi

Harry Truman
Önce çiftçilik yapmig, daha sonra girigtigi madencilik, petrol
aragtirmaciligi, papka & tuhafiye ve banka ortak]igt iglerinde
bagarisiz olrnugtur. Bagli oldugu kontiugun mahkemesinde jüri
üyeligi yaptigi sirada adayligini koyarak 1935 yllinda Amerikan
senatosuna girmigtir.

Richard Nixon
Amatär tiyatro oyunculugu ve Amerikan Deniz Kuvvetlerinde
tegmenlik yapmasinin ardindan girigtigi FBI ajanligi iginde ba-
garisiz olmustur. Daha sonra hukuk okuyarak avukatlik yapmig
ve senatoya adayligini koymugtur.Amerika'da iki kez üst üste
bagkan yardimciligindan sonra yine iki kez üst üste bagkanlik
seçimlerini kazanan tek politikacidir.

"Halk bagkanlarmm bir düzenbaz olmadtgmz bilmelidir.

Ben düzenbaz degilim"
RICHARD NIXON

George H. Bush
Kore savaginda Amerikan Hava Üssünebagli olarak jet pilotlugu
yaptigi sirada çarpan uçagi infilak etmek üzereyken paragütle
atlayarak kurtulmustur.

Gerald Ford
Futbolculugun ardindan Amerikan Deniz Kuvvetlerinde teg-
menlik yapmigtir.

154
Bill Clinton
ÜniversiteÖgretimÜyeligiyapmigtir.

"Bunu bir daha tekrar etmeyecegim. Miss Lewinski admdaki

kadmla cinsel iligkiyegirmedim.Tüm iddialart astlsizdtr."
BILL CLINTON

jimmy Carter
Fistik üreticisi ve Amerikan Donanmasinda Subaylik yapmigtir.

Ronald Reagan
Film aktärü ve sendika baskanhg: yapmigtir.

"Arkadaçmizm karakteri hakkmda çok gey anlatabilir,

onu eleptirebilirsiniz. Ama hiç kimse
jöleligekerlemeyi aym tarzda yemez."
RONALD REAGAN

George W. Bush
Futbolculuk, Teksas Ulusal Hava Yollan F102 pilotlugu yapmig-
tir.Teksas Rangers Basketbol takiminin kurucu üyesidir.

INGiLTERE BA¶BAKANLARI
(ikinciDünya Savagi süresince)

Clement Attlee
igçive avukatlik yapmigtir.

Anthony Eden
1917 yilinda Birinci Dünya Savaginda askeri nigan kazanmigtir.
Persçe bilir.
155
Winston Churchill
Marlborough Dükünün torunu olarak tek soylu sinifa mensup
ingiliz Bagbakanadir. Yan Amerikah olup Boer savagi sirasinda
savag muhabirligi yapmig, ayrica Lord Kitchener komutast altin-
daki ingiliz ordusunda sÜvarisinifinda yer almigtir.

Harold Macmillan
Yayinci Macmillan'in büyük torunudur. Birinci Dünya Savagi
sirasinda tam üç kez yaralanmig ama.her defasmda iyilegmig,
en agir yara aldigi sonuncu kez öldügü sanilmasina ragmen,
hayatta kalmay!bagarmigtir.

"Her iki yönden de ferslikle karçãaçan Ingiliz

hükümetinin, ne olursa olsun düpürülemeyecegini
tüm dünyaya kamtlayacagzm."
HAROLD MACMILLAN

Margaret Thatcher
Avukat ve Kimyagerdir. Kimyagerlik konusunda uzun yillar J.
Lyons'ta görev yapmigtir. Odun kömürü ve güherçilenin .yani
sira yiyecek üzerine çok sayida kimyasalaragtirmalar yapmigtir.
Krema geklinde yumutak dondurmanin mucididir.

Alex Douglas Home

Lordlar Kamarasmin son üyesi olup ayni zamanda monarji yö-
netimi sirasinda görev yapan son bagbakandir.

john Major
ilkin otobüs goförlügü yapmig ama bagarisiz olmasinin ardin-
dan önce bahçe bitkileri üreticiligi, sonra da banka memurlugu
yapmlgÌlf.
156
Harold Wilson
1931 yllinda yaptigi üniversite ögretim üyeliginin ardindan li-
beral parti ve iççi partisi üyeligi, daha sonra 30 yagmda ticaret
odasi bagkanligiyapmigtir.

"Politikada bir hafta oldukça uzun bir süredir"

HAROLD WlLSON

Tony Blair
Hukuk mezunudur. Ögrencilikyillarinda rock grubugitaristligiyap-
mistir. Politikaya atildigi yillarda ilkin Komünistlerin babasi, daha
sonra ingilizMuhafazakar Partisi üyesi olmugtur. 1983 yili seçimle-
rinde Coronation Street (Kraliyet Caddesi) adli filmin oyunculann-
dan Patricia Phoenix, Blairadma kampanyalara katilmigtir

Edward Heath
Oxford Üniversitesindeorg üzerine
müzik ögretmenliginin yani sira ]kinci
Dünya Savagi sirasinda Topço Birligi-
ne bagli zirhli araç\ar sinifmda görev
yapmigtir.

james Callaghan
Vergi toplaylciligi, kraliyet deniz kuv-
vetlerinde tegmenlik ve bagbakan ol-
madan önce häkümetin en önemli üç
bakanhgmda görev yaparak siyasetle NTk
yakindan ilglienmig olan tek Íngiliz
bagbakanidir.

157
DÍÖER DÜNYA LÌDERLERI

Yaser (Yassir) Arafat

Asil Adi: Muhammad Al-Ra-Uf AWQudwah Al-Husayni'dir. Tek-
sas Üniversitesinde sivil mühendislik yapmasmm ardindan ül-
kesinde unlübir igadami olmuytur.

Papa XVVma Benedict

Asil Adi: JosephAlois Ratzinger'dir. Gençliginde Hitler'in Genç-
lik Partisine üye olmugtur. Ancak Alman ordusunda görev yap-
mak istemedigi için asker kaçagi olarak büküm giymigve savag
suç]usu ilan edilmigtir. Daha sonra Almanya'da çegitfi üniversi-
telerde profesärlük yapmigtir.

julius Caesar
Asil Adi: Gaius Julius Caesar'dir. Sara hastasidir. Yunanistan'da
hukuk egitimi almigtir. Òzelhayatt oldukça çalkantili olup en
büyük rakibi olan imparatorPompey'nin karislyla iligkiye girdi-
gibilinmektedir.
Mahatma Ghandi
As:I Adi: Mohandas Karamchand Ghandi'dir. On üç yagmda
evlenmigtir. ingiltere'dedava vekilligi yapmig, Güney Afrika'da
politik aktivitelere katildigisirada son anda linç edilmekten kur-
tulmugtur.

Chiang Kai-shek
Asil adi: Chung-Cheng olup adalette denge kuran anlamina
ge1mektedir.Süt ismi, ugurlu anlamina gelen jui Yuan'dir ancak
daha sonra kayalarm arasinda yagayan anlamma gelen JiangJi-
eshi admi almigtir.

158
 Lenin
Asil adi: Vladimir Ilyich Ulyanov olup orta sinif bir ailenin ço-
cugu olarak dogmugtur.

"Hürriyet çok degerlidir. Bu yüzden tek bir kipiye

defil, herkese epit olarak pay edilmelidir"
LENIN

Papa II'inci John Paul

Asil adt: Karol Wojtyla'dir.

Joseph Stalin
Asil adi: losif Vissarionovich Dzhugash-
vili olup, rahiplik egitimi almigtir. Genç-
liginde banka soygunculuguna adi karig
tigi ileri sürülmektedir.

Leon Trotsky
Asil adi: Lev Davidovich Bronshtein olup Stalin'in adamlari
ta-
rafindan Meksika'da öldürülmܧtÜr.

ESKILER

Pisagor
Bir üçgende hipotenüsün diger iki kenarin topiamina egit ol-
dugunu bulmasinin yant sira bir demircinin çekicini örseledigi
sirada her bir vurusta fark1:sesier çiktigini duyarak müzikteki ilk
sekiz notanin da mucidi olarak bilinmektedir.

Aristoteles
Alexander the Great olarak bilinen Büyük iskender'inözel ho-
casidir.
159
Platon
Asil adt: Aristokles olup amatör güregçilik yaptigi dönemde ye-
nilmezligi ve çevresindekilere kargi hiçbir gey belli etmeyen ka-
Un zirh gibi görüntüsünden dolayi Platon adi verilmigtir.

DÜNYASINA AlT DÌÖER

AKTÖRLERVE GÖSTERÍ ÜNLÜKi iLER

Ìngiftere
Dave Allen
Asil adl DaVid Tynan O'Mahoney'dir.

Michael Caine
Asil adi Maurice Micklewhite'tir.

Sean Connery
Süt dagiticisi ve Mr Scotland'adh polis oyununun galibidir.

Daniel Day Lewis

Sairve yazar Laureate Cecil'in ogludur.

Diana Dors
Asil ad! Diana Fluck'tir.

Alec Guinness
Asil adi Alec Guinness De Cuffe olup reklamci ve yazilimcidir.

Nigel Havers
limmy Young Show'un aragtirmacisi ayni zamanda lngiltere'de
Adalet Bakani ve yargimn babasi olarak anilmaktadir.

160
II

Benny Hill
Aktör olmadan önce süt dagitrcihgi yaptigi için komedi dünya-
sinda ilkin Batinin En Hizli Süt Dagiticisi olarak bilinen Ernie
karakterini oynamqtir.

Glenda jackson
Kimyager olmasina ragmen ünlü olmadan önce limandaki güm-
rük giglerinde çikig kontrol memurlugu yapmigtir.

David jason (gu anda Sir David olarak bilinmektedir)

Ünlüolmadan önce elektrik kurumunda çaÍigmqtir.

Sir Ben Kingsley

Asil adi Krishna Bhanji olup Hint asillidir.

Christpher Lee
RAF (Royal Air Force) Kraliyet Hava Kuvvetlerinde ve ingiliz
Gizli Servisinde görev yapmigtir.

james Mason
Mimardir.

Buster Merriwether
Only Fools and Horses (Sadece Aptallar ve Atlar) adli oyunda bü-
yükbaba rolünde oynamig ayrica banka müdürlügü yapmytir.

Helen Mirren
Asil adi flynea Lydia Mironoff'tur.

Peter Ustinov
Aslen Beyaz Rus'tur ve ingilizgizli servisinde görev yapmytir.

161
Amerika

Woody AIIen
Gazeteci ve fikra yazaridir

Pamela Anderson
Ün1üolmadan Önce Playboy dergisine çiplak poz vererek ve
çiplak takvim modelligi yaparak hayatml kazanmaktadir.

Louis Armstrong
Takma adi kisa boylu antamma gelen Satchmo'dur.

Fred Astaire
Asil adi Frederick Austerlitz'dir.

Lauren Bacall
Asil adi Betty Perske'dir.

Humphrey Bogart
Asil adi Humphrey de Forest Bogart olup New York'lu ünlü bir
cerrahin ogludur. Ünlüolmadan önce margarin taniticiligi yap-
agizli biri
mig ve sogukkanli tavirlan, ser verip sir vermeyen siki
olmasindan dolayi ikinci Dünya Savagi sirasinda casusluk yap-
m]gtir.

Yul Brynner
Siberya dogumludur. Ünlü olmadan önce sirklerde trapezcilik
yapmigtir.

james Cagney
Anne tarafindan yan Norveç'lidir. Sinemadaki oyunculuk kari-
yerine kadm kiligina giren rollerle baglamigtir.

í62
 -I

Gary Cooper
ingiltere, Dunstable'da egitim gör-
müg, Yellowstone Ulusal Parkinda
rebberlik, politik çizgi film çizerligi
yapmittir. lyi bir at binicidir.

Bing Crosby
Asil adi Harry Lillis Crosby olup
"Bing" adi Bingville Bugle adli ko-
mik çizgi karaktere benzedigi için
verilmigtir. Ünlüolmadan önce posta
memuriugu yapmigtfr.

JamesDean
Beyaz perdede ilkin Pepsi Cola reklaminda görünerek ünlü ol-
mustur. Kisa yagami boyunca üst üste çevirdigi son filmde yol-
larm güvenli olduguna dair bir reklam filmi ylidizmi oynamak-
tadir, Dean birkaç gün sonra motorsiklet kazasinda henüz yirmi
üç yagindayken hayatini kaybetmigtir.'

Cecil B De Mille
Bir kiz kolejinin sahibidir.

Walt Disney
Ünlüolmadan önce posta dagiticiligiyapmaktadir.

Troy Donahue
Asil adi Merle Johnson olup The Godfather (Baba) filminde Don
Corleone'nin üvey oglunu oynamigtir.

Robert Downey Jr
Ûnlüofmadan önce ayakkabi saticiligi yapmigtir.

163
Richard Dreyfuss
Vietnam savagi kargiti olarak proestocular arasinda bulunmugtur.

Robert Duvall
Amerikan Deniz Kuvvetleri Amirallerinden birinin ogludur.

Clint Eastwood
Ün1üolmadan önce itfaiyecilik, odunculuk, maden igçiligi,
yüzme hocaligt ve havuzda cankurtarartlik yapmigtir.

Peter Falk
Sag gözünü üç yagindayken habis bir tümör yüzünden kaybet-
migtir. Connecticut Eyaleti Bütçe Dairesinde en etkin uzmanlar-
dan biri olarak görev yapmigtir.

Henry Fonda
Gazetecidir.

Harrison Ford
Ünlüolmadan önce marangozluk yapmigtir.

jodie Foster ,

Asil adi Alicia Christian Foster'dir.

JudyGarland
Asil adi Frances Gumm'dir.

Greer Garson
1940'larin en ünlü film ylldizi sinemadaki nadir yüksek ögre-
nim görmüg oyunculardan biri o1up Londra Üniversitesi BA (Ba-
cholar of Art) Sanat ve Edebiyat bölümü mezunudur.

164
Cary Grant
Asil adi Archibald Leach olup ingiltere Bristol dogumludur.
Ünlüolmadan önce akrobatlik, garkicihk, dansörlük ve cankur-
taranlik yapmittir.

Dustin Hoffman
Ünlüolmadan önce kapicihk, temizlikçilik ve bir akil hastane-
sinde hastabakicihk yapmigtir.

Bob Hope
Asil ad: Leslie Townes Hope olup, ingiltereEltham dogum1udur.

Rock Hudson
Asil adt Roy Scherer olup ünlü olmadan önce posta dagiticiligi
yapmigtir.Hudson, 1985 ylhnda Aids'ten älen ilk ünlü olmustur.

Charles Laughton
Qtelde memur olarak çallgmigtir.

Stan Laurel
Laurel & Hardy olarak bilinen karakterlerden biri olup asd adi
Arthur Stanley Jefferson'dir.Ün1üolmdan önce muzikhollerde
Amerikan vodvil üzerine gösteri1eryapmigtir.

jack Lemmon
Barlarda plyanistlikyapmigtir.

jayne Mansfield
Konser piyanisti ve viyolonsel sa-
natçisidir.

165
Lee Marvin
Ünlü olmadan önce musluk tamirciligi ve Amerikan donanma-
sinda er olarak
görev yapmigtir. Marvin ayni zamanda alti yll kan
koca hayati yagadigi kiz arkadagiyla evlenmedigi için tazminat
ödeyerek aynlan dünyanin ilk palimony davasinin kahramant
olmugtur. Palimony, altmigli yillarda.evlllik fikrine kargi çrkip ni-
haksiz bir arada yagayan ve boganma masraflarina katlanmak
istemeyen kesimin tercih ettigi bir yagam gekli olup uzun süreli
birlikteliksonrasi çiftlerden birinin ayrilrnak istemesi durumun-
da digerinin onunia onca yll ev1enmedigi için tazminat davasi
açma hakkina sahip olmasidir.

Robert Mitchum
Ünlüolmadan önce agirsiklet boksörü, helikopter pilotu ve ko-
rumalik yapmigtir.

Marilyn Monroe
Asti adi Norma Jean Baker ya da Norma Jean Mortenson'dur.
Ünlü olmadan Önce Playboy dergisi kapagma çrplak poz vere-
rek ayni zamanda çiplak takvim modelligi yapmigttr.

Paul Newman
ikinciDünya Savagi sirasinda donanma üssünde radar memuru
olarak çallymigttr.

jack Nicholson
Ünlüolmadan önce MGM (Metro Golden Mayer) Film stüdyosu
çizgi film departmanmda getir götür iglerine yapmigtlf.

Al Pacino
Ünlü olmadan önce tiyatroda yer göstericiligi, hamallik ve ka-
plcilik yapmigtir.

166
II

Gregory Peck
Tip ögrenimine baglamit ancak bitirememigtir.

Sidney Poitier
Fizik tedavisi doktorudur.

Anthony Quinn
Yari Irlandali,yari Meksikall olup Cecil B. De Mill'in üvey og-
ludur.

Robert Redford
Daha 19 yagindayken Paris caddelerinde gelecek vaat eden

oyuncu olarak boy göstermeye baglamistir.

Martin Sheen
Asil adi Ramon Estevez olup ünlü olmadan önce kapicilik ve
megrubat saticiligi yapmigtir.
Yari irlanda]i,yari ispanyo1'dur.

Kevin Spacey
Asil adi Kevin Fowler olup ünlü olmadan önce barlarda stand-
up komedyenlik yapmigtir.

Sylvester Stallone
On bir yagmda okumasi gerektigi smifa on dört yaginda geldi-
gi için okula kabul edilmemigtir. Ünlü olmadan önce hayvanat
bahçesinde bekçilik, pizza dagiticiligi ve tiyatroda yer gösteri-
cilik yapmigtir. ilk perde deneyimine porno film oyunculuguyla
baglamig olup ilkin 1970 yill yapimi The Party at Kitty andstud's
rol almigttr.
ve Italian Stallion adli porno filmlerde

167
Barbara Streisand
Ünlüolmadan önce santral operatörlügü ve tiyatroda yer gäste-
ricifik yapmistir.

john Wayne
Asil ad: Marion Morrison'dur.

Mae West
Ikinci Dünya savagt sirasmda giydigi san cankurtaran yelegi on-
dan sonra meghur olmustur.

AVRUPA

Brigitte Bardot
Asil adi Camille Javal'dir.

Greta Garbo
Ünlü olmadan änce erkek kuaföründe çaligmigtir.

Audrey Hepburn
Asil adi Edda van Heemstra Hepburn-Ruston olup Balet
Rambert'in dansçisidir. Beyaz perdeye ilkin adim attijl filmde
Edda Hepbùrn adlyla oynamigtir.

Cina Lollobrigida
Ünlüolmadan önce Diane Loris adini kullanan bir modeldir.

YAZARLAR

William Shakespeare
Genç\iginde Warwickshire, Charlecote Park'taki Sir Thomas
Lucy'nin arazisinde kanunsuz avlanan bir avcidir. Yillar son-

168
ra ünlü bir oyun yazari ve pair
oldugunda oraya bir geyik avi
partisine davet edilmig ama ar-
tik a iri miyop oldugu için he-
defe isabet ettirememigtir.

Nevil Shute
R100 uçak gemisinin tasarim-
cisidir. Unfü R10'I onun tasa-
rimmdan esinienerek yapilmig
'
ama ne yazik ki bilindigi üzere
'

dügmܶtÜr. A

Edgar Allan Poe

Ünlü çair ayni zamanda klasik eserler üzerine aragtirmaci ve
egitmendir.

Raymond Chandler
Petrol girketiyöneticisidir. Normal Íngilizvatandagi olabilmek için
1907 yllinda gizli servis tarafindan imtihana tabii tutulmustur.

Daniel Defoe
Gazeticidir.

Barbara Cartland
Prenses Diana'nin üvey büyükannesidir.

Mark Twain
Ast] adi Samuel Langhorne Claments'dir. Özellikleküçük oku-
yuculanna derin nehirlerde ve gelalerden geçerken sandalin ke-
narina sikica tutunarak büyük macera yagatan Mark Twain, bir
anlamda büyük küçük hepimize 12 fit derinlikten bile sag kur-

169
tulunabilecegini göstermigtir. Ünlü bir hikaye yazari olmadan
önce hikayelerinin konusunu teykil ettigi gibi altin madenciligi,
gazetecilik, editörfük, Mississipi nebrinde buharli gemi kaptan-
ligi yapmigtir.

ARKICILAR

Boy George
Asil adi George O'Dowd'tur.

çayz,seks yapmaya tercih ederim"

"Güzel bir fincan
BOY GEORGE

Rod Stewart
Ün]üolmadan önce mezar kaziciligi yapmigtir.

Stevie Wonder
Asil adi Steveland Judkins'tir.

DAHi SANATÇILAR

Leonardo da Vinci
Gayri megru dÜnyayagelmigve gayri megrulugun büyük günah
ve suç sayildigi ortaçagtn son bulup aydinliga çikipin baglangici
olan Rönesans döneminin yildizi olmugtur. ilkticari an1amdaki
tablosu bir kalkanin üzerine yaptigi süsleme çaligmasi olup ba-
basi tarafindan 100 Duka altin kargiligi satin ahnmigtir.

Michelangelo
Asil adi Michelangelo Buonarroti Simoni'dir.

170
Raphael
Asil adi Raphael Sanzio d'Urbino'dur.

Rembrandt
Asil adt Rembrandt Harmenszoon van Rijn'dir.

Caravaggio
Asil adi Michalengelo Merisi'dir. Barok dönemin en ünlü ressam-
larmdan biridir ancak gizofreni hastasidir ve bir adamla girittigi
dövüg sirasinda onu öldürdügü için çifte cinayetle suçianarak
Roma'dan kaçmak zorunda kalmigtir. T610 yllinda ölene dek
italya dipinda çegitli gehirlerde yagamini tamamlamigtir. Epsiz
çaligmalari arasmda genellikle isa ve havarilerinin öldürüldügü
ölüm temalart söz konusudur, en ünlü çaligmasi olan iki kadinin
bir adami bogazlayarak öldürdügu tablodaki kurbanin büyük
olasihkla kendisi oldugunu dügündügü ileri sürülmektedir.

DÍÓERLERÌ
Rahibe Teresa
Asil adi Agnes Gonhxa Bojaxhiu olup Yugoslav asilhdir.

"Yaçadigimtzdönemin en büyük hastaltgr ne cüzam

ne de veremdir. Ïstenmeyen
kiçi ilan edilip bu gekilde
yapamaya mahkum edilmenin yarattigt psiçik bunalimdir"
RAHIBETERESA

St Matthew (Aziz Matthew)

Vergi toplayicistdir.

171
St Mark (Aziz Mark)
Libya dogumludur. 1sanin havari1eri tarafindan yazilmig yedi
incil'den biri olan kendisine ait olan ilk incil'i Yunanistan'da
yazmigtir.

Albert Einstein
Patent çalismasi yapan bir büroda memur olarak çaligirken iza-
fiyet teorisini bulmuy ve kendisine bunun ne demek oldugu so-
ruldugunda göyle cevap vermigtir.

"Güzel bir kzzlageçirdiginiz iki saat size bir dakika,

soguk bir kty günü bir sobanm yanmda geçirdiginiz
bir dakika size iki saat gibi gelebilir.Bu herkese
göre degigengöreceli bir kavramdir. Íÿtebunun
"
adma izafiyet denir
ALBERT EINSTEIN

Thomas Alva Edison

Telgraf operatörüdür.

Henry Morton Stanley

Asil adi John Rowlands olup kullandigi ad onU eviat edinen
babasi tarafindan verilmistir. Uzun ylliar Orta ve Dogu Afrika'da
aragtirmalar yapmig bir misyoner olan Dr. David Livingstone'un
etkisinde kalmig ve onun izini sürerek ylliar sonra Afrika'da kargi-
lagtiginda kendisini öldü kabul ettirip yagamini Afrika yerlileriyle
birlikte surdüren misyoneri gu sözleriyle selamlayarak papirtmigtir.

"Sanzrtm siz Dr. Livingstone olmalismiz?"

HENRY MORTON STANLEY

172
Louis Vuitton
Dünyaca ünlü modaci ilk magazastni 1854 yllinda Paris'te aç-
migtir, en iyi mügterisinin imparatoriçeEugenie oldugu bilin-
mektedir.

Christine Keeler
Murray's Kabare Klüpte çiplak dansçilik ve konsomatrislik yap-
migtir.

"Kibarhgm simgesi olan nezaket sözcügünü sadece

ikiyüzlüler kullamr"
CHRISTINEKEELER

Kazanova
Manastir egitimi almigtir.

Charles Manson
Kegigler (Monkees) adli pop grubunun kurucu üyesidir, 1950'li
yillarda pop/rock türü müzigin öncülügünü yapmig ama bagari-
siz olmuytur. Ancak bu tür müzigin ilk girigimcilerindenbiri ol-
masi onun mitolojik bir kahraman olarak anilmasini saglamigtir.

173
YÍYECEKVE iÇECEK
Tarim, Yemek Pigirme, Yiyecek Türleri, Diyetier, içecekler,
Mutfak GereçIeri

TARIM

Bilinen anlamda tanm, topragi ekip biçerek Grün elde etmek ve

üzerinde büyükbag hayvan beslemek demektir. Bu dogrultuda
ilk tarim igi Orta Doguda M.Ô. 9000 ile 7000 yrllari arasmda
yapilmaya baglamtyve M.Ö.4500 yllinda bugünkü adiyla Irak
olarak bilinen Mezopotamya topraklaritida ilk kez öküzlerin
çektigi tahta arabalarla toprak sürme igi gerÇekleptirilmigtir.

ŸEMEK PiSlRME

Yemek pigirmenin ilkin ne zaman gerçeklegtirildigitam olarak

bilinmemesine ragmen, tarihçiler bunun ilk kez tarih öncesi
devirde gerçeklegtirildiginiileri sürmektedirler. Bu dogrultuda
ilkin tag devri insanlan òrmanda çikan bir yangm sonrasi içinde
yagayan hayvanlarin yandigmi gärmüg ve yanarak pigen hay-
vanlarin etinin çig olandan daha kolay çignendiginin ve çok
daha lezzetli oldugunun farkina varmiglardir.

Fransiz Mutfagi
Batinin en ünlü mutfagi olarak bilinen Fransiz mutfagi, yirminci
yüzyilm mutfaklari arasinda hâlâ bagi çekmektedir. Ilkin Flo-

175
ransali kraliçe Catherine de Medici (1519-89) henüz on dört
yagmdayken daha sonra Fransa'nin ll'inci Henry'si olacak olan
Orleans Dükü (1519-59) ile 1533 yllinda evlendiginde ortaya
çikmigtir. Floransa'dan özel aççilarini Fransa sarayina getiren
kraliçe Catherine, onlarin Fransiz aççilara yemek pigirmeyi ög-
retmesini istemig, bu dogrultuda geligen Franstz mutfagl tüm
dünyaya yayi1migtir.

Yemek Kitaplari

ilk yemek kitabi M.Ö. 350 ylli civarinda yagamig Sicilya asil-
li bir Yunanli. olan Gela'll Archestratus tarafindan yazilmigtir.
Kitabmin ad: Lüks Yagam (The Life of Luxury) anlamina gelen
Hedypatheia'dir. Archestratus yemek kitabindaki özel tarifieri
Sicilya, italya, Anadotu ve Yunanistan't dolagarak elde etmigtir.
Özellikle Fransizmutfaginin en önemli çegnisi olarak bilinen
degigik soslann nerede ve nasil kullanacagini vurgulayan Ar-
chestratus, pigirme tekniklerinin yani sira tatlarin birbirieriyle
karigtirilip yeni lezzetler yaratmanin da mümkün olabilecegini
ögretmigtir.
M.Ö.Ìkinciyüzylldan itibaren Yunanli Athenaeus'un yaz-
digi The Learned Banquet (Ziyafet Teknigi) bu konuda yazilmig
ikinci kitap olup içinde olaganüstü lezzette birçok yemek tari-
fi bulunmaktadir. Ancak bagli basina bir yemek kitabi oldugu
söylenemez, daha ziyade roman geklinde yazilmig olup yemek
tarif]eri de mevcuttur.
Athenaeus ayrica The Castronomers (Gurmeler) adli 15 ayri
ciltten olugan bir seri yemek kitabi da yazmigtir, içinde daha
ziyade eski Yunan ve 'Roma dünyasmin damak zevkine hitap

176
eden tarifler bulunmaktadir. Athenaeus kitabmda ayrica saray-
larda verilen özel ziyafetierde kargilagtigi kipilerle yemek ve di-
ger konular üzerine yaptigi sohbetlere ve onlarlO gÖTܶ €rine de

yer vermigtir.
ilk önemli Latince yemek kitabi Pigirme Üzerineanlamina
gelen On Cookery Latince adlyla De Re Coquinaria olup M.Ö.
14-M.S. 37 yillari arasinda yagamig Marcus Gavius Apicius ta-
rafindan yazilmi tir. Apicius kitabinda Roma imparatorlugunun
yöneticilerinin yemeye içmeye ve lükse asiri dügkünlügünden
de söz etmig, nitekim bu zayifliklarmi.n imparatorlugun çökme-
sine neden olmak1a kalmaylp kendisinin de sonunu hazirladigi
ileri sürülmügtür. Kitabindaki çogu tarif halen Italyanmutfaginin
en sevilen yemekleri arasinda yer almaktadir. Örnegintarihte
Pliny the Younger (M.5 62-113) olarak bilinen Genç Pliny özel-
likle onun kaz cigeri ezmesinin muhtegem lezzetine deginmig-
tir. De Re Coqunaria'nin içindeki diger yemek tarifleri arasinda
bir diger ünlü olani da izgara edilmig olup özel bir sosla servis
edilen flamingo ve keklik etidir. Ancak Apicius'un imparatorla-
n memnun edebilmek adina sayrsiz ziyafetler için yaptigi agi-
ri masraf1ar ve bu konuda tam anlamiyla müsrifçe davranmasi
sonucu imparatorlugun maddi sikmtiya dügmesine ve sonuçta
çökügüne neden olmugtur. Bu yüzden bagina gelecekleri bildl-
gindenkendisini zehirleyerek intihar ettigi bilinmektedir.
On üçüncü yüzyilda Kubilay Han'in (1215-94)özel aççis:
Huou'nun yazdigi The important Things About Eating and Drin-
king (Yeme içmeÜzerineÖnemliSey1er) adli kitapbu konudaki
diger bir örnek olup içinde özel çorba tarifleri bulunmaktadir.
American Cookery or The Art of
ilkAmerikan yemek kitabi
Dressing (Amerikan Damak Zevki ya da Sos sanati) adli kitap
olup Amelia Simmons tarafindan yazilmig ve ilkin 1796 yllmda
yaymianm!§tir.

177
YiYECEK TÜRLERÌ

Ekmek

ilk somun ekmek resmine eski Misir mezarlarinda rastlanmig

olup bunlar gu anda British Museum'da-bulunmaktadir. Ama
kanitlar, ilk ekmegin bu tarihten çok önce ke fedildigini göster-
mektedir. Bu dogrultuda ilk ekmek hamuru, tag degirmenlerde
dövdükleri bugday ve dariyl sulandtrarak kaskatibir kek olustu-
-zamanimizdan

ran Neolitik Tag Devri insani tarafindan yaklagik

12.000 yll önce yapilmigtir. Arkeologlar ilk tag degirmenin bu
dogruítuda bugday ve tahil ägütmek için bundan yaklagik 7000
yll önce keyfedildigini ileri surmektedirler. Hiristiyanlarin kutsal -

kitabi incil'dede degigik ekmek tarifleri bulunmakta ve

"balik

ekmek" geklindeki bir ibareye sikça rastlandigi göz önüne alm-

digmda balikla birlikte yenmesi gerektiginden söz edildigi an-
lagilmaktadir..Eski Yunan ve Romalilar ekmek hamurunu mayali
ve mayasiz olarak iki gekilde üretmi lerdir.

Pizza

Pizza mayasiz hamur[a yapilan bir ylyecek o]up yüzyillardir

bilinmektedir. Nitekim tarihçilerin kayitlarina göre eski Misir-
lilar, Yunanillar ve Romalilar mayasiz olarak yuvarlak dilimÍer
geklinde açttklari hamurlarin içine çegitli sebzeler koyarak pi-
girmiglerdir.
ilk günümüz pizzasi bir Napoliten restoraninda
Raffaele
Esposito tarafindan yapilmigtir. 1889 yrlinda Napoli kraliçesi

178
Marguerita'nin (1851-1926) ziyareti gerefine Margherita adini
verdigi pizzanin içine domates sosu, mozarella peyniri, zencefil,
kirmiz: ve yegil biber koymuy ve italyanbayraginin renklerinden
olugan kirmizi, yegil, beyaz renklerde bir pizza olusturmugtur.
Amerika'daki ilk pizza salonu, New York'taki Spring Cad-
desinde Gennaro Lombardi tarafindan 1905 yilinda açilmigtir.
Günümüzde bilinen adlyla Chicago Deep Dish Pizza, Teksas'li
bir igadami olan Ike Sewel tarafindan, Pizzeria Uno ise Ric Ric-
cardo tarafindan 1943 yllinda açilmigtir.

Patates

Patates ilkin bundan yaklagik 2000 yll.önce Güney Afrika'da ekil-

mig ve Avrupa'ya ispanyollartarafindan tanitilmigtir. ingiltere'ye
ise Sir Wa]ter Raleigh (1523-1618) tarafindan getirilmigtir.

Domates

ilkin Güney Afrika'da ekilmig ve Avrupa'ya on altmci yüzyllin

ilk yarisinda ispanyollartarafindan getirlmi tir. Ilkevde yetigti-
rilen domates 1596 yllinda ingiltere'deJohn Gerard tarafindan
kendi bahçesinde gerçekleptirilmigtir.

Peynir

"Tam iki yüz kir'kalt: çegit peynir üretilen bir

ülkeyi naszl kolayltklayönetebilirsiniz?"
CHARLESDE GAULLE (T890-1970)

ilk peynirin M.Ö. 4000 yllinda yapildigi dügünüímektedir. Bu

dogrultuda ilkin Sümer[i sürü çobanlari tarafindan kurutuimug
hayvan igkembeleri içinde günlük sütleri mayalarak gerçekley-

179
tirilmigtir. Igkembeniniçindeki dogal enzimler, sütün mayalan-
masina neden olmu ve böylece ilk peynir olugturulmugtur.
M.Ö. Yedinci yüzyilda peynirden ilkin ünf ü tarihçi Homer'in
Odessa destaninda säz edilmektedir. Yunanistan'da ise kesilmig
sütü hasir sepetlerde bekleterek ilk peynir imal edilmig ve adi-
ni Yunanca peynir anlamina geleti formos koymuglardir. Daha
sonraki yillarda Fransiziar da ayni usulle peynir yapmiglardir.
Fransizca peynir anlamina gelen fromage kelimesi Yunancadan
türetilmig bir kelimedir.
Kimilerinin küflü, kimilerinin ise otlu peynir dedikleri Rok-
for ilkin 1700'lü yillarin ortalarinda Bayan Frances Pawlett
(1720-1808) tarafindan Melton Mowbray'da yapilmigtir. Bugün
lngi1tere'de Mavi Peynir olarak satilmakta ve marketlerde nadir
bulunan oldukça degerli bir peynir olarak kabul edilmektedir.

Bisküvi

Bisküvi Latince iki kez pipirilmig hamur anlamina gelen bis coc-
tum kellmesinden türetilmig gevrek bir yiyecek olup Amerika'da
cookies olarak bilinmektedir.
ilk bisküvi on ikinci yüzyilda yapilmigtir. Tarihte "Aslan Yü-
rekli" lakabiyla bilinen kral l'inci Richard (1157-99) haçli sefer-
1erine çikarken yanmda yulaftan yapilmig çok sevdigi biskits of
muslin adi verilen gevreklerderigötürmügtür.
On yedinci yüzyllda ingilizdonanma kuvvetieri, gemile-
re askerleri için uzun süre dayanacak yiyeceklerden yüklerken,
çok sayida bisküvi paketleri istif ettirmittir.
Garibaldi markaSlyla ünlü bisküviler,modern Italya'ninku-
Londra'yi
rucusu Giuseppi Garibaldi'nin (1807-82) 1864 yllinda
ziyaret etmesi sebebiyle üretilmigtir.

Cookies adi verilen biskuvi Amerika'ya ilkin on yedinci yüz-

yllda Íngilizve Danimarka'li göçmenler tarafindan getiríÏmigtfr.
180
 ilk Browni tarifi 1897 yllinda Seras Roebuck adlyla yayin-
lanan dergide verilmigtir.
ilk çiko1atall bisküvi1937 yllinda Amerika'nin Massachu-
set eyaletine bagli Whiteman'da Ruth Graves Wakefield adli
bir bayan tarafindan üretilmigtir. Çikolatalarl
p3rÇa ara 3ylT3D
bayan Wakefield, onlari bisküvi hamuruyla kangtirip pigirdigin-
de, içindeki çikolatalarin eriyerek çok farkli bir lezzetin ortaya
çiktigini fark etmigtir. Wakefiled'i ga kinhga ugratan ikinci gey
ise, soguduklarinda biskuvilerin içindeki çikolatanin katilagarak
eski geklini muhafaza ettigi olmugtur.
Fortune Cookies markasiyla bilinen bisküviler ilkin Chinese
forty niners olarak bilinen ve 1849 yllmda altm madenierine
hücüm eden kirk dokuz Çinlimaden igçisi tarafindan icat edil-
migtir. Ancak American Fortune Cookies adt altinda üretildigin-
den dolayi 1990'll yillarin sonuna kadar Çin'deyenmemittir.

Sosis

Sosis Latince salcicius kelimesinden türetilmig olup tuzlanarak

saklanan et anlamina gelmektedir.Ancak günümüzde bilindigi
tekliyle önceleri ince bir zara sanlarak kallplagtinimamig daha
sicak
sonra bu yol icat edilmigtir. ilkinkaynarsuya atilip pigirilerek
yenen tuzlama ete eski Roma ve Yunanistan'in yani stra Babil'de
de çegitli gekiller veri1erek tüketilmig oldugu bilinmektedir.
Ün1ütarihçi HomeF'in
M.Ö.700 yili civarinda Odessa des-
taninda sözünü ettigine bakilacak o1ursa, sosisin M.Ö. Doku-
zuncu yüzyildan itibaren eski Yunanistan'da yenen bir yiyecek
oldugu anlatilmaktadir. Sosis ingiftere'deRomalilar tarafindan
üretilmigtir. Bu dogrultuda Kraliçe Viktoria döneminde ince bir
"küçük

zarin içinde muhafaza edilen sosise sürpriz torbalar"

adi verilmigtir. Onlan sürpriz olarak adlandirdiklari üzere içeri-
anlagilmaktadLr. Nitekim içinde kiyilmig kiyma
ginibilmedikleri
181
ve baharat oldugunun bilinmedigi ve ancak yüzylim sonundan
itibaren özellikle Ikinci Dünya Savagi sirasinda "bomba"
olarak
takma ad takilan ve çok Sevilen bir yiyecege dönügen sosisin
kaynar suya atilip haglanarak yendigi gibi kizartlarak da tüketil-
digi anlagilmigtir.

Dondurma

ilkdondurma M.S. Birinci yüzyilda keyfedifmigolup ilkin Roma

Imparatoru Nero (M.S. 37-68) tarafindan denenmigtir. Bu dog-
rultuda askerierine kuzeydeki karli daglardan kovalarla buz
getirmelerini emir veren imparator, onlari Appian \Ñay olarak
bilinen Appian Yolu üzerinden Roma'ya getirtmig ve içine bal
katarak kirmizt garapla karigttrilanbuzu ziyafetierde tatli olarak
konuklarma,ikram etmigtir.
Çinli]erise M.S. Birinci yüzylida dondurulmuy meyvalardan
yaptiklari serinletici tatliyla ilk kez meyvall dondurmay! üret-
miglerdir. Ünlügezgin Marco Polo (1254-1324) Uzak Dogu'dan
Venedik'e döndügünde yantnda çok degigik lezzette serinletici
bir tatli tarifi getirdigini, bunun kar ve dondurulmuy meyveden
yapildigini söylemigtir.
ilk sätle yapuan dondurma, buzun sütle kangtirilmast 50-
nucunda elde edilmig olup böylece günümüzdeki gekline en

182
yakin dondurma 1672 yllinda ingiltere'deyapilmig ve ilkin Kral
ll'inci Charles (1630-85) tarafindan saraydaki konuklara servis
edilmistir.
ilk bisikletli dondurma saticisi 1924 yllinda The Wall's gida
girketi tarafindan gerçekleptirilmigtir.Üç tekerlekli bir bisiklet
üzerine yerleptirdigi dondurma arabasiyla bisikletin klaksonunu
çalarak sokaklarda dolagan saticinin slogani "Stop Me and Buy
One" (Beni durdur ve bir tane satin al) olmogtur. The Wall's bu
gekilde kipin sosisli sandviç yazin ise dondurma satarak büyük
kazanç elde etmigtir.

Margarin

ilkin 1869 yllmda gida kimyageri Hippolyte Mege Mouris

(1817-80) tarafindan icat edilmigtir. ilkin içine hayvansal yagm
yant sira içine klyllmig inek memesi ve koyu igkembesi de ka-
tilmigtir. Franstz hükümetinin en temiz ve süzülmüg tereyagini
üreten kigiye ödül verecegini duyurdugu yarigmayla ilk temiz
margarin ve tereyagmi üreten yine Mege Mouris olmuy ve bü-
yük ödülü kazanmigtir.
ilk modern margarin1915 yllinda içine hidrojen katilarak
katilagtirilarak imal edilmigtir. Içerigihayvansal yaglardan ziya-
de nebati yaglardan olugmaktadir.

Konserve

1810 yllinda Fransiz aççl Nicholas Francois Appert (1750-1841)

yiyecekleri teneke kutuda sakiayarak yeni bir yöntem icat et-
migtir. Appert'in bu bulugu ona 12.000 Frank ödül kazandir-
masmin yani sira uzun yollar kateden askerleri için Napolyon
Bonaparte'in teklifi üzerine ilk konserve yiyecekler üretilmigtir.

183
Dondurulmuy Yiyecek

Gidalari dondurarak korumak ilkin 1626 yllinda gerçekleg-

tiri1mig ve ilkin piyasaya 1875 yilmda sürülmügtür. Ancak iÍk
denemede sogutma iglemi çok yavag oldugu için sebzeler de-
formasyona ugramig ve lezzetini kaybetmistir. Bu ilk deneme-
nin bagarisizliga ugramasinin ardindan 1920 yllinda Clarence
Birdeye (1886-1956) tarafindan balik üzerinde denenmigtir.
Birdeye Kanada'da kürk ticareti yaptl 1 ylliarda Eskimo'larm
buzlarin arasmdan tuttuklari baliklari nasil ilk günkü gibi taze-
ligini koruyarak muhafaza ettiklerini gözlemlemig, daha sonra
bir elektrik fani satin alarak içini balik,tuziu su ve buzla doldur-
dugu kovaya baglamig ve bir anlamda ilk derin dondurucuyu
icat etmigtir, daha sonra tag gibi buz kesmig olan baliklari üzer-
leri mumla kapli kutular içine koyarak satiga sunmus, böylece
1924 yi1mda Birdeye'in ilk donduruimuy baliklari büyük sükse
yaparak dünyamn en ünlü dondurulmug yiyecek markasi hallrie
gelmigtir. ilkin 7 Dolara mal ettigi yatirimi Birdeye'in giderek
dünya çapinda ün kazanmasiyla ondan patentini satin almak
isteyenlerin sayisini artirmig ve sonunda 1929 yllinda patentini
tam 22.000.000 Dolar'a satarak çok zengin bir adam olmasina
neden olmugtur.

Çikolata
ilkin M.S 600 ylli civarinda Aztek ve Mayalar tarafindan key-
fedilen kakao agacindaki fasulye geklindeki kakao çekirdekleri
sayesinde son derece besleyici bir bir içki icat edilmigtir. Daha
×coad adini verdikleri bu aci içkiyi ilkin 1519 yllinda is-
sonra
panyol gezgini ve fatihi olarak bilinen Hernan Cortes'e (1485-
1547) ikram etmigler ve bu içkiye bayilan Cortes dönügte agacm
dallarmdan büyük bir miktari yaninda ispanya'yagetirmig ama
onlardan ürettigi içkiyi konuklarma ikram etmesine ragmen ne
184
oldugunu söylemeyip sirrini yillarca yll sakÍamigtir.
Amerika'daki ilk çikolata fabrikasi 1765 yllinda Dorches-
ter, Massachuset'te John Hannan ve Dr. JamesBaker tarafindan
kuru1mugtur.
ingiltere'de ilk kalip çikolata 1847 yllinda Fry & Sons
tarafindan satiga sunulmuytur. Daha sonra 1849 yllinda
Birmingham'daki Bingley Hall'de John Cadbury (1801-89) tara-
findan seri çikolata satiglari baglatilmistir.

Çiklet
onlarin mastika
ilkineski Yunanillar tarafindan kegfedilen çiklet
agacmm reçinesini çignemeleriyle baglamigtfr.Yani sira Hindis-
tan ve Güney Amerika'daki diger eski kültürler tarafindan da
denenmigtir.
ilk modern çiklet 1869 yllinda New York'ta Thomas Adams
tarafindan kegfedilmistir. Nitekim Meksika'nin sürgüne gänderi-
len eski bagkani Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876) ile
yaptigt bir topiantisonrasi Lopez'in ona chicle derillen sakizin
yüzyillardan beri Meksikalilar tarafindan çignendigini söyleme-
si, onun bu giritimde bulunmasma neden olmugtur. Ancak ilkin
chicle denilen bu sakizi eritip içine araba lastigiyapiminda kul-
lanilan kauçugu ilave ederek piyasaya sürdügü çiklet bagarisiz
özleri ilave etmig,
sonuç verince içine tad vermesi için meyve
sonuçta çok tutulan bu ürüne hammaddesinden dolayi chiclet
adini vererek bilindigi adlyla çiklet ortaya çikmigtir.
ilk ingilizçikleti Beeman'sPepsin tarafmdan 1890 yllinda
Merton, Surrey'de uretilmigama bagarisiz olmugtur. Bu nedenle
Wrigley's tarafindan yeni bir çiklet üreti1ip ingilterepazarinda
bagarih oluncaya dek 1911 yllma dek denenmemigtir.

185
Cips

Patates cipsinin Amerikan restoranlarinda ilk kez servis ediligi

1853 yrhnda ünlü armatÖr Cornelius Vanderbilt (1794-1877)
tarafindan New York'taki Crum's adli Fransiz restoranda servis
edilen cips dilimlerinin çok kalm bulunarak gikayet edilmesin-
den sonra gerçeklegmigtir.Restoranin sahibi olan Crum buna
çok öfkelenmi§ ve çok daha ince dilimlenip çltir gekilde kizar-
tilan patatesler sunmaya baglamigtir:Nitekim bu kez Vanderbilt
tarafindan patateslerin çok begenilmesi onu pagkinliga ugratmig
ve bir anda cipsleri dünyanm en lezzetli cipsi ilan edilerek on-
lara dünyaca ünlü Saratoga cipsleri adi verilmigtir. Daha sonra
1926 yilinda onlari havast almmig torbalara yerleptiren Bayan
Laura Scudder tarafindan paket geklinde satilmaya baglanmig-
tir. Onlari içi mumla kaph torbalara yerleptirerek taze kalmasim
saglayan Bayan Scudder'in bu icadi böylece günümüzdeki cips
paketierinin ilk kez kullanilmasma neden olmustur. O güne dek
cipsler büyük teneke kutular içinde satilmakta ve bir süre sonra
bayatlamaktaydi.

DiYETLER

ilkdiyet tarihte William the Conqueror (1028-87) olarak bilinen

kral William tarafmdan yapilmigtir. Nitekim oldukça gigmanla-
yarak agiri yaglanan William kendisini yatak odasma kilitleyerek
hiç yemek yemeksizin sadece alkollü içkiler içmeye baglamigtir.
1087 yilmda Fransa, Rouen yakmmda yaptigi Mates Savagt stra-
sinda ati onun agirligmi çekemeyip üzerinden atmig ve yere dü-
gen William atlarin ayaklari altmda çignenme tehlikesi atlatarak
ölümcül yaralar alarak çok aci çekmigtir.
William Banting (1796-1878) kilosunu ve aldigi gidalari
sürekli kontrol edigiyle bilinmektedir. Banting kilosunu karbon-
hidrat içeren ylyecekleri azaltip Dr. William Harvey tarafindan
186
sürekli kontrol altinda tutularak korumu tur. Sonuçta Letter on
Corpulence Addressed to the Public adi altinda 1863 yilinda
diyet üzerine bir kitap yayinlamig ve kitabi dünya çapinda en
çok satilan kitap olmuytur.
Atkins Diyeti Dr. Robert Atkins (1930-2003) tarafindan
1972 yilinda çikarilmasina ragmen özellikle 2001/2 yrllarinda
popüler olmuy Dr. Atkins' Diet Revolution adli kitabindaki za-
yiflama ögütlerinin çok tutulmaslyla bir anda gözde olmugtur.
Weight Watchers ilkin 1961 ylijnda obez bir ey hanimi
olup kendisi gibi kilo vermek isteyenieri tegvik etmek amaciyla
Brooklyn'li Jean Nidetch (1923-halen yagiyor) tarafindan kurul-
mustur. Nidetch ilkin evinde kilo sorunu olan insantari bir araya
toplayarak hep birlikte zayflamak için özel bir formül bulmus,
sonuçta birkaç ay içinde insanlar evinin önünde uzun kuyruklar
olugturmuglardir.1963 yrbnda Nidetch, Wight Watchers adli bu
toplu terapi topantriari sayesinde oldukça ünlü biri olmustur.

iÇECEKLER

Çay
Mitolojiye göre M.Ö. 2737 ylhnda Çinimparatoru Shen Nung
toplattigt bir demet yapragi kurutup kaynatarak rahatlatan bir
içecek bulmuy ve bunun adiru tchai (çay) koymuttur. Ancak
bunlarin neden kaynatilap soguk içilmedigi ya da neden otlari
kuruttuguna dair bir bilgi mevcut degildir. Bununla baglantili
olarak çay Çin'deözellikle M.S. 618-906 yillan arasinda hüküm
sürmüg Tang Hanedani döneminde oldukça etkili ve sevilen bir
içecek olmugtur. Çinlilerdipinda M.S. 850 yilinda Araplar da
ilkin çaydan söz etmislerdir.

187
 Avrupa'da ilk kez çay 1560 yllinda Portekiz'de görülmüg
ve bir Cizvit rahibi olan Peder Jasperde Cruz tarafindan tani-
tilmigtir.
Ingiltere'deilk.çay satig! 1657 yllinda yapilmigtir. Ancak
1680 yllma dek içine süt katilmadan içilmigtir.
Amerika'da ilk çay 1650 yllinda o siralar Yeni Amsterdam
olarak bilinen NewYork'taki son Hollandali genel direktör Peter
Stuyvesant (1612-72) tarafindan ithal edi1migtir.
ilk ünlü çay partisi 1773 yllinda gerçeklegtirilenBoston Çay
Partisidir. Ancak çay kolileri Boston limanina indirildiginde, bu
ithal keyif verici maddeden dolayi ingilizlerinvergileri yükselt-
mesine giddetli tepki gösteren Amerikan halki tarafindan protes-
to edilmigtir. Bu protestolar Amerikan Bagimsizlik Savaglannin
baglayacaginin sinyallerini tagimaktaydi. (Savaglar bölümünde
görebilirsiniz)
ilk buziu çay 1904 yllinda bir çay üreticisi tarafindan 1904
yllinda servis ettirilmigtir.
ilkpoget çay Amerikall bir çay ithalatçisi olan Thomas Sulli-
çegitlerin-
van tarafindan icat edilmistir. Ufak miktarlardaki çay
188
den numune olarak vermek üzere onlarl kÜÇÜÑ Ípek ÑUmag af
içinde sararak mügterilerine verirken yanliglikla onlardan biri
kaynayan suyun içine dügmuy ve ipek kumastan süzülen çayin
pratik bir yol oldugunu fark eden mucit böylece ilk potet çayin
dogmasina neden olmugtur.
Bu dogrultuda daha sonra Sir unvanini alacak olgn Thomas
J. Lipton (1850-1931) ilkin 1903 yllinda ticari anlamda poget
çayi satiga sunmuy ve 1952 yilinda dünyanm dört bir yaninda
bu markayla ünlü olmugtur.

Kahve

yllLnda
Etiyopya'daki Ga]Ia kabilesi tara-
Kahve ilkin M.S. 1000
findan kegfedilmigtir. Bu dogrultuda kahve taneciklerinf ögütüp
içine hayvansal yagin karistirilmasiyla ekstra enerjik bir içecek
yapmiglardir. Bir keçi sürüsü çobani olan Kaldi etrafa dagilmig
kahve taneciklerini yiyen keçilerinin her zamankinden daba
fazla hoplayip zipladiklarini fark etmig ve bir gün kendisini agirl
yorgun hissettiginde içinde uyandirici etki yapan kafein oldu-
gunubilmedigi kahve taneciklerini kendisi de çignemeye karar
vermigtir. Sonuçta bedenine sihirli bir degnek degmig gibi bir-
den bareketlenen Kaldi'nin bu bulugu o tarihten itibaren tüm
dünyaya hizla yayihp ünlü bir içecege dönü mügtür.
ilkkahve ithalatt 1453 yllinda Konstantinopolis'i Bizans'tan
alarak istanbuladini veren Osmanli Türkleri tarafindan gerçek-
legtirilmigtir.Bu dogrultuda dünyanin en ünlü kahve dükkani
Kiva Han 1475 yllinda.açilmig ve on altinci yüzy:Idan itibaren
kahve Asya'dan baglayarak tüm dünyaya yayilmigtir. Pers'te kah-
veci dükkanlari açilmig ve kahve tavernalarin yani sira buralar-
da da servis edi1meye baglanmigtir.
ingiltere'deilk kahveci dükkani 1652 yllinda Türk bir göç-
men olup Pasqua Rosee (Kizil Paga) olarak anilan kigitarafindan

189
St Michael's Alley'de açrlmigtir. O tarihten itibaren kahve içe-
rek sohbet edilen bu dükkanlar çok revaçta olmus, özellikle bir

penny kargiligakahve içme gansina sahip olan ögrenciler arasin-

da çok tutulmugtur.
Edward Lloyd ilkin kahve dükkamm T668 yllinda Londra'da
açmigtir. Tüccarlarm,-denizciferin bankacilarlO Ugrak
ve yeri
olan dükkani bir süre sonra giderek büyümüg sonunda Lloyd
Ticaret Merkezi haline dönügerek Londra'nin en gözde yerinde
dünyanin en büyük sigorta kurulugu olmustur.
Fransiz bir denizci olan Gabriel Mathieu do Clieu 1723 yr-
linda bir kahve dali çalarak tek bir daldan yüzde doksan ora-
ninda kahve üretmeyi bagarmigtar.Onu Karaib Adalaandaki
Martinik'e gönderip alitik oldugu sicak ortamda üretmesinin
ardindan 50 yr] içinde 20.000.000 dal olarak çogaltmig ve tüm
dünyaya ithal ederek dünyanin en zengin kahve ithalatçilarin-
dan biri olmustur.
Amerika'da ilk kahve T607 yllinda, Virginia eyaleti kuru
culanndan biri olan Kaptan John Smith tarafindan üretilmig ve
özellikle 1773 yilinda gerçekleytirilen Boston'daki protestolu
çay partisioin ardindan gündeme oturup bir anda vatanseverlik
içkisine dänügmügtür. Bu nedenle yüksek vergi ödeyerek içilen
ingilizçay! giderek popülerligini yitirmigtir.
Ílk Maxwell House marka kahve 1886 yllinda üretilmistir.
Adini Nashville'deki Maxwell House Hotel'den almigtir. Bölge-
nin meyve ve sebze toptancisi olan Joel Cheek tarafindan ögü-
tülerek mügterilere bu özel kahveden servis edilen otel 1961
yilmda çikan yanginda yok olmustur.
ilk sicak suya atilarak acele hazirlanan kahve 1901 yllinda
Chicago'da kimyager Satori Kato tarafindan üretilmigtir.
ilk kafeinsiz kahve Almanya ve Fransa'daki marketlerde
Sanka markasi adi altinda 1906 yilinda üretilerek satiga sunul-
mugtur. Bu dogrultuda yiyecek kimyageriolan Ludvig Roselius
190
 kahve taneciklerinin içerigi ile oynaylp onlari kafeinsiz hale
dönügtürmügtür. Böylece ilk kafeinsiz kahvenin mucidi olan
Roselius, ayn! zamanda Kraft Food Company girketinin kurucu-
larindan biri olarak Amerika'da 1923 yllinda Sanka adlyla piya-
saya sürülen bu daha az zararli- olan yeni kahvenin tanitimmi
da yapmigttr.
ilk granül kahve Nescafe adlyla 1923 yllinda isviçre'de
tanitilmigtir. ilkin Blend 37 adli bir markayla piyasaya sürülen
kahvenin mucidinin is ortaginin bagarisiz olmasi nedeniyle Di-
dier Cambresson tarafindan 1937 yilinda tamamlandigt sanil-
maktadir. Daha sonra Car 37 adiyla yeni bir granül kahve çikar-
tan Combresson'un sadece Nescafe içtigi iddia edilmektedir.
ilk starbucks kafe 1971 yllinda Seattle'daki Pike Place Mey-
danirida açrimigtir. ilk adt Moby Dick olan kafe bir ingilizce ög-
retmeni olan Jerry Baldwin, tarih ögretmeni olan Zev Siegel ve
yazar Gordon Bowker tarafindan starbucks adi altinda igleti]me-
ye baglamigtir ve halen ayni adreste mevcuttur. 1992 yllindan
itibaren girketlegerek ayni ad altinda dünya çapinda 165 kafe
açilmig ve bu sayi 2005 yllinda 11.000'e ulagmistir.

Bira

ilkin bugünkü iran'datestiler lçinde görülen biranin tarihi yak-

Jagik 7.000 yrlliktir. Bu dogrultuda arkeloglar yaptiklari kazilar
sonucu bulunan tag tabletler üzerindeki resimlerden ilk biranin
M.Ö.4300 yllinda Babil'de üreti1digini söylemektedirler.
Eski Romahlar M.Ö. Beginci yüzyildan itibaren bira içmek-
teydiler.
Orta çag boyunca ingiftere'debira vergiye tabi tutulan bir
içecekti.
Amerika'da ilk bira 1587 yllinda Sir Walter Raleigh tarafin-
dan mayalandirilmig. Bu dogrultuda koloniler ingiltere'denbira
191
getirmek için girigimlerde bulunmuglar, ancak daha sonra ken-
dileri damitmaya karar vermiglerdir.
Amerika'da ilk ticari antamda bira mayalandrrma iglemi
1612 ylhnda o devirdeki adlyla New Amsterdam olan New
York'ta gerçeklegtiri1migtir. 1880 ylhnda Amerika'da 2.000'den
fazla bira markasi türemig aria bu say! 1935 yilinda 160'a düg-
mügtür. 1992 yilmda beg büyük dev kurùlugun tekeline girmig
almmigtir.
ve kalitelibira tuketimi yüzde doksan kontrol altina
Ilk açikrenk bira teknigi 1820-40 yillari arasinda denen-
mig, sonuçta tadi daha hafifleptirilmigama rengi Alman'larm
kara sert su dedikleri gekilde hâlâ siyah kalmigtir. Günümüzde
bilinen gekliyle altin renkli bira ilkin su anki adlyla Çekoslovak-
ya olan Bohemya, Pilsen'de 1842 ylimda yirmi dokuz yagindaki
JosephGroll tarafindan üretilmigtir. Groll onun rengini açmak
için gehrinin musluklarindan akan içme suyunu kullandigini
söylemittir. Ürettigibu essiz lezzetteki açik renk bira çok tu-
tulunca bir marka baline gelen yeni biraya üretildigi gehirden
dolayi Pilsener ya da Pilsner adini vermigtir.
ilkteneke bira 1935 yl Inda Kreuger Cream Ale adlyla satiça
sunulmuy olup Amerika'nmVirginia eyaletine bagli Richmond'ta
Kreuger Bira Mayalama Sirketi tarafindan üretilmigtir.
Guinness adh sert bira ilkin St James'sBrewery girketi tara-
findan 1759 yllinda Dublin'de üretilmig ve girketin Sahibi olan
Arthur Guinness kendi soyadmi verdigi bira için bir yilda 45
Sterlin kargiligi9000 adet üretecegine dair ilk sözlegmeyi imza-
lamigtir. Piyasaya sürüldügü anda mitolojik bir ilabilik tagidigi
söylenen Guinness'in (Lady's Well) Kraliçe'nin Kuyusu olarak
bilinen ve Wicklow Daglarindan gelen Dublin'in ünlü Liffey ir-
maginin suyuyla yapildigt söylenmektedir.

192
 .L

Köpüklü Bira

Bira damiticilari yillardan beri gigede ve teneke kutuda üretip

satiça sunduklan biralarin bardaga döküldügü anda köpürtme-
yi bagaramamiglardir.Bu dogru1tuda ilk krema geklinde beyaz
köpüklü bira 1985 yllinda IrlandaliWilliam Byrne ve Alan Fo-
rage tarafindan keyfedilmig, içine bir miktar nitrojen koyduklan
biranm istenildigi gibi gigeaçilfr açilmaz köpürdügünü görmüg-
lerdir. Bu teknikle Guinness T989 ylli Mart ayinda ilk köpüklü
biray! üretmigtir. i]k köpükfü bira 1924 yllinda Buxton on Hor-
seback adli filmdeki karakterferin elinde görülmügtür.

Sarap
ilk garap Neo]itik devir insanlari tarafindan M.Ö.8500 ve 4000
ylllan arasinda Yakin Dogu ve Mistr'da üretildigi söylenmek-
tedir. Ancak M.Ö. 2700 yllinda eski Misirblarin mezarlarinin
duvarlarindaki resimlerde görüÍen parap testilerinden anlagildigi
üzere dini seremonilerde garabin kutsal bir lçki oldugu ve bu
tarihlerden çok önce içildigi ortaya çikmaktadtr. Ama Misir'da
üzüm yetigmedigi için Yakin Dogu'daki ülkelerden ithal ettikleri
bilinmektedir. ilk garap testileri M.Ö. 6000 ylhnda görülmüç ve
M.Ö.6000-7000 yillari arasinda Çin'injiahu gebrinde gömülü
çarap testilerine rastlanmigtir.

Jampanya
"Kazandigtmda ya da bir peyi kulladigimda içtigim gibi,
kaybettigimde de teselli bulmak için hep pampanya
içerim"
NAPOLYON BONAPARTE (1769-1821)

193
 Pariltill bir içki olan gampanyanEn ilkin Kuzey dogu
Fransa'daki Pierry ve Epernay bölgesindeki manastirlarda üre-
tildigi tahmin edilmektedir. Bu dogrultuda birbirinden sadece
iki mil uzakhkta bulunan Frére Jean Oudart ve Dom Pierre Pe-
rignon (1638-1715) on yedinci yüzyilin sonlarinda ilk bagarih
gampanya üreticisi olan manastir rahipleridir.
Ì\kin 1535 ylli civarinda üretildigi ileri sürülen gampanya-
olarak bilinen Dom
nin en kalitelisi olup bugün dünya markasi
Perignon günúmüz modern teknikleri dogrultusunda giderek
geligtirilmigtir.

Skoç Viski

ilkinne zaman üretildigi tam olarak bilinmemesine ragmen vis-

kinin M.S. 1200 ylli civarmda irlandahKelt'ler tarafindan dami-
tildigi ve adina Kelt dilinde hayat suyu (the water of life) anlami-
sürülmektedir.
na gelen visge beatha dedikleri ileri
ilk viski damitma iglemi M.Ö. sekizinci yüzyilda Çin'de
gerçekleptirilmigtir.
M.S. AltlnClyüzyildan itibaren ingiltere'degörüldügü ileri
sürülmesine ragmen aslinda ilkin 1494 yilinda iskoçya'dada-
mitildigi ve ilk çikipinda L500 gige.üretildigi bilinmektedir. Bu
rakam içkinin ne kadar begenildigi ve agiri talep gördügünü or-

taya koymaktadir.

Brandy

Bazi kanitlar ilkin on ikinci yüzyilda üretildigini göstermesi-

adi bilinmeyen brandy ilkin on
ne ragmen, aslinda o yillarda
altirici yüzyilda Danimarkall tacirler tarafindan kegfedilmig bir
içkidir. Sarabmkaynatilmaslyla içindeki suyun buharlagtmlip
uçuruimasi sonucu bir tür likör elde elde edilmig ve adina bumt
wine (yanmiggarap) anlamma gelen Brandy denmigtir.
194
MUTFAK GEREÇLERi

Buzdolabi
(icatlar bölümünde de göreceksiniz)
ilk yiyecek dondurucusu 1868 yllinda Fransiz bilim adami
Charles Tellier (1828-1913) tarafindan kegfedilmig ve onun bu
icadi buzdolabinm yaratilmasina öncü olmustur. Ancak kendi
icadiyla bagarisiz olan mucidin patenti kendisinden alinip buz-
dolabi denilen asrin en büyük icadi yaratilirken, kendisi açuk-
tan ölmügtür.

Ekmek kizartiasi

ilk ekmek kizartma iglemi Romalilar tarafindan denenmig

olup bayat ekmekleri ategte Isitip tazelestirerek gerçeklegtiril-
migtir.
lik elektrikli ekmek kizarticisi1891 yllinda ingiltere'de
Crompton & Co. tarafmdan üretilmigtir.

Mikrodalga Farm

ilk mikrodalga firm 1946 ylhnda Dr Percy Spencer (1894-1970)

tarafindan teúdüfen keyfedilmigtir.Cebindeki miktanislari kul-
lanarak radar cihazi olusturusken yaptigi deney sirasinda mucit
cebinde unuttugu çikolatanm en dügük sicaklikta bile eridigini
fark etmig ve elektromanyetik dalgalar sayesinde bu hizh pigir-
me cihazmi icat etmigtir.
ilk mikrodalga firm patenti 1946 yllmdaki radar
sistemi
sayesinde bulunmasmin ardindan 1947 yllinda Radarange adli
markayla üretilmig ve ilkin profesyonel bir ikram girketi tarafin-
dan kullanilmigtir. Yaklagik alti metre uzunlugundiki sanayi tipi
firin ilk piyasaya çiktiginda 5.000 Dolar'dan sa iga sunu1mug-
tur. Daha sonra 1955 yllinda Tappan Corporation tarafindan ev
195
tipi üretilen mikrodalga firmlar ise 1.295 Dolar'dan satihrken,
sonraki yillarda ilerleyen teknolojiyle paralel olarak çok daha
küçük olanlan üretilmigtir.

196
SAÖLIK

Tibbm tarihçesi, Hastaltklar ve Tedaviler,

Kulak, Göz, Kalp,.Böbrek, Akil, Dig ve llaçIar

Saglik en büyük ugraglarimizin baginda gelmektedir. Onu belli

baghklar altinda topladigimiz bu bölümde organlarimizi ve on-
larin rahatsizianmasi ya-da fonksiyonlarini tamamen yitirmesi
durumunda tedavilerine öncü olan kipi]erleonlarin buldugu te-
davi yöntemlerini göreceksiniz.

"Paramz olmadigmda karnmtzt doyurma sorunu,

paramz oldugunda seks sorunu yagarsmiz, her
ikisine de sahip oldugunuzda saglikitsimz.demektir"
. J.P. DONLEAVY(1926)

TIBBIN TARÌHÇESi

"Tarihini bilniediginiz bir peyde ilerleme

kaydedemezsiniz"
AUGUSTE COMTE (1798-1857)

Neolitik devirde insanlarin kan ve cerahat akitmak için tag

aletler kullandigi ortaya çrkmigtir. Bunun ilk ärneklerine M.Ö.
ikibin yllinda Fransa'ntn Petit Morin vadesinde rastlanmig ve
üzerinde delikler açilmig kafataslariyla tagtan yapilmig ameli-
197
yat aletlerinden anlagildigi üzere bunlarla bagartli operasyonlar
gerçeklegtirilmigtir. Sonuçta anestezinin henüz kegfedi1medigt
verdigi
o devirde bu oldukça zor yöntemin hastaya müthig aci
kaçinilmaz bir gerçek olsa da, sonuçta bu gekilde hayatta kal-
mig birçok hasta oldugu tarihsel kayltlarla sabittir. içinde kötü
ruhlarin gizlendigi kabul edilen kafatasmi kesmek gibi oldukça
ilahi bir güç\e
zor amellyatlar, o devirde din liderliginin.diginda
hastalari tedavi ederek ayni zamanda doktorluk da yapan ra-
hipler tarafmdan gerçekleptirilmekteydi.Mezopotamya'nin Ur
sehrinde zamanimizdan tarn 6000 yll o^nce eski Sümerlerin has-
talari astroloji bilgistyletedavi ettigi bilinmektedir.

Çinliler
Çinlilergeleneksel tarz1ari olarak bilindigi üzere hayvansal llaç-
lar yerine gifali otlaria tedaviyi deneyen ilk ulustur. Bu dogrul-
tuda gifall otlarla ilk tedavi, M.Ö. 2800 ylli civarinda yagamig
imparator Shen Nung tarafindan denenmig ve konuklarini çegit-
li bitkilerle yapilmly ilaç\arla tedavi etmigtir. Çindetibbin babasi
olarak kabul edilen Shen Nung bazi bilim adam1an tarafmdan
mucidi olarak bilinmektedir.
ayni zamanda akupunktur'un da
Bir saglik sistemi olarak kabul edilen Yin veYang'a göre Çin1iler

198
doganin bu ikisi tarafindan yönetildigini birinden birinin ek-
ve
sikliginin doganin dengesini bozdugunu ileri sürerek, her geyin
digi ve erkek anlamina gelen yin ve yang'la tedavi edilebilece-
gineinanmaktadirlar. Nitekim imparator Shen Nung'un bagvur-
dugu gifali otlarin temelinde de bu sistem yatmaktadir. Çinliler
Shen Nung'un vebanin ilacmi da buldugunu ileri sürmekte ve
kurutulmuy yapraklari sicak suda kaynatarak ilk çayi onun key-
fettigini söylemektedirler.

Babil ve Misirlilar

M.Ö. 2000 yili civarmda Babilliler hastallklari dini yöntemler]e

iyileptirmekteydiler. Cerrahi müdahaleler sadece din adamlari
tarafindan yapilmakta ve bagarisiz ameliyat1ari gizlice gerçek-
leptiren sivi] kipiler vahgi yöntemlerle cezalandirilmaktaydi.
Ama sadece tanri tarafindan sorgulanacagina inanilan rahiple-
rin bagarisizliklarini cezalandirmak söz konusu degildi.Yaralari
daglayarak yakip kani durdurma yöntemi ilkin M.Ö. 1500 ylhn-
da eski Misirillar tarafindan kegfedilmigtir.

Hintililer

Günümuzde henüz anlagilmakla olan Ayurveda, Hindistan'da

bilinen en eski tedavi yönterni olup, bütün bedeni kapsayan bir
sistemdir. ilkinM.Ö. 1500 yilinda Dhanvantari tarafindan bu-
lunan bu yöntem M.Ö.2200yllina kadar yazlya dökülmemistir.
Ayurvedik sistem dogadaki bitkilerkadar elementlerin de tedavi
edici Ozellik tagidigini, yani sira kokular ve renklerin yagamlmlZ
üzerinde büyük önem tagidigini vurgulamaktadir. Buna göre her
canh kendisini iyi edecek renk, koku, bitki ve elementi tercih
ederek bir yagam tarzi edinmelidir ve sistem bunu kipilereögret-
mektedir. Ayurveda'nin ilk örneklerine M.Ö.3000 yill civarinda
yazildigt tahmin edilen metinlerde rastlanmaktadir. Bu dogrul-
199
tuda Ayurvedik kitaplar bilinen en eski tip kitaplarldIr. BÍlÍnen
en eski burun yaralari M.Ö. Birinci yüzyilda savat mahkum-
larma uygulanan igkenceler sonucu olugmustur. Mahkumun
burnunun kesilmesi sonucu sadece burun delikleri görülen bu
gibi vakalarda tedavi mümkün degildir. Ancak ilkin M.Ö. 500
yilinda Hintli Sushruta ilk suni burun ameliyatml baçanyla ger-
çekle tirerek kesilen burnun yerine yenisini dikmigtir. Sushro-
ta bunun için alin kismindan aldl I bir deriyi burun kemigi ve
delikler üzerine yerlestirip burun gekli vererek kesilen burnun
yerine yenisini dikmigtir.

Yunanlilar

Eski Yunanistan'da her gehir birbirinden bagimsiz olarak yöne-

tilmekteydi. Ancak sadece saglik konusundaki yeni buluglari ve
tedavi yönternlerini birbirierlyle paylagmaktaydilar.
Aesculapius, Yunan mitolojisine göre Yunanistan'in en ün1ü
cerrahi olup eski Yunan halki tarafindan M.Ö. beginci yüzyilda
tanri olarak dünyaya gelmigölümsüz bir varlik olarak kabul edil-
mektedir. Nitekim Aesculapius'un saglik tanrisi Apollo'nun oglu
oldugu ve yeryüzüne onun yerine geldigi ileri sürülmektedir.
Kroton'lu Alcmaeon, M.Ö. 600-700 ylllari arasinda
Yunanistan'da ilk tibbi deneyler yapan cerrah olup bu dogrultu-
da ilk suni kulak borusunu yapmistir. Ayni zamanda zeka mer-
kezi olarak bilinen beynin göz sinirlerinin de merkezi oldugunu
keyfetmistir.
Pisagor, M.Ö. 530 yi]Inda
ünlü Yunan filozof ve matema-
(M.Ö.
tikçi Pisagor 5 82-496), bugünkü Italya'ninkuzeyinde yer
alan Kroton gehrinde ilk tip okulunu kurarak tedavi ve ilaç ko-
nusunda deneyler yapilmasini saglamistir.
Hipokrat, M.Ö.460-380 yillari arasinda yagamig olan ünlû
Yunan matematikçi, Yunanistan'in Kos adasinda dogmuy ve o

200
güne dek batil itikatlarla hastalan tedavi eden ada halkinm bo
inancinm tamamen yanlig oldugunu duyurarak köklegmig bir
tabuyu yikmigttr. Bu dogrultada hastahklari tedavi konusunda
yaptigi ilaç\ar diger doktorlara da örnek olmug ve Hipokrat gide-
rek tibbin babasi ilan edilmigtir. Doktorlann göreve baglamadan
önce ettikleri Hipokrat Yemini bati tarafindan etik bir kanun ha-
line dönügtürülerek onun yazdigt gu sözleri içermektedir: "Ben,
tanri Apollo ve Aesculapius'un hastalari tedavi konusunda özel
güç]eri olduguna inandl Ima Ve ODlann Igl Inda ilerleyip hasta-
liklarin teghis ve tedavilerinde kendi güç ve yeteneklerimi kulla-
nacagima, bu yolda dürüst1ükve äzveriden hiç sapmayacagima
yemin ederim"
Kalkedon1u Herophilus, M.Ö. 320-260 taribleri arasinda

yagamig ve ilk kez insan bedenini yararak içindeki organiarin

görülebilirligini kanitlamigtir, böylece o güne dek kapall bir
kutu olarak bilinen insan vücudunda sayisiz incelemeler ya-
parak anatominin babasi ilan edilmistir. [Ikin beyin ölümünün
en -son gerçeklestiginden yola çikarak en önemli organin kalp
degil beyin oldugunu ve içerigindeki milyonlarca sinirle insan
vücudunun motoru oldugunu duyurrnug ve onun öncül@ünde
yapilan birçok anatomik çaligma, daha sonra rakibi Eristratus
tarafindan devam ettirilmistir. O tarihten itibaren ölüm neden-
lerini aragttrmak amaayla günümüzde kadavra denilen sistem-
le ölülerinin bedenlerini açan Yunanlilarin bu yöntemi giderek
tüm dünyaya yayilmistir., Nitekim bundan yaklagik bin yll önce
ölmüg olan Leonardo da Vinci'nin (M.S. 1452-1519) bedeni
yarilip organlari digari çikarilarak kadavra edilmigtir.
Perge'li Galen, M.Ö. 129-200 yillari arasinda yagamig olan
ünlü Yunan cerrahmin 400'den fazia tedavi reçetesi oldugu an-
cak bunun 300 adedinin çikan büyük yangmda yanmig oldugu
bilinmektedir. Hastaliklarin tedavisi kadar günlük yagamda da
özellikle hijyene agiri dikkat edilmesini vurgulamig, yani sira

201
kipinin saglikh olmasi için iyi bir diyet ve çok sayida eksersizin
çok önemli oldugunun altin! çizerek kardiovasküler sistem de-
nilen kalp damar sisteminin ancak bu gekilde korunabilecegini
söylemigtir. Galen ünlü Roma imparatoru Marcus Aurelius'un
(M.S.121-180) ve onun ölümünden sonra oglu imparator
Commodus'un (M.S. 161-192) doktorlugunu da yapmigtir.
Efes'li Soranus, M.S 98-138 yillari arasinda yagamig olan
ünlü carrah, ilk kadin dogum doktoru olarak bilinmektedir. Ka-
dinlarin dogum öncesi ve sonrasi tedavileri üzerine derin ça-
ligmalarlyla taninmig olan Soranus, kadmlarm erkeklerden çok
daha farkh bir anatomiye sahip olduklarini kanitlamig, ancak
toplumda bebek yapma konusunda yüzillardir köklegmig batil
itikatlar ve yanlig yorumlarla uzun süre mücadele etmek zorun-
da kalmigtir.

Romaldar
-

M.S. 379 yllinda yaganan büyük kurakhk ve kitliktan sonra,

Roma ÌmparatoruJulian'in(M.S. 331-63) okul arkadagi St Basil
the Younger olarak bilinen Genç St. Basil (M.S. 329-79) yiyecek
bulamadtgi için açIiktan ölmek üzere halkr doyurup iyilegtirmek
adina allesinin ekili arazisini satmig ve bugünkü isralltoprak-
larmda bulunan arazisinin yerine dünyanin i1k hastanesi olan
Caesarea'yi kurmustu. Daha sonra M.S 400 yllinda Avrupa'nin
ilk hastanesi tarihte Aziz Fabiola (St Fabiola) olarak anilan ve
italya'ninen zenginlerinden olan Fabiola allesine mensup soy-
lu dul bayan Fabiola (dogumuM.S. 399) tarafindan Rorna'da
kurulmugtur. ilk kocasmdan onu aldattigi için boganmig, ikinci
kocasmin ölümüyle dul kalmig olan Fabiola oldukça hirsh bir
kadin olup, çok sevdigi ikinci esinin ardindan tekrar evlenme-
yip kendisini toplumdan soyutlamig ve Jerusalem olarak bilinen
bugünkü Kudüs'te bir münzevi olarak yagamayi tercih etmigtir.
M.S. 395 yilmda Bethlehem'e seyahat etmig ama bir süre sonra
202
Roma'ya dönerek orada bir hastane açmig kendi kurdugu bu
ve
hastanede hempire olarak çabgmaya baglamigtfr.

Genel

ingiltere'deilk hastane M.S. 936 yllnda StPeter (Aziz Peter)

adina York gehrinde kurulmuttur. Ancak daha sonra 1137 yl-
Imdaki büyük yangmda yanan ve tekrar inga edilerek bu kez St
Leonard arusma vakfedilen hastane 400 yd sonra kapatilarak
manastira dönügtürülmügtür.
Avrupa'daki ilk tip okulu M.S. 1181 yllinda Güney Fransa,
Montpellier'de kurulmugtur. Bu dogrultuda 1181 ylhnda Lord
Montpellier'in, her kim olursa oisun ve nereden gelirse gelsin
okui, içeri girdiklerin-
tip ögrenmek isteyen herkese açtigi bu
de büyülenen ögretmenler kadar ögrencilerin de büyük ilgisini
çekmig ve iskoçya'danbile ögrenciler akm etmistir.
ilk organize egitim veren tip okulu M.S. 1260 yllinda Flo-
ransali Thaddeus'un (1223-1303) kendisinin de egitimci olarak

görev aldigi Bolonya Üniversitesidir.

Yeni Diinya'daki ilk hastane 1524 yllmda ispanyolgezgin
tarafmdan
ve fatih olarak bilinen Hernando Cortes (1485-1547)
Meksika'da kurulmugtur.
ilk kemik nakii ameliyatt 1668 yllinda Hollandah Job van
Meekeren tarafindan, bir köpegin.kafatasmdan ahnan kemigin
savasta bacagindan yaralanmig Rus bir askere takilmaslyÍa ger-
çekleptirilmigtir.
ilk kirik alçasi 1852.yilmda Hollandah Anthonius Mathijsen
tarafindan icat edilmig ve alçidan yaptigi bir bandaji kirigm
üzerine sikica sarmasiyla gerçeklegtirilmigtir.
Beynindeki konugma merkezinin varligt ilkin 1861 yllinda
Fransiz doktor Paul Broca (1824-80) tarafindan keyfedilmigtir.

283
 Bacaklardaki kiriklarm alçayaahnarak tek tedavi yöntemi
olarak seçilmesi ilkin 1877 yrirnda Amerikall ortopedi cerrahi
Lewis Sayre (1820-1900) tarafindan uyguianmigtir.
ingiltere'deilk apandist ameliyatt Dr. H Hancock taraftn-
dan 1848 yllinda gerçeklegtirilmigtir. Ancak kayltlar ilkin 1735
yllinda ingílizOrdusunda.görevli olup adi Amyan oldugu sani-
lan askeri bir cerrah tarafindan yapildigint göstermektedir.
Amerika'da ilk bagarth apandist ameliyati Dr. William West
Grant taraftndan 1885 yilmda 22 yaginda Mary Gartside adinda
bir hastaya yaprimigtir.
Prematüre bebekler için ilk küvez Alman doktor Karl Cre-
de (1819-92)tarafindan T888 yilinda yapilmigtir, ancak elektrik
gebekesi tam olarak yayginlagmadigi için, bebegin ihtiyaç duy-
dugu sicak hava gaz lambasiyla saglanmistir.
ilk omurilikten su alma operasyonu 1891 yrirnda birbirin-
den bagimstz oÍarak ingiltere'de Walter Winter, Almanya'da He-
inrich Quinceadli hastalara uygulanmigttr. Ancak henüz
daha
anestezi bilinmedigi için her iki operasyon da ariestezi kuffanil-
madan gerçeklegtirilmittir.
ilk lastik ameliyat eldiveni 1890 yllinda Amerika'da Johns
Hopkins Hastanesinde yapilan bir ameliyat Sirasmda Dr Willi-
am Halstead tarafindan kullanilmigtir.

204
 ilk cerrah maskesi William Hunter tarafindan ingiltere'de
icat edilmistir.
ilk ulusal sigorta kavramt 1911 yllinda ingiltere'degünde-
me gelmig ve etkili bir harekete dönügmugtür. Bu dogrultuda
tüm igyerleri çaligan1arinin tedavi ücretlerini kendileri üstlene-
rek onlari sigortalaylp prim OrÍOi ÖÖ€meye ZOTUD U ÍUtU TUgÍUr.

ilk ulusal saglik servisi 1948 yilinda yürürlüge gi_rmigtir.

ilk dunya saglik örgütü 1948 yilmda kurulmustur.

Röntgen

Karanlik odada rgigtn altinda iç organlari görmek için yapilan

ilk laboratuvar ça1igmasi 8 Kasim 1895 tarihinde Almanya'da
Würzburg ÜniversitesindeWilhelm Conrad Roentgen (1845-
1923) tarafindan keyfedilen X iginlari sayesinde gerçeklegtiril-
migtir. Yedi haftalik yogun bir aragtirma çaligmasmdan sonra
elde ettigi sonuçlardan tatmin olan mucit, Ocak 1896'da bu
konudaki tip raporunu açlklaml§ ve halk yeni.kegfedilen X igin-
larlyla iç organlan seyretmenin inanilmazligt kargisinda hayrete
dügerek uzun süre bu bulugu konugroup, ama birkaç ay sonra
dünya çapinda kullanilan aletin tiryakisi olmuytur. Nitekim çok
geçmeden mucize bulugundan dolay! mucit Nobel Fizik Ödü-
lüne layik görülmügve ilk deneyini karisininsol elinin rötgenini
çekerek denemigtir. Sonuçta onun parmagLndaki evli]ik alyansi
bile açikça gärülmügtür.
'

DNA

Dioksiribonükleik asit olarak bilinen DNA ilkin T953 yilinda

James Watson (dogumu 1928), Francis Crick (1916-2004)ve
Maurice Wilkins (1916-2004) taraftndan kegfedijerek tip dünya-
sma duyurulmugtur. Watson, Crick ve Wilkins, heliks geklinde-
ki DNA moleküllerini bularak Nobel ödülü almalarina ragmen,
205
DNA'nin içerigini tam olarak belirleyememiglerdir.Bu ise ilkin
isviçrelibilim adami Johann Friedrich Miescher'in (1844-95)
1869 ylhnda Almanya, Tübingen'de yaptigi aragtirmalar dog-
NODUyU mengel aragtirmalarl
rultusunda ortaya ÇLkmlgt1r. (aynt
bölümünde de göreceksiniz)

Tomografi

CAT Scanner olarak bilinen bilgisayarlotomografialeti röntgen-

den farkli olarak hastanin rabatSLZllk búlgesini çegitli açilardan
görüntüleyen ondan çok daha genig kapsamli ve teghis konu-
sunda olaganüstü bir cihazdir. ilkin EMI tarafmdan 1973 yilm-
da üretilmig ve o tarihten itibaren geligmigmodelleri plyasaya
çikmistir. Ancak çok pahall bir cihaz oldugu için hastaya ma-
liyeti de oldukça yüklüdür. Örneginilk kez piyasaya çiktiginda
100.000 Sterlin fiyatia satilmistir. Bu cihazin mucidi olan Go-
dfrey Hounsfield (1919-2004) 1979 yllinda ekibiyle birlikte Tip
dalinda Nobel Tip Ödülüne layik görülmüg ve 1981 yllinda bu
ödülü almiglardir.

Tüb Bebek (IVF)

Vitro Fertilisation (IVF) olarak adlandirilan suni döllenme yoluy-

la ilk tüp bebek Louise Joy Browne olup 25 Temmuz 1978 ta-
rihinde ingiltere-Oldham, Lancashire'da dünyaya gelmigtir.Bu
dogrultuda Amerika'da dünyaya gelen ilk tüp bebek 1981 ylli
dogumiu Elizabeth Carr'dir.

Kan

Kan ve kan dolaglmi üzerine ilk aragtirma kitab: 1628 yilinda

William Harvey (1578-1657) tarafindan An Anatomical Study
of the Motion of the Hearth and of the Blood in Animals (Hay-

206
vanlardaki Kalp ve Kan Dolagim Sistemi ÜzerineAnatomik Bir
Çaligma) adil kitap olup, Harvey kitabinda kanin kalpten nasil
pompalanarak tüm vücüda yayildigmi ve tekrar nasil kalbe geri
döndügünu anlatmigtir. Bu kitaba kadar bilinmeyen dolagim sis-
temi nedeniyle birçok kalp hastasi hayatini kaybetmigtir.
nakli 1628 yllinda Italya, Padua Üniversitesiprofe-
ilk kan
sörlerinden Giovanni Colle tarafindan denenmig ama kan gu-
ruplari hakkinda yeterince bilgisi olmayigi nedenly1e bu girigi-
minde bagarili olamamigtir. Bu dogrultuda ilk bagarilikan nakli
1654 yllinda bir bagka italyanbilim adaml.olan Francesco Folli
(1624-85)tarafindan gerçeklestirilmigtir.Hastalara gerekli kanin
verilmeyigi nedeniyle çok sayida hastanin hayatini kaybettigi on
ikinci yüzyila.kadar bilinmeyen insan tipi kan gruplan üzerine
ilk baçanli çaligma Viyanah Karl Landsteiner (1868-1943) tara-
findan gerçeklegtirmistir.
Ílk kan basma ölçümü 1727 yllinda Reverend Stephen
Hales'in yazdigi bir kitapla gündeme gelmig ve Reverend ki-
tabinda kan basincinin damara yerleptirilen bir tüp sayesinde
ölçülebilecegini yazmigtir. Nitekim bir hayvanda denedigi bu
yöntemle kanin tüpün içine ne kadar süreyle doldugundan yola
çikarak bu gekilde kan basincin! ölçtügünü söylemigtir.
ilk insan kan basmcmm ölçümü 1856 yllinda Fransiz J. Fa-
ivre tarafindan denenmig, onu takiben Alman fizikçi Karl von
Vierordt (1818-85)ana atardamarin ûzerine yerleptirdigi onu
sikan bir alet sayesinde damara girmeksizin kan basincinin öl-
çilebilecegi üzerine ilk çaligmasini gerçeklegtirmigtir.

Beyin Ameliyati

likbeyin ameliyatinin Neolitik devirde gerçeklestirilmesininar-

dindan unlüYunanli tip adami Hipokrat bag bölgesi, beyin ha-
sarlari ve depresyonu tedavi etme yöntemleri gelittirmigtir. Bu
.207
dogrultuda 1926 yllinda.Harvey Cushing ('1869-1939)ilk beyin
ameliyatmi gerçekleptirmig ve ilk kez ameliyat sirasinda kan aki-
gmt elektrotlar kullanarak önlemistir.

VE TEDAVÌLER
HASTALIKLAR

ÇiçekHastaligi
Çiçekyüksek ateg ve deride kizankliklarla ortaya çikan oldukça
bulagici bir hastalik olup eski devirlerde ölümle neticelenmek-
teydi. Ancak günümüzde bunun tedavisi mümkündür.
Çiçekagisi ilkin 1796 yilmda Edwardjenner'in (1749-1823)
küçük yagta agi oldugu için bu hastallga yakalanmaylgindan yola
çikarak geligtirilmigve 1801 yllinda Íngiltere'de100.000 kisi çi-
çek agisi olmugtur. Nitekirn Jenner'in henüz sekiz yagtndayken
oldugu bu a i sayesinde oldukça tehlikeli bir hastaliga yakalan-
madan kurtuldugunu duçünen on sekizinci yüzyil yazarlarin-
dan Britanyah l_ady Mary Wortley Montagu (1689-1762) çiçek
hastaligindan öfen birinin kaninin direkt olarak hasta kiglye zerk
edilmesiyle vücudun bagigiklik sisteminin kargi ataga geçtigini
ve hastabgl yendigini kanitlamistir, böylece önceden yapilan
agt vücudun çiçek hastaligina karsi direnç\i olmasini ve yaka-
lanmamastni-saglamaktadir.Asllnda bu yöntemin yüzyillardan
beri Çinfilertarafindan denenmekte oldugu ama aginmsdozajini
ayarlamakta güç\ük çektikleri bilinmektedir. Nitekim her hasta-
ya farkh dozajda uygulanmasi gereken aginin miktarl çok önem
tagimaktadir, ancak bu çok zordur. Ama dozaj iyilegme sürecini
uzattigi ya da kisalttigi için hasta için hayati bir önem tagima-
makta ve sonuçta onu.iyileptirmektedir. Hastahgtn normal lyi-
lëgme süreci ise üç haftadir.
Aginin öneminin dünya çapinda bilinmesinin ardindan 8
Mayis 1980'de Dünya Saglik Örgütü,binierce ylldir insanligin
kirilmasina neden olan hastallgin artik aglylaönlenebilecegi gibi
208
tedavisinin de mümkün oldugunu duyurmug, böylece älümcül
bir hastalik daha insan dehasina yenilmigtir.

Pastörizasyon

ilk pasförizasyon iglemi 1862 yilinda Fransiz kimyaci Louis Pas-

teur (1822-95) tarafindan mikro organizmalarm mayalanmaya
ve kuflenmeye neden olacagi teorisinden yola çikilarak gerçek-
legtirilmig ve sonuçta süt gibi küflenmeye müsait sivilari pastö-
rize ederek bunun önlenebilecegini açiklamigtir. Pastör ayrica
ipek böceklerinin telef olmasina neden olan pébrine adli salgin
hastaligi da kozalar üzerindeki mikroplan ayni yolla yok ederek
kontrol altina alml§tir.

Verem (Tüberküloz)

Ilkin M.Ö. 410 yilmda Hipokrat (M.Ö. 460-380) tarafmdan be-

lirlenen ve bulagici oldugu kadar ölümcül bir hastalik da olan
verem yÜzünden on dokuzuncu yüzyilda Avrupa nüfusunun %
25'i yok olmugtur. Özellikleyetigkinlerde cigerlere yerlegen vi-
rüs, bir süre sonra onlari tahrip ederek hastanm nefes almasini
mümkün kilmadigt gibi öksürerek kan tükürmesine ve sonuçta
ölmesine neden olmaktadir. 1882 yllinda Alman bir doktor olan
Robert Koch (1843-1910) tüberküloz mikrobunu bulmug ama
bagarrliyolla tedavisi ancak 1943 yllinda streptomycin adli mu-
cize antiblyotigin keyflyl·emümkün olmugtur.
Streptomycin ilk kez 1943 yilmda Albert Schatz'in (1920-
2005) Amerika, New Jersey'deki Rutgers Üniversitesinde yaptigi
yogun aragtirmalarla keyfedilmigtir. Onunia birlikte çaligan Sel-
man Waksman (1888-1973) ile 1952 yllinda Nobel tip ödülüne
layik görülmüglerdir.

209
ÇocukFelci
Genellikle bacak kaslarina hükmeden beyindekisiniriere yerlegen
bir mikrobun onu dumura ugratip kontrol digi birakmasi sonucu
olugan çocuk felci, bacaklarm geligmesini ve yürümeyi engelledigi
gibi öldürücü sonoçlari da olan bulagicibir hastaliktir. En önemlisi
tedavisi yoktur. Ama 1952 ylhnda Dr. Jonas Salk (1914-95) bunu
önleyici bir agi geligtirmigtir.Buna göre küçük yaglarda çocuk felci
agis: olan bir çocuk bu hastaliga yakalanmaktan kurtulmaktadir.
ilkin12 Nisan 1955 tarihinde halka duyurusu yapilarak genig öl-
çüde ragbet görmÜçtür. Ancak Salk bundan hiçbir maddi kazanç
beklemedigini, sadece bulugunun dünyaya dagitildiginive mil-
yonlarca çocugun buldugu agi sayesinde bu hastallktan korundu-
gunugörmenin kendisineyeterli oldugunu söylemigtir.
Sitma

1880 yllinda Fransiz fizikçi Charles Louis Alphonse Laveran

(1845-1922) tek hücreli organizmalarin neden oldugu sitma
mikrobunu bularak 1907 yllinda Nobel tip ödülüne laylk gö-
rülmügtür. 1898 yllinda Sir Ronald Ross (1857-1932) bu hasta-
liga neden olan hayvanin kesinlikle sivrisinek oldugunu bularak
1902 yllinda Nobel tip ödülü almigtir. ikinciDünya Savagi'nm
son buldugu tarihten 1970 yilina kadar sitma mikrobu dünyayi
kasip kavurmuy ve adelleri olaganüstü miktarda fazÍalagan si-
nekler yüzünden hastaligin önüne geçmek amacryla DDT adli
bir sivrisinek öldürücü ilaç kegfedilmig ve onun sayesinde has-
talik büyük ölçüde yok edilmistir.

Aids

Aidsbagigikirksistemini zayiflatan HIV virüsünün neden oldu-

gusonu kesinlikle ölüm1e biten ve günümüzde insanlik nüfu-
210
sunu tehdit eden son yüzyilin en tehlikeli hastaligt olarak bi-
linmektedir. Maymunlardan geçtigine inanilan virüsün, sadece
kan yoluyla bulagiciliginin siritriandigi ilkin 18 Haziran 1981
yllmda Kaliforniya ve New York'taki aragttrmalar dogrultusunda
tespit edilmittir. Bu çerçevede cinsel yo1]a ve virüs tagiyan kipi-
nin kaninin bagka bir kipinin vücuduna girmesi sonucu bulagtigi
gibi kaninda bu virüsü tagiyan hamile bir annenin bebeginin de
hasta dogacagi kesinlegmigtir. ilkin 1959 ylhnda ingilizbir de-
nizci David Carr bu hastahktan ölmüg ve bir süre sonra Atlantik
okyanusunun iki yakasmda da Aids vakalarina rastlanmittir.
HIV virüsü tagiyan bir kanin ilk kez yanlighkla bagka bir
kipiye verilme vakast 1981 yi[inda olmuy ve Don Coffee adh
talihsiz bir hastaya veri1migtir.
Aids'ten ölen ilk ingilizTerence Higgins adli bir kisi olup
1982 ylhnda hayatini.kaybetmigtir.

KULAKLAR

Duymamiza yardimct olan kulaklarimizdan ilkin ünf ü tarihçi

Homer'in ÏÌyadadestanmda söz edilmigtir.
ilk igitme borusu M.Ö. 550 yllinda Yunanli yazar ve bilim
adami olan Kroton'lu Alcmeon tarafindan icat edi1migtir. Böy-
lece uzak mesafelerden bile denizin dalga1ariniya da avlanir-
ken hayvanin ne kadar uzaklikta oldugunu duymak mümkün
olmaktaydi. ilkin M.Ö.300 ylli civarinda Yunanlilar deniz ka-
ama çok sert bir madde
buklarindan bir igitme cihazi yapmigÍar
olugu nedeniyle pazarda-daha cazip hale getirmek için bunlari
çegitli renklere boyamiglardir.

211
 Günümüzde modern anlamda ilk igitme borusu Be1çikall
bilim adami ve üniversite rektörü olan Jean Leurechon (1591-
1670) tarafindan kegfedilmig ve bundan ilk kez Récréation Mat-
hématique adll 1624 ylhnda yaymlanan kitabinda söz etmigtir.
ingiltere'deilk igitme borusu 1715 ylhnda Londrali Bevan
tarafindan yapiiml§tlf.
1790 yili civarmda Alessandro Volta adil bir kagif, kulaklari
duymayan biri olarak elektrik bataryasi vasitasiyla ilk elektrikli
igitme cihazimn mucidi olmugtur. Kendi kulaklarinin içine me-
tal çubuklar yerlettirip kendisine 50 voltluk cereyan vermig ve
sonuçta çorba kaynar gibi fokurtuya benzer sesler igitebilmigtir.
Modern çagdaki ilk igitme cihazIari karbon mikrofon kul-
lanilarak yapilmig olup ilkin 1898 yilinda Dictograph Company
tarafmdan Amerika'da üretilmigtir. Ancak bunlarin çok daha
küçük, yumugak ve görünmez olanlari 1954 yllindan itibaren
üretilmeye baglanmig ve en son 1995 yllinda tamamen dijital
olanlari piyasada satiça sunulmugtur.
ilk suni kulak salyangozu Avustralya Melbourne'de Ron Sa-
unders tarafindan icat edilmig ve profesör Graeme Clark 1970'li
ylllardan itibaren bu teknigin öncüsü olmustur. Kulagi tamamen
sagir olan ya da çok zor duyan kipiler bu teknik sayesinde sesleri

212
ilk etapta duyamasalar bile elektrik sinyallerinin igitme sinirleri-
ni uyarmasiyla birkaç sanlye sonra onlarl duyabilmektedirler. Bu
dogrultuda kulak salyangozunun sagliga uygunlugu Amerika Fe-
deral Saglik Örgütütarafindan resmen onaylanmig ve ilk bagarili
salyangoz nakli 1984 yllinda Amerika'da gerçekleptirilmigtir.

GÖZLER

Iginlarin cisimler üzerinde kirilip göze yansimasi sonucu görme

olaymin gerçeklegtigi ilkin tam adi Abu Ali al-Hasan ibn al-Hay-
then (M.S. 965-1039) olup çok parlak bir matematikçi olarak
anilan ve bugünku Irak olarak bilinen Basra körfezindeki Pers
topraklarinda dogan Alhazen tarafindan kegfedi1migtir. Alhazen
aragttrmalari sirasinda o güne dek genellikle görme igleminin
görünmeyen iginlar tarafindan gerçeklestiginin dügünüldügünü
igmlarda sakli oldugunu ortaya çikartmig-
oysa ki bütün sirrin
tir. Alhazen ayni zamanda gözüri göremeyecegi kadar küçük
cisimlerin de büyütülmüg mercekler sayesinde görülebilirligini
mümkün.kilmig, ama ne yazik ki bu mucizevi bulugu on üçüncü
yüzyila kadar takdir görmemigtir.Sonunda Ingilizbilim adami
ve bir keyigolan Roger Bacon (1214-94) onun bulugunugünde-
me getirerek bu dogrultuda çaligmalar yapmigtir.

Gözlük

Eski çaglarda ilk gözlük Roma imparatoru Nero (M.S. 37-68) ta-
rafindan kegfedilmigtir. Nitekim imparator gladyatör dövüglerini
güney iginlarindan gäzleri kamagrnadan izleyebilmek amaciyla
zümrütten kestirttigi camlardan iki mercek yaptirmig ve onlarla
dövüglere bakarak mucizevi bir görüntü kegfetmistir.
Modern çagda ilk gözlük 1268 yllinda Floransa'da Salvino
d'Armato tarafmdan yapilmigtir. Ancak kulaklann ardina geçiri-
len sap kisimlari olmaylp sadece burnun üzerine yerlegtirilecek
213
gekilde yapilmigtir Gözlük saplan ise ilkin on sekizinci yüzyilda
Paris'te yapilmig ve burun üzerinde taginan iki cam kenarlardan
birer bag ile bagin arkasmdan baglanmigtir. ilkin 1727 yllinda
1ngiliz optik uzmani Edward Scarlett onlara birer kisa sap taka-
rak kulaklarin arkasmdan geçirip tagrnma5LDI Sa amigÍlf,
ilk gözlüklü portre1352 yllinda Thomasso de Modena tara-
findan yaplimig ve tablosunda yagli bir kilise rahibini çizmigtir.
Görme bilimi (Oftalmoloji) üzerine ilk kitap De Oculis
Eorumque Egritudinibus et Curis adi altmda on ikinci yüzyilda
Benvenuto Grassi tarafindan.yazilmigaka ancak 1474 yrllnda
yayinlanmigtir. Matbaay! bulan JohannGutenberg (1398-1468)
1456 ylhnda ilk kez basili evraklarin gündeme gelmesine neden
olurken, sosyete tarafindan buniarin lupla ve mercekle okun-
masi da gündeme gelmigtir.
Yakm ve uzagi bir arada görmeye yarayan gözlük cami il-
kin 1784 yllinda büyük Amerikall bilim ve devlet adamt Ben-
jamin FrankÍiri (1706-90)tarafindan kegfedilmig olarak bilinme-
sine ragmen, aslinda ilkin ingilizoptik uzman! Samuel Pierce
tarafmdan 1775 yllmda kegfedildigi ileri surülmektedir.
ilk gözlüklü Amerikall
bagkan George Washington (1732-
99) olup ilkin 1776 yllinda gözlük takmigtir. Washington'un
ayni zamanda ilk sahte digitaktigi da bilinmektedir.
Görme bozukluklarma göre çogaltilan gözlük çegitleri il-
kin 1960 yilinda üretilmig olup bu sayede o güne kadar bazi-
lari için hayal olan gerçeklegmig ve smirlar ötesini bile görmek
mümkün olmugtur.

Göz Ameliyatlari

ilk katarakt ameliyatt

1748 yllinda jacques Daviel (1693-1762)
tarafmdan yapilrpig ve ilk hastasi Fransa krall XV'inci Louis ol-
muytur. Daviel, kralln kornea tabakasinm zarini elmas bir mer-

214
cekle keserekönünde birikipgörmesini enge]1eyen perdeyi almig
ve bu ameliyat sirasinda anestezi kullanmamistir. Daha sonra
ondan esinlenen ispanyolgöz uzmani Ignacio Barraquer (1884-
1965) 1917 yllinda bir katarakt ameliyati gerçeklegtirmigtir.

Kontakt Lens

ilk koritakt lens kullanan Leonardo da Vinci olup 1508 ylhnda

çok saylda lens kullandigt kaydedilmigtir. Bu dogrultuda Fransiz
filozof René Descartes'in (1596-1650)kontakt lensler ürettigi ama
ticari anlamda bunlari ilk kez 1936 yllinda New York'ta William
Feinbloom'un piyasaya sürdügü bilinmektedir. Görme bozukluk-
larina göre çegitleri ise ilk kez 1982 yllinda üretilmigtir.

KALP

ilkin1707 yllmda John Floyer (1649-1734)öncülügünde, Eras-

mus Darwin ve William Withering adh Staffordshire'dan üç tip
uzmani tarafmdan kalp atiplarinm ölçümû üzerine aragttrmalar
yapilmigtir.
Kalbin atig hizim ölçen cihaz ilkin 1862 ylhnda ingilizkalp
cerrahi W. H. Walshe tarafmdan elektrik kablolarl EUllanarak
gerçekleptirilmigdaha sonra Kanadah bir elektrik mühendisi
olan John Hopps 1950 yihada bunun daha kullanigliolan türünü
yapmittir. ilkmodeller olan bu cibazlarvücudun dipinda duvara
rnonte edilen soketier siyesinde gerçekleptirilmekteydi.Vücuda
yer1egtirilen tipi ise ilkin 1958 yllinda isviçre,Solna'daki Ka-
rolinska Hastanesinde Dr. Rune Elmqvist (1906-96)tarafmdan
üretilmig olup i1k hastasinin adi Arne Larsson'dur ve Larsson
2001 ylhna kadar yagamigtir.

215
Kalp Ameliyati

ikinci Dünya Savagt sirasmda doktorlar modern cerrahinin en

önemli taglarindan olan kan nakli, anestezi ve antiblyotik ko-
nusunda büyük ölçüde ilerleme kaydetmiglerdi. Bu dogruitu-
da Amerikan ordusunda cerrah olarak görev yapan Dr. Dwight
Harken agir yarall bir erin halen çaligmakta olan kalbinden ga-
rapnel parçalarini çikartarak temizlemitti, bunun için garapne-
lin girdigi yere ulagmak için yara deliginden elini sokmuy ve
ayni delikten parça1ari tek tek çikartarak ilk kalp ameliyatini
gerçekiegtirmigti.Ancak daha büyük vakalarda açik kalp ameli-
yat: Söz konusu oídugunda, kalbin tamamen digari çikarilmasi
gerektigi için ilk zamanlarda büyük bir sorunla kargilagilmak-
taydi, çünkü bu kalbin durmasi demekti ve digari çikarilan bir
kalp en fazia dört dakikalik bir ameliyata dayanmaktaydi, aksi
takdirde bu süre içinde kalp kan pompalayamadigi için beyne
oksijen gitmemekte ve hastanin beyni ciddi ölçüde hasar gör-
mekte sonuçta ÖlümÜneneden olmaktaydi. Ancak 1952 yllmda
Minnesota ÜniversitesiDr. Bi]I Bigelow (1913-2005) hayvanla-
rin uzun süre kig uykusuna yatmasmdan yola çikarak hastanin
vücut isi derecesini dügürerek operasyon süresini dört dakika-
dan on dakikaya çikartmigti.
ilk kalp ve solunum makinesi 1953 yllinda Philadelphia'da
John Gibbon (1903-1973) tarafindan icat edilmig olup bu saye-
de büyük bir zorlugun üstesinden gelinmigtir. Nitekim hastanin
bu makineye baglanmasi sonucu ka1pve solunum yolÍari suni
olarak çaligtirilmig ve cerrahlar kapteki soruníarl gÖr€reÑ am€ Í-
yati bu geligmeler dogrultusundagerçeklegtirrniglerve hastanin
daha kisa sürede iyilegmesi sag1anmigttr.
ilk bagarth açik kalp ameliyat!
T5 Mayls 1953 tarihinde
Dr. John Gibbon tarafindan 18 yagindaki Cecilia Bavolek adli
hastaya yapilmig ve Bavolek'in kalbi makineye baglanarak 27

216
dakikalik bir operasyonla gerçekleptirilmistir.
ilk delik kalp ameliyati 2 Eylül 1952 tarihinde Dr F. John
Lewis ve Dr. Walton Lillehei (1918-99)tarafindan gerçekleptiril-
mistir. Hastalari henüz beg yaginda olan bir kiz çocugudur.
ilk bypass ameliyat: 1967 yilinda Arjantin'li kardiolog Dr
Rene Favaloro (1923-2000) tarafindan Amerika'nin Ohio eyale-
tine bagh Cleveland'ta gerçeklegtirilmigtir.
ilk kalp nakli ameliyati Dr. Christian Barnard ( 1922-2001)
tarafmdan Güney Afrika Cape Town'daki Groote Schuur hasta-
nesinde gerçekleptiri1migtir. Hastasi emekli olduktan sonra bak-
kallik yapan 55 yagindaki Louis Washkansky (1913-1967) ame-
liyattan tam on sekiz yi1 sonra 3 Aralik
1967 tarihinde zatürreden ölmügtür.
Dr Barnard hastasina bir araba kazasi .

sonrasmda hayatml kaybeden Louise

Darvall'in (1943-67) kalbini naklet-
migtir.
Aslinda ilk kalp nakli ameliyati-
run Bernard'm operasyonundan üç yt!
önce Amerika'da Boyd Rush admda
kalp hastasma yapildigi ileri särül-
mektedir. Rush kendisine takilacak bir
kalp beklerken, birden kalbi tekleme-
ye baglamig, bunun üzerine carrah JamesD. Hardy (1903-1987)
ilkin has-
ona acilen bir gempanzenin kalbini nakletmigtir. Kalp
tanm tekleyen kalbinin yerini allp iglevini sürdürmeye devam
etse de birkaç saat sonra Rush'in bünyesi onu kabul etmemigtl.

Robot Yardimlyla Kalp Ameliyati

Tip dünyasmdaki geligmeler paralelinde robot yardrmlyla kalp

ameliyatlari gerçeklegtirilmeye baglanmig, böylece en dene-

217
yimli cerrahlarin bile bagina gelen ufak bir el titremesinin dahi
riskli sonuç\ar yarattigi ka]p ameliyatlarindaki batansizlik sifira
indirgenmigti. O güne dek robot yardimi olmaksizin gerçekley-
tirilen kalp ameliyatlarinda gögüs yarihyor ve cerrahlar ellerini
delikten içeri sokarak organ üzeriode gerekli operasyonu yapip
tekrar kapatiyor1ardi, ancak ellerini Sokabilecekleri deligin bir-
kaç milimetreden daha fazla geniglikte olmasi mümkün degil-
di, ama robotia yapilan ameliyatlarda deligin çapinm çok daha
fazla geniglikte açilmasi mumkün oldugu gibi, cerrah n elinin
titremesi gibi bir risk de söz konusu degildi. Dahasi robotia ger-
çeklestiri]en ameliyatlarda cerrahin bagka bir gehirden operas-
yonu yönlendirmesi bile mümkündü.

BÖBREKLER

ilk suni böbrekçahytirma diyaliz makinesi Willem Kolff (dogu-

mu 1911) tarafindan Ikinci Dünya Sa agi strasinda icat edilmig
ve ilk deneyim 1943 yllinda gerçeklegtiriÍmigtir.Ancak asien
Hollanda dogumlu olup,.1950 yllinda Amerika'ya gelmig olan
Kolff insanlik adina buyük bir yardim cihazi olan bu icadinin
patentini ondan almak isteyenlere vermemig, akabinde ayni
dogrultuda Cleveland Vakif Kiliniginde suni kalp üzerine çalig-
malara girigmigtir.
ilk böbrek naklideneyimi 1909 yllinda Fransa'da gerçek-
leptirilerek hastalanmig organin yerine hayvan böbregi nakle-
dilmesinin mümkün olup olmadigina bakilmigama sonuçta bu
yöntemle kurtulan olmadigi gärülmügtür.Bu durumda organ na-
killerinin ancak insandan insana yapilabilecegi anlagilmig ama
bu operasyonlarm bazilarinin yine bagarisizhkla sonuç\anma-
si tip dünyasini bu konuda yogun çalisma[ar yapmaya itrnigtir.
Sonuçta öncelikle kan tiplerinin birbiriyle uyumu ve bagigikht
sisteminin iyi bilinmesi gerektigi gerçegi ortaya çikmig, bu tes-
pitler dogrultusunda 1947 yllinda Boston'da çabgmalar yapan
218
.

genç cerrah Charles Hufnagel (1916-1989) ölmüg bir kisiye

ait böbregi bir kadinin hasta böbreginin yerine naklederek ilk
böbrek nakli ameliyatini gerçekleptirmigtir. Ancak nakil o]ayinin
gerçekleptirilmesinden birkaç saat sonra bäbrek foksiyonunu
yerine getirmeyip durmasina ragmen, yeterli oksijen saglanarak,
tekrar çaligtirilmig ve hasta tamamen lyllegmistir.
ilk bagarih böbrek nakli ameliyati 23 Aralik 1954 tari-
hinde Dr. Joseph Murray (dogumu 1919) tarafindan Amerika
Boston'daki Peter Bent Brigham Hastanesinde gerçeklestirilmig-
tir. Dr. Murray, Ronald Herrick'ten aldig; bir böbregi tek yumur-
ta ikizlerinden Richard'a aktarmig ve onun sekiz yll daha yaga-
mastni saglamigtir. Rona]d bugüne dek yagamini tek böbrekle
sürdürerek hayatta kalmig, Dr. Murray ise bu operasyonuyla
1990 yllLnda Nobel tip ödülüne laylk görülmügtür.

AKIL

ingiltere'deilk akil hastanesi 1247 yllmda Londra'da Liverpool

Caddesi istasyonuyakininda kurulmu§tur. Hastanenin adi Bed-
lam olarak da bilinen Bethlem'dir.
Tipta Mesmerizm olarak bilinen hipnotizenin daha güç\ü
ekli, ilkin Avusturyadogumiu olup tip egitimini Paris'te yapmig
olan Anton Mesmer (1734-1815)tarafindan kegfedilmig ve akil
hastalarini tedavi etmekte kullanilmigtir.
Amerika'daki ilk akil hastanesi institute of Pennsylvania
Hospital olup 1859 yilinda kurulmuytur.
Psikanaliz ilkin Sigmund Freud (1856-1939) öncülügünde
taninmig bir yöntem olup bu konudaki Studies on Hysteris (His-
teri ÜzerineÇaligmalar) adh kitabi T895 yilinda, The Interpre-
tation of Dreams (Rüya Yorumlan) adli kitabi ise 1899 yilmda
yayinlanmigttr. Freud her iki kitabinda da bilinçaltina yerlegmig
dügüncelerin digavurumyöntemlerinden söz etmig ve onun te-
219
orisinden yola çikilarak konugma yoluyla akil hastalarinin te-
davisine gidilmigtir. Hastayi hipnotize yoluyla uyutup konuptu-
rarak bilinç altindaki dügüncelerin ögrenilmesi dogrultusunda
hastaligin nedenine inilmekle birlikte ayni zamanda uzun süre
uygulanan bu kürle iyilegmeleri de saglanmigtir. Bu modern ve
kesin sonuç veren yöntemden önce akil hastalarina soguk su
dökmek, günlerce karanlik odada tutmak, tekerlekli sandalyede
hizla döndurmek gibi iptidai olarak nitelendirilen uzun süreli
gok tedavileri uygulanmig ancak hiçbir hastanin ya da kurbanin
bu süreç içinde lyilegme belirtisi göster'medigigözlenmigtir.
ilk lobotomi (beyninyarisini alma operasyonu) 1930 yllin-
da Portekiz'11nörolog Egas Monitz (1874-1955)tarafindan gizof-
reni hastahgindan kurtulmak için yapilmistir. Göz çukurundan
giren Monitz beyin lobu üzerindeki sinir1er almig ve oldukça
ciddi ameliyati baçanyla gerçekleptirerek Nobel Tip Õdülünü
kazanmigtir. Tipta psikiyatr dalinda Nobel kazanan tek kisi olan
Mónitz'in bu bagarisidogrultusunda lobotomi operasyonlari gi-
derek büyük geligmegöstermigve 1960 yllindan bu yana gelig-
tirilen ilaç\ar sayesinde özellikle pizofreni hastalarmin lobotomi
ameliyati olmasina gerek kalmamistir.
ilk elektrogok tedavisi 1930 yllinda ileri boyuttaki akil has-
talarl için uygulanmigtir. 500 volt]uk bir ampul kullanilarak ger-
çeklegtirilen tedavi yöntemi ilk kez bundan iki bin yll önce Sc-
ribonius Largus tarafmdan kegfedi1migolup Once tazyikli suyun
altmda bek1etilen hastalara uygulanarak onlarm acilarindan
kurtulmaSL Sa anml§Ílf.
Yatistirici ilaçIar ilkin 1952 yllmda önüne geçilmez gekil-
de vahgice tutumlar sergileyen akil hastalarini tedavi etmek için
kullanilmigtir. Bun[arin içinde en bilineni ve en etkilisi olan Pro-
zac günümüzde de halen antidepresan olarak genig çapta kulla-
nilan bir ilaçtir ve ilkin Amerikan ilaç firmasi l¯1]Lilly tarafindan
üretilmi olup 1988 yilinda içerigi zenginlegtirilmigtir. Dogru-

220
dan beyindeki mesaj taglyan hücrelere etkill olan ilaç düzenli
kullanildigi takdirde bir süre sonra hastanin moral ve ah1ak du-
Saglamak-
rumunu ve igtahmi düzenleyerek normale dönmesini
tadir. Bu ilacin dogrultusunda biyokimyasal içerikli çok sayida
sakinlegtirici ilaç üretilmigtir.

Cinsiyet Degigimi

Modern dünyada teknolojinin ilerlemesiyle birçok olagandigi

görülen operasyonun bagariyla gerçeklegtirilmesidogrultusun-
da cinsiyet degigimi ameliyatlari da gündeme gelmig ve ilkin
1952 yllinda Danimarka'da Christin Jorgensen(1926-89)adh
gahsa yapilan cinsiyet degigimi ameliyati strasinda erkeklik
Sü-
organi çikartilarak yerine kadin]lk organ: takilmig ve uzun
ren bir iyilegme döneminin ardindan 1954 yihnda operasyon
tamamlanmigtir. Bu ameliyatin bagarryla gerçekleptirilmesinin
ardmdan 11 Mayis 1960 tarihinde 1935 dogumlu ingilizApril
Ashley, Kasablanka'll doktor Bureau tarafindan Fas'ta ameliyat
edilmigtir. April Ashley halen Amerika'nin Kaliforniya eyaletin-
de yagamaktadir, soylu bir kisi olan Arthur Cameron Corbett ile
evlenmig ama bir süre sonra boganmigttr.

DigLER

Her türlü actya filozofçayaklagmalarmaragmen

henüz mevcut
dig agrisma dayanabilen bir filozof
degildir.
WILL1AMSHAKESPEARE(1564-1616)

ilkin M.Ö. 1700 yllmda altin ve gümügten yapilmig takma

digler kullanan Babilliferinin yani sira Misirlilar mumyalarda-
ki diglerin takma dig olarak ku]lanilabileceginive ilk Romallar
olarak bi]inen Etrüksler çekilen diglerdenkalan bogluklarintak-
221
ma diglerle doldurulabilecegini kegfetmigierdir.
Ílk çürük temizieme operasyonu Scribonius Largus (M.S.
14-54) tarafindan gerçeklettirilmig olup, dipin çürüyen kismi ol-
dukça aci veren bir yäntemle biçakla alinmistir.
ilk altm doigu 1493 yilinda Giovanni Arcolani tarafindan
yapilmigtir.
ilk fildiginden takma dig 1700 yili civarinda Alman fizikçi
tarafindan fildigi ve hayvan boynuzlarindan üretilmig olmakla
birlikte aynl Z3manda kad2VraÍafindigl'eride takma dig olarak
kullanilmistir.
lik porselen takma dig 1774 yilinda Fransa'da üretilmistir.
ilk köprü geklinde takma dig Londra'da gümüg Uzerine ça-
ligan bir kuyumcu olan Claudius Ash tarafindan 1845 yllinda
yapilmigtir. Bu dogrultuda 18 karat altin bir plaka üzerine tel-
lerle tutturulan digleri farkh damak ölçülerine göre yapan Cla-
dius Ash böylece ilk kez 1829 yllinda denedigi bu igi bagariyla
gerçekleptirmig ve günümüzde kullanilan köprü geklinde takma
digin öncüsü olmustur.
Dig çekme ve tedavi etme operasyonu strasmda anestezi
olarak kullamlan nitro oksit gazi ilk kez 1799 ylhnda Cornish-
man Humphry Davy (1788-1825)tarafindan bulunmugtur. Ancak
doktor olmayip sadece bir bilim adami olan Davy'nin tlpta büyük
bir geligme olan bu bulugu 1844 yilma kadar uygulanmarnigtir.
Ariestezik ilaç olarak dig etlerine kokain zerk etme iglemi
ilkin 1862 yllinda Çekaragtirmaci Dr Damien Schroff (1802-87)
tarafindan kegfedilmigtir. Ancak uyugturucu etki tagiyan kokai-
nin lyice yerlegip diger anestezik ilaç\arin yerini almasi 1880'li
yillara dayanmig, bu dogrultuda ayrn kökten birçok anestezik
ilaç üretilmigtir. Örnegin procaine olarak bilinen yeni adlyla
Novocaine 1905 yllinda Alman kimyaci Alfred l¯inhorn tarafin-
dan keyfedilmigtir. Bugün halen bu ilaç kullanilmaktadir.

222
ILAÇLAR

Penisilin

iltihap kurutucu ve mikrop öldürücü özellik tagiyan Penisilin

ilkin Fransiz fizikçi Ernest Duchesne (1874-1912) tarafindan
1897 yllinda bilim adaminin Lyon'daki Askeri Egitim Hasta-
nesinde tedavi edici özelligi-oldugunu tespit ettigi küf üzerine
yaptigi yogun çallymalar dogrultusunda keyfedilmigtir. Ancak
bilim adaminin henüz 23 yaginda bunu kegfetmig olmasindan
dolay! Pastör Enstitüsü, Duchesne'in bulugunu gözardi etmig,
bu nedenle 1904 yllinda Duchesne vereme yakalanmig ancak
kendi bulugu olan penisilin uygulanmadigi için 1912 yllinda
ölene dek bulugu kabul görmemi§tir.
Penisilininantiblyotik ve antiseptik özellik tagidigi ilkin
daha sonra Sir unvani alacak olan Alexander Fleming tarafin-
dan 1928 yihnda keyfedilmigtir. Yaptijl aragtirma çallgmalarml
Tip Aragtirma Merkezine sunan Fleming ilkin reddedilmig ama
bu onun cesaretini kirmamigtir. Nitekini meslektaglari reddet-
mesine ragmen güç\ü bir anti bakteriyal flaç olarak keyfettigipe-
nisilin üzerine çaligmalarini sürdürmeye devam eden Fleming,
1939 yllinda New York'ta düzenlenen üçüncü mikrobiyoloji
kongresinde Amerikan bilim adamlarinin yogun çaligmalar.çer-
çevesinde antibiyotigin ayni zamanda penisilin ÖzelÍigitagid:-
giniaçikladiklarint görmüg ve sonunda özellikle 1940 ylimdan
itibaren ikinci dünya savagmda yogun gekilde kullanihp bagarili
sonuç\ar almmasi dogrultusunda penisilin, antiblyotik olarak
kabul edilmigtir.
Penisilinin endüstriyel alanda kullanimi ilkin 1942 yilinda
baglamistir.

223
Aspirin

llkio 1829 yilinda Münih'li bilim adami Johann Buchner ve Fransiz

bilim adami Henry Leroux tarafindan sögüt agacinin yapraklarinin
özellikle bag agnsmi giderici salisin ihtiva ettiginden yola çikarak
kegfedilmigtir.Ancak bag agrisini hemen yok etmesinin yant sira sa-
lisinin mide yanmasina ve kan tükürmeye neden oldugu gözlenmig
ve yapilan incelemeler sonucunda aspirinin mide kanamasi gibi
tehlikell bir yan etkisi oldugu tespit edilmigtir. Bunun üzerine 1953
yilmda Alman kimyaci Charles Cerhardt (1816-56)salisinin içine
bir miktar sodyum kangtirarak güçlu etkisini azaltmig ve mide ka-
namalarinin önüne geçmigtir.Böylece büyükbir bulugaimza atmig
ancak bulugu çekinceli bir yaklagimdan ötürü tedirginlik yarata-
rak piyasada pek talep görmemigtir. 1897 yllinda Felix Hoffmann
(1868-1946)Almanya'da Bayer Kimya Fabrikasinda çallstigi sirada
Gerhardt'in formulünü yeniden keyfedip ilacin kabul görebilmesi
için toz halinde olanini üretmeye karar vermig ve 1915 yllina dek
toz halinde olani tamamen benimsendikten sonra tablet geklinde
olanlannt üreterek böylece eczada ticari bir marka haline gelen Ba-
yer aspirininin sonunda tamamen kabul görmesinisaglamigtir.
Ancak bir süre sonra patenti çalinmig ve Almanlar Birin-
ci Dünya Savagl'n! kazanmalarinin ardindan 1919 yllmda bu
büyük buluglannin patentinin kendilerine ait olduguoun Versay
AnlagmaSLOln bir maddesiyle ilan edilmesini talep etmiglerdir.

Viagra

Amerikan ilaç firmasi Pfizer tarafindan piyasaya ç\kartilan Vi-

agra, aslinda anjin tedavisi için üretilmig bir ilaçtir. Ancak bir
sure sonra bogazdaki gribal enfeksiyonu yok eden ilacm dü-
zenli kullanim halinde cinsel gücü arttirmak gibi bir yan etkisi
oldugu saptanmigtir. likin Amerika'da 1998 yilinda satilmaya
baglayan Viagra 1999 yllinda da ingiltere'depiyasaya çikmig ve
önceleri doktor tavsiyesi üzerine hastalara verilmesine ragmen,
üç yll sonra reçetesiz olarak tüm dünyada aspirin gibi satilarak
daha ilk çikipinda bir milyar dolarlik satig yapmigtir.
224
 YENi iCATLAR
Bilgisayar, paragüt, Newcomen marka makineler, fotograf ma-
kinesi, dikig makinesi, Bunsen marka gaz lambasi, yazar kasa,
radar, sonar, elektrik ve elektrikli aletler, fotokopi makinesi,
tütün ve sigara, çengelli igne ve diger gereksiz icatiar.

Günümüzde zafer çtgitklartyla elde edilen

her yeni icat, çok geçmedenyerini korku
çzgltklarma btrakmaktadtr.
BERTHOLT BRECHT (1898-1956)

Suanda elimizin altinda rahatimizi saglayan her yeni icat, insa-

nogluna ilk zamanlar imkansiz gibi görünse de, olugturulmasi
ne kadar zor
01sa
da, bir yerlerde, biri tarafindan bir gekilde bu
tabu yikilmig ve imkansiz gerçek1egtirilmistir. Hal böyle olunca
bu örneklerden yola çikan digerieri hayallerini zorlayarak yeni
icatlar peginde kogmuglar ve yaptiklari sayisiz deneyler sonucu
her geçen gün bu zincire yeni bir halka ek1emeyi bagarmiglar-
dir. Nitekim günlük hayatimizin vazgeçilmezierinden sadece
birkaçi olan televizyori, elektrik süpürgesi, araba, motosiklet
gibi cihaziarm yant sira günlük yagantimizin olmazsa olmaz-
lan arasindaki küçük faydali aletlerden olugan sayisiz örnekler
mevcuttur. Geligen dünyayla birlikte teknoloji de ilerlemig ve
-

sonuçta bilgisayar,telefon, uçak hatta suni kalp gibi mucize-

vi aletler icat edi1migtir. Tüm bunlar insan nüfusunun artigryla
zorlagan yagami kolaylagtiran türlü çegitte aletin icadina zemin
haziriamig, sonuçta çok faydali olan]arin yani sira tütün kangti-
225
ricisi, tütün tabakasi gibi gereksiz olanlarin da doguçuna neden
olmugtur. Nitekim pipo tütünü karigtirmak için icat edilen tirbu-
gona benzer alet ilk zamanlar igkence aleti olarak kullamlmigttr.
Igtesize birkaç yeni icat ve onlarm kimler tarafindan icat edil-
diginin hikayesi.

BILGiSAYAR

Bilgisayar, herkesin evinde neden bulunmasm: istedigine

dair sorgulanmaya gerekduyulmayan bir alettir.
KEN OLSEN (1926 ) Dijital Aletler Kurulugunun Bagkam

Günümüzdeki bilgisayarlaradek tarihte çok sayida benzer he-

sap makineleri UretiÍmigtir.

Abaküs

Mekanik olarak toplama, çikartma, çarpma ve bölme yapan bu

aletle kalem ve kagida ihtlyaç duyulmamaktadir. Sayilar onar
adetlik gruplar halinde bir telin üzerinde toplanmakta ve iglem-
ler bunlar vasitasiyla yapilmaktadir. Bu dogrultuda iki çegit aba-
küs vardir, her ikisi de tahta bir çerçeveyle sinirlanmig ufak ve
kare geklinde birer alet olup ilkinde düz bir tahta üzerine çegitli
igaretler konularak igiemler yapihrken, sonradan üretilen dige-
rinde birkaç sira halinde belli araliklarla yan yana gerilmig tel-
226
Ier üzerinde siralanmig boncuklar bulunmaktadir. Onar adetlik
gruplar halinde bir araya getirilmigbu boncuklar baz almarak
toplama, çikartma, çarpma ve bälme i lemleri yapilmakta ve
yüzler, binler hesaplanabilmektedir.

Abaküs ilkin Babilliler tarafmdan icat edifmesine ragmen

M.Ö. 2400 yill baglarmda kullanilmaya baglandigiama halk
tarafmdan iyice benimsenmesinin M.Ö. TOOOile 500 yillan
arasinda gerçeklegtigibilinmektedir. M.Ö. 3000 ylli baglarinda
Çinlilerve Aztekler hesap yapmak için buna benzer basit bir
alet kullanmiglarama M.Ö.1000 yllindan itibaren abaküsü
tercih etmislerdir. Modern çagda onun yerini birçok hesap
makinesi almasma ragmen, Japonlar 1920 yllina kadar Abaküs
kullanmaya devam etmigierdir.

Mekanik Bilgisayarlar

Mucidi tam olarak bilirimeyen ilk mekanik hesaplama aleti

M.Ö.87 yllinda kegfedilmigolup yeni ayin yansima açisma ba-
kilarak hesap yapilmaktadir, bu dogrultuda 235:19 derecelik bir
açi baz alinarak özef bir tasarimda üretilmigtir.
Bilinen anlamda ilk mekanik hesap makinesi 1500 yilmda
Leonardo da Vinci (1452-1519) tarafindan tasarlanmigtir.
ilk Logoritmik hesaplama aleti 1620 yrlinda IngilizEdmund
Gunter (1581-1626) tarafindan üretilmigtir. Sayilarin birbirle-
227
riyle kargilagtinimali olarak hesaplandigi alet oldukça baçanil
bulunmug olup bir kerede birçok igtemi bir arada yapabilme
özelligi ta lmaktadir.
ilk geritli hesap makinesi 1621 yilinda muhasebeci ve ma-
tematikçi William Oughtred tarafmdan kegfedilmig olup sayila-
maki-
rm kargilagttrmall olarak hesaplandigi logaritmik hesap
nesinin geligmigbir bagka versiyonudur. Üzerindebirbirleriyle
baglantili olarak. hesaplama yapmak üzere sayllarin yazildigi
tahta ya da plastikten yapilmigüç gerit bulunmaktadir.
Ilk mekanik dijital hesaplama makinesi Fransiz Blaise Pas-
cal (1623-62) tarafmdan 1642 yllmda üretilmigtir.
ilk fark makinesi ingiliz matematikçi Charles Babbage
(1791-1871) tarafindan 1822 yllmda o güne dek hesap iglemini
dogrulayan tek makine olarak üretilmigtir. Bu dogrultuda ondan
önce ilk fark makinesi Alman J. H. Mueller tarafindan üretilmig
Babbage'LO
ancak yeterince benimsenmemigtir. Sonuçta 3AllÌ3-
ra durgunluk verici ve mükemmel olarak kabut görmüg
olan he-
saplama makinesinin çalisma gekli tum hesap iglemlerini yap-
rnasinin yani sira saglamasini da yapma Ozelligi tagimakta ve bu
ilk kapsamil bilgisayar niteligi taglyan makine halen ingiltere'de
British Museum'da bulunmaktadir.

Elektronik Bilgisayarlar

Dijital bilgisayarlarsadece 0 ve 1 sayilan kullantlmak kaydtyla

çiftli kodlama sistemine göre programlanmig olup därt iglemi
yapmak üzere talimat verilmek kaydiyla çaligan çagm vazgeçil-
mez cihazlarindandir.
ilk modern bilgisayar 1939 yilinda Bulgar asilli Amerikali
fizikçi John Atanasoff (1903-95) tarafmdan yapilmigtir. Babasi
1889 ylhnda Amerika'ya gaçmen olarak gelen Atanasoff, genç
bir elektrikçi olan Clifford Berry'i de yanina alarak birlikte çalig-
228
maya baglamigve sonuçta ürettikleri makineye isimlerinin bag
harflerinden olugan ABC (Atanasoff-Berry Computer) adini ver-
miglerdir.
ilk elektronik beyin ikinci Dünya Savagi sirasinda Alman
Nazi subaylari gizli haberlegme örgütünün mesajlarindaki gif-
releri çözmek için Bletcley Park'ta ikamet eden Alan Turing
(1912-54) tarafindan üretilmigtir. Turing-Welchman Bombe ola-
rak bilinen gifre çözücu cibaz aninda hizli bir gekilde hesap
verilen komut sayesinde
yapmasinin yani sira en buyük özelligi
mesaj kodlarini bagarlyla çözüyor o[masidir. Turing'in bu muh-
teÿem bulugunun ikinciDünya Savagl'nda Almanlarin hezimete
ugramasinda ve savagin beklenenden çok daha kisa sürede bit-
mesinde büyük pay sahibi oldugu ileri sürülmektedir.
ilk programlanmig komutlu çaligan bilgisayar yine Turing
tarafmdan ikinci Dünya Savagl'ndan önce yapilmistir. Nitekim
1936 ylli sonlarindaTuring önce On Computable numbers with
olarak bir dokü-
an application to the Entscheidungsproblem
man yaymlamig ve bu dokümanla sayllarin makineye tallmat
verilmek suretiyle otomatik o1arak görevini yapabilecegini du-
yurmustur. Bu bulugu dogrultusunda geligtirdigimakine prog-
ramlanmig olarak çaligan ilk bilgisayar olup günümuzdeki mo-
dern bilgisayarlarm olugumunda baz tegkil etmigtir.
ilk ful otomatik genig kapsamli hesap makinesi 1944 ylhn-
da Amerikall Howard Aiken (1900-73)tarafmdan üretilmistir.
Harvard Mark I olarak bilinen makine 750.000 parçadan olug-
makta olup çahstiginda sanki bir oda dolosu kadm yün öruyor-
mug gibi gig seslerine benzer sesler çikartmastyla haftzalarda
kalmigtir.
ilkprogramlanmag elektronik bilgisayar1946 yllinda J. Pres-
Maunchly (1907-90) tarafmdan
per Eckert (1919-95) ve John W.
yapilmittir. Yaklagik 20.000 vakum1u tüpten olugan cihaZLn adi
Elekronik Sayi Göstergeci ve Hesap Makinesi anlamma gelen
229
Electronic Numerical Integrator and Calculator'in bag harflerin-
den olugan ENIAC'tir.
ilk çok sayida program yüklenmig bilgisayar EDVAC (Ele-
ctronic Discrete Variable Automatic Computer) olup 1940'll
yillarin sonunda geligtirilmig ancak tanitimi T952 yllinda ger-
çeklegmigtir. Bunu takiben The First Draft (ilkEskiz) adi altinda
Macar asilh matematikçi Johnnyvon Neumann (1903-57) tara-
fmdan ilk yazill bilgi bastimigtir.
ilk yari iletici özellik tagiyan ya da_entegre bilgisayar Fair--
child teknolojik aletler girketinden Robert Noyce (1927-90)ve
Teksas Instrument girketinden Jack Kilby (1923-2005)tarafindan
birbirlerinden habersiz gekilde ayri olarak üretilmigtir. Kilby
1958 yllinda ürettigi cihazia 2000 yihnda Nobel fizik ödülünä
kazanmig ve icadi yirminci yüzyilin en önemli bulugu olarak ni-
telendirilmigtir. Cihaz transistor, rezistans ve alicilardan olugan
tek bir elektronik devirden olugmakta olup iki girket bir araya
gelerek trilyon dolarlik bir endüstrinin yaratialari olmuglardir.
Noyce daha sonra Intel adi altmda bir girket kurarak cihazm
daha geligmig tarzda mikroçipli olanlarinm üretilmesine ön
ayak olmugtur.

Ícatettigimizyart entegre elektronik

cihazm birçok elektronik özellik
tapmasi ve bu sayede elektrik
masraflarmi azaltmast milyonda bir
,
üretilen bir bulug oldugunu kamtlamaktadtr.
Daha önce böylesineçokyönlü ve faydah
bir cihaz üretilmemigtir
JACK KILBY

230
 ilk mikroçipli bilgisayar 1968 yllinda Amerikab mühendis
Marcian Ted Hoff (1937) tarafindan icat edilmig olup bilgisaya-
rin CPU olarak adlandirilan komuta merkezine si]ikondan ya-
pilma mikroçip ya da çipin yerlegtirilmesiyle ortaya çikmigtir.
Hoff, intel'in 12 çaliganindan biri olup 1971 yllinda Intel 4004
adli bu icadiyla büyük basan kazanmasmin
yani sira Intel'in
dünya çapmda üne kavugmasinada neden olmustur. Bugün
dünya nüfusunun kullandigi bilgisayarlarin yüzde sekseni
Intel'in ürettigi çiplerie çaligmaktadtr.
1949 yllmda Edmund Berkeley (1909-88) Ciant Brains or
Machines that Think (Dev Beyinier ya da Dügünen Makineler)
adli kitabinda SIMON adini verdigi bir cihazdan söz etmigtir.
SIMON 0.1 kubik metre büyüklügünde masanin üzerine yer-
legtirilen bir bilgisayardirve bu buluguyla teknolojide büyük
bir geligmeye imza atmigtir. Bu dogrultuda günümüzde kullan-
digimiz bireylerin kipiselbilgisayarlarianlamina gelen PC'ler
üretilmigtir.
ilk PC 1976 yilmda Apple bilgisayargirketi tarafindan üre-
tilmig olup Apple 1 adi verilmistir.

PARAgÜT

ilk paragüt 1480 ylli baglarinda Leonardo da Vinci tarafindan

kegfedilmesine ragmen mucit sadece prensip olarak çaligma
geklini bulmug ama ilk' deneme 1783 yllinda Fransiz fizikçi
Louis Sebastien Lenormand (1757-1839) tarafindan bir agacin
tepesinden iki adet gemsiyeyle atlayip bagarlyla yere inerek ger-
çeklestiriimigtir. M.Ö. 90 yllinda bu deneyimin Çinlilertarafin-
dan yapildigina dair kayitlarda mevcuttur.
ilk uygun yere bagarlyla inigin gerçeklegtirildigi paragüt
denemesi 1797 yllinda Parisli André-JacquesGarnerin (1769-
1823) tarafindan bir balondan atiayarak yapiimistir, üzerine

231
balon baglanan bir sepete asilarak denemeyi gerçekleptiren
mucidin atladigi yüksekligin yaklagik 1000 metre oldugu bi-
linmektedir. Carnerin'in karisi Jeanne-Genevieve 1799 yllinda
bunu deneyen ilk kadin olmus, daha sonra 1802 yllinda Gar-
nerin ingiltere'de2440 metre yükseklikten atlama denemesini
gerçek]egtirmigtir.
ilk bilinen aniamda uçaktan paragütle atlama 1912 yillndB
Amerikan ordusunda görev yapan yüzbagi Albert Berry (1852-
99) tarafmdan gerçekleptirilmigtir. Ancak büyük oranda can kur-
taran paragütün özellikle Birinci Dünya Savagi sirasinda yeter-
li miktarda mevcut olmaylgi nedeniyle birbirlerlyle it dalasma
(dogfighting)girigen çogu savag pilotu uçak1arl ates ahp yere
dogru çakilmaya bagladigmda paragütle atlayarak canmi kurtar-
ma gansina erigememig ve göz göre göre ölüme gittikleri gibi
yere dügtügünde henüz yagiyor olanlar da dügmanm eline esir
dügmügtür.
Kullanani tarafmdan kumanda edilerek tam hedef alman
yere indirilen ilk paragüt denemesi 1960'h yillarin sonlarinda
baglayanVietnam savaglyÍa gerçekleptirilmig ve gerek üretimin-
de gerekse kullanimmda buyük bir geligme kaydedi1migtir. Bu
dogrultuda pilotlar uçaklari dügman sahasina dügmeden para-
gütle atlayarak kendi saflannda kalma gansi yakalamiglar, her
geyden äte hayatta kalmislardir.

NEWCOMEN MARKA MAKiNELER

Madenden pompayla su çeken ilk buharb su çekme makinesi

Thomas Newcornen (1663-1729) tarafindan icat edilmigtir. Bu
dogrultuda ilk makine Black Country'de Dudley Castle yakinla-
nnda Thomas Savery (1650-1716) taraffndan yapilmig ve buhar-
li su pompalama makinesiyle Newcomen'in elde ettigi bagarly!
onunla paylagmistir.

232
FOTOÖRAF MAKiNESÍ
ilk fotograf makinesinin M.Ö. beginci yüzydm baglarmda Çin-
lilertaraflOd3D bilinmektedir. Daha sonra Latince
RUÍÍROlldigi

karanhk oda anlamma gelen camera obscura denilen alet keg-

fedilmig ve onun sayesinde günegin yörünge hareketlerinin göze
edilmigtir. Alet karanlik
zarar vermeksizin gözlenebildigi tespit
igik
odada cihaZLO ÜZerindeki küçükbir delikten duvara yanslyan
dogrultusunda cisimlerin görüntülerininizlenmesini saglamig on
altinci yüzyilla birlikte çizim yapmaya yardimci olarak da kul-
lanilmigtir. Örnegin ünlü ressamlardan Canaletto O697-1768)
adiyla bilinen italyanGiovanni Antonio Canale camera obscura
yardimiyla cisimleri istedigi kadar yakindan gözlemleyerekbina-
lann duvarlan üzerine oldukça bagarihresimler çizmigtir.
Günümüzde kullanilan fotograf makinesinin mucidi Joseph
Nicephore Niepce (1765-1833) olup mucidin oldukça ince bir
kagidi camera obscura'nin önüne yerleptirmesiyle kegfedilmig-
tir. 1816 yllinda Niepce çabyma odasmda ince bir kagidi ca-
cloritten ya-
mera obscuranin önüne yerlestirmig ve onu gümûg
pilmig bir plaka yardimiyta parlaklagtirarak duvara yansitmigtir
ancak bu ilk denemesinde görüntülerin sadece bir kismini sabit
olarak göruntülemekte bagarill olabilmigtir. 1826 ylhnda buna
tekrar bu kez kurgun ve kalay alagimindan bir plaka kullanarak
denemig ve bu sayede göruntüleri kabci olarak yansstmakta ba-
gar:1iolmustur. Fotografçiliga ait ilk deneyim olan bu çabymasi
sekiz saat sürmüg olup halen Amerika'daki Teksas Üniversitesi
kütüphanesinde bulunrnaktadlf. Sonuçta heliografi olarak bi-
linen ve ilkin Yunanblarin kegfettigi günes
igmlarini yansitarak
çizim yapma kegfinden yola çlkan mucidin ince bir kagit vasi-
tasiyla duvara yansitilan görüntülerin netlegmesi lçin kullandigi
yardimci plakalar sayesinde bugün kullandigimizfotograf maki-
geker
nesi dogmugtur.Niepce ayni zamanda geker kamigindan
iginlarini
çikarma aletini kegfettigi gibi.günegin havadaki zararli
233
 ölçmeye yarayan ve havanin itici kuvvetinikontrol aitma almayi
saglayan prelofor denilen makinenin de mucididir, onun bu bu-
lugu sayesinde yanici özellik tagiyan makineler kegfedilmistir
ilk ilkel tarzda kullamlan fotograf makinesi 1839 ylimda
Sir John Herschel (1792-1871) tarafindan kullamlmig aym yll
Louis Daguerre ilk ticari anlamda fotograf makinesini kegfetti-
giniduyurmuttur. Bu dogrultuda 184T ylhnda William Henry
Fox-Talbot (T800-77) Londra'da pozitif ve negatif olarak ikili sis-
temle çaligan modern anlamdaki ilk fotograf makinesini olug-
turmuytur.
Ílk rulo geklindeki esnek fotograf makinesi filmi 1884 yi-
hnda kegfedifmigtir ama ancak 1889 yilmda George Eastman
(1854-1932)tarafindan Eastman Kodak adlyla üretilerek piyasa-
ya sürülmüg böylece günümüzde fotograf makinesi ve fotograf-
çiliktaki tek marka hafine gelmigtir.
ilk renkli fotograf1861 ylhnda James Clerk Maxwell tara-
findan Londra'da Kraliyet Enstitüsünde (Royal Institute) sergilen-
migtir.Ancak o yillarda renkli bir fotograf basmak hem çok zor
hem de çok pahab bir istir sonuçta 1869 yllinda Charles Cros ve
Louis Ducos du Hauron renkli fotografi daha kolay ve ucuz yofla
üretmek konusunda bir yöntem geligtirmeyi bagarmigtir.
ilk flag lambasi 1893 yllinda E. J. Marcy tarafmdan .kegfe-
dilmigtir.
ilk dijital kamera DCS 100 adi altmda 1990 yllinda Kodak
firmasi tarafmdan üretilmig olup piyasada satiça sunularak bü-
yük talep görmügtür. Bunun üzerine Ocak 2004'te Kodak yli
sonundan itibaren dijital olmayan fotograf makinelerin artik pi-
yasadan tamamen kalkacagiruduyurmuttur. .

234
DiKig MAKiNESI

ilk dikigmakinesi 1755 yilinda ingiliz patenti altmda Alman

Charles Frederick Weisenthal girketi tarafmdan üretilmig ve Pa-
tent 701 adi altinda piyasada satiça sunulmugtur.
Amerika'da ilk dikig makinesi 1839 ylhnda Lerow ve Blod-
gett Inc. Sirketitarafindan üretilmigtir. Lerow ve Blodgett'in bu
ilk uretiminin igigmda Isaac Merit Singer (1811-65) 1851 yllin-
da onun geligmig modelini üretmig, böylece Singer dikig ma-
kineleri (Singer Sewing Machines) olarak adml dünya çapinda
bir markaya dönügtürmügtür. Ayni zamanda 5 Amerikan Dolari
kargiliginda onlarln kifalanmaSina da önayak olan Singer, 1863
yllinda emekliye ayrilarak ingiltere'yeyerlegmigtir.
.
Dikig makinesinde ilk giysi 1841 yllinda Fransa'da Barthe-
lemy Thimmonier tarafmdan Fransiz ordusu askerlerinin ünifor-
malari dikilerek gerçeklegtirilmig, ama bu büyük geligmediger
terzilerin isyan ederek onlan yok etmesine neden olmuytur.

235
BUNSEN MARKA GAZ LAMBASI

\çinde bir miktar gaz ve ona bulanmig bir fitille havadan etki-
lenerek ategin sönmemesi için Uzeri cam fanusla örtülmüg olan
Bunsen marka gaz lambasi, birçok okul laboratuvarinin duvar-
larinda asili tutulan ilk aydmlatma araci olmugtur.
ilk Bunsen gaz lambasi 1855 yllinda Alman fizikçi ve
kimyaci Robert Bunsen (1811-99)tarafindan Dretilmig olup
lambanin ilk tasariminin Michael Farad.ay ya da Peter Desdega
tarafindan yapildigi fleri sürülmektedir.

YAZARKASA

ilk yazarkasa 1879 yilinda James Ritty (1837-1918) tarafindan

icat edilmigtir. National Manufacturing Company ad: altinda bir
fabrika açan Ritty 1884 yilinda ilk kez James Patterson'a 6,500
Amerikan Dolarlik yazarkasa sattyi yapmigtir. Daha sonra fabri-
kasinin adini National Cash Register olarak degigtirmigve ulus-
lararasi ticarette büyük baçan saglayarak bir anlamda modern
bilgisayar endüstrisinin ilk mucidi olmustur,
daha sonra Ritty
1991 yll i nd a American Telephone and Telgraph Corporation ad i
altinda bir girket daha kurmugtur.

RADAR (Radio Detection and Ranging)

(Savaglar bölümünde de görebilirsiniz)

1857 yllinda Alman fizikçi Heinrich Hertz (1857-94)radyo dalgala-

igik
ri ile birlikte onlarin gibi yansima yaptiklanni kanitlamigtir.
Radyo dalgalarmdan üretilen bir cihazm deniz istihbara-
tmda radar olarak kullamimasi ilkin 1904 yllinda Alman mü-
hendis Christian Hulsmeyer tarafindan gerçekleptirilmigtir.

236
 ilk havaallkta kullamlan radar aleti 1935 yilinda IngilizSir Ro-
bert Watson-Watt'in (1892-1973)torunujames Watt tarafindan ge-
ligtirilmigve 1939 yllindan itibaren ingiltere'ningüney ve dogu sa-
hillerinde radar istasyonlan zinciri kuruimugtur. Ikinci Dünya Savasi
boyunca Alman Haber alrna Örgütüçok sayida Alman askeri pilo-
uçuglan strastnda kay-
tunun bombalama maksadlyla çiktigi gece
boldugunu ama radar3ayesinde onlari bulduklan için ingi1tere'ye
radar sistemini kegfettiklerindendolayi tegekkür ettigi bilinmektedir.
Radar pilotlannin gärüg açilarmin netlegmesi için her gün kilolarca
havuç yedigini söyleyen ve kisaca RAF (RoyalAir Force) ingilizKra-
liyet Hava Kuvvetieri istihbaratÖrgütü,oldukça önemli bir bulug
olan radar sayesinde hayat kurtardiklan gibibu dogrultudaelde et-
tikleri bilgileri aylarca sir gibi sakladiklarini duyurmugtur.

SONAR (Sound Navigation and Ranging) ve

ASDIC (Anti-submarine detection investigation committee)

al-
Sonar ve Asdic her ikisi de bagta denizalti olmak üzere suyun
edip
tmda giden cisim ve cisimleri ses dalgalari vasitasiyla tespit
yok etmek amaclyla kurulmug egamaçli sistemle çaligan cihaz-
Amerika'da
lardlr, özellikle ikinciDünya Savagi sirasmda Sonar
Asdic ise ingiftere'degeligme kaydetmigtir.

ELEKTRIKve ELEKTRjKLiALETLER

Thomas Alva Edison'un (1847-1931) insanliga büyük hizmet

olarak 1882 yilmda dägük ücretle ve guvenilir yoldan New
York'a getirmek için kegfettigi elektrik dogrultusunda bu buyük
bulugu tüm dünyaya yayilmigve akabinde çegitli elektrikli alet-
modern
lerin üretilmesi gündeme gelmigtir. \çindeyagadigimiz
dünyada bu sayede geligenteknolojiyle her geçen gün bu alet-
lere bir yenisi ya da en son modeli ilave olmaktadir.
237
 Bulagrk Makinesi

Bulagik makinesi ilkin 1850 yllrnda Amerikab Joel Houghton

tarafindan geligtirilmistir.Ancak bulagrklaraelle dändürülen bir
merdaneyle su figktrtan tahtadan yaptigi makine fazia kullanig-
li olmadigi için benimsenmeyip mucidin bulugu baçansizirkia
sonuçlanmigtir. Bu dogruituda lilinoisŒ.çok zengin bir dul ba-
yan olan ve özellikle Çinporseleninden fincan ve tabaklarini yi-
karken oniara gereken önemi vermeyen hizmetçilerinin yaptigi
igten tatmin olmadigi için kendisi yikayan JosephineCochrane
sonunda 1886 yllinda bir bulagik makinesi geligtirmigtir. lçine
yerlegtirdigi Çinporselenlerini altinda bakirdan yapilmig bir
su
kaynaticismin buiundugu merdanenin önce sabunlu su daha
sonra ise duru su figkirtarakyikamastyla onlarin tertemiz oldugu-
nu gören Josephine'inbulagikmakinesi bir anda tüm evler basta
olmak üzere otel ve restoraniarm vazgeçilmezi olmug ve Josephi-
ne kocast öldükten sonra bu müthis buluguyla ticaret hayatmda
da önemli bir kigi haline gelerek servetine servet katmigtir.

Su Isiticisi

ilk elektrikli su isiticisi ingiltere'deCrompton and Company ta-

rafindan 1891 yllinda icat edilmigtir.

Ekmek Kizartma Makinesi

Ílkekmek krzartma makinesi 1909 yllinda Amerika'da General

Electric girketi tarafindan icat edilmig olmakla birlikte aslmda
1905 yllinda rakip girket Hotpoint tarafindan kegfedildigi ileri
sürulmektedir. Kizarttiktan sonra kendi kendine ekmekleri atan
otomatik makine ise ilkin 1919 ylimda icat edif mig olup patenti
T921 yllinda diger girketlere verilmig, bu dogruftuda ilkin Ame-
rikan Charles Strite tarafindan 1926 yrlinda üretilmigtir;

238
Mikser

Ílkmikser Royal Àir Force (Kraliyet Hava Kuvvetleri) mühendis-

lerinden Kenneth Wood (1916-97) tarafindan yiyecekleri böl-
mek, parçalamak ve ezmek gibi çok amaç\i olarak A200 adi
altmda 1947 yllinda üretilmig, çok geçmeden 1950 yilindan
itibaren Kenwood Chief ad: altinda dünya çapinda bir markaya
dönügmügtür.

Klima

ilk klimanin zamanimizdan yüzlerce yli önce Hintliler tarafin-

dan icat edildigi bilinmektedir. Bu dogrultuda binalann arasm-
daki koridorlarda olugan hava cereyant sayesinde aniden yagan
muson yagmurlarlyla yerde uçugan islak yapraklarin kurudugu
ve kisa süren saganak yagmurun ardindan digarida birdenbire
basan sicak rutubetli havanin neminin buradaki serin havada
buharlagip uçtugu gözlemlenerek kegfedifmistir.Böylece bu
olay temel çaligma prensibi serin havanm sicak havayla
yer
degigtirmesi üzerine kurulu olan klimalann dogmasina neden
olmug, bu dogrultuda ilk elektrikli klima New York'lu Willis
Haviland Carrier (1876-1950) tarafindan 1902 yrlmda kegfedil-
migtir. O zamaniar bir basimevinde çaligan mucit, havanin ye-
terince serin olmamasi nedeniyle hemen sogumasi ve birbirine
bulagmamasi gereken dört renkli baskitarda sorun yagamakta-
dir, sonuçta 1906 yllinda'bulugundan yola çikarak ilk elektrikii
klimayi üretmigtir. Klimalarin insanligm rahatt ve konforu için
olmazsa olmaz bir cihaz olarak kabul edilip bagli baginabir
en-
düstri olugturmasi ise ilkin 1924 yllinda Amerika'nin Michigan
eyaletine bagli Detroit'teki J. L Hutton Department Store adli
irketle baglamigtir.

239
Elektrik Süpürgesi

ilk elektrik süpürgesi 1901 yllinda ingiliz mühendis H. Cecil

Booth tarafindan icat edilmigtir. Ama benzinie çabgan ve uzun
bir hortumu olan büyük araca "Puffing Billy" adini vermi olan
mucidin bu bulugu ev için olmayip sadece sanayi tipidir, bu
dogrultuda digaridacadderiin kenarina park eden araç binalarm
ve dükkanlann içini bu hortum sayesinde temizlemektedir ama
beklenen ticari bagarlyielde edememigtir. Buna göre ilk ev tipi
elektrik süpürgesi Amerika'nm Ohio eyaletinde kapici olarak
çabgan James Spangler tarafmdan 1907 yllinda kegfedilmigtir.
Ne kadar temizlerse terniziesin hablardan uçugan tozlarm önü-
ne gegemeyen Spangler bu yüzden astima yakalanmig sonunda
toz1ari kökünden temizleyecek bir alet olugturmaya karar ver-
mistir. Bir firçanin ucuna fanli bir motor baglayip altina eski
bir yastik kihfini torba gek1inde geçiren mucit motoru çaligtirip
firçayi halmin üzerine sürttügünde tozlarin emilerek torbamn
içine doldugunu görmügtür.Sonuçta bunu üreterek satmayi de-
nemig ve ufak bir girket kurmustur, bir gün Spangler'in mügteri-
lerinden birinin kocasi olan William Hoover (1849-1932) girketi
ondan satm almayi teklif etmig ve admi Hoover olarak degigtirip
Spangler'in elektrik supürgelerinin geligmig modellerini olustur-
maya baglamigtir. Agiri talep görmesi sonucu elektrik süpurge-
sinde giderek dünya çapinda bir marka haline gelmig ve bagli
bagma bir endüstrinin olugmasma neden olmugtur.

Buzdolab:

Eski Hindistan, Misir, Yunanistan ve Roma'daki halkin kazdiklari

derin çukurlarin etrafmi tahtalarla çevirerek içine kar ve daglar-
dan tagiyarak getirdikleri buzlan do1durupyiyecek ve içecekleri
burada soguttuklari bilinmektedir.

240
 ilk ev tipi buzdolabi 1834 yllinda Amerikan mucit Jacob
Perkins (1766-1849) tarafindan geligtirilmigtfr. Makine elle
çaligttrilan bir pompa ve sicagi soguga çeviren iki farkli böl-
meden olugmaktadir, ancak islyi yeterince dügürmekte bagarili
olamadigi için yiyecek ve içecekleri istenildigi gekilde soguta-
mamig ve beklenen ticari bir bagariyielde edememigtir.
ilk ticari bagarlyi yakalayabilen buzdolabi T916 yilinda
Detroit'te Kelvinator Company tarafmdan üretilmig olup, gim-
dilerde girketin adi Electrolu×'tür.

Ampul

T811 yibnda ingiliz bi]im adami Sir

Humphry Davy (1778-1829) tarafindan
arti ve eksi kutuplararasindan elektrik aki-
mi geçtigi kegfediferek üretilmigtir. 1841
yllmda Davy'nin ürettigi ampuller Paris'te
denenmig ve mucidin buiugu büyük baga- -----

rr kazanmigtir. Bu dogrultuda 1879 ylim-

da ingiliz Sir Joseph Swan (1828-1914)
ve Amerikall Thomas Alva Edison (1847-
1931) biri Atlantik okyanusunun bir ocun-
da digeri diger ucunda birbirlerinden ha-
...]

bersiz olarak ayni anda ilk ampulün üreti-

cÏ]eriolmugiardir.

FOTOKOPi MAKINESi

Xerogafi olarak bilinen fotokopi makinesi ilkin 1937 yllinda

Amerika Seatle dogumlu Chester Carlson (1906-68) tarafmdan
kegfedilmigtir. Mucit iki zit yönde statik elektrikle çaiigan, kagit
ve toz geklinde mürekkep ilave edilebilen makinedeki ist sa-
yesinde mürekkebin kagit üzerine dagilmasini saglamig, ama

241
1950 yllina kadar bu büyük bulugu benimsenmeylp ancak bu
tarihten sonra Haloid Corporation girketi tarafmdan üretilerek
piyasada bagari yakalayabilmig ve girketin adi degistirilerek Xe-
rox adini almigtir. Bu dogrultuda ilk renkli fotokopi 1970 yllinda
üretilmittir.

TÜTÜN ve SIGARA

ilk tütünün M.Ö.birinci yüzyllda Amerika'nin güneyindeki Yu-

catan yarimadasinda yagayan Maya yerlileri tarafindan keyif ve-
rici tenklye olarak zerk edilerek kullanildigi bilinmektedir.Tü-
tünün daha sonra sigaraya dönügtürülmesi ise ilkin M.S 470 ve
600 yillan arasinda gerçeklegmigtir.
ilksigara
içimine delil tegkil eden izler on birinci yüzyilda
Guatemala'da bulunmu§oÌup tÜtün yapraklarinm sigara geklin-
de sarilarak ilkin Mayalar tarafindan içildigi tespit edilmigtir.
Sigarayr keyfeden ilk Avrupahlar ispanyol Rodrigo de Je-
rez ve Luis de Torres'tir. ilkin 1492 ylli Kasim ayinda kegif ge-
zisi sirasinda Christopher Columbus'a (1451-1506)bunu bil-
diren Jerez kendisi asia sigara lçmemesine ragmen ispanya'ya
döndügünde yargi önünde insanlarrn agzindan ve burnundan
dumanlar çikartarak içten içe yanlyor oldugunu iddia etmesi
üzerine yedi yll hapse mahkum edilmig, ama cezasi süresince
ispanya'dasigara içenlerin sayisi artarak tütün içiminin giderek
yaylimasi üzerine serbest birakilmigtir.
ingiltere'deilk tütün 1564 ve 65 yillarinda Sir John Haw-
kins (1532-95) tarafindan üretilmig olup Elizabeth döneminde
"ayyaglarin
içkisi" olarak adlandirilmigtir. 1585 yllinda Sir John
Hawkins'in kuzeni olan Sir Francis Drake (1540-96), kullandigi
ince çubukla nasil tütün içildigini ilk kez Sir Walter Raleigh'e
(1552-1618) göstermig, böylece ingiltere'detütün içme aligkan-
ligi giderek yayilmigtir. Tütün ve sigara içme üzerine yazilan

242
 ilk kitabin adi Tobacco olup ilkin 1595 yllinda yayinlanmig
ama .1604 ylhnda ingilterekrali l'inci James A Counterblaste
to Tobacco (Tütüne giddetliCevap) adh bir kitap yazarak tütün
içenleri piddetli bir dille azarlamigtir. Bu dogrultuda tütün içme-
nin zararlarini ilk kez duyuran älke ingiltereolup 1629 yilinda
hükümet binalara "No Smoking" (Sigara lçmeyin) §eklinde pan-
kartlar astirmigttr.
Tütünün içen kipiler üzerindeki etkileri kapsammdaki ilk
klinik çalisma ilkin 1761 yllinda Londrah fizikçi Sir John Hill
(1716-75) tarafindan yapilmig ve Hill tütünün kanser yapici et-
kisini belirleyerek pasif içicilerin de kanser riski altinda oldugu-
nu duyurmustur.
ilk sigara 1832 yllinda Misirh bir topçu neferi tarafindan
Türk-Misir savagi sirasinda keyfedilmistir. Toz geklinde çok az
bir miktar barutu bir kagida sararak sigara yapmaya çaligan as-
ker tütün temin edilerek ödüllendirilmig, böylece ayni kagida
tütün sararak ilk gerçek sigarasini içmigtir.
ingiltere'deilk sigara fabrikasi 1856 ylhnda kurulmugtur.
ilk sigara sarma makinesi 1883 ylhnda kompozitör Oscar
Hammerstein tarafindan üretilmigtir.

ÇENGELLi iÓNE

ilk çengelli igne New York'lu Walter Hunt (1785-1869) tara-

findan karisinin parmaklarina batan ignelerden sürekli gikayet
etmesi sonucunda kegfedilmigtir.Bunun üzerine bir teli çengel

243
geklinde kivirip iki ucunu birbirine sikica kenetleyerek ignenin
batmamasini saglayan Hunt, bildigimiz çengelli ignenin yara-
tlCISI olmug, ama çok fazia borcu oldugu için bu büyük bu-
lugunun patentini 400 Dolar gibi oldukça dügük fiyata satmak
zorunda kalmigtir.

GEREKSiZICATLAR

ilketapta gülünç bir söz ama ne yazik ki bazi icatlar kegfedildigi

gün gibi bugün de gereksiz bulundugu için bu simflamaya gir-
mistir. igtesize gereksiz bulunan icatlardan birkaçi.

Erkeklik Organi Kihfi

On beginci yüzyilda özellikle soylular ve züppe tavirli erkek-

ler tarafmdan cinsel organlarini korurnak için takilan ki]iflann
üzerleri çegitli mücevherlerle donatilmig olanlan da mevcuttur.
Ancak 1580 yllmdan itibaren bunu takanlarin gehvet dügkünü
oldugu dügünüidügünden modasi geçmigtir.

Bekaret Kemeri

Bekaret kemeri genellikle orta çagda evli ve niganh kadinlarin

evlilik digi cinsel iligkiye girmesini engellemek amaclyla taktigi
bir tür kilitli cinsel organ koruyucusu olup özellikle kocalarl
Haçli Seferlerine giden kadinlarin onlarin yoklugunda taktigi
oldukça rahatsizlik verici ve çagdigi bir kemerdir.

Claxton Marka Kulakhk

Adelaide Claxton tarafindan Claxton rnarka olarak 1925 yllmda

uretilenkulakliklar özellikle gece bir gey duymamasi için ço-
cuklara takilmaktadir.

244
Prenoloji

Kigilerin karakteryapilarini kafataslarinin gekline göre belirle-

tarafin-
meye yarayan bilim dah, Franz Joseph Gall (1758-1828)
dan on sekizinci yûzyilin sonu on dokuzuncu yuzyilin baglarin-
da tanittimigtir.

Tütün Karigtirma Aleti

1774 yllinda ingiltere'deicat edilen tütün karigtirmaaleti ama-

cindan saptinlarak genellikle kurbanian için igkence aletine
dänügmügtür.Her ne kadar iyi niyetle icat edilmig olsa da, özel-
likle Londra'daThames nehri kiyisinda oturan soylu sinifinin ye-
rinde bir tabirle hava atmak için kullandigi bu tirbugona benzer
alet, tütünün insanlar üzerinde öldürücü etkisi ve her gün sayl-
kendisi kadar can
siz kurban verildigi dügünüldügünde en az
ahci oldugunu ortaya çikartmytir.

Kalm Boru geklindeUzun AyaklaCam Kadeh

ilk kez on yedinci yüzyilda kullanilan bu cam kadeh, yaklagik

bir yarda boyunda boru geklinde upuzun bir ayaga sahip olup
olan hatta
tagimasimümkün olmadigi gibi içmesi de oldukça zor
imkansiz görünen bir gõrüntüye sahiptir. Bu dogrultuda içmek-
245
ten ziyade misafirleri islatarak eglence çlkartmak amaclyla servis
edilmektedir, içinden içki içmek oldukça zor oldugu için sonrala-
ri iddia üzerine kullanilan bir içki kadehine dönügmügtür.

Roketle Posta Servisi

Kötü hava partlan nedeniyle haftalarca yerine ulaçamayan

pos-
talar için üretilmig bu sistem ilk kez Alman mühendis Gerhard
Zucker tarafindan 1934 yllinda yarim millik deniz
agirl bir yol
üzerinden denenmig ama yari yolda infi.lak eden roket birçok
postanin kaybolmasina neden olmug, ardindan iki kez daha
bunu denemeyi sürdüren Zucker yine bagaramayinca sonunda
eve dönmek zorunda kalmigtir.

246
KONUSMA DiLLERÍ
Dillerin kökenleri, Avrupa yerlileri dili, Yunanca, Latince, ingi-
lizce, igaret dili, kör alfabesi, sayisal semboller, argo.

"Her kim ki kendi konuptugu dilden

baçka bir dil bilmiyorsa, kendi dilini
de yeterince bilmiyor demektir."
HERMANN GOERING(1893-1946)

DILLERÍNKÖKENLERi .

Avrupa toplulugunun entelektüellik yolu.nda ilerleme kaydedip

aydinianma sürecine girdigi on sekizinci yüzyila kadar hemen
herkes konugtuklaridilin Adem ile Havva'nin Cennetin Bahçe-
sinde birbirleriylekonugtuklari dilden türedigini dügünmektey-
di. Oysa ki zamanimizdan yaklagik yedi milyon yll önce ilk ko-
nugma dili igaret diline dayanmakta, bagirmak isetehlike aninda
sarf edilen heyecanli bir çigliktan ibaretti. Beg milyon yll önce
ilk insansi yaratiklar olup Australopithecus olarak bilinen canli-
lar bu igaretleri çogaltarak oldukça zor ve karisik bir igaret dili
olugturmuglar, iki milyon yll önce ise igaretler yetmeyip dügün-
düklerini daha iyi ifade edebilmek için beyinlerini zorlamaya
yönelmiglerdi, sonuçta 100.000 yll önce haberlegme konusun-
da el ve yüz ifadeleri iyice yetersiz kalinca farkli sesler çikarma-
yi denemiglerve bu sesler giderek çogalip üretilince yeni bir ko-
igaretlerden
nugma dili dogmuttu. Aslinda günümüzde hâlâ bu
247
vazgeçrnig degiliz ama o zamanlar igaretler fazia, sesÍer azken,
gimdilerde sesler fazla igaretier az diye äzetleyebiliriz. Nitekim
telefondayken oldugu gibi birbirimizi göremedigimiz zaman bu
igaretleri zorunlu olarak kullanmazken, karglhkli geldigimizde
çogumuzun igaretlerle ya da kelime yerine kullarnlan basit ses-
ler çikartarak konugmayitercih ettigi bir gerçektir.

ilk Kelime

"Agzzmizdan çtkan ilk söz, iÌkkelimedir"

JOHN 1:1

Yaklagik 1000 konugma dili üzerine Paris'te yapilan aragtirma

"baba"

sonrasi (papa) kelimesinin ilk kullanilan kelime oldugu

ortaya çrkmigtir. Nitekim Buz devrinin sonlarindan itibaren he-
sap edildiginde diger bir deyigle kabaca 50.000 yll öncesinden
bu yana baba kelimesinin ortaklaga kullarnlan ilk kelime oldugu
ve dünya üzerinde konugulan yaklagik 700 dilde bu kelimenin
apagi yukari ayni gekilde söylendigi tespit edilmistir.

En Eski Konugma Dili

Dünyadaki en eski konugma dilinin günümüzden yaklagik 7000

yil.önce yagayan ve Güney Amerika'ya göç ederek oraya yer-
legen Mayalara ait olup Mayaca oídugu bilinmektedir. Günü-
müzde halen 30 fark]l Maya dili konugulmakta ve birbirierine
çok yakin aksanli bu dillerin kökeni ilk konugulan Maya diline
dayanmaktadir.

En Eski Yazim Dili

ilk yazim dilinin zamanimizdanyaklagik 5000 ylldan fazia za-

man önce Sümerler tarafindan kullaniidigi bilinmektedir. Islak
248
 .kalemle

kil tabletler üzerine özel bir kazinarak olugturulmuy

alfabe harf olarak kabul edilen garip gekillerden olugmakta ve
bunlarin her biri bir fikri ve sesi igaret etmektedir. Tek sayllar
dikey 1'den fazia sayrlar yatak olarak yazilmigtir. (1 ve 10 gibi)

DiLi
ÍLKAVRUPA YERLILERI

ilk Avrupa yerli]erinin konugtugu bu dil zamanimizdan yakla-

gik 5000 yll önce kullanilmig ama yazim dili olarak bir geligrne
göstermemigtir.Nitekim tarihçiler büyük olasilikla bugünkü Po-
lonya ya da Türkiye'de yerlegmig olan ilk Avrupali yer1ilerin bu
dili sadece konugma dili olarak seçtiklerini oltaya çikartmlgÍlf.
Zamanimizdan yaklagik 3000 yll önce ilk Avrupa grubu olarak
adland.inlan bu halk Germen ve Roman olmak üzere ikiye ay-
rilmiglar ve M.Ö. ikinciyüzyilda Germen grubu dogunun bir
bölümÜyle kuzeye ve batinm bir bölümüne göç etmigtir. Bat!
yänüne gidenier bugün konugulan ingilizce'nindogmasina ne-
den olmuy olup onlarin atalari olarak bilinmektedir.

YUNANCA

Yunanca batida konugulanbirçok dilin käkenini olusturmuy olup

Mezopotamya ve Misir'la kargilagtirildigmda bati halki tarafin-
dan çok daha benimsenmig ve bugün çogunun ana dilini olug-
turdugu ortaya çikmigtir. Minos medeniyeti olarak kabul edilen
halk ilkin M.Ö. 2000 ylli civarmda Girit adasina gelip yerleg-
mig ve günümüzdeki Yunanca'nin doguçuna neden olrnuglardir.
Ancak M.Ö. 1400 yllinda Thera (Ege denizindeki Kiklad adasi)
adasindaki volkanik patlama sonucu medenlyet sona ermig ve
yerini burayi istila eden Miken uygarligi almigttr.

A BCA 249
 Alfa, Beta Gama, Delta (A,B,C,D)

A ile baglayanyazim ve konugma dili

A ile baglayan dilin konugmaktan ziyada yazim için kullanildigi

ve M.Ö. 1700 ile 1600 yillarinda Minos uygarligi zamaninda
geligtirilmigolup o güne dek kullandiklari hiyeroglifinyerini al-
digt bilinmektedir. A ile baglayan bu dil 90 farkii sembolden
olugmaktadir.

B ile baglayan yazim dili

B ile baglayan dil M.Õ. 1500'den 1150 yllina kadar Minos uy-
garligttarafmdan yazim dili olarak kullanilmigolup ünlü tarihçi
Homer zamanmda konugulan dilden 500 yll daha eski.oldugu
bilinmektedir. Oldukça karisik bir dil olup 1952 yllinda Micha-
el Ventris (1922-56) tarafindan degifre edilmigtir.

Klasik Yunanca

M.Ö.1200 yili civarinda Dorlarm kuzey batidan Yunanistan'a

göç etmesiyle orada yerlegmig olan Minos ve Miken kültürleri
yok olmug ve Yunanistan tarihte Dark Ages olarak adiandirilan
karanlik devre gömülerek o güne dek var olan yazill eserlerin
hemen hepsi kaybolmugtur.Ancak M.Ö750 ylli civarmda yazim
ve konugmadill olarak kullanilmaya baglayan KlasikYunanca ile
çok sayida eser yazildigi gibi, politika, ve felsefe yönünden de
büyük geligmeler kaydedilmigtir. M.Ö.338 yllmda Makedon-
yall ll'inci Philip (M.Ö.382-336) Makedon kültürünün yayil-
masina önayak olmug, bunu devam ettiren oglu Alexander the
Great (Büyük iskender)(M.Ö. 356-323) fetihleri döneminde bu
kültürün veYunanca'nm diger ülkelere yayilmasini saglamigtir.

250
Modern Yunanca

Modern Yunanca, bugün batinm konugtugu diller arasinda

en
eski olani olup On beginci yüzylldan günümüze dek süren bir
geçmige sahiptir. M.Ö. Dördüncü yüzyildan M.S. Dördüncü
yüzyila kadar etkisini sürdüren eski Yunanca, Bizans dönemin-
de geligme kaydetmig ve bu geligmiggekliyle on beginci yüzyil-
dan günümüze dek konuguimayadevam etmigtir. Anc,ak 1453
yllinda Konstantinopolis olarak bilinen bugünkü istanbul'unFa-
tih Sultan Mehmet taraftndan fethedilerek Türklerin eline
geç-
mesiyle dil dogum yerini kaybetmigtir.

Yunan Alfabesi

En eski alfabelerden olan Yunan alfabesi bugün hemen her al-

fabede ey tinill toniamalara sahip ilk beg harfin (A,B,C,D,E) mu-
cidi olarak bilinmektedir. Nitekim bu ilk beg harf gerek bugün
tüm batinm kullandigi Romalilara ait Latin Alfabesinde gerekse
Rusça, Bulgarca, Sirpça, Ukraynaca ve Beyaz Ruslaria Make-
donlarin kullandigt Slav käkenii dillere baz teyki! eden Kiril Al-
fabesinde de mevcut olup hemen hepsi kendilerine Yunan alfa-
besini model olarak almiglardir.

LATÌNCE

"Eger Romaltlar her çeyden önce kendiferini

Latince ögrenmeye zorunlu tutmuç olsalardz,
dünyay: fethetmeye asla zamanlart kalmayacakt:"
HEINRICH HEINE (1797-1856)

Ik Avrupa yerlileri dili olan Latince, içinde ya adigimiz mo-

Jern dünyada ask ve romantizm dili olarak bilinen italyanca,

251
Fransizca ve ispanyolca'nin kökenini olusturmaktadir. Ílkin
M.Ö.Yedinci yüzyildan itibaren ]talya'dakiTiber irmaginin kiyt-
sinda yagayan bir grup soylu insan tarafindan konugulan Latince.

çok geçmeden Roma imparatorlugunun sömürgesi haline gelen

Avrupa, Akdeniz ve Afrika sahillerindeki ulkelerifethetmesiyle
giderek yayilmig ve ortaçagm sonlarina kadar batl m€denÍy€ÍÍ
tarafmdan genig çapta benimsenmigtir. Bu dogrultuda Latince
için yirminci yüzyilin sonlarina kadar bagka Roma olmak üzere
tüm Katolik uluslarin dili demek yerinde bir tanimlama olacak-
tir. Klasik dönemde Latince.üç agama Ratederek günlük konug-
ma dili haline gelmistir:
1. Klasik yazim dili Latince
2. Halka hitap ve dua dill olarak kullamlan klasik konug-
ma dili Latince
3.Ve halkin günlük konugma dili Latince

Latin Alfabesi

Latin alfabesigünümüzde halen hemen tüm Avrupa uluslarinm

kullandigi alfabedir. Bu dogrultuda bazi küçük farkhhklar bu-
lunsa da genel olarak ingilizcekonuyan ü1keler de dahil olmak
üzere Avrupa dillerinin hemen hepsinin temel alfabesini teykil
etmektedir. ilkin M.Ö.600 yili civarinda ilk Romali1ar olarak
bilinen Etrüksler tarafindan kullanilan ve onlar tarafmdan gelig-
tirilen alfabe, bir süre etkisi altina almasma ragmen M.Ö.1100
yllinda Suriye ve Filistin çevresinde kullanilan Sami dilleri al-
fabesinden tamamen ayrilmigtir. Latince'ye ait günümüze dek
korunmuy eski bir örnekte "MANIOS MED FHEFHAKED NLJ-
MASIOI" Manius benim için çok gey yapti demek olan Manius
made for me Numerius anlamina gelmekte ve büyük olasilikla
sevgi ve gükran bellrtmek için sarf edilmig bir cümle oldugu an-
lagilmaktadtr. Klasik Latin alfabesinde 23 harf vardir. Ortaçagda

252
I a L

"I" harfi hem I hem de ] yerine kullanildigi gibi, "V" harfi de

hem U hem de iki U anlamina gelen W harfi yerine kullanilmig,
ancak daha sonrabu harflerin bagh bagma kullanilmasiyla alfa-
bedeki harf sayisi 26'ya yükselmigtir. Bugün modern ingilizal-
fabesi de 26 harften olugmaktadir ve ayni harfler söz konusudur.
Nitekim on beginci yüzyildan itibaren bagta italyaolmak üzere
tüm Avrupa ülkelerinde barflerin boyutlarinm yani sira italiktip-
te kullanimi da benimsenerek genig bir cografyada geçerli tek
alfabe haline gelmigtir.

INGiLÍZCE

Íngilizce ilk Avrupa yerlilerinin dillerinden biri olup bugün

Avrupa'nm neredeyse tamamina yakini bu dili mutlaka bilmek-
te ve konugmaktadir.

Eski ingilizce

Anglosakson'ca olarak da bilinen eski ingilizceNorthumbrian

bölgesi olarak bilinen Kuzey ingi1tereve güney dogu iskoçya'da
konugulan diyalektin yani sira Mercian olarak adlandirilan Orta
ingiltere'de,Kentish olarak bilinen güney dogu ingittere'deve
West Sakson (Bati saksonya) olarak adlandirilan güney lie güney
bati ingiltere'dekonugulan diyalekt olmak üzere dört bölgesel
giveden olugmaktadir. B'u dilin ilkin Kral Alfred tarafindan M.S.
Dokuzuncu yüzyilda konuguldugu bilinmektedir.Digi, erkek ve
nötr olmak üzere gahislara ve cisimlere göre üç tip fiil çekimi,
taki ve yardimci fiillerden olugan oldukça karitik ve agdali dil
M.S. 500 ile 1100 yi]lari arasinda etkin bir gekilde kullanilmig,
iskoçve irlandalilarinkökenini olugturan Keltlerin kuzeye
ama
giderek Keltçe adi altinda ayri bir giveyi benimsemeleri ve M.S
850 yill baglarinda Vikinglerin istila etmesiyle birçok kelime

253
dilden çikarildigt gibi yerine o oranda yeni kelime girmig ve
ingilizcekabaca% 15 oranmda saflagtirilip küçültülmügtür, Bu-
gün halen konugulan modern ingilizce'ninkökeni budur ama
tüm dillerde oldugu gibi içinde eski ingilizce'yeait kelimeler
de mevcuttur.

Orta ingilizce

1066 yllinda baglayan Norman fetihlerlyle Anglo Norman ola-

rak da bilinen Eski Fransizca ile piraleide eski ingilizcede
ayni
-1500

M.S 1T00 yillari arasinda geligme göstermigtir. Orta in-

gilizce on dördüncü yüzyilin sonlarinda baglayarakgünümüze
dek gelmig ve halen konugtugumuz ingilizce'dir.

ÍlkModern ingilizce
Bu ingilizce'ninen belirgin örnekteri ünf ü ingiliz
yazar vë çair
William Shakespeare (1564-1616) tarafindan gerçeklestirilmig
olup, eski ile yeninin karigimi olan bu ingilizce'yioldukça etkin
ekilde kullanarakgünümüze dek çok sayida
eser birakmigtir. En
önemlisi bu dile dwindle (yavag
yavag azalmak, önemini kaybet-
mek) ve leapfrog (birdirbiroyunu) gibi yeni kelimelerde ekleyen
ve onlarm ilk kez kul]animmi saglayan gair, bäylece günümüzde
Shakespeare Ingilizce'Si olarak bilinen yaklagik 2000 kelimeden
olugan yeni bir ingilizce'ninolugmasini da saglamistir.

Son Modern ingilizce

Son modern ingilizce,imparatorlugunyönetimine bagli tüm

bölgeleri de içine alarak oldukça genig bir cografyaya yayllmig
nüfus tarafmdan, diger deyigle dünyanm yarisindan çogunun
konustugu dil olup 1800 yllindan baglayarak günümüze dek et-
kisini sürdürmügtür. ÇogusömÜrgelerden olugan bu genig top-

254

,r
rak parçasi üzerindeki insanlar bu dili etkin gekilde konugurken
kendiöz dillerine ait kelimeleri de arasina katmiglardir. Örnegin
bungalov, garnpuan ya da potur denilen ve at binerken giyilen
dizden apagisi siki pantolon anlamina gelen jodhpur gibi keli-
meler bunlara birer örnek olup yeni teknolojiyle dile agi, nük-
1eer, daktilo ve mikroçip gibi daha önce var olmayan yepyeni
kelimelerde girmigtir.

Amerikan ingilizce'si

"Íngiftere ve Amerikaaym dili konu; masma

ragmen iki farklt
ülke olarak bölünmügtür"
GEORGE BERNARDSHAW (1856-1950)

Amerika'da Ingilizce konugulmaya baglamasi ilkin koloni-

legrnenin paralelinde 1600 ylli civarinda gerçeklegmigtir.Ame-
rikan dilbilimci Noah Webster'in
(1758-1843)heceleme kitabi
adi altinda çikardigi sözlük özelligi taglyan dil kitabi 1783 ile
1828 ylilari arasinda yayinlandiginda Amerikan halkmin bu dili
benimsemesi ve daha kolay konugabilrnesinisaglamig yani sira
ingilizce'ninfederal bir dil olmaktan çikip enstitülegmesine de
neden olmustur. Bunun için Amerikan halki üç agamadan
-1776
geç-
migtir. Birincisi 1607 yillari arasindaki koloniler devridir,
-1898

ikincisi 1776 ylljari arasindaki millilegme, üçüncüsü ise

1898'den.günümüze dek devam eden uluslararasi kimlige ka-
vugma devrileridir.

igARET DiLi

Igaret dili olarak adlandirilan dil kisaca omuzlarin yukan çika-

rilip indirilmesi, kol ve parmaklarla yapilan igaretler ve yuzün
çegitli gekiller almasiyla özetlenen en eski konugma dilidir.
255
 igaret dilinin ilk çikig amacmm sagirlar için oldugu ve ilk
kez 1616 yilmda italyanGiovanni Bonifacio tarafmdan geligti-
rildigi bilinmektedir. Daha sonra bu dogru]tuda 1750 ydmda iki
sagir kiz kardesi ile anlagabilmek amaClyla Abbe Char]es Michel
de l'Epee (1712-89)tarafindan yeni bir form verilen dil, Fransizca
kelimeleri heceleyip her bir heceye ayri bir igaret verilerek so-
nunda igitme engelliler için bagli basina bir dile dönügtürülmüg-
tür. Diger adt Fransiz igaretDili (FSL)ayni zamanda anlatilmak
istenen konuyu tek bir igaretle ifade etme özelligi tagiyan keli-
melerden de olugmaktadir. VersaillesSa'rayma mensup oldukça
varlikli ve soylu bir aileden gelen De l'Epee bir süre sonra kendi
parasly1a dünyadaki ilk sagirlar okulunu açmig, bu dogrultuda
1816 yilindan itibaren Amerikan igaretDili (ASL)giderekgeligti-
rilmigtir, gu anda Amerika ve ingiltere'dekonugulan dördüncü dil
durumunda olan ASL sagirlar içib özel olmakia birliktezeka sevi-
yesi dügük olan1arm da kendilerini ifade edebilmeleri için büyük
yarar saglamaktadir.

KÖR ALFABESi(Braille)

Kör alfabesi ilk ç\kig amaci farkli olmasma ragmen giderek gör-
me engellilerin kagit üzerindeki kabartma igaretlere dokunup
yaziyi okumalarmi saglayan bir alfabeye dönügtürülmügtür.Ni-
tekim ilkin 1821 yllmda Fransiz ordusunda görev yapan yüzbagt
Charles Barbier harflerin altma ya da üstüne 12 farkli noktalama
igareti koyarak gece yazist adini verdigi alfabeyle savag strasin-
da karanlikta konugmaksizmyazigarak haberlegmeyi saglamak
amaciyla bunu icat etmig, bir süre sonra bu icadinm körler üze-
rinde çok faydali bir yöntem olacagmi keyfetmittir. Sonunda
körler okulunu ziyaret etmig ve orada tanigtigi ögrencilerden
biri olan Louis Braille (1809-52) onun bu icadlyla yakmdan il-
gilenmittir. Her biri farkli noktalama igaretlerine sahip harfler
önceleri zor gibi görünse de bir süre sonra giderek yayginlag-
256
mig ve dünyadakiönemli dillerden biri konumuna gelerek onun
adiyla anilmigtir. 1809 yilmda Paris yakinlarinda dogan Braille,
kazara kör olmug bir çocuktur. Henüz dört yagmda olan Braille
bir sigile oynarken üzerine uzaktan atilan sert bir cismin eline
.girmig

çarpmastyla gig gözüne ve tek gözü kör olmuytur, çok

geçmeden gözü mikrop kapmig ve diger gözüne sirayet ederek
tamamen kör olmugtur.

A BCD
SAYlSAL SEMBOLLER

Arti ve eksi igaretlerinin ilk kez tanitildigi Mercantile Arithmetic

(Ticaret Aritmetigi) adli kitap 1489 yilinda Johannes Widmann
tarafindan yayinlanmig olup stoktaki mallarda artig ve eksiligleri
göstermek amaclyla keyfedilmigtir. Bu dogrultuda 1518 yllmda
Henricus Grammateus var olan miktarm üzerine + igareti konu-
larak ilave edilecegini gösteren hesaplama sistemini Ayn Neu
Kunstlich Buech adli kitabmda açiklamig, ancak 1577 yllinda
1ngiliz matematikçi Robert Recorde'un (1510-58) The Whets-
tone of witte adli kitabi yayinlanana kadar ingilizierbu sayisal
sembollere aligamamigtir. Sonuçta ayni yll Recorde =
igaretinin
anlamini açiklamig, 1631 yilinda diger bir ingiliz.matematikçi
olan William Oughtred (1575-1660)ise x igaretini tanittigi Cla-
vis Mathematicae ya da Matematigin Anahtari (The Key to Mat-
hematics) an1amina gelen kitablyla büyük bir çaligmaya imza
atmigtir. Bölme igareti ise ilkin Johann Rahn (1622-) tarafmdan
Teutsche Algebra adh 1659 yilmda kitabinda tanitilmigttr.

257
ARGO

Argo evrendeki tüm varliklarin bedenlerinden ayri olarak bir

ruh tagidiklarina inanilan ilk din doktrini animizmle açiklan-
_yok

maktadir. Animizme göre varliklarin bedenleri olsa bile

ruhlari boyut degigtiripbagkabir görünüm alarak yagamayade-
vam etmektedir. Göz1e görülmeyen bu ruhlar kipinin kendisine
ait özellikleri tagimakta ve hiçbiri digerine benzememektedir
ve tanri tarafindan kisiye älümsüz olarak bahgedilmigen büyük
hedlyedir. Bu herkes tarafindan kolay kabul edilmeyen doktrin
genellikledünyaÿafarklibakiglabakan kipilertarafmdan benim-
senmig ve onlarin yarattigi degigik ifadelerin ya da kelimelerin
yer aldigi dile de argo denmigtir. Diger bir deyigle argo dilde
kelimeler içsel bir özellik tagiyrp dogrudan degi] dolayh olarak
ifade edildigi gibi bunu konugan kipiler de aligilmigin diginda
dügünce yapisma sahip kipilerdir.

258
DEV ADIMLAR
Modern dünya, endüstri devrimi, komünizm, tüketimcilik,
uluslararasi birlikler, soguk savag.

"Eger önünüzdeki yol size bunu yapmamzz igaret ediyorsa,

büyük adtm atmaktan sakm korkmaym. Dar bogazziki küçük
szçrayiplageçemezsiniz"
DAVID LLOYD GEORGE (1863-1945)

MODERN DÜNYA

Modern çagdaki birçok büyük geligmeye imza atmig en büyü,k

bilim adamlarindan biri Michael Faraday'dir (1791-1867)Lond-
ra yakmlarmda bir nalbantm oglu olarak dünyaya gelmig olan
mucit genç\iginde bir kitapçida çirak olarak ciltleme igleri ya-
parken mügterilerinden biri olan William Dance, ona ünlü 1n-
giliz bilim adami Sir Humphry Davy'nin (1778-1929) deneyleri
üzerine konugmalar yaptigi toplantilara gitmesi için bir seri bilet
vermigtir. Davy'i dinleyen Faraday onun bilimsel deneyimleri
hakkinda bilgi sahibi olmasmm akabinde onunla çalagmak için
mÜracaat etmig ama ne'yazik ki Davy ona uygun bir igi olma-
digini söylemistir. Ancak 1813 ylli baglarinda Davy konferans
salonunun ortasinda ulu orta kavga edip dävügtügü kimya asis-
tanini kovmak zorunda kalmig ve bu olay gelecektekidünyanin
gelismesinde büyük katkilar saglaylp yeni buluglaraimza atacak
olan bir bilim adammm doguguna neden olmustur. Nitekim ola-
yl duyan Faraday haftalik bir ip için Davy'e bagvurmugve yerine
yeni biri bulunana dek Davy'nin geçici süre asistani olmugtur.
259
 vermek
úzere Avrupa turuna
Çokgeçmeden Davy konferanslar
çikmig ve yeni asistanini da yanma almigtir. Tur boyunca ge-
nig bilgiler edinen Faraday bunlan beynine kazlyarak Londra'ya
dönügünde sayisiz deneyler gerçek1egtirmig, sonuçta apagida
yazili birçok cihaz ve olayll EUCÍdi O mUgÍUf.

• Radyo
• Elektrik Motorlari
• Elektrik Jeneratörleri
=

• Elektrik Dinamolan
• Yalitimlv Metaller
• Molekül Sistemi
• Gezegenler arasi manyetik çekig alani
•
Bunsen marka gaz lambasinin ilk versiyonu

Faraday'in buluglari arasinda apagldakiler de yer almaktadir:

• Yüksek seste caniin kirilma noktasi ve kinlma orani

•
Benzen içeren organik bilegimlerinsayisi
•
Uzayin bir bogluk oldugu ve hiçbir canlinin yagayama-
digi, orada sadece elektromanyetik güç\erin orada orta derece-
de dayanma kapasitesine sahip olabildigi
• Igigin manyetizmayla kirilabilirlikgösterebildigi
• Elektrikle kimyasallar arasmda yakm bir iligki oldugu

içindeyagadigimiz modern dünyada o devri dügunerek

bütün bunlarin nasil keyfedildigini tahayyül etmek ve Michael
Faraday ile Albert Einstein gibi iki büyük dahinin çaligmalan
olmaksizm nasil bir dünyanin olacagmi dügünmek bile olduk-
ça zor olsa gerek.
260
 DEVRÌMÍ
ENDÜSTRI
Endüstri devriminin anlamini geligen dünyayla ekonominin gi-
derek fakirlegmesi dogrultusunda tarim ve sanayide dev adim-
larin atilmasina ihtlyaç duyularak yeni makineler üretmek, yeni
fabrikalar inga etmek ve bu sayede otomatik ip gücünü devre-
ye sokmak olarak özetleyebiliriz. Endüstri Devrimi sözü ilkin
1760--1840 yillari arasinda ingiliz ekonomi tarihçisi Arnold
Toynbee (1889-197¾ tarafindan sarf edilmigtir. Nitekim bu söz
lyi benimsenmig olmali ki, 1779 yllinda Shropshire'da kömür
madenlerlyle ünlü Coalbrookdale'da ilk demir köprünün inçasi
tamamlanmig ve bu sayede dogal maden1erle zengin bölgede
kömür, demir, çelik ve kireç çikartma aragtirmalarmin yani stra
Shrophire'in ortasmdan geçen Severn irmagmin üzerine yapilan
bu köprü sayesinde doklara u1agim da kolaylagmistir. Sonuçta
nehir kiyismda çok sayida yeni fabrikanin kurulmasiyla bölge
çaliganlari mevsimsel olarak aldiklari pay yerine yil bazinda
daha yüksek ücretle çaligmaya baglamiglardir. Ingiltere'deki en-
düstri devrimi alti ana koldan olugmaktadir.

•
Demir ve çelik gibi yeni madenler
• Buhar ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklari
• Zirai ve endüstriyel anlamda yeni icat edilen makineler
• Yeni fabrikalarlatekrar olugturulan çaligma sistemi
•
iletigimve ulagimda yaganan geligmeler
• Bilimsel aragtirmalar

ingiltere'ninöncülük ettigi endüstri devrimi giderek

tüm
dünyada benimsenmig ve bagta Avrupa olmak üzere ekonomide
büyük geligmelerin yaganmasina önayak olmuytur. Buna Rusya
ve Japonya ilkin yavag cevap vermig ama on dokuzuncu yüz-
261
yilin sonjarma dogru halkaya katilarak büyük atihm göstermig,
Amerika ise onu en hizli kucaklayanlardan biri olup endüstri-
yellegmede dev atilimlara imza atmigtir. Çokgeçmeden bu dört
büyük dev arasmda büyük bir rekabet ortami dogmug, derken
aralarina Almanya ve Fransa'da dahil olmugtur.
ikinci endüstri devrimi kimya, elektrik demiryollari ag!
ve
üzerine olup 1850 yllinda baglamigtir.Ancak bu iki büyük dev-
rim dünyanm medenilegmesinin yani sira fikirlerin degigmesine
de neden olmugtur.

KOMÜNÍZM

Komünizm doktrini en basit ifadeyle proletarya olarak adlan-

dirilan iççi sinifinin sömürülmesine kargi çikma hareketi olup
özgürlük ve haklarin epitligi uzerine kuruludur. 184T ylimda
Frederick Engels (1820-1925) bu dogru]tuda bir program hazir-
layarak bunu yandaylarindan olugan kongreye sunmug, böylece
Komünizm felsefesi ve doktrini topluma yerlegmigtir.
Komünist Manifesto ilkin 1848 yibnda Karl Marx (1818-83)
ve Frederick Engels tarafindan yazilmigtir. Manifestonun temeÍ
ilkesi giderek büyüyen fakirligin nedeninin sadece kapitalist
olarak dünyayagelememe ganssizligmdan kaynaklanmadigi,al-
kis tutarak körüklenen kapitalist düzeninin kaçinilmaz sonucu
oldugu ve zenginin daha zengin, fakirin ise daha fakirlegmesine
neden olan bu düzenin yok edilmesine dayanmaktadir. Mani-
festoya göre kapitalizm burjuva smifi tarafindan kendi çikar-
lari dogruitusunda desteklenmekte ve. kontrol edilmektedir ve
Marx'a göre proletarya sinifinin emegi ve alin teriyfe oturdugu
yerde zenginlegen burjuva sinifi bu davranig ve kurdugu adil
olmayan düzenle iççi sinifini sämürmektedir. Komünizm konu-
sunda çok geçmeden büyük bir devrimin öncüsü olacak olan
Komünist Manifestoya göre üretilen bir mal sadece zengin is
adamlari tarafmdan degil egit olarak halk tarafmdan paylatilma-
262
h ve smiffarki ortadan kalkmahdir. Kimse kimsenin tekelinde
degildir. Dünyadaki tüm toplumlarin adil gekilde yönetilmeye
ve digerieriyle ayni mallara sahip olmaya ihtiyaç duyduklari
gibi bunlara kavugmaya da haklari vardir. Marx bu manifestoyu
okurken milyonlar din]emig ve sözleri oldukça genig bir kitle
tarafmdan benimsenmigtir.
ilk Bolgevik lider Vladimir Ilyich Lenin (1870-1924)olup
asil adi Ulyanov olan liderin Komünizm ve Marxizm dogrultu-
sundaki fikirleri 1917 yilmda Bolgevik Devrimini haziriamig, bu
dogrultuda çarlik rejimi yrkilmig ve Rusya dünyanin ilk komü-
nist devieti olmugtur. Ancak tipkl 2000 ylldir süregelen kapita-
lizme dayali demokrasilerde oldugu gibi komünizm de bir süre
sonra diktatör1ügedönügmügve bagta Çin,Küba ve Kuzey Kore
olmak üzere bu doktrini halka zorla kabul ettirmek adina tek bir
diktatörün tekeline girmigtir.Sonuçta Dogu Avrupa'nin büyük
bir bölümü bu rejimi seçerek Rusya'nm önderliginde komünist
yönetimlerin altina girmig, bu dogrultuda giderek fakirlegmig,
buna kargin Sovyet imparatorlugugeniglemigtir. ÖzeÍliklegücü-
nün zirvesine çiktijl 1930'lu ytllardan 1980'li yillarin sonuna
dek egemenligini sürdürmüg ve bu süre içinde dünya nüfusunun
yarismdan çogu komünizmle yönetilerek büyümeye yönelik po-
litik fikirler de komünizmle ayni parale1de seyretmigtir. 1980'li
ylllarin ortasinda ingilizve Amerikan hükümetleri ingiltereBag-
bakani Margaret Thatcher (1935)ve-Ame-
rikan Bagkarn Ronald Reigan (1911-2004)
Sovyetlere kargi olarak özgürlük ve ekono-
minin geligmesi dogrultusunda sert bir kar-
Sergilemigler
ve bagkan Reagan
gi tutum
Sovyetleri hak ve özgürlükler için savagan
bir imparatorluk degil, kötülükler saçan
geytani bir imparatorluk olarak iÍan etmig-
tir. Beklentileri gerçeklegmeyip Komünist
rejimde aradigini bulamayan Avrupa'nin
263
onlara destek vermesly1e sikipan Rusya, bu durumda çark ede-
rek kendisine yeni bir yol çizmek zorunda kalmig ve o dönemin
Rusya bagkani ayni zamanda son bagkan olan Mikhail Gorba-
chev (1931) Sovyet Sosyalist Cumhuriyet1er Birligini bozarak
Rusya'da kapitalizm ve demokrasinin yeni formasyonunun ku-
rulmasma önayak olarak isteyen devletin Sovyetier Birligi çatis;
altmdan ayrilabilecegini duyurmustur. Bu yeni süreç 1980'lerin
sonunda baglayip 1990'lara kadar devam etmig, sonunda ilkin
1991 yllmda topluluktan kopmalar baglamigtir.Ayni paraÍelde
dünyada da komünizm kargiti propagandalar baglamly ve 2006
yilinda Çin,Kuzey Kore, Küba, Laos ve Vietnam gibi komünist
rejimle idare edilen ülkeler divinda komünizm dünya nüfusu
üzerinde % 20 oraninda etkisini kaybetmigtir.

Tüketimcilik

"Tüketiciye moron gözüyle bakmaym, o kisi sizin karmtz"

DAVID OGiLVY (1911-99) (Reklam Firmasi sahibi)

Genç Amerikali bir avukat olan Ralph Nader (1934) tarafindan

yazilip 1965 yllinda yayinlanan Unsafe at any Speed the De-
-

signed in Dangers of American Automobile (Önüne geçilmeyen

Güvensiz Hiz Araç\ari- Tehlikeli dizaynda üretilmig Amerikan
Otomobilleri) adh kitabi büyük ses getirmig olup aleni suçla-
malarla doludur. Nader kitabinda 1950 ve 60'li yillarda yüzler-

ce gencin yeni üretilen agin htz motoruyla ünlü motosiklet ve

arabalarla yaptiklari kazalar sonucu hayatmi kaybettigini dile
getirmig ve sonu ölümle biten bu gereksiz merakin acilen önüne
geçilmesini talep ederek digirenkli ve muhtegem albeniye sahip
içi ise hizli motoruyla tamarnen tuzak olan araç\ara toplumun
yaplimaSI
bakig açisinin degigmesi için ne gerekÍlyse gerekÍÌgi-
ni söylemigtir. Nader ayrica büyük araba üreticilerinin hakla-
264
rinda açilan davalara dünya çapinda güvenli araç Grettiklerini
iddia ederek kargi koymalarini abesle igtigal olarak yorumlamig
ve gereksiz yere Amerikan hükümetinin zamanin: çalip para
kazanmak ugruna zorla karyl lobi olugturma çabasi içinde ol-
duklarini söyleyerek onlari agir bir dille suç\amistir. Kitabindaki
bu agir sözlerin baskici etkisiyle araba üretimi ne yazik ki dur-
durulmamig ama en azmdan Amerika ve Avrupa'da agirl hiza
kary:n emnlyet kemeri takma zorunlulugu gelmigtik Daha sonra
genig tabanli yola yapigan lastik ve hava yastigi da gündeme
gelmig ve sonuçta Nader'in suç\amalari endüstriyi olumlu yön-
de etkiledigi gibi tüketicinin de güç1ü haklara sahip olmasin:,
daha akli baginda dügünüp arabanin motorunun hizindan ziya-
de guvenligini dügünerek bunu saticidan talep etmesine Oncü
olmustur. Atlantik okyanusunun iki yanindaki hükümetler ara-
banin periyodik bakimin yapilip yapilmadigina dair belgeleyen
etiketin ön cama yapigtirt1masini zorunlu kilmig, sonuç olarak
Nader'in.kitablndan önce büyük markalarin sahibi olan kurulug-
lara gözü.kapall güven duyulurken, kitaptaki elestirilerle itibari
dägen bu kuruluglar toplumun tekrar güvenini kazanmak adma
hizaya gelmigtir.Ayni paralelde geligen tüketici haklari kanun
maddesiyle sabitleptirilmig ve tüketici giderek bilinç1enmigtir.
Bu dogrultuda bilinçlenen toplum sadece otomobil degil, yiye-
cek, içecek, lüks tüketim rnallari, hava kirliligi, su kirliligi, çevre
kirliligi,ormanlarl ve çevreyi koru.mak konusunda da harekete
geçmigve çözümleyemedikleri durumlarda avukatlara bagvura-
rak dava açmiglardir. Nader ayni zamanda reklam sektörüne de
kafa tutup tüketici1eri tahrik etmek adina halkin yanlig yönlen-
dirildigine dair yazilar yazarak duygu sömürüsüy[e toplumun
kandinldigina deginmigtir.

265
ULUSLARARASIBiRLÍKLER

llerleyen teknoloji ve artik sicak savagin yerini soguk savaga

birakmastyla sudan nedenlerle ya da belli bir çikar güdülerek
uluslar birbirlerini tehdit eder olmuy ve sonuçta nasyonalizm
bagli bagma bir doktrin olarak benimsenmekle birlikte ayni ide-
olojiye sahip birkaç devletin bir araya gelerek güçbirligi olug-
turmasi gündeme gelmig ve bu dogrultuda büyük bir dev adim
olarak adiandirilan ulus]araras: birlikler Igurulmugtur.

Uluslararasi Telgraf Birligi (ITU)

Uluslararasi Telgraf Birligi 1865 yllinda 20 üye ülkenin katili-

miyla uluslararasi haberlegmede telgraf trafigini yönetmek bu
sayede iletigim konusunda kontrolü ellerinde tutmak amaciyla
kurulmugtur. ilkin Fransiz hükümetinin Convention Telegrap-
hique International de Faris adi altinda kurdugu haberlegme
ünitesi çok geçmeden 1865 yllinda diger ülkelerin de katilimiy-
ja büyük bir birlik haline gelmig ve çaligma prensipleri içinde
apagidaki maddeler yer almigtir.

• Radyo Frekans1armi düzenlemek

•
Teknik ve operasyon konularinda yardim etmek
• Telgrafm ülkeler arasi haberlegmede önemini tanitarak
geligimini saglamak

ingiltereilkin ITU'ya katilmak istememig ama sonunda

1871 ylhnda kabu] etmigtir. Aslmda ilk telgraf mesaji 1844 yi-
linda gönderilmigolmasma ragmen benimsenmemigve ancak
ITU'nun 1865 yllmda kuruldugu tarihten itibaren belli bir stan-
darda oturtoldugunda resmen kabul görmügtür. Bu dogrultuda
her ülke kendi farkli telgraf agini kurmakla birlikte tüm me-
sajlar üye ülkelerin dillerine tercüme edilir gekilde ey teknikle
266
donatilmigtir. Daha sonra birligin adi yeniden adlandirtlarak
international Telecommunication Union olmuytur.

Uluslararasi Posta Birligi (UPU)

Uluslararasi Posta Birligi 1874 ylhnda General Postal Union

adi altinda kurulmuy ama 1878 yllmda Uluslarara5L Posta Bir-
Dünya çapmda bir posta ärgütü
ligi olarak adt degigtiri1migtir.
olarak kurulan birligin en önemli amaa birligin üye ülkeleri
arasinda ekonomik bir dayanigma olmasi ve bir ülkeden dige-
rine gönderilen postalarda ücret1erin sabit tutularak ortak pul
kullanmalaridir. Birlik ayrica her yil 9 Ekimi Dünya Posta Günü
ilan etmig ve UPU uluslararasi bir birlik olarak resmen kabul
edilmigtir.

Kizil Haç (Red Cross) ve Kizil Ay (Red Crescent)

Gerek Kizil Haç gerek Krzil -Ay isviçrelligadami ve humanist

jean Henry Dunant (1828-1910) tarafindan gerekliligidügünül-
müg ve 1859 yilmda Fransiz- Avusturya savagi sirasinda Solfe-
rino Meydan Savaginin akabinde yine onun tarafindan mutlak
hayata geçirilmesine karar verilerek kurulmasi Önerilmig yar-
dim kuruluglaridir.Savag alanina serili yatan kimi süngü kimi
mermiyle yaralanmig muhtaç askerlerin içler acisi durumlarina
ahit olan Dunant hemen yaralilar arasina dahp gerek Fransiz
gerekse Avusturya cephesine ait askerlere elinden geldigince
yardim etmeye çaligmigti, ama bu tek bir kipinin yardimlyla hal-
lolacak bir gey degildi, bir gunde 5000'den faz1a asker ölmüg,
23.000'den fazia asker ise agir gekilde yaralanmigti. Bu manza-
radan çok etkilenerek adeta hasta olan Dunant, 1859 ylhnda
tüm ülkelere bu.aciyi yagamamalari adina uluslar arasi bir sag-
hk ve yardim birligi kuru1masini talep etmÏÿ ve çok geçmeden
fikri kabu] edilmigti. Sonuçta bu insancil yaklagimiyla 1901 yi-

267
Unda Nobel Barig Ödülü ile ödüllendirilen Dunant'in ardmdan
1864 yllmda 1sviçre ister kendi askeri ister dügmani askeri oisun
fark gözetmeksizin tüm ülkeÍeri yarali1ara yardim etmek amaayla
birlik kurmaya davet etmig ve bu fikrin hayata geçirilmesine karar
verilmigti. Ama 1906 yilinda Habsburg 1mparatorlugu bu birligin
ikiye aynlmasinda ve H:ristlyanlarin Kizil Haç, Müslüman ülkele-
BU
rin ise Kizil Ay adi altinda toplanmasmda LStaf €ÌmigÍ|. dogrul-
tuda kuruluglarin beyaz bayraklan üzerine kirmizi olarak Hiristi-
yan1arin sembolü olan Haç ve Müslümanlarin sembolü olan Ay
konularak iki ayri yardim kurulugu olarak hayata geçirilmigti.

Avrupa insan Haklari Mahkemesi

(Permanent Court of Arbitration)

1899 yllinda Hollanda'nin Labey gehrinin eski adi olan Hague'da

kurulan ve ilkin Hague Tribunal olarak bilinen mahkemenin
adi daha sonra günümüzde de devam eden tekilyle Permanent
Court of Arbitration olarak degigtirilmistir. Mahkemenin kurulug
amaci adindan anlagilacagi üzere uluslararasi güvenligi sagla-
mak ve insan haklari konusunda uyugmazliklari çözmek olup
kurulma karari ilk Lahey Konferansinda (First Hague Conferen-
ce) alinmigtir. Mahkemenin kurulmasina önayak olan kipi ise
insan hak ve hürriyetleri konusunda duyarlilig: ve hassasligiyla
ün]ü Rus Çart11'inci Nicholas'tir (1868-1918) Uluslararasi resmi
bir kurulug olan mahkemeye pu anda 104 ülke üye olup onun
aldigi kararlar dogrultusunda hareket etmektedirler.
268
Milletler Birligi

Milletler Birliginin kuru]maönerisi ilkin ingiltereDig igleriGenel

Sekreteri Edward Grey'den (1862-1933) gelmittir, bu dogrultuda
1919 yllinda Paris'te düzenlenen Barig Konferansinda Amerikan
Bagkani Woodrow Wilson (1856-1924) tarafindan üyelere teklif
edilmig ancak özellikle kurulug amaci birinci dünya savagindan
sonra ülkeler arasindaki sürtügme ve anlagrnazliklari önlemek
olan birligin kurulma önerisi reddedilerek Wilson'a tepki gös-
terilmig ve Wilson'un Paris'ten ü1kesine dänmesinin ardindan
Amerikan senatosu Milletler Birligi üyeliginden istifa etmigtir.
ikinciDünya savaginda Amerikanin desteginin olmayigi yenilen
Avrupa'nin paralelinde Milletler Birliginin dagilmasina neden
olmuy ve sonrasinda savagi bitiren Amerikanin bagkanliginda
Birlegmig Milletler adi altmda yeniden yapilanmigtir.

Birlegmig Milletler

Birlegmig Milletler (UN) özellikle iki büyük savastan sonra gide-

rek büyüyen ekonomik sorun basta olmak uzere sosyal, kültürel
ve insan haklan konusunda anlagmazilklan çözmek amaclyla
24 Ekim 1945 yilinda resmen kurulmuytur. Bugün halen prensi-
bini ayni dogrultuda koruyan birlik dünya üzerinde bangi sagla-
yan mihenk tagi konumunda olup bagta Amerika olmak üzere,
Sovyetier Birligi, ingiltereve Çin'denolugan dört büyük ülke
tarafindan kurulmuy dah'a sonra bunlara Fransa da dahil olmug
ve Uluslararasi Güvenlik Konseyini olusturmuglardir. Aslinda bu
ilk üç ülke 1942 yllinda ikinciDünya Savagi'ni baglatan Alman-
ya ve ona yandag olan italya ile japonya'ya kargi müttefik bir
güç olusturmuglar ve üç büyük ü1kenin lideri olan Roosevelt,
Churchill ve Stalin'in önderliginde insan haklari ve barigin sag-
lanmasi yönünde büyük adimlar atarak en önemlisi savagin son
bulmasini saglamiglardir. Savagin ardindan kurulan bir-
.resmen

269
lik barigin saglanmasi yönünde etkin rol oynamigttr.

insan Haklari Evrensel Bildirgesi

insan Haklari Evrensel Bildirgesi 1948 ylli Haziran ayinda

Birlegmig Milletler Güvenlik Konseyi insan haklari Komisyo-
nu tarafindan tamamlanmig ve ayni yllin Arafik ayinda Genel
Konsey tarafmdan dünya ülkelerine açiklanmigtir. Savagin he-
men bitiminde ölen Amerikan Bagkani Franklin D. Roosevelt'in
(1882-1945) dul egi ve konseyinbagkaniolan Eleanor Roosevelt
(1884- 1962) bildirgeyi kaleme almasinin yani sira onu oku-
mug ve o sirada bunun insanlik adln3 OVrenSel antamda yeni
bir Magna Carta oldugunu açiklamigtir. Sonuçta Sovyet Blogu
ülkeleri, Suudi Arabistan ve Güney Afrika tarafindan reddedilen
bildirge çogun1ugún onaylyla resmen kabul edilmigtir.

NATO (North Atlantic Treaty Organisation)

1949 yllinda imzalanan Kuzey Atlantik Pakti (North Atlantic

Treaty Organisation) bilinen adlyla Nato, Amerika ve Kanada'nin
igbirligiy1e Beiçika, Danimarka, Fransa, Türkiye, Ízlanda,Italya,
Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz ve ingilterebagtaolmak
üzere diger Avrupa ülkelerinin olugturdugu en önemli uluslarara-
si askeri birlikolup Sovyetier Birligine karti kurulmustur.Bu dog-
rultuda NATO yaklagik 40 yildan beri sadece Sovyetler Birliginin
saldirilarina kargi degil tüm Avrupa kitasinda bang ve güvenligi
saglayan ve ortaklaga karar alan çok önemli bir kurulugtur.

Metrik Sistem

Metrik sistem, yeni bir besaplama sistemi olup on sekizinci

yüzyilda Fransa tarafmdan geligtirilmigve tüm dünyada tek tip
olarak benimsenmigtir.Bu dogrultuda agirl k, hacim, uzunluk,

270
 bölge ölçümü, kapasite ve basmç hesaplama konusunda baz
afinan sistem dünya tarafindan genig älçüde anlagilarak kabul
görmügtür. Tam unvani Charles Maurice de Talleyrand-Perigord,
Prens Benevento, Autun Piskoposu (1754-1838) olup kisaca
Talleyrand olarak bilinen Fransiz'la ingilizSir John Riggs Miller'in
(1798)1790 yllinda birlikte kegfettiklerimetrik sistem 1840 yi-
lindan itibaren Fransa'da ve 1866 yllandan itibaren Amerika'da
tamamen benimsenerek kullanilmaya baglamigtir.T875 yllinda
Fransa'da bu konuda yapilan konferans sonrasanda 1884 yilmda
17 ülke birlegerek Metre Anlagmasmi (Treaty of Metre) imzala-
miglar, 1969 yilmda general Tony Benn (1925) ingiftere'de genel
kurulu toplayarak bunu ilk kez duyurmug ve 1970 yilmda sis-
temin ingiltere'dede kabul edilmesini saglamigtir, bir yll sonra
1971 yilmda birçok çatlak sese ragmen ayni paraleide desimal
sistem de kabul edilmig olup bu yeni sistemde kraliyetölçü birimi
mil ve yüz ölçümü birimi de ona göre yeniden uyarlanmigtir.

OPEC (Organisation of Petroleum Exporting Countries)

"üygun

fiyatdiyerek aldigtmtz petrolden bagka

yüzde ondan yüzde yirmiye kadar artz; gösterebilen
fahipbir mal yoktur"
ANNON

1960 yllinda kuruldugu bilinen OPEC (Petrol ÌhraçEden Ül-

keler Birligi)iran,Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella'nin
üye oldugu dünyaninen büyük petrol organizasyonu olup resmen
kurulmasi1961 yill Ocak aymda gerçeklegmigtir. Üyeülkelerin top-
raklarmdan çikan petrolün dünyaya dagitimmigerçeklegtiren ayni
zamanda petrol fiyatlanni da tekelinde bulundurdugu için ekono-
mideki tüm dengelerin üzerine kurulu oldugu OPEC bugün dünya-
nm petrol rezervierinin yüzde yetmigini elinde bulundurmaktadir.

271
SOÖUK SAVAS
Soguk savat ilkin 1947 yllinda çtkmig olup bu gekilde adlandi-
rilmasinm nedeni, ordulann savag meydaninda karglÌlk |
g€Ìme-
hazirhk süreci yagamalari bu sureç zarfinda
yip sicak savaga ve
sözle veya ambargo gibi protesto mahiyetindeki kargi tavirla ya
da sürtuimeyi kizigtiracak tarzda bir gecede iggal erle kargi ta-
rafa dolayli olarak meydan okumasindan kaynaklanmaktadir.
Buna en bariz örnek ikinci dünya savaginm sonunda Sovyetler
Birligi'nin bangin saglanmasi konusunda kugku uyandiracak çi-
karci ve iki yüzlü tavirlarindan dolayi Amerika Birlegik devlet-
lerinin ona kargi takindigi tutumdur. Nitekim Amerika Birlegik
devletleri müttefikleriyle birlikte Sovyetler Birligi ve yandaylari-
na kargi güçlu bir kargicephe olusturmug, bu uzun süren soguk
savag sürecinin sonunda özellikle Amerikan toplumunda yanki-
lari yillar boyu süren ve buyük bir travmaya neden olan Vietnam
savagi olmugtur, sonrasinda ayni örnek Angola'da yaganmig.ve
bu iki savag dogu ile bati kültürleri arasinda derin bir uçurum
olugmasma neden olmugtur. Sonuçta 1989 yilmda Amerika ve
Sovyetier Birligi liderleri anlagmaya vararak soguk savaga res-
men son vermiglerdir.

Kirmtzt Hat

1963 yllinda Soguk Savagm dorukta yagandigi dönemde

Washington'daki Beyaz Saray ile Moskova'daki Kremlin Sara-
yi arasinda kirmizi bir hat kuru]muytur, buna gimdilerde bili-
nen adlyla
kLrmlZI ̀ OfOn denmektedir ama cihaz bildigimiz
anlamda telefon degildir. likin 1961 yilmda Küba'da yaganan
kriZ kullanilan kirmizi hattin surekli çabgmasi sonu-
Slra5\nda

cunda neler oldugu sir gibi saklanmig, dünya ancak iki büyük
süper güç arasmdaki nükleer savagt soluksuz bir siyasi film izler
.gibi

seyrederek sonucu beklemig ve sonunda Amerika ve Sovyet

272
liderleri birbirleriyle yüz yüze gelerek anlagmaya varmiglardir.
Kirmizi hat o günden beri hâlâ mevcut olup digerierinden ay-
nlml§özel bir hattir ve gün içinde bu hattan bagka bir görügme
yapilmadigi gibi bagka bir yerden bu hatta gelen bir haber de
säz konusu degildir. Diger bir deyigle bu hattin çaligmasi demek
sadece bu iki dev lider arasinda olugan yeni bir anlagmazhk
ya da yeni bir kriz ve devaminda çikmasi kuvvetle muhtemel
yeni bir nukleer savag anlamma gelmektedir. Bu hat için özel
bir aparat kullanilmig olup elektro mekanik olarak çaligan ve
eski tip daktilolara benzer gekilde yazili olarak bilgi ulagtiran bir
tür teleprinter olarak adlandirliabilir. Bildigimiz aniamda tele-
fon ise kirmizi renkte seçilerek 1970 yilinda baglanmigve aynt
özerklige sahip telefon yine aynt amaç\a kullanilarak bu kez iki
liderin kargilikhkonugmasmi saglamigtir. Kirmizi hat daha sonra
bagka uluslar tarafindan da aynt amaç1a kullanilmigtir.

Vargova Pakti (The Warsaw Treaty of Friendship, Co-ope-

ration and Mutual Assistance)

Varçova Pakti anlagmasi 1955 ylli Mayis ayinda Sovyetier Bir-

liginin öncülügünde dogu blogu olarak adlandinlan ülkeler
arasinda imzalanmig olup Amerika Birlegik devletleri öncülü-
kati]Imlyla
gündeAvrupa ülkelerinin askeri güç birligi geklinde
olugturulan NATO'ya karti kurulmugtur.NATO'ya kabul edilen
son ülke Bati Almanya olup 1952 yllinda aralarina katilmistir.
Neredeyse tüm Avrupa ülkelerinin içinde oldugu bu birlige kar-
gilik Sovyetier Birligi öncülügünde kurulan Varpova Paktinda ise
Arnavutluk, Bulgaristan, Çekoslovakya, Dogu Almanya, Maca-
ristan, Polonya ve Romanya bulunmakta olup hemen hepsi ko-
münist rejimle idare edilen ülkelerdir. Ancak 1989 yihnda Var-
gova Pakti gereksiz bulunarak 1991 yllinda birligin artik geçerli
olmadigi resmen açiklanmigtir.

273
 a L

PARA
Para yerine kullanilan hayvanlar, Metal Para, Kagit Para,
Plastik Para, Elektronik ihra, Para Cinsleri, Bankalar, Altm,
internet Bankacihgr, ipotek, Kapitalizm, Endüstri, vergiler,
Sirketier

Eski devirlerde aligveriglerde toplumda para yerine takas sistemi

geçerli olup mal egdegerde bir mal kargiliginda alinmaktaydi.

PARAYERiNE KULLANILAN HAYVANLAR

M.Ö.9000 ile 6000 ylliari arasinda henüz para kavramt bilin-

medigi için aligverigierde para yerine sigir gibi büyükbag hay-
vanlarin veriimesi söz konusuydu.

METAL PARA

Metal para ilkin M.Ö.2250 ile 2150 tarihleri arasinda bugünkü

Türkiye sinirlan içinde bulunan ve ülkenin dogusunda
yer alan
Kapadokya krallantarafindan kullanilmigtir. O devirde henüz erit-
me iglemi bilinmedigiiçin alinan malin agirligina ve ebadma göre
kargiugindairili ufakh külçe geklinde gümügler kullanilmigtir.
Bilinen anlamda ilk eritilerek üretilmig metal para M.Ö.
687 y:Imda bugünkü Türkiye smirlari içinde ülkenin batismda
yer alip Küçük Asya (Anadolu) olarak bilinen bölgede yerlegmig
Lidya kralligi tarafindan kullanilmigtir. Bu dogrultúda gümüg
külçelerin eritilmesiyle çegitli büyüklükte ve degerierinin belir-
lenmesi amacyla farkii agirliklarda basilan paralara M.Ö.640
275
yllmdan itibaren altin olanlari da eklenmigtir. Düzenli olarak
basilip plyasaya sürülen paralarin üzerlerinde kabartma geklin-
de gebrin sembollerinden olutan örnekler bulunmaktadir.
ilk saf altm ve gumüg para M.Ö. 550 yilinda Lidya kral:
Croesus (M.Ö.561-546) tarafindan bastirilmigttr.
ingiltere'deilk metal para bronz ve tenekeden yapilmig
olup M.Ö. birinci yüzylldan itibaren kullani1maya baglanmistir.
M.S. 395 yllinda Romalilar eritilecek degerli madenlerin yok-
lugu dolayislyla sikmtiya dügmüglerburnedenle piyasada metal
sonunda zorunlu olarak
para sikmtisi yaganmaya baglamigve
kagit paraya geçië yapilmigtir. Nitekim aynt sikintiyi yagayan
ingiltere'dede M.S. 435 yllindan itibaren metal para kullanil-
mamis ve kiymetli madenlerden nadiren Uretilen metal paralar
daha ziyade süs amaciyla kullanilmigtir.

KAÖlT PARA

Kagit para ilkinÇinlilertarafindan M.S. 700 yllinda ba$l m1(Ì\f.

Bunun birinci. nedeni metal para için gerek1i olan uygun ma-
denlerin yoklugu ve zorunlu olarak basilmig olmasi diger ne-
deni ise plyasaya madeni para olarak sürülen bir ylgin degersiz
metalin olugturdugu enflasyondur.

Çek
ingiltere'dekiiç savag sirasinda (1642-51) yatirimcilarin biri-
kimlerini ve klymetli tag gibi degerli kipisel egyalarmi koruyan
276
kuyumcular hem kendilerini hem de yatirimciyi korumak ama-
ciyla alti imzali ve yazill bir talimat gösterilmesini Onerniistir.
Buna göre kuyumcu yatirim sahibinin dipinda üçüncü bir ki-
glyle muhatap olmasi ve ona ödeme yapmasi durumunda bu
yaziyi göstermek zorunda birakl migt\r. Çokgeçmeden oldukça
güvenli olan bu sistem benimsenmig olup bunun günümüzdeki
Ornegi çek karneleridir.

Banknot

ilk banknot 1660 yllindan itibaren ingiltereve tu anki adi isveç

Bankasi (Bank of Sweden) olan Stockholm Banco tarafindan çi-
karilmigtir.Bu banknotlar kuyumcular tarafindan da benimsen-
mig ve yatirimlar banknot olarak saklanarak bir tür güvenlik çeki
olarak kabul görmügtür. ingiltere'deilk banknot 1964 yilinda
basilmigtir.

Polymer Para

ilkin 1988 yllinda Avustralya'da bas:Imig olan polymer para 10

Dolar'a tekabül etmektedir. Ancak bu dijerlerine benzeyen tür-
den bir kagit para cinsi degildir. Nitekim özel bir güvenlik sis-
temine sahip olan para bilinen aniamda.gözenekli bir kagittan
yapilmig olmayip islanmayan türden ve geffaftir, bu äzelligi onu
sadece kendi. ülkesinde kullanilabilir kilmig,sonuçta daha kul-
laniligholan digerlerinin basilmaslyla tedavülden kalkmigtir.

Plastik Para (Kredi Kartlari)

ilk kredi karti 1920 yllmda Amerika'da kullanilmig olup ilkin

benzin istasyonlari ve dünyada belli bir marka haline gelmig
zincir oteller tarafindan sadece kendi mügterileri olanlara ve-
rilmigtir. Buna ilk örnek 1950 yilinda basilan Diners Club karti

277
olup sadece kendi üyeleri için geçerli olan kart, kulübün belir-
ledigi belli yerlerde para yerine geçmektedir. Onu 1958 yllmda
Amerikan Express takip etrnigtir.

Elektronik Para

Elektronik aniamda bankalar arasi ilk para transferi 1871 yllmda

Amerika'da gerçeklestirilmigtir.

PARA CiNSLERÌ

Sterlin Pound

M.S. 928 yllinda !ngiltere krah Athelstan (M.S. 895-939) enf-

lasyonu önlemek amaclyla ingiltere'nindört bir tarafma yayilmig
30 ayn türde madent paranin yerine geçecek tek bir para cinsi
basilmasi yönünde israr etmigtir. Su nedenle ingiltere,Romahla
dan sonra tek tip para kullanan ilk ülke almuytur. Bu dogrultuda
sterlin adi verilen bir pound 16 truva onsuna tekabül etmektedir
ve saf gümügten yapilmigtir. Sembolü eksantrik gekilde bir L harfi
ile belirlenen Sterlin pound bu igareti Latince Libra kelimesinin
bag harfinden almigtir. Sterlin'in argoda adi Londra'da yankesici
anlamina gelen nicker, Türkiye'de ise Kraliçedir.

Amerikan Dolart

Amerikan doÌan Íngiltere'ninbagimsiz bir para cinsi basmasi-

nin akabinde basilmigolup piyasadaki metal para sikmtismdan
dolayi ispanyol pezosunun da dolar olarak kullanildigidönem-
de olugan para karmagasina son vermigtir. Bu dogrultuda 1792
yllinda ingilizPounduna egdeger olarak ayarlandiktan sonra ilk
Amerikan dolari 1794 yllinda Filadelflya'da bastlmigtir. Dolar
admr Çekparasi olup ilkin 1519 yllinda basilmig olan thaler'dan
almig, ancak Tarier olarak okunan kelime Amerikalilarm bunu
278
yanhy telaffuz etmesiyle Dolara dönügmügtür. Sembolü $ olarak
bilinen Dolar U ile S harflerinin ustüste binmesiyle olu mugtur,
S harfini yatay gekilde dügündügünüzde iki birbirine bitigik son-
suzluk ifade eden U harfinden olugtugu görülmektedir. Daha
sonra 5 harfi üzerine ] harfi konarak dikey geklinde bugünkü
sembole dönüímügtür ama bu konuda bilinen en az alti teori
vardir, dolayisiyla hangisinin dogru oldugu henüz tam olarak
bilinmemektedir. Dolar argo olarak Amerika'da erkek geyik,
Türkiye'de ise renginden dolayi ye il olarak adlandirilmaktadir.

japon Yeni

Japonyeni ilkin 1871 yllmda Meiji hükümeti tarafindan.baglatr-

lan yeni para hareketiylegündeme gelmigtir.Bu dogrultuda Edo
olarak adlandinlan kalkinma sisteminin hayata geçirilmesi yö-
nünde çaligmalar yapildigi dönemde hükümet yabanci devlet-
lerle ticareti kolaylagtirmak amaciyla modern bir para biriminin
de.mutlaka olmasi gerektigine karar vermig ve Yen adini alan
yeni para basilmigtir. Japonca'da dänen cisim anlamina gelen
ve en olarak okunan Yen'in äzellikle Londra borsasindaki argo
adi Bill and Ben olarak geçmektedir;

Euro

1995 yl mda AVrupa Konseyi tarafindan önerilen ve 1 Ocak

2002 tarihinden itibareri resmi karara bagianarak Avrupa birli-
gineüye ü1kelerin ortak olarak kullanmaya karar verdigi Euro,
bugün 12 üye ülkenin resmi para birimi durumundadir. Eksan-
trik gekilde bir E harfiyle simgelenen para birimi bunu orijinali
Europa olan Avrupa'nin bag harfinden almistir.

279
BANKALAR

ilk banka kavram! M.Ö. 3000 ve 2000 yillari arasinda Mezopo-

tamya Babil'de metal paralarin kullanimiyla birlikte gündeme
gelmigtir. O taribe dek büyük tahil depolarina sahip çiftçiler-
le degerli egyalarmi tapinaklarda barindiran soylular varlikla-
rinin kargiligini kiymetli tag olarak tefeci ya da kuyumcularda
tutmaktayd:1ar, paranm yürürlüge girmesiyle bunlari paraya
çevirip bankalarda güvence altina almalarinin yani sira vergi-
lerini de bu para üzerinden.ödemeye baglamiglardi. Italyanca
banco kelimesinden gelen banka ilkin Lombardiya Yahudileri
tarafindan kegfedilmig, böylece para güvenli bir ortamda koru-
ma altina alinmistir. Nitekim tefeci olarak bilinen ve gayri resmi
para alim satim igleri yapan banker1erin iflas etmesi durumunda
yatirimcinin parasinin yok oldugu sistemi çökerten ve resmi bir
kurulug olan banka Italyancabanca rotta (bankrupt)kelimesin-
den türemig olan bankanin iflas etmesi durumunda yatirimcinin
hesabmin güvencede kaldigi bir sistemdir.
ingiltere'deilk banka Bank of England olup 1694 yllinda
iskoçyaliWilliam Patterson (1658-1719) tarafindan kurulmuy ve
çok geçmeden ingilizhükumeti tarafindan özel banknot bastiri-
lip piyasaya sürülmesine izin verilen Merkez Bankasi konumun-
da ilk devlet bankast ilan edilmittir. Bu dogrultuda banka her
gün 1.200.000 Poundluk banknot basmigtir.
Amerika'da ilk banka Bank of North America'dir. 1781 yt-
Imda kurulmasi karara baglanarak 1782 yllinda yatirimcilarina
resmen kapilarint açan bankanin Merkez Bankasi konumunda
bir banka olmasi 1791 yilinda gerçeklegmig ve 1811 yi1mda
Kredi Komitesi kurularak üreticlye kredi vermeye baglanmig-
tir. Amerika'daki iÍk özel banka ise bankacihgin babasi olarak
adlandirilan ve Amerika'daki ilk Hazine Bakanligi Müstepari
olarak görev yapan Alexander Hamilton (1757-1804) tarafin-

280
dan gerçeklettirilmigolup Bank of America ve onunla ayni dö-
nemde hizmete girerek vergi toplamayi amaç\ayan US Coast
Guard'dir.

ALTIN

Napolyon dönemi savaglarindan sonra ciddi bir enflasyon krizi

yaganmaSInlO afdlndan 181 6 yllinda piyasadaki fiyatlari sabitley-
tirmek yönünde büyuk deneyim kazanan Ingiliz hukümeti bunu
tekrar yagamamak adma külçe altin gekllnde güç\ü bir yatirim
aracini devreye sokmu§ ve kisa sürede bunun tüm dünya tara-
findan benimsenmesine önayak olmuytur. Nitekim çok geçme-
den uluslararasi para piyasasinda denge saglayan ve kuru dog-
rudan etkileyen külçe altm önce 1871 yllmda Alrnanya, 1878
yllinda Fransa, 1897 yilinda Japonya ve 1900 yilmda Amerika
tarafindan en geçerli yatirim araci olmugtur. Ancak kisa sürede
en baça yerlegen altin madeni para geklinde de kullanilmaya
baglaymca 1933 yilinda Amerika bagkani Franklin D. Roosevelt
(1822-1945) taki olarak kullanimi diginda altinin sadece yatinm
amaçh olarak külçe geklinde saklanmasini duyurarak madeni
para geklinde kullanimint yasaklamig ve digerleri de bunu kabul
etmigtir.

281
 INTERNET BANKACILIÖl
Günümüzde yaygin ekilde kullanilan internet bankaciligi ilkin
on dokuzuncu yüzyilda elektronik anlamda bankalar arasi para
transferiyle gündeme gelmig ve devaminda 1900 yllinda Wel-
Is Fargo Bank tarafindan, günümüzdeki gekliyle ise ilkin 1997
yllinda ingiltere'deThe Nationwide Building Society tarafmdan
gerçeklestirilmigtir.

ipotek
Bilinen en eski ticaret gekli olan ipotek, ticaret yapan igadammm
gelecege yönelik uzun vadeli borcunu ödemek amaclyla bu dö-
nem için mal varligma banka tarafindan el konulmasidemektir.
Bu dogrultuda kigi borç senetlerini imzalarken borcunu ödeme-
mesi durumunda mallarina el konuÍacaginipeginen kabul etmek-
tedir. Bunun ilk örnegi M.Ö. 1000 yllindæÇin'de yaganmrg ve
onu Roma veYunanistan takip etmigtir. Bugün modern bankacilik
sisteminde de ipotek halen geçerliliginisürdürmektedir.

KAPITALiZM

Bir diger adi serbest ekonomi olan kapitalizm bilindigi üzere

kaynagmi kendi üretip tasarrufunu kendi yönleridiren äzel bir
ekonomi sistemidir. Bir diger deyigle kapitalizm, komünist re-
jimle yönetilen devletlerde oldugu gibi paranin devletin kay-
naklari elinde tutulup yatirimclya belirli partlar dahilinde veril-
.
mesinin tam tersine igleyen bir sistemdir. Bu dogrultuda yati-
nmcmin parasini serbest piyasa ekonomisinin kendisine sagla-
digi imkaniarla istedigi gekilde çogaltarak piyasadaki arz taiep
dogrultusunda yönlendirdigi kapitalizmin tarihçesine bakilacak
olursa, oldukça eski oldugu ortaya çikmaktadir. Nitekim ilkin
M.Ö. 1400 yllmda piyasada ipotek sisteminin hakim oldugu fi-
282
ravunlar döneminde ve eski Roma'da baglayan kapitalist düzen,
batida Romalilarin, orta dogu ve doguda ise Misirlilarin deniz
agiri ticaretle zenginlegmelerine neden olmuy ve deniz ticare-
tiyle getirdikleri mallari fahip fiyatlarla bagka ülkelere satarak bu
allyverig strasinda tutturabildiklerine bir fiyat talep etmeleriyle
olugmustur. Sonuçta piyasa bu arz ve talebe göre ayarlanmig
ve özellikle Roma imparatorlugu güç temsilcisi konumuna ge-
lerek gerek toprak gerekse hazine bakimindan uçsuz bucaksiz
bir imparatorluk haline gelmistir.Bu durum Roma'nm çökügüne
dek devam etmig ama on aÍtmci yüzyilda feodal sistemin yerini
alan kapitalizm asia çÖkmemigtir. Nitekim bugün hâlâ en ge-
çerli sistem olan Serbest piyasa ekonomisi günümüze dek hizi-
ni kesmeden devam etmig, özellikle on altinci ve on sekizinci
yüzyillarda örnegin ingilizkumag sanayi bu sayede endüstriyel
bir kapitalizmin olugmasina önayak olmustur. Bu dogrultuda
her ülke elinde genigtalep uyandiracak en degerli hammaddeyi
kegfederek üzerine istedigi oranda kâr koyup diger ülkelere sat-
mig ve elde ettigi gelirle yeni üretimlere geçip ekonomik açidan
büyük geligme göstermigtir. Sonuçta bir anda çig gibi büyüdügü
görülen sicak para her ülkenin agzini. sulandirarak ardi ardma
gelen yeni girigimleridogurmugve Serbest piyasa ekonomisiyle
ayni paralelde seyreden kapitalizmin temelÍeri kolay vazgeçile-
meyecek kadar derin atilmigtir.

ENDÜSTRI
"Heriaman endüstrinin tarih, politika ve asker gücünden zi-
yade zenginlegme yönünde yeni ticaret ve ip kaynaklart yara-
"

tan liderlerle olabilecegine inanmigz mdir

J. PAUL GETTY (1892-1976)

Bilinen en eski endüstriyel kalkmma objesi zamanimizdan yak-

lagik iki milyon yil öncesine ait olup bugünkü Etiyopya'yada
283
çikarilmig olan bazalt türünde küçük yanmaz taglardir. Üzerleri
özel bir teknikle yontulup degigik biçimler verilen bu taglarin
ticaretiyle bagli bagina bir endüstri yaratilmig ve ülkenin ekono-
misinde büyük bir geligme saglanmittir.
Endüstriyel anlamda en eski Gretim Fransa'nin batisinda
yer alan Moustier bölgesinde yagamig olup Moustarian olarak
bilinen toplumun bölgede yaptiklari kazilar sonucu çikardik-
lari çok sayida özel tagtan balta, spatula, kazma sap nin yani
sira kalkan ve ok gibi aletler yaprnast ve bunlari endüstriye1 bir
üretim malzemesine dönügtürmesiyle erçeklegmigtir. Bu dog-
rultuda zamanimizdan yaklagik30.000 ile 200.000 yll öncesin-
deki ilk endüstriyel üretimin sahipleri olup ürettikleri bu al.etleri
Avrupa, Yakin Dogu, Kuzey Afrika'ya satarak büyük gelir elde
etmiglerdir.
ilk endüstri üretim fabrikasi 2002 yilinda Ö10Deniz olarak
adlandirilan Ürdün'ün50 km. güneyinde arkeologlarin yaptik-
lari kazilar sonucu ortaya çikmigtir. Su dogrultuda M.Ö. 2700
yllinda yaganan büyük deprem sirasinda çökerek toprak altina
gömülen fabrikada binlerce çekiç, örs ve diger metal aletlerin
yant sira bakir ve bronzdan yapilmig objelerin üretiminin de söz
konusu oldugu anlag:1maktadir.

VERGiLER

Vergi tarih öncesi devirlerde vatandaylar tarafindan milli eko-

nomiyi desteklemek amactyla yürürlüge sokulmug en önemli
kavramdi. Bu dogrultuda eski Roma ve Yunanistan'da milli ge-
lir olarak kabul edilmig olan vergi sistemi özellikle ithal mal-
lar üzerinden toplanmaktaydi. Bu dogrultuda imparator Julius
Ceasar daha önce yüzde beg olan verginin oranini yüzde bire
indirerek vergi sistemini kolaylagtiran ve tarihte ilkin Roma top-
lumunun vergi ile tanigmasina ve giderek tüm dünya tarafindan
benimsenmesine öncü olan ilk slyasi kipiliktir.
284
 Elekarlik vergisi ilk n 1695 ylhnda Amerikan koloni]erinde
görülmüg olup genç ve bekar erkekleri evlenmeye zorlamak
amacryla çikanimigtir.
Maliye Bakanligi anlamma gelen exchequer kelimesi il-
kin vergi toplamak amaciyla M.S. 1110 tarihinde kurulmuy ve
mazgal yapimi gibi düzgün gehirlegmenin o]usumunu saglayan
giderlere harcanmak üzere vatandaylardan toplanmigtir.

Gelir vergisi

Gelir vergisi i]kin 1799 yllinda genç lakablyla anilan ingilte-

re bagbakani William Pitt the Younger (1759-1806) tarafindan
Napolyon Savaglan sirastnda iyice kötülegen ekonomiyi düzelt-
mek üzere ek bir fon saglamak amaclyla kurulmustur. Geçici
süreligine kurulan fona yatirilacak gelir vergisi orani ise 100 ile
240 pound arasmda geliri olanlar için yüzde iki buçuk oraninda
bunun alti için ise alti penny geklinde belirlenmigtir.

Kazandigm Kadar Öde (PAYE = Pay As You Earn)

ikinci Dünya Savagi'nin yarattigi ekonomik buhran nedeniyle

1944 yllinda ilk kez ingiltere'nintanLgmly oldugu bu sistem
bir günde ilan edilip yürür1üge sokulmustur. Ancak 1940 ile
1941 yillari arasinda Maliye Bakanligi yapmig olan Sir Kings-
ley Wood'un öncüsü oldugu PAYE sistemi, onun ölümüyle lav
edilmigtir.

Katma Deger Vergisi (Value Added Tax = VAT)

On sekizinci yüzyilda Alman ekonomistler tarafindan ortaya atilan

Katma Deger Vergisi aslinda hem tüketiclyi hem de üreticiyi koru-
yan çok saglikli bir sistemdir. Bú dogrultuda malin cinsine baki!-
maksizin pazardaki satig fiyatmin üzerine belli bir oranda katma de-

285
gervergisi ilave edilmektedir. Fransa bu sistemi 1954 yllinda kabul
etmig, onu T967 yllinda Danimarka.ve 1968 yilmda Almanya takip
etmigtir. Ingiltere ise bu orani 1973 yllinda yüzde sekiz oraninda
belirleyerekyürürlüge sokmuttur. Ancak daha sonra tüm ülkeler
için yüzde 17,5 geklinde sabit gekilde belirienenoran
suanda tüm
dünya tarafindan yüzde yirmi geklinde uygulanmaktadir.

Oy Vergisi

Her ülkenin nüfusuna göre degigim gösteren bu nedenle orani

her ülkenin kendi inisfyatifine birakilan bu vergi adindan da an-
lagilacagi üzere sadece seçim dänemÍerinde geçerlidir.
Oy vergisinin mucidi eski Romalilar olup bu vergi ilkin
M.Ö. birinci yüzyilda uygulanmigttr.
Oy vergisinin ingiltere'deilk yürürfüge konugu M.S. 1380
yllinda gerçeklegmigtir,daha sonra kral ll'inci Richard zamaninda
oran iyice yükselerek John Gaunt (1340-99) kigi bagma bir Silin
ödenecegini duyurmug ve bu durum 1381 ylimda KöylüAyaklan-
masina neden olmugtur. 1989 ve 1990 yillan arasinda bagbakan
Margaret Thatcher (1925) tarafindan bagka bir adla tekrar günde-
me gelen sistem toplum vergisine dönügmüg ama vergi mükelief-
leri aslinda bunun ne vergisi oldugunu anlamakta gecikmernigtir.
Amerikan vergi konseyinin de yürürlüge koydugu bu.sistem her
ne kadar halk tarafindan kanunsuz yolla vergi toplandigi yönün-
de protestolara neden oisa da seçim döneminde hiç istemedikleri
halde bazi gehirlerden zorla vergi toplanmigtir.

iRKETLER

llk kez eski Yunan ve Romalitarin genig çapli organizasyon ad!

altmda olugturdugu girketler bu kuruluga üye olan kipinin hakla-
rinin garanti altmda olmasi gartlyla kanun maddesiyle sinirlan-
mig resmi kurum niteligi tagimaktaydi.
286
Limited girket
Ortaklaga kurulan pirkette her ortagm yll sonunda alacagi kâr
koydugu kapitalle smirli olmasma ragmen bir tür yatirim or-
takligt konumunda olmasi kipiye her haf ükarda para kazandir-
masi anlamina gelmektedir. Aranan tek part ise kurucu ortak-
larin güvenilir olmasinin yani sira borcunun bulunmamasidir.
ingiltere'deilkin 1844 yllinda kurulan limited girketler 1862
yilmda genig çapta yayginlagmig ve modern ekonominin en
önemli ticari girigimleriolarak adlandirilmigtir. 1982 yllinda bu
dogrultuda özel girigimlerinsayisinin iyice artmasiyla küçük bir
miktar koyarak zenginlegen ortaklann sayisi da aym paraleide
çogalm:ç ve paranin durdugu yerde para kazandigi bu sistem
borsa olarak adlandirilan kuruluglarindogmasma ve halkm bu
yeni oluguma agiri talep gästermesine neden olmustur.

Londra Borsasi

Bilinen en eski borsa belli bir fiyat listesi hazirlayarak her türlü
hisse senedi ve tahvili satiga sunan ve bunu Takas yoluyla veya
satig yaparak ya da bagka gekilde paraniza para kazandiran tek
yer Jonathan'inkahve dükkanidir anlamina gelen The Course of
the Exchange and other things at this office at jonathan's Coffee
House geklinde bir reklamla duyuran John Castaing tarafindan
1698 yllinda kurulmustur. Bu durumda caddeler, sokaklar ve
tüm kahve salonlari tipki Jonathangibi ayni igi yapmaya kalkt-
gan karaborsasi seyyar borsa simsarianyla dolunca piyasa ye-
rinde bir deyimle allak bullak olmuy ve sonuçta bunun önünü
kesmek amaclyla 1565 yllinda Sir Thomas Gresham (1519-79)
bagkanligmda ve Royal Exchange adi altinda kraliyet tarafindan
ilk borsanm kurulmasi yönünde çahimalara baglanmigtir.An-
cak kraliyete ait özel bir kurulus olarak 1571 yihnda l'inci Eli-
zabeth (1533-1603) tarafmdan resmi açilisi gerçekiegtirilenbu

287
ilk borsa 1939 yllmda ticarete kapatilmig olup gu anda yerinde
bir alipverig merkezi bulunmaktadir.
ilk düzenli borsa 3 Mart 1801 yllinda açilmig ama hisse
satiplari gizli tutuimugtur. Satiplarm halkin takip edebilecegi ge-
kilde açik olarak idare edildigi ilk borsa ise 1986 yllinda kurul-
mug olup bugün hâlâ geçerli olan ve dünya para piyasasinda
kisaca ticaretin kalbinin attig: yer olarak anilan içinde ünlü in-
giliz saat kulesi Big Bang'in de bulundugu ticaret meydaninda
Sagir eden bir
yer almaktadir. Bu dogru1tuda her gün kulaklarl
ugultu ve gürültünün hakim-oldugu,yüksek sesle hisse senetle-
rinin durumunu bildirmelerinin yani sira indigini, çiktigmi ya da
ne durumda oldugunu birtakim özel igaretlerle halka duyuran
borsa simsarlarinin alim satim yaptigi ve bugün dünyanin en
önde gelen borsasi olan Londra borsast mesai saatinin bitimi,
yazar panolarin ve bilgisayarlarm susmastyla derin bir sessizlige
gömülmekte,.ama ertesi gün yine ayni tempoda çaligmaya bag-
lamaktadir. ikinciDünya Savaginin baglamaslyla alti gün kapalt
kalan borsa, ilk goku atlatmasmin ardindan ayni hizla çallymaya
devam etmig ve sadece V2 roketlerinden birinin binaya çarptigi
gün kapall kalmigtir.

Alternatif Yatirrm Piyasast (Alternative Investment Market =AIM)

AIM ilkin 2001 yllmda kuru1mugolup girketlerin blzl! büyüme-

sine yönelik bir tür kalkinma programi olarak adlandirilabilir.
Bu sayede kisa sürede kazandiraniarla sürekli degigen hisse se-
netleri ve uzun vadede güvenilir olanlar belirlenmigtir.

New York Borsasi

Dünyanm en büyük borsasi olan New York Borsasi ilkin 17

Mayis 1792 yllmda 24 broker ile resmi olarak çaligmaya bag-
288
lamigtir. Bugün modern di]de broker olarak adlandirilan borsa
simsarlannm ÇinarAgaci Anlagmasi adlyla bilinen (Buttonwo-
od Agreement) ve bu nedenle üzerinde çinar agact resmi olan
sözlegme dokümanini imzaladigi anda kaderinizin degigecegi
borsa klsaca Wall Street olarak anilmaktadir. Yaklagik 2800 gir-
ketin hisse senedinin yer aldigi New York Borsasi bugün Ameri-
kan ekonomisinin nabzmlO 3ÍÍl I yegane yer olup ekonominin
yaklagik yirmi trilyon do]arlikdilimini kapsamaktadir.

289
TARTISMALI GERÇEKLER
Amerikan Bagkam, Fosbury Flop, Modern Olimpiyatlar, YamciMo-
torlar,.Sigirme
Lastikler, Ampul, Amerika'nin kegfi, Radyo, DNA,
Konugma ve Ses KayitMakinesi, LSD, Planör, Bond Kiziari.

Insanliktüm dünyaca kabul edilmesine ragmen bazi yerlerin

ve icatlarin asil kim tarafindan kegfedildigihâlâ kesin olarak
açiklanamadigi ve tartigildigt için onlar hakkinda soru sormaya
devam etmektedir. lytebunlardan birkaçi.

AMERiKANBA§KANI

IlkAmerikan Bagkani 1789 ile 1797 yillari arasinda bagkanlik

yapmig George Washington (1732-99) olarak bilinmesine rag-
men aslinda ilk bagkan, Washington'un 1781 yllinda orduda
görev yaptigi sirada Íngiltere'yekargi savaga öncülük eden ve
yüksek askeri kurul tarafindan seçilerek bagkanlikgörevine ge-
tirilen John Hanson'dir (1715-83). Dahasi George Washington'a
kadar olan sekiz ylldan fazla süre boyunca alti bagkan daha
görev yapmytir. 1776 yihnda Amerika'nm ingiftere'denkoparak
bagimsizligini ilan etmesini takiben ayn! yil Amerikan kongresi
Amerika sinirlari içinde yer alan tüm eyaletlerin her birinin ken-
di içinde bagimsiz oldugunun yazili oldugu bir Konfederasyon
Anlagmasini eyalet valilerinin imzasina sunmug, ama bazilari-
nin birbirleriyle uyugmazligi sonucu 178T yllina kadar imzala-
namamigtir. Maryland'in John Hanson'un dogdugu yer olmasi
sebebiy]e listeye eklenen son eyalet oldugu tüm bu eyaletlerin
291
tek bir bagkanin yönetiminde olacagi ise anlagmamn en önem-
li maddesini tegkil etmektedir ve bu bagkan her yil yapilacak
seçimle atanacaktir, seçimi tekrar kazanmasi durumunda ayni
kipiye en fazla üç kere baskanlik yapma hakkl VefÍ mekÍedÍt.
Diger bir deyigle ayni kivi en fazia üç yil bagkanlikyapma hak-
kina sahiptir. Bu dogrultuda 1781 yllinda anlagma imzalanmig
toplayarak Amerikanin ilk bagkam
ve Hanson oylarin çogunu
olmugtur. Görev yaptigi bir yillik süre içinde önemil iglere im-
ilk resmi devlet müh-
zastni atan Hanson örnegin Amerika'nin
rünü olusturmakla birlikte, Savag Dairesi Genel Sekreterligini,
Hazine Bakanligini ve Dig ͶleriBakan!!gmi kurarak Amerikan
topraklarina ilk piyade birlikleriniyerleptirmigtir. Bir yllbk gärev
süresinin bittigi yildan itibaren Amerika'da kendisinden sonra
alti bagkan daha görev yaprnig ve Konfederasyon Anlagmasimn
yerini Amerikan Yapilanma Kurulu'na biraktigi 1789 yrli seçim-
lerinde George Washington yeni bagkan olarak seçilerek bu
yeni kurulun çaligma programi dahilinde bagkanlik süresi de
degigtigi için 1797 yllina dek hizmet vermigtir.

FOSBURY FLOP

ilk yüksekatlama teknigi olarak adlandmlan Fosbury Flop likin

Dick Fosbury (1947) tarafindan denenmig olup onun adini alml§
ve o günlerde sporda devrim olarak
nitelendirilmigtir. Bu dog-
rultuda 1968 Olimplyattarinda erkekler yüksek atlamada altin
madalyanin sahibi olmasi hiç de sürpriz olarak kargilanmayan
292
Fosbury, kendisine ait Fosbury Flop olarak adlandirilan bu tek-
nigin kisa Sürede yayilmastni saglamig ama kimse tam olarak
yüksek atiama
onun atlaylgini gerçeklestirememigtir.Kendisini
barinin üzerinden agirtirken sirtml tamamen yere paralel ola-
rak yatiran ve yüzünü gökyüzüne döndüren Fosbury'nin takla
atarak yere uçar gibi dügtügü bu müthig bu atlayisinin en güzel
örnegini 1963 yihnda Amerika'da Bruce Quande'ninçektigi fo-
tograflarda görebilirsiniz.

MODERN OLiMPÍYATLAR

Modern olimplyatlarin ilkin 1896 yllLnda Atina'da gerçeklesti-

rildigi bilinmektedir, ama bu tarihten yaklasik yarim asir önce
1850 yihnda Dr. William Penny Brookes (1809-95) Much
Wenlock'ta küçuk bir kasaba olan Shropshire'de ilk olimplyat
oyunlarini gerçekleptirmig ve oyunlar her yil geleneksel olarak
1865 yllina dek tekrarlanmistir. Ancak 1865 yllinda Avrupa'nin
her yerinden gelen seyirci sayisi 10.000'e u1agtigt ve Yunanistan
hükümetinin ilglyle izledigi oyunlari her yll kendi imkaniariyla
düzenleyen Dr. Penny Brookes bu kez hükümetten yardim iste-
digi halde ne yazik ki bu istegi geri çevrildigi için düzenlemekte
bagarisiz olmugtu. Bunun üzerine Romanya'da yagayan zengin
igadami Evangelis Zappa oyunlarin sponsorlugunu yapmaya ta-
lip oldugu gibi her yil bunun Yunanistan'da düzenlenecegini de
taahhüt etmig, sonuçta oyuniarm onun sponsorlugunda yapil-
Penny Brookes
masi kabul edilip oyuntar gerçekleptirilmigti.Dr.
da ödüllerden kazandigi parayla bir oyunun sponsoru oldugu
1865 ylli olimplyattarinin ardmdan Zappa 1870 yihnda üçün-
cüsünü de duzenlemig ancak giderek imkanlari daraldigindan
dolay! bu üçüncüsù sadece elit tabakaya hitap etmigti. Bunun
Dr Penny Brookes 1890 yihnda Much Wenlock'ta özel
.üzerine

oyunlar adi altinda bir spor musabakasi düzenlemig ve modern

olimpiyat oyunlarinin kurucusu olarak bilinen Baron Pierre de
293
 Coubertin'i (1863-1937) davet ederek oyunlarm kendisi onu-
runa-verilecegini duyurmugtu. Sonaçta oyunlan çok begenen
baron döndügünde La Revue Athletique adh bir Fransiz spor
magazinine "Eger olimpiyatlar tekrar düzenlenmeye devam edi-
yorsa, Yunanistan bunu sadece Dr. W. P. Brookes'a borçludur"
geklinde özel bir yazi yazmig ve Brookes'un bunun için harca-
digi özel çabadan söz etmigti.
Modern olimpiyatlarm geleneksellegmesi, Baron de
Coubertin'in Much Wenlock'ta iziedigi ve çok etkilendigi
oyun-
lardan alti yli sonra bunu düzenli bir takvime baglamaya karar
vermesiyle olugmuyo]up bu dogrultuda
onun bagkanhgmda ilk
modern olimpiyat oyunlari 1896 yllinda Atina'da gerçekleptiril-
migtir. Ancak ne yazik ki oyunlardan birkaç ay önce buna ön
ayak olan William Penny Brooks ölm.üg ama oyunlar onun ani-
sma Much Wenlock'ta düzenlenmeye devam ederek yant sira
adma bir müze de yaptirilmigtar. Bu arada ilginçtir ama yaklagik
iki yüz ylldan fazia zaman önce olimpiyatlarm Robert Dover
Olimpiyat Oyunlan adi aitmda Cotswold, Chipping Campden
kasabasmda düzenlendigi fleri sürülmektedir. Buna göre ilkin
T6T2 yllmda düzenlenen oyuniar 1852 yr]Ina kadar belirli
pe-
riyotlaría devam etmig ve 1951 yllmda Britanya festivali adi
altinda yeniden gündeme gelmigtir.Ancak bunun
günümüzdeki
olimpiyatlarla ilgisi yoktur, bi]indigi üzere dört yllda bir düzen-
lenen-modern olimplyatlar küçük bir festival degil,
sporun her
dalinda uluslararasi bazda müsabakalarm tertip edildigi ve dün-
yanin dört bir yanindan gelen sporcularm her türfü ihtiyacma
cevap verecek ölçüde donatilmig bir olimpiyat köyü kurulma-
siyla gerçeklestirilen çok büyük bir organizasyondur.

YANICI MOTORLAR

ilkin 1807 yllmda Nicephore Niepce'nin kömür ve reçineyle

ya-
nici bir motor icat edilebilecegini kanitiamasindan sonra 1826
294
yilmda Amerika, Vermont'da yagayan ve sürekli yeni bir geyler
icat etmekle meggul olup Niepce'nin bulugu üzerinde çalisma-
lar yapan Samuel Morey (1762-1843) ilk yanici motoru yarat-
migtir. American journal of Science and Art (Amerikan Bilim ve
Sanat Haberleri) adli gazetede An Account of a new Explosive
Engine (Yanici Motorlar ÜzerineYeni Bir Bulug) geklinde manget
olan Morey'in bu bagarismdan Lenoir'm 34 yil önce kegfettigi
\çten yanmalt motor ve 38 yll önce Otto'nun kegfettigi gazla
çaligan motordan sonra en büyük bulug olarak söz edilmittir.

$̶ÌRME LASTiKLER

ilk gigirme otomobil lastigi1888 yllinda john Dunlop (1840-

1921) tarafindan keyfedilmigtir. Asimda ilk gigirme lastigin 1845
yilmda henüz 23 yagmdaki Scot Robert Thomson (1822-73) ta-
rafindan kegfedildigive kendisi tarafindan havalt lastik adi veril-
digi bilinmesine ragmen, Dunlop bunun otomobil için olanini
kegfettigindendolayi onun adlyla anilmaktadir. Nitekim oglu-
nun daha rahat edebilmesi için onun istegi Uzerine bir hava
pompasiyla bisiklet lastigini iyice gigiren mucit ayni yolla araba
lastiginin de kolayliklagigirilebilecegini kanitlamigtir.

AMPUL

Büyük Amerikan mucidi Thomas Alva Edison (1847-1931) en

önemli bulugu olan elektrigin yani sira binierce yeni icada imza
atmigtir. Nitekim bunlardan biri 1879 ytllnda icat ettigi elek-
trik ampulüdür. Aslinda daha önce söz ettigimiz gibi ilk ampul
1809 yllinda ingilizSir Humphry Davy (1778-1829) tarafindan
kegfedilmigve Davy bir bataryaya bagladigi iki elektrik kablo-
sunun diger uç\arinin arasina kömürden.yapilmig bir gerit koya-
rak onlari birlegtirmig böylece ilk ampu!Ü yaratmigtir. Ardmdan
1875 yilinda Henry Woodward Matthew Evans Toronto'da
.ve

295
 bunun daha yeni bir versiyonunu icat etmigler, ama her ikisinin
de ürettigi ampul uzun süre dayanmadigi için patentini Edison'a
satmiglardir. Nitekim Edison bunun daha gelismig tasarimin:
keyfetmekle kalmayip ayni zamanda dügük elektrik akimi kul-
.
lanarak daha uzun ömür1üsünü üretmigtir. Bu dogru1tuda 1879
yllinda Amerika'da Edison, ingi1tere'de ise daha sonra Sir Joseph
olarak anilacak olan Joseph Swan (1828-1914) ayni anda birbir-
lerinden habersiz olarak ticari anlamda sürüme neden olacak
lik kullanigli ve uzun ömürlü ampulü yaratmiglardir ama ashnda
ilk akkor ampulün 1854 yllinda Alman asilli bir Amerikali olan
Heinrich Gobel (1818-93) tarafmdan Edison ve Swan'dan tam
25 yll önce keyfedildigi bilinmektedir. Nitekim yanmig bambu
sapi kullanarak kegfettigi ampulü 1859 yllinda daha da geligtiren
Gobel bunun 400 saat (yaklagik15 gün) yanmasini saglamigttr.
Aslinda bu büyük bir bagaridir ve nitekim Gobel, onun icad!-
ni çaldl I gerekÇ€Siyle ampulün yegane mucidi olarak arnlan
Edison'u mahkemeye vererek ampulün ilk mucidinin kendisi
oldugunu savunmuytur. Ama birkaç ay süren mahkeme bir türlü
neticelenmemig ve bu süre içinde Gobel zatürreeden ö1müstür.

AMERÍKA'NIN KESFi

Amerika'yi kimin keyfettigiherkesçe malum gibi görünmekte-

dir. Nitekim tüm dünya onun kagifinin adini bir çirptda söy-
lemektedir ama bu ne derece dogrudur? Acaba Amerika kita-
si gerçekten 1492 ylhnda Christopher Colombus (1451-1506)
tarafindan mi kegfedilmigtir? Yoksa yeni diyarlar kegfetmekle
görevlendirilip sponsoru olan zengin ingilizaristokrat Richard
Amerike taraftndan desteklenen ve 1497 yllmda keyif gezisine
çikan Portekizli gezgin Vasco da Gama (1469-1525)tarafindan
mi kegfedilmigtir? Ya da belki de ikisi de olmaylp M.S. onuncu
yüzyllda Vikingler tarafindan mi kegfedilmistir? Su anda bu üç
kafa karigtirici soru yetmiyormuy gibi dahasi da vardir. Örne-
296
ginÇinlilerilk kez 1421 yilinda Amiral Zheng'in Amerika'ya
gittigini ileri sürmektedirler ve bir diger iddia 1492 yllinda
Colombus'un yeni diyarlar kegfetmek üzere geziye çikrriadigi
geklindedir. Onun geziye çikig amaci tamamen dini bir gärev
nedenlyledir. Nitekim gezgin Hiristlyan militani olarak Müslü-
manlara saldirmanin bir yolunu bulmak için denize açdmigtir.
Bu gezi sirasinda San Salvador adasma ilk kez çiktigi söylen-
mektedir ama aslmda Karaib denizindeki adaya ilk kez çikan
Martin Alonzo Pinzon'dur ve Colombus'un adaya çiktigi tarihte
ondan çok önce oraya gelmigtir.
Vasco da Gama'mn sponsoru olan Richard Amerike dön-
dügünde ona yeni keyfettigi diyara ne ad verecegini sormuy
ve büyük bir olasihkla Amerika kitasinm dogu sahillerine
ayak
basan Gama'nm ona sponsorunun soyadi Amerike'den yola
çikarak Amerika dedigi ileri sürülmektedir.
ÇinliAmiral He'nin askeri amaçh keyif olarak 1405 yilm-
da çiktigi geziden Çin'edöndügünde büyük olasdikla sadece
Amerika kitasini degil, Avustralya ve Afrika kitasini da kegfettigi
ileri sûrülmektedir. Yaklagik 50.000 kilometrelik oldukça uzun
antik araba
ve yorucu olan bu yolculuk sirasinda kullandigi su
an Tibet'te (Beijing) sergilenmektedir.
Viking1(agif Lief Ericsson'm (M.S. 980-1025) M.S. 1000
ylh civarinda iskandinavya'dan batiya dogru çiktigi keylf ge-
zisinde Amerika'nLn dagu sahillerine ayak basan ilk Avrupall
oldugu giddetle savunulmaktadir. ÇünkÜ gezisi boyunca seyir
defteri tutan kagifinbu deniz serüveninin belgelerle anlatildigt
The Saga of Eric the Red (Kizil Eric'in Destani) adh kitap 1387
OÍUp
yllinda Jon Thordharson tarafindan yazilarak yaylnÍandig
Eric olarak sözü edilen kigi Lief'in babasidir.

Su anda Kuzey Amerika'da oturan yerli halkm köklerinin

zamanimizdan 20.000 yll önce Rusya ile Alaska'yi birbirine
baglayan topraklart köprü olarak kullanip Asya'dan Amerika'ya
297
göç eden göçmenlerden geldigi ortaya çikmigtir. Nitekim bu
dogruítuda yapilan DNA testleri ve konugma dilleri incelendi-
gindeAmerikan yerfileri ile Dogu Asyalilar arasmda yapisal bir
örtügme oldugu kanitlanmigtfr.

RADYO

Tipkl Amerikanln NagifÍDin COlombus oldugu iki kere iki därt

eder geklinde bilindigi gibi radyonun múcidinin de Guglielmo
Marconi (1874-1937)oldugu ve onu 1896 yllmda keyfettigitüm
dünyaca malumdur. Nitekim uzun dalgalar üzerinden radyo ya-
yinlanni kegfederekbu bulugunu tüm dünyaya hediye ettigi ka-
bul edilmittir ama maalesef radyoyu ilkin Marconi bulmamigtir.
Radyonun ilk mucidi Sirp kagif Nikola Tesla (1856-1943) olup
1943 ylimda bulmugtur ama patentini Marconi'ye verdigi için
onun keyfettigi sanilmaktadir.Tesla bu konuda açtigi davay: ilkin
kaybetmig ama ylimayarak temyize gitmigtir. Ancak hak]Iligmin
ispatlanmasindan birkaç ay önce öldügü için dava dügmügtür.

DNA

ikilihelezon geklindeki DNA molekÜ\ününilkin 28 Subat1953

tarihinde James Watson (1928)ve Francis Crick (1916-2004)
tarafindan kegfedildigi bilinmektedir ama onlarla birlikte ça-
hytigi sirada asil önemli konu olan DNA'nin hücre yapisi üze-
rinde çallymalar yaparak onu tanimlayan kigi 1962 yllinda No-
bel Psikoloji ve Tip ödülüne laylk görülen Maurice Wilkins'tir
(1916-2004). Öte yandan 1869 yilmda Almanya Tübingen'deki
laboratuvarmda yogun çalismalar yapmasinin ardindan isviçreli
bilim adami Johann Friedrich Miescher'in (1844-95)DNA'yl za-
ten tanim1adigi ileri sürülmektedir ama bilim adamt bunda tam
olarak baçanh olamamistir. Bu dogrultuda Watson ve Crick'in
rakibi olan Wilkins, Londra'daki King's Kolejin laboratuvarmda

298
 röntgen filmi konusunda öncüíük etmig olup çok parlak bir ge-
lecek vadeden genç bilim adami bayan.Rosalind Franklin (1920-
58) ile birlikte ayni yönde çaligmalar yapmig, ancak iyi niyetieri
suiistimal edilerek bir tür ihanete ugramigiardir. Nitekim Wilkins
ve Franklin molekülün hücre yapisi üzerinde çallgmalar yaptiklari
sirada kewiflerinibelgelemek amaclyla onun röntgen fotografini
foto 51 adi altinda Watson ve Crick'e göndermigier ama Watson
ve Crick bunu bulugun asil kagifiolan Franklin'e sormaksizin ve
ondan tek kelimeSÖzetmeksizin kendi gazetelerindeyaymlamig-
lardir. Bu yayin herkesin yanlig algilayarak DNA'nin mucidinin
Watson ve Crick oldugunu dügünmesine, dahasi büyük bir hak-
sizlik yapilarak yanlig kipiye Nobel ödülu verildigi söylentisinin
bir anda çig gibi yayilmasina neden olmugtur. Ancak o tarihten
çok sonra asimda DNA'nin ilk mucidinin Rosalind Franklin oldu-
guanlagilmig ama genç bilim adamiödülün asil sahibinin kendisi
oldugunu ileri sürerek hem.uzun süre bunun mücadelesini vermig
hem de bulugunun üzerine oturulmasinin kederini yagarken so-
nunda 38 yaginda yumurtalik kanserine yenik dügerek ölmügtür.
Yakalandigi kanserin boyutunu kendi keyfettigi röntgen filminde
oldukça net olarak befirleyen Franklin böylece ölmeden önce tip
dünyasmda teghis konusuna yeni bir kolaylikdaha getirmigtir.

KONUSMA VE SESKAYITMAKINESi

ilk konugma ne ses kayit- makinesinin yaraticisi Johann Wolf-

gang von Kempelen de Pazmand (1734-1804) olup mucidin
1788 yllinda sesi yankiladigim kegfettigisaz kamiglarsayesin-
de gündeme gelmigtir.Nitekim kamigin bir ucundan konugtugu
ya da bagardigisirada diger ucundan sesin dagildigmi ve çegitli
sesler çikarttigi halde hepsinin ayni gekilde yansidigmi gören
Kempelen sesleri bu yolla üretmeyi bagarmig kayrt edeme-
ama
migtir. Ancak onun bu bulugu yüzyllla birlikte Edison'un ilk
ses
kayit makinesini yaratmasinda büyuk bir koz teykil etmigtir.
299
LSD

Genel olarak 1960'larm genç\iginin uyugturucu olarak bilinen

LSD, ilkin isviçrellkimyaci Dr Albert Hofmann (1906) tarafin-
dan tozun içerigini ayrigtirmak amaciyla 1938 yilmda bagladigt
ve beg yil sonra 1943 yllinda parmagini yanliglikla yalamaslyla
kegfedilmigtir.Bäylece onun uyugturucu özellik tagidigini ortaya
çikartan Hofmann tozun devam eden etkilerini görmek ama-
cly1a kendisinde denemekte Israr etnii.g ama dozunu ne kadar
almas] gerektiginibilmedigi için normal dozu bulana kadar tam
úç kez uyugturuca komasina girdikten sonra bu çok tehlikeli
deneyden artik vazgeçmigtir. Sonuçta 1947 yllinda Sandoz la-
boratuvarlarinda yapilan yogun çaligmalar sonrasi tozun nor-
mal dozu saptanmig ve Özellikle gizofreni hastalannin tedavi-
sinde kullan:1mak amaclyla reçetesiz olarak satiga sunulmugtur.
LSD'nin patenti alinip özel dozda ve kesin kez uyugturucu ola-
rak yeniden üretilmesi ise kendisi de bir uyugturucu müptelasi
olan Augustus Owsley Stanley lll tarafmdan 1965 yilinda ger-
çeklestirilmig ve Urettigi LSD'den yaklagik 100.000 olarak be-
lirlenen oldukça yüksek dozda almasi nedeniyle komaya girip
üç yll hapse mahkum edi1migtir. 2006 yilinda Hofmann'm yü-
züncu yas gunü nedeniyle uluslararasi kapsamda uyugturucu
bagimliligi üzerine bir sempozyum düzenlenmigtir.

PLANÕR

ilk planörün Orville ve Wilbur Wright kardegler tarafmdan

keyfedildigi ve Flyer One ad ni verdikleri bu uçak1a 17 Arafik
1903'te Kuzey Carolina'daki Kitty Hawk'ta ilk uçuçu bagarlyla
gerçeklestirdikleri bilinmektedir. Böylece ilk motorlu uçak ve
uçugun sahipleri olarak tarihe geçmisler ama asimda ayni yll
31 Mart 190,3'te Yeni Zelanda'da çiftçilik yapan Richard Pearse
Bamboo Dick adini verdigi benzer bir uçakia yerden yaklagik

300
l 50 metre havalanmig ancak
çok geçmeden iki dag arasina
inmek zorunda kalmca yama-
ca çarpan uçaginin motoru bo-
zulmustar. Wright kardeglerden
çok önce ilk uçagi ve uçuçu
gerçeklegtirdigi için onlara dava 4
açarak-onlardan çok daha yuk-
sek standartlara sahip olup tarih kitaplarmageçmesi gereken ki-
ginin asil kendisi oldugunu savunan Pearse ondan bagarisizola-
rak söz edilmesine ise giddetli tepki göstermigtir.Ama sonuçta
Wright kardegler inigi bagariylagerçeklestirdigi, Pearse ise bunu
bagaramadigi için davayi kaybetmigtir. Bu karar tarih,kitaplan-
na Wright kardeplerin geçmesine yaramig ama hâlâ ondan söz
edildigine göre Pearse'in ilk planörün ve uçuçun mucidi oldugu
gerçegini elbette ki degigtirememigtir.

BOND KIZLARI

Ölümsüz.bir seks tanriçasi olarak adi hâlâ hafizalardan silin-

meyen ünlü Ìsveç\iaktris Ursula Andress (1936) bilinen en eski
Bond Kizt olup James Bond serisinin ilk filmi olan Dr. No'da
kumsalda beyaz bikinisiylegöründügü o sahneden beri sinema-
nin ikonasi haline gelmigtir. Nitekim ondan Sonra sayisiz Bond
kizl türetilmig ama film yapimcilan hiçbirinde Miss Andress'in
gördügü ilgiyi yakalayarnadigini dürüstçe itiraf etmiglerdir. Ör-
negin Dr. No'daki o ünlü sahnede Sylvia Trench karakterini oy-
nayan Andress'in yerine geçen Honey Roder'in yani sira ingiliz
aktris Eunice Gayson (1931) hiçbir zaman asimin tadini ver-
mediklerini kabul ettigini ve bunun psikolojik baskisini sadece
kendisinin degil partnerinin de hissetmig oldugunu dile getir-
migtir. Nitekim Andress'le birlikte yillarca James Bond rolünü
oynayan ünlü aktör Sean Connery'nin bu yüzden hata yaptigmi
301
bile açiklayan Gayson, ona rahatiamasi için bir içki verdigi bu
sahnede "Benim adrm Bond. James Bond" demesi gereken ak-
törün yanligla asil admi agzindan kaçirdigmi söylemigtir.

"Eger rolüm geregi üzerimdekileri

çakartmamgerekiyorsa, çok dogal
bir gekildeelbiselerimi çakartirim"
URSULA ANDRESS

302
 D iN ,

Animizm, Günege Tapmma, Aya Tapmma, Yahudilik, Hinduizm,

Zerdügtlük, Konfüçyusçülük, Sihir Dini, Hiristlyanlik, Budizm,
islam,gintoDini, Vodo Dini, Mormonizm, Bilimselcilik, Moon
Tarikati, Ateizm.

"Eger fanrmm mevcudiyeti hâlâ bilinmiyorsa,

o zaman onun kegfedilmesipart olmuytur"
VOLTAIRE(1694-1778)

ANÍMiZM

Bilinen en eski organize din olan Animizm adini Latince nefes

ya da ruh anlamina gelen anima kelimesinden almig ve M.Õ.
40000 ve 10000 arasinda yukari paleolitik devirde ortaya çik-
migttr. Temeli tamamen ruha dayali olup bedenin fizikselligin-
den söz edilmeyen dinde esas olan sadece ruh ve nefestir ve
ne-
fes bittiginde ruhun boyut degigtirerek bagkabir dünyada bagka
bir cantida hayat bulduguna inanilmaktadir. Bu canh bir insan
olabildigi gibi, bitki ya da hayvan da olabilir. Bu nedente din bi-
limcilergenellikle primitif toplumlarin seçtigi bu dinde yagamm
uyku, rüya ve älümden ibaret olup tamamen basite indirgendi-
ginibu nedenle kalkinmaysreddettiklerini ileri surmektedirler.
GÜNESE TAPINMA

M.O. 2500 yllinda eski Misir'da görülen güneye tapinmaya en

bariz örnek günes tanrist olarak adlandirdiklari Ra olup ülke-
yi idare eden firavunlar Ra'nin oglu olarak onun dünyadaki

303
temsilcisi durumundadir. ilkin Misir'da dogan dini benimseyen
diger toplumlarda ise günege farkli adlar verilmigtir. Örnegin
Mezopotamya'da Shamash denirken, eski Yunanistan'da Apol-
lo ve Helios olarak iki güneg tanrlSI olduguna inantlmaktadir.
Yani sira inkalar,Aztekler, Putperestler ve Zerdügler de günege
tapinmiglardir.

AYATAPINMA

ilkin M.Ö.2500 yili civarinda Sümerigt tarafindan ortaya çi-

kan dinde ay tanri olarak kabul edilmekte ve ylhn son gününde
güneg ona sembolik olarak kurban edilmektedir. Bu yönde du-
zenlenen seremoniler sirasinda kurban edilen hayvanin günes
oldugu dügunülerek cinsel organlari çikartihp kani lçilmekte ve
testisleri çig olarak yenmektedir. Böylece kralhgi günegin elin-
den alarak dünyadaki hakimlyetine devam ettigine inanilan aya
tapinaniarin dini Isa'nindogumundan çok önceye ait olup onu
Moon tarikatlyla karigtirmamalidir, Moon tarikati tamamen yir-
minci yüzyilda fenomenleri tÜremig çok yeni bir tarikattir.

YAHUDiLiK

Bilinen en eski tek tanrib din Yahudilik ilkin M.Ö. 1900 ylli ci-
varinda kaba bir tarifle bugünkü israil ile Lübnan civarindaki
bölgede Ibrahimpeygamber tarafindan yayilmig olup o taribe
kadar yaygin olan çok tanrili dine kargin kainattaki tüm varlik-
394
larm tek bir tann tarafindari yaratildigi ve hepsinin onun farkli
bir simasmi tagidigi geklindeki bir inanci tagimaktadir. Yahu-
dilere göre bu tansmin adi Yehova, kutsa1 kitaplarinin adi ise
Íevrat'tir.
Sünnet, Yahudilerin diger adi Yahudi inciliolan kutsal kitap-
lari Tevrat'ta yazill farz niteligi taglyan bir din buyrugudur. Buna
gäre bazi tefsirlerde M.Õ. 1280 yilmda Musa peygamberin de
uyguladigi bu buyrukta tanri Yahova lbrahim peygambere ken-
disini, ogullarmi, kölelerini ve hizmetkarlanni sünnet ettirme-
sini söylemektedir. 5ünnet olayinin ilkin ne zaman ve nerede
gerçeklestirildigi tam olarak bilinmemek1ebirlikte M.Ö. 6000
ylh civarmda genellikle kuzey dogu Afrika ve ArapYarimadasin-
daki kabileler tarafmdan ergenlik çagma gelen erkek çocuklara
uygulandigt yani sira M.Ö. 3100 yllindan itibaren eski Misir'da
alti ile on iki yas arasi erkek çocuklarin dinen temizienme ama-
clyla sünnet edildigi bilinmektedir. Müslümanlar ise M.S. 570
yllindan itibaren peygamberleri Hz. Muhammed'in dogustan
sünnetli oldugu inanciyla ergenlik çagma gelen erkek çocuklari
sünnet etmigier ve bu dini gelenek günümüze dek devam etmig-
tir. Ancak Yahudi]er de bu iglem bebek dogar dogmaz gerçekleg-
tirilirken, Müslümanlar çocugun bilinçli bir yaga gelmesini bek-
lemektedirler ve bu operasyon 7-9-11 gibi en fazia 13 yagmda
olmak kaydiyla genellikle tekli yaglarda yapilmaktadir.

HINDUiZM

Eski din bilimcilere göre Hinduizm Indus Vadisinde baglaylp

M.Ö. 4000 yilma dek etkinligini sürdürebilmig olan dünyanm
adam-
en eski organize dinierinden biridir ama günümüz bilim
larl Hinduizm'in M.Ö. 1500 yili civarma dek görüldügünü ile-
ri sürmektedirler. Buna göre çok tanrili dinin temsilcileri olan
Hindular Qç buyük din olan Hiristiyanlik, Müslümanhk ve Ya-
hudiligin tam tersine tek bir tanri olmaylp kainatta birçok tanri
305
olduguna inanmakta ve tek bir tanri yerine tek bir gerçek ol-
dugu görügünde birlegmektedirler. Bu dogrultuda çevremizde
gördügümüz her geyin ve her canlinin bu gerçegin türevleri ol-
dugunu ileri süren Hinduizmde bu gerçek dogurganlik gibi ilahi
bir güç taglyan bir digidir. Bu nedenle tapinilan en büyük iki
tanriçanin adi kainatin koruyucu annesi konumundaki Durga
ile dogurganhk,bereket, siflik, temizlik, bagiglarnave cöriiërtlik
tanriçasi Lakshmi'dir. Nitekim Hinduizm'a göre llahi üretkenlik
taglyan digilere saygi duyulmayan bir din, din olamaz. Kutsa1
kitaplarinin Veda oldugu dinde Hindu4ar ruhun ölümsüzlügü-
ne inanmakta ve hayatm dogmak, yagamak, ölmek ve yeniden
dogmakla sonu olmayan bir döngüden ibaret oldugunu ileri
sürmektedirler. Buna göre kigiöldügünde sadece fiziken ölmek-
te ruhu ise bagkabir canliya girerek ona hayatvermekte, dolayl-
siy1a bagkabir bedende yagamaya devam etmektedir.

ZERDÜ$TLÜK

Bugünkü iran topraklannda dogan Zerdügt dini ya da Zerdügt-

lük Perslerin en eski dini olup peygamberlerinin adinin Zerdügt
olmasmdan dolayi bu adi almaktadir. Din akademisyenlerinin
bir krsmi M.Ö. 600 ylli civannda dogan dinin on birinci yüzyi-
la, bir kismi ise on sekizinci yüzyila kadar etkisini sürdürdügü-
nü söyledigi Zerdügtlük kutsal kitaplan Avesta'da yazili oldugu
üzere üç temel düsturla özetlenmektedir. lyi Dügünce, lyi Söz
Söyleme, lyiTohumlar Ekme. Buna göre tanrilari Ahura Mazda
kainattaki tek bilge kipidirve kutsal kitapta Zerdügt peygamber
tarafmdan piirsel dilde yazilmig olup kainatin güç\erinin dile
getirildigi Gathas adt verilen beg garkmm yani sira bu güçler
yedi grupta toplanarak canli ya da olugumlarla özdeglegti.rilmig-
tir. Bu dogrultuda hayvanlar iyi dügünceyi, ateg ve enerji adalet
ve gerçegi, metaller egemenligi, toprak sadakat ve huzuru, su
bütünfügü, bitkiler ölümsüzlügü, insaniar ise yaratici enerjiyi
306
temsil etmektedir. Perslerin ana vatanlarinin siraslyla Yunanlilar,
Müslümanlar ve Mogollarin istilasi sirasinda yok edilmek iste-
nen Zerdügtier Hindistan'a kaçarak burada etkinliklerini sürdür-
meye devam etmigtir. Nitekim bugün hâlâ Hindistan'da mevcut
olan Zerdügtlerin bu kaçig hikayesinde M.S. sekizinci yüzyilda
bugünkü Hindistan'in Gujarat bölgesinde hüküm süren Sanjan
krah JadavRana'ya bagvuran toplulugun liderinin ondan sigin-
ma hakki istedigi anlatilmaktadir. Ancak kral ülkesinin zaten çok
kalabalik oldugunu söyleyerek onlan almaya yanagmamigttr.
Ona ne kadar kalabahk olduklarini kanithmak için bir bardaga
lebalep süt doldurmuy ve buna bir damla daha ilave edecek
olursa tagacagini göstererek bu istegini yerine getirmeyecegini
ifade etmigtir. Bunun üzerine Zerdügt lider süte bir kagik geker
ilave edip karigtirmig ve krala dönup "Biz bu sütün içinde geker
olmak istiyoruz, bizi göremeyeceksiniz, size yük olmayacagiz,
tipki sütün \çindeki bu geker gibi eriyip gidecegiz, ama yaga-
minizi tatlandirdigimizi hissedeceksiniz" demig. Bunun üzerine
kral onlari sadece kabul etmekle kalmaylp, yerel giysileriyle do-
lagmalarina ve serbestçe ibadet etmelerine izin vermig.

KONFÜÇYÜSÇÜLÜK

"Ïnsanüç yolla bilgeligini kamtlayabilir.

Birincisi meditasyon yoluyla ki, bu asil olan yoldur.
Ïkincisitaklitederekki, bu en kolay yoldur.
Üçüncüsüise deneyim yoluyla ki, bu en zorudur"
KONFÜÇYÜS'ÜN SÖZLERINDEN (M.Ö.479)

Asil adi Kung Fu Tzu (M.Ö.551-479) 01up batida bilinen adiyla

bilge Konfüçyüs'On öncülügünü yaptigi Konfüçyüsçülük, M.Ö.
beginci yüzyilda Çin'degörülmüg olup Çinhanedani tarafindan
resmi din ilan edilmigtir. Si Shu ve Wu Jing.olarak iki kutsal ki-

307
tabi olan din, sadakat, lyi kargilikverme, saygi ve sevgi için ki-
sisel çaba sarf etmek üzerine kurulmuy daha ziyade psikolojiye
dayall bir sistemdir. Buna göre tüm bu megakkat i.steyen vasiflar
tannnin sahip oldugu vasiflar oldugu için zordur ama kisi bunu
isterse bir gekilde bagarabilir.

SiHIR DÍNi (Druidler)

Dini kaynaklara göre M.Ö.200 ylli civarinda görüldügü ileri

sürülen Druid ya da Sihir Dininden ilkin M.Õ. 59 ile 51 yillari
arasmda Roma imparatoru Julius Ceasar'm (M.Ö.100-44) yaz-
digi History of the Wars in Caul (Gal Savaglari Tarihi) adli kitapta
söz edilmigtir. Bu dogrultuda gerek eskiYunan gerekse Rorríalilar
iggal ettikleri Gal topraklarinin sahipleri olan Keltlerin bir tür si-
hirbaz sifatmi taktiklari Droid liderlerden etkilenerek onlann lyi
ya da kötü her geyi tanrilar, ruhlar ve atalarinm gücünü kullana-
rak kendilerinderi uzaklagtirdiklan gibi yakmlagttrabileceklerini
de ögrenmislerdir. Nitekim Vezüv yanardaginm patladig: sirada
ölerek Pompei'ye gömülen ve tarihte Büyük Pliny adlyla bilinen
Romali yazar ve filozof Pliny the Elder (M.S. 23-79) bununla il-
gili yazdigi bir eserinde tüm Romall erkek ve kadmlarin bu gücü
kullanmayi ögrendiklerini dile getirmigtir.Bugün Gallerde hâlâ
mevcut olan Druid'ler her yll Welsh Eisteddfod denilen kutlama
gününde bir araya gelmekte ve meditasyon yoluyla atalarmm
ruhuna erigip her geyi çözümlediklerini söylemektedirler.

HIRÍSTiYANLIK

Bugün dünyanin yarismdan çogunun inandigi tek tanrili ikin-

ci büyük din Hiristiyanlik M.Ö. 4'üncü yüzyilda Bethlehem'de
dogan dinin peygamberi Hazreti Isa'ya inananlarin dini olup
inaniëlanna göre Isa, tanrinin ogludur. Kutsal kitaplari incil'de
de onun söylevleri ve gerçege dayali hikayeleri anlatil-
sayisiz
308
dig! uzereisa peygamber, orta doguda Rift vadisi boyunca aklp
Lut gölüne dökülen Seriaya da Ürdünnehrindevaftizci John ta-
rafindan vaftiz edildikten sonra 30 yagina geldiginde tanri tara-
findan halkma yaymasi emredilen Hiristiyanlik dinini ögretme-
ye baglamit ve Omrünüri son üç yillna dek dinin temelini teykil
eden baglglaylC1|lk Ve tOléranSI halkina kolay anlagilir bir dille
aktarmaya çalismigtir. Tam olarak bilinmedigi için M.S. 64 ya
da 69 ylbnda çarmiha gerilerek öldürülmesinin ardindan on iki
havarisinden biri olarak kabul edilen Aziz Peter onun görevini
teslim almig ve Katolik Kilisesi tarafindan ilk papa llan edilmig-
tir. Bugün havari1erinin adlyla anilan dört ayriincil bulunmakta-
dir ama bunlar ancak isa peygamberin älumünden 70 yll sonra
yaklagikM.S. 100 ylli civarinda yazilmaya baglanmittir.
IlkHiristiyanKilisesi, 1sa'nin havari1erinden biri olan Aziz (St)
Mark'in Kudüs'teki evi olup, ayni.zamanda isa'ninçarmiha geri-
lerek öldürülmeden bir gece önce havarileriyle birlikte son akyam
yemegi yedigi yerdir. Su nedenle Hiristlyanlar her yll onun öÍdü-
gü gün olan Paskalyada oraya indigine inanmaktadirlar. Aziz Mark
M.S. 68 yllinda bedeni bir atin kuyruguna baglanip iskenderiye'deki
Bokalia caddesinde iki gün yerde sürüklenerek gehit edilmigtir. Hi-
ristlyan inanigina göre bu sürüklenig sirasinda bedeni parçalara
aynlmasina ragmen koruma altina allnmigtir. Örneginbag: isken-
deriye Kilisesinde, geri kalan parçalannin bir kismi Kahire'de, diger
kismi ise Venedik'teki St Mark Katedralindedir.
ilk din degigtirerek Hiristiyan olan kigi M.S. 313 yllinda
dogu Roma imparatoru Konstantin (M.S. 272-337) olup onun
Hiristiyanlik dinine dönügü Roma'nin yükselme devrinin bagla-
masina neden olmakla kalmayip gehrin Htristlyanligin merkezi
olmasma da öncûlük etmigtir. O tarihten itibaren Roma kilisesi-
nin gücü Hiristlyanirk dünyastni dogrudan etkilemig ve bu etki
günümüze dek surmügtür.

309
 Hz. isa'nin dogum günü olarak kabul edilen ilk Noel kut-
lamasi M.S. dördüncü yüzyllda 25 Arahk günü gerçeklegtiril-
migtir.

ingiltere'dekiilk
Hiristiyan kilisesi M.S. birinci yüzyilda
Glastonbury'de inga edilmig ve Hz. Isa'nm annesi olan Bakire
Meryem'e (Virgin Mary) ithaf edilmigtir.

Il 11

ingiftere'dedin degigtirerek Hiristiyan olan ilk kral King

Ethelbert of Kent (Kent Krall) olup, M.S 597 yllinda daha son-
ra Aziz (St) unvanini alan Augustine'in Kent gehrine gelmesi-
nin ardindan olrnugtur. Kral Ethelbert'i Hiristlyan dinine dön-
dürmek için Papa Gregory tarafindan göreviendirilenAugustine,
kralln dinini degigtirmesiyle birlikte Hiristiyanlik dininin ülkeye
yayilmasinada ön ayak olmustur. Bu dogrultuda kansi kraliçe
Bertha'nin zaten Hiristiyan oldugu kral Ethelbert M.S. 597 yllinda
Hiristiyan olmakla kalmayip, Augustine ve yandaglarinin ikamet
etmesi için Canterbury'deki eski kiliseyi tahsis etmigtir. Böylece
Canterbury'nin ilk rahibi olan Augustine, kral Ethelbert ile birlikte
çaligarak i.lkAnglo-Sakson kanunlarini hazirlamiglardir.
Hiristiyanlik dini tarihinde Büyük Hiziplegme olarak bili-
nen dini bölünme ilkin M.S. 1054 yllinda gerçekleymig olup
batt kanadi Katolikligi, dogu kanadi ise Ortodokslugu seçmigtir.

310
Bu dogrultuda bati kanadinm dini lideri Papa, dogu kanadinm
Patrik olup, batinin merkezi Roma, dogunun merkezi ise o de-
virde Konstantinople olarak bilinen bugünkü istanbul'dur.Her
iki lider de kendi yönetimiyle sinirli bölgede oldukça güçlü ve
saygindir ve aradaki sürtügmeleri yok etme görevi üstlenmigler-
dir ama bu hiziplegme hiçbir zaman bitmemigtir.
ilk Kipti kilisesi M.S. yedinci yüzyilda bugün tamamina
yakmi Müslüman olarak bilinen Misir'da inga edilmittir. Bugün
halen Misir'da etkin bir çogunluk olan Kiptilerin kökeni ise
Arapça çingene anlamina geldigi için çingenelere dayanmakta
ve Misirh olarak kabul edilmelerine ragmen Misir'i bozduklari
\çin pek sevilmemektedirler.
ilk Noel karti 1840 yllinda üretilmig olup kartin üzeri-
ne Noel günü anlamina gelen christmas yerine kisaca Xmas
yazilmigtLr. Latince Isa anlamlna g€ 80 CETiSt Ve EUÍSal ayin
aniamina gelen Mas'm birlegtirilmesiyle olugan christmas keli-
mesindeki christ yerine bugün çok nadiren kisaltilarak X harfi
yazilmasina ragmen genellikle kullanilmamaktadir.Nitekim
bu ilk Noe] kartmda da Yunanca'daki chi eki kisaca X harfiyle
gösterilmigtir. Yunanca'da christ demek olan christos kutsanmig
kisi anlamina gelmektedir.

Katolikler

Katolik dininin Ilderi olan Papa ayni zamanda merkezi Roma

olan bag Hiristlyanliginin da tek temsilcisi olup Latince baba an-
lamina gelmektedir. Onuncu yüzyildan itibaren ayni zamanda
Romanm bagpiskoposu olan Papa'nm tam unvam ise göyledir:
Roma'nin Bagpiskoposu, Hazreti Isa'ninVaftizcisi, Havarilerin
Prensi, Düriya Hiristlyan Kiliselerinin Ekümenik Lideri, Batinin
Patrigi, italya'ninEn Büyük Lideri, Roma Eyaletleri Metropolü
ve Bagpiskoposu, Bagimsiz Vatikan SehriBagkani ve Tannnin
Hizmetkari.
311
 ilk Papa Hazreti ÍSa'nin on iki havarisinin lideri konumun-
daki Aziz (St) Peter olup M.S 64 ya da 69 olarak bilinen ölümü-
ne dek Hiristiyan aleminin liderligini yapmigtir.
ilk ingiliz kökenliPapa Nicholas Breakspear (M.S. 1100-
1159) olup Papa IV'üncü Adrian adi altinda 4 Aralik 1154'den
1 Kasim 1159'a kadar görev yapmigtir. Ancak ilkin acemi bir
keyigolarak bilinen Breakspear ingilizmanastirlarma alinmaylp
reddedilmig, bu nedenle Fransa'da Arles yakinlarinda St Rufus
adi verilen bir manastira kabul edi1incpye dek uzun bir yolcu-
luk yapmistir. Burada önce manastir rahipligine daha sonra da
kardinallige yükselerek görevi süresince etkin rol oynayan Bre-
akspearörnegin Norveç'te ilk Katolik kilisesinin kurulmasina ön
ayak olmug ve bütün bu bagarill Çallgm3 RFIDLD SODUnda papa-
likla ödüllendirilmigtir. Breakspear T Kasim 1159 tarihinde su
içerken bogazinrn dügümlenmesi sonucu bogularak älmügtür.
Onun ölümüyle yeni Papa olarak atanan ve T274 yllinda
göreve baglayan Conclave ile birlikte papaliga yeni bir seçim
sistemi gelmig ve o tarihten itibaren eskisinin ölümünün ardin-
dan 15 gün içinde yeni papanin seçimle göreve gelecegi karara
baglanmigtir. Bu 15 gün1üksüre, dünyadaki tüm Katolik kilisesi.
kardinallerinin Roma'ya gelerek onunla tanigtirilma süresidir.

312
Cizvitler (isaalar)

Cizvit Toplulugu ilkin bir ispanyol askeri ve soylusu olup daha

sonra Aziz (St) unvanini alacak olan Ignatius Lóyola (1491-
1556) tarafindan 1533 yib Agustos aymda Paris'te kurulmugtur.
Paris'teki üniversitede tanigan 1gnatius ve alti arkadagindan olu-
gan ilk Cizvitler ayni zamanda toplulugun kanunlarmi belirleye-
rek bagigtoplama ve fakirleri kalkindirmak amactyla Kudüs'e gi-
den ilk haci kafilesidir. 27 Agustos 1540 tarihinde Papa Ill'üncü
Paul tarafmdan onaylanan toplulugun 1556 yilmda ignatius'un
ölümünden sonra daha da sayilari artarak 1000'e ulagmistir.

Protestanlar

On altinci yüzyllda gerçeklegen din reformuyla birlikte Roma'nm

koyu Katolik yönetimine ve mutlak gücüne kargibir hareketin bag-
Iamasi dogru[tusunda kurulan Protestanilk, adindan da anlagilacagi
üzere bir aniamda Hiristlyan dininin kati kurallanni kanunlagttran
Roma Katolik Kilisesi yönetimini protesto etmek anlamina gelmek-
teydi. Nitekim Katolik dininden olmayanlara kargi Roma'nin uy-
guladigivah i ve insanlik digi yäntemleri protestoetmek amaclyla
Protestan kanadin kurucusu olan ünlü Alman din adamt ve teolo-
gu Martin Luther (1d83-1546)kendi yazdigi 95 maddeden olugan
insanHaklan BildirgesiniWittenberg kilisesinin ana kapisma çivi-
lemig ve bu cesur girigirnioldukça ses getirmigti.Bir Augustine
rahibi olan Luther bu bildirgeden sonra büyük bir Protestanlik
hareketinin olugmasinm yani sira Lutherian adi altinda yeni bir
Protestan mezhebinin de dogmasina ön ayak olmak1a kalmayip
1525 yilmda evlenerek böylece rahiplerin ve din adamlannin
evlenemeyecegi geklinde Katolik dinine zorla yerlestirilmig bir
tabuyu da yikmigtir. Dindeki bu reform hareketi çok geçmeden
Protestanligm Roma Katolik Kilisesinden ayrl Ip bagli bagma bir
mezbep olarak kabul edilmesine neden olmugtur.

313
ingiltere'deKilise
ingiltere'de Hiristiyanlik ilk kez Roma Katolik Kilisesinden ay-
nlarak bagli bagina bir mezhep olan Protestanligin doguçuyla
paralel seyretmigtir. Ancak dini kayitlar çok daha öncesinde
ingiltere'deHiristlyanligin bagladigina igaret etrnektedir. Nite-
kim ilk kez M.S 314 yllinda Papa Gregory'nin ingilizhalkini
Hiristiyan dinine döndürmek için görevlendirdigi St Augustine
sayesinde M.S. 597 yllinda Hiristiyanhkla tanistiklari bilinmesi-
ne ragmen, asimda St Augustine'nin ülkeye geliginden yaklagik
200 yll önce güney Fransa'daki Arles Din Konseyi tarafmdan
ingiltere'yerahip atandigi ileri sürülmektedir. Bu dogrultuda
ingiltere'dekiilk kiliseAnglikan Birligi tarafindan on altinci yüz-
yllda kral Vill'inci Henry döneminde kurulmuy ve ilk Katolik
din kuralmi kral Henry yikmigtir. Nitekim Papa V]I'inci Clement
onaylamadigi halde onun onayini beklemeksizin Aragon'lu Cat-
herine ile evlenen kral, böylece Papayi dinlemediginigöstererek
ona kargi gelmigtir.Bunu takiben geligen bagtmsiz parlamento
harekatlyla 1534 yilmda kral Henry Ingiltere kilisesinin bagma
getirilmig ve böylece Papanm gücü reddedilmigtir. Ayni parla-
mento 1534 ylimda bagka bir ilke imza atarak kralin Aragon'lu
Catherine ile evliligini feshedip Anne Boleyn ile evlenmesini
onaylamigtir.

Yunan Ortodokslar

Yunan Ortodoks dini daha ziyade Hiristiyanligm dogu kanadi-

nin tercihi olup ayni zamanda dine sonradan katilan bir mez-
heptir ve gu anda dünyada yaklagik 10.000.000 kisi Ortodoks
olarak anilmaktadir. 1821 ile 1832 yillari arasinda yapilan Yu-
nan BagimsizÍik Savaglarmdan sonra bagimsiz bir Yunan Kili-
sesi kurulmasi yönünde Dogu Ortodoks Komünyono Patrikligi
ile görügmelerba latilmig ve buriun sonucunda Rus imparatoru

314
Peter the Great'in (Büyük Pedro) tirafindan 1850 yillnda ilk Rus
Ortodoks Kilisesi kurularak tüm dünyaca bagimsizllgi resmen
taninmigtir.

BUDIZM

Bir felsefe dini olan Budizm, takipçilerinin Siddhartha Guatama

olarak adlandirdigi M.Ö. 566 ile 486 yillan arasinda yagamig
Buda'nin gärüg ve dügüncelerinin benimsendigi din olup M.Ö.
490 ilé 410 yillan arasinda yenidezyapilandirilmigtir. llkin
Asya'rno büyük bir bölümünu yönetimi altinda tutan Mauryan
Imparatorlugu yöneticisi Ashoka (M.Ö. 273-232) tarafindan be-
nimsenerek Budizm altinda kurulan din kisa sürede tüm Asya'ya
yayllmigtir. Yazidan ziyade söze dayall Budizm'de 400'den fazia
yanlig davranigindüzeltilmesi yönünde hayat görügü söz konu-
sudur ama Budistlerin kutsal kitabi olan Tripitaka Buda'nin ölü-
münden sonra geçen 400 ylldan fazia süre içinde yazilamadigi
için Budist kepiglerden olugan ögrenciler Buda'nin görüglerini
bir kitaptan takip etmek yerine ägretmenleri Budist rahipleri
dinleyerek ögrenmiglerdir. Bu dogrultuda manastir sistemine
dayali olarak bir grup konsülden olugan rahiplere sorular soran
ögrenciler onlardan bu dini dinleyerek düÿünme ögretisine sa-
hip olurlarken ilkin M.S. birinci yüzyrlda Therevadian kegigleri
tarafindan yazilan Tripitaka'da ögrencilerin sözlü olarak bilgi
edindigi ve 4 ana grup altinda toplanarak Soylu Gerçekler adly-
la bilinen felsefi görügler söz konusudur.
su
L Hayat hayal kirikligidemektir
2. Sürekli zevk, güç ve süreklilik arzusu kigiye igkence çektirir
3. Íÿkenceçekmek istemiyorsan, arzulanndan vazgeçmeIisin
4. Agagidaki sekiz yolu izleyerek arzularmi bastirabilir ve dogru
bir insan olabilirsin
315
 Dogru görüg
Kararlilik ve iyi niyet
iyi konugma
Dogru davrang
Yagama enerjisi

Çabasarf etmek
Bilinçli olmak
Konsantrasyon

iSLAM

Müslümanlarin dini olan Íslam bilinen üçüncü büyük ve son

tek tanrih din olup kainatin kurucusu ve tek mutlak gücü olan
Allah'a inananlarm ve ona iman edenlerin dinidir. Dinin lide-
ri ve Müslümanlarin peygamberi olan Hazreti Muhamrned'ten
önce putlara tapan toplu]uk onun öncülügünde islamdinini se-
çerek kainatta Allah'tan baska tanri olmadigina pahadet ederek
inanmiglardir. Müslumanlarm inampina göre M.S. 610 yllmda
bir magarada yalnizken Hazreti Muhammed'e (M.S. 570-632)
Allah tarafmdan gönderilen vahiy sirasinda kargisina çikan Ceb-
rail (Gabriel) ona Allah sözünu ezberlemesini ve topiumuna bu
sözü ögretmesini emretmigtir. Yagammin geri kalan kisminda sü-
rekli vahiy yoluyla ayetier alan Hazreti Muhammed, bunlari ya-
zih bir kitap haline dönügtürmüg,böylece Müslümanlarin kutsal
kitabi olan Kuran-i Kerim o1ugmugtur. Hazreti Muhammed'in
hadislerinden olugan bir diger kutsal kitap ise Hadis-i Serifolup
içinde düzgün yagamak, düzgün ve ahlakh insan olmak adina
peygamberin nasihat niteligindeki sözleri yaZLildir.
ilkAmerikall Müslüman toplulugu1913 yllinda Newark'ta asil
adi Tirnothy Drew (1886-1929)oÍup Soylu Ali Drew olarak bilinen
ve kendisini peygamber ilan eden kisi tarafmdan kurulmugtur.

316
 ÍNTO DiNi

Sintodini de tipki Budizm gibi Japonlarm tercih ettigi ikinci

felsefe agirbkli dindir. Sintokelimesi Çincetanrilarin yolu an-
lamina.gelen Shin Tao kelimelerinin birlegimiyle olugmug olup
M.S. 500 yi]i civarinda baglamistirama kurucusu olmadigi gibi,
kutsal kitaplari, kanunlari ve dine alt hiçbir yaztil belge de söz
konusu degildir. Bu dogrultuda Sintodini sözlü ögretiye daya-
li olup aile sevgisi ve ruhsal temizlik üzerine kuruludur. ikinci
Dünya Savagi sonrasina kadar tann olarak kabul edilen Japon
imparatoruayni zamanda Japonya'ninefsanevi kurucu lideri
ve günet tannsi konumunda olup, savagm bitiminde imparator
Hirohito (1901-89)Amerikalilar tarafindan ilahi vasfmin iptal
edildigini halka duyurmasi yönünde baski görmügtür.

VODO DiNi

Haiti'nin tercih ettigi yöresel bir din olan Vodo bugün taraftar-
larinin sayisi küçümsenmeyecek oranda olup nüfusun yaklagik
yüzde sekseninin tercih ettigi bir dindir. Haiti dilinde tanreve
ruh anlamina gelen vodun kelimesinden türemig olan din, Ka-
tolik dini ayinieriyle Afrikali büyücu ayinlerinin kangimi olup
Fransiz kolonilerdevrinde adaya Afrikali köleler tarafmdan geti-
rilmigtir. Yagamla ölum arasinda üçüncü bir boyut olduguna ve
zombi olarak bilinen kipilerinvarligindan yola çikarak aslinda
insanlarin ölümsüzlügürie inanilmaktadir.

317
MORMONIZM

Mormonizm kökeni Hiristiyanligi baz alan bir tarikat dini

o10p isa'danziyade kiyamet gününden önce dünyaya gelecek
son Mesih'e ve bu süre içinde dine öncülük edecek modern
Mesih'lere inananiarin dinidir. Bu dogrultuda 1827 yillnda 22
yagmdayken yazmaya baglayan ve içinde 250.000'den fazia dar-
bi mesel.niteligi tagiyan hikayenin mevcut oldugu bir tür roman
özelligi taglyan Mormon'larrn Kitabini (The Book of Mormon)
1830 yilinda tamamlayan Joseph Smith (1805-1844) tarafmdan
kurulmuy olan dinin taraftarlari Smith'i bu dinin ilk peygamberi
olarak kabul etmektedir. Bugün özellikle Amerika'da binierce
taraftari olan dinin kendisine äzgü bir Mormon Kilisesi de olup
kiyamet gününden önce dünyayagelecek olan peygamberin.en
az Musa kadar önemli biri olduguna inanilmaktadir. 1833 yi-
Imda Smith'e katilan Brigham Young (1801-1877) ondan kilise
liderligi görevini devraldiktan sonra o zamanlar Meksika smir-
lari içinde bulunan Amerika'nm Utah eyaletine bagli Salt Lake
City'de halkin bu dini benimsemesine Öncülük etmig ve ilk kez
318
1840 yllrnda ziyaret ettigi ingiltere'deMormon dininin kabul
edilmesini saglamasinin yani sira çok geçmeden tüm Avrupa'nm
bu dini tanimasinda misyonerlik görevirfi üstÍenmigtir. Temeli
güya Hiristiyanliga dayal olan Mormonizm'de Joseph Smith ve
Brigham Young gibi kipilerin modern peygamberler olduguna
ve tanrinm vasiflarini tagidiklarina inanilmaktadir ama onlara
göre Katoliklerin inandigi gibi baba, ogul ve kutsal ruhtan ibaret
olan Kutsal Üç\ü birbirine bagli olmayip, üç ayri kipilikte ken-
disini göstermektedir. Bugün Katolik Hiristiyan aleminin temel
inanci olan kutsal üçlüyü reddetmeleri, bu çok önemli noktada
onlardan tamamen ayrildiklarini göstermekle birlikte bu dine
tamamen aykirl bagkaca inançlari nedeniyle aslinda Hiristiyan
gibi görünmelerine ragmen pek de ilgileri olmadigi açikça or-
taya çikmaktadir. Nitekim Mormonlar çay, kahve, sigara gibi
tiryakilik yapan içecekleri kullanmamalarina ragrnen tüm tek
tanrili dinierde yasak ve günah oldugu halde içki ve uyugturu-
cu kullanmayi serbest birakmiglardir.Belki de bu derece kati
kurallari olmaylgi nedeniyle bugün çok sayida taraftar toplayan
Mormonizm, bu dogrultuda Roma Katolik Kilisesinden tama-
men ayrilmig ve çogunlugun ikamet ettigi Salt Lake City dinin
merkezi olmustur.

BÌLiMSELCÌLÍK

Bilimselcilik ilkinAmerikan bilim kurgu yazan L Ron Hubbard'in

(1911-86) 1950 ylli Maýisinda yayinlanan Dianetics: The Mo-
dern Science of Mental Health (Dini.Tabular ve Modern Bilim-
de Akil Saghgi) adli kitablyla gündeme gelmi tir. Bu dogrultuda
kitabinda din tabularini pozitif bilimle yikmak Uzerine bir fel-
sefeyi konu alan Hubbard bilimselciligin babas! ilan edi1mig-
tir. Nitekim ilkin 1951 sonbahannda Arizona, Phoenix'te ilk
mesajini veren Hubbard'in 1952 yili ilkbahannda 15.000'den
fazla taraftar kazandig: görülmügtür. Kitabinda bilginin gücü-
319
 tabu
ne deginen Hubbard, pozitif bilim sayesinde o güne dek
olarak kabul edilen din kanunlarinin yikilabilecegi gibi dinin
kipinin ruhen rahatlamasi anlamina geldigini ve bunu mantikli
dügünerek kimsenin yönlendirmesi olmaksizin kendi kendine
çözebilecegini, hastallklarmi tedavi edebilecegini anlatmakta-
dir. 34 yillik yagaminm son yillarinda her gün bu yönde taze fi-
kirler üreten Hubbard sonunda 1954 ytimda bilimselcige dayali
ilk kiliseyi Los Angeles'ta kurmustur. Ancak ilk günler onunla
birlikte kilisenin liderleri büyük saldinlann yani sira vergi kaç\r-
sähte evrak düzenleyerek
mak, üyelerden zorla para toplamak,
hukümeti ve insanlaridolandirmak gibi agir suçlamalara da ma-
ruz kalmiglar ama yine de çallgmalarini sürdürmeye ve taraftar
toplama devam etmiglerdir.

MOON TAIÚKATI

Asil adi Yung Myung Moon (1920) olup topluluk içinde Saygi-
deger Sun Moon olarak anilan kisi tarafindan ilkin 1954 yllinda
Güney Kore'de kurulan Moon Tarikati aslinda Katolik ve Protes-
tan olarak ikiye aynlan Hiristlyanlik dinini tek bir kilise çatisi
altinda toplamak gibi iyi niyetli bir görüge sahip gibi görünse
de bu yaklatimiyla çok saylda taraftar toplamasina ragmen ken-
disine ait belli bir felsefesi olmayan göstermelik bir tarikatti.
Nitekim 1945 yllinda Tarikatm Prensipleri adi altmda yazdigi
kitaba bakildiginda, çogunun Hiristiyan dini ögretisine dayali
çalinti bilgilerden olugtugu hatta bazilarinin uydurulmuy oldu-
gu anlagilmaktadir. Tarikatin inanigina göre Moon 16 yaginda
Kuzey Kore'deki daglara çiktiginda isa ona görürimüg ve onu
dünyaya bu dini yaymakla göreviendirmigti.Bir diger inanig ise
isa'nin Hiristiyanlik dinini yaymasi için yeryüzüne gönderilmig
tek peygamber olmadigi klyamet günü geytanin huy degistire-
rek iyi bir melek olacagi idi. Dahasi saygideger Sun Moon ahir
zamanda gelmesi bek1enen son Mesih'ti. Her ne kadar bunlara
320
inanmak güç de olsa Moon'un bu fikirleri agilamayi bagardigi
ve Güney Kore'de yepyeni bir tarikat kurarak çok sayida taraftar
topladigt kesindi ama sonunda güney Kore'deki askeri yönetim
sirasmda baça gelen general Park Chung-hee (1917-79) onu
sahtekarlikla suç\ayarak hapse attirmigti. Ancak bir süre hapis
yatan Moon 1971 yilinda, serbest kaldiginda Amerika'ya kaça-
rak orada Moon Tarikatini kurmuy ve çok sayida taraftar topla-
migti. Nitekim Washington Times'a göre devletin en üst kademe
memurundan sayili lyadam1arma kadar taraftan vardi.

ATEÍZM (TanritanimazIrk)

Ateizm kipinin dini bilgi eksikliginden ya da inançlarinin za-

ylfligmdan dolayr tann ve tannlara inanmayisi, dolayisiyla Ate-
ist (tanntanimaz) olarak adlandirrimasi anlamma gelmektedir.
Tarihte bilinen en ünlü Ateist Yunanli filozof Sokrates'tir (M.Õ.
470-399) ve bu nedenle, savag, güç, sanat, endüstri, adalet ve
yetenek tanriçasi Athena tarafindan lanetlendigi ileri sürülerek
halk tarafmdan suç\anmig, sonunda baldiran ya da agi otu de-
nilen çok zehirli bir bitki yemegine kangtirrlarak zehirienip öl-
dürülmügtür.

321
 SEKS
Antik ÇagdaSeks Tanrilari, Kama Sutra, Gebelikten Korunma,
Fabigelik, Sanatta Seks, Sinemada Seks, Homoseksüellik.

"Seks hakkmda hiçbir pey bilmiyorum,

çünkü kendimi bildim bileli evliyim"
ZSA ZSA GABOR (T919)

ANTiK ÇAÖDA SEKSTANRILARI

Antik çagda tanri ve tanriçalar yagamm her agamasmda insan-

far üzerinde etkili olmaktaydi. Bu nedenle modern dünyada da
.

kisinin sagliklr yagamasi için en önemli olgu olarak adlandirilan

agk ve seks tanrilari haliyle en üst konuma tagihmigtl.
Minan mitolojisinde Priapus üreme ve erkeklik organini
temsil etmesinin yani sira bolluk ve bereket tanrisi konumun-
daydi. Bu neden1e ekinlerin bol mahsul vermesi için tarla ve
bahçelere dikilen heykelinde äzellikle erkeklik organi oldukça
iri gösterilmigti.Priapus ile birlikte Priapizm adr altmda yeni
bir ideoloji dogmug ve çogu.kisi erkeklik organmin sürekli sert
kallp gevgememesi için oldukça aci verici operasyonÍar geçir-
meye razi olmugtu. Yunan mitolojisinde en az Priapus kadar
sevilen bir diger tann ise agk tanrisi Eros olup, erotik kelimesi
onun adindan türetilmigtir.
Afrodit Yunan mitolojisinde agk tanriçasi olarak bilinmek-
tedir. Rivayete göre Kibris'ta dogdugu, oldukça bagtan çikarici
bir güzellige sahip oldugu ve dinen yasak olmasina ragmen
323
 iligkiye
ona tapinir gibi seven bir rahibi bagtan çikartip cinsel
girdigi ileri sürülmektedir. Aykin engel tanimadigim vurgula-

rnak için olsa gerek bu nedenle adma agk tanriçasi denmigtir.

Roma mitolojisindeki ask ve güzellik tanriçasi ise
Venüs'tür. Ancak sadece olaganüstü güzelligi degil, akh, gücü
ve koruyuculugu da temsil eder. Çoksayida versiyonu yapil-
neden1e
masina ragmen orijinal Venüs heykeli çiplaktir, bu
özellikle vücudu onun kadar güzel olan sinema artistlerineVe-
nüs güzelligine sahip benzetmesi yapiltnakta ve bu iltifata nail
olabilmek için çogunun ona benzemeye çabytigi görülmekte-
dir. Ask tannsi ise en az Eros kadar popü1er olan Cupid'tir. Ask
ve cinselligi temsil eden ve aslinda gerçek Eros olarak bilinen
Cupid, çogu sanatçi tarafmdan kalplere ask tohumlari ekmek
için elindeki gerilmig yaydan firlatilmak üzere ok çekerken
temsil edi1migtir.

KAMASUTRA

Eski Hindistan'da agk, zevk ve gehvet tanrisi olarak bilinen

Kama, hemen hemen Cupid'e egdegerde bir güzellige ve vasfa
sahiptir. Sutra ise ask ve cinsellik üzerine yazilmigbir kitaptir.
Bu dogrultuda Kama Sutra ilkin M.S. birinci yüzyilla altmci
yüzyil acasinda Mallanaga Vatsyayana tarafindan yazilmig olup
kitapta seksten zevk alma, seksüel davraniglar, sevigme pozis-
yonlari, ön sevigme, orgazm, tahrik, evlilik ve evlilik digi iligki-
ler konusunda çegitli bölümler mevcuttur. Sevigme teknikleri-
nin yant sira, öpügme, flört dönemi, partnerini mutlu etmek gibi
ince konularm da yer aldigi Kama Sutra'daki en dikkat edici
konu ise, günümüzde de çok tartigilan bir cinsellik sorunu olan
çiftlerin kargihkIl tatmini konusunda deneyim kazanmalanni
.utanmak

saglayacak faydali bilgilerle birlikte partnerinden ve

zevk almadigini saklamak gibi güvensiz seks yapmanin kipinin
ruh sagligi üzerindeki sakmcali etkilerine deginilmigolmasidir.
324
DOÖUM KONTROLÜ
Bilinen en eski gebelikten korunma yöntemi M.Ö. 2300 ylli
civarinda Sümerler tarafindan uygulanmigttr. Bu dogrultuda
uyugturucu ve çözücü özellik tagiyan afyon tanelerinden olugan
bir hamur topunun kadmin rahmine yerlestirilmesiyle gebelik
önlenmig, ayni zamanda çiftlerin seviime sirasinda egit oranda
zevk alarak ayni anda bogalmasi saglanmigtir.
Eski Misir'da cinsellik konusunda yazilmig çok sayida kayda
göre dogum kontrolü yönünde birçok yöntem uygulanmigttr.
Bunlardan biri sevisme sonunda erkegin gerl çikip digari bogal-
masidir. M.Ö. 1850 yili civarmda ise timsah digkisi kullanildigi
ileii sürülmektedir ama bunu tam olarak nas:I uyguladiklari bi-
linmemektedir.
Eski Roma'da M.S. birinci ve ikinci yüzyillarda Efesli Sora-
nus olarak bilinen Yunanll bir Jinekolog dogum kontro]ü üzeri-
ne oldukça etkin çalismalar yapmig ve sonunda zamanimizdan
yüzlerce yll önce dogum kontrolü, dogum uzmanligi üzerine
yazdigi Gynaecology (Jinekoloji)adli kitap günümüze de igik
tutmugtur.
Bugünkü Meksika'nin asil sahipleri oldugu bilinen Aztekle-
rin, M.S. on ikinci yüzyila kadar diger bir ifadeyle ispanyolfe-
tihleri gündeme gelene kadar burada oldukça etkin bir medeni-
yete sahip olduklari bilinmektedir. Her konuda oldugu gibi do-
gumkontrolü üzerinde de çegitli yöntemler geligtirenAzteklerin
bu dogrultuda uyguladiklari -ilaç\arin içinde en bilineni kartal
digkisi ile digi yegi1 ve pürüzsüz, içi beyaz etli bir görünüme
sahip olan su kabagi meyvesinin suyunu karigtinp elde ettikleri
koyu karigimdir.
ilk prezervatif on yedinci yüzyilda kullanilmig olup, balik
zarl ya da hayvan bagirsagindan yapilmigtir.

325
 Giacomo Casanova (1725-98)olarak bilinen en ünlü çapki-
nin sürekli iligkiye girdigi agiklarindan biri olup soy1u bir sinifa
mensup olan Marguis de Sade (1740-1814) onunla iligkiye gir-
meden önce kendi kendine bir yöntem geligtirmigve Markizin
bir pamugun üzerine limon sikip rahmine yerlegtirerek uygula-
digt bu yöntem çogu kisi tarafindan benimsenmigtir.
Mary Wollstonecraft (1759-97) degum kontrolü konusun-
da kitap yazan ilk yazar olup feminist görügleriyle ünlü yazar
ilkin on sekizinci yüzyrlda ingiltere'deägellikle dogum kontrolü
ve istenmeyen gebelikler sonucu ortada kalmig çocuk sorunu-
nu ele almigtir. Bu dogrultuda sosyal bir reforma öncülük eden
çalismalarryla gündeme gelmigoldukça egitimli bir genç kadin
olan Wollstonecraft 1792 yllinda bu konuda yazdigi Vindica-
tion of the Rights of Women (Kadin Haklarinin Kanitlanmasi)
adh kitabmda kadinlarin erkeklere tanri tarafmdan gönderilmig
en degerli hediyeler oldugunu vurgulamig, ama buna ragmen
erkekler keyif çatarken kadinlarin igkenee çekip acilar içinde
kivrandik]arina deginmi§tir.Kitabinda sürekli kadinlarla erkek-
leri mukayese eden Wollstonecraft, evlilikte partnerierin kargi-
likli hak ve özgürlüge sahip oldugunu ve evliligin bir tarafin
diger tarafa üstünlük saglamak için gerçeklestirilemeyecegini
savunmugtur. Erkekler kadar kadinlarin da cinsel özgürlüge ve
seksten zevk almaya haklari oldugunu söyleyen yazar 1789
yllmda asil admi kullanmayip Güzel konugma Ogretmeni Bay
Cresswick adlyla yazdigi The Female Reader (Kadin Okuyucu-
lar) adh kitabinda bu yönde kisa hikayelere yer vermigtir. Mary
Wollstonecraft'm kizi Mary Shelley annesinin izinden yuruyen
bir bagka feminist yazar olup daha 21 yagindayken yayinlanan
Frankenstein adh kitablyla ünlüdür. Shelley, gair Percy Bysshe
5helley'nin ikinci epidir.
Dogum kontrolü konusunda ilk sistematik girigim 1882 yi-
linda Hollanda'da gerçekleptirilrnigolup bu konudaki ilk giritim

326
Flaman bir kadin doktor olan Dr. Aletta Jacobs'un (1854-1929)
düzenleyip öncülük ettigi bir programla gündeme gelmigtir. O
dönemde üniversitede hocalik yapan ilk kadm doktor olan ja-
cobs kendi imkanlanyla büyük bir dogum klinigi inga ettirmig
ve burada çok sayida kadini tedavi etmesinin yani sira gebelik-
ten kesin çözümle korunma yöntemleri konusunda onlara egi-
tim de vermigtir. Ancak onun bu yöndeki girigim ve çalismalari
özellikle kilise adamlari tarafindan çocuksuz bir dünyanin Avru-
pa nüfusunu tehdit ettigini ileri sürüp elestirilmesine ve dogum
kontrolünün günah oldugunu savunarak Jacobs'u suç\amalari-
na neden olmustur.
ilk kez agiz yoluyla dogum kontrolü konusunda kesin çö-
züm üreten üç önemli isim söz konusudur. Buniardan ilki sek-
senli yaglarindayken gebeligi änleyici hap yönünde yaklagik
150.000 Dolarlik bir projeye imzastni atan Margaret Sanger
(1879-1966), ikincisi bu dogrultuda Enovid adh ilk dogum kon-
trol hapini üreten Frank Colton (1923-2003) ve üçüncüsu ise ilk
spirali gelittiren Carl Djerassi'dir (1923). Irlandaasilli bir Ame-
rikall olan Margaret Sanger, New York'ta yagayan o]dukça fakir
bir igçi ailesinin kiz: olup, yagadigi ekonomik gartlar yüzünden
olsa gerek, fakirligin çok çocuklulukla dogru orantih olugun-
dan yola çikmig ve Amerika'da ilk dogum kontrol hareketinin
baglamasina OncÜ olmuytur. 1916 ylhnda New York'ta What
Every Girl Should Know (Her Kadimn Bilmesi Gerekenler) adli
bir kitap da yaymlayary Sanger, kitabinda regl, seksüel istekler
ve duygular, sevigmek ve gebeligi önlemek gibi o devirde tam
bir bilinmezlik içindeki önem1] konulara deginmig ama onun
be faydah çaligmalari çok geçmeden bir devrim ve yok etkisi
yaratarak polisin alarma geçmesine ve kliniginin kapatilmasma
neden olmustur. Bu yüzden hasta ve okurlanna posta yoluyla
ulagmaya çalipan Sanger, onlara zarf içinde haplar ve dogum
kontrol materya1|eri göndermeye devam ettigi için tutuklanip
hapse atilmigtir. Son anda ölüm cezasindan dönen Sanger, ha-
327
i

pisten çikinca Amerika'yi terk edip Avrupa'ya yerlegmig ama

T9T 7 yl Inda tekrar dönüp bu kez What Every Mother Should
Know (Her Annenin Bilmesi Gerekenler) ad! altinda ikinci bir
kitap yayinlamigtar. Bunun üzerine tekrar apar topar tutuklanan
Sanger ancak bu kez hapse atilmayip ceza olarak bebeklerin
beslenmesi üzerine çabgan bir kuruiuga yaratici buluglar üret-
mesi için gönderilmigtir.

Annelerin kaderini degiçtirmek, onlgrm ve bebeklerinin

zavallt yaratzklarolarak gökyüzündekaybolup gitmelerini
önlemek amactylayapf2gim çaltymalar, ne yazik ki hep
peytanla igbirligi olarak algtlandt"
MARGARETSANGER (1931)

ilkspiral, dogum kontrol haplarinin genig ölçüde benimsen-

mesinin devaminda daha etkin ve kolay bir yol buimak amaciy-
la sürekli yapilan çaligmalar sonunda ilk kez 1961 ylhnda halka
tanitilmigtir. Nitekim tam bir kiylmin yagandigrözellikle 1940'll
ve 50'li yillarda korunmaktan kaçan erkeklerin bu konudaki gü-
venilmezligi
esas alinip kadinlara hep kolay hem de daha etkili
bir korunma yöntemi olarak sunulan spirai, prezervatif takma-
mak adina onlarin cinsel istegini önemsemeyen erkeklere kargi
kadinlarin cinsel devrim ilan etmesine neden.olmugtur.
ilk modern spiral ya da sarmal rahim aygiti 1909 yihnda
Almanya'da Richard Richter tarafindan üretilmigtir. Küçük plas-
tik ya da yumugak metalden yapilmig aygitin 1960 yllindan iti.-
baren daha farkli versiyonlari da üretilmig olup en bilinenleri
Lippes Loop ve Margulies Spiral'dir. Polletilen ve baryum sülfat
.

karigimdan yapilmig olan spiral röntgende kolayhkla fark edildi-

gigibi bakirdan yapilmig olanlari da üretiÍmigtir.Yumurtlama ka-
nallanna giden spermin yumurtayi dölleyerek bebek olugumunu

328
önlemek amaclyla kanal agzina yerlegtirilen aygit bunu taktiran
kipinin dört yll gibi oldukça uzun bir süre hamile kalmasini
kesin olarak ön]emektedir. Ancak günümüzde de en fazla ter-
cih edilen bir yöntem olan spirali her bünyenin kabul etmeyip ,

digan attigi gibi dogum kontrolünün Saglikli yürüyebilmesi için

dört yilda bir degistirilmesigerekmektedir.Öte yandan yeni bir
dogum kontrol yöntemi olarak bilinmesine ragmen, ilk spirali
eski Misirlilarin kegfettigive yari degerli taglardan yapilmig ben-
zer bir aygiti kullandtklari ileri sürülmektedir.

FAHi)ELÍK

"Parayla yapilan seksle, zevk için yapilan

seks arasmda en büyük fark,zevk için yapilanm
daha ucuz olmastdir."
BRENDANFRANClS

ilk peygamber olarak kabul edilen Musa Peygambere indi-

rilen Eski Ahit'te yazdigi veYahudi din kanunlarlyla beliriendigi
üzere Yahudi Halkin hastalik kapmasin! önlemek amaclyla farkil
329
kipilerle seks yapmak yasaklanmig, ama bu dini sonradan seç-
mig yabanci kadinlara serbest birakilmigtir. Bu dogrultuda bili-
nen en eski meslek olan fabigeliközellikle zevk ve sefaya agiri
dügkün eski Yunan ve Roma'da enstitulegmi.g bir kurum haline
dönügmügtür.Nitekim toplum içinde bir bakigta belirlenmeleri
için fahipelik meslegini icra edenierin giysilerinin farkli olmasi
saglanmig ama dijerleri gibi normal yagantilarina devam etme-
sine izin verilerek normal vatandaglar gibi vergilerini vermeleri
istenmistir. Ancak bu meslegin giderek geligmesiyle toplum içi-
ne kaflglpgitmelerinin yani Slra bagli bagina bir sektöre dönüg-
müg, dahasi birtakim imtiyazlar bile elde etmiglerdir. Nitekim
günümüz Almanya'SLnda fahigelervergiden muaf tutulmugtur.
Avrupa'ya ilk fahigelik meslegi 1700'lü yillarm basinda
New York ve Boston'a gelip yerlegen parali askerler tarafmdan
Amerika'dan gelmig ve çok geçmeden kitanin her yerinde hiz-
la yayilarak özellikle 1810 yl1mda fahigelerin sayisi yerinde bir
tabirle tavan yapmigtir. Amerika'da ise 1910 yili sonlarina ka-
dar kanunen ve dini telkin yolu kullanilmasina ragmen hiçbir
gekilde önüne geçilemeyen fahipelik ancak Hiristiyan Kadin
Haklari Birligi ya da tamamen para kazanmak amaclyla sintri
geçip erkeklerle dügüp kalkan hastalikli kadin1arla cinsel iligkiyi
yasaklayan bazi sivil toplum örgütlerinin güçlü kargi durmasi
sayesinde gerileyebilmigtir.
Fahigelik konusunda ilk tibbi konferans ise bu igin kalici
bulagici hastaliklara neden oldugu yönünde ilk kez 1875 ylim-
da Buenos Aires'te yapilmigtir.

SANATTA SEKS

Bilindigi üzere bugün seksi oldugu öne sürülen çok sayida ar-
tistin fotograflari, posterleri evlerin ya da igyerlerinin duvarla-
rini süsledigi gibi onlarin bez ya da kagit üzerine çegitli yagli
boya tablolarl da sanat galerilerinin bag kögesinde yer almak-
330
tadir. Bu dogrultuda ilkin eski Yunan ve Roma medenlyetinde
görülen seks ve cinsellik objeleri insanligin eski çaglardan beri
cinsellige ne kadar merakli oldugunu yansitirken, bu objelerin
çok sayida olmasi onlara bakarak bir tür rahatlama hissettikle-
rini de ortaya çikarmaktadir. Nitekim bu konuda en az onlar
kadar etkin bir bagka medeniyet olan eski Misir'da zamanimiz-
dan yaklagik 4000 yll önce yapilmig olan Sagra mezannin du-
van üzerindeki Niankhkhnum ve Khnumhotep adt verilen iki
kiginin öpügüp sarmag dolag birbirine sarildigi kabartma resim
onlann bu ige ne kadar önem verdiklerini göstermektedir. Özel-
likle eski Misir'da seks sanatin her konusunda insanlan motive
eden bir unsur olarak kabul edilmig olup bunlara bir diger örnek
de bugün Turin'deki Misir Müzesinde bulunan papiruslar üzerine
yapilmig erotik resimlerdir. Ramsesler döneminde (M.Ö.1292-
1075) yapilmig olan bu papirus.resimleroldukça artistik bir tarzi
yansitmakla birlikte birbirini takip eden 12 pozdan olugmakta
olup ayni çiftin çegitli pozisyonlari gärülmektedir. Õrnegintah-
rik olmuy bir erkegin hemen hemen tamamen çlplak görûnümlü

genç bir kadinia büyük bir haz ve gehvet icinde sevigtigi görülen
b1r resmi, bir savat arabasirlin içinde durduklari sirada aldiklan
bir bagkaseksi pozisyonu içeren resim takip etmektedir. Bütün bu
resimler insanligin sapik yÖnünün çok eski tarihlere dayandiglll
kanitlarken, bir bagka örnek ise tahminen M.S. 79 yllinda vezüv
yanardaginin patlamaslylatamamen tahrip olup günümüze çok
az kalmtisi kalmig olan -Pompeii gehrinin duvarlarindaki gehvet
içeren kabartma resimlerdir. Ancak içinden çikilmayacak durum-
da olan kalintilardan anlagildigi kadanyla bu resimlerin duvarlari
olugturan sütunlar üzerinde sergilendigi tahmin edilmektedir.

Pornografi
Pornografikonusunda ilk bilinen yazar Ovid (M.O. 43-M.S.
17) olup bu konudaki ilk ünlü eseri Latince Açk Sanati anla-
mina gelen Ars Amatoira'dir. Kitabinda sadece seks tekniklerin-
331
den söz etmeyen Ovid ayni zamanda okuyucularina ne kadar
siklikla seks yapmak gerektigini ve seksten maksimum ölçüde
zevk almanin yollarini de ögretmektedir. Bir diger isim ise mo-
dern pornografinin babasi kabul edilen italyanPietro Aretino
(1492-1556) ólup 1524 ylhnda bu konuda Aretino's Postures
(Aretino'nun Pozlari) adli içinde 16 sonenin yani sira ünlü res-
sam Rafael'in ögrencisi olan Giuliano..Romano tarafindan çi-
zilmig seksüel pozisyonlarin da yer aldigi bir kitap yazmigtir.
Sonelerinde özellikle pervasiz gekilde açik saçik bir dil kullan-
mig olan Aretino, ayrica her pozisyonu detaylica anlatmigtir. Bu
nedenle oldukça tepki gören yazar son anda tutuklanip hapse
konmaktan kurtu1dugu için gansli saylimaktadir.

SINEMADA SEKS

Sinemada sekse ilk örnek.1896 yilinda Louise Willy'nin ilk kez

çirilçiplak görundügü.Fransiz filmi (Le Bain) Banyo'dur. Aynt yll
daha sonra Willy bu kez Le Coucher de la Marie adli filmde bir
striptizciyi canlandirmig, yine ayni yil The Widow]ones (Du! Jo-
nes) adli filmde 20 saniye süren bir öpugme sahnesi ise bardagi
tagiran son damla 01arak nitelendirilip Katolik Kilisesi tarafin-
dan pornografik filmlerin gösteriminin yasaklanmasma neden
olmuytur.
Beyazperdede ilk seks tanriçasi olarak ilan edilen aktris
Theda Bara (1885-1955) olup ilkin 1915 yllinda A Fool There
Was (Orada Bir Budala Var) adit filme sinemaya adim atmigtir.
ilk sevigme sahnesinin yer aldigt film T933 ylh yapimi Ecs-
tasy (Haz) olup ilk kez beyazperdede bir erkekle bir kadinin se-
vigme sirasmdaki orgazmina yer verilmigtir. Bagro1ünde ünlü ak-
tris Hedy Lamarr'in (1914-2000) oynadigi film Çekoslovakya'da
üretilmig ama o stralarda çikan gümrük kanunu nedeniyle ülke-
ye girigine el konulan ilk film olmugtur. Ayni dönemde çikarti-
lan sansür yasasi nedeniyle beyaz perdede seks içerik1i filmle-
332
re sansür gelmig, bu dogrultuda çiplakhk, cinsel tahrike neden
olan erotik danslar, dinle alay edilmesi, uyugturucu kullanimi ve
ahlaki zedeleyici fikirler üreten filmler yasaklanmigtir. Nitekim
sevigme sahneleri es geçilerek seyircinin bunu sadece tahayyül
etmesi digmda gözler önüne alenen sergilenmesi yasaklanmig,
yani sira yatak odasmin gösterildigisahnelerde aktör ve aktrisle-
rin yatakta yatmak yerine ayakta olmalart parti getirilmigtir.Bü-
tün bú yasaklar henüz sanatinm baharinda olan Mae West'in
(1893-1980)rol yetenegini rahatça sergilemesine engel tegkil
ettigi gibi onun kisitli bir sanat içinde sikipip kalmasina neden
olrnugtur. Onun gibi daha çok sayida aktristin sanat yagamina
etki eden sansür yasasi bu nedenle 1967 yllinda kaldirilmigtir.
Sansür yasasinin kaldirilmasindan sonra çevrilen ilk erotik
film ingiltere'deMüstehcen FilmlerYayin Kuruluna takildigi için
ancak 1974 ylhnda gösterime girebilen, bayrollerini Marlon
Brando (1924-2004) ve Maria Schneider'in (1952) paylagtigi
The Last Tango in Paris, Paris'te Son Tango olmugtur.
ilk erotik konulu dizi film Seks ve Sehir(Sex and the City)
olup ilk kez 1998 yllinda gästerilmistir. Dört bekar kadinin ha-
yatinin anlati1digi filmde New York'ta yagayan bu kadinlarm ça-
ligma.hayatlan anlatilirken özel yagamlarmda oldukça serbest
ve pervasiz hareket etmeleri, dünyada ayni yag gurubundan
olup ayni sorunlari yagayan.kadinlarin onlarin yagammi büyük
ölçüde benimseyip taklit etmesine.neden olmugtur.

HOMOSEKSÜELLÍK

Genellikle iki erkek arasindaki cinsel iligki olarak bilinen ho-

moseksüellik, ilk kez gündeme geldiginde normal kadm erkek
iligkisinin bile kolay dile getiriimedigi yillarda neredeyse tu-
tukluluk gerektirecek kadar yasak kelime i]an edilmigtir. Keza
iki kadm arasindaki iligkinin adi olan lezbiyenlik de ayni dere-
cede yankt uyandirmasina ragmen iki erkek arasmdaki iligkiyi
333
 kabul etmek hemen hemen imkansiz olmustur. Yunanca erkek
aniamina gelen homo, Latince kadin kilikli erkek anlamina gel-
mektedir. Hal böyle olunca ilk kez gündeme ge]diginde agza
dahi almmayip agiri tepki alan homoseksüel kelimesi ilkin 1869
yilinda insan hablari savunucusu Karl Maria Kertbeny (1824-
82) tarafindan kullanilmigtir. Erkek üstün]ügünün hakim oldu-
gu eski Yunan'da Yunanli erkeklerin çogunun birbiriyle cinsel
iligkiye girip kadinlari hiçe saydiklan gerçeginden yola çikil-
diginda homoseksüelligin kaynaginm Yunanlilar oldugu zaten
anlagilmaktadir. Bu dogrultuda eski Yunàn mitolojisinde Zephy-
rus ve Hyakinthus adli tanrilarm birbirlerine agik olduklari ve
homoseksüel bir iligkiye girdikleri ünÍütarihçi Homer'in altinci
ya da yedinci yüzyillarda yazdigi yazilarla sabit oldugu gibi böl-
genin bu açidan homoseksüelligin begigi oldugunu da ünlü ta-
rihçi açikça yazmaktadir. Nitekim ünlü Yunanh filozof ve oyun
yazari Platon (M.Ö.427-347) ile politikaci ve filozof Sofokles
(M.Ö.495-406)özellikle M.Õ.dördüncü ve beginci yüzyillarda
homoseksüellik üzerine çok sayida eser yazip sahnelemiglerdir.
Bir bagka örnek ise M.Ö. yedinci yüzyilda Yunan adalarindan
biri olan Lesbos'ta (Midilli Adast) yagayan ve hemcinslerinden
kurulu bir grup hayrani olup agik oldugu kadmlara yazdigi sa-
pikça piirlerinden dolayi Latince sapik anlamina gelen Sappho
adlyla anilan lezbiyen gairdir.

334
UZAY
ÍlkAstronomi, Yirminci Yüzyilda Astronomi, Roket Bilimi, Ay,
Komplo Teorileri ve Rivayetier, Uydular ve Uzay Mekikleri,
Uzayda Uçug, Sonsuzluktaki Ölüler ve Uzay Egitim Program-
lari, Uzay ÜzerineÇegitliBilgiler.

"Uzay samidgt gibi dümdüz bir bopluk

olmaytp hafifçekavislidir"
ALBERTEINSTElN(1879-1955)

ILK ASTRONOMI

Güney Gözetleme Aleti

ilk güneg.gözetleme aleti M.Ö. 3200 yillnda irlandaNewgran-

ge, Meath Kontlugunda tag devri insani tarafmdan yapilmig olup
yaklagik 600 yillik bir taribe sahiptir. Bu nedenle piramitlerin
ingasindan da eskidir. Bunun için yaklagik 18 metre uzunlukta
etrafi beyaz renkte yüksek kireç duvarlarla çevrili bir geçit me-
zar gözlemevi olarak kullarnlmigve odanin içine yerlegtirilen
Z€rile
oldukça genig üzeri küf tutmuy bir kaya parçasmlD Ç\-
kilarak günegin hareketieri gözlenmigtir. Bu dogrultuda güne-
gin ilk igiklarmin geçidia içindeki mezara yansiyarak etrafinda
kaldigi yaklagik bir buçuk saatlik zamandan sonra ise giderek
iginlannm
gücünün azaldigindan yola çikilarak kigin günegin
iginlarmm
yetersiz oldugu ve 21 Arallkta en kisa gün ve uzun
gecenin yagandigina dair ilk astronomik tespitler yapilarak gü-
ulagilmigtir.
neg sisteminin igleyigi konusunda ilk verilere
335
 Gezegenler dünyanm degil günegin yörüngesi içinde yer
almaktadir
Kilisenin bir dogma haline getirdigi güney ve güney sistemi
hakkindaki görügler, on beginci yüzyildan itibaren degismeye
baglamig ve bu dogrultudadünyanin arzm merkezi oldugu, dola-
yisly1a güney, gezegenler ve ylldizlarin onun etrafinda döndügü
konusundaki tabu kargitezler üretilerek çürütülmeye çaligtimigtir.
Ancak bu konuda yorum yapmanin bile büyuk suç sayildigi o
yillarda Roma Katolik Kilisesi bunun tersi yönünde tez üretenleri
kaziga baglaylpdiri diri yaktigt için kanitlanamamigtir.
Polonya dogumiu Nicolaus Copernicus (M.S. 1473-1543)
Prusya'da bir matematikçi, ekonomist ve kilise yöneticisi ola-
rak görev yaptl i Slrada 1497 yllinda gökyüzünü inceleme ko-
nusunda çaligmalara da baglamigtir. Çaligmalarindan edindigi
sonuçlar dogrultusunda kilisede kendi ögrencilerini egitmeye
baglayanKopernik aslinda güney, ylldlZ 2T VB geZegenlerin dün-
yanin degil, dunya da dahil olmak üzere hepsinin günegin etra-
finda döndügünü kanitlamigtir. Böylece bu konuda bilinen tam
aksine bir teori olugturmuy olan bilim adami ancak bu teorisini
1543 yllinda ölene dek yayinlamaya cesaret edememigtir.
Kopernik günes ve güneg sistemiyle ilgili teorisini açiklaya-
mamig olmasina ragmen aslinda ondan yaklagik 1800 yll önce
bir bagka kigi olan Philolaus'un (M.Ö.480-405) onunla ayni
fikirde oldugu ortaya çikmigtir. Nitekim M.Ö. dördüncü yüzyil-
da yagamig olup ayni zamanda Sokrates'in de çagdaylarindan
olanYunanh filozof ve maternatikçi Philolaus, önceleri günegin
camdan yapilmig dev bir disk gibi olup dünyaya igin1arini bu
cam sayesinde yansittigmi dügünmesine ragmen, aslinda dünya-
nin günegin etrafinda döndügünü kanitladigini ileri sürmügtür.
Philolaus ayni zamanda dünyanin öküzün boynuzlari üzerinde
dönmedigini de kanitlayan ve bu görügü çürütmeye çahyan bi-
lim adamidir.

336
Yddiz Haritasi

Yildiz haritast ilkin eski Babilliler tarafmdan keyfedilmigolup bu

dogrultuda ilkin M.Ö.3000 ylli civarinda çiplak gözle görülebi-
len yildiz1ara bakilarak bir harita çizilmistir.
ilk ylldiz haritasi çikartan kigi Danimarkall astrolog Tycho
Brahe (1546-1601) olup bunu 1577 yllinda Hven Adasmda bu
tarihteri dokuz yll önce kegfëdilmig oÍan teleskopu kullanarak
yaptig: gözlem sonucu eldé etmigtir. 1577 yllinda geçtigi ileri
sürülen kuyruklu ylldizin hareketlerini de bu sayede gözlem-
leyen Tycho, böylece o güne dek kilisenin cennet hakkindaki
ögretilerinin de yanlig oldugunu anlamigtir. Bu dogrultuda ay
ve diger bütün gezegenlerin dünyanin etrafinda olugmuy olan
belli bir yörüngenin içinde dönüp durduklarini söyleyen kilise-
nin gärügünü çürüten Tycho, çünkü gäzlemi sirasinda kuyruklu
ylldizin belli bir yörüngenin içinde olmadigmi ve önüne engel
çikmakstzin kayip gittigini görmügtür,kuyruklu olarak adlandi-
riimasina ragmen sonuçta onun da bir yrldiz oldugundan yola
çikan bilim adamt, ayni zamanda onlann dünyanin etrafmda
degil, gürzeg sistemi içinde hareket ettiklerini de bir kez daha
kanitlamistir.
Gezegenierin yörüngeleri konusunda ilk denklem çaligma-
sma yapan kigi Alman Johannes Kepler (1571-1630) glup Kep-
ler ayni zamanda gezegenlerin sanildigi gibi kusursuz gekillere
sahip olmadigini, tam teišine elips geklinde ve yassi o1duklarini
da kanttlamistir. Kepler bu konudaki kesif ve görüglerini 1609
yllinda yayinlanan Astronomia Nova adli kitabmda yazmigtir.
Yer çekimi kanununu ilk bulan kigi Isaac Newton (1643-
1727) oÍup Kepler'in kitabmdan yola çikarak gezegenierin ha-
reketinin
yani sira onlarin yer çekim güçleri üzerine yaptigL
Ça-
ligmalar sonucunda bu bilglye ulagmig ve bu bulugunu 1687
yllinda yayinlamistir.

337.
Venüs'e Yolculuk

Venüs'e yolculuk yapmak konusunda gözlern ve çaligmalar

yapan ilk kisi Liverpool, Toxteth'll astrolog jeremiah Horrocks

(1617-41 ) olup Venüs gezegeninin günegle dünya arasindaki
yakinligindan yola çikarak bu konudaki ilk amatör hesaplama-
uzakhk-
sini 1639 yihnda yapmigtir. Venüs'ün güneye en yakin
ta bulundugunu daha önce hesaplamig olan Johannes Kepler'e
göre çok daha etkin ve dogru bir besaplama yapan Horrocks,
böylece onun dünyaya olan uzakligi konusunda daha yakin bir
tahminde bulunmugtur. Bu dogrultuda teleskopunun üzerine
bir kart yerlettirerek onu 30 dakika boyunca gözlemleyen Hor-
rocks, sonuçta Venüs'ün kartin üzerine ince siyah bir nokta ola-
rak yansidigmi ve günegin önünden geçtigini görmügtür. Buna

göre bir hesaplama yaparak onun günege ve dünyaya en yakin

gezegen oldugunu tespit etmig ve bu tezini kiliseye sunmuytur.
Horroks'un 30 dakika gibi oldukça uzun süren gözlemi insanlik
tarihinde hemen hemen bir imkansizin gerçekleptirilmig olmasi-
nin yani sira onun hesabinin dogru oldugunu göstermigtir.Nite-
kim çok geçmeden Horroks'un dogrulanan hesabi Newton'un
daha sonraki çaligmalarina da baz teykil etmigtir.

338
Teleskop

ilkin1609 yilinda Galileo Galilei tarafmdan icat edildigi bilin-

mesine ragmen aslinda teleskopun ilkin ingilizmatematikçi ve
astrolog olan Thomas Digges tarafindan 1578 yllinda arkadan
gelen dügman gemilerini tespit etmek amaclyla bir reflektörun
önüne yerleptirdigi konveks mercekler sayesinde gepçekleptir-
digi ve bunu kullanarak pratik yaptigt ileri sürülmektedir. Onu
ilk kez keyfettiginde gökyüzünü ve ylldizlari gözlemlemeye ya-
rayan teleskopu ilkin kendisinin buldugunu.dügünmügtürama
bu bulugunu yeterince duyuramadigi için teleskopun ilk mu-
cidi Galilei olarak kabul edilmi tir. Bu dogrultuda 1661 yilin-
da James Gregory (1638-1675)mercek yerine ayna kullanarak
teleskopun ileri versiyonunu geligtirmeyi denemig ama bunu
tam olarak gerçeklegtirememistir. Bei yll sonra 1saac Newton
oldukça kullaniligli olup küçük bir mode1 geligtirmig, ardindan
Almanya Hanover dogumiu olup bir süre Hanoverli dahi çocuk
olarak gehir bandosunda görev yaptiktan sonra 1757 yllinda
ingiltere'yegäçmen olarak gelen William Herschel (1738-1822)
Gregory'nin dügünüp de yapamadigt aynali teleskopu gerçekley-
tirmigtir.Bu sayede çok daha genig kapsamli bir yansima olugtu-
ran Herschel ayni zamanda daha net görerek göz bozulmasinin
da önüne geçmigtir.Dahasi cisimlerin oldukça iri ve detayli gö-
rünmesini de saglayarak, astrologlarm çok uzakta olduk1ari için
görmekte zorlandiklan cjsimleri burunlannm dibine getirmigtir.
Herschel'in icat ettigi bu yeni teleskopla uzaktaki gezegenler
yakma gelmekle kalmaylp bulutlanda inceleyerek özellikle Ne-
bula olarak bilinen bulutlari kegfetmigtir.Su dogrultuda hava
tahmini yapan ilk astrologlardan biri olarak da kabul edilmig
olan Herschel ayni zamanda yildiziarin evrimi üzerine bir teori
de Gretmittir. Nitekim teorisinde tipki diger cantilar gibi onlarm
da yagam ve ölümle sinirh olduklarini ve günes sistemi içinde
yer alan tüm hareket halindeki cisimlerin uzaym sonsuzlugun-
339
da yer degigtirdiginiileri surmügtür. 1781 yilinda bilinen en eski
Herschel, krallyet
gezegen olan Uranus gezegenini de kegfeden
astrologu olarak görev yaptigi yillarda Kral lil'üncü Ceorge'a bir
yildiz atfederek onu Kral George'un ylldlZl Olarak isimlendirmi§
zamanda Saturn gezegeninin
ama bu kabul edilmemigtir. Ayni
ve en önemlisi o yillarda ilkin gäk
igin]an
yant sira kizil ötesi
cismi anlamina gelen astoid sözünün de mucidi olan Herschel
ancak bunca teori ve buluguna ragmen yamlgiya dügtügü ileri
sürülmügtür.

ilk Astroid
1 Ocak 1801 tarihinde italyanastrolog, profesör ve teolog Giu-
seppe Piazzi (1746-1826) tarafindan keyfedilmigtir. Bu dogrul-
tuda Piazzi ilk astroidin Mars ve Jüpiterarasinda kemer olugtu-
ran parçadan dügtügünu kanitlamigtir.

YÜZYILDA ASTRONOMi
YiRMINCÍ
Evrenin Genigligi

1920 yihnda Amerikab bilim adami Edwin Hubble (1889-1953)

evrenin genigligiüzerine ilk çaligmasini yapmig olup bu dogrul-
tuda 1929 yllinda yazdig: Hubble's Constant (Hubble'in Son-
suzlugu) adh kitapta gezegenlerin dönme hizi ve dünyadan ayri
olarak bagh bagina bir yerlegim yeri olup olmayacaklan yönün-
de görüglerine yer vermigtir. Buna göre gezegenler on ile yirmi
milyon yll arasinda bir süredir yerlerinde durmakta ve hiçbir
degigim göstermemektedirler. Bu durum evrende büyuk bir
yagam alani oldugunu, evrenin genigligini ve gezegenlerde bir
yagamin mümkün oldugunu gÖstermektedir.

340
Radyo ve Radar Astronomisi

Radyo ile baglantill olarak ilk radar astronomisi 1932 yllinda

27 yagindaki Amerikah bir radyo mühendisi olan Karl Jansky
(1905-1950) tarafindan tespit edilmig olup bu konuda aragttr-
malar yapmak üzere Bell Telefon Laboratuvarlari tarafindan gö-
revlendirildiginde, transatlantik üzerinde telefon kablolarinin
parazitli çiktigini fark etmigtir. Su dogrultuda uzaydaki lyon ve
elektronlarla dünyanin arasinda bir baglantisikurulabileceginive
güney sistemi içinde haber alma kayriak]I olarak baglibagina Milky
Way (Saman Yolu) adinda bir uzay radar istasyonu kurulabilecegi-
ni ileri sürmügtür. Öte yandan 1940'll yillarin ortasinda astrologlar
genig bir anten kullanarakuzaydan radyo sinyalleri alabilmek ko-
nusunda çaligmalar yaparken ayni yolla gezegenierdeki hareketleri
de takip etmenin mumkün olabilecegini söylemiglerdir. Yine 1946
yilinda Macaristan'da ve Amerika'da radyo sinyalleriyoluyla Ay'dan
haber almanin mümkûn olup olmadigi yönünde çaligmalar yapildi-
gisirada ilk kez Venüs'ten ses dalgalariduyulmugtur.
Radyo sinyali gönderen ilk gök cismi, 1960 ylhnda radyo
sinyalleri yoluyla Allan Sandage (1926) ve Thomas Matthews
tarafindan ke fedilmig olup uzayda çok uzaktaki sesleri yeryü-
züne gönderen parlak bir cisim olarak bilinmektedir.
-

ilk muntazam araliklarla sinyal gönderen gök cismi 1967

yllinda Jocelyn Bell (1943)tarafindan radarli teleskopla çalig-
malar yaptigi sirada keyfedilmigtir. Henüz küçük bir kiz ögrenci
'1974

olan Bell, bu bulugu sayesinde yllinda Nobel Fizik Ödü-

lüne layik görülmüg ve ödül onunla birlikte Cambrige'tekifizik
hocasi Antony Hewish'e (1924) de verilmigtir.

Kara delik çagimizin en büylk soruno olup giderek genigle-

yen deligin bir süre sonra ylldizlann sönmesine ve gökyüzünün
giderek karanliga bürünmesine neden olmaktadir. Ancak insan-
bgin henüz keyfettigi ve üzerinde hayal teorileri ürettigi kara

341
deligin aslinda iki yüzyildir var oldugu ve ilk kez 1968 yllmda
Amerikali fizikçi john Wheeler (1906) tarafindan tespit edildigi
ileri sûrülmektedir. Nitekim kara delik konusundaki ilk çalisma
1972 yilinda Nasa'nin uzaya gönderdigi Uhuru X-Ray uydusu
tarafindan tespit edilmigtir.
Mars'tan ilk fotograf 20 Temmuz 1976 yllinda alinmig olup
Amerikan Hava Kuvvetleri tarafmdari Viking i adli uyduyla
elde edilmigtir.
ilkkuyruklu ylldiz fotografiAvrupa Ugay Ajansi'nin Giotto adli
uzay gemisiyle 1986 yilinda eide edilmig ve uzay gemisininHalley
kuyruklu yildizinin çok yakinina kadargittigibilinmektedir.
ilk Venüs gezegeni haritasi 1994 ylli Eylülünde Amerikan
uzay mekigi Magellan ile radar teknigi kullanilarak gerçekleptirilmig
ve begyrllikgörevi biten Magellan'in geri döndürülrneyipVenüs'un
atmosferi içinde buharlagipyok olmasma izin verilmigtir.

ROKET BÌLÌMÌ
Roket ilkin havai figeklerden esinlenip üretilen bir aygst olup
savaglarda kullanilmasina ragmen daha sonra uzaya gitmek için
insanlari taglyan bir ulagim aracina dönügtürülmügtür.
ilk roket eski Çinlilertarafindan
üretilmig olmastna ragmen
ilkin ne zaman ve ne amaç\a kullanildigibilinmemektedir. Bu
dogrultuda uzun bir borunun içine barutdolduran Çinliler bunu
bir ucundan ategleyerek seri gekilde yanan barutun hiziyla bo-
runun figek gibi havayafirlayip infilak ettigini görmüglerdir.
Roketin çaligmasi üzerine ilk hesaplama Rus Konstantin
Tsiolkovsky (1857-1935) tarafindan 1903 yilinda tamamlanmig-
tir. Bu dogrultuda sanlyede sekiz kilometre hizla hareket eden
roketin uzaydaki yörüngesine girip tekrar yer çekimine gÖregeri
dönüg detaylarl üzerine uzun hesaplamalar yapan Tsiolkovsky,
roketin
yer çekimi kanununa göre kisa sürede geri dönügünü
342
engellemek amactyla likit oksijen ve likit bidrojen kullanilmaSI
gerektigini de tespit etmigtir. Sonuçta bu konudaki etkin çalig-
malarl Ve buluglarindan dolayi Tsiolkovsky Rocket Hesaplama-
si adi verilen bir teknigin yani sira uzay üzerine yazilmig 500
çalismasi nedeniyle roketin babasi unvani verilen Tsiolkovsky
aslinda lisede siradan bir matematik ögretmenidir.
ilk likit gazla çabgan roket 1926 yilinda Amerika'nin Mas-
sachusetts eyaletinde Robet Goddard (1882-1945) tarafindan
üreti]mig olup 12,5 metre çapinda ve 56 metre uzunlugundaki
roketin Jçine gaz ve likit oksijen karigimtbir yakit koyan God-
dard yani sira özel bir ategleme odasi da yapmytir. Bu dogrul-
tuda yagadigi kasaba olan Roswell'de yeni ürettigi roketle ardi
ardina denemeler yaparken büyük bir gürültüyle çiktga geçen
roket yüzünden her seferinde feci gekilde rahatsiz olan kasaba
halki onu oradan gitmeye zorlamig ve sonuçta Goddard New
Mexico'ya giderek orada çabgmalarina devam etmittir. Ote
yandan Amerikan Hava Kuvvetleri savaglarda kullanmak Uzere
ürettigi roketlerde baçansiz olurken bu konuda bagarill örnekler
veren Almanlardan yardim almigtir. Nitekim roket imal etme ko-
nusuna özel bir program geligtiren Alman Wernher von Braun
(1912-77) ikinciDünya Savagi sonunda Amerikahlarin eline ge-
çince Amerikan hava üssünde hizmet vermeye baglamtytir.Bu
dogrultuda 1950 ve 1960'll yillarda Amerikan Hava Üssünde
baçanh bir programa öncülük eden von Braun Atlas adini verdi-
giroketle aya insan gönderebilecegini de kegfetmigtir.
ilk aya gönderilen roket 1965 yihnda Sovyetler Birligi tara-
findan gerçekleptirilmigolup roketin içine yakit olarak oldukça
piddetli patlamalara neden olacak gazlar olan Hydrazine ve Nit-
rojen Tetraclorid konmugtur. Dügmeye basildigi anda birbirini
tetikleyerek dogal bir ateglemeye neden olan bu iki gazin kon-
dugu roketin agirligi da daha çabuk firiamasi için azaltilmigtir.

343
AY

Ay yüzeyinin haritasi ilkin 1647 yllinda Johannes Hevelius ta-

rafindan çikarilmistir. 1611 yllLnda Polonya'da dogan ve asil adt
Jan Heweliusz olan Hevelius bu cesur çaligmasi nedenlyle ol-
dukça varlikh bir adam haline gelip Almanya'da Dantzig gehri-
nin konsülü olmug ve 1697 yllinda Danzig'de ölmügtür.

Aya Yolculuk

insanoglununen büyük buluç1anndanbiri olan bir roket içinde

aya yolculuk, hiçbir geyin imkanstz olmayip mümkün olabilece-
ginikanitlamakla birlikte bunun bir rekabete dönügebilecegini
de göstermigtir.Nitekim özellikle Amerika ve Rusya arasindaki
soguk savag sirasinda güç gösterisine girigen bu iki büyük dev-
let bu konudaki bilimsel aragtirmalar için olaganüstü denilecek
oranda para harcamiglardir.
Sovyetierin Ay'a gönderdigi ilk insansiz roketin adi Luna 1
olup 2 Ocak 1959 tarihinde gerçekleptirilen ilk yolculukta iste-
nilen sonucun almamamasinin ardindan 14 Eylül 1959 tarihin-
de gönderilen Luna 2 bu kez aym yüzeyine degmeyi bagarmig
ve böylece ayin yüzeyine çarpan ilk roket olmugtur, bundan
yaklagik bir ay sonra Ekim 1959'da Luna 3 adh üçüncü roket
ise ayin karanlik yüzünün resmini çekmeyi bagarmigtir. Bunun
üzerinden yaklagik üç yll sonra 26 Temmuz 1962 tarihinde bu
kez Amerika aya ilk roketi göndermigtir.
Aya ilk yumugak inigi gerçeklegtiren insansiz uzay meki-
gi Sovyetler Birligine ait Luna 9 olup 3 Subat1966 tarihinde
gönderilmigtir. Sovyetler Birligi bundan önce 8 Haziran 1965'te
Luna 6 ile aya ilk yumugak inigi gerçekleptirmeyiplanlamig ama
uzay mekigi yörüngesinden çikarak uzayin boglugunda yok ol-
mustur.

344
 L

Amerika'nin Ay'a gönderdigi ilk insansiz uzay mekigi ise

Surveyor 1 olup ilkin 2 Haziran 1966 tarihinde aya ilk yumu-
gak inigi gerçeklegtirmigtir. Bu bagarili inig Amerikan Havacilik
ÜssüNasa'yi heyecanlandirarak ilk insanji uzay mekiginin Ay'a
gönderilebilecegini kanitlamaya yöneltmigtir.

Ayin karanIrk yüzüne yolculuk yapan ilk astronotlar Frank

Borman, James Lovell ve William Anders olup 1968 Noel'inde
Apollo 8 adli uzay aracly1a bu yolculugu gerçekleptirmiglerdir.
Apollo 8 ayin karanlik yüzeyi üzerinde görünmez oluncaya dek
Houston'daki havacilik üssünde tanslyon oldukça yükselmigti.
Bu gimdlye dek hiç kimsenin gerçeklestiremedigi bir olaydi.
Uzay mekiginin içindeki astronotlar yerlerini almig ve mekik
ateglenmeden önce herhangi bir patlamaya rneydan vermemek
için radyo sinyalleri kontrol altma alinmigti. Derken geriye sa-
yim bay1amigve herkes lyice geriÍmigti, çok geçmeden mekik
ateglenmig ve Apollo 8 tam tahmin edilen süre içinde yerinde
bir zamanlamayla uzaya firlatilmigti. Mekik Ay'a inmeyi bagara-
masa da Apollo 8 aya ilk insani! yölculugun Amerika tarafindan
gerçeklestirildiginikanitlamigti.

345
 Aya ilk ayak basan astronot Neil Armstrong (1930) olup
bunu ilkin 15 Temmuz 1969 tarihinde gerçeklettirmigtir. Öte
yandan Armstrong 1968 Araliginda uzay mekigiyle Ay'a inig de-
nemesi yaparken mekigin aya piddetle çarpmasi sonucu ölümle
burun buruna gelmig ve sadece bir saniye farkla ölümden kur-
tulmustur.
Aydan dünyaya yapilan ilk konugmada duyulan ilk kelime
"Houston" olmuttur. Nitekim astronot Armstrong inigi gerçek-
1egtirdiktensonra "Houston, Houstort Uzay Merkezi. Kartal
Indi" dedikten sonra mekigin merdivenlerine yönelmig ve çok
geçmeden son basamaktan ayin yüzeyine ayagint basar bas-
maz herkesin çok net hatirladigi gu sözleri sarf etmigtir. "Bu bir
adamin attigi ufak bir adim ama insanlik adina atilmig dev bir
adimdir."
Ay'da astronotlarin aralarmda yaptigi ilk konugmada duyu-
Ian ilk kelime ise "Baglanti" olmugtur. Nitekim Aralik 1972'de
gerçekleptirilen inig sirasinda apagidan takip edilen konugmada
"Buzz" lakablyla anilan astronot Edwin Aldrin (1930) "Baglanti
"
temiz" dedikten sonra astronot Gene Gernan Tamam. Burada
her gey yolunda. O halde haydi gimdi bu anneden digari çika-
lim" demigtir.

KOMPLO TEORÍLERiVE RiVAYETLER

Yarasa adamlar 1835 yllmda New York Sun gazetesi güçlu bir
teleskop sayesinde ayda yagayan yaratiklar ve aym üzerinde
tespitedilen küçük cisimler hakkinda bir hikaye yayinlamig olan
yarasa adamlar bu dogrultuda geligtirilmig hayali yaratiklardir.
Nitekim hikayede astronotlarin Ay'a iner inmez yarl ÌOSan y3rl
yarasadan olu an yarasa adamlara rastladiklari anlatilmaktadir.
Tüm dünya tarafindan bu uydurma rivayet komik kargilanmasi-
na ragmen, New York Sun oldukça buyük bir tiraj elde etmigtir.

346
 Ay'm yüzeyine hiç kimse inmedi. Bu ise 1995 yllinda Time
magazinin verdigi haber olup baghgi bu gekilde atilmig haberin
altinda Amerikan halklnin yÜZde 6'Sin1n aya kimS€nin indi ine
inanmadigi yazilidir. Nitekim onunla ayni fikirde olan Fox TV,
23 Subat2001 yllinda yayinladigi bir programda bugüne dek
Ay'a kimsenin ayak basmayi bagaramadigive herkesin kandiril-
digi yolundadir. Halka aya inig olarak gösterilen sahnelerin bep-
si stüdyoda ileri teknikle hazirlanmig bir filmden ibarettir. Bu
komplo teorisinin olugturulmasina neden ise Ay'a inig hakkinda
yayinlanan haberde arka planda birtakim gölgelerin olugmasi
ve Amerikan bayraginin rüzgarda dalgalanmasidir. isin ilginç
tarafi bu komplo teorisi ve suç\amalara NASA'nin hiçbir gekilde
cevap vermemig olmasidar. NASA'nin bu davranigi sürpriz ola-
rak kabul edi1mig ve sessiz kaligikomplo teorisini hakli duruma
geçirmigtir.
Kirsal kesimde çikarilan bir bagka rivayet ise ayin yüze-
yine ilk kez ayak basan astronot Neil Armstrong'un ilkin sarf
ettigi sözlerdir. Ancak bu sözler sanildigt gibi olmaylp dogrusu
nyi ganslarBay Gorski" geklindedir. Kaynagi oldukça amiyane
olan rivayet Armstrong'un çocukluguyla baglantilidir. Nitekim
çocuklugunda kapi kompulart Gorski'lerin sürekli birbirlerlyle
seks konusunda tartistiklanna kulak misafiri olan Armstrong, bir
keresinde Bayan Gorski'nin kocasma "Oral seks mi istiyorsun?
Eger bitigikteki çocuk Ay'a giderse sen1e o zaman ora] seks ya-
pariz" geklinde bagirdigini duymug, igte bu sözleri hatirladigi
için aya ayak basar basmaz Bay Corski'ye iyi ganslar dilemig.
Astronotlarm aralartnda konugtuklari sözler üzerine bir
bagka rivayet ise Michael Collins (1930) ile ilgilidir. Nitekim
rivayete göre Columbia adli uzay mekiginin birinci pilotu olan
Collins, arkadaylari Armstrong ve Aldrin Ay'in yüzeyine ayak
basmak üzere merdivenlere yöneldiginde mekikte kalip digari
çikmak bile istememigtir. Ay'a gitmek üzere yolculuk yaptiklari

347
sirada ise Armstrong'a ayin yüzeyine ayak basar basmaz ne söy-
lemesi gerektigini dügünmesini isteyip ona bir de akil vermig.
Collins'in söyledigi ileri sûrülen sözler "Testislerinden söz edip,
oh tanrim bunlar da ne? dedikten sonra çiglik atip yakandaki
mikrofonu kapatirsin" geklindeymig.

UYDULARVE UZAY MEKÍKLERÌ

Uzaya gönderilen ilk uydu Sovyetier Birligi'ne alt Sputnik 1

.kez

olup ilk 4 Ekim 1957 tarihinde firl'atilmigtir.Amerika buna

hemen cevap vermek için Vanguard adli uyduyu göndermig
ama uydu daha firlatildigianda infilak etmigtir. Bunun üzerine
Rusya ona oldukça kaba bir gekilde cevap vererek Kaputnik adli
ikinci uyduyu göndermigtir.
Ílk haberlegme amaçII
gönderilen uydunun Telstar oldu-
gu sanilmaktadir ilk haberlegme uydusu SCORE
ama aslinda
olup Amerikan hava kuvvetleri tarafindan gönderilmigtir. An-
cak 18 Aralik 1958 tarihinde NASA tarafmdan gönderilen uydu
roketinin içindeki batarya 12 günlük oldugu için bagarisizliga
ugramigtir. Bunun ardmdan 1962 yllinda gönderilen Telstar
Amerika'nin ingiltereve Fransa ile baglanti kurmasmi saglamig-
tir. Öte yandan 1945 yllinda yazar Arthur C. Clarke'in (1917)
bir dergiye yazdigi 2001: A Space Odyssey ( 2001: Bir Uzay
Seyahati) bagligi altmda yazdigt makalede gelecekte geligtirile-
cek haberlegme uydularmdan söz etmig bu uydular sayesinde.
televizyon programlarinin tüm dünya tarafindan izlenebilecegi-
ni söylemigtir. Nitekim çok geçmeden Clarke'in görügüTelstar
sayesinde dogrulanmigtir.
ilk ticari uydunun ada ise ayni zamanda Early Bird
amaçII

(Erken Kup) olarak bilinen Intelsat 1 olup ilkin 1965 yi]Inda

uluslararasi konsorsiyuma öncülük etmek amaciyla Amerika
tarafindan firlatilmigtfr. Öte yandan 1962 yllinda NASA ilk kez
çok amaç\t kullanilabi1ecekuzay aracmi olugturmays ve X20
348
 L

Dyna Soar adin: verdigi araci Titan 3 olarak firiatmayi planla-

migtir. Aracin piÍotlarindanbiri Neil Armstrong olacaktir ama
proje gerçekleptirilmedeniptal edilmittir.
ilk çok amaçh uzay mekigi Columbia olup ilk kez 12 Nisan
1981 tarihinde gönderilmigtir.2003 yilmda tam yirmi üç ayri
görev için gönderilen Columbia ise atmosferde yok olup amaci-
na ulagamamig ve tüm çabalara ragmen bulanamamistir.

UZAYDA UÇUS
Uzayda uçuçu gerçeklestiren ilk kisi Sovyet kozmonot Yuri Ga-
garin (1934-68) olup ilk kez 12 Nisan 1961 tarihinde Vostok
1 adll uzay araclyla dünyanin yörüngesi etrafmda tam bir saat
kirk beg dakika süren ilk uçuçu bagarlyla tamamlamigtir. Öte
yandan bir uçakia deneme uçuçu yaptigt sirada 34 yaginda ölen
Gagarin'in ölümünün kaza olmadigi yönünde ciddi boyutta
güpheler söz konusudur. Halkin çogunlugunun görügü çok sa-
yida Sovyet devlet adaminin politik görügüne kar i geldigi için
kasti bir ölum oldugu yänündedir.
Uzayda ilk kez uçan Amerikah kozmonot ise Alan Shepard
(1923-98) olup ilk kez 5 Mayis 1961 tarihinde Redstone'dan
firlatilan Mercury 3 adli uzay mekigiyle yerden 186 kilometre
yukseklikteki uçuçu gerçeklestirmigtir. Shepard'in 15 dakikada
tamamladigi 483 kilometrelik uçuçu dünyanin çevresinde tam
bir devri içermese de ing yaptigi noktaya bakildiginda oldukça
hatiri sayilir bir mesafeyi kisa SÜrede kat etmi§ oldugu görül-
mektedir..Shepard ayni zamanda Subat1971'de 47 yagindayken
ayda yürüyen en yagh astronot unvanina da sahiptir.
Dünyanm yörüngesi etrafmda tam bir uçuçu gerçeklegti-
ren ilk Amerikah kozmonot John Glenn (1921) olup ilk kez 20
Subat1962 tarihinde Friendship 7 adh uzay mekigiyle 4 saat 55
dakika 23 saniye süren uçuçunu tamamlamigtir. Glenn otuz alti

349
yll sonra gerçekleptirdigi bu uçugla 77 yagmda uzaya giden en
yagli kozmonot unvanina da erigmig, ancak apagiya indiginde
titredigi ve biraz rahatsizlandigt gärülmü§tür.
Uzaya giden ilk kadm kozmonot VaÍentina Tereshkova'dir
(1937). ilk kez 16 Haziran 1963 tarihinde uçuçunu gerçekleg-
tiren ve Sovyet uzay üssünde görev almadan önce bir tekstil
fabrikasinda igçi olarak çaligan Tereshkova, Vostok 5 adli uzay
mekigiyle 71 saat içinde yörünge etrafinda 48 deneme uçuçu
yapmig ve sonunda uçuçunu tamamlarmytir.
Uzaya giden ilk Amerikali kadm kozmonot ise Dr Sally
Ride (1951) olup ilk kez 18 Haziran 1983 tarihinde Challenger
adli uzay mekigiyle uçuçunu gerçekleptirmittir.
Uzaya giden ilk Afrika kökenli Amerikah kozmonot Guion
Bluford (1942) olup bunu ilk kez 30 Agustos 1983 tarihinde
Challenger adli uzay mekigiyle gerçeklegtirmigtir.
Uzaya giden ilk ingiliz Helen Sharman (1963) olup bonu
ilk kez 19 Mayis 1991 tarihinde gerçekleptirmig olmasmin yant
sira Sovyet uzay araci Soyuz TM-12 ile uzaya giden ilk ingiliz
kadin astronot unvanina da sahip olmugtur.
Uzayda ilk yürüyüg Voskhod 2 adli mekikle 20 Mart 1965
tarihinde uzaya giden Alexei Arkhipovich Leonov (1934) ad1]
kozmonot tarafindan gerçeklestirilmigtir.
Uzayda yürüyen ilk Amerikali kozmonot Edward White
(1930-67) olup bunu ilk kez 6 Haziran 1965 tarihinde gerçek-
leptirmistir. Ancak daha sonra Apollo 1 adli uzay araci faciasin-
da hayatini kaybetmigtir.
Uzayda yürüyen ilk ingilizaslen ingilizolup Amerikan va-
tandagi olan Dr.*Michael Foale'dir (1957) Foale bu yürüyügü
Subat1995'te Sovyet uzay istasyonu Mir'de yaptigi bir görügme
sonrasi ingiliz kimligi aÍtinda gerçek]egtirmigtir.

350
 Uzayda göbek kordonu takilmaksizin ilk yürüyüg 7 Subat
1984 tarihinde Bruce McCandless (1937) tarafmdan gerçekley-
tirilmigtir. Astronotlarin bellerine baglanan kordonu takmadan
sadece MMU adi verilen bir tür can yelegiyle gerçeklestirdigi
bu ilk yürüyügu bagarly1a gerçeklestiren ve SS-41-B görevi ile
gönderilen Challenger adli uzay aracma salimen geri dönen
McCandless böylece emnlyet kordonu olmaksizm uzayda yü-
rüyen ilk kozmonot unvanina sahip olmugtur.
Uzaya gönderilen ilk köpegin adi Laika olup Moskova cad-
delerinde bagibog bir halde gezerken yakalanip bir kafese kona-
rak 3 Kasim 1957 tarihinde Sputnik 2 adli uzay araciyla uzaya
gönderilmistir.Ancak ne yazik kl Laika bir daha geri döneme-
mig ve uzayda ölmügtÜr.
Uzaya gönderilen ilk maymunun adi ise Gordo olup sincap
türü maymun ilk kez 13 Aralik 1958 tarihinde NASA tarafindan
bir roketle uzaya gönderilmigtir. Ancak uzayda ölmeyen may-
munun dönüg yolunda kazara okyanusa dügmesi ve üzerindeki
can yelegi bozuk oldugu için bogularak ölmesi medyada u°zun
süre tartigma konusu olmugtur.

Uzaydan sag salim dönen ilk hayvanlar Belka ve Strelka

adh iki Rus kurdu olup 20 Agustos 1960'ta 40 fare ile birlikte
gönderildikleri uzayda geçirdikleri bir gunlük maceradan sonra
salimen dünyaya geri dönmüglerdir.
351
 Uzayda söylenen ilk garki "Happy Birthday" olup 1968 yi-
Imda Apollo 9 adli uzay aracmm içinde söylenmigtir.
Uzayda evlenen ilk çift Mark Lee ve Jan Davis olup bunu
1992 yilmda gerçekleptirmiglerdir.
ilk özel uray araca 23 Haziran 2004 tarihinde sabah saat
11:08'de uzaya giden Space 5hip One olup Burt Rutan (1943)
ve Mike Melvill (1941) adh pilotlar tarafmdan tasarlamp kulla-
nilmigtir. Bu dogrultuda deniz seviyesinden 100.12 kilometrelik
yükseklikte yaptiklan bu uçug sirasindg kontrol pilotu görevini
üstlenen Melvill ancak atmosfer smirmin 124 metre üzerine çi-
kabilmig ama yaptigi bu özel deneme onlann rekor kitaplarina
girmesi \çin yeterli olmugtur.
Mars'a giden ilk erkek ya da kadm....yok henüz degil, henüz
degil! Ama...kadin ya da erkek her kimse yakinda gidecegi kesin.
ÇünküNASA'nm web sitesine göre içinde dört astronotia en son
olarak Ay'a gönderilen Apollo adi ùzay araci en son teknolojiyle
yeniden yapilandirilarak bu kez alti kipilik bir ekiple birlikte ge-
çigin kolay olmasi için önce Ay'a oradan da Mars'a gidecekmig.
Bunun zamanlamasi ise 2018 yrlma göre ayarlanmig.

SONSUZLUKTA KAYBOLAN ÖLÜLER VE

UZAY EÖlTiM PROGRAMLARI

Bilinen uzay facialarinin yarn sira Amerika'nin ve Sovyetler

Birliginin bu konuda düzenledikleriegitimler ve deneme uçuglarl
bugüne dek yüzlerce kipinin yagamina mal olmuytur. Igiñllginç
taraft hemen hepsi birbirine benzeyen bu kazalardan hiçbir ders
israrla
ahnamamig olmasi ve ayni hatalarin tekrarlanmasidir.
ilk egitim roketi faciasi 24 Ekim 1960 tarihinde Rusya'da
yasanan Nedelin Faciasi olup resmi rakamlara göre 92 olarak
ilan edi1mesine ragrnen aslinda ölü sayisi 150'den faziadir. Ta-

352
rihteki en buyük uzay faciasi olarak bilinen kazada uzay araci-
nin ategleme bölümünün kontrolünden sorumlu olan Mitrofan
Nedelin'in köpelerdeki, hava akimini iyice izole etmemig ol-
masindan dolayi mekik ateglendigi sirada içeri dolan oksijen]e
bir anda infilak etmig ve Bolshevik Devriminin ylldönúmüne
rastlayan o gün Sovyet Hava Kuvvetleri Genel Sekreteri Nikita
Kruschev'in (1894-1971) amsina düzenlenen egitim büyük bir
faciayla sonuçlanmigtfr. Roket infilak ettigi anda çevresinde bu-
lunan Nedelin ve ekibindeki mühendislerin yanmaya bagladigi-
ni gören izleyiciler onlari kurtarmak için kogmuy ama bir saniye
içinde üzerleri alevlerle sarilan ekibin erlyip asfalta yapigmasi-
na gahit olmuglardir.
Egitim strasmda ölen ilk kozmonot Sovyet Valentin Bonda-
renko (1937-61)olup 23 Mart 1961'de roketin ategleme deneme-
si yaptldigt sirada yanarak ölmügtür. Onun anisma Ay'm en uzak
ucundaki krater tabakasma Bondarenko Krateri adl V€fi migÍif.
likuzay kabini faciasi27 Ocak 1967 tarihinde Apollo 1 adli
uzay aracinda yaganmig olup Amerikall Ed White (1930-67),
Gus olarak anilan Virgil Grissom (1926-67) ve Roger Chaffee
(1935-67) adli astronotlar kapsül henüz 48 kilometrelik yolu
tamamladigi strada ategleme bölümünde olugan bir hava kaçagi
nedeniyle kabinin içine agiri miktarda oksijen dolmasi ve çikan
SLklglp
yanginin kisa sürede büyümesi sonucu kabinin için€ ka-
çamayarak hayatlarmi kaybetmiglerdir.
24 Nisan 1967 tarihinde Sovyet-
ilk kapsül paragütú faciasi
lere ait Soyuz 1 adh uzay aracmm görevini baçanyla tamamla-
yip dönüge geçtigi sirada kapsul paragütünün bozulup açilma-
masi nedeniyle yerden yaklagik 7010 metre yükseklikteki aracm
saatte 322 kilometre hizia dünyaya dogru dügüge geçip hizla
yere çakilmasi sonucu gerçeklegmigtir. Pilot Vladimir Komarov
(1927-67)daha havadayken älmüg, böylece uzay boglugunda
ölen ilk kozmonot olmugtur.

353
 Sovyetiere ait ilk dönüg yolu faciasi 29 Haziran 1971 ta-
rihinde Soyuz 11 adli uzay aracmin Salyut 1 adli Sovyetlere
ait dünyanin ilk uzay istasyonunu bagariyla ziyaret edip dönü-
ge geçtigi sirada yaganmigtir. Nitekim' uzay araci dünyaya inig
yapmak üzere son agamaya geldiginde hava valflerinden birinin
kapagi sadece bir milimetre açilmig ve bu nedenle içeri süratie
hava dolmaya baglamigtir. Uçug ekibinden üç kisi valf: kapat-
maya ugragmiglar ama bagaramayincakabindeki basmç süratie
dügmeyebaglamigtir,basinç iki dakika içinde sifira dügtügüsira-
da uzay araci yere inmig ama içindeki Gleorgi Dobrovsky, Victor
Patseyev ve Vladislav Volkov adli üç astronot bogularak ölmüg,
böylece dönüg yolunda ölen ilk astronotlar olmuglardir.
ilk roket infilaki 1980 yllinda Sovyetlere bagli Plesetsk
Uzay Merkezinde yaganmig olup roket uzaya fir1atilmak üzere
ateglendigi sisada, bobininin infilak etmesi sonucu çevresindeki
50 kigi ölmügtür.
ilk ategleme faciasi 28 Ocak 1986 tarihinde yaganmig olup
Amerikan Challenger STS-51L adli uzay aracinin ateglerimesin-
den 74 saniye sonra infilak etmesi sonucu içinde görevli olan
yedi kigi aninda ölmügtür.
ilk kadm kurbaniar Judith Resnick
(1949-86) ve Christa
McAuliffe (1948-86) olup Challenger uzay gemisindeki infilak
sonucu ölenlerdir.
Christa McAuliffe, Challenger ile uzaya yapilacak uçug sr-
rasinda mekigin içinde seyahat etmeye hak kazanml§ ilk SÌVÍl
uçug talih1isidir. Nitekim aslinda bir ögretmen olan McAuliffe
bu özel uçug için Amerikan uzay üssü tarafindan düzenlenen
kampanyada 11.000 kigi lçinden seçilmigtir.
Amerika'ya ait ilk dönüg yolu faciasi ise 1 Subat2003 ta-
rihinde Columbia adli uzay mekigi dönüge geçtigi sirada ya-
ganmigttr. Columbia Hava Üssu Kaza Sorupturma Kurulu tara-
findan yapilan aragtirmada ategleme bölümünde bulunan ufak
354
bir köpükten yola çikilmis ve sonuçta bu köpügün aracin kana-
dmi tahrip ettigi anlag:1migtir. Nitekim dönüge geçmeden önce
temizienmesi unutulanköpügün içindeki oksijenin ategleme
böfümünde giderek yayllip sicakligi artirmasi sonucu kabinin
kanad! yavag yavag erimeye baglamig ve sonuçta kopup bogluga
firlaymca uzay araci bir anda havada moleküllere ayrilmigttr.
Kazada yedi görevli hayatini kaybetmigtir.
ilk Ay'da yürüyen kigininölümü farkhdir. Nitekim ayda
ise
yürüyen ilk Amerikali olup 47 yagindayken bunu gerçeklegtiren
A]an Shepard 21 Temmuz 1998 tarihinde 74 yagmdayken kan
kanserinden ölmÜgtür.

UZAY ÜZERINE ÇEgiiTLiBILGiLER

Gök Cisimleri (Astroidler) ve Kuyruklu Yildiziar

12 ay boyunca dünyanin yörüngesinde dolagip duran Eros adh

ilk astroidle randevu 20 Subat2001 yriloda NEAR (Near Earth
Astroid Rendezvous) adli uzay araclyla üzerine yumusak inig
yaparak gerçeklestiri1migtir.
ilk kuyrukla ylldiza çarpma harekatiNASA'nm Deep /m-
pact (Büyük Vurug) adir uzay aracinm yerden 83.000.000 mil
uzakliktaki uzayda Tempel T adir kuyruklu ylldiza saatte 23.000
mil hizla 4 Temmuz 2005 yilmda çarpmasiyla gerçeklegtirilmig-
tir. Bu dogrultuda ilk kez-kuyruklu yildizm yüzeyinin yani sira
onun güney sistemi içindeki ekli de incelenmig olup ylldizin
üzerinin buzla kapir oldugu, içerisinin organik materyallerden
olugtugu, yerinin ise Uranus ile Neptün'ün yer aldigi bölgede
oldugu saptanmigtir.

Uzay Istasyonu
lik uzay istasyonu Sovyetlere ait Salyut T olup T9 Nisan 1971
tarihinde uzaya firlatilmigama ne yazik ki uzayda kaybolup
par-
355
çalaridünyaya geridönmügtür. Nitekim ufak parçalartnm bir
kismi Pasifik okyanusuna dügmügtür.

Uzay Kanunlari
ilk uzay kanunlan Uluslararas: JeofizikYili (IGY) adt altinda 200
uluslararasi bilim adaminin öncülügünde kurulmuy dünya ça-
pLndaki kurulugun 1957Temmuzunda baglaylp 1958 Araliginda
tamamladigi kanunlar olup uzayda yapilacak her türlü bilimsel
aragtirma ve harekatin sinirlanmasi arilamina gelmektedir, Bu
kanunlarin çikanlmasiyla Sovyetler Birligi Sputnik, Amerika ise
Telstar adli ilk aragtirma roketierini uzaya firlatmigtir. IGY'nin
çaligma kapsamina giren konular uzaydaki jeofizikselhareket-
ler, volkanlar, kozmik iginlar, yerçekimi, roket ve güney siste-
mine yönelik faaliyetler olup ilk suni aragtirma uydusu teknik
anlamda verilen bir panel sonrasi uzaya firlatilmistir.Ancak
Amerika ve Rusya'nin sürekli rekabet ortami yaratarak birbiriyle
güç gösterisinegirmesi ve tuhaf deneylere girigmesi sonucu ICY
bir anlagma yaparak uzaydaki faallyetieri sinirlamak zorunda
kalmigtir.
ilk uzay kanunu anlagmasi 1967 yllinda basta Amerika,
Sovyetler Birligi ve Ingiltereolmak üzere 63 ülke tarafindan
imzalanmig ve gu maddeler esas almmigttr.
• Hiçbir ülke uzaydaki canlilarin üzerinde egemenlik ku-
ramaz ve kurulmasina izin veremez.
Hiçbir ülke uzayda nükleer
• deneme yapamaz ve buna
öncüluk edemez.
• Hiçbir ulkeuzaydan dünyaya askeri bir hareket gerçek-
legtiremez.

Uzay Asansörü
ilk roket denemesini yapan Konstantin Tsiolkovsky 1895 yllinda
Paris'teki Eyfel Kulesini ilk kez ziyaret ettikten sonra böyle bir
356
kulenin uzayda da yapilabilecegini ve uzaydan dünyaya çekilen
kilometre[erce uzun kabloyla oraya çiklabilecegini söylemig-
tir. Onun bu teorisi uzay asansörü fikrini akillara getirmig ve
1970 yllinda Jerome Pearson Ohio'daki Amerikan Hava Üssün-
deki Laboratuvarda aragtirma görevlisi olarak çalisma yaparken
"cennete
merdiven" ve
"kozmik
demiryolu".gibi ilginç fikirier
ortaya atmig ve bu fikirleri Acta Astromica adli teknik maga-
zinde yayinlanmigtir. Öte yandan 2001: A Space Odyssey adh
makalesinde tipki Pearson gibi bir uzay asansöründen söz eden
Arthur C. Clarke (T917) bunun hiç de imkansiz olmadigini ve
rnümkün olabilecegini söyleyerek "Herkes gimdi buna gülüyor
ama eili yll sonra gülmeyi kesecekler" demigtir.

357
SPOR
Atletizm, Golf, Tenis, Kriket, Boks, Binicifik, Futbol, Ragbi,
Yuzme, Bisiklet, Motor Yariglan, Basketbol, Beysbol, Dart,
Okçuluk, Snooker, ÇamuraDalma.

ilkinM.Ö. 3000 ylh civarinda eski Misirlilar ve Sümerlerle gö-

rülen ve yagamin bir parçasi olan spor yapma kavramiönceleri
topluca yapilan organize bir faaliyetken daha sonra baglibagma
dallara ayrilmigtir. Eski mezar taglari ve tapinak duvarlari üze-
rindeki okçuluk, gürey, boks, akrobasi, cirit, at binme ve çegitli

top oyun1arina ait kabartma figürlerden bu açikça görüldügü

gibi spora verilen önem de anlagilmaktadir. Bu dogrultuda eski
Misirlilarin vücutlarini güçlendirmeyi amaç edinmelerinin yarn
sira spor yapmaktan zevk aldiklan äzellikle Büyük Zoser adlyla
bilinen firavun Zoser the Great (M.Ö.2667-2648) döneminde
iyice.ortaya çikmaktadir. Nitekim ilkin M.Ö. 2650 yllinda dü-
zenledigi Heb Sed festivali sirasinda düzenlenen firavunun da.
bizzat katildigi ve bugüne göre çok daha vahgi standartlarda
gerçeklegtirilenkogu yariglari sirasinda en uzun mesafede ba-
garll! OÍmakODUn kadar tüm firavun1ar için de önem tagimigtlf.
Öte yandan Misirlilarir spora verdikleri önem Sagra'daki kral
mezarinin duvarlari üzerinde çocuklarin spor faaliyetierine ka-
tildigini gösteren kabartmalardan da anlagilmaktadir.

ATLETlZM

Atletizm dalmda gerçeklegtirilen ilk müsabaka M.Ö. 3000 yi-

linda Misir ve Mezopotamya'nm güneyinde yer]egik Sümerler
tarafindan gerçeklestirilmigolup, katilimcilarin oldukça elit ta-
359
bakadan ve özellikle firavunun egitiminde olan kipilerden kuru-
lu oldugu bilinmektedir.
Yunanistan'da ilk spor müsabakalart M.Ö. 1500 yill civa-
rinda ve altmci yüzyilin sonunda baglamigolup baglica gehir-
lerde gerçekleptirilmittir. Bu dogruítuda Olimpia'da Olimpiyat
Oyunlari, Delphi'de Pythian Oyun1an, Nemea'da Nemean
Oyunlari, Korint'de isthmian Oyunlart geklinde müsabakalar
düzenlenmigtir.
lik olimpiyat oyunlari M.Ö. 776 yllmda düzenlenmig olup
dört ana müsabakadan olugrnaktaydi O tarihten itibaren dört yll-
da bir tekrarianan bu oyun1ar yaklagik 1000 yildan fazia zaman-
dir aynen devam etmektedir. Yunanlilarm yagaminda çok önem
taglyan ve dört yillik bir periyodu igaret eden olympiad kelime-
sinden türetilmig olimplyat oyunlarinda bu dört yillik süre içinde
katillmci ve konugmacilar kaylt yaptirmaktaydilar. Tüm katihmci
sporcularin erkek oldugu oyunlarda çiplak olarak yarigilmaktay-
di. Kadinlar bu oyunlara katilmadiklari gibi 50.000 kigi kapasiteli
stadyuma iz]eyici olarak katilma hakkina da sahip degildiler.ilk
olimpiyat gampiyonu Coroebus'lu Elis olup aççillk yapmaktaydi.
190 metrelik tüm stadyumun çevresini kogtugu stadion adi veri-
1en yangta birinci olan Coroebus'tan sonra stadyum kelimesinin
dogdugu ileri sürülmektedir.

ilk Modern Olimpiyatlarda SampiyonOlan Sporcular

Erkekler

Kogu
Zaman Yll

100 metre T.Burke (Amerika) 12.2 saniye 1896

200 metre J. Tewkesbury 22.2 saniye 1900

(Amerika)

360
400 metre T Burke (Amerika) 54.2 saniye 1896
800 metre E. Flack (Avustralya) 2dk.11.0 saniye 1896

1500 metre E. Flack (Avustralya 4 dk. 33.2 sn 1896

5000 metre H. Kolehmainen 14 dk. 36.6 sn 1912

(Finlandiya)

10000 metre H. Kolehmainen 31 dk. 20.8 sn 1912

(Finlandiya)
Maraton Sipiridon Louis 2 saat, 58 dk. 1896

(Almanya) 50.0 sn
il0 m engell T. Curtis (Amerika) 17.6 saniye 1896

400 m engell J. Tewkesbury (Amerika) 57.6 sanlye 1900

3000 m engelli T. Hodge (ingiltere) 10 dk. 00.4 sanlye 1920

4 x100 m ingiltere 42.4 sanlye 19.12

bayrak yarigi
4 ×400
m Amerika 3 dk. l 6.6 Saniye1912

bayrak yarigi

Erkekler

Saha Sporlan

Yüksek Atlama E. Clark (Amerika) 1,81 metre 1896

Sirikla Yüksek W. Hoyt (Amerika) 3.30 metre l 896

Atlama

Uzun Atlama E. Clark (Amerika) 6.35 metre 1896

.
Üç Adim Atlama ). Connolly (Amerika) 13.70 metre 1896

Gülle R.Garrett (Amerika) 11.22 metre 1896

Disk R.Garrett (Amerika) 29.15 metre 1896

361
ÇekiçAtma J. Flanagan (Amerika) 49.73 metre 1900
.54.83

Cirit E. Lemming (lsveç) metre 1908

Dekatlon J. Thorpe (Amerika) 1912

1928 yllinda yapilao olimpiyatlarda ilk kez bayan sporcularin katilimina izin
verilmigti.

Bayan §ampiyonlar
Kogu

100 metre E. Robinson (Amerika) 12.20 saniye 1928

200 metre Fanny Blankers-Koen (Hol.) 24.40 saniye 1948

400 metre Betty Cuthbert (Avustralya) 52.00 saniye *

1960

800 metre L Radke-Batschauer (Alm.) 2 dak. 16.80 saniye1928*

1500 metre L. Bragina (Rusya) 41.40 saniye 1972*

4 x 100 m bayrak Kanada- 48.40 Saniye 1928

4 × 400 m bayrak Dogu Almanya 3 dak 23.00 sn 1972*

6 m engelli M. Didrikson (Amerika) 11.70 1932

Saha Sporlari

Yüksek Atlama E. Catherwood (Kanada) 1.59 metre 1928

Uzun Atlama V. Gyarmati (Macaristan) 5.69 metre 1948

Gülle .
M. Ostermeyer (Fransa) 13.75 metre 1948

Disk H. Konopacka (Polonya) 39.62 metre -,

1928

Cirit M Didrikson (Amerika) 43.68 metre 1932

Pentatlon L. Press (Rusya) 1964

362
 *
LJIuslararasiOlimpiyat Komitesi yarigin yarisinda fenalagmalari üzerine 1928
yllindaki olimplyatlarda bayan sporcularin en fazia 400 metrede yarigmalarr-
na izin verip 800 metre yarigina girmelerini yasaklamigti.
ilk kez 1960 yilin-
da Roma'da yapilan olimpiyatlarda 800 metre yarigiarina katilmalarr tekrar
gündeme gelmis ama 1500 metre izni ancak 1972 yihnda Münih'te yapilan
olimptyattardaçikmigti.

ilk modern olimplyatlar bayan gampiyonu 1999 yilinda

ölen Amerikall Betty Robinson'dur.
Uluslararasi Atletizm Federasyonu
(IAAF) ilkin 1912 yl-
linda isveç'in ba kenti Stockholm'de yeniden yapilandirilarak
kuruimuy olup daha änceki adi Uluslararasi Amatör Atletizm
Federasyonudur.
Amatör Atletizm Dernegi (AAA) ilk kez 1880 yllinda kurul-
muy olup ilk gampiyona ayn! yll gerçeklettiritmittir.

GOLF

Genel kani golfun iskoçya'dançlktigi geklindedir ama asil kay-

nagi tam olarak bilinmemektedir. Ancak kaynagi belirsiz ol-
masma ragmen en eski golf tekniklerinin ve golf kulüplerinin
iskoçya'dabulunmasinin yani sira Amerika ile Meksika dipin-
da dünya çapinda kontrolünün yine bu ülkenin elinde olmasi
nedenlyle genellikle iskoçyaSt Andrews merkezii Golf
sporu-
nun buradan çiktigi sanilhiaktadir. Nitekim oyunun kurallarinin
yani sira oyunda giyilecek giysi ve kullanilacak aksesuvarlar St
Andrews'taki kraliyet unvanli en eski golf kufüplerinin genellik-
le soyfulardan olugan äzel üyeleri tarafindan belirlenmig olup
ayni zamanda Açak Sampiyona ve AmatÖr gamplyona olmak
üzere amatör ve profesyonel sporcular geklinde yine on]ar tara-
findan sinifiandirilmigtir. Öte yandan Golf'un kökeni hakkinda
çok sayida görüy söz konudur.

363
 Paganica eski Romalilarin deri ya da tahtadan yapilmig bir
topu kavisli bir topla arazi üzerinde açilmig bir delikten jçeri
göndermesine dayanan bir oyun olup ilk bakigta golfla tipa tip
uyugmasi bu sporun kaynaginin paganica'dan gelmekte
oldugu
ihtimalini güç\ü kilmaktadir. Bu dogrultuda golfun paganica'nin
modern versiyonu oldugunu ileri süren Romahlar M.S. birinci
yüzyildan itibaren Avrupa kitasi boyLinca fethettikleri ulkelere
bu sporu da befaberlerinde götürdüklerini ve Ingiltere'ninyüz-
lerce yll boyunca kriketi yaydiklari gibi kendilerininde bu sporu
yaydiklarini iddia etmektedirler.
Kolven ya da kolf 1297 yllinda Hollanda'da oynanan bir
oldugu ileri sürülmektedir.
oyun olup golfun en eski versiyonu
Nitekim Kolven kavislibir sopa ve topla buz üzerinde oynanan
bir oyun olup eskiye alt resimlerde görülmesine ve çogu insan
tarafmdan sevilerek oynandigina dair kayttlar mevcut olmasina
ragmen, oyunun kurallari bakkinda bir bilgi mevcut degildir.
Chole golfun bu oyundan kaynaklandigma dair bir bagka
iddia olup M.S. on üçüncü yüzyllda genellikle kuzey Fransa ve
Belçika'da oynandigi bilinmektedir. ilk bakigtagolfun bir bagka
versiyonu olarak görûlen oyun birbirine rakip iki grup tarafm-
dan oynanmakta ve ortada bulunan topa her iki grup oyuncu-
larinin farkli yönlerden vurup arazi üzerinde açilmig delige dÜ-
gürmesine dayanmaktadir. Her grubun topa üç kez vurma hakki
vardir vehangi yönden olursa olsun tek vurusta topu delige so-
kan oyunu kazanmaktadir. Bu dogrultuda golften ziyade hokeye
daha yakin görünmektedir.
Profesör Ling Hongling Çin'dekiLanzhou Üniversitesinde
önemli bir akademisyen olup golfun ilkin çinlilertarafmdan
icat edildigini ve ilkin M.S. 945 yilinda oynandigini ileri sür-
mektedir. Nitekim bunun Dongxuan kayitiarinda yazili oldu-
gunusöyleyen profesörün verdigi referansa göre çok eskiden
Çin'deoynanan chuwan-chi admda sopayla topa vurma anla-
364
 sopayla topa
mina gelen oyunda golf sopasma benzer kavisli bir
vuruldugu ortaya çikmigtir.
Golf sporuna ait iskoçya'dakiilk kayitlar 1457yilina da-
yanmaktadir. Ancak golf iskoçya krali II'inci James (1430-60)ta-
spor kesinlikle yasaklanma-
"bu
rafindan yasaklanmigtir. Nitekim
li" diyen kral, askerlerinin arazide okçuluk talimi yaptiklan sirada
talimi biraksp yerdeki deliklere top sokmaya çabytigini bu neden-
le golfun onlann konsantrasyordanni bozdugunu ileri sürmügtür.
Buna kargin golfun 1552 yllinda iskoçyaSt Andrews'te oynan-
digina dair kayitlar mevcut olup qu anda da kabul edilmig olan
dünyanin en eski golf tekniginin buradan çiktigi anlatilmaktadir.
ilk golf kulübü kraliyet unvanlyla bilinen tarihi St Andrews
yllInda
Golf Kulübüdür. Diger adi R & A olan kulüp ilkin 1754
yeniden yapilandirilarak Yirmi Soylu ve Centilmen adi altinda
yeniden açilmigtir. Bir diger eski kulüp olan Society of St And-
1834 yllinda Royal
rews Golfers (St Andrews'lü Golfçular) ise
(Krallyet) unvanini alarak Pert'den sonra ikinci kraliyete ait ku-
lüp olmugtur. Yaklagik on adetoldugu bilinen golf kufüplerinin
içinde en eski olan R&A bugün iskoçya'dahâlâ eri eski teknik-
le golf oynanan tek kulüptür. Sadece eski teknikle sinirh olma-
Links Trust adi altinda modern teknikle
yan kulüpte St Andrews
ekole göre golf
oynanan bagka bir ekol de säz konusudur. Bu
sahasi denizie baglaritisi olan bir yerde olmalldir link sözcügü
baglanti anlamma geldigi için özell.ikle iç kesimlerde oynanma-
yacagi belirtilmektedir.
Edinburg'lu SoyIu Golfçular Dernegi aynt zamanda Muirfi-
eld olarak da bilinmekte olup 1744 yilmda kurulmugtur. Ancak
1831 ile 1836 ylilan arasinda etkin bir gekilde var olan kulup
maddi imkansizhklar nedeniyle faallyetine devam edememigtir.
.1735

Edinburg'luSoylu Golfçu Burjuvalar Dernegi ilkin

yllinda kurulmuy olup onun käklü bir kulüp oidugunu vurgula-
mak amaciyla 1929 yllindan itibaren kral V'inci George tarafin-
365
dan basina Soyfu unvani ilave edilmigtir. Nitekim kulüp bugün
Edinburg'ta hälâ mevcudiyetini korumaktadir.
Ingiltere'dekiilk golf kulübü Royal Blackheath Colf Club
olup ayni zamanda dünyanin en eski golf kulübü.oldugu ile-
ri sürülmektedir. 1745 ylimda yeniden yapilandirilan kufübe
ait kayltlar, burada 1608 yllindan beri golf oynandigmi gös-
termektedir. 1766 yllmda tekrar yapilanan Royal Blackheath'i
ingiltere'ninen eski ve soylu kulüplerinden biri yapan olay.ise
iskoçyakraliVl'inci James'tenkaynaklanmaktadir.Nitekim golf
oynamaya çok merakli olan kral 1603. yllinda taç giyip James I
olarak ingi1terekralt oldugunda, iskoçya'dakiBlackheath Golf
Club'l ingiltere'yetagimistir.
ilk golf gampiyonasi ingiltereAçik Golf Samplyonasi olup
ilkin 1860 yllinda Prestwick'te gerçekleptirilmigtir.O ylldan iti-
"açik"
oaren tekrarlanan gampiyona kisaca olarak adlandinl-
migtir.
ilk ingilizaçrk golf gampiyonu iskoçya'nmDogu Lothian
bä]gesindeki Musselburg gehrinden gampiyonaya katilan Willie
Park Snr (T834-1903) dir. Sampiyona üç bölümden olugup 12
hedef delik baz almmig ve toplam 174 kez top delige isabet
ettirilerek sayi elde edilmigtir.

366
TENIS

Fransizca tutmak anlamma gelen tenez kelimesinden türemig

olup elinde bir geyi sikica tutmaktan yola çikilarak olusturulan
tenisin ilk çikigi Franstzlarin on ikinci yüzyllda oynadiklarl ve
avuç içi oyunu anlamma gelen jeu de paume oldugu ileri sü-
rülmektedir. Nitekim bugün hâlâ Paris'te oynanan oyun ortada
gerili olan agm üzerinden çiplak elle top agirtmaya ve kargidaki
rakibin
onu yere dügürmeksizineliyle tutmasina dayanmaktadir.
Bugün bildigimiz anlamdaki tenisten farkli olarak raketsiz oyna-
nan oyunda daha sonra beyaz bez eldiven giyilmig, raket ise
çok daba sonra, on altinci yüzyi1da gündeme gelmigtir. Oyunda
kullanilan top ise üzeri tüylerie süslü ve genellikle yumugak de-
riden yapilmig olup yerde sekmemektedir.
ilk çim sahada tenis 1870 yllinda ingilizordusunda görevli
binbagiWalter C. Wingfield (1833-1912) tarafindan kegfedilmig
olup bir tür hava topu olarak adlandirtlan ve havalanan topa
raketle vurup ortada gerili agin üzerinden agirtarak kargidakira-
kibe göndermeye dayali eski bir Yunan oyunu Sphairistike'den
esinlenmigtir. Wingfield özel bir çim kortta kum saati egliginde
oynanan Sphairistike'nin patentini almaya çaligmig ama patent
dairesi, tenise çok benzeyen bu oyunu Fransizlarin yaklagik 700
ylldan beri oynadiklarmi ve halen oynamaya devam ettikleri-
ni söyleyerek onun bu istegini geri çevirmittir. Bunun üzerine
Wingfield bu kez yagammin büyük bir bölümünü tenisi dünya-
ya tanitarak geçirmigtir.
Tenis ve kriketin bir arada oynandigi ilk ingilizKriket ku-
lübü 1868 yilinda kurulrnug ve 1875 yllinda Worple Road,
Wimbledon'daki kulübe tenis oynanmasi için küçük bir saha
ayrilmasi yönünde ricada bulunulmugtur,sonuçta yapilan agin
Israrlar
kargismda Kriket kulübünün adi ingilizÇimSaha Tenis
ve Kriket Kulpbü olarak degigtirilmigtir.

367
 ilk Çim Saha Tenis Dernegi 1888 yilinda kurulmugtur.

ilk Wimbledon tenis gampiyonu W. Spencer Gore (1850-

1906) olup bunu 1877 yllinda elde etkigtir. Ancak final maçi
yagmur nedeniyle 16Temmuzdan ertesi Pergembe gününe erte-
1enmig, sonunda yaklagik iki yüz izleyicinin sahay! çevreleyen
üç sira tahta banka oturarak seyrettigi maçi kazanan Gore, ayni
zamanda Ingiltere'nin sayih kriket oyuncularindandir.
ilk bayan tenis gampiyonuefsanevi Fransiz sporcu Suzanne
Lenglen (1899-1938) olup T919 yllindan 1926 yilma kadar her
yil gamplyon olmustur. Lenglen 1926 yllinda Wimbledon tekli
turnuvasmda ön sirada kraliyet locasinda oturan kraliçe Mary ta-
rafindan yanlig çikig yaptijl nedeniyle uyanlmasi sonucu oyun-
dan çekildigi için o yll ki gampiyonay; kazanamamigtir.
ilk Amerikah tenis gamplyonu Bill Tilden (1893-1953) olup
bu gampiyoniugu 1920 yihnda elde etmigtir.
ilk Afrika kökenli Amerikah bayan tenis gampiyonu Althea
Gibson (1927-2003) olup 1957 ve 1958 yillarindaki turnuvalari
kazanmigtir.
ilk Davis Kupast maçi Amerika ile ingilterearasinda 1900
yllinda oynanmigtir. 1899 ylhnda Harvard Üniversitesi Tenis ta-
kimi üyeleri Amerika ile ingilterearasinda bir maç yapma fik-
ri ortaya atmiglar ve maçtan sorira her
ingiltere'ninkazandigt
yll bu bir turnuva geklinde yapilmaya devam etmigtir. Bu fikrin
ilk kez Harvard takimi üyelerinden Dwight Davis'ten çikmasi
nedeniyle asil adt
ve ilk maçi neredeyse tek basina kazanmasi
368
Uluslararasi Tenis Turnuvasi olan turnuvanin adi 1945 yllinda
Uluslararasi Davis Kupasi Turnuvasi olarak degistirilmig ve bu
ad altinda ilk maç Boston Massachusettes'te 1900 yilinda dü-
zenlenmigtir.Turnuvay! 3-0 Amerika kazandiginin maçtan sonra
1905 yllinda Fransa, Avustralya ve Yeni Zellanda'nin kangimiy-
la olugan Avustralasya, Be]çika ve Avusturya da turnuvaya ekip
göndermeye davet edilmigtir.

KRiKET

Kriket tarihin derinliklerine gömülmüg bir spor olarak kabul

edildigi için hakkinda pek bir gey bilinmemesine ragmen, 1300
yllinda ingiltere krali I1'inci Edward'in (1284-1327) krikete çok
benzer bir oyunu arkadagi Piers Gaveston (1284-1312)ile sikça
oynadigi bilinmektedir.Öte yandan kriketin ilk kez ingiltere'nin
tarafLndan kegfedil-
güney dogu bölgesindeki koyun çobanlari
digi ve koyunlarl çitin gerisine çekmek için yünden yapilmig bir
top kullanan çobanlann ellerindeki çoban degnegiyle bu topa
vurup onu çitin kapisi üzerinden agirtarak onlarin ilgisini bu
yöne çektikleri ileri sürülmektedir. On yedinci yüz yll boyun-
Hambledon
ca popülerligini sürdüren kriketin kurallari ise ilkin
Kulübü tarafindan 1760 yllinda belirlenmigtir. En basit gekilyle
topu atma ve sopayla vurmaya dayali oyunun detaylari ise ilk
kez 1787 Marylebone Criket Club (MMC) tarafindan saptanmi§-
tir. 1835 yllinda son geklini alan kurallar bugün hâlâ geçerlidir.
ilk kontluklar arasi kriket maçi 1709 yilinda Surrey lle Kent
kontlugu arasinda oynanmigtir.
ilk amatär centilmenler ve profesyonel oyuncular arasm-
daki kriket maçi 1806 yilinda oynanmigtir.
ilk Lordlar arasi kriket maça Londra Kriket Sahasinda 1814
yllinda yapilmigtir.
ilk Kriket Almanagi 1864 yllinda yayinlanmig olup her iki

369
dünya savagt sirasinda bile her yll yenilenerek yayinlanmaya de-
vam etmigtir. ilkinon dokuzuncu yüzyilin ortalarinda Loridra'da
kriket ekipmanlari ve puro bayiligi yapan John Wisden (1826-
1884) tarafindan yazilan almanagin içeriginde krikete ait her
gey mevcut olup Wisden daha sonra Londra'nin kuzey ve gü-
neyindeki Lordluklarda on bin kriket sahasi kurmuy ve burada
birinci sinif maç\ar da düzenlemigtir.

BOKS

Eski ÇaglardaBoks

Tarihte bilinen ilk boks maçinm Kuzey Afrika ve Etiopya'da M.Ö.

4000 yill civarinda oynanmig oldugu ileri sürülmesine ragmen
güvenilir kaynaklar aslmda boksun ilk kez M.Ö. 1500 yllmda
Cirit adasmda oynandigini göstermektedir. Giritlilerin oynadigi
bu en eski boksun kurallarina dair J;iiçbir yazih kaylt mevcut
olmamasma kargin M.Ö. on altmci yüzyllda Hagia Triada'daki
duvar resimlerinde boksa ait çok sayidaki resimlerden anlagil-
maktadir. Nitekim Thera'da rastlanan M.Ö. 1550 yllinda ait bir
kabartma.resimde iki genç adamin sadece sag ellerine geçirmig
olduklari eldivenle boks maçi yaptiklari görülmektedir. Yunar
lilar ise boksu ilk kez M.Ö. 688 yllinda olimpik bir spor olarak
benimsemiglerve adma pygme ya da pygmahia demiglerdir.

Modern ÇagdaBoks
Modern boksun kurallan ilkin London Prize Ring Rules adi altin-
da 1743 yllinda Jack Broughton (1703-89) tarafindan yazilmig
bir kitabm yaymlanmaslyla belirlenmigolup yaklagik 100 ylldan
fazla süre geçerli olmuttur. 1865 ylhnda bu kurallar ingiltere
John Graham Boks Dernegi tarafindan geligtirijmig ve bu dogrul-
tuda dernek 9'uncu QueensberryMarkisi John Sholto Douglas'a

370
 duyuracaK
(1844-1900) boksun yeni kurallarmt gr kitap yayin-
lanmasi yönünde sponsorluk teklif etmigtir. QuéeiBBerry'rün
teklifi kabul etmesi sonucunda 1867 yilinda boksun yerij ku-
rallari yaymlanmig ve o tarihten itibarèn QueënsberryKurallan
adiyla marki dünya çapmda bir üne sahip olurken, bu ige öná-
yak olan dernegin adindan ise hiç söz edilmemistir. Öte yandan
boks 1892 ylhna dek çiplak elle eldivensiz olarak oynanmigtir.
O tarihlerde bagka kategori olmadigi için sadece agir siklet-
te yaprian ilk maçm gampiyonu ingilizJamesFigg (1695-1734)
olup boks kariyeri boyunca hep galip olan Figg sadece bir round
hasta oldugu için yenilmigtir.
baglanan maç\arda ilk dünya agir sik-
Eldivenle yapilmaya
let boks gamplyonu centilmen Jim lakablyla bilinen J Corbett
(1866-1933) olup T892 yilinda New Orleans'ta 21 round üze-
rinden yapilan müsabakada son çiplak el boks gampiyonu olan
John L. Sullivan'i (1858-1918)yenmigtir.
agir stklet boks gampiyonu Galli Bob Fitz-
ilk ingilizdünya
simmons (1863-1917)olup 17 Mart 1897 tarihinde yaptigi maçta
James Corbett'i yenmistir. Aslinda orta siklette bir sporcu olmasi-
na ragmen Fitzsimmons'un büyük bagari saglamasi bu maçtan
sonra onu oldukça güç\ü bir sporcu konumuna tagimigtir.
ilk Afrika kökenli Amerikall dünya agir siklet boks gampi-
Ik Rylnda
yonu Jackjohnson olup 1908 yill Ara Sidney'deyapi-
lan maçta Tommy Burns'u nakavt ederek yenmittir.
Boks tekniginde "up to scratch" sporcunun yere dügtükten
ya da agir yara aldiktan sonra ayaga kalkmasi halinde kisa süreli
olarak ring digina almip kontrol edi1mesi ve kendisine sorulma-
smin ardmdan devam etmek istedigi takdirde hakem tarafmdan
durumda" geklinde duyurulmasidir. Bunun sonucunda tek-
"iyi

rar ringin ortasina getirilen sporcu rakibiyle yüz yüze gelerek

maça devam etmekte, eger devam edemeyecek durumda ise
hükmen maçi kaybetmektedir. Bu dogrultuda genellikle yüzüne
371
 aldigi darbeler sonrasi kap açilmast ya da buna benzer bir yara
"scratch"
almasi yönünde kullanilan sözcugü, boksör için bir
"up
handikap teykil etmekte ve kisaca to scratch" yara almasina
"iyi
ragmen devam edebilir durumda" anlamina gelmektedir.

BiNÌClLiK
i

Binicifik insanlik varoldugundan beri devam eden bir spordur.

Nitekim spor amaçh kullanilmasinm digmda atlar yük tagima
ya da onlarin çektigi arabalaria gezintiye çikmak çegitli gibi
amaç\arla çok eski çaglardan bu yana insanlarin günlük yaga-
mmin bir parçasi olmugtur. Onlarin yarigtirmak ise ilkin M.Ö.
638 yllinda düzenlenen olimpiyat oyunlarinda gündeme gelmig
ve on ikinci yüzyilda haçli seferleri sirasinda gövalyelerin cins
at beslemeye önem vermesiyle giderek yaygmlagmigtir. Nite-
kim her gittikleri seferden ellerj bogdönmeyen haçli gövalyeleri
yanlarinda ganimet olarak getirdikleri çok sayida Arap katir ve
kisragini ingiliz saf kan atlarla çiftlegtirerek onlardan çok daha
güçlü ve hizli kogan melez atlar üretmigierdir.
Her ne kadar Romaillar, ingiliz]erdençok önce, Íngiltere
topraklarmt fethettikleri strada ilkin Romall askerierin Ingiliz at-
larmi Yorkshire'da yangtirdiklarini ileri surse de, resmi anlamda
ilk at yarigi 1174 yllinda Londra, Smithfield'de düzenlenmigtir.

372
Nitekim tam dört yüzylldir ingiltere'deiki atin birbiriyle yang-
tirilmasi çok eski bir soy1u gelenegi olup zengin asilzadelerin
ve kraliyet ailesi mensuplarinin en gözde sporu olarak giderek
geligme göstermigtir. Buna en bariz örnek 1702'den 1714 yllina
kadar ülkeyi yönetmig olan kraliçe Anne'nin (1665-1714) çok
önem verdigi atlar ve binicilik sporu yönünde kurdugu Royal
Ascot, Kraliyet Binicilik Okuludur.
ilk Binicilik Kulübü 1750 yllinda kurulmug ve 1793 yllm-
da kulübün idaresini ustlenen Weatherbyailesinin At Bakimi ve
Cins Atlar adi altinda ingiltere'deyayinladigt egitici kitap saye-
sinde safkan ingilizatlarinin degeri gündeme gelmekle birlikte
binicilik ku]übü de geligme göstermigtir.Bugün hâlâ ayni gele-
neksel tarzi koruyan alle, bagta safkan ingilizatlari olmak üzere
1679 yllinda kurulan Byerley Turk, 1700 yllmda kurulan Arap
Darley ve 1724 yilmda kurulan Arap Godolphin olmak üzere
üç ayri cins at ahirina sabiptir.
Epsom Oaks'ta 1779 yilinda yapilan kutlama sirasmda Earl
of Derby ve Sir Charles Bunbury adli jokeylerdenhangis adt-
Derby
na yarigm düzenlenecegi konusunda yazi tura atilmig ve
kazanmigtir ama Edward Smith Stanley, 12'inci Earl of Derby
(1752-1834) adina 1780 yllmda düzenlenen ilk Derbi kogusu-
olmuttur.
nu Bunbury kazanmig ve 1.000 Sterlin ödülün sahibi
Derby kendi adina düzenlenen koguyu ilk kez 1787 yllinda ka-
zanmigtir.
ilk ulusal Grand kogusu ilk kez 1836 yllinda Ulusal Av günü
kutlamalan sirasmda tertip edilmig ve yarigt kazanan at konu-
sunda tarihçiler birbirleriyle uzun süre sürtügmeye girmelerine
ragmen sonunda Duke adh atm kazandigi kabul edilmigtir.

At yariglari hakkmda ilk resmi yasa IngilizParlamentosu

tarafindan 1928 yllinda yayinlanmig olup bu tarihten itibaren
hükümet atlarin kumar anlaminda yaristirilmasini kontrol altina
almistir. 1929 yllmda resmi olarak yürürlüge girmig olan yasa
373
bugürr de ggçëHi olup ayim zamanda bu yasanm paralelinde
Engiltere'dekitfõrt büýüló yâyin kurulugu saf kan atlarin korun-
masi, soylarmiri tükenmemesinin yani sira at yariglari hakkinda
genig açiklamalarin yet aldigi kitaplar çikartmigÍardir.
Amerika'da ilk at yarigt 1664 yllmda,Long Island'ta düzen-
lenmigtir.

FUTBOL

Bugün futbol olarak bilinen ayak topu ya'da soccer'in ilk kez za-
manimizdan 2.500 yd önce Çin'deoynandigi bilinmektedir. Bu
dogrultuda eski Çinlilerin Cuju olarak adlandirdiklan ve M.Ö.
770 ile476 yillart arasinda popüler olan oyun ShandongYanma-
dasindaki Linzi eyaletine bagli Zibo gehrinden çikmigtir. Domuz
igkembesinin gigirilmesiyleelde edilen topa ayakla vurularak
oy-
nanan oyunda gol olabilmesi için kargi takimin topu yere dügtü-
güanda kendi takimi adina avantaja döndürmek için siki takip
etmesi gerekmektedir. Oyunun çegitli versiyonlari türetilmig ama
gol kavrami bugünkü gibi olup degigime ugramamigtir.
ilkfutbol kurallari
1848 yilinda Cambridge, Trinity Kolej'de
hazirlanmig olup, bu dogrultada uyluk kemigine vurmak, kargi
takimm oyuncusuna yapigmak ve çelme taktp kasti olarak dü-
gürmek oyundan atilma geregi olarak belirlenmigtir,
ilkrutbolDernegi (FA)1862 yllinda kuruimugolup daha önce
kurulmuyolan Sheffield Dernegi ya da Nottingham Dernegi gibi fe-
dere kuruluglannbir araya getirilip tek bir resmi isim altinda toplan-
masiy]a olugmugtur.Yani sira futbolun kurallari da resmi kaylt altina
alinmigtir. Futbol oyunu anlamina gelen "soccer"
kelimesi dernek
"association"
anlamina gelen kelimesinin kisaltilmi idir.
Amerika'daki ilk futbol takimi Oneida Futbol Kulübü olup
ilk kez 1862 yllinda 17 yagindaki Gerritt Smith Miller tarafindan
olugturuimuy olup kulüp ilk maçlni 7 Kasim 1863 tarihinde oy-

374
namigtir. 1863-65 sezonunda Oneida tek bir maç bile kaybet-
medigi gibi tek gol bile yememigtir.
Ilkiskoçfutbol takimi Queen's Park olup 1867 yilinda ku-
rulmugtur.
ad: FA Cup
Dünyadaki en eski ve ilk futbol turnuvasmin
(Futbol Dernegi Kupast) olup 1871 yilfnda turnuvanin yapilrna-
Alcock'tur. Bir yll sonra 1872 yllmda
si fikri.niveren kigiC. W.
Oval'de gerçekleptirilen.ilkturnuvada Wanderers.Eutbol Kulü-
bü, Royal Engineers FC'yi 1-0 yenmig ve Wanderers 1873 yilm-
da düzenlenen turnuvada da galip gelerek yenilmezlik unvanini
korumuytur.
ilk futbol hakemleri profesyonei maçlarda kurallara aykirl
yllinda atanmig-
oynanmasini önlemek amaciyla ilk kez 1871
tir.
ilk taç atigi iki elle topun atilmasi kaydiyla 1882 yllinda
tanitilmigtir.
ilk futbol ligi 1888 yllinda 12 kullbün Fleet Sweet Hotel'de
bir araya gelip bir toplanti yapmaSL yapmâSI SOnucU kurulmug-
tur.
Uluslararasi Futbol Federasyonu (FIFA) ilkin 1904 yllinda
kurulrnugtur.
Wembley Stadyumunda düzenlenen ilk Futbol Turnuvast
.

ilkin 1923 y:Imda oynanmig olup 200.000'den fazla izieyici ta-

rafindan seyredilmigtir. -

ilk Dünya Kupasi maçini Uruguay kazanmig olup dünya

futbol gampiyond unyanini 1930 yllinda Arjantin'i 4-2 yenerek
elde etmigtir. Aynt paralelde dünya kupasinm her zamankinden
farkli tipte ve büyüklükte bir topla oynanmasi talep edilmig, bu
dogrultuda ilk yari bagkatopla, ikinci yari bagka topla oynanma-
vanimistir. Öte yandan ilk kez 22
si konusunda görät birligine
Nisan 1909 tarihinde Italya'daTurin'de düzenlenen dünya gam-

375
 piyon kulüpler turnuvasinda Sir Thomas Lipton tarafindan kuru-
lan amatär futbol takima West Auckland FC, ingiftere'yitemsilen
gampiyonaya katilmig ve West Auckland, isviçretemsilcisi FC
Winterthur takimint finalde yenerek ilk dünya gampiyon kufüp-
ler gampiyonu olmugtur. Lipton'un uluslararasi alanda kazandi-
gibu bagari takimmi dünyanin en iyi takimi yapma konusunda
çalittirarak daha-da büyük turnuvalara.götürmeye hazarlanmig
ama Ingilizfutbol federasyonu takimm bu turnuvalara katilma-
sina izin vermemigtir. Bunun üzerine Lipton kämür madencile-
rinden kurdugu takimini 1911 ylhnda
ÿapilan turnuvaya kendi
imkanlarlyla götürmüg, sonuçta West Auckland final maçinda
italyatemsilcisi Juventus'u 6-T yenmig ve elde ettigi bu zaferden
sonra bir daha ulustararasi turnuvalara katilmamtytir.
La Stampa Sportiva adli ünlü italyanspor dergisi 1908 ylln-
da benzer bir organizasyon düzenlemig ve final maçinda isviç-
re ekibi Servette, Italya'amTorino kenti takimi olan Turin'i 3-1
yenmittir. Ancak bu turnuva gampiyon kufüpler gampiyonasi ya
da dünya kupast kadar büyük bir organizasyon olmadigi için
Sir Thomas Lipton'un takiminin elde ettigi baçanyi daha önce
yakalamig oldugu kabul edilmemistir.

RUGBY

llkili l823 yilinda dogan rugby sporu futbolda bireyselligindaha

ön plana çikmig versiyonu olarak tanimÍanabilir. Bu dogrultuda
ilk Rugby Okulu, William Webb Ellis (1806-1872)tarafindan
kurulmuyolup okuldaki ögrencilerine topun havada kapilip gol
çizgisine koguimasi geklinde özetlenen rugby sporunu bizzat
ögretmigtfr. Sonuçta bu romantik hikayeye hiçbir kalbin kayitsiz
kalmasi söz konusu olmadigi Rugby Dünya Kupasi Birliginin
uzlagmaya vararak her yll düzenlenen turnuvaya Webb Ellis Ku-
pasi adini vermesinden anlatilmaktadtr.

376
 lik rugby kurallart 1845 yllinda Rugby Okulunda belirlen-
mig olup o tarihe kadar takimlar sahaya çikmadan önce kendi
kurallarini kendileri koyduklart için bir otorite eksikiigi söz ko-
nusu olmuy ve maç sirasmda takimlar arasinda anlagmazliklar
meydana gelmigti. Nitekim baglangiçta topu tam saha etrafina
çizilen çizgi üzerinde yakalayan oiyuncunun bu avantajr go1e
çevirerek takimina sayi kazandirmasi söz konusu oldugu için
topun gizgi dipindayken alindigi yönündetartigmalar olugmuytu.
Sonuçta bu kesin olarak hakem kurallarlyla belir1enirken,ayni
zamanda skor sistemine de degigiklikgetirilmigti. Bu dogrultuda
topu çizgi üzerinden çevirip gole çeviren takim önceden bir
puan allrken, yapilan degigiklikleüç puana çikartilmigtl.
ilk Rugby Futbol Birligi (RFU) 1871 ylhnda kurulmugtu.
ilk Uluslararast Rugby Yönetim .Kurulu (IRB) 1886 yllinda
kuruimustu.
ilkinKuzey Futbolu Birligi adi altmda 1920 yllinda kurulan
Rugby Futbol Liginin yeni versiyonu olan birlik 1895 ylhnda
kuruímuy olup RFLJ'nun yerini almig ve Rugby Futbol Ligi adi
altinda faaliyet gösterdigi süre içinde 13 futbolcuyla oynanir-
ken, Rugby Birliglyle bu sayr 15'e çokmigti. 1895 yllinda kurulan
birlik ayni zamanda futbolculara ödenen ücretler konusunda o
zamana dek süren anlagmazligt da düzene koymuyolmasmm
yani sira rugbinin bir tür kuzey futbolu olmasmdan yola çika-
rak o tarihe dek sadece kuzey ülkeleri arasmda amatör bazda
oynanan sporun kuralmi degistirip 26 Agustos 1995 tarihinden
itibaren profesyonel bir lig oldugunu ve gerek amatör gerekse
profesyonel oyuncularin oynayabilecegini duyrmugtu.
Bugûn Amerikan futbolu olarak bilinen rugby, Kanada fut-
bolu ve Avustralya futbolunun kurallarmdan esinienilerek oyna-
nan bir oyun olup her ikisi de rugblye benzemektedir.

377
YÜZME

Yüzme sporuna ait ilk kabartma resimlerin Mistr, Wadi Sora'daki

"yüzücüler duvarlarLnda
magarasinm" görülmüg olmasi,,bu
sporun zamanimizdan yaklagik 14.000 yll önce var oldugunu
kanitlamaktadir. Nitekim eski Misirlilann M.Ö. 9000 ve 4000
yillarma ait kil tabletlere yaprmy oldugu resimlerde dört yüzü-
cünün kurbagalama, kulaç ya da serbest dalda yüzdükleri ser-
gilenmektedir.
Yüzmeye dair ilk yazih referansÍar
M.Ö. 2000 yilinda
yazilmig Gilgamig, ilyada ve Beowulf destan1ar,irimyan sira
incil'dekiEzekiel 47:5 no.lu bölümde de yer almaktadir.
Yüzme üzerine ilk kitap Colymbetes olup ilkin 1538 yllin-
da Alman dili profesörä Nicholas Wynman tarafmdari bogulma
tehlikesine kargi uyari raahiyetinde yazilmittir.
ilk yüzme yarigla 1837 yilmda ingi1tere'dedüzenienmig
olup bu dogrultuda alti adet yüzme havuzu inga edilmigtir.
Trudgen olarak bilinen kurbagalama stili ilkin 1873 yilmda
ingilizJohnTrudgen tarafmdan geligtiri1migolup her ne kadar
ilkin 1844 yl Inda Londra'Bagörüldügü ama Amerikan yerlileri-
nin de kullandigi ileri sürülse de asimdaTrudgen'in ileri sürüdü-

gügibi bu stili, 1873 yllindyCüney Amerika'ya yaptigi yolculuk

strasinda Kizilderili olarak bilinen Amerikan yerli1erinden gör-
dügü dogrudur, çúnkü bacaklari kurbaga gibi ileri atarak daha
hizh gitmeyi saglayan bu teknik bugünkü kurbagalama sitilin-
den çok farkli olup ingilizierintarzma pek benzememektedir.

Kilometre Taglari

ilkkapall yüzme havuzu 1862 yllinda ingiltere'de

inga edilmigtir.
ilk Amatör Yüzme federasyonu 1880 yllinda kurulmogtur.

378
 Mang denizini geçen ilk yü-
zücü ingiliz Yüzbagi Matthew
Webb (1848-83) olup 1875 yi-
linda 21 saat 15 dakikada ingil-
tere Dover'den Fransa Calais'e
yüzmügtür. Ancak Yüzbagi
Webb bu rekordan az bir süre
sonra Niagara Selalesietekle-
rindeki girdapta bogularak öl-
dügünden dolayi bu intiharla
egdegerdeki yangtan kazanaca-

gi 12.000 Sterlin'e ne yazik ki

kavugamarmgama Mang denizi
1911 yllinda ingilizT. W. Bur-
gess tarafindan geçilene dek
uzun süre rekorunu elinde tut-
mugtur.
Mang'r geçen ilk bayan yüzücu olimpiyatlarda altin madal-
ya sahibi Amerikalt Gertrude Ederle (1906-2003) olup bu baga-
riyr 1926 yllinda elde etmigtir.

Olimpiyat Oyunlarmda Yüzme Sporu

1896 yilinda ilk modern olimpiyatlar düzenleninceye kadar Yu-

nanlilar eski olimpiyat oyunlarmda yüzme sporuna yer verme-
miglerdir. Ancak 1896 yilinda düzenlenen oyunlarda 100 met-
re, 500 metre ve 1200 metre serbest digmda bir de kaptanlar
arasi 100 metre yüzme serbest kategorisi eklenmigtir.
Yüzmede ilk olimplyat gampiyonu asil adi Arnold Gutt-
mann (1878-1955) olan Macar sporcu Alfred Hajos'tur. 1896
olirnpiyatlarinda 100 metre serbestte birinci olan Hojas, ayni
zamanda Macaristan milli takimmda futbolcu olmasinin yani
sira 400 metre engelli atletizm yariginda Macaristan'a birincifik
379
BISIKLET '

Bisikletisviçrekaynakli bir spor olup ilk Uluslararasi Bisiklet

Dernegi yine isviçre'de1900 ytllnda kurulmugtur.
ilk üç tekerlekli (Velespit) yarigi 1867 ylhnda Fransa'da
düzenlenmig olup, bu dogrultuda iki arka tekeri küçük öndeki
tekeri ise diger ikisine oranla oldukça büyük olan üç tekerlekli
velespit, bisikletin ilk gekli olarak bilinmektedir.
ingiltere'deilk bisiklet yarigi 1869 ylhnda Islington'da ya-
pilmigtir.
Tour de France (Fransa Turu) olarak bilinen büyök bisiklet
yarigi ilkin 1903 yilmda Henri Desgtange'in (1865-1940) çikar-
digi L'Auto adli gazetede çaligan Geo Lefevre adli gazetecinin
gazetenin adlyla büyük bir bisiklet turu düzenleme fikrinden
yola çikilarak gerçeklegtiri1mig ve yarigi Fransiz Maurice Ga-
rin (1871-1957) 2 saat 49 dakikada kazanarak adinin Tour.de
France'in tarihiyle birlikte anilmasini saglamigtir. Bundan esin-
lenilerek 1994 yllinda mang tünell açtlarak entente cordiale
adi altinda Tour de France'a Íngiltereayagt ekjenmig ve böylece
mesafe daha da uzatilmigttr.

Motor SporIari

1887 yllmda Paris'te çikan Le Velocipede adli spor gazetesinin

ilk motor yarigini ilan etmesiyle ayni yll ilk motorfu araç yarigi
düzenlenmig ama sadece tek bir yarigçmin katilmasi nedeniyle
yarig iptal edilmistir. Uzunca bir aradan sonra 1894 yilinda Paris
ile Rouen arasmda bir yarig daha düzenlenmig ve bu kez 21
yariççinin katildigiyangi buharli traktörüyle yariga katilan Kont
Albert de Dion kazanmigtir. Dion saatteki hizi 11,5 kilometre
olan traktörüyle ögle yemegi molasi da vermesine ragmen yarigi
kazanmigtir.

380
 Amerika'daki ilk araba yarry: Chicago'da 1895 yilinda dü-
zenlenmig olup birinciligi saatte 86 kilometrenin üzerinde hizla
yarigan Frank Duryea (1870-1967) kazanmigtir.
ilk Grand Prix yarig! Fransiz Grand Prix'i olup 1906 yllin-
da düzenlenmig ve araç\ar toplam 1.100 kilometrelik yarigin
100 kilometresini virajli olarak geçerek Le Mans gehrinde yangi
bitirmiglerdir.B.u yarigin galibi ise Macar sürücü Ferenc Szisz
(1873-1944) olup Renault AK 90 CV ile yarigmistir.
Ilk uluslararasi anlamda ralli pisti Weybridge, Surrey'deki
Brookland olup 1907 yllinda yapimi tamamlanmistir.
ilk Monte Carlo Rallisi 1911 yilmda yapilmigolup yarigi H.
Rougier, Turgat-Mery ile kazanmigtir.

BASKETBOL -

Her ne kadar basketbol bir takim oyunu olarak bilinse de ilk

basketbol tek bir kivi tarafmdan dügunülüp oynanmigtir. Bu
dogrultuda 1891 kigmda.Massachusett'deki YMCA Spor Okulu-
na atletizm direktörü olarak atanan Dr. James Naismith (186T-
1939) soguk kig aylarmda ögrencilerin köreidigini dügünerek
içerde yapilabilecek bir spor ya da oyun dügünmeye yönelmig,
sonunda buldugu sporu önce kendi performansmi güçlü kilmasi
gerektigini dügünerek ilkin kendisi denemigtir. 14 gün boyunca
küçuk bir sahada oynanacak bu oyunun kurallarini da belirle-
yen Naismith, sonunda basketbol adini verdigi bu oyunun du-
yurulmasini saglamigtir.
ilk basketbol.oyunu Naismith'in öncülügünde 1891 yllmda
oynanmig olup okulun kapicismdan kendisine bir geftali çuvali
bulmasmi isteyen Naismith, bunun diger ucunu da keserek bir
pota olu§turmug, böylece elindeki topu bu fileden her geçirdi-
ginde sayi olarak kabul etmigtir. Fileden geçen topu yere dügür-
meden tutup tekrar potaya sokmaya çahtan Naismith uzun süre

381
tek bagina oynadtktan sonra bunun bir takim oyunu olabilece-
ginekarar verip bu sporu ögrencileriyle paylagmig. YMCA'nin
Ylllik Faallyetlerine eklenen basketbol çok geçmeden tüm dün-
yada hizla yayllip 1936 yllinda olimpiyat oyunlari kapsamina
da dahil edilmistir.
Ulusal Basketbol Federasyonu (NBA) ilkin 1946 yllinda kurul-
muy olup ondan önce kurulan Amerika Basketbol Dernegi'nin
(BAA)yerini almigttr. Nitekim 1949 yilinda adt degigen dernek,
U1usal Basketbol Liginin de katilmasiy1.aNBA adini almigtir.

BEYSBOL

Ílk kez 1744 yllinda Ingiliz yazar John Newbery (17T3-67) ta-
rafmdan yayinlanan A Pretty Little Pocket Book ( Küçük Sahane
Cep Kitabi) adli kitapta sözünü ettigi beysbol, bugün bilinen
gekliyle bir top atici ve kargi tarafta ona elindeki özel kalm tahta
sopayla vurmaya hazir]anan topa vurucuile äzetlenen bir takim
oyunu olarak geçmektedir. Ancak topa sopayla vurup isabet et-
tiren oyuncu havalanan topu koparak tuttugu ve oyun sahasini
dönüp tekrar yerine geldigi takdirde sayi olarak kaydedilmekte-
dir. Beysbolun detaylarlyla anlatildigi kitap Amerika'da ilk kez
1762 yllinda yaymlanmigtir.
Beysbol ilkin 1839 yilinda çikan iç savag sirasinda Gene-
ral Abner Doubleday (1819-93) tarafindan keyfedilmig bir oyun
olup kurallarini kendisinin belirledigi bu oyunu ilkin New York,
"town
Cooperstown'da ball" olarak adlandirrmy oldugu söylen-
se de aslinda ilk etapta genellikle bu hikaye kabul edilmig gibi
görünmekle birlikte gerçekle ilgisi olmadigi ve beysbolun aslin-
da ingiliziertarafindan çok eskiden beri oynanan
"stool
ball"
gibi bir oyun oldugu ve giderek onlar tarafindan geligtirijdigi
ileri sürülmektedir. Öte yandan soyadindan dotayr Amerikan
"forty-eight
ordusunda lakabi hours" (kirksekizsaat) olan gene-
ral Doubleday'in iç savag strasinda Fort Sumter kalesine yapilan
382
saldirida can siperane bir gekilde kaleyi korudugu ve iyi bir as-
ker oldugu kayttlarda geçmektedir. Savag sonrasi bir girket satin
alan general San Francisco'da uzaktan kumandali arabalarla il-
gilenmektedir.
Amerikan iç savagi sirasmda (1861-65) popülerligini koru-
yan beysbol özellikle askerler arasinda çok sevilerek oynanan
bir oyun olup on yll içinde dügmanliginbertaraf edilmesini sag-
lamakfa kalmaylp bugün beysbol tarihinde profesyonel olarak
bilinen çogu oyuncunun askerlerin arasindan çiktigi bu dogru!-
tuda günümüzde taninmig çok sayida oyuncunun da asker kö-
ken1ioldugu ileri sürülmektedir. Bu spora gönül verenlerin çok
olmasi dolayislyla 1871 yllinda ilk Ulusal Profesyonel Beysbol
Oyuncular: Federasyonu kuru1mugtur.
Ulusal Profesyonel Beysbol Oyunculari Federasyonunun
ilk Beg Kurucu Üyesi1935 yllmda seçilmig olup bu kipiler Wal-
ter Johnson, Christy Matthewson Babe Ruth, Honus Wagner ve
Ty Cobb adli uniubeysbolcü]erden olugmaktadir.

DART

Genellikle ingiltere'debarlarda ve eglence yerlerinde oynanan

bu sportif oyunun kaynagi tam olarak bilinmemektedir. Bir var-
sayima gÖreaskerlerin çikardigt bir oyun olup tahta garap va-
rillerini ters çevirip üzerine küçük oklari isabet ettirmeye çally-
malanyla gündeme gelmittir. Ama genel söylenti bunun ingiliz
okçularininatig talimi yaptiklari ciddi bir spor oldugu üzerine-
dir. Nitekim dart, ortaçag boyunca ve daha sonra da kral VIII'nci
Henry (1491-T 547) tarafindan oynanmig olup bunun 1896 yi-
Irnda daha geligmigini üretip özel tahtalar üzerinde oynanmasi-
ni saglayan kisi ise Brian Gamlin'dir. Bu dogrultuda Ulusal Dart
federasyonu ilkin 1953 yllmda kurulmugtur.

383
OKÇULUK

Okçulugun ilkin eski Misirlilar tarafindan gündeme geldigi bi-

linmektedir ama bu konuda yapilan bir yarigin kaydi bulunma-
maktadtr. Ayni gekilde eski Yunanhlar tarafmdan da çok revaçta
olan okçuluk sporu sonradan yeniden gekillendiri1migtir.
Okçuluga ait ilk kitap Ta×ophilus: The Schole of Shooting
(Atig Okulu ) olup 1545 ylhnda Roger Aschamtarafindan yazi-
lip yaymlanmlgÌlT.
Okçuluja ait bilinen en eski yang 1583 yibnda ingiltere'de
düzenlenmig olup ilkin 1900 ylhnda bir olimplyat sporu olarak
kabul edilmigtir. Günümüzde giderek geligtirilipbagli bagina
bir spor dalina dönügtürülen okçulugun kökeni aslinda tama-
men askeri amaçh yapilan bir atig talimine dayanmaktadir.

SNOOKER

ilkin 1875 yilmda ingiliz subaylar tarafindan keyfedildigi ileri

sürülen snooker, bu dogrultuda ilkin Hindistan jubbulpore'da
üs kuran ingilizordusu generallerinden Sir Neville Chamberlain
tarafindan geligtirildigive bir tür bilardoya benzedigi bilinmek-
384
tedir. Ancak bilardodan tek farki kirmizi ve beyaz yerine çok
renkli toplarla oynanmasidir.

ilk profesyonel snooker dünya gampiyonu Joe Davis (190T -

78) olup 1927 yilinda düzenlenen gampiyonada 610 Sterlin

ödül kazanmigtir. Davis'in tam 15 kez gampiyon oldugu ve bu
gekilde blyük bir servet kazandigi snooker, televizyon günde-
me gelene dek herkesin müptelast oldugu bir oyun olmustur.

ÇAMURA DALMA

ilkçamura dalma çampiyonasi 1985 yilinda Gallerdeki Llanwrtyd

Wells'te yapilmig olup, yariga katilanlar 60 metre uzunlugunda
bir çamurlu suyun içinde yüzüp tekrar geri dönmektedirler. Pa-
let ve gnorkelin zorunlu oldugu yangta mayo yerine bagka bir
giysi giymek yarigmacmin tercihine birakilmigtir.

385
ULASIM VETASIMACILIK
Su Tagimaciligt, Hava Yolu Tagimaciligt, Demiryolu Tagsmaciligt,
Eski Kara Yolu Tagimaciligt, Yeni Kara Yolu Tagimaciligi, Ulagim
ve Tagimacilik ÜzerineÇegitliBilgiler.

SU TAglMACILIÖl

Gemiler ve Küçük Deniz AraçIarl

M.Ö.6000 yllinda kayalar üzefine çizilmig resimlerden anla-

ildig!
üzere ilk deniz yolu ulagim araç\ari eski M'isirlilara aittir.
Bunlarin çogu küreklerle çekildigi için tamamen insan gücüne
dayali Sal ve kanolardir.
ilk yelken, tarihçilerin ileri sürdügü üzere hayvan derilerin-
den yapilmly olup salin rüzgara kargi gücünü artirip daha hizli
yol almasini saglamaktaydr. Bezden yapiimig ilk yelken ise yine
eski Misir resimlerinden anlagildigt üzere M.Ö. 3300 yllindan
itibaren kullanilmaya ba lamigtl.
ilk dümen, M.S. birinci yüzyilda Çindegörülmügolup dü-
menin en hurda modeli olarak bugün halen Kuangchow Ulusal
Müzesinde sergilenmektedir. M.S. 1 T80 yllindan itibaren kilise
duvarlarindaki resimlerden anlagildigi üzere sonraki yüzyillarda
ileri teknolojiyle batida bunun en geligmigmodelleri üretilmigtir.
Nitekim 1252 yllinda Flandra'da yayinlanan Port Book of Dam-
me adli denizcilik ve limanlarla ilgili kilavuz kitapta dümenii
gemilerden söz edilmekte ve dümenin bugunkü gibi tek ve en
uçta degil geminin iki yaninda birer adet oldugu yazilidir.

387
 ilk buharli istimbot 1787 yllinda Amerikan saat yapimeisi
John Fitch (1743-98) tarafindan üretilmigtir.
Mississipi nehri ûzerinde çaligan ilk yandan çarkli istimbot
1811 yllinda kullanilmigtir.
ilk yolcu gemisi El Horria olup 3.762 ton agirliginda, 146
metre uzunlugunda ve 13 metre genigligindekigemi ilkin 1865
yllinda sefere Misir'a ait bu ilk yolcu gemisi bugün
çikmigtLr.

halen iskenderiye limaninda demirlemig olup gu anda askeri

amaçlt aragtirma ve egitim gemisi olarak kullamlangeminin adi
adi SS Mahroussa olarak degistiri1migtir.
ilk yakit tankeri Zoroastra olup isveç asil]i Nobel kardeg-
lerden biri o]an Robert Nobel'a (1829-1926)aittir. Zoroastra ilk
kez 1Š70yill SOnlarindasekiz mil uzunlugunda petrol hattina
sahip olan Bakü limaninda yola çikip Hazar Denizine açilmigttr.
Yaklagik 90 metre uzunlugunda olan bir diger tanker ise Alman
Gluckhauf olup 1886 yllmda ilk kez sefere çikmig ve tamamen
yakit tagimak üzere üretilmistir. Gluckhauf 1893 yllmda New
York limanindaki dokta sergilenmek amaciyla ktzaga çekilmig
olup halen görmek mümkündür.

Kanallar

Bilinen en eski kanal ÇindekiBüyük Kanali (Great Canal of Chi-

na) olup M.Ö. beginci yüzyilda ingasina baglanmig ama M.S.
1290 yllina dek bitirilememigtir. Bugün halen kullantlmak-
tadir. ikinci kanal ise M.Ö. 600 yllinda Misir Firavunu II'inci
Necho'nun emriyle Nil nehrini Kizil Denizle birlegtirmeyi
amaçIayan Süveg Kanalinin ingasina baglanmigama kanal an-
cak M.Ö. 549 ve 486 yillari arasmda Pers krall Darius tarafin-
dan bitirilmigtir.
Eski Roma'ya ait ilk kanal ve su kemeri Aqua Appia olup
M.Ö. 312 yllmdá inga edilmigtir. Büyük bir kismi yer altinda
388
olan kanal Roma'll senato üyesi ve yargiç Appius Claudius
Caecus'a (M.Ö.340-273) atfen inga edi1mig olup Roma'yi bati
yönünde Napoli'ye, dogo yönunde ise Brindisi'ye bagleyan Ap-
pia Yolu (Appian Way) olarak bilinmektedir.
Kanal teknolojisinde ilk önemli geligme lok olarak bilinen
civarmda Hollan-
su yükseltme havuzlari olup ilk kez 1373 ylli
dalilar tarafmdan yap:Imigtir.
ingiftere'de inga edilen ilk kanal yaklagik 16 kilometre
uzunlugundaki Bridgewater Canal olup yapimina 1759 yllin-
da baglanmigtir.Ì\k kez 1761 yllinda ulagima açilip Manches-
ter ile Worsley'i birbirine baglayan kanal 3'üncu Earl of Bri-
dgwater olarak bilinen Francis Egerton (1736-1803) tarafmdan
Worsley'de kendisine ait kömür madenlerindeki kömürü tagi-
mak aniaclyla yaptinlniig ve ingasini James Brindley (17T 6-72)
gerçeklegtirmigtir. Kömü'ttagimaciligini kolaylagtiran bu giritimi
sayesinde Manchester'daki kömür fiyatlari yariya inmigtir. Ote
yandan Mersey nehrini St Helens'e baglanan Sankey Brook ka-
nalinin Bridgewater'dan çok önce 1757 yllmda yapildigi ileri
sürülmektedir ama kanalin büyük bir bölümü nehre ait oldugu
için dogal kanal olarak kabul edilrnektedir.
Amerika'daki ilk kanal 22 metre uzunlugundaki Santee
Kanali olup 1800 yllinda Santee'yi Cooper Nehrine baglamak
amaclyla Güney Carolina'da inga edilmigtir. 1817 ve 1819 yil-
larmda yaganan büyük kuarklikta kanalm suyu çekildigi için
ekine elverigli topragindan istifade edilerek misir yetigtirilmigtir.
1846 yllinda kullanima kapanmasinm ardmdan ise üzerinde
demir yolu inga edilmigtir.
Venedik'teki Büyük Kanal kazilarak özel 01arak inga edil-
medigi ve belli bir yerde kesilmedigi için bu siniflamaya sok-
mak ne derece dogrudur bilinmez ama bugün gehirle äzdegleg-
mig olup üzerinden birçok adaya ulagim yapilan kanal aslinda
suyu denizden geldigi için küçük bir ara deniz görünümünde-
389
dir. Ancak suyun genellikle durgun olmasi nedeniyle çevresin-
de hemen hemen yarisi suyun içinde kalan binalar inga edilmig
ve bu manzara gehre dünyada tek olan çok özel bir görünüm
kazandirmigtir.

HAVA TASIMACILIÖl

Balonlar

Bilinen en eski hava tagimaciligina ait araç olan ba]onun bu-

gün halenhatirlanmakta tek tipi, hepimizin bildigi üzere altinda
äzel bir ategleme tertibatt olup gazla çaliganidir. 1930'lu yillara
kadar oldukça revaçta olan ve ondan esinienerek günümüz mo-
dern dünyasinda hava tagimacilik araçlari üretilen balon-
cepitli
larin bu tarihten itibaren sadece yakit cinsi degismig olup gaz
yerine hidrojen ya da ashnda çok tehlikeli olan helyum gazi
kullanilmigtir.Ancak bu yakitlar tehlikeli olmalarrnin yant sira
oldukça pahali ve kullanissizdirlar.
ilk uçug denemesi yapan insan Yunan mitolojine göre ef-
sanevi kahraman Icarus'tur. Nitekim mitolojik resimlerde gös-
terildigi ve masallarda anlatildig! üzere kendisine suni kanatlar
takarak uçmayi denemigtir.Öte yandan 1709 yllinda Brezilya'h
rahip Bartolomeu Lourenco de Gusmao (1685-1779) ilkin ba-
lonia birkaç uçug denemesi yapmig ve üçüncü giri iminde bunu
bagarmigtir.Ancak Gusmao'nun geri döndügünü kimse görme-
migtir.
ilkin balonia seyahat edip yere inmeyi bagaran kipiler jo-
seph (1740-1810) ve Etienne (1745-99) adli Fransiz Montgo]fier
kardeglerdir. Geleneksel olarak ategleme sistemiyle çaligan ba-
lona bir sepet baglayarak içine binen ve havalanan kardepler bir
süre soara yere inmeyi bagarmigtir.
ilk uzun süreli balonia uçug 20 Kasim 1783 tarihinde
Montgolfier kardeglerin denemesinin bagarlyla sonuçIanmasi-
390
nin ardindan Arlendes Dükü olan Fizikçi Jean Francois Pilatre
de Rozier (1754-85) tarafindan gerçekleptirilmigtir. Markinin Pa-
ris eteklerinde tam 23 dakika süren ùçugu Fransa kraliçesi Marie
Antoinette {1755-1793)tarafmdan da izienmigtir. Ancak onun bu
denemesinden önce, bir canimin tek basina uzun süreli havada
seyahat edebilmesini kesin olarak kanitlamak amaciyla Montgol-
fier karde lerin kaz, koyun, tavuk gibi çok sayida hayvandan birer
tane sepete koyup deneme yaptigi da bilinmektedir.

Uçaklar

Yunan mitolojisine 1400 ylh civarinda yagadigi ileri

göre-M.Ö.
sürü]en Icarus babasmin balmumu ve kup tüylerinden yaptigi
kanatlari takip uçma girigiminde bulunmug, ama günege çok
yakin uçtugu için kanatlari erimig ve bugünkü Türkiye ile Yu-
nanistan arasmdaki Ege DenizindeYunan adalannin bulundugu
mevkiye dügüp bogulmast sonucu bu iç denize onun anisina
Icarus Denizi denmigtir. Ancak hikayeye göre aslinda ]carus bu
uçma denemesini babast efsanevi Girit krah Minos'la birlikte
hapisten kaçmak için gerçekleptirmig,ama babasi Daedalus sag
391
olarak kurtulmayi bagarmigtir. Sonuçta Icarus'un bu denemesin-
den çok etkilenmig olmall ki, Wiltshire'daki Malmesbury Ma-
nastirinda yagayan keyig.Elmer bu konuda gansini denemek is-
temig ve M.S. 1010 tarihinde kendisine sögüt agact dallarindan
bir kanat iskeleti hazirlayip üzerini pargömen kagidly]a gererek
kaplamigtir. Malmesbury'li tarihçi William'a göre kendisini 18
metre yükseklikte bir kilisenin tepesinden apagi birakan Elmer,
çok geçmeden 200 metre yüksekligeerigince,.birden paniklemig
ve kontrolünü kaybedip yere dügerek bacaklanni kirmigtir. So-
nuçta ölmeden kortulan Elmer, iyilegince bunu tekrar denemek
ve bu kez kendisine bir planör yapmak istemig ama manastir
tarafindan uçmasi yasaklanmigtir. Ancak her ne kadar uçugunu
gerçeklegirememigolsa da, tarihe ilk uçakla uçma denemesine
girigen insan olarak geçmigtir.
ilk bilimsel anlamda uçak yapma fikri on dokuzuncu yüzyil
baglarinda avukat ve matematikçi Sir George Cayley'den (1821-
95) çikmigttr.
ilk motorlu uçak yapma girigiminde bulunan kigi havanin
kaldarma gücünden yola çikarak kanatli bir motor inga eden Al-
man mucit Otto Lilienthal (1848-96) olup bunu gerçeklegtirme-
sinin ardindan uçmaya baglamigtir.Bu gekilde bazen içine bag-
ka yolcular da alarak çegitli denemeler yapan ve toplamda 2000
saatten fazla uçan Lilienthal sonunda 1896 yllinda.Berlin yakm-
laanda dügerek hayatirn kaybetmigtir. Ölmedenönce bu aracm
çegitli modellerini olusturup denemeler yapan mucit böy1ece
ilk motorlo uçakla uçma girigiminigerçekleptiren kigi olmugtur.
Bu dogrultuda ondan esinlenerek 1896 yllinda Samuel Langley
(1834-1906) buharli bir makine inga etmig ve Aerodrome 5 adi-
ni verdigi motorlo uçaga binerek denemeler yapmigtfr. Yerden
yaklaglk 914 metre (3000 fit) yükselerek Potomac Nehri üzerin-
de 90 saniye uçan mucit sonunda Amerika'nin Virginia eyaleti-
ne bagli Quantico kasabasina salimen inmigtir. Langley sonraki

392
beg yll bdyunca uçuglarina devam etmig ama gerek parasizlik
gerekse rahatsizligi nedeniyle 8 Aralik 1903 tarihinde, diger bir
deyigle ilk motorlu uçagin dünyaya duyurulmasina dokuz gün
kala uçmayi birakmigtir.
Motorlu uçakla ilk kayitlara geçen uçug Orville (1871-
1948) ve Wilbur (1867-1912)adli Wright kardepler tarafindan .

17 Aralik 1903 tarihinde Kuzey Caroline Kitty Hawk'ta gerçek-

leptirilmigtir. Wright kardeglerhavanin kaldirma gücünden isti-
fade ederek yaptiklart uçakla hangisinin ilk kez uçacagi yönün-
de yazi tura atmiglar ve sonunda bahsi kaybeden Orville yerine
Wilbur tarihe geçmigtir.Nitekim Wilbur bu ilk kez yapildigi sa-
nilan uçugunu 12 saniyede tamamlamig ama Wright kardegler
1903 yllinda ilk uçuçu gerçekleptirip1905 yilmda ise dünyanm
ilk geligmigtipte motorlu uçagini inga eden kipiler olarak tarihe
geçmig]erdir. Nitekim Flyer 1 adini verdikleri bu yeni tip motor-
lu uçagm adi açilig töreninde adi Kitty Hawk olarak degigtirilen
Wright Kardepler bu projeye ilk kez 1899 yllmda yllinda bagla-
dtklarmi ve 1901, 1902 ve 1903 yillarinda uçagin motorunu ve
kanatlarmi takarak tamamladiklarini söylemiglerdir.

Jetler
likjet uçag!Heinkel He178 motorlu olup ilk jet uçugu 27 Agus-
tos 1939 tarihinde Almanya'da Yüzbagi Erich Warsitz (1983)
tarafindan gerçeklegtiri]migtir.Daha sonra bu dogrultuda Hans
von Ohain (1911-98)farafmdan tasarlamp 1934 yilmda üreti-
len ve saatte 400 mil hizla uçan ilk He S3B motorlu jet uçag!
yapilmig ve Warsitz 20 Haziran 1939 tarihinde yine Ohain ta-
rafindan üretilen He176 motorlu ilk roket uçagmin pilotlugunu
da yapmigtir.
ilk ingiliz jet uçagi ClosterE29/39 olup Tegmen P.E.G.
Sayer'in pilotlugunu yaptigi uçak ilk kez 15 Mayis 1941 tari-
hinde uçmuytur. Power Jets Limited tarafindan üretilen Whittle

393
marka motoria güçlendirilmigjetin motorunun adi daha sonra
Sir Frank olarak anilacak olan Frank Whittle (1907-96) tarafin-
dan patenti 1930 yllinda almip tasarlandigt için bu adi almig-
tir. Sonuçta Whittle ve Ohain tarihteki ilk jet uçagmm mucitleri
olup 1978 yllinda ilk kez kargilagmiglardir.
ilk Amerikan jet uçag! Bell XP-59A Airacometolup ilk kez
1 Ekirn 1942 tarihinde uçmugtur. Ama ancak saatte 380 mil hiz-
la gidebildigi için hayal kirikligi yaratan jetin motoru ise Gene-
ral Electric Amerika tarafindan üretilm,ig olup tasarimcisi olan
-

Lawrence Bell'in (1894-1956) adini almigtir.

ilk gemiden havalanan jet uçaþ ingilizDe Havilland Vam-
pire TT 1 olup ilk kez 1949 yllinda havalanip Atlantigi geçen
jet uçagidir.

Helikopterler
Helikopterin ilkin Leonardo daVinci
(1452-1519) tarafindan dü-
günülüp tasarlandigi bilinmektedir. Buna göre Leonardo, bugün
halen Paris'te Bibliothéque de l'Institut'da sergilenmekte olan
bir uçak pervanesinin bir motor üzerine monte edilmesine dair
ilk helikopter taslagmi 1483 yllinda çizmigtir. Öte yandan bu-
gün halen oyuncak olarak yapmaya devam ettikleri üzere ilk he-
likopter maketini M.Ö. 400 yilmda eski Çinlilerin yaptigi bilin-
mektedir. Buna göre Çinlilerin Leonardo'dan yaklagik 2000 yil
önce helikopteri sadece dügünmekle kalmayip ilk modelini de
olugturmuy olduk1art ortaya çikmaktadir. Yani sira 1907 yilinda
Fransez bisiklet yapimcisi Paul Cornu'nun (1881-1944) ilk ikiz
rotorlu helikopter motorunu inga etmig oldugu ve bundan sade-
ce dört yll sonra Wright Kardegler'in bundan esinienip ilk uçak
motoruno yaptiklarl ileri sürülmektedir. Sonuçta Cornu'nun he-
likopter motoru ilkin 13 Kasim 1907 tarihinde yerden 30 san-
timetre yükseklikte yaklagik 20 sanlye süren bir uçug denemesi
egliginde törenle tanitilmig ama daha fazia yükselemedigi için

394
bulugu kayda deger bulunmamig, böylece bunu daha da.ge-
ligtirmeyi planlayan mucit projesinden vazgeçmigtir.1923 yilm-
da ispanyolmühendis Juan de la Cierva (1895-1936) bir rotor
tarafindan güç\endirilen helikoptere çok benzer autogyro adi-'
ni verdigi bir araç üretmig ve motora iki kisa kanat ekleyerek
.helikoperin

olusturdugu autogyro bugünkü dogmasina öncülük

etmigtir. Cierva'nm autogyro'su ingiftere'de kez Parnall Com-
ilk
pany tarafindan üretilmigtir.
ilk tamtim amaçli ve etkin yükseklikte yaprian helikopter
uçugu 1924 yllinda Fransiz Etienne Oehmichen (1884-1955)
tarafindan gerçeklegtirilmig olup tam bir daire çizen Oehmi-
chen yaklagik i kilometre yükseklikteki uçuçunu 7 dakika 40
saniyede tamamlamigtir.
ilk pratik yapma
amaçh helikopter uçuçu 1936 ylhnda
Alman Focke-Wulf FW61 motorlu helikopterle gerçeklegtiril-
migtir.

ilk modern aniamda helikopter VS300 motorunu gelig-

tiren Igor Sikorsky (1889-1972) taraftndan yapilmly olup ilk
uçuçunu 1939 yllinda Arnerika'da gerçek1egtirmigtir. Sikorsky
Ukrayna'da Kiev yakinlarinda dogmuy olup 1919 yihnda
Amerika'ya göç etmigtfr.

Hoverkraft
ilk kez icat edildiginde bugün ne her defasinda hizina hiz ka-
tilarak yenisi üretilen kaía yolu araç\ari, ne gemi, hatta ne de
uçaklar bile denizin dalgalari üzerinden uçar gibi havalanarak
jet gibi giden alti hava yastikli motorlarla donatilmig hoverk-
raftlar kadar insanoglunun hayretine bu derece mucip olmayi
bagaramamistir. Nitekim suyun yüzeyine degmesine ragmen
batmayan, dalgalar arasina girse bile bir çirpida havalanarak
tekrar suyun üzerine çikan ilk hoverkraft, patenti kendisine ait
o]an Ingiliz Sir John Thorneycroft tarafindan 1877 yilinda üretil-

395
mig ama Sir ilk denemesinde baçansiz olmustur. Bugün modern
anlamdaki ilk hovercraft ise bu dogrultuda geligtirilmig olup
Sir Christopher olarak bilinen Christopher Cockerell (1910-99)
tarafindan 1956 yllinda icat edilmig ve Sir Christopher 1959
yilmda SRN I admi verdigi ilk hoverkraft motorunu üretmigtir.
Altinda hava fanli bir yastik bulunan ve deniz aracinin kahn
lastikle çevrilmig daire geklindeki çevresine komple yerleptirilen
bu motor sayesinde havalanarak giden hoverkraft'l |C3Í Gderken
bog bir gofret kutusunu en buyük boy yapilmig teneke bir kahve
kutusunun içine yerlegtirerek ilk denemesini yapan Cockerell
sonra saç kurutma makinesini bu kutularin içine üfletmigtir.

Ornitkopter
Tipki havada genig kanatlarint savurarak uçan kocaman bir
ku un ayaklarma baglanmig bir helikopteri andiran görünüme
sahip ornitkopterin ilkin 26 Haziran 1942 tarihinde Münih'te
koyunlarin otlatildigi daghk bölgede Adalbert Schmid (1880-?)
tarafindan denenmig oldugu ve bu ilk uçuçu bagarlyla gerçek-
legtirdigi bilinmektedir. Ama aslinda ondan daha önce 1929
yihnda Alman Dr. Alexander Lippisch (1894-1976)tarafindan
denenmig oldugu ileri sürülen ornitkopterin mucidinin ise kim
oldugu kesin olarak bilinmemesine ragmen 1780'll yillára da-
yandigi ve Fransa'da ilk kez 1870 yllinda görülen aracin kanat-
larini güç\endirmek amaclyla bir motor baglandigi ve bu sayede
havada kanatlanmig bir kus gibi salinarak uçan araçla ilk uçuçu
1781 yllmda Alman Karl Friedrich Meirwein'in gerçeklegtirdigi
söylenmektedir.

DEMiR YOLU
TAglMACILIÖl
Trenler ve Demiryollarr

ilk buharh lokomotif 1803 yllinda Galli mühendis Richard Tre-

396
I

vithick (1771-1883)tarafindan yapi1migtir. Sasiüzerine Galler-

deki Pen-y-Darren Iron Works tarafindan üretilmig buharli bir
motor monte ederek çekig gücünü artiran Trevithick, böylece
/ÑewCastle adirn verdigi ilk buharli lokomotifi icat etmigtir. An-
cak ne yazik ki motor agin agir ve kalitesi oldukça dügük oldugu
için sürekIl bozulmus ve sik sik degigtirmegeregi duyulmuttur.
ilk kullamgh buharh lokomotif 1812 yllinda arkasma egya
vagonu da baglanan demiryolu aracmi daha etkin çekig gü-
cüne sahip kLlmak amaclyla Leeds'Il maden mühendisi John
Blenkinsop (1783-1831) tarafindan üretilmig olup mucit bunun
için lokomotifin raylarm Dzerinden hizia kaymasmi saglayacak
özel bir digliden yararlanmistir.
ilk yolcu treni George Stephenson (1781-1848) tarafindan
1825 yllinda üretilmigtir. ilkinStockton ile Darlington arasinda
seyahat eden ve Locomotion adi verilen tren yaklagik 40 kilo-
metrelik bir yol kat etmigtir. Ancak 1828 yllmda buhar kazani-
nin patlamasi sonucu makinisti Ölmügtür.

Ray Açrkhg;
George Stephenson'un kendi kafasmdan belirledigi4 fit 8, 5 inç-
lik ölçü esas alinarak Stockton & Darlington Demiryolu Kurulugu
tarafmdan ray araligi bu õlçüde bellrienmigtir.Nitekim Standart bir
ölçü olarak kabul edilmig olan bu ölçü dünyadakidemir yollannm
yüzde 64'ü tarafindan halen bu gekilde kullanalmaktadir.

397
Elektrikli Trenler
Motoru elektrik bataryasiylagüç]endirilmig olan ilk lokomotif 1835
yllinda denenmig ama yeterince kullanigliolmadži anlagilmigtir.
ilk elektrikli lokomotif,motoru bir elektrik kablosuyla güç-
lendirilmig olup ilkin 1879 yllinda Berlin'de denenmigtir. Üç
beygirgücünden olugan bir elektrik motoruyla çaligan ve yolcu-
larini 300 metre uzaga götürebilmeyi bagaran tren Alman Wer-
ner von Siemens (T81 6-92) tarafindan üretilmig, böylece Alman
endüstrisi elektrikli araç\arin öncüsü olinugtur.
ilktroleybüs sistemi 1882 yllmda Siemens tarafindan gelig-
tirilmigolup ilkin Berlin'le Kurfurstendamm arast çaiigmig olan
bu elektrikli tehir içi trenine Electromote adt verilmigtir.
ilk elektrikle çahjan rayh araçIar girketi 1895 yllinda Balti-
more ve Ohio'da kuruimugtur.
ilk elektrikli tren tagimacihgi dünyada ilk kez italyatarafin-
dan 1902 yilmda gerçeklegtirilmigtir.

Dizel Trenlèr
Yeterince büyük bir digli üretilemedigi için i]kin imkansiz gibi
görünen dizel trenter motorun gücünü artinci bir jeneratörsa-
yesinde mümkün olabileceginin kanitlanmasinin akabinde ilkin-
1932 yllinda Almanlar tarafindan üretilerek tanitilmigtir.
Amerika'daki ilk elektrikIl dizel yolcu trenleri ilkin 1935
yllinda kullanilmaya baglamig ama ilkin 1939 yllmda ücretlen-
dirilmigtir.
ingiftere'dekiilk elektrikli dizel yolcu trenieri ilkin 1955
yllinda denenmigtir.

Hava Basmcryla Trenler

Çalspan
ilkin 1844 yllinda IsambardKingdom Brunel (1806-1859) ta-
rafindan icat edilen ve hava baSLOClyla çaligan tren ilkin South

398
Railway Company tarafindan üretilmistir. Bu dogrultuda motor
bölümünde bir hava tüpü taglyan tren bu tüpe pistonlar sayesin-
de gönderilen hava basinclyla silindirlerin dönmesi saglanarak
hareket etmektedir. Kisa sürede hayata geçirdigi projesinde so-
gukkig günlerindeki buzlanmayi da hesaba katan Brunel, bu-
nun için hava tüpünün agzina balina yaglyla yagladigi bir keçe
geçirmigtir.Ancak bu kez de lezzeti farelere çok tat1i gelmig ve
keçenin fareler tarafindan kemirilmesi sonucunda tüpte hava
kaçaklari bag göstermig ve pistonlara giden hava basmci dügtü-
güiçin sirf bu nedenle sistem bagartsizligaugramigtir.
Manyetik GüçIe ÇahyanTrenler (MAGLEV)
Kisaca MAGLEV olarak bilinen ve elektrikli özel bir ray sistemi
üzerinde çaligan trenlerin hareketini saglayan raylann üzerinde
yaklagik 10 milimetre çapinda bir manyetik çekiç gücü bulun-
maktadir. Bu güç aynca bir direksiyon hakimiyetini gerektirme-
digi gibi trenin rüzgar gibi oldukça hizli gitmesine de neden
olmaktadir. Ilkin 1900 yllinda ayni zamanda roketin babasi ka-
bul edilen Amerikali bilim adami Robert Goddard (1882-1945)
ile birijkte Fransiz asilli Amerika]i bilim adami Emile Bachelet
(1863-1946) tarafindan kegfedilenmanyetik tren dünyada MAG-
LEV adiyla ilkin 1983 yllinda ingiltere'deBirmingham Havaala-
niyla Birmingham Tren Gari arasinda hizli tren tagimaciliginda
kullanilmak amaciyla üretilmigtir. Bu sayede uçak seferleriyle
baglantill seferler düzenlenmig ve yolcularin hiç vakit kaybet-
meksizin havaalanindan gehir merkezine ulagmalari saglanmig-
tir. Birkaç yil sonra ise tüm dünyada kullanilmaya baglanarak,
ileri modellerinin üretilmesinin yani sira tek hat.üzerinden tagi-
macillk gibi oldukça elverigli bir demir yolu sisteminin de kurul-
masina öncü olmugtur.

399
Kitalararasi Demir Yolu Tagsmact/sgr
ilk kez 1869 ylli Mayisinda Amerika, Montana'daki Gold
Creek'te inga edilen dünyanin ilk büyuk kitalararasi demiryolu
Omaha'dan Sakremento'ya yaklagik 2.825 kilometrelik bir me-
safeyi içermekte olup yapimi alti yllda tamamlanmigtir. Ancak
"kitalararasi"
adi olmasina ragmen sadece Amerika'yi bir uçtan
diger uca geçen demiryolunun kontrolünü de hiçbir demiryolu
girketi üstlenmemig oldugu için Midwest'ten Pasifik okyanusuna
kadar kendi bagina buyruk gekilde giden yol, adinin görkemli
"kitalararas!"
gekilde olarak anilmasi diginda pek itibara gayan
türden yönetime sahip olamamigtir. Öte yandan Amerika kita-
sinin en dar noktasi olan Panama'ya ait Isthmus'taki Panama
Demiryolu ise kitanin ikinci büyük demir yolu olup, beg yillik
bir alt yapi çaligmasinm ardindan 1855 yllinda tamamlanabil-
migtir. Digeri kadar uzun olmaylp sadece 77 kilometre uzunlu-
gundakidemiryolu Atlantik okyanusundan Pasifik okyanusuna
ulagmaktadir.

Tek Hat ÛzerindenDemiryolu Tagimaciligi

ilk tek hat üzerinde çaligan demiryolu 1957 yllinda Tokyo'daki
UENO Hayvanat Bahçesinin içinde ulagima açilmigtir. Yaklagik
3 kilometrelikuzunluga sahip demiryolunun biri bir basta digeri
öbür bagta olmak üzere sadece iki istasyonu mevcuttur ama bu-
gün gehir içi taptmaciligirída çok revaçta olup rayin üzerindeki
kabn lastik gerit boyunca kayarak iki istasyon arasmda gidip ge-
len bu ilk tek hatli tren, ilk yll tam bir milyon yolcu tagimigtir.

KARAYOLU TASIMAClLIÖl

Eski Kara Yolu Tagrmaciligt

ilk çaglarda ilkel biri tarafmdan sadece hayvan av-

insanlardan
lanmak amaclyla olusturulanyol, digerinin de ayni yolu izleme-
400
sine yardimci olmug, böylece kendiliginden bir yol olugmugtur.
Buna ilk ärnek M.Ö. 6000 yllinda bugünkü Israilsmiríari içinde
yer alan Jericho gehri yakinlarinda bulunmug olan yoldur.
ilk ta; yol M.Ö. 4000 yllinda bugünkü Irak'ta Ur gehri ya-
kinlarinda yapilmigttr.
Bilinen en eski ahgap yol, M.Ö. 2000 ylh civarinda inga
edildigi tahmin edilen ingiltereGlastonbury yakinlarindaki yo]
olup bugün bataklikla kaplidir.
Bildigimiz ilk modem yol eski Romalilar tarafindan inga
edilmig olup Via Appia (Appian Way) Appia Yolu olarak bilinen
yol M.Ö.312 ylimda senato üyesi ve yargiç Appius Claudius
Claecus (M.Ö. 340-273) tarafindan yaptirilmigtir, italya'ylbastan
baga geçen ve Roma'yi bat! yönünde Napoli'ye dogu yönünde
ise Birindisi'ye baglayan yolun uzunlugu 600 kilometreden faz-
ladir. M.S. 43 yllinda ingiltere'yifethetmelerinden sonra bugün
ingiftere'dekiçogu yolun mimari o1arak da bilinen Romah mü-
hendislerin imar bilgisi halen ölçü olarak kabul edilmektedir.
ingiltere'dekiilk parali yol 1267 yllinda normal bir yol
olarak inga edilmig olup 1663 yllinda ilave edilen para giveleri
1893 yi]Inda kaldirilarakyol tekrar parasiz geçige açilmigtir.
Londra'daki ilk tek yönlü trafige açik cadde, kaba ve sarhop
atii araba sürücülerinin geliggidigtrafigini ihlal etmesi
sonucun-
da düzene sokmak amaclyla ilk kez T617 yllmda yapilmig, yani
sira Thames ve Pudding. Caddeleri civarmda mevcut olan on
yedi ara sokak da tek yönfü trafige olarak yeniden düzenienmig-
tir. 1800 yllinda yapilan Albemarle Caddesine kadar Londra'da
bagka tek yön!ü cadde inga edilmemigtir.
Londra digmdaki ilk tek yönlü cadde 1923 yllinda
Birmingham'da düzenlenen araba yarigi için gehrin dLginda tek
yönlü bir cadde yapilma geregi duyuluncaya kadar dügünülme-
mig ve bu yeni yolun yapimi sadece iki hafta gibi oldukça kisa
surede tamamlanmigtir. 1924 yllinda yeniden yapilandirilarak
401
Londra'yl Nottingham'a.baglayan cadde Londra diginda yapihp
sonradan degistirilmeyen tek kahci cadde olmugtur.
ilk asfalt yol M.Ö. 625 yllinda eski Babilliler tarafmdan
inga edilmigtir.
ilk modern tarzda inga edilmig asfalt yol 1824 yllinda ya-
pilan Paris'teki Champs-Elysee'dir. ikincisi1870 yllinda Belçi-
kab mühendis Edward de Smedt'in New York'ta çaligtigi yillar-
da inga edilen ve bugün halen kullanilmakta olan New Jersey,
Newark'taki William Street'tir. Ama NeW York'a çok sayida kati-
kida bulunan Smedt'in 1872 yllinda inga ettigi Battery Park'taki
asfalt yol ile Beginci Cadde (Fifth Avenue) bunlarin içinde en
muhtegem olanlaridir.

Atla Tagimacilik

M.Ö.4000 yllindan beri var olan ve M.Õ.1500 yllinda ise yük

arabalarini çekmek için kullanilan atla tagimacilik M.Õ.1000
yilinda erkeklerin tüm hünerlerini gösterdikleribagli bagma bir
sanat dah haline dönügmügtür. Daha sonraki yüzylllarda gehir
içi ulagirnmda yolcu tagimak için oldukça moda haline gelen
atla tagimacilik yirminci yüzyila kadar gehir digi ulatimda da
kullanlimigtlf.
ilk üzengi M.S. 375 yllinda Çin'inbatisinda kegfedilmigtir.

Tekerlek

Arabanin en önemli parçasi olan tekerlek ilkin M.O. 3500 yl-

Imda Sümerler tarafindan bulundugu duvarlardaki kabartma
resimlerden anlagilmaktadir. Nitekim tahtadan yapilmig daire
seklindeki disklerin iklin M.Ö 2000 yllinda atli savag arabalari-
na monte edildigi ileri sürülmektedir.

402
 At Arabalari

ilkinM.Ö. 3500 yilmda kullanilan ve insanfarin çektigi çek çek

arabalart tekerlegin icat edilmesiyle önceleri önüne bir da iki
ya
inek daha sonra ise at baglanarak M.Õ. 1500 yllindan itibaren
at arabasina dönügtürülmügtür.

Ath Savag Arabalar:

ÍlkinM.Ö. 3000 yllinda Mezopotamya'da yerlegik Sümerier ta-

rafindan icat edilen atii savag araba]an önceleri cenaze törenieri
strasinda daha sonra ise av ve yarigiarda kullaniimigttr.Bunlarm
ilk ärnekleri öküzler tarafindan çekilenleriydi
ama hayvanjarm
agir ve hantal olmasi onlarin çok yavag gitmesine neden olmak-
ta ve arabaiari kullanigsiz kalmaktaydi. Sonraki modellerinde
daha hizli gitmesini saglamak amaclyla atlarm çektigi arabalar,
bu hizdan istifade ederek savagiarda kullanilmasini gündeme
getirmigve böylece ulagtm aract olmasinin yant Stra dövüg ara-
ci olarak da kullanilmaya baglanmigti.Nitekim hizin çok önem
ta idigi savaglarda kullanilan bir atli savat arabasinda öndeki
sürücünün yaninda rakibinin yanina hizla yaklagip bir hizaya
geldikleri strada onu okunu çekerek yere indirmekle görevii bir
de okçu bulunmaktaydi. ilkin M.Ö. 1435 yllmda Misirillar ta-
rafmdan kullanilmaya baglamiglälanatli savag arabalari sonraki
100 yll boyunca Avrupa'nm güneyi ve Girit'te hizia yayginlag-
403
 Kelt'ler tarafmdan änce
migti. Öte yandan Romalliardan änce,
sabit daha sonra bunun geligmig modeli olan döner dingilliben-
ise buníara atlan kogarak
zer bir araç yapildigt bir süre sonra
bilinmektedir.On dokuzun-
savaglarda iglerini kolaylagtirdiklari
Amerika'da iki tekerlekli
cu yüzyilda ise gerek ingilteregerekse
olarak kullanilan at arabalarinin bir sure sonra dört tekerleklileri
yapilarak fayton dedigimiz atli arabalar ortaya çikmigtir.

Fayton

önde iki arkada

Fayton kisaca tammlamak gerekirse, iki ya da
içinde birden
iki olmak üzere dört atm çektigi üzeri tenteli ve
faz1a kipinin oturabilmesi için tahtadan siralann bulundugu on
dokuzuncu yüzyila ait bir atli ulagim aracidir.Yirminci yüzyllda
daha geligmigmodelleri üretilen araca at yerine motor baglana-
rak bir sürücü öderliginde kullamlmig, böylece ilk toplu tagima
araci olarak kabul edilmigtir.

Yeni Karayolu Tagimaaligi

Araba Lastikleri

lik araba lastigil 839 yllinda ipsiz bir Amerikah kimya mühendi-
isida
si olan Charles Goodyear'in (1800-1860) kauçugu yüksek
sülfürle karigttrmasi sonucu icat edilmigtir. Nitekim yaptrgi igle-
min sonunda kauçugun büyük älçüde gerginlik kazanmasinin
gigirilebildigine ve en önemlisi bu
yani sira esneklik kazanip
sirada incelmesine ragmen aginmaya kargi dayanikIllik gösterdi-
lastigini kegfetmig, son-
ginetanik olan mucit bäylece ilk arabakullandigimiz türde uzun
rasinda ise giderek geligtirilip bugün
yola dayanikli olanlari üretilmeye baglanmigtir.
ilk gigirme araba lastigi 1845 ylimda Robert Thomson
(1822-73)tarafmdan iskoçya'daüretilmig olup deriden yapiimig-
404
 "havali

tir. Thomson ayni zarnanda lastik" olarak adlandirdigi

bu lastigin o siralar atlarin çektigi iki tekerlekli ve sürücüsünün
bagi üzerinde tente bulunmayan Lord Brougham'in ürettigi, bu
nedenle onun adindan türetilerek kisaca broom olarak adlandi-
rilan arabalara da uydugunu kegfetmigtir. Dahasi Thomson'un
lastigi 1.6T 0 kilometreden fazlá yol almasina ragmen sorun ya-
ratmamigtir, ama ondan sonra üretilen sert kauçuktan yapilma
lastik çok daha tutulmuytur.Nitekim 1886 yill Subatayma dek
41 yll kullanildiktan sonra, Belfast'll bir veteriner olan John Boyd
Dunlop'un (1840-1921)geli tirdigi bu yeni tip kauçuk lastik
Thomson'un lastiginin yerini oldukça çabuk almigtir. Bu dogrul-
tuda sirf ogluna agm dügkünlügü nedeniyle bunu üreten Dunlop,
onunla birlikte kullandigi her geyin güvenilir olmasmin yant sira
kullanigli ve rahat olmasina özen gösteren çok titiz ve pirpirikli
biridir ve özellikle araç lastiginin uzun ve zoriu yollarda patla-
yarak onlan yari yolda birakacak olmasmdan çok korkmaktadir.
Sonuçta oglunu steril bir ortamda muhafaza ederek yaptigi seri
denemeler sonrasi ilk gigirme sert kauçuktan lastigi üretmigtir.
Dunlop patentli ilk bisiklet lastigi 1888 yllmda Thomson'la
girigtigi patent savagi sonras! üretilmittir. Bu dogrultuda Dunlop
Rubber Company (Dunlop Kauçuk Lastikleri Sirketi) adi altinda
bir kurulugun sabibi olarak kisa sürede dünya çapinda bagari
gösteren ve çok bagarili bir igadami olan Dunlop, bugün araba-
nin kalbini keyfeden kisi olarak anilmaktadir.
Motorlu araç tipi ilk gigirme lastik 1896 yllirida Fransiz Mi-
Ghelin & Cie tarafindan üretilmig, bu lastiklerintakildigt ilk ara-
ba ise Peugeot marka olup L'éclair adi verilmigtir.

OTOMOBILLER

Bilinen en eski otomobil.Fransizca buharli araç anlamma gelen

fardier a vapeur olup ilk kez 1769 yilmda Paris'te Nicolas-Jo-
seph Cugnot (1725-1804)tarafindan üretilmigtir. Cugnot ayni
405
zamanda çok kisa bir süre sonra tanitacak Idugu kendi ürettigi
modelle 1771 yilinda deneme sürügü yaptigi sirada duvara tos-
laylp araba kazasinda ölen ilk otomobil üreticisidir.

Araba Motorlari ve içten Yanmah Motorlar

Otomobil ilk icat edildigi günden beri hem heyecan verici hem
kullanigli hem de rahatlik saglayan bir araç olmasindan dolayi her
zaman kiginintercihlerinin basinda gelmig,aynca kipiselbir araç
olmasi nedeniyle o güne dek toplu olarak atla ya da demir yoluy-
la yolculuk edenler için bu tercibi daha da cazip hale getirmigtir.
Yüzyilin bitimiylearaba üreticilerinin birbirleriyle yang edercesine
yaptiklarl bu yeni girigimdünya ekonomisindeki dengeleribir anda
altüst ederek hayal edilemez ölçude genig bir çarkin dönmesine
neden olmuy ve bu dogrultudabaglibasina bir sektör olugmuytur.
Nitekim her geçen gün bir yenisi eklenen otomobiller sayesinde,
beraberinde çelik, kauçuk, plastik, kimya ve cam sanayii de ata-
gageçmig,yani stra benzin, mazot ve yaglama madde]eri de bu
sektörü dogrudan destekleyen ek bir finans kaynagi olusturup pi-
yasadaki arz talep dengeleri bir anda tavana vurmugtur. Sehir1erin
her geçen gün artan nüfusuy1a giderekgeniglemesi ve beraberinde
gelen ulagim sorunu da üzerine eklenince özellikle yirminci yüzyil
ikamet yerleriyle is yerleri birbirindenoldukça uzak olan insanlann
doga]tercihi sonucu kipisel ulagimi gündeme getirmigve sonuçta
otomobil üretiminin hizia geligme göstermesiyle birlikte yollar ti-
kanip günümüzün en büyük sorunlarindan biri olan trafik ve hava
kirlenmesiinsanligm tepesine kabus gibi çökmügtür. Bu dogrultuda
ilkin icat edilen içten yanmali motorlu tagitlar eski Çinliyazarlara
göre on dokuzuncu yüzyilin sonlannda kullanilmaya baglanmigtir.
ilk içten yanmali motor denemesi 1860 yllinda Hollandall
fizikçi ve astrolog Ghristian Huygens (1629-93) taraftndan ger-
çekleptirilmig olup Huygens ayni zamanda Satürn'e bagli olan
Titan gezegenini de kegfetmigtir.
406
 ilk içten yanmali çiftli motor l 824 yllinda Fransiz matema-
tikçi Sadi Carnot (1796-1832) tarafmdan gerçeklegtirilmig ama
Carnot o sirada baggösteren kolera salgininda hastahga yaka-
landigi için icat ettigi motoria deneme yapamadan älmügtür.
ilk bagarili içten yanmah motor 1860 yllinda Fransiz Jean-
Joseph Etienne Lenoir (1822-1900) tarafindan icat edilmigtir.
Motorun yanmasi için yakit olarak kok kömürü ve gaz kullanan
Lenoir ayn: zamanda kegfettigibu motoru ilk kez inga ettigi ge-
mide de kullanmistir.
ilk gazla çaligan motor fabrikasi 1864 yllinda zengin ge-
ker üreticileri olan Nicolaus August Otto (1832-91) ve Eugene
Langen (1833-95) tarafmdan kurulmustur. 1867 yllinda ilk kez
Paris Dünya Fuarinda fabrikalarinda ürettikleri motorlan Sergi-
leyen ikili fuarda altm madalya kazanmiglar ve sonrasmda 1876
yllinda ilk kez içten yanmali dört1ü motoru üretmislerdir. Daha
önce motor endüstrisiyle hiç ilgilenmemig olup fazla araba kul-
lanmayi sevmeyen Otto, nitekim bu motorun mevcut oldugu
kendisine ait araci sadece fabrikaya gidip gelirken kullanmig
ama motor endüstrisinin geligmesi yönunde sürekli girigimlerde
bulunmaya devam etmigtir.
ilk içten yanmall benzinli motor 1878 yllinda Sir Dugald
Clerk (1854-1932)tarafmdan geligtirilmigolup ilkin 1881 yilin-
da üretilmigtir.
Üç silindirli motora sahip ilk otomobil 1885 yilmda Karl
Benz (1844-1929) taraftndan icat edilmig olup ilk kez 1887 yi-
linda Fransiz bir tekstilclye satilmigtir.
ilk motosiklet 1885 yilinda Gottlieb Daimler (1834-1900)
tarafmdan uretilmigtir.
Dört silindirli motora sahip ilk otomobil 1886 yllinda Da-
imler ile birlikte onun tasarimcisi olan Wilhelm Maybach (1846-
1929) tarafindan otomobilin mevcut olan motoru dört silindirle
güç\endirilerek üretilmigtir.
407
 ilk çarkli motor 1924 yilinda Felix Wankel (1902-1988)
tarafindan geligtirilmig olup Wankel'in bu yeni motoruyla ilk
otomobi1 1929 yllinda üretilmigtir. Ondan önceki motorlarin
hepsinde rotor yerine piston kullantimig olup Wankel'in motoru
bugün özellikle japon arabaSL olan Mazda'da kullanilmaktadir.
Ancak Wankel bu motoru Uretmesine ragmen sürücü ehliyeti
olmadigi için deneme yapamamigtir.

Dizel ve Dizel Motorlar

ilkin Rudolf Diesel (1858-1913) tarafindan 1893 yllmda icat

edilen dizel motorla ilk otomobil 1898 yllinda üretilmi§tir. Di-
zel motor, yakitin silindire gönderilen basinç\i hava ya da oksi-
jen içeren bagka bir maddenin sayesinde sikigtirilip ateglenme-
siyle çabgmakta, digerlerinde oldugu gibi ateglemek için buji ya
da karbüratöregereksinim duyulmamasi özelligini tagimaktadir.
Bu dogrultuda ilkin üretilen dizel motor 3 metre uzunlugunda
bir silindire sahip olup basinçIl su kullanilmistir. Yaptigi bu mo-
torla insanliga büyük bir hizmet verdigine inanan Diesel böy-
1ece benzinin diger motorlara nazaran çok daha ekonomik sarf
edilmesine neden olmuy ve her daim ticari kâr peginde kogarak
toplumu sömürenlere savag verdigi üzere halktan biri oldugunu
kanitlamigti. Sonuçta bu yeni tip dizel motorlar halk arasmda
bir anda popü1er olmuy ve büyük bir rekabet ortami yaratmigti.

408
Otomatik Vites

Otomatik vites ilkin Lazlo Biro (1899-1985) tarafindan icat

edilmig olup 1924 ylimda Biro bu dogrultuda dört yll boyunca
ayda 200 Dolarin yani sira her otomatik vites üretiminden ken-
disine bisse ödenmesi partlyla satig haklarini General Motors'a
satmigtir. Ancak sözlegmesi General Motors yönetiminin en alt
çekmecesine atildigt için kendisine hiçbir ödeme yapilmamly,
bunun uzerineharekete geçen Biro'nun sözlegmesi bulunup ye-
nileninceye kadar tek kurugkazanamamigtir.

Bazi Büyük Otomobil Markalar:

Ìngiltere
Rolls-Royce, ilkin 1904 ylhnda Lord Charles Stewart Rolls
(1877-1910)ve Henry Royce (1863-1933)tarafindan kurulan
girketin üretigi otomobil olup ilk Rolls-Royce 1906 yllmda üre-
tilmig ve efsanevi bir otomobil olarak nitelendirilerek Silver
Ghost (Gûmüg Hayalet) denmigtir. Motorlu araçlar tarihinde bu
güne dek üretilmig Dünyanm En Ìyi.Otomobili unvanini hâlâ
koruyan Rolls-Royce, ingilizleriniftihar kaynagi olmasmin yani
mütevaZLilgini
sira onlarm da yansittigi ileri sürülmektedir. Bu-
güne dek düzinelerce degigik model otomobil üretilmesine rag-
men, ilk günkü çizgisinden ödün vermeyen Rolls-Royce hâlâ
daha üstünlügünü korumaktadir. Öte yandan ikinci sinif uçug
ehliyeti de olan Lord Charles Rolls, 1910 yllinda hii; durmaksi-
zm yaptigi uçugla ingilizMang'ini geçen ilk kigi olmuy ama ayni
yllin ortalarinda uçagi bezuldugu için 20 fit yukseklikten yere
çakilip ö1mügtür. Onun ölümüyle Henry Royce, Rolls-Royce'un
"RR" geklindeki armasinda yer alan kirmizi harfleri siyah olarak
degigtrmigtir.
Bentley, 1919 yilinda W. O ve H. M. Bentley kardegler
tarafindan üretilmig olup benzin deposu üç litre benzinle ça-
409
ligmaktadir. Ancak on iki zafer ylli boyunca yirminci yüzyilin
ortasinda yaganan büyük ekonomik krize ragmen finans zor-
lugu çekmeden üretime devam etmig ve ingilteregenç\iginin
tam kalbine yerlegmigtir. 1927 yllinda La Mans'taki 24 saatlik
Grand Prix'de üç Bentley yarismig ve araba yarigi tarihinde ilk
kez garip bir gekilde ikisi ayni anda hasar gördügu için yari-
gi bitirememiglerdir, üçüncüsü ise oldukça kötü.ölçüde hasar
görmüg olmastna ragmen kazanmay: bagarmigtir.Bu olaganüstü
zaferi kutlamak için Londra Savoy Hotel'de düzenlenen akgam
yemeginde hasarb ama galip araba ye/riek salonunun ortasma
peref konugu olarak getirilip sergilentnigtir. 1931 yilmda ise en
büyük rakibi olarak gördügü Rolls-Royce'un üzeri açihr kapanir
tenteli ilk spor versiyonda model uretmesi üzerine Bentley de
spor model çikarmigtir.
Aston Martin, Galli Lionel Martin (1878-1945) ve Robert
Bamford tarafindan üretilmig olup Bamford & Martin Limi-
ted olarak kurduklan otomobil girketini 1913 yllmda Singer
Cars'tan satm almiglardir. Dagcilik uzmani olan Lionel Martin,
her yll Buckinghamshire, Aston Clinton'da düzenlenen dagcilik
yangmda birinci gelince bu bagarinm kalici olmasi adina 1915
yllinda ilk Aston Martin marka otomobili çikartarak ona Coal
Scuttle admi vermiglerdir. ikinciotomobil 1920 yilina dek üre-
tilmemig, 1925 yilmdan itibaren çekilen ekonomik güç\ük ne-
deniyle girket çok sayida sahip degigtirmig ve 1994 yllinda Ford
Motor Company tarafindan satm alinmigtir.
jaguar, ilkin 1921 yllinda William Walmsley (1891) tarafin-
dan Swallow Sidecar Company adi altmda motosiklet üretmek
için otomobil yan sanayisine ait küçük bir girket olarak kurul-
mug, 1922 yllinda ise daha sonra Sir unvaniyla ani1acak olan
William Lyons'un (1901-85) katilimiyla büyümügtür.1928 yllin-
da Walsley'in emekliye ayrilmasi üzerine Lyons araba sektörüne
girmeye karar vermig ve bu dogrultuda Swallow girketi 1932 yi-
4'10
linda ilk arabasini üreterek ona SS adini vermig ve hemen ardin-
dan girketin adini da SS Cars olarak degigtirmigir. Ancak ikinci
Dünya Savagl'nda insanlik digi davranislarlyla Avrupa toplumla-
rina gok geçirten Nazi SS subaylarini hatirlattigi için adi tekrar
deigtirilerek Jaguar adint almig ve bu isim a]tinda o.güne dek
üretilen otomobillerle kargilagttrilamayacak kadar güzel olan ilk
E-Type Jaguarotomobil 1961 yilinda üretilmigtir. Jaguar 1989-
90 yilÍarLnda Ford firmasi tarafindan satin alinmigtir.
Lotus Cars girketi ilkin 1952 yllinda Dogu Anglia bölge-
sindeki Hornsea'da Colin Chapman (1928-82) tarafindan kurul-
mug olup girket yarig arabasi tipinde ürettigi Lotus otomobillerie
ilkin 1958 yllinda Formula 1 yarigina katilmig ve hem burada
hem de 1963 yi]mda Dünya Otomobil ve Otomobil Yedek Par-
ça ÜreticileriSampiyonasinda Jim Clark'in (1936-68) tasarimi-
ni yaptigi yeni tip spor araba lastigiyle birinci olmuytur Ancak
Clark sert bir viraji alirken lastiginin çikmasi nedeniyle hayatini
kaybetmigtir.
Morgan, ilkin 1910 yllinda H. F. S. Morgan adr altinda
kurulan Morgan Otomobil Sirketive Morgan ailesi üyelerinin
bizzat üretmig oldugu otomobil tarihinin en eski ve ünlü üç te-
kerlekli otomobilidir. Yarig arabasi tipinde üzeri açik, önde iki
büyük, arkada ise bir adet küçük lastigi olan ve tek kipiliküre-
tilen otomobil, girket kuruldugu sitada üç tekerlekli araçlar adi
altinda üretim belgesi almdigi için daha sonra dört tekerlekli
modellerini üretmesine r,agmen fazia vergi ödememek adma bi-
siklet smiflamasma giren bu belgeyi özellikle degittirmemi tir.
Morgan ayni smiflamaya giren markalar arasinda tamamen el
yapimi olarak gerçekten çok üstün bir konuma sahiptir.
Vauxhan, ilkin 1857 yllindaVauxhall Iron Works adi altinda
pompa üreten bir girket olarak adim attigi sektörde beg beygir
gücüne sahip ilk Vauxhall marka otomobili 1903 yllmda üret-
mig ve bu dogrultuda i907 yllinda girketin adi vauxhallMotors

411
olarak degigtirilmigtir. 1925 yllinda ise girket Amerikan General
Motors tarafindan satm alinmigtir.
Land Rover, ilkin 1948 yllinda Rover Car Company tarafindan
1948 yllinda Amsterdam'da düzenlenen Motor Show Fuan için
özel olarak üretilmig olup Amerikan Jip modelinin ingilizversiyo-
nudur.TasanmintMauriceWilks'in yaptigi Land Rover,jip kasasiyla
ve sadece tek tipte üretilmig ilk jip tar2t otomobildir.
Austin Seven, Herbert Austin'in tamamen kendi tasarirni
ve emegi olan dünyanin en ünlü otomobillerden biri olup il-
kin 1922 yilmda üretilmig ve 1939 yllina dek üretimine devam
edilrnigtir. 1905 yllinda kurulan Austin Motor Company bu
otomobili üretmek için gerekli finansal destegi vermek isteme-
yince girketin yönetim kurulu bagkani olan Lord Herbert Austin
(T866-1941) tüm üretim masrafini kuruguna kadar kendi cebin-
den kargilamigtir.
Morris Motors ilkin 1912 yllinda Earl of Macclesfield'in
finansal destegiyle daha sonra Nuffield Lordu olarak anilacak
olan bisiklet yapimcisi William Morris (1877-1963) tarafindan
Oxford'ta kurulmug bir girket olup, bu dogrultuda ilk Morris
marka otomobil Bulinose adi altmda 1913 yllinda aynt yll dü-
zentenen Motor Show fuari için üretilmigtir. Ancak ne yazik ki
yetistirelemedigi için daha fuarda sergilenmeden alinan 400
adet siparige ragmen hem fuardan hem de sektörden çekilmek
zorunda kalmigtir. 1946 ve 1947 yillarinda Morris Otomobil Sir-
ketinin izole edilmig bir kögesinde sahibi Lord Nuffield'in bilgi-
si olmaksizin Morris Minor_adi altmda sessizce üretime devam
eden girket 1948 yilinda Londra'da düzenlenen Motor Show fu-
arinda sürpriz bir gekilde yeni otomobillyle ortaya çikmig ama
Lord Nuffield ona bakip çok sert bir tepki göstermigtir. Ancak
"beceriksizce
otomobil için pigirilmig yumurtaya benziyor" ta-
birini kullanan lorda ragmen tvíorrisMinor 1971 yllina dek üre-
time devam etmig ve 1.000.000'dan fazia satig yapmigtir.
412
 Mini Cooper, ilkin 1959 yllinda British Motor Corporation
tekerlekle-
tarafindan üretilmig olup motoru enine olarak sag ve sol
ilk önden çekigli mini tipte bi-
re degin yekpare olarak yerlegtirilmig
nek otomobildir.1964, 1965 ve 1967 yllianndadüzenlenen Mon-
yllina dek üretimine devam
te Carlo Rallilerini kazanmig ve 2000
edilmigtir. Özgün tasaami aslen Yunanli olup bugün Rum olarak
adlandirilan ve dogdugu yll Smyrna olan adi bugünkü Türkiye si-
nirlan içinde izmirolarak bilinen ve sonradan yerlettigiingiltere'de
vatandag: Sir Alec
bu buluguyla Sir unvanina laylk görülen ingiliz
Issigonis (1906-88) tarafindan yaplimig olan otomobil, ilk yapildigi
yll minicik görüntüsüne ragmen, belki agirl füks degildir ama bir
rahat koituklara sahip
araçta gerekli olan her türlü donanlma ve
olup radyosu bile mevcuttur.

Italya
Ferrari, ilkin 1920 yrlinda Enzo Ferrari (1898-1988)tarafindan
üretilen Alpha Romèo'nun 1929 yllinda
yarig otomobili olarak
fazia
baglayan ekonomik kriz nedeniyle yarig otomobiNerinin
revaçta olmayip ticari bagarismin giderek dügmesi
üzerine yarig
otomobili ile binek tip arasi yeni bir.modele dönügturülüp adi-
nin Ferrari olarak degigtirilmesiyleolugmustur. Bu dogrultuda
ilkin 1947 yllinda üretilmig olan Ferrari üstün motor gücü ve
donanimi nedeniyle üzerinde çaha kalkmig bir at sembolü tap-
üretildigi günden beri gerek modeli
yan bir armaya sahiptir ve
verici otomobili olmug-
gerekse sürügü ile dünyanm en heyecan
Paolina Biancoll'ye
tur ve üreticisi Enzo tarafmdan ilkin Kohtes
hedlye edilmigtir.
Maserati, ilkin 1907 yllinda yedi kardesten olugan ve yari-
kardepler tarafmdan tasarlanmaya
ga çok merakIl olan Maserati
baglamigolup ilkin 1922 yllmda üretilmigtir.
Automobi-
Fiat, ilkin Societa Anonima Fabbrica Italiana di
li Torino (Torino Otomobil ÜretimSirketi) olarak 1899 yilanda

413
Giovanni.Agnelli (1866-1945) tarafmdan kurulmu§ olup ailenin
yeni nesil üyeleri bugün halen girketin yönetim kurulunu olug-
turmaktadir. ilkin1900 ylhnda otomobil üretimine baglayan gir-
ket bu dogrultuda ilk üç buçuk beygir gücündeki Fiat otomobili
T902 ylimda üretmigtir. 1979 yilinda ise ilkin Ferrari ile birlikte
Lancia'yi bünyesine katan virketbunu takiben 1985 yllinda Alfa
Romeo ve son olarak 1993 yllinda Maserati'yi de alarak hepsi-
nin yeni versiyonlanni üretmigtir.
Bugatti T899 yilmda Ettore Bugatti (1882-1947) tarafindan
tasarlanmig olup ilkin T907 yllinda Strazburg'taki kendi fabrika-
sinda uretilmigtir.
Bu dogrultuda ilk 1300 cc.lik "Typel3" adlll
verdigi modeli takiben 1920 yihnda Bugatti Bebe adi verilen
yeni modeli Bugatti'nin tasanmiyla Fransa'da Peugeot tarafin-
dan üretilmigtir. Yarig arabasi olarak üretilen Bugatti'nin bagarist
T930.ylima kadar zirvede kalarak kisa sürede dünyaya yayilmig
ama Ikinci Dünya Savagi'yla birlikte satiplari dügmügtür. Bunun
Ozerine Almanlar otomo6ilin patentini satm aÍarak yeniden ya-
pilandirmiglar ve saatte 253 kilometre htza sahip yeni otomo-
bileveyron 16.4 adini vermiglerdir.Veyron o güne dek üretilen
dünyanm en hizh otomobili olmayip ayn! zamanda 1.200.000
Dolarla satiça çikan en pahall otomobili de olmugtur,

Ïsveç
SAAB, ilkin 1937 yllinda Svenska Aeroplan Aktibolaget irke-
ti tarafmdan yüksek güce sahip bir uçak olarak uretilmesinin
ardindan 1949 yiÍInda SAAB 92 adi altinda çift silindirli ve 25
beygir gücündeki ilk SAAB marka otomobil üretilmigtir. Otomo-
bil tam 16 mühendis tarafindan üretilmig olup sadece birinin
sürücü ehilyeti mevcuttur.
Volvo, ilkin SKF adi altinda bilye fabrikasi olarak motor-
lu araç sektörüne girmig olan kuru]ugun daha sonra otomobil
üretimine geçmesi dogrultusunda ilkin 1927 yllinda üretilmig

414
olup Latince "Dönüyorum" anlamma gelen Volvo 1998-1999
döneminde Ford tarafmdan satin almmigttr.

Amerika
Ford, ilkin 1893 Noel'inde 30 yagindaki Henry Ford (1863-
mutfagLnda
1947) tarafindan üretilmigtir. Nitekim Detroit'teki
otururken karist Clara'mn yardimiyla bunu üreten Ford, olog-
turdugú motor silindirine mutfaktaki gazdan alig bunu elektrik
kablosu yardimiyla ategleyerek ikinci denemesinde bagardiktan
sonra Ford Motor Company'nin ilk tohumlarmi atmig ve 1920'll
yillardan 1970'll yillara kadar dunyanin ikinci büyük otomobil
üreticisi unvanina sahip olmustur. Haziran 1896'da ilk dört si-
lindirli ve kornali aracin imalatini tamamlayan Henry bunu ilk
kez 1898 yllmda satiça sunmugtur.

"Halka hizmet eden bir otomobil yapacagim.

Fiyatmi çok dü ük tutup sadece iyi maag alan
kipilerehizmet etmeyecegim. Onu herkesin
alabilmesini saglayacagzm, çünkü bu dünyada
doganm keyfini sürüp zevkli saatler yagama
zevkini fatmayz sadece bir grubun degil, füm
insanligtn hak ettigine inantyorum"
HENRY FORD
415 .
 1908 ylhnda Ford Motor Company en ünlü modeli olan
Model T'yi çikarmasindan iki yll sonra yllda 18.000 adet üret-
meye baglamig ve 1911 yllinda bu rakam 78.000'e yükselmistir.
Mayis 1927 y:Imda tam 16.000.000 adet üretilen yeni tip Mo-
del Ts dünya çapmda büyük bir satig grafigi yakalamig ve 1972
yllinda ayni derecede tutulan Volkswagen Beetle üretilene dek
dünyanin en çok satilan tek otomobil.markast unvanini koru-
mugtur.

"General Motor için iyi olan, Amerika için iyi olandtr"

CHARLESWILSON (General Motors Genel Müdürü)

General Motors, ilkin 1908 ydinda kisaca Billy olarak ani-

lan ve önceleri at arabasi imalatçiligi yapan kumar müptelas!
William C. Durant (1861-1947) tarafindan kuruimustur. Bu iki-
sinden sürekli kazandigi parayla kurdugu girkette Oldsmobile
ve Buick'in yant sira Kadillac da üreten Durant, sonunda bun-
lardan düzinelerce satarak dunyanm en zengm igadamlarindan
biri olmustur. Ancak kumar aliskanligindan vazgeçemeyen Du-
rant, birkaç kez çok büyük miktarda para kaybedip, tekrar ka-
zanmig ve bu inigli çikipli grafik sirasmda 1929 yllmda borsada
oldukça büyük miktarda para kaybetmesi onun 1936 yllinda
iflas etmesine zemin hazirlamigtir.Durant 1940 yllinda Michi-
gan, Flint'te bir bowling sahas: açmigtir.
Oldsmobile, ilkin 1899 yllmda Ransom E. Olds (1864-
1950) tarafindan üretilmig Amerika'nin ilk otomobit üretim fab-
rikasidir. ilkin 1897 yllmda tamamen el yapimi olarak Üretilen
otomobilin, Dodge Bros tarafmdan yapilan motoru onu kendi
sinifmda tek kilmig ve yogun talep kargismda seri imalata ge-
çilen otomobilin 1940 yllmda ilk otomotik ganzimanÍl tipi üre-
tilmi.ptir.Oldsmobile 2004 yllina dek yaklagik 100 yll boyunca
35.000.000'nun üzerindeki üretimiyle ayni isimle uzun süre
416
 üretilen tarihteki ilk otomobil unvanina sahiptir.
Buick, ilkin T900 ve 1901 yrllarinda David Buick (1854-
1929) tarafindan üretilmig olup aslinda otomobilin tasanmi-
na 1899 yilmda gazolinli motor tipiyle baglanmigtir. IIerleyen
yillarda çegitli tipte üretiÍenotomobilin 1908 yllmda Kadillac
tipi üretilmig ve sonunda Ford tarafmdan satin alinincaya dek
Amerika'nin en büyük otomobil üreticilerinden biri konumuna
gelmittir. Louis Chevrolet, Buick'in ekibine sürücü olarak aldigi
önemli katkilari olan kigi oldugu için otomobil onun adlyla da
anilmaktadir.
The Cadillac Car Company, Henry Ford'un aile üyeleri ta-
rafmdan Henry Ford Company'nin yan kurulugu olarak 1902
yllinda kuru1muy ve girketin adi on sekizinci yüzyilda Fransiz
mucidi tarafmdan geligtirilen Detroit marka araçtan esinlenil-
migtir. Su dogrultuda üretilen ilk Kadillac 1902 yllinda New
York Auto Show Fuarinda T902 yllmda sergilenmig ve bu ilk
çikriinda 2.000 siparig almigtir.
Chrysler, ilkin Buick'te müdür olarak çaligan Walter P. Ch-
rysler (1875-1940) tarafindan Maxwell Motor Company'nin
1923 ylimda satin alinip adimn Chrysler Corporation olarak
degistirilmesinin ardindan 1925 ydinda üretilmigtir. Saatte 70
kilometre hiz yapan ve 1.645 Dolar fiyatia piyasaya çikan oto-
mobil 1925 yllinda toplam 43.000 adet satmigtir. Chrysler aym
zamanda aksesuvarlari da fiyata dahil olan ilk otomobil olup
örnegin farlari bu fiyata dahij edilmigtir. Yani sira 1939 yllin-
da vites kutusu degigtirilebilenilk otomobil unvanmi da tagiyan
Chrysler 195T yllinda yanma ile açiga çikan tsi enerjisini meka-
nik enerjiye çeviren ilk gaz tribünlü otomobili de üretmig
ama
bunun sayisi 50 ile sinirli kalmigtir. 1998 yilinda Daimler ile
birjegen Chrysler dünyamn ikinci büyük otomobil tasarimcisi
unvanina sabiptir.

417
Almanya
Volkswagen, ilkin 1934 ythnda Auto Union ve Daimlerle çali-
tarafmdan Avrupalinin
gan Dr Ferdinand Porsche (1875-1951)
otomobil konsepti. gerçeginden yola çikarak olusturulmugtur.
Bu dogrultuda 1932 yllLnda (1889-1945) yazdigi
Adolf Hitler'in
iki yetigkinin üç çocuguyla birlikte saatte 62 mil hizla giden
bir otomobilde seyahatini konu alan skeçten yola çikan mu-
cit, 1934 yllinda bu tipte bir otomobil üretmig ve Nazi parti
üyelerinin Volkswagen adinL Verdikleri otomobilin imalatinda
çallgan tüm iççilere Almanya'nin kalkirEmasina hizmet verdikie-
ri takdirde sahip olabiIecekleri sözü verilmigtir. 1980'li ylllarin
olarak devam edilen ve
sonuna dek üretime ayni hizla tek tip
tüm Avrupa'da çok sevilen otomobilin en çok kullanilan bu tipi
aslinda orijinal adi Type 1 olmasina ragmen dünyada VW Be-
etle olarak bilinmektedir.1972 yllinda Ford'un ona çok benzer
bir model olarak ürettigi Ford Model T'yi geride birakan Volk-
adet üretilip satilmigtir.
swagen, o güne dek toplam 15.007.034
Nitekim ikinciDünya Savagi strasinda ingilizBinbagi Ivan Hirst
(1916-2000),Almanya bombardimana tutuldugu strada ingiliz
askerlerinni onlara verilmek üzere 20.000 Volkswagen siparig
edildigi yönünde ikna edip Volkswagen fabrikasini bombardi-
dogrultuda savagtan sonra
man digi tutmaya ikna etmigtir. Bu
1946 yllmda ayda 1000'er adet olarak imal edilen araçlar Sa-
hiplerine hemen teslim edilmigtir.
Porsche, ilkin 1949 yllinda Porsche markasi altinda satilan
otornobil sadece 356 adet üretilmig olup tasarim kurulu tarafin-
dan 356'mcidan sonra imalati durdurulmuttur.
Mercedes, dünyanm ilk motor beygir gücü agin yüksek
otomobilinin üretilmesi için girigimde bulunma cesaretini gös-
üretilmigtir. Bu dogrul-
teren Benz Patent Motor Car tarafmdan
tuda ilkin 1899 yllmda Benz'in daimi mügterilerinden olan Emil
Jellinek'in(1853-1918) Nice'te düzenlenecek Benz Phoenix ya-
418
 rigina yeni üretilecek özel bir otomobille onlar adina girmek
istedigini söylemesinin ardindan üretilen bu yeni otomobile Jel-
linek kizinin adi olan Mercedes adml vermigtir. Sonuçta 190T
yilinda ilk kez üretilen Mercedes 35 beygir gücüne sahip olup
yenilmezligini kanitlamig ve 1902 yllinda bagh batina bir marka
olrnuttur. 1903 ylli Haziran ayinda kendi adirn da Jellinek-Mer-
cedes olarak degigtiren Jellinek, böylece tarihte krzinin admr
alan ilk baba olmugtur.
Audi, ilkin 19TO yllinda August Horch (1868-1951) tara-
findan kurulan Audi Automobilwerke CmbH tarafmdan üretil-
migtir. Bu dogrultuda ilk üretilen Audinin modeli 2612 cc'dir.
Ancak 1899 yllinda bu otomobillerden bir sert üretmesi ve
girketten ziyade kendi admi ticari bir markaya dönügtürmesi
kargisinda ortaklariyla surtügmeye giren Horch 1909 yllinda
ayritmig ve daha sonra 1932 yihnda DKW Wanderer ile bir-
legerek Auto Union ad! altinda Audi'nin yeni tipte olanfarin!
üretmeye baglamr§tir.
BMW (Bayerische Motoren Werke AG) ilkin 1913 yllinda
Karl Friedrich Rapp tarafmdan uçak motorlan üreten bir girket
olan.Bayerische Flugzeug Werke olarak kuruimugtur. Ancak
Birinci Dünya Savagi'ndan sonra Alman girketlerinin uçak mo-
tor ve yedek parçalannin üretilmesinin yasaklanmaslyla girket
tren motorlari üretmeye baglamigve sonunda 1923 ylinda R32
adi altmda ilk motosikleti üretmigtir. |Ík otomobil üretirnini ise
T928 yilinda gerçeklestir'en
virketilkin British Austin 7 lisanst
altinda Dixi adini verdigi otomobilin ardindan BMW 315'i
üretmigtir. BMW,gu anda_ Rolls-Royce da üretmektedir.

Fransa
Citroen, ilkin 1905 ylknda henüz 27 yagindayken André Gusta-
ve Citroen (1878-1935) tarafmdan kurulan ve kendi admi tagi-
yan André Citroen & Cie'da üretilmig olup Birinci Dünya Savaµ

419
sonuna dek Paris eteklerindeki
fabrikada uretime devam edil-
mistir. Bu dogrultuda ilkin 1919 yllmda çikan otomobilden ayni
SOD aÍtl aymda toplam 2.500 adet üretilmig, 1920
yllmda
ylÍln 2CV ola-
ise bu rakam 20.000'e ulagmigtir. 1948 yllmda Citroen
rak Paris Motor Show fuannda sergilenen otomobil, Fransizca
iki beygir gücü anlamina gelen deux chevaux marka Fransiz
otomobilinden esinienilerek üretilmig olup 2CV bu deyimin
Fransizca kisaltilmigidir.
Renault, 1898 yllinda henüz 21 yagipdaolan Louis Renault
verilen därt
(1877-1944) tarafindan ilk kez De Dion Bouton adi
tekerlege göre ayarlanmig çekig gücüne sahip motorla üç teker-
ola-
lekli olarak Gretilmigtir. Bu ilk tip Renault, Type A Voiturette
rak piyasada satiga sunuldugunda Montmartre'daki Rue Lepic'te
büyük sükse yaratmig ve sonuçta ilk saatte 12 adet sipariële satig
patlamasma neden olmustur. Ayni yil digli çarktan olu an mo-
torla yeni tipi üretilmig ve bu yeni model ise yerinde bir tabirle
Renault'nun büyük bir servet elde etmesi anlamina gelmigtir.
Ancak böylece dünyanm en büyuk otomobil girketleri arasin-
Almahlarla
da yer alan Renault, Ikinci Dünya Savagi sirasinda
igbirligi içine girdigi için 1944 yllinda tutuklanmig ve ayni yil
Ekim ayinda hapiste ölmügtür. Renault'nun öldürüldügü yönün-
de çok sayida söylenti de mevcuttur.
Peugeot, Paris'teki fabrikalarmda änceleri bitiklet imal
eden Peugeot ailesinin ilkin 1889 yllinda üç tekerlekli buharli
otomobil üretimine baglamasmin ardmdan 1891 yllinda ilk kez
benzinle çaligan ve Daimler motoria güç\endirilmig otomobil
imal etmeye karar vermeÍeri dogrultusunda gündeme gelmigve
giderek çok tutulan bir otomobil olmugtur. Nitekim 1974 yi-
linda Citroen tarafmdan satin alinincaya dek ilk yil sadece 5
olan satig rakami,1892 yllmda 29'a, 1895 ylhnda 72'ye, 1899
yllinda ise 300'e çikmig ve [ngiltere'de Chrysler'm elde ettigi
bagarlyi Fransa PSA Peugeot Citroen ile yakalamigttr.
420
ULASIM VE TAglMACILlK ÜZERINE ÇEgiTLi BILGiLER

Trafik Kazalari

Tarih kitaplartna girmig ilk kaza 1¯' Agustos 1896 tarihinde ya-
ganmig olup Bridget Driscoll adli 44 yaginda iki çocuk annesi bir
kadin otomobil kazasinda ölen ilk kipi olmugtur. Bridget Crys-
tal Palas'taki baloda dans eden insanlari seyretmek için aceley-
le kargidankarplya geçerken Arthur Edsell adinda bir sürücünün
kuí1andigiotomobilin hizla kendisine çarpmasi sonucu ölmügtür.
Hizinin saatte 4 kilometre oldugu sanilan aracm sürücüsünun
alti saat süren sorupturmasml yapan ad i memUr "Bu asia tek-
rar o]mayacak" demigtir. 1898 yllmda trafik kazasinda ölen ilk
sürücü ise Henry Lindfiled olup, Sussex, Purley'deki bir agaca
otomobiliyle çarpan Lindfield agir gekilde yaralanmig ama acilen
Croydon Hastanesine kaldirilmasina ragmen kurtaniamamigtir.

Buharh Motorlar

ilk buharli motor bilindigi üzere neJames Watt, ne de Thomas

Newcomen tarafindan icat edilmig olup ilkin M.S birinci yüz-
yllda iskenderiye'liHero tarafmdan icat edilmigtir. Buriun için
Pneumatica adli kendi kitabmda yazdigt üzere tahtadan yap-
tigi bir sehpanin üzerine daire geklinde çukur ve içi su dolu
bir kap koyup içine kavisli bir botu ve borunun ucuna da bir
çark yerleptiren mucit alttan yaktigi ateg sonrasi kaynayan suy-
la borudan buhar çiktigini ve tazyikli buharin etkisiyle çarkm
hizla dönmeye bagladigmrgörmügtür. Hero'nun kendisi de da-
hij olmak üzere herkes bunun oyun oynamaktan bagka bir ige
yaramayacagmi ve eglenceli bir oyuncak olacagini dügünmüg
ama kimse 1600 yll önce kegfedilen bu sistemin endüstriyel
bir devrim yaratacak olan buharli motoriarin çabgmasina temel
teykil edecek bir düzenek oldugunu aklma getirmemigtir. Hero
421
farkinda olmadan aynt basit yöntemle otomatik kapilarin açihp
kapanmasina yarayan hidrolik sistemini de bulmustur.

Trafik Igiklari

ilk trafik igiklart

icat edilmeden çok önce kegfedik
otomobil
migtir. Nitekim 1868 yilmda Londra'daki George Street ile Bri-
dge Street'in kesigtigi noktadaki Parlamento Binasina girecek
ath arabalarm geçigini kontrol etmek amaclyla elle idare edi-
len bir lamba ve görevli konmug, bu dogrultuda binaya gire-
cek araba için onu yakarak digerlerinin durmasini, geçtikten
sonra ise indirip digerlerinin geçigi saglanmigtir. Dünyanin ilk
üç igikli otomatik trafik 1ambasiise 1927 Kastminda yine Lond-
ra, Wolverhampton'daki Princess Square'e (Prenses Meydani)
konmustur. Ancak 1970 yllina dek Wolverhampton digmda
Londra'nin geri kalani bu üç renkli trafik lambasina sahip olama-
migtir. Sadece yegil ve kirmizi olarak yanan diger trafik lamba-
larina üçüncü ikaz rengi olan ve kipinin hazirlanmasina neden
olan sari igigin uzun süre yoklugunun ardindan sonunda Wover-
hampton konseyi ulusal güvenligi saglamak amaciyla toplana-
yk bunuri ülkenin her yerinde uygulanmasina karar vermig, bu
dogrultuda sistem tüm dünyaya yayilarak benimsenmigtir,

Araç Park Etme ÖlçüStandardi

ilk park etme ölçü standardi 1932 yilmda Carlton Cole Ma-
gee Sirketitarafmdan belirlenmig ve ilk kez 1935 yllinda
Oklahoma'daki Magee Hale Park O Meter Company tarafindan
duyurularak uygulanmaya baglanmigtir.

Taksi
Í\k atlarin çektigi taksi on yedinci yüzyilda Londra ve Paris'te
kullanilmigttr.
422
 ilk günümüzde bilinen gekliyle taksi, taksimetresiz ola-
rak ilkin 189T yllinda mühendis Wilhelm Bruhn tarafindan
Almanya'da kegfedilmig, bu dogrultuda mucit sürücüyle yolcu
arasinda ücret açismdan olugabilecek herhangi bir münakayaya
mahal vermemek ve pazarlik etmemek için kat ettigi mesafenin
not edilmesi gerektigini ileri sürmügtür.
ilk taksimetre yine Bruhn tarafindan Daimler girketine özel
bir taksimetre imal ettirmesiyle gündeme gelmig ve ilkin 1897
yllinda Stutgart'ta kullanilmigtir. Ancak Bruhn'un ücretin adil of-
masi nedeniyle gündeme getirdigi taksimetrenin çok benzerinin
ashnda ilkin eski Romalilartarafmdan kullanildigi bilinmektedir.
Her ne kadar modern aniamda bir taksimetreye benzemese de
atli arabalarin ekseni üzerine sabit gekilde yerlettirilen tahtadan
yapiimig küçük toplarm arabanin hareketiyle hareket ederek kat
edilen mesafeyi gösterdigi ileri sürülmektedir.
ilk London tipi taksi.1897 yilmda kullanilmaya baglanan
Bersey'dir. Batarya ile çallgan ve çikardigi vizilti gibi sesten do-
lay! Hummingbird (sinek kupu) adi verilen bu ilk taksi, 1899
yllinda Paris ve Stutgart'in ardmdan 1903 yllinda Londra, 1907
yllmda da Amerika'da kullantimigtir.
ingilizcetaksi anlamma gelen "cab"
sözcügü, üzeri tenteli
"cabriole"
araç demek olup nin kisaltilmigidir.

423
Otobüs

ilk buharli toplu tagima araci 1826 yllmda Fransa, Nantes'te

gärülmüg olup 1829 yllindan itibaren Londra ve NewYork'ta da
kullanilmaya baglamigtir.
1895 yilinda Almanya Netphenor Company tarafindan üre-
tilen benz marka bir kamyonet ise dünyanm ilk benzinle igleyen
otobüsü olup, sekiz kipiliktir.
-iki

Adi Londra ile özdeglegmig ünlü katli otobüster ilkin

1954 yilinda Commercial Motor Show'da sergilenmek amacly-
la üretilmig olup ilkin 8 Subat1956 tarihinde servise baglamigtir.
Bu dogultuda dar caddelerden de kolaylikla geçebilmesi özel
olarak üretilmig olup çagin en yeni toplu tagima aracl olarak
bilinen bu otobüsler 5 Aralik 2005 tarihinde kaldirildiginda,
halkin çogu tarafindan 1ngiltere'ye ait çok köklü bir miras da
beraberinde yok edilmig olarak kabul edilmigtfr.

Petrol lioru Hatlari

Petrol ve petrol ürünleri otomobillerin üretiminin çogalmasi ile

birlikte gündeme gélmig en önemli tüketim maddesi olarak bi-
linmektedir. Çikarilmasinin ve elde edilmesinin oldukça zor ol-
masi ayni paralelde bunlarm maliyetini de çok yüksek kilmig ve
sonuçta petrol boru hatlari dögenerek olugturulan bir gebeke sa-
yesinde hem temini kolaylagtirilmig hem de maliyeti apagiya çe-
kilmeye çaligilmistir. Bu dogrultuda bilinen en eski petrol boru
hatti 1859 yi1mda petrolün hem çok pahah hem de aragtirmasi-
nin yasak oldugu dönemde bir demiryolu makinisti olan Albay
Edwin Drake (1819-80) tarafindan Pennsylvania, Titusville'de
kegfedilmigtir. Akabinde bölge.de aragtirma yapmaya baglayan
Amerikan hükümeti, elde edilen petrolün az miktarda olmasi
nedenlyle kipisel aragtirmalara ceza getirmekle kalmayip, ol-
dukça yüksek fiyattan satmig, sonuçta sikmti giderek büyüyerek
424
hükümeti ek petrol kaynaklari bulmaya yöneltmigtir.
ilk petrol boru hatti Pennsylvania Pithole'deki petrol kay-
naklari üzerinde 1865 yilinda inga edilmig olup dokuz kilomet-
re uzunlugundadir.
ilk uzun petrol boru hatti 1879 yilmda Tidewater Corpora-
tion ile John D. Rockefeller'm (1839-1937) Standart Oil girketi
ile birlikte inga edilmigtir.
Bilinen en ünlü petrol boru hatti 12 Agustos 1944 tarihinde
ingilterebagbakani Winston Churchill'in öncülügünde acilmig
olan PLUTO'dur (Pipeline Under the Ocean) Admdan da anla-
gilacagi Wight burnundaki Shanklin'den baglayip ingilizMang
denizi altindan deam ederek Fransa'ya ve tüm müttefiklerine
petrol temin etmigtir.
Trans Alaska Petrol Boru Hatti (TAPS) ilkin 1977 yllinda
açilmig olup Prudhoe Körfezinden Valdez'e uzanan yaklagik
1.300 kilometrelik boru hatti günde 2.000.000 varil kapasite
petrol tagimaktadir.

425
SAVASLAR
Zehirli gaz ve pis kokulu gaz bombalari, eski devirlerde kul-
Iamlan silah ve mancmrklar, roketier, barut ve ategli silahlar,
deniz savaglari, tanklar, radar, hava saldirilari, nükleer silahlar,
savag suçIarl, ödül ve madalyalar, tarihteki bazi savaglar, ispi-
yon, savaglar üzerine çegitli bilgiler.

"Dir dtr etmek, savag yapmaktan iyidir"

W1NSTON CHURCHILL

Zehirli Gaz ve Pis Kokulu Gaz Bombalart

Lahey insan Haklan çok daha önce 1899 yllin-

Komisyonundan
da ayni amaç\a kurulan Brüksel Deklarasyonu zehirli oldugu be-
lirlenmemig olsa da gaz içeren her türlü silahi yasaklamigti.

Zehirli Gaz

L'nda
Almanya tarafindan kullanilan
ilkin Birinci Dünya Sava
hardal ya da biber gaz içeren silahlann kullammi-
gazi, zehirli
nin bagladigina dair ilk sinyaller olmuytu. Öte yandan tarihteki
bazi kayitlar bu tip gazli si1ah]ann 400 ylldan fazla süredir kul-
lanildigini göstermektedir. Nitekim Leonardo da Vinci (1452-
1519) Milan Dükü Ludovico Sforza'nin (1452-1508) kugatma
altindaki gehrini korumasi amaclyla arsenik ve sülfür kangimi
bir tür gaz bombasi hazirlamig ve bu kangimdan olugan gaz
427
yere dügtügü anda kesif bir gaz bulutu ve sis olusturmustur. Bir
bagka örnek ise zamanimizdan 2400 yi1 önce Peloponnes Sa-
vaglari sirasinda Spartalilarin M.Ö. 429 yllmda Platea ve M.Ö.
424 yllinda Delium kugatmalan sirasinda arsenik içeren bir tür
gaz kullanmig olmalaridir. Modern çagda ise klorin gazi olarak
bilinen bir tür zehirli gazm ilkin Almanlar tarafmdan 15 Nisan
1915 tarihinde ikinciPers Savagi sirasinda kullanilmasininyani
sira Fransiziann da sinirli miktarda göz yagartici gaz kullandik-
lari bilinmektedir.

Porton Down
ingiliz Bakteriyel Silahlar Bilimsel Aragttrma Kurulugu ilkin
1915 yllinda Porton Down'da bilim adamlarinin aragtirmasma
açilmig ve ilkin kraliyet mühendisÍeri tarafindan deney istasyo-
nu olarak kullanilmigtir. Bu dogrultuda ilkin harda] gazi, fosjen
ve klorin gazinm etkilerinin yarn sira bú tip saldirilarda asker ve
sivilleri koruyacak türde gaz maskeleri üretmek amaclyla arag-
tirmalar yapilmittir. ilkiniki küçük kulübe olarak baglayan istas-
yon, Birinci Dünya Savagi'ntn sonundan itibaren 1918 yllinda
büyütülerek 1.200 personelin çaligabilecegi boyuta ulagmigtir.

Pis Kokulu Bombalar

likinM.Ö. 80 ylbnda Romalilar tarafindan kullanilan ve toksik

duman içeren gaz bombalari, çürük yumurta ve biranin karig-
tirilmasiyla üretilmig olup ilkin ispanya'daCharakitanes'e kargi
kullanilmistir. Pis kokusunun yani sira nefes alma sorunu ve geçi-
ci kör1üge neden olan gaz sayesinde ispanyollarCharakitanes'e
iki gün süreyle direnebilmi§lerdir. Yirminci yüzyilda ise sadece
paka amaç\i kulÍanilmigtir.

428
 DEViRLERDE KUIÁANILAN SÌLAH VE MANCINIKLAR
ESKÌ
Ok ve Yay

Tarih öncesi devirden beri kallanilan ve en eski silah olarak bi-

linen ok ve yay, Avustralya digmda dünyanm hemen her yerinde
yüzyillar boyu kullanilmigtlf.
ilk ok ve yay zamanimizdan yaklagik 50.000 yil önce ilkin
Tunus'ta kegfedi1migtir.
Galliferin uzun ok oyunu ortaçagdaki savaglar boyunca in-
giliz askerlerinin savunmasinda anahtar ro1ü tagimigtir. Nitekim
ilkin 1415 yllinda lngiltere krall V'inci Henry (1387-1422)ile
Charles" olarak bilinen Fransa krali VI'nci Charles
"deli
tarihte
(1368-1422)arasindaki Agincourt deniz savagi sirasmda St Cris-
pin Günü olarak bilinen muharebede kullanilmig olan bu sis-
tem,YüzYil Savaglarinin içinde yer alan Agincourt'ta ingi1tere'ye
yenilen Fransa krali Henry'i tahtindan etmigtir. Öte yandan ün]ü
zafer igareti "V" ilkin bu savagla ortaya çrkmig ve ingilizlertara-
findan icat edi1migtir. Nitekim orta ve igaret parmaklarini V gek-
line getirip Fransiz okçularina igaret eden ingilizler,oniarm fena
halde hiddetienmesine ve psikolojik olarak çökmelerine neden
olmug, savagm sonunda Fransiz1ar ellerine geçirebildikleri bir-
kaç íngilizaskerinin orta ve igaret parmagini kesip öç1erini bu
gekilde almiglardir.
Gallilerin urun ok sistemiyle yapilan ilk savag Crecy sava-
gi olup 26 Agustos 1346 yllinda gerçeklegmigtir.Bu dogrultuda
ucu sivriltilmig tahta olaniarinin yani sira daha ziyade metalden
yapilmig olan uzun oklari kullanan askerler, yaklagik l.200'den
fazla insanm öldügü bu savaglar sirasinda Özel madeni zirhlar
da giymigierdir.Daha sonra bu zirblar Fransiz gövalyeleri tara-
findan geligtirilip oldukga görkemli modelleri olugturulmugtur.

429
 Tatar Yayi

Tatar yayinin ilkin M.Ö. 341 yilinda Çin'deMa-Ling savaganda

kullanildigt bilinmektedir.

Mancmsk
Mancinik ilkin eski Romalilar tarafindan icatedilmig olup ucuna
yerlestirilen bir nesneyi yayla gererek dügmana firiatmak ama-
clyla kullanilan en eski silahiardan biridir. Bu nesne ategli bir
ok ya da.yanan bir top oldugu gibi iri kaya parçalari hatta güle
bile olmaktadir. Bu dogrultuda bir ucundan diger ucuna olan
uzunlegu yaklagik 2 metre olan bir yay ve 50 cm'den 1 metreye
kadar degigik uzunlukta olan oklarla kullanilan Mancinigi eski
Yunanlilarin ise ilkin M.Ö.375 yllinda kullandiklari ve ona
oxy-
beles adini verdikleri bilinmektedir. M.Ö.400 yllindan itibaren
ise okçular savag sirasinda mancinikla atacakÍari taglari bir kese
içinde bellerine baglamaktaydilar.

BaHista
Ballista mancinik türü bir silah olup ilkin Makedonya krali II'nci
Philip tarafindan kullanilmigtir.Romallia
n en önemli kugatma
silahr olan Ballista, mancinigin büyük ti¢te olant olup yine
yay-
430 |
i
la atilan ama daha ziyade çok agir kayalari dügmana firlatmak
amactyla kullanilan bir silahttr. Yayi esnek olmasi için genellikle
hayvan bagirsagi ya da at kilindan yapilmigtir.

Hassas Terazi (Trebüke)

Hassas terazi daha büyük bir hedef için kullanilan bir silah
olup mancinigin kaldiraç geklinde olam geklinde tarif edilebi-
lir. ilkinM.Õ. 400 ve 500 yillari civarinda Çin1iler tarafindan
geligtirilipsonrasinda hizla bütün dünyaya yayilan hassas tera-
zi (trebüke)oldukça güç gerektiren ve daha ziyade kugatmalar-
da savunmaýI dagitmak ve kale duvarlarim yikmak için kahn
bir ip ya da halat yardimiyla iri kayalarla birlikte matal toplar
firlatmak amactyla kullanilmigtir.

ROKETLER

En ilkel tipte roket M.Ö. 400 yllinda eski Yunanistan'da kul-

lanilan Archytas olup bir tür oyuncak kus görünümündedir.
Nitekim ilkin teÍlere konmuy bir güvercin gibi duran, oysa ki
tahtadan yapilmig olan bu oyuncaga benzer ilk roket bir süre
sonra kanatlarini açip sanki havada uçan bir kup görünümün-
de kuyrugundan duman çikartmaya baglamakta ve birden yere
pike yapip tozu dumana kattiginda gagkmhk içindeki izieyenier
tarafindan patlayici oldugu anlagilmaktadir.
Bilinen ilk roket M.S. 1232 yllinda ÇinfilerleMogollar
arasinda yap arr-Kai Keng savaginda Mogollar tarafindan kul-
lanilmig olup onlari "AtegliOklar" olarak adlandiran Çinfileri
tek kelimeyle psikolojik anlamda çökertmigtir. Zaten ilk amaci
manen çöketmek olan roket en basit gekliyle içi barut1a dol-
durulmuy tahta veya kalm kagittan yapilmig bir tüpün bir ucu-
nun ateglemek amaciyla açik birakilmasi ve ate§lenip dügmana
firlatilmasmdan çok kisa bir süre sonra içindeki barutun hizla
yanarak patlamasidir. Mogollarm Çinlijerüzerinde denedigi bu
431
roketier, bir süre sonra onlari kendi roketlerini yapmaya yönelt-
migtir.
Avrupa'da ilk roket 1241 ylhnda Mogollar tarafindan
Polonya'daki Legnica savagi sirasinda kullanilmig ve giderek ba-
tida da benimsenmigtir.Bu savat sirasinda emin olunmamasina
ragmen Polonya lideri Silezya Dükü Hendryk Il'nin ölmesi so-
nucu Mogollar'in geri çekildigi lleri sürülmektedir.
V-1 (FZG 76) roketier ilkin 1942 ylhnda Almanlara ve 12
Haziran 1944 tarihinde ingiltere'yekargt kullanilmigtir.V-1 as-
Imda roket olarak bilinmesine ragmen bir uçaktir.
V-2 (Vergeltungswaffe 2- Misilleme Roketi 2) dünyanin ilk
balistik roketidir. Balistik, önceden belirlenen bir hedefi belli bir
rota izleyerek balistik kanunlari dogrultusunda vurmak anlami-
na gelmektedir. V-2'lerin denemesi ilkin Alman roket test mer-
kezi Peenemund'ta yapilmig ve oldukça hatiri sayllir bir patlama
tespit edilmigtir. Ama buna ragmen denemelere devam edilmig
ve Ekim 1942'ye kadar çok sayida felaket yaganmigtir. V-2, 1943
yilmda Almanya Nordhausen'deki yeralti çaligmalarmda da kul-
lanilmistir.
V-2'nin ilk bagarih firlatihgt, 8 Eylül 1944 tarihinde Paris'te
ingiltere'yekarsi gerçeklegtirilmigama askeri amaci diginda
1400'den fazla sivilin ölümüne de neden olmugtur. NitekimV-2
roketler tarihteki en karakteristik silablar olmasina ragmen aske-
ri amaç\i kullanilmasinindiginda gerçeklegtirildigitakdirde çok
sayida sivilin ölümüne de yol açmasi kaçinilmazdir.

BARUT VE ATE Li SiLAHLAR

Barut

Barutun ilk kez M.S.on birinci yüzyilda icat edildigi sanilmakta-

dir. Ancak bir ingilizbilim adami ve rahip olan Roger Bacon'un

432
(1214-94) ölümünden sonra elde edilen kayitlarda barutu olug-
turmak için bir formül yaptigi ortaya çikmigtir.
ilk barut imalati 1865 yilmda monarpik idareyi yikmak için
askerlere satilmak üzere Fransiz protestan mültecilerinden olan
Ancak
Grueber ailesi tarafindan ingiltere'degerçekleptirilmigtir.
evlerinin çok yakinindaki fabrikada bu sirada bir patlama mey-
dana gelmig ve imalat trajik bir sonla neticelenmigtir. Nite.kim
o sirada fabrikanin yakinlarindaki bir gölde sandailyla gezintiye
çikan ogullari sandalinm üzerine yanan bir kalasin dügmesi so-
nucu hayatml kaybetmigtir.
insan idrari bilinen en etkili silahtir. Nitekim 1926 yllinda
kral l'inci Charles, halki idrar biriktirmeye zorlamig ve her Üç
ayda bir bun1arievlerden toplatip silah amaciyla kullanacagini
duyurmugtur. içerigibakimmdan en etkili silah olarak bilinen
insan idrari Amsterdam Íç Savaglari sirasinda kullanilmig ve o
güne dek sadece erkek idrarinm etkili oldugu yönündeki yanlig-
ligin belirlenmesi üzerine kadmlara yönelen Kraliyet Cephane
Bürosu yetkilisi onlara su konugmay! yapmigtir. "Selma gehri ka-
dinlan silah yapmak için odalarmdaki lazirnliklarda idrarlarini
biriktirecektir" O devirde kullanilan potasyum nitrat içeren Ley
kelimesi idrar anlamina gelmektedir ve yetkili göyle devam et-
mistir: "Sehrimizin kadmlari bugüne dek yeterince öpügüp se-
vigtiler ama artik vatanseverlik zamani, gimdi de vatanlan için
bol miktarda igeyip çiglerini biriktirrnelerigerekiyor."

Ategli Silahlar

ilk ategli silah 1450 yllmda kullanilmigtir ama oldukça agir

ve kullanigsizdir. Nitekim ateçÍeme falyasi olarak adlandirilan
uzunca bir bölmesi olan namlunun içine oldukça fazla mik-
tarda barut yerlegtirilmesi gerektigi için si[ah agirlagmakta ve
hedefi vurduktan sonra her defasinda açip tekrar barut yerley-
tirmek gerekmekteydi. Bu hem zaman kaybi demek olup hem
433
de oldukça külfetli bir is olmasinin yani sira aceleyle barut yer-
leptirdikten sonra üzerindeki kapagin sikica kapatilmamasi so-
nucu özellikle geceleyin kullanan askerlerin çok sayida kaza
yapmasina ve ölümÍerine, dahast onu doldurup ategleyene dek
dügmanla burun buruna gelmelerine neden olmaktaydi.
Ílk çakmakli tüfek1517 yllinda kegfedi]mig olup 1570 yi-
Unda daha geligmig modeli denenmigti.
ilk çakmakli tüfek imalati 1617 yilinda
gerçeklestirilmig
olup mekanik anlamda daha kullaniglrydi.Bu özelliginden do-
1ay:200 yll boyunca talep görmüg olan tüfegin kartuglubir ateg-
leme falyasi bulunmaktaydi. Yani sira içinde ufak bir çakmak
tagi bulunan ve bu tagin sayesinde çabuk ateglenen tüfegin kar-
tuglu olmast cephanelik doldurulmasini pratik hale getirirken,
ayni zamanda 90 metre gibi oldukça hatin sayihr bir mesafeye
kadar etkili olmaktaydi.
ilk alti patlar tabanca (revolver) Connecticut dogumlu
olup gemilerde çimaalik yapan Samuel Colt (1814- 62) tara-
findan geligtirilmigtir. Gemileri demirlemek için irgatiik yapan
Colt, özellikle geceleri kendi güvenligi için kolay taginabilir bir
silah yapmaya karar vermig ve bu dogrultuda olusturdugu alti
patlar tabanca, namlunun etrafinda
daire geklinde birbiri ardina sira-
lanmig alti uzun cephane haznesi
bulunmasina ragmen tek namlu-
dan nigan alinan bir mekanizma-
ya sahipti.. Bu nedenle Colt hem
agirlik bakimindan hafif hem de
güvenilir bir silah keyfetmig ve bu-
lugu 1835 yllindan itibaren Ingil-
tere ve Fransa'da, 1836 yllinda ise
Amerika'da oldukça tutularak ilk
revolver kullanilmaya baglamitti.

434
 lik mermi yine Colt'un fikir vermesiyle gündeme gelmig
olup ilkin Amerika'nin Meksika ile girigtigi savag (1845-48) sira-
sinda Amerikan ordusuna genig çapta cephane üreten Eli Whit-
ney (1765-1825) tarafmdan imal edilmigtir.
ilk susturuculu tabanca
Hiram Maxim tarafindan icat edil-
mig olup ilk kez 1909 yilinda ürettigi tabancaya "susturucu"

adini vermigtir.
ilk omuzda tagmabilen türde çakmakh tüfek 1450 yllinda
tasarlanan ispanyoltipi tüfek olup modern tipte olanlarin ilk
versiyonu olarak kabul edilmig ve yaklagik 200 metreden etkili
olmustur.

TOP
Ílktop1327 yllinda Avrupa savaglarmda.Ingiltere kra[I IIII'üncü

Edward (1312-77) tarafindan iskoçlarakarti kullamImtytir.

Makineli Tüfekler
Ilk makineli tüfek 1718 yllmda Londrall avukat James Puckle
(1667-1724) tarafindan üretilmig olup tüfegin otomatik bir me-
kanizmaya sahip ategleme havzasi sayesinde her seferinde cep-
hane doldurmaya gerek duyuimamakta ve bir defada dokuz atig
.
yapilabilmektedir. Ancak ilk çiktigmda bozu1duguiçin güvenilir
bulunmamis, bu nedenle yerel bir gazete "Bunlarm hepsi kul-
lananm kolaylikla yaralanmasmi saglayacak bog yere gündemi
oyalayan uydurma icatlar" gek]inde manget atmigtir.
ilk bagarsli makinelitüfek el yapim] Gatling marka tüfek
olup Amerikan iç savaglari sirasmda Dr. Richard Gatling (1818-
1903) tarafindan geligtiritmig ve ilkin T861 yilmda üretilmigtir.
Catling'in kartuglu cephaneligi sayesinde dakikada 200 atig ya-
pilabilmektedir.
Bilinen gekliyle ilk gerçek makineli tüfek Hiram Maxim
(1840-1916) tarafmdan 1884 yllmda geligtirilmigtir.Bu dogrul-
435
tuda Maxim'in makineli tüfegi, altinda uzun bir mermi geridi
olup tetige dokunuldugu anda birbiri ardina ategleyen ve bog
kovanlari kendisi otomatik olarak digari.atan oldukça kullanigh
Dakika-
ve zaman tasarruflu bir mekanizmadan olugmaktadir.
da 500 mermi atan tüfegin mucidi Maxim Amerika'da dogmuy
olup 1881 yllinda Íngiltere'yemülteci olarak gelmigtir. 1900 yi-
linda resmen ingilizvatandagi olan Maxim 1901 yilmda kraliçe
Victoria tarafLndan gövalyelikle onurlandirilmigttr.

El Bombalan

ilk el bombasi on beginciyüzyilda Fransa'da kullanilrnigolup

küçük bir top geklinde elmaya benzedigi için admi Fransizca
"pomgrenade"
elma anlamina gelen kelimesinden a[migtir. Ni-
tekim Fransiz askerleri el bombasi talimi sirasmda elma kullan-
miglardir. On dokuzuncu yüzyildan itibaren yeni versiyonlarl
Gretilen bu yuvarlak gekildeki el bomba]ari ilkin 1902 yilmdaki
Rus-Japon savaginda, daha sonra ise Birinci dünya savagmda
kullanilmigtir. Ancak özellikle Birinci Dünya Savagi sirasinda
dügman saflarina el bombasi atmaya çabgan askerler onlari ye-
terince uzaga firlatamadiklari için geriye dügen bombalar sipere
yakin yerde patlayip çok sayida askerin ölmesine neden oldugu
için kullanigve tehlikeli bu1unmustur.
ilk kullamgh el bombalari ÍngilizMills Bomb marka olup
Birmingham'il William Mills (1856-1932)tarafmdan geligtiril-
migtir. Ilkin 1915 yllmda Birinci Dünya Savagi'nda kullanilan
Mills'in el bombalarinin gekli elma gibi olmayip beyzi ve çam
kozalagi görünümündedir. Oldukça tutulan bu bombalar 1970
yllma dek yaklagik 70.000.000'dan fazla asker tarafindan kulla-
nilmigtir.

436
Sarapnel
ilkintopçu sinifi müfettigligine atanan Sir Henry Shrapne1(1761-
1842) tarafmdan 1804 yllinda icat edilmig oÍup kendi adiyla
anilan parapnel, metalden yapt]mig bir tür top mermisi olup
özellikle plyade simfmm yaklagmasmin oldukça tehlikeli oldu-
gu kirmizi çizgi olarak adlandirilan bölgeye top atigiyla gerçek-
legitirlen saldirilarda kullanilmig ve çok genig bir alanda etkili
olup çok saylda RSkerin bir anda ölmesine neden olmugtur.

DENiZ SAVASLARI

Denizaltilar, torpiller, sualti silahlari

Yüzyillardan beri denizde yapilan savaglar äzel bir taktik gerek-

tirdigi için karada olanlardan çok daha.zor olarak nitelendirilir-
ken, modern çagda bu yönde bagli batina silah teykil eden ve
denizin dalgalari altinda ya da yüzeye çok yakin sinsice giden
deniz altilar imal edilmigtir.

Denizalt;Iar .

ilk denizaltrya benzer gemi 1578 yllinda Íngilizmatematikçi ve

konaklama hani sahibi olan William Bourne (1535-82)tarafin-
dan tasarlanmig olup bu ilk suyun altmda gidebilmeyi amaç\a-
yan geminin su geçirmeyen bir deriden yapilmasini planlamig
ama kimse bunu imal edememigtir.
ilk denizalti Cornelius Drebbel (1572-1633)tarafindan çok
sayida yaptigi denemenin bagarlyla sonuç\anmasi dogrultusun-
da üretilmigtir. Hollanda'da dogan mucit 1604 yllindan itibaren
ingiltere'deyagamaya baglamig ve 1620 ile 1624 ylllart arasinda
Thames nebrinde yaptigi sayisiz denemenin ardmdan ilk deni-
zaltryl inga etmistir. Drebbel'in yaptigi denizalti üzerinde bir
pervanesi olup içinde 12 kürekçi tagimaktadir ve onun patronu
437
durumundaki iskoçya'ninIV'mci, lngiltere'nin ise l'inci James'i
olan kral James, Drebbel'in ilk denizaltislyla kisa bir yolculuk
yapmig, böylece monargik bir idarenin bagkani olarak suyun al-
tmda gezinen ilk kral unvanina sabip olmugtur.
ilk oglak derisinden su geçirmez denizalti gövdesi 1747
yllinda yapilmig ama denge kontrolü yeterince saglanamadigi
için ancak belirli bir derinlige kadar inebilmigtir.
Savasta kullamlan ilk denizalti Turtle (kaplumbaga) olup
1776 yllmda Yale Üniversitesinde ögrencilik yapan David Bus-
hnell (1742-1824)tarafindan tasarlanmig ve Turtle Amerikan
deniz kuvvetleri tarafindan David'in tasarladigi gekilde imal
edilmigtir. Ingilizçavug Ezra Lee New York limaninda demirle-
mig olan denizaltiya ingilizdonanmasiyla saldinp batirmak için
yaklagmig ama çok agir tonajil olan ngiÍiz savag gemisi bu giri-
giminde bayanh olamami§tir, bu olay tarihte ilk kez bir savasta
denizalti kullanildrgmi gündeme getirmittir.
ilk maym taglyan denizalti 1864 yllindaAmerikan iç savagi
sirasinda kullanilan CSS H.L. Hunley olup USS Housatonik adh
denizaltiyi mayin göndererek battran ve hedefini vuran Hunley
görevini baçanyla yerine getirmigtir. Ancak çok geçmeden ayni
harekat sirasinda Hunley de batinlmig ve içindeki mürettebatla
birlikte denizin derinliklerine gömülmügtür.2000 yihnda suyun
yüzeyine çikanlan Hunley anda restore edilmektedir.
su
Torpiller
Torpil, dokundugunda kurbanlarini elektrik çarpmig gibi öldü-
ren torpi1 baligindan esinlenilerek üretilmig bir silahtir.
ilk insan güdümlü torpil Avusturya Deniz KuvvetÍerinde gö-
rev yapan ingilizasilli Robert Whitehead (1823-1905) tarafin-
dan tasarlanmig ve ilk kez T866 yllinda ayni tipte üreti1migtir.
ilk otomatik sistemle çaligan torpil, 1942 yllinda
Ho]Iywood un efsanevi aktrisi Hedy Lamarr (1914-2000) tara-
438
findan icat edilmig ve radyo frekanslarini ararken kegfettigi tor-
pilin patentini deniz kuvvetlerine vermigtir. Lamarr'in teknigi
bugün cep telefonlarinda da kullanilmaktadir.

Sualti silahlari
Denizaltilarl batirmak amaçi suyun yüzeyine çok yakin giden
silah]ar genellikle su geçirmez bombalardan olugmakta olup il-
kin Birinci Dünya Savagi sirasinda Alman hücumbotlarina kargi
ingilizdeniz kuvvetleri tarafmdan 1915 yllinda kullanilmigtir.

TANKLAR

ilk modern tank, Birinci Dünya Savagi sirasinda bati cephesinde

istihbarat subayi olarak görev yapan ingilizSir Ernest Swinton
(1868-1951) tarafindan 1914 yllinda kegfedilip geligtiriimistir.
Bu dogrultuda ellerinde binierce makineli tüfek olan askerlerden
olugan önündeki dügman hattini yarmak için onlardan çok daha
güçlü bir araç olmasi gerektiginidügünen Swinton, Holt marka
traktörlerden böyle bir araç yapilabilecegine karar vermig ve bu
agir gövdeli araci bu amaçla kullanmak için Londra'daki Savag
Komitesine bir mektup yazmigtfr. IngilizSavag Komitesi acil bir
toplanti yaparak Swinson'un bu görügünü tartigmig ve sonuçta .

kabul etmigtir. Böylece ilk kez traktör askeri amaçla kullanilan

bir tanka dönügmügve bagarilisonuç almasi dogrultusunda çok
sayida.uretilerek ilkin 15 Agustos 1916 tarihinde Somme sava-
ginda kullanilmigtir.Õte yandan Swinson'dan yaklagik 500 yll
önce benzer bir tank tasarimini Loenardo da Vinci'nin yaptigi
ileri sürülmektedir.

RADAR

ilk radar Alman fizikçi Heinrich Hertz (1857-1894)tarafindan

1887 yllinda geligtirilmigtir.Nitekim kendi laboratuvarinda bu
439
yönde sayisiz deneyler yapan Hertz, radyo sinyallerinin metal-
den geçebildigini ve bu dogrultuda metallerin ses dalgalarirn
yayma özelligi gösterdigini kegfetmigtir. ilkkez ikinciDünya Sa-
vagi sirasinda kullanilan radar genellikle denizaltilar, görünme-
etmek
yen uçaklar ve çiplak gözle görülemeyen cisimleri tespit
amaclyla kullanilan oldukça hassas bir alettir. Nitekim savagm
sonuna dogru ingilizsavag uçaklan çok sayida yaptigi gece uçu-
gu sirasinda radar sayesinde onlarl görmeyen Alman hava kuv-
vetlerinin üslendikleri noktalari tespit edip yok etmittir. Bunun
üzerine anlatilan bir hikayeyegöre oldukça sinirlenen Almanla-
ra ingilizpilotlarmin agiri miktarda havuç yedigi için gäzlerinin
çok keskin oldugu geklinde cevap verilmig, bunun üzerine Al-
man1ar çok sayida radar istasyonu kurmaya yönelmistir.

HAVA SALDIRILARI

"LIçaklar ilginç oyuncaklardtr, ama askeri

amaçla kullanzldiklartnda degil"
FERDINAND FOCH (1851-1929)
Fransiz Maregal ve Birinci Dünya Sava i Müttefik Kuvvetler
Kumandani

ilk savag uçag! kisa menzilli kegif uçaklari olup Destroyer

(Yok edici) adi verilen Vickers EFB1dir ve ilk uçug 1912 yilln-
da gerçeklegtirilmistir. EFBl ilk kez T913 ylhnda Olympia Air
Show'da sergilenmig ve 1914 yllinda Royal Flying Corps tara-
findan Vickers Gunbus adi altinda üretilmigtir. 303 Kalibrelik
makinell tüfekle tarama gücüne sahip uçaklar ilkin 1914 yill
Noelinde Alman üslerini vurmak için kulÍanilmigtir.
Ilk "it
dalagi" 5 Ekim 1914 tarihinde Hotchkiss marka 8
mm kalibrelik makineli tüfekle donatilmig Fransizlara ait Voisin
3 ile AÍman Aviatik B1 arasinda yapilmigtir.
446
 ilk bomba uçagi Alman hava kuvvetleri tarafindan Ferdi-
nand Graf von Zeppelin'nin (1838-1917) katkislyla üretilen ve
Agustosunda
onun adi verilen Zeppelin (Zeplin) olup ilkin 1914
Belçika'nLn Liege gehrini bombalamigtir.
ilk sivil yerlegim yeri bombardtmani 19 Ocak 1915 tari-
hinde Zeppelin tarafindan gerçeklegmig olup Great Yarmouth'a
yapilmigtir. Bu bombardiman sirasmda dört kisi ölmüg ve l 6 kisi
yaralanmigtir. Bu olay ayni zamanda ingiltere'yealt bir yerletim
yerinin hava saldirisi sonucunda ilk kez bombalanmasidir.

Londra askeri amaç\i olarak ilk kez 31 Mayis 1915 tarihin-

de Almanlara ait Zeppelin tarafmdan bombalanmigtir.
Uçaktan atilan ilk bomba 1911 yllmda bir italyanpilotunun
Libya'da Türklere ait üslere bomba göndermesi sonucu gerçek-
1egmigama yapilan sorupturmada bunun deneme uçuçu sirasin-
da kazara oldugu kanitlanarak, kasti yapilmadigi anlagilmigtir.
Gemiden gönderilen ilk savag uçag! 4 Kasim 1910 yilinda
Eugene Ely (1886-1911) adli sivil pilotun idaresinde deneme
amaçli olarak USS Birmingham adli gemiden havalanmigtir.
Gemiye bagarlyla inig yapan ilk savag uçagi yine Ely tarafm-
dan gerçeklestirilmig olup 18 Ocak 1911 tarihinde etrafi yüksek
kum torbalarlyla çevrilmig olan USS Pennsylvania adli gemideki
hedefin tam ortasina inmeyi bagarrnigtir.

441
Tahrik Jetleri

ilk kez ikinciDünya Savagi sirasinda Nazileri psikolojik olarak

çökertmek amaclyla ingilteretarafmdan kullarulan jetler Re-
ginald Mitchell (1895-1937) tarafindan tasarjanmig olup çok
geçmeden Almanlar buna F37/34 jet uçaklarlyla Mart 1936'da
kargilik vermigtir. IngilizKraliyet Hava Kuvvetlerine (RAF) 1938
yilinda dahil edilip 1939 yllmda oldukça etkin olmast kargisin-
da bu jetlerden2160 adet siparig verilmigtir.
ilk dikey inig kalksg yapan jetier A 8A tipi en hizli jetler
olup ilk uçuçunu yapan 31 Agustos 1966 tarihinde gerçeklestir-
mesinin ardindan 1 Nisan 1969 tarihinde Kraliyet Hava Kuvvet-
lerine (RAF)dahil edilmittir.
ilk gizli keyif jeti Amarikaillaraait US F-117A Nighthawk
olup kod adi Senior Trend'tir ve ilk deneme uçuçunu 198T yi-
linda gerçeklegtirmigtir. FT17A Lockheed Aeronautical Systems
Co. tarafindan üretilen ilk gizli kepif jeti olup Amerikan Hava
Kuvvetlerine Agustos 1982 tarihinde dahil edilmigtir. 1983 Eki-
minde F117A ile tam 4450 taktik uçugu gerçeklegmig olup 1988
yllina dek jetlerin varligt kamudan gizienmig ve ilk kez 1990
yllinda halka açik1anmigtir.

Uçak Tagiyan jetler

Ilk uçak tagryan olup ilkin T917 ylhnda Birin-

JetHMS Argus
ci Dünya Savagi'nin sonunda kullanilmigttr. Omurgasi italyan-
far tarafindan yapilan ve Count Rosso (Kont Rosso) adi verilen
Argus, daha tam olarak tamamlanmadan ingiliz Krallyet Hava
Kuvvetleri tarafindan kullanilmig ve düz bir havalanma sahasina
sahip jet o gekliyle tüm dünyada benimsenmigtir.

442
Kamikaze (intihar jetleri)

Kamikaze, Japonlarin geleneksel Samurai intiharlarrndan yola

çikilarak tamamen intihar amaç\l üretilen jetlerle yaptlan ve
özellikle hedefi vurmakta bagarisiz olan ya da bilmeden suç
iglese bile savat suçlusu olarak ilan edilen askeri piletlarin gö-
rev1endirildigi saldtri uçuglaridir. Bunun için devlet tarafindan
buna mecbur edilen pilotlar, dügman mevziiÍerini yok etmek
amaciyla dogrudan dogruya bilinç!i olarak yapilan saldirilarda
kullanilmaktave hedefi bagarlylayok eden pilot böylece yaptigi
hatanm bedelini onurlu bir gekilde hayatina son vermekle öde-
mektedir. Bu nedenle intihar jetleri adt verilen kamikaze çok
eski devirlerde kendi iç organlarmi bir kiliç\a parçalayarak inti-
har eden onurlu atalari Samural'lerden esinlenerek yapilmigtir.
lik kamikaze saldirisi Ekim 1944'te Amerikan hava üssü St Lo'ya
yapilmig olup bu sirada tam 26 kamikaze uçuçu gerçekleptiril-
migtir. Kamikaze Kubilay Han'm 1281 yllinda Japonya sahille-
rinde tayfuna yakalanip donanmasinm batmasindan yola çlka-
"ilahi
rak rüzgar" anlamina gelmektedir. Kubilay Han'in suyun
derinliklerine gömülen donanmasmin. kalmtilari son yillarda
yapilan arkeolojik kazilar sonucu keyfedilmigtir.

NÜKLEERSiLAHLAR

"Atomu parçalayarak enerji'üretmeye çaltçmak

büyük acizliktir. Atomun gücünden degigim
bekleyenherkes ay tytgmda hayal görüyor
demektir"
LORD RUTHERFORD (1871-1937)

Atomu parçalara ayirmak ilkin 1938 yilmda Berlin'deki Kaiser

Wilhelm Enstitüsünde çaligmalar yapan Alman kimyaci Otto
443
Hahn (1879-1960) ve radyoterapist Dr. Fritz Strassman (1902-
80) igbirliglyle gerçeklegtirilmigtir.
ilk atom bombasi denemesi tarihte Trinity Test olarak bili-
nen deneme sirasinda 16 Temmuz 1945'te Meksika çöllerinde
gerçekleptirilmigtir.Test bagarlyla sonuçlanmig ama yaklagik 32
kilometrelik bir mesafeden patlama sesi duyilmustur.
ilk atom bombasi 6 Agustos 1945 tarihinde Japonya'da
Hiroshima'ya atilmig olup gehrin yüzde doksani yok olmugtur.
ilkgün 250.000 kipinin öldügü rapor e.dilmesine ragmen asllnda
45.000 kigiölmüg, dört ay sonra gehrin digmdaki 19.000 ölüy-
le bu rakamin daha da yükseldigi ortaya çikmigtfr. 25 Temmuz
1945 tarihinde Bagkan Harry Truman'in (1884-1972) General
Carl Tooey Spatz'a (1891-1974) verdigi talimat dogrultusunda
yapilan ve Amerikan Hava Kuvvetleri tarafindan gerçekleptirilen
Hirogima bombardimani tarihteki en büyük felaketlerin bagmda
gelmektedir. Bagkan Truman ise bunun tamamen askeri amaç\i
bir tatbikat oldugunu ve hedefe ulagildigini söylemigtir.
Sovyetiere ait ilk atom bombas! Amerikan nükleer hava üs-
sünde casus olarak çaligan Klaus Fuchs (1911-88) adli bir Rus
subayi tarafindan 1949 yllmda geligtirilmigtir. Almanya'da do-
gan Fuchs Gestapo'nun komünistleri toplamaya baglamasiyla
1930 yllmda ingiltere'yekaçmig ve bir süre ingiltere'debomba
aragtirma projesinde çalistiktan sonra Manhattan atom bomba-
si projesinde çaligmak üzere Amerika'ya gönderilmigtir. 1949
yllinda bir casus oldugu anlagilinca tutuklanmig ve 1950 yilin-
da yargilanarak ilkin 14 yll hapse mahkum edilmig ama daha
sonra cezasi 9 ylla indirilmistir. Hapisten çiktiktan sonra izinsiz
olarak dogu Almanya'ya iltica edip yerlegen Fuchs, Sovyetiere
ait bir ajan olarak çalismasinm yani sira fizik egitimine de de-
vam etmigtir.
ilk hidrojen bombasi 1 Kasim 1952 tarihinde Amerika tara-
fmdan geligtirilmig olup kod adi "Mike"tir. Ama Mike, ilkin firla-
444
tildiginda Pasifik okyanusundaki Elugelab Adastninin tamamen
yok olmasina ve üzerinde yaklagik 1,6 kilometre uzunlugunda,
48 metre derinliginde bir krater olugmasma ve 80.000.000 ton
agirliginda bir topragin havaya kangmasma neden olmustur.. Pat-
lama sonrasi karakteristik gekilde havada mantar tipli bulutlar
olugan ve bu kesif tozun 90 saniye içinde yerden 57.000 fit yük-
seklige kadar ulagmasi sonucu L600 kilometrelik bir alanm toz-
la kaplanmasina neden olan bomba Amerikan Ulusal Laboratu-
ari Los Alamos bölgesi sorumlu direktörü Norris Braudbury'yi
(1909-97) dehgete dügerek magnitutunu gizlemesine neden ol-
mugtur. 1949 yllinda Bagkan Truman ile hidrojen bombasinin
babasi olarak kabul edilen Edward Teller'in (1908-2003)süper
bir bomba yapmak amaayla bir araya geldikl_eritoplanti sonrasi
termonükleer olarak üretilen hidrojen bombasi, 1945 yllinda ilk
atom bombasini geligtiren Robert Oppenheimer (1904-67) ön-
cülügundeki ekibin çahgmasi sonucu üretilmigtir.
Sovyetier tarafmdan denenen ilk hidrojen bombast 22 Kasim
1955 tarihinde gerçeklestiri1migolup ünlü Rus bilim adam: Andre
Sakharov (1921-89)tarafindan üretildigi için bu ad verilmigtir.
Ingilteretarafmdan denenen ilk hidrojen bombas! 8 Kasim
1957 tarihinde üretilmig ve 1.8 megaton agirhšmdaki termo-
nükleer bomba ilkin Christmas Adasinda test edilmittir. Barney
Millett adli pilotun önderliginde XD-824 Valiant Bomber tipi
savag uçagmm tagidigt bomba yaklagik 6.600 fit yükseklikten
adanm üzerine birakildigmda 52 saniyede adayi yok etmigtir.
ilk nükleer denizalti Polaris olup Amerikan Hava Kuvvet-
leri tarafindan irtial edilmig ve ilkin 20 Temmuz 1960 tarihinde
denenmigtir. Amerikan bagkani john F. Kennedy'nin (1917-63)
ingilterebagbakan! Harold Macmillan (1894-1986) ile 1963 yi-
linda imzaladiklari anlagmayla Polaris 1970 yllindan itibaren
1ngiltere'de de imal edilmigtir.

445
 SUÇLARI
SAVAS
Savag suçlularinin yargilandigi ilk mahkeme Nuremberg Mah-
kemesi olup ilkin 1945 yllmda ikinci Dünya Savagt sirasinda
insanhk digi katliamlar yapan Nazi savag suçlularmi yargilamak
üzere kurulmugtur. 1949 yilina kadar süren durugmalar sirasm-
da yüzlerce güpheli savag suçlusu yargilanmig 24 önemli suç\a-
ma 50z konusu olmus, 12 ölüm cezasi verilerek infaz edilmig ve
bu davalardan sadece üç tanesi beraatla sonuçlanrriigtir.

Toplama Kamplari

Billnen en ün|ü toplama kamplan ikinciDünya Savasi sirasinda

Nazilerin kurdugu toplama kamplarl olup yaklagik alti milyon
Yahudi mahkumun 4.000.000'u bu kamplarda yok edilmigtir.
Buna benzer ikinci toplama ise JaponlarinMançurya'da kurdu-
gukamplardir ve tipkl Nazi kamplarmda oldugu gibi burada da
mahkumlar köle gibi çaligtinlarak, açlik ve sefalet içinde çalig-
maya mahkum edilip sonunda çogu bu artlara dayanamayarak
ölmüg, büyük bir kismi da äldürülmügtür. Ancak bilinenin ak-
sine ne Almanlar ne de japonlar toplama kamplarinm ilk kuru-
culan degildirler.
En eski toplama kampi Üçüncü Küba Bagimsizlik Savag-
lari (1895-98) sirasinda isyan çikartan Kübalari cezalandir-
mak amaciyla ispanyollartarafindan Küba'da kurulmustur. Bu.
dogrultuda Küba'yi iggal eden lspanyol hükümeti yetkilisi vali
Valeriano Weyler (1838-1930) Ispanyollarakargi ataga geçip
Dikesini savunan Kübalilari düzeni bozmakia suç\ayarak belli
bir bölgede toplamig ve burada bir toplama kampi kurmugtur.
Bäy1ece aç, susuz ve her türlü hijyenden uzak olarak ve de hiç-
bir saglik hizmeti verilmeksizin insanlik digi muameleye maruz
kalan mahkumlardan yüzbinlercesinin bu kamplarda ölmesine
bilinç\i olarak göz yumulmuytur.
446
 Boer savaçIari strasmda kurulan bir bagka toplama kam-
pi ise bilinen en eski ikinci büyük toplama kampidir. Nitekim
1899-1902 ylllan arasmda Güney Afrika'yi iggal eden ingiliz
ordusu yetkilileri burada bir toplama kampi kurmuy ve Güney
Afrika'ya gelip yerlegerek yüzyillardir orada yagadiklan için ken-
dilerini Afrikab olarak kabul eden Hollanda asilli Boer kadinlari
ve çocuklari ile birlikte bu düzene kargi çiktiklari için asi ola-
rak nitelendirilen Afrikali yerliler bu kamplarda ölüme mahkum
edilmiglerdir. Bu dogrultuda kurulan 45 kamp beyazlar için 64
kamp ise siyablar içindir. Londra tarafindan açik1anan raporda
her ne kadar bu kamplann çaligtirmak amaçÍI kuruldugu ve ga-
yet insanca muamele yapildigi açlklansa da aslinda son derece
vahgi ve acimasiz yöntemler uygulandigt kayitlarla sabittir. So-
nuçta bu kamplarda 22.000'¡ 16 yagindan küçük çocuklardan
olugmak üzere 28.000 Boer ve en azmdan 14.000 Afrikall yerl
mahkum ölmügtür.

ÖDÜLLER

Viktorya Nigani

Viktorya nigani ingilizordusuna hizmet edip

dügmana kargi büyük bir zafer kazanan ki-
ilere verilen en önemli nigandir. Ilkin21 ·

Ocak 1856 tarihinde Kmm Savagi sirasm-

da Sebastopol'un ele gèçirilmesinde büyük
hizmet verenlere takilmasiplanlanarak olug-
turulan bronzdan yapi1rnig Viktorya nigani
ilkin 20 yagindaki irlandall Charles David
Lucas'a (1834-1914) Baltik denizindeki Bo-
marsund deniz savagi sonrasinda takilmigtir.
Bu dogrultuda 21 Temmuz 1854 tarihinde
HMS Hecla'da gärevl bir subay olan Lucas, dügman denizal-
447
tlSinitam hedeflendigi üzere vurup onun sulara gämülmesini
sagladigi için bu niganla birlikte rütbesi amirallige yükseltilerek
ödüllendirilmigtir. Mutlaka böyle bir zafer sonrasi hak eden ki-
gilere verilen Viktorya nigarn nitekim 11 Agustos 1943 tarihin-
de ise Alman hücumbotu U468'i sulara gömmek adina kendi
uçagina olaganüstü derecede hasar veren ama sonuçta görevini
bagarlyla tamamlayan Yeni Zelandall hava subayi Lloyd Allen
Trigg'e de (1914-43)verilmijtir. Bu bagarisininyanL Slra bir de-
nizalti tatbikati sirasmda kaptan yüzbagi Klemens Schamong'un
sag olarak kurtulmasmi sagladigi için Trtgg'e ayni zamanda ce-
saret madalyasi da verilmesi uygun görülmüg ama ne yazik ki
Trigg bu tatbikatta yedi kipilik müretebatla birlikte ölmügtür.

TARiHTEKI
BAZI SAVASLAR

Roma'mn Fetihleri

Tarib boyunca en güç]ü imparatorluk olarak bilinen Roma, bu

dogrultuda Avrupa'dan, Afrika sahillerine ve Asya'ya kadar fet-
hettigi oldukça genig topraklara kendi kültürünü de yaymigtir.
ilkinM.Ö 509 yllmda kuzeyden gelip yerlegen Etrükslerin ege-
menligi altmda olan Roma, Etrüks krali Porsenna'nin gaddaril-
giylabilinen son Roma kralt Tarquinius Superbus'i yenmesiyle
Roma'da ilk cumhuriyet rejiminin sinyallerinË vermigti. Ancak
monarpik idareyi yikan Porsenna, beginci yüzyilin sonundan
itibaren gücü zaylflayarak Romalilarla yaptigi savaglari kaybet-
mig bu dogrultuda M.Ö.437 ile 426 yillari arasinda süren uzun
savaglar Romalilarin zaferiyle son bulmugtu. M.Ö. 396 yilinda
Etrukslerin en önemli gehri olan Veii de Rornalilarm eline ge-
çince Roma yalnizca ltalyan yarimadasmin tek sahibi o]makla
kalmaylp tüm dünyaya meydan okuyarak dünyanin en güç\ü
imparatorlugu konumuna gelmi ti.

448
 ~

Büyük iskender'inFetihleri
Babasi Makedonya krall Il Philip'in baçanlarindan sonra bayra-
gi ondan devralan Büyük iskenderM.Ö. 336 yllindan itibaren
fetihlerine baglamig ve giderek Makedon imparatorlugununsi-
nirlarini genigletmigtir. Bu dogrultuda Pers egemenligi altindaki
topraklan, Küçük Asya olarak bilinen Anadolu'nun buyük bir
kismml, Suriye, Misir ve Iran'ifethedip Hindistan'a kadar uzan-
migtir.

Normandiya Savagi

Normandiya savagi Normandiya krali William'm ingilteretah-

tinda hak iddia etmesiyle baglamigve 1066 yllinda Hastings de-
niz savagmda Harold Godwinson'u yenmesinin ardindan Fatih
William unvaniyla (William the Conqueror 1028-87) ingiltere
krali olmugtur.

HaçII Savaglari

Kudus'ün Müs-
ilk haçli seferi 1097 yllinda kutsaltopraklar olan
lümanlar ve Yahudiler'in eline geçmesini önlemek amaclyla dü-
zenlenmigtir.

Yûzyil Savaglari

Yüzyrl savaglari ingilizkrallan ile Fransiz krallari arasinda geçen

üstünlük savaglan olup Fransa topraklanni ele geçirmek adma il-
kin 1337 yllmda ingilterekrali 111'üncu Edward döneminde bag-
Iamig ve 1453 yllinda Fransa krali Vl'üncü Henry'nin Fransa'nin
büyük bir bälümünü ele geçirmesiyle son bulmustur. Böylece o
güne dek ingilizlerinelindeki topraklar tekrar Fransa'ya geçmig
ama 1558 yilina kadar Calais ahnamamigtir.

449
Otuz Yil Savaglari

ilkin1618 yllinda Prag'daki SehirKonseyi Binasindan asilerden

birinin pencereden atilip tarihteki ilk pencereden atma olayl-
nin gerçeklegmesiyle baglamigolan otuz yll savaglari Bohemyali
Protestanlarla Katoliklerin savagt olarak özetlenebilir. Bu dog-
rultuda egit haklara ve her geyden önce din özgürlügüne sahip
olmak isteyen Protestanlara kargi Habsburg 1mparatoru li'inci
Ferdinand'in baglattigi savag Avrupa'ntn göbeginde büyük bir
katliam yaganmasina neden olmuy ve sonunda 1648 yilinda
Westphalia Anlagmasiyla sona ermigtir.

Íngiliziç Savagi
1642 yllinda baglayaningilizSivil SavagiKral l'inci Charles'in ken-
disine saldiran beg parlamento üyesini tutuklatmaslyla baglamistir.
Sonuçta Kralcrlar Charles'i desteklemigParlamenterler ise oniara
kargiçikmty ve savag ortami dogmugtur. Özelliklehaksiz vergi top-
lamak konusunda ona kargiçikap kralin gücünü azaltmak isteyen
parlamenterlere kendi kanunlarinin degigmemesinde israr eden
kral, bu savagi kärüklemigancak 1649 yllinda savagi kaybederek
bagi vurulmugtur. Bunun üzerine Oliver CromweÍl (1599-1658)
1653 yllinda koruyucu Lordolarak yeni parlamentoyu kurmuytur.

Amerikan Bagimsizlik Savaglart

1775 yilinda ingilizordusunun Amerika'run çatisi altina girmek

isteyen ingilizkolonilerindeki asileri yok etmek üzere Concord'a
asker göndermesiyle Lexington ve Concord'ta baglayan bagim-
sizlik savaglari, 1783 yilinda kolonilerin 13 Amerikan eyaleti
olarak bagimsizligini ilan etmesiyle son bulmuy ve bugünkü
Amerika Birlegik Devletleri'nin ilk temeli atilmigtir. ingiltere'nin
koloniferiyle ingilterearasinda yillarca süren bu savaglar sirasin-

450
da yaganan ve tarihte Boston ÇayPartisi olarak bilinen en önem-
li olay ise 1773 yilinda yaganmig ve kolonilere agiri vergl ödeten
ingiliz hükümeti özellikle çaya uyguladigi vergi nedeniyle isyan
ederek vergi ödemek istemeyen koloni halki 16 Aralik 1773 ge-
cesi yüzlerce çay kutusunu Boston Ilmanina bogaltmigtir.

Kirim Savagi

Kinm Savagi 1853 yllinda aslinda sadece Rusya ile Osmanh

imparatorluguarasirida çikmig olup Rusya, Osmanli Impara-
torlugu yönetimindeki Ortodoks Hiristiyanlarin Kirim üzerinde
hakki oldugunu iddia etmigtir. Ancak Fransa oradaki KatoÍik
Hiristiyanlarm da hakki oldugunu ileri sürmüy ama Rusya ile
Filistindeki Ortodoks ve Katolik kiliselerinin üstûn]ügü yüzün-
den birbirlerine girdikleri için bu savagta ingiltereile birlikte
Osmanli imparatorlugunun yaninda yer almigtir. Savag müttefik
güç\erin zaferiyle 1856 yilinda son bulmuttur.

Amerikan iç Savagi
Amerikan iç savagi köleligi kaldirmak amaciyla güney eyaletle-
rinin kuzey eyaletlerine bagkaldirmasi dogrultusunda baglamig
olup yirmi üç eyalet kuzeyi, 11 eyalet ise güneyi temsil eden
birer federasyon kurmuglardir.Bagkan Lincoln döneminde ilkin
1861 ylimda güney eyaletlerinden oluganfederasyonun Sumter
kalesine saldirisiyla baglayan savag giderek oldukça kanli bir iç
savaga dönügüp nüfusun yüzde 3'ünün yok olmasma neden ol-
muy ve 1865 ylimda kuzeyin galibiyetiyle son bulmugtur.

Boer Savagt

Boer savagi aslinda iki tanedir. Birincisi 1880-81 tarihleri ara-

sinda gerçeklegen Transvaal Savagi olup Boer'leriri zaferiyle son

451
bulmug ve ingilizhükümeti Boer'leri kendi yönetimlerinde ser-
best birakarak bir anlagma imza[amigtir. ikinci savat ise Boer
Savagi olarak bilinmesine ragmen aslinda Güney Afrika Savagi-
dir ve 1899 yllmda baglamigtir. ingilizierinHollanda ve Alman
asilli Boer'lerin Orange Free ve Transvaal bölgesinde kendileri-
ne daha önce verilen anlagmaya ragmen haklarinin yendigini
iddia etmesine kargilik baglattigisavag, aslinda ingilizierinayni
bölgede yer alan Johannesburg'daaltm madenlerini kegfetmesi
sonucu çikmigttr. Sonuçta Boer'lerin lideri Paul Kruger ingiliz
garnizonuna bir saldiri düzeniemig ve bu savag Boer'lerin zafe-
riyle bitmigtir ama 1902 yllinda kaçimlmaz sonuç gerçeklegerek
ingilizlereyenilen Boer'ler Transvaal ve Orange Free bölgesini
kaybetmigtir.

Birinci Dünya Savagi

Birinci Dünya Savag!28 Haziran 1914 tarihinde Avusturya dükü

Franz Ferdinand'in (1863-1914) Sarajevo'lu Sirpli bir ögrenci
olan Gavrilo Princip (1894-1918) tarafindan vurulmasi sonucu
baglamigve domino etkisi yaratan bu olay uluslararast bir savaga
dönügmügtür. Sonunda yapilan anlagmayla Sirbistan Avusturya
tarafindan Beiçika ise Almanya tarafindan iggal edilmig, ancak
bu anlagma ingiltere,Rusya ve Fransa'nin Almanlara kargidüg-
man olmasma neden olmustur.

ikinci Dünya Savagi

Almanya'nin Mart 1939 tarihinde Çekoslovakya'yi 1 Eylül 1939
tarihinde ise Polonya'yi iggal etmesiyle ikinci kez Almanlar ta-
rafmdan iggal edilen Avrupa topraklari ingiltereve Frarisa'nin
sabrini tagirarak savag ilan etmesine neden olmuy ve 3 Eylül
1939 tarihinde yani Almanlarin iggalinden iki gün sonra savag
baglamigtir.Bazi tarihi kaynaklara göre bu savagin asil nedeni
452
Japonlarin1937 Temmuzunda Çin'i iggal etmeleridir ama bu
tarafLndan
fikir çogunluk kabul edi1memektedir.

Çiniç savag!
1927 yilmda Çin Nasyonal Partisi lideri Generalissimo Chiang
Kai-shek'in (1887-1975) Komünistleri ülkeden ihraç etmek
istemesi Nasyonalistlerle Komünistlerin arasinda bir iç savag
çikmasina neden olmus, bu dogrultuda ilkin 1927-37 Agrari-
an ve 1934-35 Long March komünist devrimleriyle neticelenen
savag 1945-47 ile 1945-50 yillan arasmda nasyonalistlerin di-
renmesiyle devam etmigtir. Sonuçta 1950 yllmda Komünist re-
jimin iktidara gelmesiyle savat son bulmug, böylece Mao Ze-
dong (1893-1976) Çin'inlideri olmugtur. Chiang Kai-shek ise
Tayvan'a kaçmigttr.

Kore Savagi

Kore Savagi, 25 Haziran 1950 tarihinde Sovyetlerden destek gö-

ren Komünist Kuzey Kore'nin 38'inci paralel üzerinde yer alan
Güney Kore'ye saldirmasi sonucu çikmigtir. Nitekim tarihte
38'inci paralel savagi olarak da bilinen ve 1945 yllinda güney-
le kuzey arasinda smir çizgisi olarak belirlenen 38'inci parale-
lin Güney Kore'ye alt olmadigini duyurmasi nedeniyle Kuzey
Kore tarafLndan baglatilan Kore Savagi, Amerika'nin yardim
için Güney Kore'ye asker göndermesiyle buyümüg ve sonuç-
ta Amerika'nm müttefiki olan devletlerin de katilimiyla içinde
Çin'inde yer aldigi Komänist güç\ere kargiAmerika'nin savagi-
na dönügmügtür.3.000.000'dan faz1a insanin öldügü savag 27
Temmuz 1953 tarihinde bir anlagmayla son bulmuítur.

453
Vietnam Savagi

Kore savaginin çok benzeri olan Vietnam savagi Amerika'nin

Kuzey Vietnam'daki Komünist rejimin Güney Vietnama yayil-
masini önlemek amaclyla devreye girmesiyle baglamigttr.1945
yllma dek Vietnam üzerinde kontrolü saglayan Fransa'nm ikinci
Dünya Savagi boyunca kontrol gücünü kaybetmesi, Vietnamli
asker1erin Ho Chi Minh komutasi altmda Fransiziara kargiayak-
lanmasina neden olmuy ve 1954 yllinda yapilan Dien Bien Phu
sava mda kaybeden Fransizlar bölgeded tamamen çekilmek zo-
runda kalmigti.Aradaki sürtügmeyi ekonomik yardim yaparak
çözmeye ça]lgan Amerika ise bu amaç\a 7956 yrlinda girdigi
Vietnam'dan ancak 1975 yilinda çekilmigtir.

Falkland Savay

Falkland Savag! Arjantin'deki ekonomik krizin sonucu olarak

baça gelen askeri cuntanm lideri General Leopoldo Galtieri'nin
(1926-2003) ekonomik krizi çözmek amaciyla Fa]kland ya da Ar-
jantinlilerinMalvinas olarak adlandirdigi adalari.istila etmesiyle
baglamtytir.ÍlkinSouth Georgia adi verilen
Falkland'a ait küçük bir adanm 50 Arjantinji
y// denizci tarafindan 19 Mart 1982 tarihinde
iggaliyle baglayan savas buraya bir Arjantin
bayraginin dikilmesi sonucu giderek bü-
yüyerek 2 Nisan 1982 tarihinde Falkland
Adalarmin tamamma yÖnelmig, sonuçta ln-
giliz kuvvetleridevreye girerek adanm bag
kenti olan StanÍey'i 14 Haziran 1982 tari-
hinde Arjantin'den geri almig ve ayni yll 20
Haziran'da South Sandwich Aadalarmin geri
almmasiyla savag son bulmuttur.

454
Birinci Körfez Savagt

Birinci Dünya Savagt sonunda Íngiliz1erin korumasi altina ali-

Irak yönetiminin elinde olan Kuveyt
nan ama 1938 yllina kadar
ragmen
1961 yllinda bagimsiz bir ülke olarak ilan edilmesine
petrol yüzünden Irak'in Kuveyt üzerinde hak iddia edip ülkeyi
iggal etmesi sonucu baglamig ve çok sayida inSanln ÖlÜmün€
nedert olan birinci körfez savag: 2 Agustos 1990 tarihinde ülke-
zaferiyle 28 Subat1991
ye 600.000 askerle giren Amerika'nin
tarihinde son bulmuytur.

ikinci Körfez Savagi

ikinciKörfez Savagt ise Amerika ile müttefigi olan bazi bati ül-
kelerinin Irak'a kargikoymasiyla baglamigtir.Ancak bu sirada 11
Eylül 2001 tarihinde Dunya Ticaret Merkezi'nin bombalanma-
2001'de iggal edilmesi bardagi tagitan
sive Afganistan'in Ekim
Amerika'nin 20 Mart 2003 tarihinde
son damla olmuy sonuçta
Saddam Hüseyin rejimirii yok etmesi ve 9 Nisan 2003 tarihinde
Bagdat'in dügmesiylesavat son bulmuttur.

ÍSPÌYON

Blake's Law Dictionary'nin (Blake'in Lugati) açakladigt üzere is-

plyon kelimesi, devlet adma gizli bilgi toplamak ya da bunlan
devletin sinirlari disinataglylp ifgaetmek anlamma gelmektedir.
Tarihteki ilk ispiyon kayds M.Ö. 1300 ylh civarmda Sun
Tzu'nun klasik kitab: The Art of War'da yazih olup buna göre
ispiyon türleri ve ispiyonlar siniflandirilmigtir.
• Yerel ispiyonlar- bölge tarafmdan kiralanmigter.
• Dahili ispiyonlar -

yönetim birimleri tarafmdan kiralanmigtir.

•
ikilioynayan ispiyonlar- tekrar ülkeye geri dönmemekkaydiyla

455
 deviet tarafmdan dügmaniele geçirmek amaclyla görevlendi-
rilmislerdir, nitekim görevleri bitince geri dönmezier.
•
Kötü amaçIl ispiyoniar- ordudan dügmani ele geçirmek için
emir alip bunu dügmana ileten profesyonel casuslardir.
•
Casus yakalayan isplyonlar -

mutlaka raporia geri dönerler.

Eski Misir'da M.Ö.3000- 343 ylilari arasinda ülke içinde

ve dipinda casusluk yapmak amaciyla potansiye! dügmanian
belirleyen oldukça geligmigbir casus ke ispiyon gebekesi ku-
rulmugtu.

ingiltere
M16 ilkin 1919 yllinda Sir George Mansfield Smith Cumming
(1859-1923) bagkanliginda deniz agiri bilgi toplamak amaciyla
kurulmuy gizli servis ärgütüdür. Nitekim Cumming bu dogrul-
tuda topiadigi bilgiferi yazdigi raporun altma yegil kalemle "C"
harfi geklindeki imzaslyla bitirmekteydi.Gizli Servis Örgütünün
(SIS) direktärünün bu yöntemi giderek çok benimsenmig olup
nitekim James Bond'un patronu bunu "M" i]e takiit etmigtir.
M15 1909 ylhnda asayisten sorumlu örgüt olup bu dogrul-
tuda Military Operations Sections olarak kurulan Askeri Ope-
rasyonlar Örgütü de MOS simgesiyle kurulmugtur.Örgütün ilk
direktörü olan Sir Vernon George Waldegrave Kell (1873-1942)
ayni zamanda Daily Telegraph gazetesinin de yabanci haberler
direktörüdür. M15'in ilk bayan direktörü ise Stella Rimington
(1935) olup 1992-1996 ylilan arasinda hizmet vermigtir.

Amerika

Merkezi Haber Alma Örgütü (CIA) ilkin ikinciDünya Savaga

si-
rasinda bilgi top1amak amaclyla kurujan Office of
Strategic Stu-

456
dies (OSS) Stratejik Çabymalar
-

Bürosunun 1945 ylli sonunda

savagm bitimlyle kapanmasi sonucu 1947 yllinda onun devami
olarak Bagkan Truman tarafmdan kurulmuy olup profesyonel ca-
suslarin çahytigi devletin gizli haber alma örgütüdür.
Federal Büro (FBI) ilkin 1908 yllmda bölge valisi General
Charles Bonaparte (1851-1921) tarafindan Sorupturma Bürosu
olarak kurulmuy olup 1935 yllinda adi FBI olarak degigtirilmittir.
Daha ziyade politik olaylar çerçevesinde ipucu toplayarak fede-
ral anlamda çalismaktadir. Nitekim 1940'll ylllardan 1970'li yil-
lara kadar süren soguk savag strasmda oldukça etkin olmuytur.

Sovyetler Birligi

KGB, Devlet Güvenlik Komitesi (Committee for State Security)

adi altmda 1954 yllinda kurulmug olan örgüt en eski Sovyet ha-
ber alma örgütü NKVD'nin devamidir, Sovyetler Birliginin diger
ülkelerle baglantilari ve igbirligi içinde oldugu organizasyonlari
takip etmek için seçilmig olup görünügte pasif rol üstlenmig gibi
görünen ama oldukça büyük igler yapan yetenekli casuslardan
kuruludur.Ancak 1991 yilmda Sovyetier Birligi'nin dagilmasly-
la Rus hükümetinin idaresi altinda giderek gücünü ve etkisini
kaybetmigtir.
NKVD, KGB'nin ilk gekli olup Cheka lakapli Rus Devri-
minin babasi sayilan Polonya dogumlu Felix Dzerzhinsky'nin
(1877-1926) torunu olan_Yavrenty Beria (1899-1953) tarafmdan
1917 yllinda kurulmugtur.

Almanya

Gestapo, ilkin 1933 yi1mda Prusya Gizli Polis Örgütü ola-

rak Hermann Goering (1893-1946) tarafindan kurulmug olan
Gestapo'nun yetki ve etki alanini Bavarya'ya kadar genigleten
kigi ise Ikinci Dünya Savagi strasinda SS birliklerininde kontro-
457
 lünü elinde tutan Heinrich Himmler (1900-45) olup 1934 yllin-
da Goering'in görevini ondan tesfim almigtir.

SifreÇözücüler
Casuslugun en ileri uzmanlik agamasindakiler olarak adlandi-
rilan gifre çözücüler kadin ve erkek olarak dugman mesajlarmi
çözme konusunu meslek edinmig kipilerdir. Du konuda ilk ki-
tap On Deciphering Cryptographic Messages M.S. dokuzuncu
yüzyilda bugünkü Yemen'de yagamig Olan Arap bilimadami ve
matematikçi El Kindi (M.S 801-873) tarafindan yazilmig olup
bilinen en ünlü gifre çözücü ise ikinci Dünya Savagi sirasinda
Bletchley Park'ta bir girket kurup kendisine bir ekip olugturan
Alan Turing'tir. Bu dogruítuda Alman ordusunun haberlegme
gifrelerini çözmek için äzel bir bilgisayar teknigi kullanan Tu-
ring, ayn! zamanda bu sistem sayesinde elektronik aletterde kod
sistemini de ilk kez geligtiren kipidir. Amerika gifre çözmek ko-
nusunda M18 adi altinda özel bir birim olugturmuy ama 1929
yilinda Devlet Genel Sekreteri Henry Stimson'un (1867-T 950)
"baylar
artrk bagka mai okumayin" geklindeki gifreli talimat içe-
ren sözlerlyle birim kapatilmistir.

ingilizKadm Casuslar
Bilinen ilk bayan casus, Philadelphia'da ögretmenlik
yapan Ann
Bates olup bagkan George Washington'a kadar uzanarak ingi-
lizler adina casusluk yapmistir. Bu dogrultuda casusluk yaptig!
1778 ile 1780 ylilari arasinda killk degigtiripseyyar satici kim-
ligine bürünen Bates, Amerikan savunma hatlarina kadar girip
silah türleriyle, askeri birliklerin sayisini ögrenmigtir. Amerikan
Bagimsizlik Savaslarindan sonra ingiltere'yegiden Bates, kocasi
tarafmdan terk edilmig ama bir pansiyonda is bulmayi bagararak
yagamaya devam etmigtir.
458
Casus Uçaklari

Bilinen ilk casus uçagi 1917 yilinda üretilen De Havilland DH4

olup gövdesi üzerine yerlestirilen sabit kamerayla çegitli bo-
yutlarda otomatik olarak- fotograf çekmektedir. Ancak önceleri
titregim nedenlyle net çikmayan fotograflar 1920 yilinda ünlü
Amerikab mucit ve girigimci ayni zamanda sonraki yillarda bil-
gisayarlarteknolojisinin gelismesinde de büyük pay saglayacak
OlUp
olan Sherman Fairchild (1896-1971) taraflndal üf€tilmig
tam bir devrim yaratacak K-3 tipi kamera yerlegtirilerekbu titi-
regim yok edilmigtir.

Kurgu Casuslar

James Bond bilinen en ünlü kurgu casus olup ilk kez lan Fle-
CESÍnO ROya-
ming (1908-64)tarafindan 1953 gÖSÍ€rÍÍ€n
ylÍlnda
le adli filmle gündeme gelmigtir.
George Smiley, ilkin Tinker Tailor Soldier Spy (Dügünen
Terzi Casus Asker) adli John Le Carré'nin (1931) yazdigi 1974
yllinda yaymlanan romamn kahramarndir. Smiley, Le Carré'nin
kitaplarinda iki kez daha görülmüg olup biri Smiley'nin ana
kahraman olmadigi The Honourable Schoolboy (Serefli Ögren-
ci) digeri ise kitabln ana kahramam olan Smiley's People'dir.
(Smiley'nin insanlari)

459
 TERÖRÍZM

"Bariççzlbir devrimin imkanstz oldugunu

söyleyenler vahgi bir devrimi kaçmtlmaz
kilanlardtr"
BASKANJOHN F. KENNEDY(1917-63)

Oxford Dictionary of English (Oxford Ingilizce Sözlügü) terö-

rizmi, politik amaçIarini resmi
ve kartuni olmayan yollardan
tamamen vahgice gerçekleptirmeyeyönelme yöntemi geklinde
açiklamaktadir.
Terörizm kelimesi ilkin Fransiz Devrimi sirasmda (1789-99)
gündeme gelmig olup Fransizca korku anlamina gelen terör ke-
limesinden türemig ve Haziran 1793'ten Temmuz 1794'e kadar
etkinligini sürdürmügtür. Nitekim Fransiz. devrimine öncülük
eden ve bu yüzden kimse tarafmdan rejime ihanet edebilecegi
dügünülemeyen Robespiere'in vahyice infazma gabit olan halk,
artik kime güvenecegini gagirarak gölgesinden bile korkar o!-
muy ve geçirdigi travmay! uzun süre üzerinden atamamigttr.

Partizanlik

Bilinen en eski terörizm olan partizanlik ilkin M.S. birinci yüz-

yr]da Kudüs'ü iggal eden Romahlara kargi ayaklanan Yahudiler
tarafindan gerçeklestirilmigtir.Bu dogrultuda partizart halkin
içinde kendisini her an bir saldirlya kargi korumak amaciyla
hançerle ve pelerinte dolagan kipilere denmektedir. Nitekim
dogu Akdeniz bölgesinde M.S. 66-70 yillari arasinda Yahudi-
lerin Roma]Ilarin Kudüs'ü yok etmesine yönelik olarak onla-
ra kargi çikarttig! Yahudi Ayaklanmasinda, gehrin güneyindeki
Masada kalesi partizaniarin üssü olmugtu. Sonuçta Masada'nm
Romahlar tarafmdan kaçinilmaz gekilde ele geçirilmesiyle par-
460
 I aL

tizanlarm hemen hepsi canli olarak yakalanmamak için intihar

etmig sadece yedi kadm ve çocuk hayatta kalmisti. ÜnfüYahudi
tarihçi Josephus (M.S. 37-100) onlarin bu davraniglarinive ig-
ledikleri cinayetleri Yahudi dini ve kanunlari tefsir kitabi olan
Talmud'ta agir gekilde elegtirmektedir.

IRA

IRA, ilkin 1916 yllinda Easter Ayaklanmasiyla ülkede Cumhuri-

yetin ilan edilmesini takiben irlandaCumhuriyet Ordusu GRA)
adi altmda yeniden yapilanan en eski tedhigörgütlerinden biridir.
Bu dogrultuda Cumhuriyet ilan edilmeden önce ingiltere'deki
monargik idareye kargl ÇIkan örgüt 1798 yilindan baglayarak,
1803, 1848 ve 1867 yillarinda Irish Republican Brotherhood
{Írlanda Cumhuriyetçi Kardeglik Örgütü)adt altinda Amerikan
parasiyla desteklenerek çok sayida terör saldirlsinda bulun-
Gönüllü
mus, bunun devaminda Ulster Volunteer Force (Ulster
yeCÍÔ€D yapilanmigtir. 1914
GüçIeri) adt altinda 1913 ylllnda
yllinda önemsiz görülerek faaallyetieri engellenmeyen örgüte
yllindaki Easter Ayaklanmasina kadar güdümlü oyuncak
,1916

askerler olarak bakilmig ama 1917 yllinda Írlandaboyunca gi-

derek agiri etkili olmaya baglamalan sonucunda IRA'nin lideri
Ernie O'Malley'in 1923 yllinda yaptigi konugmayla tehlikenin
boyutu anlagilmigtir. Nitekim 1919 yllinda UVF'nin adml IRA
olarak degigtiren örgüt gerilla savaglarina girigerekaskeri ve si-
vil hedefleri ince bir taktikle vurmaya baglamigve sonuçta bu
taktiklerin çocukça ya da alelade olmayip Cork'ta yagayan Tom
Barry'nin Flying Columri adli taktik kitabindan alindigi anlagil-
mistir. Örgut giderek dunya çapinda etkili olmaya baglamigve
Tom Barry'nin Kraliyet Savunma Güçleri tarafindan 1920 yllm-
da azili terörist olarak ilan edildigi ortaya çikmigttr.

461
 El Kaide

Batidaki çogu kisi tarafindan adi terörizmie özdeglegmig olan El

Kalde, Usame bin Ladin adli aslinda hiçbir faaliyete katilmlyor
gibi görünüp perde arkasinda oynayan hayalet görünümündeki
örgütün lideri tarafindan kurulmugtur. Onun bu tavn aslinda El
Kalde'nin köklü bir örgüt olmayrp, bir
grupArap militaninm pi-
yon olarak kullanildigi iz1enimini güç\ü kilmaktadir. ilkin1980
yllinda Sovyet güç\erinin Afganistan'i ingal etmesiyle baglayan
Islamiterör hareketleri dogrultusunda kurulan El Kaide, Arap
dünyasinda.halifelik ve periat rejiminin devam ettigi ülkeler ta-
rafindanbeslenmekte ve üstünlügünü birtakimtaktiklerle sivil[eri
bombalayarak kanitlamaya çalismaktadir.

Hamas

Filistinde kuruímus islami bir bagka terör örgütü olan Hamas

ilkin 1967 ve 1976 yillari arasinda Muslim Brotherhood (Müs-
lüman Kardegligi) ad! altinda Gazze'de kurulan örgütün 1982
yllinda yeniden yapilanmig geklidir. Amaci Israil'iortadan kal-
dirarak bölgede teokrasiye dayall yeni bir islamidin devleti kur-
mak olan Hamas, bu nedenle Bati Seriave Gazze'yi içine alan
bä]gede çegitli intihar saldirilari ve bombalama olaylan gerçek-
legtirmekte ve tipkl El Kaide gibi taktik savaglari yapmaktadir.
Özelliklekadm bombacilardan olugan intihar saldirilari ile dün-
yanin dikkatini üzerine çekmeye çall an örgüt Subat2006 tari-
hinde Filistinde yapilan seçimlerde büyük bagari kazanmigtir.

Kizil Tugaylar

Renato Curcio'nun ('1945) henüz üniversitede ägrenciyken

1969 yllinda kurdugu Kizil Tugaylar ItalyanMarkist ve Leninist
gruplarin olusturdugu bir tedhig örgütüdür. Amaçlari italya'yi
462
kapitalist bati müttefikliginden çikartmak olan örgüt buna karym
baglmSIZ bir devrimci yönetim kuruimasini istemektedir. 1970
ylli Kasim ayinda Milano'yu bombalayarak varligini kanitlama-
ya çaligan örgüt, 1978 yilinda ise hükümetin çogu bakaninm
yani sira önde gelen is adamlarini özel bir taktikle kaçirmig en
son olarak da italyabagbakan! À\do Moro'yu (1916-1978) ka-
çirip öldürmügtür. 1980 ylli sonlannda ele baglarininyakalanip
hapse mahkum edilmesiyle lyice zaylflayan örgüt etkinligini gi-
derek kaybetmigtir.

Shining Path (Parlayan Yol)

ÁbimaelGuzman (1934) adli bir felsefe profesörünün kurdugu

Shining Path, Peru'da Komünist bir partinin hakim olmasini ve
halen var olan burjuva yönetiminin yok edilmesini istemektedir.
Bu dogrultuda iççi ve köylülerden olugan parti üyeleriyle dev-
rimci bir rejimden yana olan Guzman, etkinligini kanitlamak
amacryla gerçeklestirdigi birçok olaydan sonra 1992 yilinda ya-
kalanip hapse atilmig ve o tarihten itibaren örgüt giderek zaylfla-
migttr. 1973 ve 1975 yillarinda Shining Path ögrenci hareketle-
rinin önderligini yaparak Mao'nun doktrinini yaymaya çalismig,
bu dogruitada onlari devrim yapmaya tegvik etmesinin yani sira
iççi ve köylüleri vahgice katliamlar yapmaya yöneltmigtir.

Euzkadi Ta Azkatasuna,(ETA)

ispanya'ninBask bölgesinin bagimsizligi için savagan Euzkadi

Ta Azkatasuna (ETA)1959 yilmda genç milliyetçiler tarafmdan
kurulmug birörgüttür.Özellikle ispanyolcakonugmaylp Euskara
adli kendilerine özgü bir Bask lisani konugan ve bu dogrultuda
tamamen ispanya'dan ayn olduklarini kanitlamaya çaligan ETA,
Bask bälgesinde bagimsiz bir devlet kurmak adina çok sayida
suiikast ve cinayet gibi oldukça vahgi yöntemler uygulamig, hat-

463
ta T960 Haziran ayinda gerçekleptirdigibir bombalama olaylyla
küçük bebekleri bile öldürmügtür. Sesini duyurmak için cinayet
ve bombalamay] tercih eden ve 1997 yllinda gerçeklegtirdigi
saldiriyla 29 yagmdaki bir gehir konsulüyle birlikte 800'den
fazla kipiyi ölduren ETA, halen dünyanin en azilt terör ärgütü
unvanini koruyarak igiemeye devam ettigi insanlik digi cinayet-
lerle amacma ulagmak için vahgeti seçmesi gerektigiyönündeki
inancini yitirmedigi anlagllmaktadir.

Aum Shinrikyo (Yeniadlyla Aleph)

20 Mart 1995 tarihinde Tokyo metrosunda gerçeklestirdigi ze-

hirli gaz saldirislyla 12 kipinin ölümüne neden olan örgütün
Budist ve Hindu doktrinlerini benimsemig lideri Aum Shinrikyo,
bunu din kargitibir kigi olan Shoko Asahara'ya (1955)kargi dü-
zeniedigini açiklamasi sonucu ölüm cezasina idam
çarptiriÍarak
edilmigtir.

Japon Kizil Ordu (jRA)

Japon Komünist Partisinden ayrilmig olan Fusako Shigenobu

(1945) tarafindan T971 yllmda kuru]an JRA,)apon hükümetinin
takip etigi monarjik idarenin kaldarilmasmive Japonya'da dev-
rimci bir yönetimin kurulmasini istemigtir. Avrupa ve Orta Do-
guyaçok sayida seyahatler yapan örgütün bayan lideri Fusako,
bu dogrultuda Filistin Kurtulug Örgütünl desteklemig ve onlarm
egitimi için para ve silah yardimi yapmigtir. Fusako2000 yllinda
Osaka'da ele geçirilip yirmi yt! hapse mahkum edilmigtir.

Khmer Rouge

Khmer Rouge, 1959 yllinda Congress of the Peoples Revolutio-

nary Party of Cambodia adi altmda Kamboçya Devrimci Partisi

464
 L

olarak kurulmuy ama 1967 yllina kadar admi giziemigtir.Saloth

Sar dogumiu Brother Number 1, Pol Pot (T925-98) (Bir Numara-
li Kardeg, Pol Pot) adli örgüt liderinin bagkanligi altinda kurulan
Khmer Rouge 1968 yllinda Kamboçya'da çok sayida casus ve
gerilla egitmig, 1975 yllinda ise ülkede kontrolü büyük ölçüde
ele geçirerek 1979 yllina dek etkinligini sürdürmügtür. Bu dö-
nem içinde tahmini bir rakamla 1.7 milyon ile 3.3 milyon arasi
insanin ölümüne neden olan õrgüt 1996 yilmda büyük ölçüde
çökertilmig ama örgütün kaçmayi bagaran birkaç lideri insanlik
suçu iglemeye devam etmigtir.

SAVASLARÜZERINEÇE5iTLi BILGiLER

Kurgun Geçirmez Yelek

ilk kurgun geçirmez yelek 1919 yihnda üretilmig ama vücudu

sim siki saran bu yelekler 1931 yllinda geligmig tipte olaniari
çikmcaya dek Washington Polis departmaninca kullanilmamig-
ti. 1965 yllmda Amerikali Stephanie Kwolek (1923) tarafindan
DuPont laboratuvarlarinda üretijmesine ragmen 1971 yllina
dek piyasaya çikmayan Kevlar yelekler ise digerierinden çok
daha hafif olup sentetik polither iplikten yapildigi için kurgun
geçirmemesinin yani sira oldukça kullanigliolmasi onlarm çok
çabuk benimsenmesine neden olmugtu.

Barig Anlagmast

Bilinen ilk barig anlagmasi M.Ö. 1269 yllinda Misir Firavùnu

II'inci Ramses ile Hitit krali Hattusilis arasmda bugünkü Suriye
sinirlari içinde yer alan ve M.Ö.1275 yllinda yapilan Kade; De-
niz Savagi sonrasinda gerçeklegmigtfr.Ramses büyük bir zafer
elde etmesine ragmen kompularlylaiyi geçinmek adina imzala-
digi anlagmanm dili Akkadia'ca olup üzerine maddelerin yazi-

465
li oldugu kilden tabletlerin kalintilart halen mevcuttir. Nitekim
ele geçen örneklerden anlagildigi üzere her iki ülkenin ortak
çikarlari gözletilerek denizden ya da karadan gelecek her türlü
istilaya kargi dügmanlardan korumaya yöneliktir.
HAYVANLAR

Günümüzde hayvanlarin yetistirilmesi ve onlarla konugabilrnek

üzerineözel egitim verilmektedir. Nitekim bati dünyasi hayvan-
lari korumak ve onlarm nesillerinin tükenmemesi için çok sa-
yrda organizasyonlar kurmak ve profesyonel hayvan uzmanlari
yetistirmek konusunda oldukça bassas davranmaktadir. Ancak
geligmemig toplumlarda hal böyle degildir. Nitekim doganin
dengesini kuran hayvanlar çogu kisinin dügündügü gibi sadece
eglenmek amaçli olarak dolagtirilmamalidir. Hayvanat bahçele-
ri ise onlarm uzun süre kapali kalmasina neden olan birer esaret
merkezidir. Oysa ki hayvan]ar da insaniar gibi ait olduklari or-
tamda özgürce yapamayi hak eden canlilardir.
lik yakalamp tutsak edilen kup güvercin olup M.Ö. 4500
ylhnda bugünkü Irak'ta çok sayida güvercin yakalanip sergilen-
migtir.

467
 ilk yakalamp tutsak edilen hayvan fil olup M.Ö. 2500 yili
civarinda Misir ve Hindistan'ta yakalanan filler Misir'da çaligti-
rilmalarmm yani sira serbestçe dolagmalari da saglanan özel-
likle Hindistan'da kutsal hayvanlardi. Nitekim eski Misirlilar
fillerin yani sira aslan, maymun gibi çok sayida egzotik hayvant
eglenmek amactyla da koruma altina almaktaydi.
Çin'dekiilk büyük hayvanat bahçesi M.Ö.1150 yllinda inga
edilmig olup, Çinimparatoriçesi Tanki tarafindan genig mermer-
lerden yapilmigti,M.Ö. 1000 yilmda ise imparatorWen Wang
Cennet Bahçesi adi altinda içinde nadir bulunan hayvanlan ba-
rlndIrdigi
bir hayvanat bahçesi inga ettirmigti. Cennet Bahçesi
yaklagik 1500 dönüm araziyi kaplamaktaydi.
Kral SolomonM.Ö. 862-922 arasmdaki hükümdaruk dö-
nemi boyunca israil'inen saygin krallarindan biri olup sadece
kendisine özel bir harem yaptirmakla kalmamig, M.Ö. 930 yi-
linda bir de hayvanat bahçesi inga ettirmigtir.
ûzerine ilk ciddi
HayvanÌar çabgma M.Ö. 700 ile_200 yll-
lari arasinda eski Yunanistan'da yapilmig olup M.Ö. 340 yllinda
. ünlü Yunanli filozof Aristoteles (M.Ö. 384-322) bu konuda His-
tory of Animals (Hayvanlarin Tarihçesi) adli bir kitap yazmistir.
Aristotales'in en ünlü ögrencilerinden olan Büyük iskender'in
(M.Ö.356-323) özellikle ilginç egzotik hayvanlari ele geçirip
onlari savaglarda beraberinde götürdügü ve gemiye bindirip
Yunanistan'a egitime gönderdigi, keza Yunanli filozof Epicurus
(M.Ö.341-270) ve Anaksimander'in (M.Ö.610-546) evrim
teorisi üzerine ilk çaligmayi yaptLklarl Ve bu çaligmalarm on

dokuzuncu yüzyilda gündeme gelen Charles Darwin'in evrim

torisine kadar geligtirilmedigibilinmektedir.
Hayvanlarm ilkin birbirieriyle dövägtürülmesi bilindigi
üzere Romalilar devrinde gladyatör savaglari sirasinda gündeme
gelmig ama hayvanlar dövügtürulmelerininyani sira halka açik
eglencelerde halka mizrakla vurdurularak vahgi bir eglence ara-

468
ci olarak da kullanllmigtir.
ilk ingiliz hayvan koleksiyoncusu On ikinci yüzyilda in-
giltere Krali l'inci Henry (M.S. 1069-1135) olup Oxford,
Woodstok'ta bir hayvanat bahçesi yaptirmigtir. Kral Henry'nin
topladigi hayvanlar arasinda, kaplan, aslan, leoparin yani sira
deve, çegitli kup türleri ve baykupyer almaktaydi.
ilk modern türde hayvanat bahçesi 1752 yilinda yapimina
baglanan Viyana Tiergarten Schonbrun'daki hayvanat bahçesi-
dir. imparatoriçeMaria Theresia (1717-80) ve daha sonra Kut-
sal Roma Germen imparatorul'inci Francis olacak olan kocasi
Franz Stephan (1708-65)tarafindan Schonbrun'daki yazhk sara-
ym bahçesine inga edilen hayvanat bahçesi 1778 yilmda halka
açilmig ama sadece Pazar günleri ve düzgün glyimli insanlarin
ziyaret emesine izin verilmigtir.
Hayvanat bahçesi kelimesi ilkin 1826 yll inda Zoological So-
ciety of London'un (Londra Hayvan Toplulugu) kurulmasindan
sonra gündeme gelmigtir. Bu dogrultuda ayni zamanda 1819 yi-
linda Singapur'da da benzer bir kurulugu inga eden Sir Thomas
Raffles (1781-1826)ile birlikte fizik bilimcisi Sir Humphry Davy
(1778 --

kurulan Zoological Society hayvanla-

1829) tarafmdan
nn bakimi ve egitiminin yani sira psikolojilerini de inceleyen bir
kurulug olup bagli bagina bir hayvan kralligidir. Nitekim 1830
ylhndan itibaren hayvanlar konusunda joumal of Zoology adli
bilimsel bir dergi de yaymlayan kuruluga29 Mart 1829 tarihin-
de Kral IV'üncü George(1762-1830) tarafindan bir de kraliyet
arabasi hediye edilmi§tir.
Londra'daki ilk hayvanat bahçesi 1847 yllinda halka açil-
mig olup ilkin bilimsel incelemeye aldigi hayvanlart sergileyen
hayvanat bahçesi Regent's Park'in kuzey. ucunda yer almigtir.
Ancak Aristoteles'in M.Ö. dörduncü yüzyilda yaptigi çabyma
dogrultusunda dünyanin ilk bilimsel amaçli hayvanat bahçesi
olan Londra hayvanat bahçesi, halka açilimasindan bir süre
469
sonra özelligini kaybedip siradan bir hayvanat bahçesine dö-
nügmügtür.
Amerika'daki ilk hayvanat bahçesi New York Central
Park'taki hayvanat bahçesi olup 1864 yilinda açilm]gtir. Dört
yll boyunca devlet tarafmdan desteklenerek özel hayvanlarin
bir araya toplandigi bahçede siyah ay! ve 72 adet beyaz kugu
en dikkat çekici hayvanlardir.Bir diger dikkat çekici hayvan ise
Kuzey Amerika'ya ait boz ayilar olup bunlari avlamakla ünlü
JamesAdams (1812-60)tarafindan özel olarak getirilmigtir.Ayni
cins ayilar 1856 yilinda Woodward's Garden olarak da bilinen
San Francisco hayvanat bahçesinde sergilenmek üzere getiril-
mig ama hayvanat bahçesi 1866 yllma kadar açilamamigtir.

Hayvanlar üzerine ilk devrim niteligi tapyan çahyma 24

Kasim 1859 yayinlanan On the Origin of Species by Means of
NaturaÏ Selection (Doganm Seçilmig Örnekleri Üzerine)adli
Charles Darwin (1809-82) tarafmdan yazilmig kitaptir. Darwin
kitabinda kendi bulugu olarak ileri sürdügü insanlann hayvan-
dan türeyen canlilar oldugu hakkindaki evrim teorisini günde-
me getirerek hayvanlarin nesilden nesile giderek degigim gös-
terdigini örneklerie açiklamigtir. Ancak ilkin 1 Temmuz 1858
tarihinde teorisini Londra halkma açikladigi sirada Alfred Russel
Wallace (T823-1913) Malaya'da çaligtigi yillarda ayni teoriyi za-
470
ten buldugunu açiklamig ve sonunda Darwin'in ylliar boyunca
üzerinde çaligtigmi ileri sürdügü teorinin orijinali oldugu ortaya
çikmigtir. Nitekim buldugu formÜlü tüm masumiyetiyle dostu
bildigi Darwin'e akil danigmak için gönderen ve hayat boyu çok
yakin iki dostun her geyini birbirleriyle paylagmasinda hiçbir
sakinca görmeyen Wallace o sirada Darwin'in bu teoriyi kendi
bulugu olarak açaklamasi kargisinda öfkelenip Darwin'i tokat-
lamamak için kendisini zor tutmus ve sonunda Darwin'in arka-
daylari tarafindan zorlukla teskin edilmigtir. Sonuçta günümüz-
de Charles Darwin'e ait oldugu kabul edilmig olan Darwin'in
evrim teorisi ya da doganin seçilmig örnekleri fikri onun büyük
babasi Erasmus Darwin (1731-1802) tarafmdan pöyle kaleme
alinmigtir:
Dünya kuruldugundan bu yana üzerinden geçen bunca za-
mandir böyle bir geyi dügünmek çok mu cesurcadir... dünya
üzerinde apagi yukari ayni anatomiye sahip bunca insan ve hay-
vanin aslina tek bir canli hücresinden türedigini dügünmek çok
mu cesurcadir... sürekli degigerek geligmegösteren bir mirasm
dünyanin sonuna dek ayni kisirdöngüyle dönmeye devam ede-
cegini dügünmek çok mu cesurcadir?
Nitekim 1815 yllmda ayni teoriyi inceleyen Fransiz botanik-
çi ve bilim adami Jean Baptiste Lamarck (1744-1829) insan[igin
tek bir hücreden çogaldigmi.ve bu çarkm ayni gekilde devam
edip gittigini ve organizmanin giderek degigim gÖsterip sonun-
da en mükemmel hale ulagtigim kabul ederek evrim teorisinin
dogruluguna kesinlikle inandigini söylemigtir. Ancak kendisin-
den bagka bunu kabul etmeyen hiçbir Fransiz bilim adamini
teorisinin dogrulugu konusunda ikna edememigtir.

471
SON SÖZ

ÌIklerin Kitabs ad: altmda yazdigim bu kitapta çogu geyi afla-

digimi billyorum. Bunun için sizlerie birlikte Encyclopaedia
Britannica'dan da özür dilerim. Çokfazla olmasa da kaçirdigim
bir geyler oldugu kesin. Ancak bu kitabin en änemli kaynaklari
içermesi nedeniyle bir gekilde sizlere faydali olacagmi umuyor,
Tahmin etmek yerine ona bagvurmanizm yeterli olacagini dü-
günüyorum. Eksikiiklere gelince, apagrdaki gu söz sanirim bu
konudaki duygulanmi açiklamak için yeterli.

"En iyi kitap hiç bitmeyendir"

R. D. CUMMINS

472