Ileri Guc Elektronigi

Bölüm-1
Giriş
M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 1
I - GĐRĐŞ
• TANIM: • Güç Elektroniği, gün

geçtikçe daha da
• Güç elektroniği, herhangi genişleyen elektronik
sektörünün en önemli
bir kaynaktan alınan
dallarından birisidir.
elektrik enerjisinin, • Önceleri endüstriyel
elektronik yöntemlerle alanlardaki elektronik
çözümlerde kullanılan
kontrol edilerek güç elektroniği devre ve
(dönüştürülerek veya düzenekleri, günümüzde
endüstrinin dışına taşarak
işlenerek) kontrollü olarak evlere, ofislere ve
yüke aktarılması işlemidir. araçlara girmiştir.

I - GĐRĐŞ
TEMEL YAPI: • TARĐHÇE:
• Bir güç elektroniği düzeneğinin • Güç elektroniği serüveni,
temel yapısı blok olarak Şekil- 1900’lü yılların başlarında
1.1’de görülmektedir. endüstriyel makinelerde çok
• Şekilden görüldüğü gibi bir güç yoğun olarak kullanılmakta
düzeneği, güç devresi ve olan doğru akım motorlarının
kontrol devresi olmak üzere iki hız kontrolü ile başlamıştır.
bölümden oluşmaktadır.
• 1950’li yıllara kadar güç
elektroniğinin endüstriyel
Elektrik
Enerjisi
Güç
Devresi
Yük
(Tüketici)
uygulamaları ile ilgili pek çok
Kaynağı teorik çalışma yapılmış, fakat
elektron tüplerinden başka
kullanılabilecek malzeme
Kontrol geliştirilemediği için
Devresi
uygulamaya sokulamamıştır.

I - GĐRĐŞ
• 1950’lerin başında yarıiletken • Tristör kullanılarak hem daha
malzemelerin geliştirilmesi ve basit, hem daha küçük, hem
bu malzemeler kullanılarak de daha ucuza yapılabilir hale
diyot, transistor gibi devre gelen güç elektroniği
elemanlarının yapılmaya devrelerinin uygulama alanları
başlanması güç elektroniği da hızla yaygınlaşmaya
uygulamalarının önünün başlamıştır.
açılma işaretini vermiştir. • Aynı zamanda, yine o zamana
• Nihayet 1960’ların başında kadar düşünülüp de
Tristör’ün bulunması güç yapılamayan pek çok
elektroniği açısından çok uygulama Tristör sayesinde
önemli bir devrim olmuştur. yapılabilir hale gelmiştir.
• Tristör’ün bulunmasıyla o • 1960’lı ve 1970’li yıllar
zamana kadar elektron tüpleri tristör’ün altın yılları olmuş ve
ile yapılan uygulamalar artık güç elektroniği uygulamaları
tristörle yapılmaya başlamıştır. her alana yayılmıştır.

I - GĐRĐŞ
• 1980’lerin başlarından itibaren • Güç transistör’leri, güç
ise sayısal elektronik mosfet’leri ve bu elemanların
alanındaki gelişmeler ve daha ileri versiyonlarının
mikroişlemcilerin geliştirilmeye geliştirilmesiyle birlikte, daha
başlaması ile güç önceki yıllarda tristörler
elektroniğinde yeni ufuklar kullanılarak hem daha zor hem
açılmaya başlamıştır. de daha pahalı olarak
• Bu gelişmelere uygun olarak yapılmaya çalışılan birtakım
tristör’e alternatif yeni güç güç elektroniği devreleri ve
elektroniği elemanları endüstriyel uygulamalar, bu
geliştirilme çalışmaları yeni elemanların kullanılmaya
başlamış ve bu çalışmalar başlamasıyla, hem daha basit,
sonucunda o zamana kadar hem daha küçük, hem daha
düşük güçlüleri kullanılmakta fonksiyonel hem de çok daha
olan “Güç Transistör’leri ve ucuza yapılabilir ve
Güç Mosfet’leri” geliştirilmiştir. kullanılabilir hale gelmiştir.

I - GĐRĐŞ
• GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ
DEVRELERĐNĐN KULLANIM • Bina, Ofis ve Evlerde;
ALANLARI: 1- Bina otomasyon
sistemlerinde,
• Endüstride; 2- Isıtma, soğutma,
1- Enerji iletimi ve dağıtımında, havalandırma ve güvenlik
2- Her tür motor kontrolunda, sistemlerinde,
3- Makine otomasyonunda, 3- Tüm ofis araçlarında,
4- Her tür ısıtma soğutma 4- Eğlence, spor ve oyun
işlemlerinde, araçlarında,
5- Her tür üretim ve montaj 5- Tıbbi cihazlarda,
sanayinde, 6- Çamaşır makinesi, bulaşık
6- Her tür güç kaynağı ve güç makinesi, buzdolabı, klima,
kontrol sistemlrinde. elektrik süpürgesi vb. ev
cihazlarında.

I - GĐRĐŞ
• Ulaşım Araçlarında; • Tarım ve Hayvancılıkta;
1- Uçak ve diğer hava 1- Sera otomasyonu ve
araçlarındaki tüm güç kontrolünde,
sistemlerinde, 2- Açık hava sulama ve ürün
2- Demiryolu ve metro kontrol sistemlerinde,
araçlarında ve yer 3- Tarım makinelerinin
sistemlerinde, otomasyonunda,
3- Otobüs, kamyon ve çekici 4- Kümes, ahır vb. hayvan
gibi ağır vasıtaların tüm yetiştirme tesislerinin bakım ve
elektronik sistemlerinde, otomasyonunda,
4- Otomobillerdeki tüm 5- Tarla ve arazilerin ekim,
elektriksel güç ve kontrol dikim ve gübreleme
sistemlerinde, kontrollarında.
5- Forklift, seyyar vinç, beton 6- Tohumculuk, fide yetiştirme
makinesi vb. araçlarda. vb. çalışmalarda.

I - GĐRĐŞ
• TEMEL GÜÇ DEVRELERĐ: • Şekil-1.2’den görüldüğü gibi
• Güç elektroniği kapsamında temel güç devreleri,
yapılan tüm işler ve uygulamalar 1) AC-DC dönüştürücüler,
4 temel devre yapısı üzerine 2) AC-AC dönüştürücüler,
kurulmuştur. 3) DC-DC dönüştürücüler,
• Bu devre yapıları, alternatif akım 4) DC-AC dönüştürücülerdir.
veya doğru akım türündeki
elektrik enerjisinin bir birlerine AC / DC
veya kendi içlerinde farklı AC
~/= DC
şekillere ve seviyelere Doğrultucular

döndürülmesi işlemini
AC / AC DC / DC
gerçekleştirmektedir. AC DC
~ / ~ Kıyıcılar Kıyıcılar = / =
• Bu durumda, güç elektroniğinin
temel devre yapıları yan tarafta Đnvertörler
DC / AC
Şekil-1.2’de olduğu gibi
gösterilebilmektedir.
AC
~ / = DC

I - GĐRĐŞ
• AC-DC Dönüştürücüler
(Doğrultucular);
• Güç elektroniğinin temel
devrelerinden birincisi olan
doğrultucular, bir fazlı veya üç
fazlı AC kaynağı kullanarak,
sabit veya değişken DC gerilim
elde etmek için
kullanılmaktadır. Şekil 1.3 - 1 fazlı yarım dalga
kontrollü doğrultucu devresi
• AC-DC dönüştürücüler ve dalga şekilleri.
(doğrultucular);
1- Kontrolsuz doğrultucular,
2- Kontrollu doğrultucular, Giriş
(Kaynak)
olarak 2 ana gruba ayrılır.
Şekil 1.3’de basit bir kontrollü
doğrultucu devresi ve dalga
Çıkış
şekilleri görülmektedir. (Yük)

I - GĐRĐŞ
• AC-AC Dönüştürücüler
(AC kıyıcılar);
devrelerinden ikincisi olan AC
kıyıcılar, bir fazlı veya üç fazlı
AC kaynağı kullanarak, sabit
veya değişken frekanslı ve
genlikli AC gerilim elde etmek Şekil 1.4 - 1 fazlı faz kontrollu
için kullanılmaktadır. AC kıyıcı devresi ve dalga
şekilleri.
• AC-AC dönüştürücüler;
1- AC voltaj kontrolcular,
2- Direkt frekans çeviriciler, Giriş
(Kaynak)
Şekil 1.4’de basit bir AC kıyıcı
devresi ve dalga şekilleri
görülmektedir.
I - GĐRĐŞ
• DC-DC Dönüştürücüler
devrelerinden üçüncüsü olan
DC-DC dönüştürücüler,
herhangi bir DC kaynaktan
aldığı gerilimi yükselterek ,
düşürerek veya çoğullayarak,
sabit veya değişken DC Şekil 1.5 – A sınıfı PWM
gerilim(ler) elde etmek için kontrollü DC kıyıcı devresi ve
kullanılmaktadır. dalga şekilleri.
• DC-DC dönüştürücüler;
1- DC kıyıcılar, Giriş
(Kaynak)
2- Anahtarlamalı regülatörler,
Şekil 1.5’de basit bir DC kıyıcı Çıkış
(Yük)
devresi görülmektedir.

I - GĐRĐŞ
• DC-AC Dönüştürücüler
(Đnvertörler);
devrelerinden sonuncusu olan
Đnvertörler, herhangi bir DC
kaynaktan aldığı gerilimi
işleyerek, sabit veya değişken
genlik ve frekanslı AC gerilim
elde etmek için kullanılan güç
elektroniği devreleridir.
• Đnvertörler;
1- PWM invertörler, Giriş
(Kaynak)
2- Rezonanslı invertörler,
0V
Şekil 1.6’da basit bir PWM Çıkış
(Yük)
invertör devresi görülmektedir.

I - GĐRĐŞ
• Temel Güç Elemanları; • Bu durumda anahtar yapısı
• Güç devrelerinin, istenilen güç güç elektroniği için çok
dönüşümlerini uygun olarak önemlidir ve burada ayrıntısı
gerçekleştirebilmeleri, bu ile incelenecektir.
devrelerde kullanılan uygun
güç elemanlarıyla mümkün • Anahtar Türleri;
olabilmektedir. • Elektrik-Elektronik güç
• Güç devrelerinde kullanılan düzeneklerinde kullanılan 3 tür
güç elemanları, hangi tür anahtar bulunmaktadır. Bunlar,
dönüşümde olursa olsun, 1- Mekanik anahtarlar,
daima kaynak ile yük
arasındaki bağlantıyı kesip 2- Elektromekanik anahtarlar,
bırakmakla görevlendirilmiştir. 3- Yarıiletken anahtarlardır.
Dolayısıyla bu elemanlar birer • Bu anahtar türlerini
“ANAHTAR” olarak çalışmakta incelemeden önce “ideal
ya da çalıştırılmaktadır. anahtar” yapısı incelenmelidir.

I - GĐRĐŞ
• Đdeal Anahtar Özellikleri; • Şekil-1.7, ideal anahtar.
Đdeal anahtar, çalışması
IA
sırasında üzerinde herhangi bir VA
kayıp oluşturmayan anahtardır. Giriş
Đdeal Anahtar
Çıkış
(Kaynak) (Yük)
Đdeal anahtar sadece 2
durumda bulunabilir. Bunlar,
1- Yalıtım durumu (kapalı-off), Giriş
(Kaynak)
2- Đletim durumu (açık-on).
Anahtarların çalışması Anahtar
sırasında üzerinde iki tür kayıp akımı (IA)
oluşmaktadır. Bu kayıplar, off on off on
1- Anahtarlama (açma- Anahtar

kapama) kayıpları, gerilimi
(VA)
2- Đletim kayıplarıdır. PA= VA x IA
Harcanan
Bu anahtarda kayıplar sıfırdır. güç (PA)

I - GĐRĐŞ
• Bu durumda ideal anahtarla • Yandaki Tablo-1.1’den
ilgili önemli parametreler görülebileceği gibi anahtarlar
Tablo-1.1’deki gibi gösterilebilir. için öncelikli 6 parametre
• Tabii ki böyle bir anahtar kullanılmaktadır. Bunlar,
gerçekte yoktur. 1) Çalışma gerilimi (VA),
2) Çalışma akımı (IA),
Kn. V(a) I(a) R(o) f(a) t(a) Yn.
3) Đletim direnci (Ron),
off
Ç 4) Çalışma frekansı (fA),
∞ 0 ∞ Đ
F 5) Anahtarlama zamanı (tA),
V A Ω ∞ 0
T
6) Anahtar yönüdür.
• Đdeal bir anahtarda “iletim iç
0 ∞ 0
Hz s Y direncinin” ve “geçiş
Ö
N zamanının” sıfır olması
V A Ω
nedeniyle iletim ve
on
anahtarlama kayıpları sıfırdır.

I - GĐRĐŞ
• Mekanik Anahtarlar;
• Mekanik anahtarlar, elektrik
devrelerini kesmek için
kullanılan, adi anahtar, pako
Şekil-1.8
şalter vb. anahtarlardır.
• Mekanik anahtarlar da, iletimi
sırasında üzerinde herhangi bir
Giriş
kayıp oluşturmayan anahtardır. (Kaynak)
• Mekanik anahtarlar da sadece

Anahtar
2 durumda bulunabilir. akımı (IA)
1- Yalıtım durumu (kapalı-off), off on off on
2- Đletim durumu (açık-on).

Anahtar
• Mekanik anahtarlar, devrelerde gerilimi Pa
(VA)
genellikle açma-kapama PA= VA x IA
elemanı olarak Harcanan ton toff
güç (PA)
kullanılmaktadır.
I - GĐRĐŞ
• Tablo-1.2’den görüldüğü gibi,
• Mekanik anahtarla ilgili
mekanik anahtarda “iletim iç
öncelikli parametreler Tablo-
direncinin” sıfır olması
1.2’de örnek değerler
nedeniyle iletim kayıpları da
kullanılarak gösterilmiştir.
sıfır olacaktır.
Kn. V(a) I(a) R(o) f(a) t(a) Yn. • Yine Tablo-1.2’den görüldüğü
off
gibi, mekanik anahtarlarda
Ç “frekans” ve “geçiş zamanı”
500 0 ∞ Đ parametreleri hızlı anahtarlama
V A Ω 0 1 F
T
için uygun değildir.
• Piyasada anahtar, pako şalter,
Hz s Y şalter, kesici vb. isimler verilen
0 25 0 Ö mekanik anahtarlar çeşitli
V A Ω N
gerilimlerde, birkaç amperden
on birkaç yüz ampere kadar
bulunabilmektedir.

I - GĐRĐŞ
• Elektromekanik Anahtarlar;
• Elektromekanik anahtarlar,
elektrik devrelerini kesmek-
değiştirmek için kullanılan,
röle, kontaktör, kesici vb.
anahtarlardır.
• Elektromekanik anahtarlar da
sadece 2 durumda bulunabilir. Giriş
(Kaynak)
1- Yalıtım durumu (kapalı-off),
2- Đletim durumu (açık-on). Anahtar
akımı (IA)
• Elektromekanik anahtarlar,
off on off on
devrelerde genellikle güç
anahtarlama ve otomatik güç Anahtar
kontrol elemanı olarak gerilimi Pa
(VA)
kullanılmaktadır (Şekil-1.9). Pa= Va x Ia
Harcanan ton toff
güç (PA)

I - GĐRĐŞ
• Elektromekanik anahtarda
• Elektromekanik anahtarla ilgili
kontakların temiz olması
durumunda “iletim iç direnci”
sıfır olması nedeniyle iletim
kayıpları da sıfır olacaktır.
Kn. V(a) I(a) R(o) f(a) t(a) Yn. • Elektromekanik anahtarlarda
off
da “frekans” ve “geçiş zamanı”
Ç parametreleri oldukça kötüdür.
380 0 ∞ Đ Bu nedenle hızlı anahtarlama
V A Ω 0 1 F
T
yapamazlar.
• Elektromekanik anahtarda da
Hz s Y hızlı anahtarlama yapılacak
0 63 0 Ö olursa, “geçiş zamanının” çok
V A Ω N
uzun olması nedeniyle ise
on anahtarlama kayıpları çok
yüksek olacaktır.

I - GĐRĐŞ
• Yarıiletken (Statik) Anahtarlar;
• Yarıiletken anahtarlar, elektrik-
elektronik devrelerde yüksek
hızlı anahtarlama işleri için
kullanılan, Tristör, Transistör, Şekil-1.10
Mosfet vb. elemanlardır.
• Yarıiletken anahtarların pek
çoğu 3 durumda bulunabilir. Giriş
(Kaynak)
1- Tam yalıtım durumu,
2- Tam iletim durumu. Anahtar
akımı (Ia)
3- Ara (yükseltme) durumu.
• Bu anahtarlar, istenirse on-off off on off on
anahtar olarak, istenirse de Anahtar

gerilimi Pa
yükseltme elemanı olarak (Va)
Pi
kullanılabilmektedirler.
Harcanan ton toff
güç (Pa)

I - GĐRĐŞ
• Tablo-1.4’den görüldüğü gibi,
• Yarıiletken anahtarla ilgili
yarıiletken anahtarlarda
“frekans” ve “geçiş zamanı”
parametreleri çok çok iyidir. Bu
nedenle çok hızlı anahtarlama
Kn. V(a) I(a) R(o) f(a) t(a) Yn.
yapılabilmektedir.
off
• Fakat yarıiletken anahtarda
T “iletim iç direncinin” sıfır
600 0 ∞ E olmaması nedeniyle iletim
V A Ω 20 10 K
kayıpları diğerlerinde olduğu
gibi sıfır olamayacaktır.
kHz µs Y • Yine bu anahtarda “geçiş
2,1 120 0,02
Ö zamanının” çok kısa olması
V A Ω N
nedeniyle hızlı anahtarlama
on yapılsa bile anahtarlama
kayıpları az olacaktır.

I - GĐRĐŞ
• Güç Elektroniği Devrelerinde • Bu durumda, güç dönüşümü
Kullanılan Anahtar Türü için frekansları düşük olan
Hangisidir? mekanik veya elektromekanik
• Güç elektroniği devrelerinde anahtarları kullanma imkanı
daha önceden açıklanan güç kesinlikle yoktur.
dönüşümü işlemlerinin • Güç elektroniği devrelerinde
yapılabilmesinde kullanılacak güç dönüşümü için, iletim
anahtarların, basit bir dönüşüm kayıpları yüksek olmasına
işlemi için bile çok sayıda rağmen, çalışma frekansları
açma-kapama yapması yüksek ve geçiş zamanları çok
gerekmektedir. küçük olan yarıiletken (statik)
• Örneğin; basit bir şebeke anahtarlar kullanılmaktadır.
doğrultucu devresinde, • Mekanik ve elektromekanik
diyotlar 1 saniye içinde 50 kez anahtarlar ise güç devrelerin
açma-kapanma yapmak giriş ve çıkışlarında enerji
zorundadırlar. verme ve kesmede kullanılır.

I - GĐRĐŞ
• Yarıiletken Güç Anahtarlarının • Yarıiletken anahtarın korunması
Kullanımı Sırasında Dikkat için alınacak önlemler;
Edilmesi Gereken Konular; 1 – Güç anahtarının ısıl
• Mekanik ve elektromekanik güvenliğinin sağlanması.
anahtarların kullanımı sırasında 2 – Güç anahtarının ani değişen
anahtarın uygun yere gerilime karşı korunması.
yerleştirilmesi ve bağlantılarının 3 – Güç anahtarının ani değişen
doğru yapılması dışında dikkat akıma karşı korunmasıdır.
edilmesi gereken bir şey yoktur.
• Yarıiletken güç anahtarlarında
• Yukarıda belirtilen önlemler
ise bu iki konu dışında anahtarın
alınmadığı takdirde güç anahtarı
güvenli olarak çalışabilmesi
işini istendiği gibi yapamayacak
(korunması) için bir takım
ve bozulacaktır.
işlemler yapılması (önlemler
alınması) gerekmektedir.

I - GĐRĐŞ
• Yarıiletken Güç Anahtarının Isıl • Yarıiletken güç anahtarlarında
Güvenliğinin Sağlanması; sıcaklık arttıkça performans
• Yarıiletken güç anahtarları, düşmekte ve belli bir seviyeden
küçük de olsa bir iletim direncine sonra da eleman yanmaktadır.
sahip oldukları için, iletimde • Bu olumsuz durumun önüne
kaldıkları sürece üzerlerinde bir geçebilmek için eleman
güç harcaması olmaktadır (I²xR). üzerinde oluşan ısı enerjisinin
• Ayrıca yarıiletken güç alınarak dağıtılması
anahtarları devrelerde çok gerekmektedir.
sayıda aç-kapa yapılarak • Bu iş için uygun boyutta
çalıştırıldığı için anahtarlama “Heatsink-Isı emici” yada yaygın
sırasında da üzerlerinde güç söylenişle “Soğutucu” kullanmak
harcaması olmaktadır. gerekmektedir.
• Harcanan bu güçler elemanın • Soğutucu olarak, özel olarak
ısınmasına yol açmaktadır. üretilmiş yapraklı alüminyum
levhalar kullanılmaktadır.

I - GĐRĐŞ
• Yarıiletken Güç Anahtarının Ani • Yarıiletken güç anahtarlarının,
Değişen Gerilimden Korunması ani voltaj değişikliklerinde
• Yarıiletken güç anahtarları, p ve istenmediği halde iletime
n katmanlardan oluşmaktadır. geçerek hem kendisinin hem de
Bu katmanlar arasındaki akım devredeki diğer elemanların
taşıma işlemi de elektron ve zarar görmesini engellemek için
boşlukların yer değiştirmesi ile Şekil-1.11’de görüldüğü gibi bir
olmaktadır. “Snubber-Gerilim yumuşatma
• Güç anahtarlarında akımın devresi” kullanılmaktadır.
başlaması, • Bu sayede ani gelen gerilimin
– Elemanın uyarılması, değişim hızı istenen seviyeye
– Aşırı derecede ısınması, düşürülür.
– Yüksek voltaj verilmesi,
Snubber devresi
– Ani voltaj değişikliği olması,
+ V(ak)
durumlarında gerçekleşir. V(ak)
-
V(ak)

I - GĐRĐŞ
• Yarıiletken Güç Anahtarının Ani • Yarıiletken güç anahtarlarının,
Değişen Akımdan Korunması ani akım değişikliklerinde
• Yarıiletken güç anahtarları, istenmediği halde bozularak
kristalize yapıya sahip olan hem kendisinin hem de
silisyum malzemesi devredeki diğer elemanların
kullanılarak yapılmışlardır. zarar görmesini engellemek
• Bu malzemenin üretim için Şekil-1.12’de görüldüğü
sırasında belirlenen bir ani gibi bir “akım yumuşatma
akım taşıma hızı devresi” kullanılmaktadır.
bulunmaktadır. • Bu sayede akımın değişim hızı
• Üreticinin belirlemiş olduğu bu istenen seviyeye düşürülür.
Akım yumuşatıcı
hız kullanıcı tarafından aşıldığı
I(a)
taktirde malzemenin kristal
yapısı dağılır ve eleman yanar.
I(a) I(a)

ÖDEV-1
1.1 - Güç elektroniği devrelerinin enerji girişlerini kesmek ve

bırakmakta kullanılan, Mekanik Anahtarların genel yapıları, türleri,
üreticileri, satış fiyatları vb. konularda internet üzerinde araştırma
yaparak bir rapor hazırlayınız.
1.2 - Güç elektroniği devrelerinin enerji girişlerini kesmek ve

bırakmakta kullanılan, Elektromekanik Anahtarların genel yapıları,
türleri, üreticileri, satış fiyatları vb. konularda internet üzerinde
araştırma yaparak bir rapor hazırlayınız.

Bölüm-2
Yarı Đletken Güç

Anahtarları
II - YARIĐLETKEN GÜÇ ANAHTARLARI
• Giriş; • Bu bölümde yarıiletken güç
• Güç elektroniğinin temel taşları anahtarlarının;
ve ağır işçileri olan Yarıiletken 1) Temel yapıları ve çalışması,
Güç Anahtarları, özel bazı 2) Temel test devreleri,
elemanlar ile temel elektronikte 3) Temel karakterisitik eğrileri,
kullanılan klasik elemanlardan
bazılarının daha yüksek akım 4) Temel uyarma yöntemleri,
ve gerilimlerde çalışabilir hale 5) Çalışma dalga şekilleri,
getirilmesi veya ihtiyaca göre 6) Seri ve paralel bağlanmaları
yeni bazı tasarımların 7) Koruma yöntemleri,
yapılmasıyla ortaya 8) Güçleri ve kılıf yapıları,
çıkmışlardır.
10) Temel kullanım alanları,
• Yarıiletken güç anahtarlarının
temel malzemesi diğer vb. konular ayrıntısıyla
yarıiletken malzemelerde de incelenecek ve bu elemanlara
olduğu gibi yine Silisyum’dur. hükmedilmesi öğretilecektir.

• Yarıiletken Güç Anahtarlarının 3- Güç Transistörleri:
Türleri; a) Çift polariteli transistörler (BJT),
Yarıiletken güç anahtarları 3 b) MOS transistörler (MOSFET),
temel grup altında c) Yalıtılmış kapılı transist. (IGBT).
toplanmaktadır. Bunlar,
• Yarıiletken güç anahtarları
1- Güç Diyotları: piyasaya 3 farklı kılıf şeklinde
a) Genel amaçlı diyotlar, sunulmuşlardır. Bunlar,
b) Hızlı toparlanan diyotlar, a) Tek elemanlar.
c) Schottky diyotlar. b) Güç modülleri.
2- Güç Tristörleri: c) Akıllı modüller.
a) Genel amaçlı tristörler (SCR),
b) Çift yönlü tristörler (TRIAC), • Kurulacak devreye ve
c) Kapısından tıkanabilen çalışılacak olan güce göre
tristörler (GTO). uygun kılıflı malzeme seçilir.

• GÜÇ DĐYOTLARI: • 1) Genel Amaçlı Diyotlar;
• Güç diyotları, kontrolsuz güç • Şekil-2.1’de yapısı görülen
anahtarlarıdır. Bu diyotlar; genel amaçlı güç diyotlarının
1) Genel amaçlı (şebeke) genel yapısı ve çalışması temel
diyotlar, elektronikte kullanılan diyotlarla
2) Hızlı toparlanan (hızlı) aynıdır. Bu diyotlarda da normal
diyotlar, diyotlarda olduğu gibi, anod
terminali, katoda göre 0,7V
3) Schottky (çok hızlı) diyotlar, daha pozitif olduğunda iletime
olmak üzere 3 ayrı türde geçer.
bulunmaktadır, bu türlerin Anod (A)
kendilerine ait özellikleri ve
buna bağlı olarak da kullanım P
alanları bulunmaktadır. Şimdi
N
bu türleri ayrıntısıyla
inceleyelim. Katod (K)

• Bilindiği gibi diyodun yalıtıma Genel amaçlı diyotlar düşük
geçebilmesi içinse anod-katod frekansta çalışmaları nedeniyle
arasındaki potansiyel farkının çok yüksek akım-gerilimlerde
0,7V altına inmesi veya kullanılabilirler (5kV-5kA gibi).
negatife düşmesi yeterlidir. Genel amaçlı diyotların en
• Diyot iletimde olduğunda tam önemli özelliklerinden birisi de,
iletim, yalıtımda olduğunda ise geçiş zamanının uzun
tam yalıtım durumunda olmasına rağmen, iletim iç
bulunur, geçiş anı dışında direncinin çok düşük olması
herhangi ara durumu yoktur. nedeniyle iletim kayıplarının
• Genel amaçlı diyotların en çok düşük olmasıdır.
önemli özelliği düşük Bu özellikleri ile genel amaçlı
frekanslarda çalışmak için imal diyotlar şebeke geriliminde
edilmiş olmalarıdır (ideal kontrolsuz anahtar olarak
frekans 50-60Hz, max. çalışabilen çok kullanışlı
frekans: 1kHz). yarıiletken elemanlardır.

II – YARIĐLETKEN GÜÇ ANAHTARLARI
• Diyodun Temel Test Devresi ve Aşağıdaki Şekil-2.3’de genel
Karakteristik Eğrisi; amaçlı diyodun temel
• Aşağıdaki Şekil-2.2’de diyodun karakteristik eğrilerinden olan
temel karakteristik eğrisinin akım-gerilim (Ia-Vak) eğrisi
çıkarıldığı temel test devresi görülmektedir.
görülmektedir.
• Aşağıdaki bağlantı şekli ile Ia
diyodun doğru yön çalışması, Doğru
Imax. (ileri) yön
devredeki “Vs” bataryası ters A+, K-
çevrilerek de ters yön
-Vmax. Von
çalışması test edilebilmektedir. -Vak Vak
0,7V
Ters
(geri) yön
A-, K+
-Ia

• Karakteristik eğriden Bu durumda, genel amaçlı
görüldüğü gibi doğru yönde diyodun; doğru yönlü (A+, K-)
0,7V’dan sonra iletime geçen gerilimde kendiliğinden tam
diyot, Imax. akımına kadar iletime geçen, doğru yönlü
güvenle çalışabilmektedir. Bu gerilimi asla bloke edemeyen,
akım aşıldığında ise diyot ters yönlü (A-, K+) gerilimde
yanar. Diyot üzerinden akacak ise yine kendiliğinden tam
akım değerini RL yük direnci yalıtıma geçen (ters yönlü
belirlemektedir. gerilimi sürekli olarak bloke
• Ters yönde ise Vmax. gerilim eden) bir yarıiletken güç
değerine kadar diyot güvenle anahtarı olduğu görülmektedir.
yalıtımda kalacak (blokaj Diyot bu özellikleriyle AC’de
yapacak), bu değer aşılırsa ise tek yönlü iletim sağladığı için
diyot yanacaktır. Diyot üzerine doğrultucu olarak, DC’de ise
gelecek olan ters gerilim anahtarlama elemanı olarak
değeri, tamamen VS kaynak çalıştırılabilmektedir.
gerilim değerine bağlıdır.
• Diyodun Çalışma Dalga Şekil-2.7’de diyot devresinin AC
Şekilleri; kaynakta çalışması sırasındaki
dalga şekilleri görülmektedir.
çalışma durumlarının Vm π 2π 3π 4π
görülmesi için aktif çalışma t
V(s)
sırasındaki akım-gerilim dalga Giriş
Gerilimi
şekilleri incelenmelidir. Vm
• Diyodun doğru ve ters (INV) t
V(RL)
polarmada davranışları Şekil- Çıkış
Gerilimi
2.6’dan gözlenebilir.
V(ak) t
V(ak)
Diyot
Gerilimi
Ia Im
+ V(ak) - t
I(a)
Diyot
Akımı
180º 360º 540º 720º

• Şekil-2.7’den görüldüğü gibi 0- Diyotların Seri Bağlanması;
180º aralığında diyot iletimde (on) Özellikle yüksek gerilim altında
olup, çıkış gerilimi giriş gerilimi ile çalıştırılacak olan diyotlarda
aynıdır. Bu sırada diyot üzerindeki diyodun üzerine gelen çok yüksek
gerilim sıfır olacaktır (iletim gerilim ters gerilimleri bloke etmesi
düşümü ihmal ediliyor), diyot gerekir.
üzerinden geçen akım ise yüke
Bu durumda üretici tarafında
bağlı olup, kaynak veya yük akımı
belirtilen diyodun çalışma gerilimi,
ile aynıdır.
uygulamada üzerine gelecek olan
• 180º-360º aralığında ise diyot ters ters gerilimden en az %30 daha
polarmada olduğu için yalıtımdadır fazla olması gerekmektedir ki
(off). Bu durumda çıkış gerilimi sağlıklı bir çalışma sağlanabilsin.
sıfır, diyot üzerindeki gerilim
Uygulama sırasında mevcut
düşümü ise kaynak gerilimi ile
diyotların bu şartı sağlayamaması
aynıdır (diyodun bloke ettiği
durumunda diyotların seri
gerilim). Bu durumda diyot
bağlama yoluna gidilir. Bu sayede
üzerinden geçen akım, dolayısıyla
istenilen çalışma gerilimine
da devre akımı ise sıfırdır.
ulaşılabilir.

• Aşağıdaki Şekil-2.8’de Şekil-2.8’den görüldüğü gibi
diyotların seri bağlanarak yüksek gerilimde çalışma
çalışma geriliminin arttırılması gerektiğinde diyotlar seri
bağlanarak bu gerilim değeri elde
görülmektedir. Gerilim;
edilebilmektedir. Burada;
VD= VD1 + VD2 + VD3 olur.
VD ≥ (Vmax.+ %30) olacak şekilde
seri bağlanacak olan diyot sayısı
R1 belirlenebilmektedir.
D1 VD1 Fakat, diyotların seri bağlanması
çok istenen bir uygulama değildir.
Vs R2
Çünkü seri bağlama sayesinde
D2 dayanma gerilimi artar fakat buna
AC VD2 bağlı olarak anahtarın iletim iç
direnci de yükselir. Bu da
R3 kayıpların artması anlamına gelir.
D3
VD3 Ayrıca diyotlar ters gerilimi eşit
Yük paylaşamayacağı için paralel
dirençler kullanılması gerekir.

• Diyotların Paralel Bağlanması; Aşağıdaki Şekil-2.9’da diyotların
• Özellikle yüksek akım altında paralel bağlanarak çalışma akımı
çalıştırılacak olan diyotlarda arttırılması görülmektedir.
diyodun üzerinden geçmesi Burada toplam akım;
gereken çok yüksek seviyeli akımı IA= IA1 + IA2 + IA3 olacaktır.
geçirebilmesi gerekir.
• Bu durumda üretici tarafında
belirtilen diyodun çalışma akımı, IA IA1 IA2 IA3
uygulamada üzerinden geçecek
olan akımdan en az %30 daha D1 D2 D3
fazla olması gerekmektedir ki Vs
sağlıklı bir çalışma sağlanabilsin. AC
• Uygulama sırasında mevcut
diyotların bu şartı sağlayamaması
durumunda diyotların paralel
R1 R2 R3
bağlama yoluna gidilir. Bu sayede Yük
istenilen çalışma akımına
ulaşılabilir.

• Şekil-2.9’dan görüldüğü gibi Diyotlarda dv/dt Korumasının
yüksek akımda çalışma Sağlanması;
gerektiğinde diyotlar paralel
Yarıiletken malzeme, ani gerilim
bağlanarak bu akım değeri elde
değişiminde istenmeyen
davranışlar gösterebilmektedir.
ID ≥ (Imax.+ %30) olacak şekilde Güç diyotlarında, diyot üzerindeki
paralel bağlanacak olan diyot ters gerilim çok kısa sürede çok
sayısı belirlenebilmektedir. ani olarak değer değiştirecek
• Fakat, diyotların paralel olursa P-N birleşim yüzeyleri boş
bağlanması çok istenen bir bir kondansatör gibi davranarak
uygulama değildir. Çünkü paralel istenmeyen akımların akmasına
bağlama sayesinde dayanma neden olabilmekte bu da
akımı artar fakat, diyotlar iletim elemanda veya devrede hasarlar
dirençlerinin eşit olmaması oluşturabilmektedir.
nedeniyle, üzerlerinden geçecek Bu olayın sınırları üretici
akımı eşit paylaşamayacağı için tarafından belirtilmekte olup
seri dirençler kullanılması gerekir. kullanıcı buna göre uygun önlem
Bu da ayrıca kayıp anlamına gelir. almak zorundadır.

• Aşağıdaki Şekil-2.10’da üretici Şekil-2.10’dan görüldüğü gibi, çok
tarafından verilen, diyodun ani olarak ters gerilim altında
örnek dv/dt karakteristik eğrisi kalma riski olan D2 diyodunun
paraleline, onu bu ani ters
ve diyodun bu olaydan
gerilimin bozucu etkisinden
etkilenmesini önlemek için
korumak için bir R-C devresi
alınan önlem görülmektedir. yerleştirilmiştir.
• Burada örnek dv/dt: 500V/µs Bu sayede diyot üzerine gelen ani
gerilim yumuşatılarak karakteristik
500V eğrideki 500V/µs sınırının altına
indirilmekte ve diyotta oluşacak
t(µs) olan ters akım (ters toparlanma)
0 1µs
engellenmiş olmaktadır.
Burada R-C devresi;
SW
D1 T= R.C
Yük
dv/dt
Vs
için
D2 zaman sabitesine göre istenilen
oranda yumuşatma yapmaktadır.

• Diyotlarda di/dt Korumasının Aşağıdaki Şekil-2.11’de üretici
Sağlanması; tarafından verilen, diyodun örnek
• Yarıiletken malzeme, ani akım di/dt karakteristik eğrisi ve diyodun
değişiminde istenmeyen davranışlar bu olaydan etkilenmesini önlemek
gösterebilmektedir. için alınan önlem görülmektedir.
• Güç diyotlarında, diyot üzerinden Burada örnek di/dt: 50A/µs
geçen akım çok kısa sürede çok ani
olarak değer değiştirecek olursa
50A
yarıiletken P-N maddesinin kristal
yapısı dağılarak istenmeyen
akımların akmasına neden t(µs)
olabilmekte bu da elemanın kısa 0 1µs
devre olması ve devrede hasarlar
oluşması anlamına gelmektedir. L (di/dt için)
SW
• Bu olayın sınırları üretici tarafından D1
elemanın di/dt eğrisi olarak Yük
Vs R-C D2
belirtilmekte olup kullanıcı buna (dv/dt için)
göre uygun önlem almak
zorundadır.

• Şekil-2.11’den görüldüğü gibi, çok dv/dt ve di/dt önlemlerini her
ani olarak yüksek akım altında zaman kullanmak gerekli değildir.
kalma riski olan D1 diyoduna seri Ancak yüksek güçte ani yüksek
olarak, onu bu ani yüksek akımın gerilime veya ani yüksek akıma
bozucu etkisinden korumak için bir maruz kalma riski varsa
“L” endüktansı yerleştirilmiştir. kullanılması gerekmektedir.
• Bu sayede diyot üzerinden Diyotların seri ve paralel
geçmek isteyen ani yüksek akım bağlanmaları sırasında da ani
yumuşatılarak karakteristik gerilim ve akım riski bulunduğu
eğrideki 50A/µs sınırının altına taktirde dv/dt ve di/dt önlemlerinin
indirilmekte ve diyotta oluşacak alınması gerekmektedir.
olan kristal dağılması (yanma) Bu durumda gerekli yumuşatmayı
engellenmiş olmaktadır. sağlamak için, seri bağlama
• Burada L (L-R) devresi; sırasında her bir seri diyoda
T= L/ R paralel olarak R-C devresi, veya
paralel bağlama sırasında her bir
zaman sabitesine göre istenilen paralel diyoda seri olarak “L”
oranda yumuşatma yapmaktadır. elemanı yerleştirilmelidir.

Aşağıda genel amaçlı bir diyodun bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

• Hızlı Toparlanan Diyot; • Hızlı toparlanan (hızlı) diyotlarda,
• Hızlı toparlanan güç diyotlarının genel çalışma ilkeleri, temel
genel yapısı ve çalışması da karakteristik eğriler, ters
Şekil-2.12’de görüldüğü gibi toparlanma, çalışma dalga
temel elektronikte kullanılan şekilleri, seri ve paralel
diyotlarla tamamen aynıdır. Bu bağlanmaları, ani akım ve gerilim
diyotlarda da normal diyotlarda davranışları ve korunmaları genel
olduğu gibi, anod terminaline, amaçlı diyotlardaki gibidir.
katoda göre 0,7V daha pozitif • Hızlı diyotların geçiş zamanları 3-
gerilim geldiğinde eleman 5µs gibi çok kısa, dolayısıyla da
kendiliğinden iletime geçer. çalışma frekanslarının 150-
Anod (A) 200kHz gibi yüksek olmasıdır. 2-
3kV, 200-300A gibi değerlere
P kadar bulunabilen bu diyotlar DC-
N DC ve DC-AC dönüştürücülerde
ve yüksek frekanslı uygulamalarda
Katod (K) kullanılmaktadırlar.

Aşağıda hızlı toparlanan bir diyodun bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

Schottky Diyot, Temel Yapısı • Schottky diyotlarda N-Metal
ve Çalışması; birleşimi kullanılması sayesinde
• Schottky güç diyotlarının genel çok düşük geçiş zamanı
yapısı, temel elektronikte dolayısıyla da çok yüksek çalışma
kullanılan diyotlardan oldukça frekansı elde edilmekle beraber,
farklıdır. Bu diyotlarda Şekil- N-Metal birleşiminin ters
2.13’de görüldüğü gibi normal polarmada sızıntı akım seviyesinin
diyotlarda olduğu gibi P-N oldukça yüksek olması en önemli
birleşimi yerine, daha hızlı dezavantajlarıdır.
olması için N-Metal birleşimi • Bu diyotların daha çok düşük
kullanılmıştır. gerilim yüksek akımlı dönüştürücü
devrelerinde anahtar olarak ve
Anod (A) normal güç devrelerinde koruma
elemanı olarak kullanımları
Metal yaygındır.
N • Çalışma gerilimleri 100V civarında
çalışma akımları ise 250-300A
Katod (K) seviyelerine kadar çıkmaktadır.

Aşağıda bir Schottky diyodun bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

• Güç Tristörleri; • 1- Genel Amaçlı Tristör (SCR),
• Güç tristörleri, kontrollu güç Temel Yapısı ve Çalışması:
anahtarlarıdır. Bu tristörler; • Genel amaçlı güç tristörlerini
1- Genel amaçlı tristörler “genel amaçlı diyodun kontrollu
(SCR), versiyonu” olarak tanımlamak
mümkündür. Şekil-2.14’de görülen
2- Çift yönlü tristörler (TRIAC),
bu tristörler normal diyotlarda
3- Kapısından tıkanabilen olduğu gibi kendiliğinden iletime
tristörler (GTO), geçmezler, ancak bir uyarı
olmak üzere 3 ayrı türde aldıklarında iletime geçerler.
bulunmaktadır.
Anod (A)
• Bu türlerin kendilerine ait P

özellikleri ve buna bağlı olarak N
da kullanım alanları
P (G)
bulunmaktadır. Şimdi bu türleri
N Gate (kapı)
ayrıntısıyla inceleyelim.
Katod (K)

• Tristörün (SCR) yalıtıma Genel amaçlı tristörler düşük
geçebilmesi için içinden frekansta çalışmaları nedeniyle
geçmekte olan akımın sıfıra yüksek akım ve gerilimlerde
düşmesi veya düşürülmesi kullanılabilirler (5kV-5kA gibi).
gerekmektedir. Genel amaçlı tristörlerin en
• Tristör iletimde olduğunda tam önemli özelliklerinden birisi de,
iletim, yalıtımda olduğunda ise geçiş zamanının uzun
tam yalıtım durumunda olmasına rağmen, iletim iç
bulunur, geçiş anı dışında direncinin çok düşük olması
herhangi bir ara durumu nedeniyle iletim kayıplarının
yoktur. çok düşük olmasıdır.
• Genel amaçlı tristörlerin en Bu özellikleri ile genel amaçlı
önemli özelliği düşük tristörler, şebeke geriliminde
frekanslarda çalışmak için imal kontrollu anahtar olarak
edilmiş olmalarıdır (ideal çalışabilen ve yaygın kullanılan
frekans 50-60Hz, max.1kHz). yarıiletken elemanlardır.

• Genel Amaçlı Tristörün (SCR) Devrede butona basılmadığı
Çalıştırılması; sürece tristör, doğru yönde
• Aşağıdaki Şekil-2.15’de genel blokaj (yalıtım) durumunda
amaçlı tristörün çalıştırılması kalacaktır. Tristörü iletime
yarıiletken yapı üzerinde geçirebilmek için butona
görülmektedir. Burada VS kaynağı
basıldığında tristörün G-K
yükü beslemekle görevli olan ana
kaynaktır, VG ise tristörü uyarmak
terminalleri arasından çok kısa
için kullanılan kaynaktır. bir süre için IGK akımı dolaşır.
Bu durumda G-K arasındaki P-
Yük N maddeleri iletken haline gelir
ve A-K arasında sadece tek P-
P
IA VS N birleşimi kalacağı için tristör
N
Buton iletim “on” durumuna geçer ve
P yük üzerinden IA akımı akar.
VG
N
Tristör dc’de iletime geçtiğinde
IGK artık uyarma gerektirmez.
Rg

• Tristörün Eşdeğer Devresi; Eşdeğer devreye göre, G-K
• Şekil-2.16’da tristörün terminalleri arasına bağlanan
çalışmasını farklı bir şekilde bir kaynak yardımıyla IGK akımı
açıklamak için kullanılmakta akıtıldığında Q2 iletime geçer
olan transistörlü eşdeğer ve Q1’in baz akımını
devresi görülmekltedir. sağlayarak, IGK kesilse de
• Devredeki transistörler P-N Q2’nin iletimde kalmasını
birleşimlerini, kondansatörler sağlar. Böylelikle ana besleme
ise kaçak kapasitelerdir. kaynağından çekilen IA akımı
akmaya başlar, yani tristör
A
IA tamamen iletime geçmiş olur.
C1 C1,2,3 kondansatörleri ise P-N
Q1 birleşimleri arasındaki
C2 Q2 boşluktan kaynaklanan
G
C3
kapasiteleri ifade etmekte olup
IGK
tristörün kontrolsuz iletime
K geçmesine neden olur.
• Tristörün (SCR) Temel Test Aşağıdaki Şekil2.18’de genel
Devresi ve Karakteristik Eğrisi; amaçlı tristörün (SCR) temel
• Aşağıdaki Şekil-2.17’de genel karakteristik eğrilerinden akım-
amaçlı tristörün temel gerilim (Ia-Vak) eğrisi (çıkış
karakteristik eğrisinin karakteristik eğrisi)
çıkarıldığı temel test devresi görülmektedir.
görülmektedir.
• Aşağıdaki bağlantı şekli ile Ia
SCR’nin doğru yön çalışması, Doğru
devredeki “Vs” bataryası ters Imax. (ileri) yön
A+, K-
çevrilerek de ters yön
çalışması test edilebilmektedir. -Vmax.
-Vak
Vak
+Vmax
Ters
(geri) yön Uyarma
A-, K+ yapılırsa
-Ia

• Karakteristik eğriden görüldüğü Bu durumda, genel amaçlı
gibi diyot, doğru yönde 0,7V’dan tristörün; doğru yönlü (A+, K-)
sonra kendiliğinden iletime gerilimde uyarılmaz ise blokaj
geçerken, SCR ancak Vmax. yapan, uyarıldığı taktirde ise tam
gerilimine ulaşıldığında
kendiliğinden iletime geçmektedir. iletime geçen, doğru yönlü gerilim
altında kontrol edilebilen, ters
• Bu şekilde iletime geçme
istenmeyen bir durumdur. SCR’nin yönlü (A-, K+) gerilimde ise tam
normal olarak iletime geçebilmesi yalıtımda kalan bir yarıiletken güç
için uyarılması gerekmektedir. anahtarı olduğu görülmektedir.
• SCR’nin uyarılması G-K Genel amaçlı tristör (SCR), bu
terminalleri arasından yapılır. özellikleriyle hem AC, hem de
• Ters yönde ise Vmax. gerilim DC’de çalıştırılabilmektedir.
değerine kadar yine SCR güvenle SCR’nin bazı durumlarda sıkıntıya
yalıtımda kalacak (blokaj yol açan özelliği ise, doğru yönde
yapacak), bu değer aşılırsa ise iletime geçirildikten sonra, üzerine
iletime geçerek yanacaktır. Tristör
üzerine gelecek olan ters gerilim gelen gerilim doğru da olsa ters de
değeri, tamamen VS kaynak olsa, ancak içinden geçen akım
gerilim değerine bağlıdır. sıfıra düşünce yalıtımageçmesidir.

• Tristörün Çalışma Dalga Şekil-2.20’de tristörün devresinin
Şekilleri; AC kaynakta çalışması sırasındaki
• Güç anahtarlarının çalışma
durumlarının görülmesi için Vm π 2π 3π 4π
aktif çalışma sırasındaki akım- t
0
gerilim dalga şekillerinin Giriş G.
(Vs)
incelenmesi gerekmektedir. Vm
Tristörün doğru ve ters
t
polarmada davranışları 0
Çıkış G.
inceleyebilmek için Şekil- (RL)
2.19’daki bağlantı yapılabilir.

0 t
Tristör
Gerilimi
Im
Ia
0 t
+ V(ak) - Tristör
Akımı
180º 360º 540º 720º

• Şekil-2.20’den görüldüğü gibi 0- Tristörlerin Seri Bağlanması;
180º aralığında tristör istenirse Özellikle yüksek gerilim altında
uyarılarak iletime (on) geçirilebilir, çalıştırılacak olan tristörlerde
çıkış gerilimi tristörün iletime tristörün üzerine gelen çok yüksek
geçmesinden itibaren görünmeye doğru ve ters gerilimleri bloke
başlar. Bu sırada tristör üzerindeki etmesi gerekir.
gerilim sıfır (iletim gerilim düşümü
Bu durumda üretici tarafında
ihmal ediliyor), tristör üzerinden
belirtilen tristörün çalışma gerilimi,
geçen akım ise kaynak veya yük
akımı ile aynıdır.
gerilimden en az %30 daha fazla
• 180º-360º aralığında ise tristör olması gerekmektedir ki sağlıklı bir
ters polarmada olduğu için çalışma sağlanabilsin.
yalıtımdadır (off). Bu durumda
Uygulama sırasında mevcut
çıkış gerilimi sıfır, tristör üzerindeki
tristörlerin bu şartı sağlayamaması
gerilim düşümü ise kaynak gerilimi
durumunda tristörlerin seri
ile aynıdır (tristörün bloke ettiği
bağlama yoluna gidilir. Bu sayede
gerilim). Bu durumda tristör
istenilen çalışma gerilimine
üzerinden geçen akım, dolayısıyla
ulaşılabilir.
da devre akımı ise sıfırdır.
• Aşağıdaki Şekil-2.21’de Şekil-31’den görüldüğü gibi
tristörlerin seri bağlanarak yüksek gerilimde çalışma
çalışma geriliminin arttırılması gerektiğinde tristörler seri
bağlanarak bu gerilim değeri elde
görülmektedir. Burada gerilim;
VT= VT1 + VT2 + VT3 olur. VT ≥ (Vmax.+ %30) olacak şekilde
seri bağlanacak olan tristör sayısı
R1 belirlenebilmektedir.
T1 VT1 Fakat, tristörlerin seri bağlanması
çok istenen bir uygulama değildir.
Vs R2
Çünkü seri bağlama sayesinde
T2 dayanma gerilimi artar fakat buna
AC VT2 bağlı olarak anahtarın iletim iç
direnci de yükselir. Bu da
R3 kayıpların artması anlamına gelir.
T3
VT3 Ayrıca tristörlerin hepsinin aynı
Yük anda ve birbirinden yalıtılarak
uyarılması gerekecektir.

• Tristörlerin Paralel Aşağıdaki Şekil-2.22’de tristörlerin
Bağlanması; paralel bağlanarak çalışma akımı
arttırılması devresi görülmektedir.
• Özellikle yüksek akım altında
Burada toplam akım;
çalıştırılacak olan tristörlerde,
tristörün üzerinden geçmesi IA= IA1 + IA2 + IA3
gereken çok yüksek seviyeli
akıma dayanabilmesi gerekir.
IA IA1 IA2 IA3
belirtilen tristörün çalışma akımı,
uygulamada üzerinden geçecek T1 T2 T3
Vs
olan akımdan en az %30 daha
fazla olması gerekmektedir. AC
• Uygulama sırasında mevcut
tristörlerin bu şartı sağlayama
durumunda tristörlerin paralel R1 R2 R3
bağlama yoluna gidilir. Bu sayede Yük
istenilen çalışma akımına
ulaşılabilir.

• Şekil-2.22’den görüldüğü gibi Tristörlerde dv/dt korumasının
yüksek akımda çalışma sağlanması;
gerektiğinde tristörler paralel
Yarıiletken malzeme, ani gerilim
bağlanarak bu akım değeri elde
değişiminde istenmeyen
davranışlar gösterebilmektedir.
IT ≥ (Imax.+ %30) olacak şekilde Güç tristörlerinde, tristör
paralel bağlanacak olan tristör üzerindeki gerilim çok kısa sürede
sayısı belirlenebilmektedir. çok ani olarak değer değiştirecek
• Fakat, tristörlerin paralel olursa P-N birleşim yüzeyleri boş
bağlanması çok istenen bir bir kondansatör gibi davranarak
uygulama değildir. Çünkü paralel istenmeyen akımların akmasına
bağlama sayesinde dayanma ve iletime neden olabilmekte bu
akımı artar fakat, tristörlerin iletim da elemanda veya devrede
dirençlerinin eşit olmaması hasarlar oluşturabilmektedir.
nedeniyle, üzerlerinden geçecek Bu olayın sınırları üretici
akımı eşit paylaşamayacağı için tarafından belirtilmekte olup
seri dirençler kullanılması gerekir. kullanıcı buna göre uygun önlem
Ayrıca ayrı ayrı uyarılmalıdırlar. almak zorundadır.

• Aşağıdaki Şekil-2.23’de üretici Şekil-2.23’den görüldüğü gibi, çok
tarafından verilen, tristörün ani olarak doğru veya ters gerilim
örnek dv/dt karakteristik eğrisi altında kalma riski olan T
tristörünün paraleline, onu bu ani
ve tristörün bu olaydan
gerilimin bozucu etkisinden
etkilenmesini önlemek için
korumak için bir R-C devresi
alınan önlem görülmektedir. yerleştirilmiştir.
• Burada örnek dv/dt: 500V/µs Bu sayede tristör üzerine gelen
ani gerilim yumuşatılarak
500V karakteristik eğrideki 500V/µs
sınırının altına indirilmekte ve
t(µs) istenmeyen kontrol dışı iletim
0 1µs (akım) engellenmiş olmaktadır.
Burada R-C devresi;
S T
T= R.C
VS RL
zaman sabitesine göre istenilen
dv/dt için oranda yumuşatma yapmaktadır.

• Tristörlerde di/dt korumasının Aşağıdaki Şekil-2.24’de üretici
sağlanması; tarafından verilen, tristörün örnek
• Güç tristörlerinde, tristör di/dt karakteristik eğrisi ve
üzerinden geçen akım çok kısa tristörün bu olaydan korunması
sürede çok ani olarak değer görülmektedir.
değiştirecek olursa yarıiletken Burada örnek di/dt: 50A/µs’dir.
P-N maddesinin kristal yapısı
dağılarak istenmeyen 50A
akımların akmasına neden
olabilmekte bu da elemanın t(µs)
kısa devre olması ve devrede
0 1µs
hasarlar oluşması anlamına
gelmektedir. L (di/dt için)
• Bu olayın sınırları üretici SW
T1
tarafından elemanın di/dt eğrisi Yük
Vs D1
olarak belirtilmekte olup R-C
(dv/dt
kullanıcı uygun önlem almak için)
zorundadır.

• Şekil-2.24’den görüldüğü gibi, çok dv/dt ve di/dt önlemlerini her
ani olarak yüksek akım altında zaman kullanmak gerekli değildir.
kalma riski olan T1 tristörüne seri Ancak yüksek güçte ani yüksek
olarak, onu bu ani yüksek akımın gerilime veya ani yüksek akıma
bozucu etkisinden korumak için bir maruz kalma riski varsa
“L” endüktansı yerleştirilmiştir. kullanılması gerekmektedir.
• Bu sayede tristör üzerinden Tristörlerin seri ve paralel
geçmek isteyen ani yüksek akım bağlanmaları sırasında da ani
yumuşatılarak karakteristik gerilim ve akım riski bulunduğu
eğrideki 50A/µs sınırının altına taktirde dv/dt ve di/dt önlemlerinin
indirilmekte ve tristörde oluşacak alınması gerekmektedir.
olan kristal dağılması (yanma) Bu durumda gerekli yumuşatmayı
engellenmiş olmaktadır. sağlamak için, seri bağlama
• Burada L (L-R) devresi; sırasında her bir seri tristöre
paralel olarak R-C devresi, veya
T= L / R paralel bağlama sırasında her bir
zaman sabitesine göre istenilen paralel tristöre seri olarak “L”
oranda yumuşatma yapmaktadır. elemanı yerleştirilmelidir.

• Tristörün (SCR) Kontrol Dışı Tristörlerin kontrol dışı olarak
Đletime Geçmesi; iletime geçmesine, dolayısıyla
• Bilindiği gibi tristörlerin da bozulmasına neden olan 4
kontrollu olarak iletime durum vardır. Bu durumlar;
geçirilmesi için G-K arasından 1) Yüksek sıcaklık,
kısa süreli bir akım 2) Yüksek voltaj,
akıtmaktadır. Bu durumda 3) Hızlı gerilim değişimi,
tristör “off” konumdan “on” 4) Hızlı akım değişimi.
konuma geçmektedir.
1- Yüksek sıcaklıkla iletim;
• Bazı durumlarda ise tristör
Tristör, çalışması sırasında
istenmediği halde kontrol dışı
iletim ve anahtarlama kayıpları
olarak iletime geçebilmekte ve
nedeniyle ısınmaktadır. Eğer
hem kendisinin, hem yükün
bu ısı enerjisi tristör üzerinden
hem de etrafındaki elemanların
yeterince alınamazsa ısınmaya
tahrip olmasına neden
devam eder ve dayanma
olmaktadır.
sıcaklığı aşıldığında yanar.

• Tristörün yüksek sıcaklıktan 2- Yüksek voltajla iletim;
etkilenerek zarar görmesini Yüksek voltaj nedeniyle
engelleyebilmek için tristör tristörün kontrol dışı olarak
üzerinde oluşacak ısı enerjisi iletime geçerek zarar görmesi,
hesaplanarak bu enerjiyi tristörün üzerine gelen doğru
ortama yaymak için uygun veya ters yönlü gerilimin,
boyutta soğutucu belirlenmeli tristörün dayanma (çalışma)
ve tristör bu soğutucuya geriliminin üzerine çıkması
bağlanmalıdır. durumunda gerçekleşir.
• Eğer gerekiyorsa fan veya Tristörün bu olaydan zarar

sıvılı soğutma düzeneği görmesini engelleyebilmek için
kullanılarak soğutucu tristör gerilimi, tristör üzerine
üzerinden ısı transferi daha gelebilecek olan en yüksek
hızlı yapılmalıdır. gerilim değerinden en az %30
daha yüksek seçilmelidir.

• 3- Hızlı gerilim değişimi (dv/dt); 4- Hızlı akım değişimi (di/dt);
Daha önce açıklandığı gibi Yine daha önce açıklandığı
tristör, üretici tarafından gibi tristör, üretici tarafından
belirlenen dv/dt değerinden belirlenen di/dt değerinden
daha hızlı değişen bir gerilimle daha hızlı değişen bir akımla
karşı karşıya kaldığında, iç karşı karşıya kaldığında, iç
kapasitelerinin etkisiyle kapasitelerinin etkisiyle
uyarılmadığı halde üzerinden uyarılmadığı halde üzerinden
akım akıtmaya başlar yani akım akıtmaya başlar ve kısa
iletime geçer. Bu istenmeyen devre olur. Bu istenmeyen
iletim tristöre, yüke ve devreye iletim tristöre, yüke ve devreye
zarar verir. zarar verir.
• Bilindiği gibi bu olayı Bilindiği gibi bu olayı
engellemek için, ani gerilimi engellemek için, ani akımı
yumuşatmak amacıyla, tristöre yumuşatmak amacıyla, tristöre
paralel olarak bir RC bağlanır. seri olarak bir “L” bağlanır.

• Tristörün Yalıtıma Geçirilmesi; Bu durumda özellikle DC’de
• Bilindiği gibi tristör (SCR), çalışmakta olan bir tristörü
iletime geçmesi kontrol yalıtıma geçirebilmek için
edilebilen fakat yalıtıma içinden geçen akımı kısa bir
geçmesi kontrol edilemeyen bir süre için sıfıra düşürebilecek
yarıiletken güç anahtarıdır. yöntemler kullanmak
• Tristörün yalıtıma geçebilmesi gerekmektedir. Bu durumda,
için diyotlarda olduğu gibi ters tristörü susturma yöntemleri;
polarma altına girmesi yeterli 1) Seri anahtar kullanarak,
değildir. Tristörün yalıtıma 2) Paralel anahtar kullanarak,
geçebilmesinin tek şartı, A-K 3) Seri ayarlı direnç kullanılarak,
arasından akmakta olan 4) Ayarlı kaynak kullanarak,
akımın çok kısa bir süre için 5) Ters gerilim kullanılarak,
“sıfır”a çekilmesidir. AC olmak üzere 5 farklı türdedir.
kaynakta yön değiştiği için bu Bu yöntemleri ayrıntılı olarak
olay kendiliğinden gerçekleşir. açıklayalım.

• 1- Tristörün (SCR) seri anahtar Bu yöntemde, iletimde olan “T”
kullanarak yalıtıma geçirmesi; tristörünü yalıtıma geçirebilmek
Bu yöntem, aşağıdaki Şekil- amacıyla butona basılarak çok
2.25’de görüldüğü gibi tristörün kısa bir süreliğine “Ia” akımı
anod devresine seri bir anahtar kesildiğinde tristör içinden
(buton) bağlayarak geçen akım sıfıra düşeceği için
uygulanabilmektedir. Burada yalıtıma geçmiş olur.
iletimde olan bir tristör Bu yöntem çok basit ve kolay
görülmektedir. uygulanabilir olmasına karşın
ancak düşük akım ve gerilim
Buton
seviyelerinde kullanılabilir.
T Bunun nedeni, yüksek akım ve
Ia gerilimde ark oluşması
Vs RL
nedeniyle boton ile kontrolun
imkansız hale gelmesidir.

• 2- Tristörün (SCR) paralel Bu yöntemde, iletimde olan “T”
anahtar kullanarak yalıtıma tristörünü yalıtıma geçirebilmek
geçirmesi; amacıyla butona basılarak çok
Bu yöntem, aşağıdaki Şekil- kısa bir süreliğine devreden
2.26’da görüldüğü gibi tristörün geçen “Ia” akımı buton üzerine
anod-katod arasına paralel bir alınır, bu sırada tristör akımı
anahtar (buton) bağlayarak
uygulanabilmektedir. Burada sıfıra düşeceğinden eleman
iletimde olan bir tristör yalıtıma geçmiş olur.
görülmektedir. Bu yöntem çok basit ve kolay
Buton
uygulanabilir olmasına karşın
ancak düşük akım ve gerilim
seviyelerinde kullanılabilir.
T
Bunun nedeni, yüksek akım ve
Vs Ia RL gerilimde ark oluşması
nedeniyle boton ile kontrolun
imkansız hale gelmesidir.

• 3- Tristörün (SCR) seri direnç Bu yöntemde, iletimde olan “T”
Bu yöntem, aşağıdaki Şekil- amacıyla reosta değeri arttırılıp
2.27’de görüldüğü gibi tristöre açık devreye götürülerek, bir
seri bir ayarlı direnç (reosta) süreliğine “Ia” akımı sıfırlanır,
bağlayarak ve bu ayarlanarak bu sırada tristör akımı sıfıra
uygulanabilmektedir. Burada düşeceğinden eleman yalıtıma
tristör iletimde, reosta ise kısa geçmiş olur.
devre konumundadır. Bu yöntem çok basit ve yüksek
güçte uygulanabilir olmasına
Reosta T
karşın, reosta maliyeti, boyutu
ve kayıpları oldukça büyüktür.
Ia Ayrıca, her seferinde tristör
Vs RL
susturulduktan sonra reostanın
tekrar kısa devre konumuna
getirilmesi gerekmektedir.

• 4- Tristörün (SCR) ayarlı Bu yöntemde, iletimde olan “T”
kaynak kullanarak yalıtıma tristörünü yalıtıma geçirebilmek
geçirmesi; amacıyla kaynak gerilimi
Bu yöntem, aşağıdaki Şekil- değeri azaltılıp sıfıra doğru
2.28’de görüldüğü gibi yükü götürülerek, bir süreliğine “Ia”
besleyen ana kaynağı ayarlı akımı sıfırlanır, bu sırada tristör
yaparak ve bu ayarlanarak akımı sıfıra düşeceğinden
uygulanabilmektedir. Burada eleman yalıtıma geçmiş olur.
tristör iletimde, kaynak ise en Bu yöntem yüksek güçte
yüksek değer konumundadır. uygulanabilir olmasına karşın,
T ayarlı kaynak maliyeti oldukça
yüksek, hızı düşük olacaktır.
Ia
Ayrıca, bu kaynak başka
Vs RL yükleri beslemek için
kullanılamayacaktır. Bu
nedenle pek uygun değildir.

• 5- Tristörün (SCR) ters gerilim Bu yöntemde, iletimde olan “T”
amacıyla butona basılarak “VT”
Bu yöntem, aşağıdaki Şekil-
kaynağı tristör uçlarına ters
2.29’da görüldüğü gibi, tristör
olarak bağlanır. VT ≥ Vs
uçlarına, bir anahtar üzerinden
olduğundan VT kaynağı VS’nin
ters bir kaynak bağlanarak
tristör üzerinden geçirmekte
uygulanabilmektedir. Burada
olduğu “Ia” akımını bastırarak
tristör iletimde, ters kaynak ise
kendi akımını akıtmak
pasif konumdadır.
isteyecektir. Bu sırada tristör
akımı sıfıra düşeceğinden
Buton
eleman yalıtıma geçmiş olur.
VT
T Bu yöntem tüm güçlerde
rahatlıkla uygulanabilmektedir.
Ia Uygulamada “VT” kaynağı
Vs RL
yerine şarj edilmiş bir
kondansatör kullanılmaktadır.

• Özellikle orta ve yüksek güçlü Şekil-2.30’dan görüldüğü gibi
DC kaynaklı uygulamalarda, T1 tristörünün susturmak için
anahtar olarak tristör seçilmesi gerekli olan ters gerilim “C”
durumunda, kullanılmakta olan kondansatörüne depolanmakta
ters gerilimle susturma T2 tristörü ise bu kondansatör
(yalıtıma geçirme) yöntemi ile üzerindeki ters gerilimin,
ilgili bir uygulama devresi susturulmak istenen T1
aşağıdaki Şekil-2.30’da tristörüne uygulanmasını
görülmektedir. sağlamaktadır.
Kısacası, T1 tristörü
Đletim palsi
L1
T1 YÜK uyarıldığında devre
- çalışmakta, T2 tristörü
VC Yalıtım palsi
+ +
uyarıldığında ise durmaktadır.
VS T2 Bu arada kondansatör de
- Dm
D1 yardımcı elemanlar üzerinden
L2 tekrar şarj olmaktadır.

Aşağıda genel amaçlı bir tristörün bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

ÖDEV-2
2.1 - 380V-50Hz 3 fazlı şebekeden yararlanarak 512V-50A’lik bir

kontrolsuz doğrultucu yapılmak istenmektedir. Bu doğrultucu için
uygun bir diyot belirleyerek internet ortamında bilgi yaprakları
(datasheets) üzerinden araştırınız. Diyot yapısını, genel özelliklerini,
temel parametrelerini, üretici firmalarını, Türkiye temsilcilerini ve
satış fiyatını gösteren bir rapor hazırlayınız.
2.2 - 380V-50Hz 3 fazlı şebekeden yararlanarak 512V-100A’lik bir

kontrollu doğrultucu yapılmak istenmektedir. Bu doğrultucu için
uygun bir tristör belirleyerek internet ortamında bilgi yaprakları
(datasheets) üzerinden araştırınız. Tristör yapısını, genel
özelliklerini, temel parametrelerini, üretici firmalarını, Türkiye
temsilcilerini ve satış fiyatını gösteren bir rapor hazırlayınız.

• Çift Yönlü Tristör (Tiyak), Triyak, her alandaki endüstriyel
Temel Yapısı ve Çalışması; elektronik uygulamalarında,
• Çift yönlü tristörler (Triac- AC gerilimin anahtarlanması
Triyak), aslında aşağıdaki ve kontrol edilmesi amacıyla
Şekil-2.31’de görüldüğü gibi çok yoğun olarak kullanılan bir
birbirine ters paralel bağlanmış güç yarıiletken elemanıdır.
iki adet tristör gibi Yapısından da anlaşılabileceği
düşünülebilmektedir. gibi tristör (SCR) ile aynı
özellikleri göstermektedir.
2. Anod (A2) Tristörden tek farkı, her iki
Gate
yönde de rahatlıkla iletime
T2 (Kapı) geçebilmesidir.
G Triyak, tıpkı SCR gibi sadece
T1
iletime geçmesi kontrol
edilebilen bir anahtardır.
1. Anod (A1)

• Triyak’ın yalıtıma geçebilmesi Triyaklar, çift yönlü olmaları
için ise içinden geçmekte olan nedeniyle, genel amaçlı tristörler
akımın sıfıra düşmesi veya gibi, çok yüksek akım ve
gerilimlerde kullanılamamaktadır.
düşürülmesi gerekmektedir.
Ancak 1200V-300A civarına kadar
• Triyak, iletimde olduğunda tam olanlar bulunmaktadır.
iletim, yalıtımda olduğunda ise Ayrıca triyakların iletim iç
tam yalıtım durumunda dirençleri de SCR’ler gibi çok
bulunur, geçiş anı dışında düşük değildir. Bu nedenle çok
herhangi ara durumu yoktur. yüksek akımlı uygulamalarda
• Triyak’ın, genel amaçlı genellikle triyak yerine birbirine
ters paralel bağlanmış olan
tristörler (SCR) gibi en önemli
SCR’ler tercih edilmektedir.
özelliği düşük frekanslarda
Bu özellikleri ile triyaklar, şebeke
çalışmak için imal edilmiş
geriliminde kontrollu anahtar ve
olmalarıdır ki ideal çalışma şebeke değiştirici olarak
frekansları 50-60Hz, max. çalışabilen çok kullanışlı
frekansları ise 1kHz’dir. yarıiletken elemanlardır.

• Çift Yönlü Tristörün (Triyak) Triyak’ın çalışmasını görebilmek
Çalıştırılması; için Şekil-2.32’de görülen bağlantı
• Şekil-2.32’de triyak’ın yapılır. Butona basılmadığı sürece
çalıştırılması yarıiletken yapı triyak, doğru ve ters yönde blokaj
üzerinde görülmektedir. (yalıtım) durumunda kalacaktır.
Burada “Vac” kaynağı, yükü Triyak’ı iletime geçirebilmek için
beslemekle görevli olan ana butona basıldığında triyak’ın G-A1
kaynaktır. VG ise tristörü terminalleri arasından çok kısa bir
uyarmada kullanılan kaynaktır. süre için IGK akımı dolaşır.
Yük
Bu durumda G-K arasındaki P-N
A2 maddeleri iletken haline gelir ve
P
A2-A1 arasında sadece tek P-N
IA birleşimi kalacağı için triyak iletim
N
Vac “on” durumuna geçer ve yük
P
üzerinden IA akımı akar.
Buton
G A1 Triyak iletime geçtikten sonra
IGK
Rg VG alternans değişiminde susacağı
için butona sürekli basmalıdır.

• Triyak’ın Temel Test Devresi ve Aşağıdaki Şekil-2.34’de ise
Karakteristik Eğrisi; triyak’ın temel karakteristik
• Aşağıdaki Şekil-2.33’de triyak’ın eğrilerinden akım-gerilim (Ia-
temel karakteristik eğrisinin Va1a2) eğrisi (çıkış karakteristik
çıkarıldığı temel test devresi eğrisi) görülmektedir.
görülmektedir.
• Aşağıdaki bağlantı şekli ile
Triyak’ın doğru yön çalışması, Ia
Uyarma Doğru
devredeki “Vs” bataryası ters (ileri) yön
yapılırsa
çevrilerek de ters yön çalışması A+, K-
test edilebilmektedir.
-Vmax.
-Va2a1 Va2a1
+Vmax
Ters
(geri) yön Uyarma
A-, K+ yapılırsa
-Ia

• Karakteristik eğriden görüldüğü Bu durumda, triyak’ın, doğru yönlü
gibi diyot, doğru yönde 0,7V’dan (A2+, A1-) gerilimde uyarılmaz ise
sonra kendiliğinden iletime blokaj yapan, uyarıldığı taktirde
geçerken, triyak ancak Vmax. ise tam iletime geçen, doğru yönlü
kendiliğinden iletime geçmektedir. gerilim altında kontrol edilebilen,
• Bu şekilde iletime geçme Ters yönlü (A2-, A1+) gerilimde ise
istenmeyen bir durumdur. Triyak’ın yine uyarılmaz ise blokaj yapan,
her iki yönde de normal olarak uyarıldığı taktirde ise tam iletime
iletime geçebilmesi için uyarılması geçen, hem doğru hem de ters
gerekmektedir. yönlü gerilim altında kontrol
• Triyak’ın uyarılması G-A1 edilebilen, bir yarıiletken güç
terminalleri arasından yapılır. anahtarı olduğu görülmektedir.
• Ters yönde ise triyak yine Vmax. Triyak, bu özellikleriyle AC’de
gerilim değerine kadar güvenle çalıştırılmak için uygun bir anahtar
yalıtımda kalacak (blokaj durumundadır.
yapacak), bu değer aşılırsa ise
iletime geçecektir. Tabii ki bu Fakat, triyak da SCR gibi içinden
şekilde iletime geçme asla geçen akım sıfıra düşmedikçe
istenmez. yalıtıma geçememektedir.

• Triyak’ın uyarılma 1. ve 2. durumlar Şekil-2.35 ve
yöntemleri; Şekil-2.36’da gösterilmiştir.
• Triyak’ın G-A1 arasından RL
uyarılması sırasında 4 farklı Buton
A2
durum bulunmaktadır. VG Ia
VS
• 1- A2(+) A1(-) olması Ig
durumunda, G(+) A1(-).
• 2- A2(-) A1(+) olması Şekil-2.35
durumunda, G(-) A1(+).
RL
• 3- A2(+) A1(-) olması Buton
A2
durumunda, G(-) A1(+). VG

Ig
Ia
VS
• 4- A2(-) A1(+) olması
durumunda, G(+) A1(-).
olması durumlarıdır. Şekil-2.36

3. ve 4. durumlar ise Şekil-2.37 Şekillerden görüldüğü gibi 1.
ve Şekil-2.38’de gösterilmiştir. ve 2. durumlarda triyakın gate
(Ig) ve anod (Ia) akımları aynı
RL yönlü olarak, 3. ve 4.
A2
Buton
Ia
durumlarda ise bu akımlar
VG
VS
birbirlerine ters hareket
2.Ig etmektedir.
Her durumda da triyak’ın
Şekil-2.37 uyarılması mümkün
olmaktadır. Fakat, triyak 1. ve
RL 2. durumlarda daha düşük
A2
Buton uyarma akımıyla ve daha
VG
2.Ig Ia
VS
kolaylıkla uyarılabilirken, 3. ve
4. durumlarda ise daha yüksek
uyarma akımıyla (yaklaşık 2
kat) uyarılabilmektedir.
Şekil-2.38

• Bu durumda triyak’ın AC
kaynakta çalıştırılırken
uyarılabilmesi için farklı farklı VS
uyarma yöntemi kullanılmasına
imkan tanımaktadır.
Buna göre triyak’ın uyarılması 1.
Şekil-2.39’dan görüldüğü gibi, yöntem
• 1- Çift yönlü iğne pals
kullanılarak uyarma,
• 2- Tek yönlü iğne pals 2.
kullanılarak uyarma, yöntem
• 3- Düşük frekanslı kare dalga
kullanarak uyarma,
olmak üzere 3 farklı şekilde 3.
yöntem
yapılabilmektedir.
π 2π 3π 4π

• Uygulamada, yukarıda Đkinci uyarma yöntemi özel
belirtilen uyarma yöntemlerinin uyarma entegreleri veya
hepsi de triyak uyarmak için analog-lojik devre elemanları
kullanılabilmesine rağmen, yardımıyla oluşturulup
triyak’ın kullanıldığı yere ve profesyonel uygulamalarda
yapacağı işe göre en uygun kullanılmaktadır.
yöntem seçilerek Üçüncü yöntem ise kare dalga
kullanılmaktadır. üreteçleri veya mikroişlemci
• Bu yöntemlerden birincisi, yardımıyla oluşturulmakta ve
triyak uyarmak için, daha sonra hem basit hem de profesyonel
ayrıntısıyla tanıtılacak, özel uygulamalarda
olarak üretilmiş olan “Diyak” kullanılmaktadır.
isimli uyarma elemanı ile Bu uyarma sinyallerinin
oluşturulmakta ve basit üretilmesi ve triyak’a
uygulamalarda uygulanması daha sonra
kullanılmaktadır. ayrıntısıyla açıklanacaktır.

• Triyak’ın Çalışma Dalga Şekil-2.41’de ise triyak devresinin
Şekilleri; AC kaynakta çalışması sırasındaki
çalışma durumlarının görülmesi Vm π 2π 3π 4π
için aktif çalışma sırasındaki t
0
akım-gerilim dalga şekillerinin Giriş G.
incelenmesi gerekmektedir. (Vs)
Vm
• Triyak’ın doğru ve ters polarmada
davranışlarını inceleyebilmek için 0 t
Çıkış G.
Şekil-2.40’daki bağlantı yapılabilir.
Vm
0 t
Triyak
Gerilimi
Im
0 t
Triyak
Akımı
180º 360º 540º 720º

• Şekil-2.41’den görüldüğü gibi 0- Triyakların Seri Bağlanması;
180º aralığında triyak istenirse
uyarılarak iletime (on) geçirilebilir, Özellikle yüksek gerilim altında
çıkış gerilimi triyak iletime çalıştırılacak olan triyaklarda
geçmesinden itibaren görünmeye triyak, uyarılmadığında üzerine
başlar. Bu sırada triyak üzerindeki gelen çok yüksek doğru ve ters
gerilim sıfır (iletim gerilim düşümü gerilimleri bloke etmesi gerekir.
ihmal ediliyor), triyak üzerinden Bu durumda üretici tarafında
geçen akım ise kaynak veya yük belirtilen triyak’ın çalışma gerilimi,
akımı ile aynıdır.
gerilimden en az %30 daha fazla
• 180º-360º aralığında ise triyak olması gerekmektedir ki sağlıklı bir
istenirse uyarılarak iletime (on) çalışma sağlanabilsin.
geçirilebilir, çıkış gerilimi triyak
iletime geçmesinden itibaren Uygulama sırasında mevcut
görünmeye başlar. Bu sırada triyakların bu şartı sağlayamaması
triyak üzerindeki gerilim sıfır (iletim durumunda daha önce açıklanan
gerilim düşümü ihmal ediliyor), kurallara uygun olarak seri
triyak üzerinden geçen akım ise bağlama yoluna gidilir ve istenilen
kaynak veya yük akımı ile aynıdır. çalışma gerilimine ulaşılabilir.

• Triyakların Paralel Triyaklarda dv/dt ve di/dt
Bağlanması; korumasının sağlanması;
• Özellikle yüksek akım altında Bilindiği gibi ani değişen akım ve
çalıştırılacak olan triyak’larda, gerilimde yarıiletken güç
triyak’ın üzerinden geçmesi anahtarları istenmediği halde
gereken çok yüksek seviyeli
akıma dayanabilmesi gerekir. üzerlerinden akım geçirmekte ve
yanmaktadırlar.
belirtilen triyak çalışma akımı, Triyak için de bu olay tamamen
uygulamada üzerinden geçecek geçerlidir ve bu iş için mutlaka
olan akımdan en az %30 daha önlem alınmalıdır.
fazla olması gerekmektedir ki dv/dt için alınması gereken önlem
sağlıklı bir çalışma sağlanabilsin. tıpkı diyot ve tristörde olduğu gibi,
• Uygulama sırasında mevcut elemana paralel olarak uygun bir
triyakların bu şartı sağlayamaması R-C devresinin bağlanmasıdır.
durumunda daha önceden
açıklandığı gibi paralel bağlama di/dt için alınması gereken önlem
yoluna gidilir ve bu sayede ise yine diyot ve tristörde olduğu
istenilen çalışma akımına gibi, elemana seri olarak uygun bir
ulaşılabilir. endüktansın (L) bağlanmasıdır.

• Triyak’ın Kontrol Dışı Đletime • Triyak’ın Yalıtıma Geçirilmesi;
Geçmesi;
• Triyak, genel amaçlı tristör
Triyakların kontrol dışı olarak
(SCR) gibi iletime geçmesi
iletime geçmesine, dolayısıyla
kontrol edilebilen fakat yalıtıma
da bozulmasına neden olan 4
durum vardır. Bu durumlar; geçmesi kontrol edilemeyen bir
yarıiletken güç anahtarıdır.
1- Yüksek sıcaklık,
2- Yüksek voltaj, • Triyak’ın yalıtıma geçebilmesi
için diyotlarda olduğu gibi ters
3- Hızlı gerilim değişimi,
polarma altına girmesi yeterli
4- Hızlı akım değişimidir.
değildir. Triyak’ın yalıtıma
Triyakın bu durumlarda kontrol
geçebilmesinin tek şartı, A2-A1
dışı olarak iletime geçmesini
arasından akmakta olan
engellemek için genel amaçlı
tristörde (SCR) açıklandığı gibi akımın çok kısa bir süre için
alınan tüm önlemlerin aynı “sıfır”a çekilmesidir. AC’de
şekilde alınması çalışma sırasında bu olay
gerekmektedir. kendiliğinden gerçekleşir.

Aşağıda bir triyak’ın bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

• Kapısından Tıkanabilen Tristör Đşte GTO bu eksikliği gidermek
(GTO), Yapısı ve Çalışması; amacıyla yapılan çalışmalar
• Bilindiği gibi genel amaçlı sonrasında ortaya çıkan bir
tristörler ve triyak’larda sadece güç anahtarıdır. Şekil-2.42’de
iletime geçme işi kontrol sembolü görülen GTO, gate
terminalleri üzerinden kontrol (kapı) terminali ile katod
edilebilmekte, yalıtıma terminali arasından, pozitif pals
geçmeleri ise kontrol ile uyarıldığında iletime, negatif
terminalleri üzerinden kontrol pals ile uyarıldığında ise
edilememektedir. yalıtıma geçmektedir.
• Bu olay özellikle DC kaynakta
A
çalışma sırasında bu çok kötü
bir özellik ve eksiklik olarak GTO
karşımıza çıkmakta ve elemanı G
yük altında susturabilmek için
başka işlemler gerekmektedir. K

• GTO’nun kontrollu olarak Bu özellikleri nedeniyle
iletime geçirilebilmesi için SCR kapısından tıkanabilen
ve triyak’ta olduğu gibi çok tristör(GTO), DC’de çalıştırılan
kısa süreli (1-2ms) bir pozitif bir SCR’ye göre aşağıdaki
pals uygulanması ve G’den avantajlara sahip
K’ya doğru küçük bir uyarma olunmaktadır.
akımının akıtılması yeterli 1- Tristör susturma
olmaktadır. düzeneklerinden kurtulma,
• Yine GTO’nun kontrollu olarak 2- Daha temiz, küçük, ucuz
yalıtıma geçirilebilmesi için ise düzenekler elde edilmesi,
çok kısa süreli fakat bu defa G- 3- Hızlı susturulabildiği için
K arasına negatif bir palsin yüksek frekansta çalışma,
uygulanması ve K’dan G’ye
doğru daha büyük negatif bir 4- Devre veriminin artmasıdır.
susturma akımının akıtılması Bu durumda özellikle yüksek
gerekmektedir. güçlü DC devrelerde uygundur.

• 1200V-500A seviyelerine kadar Aşağıdaki şekilde bir GTO’nun
versiyonları olan GTO’lar yarıiletken katman yapısı
özellikle çok yüksek güçlü DC- görülmektedir. Şekilden
DC dönüştürücülerde ve görüldüğü gibi tek gate (kapı)
yüksek güçlü düşük frekanslı terminali olduğu halde açma
invertör uygulamalarında tercih ve kapatma işi farklı
edilmektedirler. tabakalardan yapılmaktadır.
• Özellikle metro, elektrikli tren
gibi toplu taşım araçlarında DC
motor kullanılması durumunda
GTO’lar çok yüksek güçlü olan
bu motorların kontrolunda
vazgeçilmez hale gelmektedir.
• Örnek olarak, 750Vdc ile
çalışan Đzmir metrosunun
araçlarıdır.

• Kapısından Tıkanabilen Şekil-2.44’den görüldüğü gibi
Tristörün Çalıştırılması; GTO pozitif akımla (gate’den
• Aşağıdaki Şekil-2-44’de katod’a) veya negatif akımla
GTO’nun çalıştırılması (katod’dan gate’e)
görülmektedir. Burada “Vs” uyarılabilmekte fakat yük akımı
kaynağı, yükü beslemekle olarak (IA) sadece pozitif yönde
görevli olan ana kaynaktır. VG
ise GTO’yu uyarmada (anod’dan katod’a doğru)
kullanılan kaynaktır. akabilmektedir.
GTO iletime geçirilmek
Yük
istendiğinde çok kısa bir süre
GTO için butona basılarak G-K
IA VS arasından düz (pozitif) bir akım
Buton akması sağlanır.
VG + GTO yalıtıma geçirilmek
- istendiğinde ise G-K arasından
IGK ters (negatif) akım akıtılır.
Rg

• GTO’nun Temel Test Devresi Aşağıdaki Şekil-2.46’da ise
ve Karakteristik Eğrisi; GTO’nun temel karakteristik
• Aşağıdaki Şekil-2.45’de GTO’nun eğrilerinden akım-gerilim (Ia-
temel karakteristik eğrisinin Vak) eğrisi (çıkış karakteristik
çıkarıldığı temel test devresi eğrisi) görülmektedir.
görülmektedir.
• Şekil-2.45’de verilen bağlantı ile
Ia
GTO’nun doğru yön çalışması, Doğru
çevrilerek de ters yön çalışması A+, K-
-Vak -Vmax.
Vak
+Vmax
Ters
(geri) yön Uyarma
A-, K+ yapılırsa
-Ia

• Karakteristik eğriden görüldüğü Bu durumda GTO’nun, doğru
gibi diyot, doğru yönde 0,7V’dan yönlü (A+, K-) gerilimde uyarılmaz
sonra kendiliğinden iletime ise blokaj yapan, uyarıldığı
geçerken, GTO ancak Vmax. taktirde ise tam iletime geçen,
kendiliğinden iletime geçmektedir. doğru yönlü gerilim altında iletimi
ve yalıtımı kontrol edilebilen,
• Bu şekilde iletime geçme
istenmeyen bir durumdur. Ters yönlü (A-, K+) gerilimde ise
GTO’nun doğru yönde de normal yine uyarılmaz ise blokaj yapan,
olarak iletime geçebilmesi için uyarıldığı taktirde ise bozulma
pozitif akımla, yalıtıma ihtimali yüksek olan tek yönlü
geçirilebilmesi içinse negatif akım akıtan bir yarıiletken güç
akımla uyarılması gerekmektedir. anahtarı olduğu görülmektedir.
• Ters yönde ise GTO yine Vmax. GTO, bu özellikleriyle DC’de
gerilim değerine kadar güvenle
yalıtımda kalacak (blokaj çalıştırılmak için çok uygun bir
yapacak), bu değer aşılırsa ise anahtar durumundadır.
iletime geçecektir. Tabii ki bu GTO’nun bu özelliği sayesinde
şekilde iletime geçme asla SCR’de kullanılan zorla susturma
istenmez. düzenekleri kullanılmaz.

t1 t2 t3 t4
• Aşağıdaki Şekil-2.47’de
+V
GTO’nun DC çalışmasını
ωt
izleyebilmek için kurulan devre Vs
görülmektedir.
ωt
• Yandaki Şekil-2.48’de ise VGK
GTO’nun DC kaynak altında
iletim ve yalıtımının kontrol
edilmesi, devrenin çalışma ωt
dalga şekilleriyle birlikte VRL
verilmiştir.
ωt
VAK
ωt
IA
off on off on

• Şekil-2.48’den görüldüğü gibi 0-t1 GTO’ların Seri ve Paralel
aralığında herhangi bir uyarı Bağlanması;
verilmediği için GTO yalıtımda
bulunmaktadır. GTO’lar özellikle DC’de yüksek
• t1 anında GTO’nun G-K arasına akım ve gerilimlerde çalışmak
pozitif bir uyarma (tetikleme) palsi için imal edilmiş yarıiletken güç
uygulandığında eleman hemen anahtarları olduğu için pek
iletime geçmektedir.
fazla seri ve paralel bağlamaya
• t1-t2 aralığında iletimde kalan
GTO’ya t2 anında daha büyük ve ihtiyaç olmaz.
negatif bir tetikleme palsi Buna rağmen çok daha yüksek
uygulandığında eleman hemen akım ve gerilimlerde
yalıtıma geçmektedir.
çalışılması gerektiğinde tıpkı
• t3 anında eleman tekrar pozitif
pals ile uyarıldığında yine iletime tristörlerde olduğu gibi seri
geçmektedir. veya paralel bağlanma
• Kısacası hem iletime hem de prosedürü uygulanır.
yalıtıma geçmesi G-K arasından Tabii ki kontrol devresi de tüm
rahatlıkla kontrol edilebilir ve bu
işlem istenilen sıklıkta yapılır. elemanlar için yapılandırılır.

• GTO’larda dv/dt ve di/dt GTO’nun Kontrol Dışı Đletime
korumasının sağlanması; Geçmesi;
• Bilindiği gibi ani değişen akım ve GTO’nun kontrol dışı olarak
gerilimde yarıiletken güç iletime geçmesine, dolayısıyla da
anahtarları istenmediği halde bozulmasına neden olan 4 durum
üzerlerinden akım geçirmekte ve vardır. Bu durumlar;
yanmaktadırlar. 1) Yüksek sıcaklık,
• GTO için de bu olay tamamen 2) Yüksek voltaj,
geçerlidir ve bu iş için mutlaka
3) Hızlı gerilim değişimi,
önlem alınmalıdır.
4) Hızlı akım değişimi.
• dv/dt için alınması gereken önlem
tıpkı diyot ve tristörde olduğu gibi, GTO’nun bu durumlarda kontrol
elemana paralel olarak uygun bir dışı olarak iletime geçmesini
R-C devresinin bağlanmasıdır. engellemek için diyotlarda ve
genel amaçlı tristörde (SCR)
• di/dt için alınması gereken önlem
açıklandığı gibi alınan tüm
ise yine diyot ve tristörde olduğu
önlemlerin aynı şekilde alınması
gibi, elemana seri olarak uygun bir
gerekmektedir.
endüktansın (L) bağlanmasıdır.

Aşağıda bir GTO’nun bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

ÖDEV-3
3.1) 380V-50Hz 3 fazlı şebekede çalışacak 380V-50A’lik bir AC kıyıcı

yapılmak istenmektedir. Bu kıyıcı için uygun bir Triyak belirleyerek
internet ortamında bilgi yaprakları (datasheets) üzerinden
araştırınız. Triyak yapısını, genel özelliklerini, temel parametrelerini,
üretici firmalarını, Türkiye temsilcilerini ve satış fiyatını gösteren bir
rapor hazırlayınız.
3.2) 750Vdc şebekede çalışacak 100A’lik bir DC-DC dönüştürücü (DC

kıyıcı) yapılmak istenmektedir. Bu devre için uygun bir GTO
belirleyerek internet ortamında bilgi yaprakları (datasheets)
üzerinden araştırınız. GTO yapısını, genel özelliklerini, temel
parametrelerini, üretici firmalarını, Türkiye temsilcilerini ve satış
fiyatını gösteren bir rapor hazırlayınız.

• GÜÇ TRANSĐSTÖRLERĐ: • Çift Polariteli Transistör (BJT),
• Güç transistörleri, kontrollu güç Temel Yapısı ve Çalışması:
anahtarlarıdır. Üç temel yapıda • Elektronik alanında ilk
bulunan bu transistörler; geliştirilen ve çok kullanılan
• 1- Çift polariteli, genel amaçlı elemanlardan birisi olan BJT,
transistör (BJT), bu güne kadar pek çok alanda
• 2- Metal oksitli, alan etkili yoğun bir şekilde kullanılmış
transistörler (MOSFET), ve kullanılmaktadır. Bu
alanlardan bazıları;
• 3- Yalıtılmış kapılı transistörler
(IGBT), • Yükselteç olarak,
• Bu türlerin kendilerine ait • Sinyal üreteci (osilatör) olarak,
özellikleri ve buna bağlı olarak • Alıcı-verici olarak,
da kullanım alanları • Mantık işlemcisi olarak,
bulunmaktadır. Şimdi bu türleri • Anahtarlama elemanı vb.
ayrıntısıyla inceleyelim. olarak.

• Bu kadar fazla iş için kullanılan Görüldüğü ve önceden de bilindiği
BJT, güç elektroniği gibi yarıiletken katmanların
devrelerinde ve endüstriyel sıralanışına göre NPN ve PNP
olmak üzere iki tür transistör (BJT)
elektronikte de “anahtar” olarak
bulunmaktadır.
kullanılmaktadır.
Transistör (BJT), şu ana kadar
• Şekil-2.51’de temel taransistör tanıtılan elemanların aksine,
(BJT)’nin yarıiletken yapısı ve sadece “on” ve “off” olmak üzere
sembolleri görülmektedir. iki durumu olan bir yarıiletken
anahtar değildir.
Kollektör, C BJT’nin on ve off arasında bir de
amplifikasyon (yükseltme) durumu
N P (bölgesi) bulunmaktadır.
Base
NPN P B N PNP
Kollektör, C
N P
Base, B Base, B
Emiter, E NPN Emiter, E PNP

• BJT’ bu sayede çok farklı Güç elektroniği
uygulamalarda uygulamalarında daha çok DC-
kullanılabilmektedir. DC dönüştürücü (DC kıyıcı) ve
• Fakat güç elektroniği DC-AC dönüştürücü (Đnvertör)
uygulamalarında transistörün devrelerinde tercih edilen
(BJT) bir anahtar gibi çalışması transistör (BJT), çok düşük
ve sadece “on” ve “off” frekanslardan (1-2Hz), yüksek
durumlarında olması frekanslara (20-30kHz) kadar
istenmektedir. kontrollu anahtar olarak
• Bu nedenle güç elektroniğinde kullanılabilmektedir.
transistörün (BJT) kullanılması BJT, tıpkı tristör, triyak ve GTO
sırasında “anahtar” olarak gibi akım kontrollu bir
çalışacak şekilde kontrol edilir. yarıiletken anahtardır. Farkı ise
• Ayrıca güç elektroniği uyarıldığı sürece iletimde
uygulamalarında daha çok olması uyarı kesildiğinde ise
NPN transistör tercih edilir. yalıtıma geçmesidir.

• Çift Polariteli Transistörün (BJT) Şekil-2.52’den görüldüğü gibi,
Çalıştırılması; uyarma butonuna basılmadığı
• Aşağıdaki Şekil-2.52’de çift sürece BJT, kollektörü ile
polariteli transistörün çalıştırılması emiteri arasına gelen doğru
yarıiletken yapı üzerinde yönlü gerilime blokaj yapacak
görülmektedir. Burada Vs kaynağı
ve yalıtımda kalacaktır.
kaynaktır. VB ise transistörü BJT iletime geçirilmek
uyarmada kullanılan kaynaktır. istendiğinde ise uyarma
butonuna basılarak beyz
Yük
NPN (base)’den emitere doğru bir
BJT uyarma akımı (IBE) akması
IC VS sağlanır ve bu sayede BJT
N
Buton iletime geçerek kollektörden
P
VB emitere doğru yük akımını (IC)
N
akıtmaya başlar. IBE akımı
IBE kesildiğinde BJT susar.
Rg

• Yalnız burada çok önemli bir Güç elektroniği
ayrıntı vardır. BJT’nin sadece uygulamalarında transistör tek
“on” ve “off” durumları olmadığı olarak kullanılabildiği gibi,
ve ara durumlarda da yarı yüksek akım seviyelerine
geçirgen olarak çalışabildiği çıkabilmek için genellikle
için, güç elektroniği üretici tarafından veya kullanıcı
uygulamalarında BJT’yi tarafından aşağıdaki Şekil-
uyaracak olan akımın (IBE), 2.53’de görüldüğü gibi
elemanı tam olarak iletime “darlington” bağlanarak
geçirebilecek akım seviyesinde kullanılmaktadır.
olması gerekmektedir.
• BJT’yi tam iletime geçirecek
Kollektör, C
olan uyarma akımı (IBE)
seviyesi, üretici tarafından T1
elemanın bilgi yapraklarında Base, B T2
ayrıntılı olarak verilmektedir. Emiter, E

• BJT’nin Temel Test Devresi ve Aşağıdaki Şekil-2.55’de BJT’nin
Karakteristik Eğrisi; temel karakteristik eğrilerinden
akım-gerilim (IC-VCE) eğrisi (çıkış
• Aşağıdaki Şekil-2.54’de BJT’nin
karakteristik eğrisi) farklı bir
temel karakteristik eğrisinin
şekilde görülmektedir.
çıkarıldığı temel test devresi
görülmektedir.
• Şekil-2.54’deki bağlantı şekli ile IC
Doğru
BJT’nin doğru yön çalışması, Imax. (ileri) yön
devredeki “Vs” bataryası ters C+, E-
çevrilerek de ters yön çalışması
test edilebilmektedir. -VCE
VCE
Ters (geri) yön VCEon +Vmax
C-, E+
çalışmada
transistör Sürekli Tam
zarar görür! Uyarma
-IC yapılırsa

• Karakteristik eğriden Bu durumda BJT’nin, doğru yönlü
görüldüğü gibi diyot, doğru (C+, E-) gerilimde, uyarılmaz ise
yönde 0,7V’dan sonra iletime blokaj yapan, tam uyarıldığı
taktirde ise tam iletime geçen,
geçerken, BJT ancak Vmax.
doğru yönlü gerilim altında iletimi
gerilimine ulaşıldığında iletime
ve yalıtımı kontrol edilebilen,
geçer fakat bu şekilde iletime
Ters yönlü (C-, E+) gerilimde ise
geçme istenmeyen bir asla çalışamayan, çalıştırıldığı
durumdur. BJT’nin doğru taktirde bozulan, tek (+) yönlü
yönde de normal olarak iletime akım akıtan bir yarıiletken güç
geçebilmesi için uyarı anahtarı olduğu görülmektedir.
verilmesi, yalıtıma BJT, bu özellikleriyle DC’de
geçirilebilmesi içinse uyarının çalıştırılmak için uygun bir anahtar
çekilmesi gerekmektedir. durumundadır.
• Ters yönde ise BJT asla BJT’nin bu özelliği sayesinde
çalışamaz, yani BJT’nin ters SCR’de kullanılan zorla susturma
gerilim blokaj kabiliyeti yoktur. düzenekleri kullanılmaz.

• BJT’lerde elemanın hangi Şekil-2.56’dan görüldüğü gibi
durumlarda tam iletim veya BJT’nin kollektör akımının (IC)
tam yalıtım, hangi durumlarda miktarı, tamamen B-E
da amplifikasyon (yükseltme) arasından akıtılan akımın (IB)
modunda olduğunu gösteren değerine bağlıdır.
çok önemli bir karakteristik eğri Bu bağlantı üretici tarafından
daha vardır, bu eğri aşağıda bir parametreyle (β) verilmekte
Şekil-2.56’da görülmektedir. olup, aşağıdaki gibi gösterilir;
IC IB(max) Örnek, β= 150 (β= Ic / IB)
IC(max)
Ic= β.IB veya IB= Ic / β
Doyum bölgesi
IB(4)
IB(3)
Görüldüğü gibi kollektör akımı
IB(2) beyz akımının “β” katıdır.
IB(1) Anahtarlama uygulamalarında
IC(sız.) IB(min) beyz akımı (IB), ya “max.” yada
Kesim bölgesi
“0” seçilerek kontrol yapılır.
VCE(sat.) VCE(max) VCE
t1 t2 t3 t4
• Aşağıdaki Şekil-2.57’de BJT’nin +V
DC’de çalışmasını izleyebilmek
ωt
için kurulan devre görülmektedir. Vs
• Yandaki Şekil-2.58’de ise BJT’nin
dc kaynak altında iletim ve
ωt
yalıtımının kontrol edilmesi, VBE
devrenin çalışma dalga şekilleriyle
birlikte verilmiştir.
• Zaten BJT ac kaynakta asla ωt
VRL
çalıştırılamaz çünkü ters gerilimi
bloke edemez ve yanar.
ωt
VCE
ωt
IC
off on off on

• Şekil-2.58’den görüldüğü gibi 0-t1 BJT’lerin Seri ve Paralel
aralığında BJT yalıtımda Bağlanması;
bulunmaktadır. t1 anında BJT’nin
BJT’ler, sadece DC’de
B-E arasına pozitif bir uyarma
gerilimi uygulandığında IB akarak çalışabilen yarıiletken
eleman hemen iletime elemanlar olduğu için daha çok
geçmektedir. dc-dc dönüştürücü ve
• t1-t2 aralığında iletimde kalan invertörlerde eskiden yoğun
BJT’nin t2 anında uyarma gerilimi olarak kullanılmak idi.
dolayısıyla da IB akımı Günümüzde pek fazla
kesildiğinde, eleman hemen kullanılmamasına rağmen
yalıtıma geçmektedir.
yüksek akım ve gerilimlerde
• t3 anında eleman tekrar pozitif çalışılması gerektiğinde
gerilim ile uyarıldığında yine
darlington bağlantı yapılır veya
iletime geçmektedir.
diğer elemanlarda olduğu gibi
• Kısacası hem iletime hem de
seri veya paralel bağlanma
yalıtıma geçmesi B-E arasından
rahatlıkla kontrol edilebilmektedir. prosedürü uygulanabilir.

• BJT’lerde dv/dt ve di/dt BJT’nin Kontrol Dışı Đletime
• Bilindiği gibi ani değişen akım ve BJT’nin kontrol dışı olarak iletime
gerilimde yarıiletken güç geçmesine, dolayısıyla da
üzerlerinden akım geçirmekte ve vardır. Bu durumlar yine;
• BJT için de bu olay tamamen 2) Yüksek voltaj,
tıpkı diyot ve tristörde olduğu gibi, BJT’nin bu durumlarda kontrol dışı
elemana paralel olarak uygun bir olarak iletime geçmesini
R-C devresinin bağlanmasıdır. engellemek için diyotlarda ve diğer
güç elemanlarında ayrıntısıyla
gerekmektedir.

Aşağıda bir BJT’nin bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

• Metal Oksitli Alan Etkili • Mosfet’in temeli alan etkili
Transistör (Mosfet) Temel transistöre (FET)
Yapısı ve Çalışması; dayanmaktadır. Alan etkili
• Elektronik alanında çok transistörler analog
kullanılan elemanlardan birisi elektroniğin temel
olan Mosfet, bu güne kadar elemanlarından birisi olup
pek çok alanda yoğun bir özellikle yükseltme ve
şekilde kullanılmış ve
osilasyon üretme işlerinde
kullanılmaktadır. Bu alanlar;
yoğun olarak kullanılmaktadır.
• Yükselteç olarak,
• Mosfet’ler FET’in bir ileri
• Sinyal üreteci (osilatör) olarak,
versiyonu olup, transistör gibi
• Regülatör olarak,
kontrol edilebilme özelliğine
• Alıcı-verici olarak, sahip elemanlardır.
• Mantık işlemcisi olarak,
• Mosfet’ler D ve E-Mosfet
• Anahtarlama elemanı olarak. olarak ikiye ayrılmaktadır.

• Bunlardan arttırmalı Mosfet Şekilden görüldüğü gibi yarıiletken
olarak bilinen E-Mosfet’ler güç katmanların sıralanışına göre N-
elektroniği devrelerinde yarı Kanal ve P-Kanal olmak üzere iki
tür E-Mosfet bulunmaktadır.
iletken “anahtar” olarak
kullanılmaktadır. E-Mosfet, tıpkı transistör (BJT)
gibi, sadece “on” ve “off” olmak
• Aşağıdaki Şekil-2.59’da üzere iki durumu olmayan, ara
E-Mosfet’in yarıiletken yapısı durumlara da sahip olan bir
ve sembolleri görülmektedir. yarıiletken anahtardır.
E-Mosfet’in on ve off arasında bir
Drain, D de amplifikasyon (yükseltme)
SiO2 durumu (bölgesi) bulunmaktadır.
N Yalıtkan P
N-Kanal
P-Kanal
G Drain, D
P N
N-Kanal
P-Kanal
Gate
Gate
N P G
Source, S
Source, S

• E-Mosfet, bu sayede çok farklı Güç elektroniği
uygulamalarda uygulamalarında daha çok DC-
kullanılabilmektedir. DC dönüştürücü (DC kıyıcı) ve
• Fakat güç elektroniği DC-AC dönüştürücü (Đnvertör)
uygulamalarında E-Mosfet’in devrelerinde tercih edilen E-
bir anahtar gibi çalışması ve Mosfet’ler, çok düşük
sadece “on” ve “off” frekanslardan (1-2Hz), yüksek
durumlarında olması frekanslara (80-100kHz) kadar
istenmektedir. kontrollu anahtar olarak
• Bu nedenle güç elektroniğinde kullanılabilmektedir.
E-Mosfet’in kullanılması E-Mosfet, tıpkı MCT gibi
sırasında “anahtar” olarak gerilim kontrollu bir yarıiletken
çalışacak şekilde kontrol edilir. anahtardır. Farkı ise uyarıldığı
• Ayrıca güç elektroniği sürece iletimde olması uyarı
uygulamalarında daha çok N- kesildiğinde ise yalıtıma
Kanal E-Mosfet tercih edilir. geçmesidir.

• Metal Oksitli Fet Transistörün Şekil-2.60’dan görüldüğü gibi,
(E-Mosfet) Çalıştırılması; uyarma butonuna basılmadığı
• Aşağıdaki Şekil-2.60’da N-kanal sürece E-Mosfet, Drain ile
E-Mosfet’in çalıştırılması Source arasına gelen doğru
yarıiletken yapı üzerinde yönlü gerilime blokaj yapacak
görülmektedir. Burada Vs kaynağı ve yalıtımda kalacaktır.
kaynaktır. VG ise transistörü
E-Mosfet iletime geçirilmek
uyarmada kullanılan kaynaktır. istendiğinde ise uyarma
butonuna basılarak Gate (kapı)
Yük ile Source arasında bir uyarma
N-Kanal
E-Mosfet
geriliminin oluşması sağlanır
VS ve bu sayede E-Mosfet iletime
ID
N geçerek Drain’den Source’e
Buton
+ - doğru yük akımını (ID)
-
VG + - P akıtmaya başlar. VGS gerilimi
N kesildiğinde E-Mosfet susar.
RG

• Yalnız burada çok önemli bir Buraya kadar açıklananlardan
ayrıntı vardır. E-Mosfet’in yola çıkarak E-Mosfet ile
sadece “on” ve “off” durumları transistörün (BJT) aynı
olmadığı ve ara durumlarda da mantıkla çalıştıkları yani
yarı geçirgen olarak uyarıldığı sürece iletimde
çalışabildiği için, güç oldukları, uyarı kesildiğinde ise
uygulamalarında E-Mosfet’i başka bir işleme gerek
uyaracak olan gerilimin (VGS), kalmaksızın yalıtıma geçtikleri
elemanı tam olarak iletime görülmektedir.
geçirebilecek gerilimin Peki ikisi arasındaki fark ne?
seviyesinde olması E-mosfet ile BJT arasındaki
gerekmektedir. fark, BJT’nin akımla (IBE), E-
• E-Mosfet’i tam iletime Mosfet’in ise gerilimle (VGS)
geçirecek olan uyarma gerilimi kontrol edilmesidir ki bu
(VGS) seviyesi, üretici sayede E-Mosfet BJT’e göre
tarafından elemanın bilgi daha hızlı anahtarlanabilir.
yapraklarında verilmektedir.
• E-Mosfet’in Temel Test Devresi Aşağıdaki Şekil-2.62’de ise E-
ve Karakteristik Eğrisi; Mosfet’in temel karakteristik
• Aşağıdaki Şekil-2.61’de E- eğrilerinden akım-gerilim (ID-
Mosfet’in temel karakteristik VDS) eğrisi (çıkış karakteristik
eğrisinin çıkarıldığı temel test eğrisi) görülmektedir.
• Aşağıdaki bağlantı şekli ile E- ID
Mosfet’in doğru yön çalışması, Doğru
D+, S-
-VDS
VDS
Ters (geri) yön VDSon +Vmax
D-, S+
çalışmada
E-Mosfet Sürekli Tam
-ID yapılırsa

• Karakteristik eğriden görüldüğü Bu durumda E-Mosfet’in, doğru
gibi diyot, doğru yönde 0,7V’dan yönlü (D+, S-) gerilimde,
sonra kendiliğinden iletime uyarılmaz ise blokaj yapan, tam
geçerken, E-Mosfet ancak Vmax. uyarıldığı taktirde ise tam iletime
gerilimine ulaşıldığında geçen, doğru yönlü gerilim altında
kendiliğinden iletime geçmektedir. iletimi ve yalıtımı kontrol
• Bu şekilde iletime geçme edilebilen,
istenmeyen bir durumdur. E- Ters yönlü (D-, S+) gerilimde ise
Mosfet’in doğru yönde de normal asla çalışamayan, çalıştırıldığı
olarak iletime geçebilmesi için taktirde bozulan, tek (+) yönlü
uyarı verilmesi, yalıtıma akım akıtan bir yarıiletken güç
geçirilebilmesi içinse uyarının anahtarı olduğu görülmektedir.
çekilmesi gerekmektedir. E-Mosfet, bu özellikleriyle DC’de
• Ters yönde ise E-Mosfet asla çalıştırılmak için uygun bir anahtar
çalışamaz, yani E-Mosfet’in ters durumundadır.
gerilim blokaj kabiliyeti yoktur. E-Mosfet’in bu özelliği sayesinde
Ters gerilim verildiğinde BJT SCR’de kullanılan zorla susturma
blokaj yapamayarak yanar. düzenekleri kullanılmaz.

• E-Mosfet’lerde, elemanın hangi Şekil-2.63’den görüldüğü gibi
durumlarda tam iletim veya tam E-Mosfet’in Drain akımının (ID)
yalıtım, hangi durumlarda da miktarı, tamamen G-S
amplifikasyon (yükseltme)
arasındaki kontrol geriliminin
modunda olduğunu gösteren çok
değerine bağlıdır.
önemli bir karakteristik eğri daha
vardır, bu eğri aşağıda Şekil- Bu bağlantı üretici tarafından
2.63’de görülmektedir. parametreyle (gm) verilmekte
olup, aşağıdaki gibi gösterilir;
ID VGS(max) Örnek, gm= 50 (gm= ID / VGS)
ID(max)
Doyum bölgesi
VGS(4) ID= gm.VGS veya VGS= ID / gm

VGS(3)
VGS(2)
Görüldüğü gibi Drain akımı
VGS geriliminin “gm” katıdır.
VGS(1)
Anahtarlama uygulamalarında
ID(sız.) VGS(min)
Kesim bölgesi VGS gerilimi ya “max.” yada “0”
VDS(sat.) VDS(max) seçilerek kontrol yapılır.
VDS
t1 t2 t3 t4
• Aşağıdaki Şekil-2.64’de E-Mosfet +V
DC’de çalışmasını izleyebilmek
ωt
için kurulan devre görülmektedir. Vs
• Yandaki Şekil-2.65’de ise
E-Mosfet’in DC kaynak altında
ωt
iletim ve yalıtımının kontrol VGS
edilmesi, devrenin çalışma dalga
şekilleriyle birlikte verilmiştir.
• Zaten E-Mosfet’ler ac kaynakta ωt
VRL
asla çalıştırılamaz çünkü ters
gerilimi bloke edemez ve yanarlar.
ωt
VDS
ωt
ID
off on off on

• Şekil-2-65’den görüldüğü gibi 0-t1 E-Mosfet’lerin Seri ve Paralel
aralığında E-Mosfet yalıtımda Bağlanması;
bulunmaktadır.
E-Mosfet’ler, sadece DC’de
• t1 anında E-Mosfet’in G-S arasına
çalışabilen yarıiletken
pozitif bir uyarma gerilimi
uygulandığında eleman hemen
elemanlar olduğu için daha çok
iletime geçmektedir. DC-DC dönüştürücü ve
invertörlerde yoğun olarak
E-Mosfet’in t2 anında uyarma kullanılmaktadır.
gerilimi kesildiğinde (sıfıra Günümüzde oldukça fazla
düştüğünde), eleman hemen kullanılan E-Mosfetler’in
yalıtıma geçmektedir. yüksek akım ve gerilimlerde
• t3 anında eleman tekrar pozitif çalışılması gerektiğinde diyot,
gerilim ile uyarıldığında yine tristör ve diğer elemanlarda
iletime geçmektedir. olduğu gibi seri veya paralel
• Kısacası hem iletime hem de bağlanma prosedürü
yalıtıma geçmesi G-S arasından uygulanabilir.
rahatlıkla kontrol edilebilmektedir.

• E-Mosfet’lerde dv/dt ve di/dt E-Mosfet’in Kontrol Dışı
korumasının sağlanması; Đletime Geçmesi;
• Bilindiği gibi ani değişen akım ve E-Mosfet’in kontrol dışı olarak
gerilimde yarıiletken güç iletime geçmesine, dolayısıyla da
• E-Mosfet’ler için de bu olay 2) Yüksek voltaj,
tamamen geçerlidir ve bu iş için
mutlaka önlem alınmalıdır.
tıpkı diyot ve tristörde olduğu gibi, E-Mosfet’in bu durumlarda kontrol
gerekmektedir.

Aşağıda bir E-Mosfet’in bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

• Yalıtılmış Kapılı Transistör • E-Mosfet’lerde ise BJT’ye göre
(IGBT), Temel Yapısı ve tam tersi durum söz konusudur.
Çalışması; Yani Mosfet’in kötü tarafı, iletim
• Günümüzde güç elektroniği iç direncinin yüksek dolayısıyla
uygulamalarında en fazla da iletim kayıpları transistöre
kullanılan elemanlardan birisi göre daha fazla olmasıdır. Đyi
olan IGBT, transistör (BJT) ile E- tarafı ise anahtarlanma
Mosfet karışımı özel bir süresinin düşük, dolayısıyla da
elemandır. anahtarlama kayıplarının
transistöre göre daha az
• Bilindiği gibi BJT’nin iyi tarafı
olmasıdır.
iletim iç direncinin dolayısıyla da
iletim kayıplarının düşük • Đşte her iki elemanın iyi
olmasıdır. Kötü tarafı ise özellikleri alınarak yeni bir
anahtarlanma süresinin uzun eleman geliştirilmiştir. Bu
olması dolayısıyla da eleman girişi mosfet gibi
anahtarlama kayıplarının yüksek yapılandırılmış çıkışı ise
olmasıdır. transistör gibi yapılandırılmış
olan IGBT’dir.
• IGBT’er kontrol sırasında
mosfet gibi çalışma sırasında
ise transistör gibi davranan ve
sadece anahtar olarak
kullanılan elemanlardır.
• Şekil-2.66’da IGBT’nin
yarıiletken yapısı ve eşdeğer
devresi görülmektedir. Eşdeğer
devreden görüldüğü gibi IGBT
yapısı, giriş terminalleri arasına
N-Kanal E-Mosfet bağlanmış
bir PNP transistör gibidir. Bu
sayede Mosfet gibi hızlı
anahtarlanan, transistör (BJT)
gibi iletim iç direnci düşük olan
yeni bir eleman
oluşturulmuştur.

• IGBT, bu sayede son Güç elektroniği
zamanlarda daha önceden uygulamalarında daha çok DC-
transistör ve E-Mosfet’in DC dönüştürücü (DC kıyıcı) ve
kullanıldığı tüm anahtarlama DC-AC dönüştürücü (Đnvertör)
uygulamalarında çok yaygın devrelerinde tercih edilen
olarak kullanılmaktadır. IGBT’ler, çok düşük
• Pratikte düşük gerilimli frekanslardan (1-2Hz), orta
uygulamalarda daha çok E- frekanslara (20kHz) kadar
Mosfet, yüksek gerilimli (400V kontrollu anahtar olarak
ve üzeri) daha çok IGBT tercih kullanılabilmekte olup, 1200V-
edilmekte olup sembolü Şekil- 400A seviyelerine kadar olan
2.67’de görüldüğü gibidir. versiyonları bulunmaktadır.
IGBT’ler, tıpkı E-Mosfet’ler gibi
Kollektör, C gerilim kontrollu bir yarıiletken
Gate, G IGBT anahtardır ve kontrolunda E-
Mosfet prosedürü uygulanır.
Emiter, E

• Metal Oksitli Fet Transistörün Şekil-2.68’den görüldüğü gibi,
(E-Mosfet) Çalıştırılması; uyarma butonuna basılmadığı
• Aşağıdaki Şekil-2.68’de sürece IGBT, kollektör ile
IGBT’nin çalıştırılması sembolü emiter arasına gelen doğru
üzerinde görülmektedir. yönlü gerilime blokaj yapacak
Burada Vs kaynağı yükü ve yalıtımda kalacaktır.
beslemekle görevli olan ana IGBT iletime geçirilmek
kaynaktır. VG ise transistörü istendiğinde ise uyarma
uyarmada kullanılan kaynaktır. butonuna basılarak Gate (kapı)
ile Emiter arasında bir uyarma
Yük
geriliminin oluşması sağlanır
IGBT ve bu sayede IGBT iletime
IC VS geçerek kollektör’den emiter’e
Buton doğru yük akımını (IC)
VG akıtmaya başlar. VGE gerilimi
RG kesildiğinde IGBT susar.

• Yalnız burada çok önemli bir Buraya kadar açıklananlardan
ayrıntı vardır. IGBT’nin sadece yola çıkarak IGBT’i ile E-
“on” ve “off” durumları olmadığı Mosfet’in aynı mantıkla
ve ara durumlarda da yarı çalıştıkları yani uyarıldığı
geçirgen olarak çalışabildiği sürece iletimde oldukları, uyarı
için, güç elektroniği kesildiğinde ise başka bir
uygulamalarında IGBT’yi işleme gerek kalmaksızın
uyaracak olan gerilimin (VGE), yalıtıma geçtikleri
elemanı tam olarak iletime görülmektedir.
geçirebilecek gerilimin Peki ikisi arasındaki fark ne?
seviyesinde olması IGBT, özellikle yüksek gerilim
gerekmektedir. ve akım altında hızlı olarak
• IGBT’yi tam iletime geçirecek anahtarlanabilecek şekilde
olan uyarma gerilimi (VGE) imal edildiğinden, yüksek
seviyesi, üretici tarafından gerilim ve akımda E-Mosfet’e
elemanın bilgi yapraklarında göre avantajlı durumdadır.
ayrıntılı olarak verilmektedir.
• IGBT’nin Temel Test Devresi Aşağıdaki Şekil-2.70’de IGBT’nin
ve Karakteristik Eğrisi; temel karakteristik eğrilerinden
olan akım-gerilim (IC-VCE) eğrisi
• Aşağıdaki Şekil-2.69’da IGBT’nin
(çıkış karakteristik eğrisi)
temel karakteristik eğrisinin
görülmektedir.
çıkarıldığı temel test devresi
görülmektedir.
• Aşağıdaki bağlantı şekli ile IC
Doğru
IGBT’nin doğru yön çalışması, Imax. (ileri) yön
devredeki “Vs” bataryası ters C+, E-
test edilebilmektedir. -VCE
VCE
Ters (geri) yön VCEon +Vmax
C-, E+
çalışmada
IGBT Sürekli Tam
-IC yapılırsa

• Karakteristik eğriden görüldüğü Bu durumda IGBT’nin, doğru
gibi diyot, doğru yönde 0,7V’dan yönlü (C+, E-) gerilimde,
sonra kendiliğinden iletime uyarılmaz ise blokaj yapan, tam
geçerken, IGBT ancak Vmax. uyarıldığı taktirde ise tam iletime
gerilimine ulaşıldığında geçen, doğru yönlü gerilim altında
kendiliğinden iletime geçmektedir. iletimi ve yalıtımı kontrol
• Bu şekilde iletime geçme edilebilen,
istenmeyen bir durumdur. Ters yönlü (C-, E+) gerilimde ise
IGBT’nin doğru yönde de normal asla çalışamayan, çalıştırıldığı
olarak iletime geçebilmesi için taktirde bozulan, tek (+) yönlü
uyarı verilmesi, yalıtıma akım akıtan bir yarıiletken güç
geçirilebilmesi içinse uyarının anahtarı olduğu görülmektedir.
çekilmesi gerekmektedir. IGBT, bu özellikleriyle DC’de
• Ters yönde ise IGBT asla çalıştırılmak için uygun bir anahtar
çalışamaz, yani IGBT’nin ters durumundadır.
gerilim blokaj kabiliyeti yoktur. IGBT’nin bu özelliği sayesinde
Ters gerilim verildiğinde IGBT SCR’de kullanılan zorla susturma
blokaj yapamayarak yanar. düzenekleri kullanılmaz.

• IGBT’lerde, elemanın hangi Şekil-2.71’den görüldüğü gibi
durumlarda tam iletim veya IGBT’nin Kollektör akımının
tam yalıtım, hangi durumlarda (IC) miktarı, tamamen C-E
da amplifikasyon (yükseltme) arasındaki kontrol geriliminin
modunda olduğunu gösteren değerine bağlıdır.
çok önemli bir karakteristik eğri Bu bağlantı, üretici tarafından
daha vardır, bu eğri aşağıda parametreyle (gm) verilmekte
Şekil-2.71’de görülmektedir. olup, aşağıdaki gibi gösterilir;
IC VGE(max) Örnek, gm= 50 (gm= IC / VGE)
IC(max)
IC= gm.VGE veya VGE= IC / gm
Doyum bölgesi
VGE(4)
VGE(3)
Görüldüğü gibi kollektör akımı
VGE(2) VGE geriliminin “gm” katıdır.
VGE(1) Anahtarlama uygulamalarında
IC(sız.) VGE(min) VGE gerilimi ya “max.” yada “0”
Kesim bölgesi
seçilerek kontrol yapılır.
VCE(sat.) VCE(max) VCE
t1 t2 t3 t4
• Aşağıdaki Şekil-2.72’de IGBT’nin +V
dc’de çalışmasını izleyebilmek için
ωt
kurulan devre görülmektedir. Vs
• Yandaki Şekil-2.73’de ise
IGBT’nin dc kaynak altında iletim
ωt
ve yalıtımının kontrol edilmesi, VGE
devrenin çalışma dalga şekilleriyle
birlikte verilmiştir.
• Zaten IGBT’ler ac kaynakta asla ωt
VRL
çalıştırılamaz çünkü ters gerilimi
bloke edemez ve yanar.
ωt
VCE
ωt
IC
off on off on

• Şekil-2.73’den görüldüğü gibi 0-t1 IGBT’lerin Seri ve Paralel
aralığında IGBT yalıtımda Bağlanması;
bulunmaktadır.
IGBT’ler, sadece DC’de
• t1 anında IGBT’nin G-E arasına
çalışabilen yarıiletken
pozitif bir uyarma gerilimi
uygulandığında eleman hemen
elemanlar olduğu için daha çok
iletime geçmektedir. DC-DC dönüştürücü ve
invertörlerde çok yoğun olarak
IGBT’nin t2 anında uyarma kullanılmaktadır.
gerilimi kesildiğinde (sıfıra Günümüzde oldukça fazla
düştüğünde), eleman hemen kullanılan IGBT’lerin yüksek
yalıtıma geçmektedir. akım ve gerilimlerde
• t3 anında eleman tekrar pozitif çalışılması gerektiğinde diyot,
gerilim ile uyarıldığında yine tristör ve diğer elemanlarda
iletime geçmektedir. olduğu gibi seri veya paralel
• Kısacası hem iletime hem de bağlanma prosedürü
yalıtıma geçmesi G-E arasından uygulanabilir.
rahatlıkla kontrol edilebilmektedir.

• IGBT’lerde dv/dt ve di/dt IGBT’nin Kontrol Dışı Đletime
• Bilindiği gibi ani değişen akım ve IGBT’nin kontrol dışı olarak iletime
gerilimde yarıiletken güç geçmesine, dolayısıyla da
• IGBT’ler için de bu olay tamamen 2) Yüksek voltaj,
tıpkı diyot ve tristörde olduğu gibi, IGBT’nin bu durumlarda kontrol
gerekmektedir.

Aşağıda bir IGBT’nin bilgi yaprağı (datasheet) görülmektedir.

ÖDEV-4
4.1) 200Vdc şebeke çalışacak ve 5Ω’luk bir yükü besleyecek olan DC-
DC dönüştürücü (DC kıyıcı) devresi için uygun bir Mosfet
üzerinden araştırınız. Mosfet yapısını, genel özelliklerini, temel
4.2) 600Vdc şebeke çalışacak ve 5Ω’luk bir yükü besleyecek olan DC-
AC dönüştürücü (Đnvertör) devresi için uygun bir IGBT belirleyerek
araştırınız. IGBT yapısını, genel özelliklerini, temel parametrelerini,

Bölüm-3
Uyarma
Elemanları ve
Devreleri
III – UYARMA ELEMANLARI ve DEVRELERĐ
• A- GÜÇ TRĐSTÖRLERĐNĐN Tabii ki bu elemanları
UYARILMASI: şebekenin her alternansında
şebekeyi görerek uyarabilmek
• Daha öncede açıklandığı gibi
gerekmektedir.
güç tristörleri, çok kısa süreli
(1-2ms gibi) iğne palsler Bu durumda güç tristörlerini
kullanılarak uyarılan kontrollu ac’de çalışırken etkin bir
yarıiletken güç anahtarlarıdır. şekilde uyarabilmek için
şebeke ile senkronize (uyumlu)
• Yine bilindiği gibi, güç tristörleri
iğne palsler üretmek
hem ac’de hem de dc’de
gerekmektedir. Düzgün dc’de
çalışabilen elemanlardı. Bu
çalışma sırasında ise şebeke
elemanların ac’de çalıştırılması
senkronizasyonu
durumunda şebekenin her
gerekmeyecektir.
alternansında en az bir kere
uyarılması gerekmektedir. Đşte bu tür devrelere tristör
Çünkü her alternans sonunda uyarma (tetikleme) devreleri
susmaktadırlar. denilmektedir.

• Güç tristörlerinin uyarılması Bu durumda güç tristörlerini
için gerekli olan iğne palsleri uyarmak için kullanılan uyarma
üretmek için çeşitli elemanlar elemanları ve devreleri,
ve devreler kullanılmaktadır. 1) UJT’li uyarma devreleri,
Bu eleman ve devreler bu iş 2) PUT’lu uyarma devreleri,
için özel olarak üretilmiş
3) Diyak’lı uyarma devreleri,
elemanlar ve devreler olabildiği
gibi temel elektronikte 4) Analog uyarma devreleri,
kullanılan elemanlarla 5) Sayısal uyarma devreleri,
oluşturulan devreler de 6) Entegre uyarma devreleri,
olabilmektedir. 7) PIC’li uyarma devreleri,
• Tabii ki ac’de çalışma 8) Mikroişlemcili uyarma
sırasında bu elemanların veya devreleri,
devrelerin, tristörün çalıştığı
olarak 8 temel grupta
şebekeyi görerek bu şebekeyle
toplanabilmektedir. Bu gruplar
senkronize çalışması gerekir.
ayrıntısıyla incelenecektir.

• 1) UJT ve UJT Kullanılarak Şekil-3.1’den görüldüğü gibi
Yapılan Uyarma Devreleri; UJT, bir parça N ve bir parça P
• Tek Birleşimli Transistör (UJT), maddesinin birleşmesinden
tristör tetiklemek (uyarmak) için oluşmuştur. Bu nedenle
özel olarak üretilmiş bir UJT’ye tek birleşimli transistör
elemandır ve görevi istenilen denilmektedir.
frekansta iğne pals üretmektir.
Elemanın 2 adet beyz terminali
• Aşağıdaki Şekil-3.1’de UJT’nin
ve bir adet de emiter terminali
yapısı, eşdeğer devresi ve
sembolü görülmektedir. bulunmaktadır.
Eşdeğer devrede B2-E
2.Beyz, B2 B2 arasındaki yarıiletken direnci
r2 “r2” ile, E-B1 arasındaki
Emiter D yarıiletken direnci ise “r1” ile
N P E A E
gösterilmiştir. P-N
r1 maddelerinin birleşimi ise “D”
1.Beyz, B1 B1 ile ifade edilmiştir.

• Eşdeğer devrede “r1” Şekil-3.2’den görüldüğü gibi,
direncinin ayarlı olarak öncelikle UJT’nin çalışmaya
gösterilmesinin nedeni ise hazır hale gelebilmesi için B2
UJT’nin iletime geçmesi terminali ile GND arasına bir
sırasında bu direncin ortadan polarma gerilimi (+VB= 12-15V)
kalkmasıdır. Aşağıdaki Şekil- bağlanması ve “IB” akımının
3.2’de UJT’nin temel test akmasının sağlanması
devresi görülmektedir. gerekmektedir.
UJT’nin B2-B1 arasındaki iç
IB
+VB direnci 8-10kΩ civarında
E B2 olduğu için “IB” akımı 1-2mA
civarında olacaktır.
Buton IE B1 Pals
çıkışı Bu durumda eşdeğer devrede
görülen “A” noktasında
VE
GND yaklaşık VB/2 kadar bir baraj
Ro
gerilimi oluşacaktır.

• Bu durumda akım çok düşük UJT, uyarılacak değil uyarma
olduğu için pals çıkışından sinyal palsi üretecek bir elemandır.
elde edilemeyecektir. UJT
çıkışından pals elde edebilmek
Bu nedenle aşağıdaki Şekil-
için test devresindeki butona 3.4’de görülen uygulama
basılacak olursa, eğer VE > VB/2 devresi kurularak UJT’nin R.C
ise, eleman Şekil-3.3’den zaman sabitesine bağlı olarak
görüldüğü gibi tristör benzeri
arka arkaya pals üretmesi
davranacak ve E-B1 arası kısa
devre olacaktır. sağlanabilir. Burada VE
görevini “C” üstlenmiştir.
Ie
Doğru
Imax.
(ileri) yön
B2 +V
E+, B1-
E
R
-Veb
Veb
Pals
+VP
B1 çıkışı
Ters Yönde
Çalıştırılmaz C
Ro GND
-Ie

• Şekil-3.4’deki devreye +VB gerilimi UJT’nin E-B1 arasının yalıtıma
uygulandığında hem UJT için geçmesiyle birlikte devredeki C
gerekli olan polarma akımı akacak kondansatörü yeniden şarj olmaya
ve baraj gerilimi oluşacak, hem de (dolmaya) başlayacaktır. Bu
R direnci üzerinden C durumda devredeki dalga şekilleri,
kondansatörü R.C zaman Şekil-3.5’deki gibi olacaktır.
sabitesine göre dolmaya
başlayacaktır. +12V
t1 t2 t3 t4 t5 t6
• C kondansatörünün gerilimi UJT +VB ωt
içindeki baraj gerilimini aştığında
E-B1 arası kısa devre olacak ve C VP
üzerindeki gerilim çıkışta
görünecektir. VC T= R.C ωt
• B1, çıkış ucuna bağlı olan Ro
direnci çok küçük değerli (50- VP
100Ω civarı) olduğundan C VO ωt

kondansatörü hızla boşalacak ve
UJT tekrar yalıtıma geçecektir. T
f(pals)= 1 / T

• Şekil-3.5’den görüldüğü gibi, UJT çıkışında oluşan palslerin
devredeki C kondansatörü t1 frekansı tamamen devredeki R ve
anına kadar R.C zaman sabitesine C elemanlarının değerine bağlı
göre yavaş yavaş dolmakta, olarak değişmektedir. Oluşan
gerilim seviyesi VP seviyesine palslerin peryodu;
ulaştığında ise UJT’nin E-B1 arası T ≈ R.C.ln[1/(1-η)] ≈ 1 / f
kısa devre olacağından C
eşitliği kullanılarak
kondansatörü çok hızlı bir şekilde
bulunabilmektedir. Burada,
deşarj olmaktadır.
T: Palslerin peryot süresi (s),
• Bu sırada E-B1 arası iletimde
olduğu için kondansatör gerilimi R: Devredeki direnç (Ω),
olduğu gibi çıkışta görünmektedir. C: Devredeki kondansatör (F),
• Kondansatör şarjının bitmesiyle η: UJT’nin gerilim bölme oranı,
akım kesildiği için UJT yalıtıma f: Pals frekansı (Hz).
geçmekte ve kondansatör tekrar
şarj olamaya başlamaktadır.
Yalnız bu durumda devrede
• Bu şekilde çıkış uçlarında iğne üretilen palsler herhangi bir ac
palsler oluşmaktadır. şebeke ile uyumlu değildir.

• UJT kullanarak bir tristör’ün VS
çalıştığı ac şebeke ile uyumlu
olarak kontrol edilmesi Şekil-
3.6’da ki bağlantı ile +Vz
mümkündür. Şekil-3.7’de ise
devrenin dalga şekilleri +V ωt
görülmektedir.
VP
VC ωt
IP
IO ωt
VT
α π 2π 3π

• Şekil-3.7’den görüldüğü gibi Bu bağlantı yardımıyla ac
UJT devresine sadece tristörün şebekede çalışan ve her pozitif
çalıştığı şebekenin pozitif alternans sonrasında susan
alternanslarında besleme tristörün, her pozitif alternansta
gerilimi (+V) gelmekte ve UJT tekrar uyarılması
bu aralıkta pals sağlanmaktadır.
üretebilmektedir. Aynı zamanda bu bağlantı
• Şebekenin negatif sayesinde tristörün uyarılma
alternanslarında ise UJT açısını (α) değiştirmek de
devresine besleme gerilimi mümkündür. Bunun için UJT
(+V) ulaşmayacağı için eleman devresindeki “R” direncini
çalışamayacak ve pals ayarlı yapmak gerekmektedir.
üretemeyecektir. Bu sayede palslerin frekansı
• Zaten tristör uyarırken bizim (sıklığı) değiştirilerek, tristör
istediğimiz de budur, çünkü yaklaşık 0º ile 180º arasında
tristör negatifte uyarılmaz. istenilen açıda uyarılabilir.

• UJT kullanarak bir triyak’ın da
çalıştığı ac şebeke ile uyumlu VS
3.8’de ki bağlantı ile
mümkündür. Şekil-3.9’da ise +Vz
devrenin dalga şekilleri
görülmektedir. +V ωt
VP
VC ωt
IP
IO ωt
VT
α π 2π 3π
• Şekil-3.9’dan görüldüğü gibi Bu bağlantı yardımıyla ac
UJT devresine triyak’ın şebekede çalışan ve her pozitif
çalıştığı şebekenin hem pozitif ve negatif alternans
hem negatif alternanslarında sonrasında susan triyak’ın, her
besleme gerilimi (+V) gelmekte alternansta tekrar uyarılması
ve UJT bu aralıklarda pals sağlanmaktadır.
• Triyak her iki alternansta da sayesinde triyak’ın uyarılma
çalıştığı için, her iki alternans açısını (α) değiştirmek de
için gerekli olan uyarma mümkündür. Bunun için UJT
palsleri bu şekilde devresindeki “R” direncini
üretilebilmektedir. ayarlı yapmak gerekmektedir.
• Burada tam dalga doğrultmayı Bu sayede palslerin frekansı
gerçekleştirebilmek için (sıklığı) değiştirilerek, triyak
şebeke gerilimi bir trafo ile yaklaşık 0º ile 180º arasında
düşürülmüş ve yalıtılmıştır. istenilen açıda uyarılabilir.

• 2) PUT ve PUT Kullanılarak Şekil-3.10’dan görüldüğü gibi
Yapılan Uyarma Devreleri; PUT, tıpkı genel amaçlı tristör
• Programlanabilir UJT (PUT), (SCR) gibi, iki parça N ve iki
tristör tetiklemek (uyarmak) için parça P maddesinin
özel olarak üretilmiş bir birleşmesinden oluşmuştur.
elemandır ve görevi istenilen Elemanın tristörde olduğu gibi,
frekansta iğne pals üretmektir. anod, katod ve gate (kapı)
• Aşağıdaki Şekil-3.10’da PUT terminalleri bulunmaktadır.
yapısı, eşdeğer devresi ve
sembolü görülmektedir. PUT’un tristörden farkı ise
Şekil-3.10’dan görüldüğü gibi
Anod, A A gate (G) terminalinin katoda
IG yakın olan P maddesinden
P
Gate değil, anoda yakın olan N
N G G
maddesinden çıkartılmış
P
olmasıdır. Bu sayede PUT,
N
A’dan G’ye doğru akıtılacak
Katod, K K akımla uyarılabilmektedir.
• Bu şekilde bir yapı PUT’un Şekil-3.11’den görüldüğü gibi,
iğne pals üretmek için öncelikle PUT’un çalışmaya
kullanılmasını kolaylaştırmıştır. hazır hale gelebilmesi için
• Elemana PUT denmesinin Gate terminali ile GND arasına
sebebi ise, UJT’de hiç bir eşik gerilimi (VG) ve Anod
ayarlanamayan pals boyunun ile GND arasına da bir
ayarlanabilir hale gelmesidir. besleme gerilimi (VA)
• Aşağıdaki Şekil-3.11’de bağlanmalıdır.
PUT’un temel test devresi
görülmektedir. Eğer VA gerilimi VG
geriliminden en az 0,7V daha
büyük ise butona basıldığında
PUT A’dan G’ye doğru bir uyarma
IG
Buton Pals akımı akacak, PUT iletime
IA çıkışı geçerek IA akımı akmaya
VA VG başlayacak ve VA gerilimi
Ro GND
devrenin pals çıkış uçlarında
görünecektir.
• PUT’un yalıtıma geçebilmesi PUT da uyarılacak bir eleman
içinse tristörde olduğu gibi değil uyarma palsi üretecek bir
elemandır. Bu nedenle aşağıdaki
anod akımının (IA) sıfıra
Şekil-3.13’de görülen uygulama
düşmesi yeterli olacaktır. devresi kurularak PUT’un R.C
• PUT yapısı ve çalışması tristör zaman sabitesine bağlı olarak
gibi olduğu için karakteristik arka arkaya pals üretmesi
eğrisi Şekil-3.12’de görülmekte sağlanabilir. Burada VG gerilimi,
olup tristörde olduğu gibidir. R1-R2 gerilim bölücüsü ile
sağlanmaktadır.
IA
Doğru
Imax.
(ileri) yön
A+, K-
-VAK
VAK
+VP
Ters Yönde
Çalıştırılmaz
-IA

• Şekil-3.13’deki devreye +VE PUT’un A-K arasının yalıtıma
gerilimi uygulandığında hem geçmesiyle birlikte devredeki C
PUT’un G terminali için gerekli kondansatörü yeniden şarj olmaya
olan polarma akımı akacak ve (dolmaya) başlayacaktır. Bu
baraj gerilimi oluşacak, hem de R durumda devredeki dalga şekilleri,
direnci üzerinden C kondansatörü Şekil-3.14’deki gibi olacaktır.
R.C zaman sabitesine göre
dolmaya başlayacaktır. +12V
t1 t2 t3 t4 t5 t6
• C kondansatörünün gerilimi PUT
+VB ωt
geyt’ideki baraj gerilimini aştığında
A-K arası kısa devre olacak ve C
VP
üzerindeki gerilim tamamen
çıkışta görünecektir. VC T= R.C ωt
• K, çıkış ucuna bağlı olan Ro
direnci çok küçük değerli (50- VP
100Ω civarı) olduğundan C
kondansatörü hızla boşalacak ve VO ωt
PUT tekrar yalıtıma geçecektir. f(pals)= 1 / T
T

• Şekil-3.14’den görüldüğü gibi, PUT çıkışında oluşan palslerin
devredeki C kondansatörü t1 frekansı tamamen devredeki R ve
anına kadar R.C zaman sabitesine C elemanlarının değerine bağlı
göre yavaş yavaş dolmakta, olarak değişmektedir. Oluşan
gerilim seviyesi VP seviyesine palslerin peryodu;
ulaştığında ise PUT’un A-K arası T ≈ R.C.ln[1/(1-η)] ≈ 1 / f
kısa devre olacağından C
eşitliği kullanılarak
kondansatörü çok hızlı bir şekilde
bulunabilmektedir. Burada,
deşarj olmaktadır.
T: Palslerin peryot süresi (s),
• Bu sırada A-K arası iletimde
olduğu için kondansatör gerilimi R: Devredeki direnç (Ω),
olduğu gibi çıkışta görünmektedir. C: Devredeki kondansatör (F),
• Kondansatör şarjının bitmesiyle η: Gerilim bölücünün oranı,
akım kesildiği için PUT yalıtıma f: Pals frekansı (Hz).
geçmekte ve kondansatör tekrar
şarj olamaya başlamaktadır.
Yalnız bu durumda devrede
• Bu şekilde çıkış uçlarında iğne üretilen palsler herhangi bir ac
palsler oluşmaktadır. şebeke ile uyumlu değildir.

• PUT kullanarak bir tristör’ün
3.15’de ki bağlantı ile mümkündür.
Şekil-3.16’da ise devrenin dalga +Vz
şekilleri görülmektedir.
+V ωt
VP
VC ωt
IP
IO ωt
VT
α π 2π 3π
• Şekil-3.16’dan görüldüğü gibi Bu bağlantı yardımıyla ac
PUT devresine sadece şebekede çalışan ve her pozitif
tristörün çalıştığı şebekenin alternans sonrasında susan
pozitif alternanslarında tristörün, her pozitif alternansta
besleme gerilimi (+V) gelmekte tekrar uyarılması
ve PUT bu aralıkta pals sağlanmaktadır.
• Şebekenin negatif sayesinde tristörün uyarılma
alternanslarında ise PUT açısını (α) değiştirmek de
devresine besleme gerilimi mümkündür. Bunun için PUT
(+V) ulaşmayacağı için eleman devresindeki “R” direncini
çalışamayacak ve pals ayarlı yapmak gerekmektedir.
üretemeyecektir. Bu sayede palslerin frekansı
• Zaten tristör uyarırken bizim (sıklığı) değiştirilerek, tristör
istediğimiz de budur, çünkü yaklaşık 0º ile 180º arasında
tristör negatifte uyarılmaz. istenilen açıda uyarılabilir.

• PUT kullanarak bir triyak’ın da
3.17’de ki bağlantı ile mümkündür.
Şekil-3.18’de ise devrenin dalga +Vz
+V ωt
VP
VC ωt
IP
IO ωt
VT
α π 2π 3π
• Şekil-3.18’den görüldüğü gibi Bu bağlantı yardımıyla ac
PUT devresine triyak’ın şebekede çalışan ve her pozitif
çalıştığı şebekenin hem pozitif ve negatif alternans
hem negatif alternanslarında sonrasında susan triyak’ın, her
besleme gerilimi (+V) gelmekte alternansta tekrar uyarılması
ve PUT bu aralıklarda pals sağlanmaktadır.
• Triyak her iki alternansta da sayesinde triyak’ın uyarılma
çalıştığı için, her iki alternans açısını (α) değiştirmek de
için gerekli olan uyarma mümkündür. Bunun için PUT
palsleri bu şekilde devresindeki “R” direncini
üretilebilmektedir. ayarlı yapmak gerekmektedir.
• Burada tam dalga doğrultmayı Bu sayede palslerin frekansı
gerçekleştirebilmek için (sıklığı) değiştirilerek, triyak
şebeke gerilimi bir trafo ile yaklaşık 0º ile 180º arasında
düşürülmüş ve yalıtılmıştır. istenilen açıda uyarılabilir.

• 3) Diyak ve Diyak Kullanılarak Şekil-3.19’dan görüldüğü gibi
Yapılan Uyarma Devreleri; diyak, tıpkı triyak gibi birbirine
• Diyak (Diac), sadece triyak ters bağlanmış PNPN ve
tetiklemek (uyarmak) için özel NPNP yarıiletken yapısına
olarak üretilmiş bir elemandır sahiptir.
ve görevi şebeke frekansında
Triyaktan farkı ise uyarma
uyarma palsi üretmektir.
terminalinin (gate)
• Aşağıdaki Şekil-3.19’da Diyak
bulunmamasıdır. Çünkü diyak
yapısı ve sembolü
görülmektedir. bir güç elemanı değil, sadece
triyak uyarmak için kullanılan
1. Anod, A1 çok düşük güçlü bir uyarma
N P elemanıdır.
N
Diyak’ın 1.anod (A1) ve 2.anod
(A2) terminallerinin yeri önemli
P N değildir. Eleman üzerinde
herhangi bir işaret yoktur.
2. Anod, A2

• Diyak, triyak için en kolay Şekil-3.20’den görüldüğü gibi
uyarma yolu olan, pozitif buton yardımıyla diyak üzerine
alternansta pozitif ve negatif pozitif veya negatif gerilim
alternansta negatif, uyarma verilmektedir.
palslerini triyak’ın çalıştığı Her iki yönde de diyak’ın
şebekeyi kullanarak iletime geçebilmesi için üzerine
üretmektedir.Aşağıdaki Şekil- gelen gerilimin, diyak’ın
3.20’de Diyak’ın test bağlantısı ateşlanme gerilim seviyesinin
görülmektedir. üzerinde olması
gerekmektedir.
Bu durumda butona
basıldığında diyak iletime
Buton Pals geçecek, çıkış direnci
IA çıkışı
üzerinden IA akımı akacak ve
VA VA pals çıkışında bir gerilim
Ro GND
oluşmasını sağlayacaktır.

• Diyak’ın yalıtıma geçebilmesi Şekil-3.21’den görüldüğü gibi
içinse triyakda olduğu gibi diyak VP (≈30V) geriliminde iletime
geçmekte fakat iletime geçtiğinde
anod akımının (IA) sıfıra
diğer elemanlarda olduğu
düşmesi yeterli olacaktır. tamamen kısa devre olmamakta
• Diyak yapısı ve çalışması üzerinde VD kadarlık (≈20V) bir
triyak gibi olduğu için temel gerilim tutmaktadır.
karakteristik eğrisi de Şekil- Aşağıdaki Şekil-3.22’de diyak’ın
3.21’de olduğu gibidir. AC’de pals üreten uygulama
IA
Doğru
Imax.
(ileri) yön
A2+, A1-
-VP -VD
30V 20V
VAK
-VAK +VD +VP
20V 30V
Ters
(geri) yön
A2-, A1+
-IA

• Şekil-3.22’den görüldüğü gibi Devrenin çalışması Şekil-
AC kaynaktan alınan gerilim 3.23’deki dalga şekillerinden
bir RC devresinden daha iyi anlaşılabilecektir.
geçirildikten sonra diyak
üzerine uygulanmaktadır.
ωt
• Bunun nedeni, daha sonra VS
uygulama devresinde de
göreceğimiz gibi AC gerilimi
bölmek (azaltmak) ve fazını VC ωt
kaydırarak uyarma açısının
ayarlanabilmesini sağlamaktır.
30V
• Devrede R direnci ayarlanarak 20V ωt
RC devresinin faz kaydırması VD
değiştirilebilir. Bu da asıl
uygulama devresinde uyarma ωt
VO
açısının değişmesini sağlar.
φ α1 π α2 2π α3 3π α4 4π

• Şekil-3.23’den görüldüğü gibi, RC Diyak kullanarak üretilen bu çift
devresi kaynak gerilimini hem yönlü palslerin frekansı, PUT ve
zayıflatmakta hem de fazını “φ” UJT gibi diğer uyarma palsi
açısı kadar kaydırmaktadır. üreticilerinde olduğu gibi RC
• Diyak, fazı kaydırılmış zaman sabitesine bağlı değildir.
kondansatör gerilimi (VC) ile
Diyak’ın ürettiği uyarma palslerin
çalışmaktadır. Kondansatör
gerilimi her iki yönde de yaklaşık frekansı, diyak’ın çalıştırıldığı ac
30V seviyesine geldiğinde diyak kaynağın frekansı ile aynıdır.
iletime geçmekte ve üzerindeki Dolayısıyla da üretilen palsler
gerilim yaklaşık 20V seviyesine kaynakla senkronizedir
düşmektedir. (uyumludur).
• Diyak bu durumda üzerinden akım Diyak, günümüzde basit
akıtarak çıkışta uyarma sinyali uygulamalarda triyakla birlikte çok
oluşmasını sağlamaktadır. yaygın olarak kullanılan bir
• Kondansatör gerilimi her iki yönde uyarma elemanıdır. Bunun nedeni
de 30V’un altına düştüğünde ise devresinin çok basit ve maliyetinin
diyak tekrar yalıtıma geçmekte ve
çok düşük olmasıdır. Ayrıca bir
üretilen uyarma sinyali
kesilmektedir. besleme kaynağı da gerektirmez.

• Diyak kullanarak bir triyak’ın
çalıştığı ac şebeke ile uyumlu ωt
olarak kontrol edilmesi Şekil- VS
3.24’de ki bağlantı ile
mümkündür. Şekil-3.25’de ise
devrenin dalga şekilleri ωt
VC
görülmektedir.
30V
20V ωt
VD
ωt
IO
ωt
VT
φ α1 π α2 2π α3 3π α4 4π

• Şekil-3.24’den görüldüğü gibi Şekil-3.25’den görüldüğü gibi
Diyak devresine triyak’ın “α1” açısında uyarmanın
çalıştığı şebekeden doğrudan gerçekleşmesiyle triyak iletime
ac besleme gerilimi geçerek üzerindeki gerilim (VT)
uygulanmaktadır. sıfır seviyesine düşmektedir.
• Uygulanan bu gerilimin fazı RC Triyak’ın iletimi pozitif
devresi tarafından “φ” kadar alternasın sonuna kadar
kaydırılarak diyak üzerine devam etmekte, alternans
aktarılmaktadır (Şekil-112). sonunda yalıtıma geçmektedir.
• Diyak, üzerine gelen gerilim Diyak, negatif alternans içinde
yaklaşık 30V seviyesine tekrar iletime geçerek “α2”
ulaştığında iletime geçerek açısında triyak’ın tekrar
triyak’ın G-A1 arasından “IO” uyarılmasını sağlamaktadır.
akımının akmasını sağlamakta R direnci ayarlandığında ise
ve böylece triyak “α1” açısında faz kayması dolayısıyla da
uyarılmış olmaktadır. uyarma açısı değişecektir.

• 4) Analog uyarma elemanları Aşağıdaki Şekil-3.26’da
ve uyarma devreleri: transistör ve transformatör
• Tristör grubu elemanları kullanılarak yapılan bir pals
uyarmak için gerekli olan üreteci görülmektedir.
uyarma palslerinin üretilmesi
+V
için her zaman UJT, PUT ve
Diyak gibi özel elemanlar
kullanılmayıp, analog devre
elemanlarından
yararlanılabilmektedir.
• Bu elemanlar, transistör, fet,
mosfet, opamp vb.
elemanlardır.
• Bu elemanlar uygun R, C ve L
elemanlarıyla desteklenerek
pals üreteçleri kurulmaktadır.

• 5) Sayısal uyarma elemanları Aşağıdaki Şekil-3.27’de lojik
ve uyarma devreleri: kapılar ve kristal kullanılarak
• Tristör grubu elemanları yapılan bir pals üreteci
uyarmak için gerekli olan görülmektedir.
uyarma palslerinin üretilmesi
için her zaman UJT, PUT ve
Diyak gibi özel elemanlar
kullanılmayıp, sayısal devre
elemanlarından da
yararlanılabilmektedir.
• Bu elemanlar, lojik kapılar, flip-
floplar vb. elemanlardır.
• Bu elemanlar uygun R, C ve
Kristal (Xtal) elemanlarıyla
7400 ile yapılan kristal
desteklenerek pals üreteçleri kontrollu seri osilatör devresi.
kurulmaktadır.

• 6) Entegre uyarma elemanları Bu sayede tristör grubu
ve uyarma devreleri: elemanları uyarabimek için,
• Özellikle profesyonel hem daha güvenilir hem daha
uygulamalarda UJT, PUT ve kolay kurulabilen hem de daha
Diyak gibi elemanları çok fonksiyona sahip uyarma
kullanarak çok hassas devreleri elde edilebilmektedir.
olmayan kontroller yapmak Bilindiği gibi tristör grubu
veya analog ve sayısal elemanların uyarılması
devreleri kurmakla uğraşmak sırasında AC şebekeyle
yerine, bu analog ve sayısal senkronize çalışmanın önemi
devrelerinin en iyi çok büyüktü, işte bu entegre
tasarımlarının birleştirilmesiyle devrelerin kullanılması
oluşturulmuş ve tek bir kılıf sayesinde şebekeyle
içine yerleştirilmiş olan özel senkronizasyon ve 0-180
entegre devrelerin kullanılması derece arasında uyarma açısı
çok daha uygun olmaktadır. ayarlanması da çok
kolaylaşmaktadır.
• En çok kullanılan pals üreteç
entegrelerinden birisi
uygulama kartında da
kullanmakta oluğumuz,
Siemens’in üretmiş olduğu
TCA785 entegresidir.
entegrenin kılıf yapısı, yan
taraftaki Şekil-3.29’da ise
entegre içindeki devrelerin blok
şeması ve bunların bacak (pin)
bağlantısı görülmektedir.
16 9
TCA 785
1 8

• Şekil-3.29’dan görüldüğü gibi TCA785 entegre devresinin
entegre devre içinde çeşitli çalışabilmesi için 12-15V civarı
analog ve sayısal devreler dc gerilime ihtiyaç vardır (16 ve
bulunmaktadır. Bu devreler; 1 nolu terminaller arasına).
• Sıfır seviye dedektörü (sezici), Ayrıca entegrenin pals
• Senkronizasyon kaydedici, üretebilmesi için şebeke
geriliminden alınacak küçük bir
• Çıkış mantık devresi,
örneğe ihtiyaç duyulmaktadır
• DC-DC dönüştürücü devresi, (5 ve 1 terminalleri arasına).
• Deşarj devresi, Entegrenin ürettiği palslerin
• Rampa (üçgen) üreteç devresi, şebeke alternanslarının 0-180
• Kontrol karşılaştırıcı devresi, dereceleri arasında
• Bu devreler dışarıdan ayarlanabilmesi içinse 0-10V
bağlanan birkaç elemanla arasında ayarlanabilen bir dc
desteklenerek entegrenin pals gerilme ihtiyaç duyulmaktadır
üretmesi sağlanmaktadır. (11 ve 1 terminalleri arasına).

• Entegre devresinin
çalışabilmesi için gerekli olan
bu donanım sağlandıktan
sonra çıkış terminalleri olan 2,
3, 4, 7, 14 ve 15 numaralı
terminallerden yan taraftaki
Şekil-3.30’da görülen dalga
şekillerine sahip palsler,
şebekeye ve entegre içinde
üretilmekte olan rampa (üçgen)
referans sinyaline göre
oluşmaktadır.
• Bu palslerden 14 ve 15
numaralı terminallerden elde
edilenler daha yaygın olarak
kullanılmaktadır.

• Yan tarafta görülen Şekil-
3.31’de TCA785 entegre
devresinin basit bir uygulama
• Bu uygulamada 220Vac
şebekeden beslenen bir yükün
(lamba) triyak kullanılarak
kontrolu yapılmaktadır.
• TCA785’de triyak’ın hassas
kontrolu için kullanılmıştır.
• Şekilden görüldüğü gibi
TCA785’in çalışabilmesi için
gerekli olan 15Vdc gerilim,
senkronizasyon gerilimi ve
pals ayar gerilimleri aynı
şebekeden elde edilmiştir.

• 7) PIC ve PIC kullanılarak Tristör grubu elemanları
uyarmak ve kontrol etmek
yapılan uyarma devreleri:
amacıyla PIC kullanılarak
• Son yıllarda tristör grubu yapılan uyarma devrelerinin
elemanların uyarılması için diğer yöntemlerle yapılan
kullanılan devrelerde önemli devrelere göre daha güvenli
değişiklikler meydana gelmiştir. olduğu rahatlıkla
• Devreler tasarlanırken analog söylenebilmektedir.
elemanlar ve özel entegre Bunun nedeni devrenin
devreler kullanmaktan çalışabilmesi ve işlevlerini
vazgeçilmiş bunun yerine yerine getirebilmesi için PIC
profesyonel işlerde içine uygun bir program
mikroişlemci tabanlı yüklenmesinin gerekmesidir.
programlanabilen entegre
Dolayısıyla diğer yöntemlerde
devrelerin (PIC) kullanımı
olduğu gibi elemanlar temin
yaygınlaşmaya başlamıştır.
edilip doğrudan çalıştırılamaz.

3.32’de 220Vac şebekede bir
rezistansı anahtarlayan triyak,
bir PIC yardımıyla kontrol
edilmektedir.
• Tabii ki burada yapılan kontrol
triyak’ın iletime geçme açısının
kontrolu değil doğrudan kare
dalga mantığı ile
anahtarlanması yöntemidir.
• Devrede bulunan POT1
kullanılarak da üretilen kare
dalgaların etkin peryodu
ayarlanabilmektedir.
• PIC için gereken dc gerilim
şebekeden elde edilmiştir.

• 8) Mikroişlemci kullanılarak Tristör grubu elemanları
yapılan uyarma devreleri: uyarmak ve kontrol etmek
amacıyla mikroişlemci
• Son yıllarda tristör grubu
kullanılarak yapılan uyarma
elemanların uyarılması için
devrelerinin PIC’de olduğu
kullanılan devrelerde önemli
gibi, diğer yöntemlerle yapılan
değişiklikler meydana gelmiştir.
devrelere göre daha güvenli
• Devreler tasarlanırken analog olduğu söylenebilmektedir.
elemanlar ve özel entegre
Bunun nedeni devrenin
devreler kullanmaktan
çalışabilmesi ve işlevlerini
vazgeçilmiş bunun yerine
yerine getirebilmesi için
profesyonel işlerde genel
mikroişlemciye uygun program
kontrol için kullanılan
yüklenmesinin gerekmesidir.
mikroişlemcilerin doğrudan
uyarma işleri için kullanımı Dolayısıyla diğer yöntemlerde
yaygınlaşmaya başlamıştır. olduğu gibi elemanlar temin
edilip doğrudan çalıştırılamaz.

MĐKROĐŞLEMCĐ ĐLE KONTROL Yan tarafta görülen Şekil-
3.33’de 220Vac şebekede bir
motoru kontrol eden triyak,
bir mikroişlemci yardımıyla
kontrol edilmektedir.
Tabii ki burada yapılan
kontrolun etkin olabilmesi
için mikroişlemciye şebeke
ile ilgili bilgi aktarımı
yapılması gerekmektedir.
Şekil-3.33’den görüldüğü gibi
besleme gerilimi,
senkronizasyon gerilimi
şebekeden alınmakta, ayrıca
kontrol edilecek motorun da
hızı sezilerek mikroişlemciye
aktarılmakta ve buna göre
kontrol yapılmaktadır.

• Uygulama devrelerinden Bu ders içinde PIC ve
görüldüğü gibi PIC, daha çok mikroişlemcilerle yapılan
lokal uygulamalarda ve daha uygulamalara daha fazla
basit işlemlerde kullanılırken girilmeyecektir.
mikroişlemcili uyarma Bunun nedeni PIC ve
devreleri, daha karmaşık mikroişlemcilerin başlı başına
sistemlerde, tüm sistemi bir ders olmasıdır. Bu
yöneten mikroişlemcinin aynı elemanlar, yapıları,
zamanda sistem içindeki programlanma yöntemleri ve
elemanları enerjilendiren güç uygulama alanları ile uygulama
anahtarlarını da uyarmakta devreleri bu dersler içinde
kullanılmaktadır. ayrıntısı ile verilecektir.
• Özellikle tüm fonksiyonları Günümüzde güç elektroniği
mikroişlemci tarafından kontrol uygulamalarının pek çoğunda
edilen çamaşır makinası, fırın artık PIC ve mikroişlemci ile
vb. bu uygulamaya örnektir. kontrol kullanılmaktadır.

• TRĐSTÖR UYARMA Yüksek güçlü elemanlar
PLASLERĐNĐN SÜRÜLMESĐ: kontrol edileceği veya birden
• Tristör grubu elemanları fazla eleman aynı anda kontrol
uyarmak için geliştirilen edileceği zaman ise uyarma
uyarma elemanları ve şu ana devreleri ile güç elemanları
kadar üzerinde durulan arasına “pals sürücü”
devreleri incelendiğinde, devrelerinin yerleştirilmesi
üretilen palslerin, güç gerekmektedir.
elemanlarının girişine Pals sürücü devrelerinin
doğrudan uygulandığı üstlenmiş olduğu üç işlev
görülmektedir. bulunmaktadır. Bunlar,
• Bu uygulama, sadece düşük 1) Palslerin akım veya gerilim
ve orta güçlerde sadece tek bir olarak güçlendirilmesi,
güç elemanının kontrol 2) Pals üretecinin güç
edilmesi durumunda geçerli devresinden yalıtılması,
olmaktadır. 3) Palslerin çoğullanmasıdır.

• Palslerin güçlendirilmesi; Güç elemanları için gerekli
• Bilindiği gibi tristör grubu olan en az ve en çok uyarma
elemanlar akım kontrollu akım seviyeleri ve süreleri
elemanlardır. üretici tarafından elemanın
bilgi yapraklarında
• Güç elemanın kontrol belirtilmektedir.
terminalleri üzerinden
dolaştırılan kontrol akımı o Uyarma akımının düşük olması
elemanın kontrol ettiği akım ve güç elemanının ya
gerilim ile doğru orantılıdır. uyarılamamasına ya da
anahtarlama zamanının uzun
• Küçük güçlü güç elemanlarının olmasına yol açmaktadır.
uyarılmasında küçük uyarma
akımı, yüksek güçlü güç Bu nedenlerle güç elemanını
elemanlarının uyarılmasında uyarırken mümkün olan (üretici
ise daha yüksek uyarma tarafından belirtilen) en yüksek
akımına ihtiyaç duyulmaktadır. uyarma akımıyla uyarmak en
doğrusu olacaktır.

• Daha önce ayrıntısıyla Şekil-3.34’den görüldüğü gibi,
açıklanan pals üreteci pals üreteci tarafından üretilen
devrelerin çıkışında elde edilen uyarma palsleri uygun bir
uyarma palslerini güçlendirmek transistör girişine uygulanarak
için genellikle Şekil-3.34’de ihtiyaca göre kollektör (C) veya
görüldüğü gibi transistör emiter (E) terminalinden çıkış
kullanılmaktadır. alınabilmektedir.
Çıkış emiterden alınırsa
sadece akım olarak
yükseltilmekte genlik aynı
kalmakta, kollektörden alınırsa,
hem genlik hem de akım
veya olarak yükseltilmektedir.
Burada güç elemanını
uyaracak akım +VCC
kaynağından çekilmektedir.

• Palslerin yalıtılması; Yalıtma işlemi için aşağıdaki
Şekil-3.35’de görüldüğü gibi
• Palslerin yalıtılması, özellikle
“pals transformatörü” denilen
orta ve yüksek güçlerde
düşük güçlü özel imal edilmiş
çalışırken şebekeden izole
küçük transformatörler
olmak için veya birden fazla
kullanılmaktadır.
güç elemanının kontrolünü
sağlarken istenmeyen kısa
devrelerin oluşmasını
engellemek için mutlak gerekli G
Pals
olan bir uygulamadır. trafosu K
• Palslerin yalıtılması, aslında
pals üreten ve süren devre ile
güç devresinin birbirlerinden
izole edilmesi işlemidir ve
profesyonel uygulamalarda
hayati önem taşımaktadır.

• Palslerin çoğullanması; Bu durumda Şekil-3.36’da
• Palslerin çoğullanması ihtiyacı, görüldüğü gibi, hem çoğullama
tüm güçlerde çalışırken, hem de yalıtma yapılmaktadır.
özellikle köprü bağlantılarda,
seri-paralel bağlantılarda ve
P G1
aynı anda birden fazla a
anahtarlamanın yapılması l K1
s
gerektiği durumlarda karşımıza G2
t
çıkan bir durumdur. r
K2
a
• Aynı anda ve aynı şartlar f
G3
altında birden fazla elemanın o K3
s
uyarılması gerektiğinde pals u
üreteci ve sürücü devre çıkışı,
kısa devreye yol açmamak için
doğrudan elemanların uyarma
terminallerine bağlanamaz.

3.37’de birbirine ters paralel
bağlı olarak çalıştırılan iki adet
güç tristörünün sürülme
uygulaması görülmektedir.
• Şekilden görüldüğü gibi
TCA785 tarafından üretilen
palsler birer transistör
kullanılarak güçlendirilmekte
ve yalıtma için kullanılan pals
transformatörünün primer
sargısına aktarılmaktdır.
• Sekonder sargısından alınan
güçlendirilmiş ve yalıtılmış
palsler, güç elemanın uyarma
terminallerine uygulanmıştır.

ÖDEV-5
5.1) Tristör grubu elemanların uyarmasında kullanılan UJT, PUT ve

Diyak yapılarını daha iyi tanımak için uygun elemanlar belirleyerek
araştırınız. Her üç elemanın da yapısını, genel özelliklerini, temel
5.2) Tristör grubu elemanların uyarmasında en çok kullanılan entegre

devrelerden olan TCA785 yapısını daha iyi tanımak için internet
ortamında bilgi yaprakları (datasheets) üzerinden araştırınız.
Elemanın iç yapısını, genel özelliklerini, temel parametrelerini,

• B- GÜÇ TRANSĐSTÖRLERĐNĐN Bu durumda güç transistörleri
UYARILMASI: grubunda olan BJT, E-Mosfet
• Bilindiği gibi, güç transistörleri, ve IGBT’lerin uyarılabilmesi ve
güç tristörlerinden farklı olarak kontrol edilebilmesi için
çok kısa süreli palsler (iğne tasarlanacak olan uyarma
pals) yerine etkin peryodu devrelerinin, etkin peryodu %0
değişebilen (PWM) kare ile %100 arasında
dalgalar ile uyarılmaktaydı. değiştirilebilen, frekansı da
istenilen frekans aralığında
• Ayrıca güç transistörlerini kontrol edilebilen kare dalga
yalıtıma geçirmek için ayrıca bir uyarma sinyalleri (PWM-kare
uyarma vermeye veya işlem dalga) üretebilmelidir.
yapmaya gerek yoktu.
Bu uyarma sinyallerinin, tristör
• Bu elemanlar uyarı verildiği grubu elemanları uyaran iğne
sürece iletime, uyarı palsler gibi, çalışılan şebeke ile
kesildiğinde ise yalıtıma senkronize (uyumlu)
geçmekteydiler. olmalarına ihtiyaç yoktur.

• Güç transistörlerinin uyarılması Bu durumda güç
için gerekli olan PWM uyarma transistörlerini uyarmak için
sinyallerini üretmek için çeşitli kullanılan uyarma elemanları
elemanlar ve devreler ve devreleri,
kullanılmaktadır. Bu eleman ve 1) Analog uyarma devreleri,
devreler bu iş için özel olarak 2) Sayısal uyarma devreleri,
üretilmiş elemanlar ve devreler
olabildiği gibi temel 3) Entegre uyarma devreleri,
elektronikte kullanılan 4) PIC’li uyarma devreleri,
elemanlarla oluşturulan 5) Mikroişlemcili uyarma
devreler de olabilmektedir. devreleri,
• Bu elemanlar ve devreler olarak 5 temel grupta
tarafından üretilen PWM kare toplanabilmektedir. Aslında
dalga sinyallerin, kontrol ettiği tüm bu devrelerin yapmaya
güç elemanını tam iletime veya çalıştığı tek iş PWM kare dalga
yalıtıma geçirecek seviyede üretmektedir. Bu gruplar
olması gerekmektedir. ayrıntısıyla incelenecektir.
1) Analog uyarma devreleri:
Analog uyarma elemanları
olan transistör, fet, mosfet,
opamp vb. devre elemanları
kullanılarak kare dalga
üretmek oldukça kolaydır.
Yan tarafta görülen Şekil-
3.38’de opamp kullanarak
Şekil-3.38
yapılmış bir kare dalga üreteci,
Şekil-3.39’da ise transistör
kullanarak yapılmış değişken
frekanslı bir kare dalga üreteci
görülmektedir.
Tabii ki bu devrelere etkin
peryodu değiştirebilmek için
bazı eklemeler yapılmalıdır. Şekil-3.39

2) Sayısal uyarma devreleri:
Sayısal uyarma elemanları
olan lojik kapılar, flip-floplar vb.
devre elemanları kullanılarak
kare dalga üretmek oldukça
kolaydır.
Yan tarafta görülen Şekil-
3.40’de ve Şekil-3.41’de D tipi
flip-floplar kullanılarak yapılan Şekil-3.40
iki ayrı karedalga osilatör
Devrede mosfetlerden de
destek alınmıştır.
Tabii ki bu devrelere etkin
peryodu değiştirebilmek için
bazı eklemeler yapılmalıdır.
Şekil-3.41

3) Entegre uyarma devreleri: Bu tür entegreler en uygun
Analog ve sayısal devre analog ve sayısal devrelerin
elemanları kullanılarak kare birleştirilmesiyle pek çok
dalga üreteçler kolaylıkla fonksiyonu kusursuz bir
yapılabilmesine rağmen, bu şekilde yerine getirebilmekte
devrelerin istenilen özelliklerde ve kararlı bir şekilde
PWM kare dalga üretebilmesi çalışabilmektedirler.
için devreye çeşitli eklemelerin PWM kare dalga entegre
yapılması ve devrenin kararlı devrelerinin etrafına
olarak çalıştırılabilmesi yerleştirilen birkaç destek
gerekmektedir. elemanı ile aynı anda birden
Uygulamada bu tür devreleri fazla sinyal, hem frekansları
kurup test etmek yerine bu iş hem de etkin peryotları kontrol
için özel olarak üretilmiş edilebilir şekilde üretilebilmekte
entegre devreleri kullanmak ve belli bir seviyeye kadar
daha yaygındır. sürebilmektedirler.

• En çok kullanılan PWM kare
dalga üreteç entegrelerinden
birisi uygulama kartında da
kullanmakta oluğumuz, Texas-
Unitrode firmasının ürettiği
UC3525 entegresidir.
entegrenin kılıf yapısı, yan
taraftaki Şekil-3.43’de ise
entegre içindeki devrelerin blok
şeması ve bunların bacak (pin)
16 9
UC 3525
1 8

• Şekil-3.43’den görüldüğü gibi UC3525 entegre devresinin
entegre devre içinde çeşitli çalışabilmesi için 8-35V arası
analog ve sayısal devreler dc gerilime ihtiyaç vardır (13-
bulunmaktadır. Bu devreler; 15 ile 1 nolu terminaller arası).
• Referans regülatörü, Entegre 11 ve 14 numaralı
• Osilatör, çıkış terminallerinden 2 adet
• Hata yükselteci, PWM kare dalga sinyal
üretmektedir (100Hz-500kHz
• Karşılaştırıcı,
arası frekansta).
• Koruma (kesme) devresi,
Entegrenin 2 numaralı
• Lojik sürücü, terminaline uygulanan 0V-5V
• Push-pull çıkış devresi, arası gerilim ile entegrenin
• Bu devreler dışarıdan üretmiş olduğu her iki PWM
bağlanan birkaç elemanla kare dalganın etkin peryodu
desteklenerek entegrenin pals %0 ile %50 arasında
üretmesi sağlanmaktadır. ayarlanabilmektedir.

• Entegre devresinin çalışabilmesi • Eğer üretilen bu iki PWM kare
için gerekli olan bu donanım dalga birleştirilirse %0 ile %100
sağlandıktan sonra çıkış arası ayarlana PWM kare dalga
terminalleri olan 11 ve 14 sinyal oluşmaktadır.
numaralı terminallerden yan %50 %100
taraftaki Şekil-3.44’de görülen Max.
%50
dalga şekillerine sahip PWM PWM-11
kare dalga sinyaller
oluşmaktadır. Şekilden
görüldüğü gibi bu sinyaller Max.
%50
frekans ve genlik olarak PWM-14
tamamen aynı, fakat 180 derece
faz farklıdır. Entegrenin 2
Max.
numaralı terminaline uygulanan PWM-11 %100
0-5V ayarlı gerilimle bu PWM-14
sinyallerin etkin peryodu %0’a %100

kadar düşürülebilmektedir.
• Şekil-3.45’de UC3525 entegre devresinin basit bir uygulama devresi
görülmektedir. Şekilden görüldüğü gibi entegre 12Vdc ile beslenmiş,
16 numaralı terminalinden çıkan 5V regüleli gerilim bir ayarlı dirençle
alınarak 2 numaralı PWM ayar terminaline aktarılmıştır. Plas frekansını
ise 5, 6 ve 7 numaralı terminallere bağlanan elemanlar belirlemektedir.
10 numaralı terminal 1 veya 0 yapılarak entegre on-off yapılmaktadır.
1 16 15 13
9
2 10
6
11
5
7 8 12 14

• 4) PIC ve PIC kullanılarak • Aşağıdaki Şekil-3.46’da 16F84
yapılan uyarma devreleri: ile yapılmış olan bir uygulama
• Tıpkı tristör grubu elemanlarda görülmektedir. Uygulamada bir
olduğu gibi transistör grubu dc motor, PWM ile uyarılan bir
elemanların kontrol BJT ile kontrol edilmektedir.
edilmesinde de son yıllarda
klasik analog veya sayısal
devreler ve standart entegreler
yerine PIC kullanımı
yaygınlaşmaya başlamıştır.
• Bunun nedeni yine özgün
tasarımlar ve uygulamalar
gerçekleştirilmesi, ürünlerin
kopyalanmasının engellenmesi
ve devrelerin daha ucuz ve
basit hale getirilmesidir.

• 5) Mikroişlemci kullanılarak
yapılan uyarma devreleri:
• Yine tristör grubu elemanlarda
olduğu gibi transistör grubu
elemanların kontrol edilmesinde
de mikroişlemci kullanımı çok
yaygınlaşmıştır. Bunun nedeni
özgün tasarım ve devre koruma
olduğu gibi tamamıyla
zorunluluktan da kullanılmaktadır.
• Örnek olarak yan tarafta Şekil-
3.47’de görülen 3 faz asenkron
motor kontrolu için kullanılan
invertör devresindeki elemanları
düzenli bir şekilde uyarabilmek
için mikroişlemci kullanılması
tamamen bir zorunluluktur. Aksi
halde bu devreyi uyarmak zordur.

• PWM kare dalga uyarma Yüksek güçlü elemanlar
sinyallerinin sürülmesi: kontrol edileceği veya birden
• Transistör grubu elemanları fazla eleman aynı anda kontrol
uyarmak için geliştirilen edileceği zaman ise uyarma
uyarma elemanları ve şu ana devreleri ile güç elemanları
kadar üzerinde durulan arasına “PWM sürücü”
devreleri incelendiğinde, devrelerinin yerleştirilmesi
üretilen sinyallerin, güç gerekmektedir.
elemanlarının girişine PWM sürücü devrelerinin
doğrudan uygulandığı üstlenmiş olduğu üç işlev
görülmektedir. bulunmaktadır. Bunlar,
• Bu uygulama, sadece düşük 1) Sinyallerin akım veya
ve orta güçlerde sadece tek bir gerilim olarak güçlendirilmesi,
güç elemanının kontrol 2) PWM üretecinin güç
edilmesi durumunda geçerli devresinden yalıtılması,
olmaktadır. 3) Sinyallerin çoğullanmasıdır.

• Sinyallerin güçlendirilmesi; Güç elemanları için gerekli
• Bilindiği gibi transistör grubu olan en az ve en çok uyarma
elemanlardan BJT akım akım veya gerilim seviyeleri
kontrollu, E-Mosfet ve IGBT ise üretici tarafından elemanın
gerilim kontrollu elemanlardır. bilgi yapraklarında
• Güç elemanın kontrol belirtilmektedir.
terminalleri üzerinden
dolaştırılan kontrol akımı veya Uyarma akımı veya geriliminin
verilen kontrol gerilimi, o düşük olması güç elemanının
elemanın kontrol ettiği akım ve ya uyarılamamasına ya da
gerilim ile doğru orantılıdır. anahtarlama zamanının uzun
• Küçük güçlü güç elemanlarının olmasına yol açmaktadır.
uyarılmasında küçük uyarma Bu nedenlerle güç elemanını
sinyali, yüksek güçlü güç uyarırken mümkün olan (üretici
elemanlarının uyarılmasında tarafından belirtilen) en yüksek
ise daha yüksek seviyeli uyarma sinyal seviyesiyle
uyarma sinyaline ihtiyaç
duyulmaktadır. uyarmak en doğrusu olacaktır.

• Daha önce ayrıntısıyla açıklanan PWM üreteci devrelerin çıkışında elde
edilen PWM sinyallerini güçlendirmek için genellikle Şekil-3.48’de
görüldüğü gibi bir devre kullanılmaktadır. Burada yüksek güçlü bir IGBT
modül, push pull sürücü devresi kullanılarak uyarılmaktadır. Bu devre
transistörler kullanılarak yapılabildiği gibi daha çok mosfetler
kullanılarak yapılmaktadır.

• Sinyallerin yalıtılması; Yalıtma işlemi için aşağıdaki
Şekil-3.49’da görüldüğü gibi
• Sinyallerin yalıtılması, özellikle
“opto-coupler (optik-iletici)”
orta ve yüksek güçlerde
denilen düşük güçlü özel imal
çalışırken ana kaynaktan izole
edilmiş led+foto transistör vb.
olmak için veya birden fazla
entegresi kullanılmaktadır.
güç elemanının kontrolünü
sağlarken istenmeyen kısa
devrelerin oluşmasını
engellemek için mutlak gerekli
Opto-
olan bir uygulamadır. coupler
• Sinyallerin yalıtılması, aslında
sinyal üreten ve süren devre
ile güç devresinin birbirlerinden
izole edilmesi işlemidir ve
profesyonel uygulamalarda
hayati önem taşımaktadır.

• Sinyallerin çoğullanması; Bu durumda Şekil-3.50’de
• Sinyallerin çoğullanması görüldüğü gibi, hem çoğullama
ihtiyacı, tüm güçlerde hem de yalıtma yapılmaktadır.
çalışırken, özellikle köprü A
bağlantılarda, seri-paralel
bağlantılarda ve aynı anda Opto-
coupler
birden fazla anahtarlamanın 1
yapılması gerektiği durumlarda
karşımıza çıkan bir durumdur. B
Opto-
• Aynı anda ve aynı şartlar coupler
2 A
altında birden fazla elemanın
uyarılması gerektiğinde PWM
üreteci ve sürücü devre çıkışı,
kısa devreye yol açmamak için
doğrudan elemanların uyarma
B
terminallerine bağlanamaz.

• Sürücü entegre devreler: Bu entegrelerden bazıları aynı
• Sinyallerin çoğullanması ve zamanda pals çoğullama
yalıtılması uygulamasında işlemini de yapabilmektedir.
opto-coupler, transistör ve Üstelik opto-coupler
mosfet gibi elemanların uygulamalarında olduğu gibi
kullanılmasının yanısıra bu iş birden fazla besleme
için özel olarak üretilmiş olan kaynağına ihtiyaç duymadan
sürücü entegre devreler de bu işi yaparlar.
kullanılmaktadır. Bazı sürücü entegre devreler
• Pek çok firma tarafından ise güç elemanlarının
üretilmekte olan bu entegre anahtarlama kayıplarını
devreler sinyal üretecinden azaltabilmek için susturma
aldıkları uyarma sinyallerini sırasında uyarma gerilimini
bozmadan ve geciktirmeden kesmek yerine negatife
genlik veya akım olarak düşürerek geçiş süresini
yükseltmektedirler. azaltıcı etki yapmaktadırlar.

• Uygulamalarda oldukça fazla kullanılan PWM sürücü entegrelerinden
birisi, I&R firması tarafından üretilmekte olan IR2110 serisi sürücü
entegrelerdir. Bu entegreler tek bir elemanı sürebildikleri gibi aynı anda
farklı seviyelerde iki elemanı da sürebilmektedirler. Aşağıdaki Şekil-
3.51’de bu entegrenin iç yapısı dış bağlantısı görülmektedir.

• Şekil-3.51’den görüldüğü gibi, Entegre içinde girişten gelen
entegrenin görevini yerine sinyalleri yükseltmek ve kontrol
getirebilmesi için pek fazla dış etmek amacıyla lojik ağırlıklı ir
eleman desteğine ihtiyacı yapı kurulmuş ve sinyaller
yoktur. push-pull çıkış katından
• Şekilden görüldüğü gibi dışarıya verilmiştir.
entegrenin içindeki devreleri Entegrenin yüksek giriş (HI) ve
beslemek için VDD, çıkış katını alçak giriş (LI) olmak üzere iki
beslemek için de VCC olmak sinyal girişi ve bir de koruma
üzere iki adet besleme (SD) girişi vardır.
kaynağına ihtiyaç Çıkış olarak da yüksek çıkış
duyulmaktadır. (HO) ve alçak çıkış (LO) vardır.
• Fakat pek çok uygulamada bu Bu çıkışlar sayesinde şekilden
iki gerilim tek bir kaynaktan görüldüğü gibi bir köprünün
sağlanmakta ve bunun da yarısı yalıtma olmadan kontrol
olumsuz etkisi olmamaktadır. edilebilmektedir.

• PWM kare dalga sinyalleri ile Bu tür uygulamalarda
ac şebekede Triyak kontrolu: şebekede çalışan triyak’ın
• Bilindiği gibi triyaklar çift yönlü şebekeyle senkronize (uyumlu)
olarak iletime geçirilip akım palsler yerine PWM karedalga
akıtabilen güç anahtarlarıdır. ile uyarılması daha uygun
• Bu nedenle hem iğne palslerle olmaktadır.
hem de kare dalgalar ile AC şebekede çalışan
uyarılabilmektedir. Bu özellik triyak’ların herhangi bir PWM
sayesinde triyaklar pek çok ac üretecinden elde edilen kare
devrede düşük frekanslarda dalga sinyallerle uyarılması
(0-25Hz) anahtarlama elemanı sırasında, uyarma devresi
olarak kullanılabilmektedir. triyak girişine doğrudan
• Yanıp sönen ışıklar, cihazların bağlanabildiği gibi, daha çok
otomatik açılıp kapanma yalıtılarak da bağlanmaktadır.
kontrolü vb. bu uygulamalara Aynı zamanda sinyal
örnek olarak gösterilebilir. çoğullama da kullanılmaktadır.

• Aşağıdaki Şekil-3.52’de bir Profesyonel uygulamalarda ise
PWM üretecinin AC şebekede Şekil-3.53’de görüldüğü gibi
çalışan triyak girişlerine PWM üreteci bir opto-coupler
bağlanması görülmektedir. yardımıyla yalıtılarak bağlanır.
• Görüldüğü gibi bu bağlantıda Burada kullanılan opto-coupler
herhangi bir yalıtma led-fotodiyak ikilisidir.
yapılmamıştır. Bu bağlantı
ancak basit uygulamalarda
kullanılmaktadır. Yük
Opto-
coupler
Yük VS
Rg
VS PWM
PWM

ÖDEV-6
6.1) Transistör grubu elemanların yalıtılarak uyarmasında kullanılan

Optocoupler yapılarını daha iyi tanımak için uygun elemanlar
üzerinden araştırınız. Tüm optocoupler türlerinin yapısını, genel
özelliklerini, temel parametrelerini, üretici firmalarını, Türkiye
temsilcilerini ve satış fiyatını gösteren bir rapor hazırlayınız.
6.2) Transistör grubu elemanların uyarmasında ve sürülmesinde

kullanılan entegre devrelerden olan UC3525 ve IR2110 yapılarını
daha iyi tanımak için internet ortamında bilgi yaprakları (datasheets)
üzerinden araştırınız. Elemanların iç yapısını, genel özelliklerini,
temel parametrelerini, üretici firmalarını, Türkiye temsilcilerini ve
satış fiyatını gösteren bir rapor hazırlayınız.

Bölüm-4
AC-DC
Dönüştürücüler
IV - AC/DC DÖNÜŞTÜRÜCÜLER
• GĐRĐŞ: Kontrolsuz doğrultucularda
• AC-DC dönüştürücüler kullanılan temel güç elemanı
(doğrultucular), AC gerilimi DC “diyot”dur. Diyot, kontrolsuz bir
gerilime dönüştüren güç güç elemanı olduğu için bu
elektroniği devreleridir. doğrultucuya böyle bir isim
• Güç elektroniğinin temel güç verilmiştir.
devrelerinden doğrultucuları 2 Kontrollu doğrultucularda
temel grup altında incelemek kullanılan temel güç elemanı
gerekmektedir. Bunlar; ise “tristör”dür. Tristör, iletime
• 1) Kontrolsuz doğrultucular, geçmesi kontrol edilebilen bir
• 2) Kontrollu doğrultuculardır. eleman olduğu için bu
• Kontrolsuz doğrultucular sabit doğrultucuya böyle bir isim
DC gerilim çıkışlı, kontrollu verilmiştir.
doğrultucular ise değişken DC Aşağıda kontrolsuz ve
çıkışlı güç devreleridir ve kontrollu doğrultucuların alt
genellikle DC motorların bölümleri verilmiştir.
kontrolunda kullanılmaktadır.

• Kontrolsuz doğrultucu türleri Kontrollu doğrultucu türleri ise;
aşağıdaki gibi sıralanabilir, 1 fazlı doğrultucular;
Yarım dalga doğrultucu,
• 1 fazlı doğrultucular; Simetrik tam dalga doğrultucu,
– Yarım dalga doğrultucu, Yarım kontrollu köprü
– Simetrik tam dalga doğrultucu, doğrultucu,
– Köprü tam dalga doğrultucu, Tam kontrollu köprü doğrultucu,
Tam kontrollu çift köprü
• 3 fazlı doğrultucular;
doğrultucu.
– Yarım dalga doğrultucu,
3 fazlı doğrultucular;
– Köprü tam dalga doğrultucu,
Yarım dalga doğrultucu,
Yarım kontrollu köprü
• Bu temel doğrultucular dışında doğrultucu,
çok fazlı ve özel tasarım Tam kontrollu köprü doğrultucu,
doğrultucu devreleri de Tam kontrollu çift köprü
bulunmaktadır. doğrultucu’dur.

• Doğrultucu türlerini bu şekilde 1 Fazlı Yarım Dalga Kontrolsuz
sıraladıktan sonra ilk ve en Doğrultucu (rezistif yükte):
basit doğrultucu devresi olan 1 Aşağıdaki Şekil-4.1’de 1 fazlı
fazlı yarım dalga doğrultucu yarım dalga kontrolsuz
devresinden itibaren tüm doğrultucu devre bağlantısı
doğrultucular incelenmeye görülmektedir. Bu devrenin
başlanacaktır. rezistif (R) yükte çalışmasını
• Đnceleme sırasında gösteren temel dalga şekilleri
doğrultucunun güç devresi ise Şekil-4.2’de verilmiştir.
bağlantısı, varsa uyarma ID
devresi yapısı ve güç IS IO
devresine bağlantısı, güç
devresinin çalışmasını + +
gösteren dalga şekilleri ve + VD -
ac VS VO RL
devredeki akım ve gerilimlerin
hesaplanması yapılacaktır. - -

Vm π 2π 3π 4π Şekil-4.2’den görüldüğü gibi,
güç devrelerinin analizinde
ωt kullanılan 6 adet parametrenin
VS
dalga şekilleri gösterilmiştir.
Vm Bunlar;
1) Kaynak gerilimi (VS),
ωt
Vdc 2) Çıkış (yük) gerilimi (VO),
3) Anahtar (diyot) gerilimi (VD),
Vm 4) Kaynak akımı (IS),
ωt 5) Çıkış (yük) akımı (IO),
VD
6) Anahtar (diyot) akımı (ID)’dir.
Im Burada kaynak, yük ve anahtar
akımları devre bağlantısı
ωt
Itüm nedeniyle aynı olduğu için tek
şekille (Itüm) gösterilmiştir.

• Şekil-4.2’den görüldüğü gibi, Şekil-4.2’de görülen temel
çıkış (yük) üzerinde kaynaktan dalga şekillerinden
gelen pozitif alternanslar yararlanarak devrede gerekli
olduğu gibi görülmekte, negatif hesaplamalar yapılabilir.
alternanslar ise Devrede yapılabilecek bazı
görülmemektedir. hesaplamalar şunlardır;
• Bunun nedeni diyodun pozitif 1) Çıkış gerilimi ortalama değeri,
alternanslarda iletimde olması, 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
negatif alternanslarda ise 3) Ortalama çıkış gücü,
yalıtımda kalmasıdır. 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
• Diyodun yalıtımda kaldığı değeri,
negatif alternanslarda ise 5) Kaynaktan çekilen etkin güç,
kaynaktan gelen bu negatif 6) Anahtar (diyot) gerilimi,
alternanslar diyot üzerinde, 7) Anahtar (diyot) akımı.
diyodun bloke ettiği gerilim 8) Güç katsayısı,
olarak görülmektedir.

• Çıkış gerilimin ortalama değeri; 1
T
• Yarım dalga kontrolsuz V dc = ∫v o ( t ). dt

T 0
doğrultucunun rezistif yükte
2π
çalıştırılması durumunda, yük 1
V dc = ∫V . sin( ω t ). d ( ω t )
üzerinde aşağıdaki Şekil- 2π
m
0
4.3’de görülen dalga şeklinin π
Vm
görüleceğini belirtmiştik. V dc =
2π ∫ sin( ω t ). d (ω t )
• Şimdi bu dalga şekline göre 0
çıkış geriliminin ortalama Vm

V dc = [ − cos( ω t )] π0
değer eşitliğini bulalım. 2π
V
π 2π 3π 4π V dc = m [ − (cos( π ) − cos( 0 ))]
Vm 2π
V
Vdc ωt V dc = m [ − ( − 1 ) + ( + 1 )]
2π
V
V dc = m = 0 , 318 .V m
T π

• Çıkış akımı ortalama değeri; T
1
• Yarım dalga kontrolsuz I dc = ∫ io ( t ).dt
T 0
2π
I dc = ∫I . sin( ω t ).d (ω t )
üzerinden aşağıdaki Şekil- 2π
m
0
4.4’de görülen akımın π
I
geçeceğini belirtmiştik. I dc = m
2π ∫ sin( ω t ).d (ω t )
çıkış akımının ortalama değer Im

I dc = [ − cos( ω t )]π0
eşitliğini bulalım. 2π
π 2π 3π 4π I
Im I dc = m [ − (cos( π ) − cos( 0 ))]
2π
ωt I
Idc I dc = m [ − ( − 1) + ( + 1)]
2π
I V
T I dc = m = 0 ,318 .I m = 0 ,318 . m
π R
T
• Ortalama çıkış gücü; 1
I S ( rms ) = ∫ [ is ( t )] 2
.dt
• Ortalama çıkış gücü, ortalama T 0
çıkış gerilimi ve akımının 1
2π
çarpımına eşittir. I S ( rms ) = ∫ [ I . sin( ω t )] 2

.d (ωt )
2π
m
0
• Pdc= IdcVdc π
I m2
I S ( rms ) = ∫ sin 2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
• Kaynak akımının etkin değeri;
I m2 ωt sin( 2ωt ) π
• Kaynak akımının dalga şekli I S ( rms ) = [ − ]0
Şekil-4.5’deki gibidir. Buradan; 2π 2 4
I m2 π sin( 2π ) 0 sin( 2.0)
π 2π 3π 4π I S ( rms ) = [( − )−( − ]
Im 2π 2 4 2 4
ωt I m2 π I m2 π
IS I S ( rms ) = [( ) − (0)] =
2π 2 2π 2
I m2 I m V
T I S ( rms) = = = 0,5.I m = 0,5. m
4 2 R

• Kaynaktan çekilen etkin güç; diyot tarafından bloke edilen
• Bu devrenin kaynaktan çektiği gerilimdir. Yan tarafta Şekil-
etkin güç, kaynak gerilimi ve 4.6’da görüldüğü gibi,
kaynaktan çekilen akımın etkin kaynağın negatif
değerlerinin çarpımına eşittir. alternanslarında diyot
yalıtımda kalmakta ve tepe
• PS(rms)= IS(rms)VS(rms) değeri “Vm” olan kaynak
gerilimini bloke etmektedir.
• Anahtar (diyot) gerilimi; Bu durumda devrede
• Anahtar (diyot) gerilimi, kullanılacak olan diyodun
π 2π 3π 4π çalışma gerilimi aşağıdaki
eşitlikten bulunabilecektir.
ωt
VD
VD≥ Vm+(%30.Vm)
-Vm

• Anahtar (diyot) akımı; Güç katsayısı (cosφ);
• Anahtar (diyot) akımı, aşağıda Devrede kaynak gerilimi ve
Şekil-4.7’de görüldüğü gibi akımı Şekil-4.8’deki gibidir. Bu
yarım dalga bir akımdır. durumda kaynaktan sadece
• Bu durumda devrede pozitif alternanslarda ve
kullanılacak olan diyodun kaynakla aynı fazda akım
çalışma akımı, çekilmektedir.
• ID≥ Im+(%30.Im) π 2π 3π 4π
eşitliğinden bulunabilmektedir. Vm
ωt
π 2π 3π 4π VS
Im
Im
ωt
Idc
ωt
IS
T

• Bilindiği gibi endüstrideki 1 Fazlı Yarım Dalga Kontrolsuz
yüklerin çok büyük bir bölümü Doğrultucu (endüktif yükte):
endüktif karakterli (L+R) Aşağıdaki Şekil-4.9’da 1 fazlı
yüklerdir. yarım dalga kontrolsuz
• Bu yüklere verilebilecek en doğrultucu devre bağlantısı
önemli örnek elektrik görülmektedir. Bu devrenin
motorlarıdır. Elektrik motorları endüktif yükte çalışmasını
içerdikleri bobinler ve bu gösteren temel dalga şekilleri
bobinlerin dirençleri nedeniyle ise Şekil-4.10’da verilmiştir.
endüktif + rezistif (L+R) ID
durumundadırlar. IS IO
• Tabii ki devrede endüktif yük
olması başta devre akımları + + VD - +
olmak üzere devrede pek çok ac VS IDm VO ZL
parametreyi ve şartları
- Dm -
değiştirmektedir.

Vm π 2π 3π 4π Yan taraftaki Şekil-4.10’dan
görüldüğü gibi, yükün çok
VS ωt endüktif olduğu kabul edilirse,
devrenin çıkış akımı (IO) çok az
Vm
dalgalanacaktır. Biz çizim ve
Vdc ωt hesaplama kolaylığı olması
açısından bu akımı düz kabul
Vm
edeceğiz.
VD ωt Yine şekilden görüldüğü gibi bu
akım, pozitif alternanslarda
Im karnaktan ve diyot üzerinden
Idc ωt (IS,D), negatif alternanslarda ise
Im
yüke ters paralel olarak
bağlanmış serbest geçiş diyodu
IS,D ωt
üzerinden dolaşmaktadır. Bu
Im durumda parametreler;
IDm ωt

• Çıkış gerilimin ortalama değeri; Çıkış akımı ortalama değeri;
• Yarım dalga kontrolsuz Endüktif yükte yük üzerinden
doğrultucunun endüktif yükte geçen akım Şekil-4.12’de
çalıştırılması durumunda, yük görüldüğü gibi sürekli ve sabit
üzerinde aşağıdaki Şekil- (düz) kabul edilmektedir.
4.11’de görülen dalga şekli, Bu durumda ortalama değer,
rezistif yük ile aynı olacaktır.
Idc= Im= Vm / Z
• Bu durumda resitif yük için
elde edilen eşitlik endüktif yük
için de aynen geçerlidir. eşitliği kullanılarak doğrudan
hesaplanabilecektir.
π 2π 3π 4π
Vm
π 2π 3π 4π
ωt
Vdc Im
ωt
Idc
T

• Ortalama çıkış gücü; Şekil-4.13’de belirtilen ve
• Endüktif yükte ortalama çıkış akımın aktif olduğu “t1” ve
gücü, ortalama çıkış gerilimi ve pasif olduğu göre “t2” süreleri
akımının çarpımına eşittir. kullanılarak, “etkin peryot (k)”
hesaplaması yapılabilir.
• Pdc= IdcVdc
k= t1 / (t1+t2)= t1 / T
(Burada, t1= t2 olduğundan, k= 0,5’dir)
Buradan, kare dalga şeklinde
• Kaynak akımının dalga şekli
değişen kaynak akımının etkin
Şekil-4.13’deki gibidir.
değeri aşağıdaki eşitlikten
π 2π 3π 4π bulunabilecektir.
Im
t IS(rms)= √k.Im= 0,7.Im
IS,D
IS(rms)= √k.(Vm/ Z)
t1 t2
T eşitliğinden bulunabilecektir.

• Kaynaktan çekilen etkin güç; Şekil-4.14’den görüldüğü gibi,
• Bu devrenin kaynaktan çektiği rezistif yükteki şeklini
etkin güç, kaynak gerilimi ve koruduğuna göre aynı eşitlikle
kaynaktan çekilen akımın etkin hesaplanabilecektir.
değerlerinin çarpımına eşittir. VD≥ Vm+(%30.Vm)
• PS(rms)= IS(rms)VS(rms)
Anahtar (diyot) akımı;
• Anahtar (diyot) gerilimi; Anahtar (diyot) akımı, Şekil-
• Anahtar (diyot) gerilimi, 4.13’den görüldüğü gibi,
kaynak akımı ile aynı olduğuna
π 2π 3π 4π göre ve diyot üzerinden akan
en yüksek akım “Im” olduğuna
ωt göre bu akım değeri,
VD
-Vm ID≥ Im+(%30.Im)
T
eşitliğinden bulunabilecektir.
Güç katsayısı (cosφ); Örnek:
Devrede kaynak gerilimi ve 220V-50Hz şebekede çalışan
akımı Şekil-4.15’deki gibidir. yarım dalga kontrolsuz
Bu durumda kaynaktan sadece doğrultucu,
pozitif alternanslarda ve a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
kaynakla aynı fazda akım beslediğinde oluşacak tüm
çekilmektedir ve bu durumda devre parametrelerini,
güç katsayısı akım dc olduğu
için belirsizdir. b) 10Ω’luk endüktif bir yükü
beslediğinde oluşacak tüm
π 2π 3π 4π devre parametrelerini
Vm
hesaplayınız.
ωt
VS Çözüm:
a) Rezistif yükte çıkış
Im geriliminin ortalama değeri,
t
IS,D Vdc= 0,318.Vm

Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V Rezistif yükte kaynaktan
Vdc= 0,318.311= 98,89V çekilen etkin güç,
Rezistif yükte çıkış akımının PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
ortalama değeri, PS(rms)= 15,55.220= 3,42kW
Idc= 0,318.Im
Im= Vm / R= 311 / 10= 31,1A Rezistif yükte anahtar (diyot)
Idc= 0,318.31,1= 9,88A gerilimi,
Rezistif yükte ortalama çıkış VD ≥ Vm+ (%30.Vm)
gücü, VD ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 9,88.98,89= 977W Rezistif yükte anahtar (diyot)
Rezistif yükte kaynak akımının akımı,
etkin değeri, ID ≥ Im+ (%30.Im)
IS(rms)= 0,5.Im ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IS(rms)= 0,5.31,1= 15,55A

b) Çok endüktif yükte çıkış Çok endüktif yükte kaynaktan
geriliminin ortalama değeri, çekilen etkin güç,
Vdc= 0,318.Vm PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V PS(rms)= 21,77.220= 4,78kW
Vdc= 0,318.311= 98,89V
Çıkış akımının ortalama Çok endüktif yükte anahtar
değeri, (diyot) gerilimi,
Idc= Im= Vm/ R= 311/ 10= 31,1A VD ≥ Vm+ (%30.Vm)
Ortalama çıkış gücü, VD ≥ 311. 1,3 ≥ 400V
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 31,1.98,89= 3,07kW Çok endüktif yükte anahtar
Kaynak akımının etkin değeri, (diyot) akımı,
IS(rms)= √k . Im ID ≥ Im+ (%30.Im)
IS(rms)= √(0,5).31,1= 21,77A ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A

• Örnekten görüldüğü gibi akım 1 Fazlı Yarım Dalga Kontrollu
ve gerilimlerin dalga şekillerine Doğrultucu (rezistif yükte):
göre rezistif ve endüktif yüklere Şekil-4.16’da 1 fazlı yarım dalga
göre devreyle ilgili tüm kontrollu doğrultucu görülmektedir.
parametreler (akım, gerilim, Bu devrenin rezistif (R) yükte
güç vb.) rahatlıkla çalışmasını gösteren temel dalga
hesaplanabilmektedir. şekilleri Şekil-4.17’de verilmiştir.
• Elde edilen bu değerler, giriş Sync

gerilimi veya yük değişmedikçe Đğne α
sabittir. Pals
ID Üreteci
• Şimdi ise aynı devreyi kontrollu IS
versiyonunu inceleyelim. Bu IO
durumda devrede diyot yerine + +
tristör kullanılacak ve tristör + VD -
pozitif alternansta 0º ile 180º ac VS VO RL
arasında kontrol edilecektir. - -

α π 2π α 3π 4π Şekil-4.17’de güç devrelerinin
Vm
analizinde kullanılan 6 adet
ωt parametre ve kontrol dalga
VS
şekilleri gösterilmiştir. Bunlar;
Vkont. ωt 2) Kontrol gerilimi (Vkont.)
Vm 3) Çıkış (yük) gerilimi (VO),
ωt 4) Anahtar (diyot) gerilimi (VD),
Vdc
5) Kaynak akımı (IS),
Vm 6) Çıkış (yük) akımı (IO),
ωt 7) Anahtar (diyot) akımı (ID)’dir.
VT
Burada kaynak, yük ve anahtar
Im
nedeniyle aynı olduğu için tek
ωt şekille (Itüm) gösterilmiştir.
Itüm

istenilen miktarda görülmekte, hesaplamalar yapılabilir.
negatif alternanslar ise Devrede yapılabilecek bazı
görülmemektedir. hesaplamalar şunlardır;
• Bunun nedeni tristörün pozitif 1) Çıkış gerilimi ortalama değeri,
alternanslarda iletime geçmesi, 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
negatif alternanslarda ise 3) Ortalama çıkış gücü,
yalıtımda kalmasıdır. 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
• Tristörün, pozitif ve negatif değeri,
alternanslarda yalıtımda 5) Kaynaktan çekilen etkin güç,
kaldığı zamanlarda kaynak 6) Anahtar (diyot) gerilimi,
gerilimi tristör üzerinde, 7) Anahtar (diyot) akımı.
tristörün bloke ettiği gerilim 8) Güç katsayısı,

T
V dc = ∫v o ( t ). dt
• Yarım dalga kontrollu T 0
doğrultucunun rezistif yükte 2π
1
çalıştırılması durumunda, yük V dc = ∫V . sin( ω t ). d (ω t )
2π
m
üzerinde aşağıdaki Şekil- 0
π
4.18’de verilen dalga şeklinin V
görüleceğini belirtmiştik. V dc = m
2π ∫α sin( ω t ).d (ω t )
• Şimdi bu dalga şekline göre Vm
çıkış geriliminin ortalama V dc = [ − cos( ω t )]απ
2π
değer eşitliğini bulalım.
V
π V dc = m [ − (cos( π ) − cos( α ))]
Vm
2π 3π 4π 2π
V
ωt V dc = m [ − ( − 1) + (cos α )]
Vdc 2π
V
α V dc = m (1 + cos α )
2π
T

• Çıkış akımı ortalama değeri; 1
T
• Yarım dalga kontrollu I dc = ∫i o ( t ). dt

T 0
doğrultucunun rezistif yükte 2π
I dc = ∫I . sin( ω t ). d ( ω t )
2π
m
üzerinden aşağıdaki Şekil- 0
4.19’da görülen akımın I
π
geçeceğini belirtmiştik. I dc = m
2π ∫α sin( ω t ). d (ω t )
• Şimdi bu dalga şekline göre
Im
çıkış akımının ortalama değer I dc = [ − cos( ω t )] απ
eşitliğini bulalım. 2π
I
π 2π 3π 4π I dc = m [ − (cos( π ) − cos( α ))]
Im 2π
I
ωt I dc = m [ − ( − 1) + (cos α )]
Idc 2π
α Im V dc
I dc = (1 + cos α ) =
T
2π R
M.Necdet YILDIZ
GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 24
T
=
T ∫0
2
• Ortalama çıkış gücü, ortalama I S ( rms ) [ i s ( t )] .dt
çıkış gerilimi ve akımının 2π
1
çarpımına eşittir. I S ( rms ) = ∫ [ I . sin( ω t )] 2
.d (ω t )
2π
m
• Pdc= IdcVdc π
0
I m2
I S ( rms ) = ∫ sin 2 (ωt ).d (ωt )
2π α
• Kaynak akımının dalga şekli I m2 ωt sin( 2ωt ) π
I S ( rms ) = [ − ]α
Şekil-4.20’daki gibidir. 2π 2 4
I m2 π sin( 2π ) α sin 2α
π 2π 3π 4π I S ( rms ) = [( − )−( − )]
Im 2π 2 4 2 4
ωt I m2 π α sin 2α
IS I S ( rms ) = ( − + )
2π 2 2 4
α Im α sin 2α
I S ( rms ) = (1 − + )
T 2 π 2π

• Kaynaktan çekilen etkin güç; tristör tarafından bloke edilen
etkin güç, kaynak gerilimi ve 4.21’de görüldüğü gibi,
kaynaktan çekilen akımın etkin kaynağın pozitif ve negatif
değerlerinin çarpımına eşittir. alternanslarında tristör
• Anahtar (tristör) gerilimi; Bu durumda devrede
• Tristör gerilimi, devredeki- kullanılacak olan tristörün
π 2π 3π 4π çalışma gerilimi aşağıdaki
eşitlikten hesaplanabilecektir.
Vm
ωt
VT VT≥ Vm+(%30.Vm)
α
T

• Anahtar (tristör) akımı; Güç katsayısı (cosφ);
• Anahtar (tristör) akımı, aşağıda Devrede kaynak gerilimi ve
Şekil-4.22’de görüldüğü gibi akımı Şekil-4.23’deki gibidir.
max. yarım dalga bir akımdır. Bu durumda kaynaktan sadece
• Bu durumda devrede pozitif alternanslarda ve “α”
kullanılacak olan tristörün açısıyla bağlantılı dengesiz bir
çalışma akımı, akım çekilmektedir.
• IT≥ Im+(%30.Im) π 2π 3π 4π
Vm
eşitliğinden bulunabilmektedir.
π 2π 3π 4π ωt
VS
Im
ωt Im
IT
α ωt
IS
T α

• Endüstride ağırlıkla elektrik 1 Fazlı Yarım Dalga Kontrollu
motorlarının kullanıldığı Doğrultucu (endüktif yükte):
bilinmektedir. Elektrik motorları Şekil-4.24’de 1 fazlı yarım dalga
içerdikleri bobinler ve bu kontrollu doğrultucu devre ve
bobinlerin dirençleri nedeniyle devrenin endüktif yükte çalışmasını
endüktif + rezistif (L+R) gösteren temel dalga şekilleri ise
durumundadırlar. Şekil-4.25’de verilmiştir.
Sync
• Kontrollu doğrultucular,
özellikle doğru akım elektrik Đğne α
Pals
motorlarının kontrolu için ID Üreteci
geliştirilmiş devrelerdir. IS
IO
• Tabii ki devrede endüktif yük
olması başta devre akımları + +
olmak üzere devrede pek çok + VD -
ac VS IDm VO ZL
değiştirmektedir. - Dm -

α π 2π α 3π 4π
Vm Yan taraftaki Şekil-4.25’den
ωt görüldüğü gibi, yükün çok
VS
endüktif olduğu kabul edilirse,
Vm devrenin çıkış akımı (IO) çok az
ωt dalgalanacaktır. Biz çizim ve
Vdc
hesaplama kolaylığı olması
Vm açısından bu akımı düz kabul
ωt edeceğiz.
VT
Yine şekilden görüldüğü gibi bu
Im
akım, tristörün iletimde olduğu
zamanlarda tristör üzerinden
Idc ωt
(IS,T), diğer zamanlarda ise
Im yüke ters paralel olarak
IS,T ωt bağlanmış serbest geçiş diyodu
Im üzerinden dolaşmaktadır. Bu
ωt durumda parametreler;
IDm

• Yarım dalga kontrollu Endüktif yükte yük üzerinden
4.26’da görülen dalga şekli, Bu durumda ortalama değer,
Idc= Im= Vm / Z
için de aynen geçerlidir. eşitliğinden doğrudan
π 2π 3π 4π
Vm
π 2π 3π 4π
ωt
Vdc Im
α ωt
Idc
T

• Ortalama çıkış gücü; Şekil-4.28’de belirtilen ve
• Endüktif yükte ortalama çıkış akımın aktif olduğu “t1” ve
gücü, ortalama çıkış gerilimi ve pasif olduğu göre “t2” süreleri
akımının çarpımına eşittir. kullanılarak, “etkin peryot (k)”
hesaplaması yapılabilir.
• Pdc= IdcVdc
k= t1 / (t1+t2)= t1 / T
• Kaynak akımının dalga şekli Buradan, kare dalga şeklinde
Şekil-4.28’deki gibidir. değişen kaynak akımının etkin
değeri aşağıdaki eşitlikten
π 2π 3π 4π bulunabilecektir.
Im
t IS(rms)= √k.Im
IS,D
IS(rms)= √k.(Vm/ Z)
t1 t2 eşitliklerinden bulunabilecektir.
T

• Kaynaktan çekilen etkin güç; Şekil-4.29’dan görüldüğü gibi,
değerlerinin çarpımına eşittir. VT≥ Vm+(%30.Vm)
Anahtar (tristör) akımı;
• Anahtar (tristör) gerilimi; Anahtar (tristör) akımı, Şekil-
• Tristörün çalışma gerilimi- 4.28’den görüldüğü gibi,
π 2π 3π 4π
Vm göre ve diyot üzerinden akan
VT
-Vm
IT≥ Im+(%30.Im)

akımı Şekil-4.30’daki gibidir. ve 90˚ de uyarılan yarım dalga
Bu durumda kaynaktan sadece kontrollu doğrultucu,
pozitif alternanslarda ve α ile a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
orantılı tek yönlü dengesiz bir beslediğinde oluşacak tüm
akım çekilmektedir. devre parametrelerini,
π 2π 3π 4π b) 10Ω’luk endüktif bir yükü
Vm
ωt devre parametrelerini
VS
hesaplayınız.
Çözüm:
Im
IS geriliminin ortalama değeri,
α Vdc= (Vm / 2π).(1+cosα)

Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V Rezistif yükte kaynaktan çekilen
Vdc= 311/6,28.(1+cos90˚)= 49,52V etkin güç,
Idc= (Im / 2π).(1+cosα)
Im= Vm / R= 311 / 10= 31,1A Rezistif yükte anahtar (tristör)
Idc= 31,1/6,28.(1+cos90˚)= 4,95A gerilimi,
Rezistif yükte ortalama çıkış gücü, VT ≥ Vm+ (%30.Vm)
Pdc= Idc.Vdc VT ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Pdc= 49,52 . 4,95= 245,12W
Rezistif yükte kaynak akımının Rezistif yükte anahtar (tristör)
etkin değeri, akımı,
Im 1 sin 2α IT ≥ Im+ (%30.Im)
I S ( rms ) = (π − α + )
2 π 2 IT ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
31 ,1 1 π sin( 2 . 90 ) olarak bulunmaktadır.
I S ( rms ) = (π − + )
2 π 2 2
Is(rms)= 10,99A

Vdc= (Vm / 2π).(1+cosα) PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
Vdc= 311/6,28.(1+cos90˚) PS(rms)= 15,55 . 220= 3,42kW
Vdc= 49,52V
Çok endüktif yükte çıkış akımının Çok endüktif yükte anahtar (tristör)
ortalama değeri, gerilimi,
Idc= Im= Vm / Z= 31,1A VT ≥ Vm+ (%30.Vm)
Çok endüktif yükte ort. çıkış gücü, VT ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 49,52 . 31,1= 1,54kW Çok endüktif yükte anahtar (tristör)
Çok endüktif yükte kaynak akımı,
akımının etkin değeri, IT ≥ Im+ (%30.Im)
IS(rms)= √k.Im IT ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
k= t1 / T= 5ms / 20ms= 0,25 olarak bulunmaktadır.
IS(rms)= √0,25 . 31,1= 15,55A

ÖDEV-7
7.1) 220V-50Hz şebekede 12Ω’luk saf rezistif bir yükü besleyen 1 fazlı
yarım dalga kontrolsuz doğrultucunun,
a) Devre şemasını tam olarak çiziniz, akım ve gerilim yönlerini devre
üzerinde gösteriniz.
b) Devrenin temel dalga şekillerini değerleriyle birlikte çiziniz.
c) Çizilen dalga şekillerine göre temel parametreleri hesaplayınız.
7.2) 220V-50Hz şebekede, 90º uyarma açısında,12Ω’luk çok endüktif

bir yükü besleyen 1 fazlı yarım dalga kontrollu doğrultucunun,

IV – AC/DC DÖNÜŞTÜRÜCÜLER
• 1 Fazlı Simetrik Tam Dalga Aşağıdaki Şekil-4.31’de 1 fazlı
Kontrolsuz Doğrultucu: simetrik tam dalga kontrolsuz
• Bilindiği gibi, 1 fazlı gerilimi doğrultucu devre bağlantısı
tam dalga doğrultabilmek için, görülmektedir.
simetrik AC kaynağın olduğu Şekilden görüldüğü gibi kaynak
veya kolaylıkla elde gerilimi orta uçlu bir transfo ile
edilebileceği yerlerde, sadece çoğullanmaktadır.
2 adet güç anahtarı kullanarak D1
Idc
tam dalga doğrultma yapmak
mümkündür.
• Bu sayede daha az güç ID +
Is RL Vdc
anahtarı kullanılarak anahtar
-
kayıpları azaltılmaktadır. Fakat
Vs
simetrik AC olmadığı
D2
durumlarda ayrıca bir kuruluş
maliyeti ortaya çıkmaktadır.

• Şekil-4.31’de görülen 1 fazlı 1 Fazlı Kontrolsuz Köprü
simetrik tam dalga kontrolsuz Doğrultucu (rezistif yükte):
doğrultucu ile aynı işi yapan bir Şekil-4.32’de 1 fazlı tam dalga
diğer devre de köprü bağlı kontrolsuz köprü doğrultucu
kontrolsuz doğrultucu devre bağlantısı görülmektedir.
devresidir. Devrenin rezistif (R) yükte
• 1 fazlı kontrolsuz köprü çalışması dalga şekilleri Şekil-
doğrultucu devresinde simetrik 4.33’de verilmiştir.
AC kaynağa ihtiyaç yoktur. Bu
Id Idc
nedenle simetrik AC elde
etmek için ayrıca transformatör D1 -
kullanmaya da gerek yoktur. Vd D3
+ +
Vs
• Her iki devreden elde edilen Is Vdc RL
çıkış da tam dalga olduğu için -
D4
analiz köprü doğrultucuya göre D2
yapılacaktır.

Vm π 2π 3π 4π Şekil-4.33’den görüldüğü gibi,
ωt
VS
kullanılan 6 adet parametrenin
Vm
Bunlar;
Vdc ωt
Vm
2) Çıkış (yük) gerilimi (VO),
VD ωt
Im
IS ωt 5) Çıkış (yük) akımı (IO),
6) Anahtar (diyot) akımı (ID)’dir.
Im
Idc ωt
Im
nedeniyle farklı olduğu için ayrı
ID ωt şekillerle gösterilmiştir.

olduğu gibi negatif alternanslar hesaplamalar yapılabilir.
ise pozitife katlanmış şekilde Devrede yapılabilecek bazı
görülmektedir. hesaplamalar şunlardır;
• Bunun nedeni pozitif 1) Çıkış gerilimi ortalama değeri,
alternanslarda D1 ve D2, 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
negatif alternanslarda ise D3 3) Ortalama çıkış gücü,
ve D4 diyotlarının iletimidir. 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
• Diyotların yalıtımda kaldığı değeri,
kendilerine göre ters olan 5) Kaynaktan çekilen etkin güç,
alternanslarda ise kaynaktan 6) Anahtar (diyot) gerilimi,
gelen bu alternanslar her bir 7) Anahtar (diyot) akımı.
diyot üzerinde, bloke ettiği 8) Güç katsayısı,
gerilim olarak görülmektedir.

T
• 1 fazlı tam dalga kontrolsuz V dc = ∫v o ( t ). dt

T 0
doğrultucunun rezistif yükte π
V dc = ∫V . sin( ω t ). d (ω t )
π
m
üzerinde aşağıdaki Şekil- 0
4.34’de verilen dalga şeklinin π
Vm
π ∫ sin( ω t ).d (ω t )
Vm
çıkış geriliminin ortalama V dc = [ − cos( ω t )] π0
değer eşitliğini bulalım. π
Vm
V dc = [ − (cos( π ) − cos( 0 ))]
π 2π 3π 4π π
Vm
Vm
V dc = [ − ( − 1) + ( + 1)]
Vdc ωt π
2 .V m
V dc = = 0 , 636 .V m
T π

T
I dc = ∫ io (t ).dt
• 1 fazlı tam dalga kontrolsuz T 0
1
çalıştırılması durumunda, yük I dc = ∫I . sin( ω t ).d (ω t )
π
m
Im
geçeceğini belirtmiştik. I dc =
π ∫ sin( ω t ).d (ω t )
0
Im
çıkış akımının ortalama değer I dc = [ − cos( ω t )]π0
eşitliğini bulalım. π
I
π 2π 3π 4π I dc = m [ − (cos( π ) − cos( 0 ))]
Im
π
Im
ωt
I dc = [ − ( − 1) + ( + 1)]
Idc π
2 .I m Vm
I dc = = 0,636 .I m = 0,636 .
T π R

T
= ∫
2
• Ortalama çıkış gücü, ortalama I S ( rms ) [ i s ( t )] .dt
T 0
çarpımına eşittir. 1
I S ( rms ) = ∫ [ I . sin( ω t )] 2
.d (ωt )
2π
m
• Pdc= IdcVdc 0
2π
I m2
I S ( rms ) = ∫ sin
2
(ωt ).d (ωt )
• Kaynak akımının etkin değeri; 2π 0
• Kaynak akımının dalga şekli I m2 ωt sin( 2ωt ) 2π

I S ( rms ) = [ − ]0
Şekil-4.36’daki gibidir. 2π 2 4
π 2π 3π 4π I m2 2π sin( 4π ) 0 sin( 2.0)
I S ( rms ) = [( − )−( − ]
Im 2π 2 4 2 4
ωt I m2 π I m2 π
IS I S ( rms ) = [( ) − (0)] =
2π 1 2π 1
I m2 V
T
I S ( rms ) = = 0,7.I m = 0,7. m
2 R
• Kaynaktan çekilen etkin güç; diyot tarafından bloke edilen
etkin güç, kaynak gerilimi ve 4.37’de görüldüğü gibi,
kaynaktan çekilen akımın etkin kaynağın negatif
değerlerinin çarpımına eşittir. alternanslarında diyot
• Anahtar (diyot) gerilimi; Bu durumda devrede
• Anahtar (diyot) gerilimi, kullanılacak olan diyodun
çalışma gerilimi aşağıdaki
π 2π 3π 4π
eşitlikten bulunabilecektir.
ωt
VD
VD≥ Vm+(%30.Vm)
-Vm

• Anahtar (diyot) akımı; Güç katsayısı (cosφ);
• Anahtar (diyot) akımı, aşağıda Devrede kaynak gerilimi ve
Şekil-4.38’de görüldüğü gibi akımı Şekil-4.39’daki gibidir.
yarım dalga bir akımdır. Bu durumda kaynaktan her iki
• Bu durumda devrede alternansta da ve kaynakla
kullanılacak olan diyodun aynı fazda akım çekilmektedir
çalışma akımı, Bu durumda cosφ= 1’dir.
• ID≥ Im+(%30.Im) π 2π 3π 4π
ωt
π 2π 3π 4π VS
Im
Im
ωt
Idc
ωt
IS
T

• Bilindiği gibi endüstrideki 1 Fazlı Kontrolsuz Köprü
yüklerin çok büyük bir bölümü Doğrultucu (endüktif yükte):
endüktif karakterli (L+R) Şekil-4.40’da 1 fazlı tam dalga
yüklerdir. kontrolsuz köprü doğrultucu
• Bu yüklere verilebilecek en devre bağlantısı görülmektedir.
önemli örnek elektrik Devrenin endüktif (L+R) yükte
motorlarıdır. Elektrik motorları çalışmasını gösteren dalga
içerdikleri bobinler ve bu şekilleri Şekil-4.41’de
bobinlerin dirençleri nedeniyle verilmiştir.
endüktif + rezistif (L+R) Id Idc
durumundadırlar. -
Vs
• Tabii ki devrede endüktif yük D1 Vd D3
+ +
olması başta devre akımları ZL
Is Vdc
olmak üzere devrede pek çok -
D4 D2
değiştirmektedir.

Vm π 2π 3π 4π Yan taraftaki Şekil-4.41’den
ωt görüldüğü gibi, yükün çok
VS
endüktif olduğu kabul edilirse,
Vm devrenin çıkış akımı (IO) çok az
ωt
dalgalanacaktır. Biz çizim ve
VO hesaplama kolaylığı olması
Vm açısından bu akımı düz kabul
VD ωt edeceğiz.
Yine şekilden görüldüğü gibi bu
Im akım, pozitif ve negatif
IO ωt alternanslarda kaynaktan çift
Im yönlü olarak çekilmekte,
ωt diyotlardan ise kendilerine
IS uygun olan alternanslarda akım
Im
akmaktadır. Bu durumda
parametreler;
ID1 ωt

• Yarım dalga kontrolsuz Endüktif yükte yük üzerinden
4.42’de görülen dalga şekli, Bu durumda ortalama değer,
Idc= Im= Vm / Z
için de aynen geçerlidir. eşitliğinden doğrudan
π 2π 3π 4π π 2π 3π 4π
Vm
Im
ωt
Vdc
ωt
Idc
T

• Ortalama çıkış gücü; Şekil-4.44’de görülen çok
• Endüktif yükte ortalama çıkış endüktif yük için kaynak akımı
gücü, ortalama çıkış gerilimi ve şeklinden hareketle kaynak
akımının çarpımına eşittir. akımının etkin değeri kolaylıkla
bulunabilecektir.
• Pdc= IdcVdc
Bilindiği gibi şebeke
geriliminde etkin değer hesabı
• Kaynak akımının etkin değeri; tek alternans için
• Kaynak akımının dalga şekli bulunmaktadır, çünkü kare
Şekil-4.44’deki gibidir. alındığı için negatif alternansta
da aynı sonuca ulaşılmaktadır.
π 2π 3π 4π
Im Bu durumda sadece “0-π”
t aralığı için etkin değer
IS
doğrudan tepe değer (Im) veya
çıkış akımı değerine eşit
T olacaktır yani “Irms= Im”dir.

• Kaynaktan çekilen etkin güç; Şekil-4.45’den görüldüğü gibi,
değerlerinin çarpımına eşittir. VD≥ Vm+(%30.Vm)
Anahtar (diyot) akımı;
• Anahtar (diyot) gerilimi; Anahtar (diyot) akımı, Şekil-
• Anahtar (diyot) gerilimi, 4.41’den görüldüğü gibi,
π 2π 3π 4π göre ve diyot üzerinden akan
VD
-Vm
ID≥ Im+(%30.Im)
akımı Şekil-4.46’daki gibidir. tam dalga köprü kontrolsuz
Bu durumda kaynaktan hem doğrultucu,
pozitif hem de negatif a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
alternanslarda kaynak beslediğinde oluşacak tüm
gerilimiyle aynı fazlı akım devre parametrelerini,
çekilmekte yani cosφ= 1’dir.
b) 10Ω’luk endüktif bir yükü
π 2π 3π 4π beslediğinde oluşacak tüm
Vm devre parametrelerini
ωt hesaplayınız.
VS
Çözüm:
Im a) Rezistif yükte çıkış
t geriliminin ortalama değeri,
IS
Vdc= 0,636.Vm

Vdc= 0,636.311= 197,79V çekilen etkin güç,
Idc= 0,636.Im
Im= Vm / R= 311 / 10= 31,1A Rezistif yükte anahtar (diyot)
Idc= 0,636.31,1= 19,77A gerilimi,
Rezistif yükte ortalama çıkış VD ≥ Vm+ (%30.Vm)
gücü, VD ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 19,77 . 197,79= 3,91kW Rezistif yükte anahtar (diyot)
Rezistif yükte kaynak akımının akımı,
etkin değeri, ID ≥ Im+ (%30.Im)
IS(rms)= 0,7.Im ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IS(rms)= 0,7.31,1= 21,77A

Vdc= 0,636.Vm PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V PS(rms)= 31,1.220= 6,84kW
Vdc= 0,636.311= 197,79V
Çok endüktif yükte çıkış Çok endüktif yükte anahtar
akımının ortalama değeri, (diyot) gerilimi,
Endüktif yükte ort. çıkış gücü, VD ≥ 311. 1,3 ≥ 400V
Pdc= Idc.Vdc
Çok endüktif yükte kaynak (diyot) akımı,
akımının etkin değeri, ID ≥ Im+ (%30.Im)
IS(rms)= Im ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IS(rms)= 31,1A

• 1 Fazlı Simetrik Tam Dalga Aşağıdaki Şekil-4.47’de 1 fazlı
Kontrollu Doğrultucu: simetrik tam dalga kontrollu
• Bilindiği gibi, 1 fazlı gerilimi doğrultucu devre bağlantısı
tam dalga doğrultabilmek ve görülmektedir. Görüldüğü gibi
kontrol edebilmek için, simetrik kaynak gerilimi çoğullanmakta
AC kaynağın olduğu veya ve tristörlere uygulanmaktadır.
kolaylıkla elde edilebileceği Sync
yerlerde, sadece 2 adet güç
anahtarı kullanarak doğrultma + Đğne α
Pals
yapmak mümkündür. - Üreteci
• Bu sayede daha az güç

Is IT
anahtarı kullanılarak anahtar
+
kayıpları azaltılmaktadır. Fakat + IT -
Vs Vo IO
simetrik AC olmadığı -
durumlarda ayrıca bir kuruluş

maliyeti ortaya çıkmaktadır.

• Şekil-4.47’de görülen 1 fazlı 1 Fazlı Yarım Kontrollu Köprü
simetrik tam dalga kontrollu Doğrultucu (rezistif yükte):
doğrultucu ile aynı işi yapan bir Şekil-4.48’de 1 fazlı tam dalga
diğer devre de köprü bağlı yarım kontrollu köprü
kontrollu doğrultucu devresidir. doğrultucu devre bağlantısı
• 1 fazlı kontrollu köprü görülmektedir. Devrenin rezistif
doğrultucu devresi, yarım (R) yükte çalışma dalga
kontrollu ve tam kontrollu şekilleri Şekil-4.49’da
olmak üzere iki şekilde verilmiştir. Sync
yapılabilmektedir. + Đğne α
Pals
• Öncelikle yarım kontrollu köprü - Üreteci
doğrultucu devresi, daha sonra Idc
IT
da tam kontrollu köprü Vs -
T1 T2
doğrultucu devresi hem rezistif VT
+
+
hem de endüktif yükte Is Vdc RL
-
ayrıntısıyla analiz edilecektir.
D2 D1

Vm α π 2π 3π 4π Şekil-4.49’dan görüldüğü gibi,
VS ωt
Vm
Bunlar;
Vdc ωt
Vm
2) Çıkış (yük) gerilimi (VO),
VT ωt 3) Anahtar (diyot) gerilimi (VD),
Im 4) Kaynak akımı (IS),
6) Anahtar akımı (ID-T)’dir.
Im
Idc ωt akımları devre bağlantısı
Im nedeniyle farklı olduğu için ayrı
IT ωt şekillerle gösterilmiştir.

• Şekil-4.49’dan görüldüğü gibi, Şekil-4.49’da görülen temel
çıkış (yük) direnci üzerinde dalga şekillerinden
kaynaktan gelen pozitif yararlanarak devrede gerekli
alternanslar “α” açısından hesaplamalar yapılabilir.
itibaren, negatif alternanslar Devrede yapılabilecek bazı
ise pozitife katlanmış şekilde hesaplamalar şunlardır;
yine “α” açısından itibaren 1) Çıkış gerilimi ortalama değeri,
görülmektedir. 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
• Bunun nedeni , pozitif 3) Ortalama çıkış gücü,
alternanslarda T1-D1, negatif 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
alternanslarda ise T2-D2 değeri,
elemanlarının birbirlerine seri 5) Kaynaktan çekilen etkin güç,
olarak iletime geçmeleri ve 6) Anahtar (diyot-tristör) gerilimleri,
pozitif alternaslarda T1’in, 7) Anahtar (diyot-tristör) akımları,
negatif alternanslarda ise
8) Güç katsayısı,
T2’nin “α”da uyarılmasıdır.

T
• 1 fazlı yarım kontrollu köprü V dc = ∫v o ( t ). dt

T 0
π
V dc = ∫V . sin( ω t ). d ( ω t )
üzerinde aşağıdaki Şekil- π
m
0
4.50’de verilen dalga şeklinin π
Vm
π ∫α sin( ω t ). d (ω t )
çıkış geriliminin ortalama Vm
V dc = [ − cos( ω t )] απ
değer eşitliğini bulalım. π
π Vm
2π 3π 4π V dc = [ − (cos( π ) − cos( α ))]
Vm π
V
Vdc ωt V dc = m [ − ( − 1) + (cos α )]
α
π
V
T V dc = m (1 + cos α )
π
M.Necdet YILDIZ
T
• 1 fazlı tam dalga kontrolsuz I dc = ∫v o ( t ). dt

T 0
I dc = ∫I . sin( ω t ). d ( ω t )
üzerinden aşağıdaki Şekil- π
m
0
Im
geçeceğini belirtmiştik. I dc =
π ∫α sin( ω t ). d ( ω t )
Im
çıkış akımının ortalama değer I dc = [ − cos( ω t )] απ
eşitliğini bulalım. π
Im
π 2π 3π 4π I dc = [ − (cos( π ) − cos( α ))]
Im π
Im
ωt I dc = [ − ( − 1 ) + (cos α )]
Idc π
α
Im V dc
I dc = (1 + cos α ) =
T π R

T
I S ( rms ) = ∫ [ i s ( t )] 2
.dt
• Ortalama çıkış gücü, ortalama T 0
1
çarpımına eşittir. I S ( rms ) = ∫ m
[ I . sin( ω t )] 2
.d (ω t )
2π 0
Pdc= IdcVdc π
2 .I m2
I S ( rms ) = (ω t ).d (ω t )
2π α∫
2
sin
I m2 ω t sin( 2ω t ) π
• Kaynak akımının dalga şekli I S ( rms ) = [ − ]α
Şekil-4.52’deki gibidir. π 2 4
I m2 π sin( 2π ) α sin 2α
π 2π 3π 4π I S ( rms ) = [( − )−( − )]
π 2 4 2 4
Im
π+α I m2 π α sin 2α
ωt I S ( rms ) = ( − + )
IS π 2 2 4
α Im α sin 2α
I S ( rms ) = (1 − + )
T 2 π 2π

• Kaynaktan çekilen etkin güç; diyot ve tristörler tarafından
• Bu devrenin kaynaktan çektiği bloke edilen gerilimdir. Yan
etkin güç, kaynak gerilimi ve tarafta Şekil-4.53’de görüldüğü
kaynaktan çekilen akımın etkin gibi, kaynağın negatif ve
değerlerinin çarpımına eşittir. pozitif alternanslarında
anahtarlar yalıtımda
• PS(rms)= IS(rms)VS(rms) kalabilmekte ve kaynak
• Anahtar (diyot-tristör) gerilimi; Bu durumda devrede
• Diyot ve tristörlerin gerilimi, kullanılacak olan anahtarların
π 2π 3π 4π çalışma gerilimleri aşağıdaki
Vm eşitlikten hesaplanabilir.
ωt
VD-T
VD≥ Vm+(%30.Vm)
-Vm

• Anahtar (diyot-tristör) akımı; Güç katsayısı (cosφ);
• Diyot ve tristörlerin akımı, Devrede kaynak gerilimi ve
Şekil-4.54’de görüldüğü gibi en akımı Şekil-4.55’deki gibidir.
fazla yarım dalga bir akımdır. Bu durumda kaynaktan her iki
• Bu durumda devrede alternansta da ve kaynakla
kullanılacak olan diyodun farklı fazda akım çekilmektedir
çalışma akımı, Bu durumda cosφ= cos(α/2)’dir
• ID≥ Im+(%30.Im) π 2π 3π 4π
π 2π 3π 4π ωt
VS
Im φ=
α/2
ID-T ωt Im
π+α
α α ωt
IS
IS1 α
T
M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI

62
• Şekil-4.55’den görüldüğü gibi 1 Fazlı Yarım Kontrollu Köprü
kaynak gerilimi ile kaynaktan Doğrultucu (endüktif yükte):
çekilen akımın aralarındaki faz Şekil-4.56’da 1 fazlı tam dalga
farkını bulabilmek için kaynak yarım kontrollu köprü doğrultucu
akımının temel bileşeni (IS1) devre bağlantısı görülmektedir.
Devrenin endüktif (L+R) yükte
çizilmiştir.
çalışmasını gösteren dalga şekilleri
• Temel bileşen çizilirken kaynak Şekil-4.57’de verilmiştir.
akımı kare dalga gibi kabul
Sync
edilmiş ve bunun sinüs
+ Đğne α
eşdeğerinin nasıl olabileceği Pals
düşünülmüştür. - Üreteci
• Yan tarafta ise 1 fazlı yarım IT Idc

-
kontrollu köprü doğrultucu Vs
T1 VT T2
devresinin endüktif (L+R) + +
Dm Vdc ZL
yükteki davranışı ayrıntısıyla Is
-
incelenmeye başlanmıştır. D2 D1 IDm

Vm α π 2π 3π 4π Şekil-4.57’den görüldüğü gibi,
ωt
VS
Vm
Bunlar;
Vdc ωt
Vm
ωt 2) Çıkış (yük) gerilimi (VO),
VT
Im
6) Anahtar akımı (ID-T)’dir.
Im
Idc ωt
Im
nedeniyle farklı olduğu için ayrı
ID-T ωt şekillerle gösterilmiştir.

çıkış (yük) direnci üzerinde dalga şekillerinden
kaynaktan gelen pozitif yararlanarak devrede gerekli
alternanslar “α” açısından hesaplamalar yapılabilir.
itibaren, negatif alternanslar Devrede yapılabilecek bazı
ise pozitife katlanmış şekilde hesaplamalar şunlardır;
yine “α” açısından itibaren 1) Çıkış gerilimi ortalama değeri,
görülmektedir. 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
• Devre çıkışına bağlı yük çok 3) Ortalama çıkış gücü,
endüktif kabul edildiğinde 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
devrenin çıkış akımı da tepe değeri,
değerde düz olarak kabul 5) Kaynaktan çekilen etkin güç,
edilmiş ve çizilmiştir. 6) Anahtar (diyot-tristör) gerilimleri,
• Köprüdeki elemanların 7) Anahtar (diyot-tristör) akımları,
yalıtımda olduğu durumlarda 8) Güç katsayısı,
akım “Dm” üzerinden dolaşır.

• Çıkış gerilimin ortalama değeri; Çıkış gerilimin ortalama değeri;
• 1 fazlı yarım kontrollu köprü 1 fazlı yarım kontrollu köprü
doğrultucunun endüktif yükte doğrultucunun endüktif yükte
çalıştırılması durumunda, yük çalıştırılması durumunda, yük
üzerinde aşağıdaki Şekil- üzerinden aşağıdaki Şekil-
4.58’de verilen dalga şeklinin 4.59’da verilen akımın
görüleceğini belirtmiştik. geçeceğini belirtmiştik.
• Bu durumda çıkış gerilimi Bu durumda çıkış akımı;
eşitliği rezistif yük eşitliği ile Idc= Im= Vm / R olacaktır.
aynı olacaktır.
π 2π 3π 4π π 2π 3π 4π
Vm Im
ωt ωt
Vdc IO
α α
T T
M.Necdet YILDIZ
• Ortalama çıkış gücü; Önceden açıklandığı gibi
• Ortalama çıkış gücü, ortalama kaynak akımının etkin peryodu;
çıkış gerilimi ve akımının k= t1 / (t1+t2)
çarpımına eşittir. eşitliği ile bulunup, buradan da
• Pdc= IdcVdc akımın etkin değeri;
Is(rms)= Im . √k
• Kaynak akımının etkin değeri; eşitliğinden bulunabilmektedir.
• Kaynak akımının dalga şekli
Şekil-4.60’deki gibidir. Kaynaktan çekilen etkin güç;
π 2π 3π 4π Kaynaktan çekilen etkin güç
Im
değeri, kaynak gerilimi ve
kaynaktan çekilen akımın etkin
ωt
IS değerlerinin çarpımıdır;
Bu durumda,
t2 t1
PS(rms)= IS(rms) . VS(rms) olacaktır.

• Anahtar (diyot-tristör) gerilimi; Anahtar (diyot-tristör) akımı;
• Diyot ve tristörlerin gerilimi Diyot ve tristörlerin akımı
aşağıdaki Şekil-4.61’deki gibi aşağıdaki Şekil-4.62’deki gibi
olduğundan anahtar gerilimi, olduğundan anahtar akımları,
ID-T≥ Im+(%30.Im) olacaktır.
VD-T≥ Vm+(%30.Vm)
Kısacası, devrede kullanılan
olacaktır. diyot ve tristörler aynı akım ve
gerilimde olmalıdır.
π 2π 3π 4π
Vm π 2π 3π 4π
Im
ωt
VD-T ωt
ID-T
α α
-Vm α α
T
T

Devrede kaynak gerilimi ve 220V-50Hz şebekede 90˚’de
akımı Şekil-4.63’deki gibidir. uyarılan tam dalga yarım
Bu durumda kaynaktan her iki kontrollu köprü doğrultucu,
alternansta da ve kaynakla a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
farklı fazda akım çekilmektedir beslediğinde oluşacak tüm
Bu durumda cosφ= cos(α/2)’dir devre parametrelerini,
π 2π 3π 4π b) 10Ω’luk endüktif bir yükü
Vm beslediğinde oluşacak tüm
devre parametrelerini
ωt
VS hesaplayınız.
φ=
α/2 Çözüm:
Im
ωt geriliminin ortalama değeri,
IS
IS1 Vdc= (Vm / π).(1+cosα)’dan

69
Vdc= (311/3,14).(1+cos90) çekilen etkin güç,
Vdc= 99,04V PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
Çıkış akımı ortalama değeri, PS(rms)= 15,43.220= 3,39kW
Idc= Vdc / R
Idc= 99,04 / 10= 9,9A Rezistif yükte anahtar (diyot-
tristör) gerilimi,
Ortalama çıkış gücü,
VD ≥ Vm+ (%30.Vm)
Pdc= Idc.Vdc
VD ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Pdc= 9,9 . 99,04= 980,49W
Kaynak akımının etkin değeri,
Rezistif yükte anahtar (diyot-
Im= Vm / R = 311 / 10 = 31,1A
Im 1 sin 2α
tristör) akımı,
I S ( rms ) = (π − α + )
2 π 2 ID ≥ Im+ (%30.Im)
31,1 1 3,14 sin( 2 . 90 )
I S ( rms ) =
2 3,14
( 3,14 −
2
+
2
) ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
Is(rms)= 15,43A

Vdc= (Vm / π).(1+cosα)’dan PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
Vdc= (311/3,14).(1+cos90) PS(rms)= 21,77.220= 4,78kW
Vdc= 99,04V
Çok endüktif yükte çıkış Çok endüktif yükte anahtar
akımının ortalama değeri, (diyot-tristör) gerilimi,
Endüktif yükte ort. çıkış gücü, VD ≥ 311. 1,3 ≥ 400V
Pdc= Idc.Vdc
Çok endüktif yükte kaynak (diyot-tristör) akımı,
akımının etkin değeri, ID ≥ Im+ (%30.Im)
IS(rms)= Im . √k = 31,1 . √(5/10) ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IS(rms)= 21,77A

• Yarım kontrollu doğrultucularda, 1 Fazlı Tam Kontrollu Köprü
endüktif yükte çalıştırılırken, Doğrultucu (endüktif yükte):
köprüdeki elemanların korunması Şekil-4.65’de 1 fazlı tam dalga tam
için, yüke ters paralel olarak bir kontrollu köprü doğrultucu devre
serbest geçiş diyodu bağlama bağlantısı görülmektedir. Devrenin
zorunluluğu vardır. Bu durumda rezistif yükte çalışmasını gösteren
doğrulltucu Şekil-4.64’deki gibi dalga şekilleri Şekil-4.66’da dır.
sadece 1.bölgede çalışacak ve
T3 ve T4 için aynı Sync
kaynaktan yüke doğru enerji
transformatör bağlantısı - Đğne α
transferine izin verecektir. Eğer Pals
doğrultucunun çift yönlü enerji + Üreteci
transferine izin vermesi isteniyorsa
Is
“Tam Kontrollu” kullanılmalıdır.
+ Io NOT : Tam
VO VO VS T1 T3 +
kontrollu
- doğrultucu
Z VS
IO IO - sadece
“Endüktif”
Yarım Tam T4 T2 yükte
Kontrollu Kontrollu
kullanılır.

α π 2π 3π 4π Şekil-4.66’dan görüldüğü gibi,
Vm
yükün çok endüktif olduğu kabul
VS ωt edilirse, devrenin çıkış gerilimi
tristörlerin uyarma açısı değiştiği
Vm halde hiç sıfıra düşmemekte, ya
ωt pozitifte ya da negatifte yer
Vdc almaktadır.
Vm Uyarma açısına göre değişen
ωt sadece pozitif ya da negatifteki
VT1 alanlardır. Bu sayede tetikleme
Im
açısının 0-180 derece arasındaki
hareketinde çıkış gerilimi en
IS ωt yüksek pozitif değerden en düşük
negatif değere kadar çift yönlü
Im değiştirilebilmektedir.
Idc ωt Çıkış akımı ise tamamen tek yönlü
Im ve düz olmaktadır. Bunu nedeni
tristörlerin iletime devam etmesidir.
IT1 ωt

• Çıkış geriliminin zaman zaman Şekil-4.66’da görülen temel
pozitif zaman zaman negatif dalga şekillerinden
olmasına rağmen çıkış akımının yararlanarak devrede gerekli
hep pozitifte olması, güç akış
hesaplamalar yapılabilir.
yönünün de zaman zaman
değişmesine neden olmaktadır. Devrede yapılabilecek bazı
hesaplamalar şunlardır;
• Çıkış gerilimi pozitif olduğu
zamanlarda kaynaktan yüke doğru 1) Çıkış gerilimi ortalama değeri,
pozitif güç akışı (+V . +I = +P), 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
çıkış geriliminin negatif olduğu 3) Ortalama çıkış gücü,
zamanlarda ise yükten kaynağa 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
doğru negatif güç akışı değeri,
gerçekleşmektedir (-V . +I = -P).
5) Kaynaktan çekilen etkin güç
• Devredeki tristörler ters polarma
6) Güç katsayısı,
altında olsalar bile içlerinden
geçen akım sıfıra düşmeden 7) Anahtar (diyot-tristör) gerilimleri,
yalıtıma geçemedikleri için bu olay 8) Anahtar (diyot-tristör) akımları,
gerçekleşmektedir.

T
• 1 fazlı tam kontrollu köprü Vdc = ∫ vo (t ).dt

T0
doğrultucunun endüktif yükte
π
Vdc = ∫ V .sin(ωt ).d (ωt )
üzerinde aşağıdaki Şekil- π 0
m
4.67’de verilen dalga şeklinin π +α

Vm
görüleceğini belirtmiştik. Vdc =
π ∫α sin(ωt ).d (ωt )
• Bu durumda çıkış gerilimi
eşitliği yan tarafta olduğu gibi Vm
Vdc = [− cos(ωt )]απ +α
bulunabilecektir. π
Vm
π 2π 3π 4π Vdc = [−(cos(π + α ) − cos(α ))]
Vm
α π+α π
ωt Vm
Vdc = [−(cosπ .cosα − sinπ .sinα ) + (cosα )]
Vdc π
Vm 2Vm
Vdc = (2 cosα ) = cosα = 0,636.Vm .cosα
T π π
M.Necdet YILDIZ
• Çıkış akımının ortalama değeri; Etkin giriş gücü;
Çıkış akımı düz kabul edildiğinden Giriş akımı ve geriliminin çarpımı,
Idc= Im = Vm / Z PS(rms)= IS(rms)VS(rms)
• Ortalama çıkış gücü; Güç katsayısı (cosφ);

• Çıkış akım ve geriliminin çarpımı, Kaynak akımının dalga şekli Şekil-
• Pdc= IdcVdc 4.69’daki gibidir. Buradan;
“cosφ= cosα” olacaktır.
• Kaynak akımının etkin değeri; π 2π 3π 4π
α π+α
• Kaynak akımının dalga şekli Şekil-
4.68’deki gibidir ve “IS(rms)= Im”dir. VS ωt
π 2π 3π 4π φ= α
α π+α
Im
IS ωt ωt
IS

• Anahtar (tristör) gerilimi; Anahtar (tristör) akımı;
Devredeki tristörlerin akımı
• Devredeki tristörlerin gerilimi aşağıdaki Şekil-4.71’deki gibi
aşağıdaki Şekil-4.70’deki gibi olduğundan anahtar akımları,
olduğundan anahtar gerilimi, IT≥ Im+(%30.Im) olacaktır.
VT≥ Vm+(%30.Vm) Uyarma açısının artması yada

olacaktır. azalması tristör gerilim ve
akımını etkilememektedir.
π 2π 3π 4π π 2π 3π 4π
Vm Im
ωt IT1 ωt
VT
α α α α
-Vm
T T

1 fazlı tam kontrollu doğrultucu Örnek:
devreleri, özellikle doğru akım
motorlarının tek yönlü kontrolu için
kullanılan güç elektroniği 220V-50Hz şebekede 90˚’de
devreleridir. uyarılan tam dalga tam
Devrede serbest geçiş diyodu kontrollu köprü doğrultucu
kullanılmadığı için yük üzerindeki devresi 10Ω’luk endüktif bir
enerjiden dolayı dolaşmak isteyen yükü beslediğinde oluşacak
akım, doğrudan köprüdeki tüm devre parametrelerini
tristörler ve kaynak üzerinden hesaplayınız.
dolaşmakta ve çift yönlü enerji
transferi gerçekleşmektedir.
Bu özellik sayesinde doğru akım Çözüm:
motorlarında enerjiyi geri
kazanarak yapılan frenleme Endüktif yükte çıkış geriliminin
yöntemi olan “rejeneratif frenleme” ortalama değeri,
yapabilme olanağı da ortaya Vdc= (2.Vm / π).cosα’dan
çıkmaktadır.

78
Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V Endüktif yükte kaynaktan
Vdc= (2.311/3,14).cos90 çekilen etkin güç,
Vdc= 0V PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
Çıkış akımı ortalama değeri, PS(rms)= 31,1.220= 6,84kW
Idc= Im =Vm / Z
Idc= 311 / 10= 31,1A Endüktif yükte anahtar (tristör)
gerilimi,
90 derecelik uyarma açısında
çıkış gerilimi sıfır olmasına VD ≥ Vm+ (%30.Vm)
rağmen akım devam eder. VD ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Pdc= Idc.Vdc Endüktif yükte anahtar (tristör)
Pdc= 31,1 . 0= 0W akımı,
Kaynak akımının etkin değeri, ID ≥ Im+ (%30.Im)
Is(rms)= Im =Vm / Z= 31,1A ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A

• 1 Fazlı çiftli tam kontrollu köprü; Çiftli doğrultucu devresi aşağıdaki
• Tam kontrollu doğrultucular Şekil-4.72’de görülmektedir.
kullanılarak DC motor kontrolu Görüldüğü gibi iki tam kontrollu
yapıldığında, motorun yön köprünün çıkışları birbirine ters
kontrolu dışındaki kontrolları paralel olarak yüke bağlanmıştır.
gerçekleştirilebilir. Şekil-4.72’den görüldüğü gibi her
• Eğer motorda rotor devresinde iki doğrultucu için de ayrı ayrı
yön kontrolu da yapılmak uyarma devresi kullanılmış fakat
isteniyorsa “çiftli tam kontrollu her ikisinin de kontrolu tek
köprü doğrultucu” kullanılmalıdır. noktadan yapılmıştır.
Sync
P-Doğr. L1 L2 N-Doğr. α1 α2
G1
T1 T5
Vs K1 + Đğne Đğne +
T2 G2
Pals
α Pals
T6
T5 T7 K2
- Üretc.1
T7
T1 T3 Motor G3 Üretc.1 -
T3 T8
K3
T8 T6 G4
Đzin-1 Đzin-2
T4 K4
veya
T4 T2
Yön
Kontrol

Bir fazlı tam kontrollu çiftli Bu durumda 1. doğrultucunun (P),
doğrultucu, iki farklı yöntemle 60˚ ile uyarılması gerekirse 2.
çalıştırılabilmektedir. doğrultucu (N) 120˚ açı ile
Bu yöntemlerden birincisinde, uyarılacaktır.
kontrol devrelerinin izin girişleri bir Böylelikle doğrultuculardan
yön kontrol devresi yardımıyla 1 birincisi aktif bölgede çalışıp
veya 0 yapılarak istenilen kaynakta yüke güç aktarırken,
doğrultucu çalıştırılmakta, ikinci doğrultucu ise pasif bölgede
dolayısıyla da istenen yöne dönüş çalışıp yükten kaynağa doğru güç
sağlanabilmektedir. aktaracaktır.
Đkinci yöntemde ise her iki kontrol Bu durumda Şekil-4.73’de
devresi, dolayısıyla da her iki görüldüğü gibi 4 bölgeli çalışma
doğrultucu aynı anda sağlanacaktır.
çalıştırılmakta fakat uyarma açıları
VO VO
arasında aşağıdaki eşitlik daima
korunmaktadır. IO IO
Kontrol eşitliği; Tam
Çiftli
α1 + α2 = 180˚ ‘dir. Kontrollu
Doğrultucu

ÖDEV-8
8.1) 220V-50Hz şebekede, 120º uyarma açısında, 9Ω’luk saf rezistif bir
yükü besleyen 1 fazlı tam dalga yarım kontrollu doğrultucunun,
8.2) 220V-50Hz şebekede, 60º uyarma açısında, 2Ω’luk çok endüktif bir
yükü besleyen 1 fazlı tam dalga tam kontrollu doğrultucunun,

3 FAZLI DOĞRULTUCULAR: 3 fazlı yarım dalga kontrolsuz
doğrultucu (rezistif yükte);
3 fazlı doğrultucular hem daha
yüksek güç elde etmek için 3 fazlı yarım dalga kontrolsuz
doğrultucu bağlantısı rezistif yükte
hem de daha düzgün DC
çalışma için Şekil-4.74’de
gerilim sağlamak için kullanılan gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü
güç elektroniği devreleridir. gibi her fazın pozitif alternansı bir
1 fazlı doğrultucu devrelerle diyot tarafından iletilmektedir.
yaklaşık 15kW güçlere kadar Şekil-4.75’de ise devreye ait temel
çıkılmakta daha yüksek güçler dalga şekilleri görülmektedir.
için ise 3 faz kullanımı
gerekmektedir. IA R(A) D1
3 fazlı doğrultucular da 1 3 fazlı Io

yıldız S(B) D2
fazlılar gibi önce kontrolsuz bağlı ac
+
R Vo
daha sonra da kontrollu olarak kaynak T(C) D3
-
incelenecek ve analizi + VD -
yapılacaktır.

0 π 2π Yan taraftaki dalga temel
Vm V(an) V(bn) V(cn) şekillerinden görülebileceği
gibi, yarım dalga doğrultma
Vf
yapılmasına ve filtreleme
kullanılmamasına rağmen her
Vm 3 faz gerilimi arasındaki 120º
Vdc ‘lik faz kaymalarından dolayı
çıkış gerilimi oldukça düzgün
VD oluşmuştur.
√3.Vm Devrenin faz gerilimlerini
Im doğrulttuğu görülmektedir.
Fakat diyotlar üzerine gelen
Idc
ters gerilimin hat gerilimi
Im
olduğu görülmektedir.
ID
Kaynaklardan çekilen akım ise
Im
kare dalga formatında olup
IA 120º faz farklıdır.

T
Çıkış geriliminin ortalama 1
değeri (Vdc); Vdc = ∫ vo (t).dt
T0
3 fazlı yarım dalga kontrolsuz 5π / 6
1
doğrultucunun rezistif yükteki Vdc = ∫ Vm sinωt.d (ωt)
çıkış gerilim dalga şekli 2π / 3 π / 6
aşağıdaki Şekil-4.76’da 3
5π / 6
görüldüğü gibi olduğunu Vdc = ∫π V sinωt.d (ωt)

2π
m
belirtmiştik. Bu durumda /6
gerilimin ortalama değeri yan 3.Vm

3V
Vdc = (− cosωt )π5π/ 6/ 6
taraftaki gibi bulunabilecektir. 2π
0 π 2π 3.Vm
Vdc = [−(cos(5π / 6) − cos(π / 6))]
Vm
2π
3.V 3.V
Vdc
Vdc = m [−(−0,866− 0,866)] = m .1,732
T 2π 2π
3 3.Vm
30º 150º Vdc = = 0,827.Vm
2π
T
Çıkış akımının ortalama değeri 1
(Idc); I dc = ∫ io (t ).dt
T0
1
doğrultucunun rezistif yükteki Idc = ∫ I m sinωt.d (ωt )
çıkış akımı dalga şekli 2π / 3 π / 6
5π / 6
aşağıdaki Şekil-4.77’de 3
görüldüğü gibi olduğunu I dc = ∫π I sinωt.d (ωt)
2π
m
/6
belirtmiştik. Bu durumda
3.I m
akımın ortalama değeri yan I dc = (− cosωt )π5π/ 6/ 6
3.I m
0 π 2π I dc = [−(cos(5π / 6) − cos(π / 6))]
Im 2π
3.I 3.I
Idc I dc = m [−(−0,866− 0,866)] = m .1,732
T 2π 2π
3 3.I m Vdc
I dc = = 0,827.I m =
30º 150º 2π R
Ortalama çıkış gücü (Pdc); Şekil-4.78’de verilen şekle
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir. göre kaynak akımını “Im” tepe
değerli kare dalga formatında
bir akım olarak kabul edersek
Kaynak akımının etkin değeri bu akımın yaklaşık etkin değeri
(IA(rms));
Kaynağın bir fazından çekilen IA(rms)= Im . √k
akım Şekil-4.78’de görülmekte eşitliğinden bulunabilecektir.
olup bu akımın etkin değeri Burada etkin peryot (k),
yandaki gibi bulunabilecektir. k= t1 / (t1+t2)‘den bulunacaktır.
0 π 2π
Im 5) Kaynaktan çekilen toplam
IA
etkin güç (PS(rms));
t1 t2
PA(rms)= IA(rms) . Vf(rms)
Üç fazdan çekilen toplam güç;
30º 150º 390º PS(rms)= 3 . PA(rms)

Devrenin güç katsayısı (cosφ); Şekil-4.79’da verilen şekle
Kaynağın bir fazından çekilen göre kaynak akımı, kaynağın
akım ve ilgili faz gerilimi Şekil- sadece pozitif alternanslarında
4.79’da görülmektedir. çekildiği için dengesiz ve güç
katsayısı da belirsizdir.
0 π 2π
Anahtar (diyot) akımı (ID);
Vm
Anahtar (diyot) akımı dalga
şekli Şekil-4.80’deki gibidir. Bu
Vf
şekle göre anahtar akımı;
ID= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R
0 π 2π
Im
Im
IA
ID

Anahtar (diyot) gerilimi (VD); 3 fazlı yarım dalga kontrolsuz
doğrultucu (endüktif yükte);
Anahtar gerilimi aşağıdaki
Şekil-4.81’de görülmektedir. 3 fazlı yarım dalga kontrolsuz
doğrultucu bağlantısı endüktif yük
Görüldüğü gibi anahtar üzerine
için aşağıdaki Şekil-4.82’de
doğrudan kaynağın hat gerilimi gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü
gelmektedir. Bu durumda gibi yüke ters paralel bir serbest
anahtar gerilimi, hat gerilimi geçiş diyodu bağlanmamıştır.
tepe değerinin (√3.Vm) en az Şekil-4.83’de ise devreye ait temel
%30 daha fazlası olmalıdır. dalga şekilleri görülmektedir.
VD= √3 . Vm + %30
IA Io
VD= √3 . Vm . 1,3 olur. R(A) D1
3 fazlı ID
0 π 2π yıldız S(B) D2
+
bağlı ac
Z Vo
VD kaynak T(C) D3
-
+ VD -
√3.Vm

Vm V(an) V(bn) V(cn) şekillerinden görülebileceği
gibi, yarım dalga doğrultma
Vf
yapılmasına ve filtreleme
kullanılmamasına rağmen her
Vm 3 faz gerilimi arasındaki 120º
Vdc ‘lik faz kaymalarından dolayı
çıkış gerilimi oldukça düzgün
VD oluşmuştur.
√3.Vm Devrenin faz gerilimlerini
Im
doğrulttuğu görülmektedir.
Fakat diyotlar üzerine gelen
Idc
ters gerilimin hat gerilimi
Im olduğu görülmektedir.
ID
Im kare dalga formatında olup
IA 120º faz farklıdır.

T
Vdc = ∫ vo (t ).dt
değeri (Vdc); T0
1
Vdc = Vm sinωt.d (ωt )
2π / 3 π∫/ 6
doğrultucunun endüktif yükteki
çıkış gerilim dalga şekli
5π / 6
Vdc = ∫π V sinωt.d (ωt )
görüldüğü gibi olduğunu 2π
m
/6
3.Vm
gerilimin ortalama değeri yan Vdc = (− cosωt )π5π/ 6/ 6
3.Vm
0 π 2π Vdc = [−(cos(5π / 6) − cos(π / 6))]
Vm 2π
3.V 3.V
Vdc Vdc = m [−(−0,866 − 0,866)] = m .1,732
2π 2π
T
3 3.Vm
Vdc = = 0,827.Vm
30º 150º 2π

Çıkış akımının ortalama değeri Burada yük çok endüktif kabul
(Idc); edilerek çıkış akımı da
3 fazlı yarım dalga kontrolsuz tamamen düz kabul edilmiştir.
doğrultucunun endüktif yükteki Bu akım her 120 derecede
çıkış akımı dalga şekli devreye giren fazlara ait
aşağıdaki Şekil-4.85’de diyotlar üzerinden
görüldüğü gibi olduğunu sağlanmakta olup serbest
belirtmiştik. Bu durumda geçiş diyoduna ihtiyaç
akımın ortalama değeri yan kalmamaktadır.
taraftaki gibi bulunabilecektir. Bu nedenle serbest geçiş
0 π 2π diyodu kullanılmamıştır.
Im Bu durumda akımın ortalama
değeri, etkin değeri, ani değeri
Idc tepe değere eşit olacaktır.
Idc= Im = Vm / Z olacaktır.
30º 150º

Ortalama çıkış gücü (Pdc); Şekil-4.85’de verilen şekle
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir. göre kaynak akımını “Im” tepe
değerli kare dalga formatında
bir akım olduğu görülmektedir.
Kaynak akımının etkin değeri Buna göre akımın etkin değeri,
(IA(rms));
Kaynağın bir fazından çekilen IA(rms)= Im . √k
akım Şekil-4.85’de görülmekte eşitliğinden bulunabilecektir.
olup bu akımın etkin değeri Burada etkin peryot (k),
yandaki gibi bulunabilecektir. k= t1 / (t1+t2)‘den bulunacaktır.
0 π 2π
Im 5) Kaynaktan çekilen toplam
IA
t1 t2
30º 150º 390º PS(rms)= 3 . PA(rms)

Devrenin güç katsayısı (cosφ); Şekil-4.86’da verilen şekle
Kaynağın bir fazından çekilen göre kaynak akımı, kaynağın
akım ve ilgili faz gerilimi Şekil- sadece pozitif alternanslarında
4.86’da görülmektedir. çekildiği için dengesiz ve güç
katsayısı da belirsizdir.
0 π 2π
Vm Anahtar (diyot) akımı (ID);

Vf şekli Şekil-4.87’deki gibidir. Bu
ID= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R
Im
0 π 2π
Im
IA
IA

Anahtar (diyot) gerilimi (VD); Örnek:
Anahtar gerilimi aşağıdaki 220V/380V-50Hz şebekede
Şekil-4.88’de görülmektedir. çalıştırılan 3 fazlı yarım dalga
Görüldüğü gibi anahtar üzerine kontrolsuz doğrultucu,
doğrudan kaynağın hat gerilimi a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
gelmektedir. Bu durumda beslediğinde oluşacak tüm
anahtar gerilimi, hat gerilimi devre parametrelerini,
tepe değerinin (√3.Vm) en az
%30 daha fazlası olmalıdır. b) 10Ω’luk endüktif bir yükü
VD= √3 . Vm + %30 devre parametrelerini
VD= √3 . Vm . 1,3 olur. hesaplayınız.
0 π 2π
Çözüm:
VD a) Rezistif yükte çıkış
geriliminin ortalama değeri,
√3.Vm
Vdc= 0,827.Vm ’den

Vdc= 0,827 . 311 çekilen etkin güç,
Vdc= 257,19V PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms)
Çıkış akımı ortalama değeri, PS(rms)= 3.17,94.220= 11,84kW
Idc= Vdc / R= 257,19 / 10
Idc= 25,72A Rezistif yükte anahtar (diyot)
gerilimi,
VD ≥ √3.Vm+ %30
Pdc= Idc.Vdc
VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V
Pdc= 25,72 . 257,19= 6,61kW
Rezistif yükte anahtar (diyot)
IA(rms)= Im .√k
akımı,
IA(rms)= Vm/R .√[t1/(t1+t2)]
ID ≥ Im+ %30
IA(rms)= 311/10 .√(6,66ms / 20ms)
ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IA(rms)= 17,94A

b) Endüktif yükte çıkış Endüktif yükte kaynaktan
Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms)
Vdc= 0,827 . 311= 257,19V PS(rms)= 3.17,94.220= 11,84kW
Çıkış akımı ortalama değeri,
Idc= Im= Vm/Z= 311 / 10= 31,1A Endüktif yükte anahtar (diyot)
Ortalama çıkış gücü, gerilimi,
Pdc= Idc.Vdc VD ≥ √3.Vm+ %30
Pdc= 31,1 . 257,19= 7,99kW VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V
IA(rms)= Im .√k Endüktif yükte anahtar (diyot)
akımı,
IA(rms)= Vm/Z .√[t1/(t1+t2)]
ID ≥ Im+ %30
IA(rms)= 311/10 .√(6,66ms / 20ms)
ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IA(rms)= 17,94A

3 fazlı yarım dalga kontrollu Şekil-4.89’da görülen
doğrultucu (rezistif yükte); devredeki tristörleri kontrol
3 fazlı yarım dalga kontrollu etmek için ise aşağıdaki Şekil-
doğrultucu devre bağlantısı saf 229’da görüldüğü gibi 3 fazlı
rezistif yükte çalışma için bir uyarma devresine ihtiyaç
aşağıdaki Şekil-4.89’da duyulmaktadır.
gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü
gibi her fazın pozitif alternansı ayrı
Şekil-4.90’da ise devrenin
bir tristör tarafından kontrol çalışmasını gösteren dalga
edilmektedir. şekilleri verilmiştir.
+ Đğne
A T1 Pals
Sync-A
Üretc.1
B T2 IO
T2 - G + Đğne
+
VO R Pals
C T3 Üretc.2 Sync-B α
-
+ VT - T3 - G
IT + Đğne
If Pals
Üretc.3 Sync-C

0 π 2π Şekil-4.90’daki temel dalga
Vm V(an) V(bn) V(cn) şekillerinden görüldüğü gibi,
Vf
her bir tristör kendi fazının
pozitif alternansında ilk 30˚’den
α α α sonra kontrol edilmeye
Vm
başlanmakta ve bu kontrol
Vdc alternans sonuna kadar devam
edebilmektedir.
VT
Devre faz gerilimlerini
√3.Vm doğrultmakta fakat devredeki
Im tristörler üzerine çalışma
Idc sırasında darbeler halinde hat
gerilimi gelmektedir.
Im
IA
Yük rezistif olduğu için çıkış
akımının dalga şekli, çıkış
geriliminin şekliyle tamamen
IT aynıdır.

Çıkış geriliminin ortalama
α ≥ 30˚ için
değeri (Vdc);
T
3 fazlı yarım dalga kontrollu 1

V dc = ∫v o ( t ). dt
doğrultucunun rezistif yükteki T 0
çıkış gerilim dalga şekli π
1
aşağıdaki Şekil-4.91’de V dc = ∫ Vα . sin( ω t ). d (ω t )
2π / 3 π / 6 +
m
görüldüğü gibi olduğunu
belirtmiştik. Bu durumda π
3 .V m
gerilimin ortalama değeri yan V dc = ∫ sin( ω t ). d (ω t )
taraftaki gibi bulunabilecektir. 2π π / 6+ α
0 π 2π 3 .V m
V dc = [ − cos( ω t )]ππ / 6 + α
Vm 2π
3 .V m
Vdc
α V dc = [ − cos π + cos( π / 6 + α )]
2π
T 3 .V m
V dc = [1 + cos( 30 o + α )]
30˚+α 2π
Çıkış akımının ortalama değeri
α ≥ 30˚ için
(Idc);
T
3 fazlı yarım dalga kontrollu 1

I dc = ∫i o ( t ). dt
doğrultucunun rezistif yükteki T 0
çıkış akımının dalga şekli π
I dc = ∫ Iα . sin( ω t ). d (ω t )
2π / 3 π / 6 +
m
belirtmiştik. Bu durumda π
3 .I m
akımın ortalama değeri yan I dc = ∫ sin( ω t ). d (ω t )
taraftaki gibi bulunabilecektir. 2π π / 6+ α
0 π 2π 3 .I m
I dc = [ − cos( ω t )] ππ / 6 + α
Im
2π
Idc 3 .I m
α I dc = [ − cos π + cos( π / 6 + α )]
2π
T 3 .I m V dc
I dc = [1 + cos( 30 + α )] =
o
30˚+α 2π R
Ortalama çıkış gücü (Pdc); 1
T
I A ( rms ) = ∫ [ i s ( t )] 2
.dt
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir. T 0
2π
1
I A ( rms ) = ∫ [ I . sin( ω t )] 2
.d (ω t )
2π
m
Kaynak akımının etkin değeri 0
(IA(rms)); π
I m2
Kaynağın bir fazından çekilen I A ( rms ) = ∫ sin 2
(ω t ).d (ω t )
2π π α
/ 6+
akım Şekil-4.93’da görülmekte
I m2 ω t sin( 2ω t ) π
olup bu akımın etkin değeri I A ( rms ) = [ − ]π / 6 +α
yandaki gibi bulunabilecektir. 2π 2 4
I 5 α sin( π / 3 + 2α )
0 π 2π I A ( rms ) = m − + )
2 6 π 2π
Im
Kaynaktan çekilen toplam etkin
IA
güç (PS(rms));
T PA(rms)= IA(rms) . Vf(rms)
30˚+α PS(rms)= 3 . PA(rms)

Devrenin güç katsayısı Şekil-4.94’de verilen şekle
(cosφ); göre kaynak akımı, kaynağın
Kaynağın bir fazından çekilen sadece pozitif alternanslarında
akım ve ilgili faz gerilimi Şekil- çekildiği için dengesiz ve güç
4.94’de görülmektedir. katsayısı da belirsizdir.
0 π 2π
Anahtar (tristör) akımı (IT);
Vm
Anahtar (tristör) akımı dalga
şekli Şekil-4.95’deki gibidir. Bu
Vf
IT= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R
0 π 2π
Im
Im
IA
IT

Anahtar (trist.) gerilimi (VT); 3 fazlı yarım dalga kontrollu
Anahtar gerilimi aşağıdaki doğrultucu (endüktif yükte);
Şekil-4.96’da görülmektedir. 3 fazlı yarım dalga kontrollu
Görüldüğü gibi anahtar üzerine doğrultucu devre bağlantısı
doğrudan kaynağın hat gerilimi endüktif yük için Şekil-4.97’de
gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü
gelmektedir. Bu durumda
gibi yüke ters paralel bir serbest
anahtar gerilimi, hat gerilimi geçiş diyodu bağlanmamıştır.
Şekil-4.98’de ise devreye ait temel
%30 daha fazlası olmalıdır. dalga şekilleri görülmektedir.
VT= √3 . Vm + %30
Uyarma devresi rezistif
VT= √3 . Vm . 1,3 olur. R T1 yüklü devre ile aynı
0 π 2π IO
S T2
+
VT
T T3 VO Z
-
√3.Vm + VT - IT
If

0 π 2π Şekil-4.98’deki temel dalga
V(an) V(bn) V(cn) şekillerinden görüldüğü gibi, çok
Vm
endüktif yükte her bir tristör yine
Vf
kendi fazının pozitif alternansında
ilk 30˚’den sonra kontrol edilmeye
α α α
Vm başlanmakta ve bu iletim diğer
tristör uyarılana kadar
Vdc sürmektedir.
Şekilden görüldüğü gibi, çıkış
akımı tamamen düz kabul
VD edilmiştir. Serbest geçiş diyoduna
gerek kalmaksızın her bir tristör
√3.Vm diğeri uyarılana kadar iletimde
kalarak bu devamlılığı
Im
sağlamaktadır.
Idc Devre çıkışına serbest geçiş
Im diyodu bağlanacak olursa, çıkış
IA,T geriliminin negatife geçişleri
kesilecektir.

T
değeri (Vdc); Vdc = ∫ vo (t ).dt

T0
3 fazlı yarım dalga kontrollu
5π / 6 +α
doğrultucunun endüktif yükteki 1
Vdc = ∫ V . sin(ωt ).d (ωt )
çıkış gerilim dalga şekli 2π / 3
m
π α
/ 6+
aşağıdaki Şekil-4.99’da 5π / 6 +α
3.V
görüldüğü gibi olduğunu Vdc = m ∫ sin(ωt ).d (ωt )
belirtmiştik. Bu durumda 2π π α
/ 6+
gerilimin ortalama değeri yan 3.Vm
taraftaki gibi bulunabilecektir. Vdc = [− cos(ωt )]π5π/ 6/ 6++αα
2π
0 π 2π
3.Vm
[− cos(5π / 6 + α ) + cos(π / 6 + α )]
Vm
Vdc =
2π
Vdc
3.Vm
α Vdc = [−(cos150o. cos α − sin 150o. sin α ..
2π
T
3.V 3. 3.Vm
Vdc = m 1,73.cosα = cosα
30˚+α 150˚+α
2π 2π
Çıkış akımının ortalama değeri Ortalama çıkış gücü (Pdc);
(Idc); Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir.
3 fazlı yarım dalga kontrollu
doğrultucunun endüktif yükteki
Kaynak akımının etkin değeri
çıkış akımının dalga şekli
(IA(rms));
aşağıdaki Şekil-4.100’de
görüldüğü gibi olduğunu Kaynağın bir fazından çekilen
belirtmiştik. Bu durumda akım Şekil-4.101’de
akımın ortalama değeri, görülmekte olup, etkin değeri
etkin peryoda göre bulunabilir.
Idc= Im= Vm / Z
0 π 2π
Im
0 π 2π IA
Im α
Idc t1 t2
30˚+α 150˚+α

Şekil-4.101’e göre, kaynak Devrenin güç katsayısı
akımının etkin peryodu, (cosφ);
k= t1 / (t1+t2) Kaynağın bir fazından çekilen
Buradan akımın etkin değeri, akım ve ilgili faz gerilimi Şekil-
IA(rms)= Im . √k 4.102’de görülmektedir.
ifadesinden bulunabilecektir. 0 π 2π
Vm
güç (PS(rms)); Vf
Bir fazdan çekilen güç,
α
olduğuna göre buradan, Im
üç fazdan çekilen toplam güç; IA
PS(rms)= 3 . PA(rms)
olur.
Şekil-4.102’de verilen şekle 9) Anahtar (trist.) gerilimi (VT);
göre kaynak akımı, kaynaktan Anahtar gerilimi aşağıdaki
sadece tek yönlü olarak (pozitif Şekil-4.104’de görülmektedir.
yönde) çekildiği için dengesiz Görüldüğü gibi anahtar üzerine
ve güç katsayısı da belirsizdir. doğrudan kaynağın hat gerilimi
8) Anahtar (tristör) akımı (IT); anahtar gerilimi, hat gerilimi
Anahtar (tristör) akımı dalga tepe değerinin (√3.Vm) en az
şekli Şekil-4.103’deki gibidir. %30 daha fazlası olmalıdır.
Bu şekle göre anahtar akımı; VT= √3 . Vm + %30
IT= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R VT= √3 . Vm . 1,3 olur.
0 π 2π 0 π 2π
Im
VT
IT
√3.Vm

Üç fazlı yarım dalga kontrollu Örnek:
doğrultucunun rezistif ve tam 220V/380V-50Hz şebekede 90˚
endüktif yükler altında uyarmada çalıştırılan 3 fazlı yarım
çalıştırılmasında yapılan dalga kontrollu doğrultucu,
analizlerde her bir güç a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
elemanının 360 derecelik bir beslediğinde oluşacak tüm devre
peryot içinde 120’şer derece parametrelerini,
çalıştığı, 240 derece ise b) 10Ω’luk endüktif bir yükü
yalıtımda kaldığı görülmüştür. beslediğinde oluşacak tüm devre
Bu çalışma sırasında her bir parametrelerini hesaplayınız.
elemandan faz akımı akmakta Çözüm:
ve her bir eleman hat a) Rezistif yükte çıkış
gerilimine dayanmak zorunda geriliminin ortalama değeri,
kalmaktadır.
Kaynaktan çekilen akım tek 3 .V m

V dc = [1 + cos( 30 o + α )]
yönlü olduğu için dengesizdir. 2π

Vdc= 3.311/6,28.(1+cos120˚) çekilen etkin güç,
Vdc= 74,28V PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms)
Idc= Vdc / R= 74,28 / 10
Idc= 7,42A Rezistif yükte anahtar (tristör)
gerilimi,
VD ≥ √3.Vm+ %30
Pdc= Idc.Vdc
VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V
Pdc= 7,42 . 74,28= 551,15W
Rezistif yükte anahtar (tristör)
Im 5 α sin( π / 3 + 2α ) akımı,
I S ( rms ) = − + )
2 6 π 2π ID ≥ Im+ %30
ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IS(rms)= (31,1 / 2).√0,197= 6,9A

b) Çok endüktif yükte çıkış Endüktif yükte kaynaktan
Vdc= (3.√3.Vm / 2π).cosα
PS(rms)= 3.17,94.220= 11,84kW
Vdc= 257.cos90˚= 0V
Endüktif yükte anahtar (tristör)
Idc= Im= Vm/Z= 311 / 10= 31,1A
gerilimi,
Pdc= Idc.Vdc
VD ≥ √3.Vm+ %30
Pdc= 31,1 . 0= 0W VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V
(ani değer).
Kaynak akımının etkin değeri, Endüktif yükte anahtar (tristör)
IA(rms)= Im .√k akımı,
IA(rms)= Vm / Z .√[t1/(t1+t2)] ID ≥ Im+ %30
IA(rms)= 311/10 .√(6,66ms / 20ms) ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IA(rms)= 17,94A

ÖDEV-9
9.1) 380V/220V-50Hz şebekede 19Ω’luk saf rezistif bir yükü besleyen 3

fazlı yarım dalga kontrolsuz doğrultucunun,
9.2) 380V/220V-50Hz şebekede, 60º uyarma açısında, 22Ω’luk rezistif

bir yükü besleyen 3 fazlı yarım dalga kontrollu doğrultucunun,

Quiz-1
A grubu:
220V/50Hz şebekede, 5Ω çok endüktif yükü besleyen bir fazlı

tam dalga tam kontrollu doğrultucu devresini ve 60º çalışma
açısı için giriş-çıkış gerilim dalga şekillerini çiziniz.
B grubu:
220V/380V-50Hz şebekede, 15Ω rezistif yükü besleyen üç

fazlı yarım dalga kontrollu doğrultucu devresini ve 60º çalışma
açısı için giriş-çıkış gerilim dalga şekillerini çiziniz.

3 fazlı tam dalga kontrolsuz Köprüdeki diyotlardan D1 ve D4, A
köprü doğrultucu (rezistif yük); fazına bağlanmış olup, D1 pozitif,
D4 ise negatif alternansı iletmekle
3 fazlı tam dalga kontrolsuz
görevlendirilmiştir. Aynı şekilde D3
doğrultucu bağlantısı rezistif yükte
çalışma için Şekil-4.105’de ve D6 diyotları B fazının pozitif ve
gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü negatif alternanslarını, D5 ve D2
gibi kaynağın nötr (N) ucu çıkışta diyotları ise C fazının pozitif ve
kullanılmamış sadece 3 fazın canlı negatif alternanslarını
uçları kullanılmıştır. Bu durumda iletmektedirler.
köprü hat gerilimlerini doğrultur. Diyotlara verilen bu numaralar
standarttır ve asla değiştirilmez,
3 fazlı
kaynak IA - ID
çünkü bu numaralar 120 derece
VD IO faz farklı 3 fazlı gerilim altında
A + D1 D3 D5 çalışma sırasında köprüdeki
+
B
VO R diyotların iletime geçme sırasını
- ifade etmektedir.
C D4 D6 D2 Devreye ait dalga şekilleri Şekil-
4.106’da ayrıntılı olarak verilmiştir.

√3.Vm V(ab) V(bc) V(ca)
şekillerinden görülebileceği
Vh gibi, tam dalga doğrultma
yapılması halinde filtreleme
√3.Vm kullanılmamasına rağmen her
D56 D61 D12 D23 D34 D45 D56 D61
3 faz gerilimi arasındaki 120º
Vdc
‘lik faz kaymalarından dolayı
VD çıkış gerilimi çok düzgün bir
√3.Vm şekilde oluşmuştur.
√3.Vm/R Devrenin hat gerilimlerini
Idc doğrulttuğu görülmektedir. Her
√3.Vm/R bir diyot 120 derece iletimde
kalmakta fakat 60 derecede bir
IA
eş değiştirmektedir.
√3.Vm/R
AC kare dalga formatında olup
ID 120º faz farklıdır.

T
T0
3 fazlı kontrolsuz köprü 2π / 3
1
doğrultucunun rezistif yükteki Vdc = ∫ 3.Vm sin ωt.d (ωt )
çıkış gerilim dalga şekli π / 3 π /3
2π / 3
Vdc = 3.Vm sinωt.d (ωt )
π π∫
/3
gerilimin ortalama değeri yan 3 3.Vm
Vdc = (− cosωt )π2π/ 3/ 3
taraftaki gibi bulunabilecektir. π
0 π 2π 3 3.Vm
Vdc = [−(cos(2π / 3) − cos(π / 3))]
√3.Vm π
3 3.Vm 3 3.Vm
Vdc
Vdc = [−(−0,5 − 0,5)] = .1
T π π
3 3.Vm
60º 120º Vdc =
π
T
Çıkış akımının ortalama değeri 1
I dc = ∫ io (t ).dt
(Idc); T0
3 fazlı kontrolsuz köprü 2π / 3
1
I dc = 3.I m sinωt.d (ωt )
π / 3 π∫/ 3
doğrultucunun rezistif yükteki
çıkış akımının dalga şekli
2π / 3
I dc = 3.I m sinωt.d (ωt )
görüldüğü gibi olduğunu π π∫ /3
3 3.I m
gerilimin ortalama değeri yan I dc = (− cosωt )π2π/ 3/ 3
taraftaki gibi bulunabilecektir. π
3 3.I m
0 π 2π I dc = [−(cos(2π / 3) − cos(π / 3))]
π
√3.Vm/R
3 3.I m 3 3.I m
Idc I dc = [−(−0,5 − 0,5)] = .1
π π
T 3 3.I m Vdc
I dc = =
60º 120º π R

Ortalama çıkış gücü (Pdc); Şekil-4.109’da verilen kaynak
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir. akımını “√3.Vm / R” tepe
değerli bir kare dalga olarak
kabul edersek çözüm
kolaylaşacaktır. Bu durumda
(IA(rms));
akımın etkin peryodu,
Kaynağın bir fazından çekilen
k= t1 / (t1+t2) olacaktır.
akım Şekil-4.109’da
Buradan akımın etkin değeri,
görülmekte olup etkin değeri
yandaki gibi bulunabilecektir. IA(rms)= Im . √k veya,
IA(rms)= (√3.Vm / R) . √k olur.
0 π 2π
√3.Vm/R
IA
güç (PS(rms));
t1 t2
60˚ 240˚ PS(rms)= 3 . PA(rms)

Devrenin güç katsayısı Şekil-4.110’da verilen şekle
(cosφ); göre kaynak akımı, kaynak
Kaynağın bir fazından çekilen gerilimine göre “φ” kadar (30º)
akım ve ilgili hat gerilimi Şekil- geridedir. Bu durumda,
4.110’da görülmektedir. cosφ= cos30º= 0,866 ‘dır.
0 π 2π
√3.Vm Anahtar (diyot) akımı (ID);
Vh şekli Şekil-4.111’deki gibidir.
φ Bu şekle göre anahtar akımı;
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . √3.Vm/R
√3.Vm/R
0 π 2π
IA
√3.Vm/R
IA1 ID

Anahtar (diyot) gerilimi (VD); 3 fazlı kontrolsuz köprü
Anahtar gerilimi aşağıdaki doğrultucu (endüktif yükte);
Şekil-4.112’de görülmektedir. 3 fazlı kontrolsuz köprü doğrultucu
Görüldüğü gibi anahtar üzerine devre bağlantısı endüktif yük için
doğrudan kaynağın hat gerilimi Şekil-4.113’de gösterilmiştir.
Şekilden görüldüğü gibi yüke ters
paralel bir serbest geçiş diyodu
anahtar gerilimi, hat gerilimi bağlanmamıştır.
Şekil-4.114’de ise devreye ait
%30 daha fazlası olmalıdır. temel dalga şekilleri görülmektedir.
VD= √3 . Vm + %30
3 fazlı
VD= √3 . Vm . 1,3 olur. kaynak IA - ID
VD IO
0 π 2π A + D1 D3 D5
+
VO Z
VD B -
√3.Vm C D4 D6 D2

0 π 2π
Yan taraftaki dalga temel
Vh gibi, tam dalga doğrultma
yapılması halinde filtreleme
√3.Vm kullanılmamasına rağmen her
D56 D61 D12 D23 D34 D45 D56 D61
3 faz gerilimi arasındaki 120º
Vdc
‘lik faz kaymalarından dolayı
VD çıkış gerilimi çok düzgün bir
√3.Vm şekilde oluşmuştur.
√3.Vm/R Devrenin hat gerilimlerini
Idc doğrulttuğu görülmektedir. Her
√3.Vm/R bir diyot 120 derece iletimde
kalmakta fakat 60 derecede bir
IA
eş değiştirmektedir.
√3.Vm/R
AC kare dalga formatında olup
ID 120º faz farklıdır.

Çıkış geriliminin ortalama Çıkış akımının ortalama değeri
değeri (Vdc); (Idc);
3 fazlı kontrolsuz köprü 3 fazlı kontrolsuz köprü
doğrultucunun endüktif yükteki doğrultucunun endüktif yükteki
çıkış gerilim dalga şekli çıkış akımının dalga şekli
aşağıdaki Şekil-4.115’de aşağıdaki Şekil-4.116’da
görüldüğü gibi olduğunu görüldüğü gibi olduğunu
belirtmiştik. Bu durumda belirtmiştik. Bu durumda
gerilimin ortalama değeri gerilimin ortalama değeri,
rezistif yükteki eşitlikle aynıdır. Idc= Im= √3 . Vm / Z olacaktır.
0 π 2π
0 π 2π
√3.Vm
√3.Vm/Z
Vdc
IO
T
T
60º 120º
60º 120º

Ortalama çıkış gücü (Pdc); Şekil-4.117’de verilen kaynak
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir. akımını “√3.Vm / R” tepe
değerli bir kare dalga olarak
kabul edersek çözüm
kolaylaşacaktır. Bu durumda
(IA(rms));
akımın etkin peryodu,
k= t1 / (t1+t2) olacaktır.
akım Şekil-4.117’de
Buradan akımın etkin değeri,
görülmekte olup, etkin değeri
yandaki gibi bulunabilecektir. IA(rms)= Im . √k veya,
IA(rms)= (√3.Vm / R) . √k olur.
0 π 2π
√3.Vm/R
IA
5) Kaynaktan çekilen toplam
t1 t2 PA(rms)= IA(rms) . Vf(rms)
60˚ 240˚ PS(rms)= 3 . PA(rms)

Devrenin güç katsayısı Şekil-4.118’de verilen şekle
(cosφ); göre kaynak akımı, kaynak
Kaynağın bir fazından çekilen gerilimine göre “φ” kadar (30º)
akım ve ilgili hat gerilimi Şekil- geridedir. Bu durumda,
4.118’de görülmektedir. cosφ= cos30º= 0,866 ‘dır.
0 π 2π
√3.Vm Anahtar (diyot) akımı (ID);
Vh
şekli Şekil-4.119’daki gibidir.
φ Bu şekle göre anahtar akımı;
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . √3.Vm/R
√3.Vm/R
0 π 2π
IA
√3.Vm/R
ID

Anahtar (diyot) gerilimi (VD); Örnek:
Anahtar gerilimi aşağıdaki 220V/380V-50Hz şebekede
Şekil-4.120’de görülmektedir. çalıştırılan 3 fazlı tam dalga
Şekilden görüldüğü gibi hat kontrolsuz doğrultucu,
geriliminin tepe değerine blokaj a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
yapmaktadır. Bu durumda beslediğinde oluşacak tüm
anahtar gerilimi, hat gerilimi devre parametrelerini,
%30 daha fazlası olmalıdır. b) 10Ω’luk endüktif bir yükü
VD-T= √3 . Vm + %30 devre parametrelerini
VD-T= √3 . Vm . 1,3 olur. hesaplayınız.
0 π 2π Çözüm:
VD a) Rezistif yükte çıkış
√3.Vm
Vdc= 3 . √3 . Vm / π

Vdc= 3 . 1,73 . 311 / 3,14 çekilen etkin güç,
Vdc= 514V PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms)
Idc= Vdc / R= 514 / 10
Idc= 51,4A Rezistif yükte anahtar (diyot)
gerilimi,
VD ≥ √3.Vm+ %30
Pdc= Idc.Vdc
VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V
Pdc= 51,4 . 514= 26,42kW
Rezistif yükte anahtar (diyot)
k= t1 / T= 6,66ms / 10ms= 0,66
akımı,
IA(rms)= (√3 . Vm / R) . √k
ID ≥ √3.Vm/R + %30
IA(rms)= (√3 . 311 / 10) . √0,66
ID ≥ 53,8 . 1,3 ≥ 70A
IA(rms)= 43,7A

b) Çok endüktif yükte çıkış Endüktif yükte kaynaktan
Vdc= 3.√3.Vm / π
PS(rms)= 3.43,7.220= 28,84kW
Vdc= 3.√3.311 / 3,14
Vdc= 514V
Endüktif yükte anahtar (diyot)
gerilimi,
Idc= Im= √3.Vm/Z= 538 / 10= 53,8A
VD ≥ √3.Vm+ %30
Pdc= Idc.Vdc VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V
Pdc= 53,8 . 514= 27,65kW
Kaynak akımının etkin değeri, Endüktif yükte anahtar (diyot)
IA(rms)= Im .√k akımı,
IA(rms)= √3.Vm / Z .√[t1/(t1+t2)] ID ≥ √3.Vm/R + %30
IA(rms)= 538/10 .√(6,66ms / 10ms) ID ≥ 53,8 . 1,3 ≥ 70A
IA(rms)= 43,7A

3 fazlı yarım kontrollu köprü Şekilden görüldüğü gibi, 3 faz
doğrultucu (rezistif yükte); yarım kontrollu köprü doğrultucu
devresini sürmek için, daha önce
3 fazlı yarım kontrollu köprü
3 faz yarım dalga kontrollu
doğrultucu güç devresi bağlantısı
doğrultucu devresini sürmekte
rezistif yük için Şekil-4.121’de
kullanılan 3 fazlı uyarma devresi
gösterilmiştir.
aynen kullanılmıştır.
Bu devrede de 1 fazlı köprüde
Bu devreye ait temel dalga
olduğu gibi sürme kolaylığı
şekilleri aşağıda Şekil-4.122’de
açısından üstteki elemanlar tristör,
ayrıntılı olarak verilmiştir.
alttaki elemanlar ise diyottur.
+ Đğne
3 fazlı IT Pals
kaynak IA - Sync-A
IO Üretc.1
VD
A + T1 T2 T3 T2 - G + Đğne
+
Pals
VO R
B -
Üretc.2 Sync-B α
T3 - G + Đğne
C D2 D3 D1 Pals
Üretc.3 Sync-C

0 α π 2π
Vh gibi, T1 tristörü Vab geriliminin,
T2 tristörü Vbc geriliminin, T3
√3.Vm tristörü ise Vca geriliminin
90’ıncı derecesinde
Vdc
uyarılmıştır.
VT
Bunun sonucunda çıkış
√3.Vm gerilimi ve çıkış akımı kesikli
√3.Vm/R olarak oluşmuştur.
Idc A fazından çekilen akım ise T1
√3.Vm/R iletimde olduğunda pozitif, T2
iletimde olduğunda negatif
IT
olarak akmakta, T3 iletimde
√3.Vm/R
olduğuna ise A fazından
IA herhangi yönde bir akım
akmamaktadır.

Çıkış geriliminin ortalama α ≥ 60˚ için
değeri (Vdc); 1
T
V dc = ∫v o ( t ). dt
3 fazlı yarım kontrollu köprü T 0
doğrultucunun rezistif yükteki π
çıkış gerilim dalga şekli 1
V dc = 3 .V m sin ω t .d (ω t )
aşağıdaki Şekil-4.123’de 2 π / 3 α∫
görüldüğü gibi olduğunu π
3 3 .V m
gerilim ortalama değeri α ≥ 60
V dc =
2π ∫α sin ω t .d (ω t )
derece için yandaki gibidir.
3 3 .V m
π V dc = ( − cos ω t ) απ
0 2π
2π
√3.Vm
3 3 .V m
V dc = [ − (cos π − cos α )]
2π
Vdc
T
3 3 .V m
α V dc = (1 + cos α )
2π
Çıkış akımının ortalama değeri α ≥ 60˚ için
(Idc); 1
T
I dc = ∫i ( t ). dt
3 fazlı yarım kontrollu köprü T 0
o
doğrultucunun rezistif yükteki π

çıkış akımının dalga şekli 1
I dc = 3 . I m sin ω t .d (ω t )
aşağıdaki Şekil-4.124’de 2π / 3 α∫
görüldüğü gibi olduğunu π
3 3 .I m
akımın ortalama değeri α ≥ 60
I dc =
2π ∫α sin ω t .d (ω t )
derece için yandaki gibidir.
3 3 .I m
0 π 2π I dc = ( − cos ω t ) απ
2π
√3.Vm/R
3 3 .I m
Idc I dc = [ − (cos π − cos α )]
2π
T
3 3 .I m V
α I dc = (1 + cos α ) = dc
2π R
Ortalama çıkış gücü (Pdc); T
1
=
T ∫0
2
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir. I A( rms ) [ i s ( t )] .dt
π
2
Kaynak akımının etkin değeri I A( rms ) = ∫ [ I . sin(ω t )] 2
.d (ωt )
2π α
m
(IA(rms));
π
Kaynağın bir fazından çekilen I m2
I A( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
sin
akım Şekil-4.125’de π α
I m2 ωt sin( 2ωt ) π
yandaki gibi bulunabilecektir. I A ( rms ) = [ − ]α
π 2 4
0 π 2π
I ωt sin( 2ωt ) π
√3.Vm/R I A( rms ) = m [ − ]α
2 π 2π
IA Im π sin( 2π ) α sin( 2α ) π
I A( rms ) = [( − )−( − )]α
2 π 2π π 2π
I α sin 2α
α T I A( rms ) = m 1− +
2 π 2π
Kaynaktan çekilen toplam etkin Bu durumda güç katsayısı,
güç (PS(rms)); aktif gücün gürünür güce
PA(rms)= IA(rms) . Vf(rms) oranından yani,
Üç fazdan çekilen toplam güç; cosφ= P / S’den bulunabilir.
PS(rms)= 3 . PA(rms) 0 π 2π
Devrenin güç katsayısı (cosφ); √3.Vm
akım ve ilgili hat gerilimi yan Vh
tarafta Şekil-4.126’da
görülmektedir.
Şekilden görüldüğü gibi, √3.Vm/R
kaynak akımı, kaynaktan
kesikli olarak çekilmekte ve IA
güç katsayısı aşağıdaki şekil
üzerinden tam olarak
belirlenememektedir.

Anahtar (diyot-tristör) akımı Anahtar (diyot-tristör) gerilimi
(ID); (VD);
Devredeki anahtar (diyot- Devredeki anahtar (diyot-
tristör) akımının dalga şekli tristör) geriliminin dalga şekli
Şekil-4.127’deki gibidir. Bu Şekil-4.128’deki gibidir. Bu
şekle göre anahtar akımı, diğer şekle göre anahtar gerilimi de,
uygulamalarda da olduğu gibi, diğer uygulamalarda da olduğu
üzerinden geçen akımın tepe gibi, üzerindeki gerilimin tepe
değerine en az %30 tolerans değerine en az %30 tolerans
payı eklenerek bulunabilir. payı eklenerek bulunabilir.
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . √3.Vm/R VD= 1,3 . √3.Vm
0 π 2π 0 π 2π
√3.Vm/R VO
IT √3.Vm

3 fazlı yarım kontrollu köprü Şekilden görüldüğü gibi, 3 faz
doğrultucu (endüktif yükte); yarım kontrollu köprü doğrultucu
3 fazlı yarım kontrollu köprü
endüktif yük için Şekil-4.129’da
gösterilmiştir.
aynen kullanılmıştır.
olduğu gibi sürme kolaylığı
şekilleri aşağıda Şekil-4.130’da
açısından üstteki elemanlar tristör,
alttaki elemanlar ise diyottur.
+ Đğne
3 fazlı IT Pals
kaynak IA - Sync-A
Üretc.1
VD
A + T1 T2 T3 T2 - G + Đğne
+
Pals
Dm VO R
B -
Üretc.2 Sync-B α
T3 - G + Đğne
C IO
D2 D3 D1 Pals
Üretc.3 Sync-C

0 α π 2π
Vh gibi, T1 tristörü Vab geriliminin,
T2 tristörü Vbc geriliminin, T3
√3.Vm tristörü ise Vca geriliminin
90’ıncı derecesinde
Vdc uyarılmıştır. Bu durumda çıkış
VT
akımı serbest geçiş diyodunun
√3.Vm etkisiyle düz olarak
√3.Vm/Z gerçekleşmiştir.
Idc
A fazından çekilen akım ise T1
√3.Vm/Z iletimde olduğunda pozitif, T2
iletimde olduğunda negatif
IT olarak akmakta, T3 iletimde
√3.Vm/Z
olduğuna ise A fazından
IA herhangi yönde bir akım
akmamaktadır.

Çıkış geriliminin ortalama Çıkış akımının ortalama değeri
değeri (Vdc); (Vdc);
3 fazlı yarım kontrollu köprü 3 fazlı yarım kontrollu köprü
doğrultucunun endüktif yükteki doğrultucunun endüktif yükteki
çıkış gerilim dalga şekli çıkış akımı dalga şekli
aşağıdaki Şekil-4.131’de aşağıdaki Şekil-4.132’de
görüldüğü gibi olduğunu görüldüğü gibi olduğunu
belirtmiştik. Bu durumda belirtmiştik. Bu durumda
gerilim ortalama değeri rezistif akımın ortalama değeri,
yükle aynıdır. Idc= Im= √3.Vm / Z olacaktır.
0 π 2π 0 π 2π
√3.Vm √3.Vm/Z
Vdc Idc
T T
α α

Ortalama çıkış gücü (Pdc); Şekil-4.133’den görüldüğü gibi
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir. AC kare dalga formatında olan
kaynak akımı ancak etkin
peryotla yaklaşık olarak
Kaynak akımının etkin değeri hesaplanabilecektir.
(IA(rms));
Bu durumda etkin peryot,
akım Şekil-4.133’de k= t1 / [t1+(t2+t3)/2]
yandaki gibi bulunabilecektir. Etkin peryodu kullanarak
kaynak akımının etkin değeri,
0 π 2π
IS(rms)= Im . √k
√3.Vm/Z
veya,
IA
IS(rms)= (√3.Vm / Z) . √k
eşitliğinden
t1 t2 t3 hesaplanabilecektir.

güç (PS(rms)); aktif gücün görünür güce
PA(rms)= IA(rms) . Vf(rms) oranından yani,
Üç fazdan çekilen toplam güç; cosφ= P / S’den bulunabilir.
PS(rms)= 3 . PA(rms) 0 π 2π
√3.Vm
Devrenin güç katsayısı (cosφ);
Kaynağın bir fazından çekilen Vh
akım ve ilgili hat gerilimi yan
tarafta Şekil-4.134’de
görülmektedir. Şekilden √3.Vm/Z
görüldüğü gibi, kaynak akımı,
kaynaktan kesikli olarak IA
çekilmekte ve güç katsayısı
aşağıdaki şekil üzerinden tam
olarak belirlenememektedir.

(ID); (VD);
Şekil-4.135’deki gibidir. Bu Şekil-4.136’daki gibidir. Bu
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . √3.Vm/Z VD= 1,3 . √3 . Vm
0 π 2π 0 π 2π
√3.Vm/Z VT
IT √3.Vm

Örnek: Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V
220V/380V-50Hz şebekede Vdc= 3.1,73.311/6,28(1+cos90)
çalıştırılan 3 fazlı tam dalga yarım Vdc= 257V
kontrollu doğrultucu,
a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
beslediğinde oluşacak tüm devre Idc= Vdc / R= 257 / 10
parametrelerini, Idc= 25,7A
b) 10Ω’luk endüktif bir yükü Ortalama çıkış gücü,
beslediğinde oluşacak tüm devre
Pdc= Idc.Vdc
parametrelerini hesaplayınız.
Pdc= 25,7 . 257= 6,6kW
Çözüm: Kaynak akımının etkin değeri,
a) Rezistif yükte çıkış geriliminin
ortalama değeri,
k= t1 / T= 5ms / 10ms= 0,5
IA(rms)= (√3 . Vm / Z) . √k
3 3 .V m IA(rms)= (√3 . 311 / 10) . √0,5
V dc = (1 + cos α )
2π IA(rms)= 37,66A

Rezistif yükte kaynaktan b) Çok endüktif yükte çıkış
çekilen etkin güç, geriliminin ortalama değeri,
PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms) Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V
Vdc= (3.√3.Vm / π) . (1+cos90)
PS(rms)= 3.37,66.220= 24,85kW
Vdc= (3.√3.311 / 6,28) . (1+0)
Vdc= 257V
Rezistif yükte anahtar (diyot-
tristör) gerilimi,
Idc= Im= √3.Vm/Z= 538 / 10= 53,8A
VD ≥ √3.Vm+ %30 Ortalama çıkış gücü,
VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 53,8 . 257= 13,82kW
Rezistif yükte anahtar (diyot- Kaynak akımının etkin değeri,
tristör) akımı, IA(rms)= Im .√k
ID ≥ √3.Vm/R + %30 IA(rms)= √3.Vm / Z .√[t1/(t1+t2)]
ID ≥ 53,8 . 1,3 ≥ 70A IA(rms)= 538/10 .√(5ms / 10ms)
IA(rms)= 37,66A

Endüktif yükte kaynaktan Bilindiği gibi yarım kontrollu
çekilen etkin güç, köprünün endüktif yükte
PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms) çalıştırılması durumunda
PS(rms)= 3.37,66.220= 24,85kW yükten kaynağa doğru enerji
transferi olamamakta ve
aşağıdaki Şekil-4.137’den
Endüktif yükte anahtar (diyot- görüldüğü gibi doğrultucu
tristör) gerilimi, sadece 1. bölgede
VD ≥ √3.Vm+ %30 çalışmaktadır. Doğrultucunun
VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V çift bölgede çalışabilmesi için
tam kontrollu doğrultucu
olması gerekecektir.
Endüktif yükte anahtar (diyot-
tristör) akımı, VO VO
ID ≥ √3.Vm/R + %30 IO IO
ID ≥ 53,8 . 1,3 ≥ 70A Yarım Tam
Kontrollu Kontrollu

3 fazlı tam kontrollu köprü Şekilden görüldüğü gibi, 3 faz tam
doğrultucu (endüktif yükte); kontrollu köprü doğrultucu
3 fazlı tam kontrollu köprü
endüktif yük için Şekil-4.138’de
gösterilmiştir.
yalıtma yapılarak kullanılmıştır.
olduğu gibi köprüdeki tüm
şekilleri aşağıda Şekil-4.139’da
elemanlar tristördür ve serbest
geçiş diyodu kullanılmamıştır.
+ Đğne
3 fazlı Pals
kaynak IA - Sync-A
de aynen kullanılacak
T4
düzenek diğerleri için

- Üretc.1
T1 için gösterilen bu
VD IO
A + T1 T3 T5 T3 + Đğne
+
Pals
VO Z
B -
T6 - Üretc.2 Sync-B α
T5 + Đğne
C T4 T6 T2 Pals
T2 - Üretc.3 Sync-C

0 α π 2π Yan taraftaki dalga temel
√3Vm V(ab) V(bc) V(ca) şekillerinden görülebileceği
Vh gibi, devredeki tristörler tıpkı 3
fazlı kontrolsuz köprüdeki
diyotların doğal hareketlerinde
√3.Vm
olduğu gibi uyarılmışlardır.
Vdc Burada kullanılan uyarma
T56 61 12 23 34 45 56
VT1 tekniği ile her bir tristör 120
derece iletimde tutulmakta, her
√3.Vm 60 derecede eş değiştirmekte
√3.Vm/Z ve çıkışta hat gerilimini
Idc doğrultarak kontrol etmektedir.
√3.Vm/Z 60 derecelik uyarma açısı için
IT çizilen bu şekilde negatif
√3.Vm/Z kısımlar oluşmamıştır. Açı
IS büyüdükçe gerilim negatife
doğru sarkmaktadır.

Çıkış geriliminin ortalama T
1
T 0
3 fazlı tam kontrollu köprü
2 π / 3 +α
doğrultucunun endüktif yükteki 1
çıkış gerilim dalga şekli Vdc = ∫ 3.V sin ωt.d (ωt )
π /3
m
π α
/ 3+
aşağıdaki Şekil-4.140’da
görüldüğü gibi olduğunu 2 π / 3 +α
3 3.Vm
belirtmiştik. Bu durumda Vdc = ∫ sin ωt.d (ωt )
gerilim ortalama değeri için
π π α
/ 3+
yandaki gibi olacaktır. 3 3.Vm

Vdc = ( − cos ω t )π2π/ 3/ +3α+α
0 α π 2π π
√3.Vm
3 3.Vm
Vdc = [ − cos( 2π / 3 + α ) + .....
Vdc
T56 61 12 23 34 45 56
π
T 3 3 .Vm
Vdc = cos α
60˚ 120˚
+α +α π
Çıkış akımının ortalama değeri Kaynak akımının etkin değeri
(Vdc); (IA(rms));
3 fazlı tam kontrollu köprü Kaynağın bir fazından çekilen
doğrultucunun endüktif yükteki akım Şekil-4.142’de
çıkış akımı dalga şekli görülmekte olup etkin değeri,
aşağıdaki Şekil-4.141’de k= t1 / (t1+t2)
görüldüğü gibidir. Bu durumda IS(rms)= Im . √k
akımın ortalama değeri,
IS(rms)= (√3 . Vm / Z) . √k
Idc= Im= √3.Vm / Z olacaktır.
0 π 2π
0 π 2π
√3.Vm/Z
√3.Vm/Z
Idc
IT
t1
Ortalama çıkış gücü (Pdc);
Pdc= Idc . Vdc ‘den bulunabilir.
T

güç (PS(rms));
PA(rms)= IA(rms) . Vf(rms) cosφ= cos(60˚+α/2)
Üç fazdan çekilen toplam güç; eşitliğinden bulunabilecektir.
PS(rms)= 3 . PA(rms) α
0 π 2π
√3.Vm
Devrenin güç katsayısı (cosφ);
Kaynağın bir fazından çekilen Vh
akım ve ilgili hat gerilimi yan
φ
tarafta Şekil-4.143’de
görülmektedir. √3.Vm/Z
Şekilden görüldüğü gibi,
kaynak akımı, kaynaktan çift IT
yönlü ve kesikli olarak
çekilmekte ve bu akım
peryodik olarak değişmektedir.

(IT); (VT);
Şekil-4.144’deki gibidir. Bu Şekil-4.145’deki gibidir. Bu
IT= Im+(%30.Im)= 1,3 . √3.Vm/Z VT= 1,3 . √3.Vm
0 π 2π 0 π 2π
√3.Vm/Z VT1
IT √3.Vm

Örnek: b) Çok endüktif yükte çıkış
220V/380V-50Hz şebekede 90º
uyarmada çalıştırılan 3 fazlı tam Vm= Vrms.√2= 220.√2= 311V
dalga tam kontrollu doğrultucu, Vdc= (3.√3.Vm / π) . cos90
a) 10Ω’luk rezistif bir yükü Vdc= (3.√3.311 / 6,28) . 0
beslediğinde oluşacak tüm devre Vdc= 0V
parametrelerini, Çıkış akımı ortalama değeri,
b) 10Ω’luk endüktif bir yükü Idc= Im= √3.Vm/Z= 538 / 10= 53,8A
Pdc= Idc.Vdc
Çözüm: Pdc= 53,8 . 0= 0kW (ani değer).
a) Rezistif yükte çıkış geriliminin Kaynak akımının etkin değeri,
ortalama değeri, IA(rms)= Im .√k
Bu tür bir doğrultucu rezistif IA(rms)= √3.Vm / Z .√[t1/(t1+t2)]
yükte kullanılmaz, kullanılacak IA(rms)= 538/10 .√(6,66ms / 10ms)
olursa yarım kontrollu gibi olur.
IA(rms)= 43,9A

Endüktif yükte kaynaktan Bilindiği gibi tam kontrollu
çekilen etkin güç, köprü doğrultucu çıkış gerilimi
PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms) çok endüktif yükte, pozitif
PS(rms)= 3.43,9.220= 28,97kW maksimum ile negatif
maksimum arasında
değişmekte ve doğrultucu çift
Endüktif yükte anahtar (diyot- yönlü çalışmaktadır.
tristör) gerilimi, DC motorlarda yön değişimi
VD ≥ √3.Vm+ %30 için çiftli kullanılan bu devre ile
VD ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V Şekil-4.146’da görüldüğü gibi 4
bölgeli çalışma sağlanabilir.
Endüktif yükte anahtar (diyot-
VO VO
tristör) akımı,
IO IO
ID ≥ √3.Vm/R + %30
ID ≥ 53,8 . 1,3 ≥ 70A Tam
Çiftli
Kontrollu
Doğrultucu

3 fazlı tam kontrollu çift köprü Devrenin uyarmasında ise daha
doğrultucu; önce açıklanan tam kontrollu
uyarma düzeneğinden iki adet
3 fazlı tam kontrollu çift köprü
kullanılmalı ve bu devreler de 1
fazlı çift köprü doğrultucuda
endüktif yük için Şekil-4.147’de
olduğu gibi bir lojik kontrol
gösterilmiştir.
devresiyle kontrol edilmelidir.
Bu devrede de 1 fazlı uygulamada
Bilindiği gibi bu devre tek tek ya
olduğu gibi iki tan kontrollu köprü
da daima “α1+α2= 180º” şartını
birbirine ters paralel olarak
sağlayacak şekilde uyarılmalıdır.
bağlanmıştır.
3 fazlı
kaynak IA - C
T2’ T6’ T4’
VD IO
A + T1 T3 T5 + B
M VO
B -
T5’ T3’ T1’ A
C T4 T6 T2 3 fazlı
kaynak

ÖDEV-10
10.1) 380V/220V-50Hz şebekede 19Ω’luk saf rezistif bir yükü besleyen 3 fazlı tam dalga
kontrolsuz doğrultucunun,
a) Devre şemasını tam olarak çiziniz, akım ve gerilim yönlerini devre üzerinde
gösteriniz.
10.2) 380V/220V-50Hz şebekede, 120º uyarma açısında, 22Ω’luk rezistif bir yükü
besleyen 3 fazlı tam dalga yarım kontrollu doğrultucunun,
gösteriniz.
10.2) 380V/220V-50Hz şebekede, 60º uyarma açısında, 10Ω’luk rezistif bir yükü besleyen
3 fazlı tam dalga tam kontrollu doğrultucunun,
gösteriniz.

Bölüm-5
AC-AC
V – AC/AC DÖNÜŞTÜRÜCÜLER
• Giriş: Đkinci grupta yer alan direkt
• AC kıyıcılar (AC-AC frekans çeviriciler ise girişlerine
dönüştürücüler), şebekeden uygulanan AC gerilimin hem
aldıkları sabit genlik ve genliğini hem de frekansını
frekanslı AC gerilimi işleyerek kontrol edebilmektedirler.
çıkışına yine AC olarak veren AC kıyıcılar bu özellikleriyle 3
güç elektroniği devreleridir. farklı alanda çok yaygın olarak
• Bu devreleri genel olarak 2 kullanılmaktadır. Bu alanlar,
gruba ayırmak mümkündür. 1) Isı kontrolu,
Bu gruplar, 2) Işık kontrolu,
• 1) AC voltaj kontrolcular, 3) Motor kontroludur.
• 2) Direkt frekans çeviricilerdir. Isı ve ışık (aydınlatma)
• Bu gruplardan birincisi olan AC kontrolunda sadece AC voltaj
voltaj kontrolcular, girişine kontrolcular, motor kontrolunda
uygulanan AC gerilimin sadece ise her iki grup AC kıyıcı da
genliğini kontrol eder. kullanılabilmektedir.

• Temel güç elemanı olarak 1 Fazlı Açma-Kapama Kontrollu
tristör, triyak ve diyot kullanılan AC Voltaj Kontrolcu (rezistif yük);
AC kıyıların alt grupları ise
Şekil-5.1’de 1 fazlı açma-
aşağıda görüldüğü gibidir.
kapama kontrollu AC voltaj
• AC voltaj kontrolcular; kontrolcu devre bağlantısı
– 1) 1 fazlı AC voltaj görülmektedir. Görüldüğü gibi
kontrolcular, tristörler bir iğne pals üreteciyle
– 1a- Açma-kapama kontrollu, pals üretecinin izin girişi ise bir
– 1b- Faz açısı kontrollu, PWM ile kontrol edilmektedir.
– 2) 3 fazlı AC voltaj Sync
kontrolcular,
+ Đğne α=0
– 2a- Açma-kapama kontrollu, T1 Pals
– 2b- Faz açısı kontrollu, - Üreteci
Is, IT T1 T2
• Direkt frekans çeviriciler (DFÇ) T2 Đzin
+ +
– 1) 1 fazdan-1 faza DFÇ, Vs Io Vo PWM
+ VT -
üreteci
– 2) 3 fazdan-1 faza DFÇ, - -
0-%100 k
– 3) 3 fazdan-3 faza DFÇ.
π 2π 3π 4π
Şekil-5.2’de devrenin uyarma, Şekil- Vm
5.3’de ise güç devresi dalga şekilleri ωt
VS
eş zamanlı olarak verilmiştir.
π 2π 3π 4π Vm
Vm
VO ωt
VS ωt
Vm
VT ωt
VGK1 ωt
Im
VGK2 ωt IS ωt
Im
VĐZĐN ωt
IO-T ωt
t1 t2

Şekil-5.1’de görülen açma π 2π 3π 4π
Vm
kapama kontrollu AC voltaj ωt
VS
kontrolcu devresini, düşük ve
orta güçler için, Şekil-5.4 ve
Şekil-5.5’de görüldüğü gibi
sadece bir “triyak” kullanarak VPWM ωt
da yapmak mümkündür.
t1 t2
Vm
%0 - + PWM
VO ωt
%100 Üreteci
- 2x%50
Vm
Is, IT
k VT ωt
+ + VT - + Im
Vs Io Vo
- - IS,T,O ωt

• Şekil-5.1 ve 5.5’den görüldüğü Şekil-5.3 ve 5.5’de görülen
gibi 1 fazlı açma kapama temel dalga şekillerinden
kontrollu AC voltaj kontrolcu yararlanarak devrede gerekli
devresi hem birbirine ters hesaplamalar yapılabilir.
paralel bağlanmış tristörlerle Devrede yapılabilecek bazı
hem de triyak kullanarak hesaplamalar şunlardır;
yapılabilmektedir. 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,
• Tristörler kullanıldığında iğne 2) Çıkış akımının etkin değeri,
pals üreteci alternansın hemen 3) Etkin (rms) çıkış gücü,
başında pals üretecek şekilde 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
ayarlanıp, izin girişi bir PWM değeri,
sinyali ile kontrol edilmektedir. 5) Kaynaktan çekilen etkin güç
• Triyak kullanıldığıda ise PWM 6) Güç katsayısı,
sinyali doğrudan triyak girişine 7) Anahtar gerilimleri,
uygulanabilmekte ve açma- 8) Anahtar akımları,
kapama kontrolu olmaktadır.

• Çıkış gerilimin etkin değeri; k
T
VO ( rms ) = ∫ [ vo (t )] 2
.dt
• 1 fazlı açma-kapama kontrollu T 0
AC voltaj kontrolcunun rezistif 2π
k
yükte çalıştırılmasında, yük VO ( rms ) = ∫ V 2
. sin 2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
m
üzerinde aşağıdaki Şekil-
5.6’de verilen dalga şeklinin k .( 2 .VS ( rms ) ) 2 2π
VO ( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
görüleceğini belirtmiştik. sin
2π 0
• Bu durumda etkin çıkış gerilimi
eşitliği rezistif yük için yan k .2.VS2( rms ) ωt sin 2(ωt ) 2π
VO ( rms ) = .[ − ]0
taraftaki gibi hesaplanacaktır. 2π 2 4
π
k .VS2( rms ) 2π
2π 3π 4π VO ( rms ) = .[( − 0) − (0)]
Vm π 2
VO ωt k .VS2( rms ) π
VO ( rms ) = .( ) = k .VS2( rms )
π 1
t1
t1 t2 VO ( rms) = VS ( rms) . k = VS ( rms) .
t1 + t2
M.Necdet YILDIZ
• Çıkış akımının etkin değeri; k
T
I O ( rms ) = ∫ [io (t )] 2
.dt
k
yükte çalıştırılmasında, yük I O ( rms ) = ∫ I 2
. sin 2
(ωt ).d (ωt )
2π
m
5.7’de dalga şekli verilen k .( 2 .I S ( rms ) ) 2 2π
akımın geçeceğini belirtmiştik. I O ( rms ) = ∫ sin

2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
• Bu durumda etkin çıkış akımı
eşitliği rezistif yük için yan k .2.I S2( rms ) ωt sin 2(ωt ) 2π
I O ( rms ) = .[ − ]0
π
k .I S2( rms ) 2π
2π 3π 4π I O ( rms ) = .[( − 0) − (0)]
Im π 2
IO ωt k .I S2( rms ) π
I O ( rms ) = .( ) = k .I S2( rms )
π 1
VO ( rms)
t1 t2 I O ( rms ) = I S ( rms ) . k =
R
M.Necdet YILDIZ
• Etkin çıkış gücü; k
T
I S ( rms ) = ∫ [i S ( t )] 2 .dt
• Bilindiği gibi etkin çıkış gücü, T 0
PO(rms)= IO(rms) . VO(rms) k

2π
eşitliğinden bulunabilmektedir. I S ( rms ) = ∫ I 2

. sin 2
(ω t ). d (ω t )
2π
m
0
2π
k .( I m ) 2
I S ( rms ) = ∫ (ω t ). d (ω t )
2
• Kaynak akımı etkin değeri; sin
2π 0
• Kaynaktan çekilen akımın
Şekil-5.8’deki gibi olduğunu k . I m2 ω t sin 2 (ω t ) 2 π
I S ( rms ) = .[ − ]0
belirtmiştik. Buna göre, 2π 2 4
π 2π 3π 4π k . I m2 2π
I S ( rms ) = .[( − 0 ) − ( 0 )]
Im 2π 2
IS ωt k . I m2 π k . I m2
I S ( rms ) = .( ) =
2π 1 2
I I t1
t1 t2 I S ( rms ) = m . k = m .
2 2 t1 + t 2
M.Necdet YILDIZ
• Kaynaktan çekilen güç; Kıyıcı yalıtıma (off) geçtiğinde
• Bilindiği gibi etkin giriş gücü, ise akımın olmadığı
PS(rms)= IS(rms) . VS(rms) görülmektedir.
eşitliğinden bulunabilmektedir. π 2π 3π 4π
Vm
• Güç katsayısı (cosφ);
VS ωt
• Güç katsayısı kaynaktan
verilen gerilim ile kaynaktan
çekilen akım arasındaki açının
“cos” değeridir. Şekil-5.9’da
kaynak gerilimi ve akımı Im
görülmektedir.
IS ωt
• Buradan, kıyıcı iletimde (on)
iken faz kayması olmadığı
görülmektedir.
M.Necdet YILDIZ
• Anahtar (tristör) gerilimi; Anahtar (tristör-triyak) akımı;
• Bilindiği gibi, devrede Yine bilindiği gibi, devrede
kullanılan güç anahtarlarının kullanılan güç anahtarlarının
gerilimi, bloke ettikleri gerilimin üzerlerinden geçirilen akımın
tepe değerine göre tepe değerine göre
hesaplanmaktadır. hesaplanmaktadır.
• Anahtarlar üzerindeki gerilim Anahtarlar üzerindeki akım
Şekil-5.10’daki gibi olduğuna Şekil-5.11’deki gibi olduğuna
göre anahtar gerilimi, göre anahtar akımı,
• VT= Vm + (%30.Vm)= 1,3.Vm IT= Im + (%30.Im)= 1,3.Vm / R
olarak hesaplanabilmektedir. olarak hesaplanabilmektedir.
Vm Im
VT ωt IT ωt
M.Necdet YILDIZ
1 Fazlı Açma-Kapama Kontrollu • Şekil-5.12’de görülen devrede
AC Voltaj Kontr. (endüktif yük); endüktif yük kullanılması
Şekil-5.12’de 1 fazlı açma- durumunda, özellikle kaynak
kapama kontrollu tristörlü AC frekansına yakın frekanslarda
voltaj kontrolcu devresinin (10Hz-50Hz) anahtarlama
endüktif yükte bağlantısı yapıldığında, özellikle yükün
görülmektedir. Devrede yüke çok endüktif olması
ters paralel serbest geçiş durumlarında, yük üzerindeki
diyodu kullanılamamaktadır. enerjinin boşalması nedeniyle
Sync
tristörler hemen yalıtıma
geçememekte ve dolayısıyla
+ Đğne α: 0
T1 Pals
da paralelindeki tristörün de
Is, IT T1 T2 - Üreteci hemen iletime geçmesine
Đzin engel olmaktadır.
+ T2 +
Vs Io Vo PWM • Devreye ait dalga şekilleri
+ VT -
- -
üreteci Şekil-5.13-5.14’de verilmiştir.
0-%100 k
π 2π 3π 4π
Şekil-5.13’de devrenin uyarma, Vm
Şekil-5.14’de ise güç devresi dalga ωt
VS
şekilleri eş zamanlı olarak verilmiştir.
Vm π 2π 3π 4π Vm
β ωt
ωt VO
VS
Vm
β ωt
VGK1 ωt VT
VGK2 ωt Im
IO ωt
ωt β
VĐZĐN Im
t1 t2 IS-T ωt

Şekil-5.12’de görülen açma π 2π 3π 4π
Vm
kontrolcu devresinin triyak ile VS ωt
yapılmış olan versiyonunun
endüktif yük altında çalışması
Şekil-5.15 ve 5.16’da ayrıntılı ωt
VPWM
t1 t2
Vm
+ PWM
%0 -
Üreteci VO ωt
%100
- 2x%50 β
Is, IT Vm
k VT ωt
+ + VT - + Im
Vs Io Vo β
- - IS,T,O ωt

• Her iki devreden de görüldüğü Bu durumda daha önceki
gibi, yük endüktif olmasına devrelerde olduğu gibi temel
rağmen serbest geçiş diyodu dalga şekillerinden
kullanılamamıştır. Bunun yararlanarak genel eşitlikler
nedeni çıkış geriliminin AC çıkartılamayacaktır.
olmasıdır. Bağlanacak olan Bunun nedeni, yükün
diyot hangi yönde olursa olsun endüktiflik derecesine göre
kısa devreye yol açacaktır. dalga şeklinin uzaması veya
• Dalga şekillerinden görüldüğü kısalmasıdır.
gibi, serbest geçiş diyodu Düşük endüktifliğe sahip olan
kullanılamadığı için tristörler yüklerde bu devreler aynen
veya triyak yük tarafından kullanılıp oluşan dalga
fazladan iletimde tutulmakta ve şekillerine göre hesaplama
ancak yükün enerjisi bittiğinde yapılabilir. Yüksek endüktif
(“β” açısında) tristör veya triyak yüklerde ise kontrollu bir
yalıtıma geçebilmektedir. serbest geçiş kullanılmalıdır.

Açma kapama kontrolu Örnek:
yöntemi incelemelerden de 220V-50Hz şebekede 10Hz
görüldüğü gibi, kesikli yapısı ferkanslı %50 etkin peryotlu
gereği, AC voltaj kontrolcuların uyarmada çalıştırılan açma
temel kullanım alanlarından kapama kontrollu 1 fazlı AC kıyıcı
olan motor kontrolunda ve ışık devresinin,
kontrolunda kullanılamaz. a) 10Ω’luk rezistif bir yükü
Kullanıldığı taktirde motorlarda parametrelerini,
kesik kesik enerjilenmeden
dolayı performans kaybı beslediğinde oluşacak tüm devre
oluşur. Aynı şekilde ışığın parametrelerini hesaplayınız.
düşük frekansta yanıp sönmesi
kontrol değildir. Çözüm:
Bu yöntem sadece ısı a) Rezistif yükte çıkış
kontrolunda çok verimli olarak geriliminin etkin değeri,
kullanılmaktadır. VO(rms)= VS(rms) . √k

k= t1/(t1+t2)= %50= 0,5 Rezistif yükte kaynaktan
VO(rms)= 220V . √0,5 çekilen etkin güç,
VO(rms)= 155,56V PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
Çıkış akımı etkin değeri, PS(rms)= 15,5 . 220= 3,41kW
IO(rms)= VO(rms) / R= 155,56 / 10
IO(rms)= 15,5A Rezistif yükte anahtar (tristör-
triyak) gerilimi,
Etkin çıkış gücü,
VD ≥ Vm+ %30
PO(rms)= IO(rms).VO(rms)
VD ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
PO(rms)= 155,5 . 15,5= 2,41kW
Rezistif yükte anahtar (tristör-
Im= Vm/R= 220.√2 / 10= 31,1A
triyak) akımı,
IS(rms)= (Im/√2) . √k
ID ≥ Vm/R + %30
IS(rms)= (31,1/1,41) . √0,5
ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
IS(rms)= 15,5A

• AC voltaj kontrolcularda 1 Fazlı Faz Açısı Kontrollu AC
kullanılan ikinci kontrol Voltaj Kontrolcu (rezistif yükte);
yönteminin “faz açısı kontrolu” Şekil-5.17’de 1 fazlı faz açısı
yöntemi olduğunu belirtmiştik. kontrollu AC voltaj kontrolcu
• Bu yöntemde devrede devre bağlantısı görülmektedir.
kullanılan tristörler veya triyak Devreyenin çalışmasını
hiç ara vermeden tüm gösteren temel dalga şekilleri
alternanslarda sürekli olarak ise Şekil-5.18’de ayrıntılı olarak
uyarılmaktadır. verilmiştir.
• Çıkış geriliminin değiştirilmesi Sync
işlemi ise tristör veya Đğne
T1
+ α
triyakların uyarma açılarının 0- Pals
- Üreteci
180º arasında değiştirilmesiyle Is, IT T1 T2
olmaktadır. Işık (dimmer) ve T2 Đzin
+ +
motor kontrolunda kullanılan Vs + VT - Io Vo “1”
bu yöntem yanda incelenmiştir. - -

α π α 2π 3π 4π Şekil-5.18’den görüldüğü gibi
Vm
her iki tristöre de sürekli olarak
VS ωt kendi alternanslarında pals
verilmekte ve uyarılmaktadır.
VGK1 ωt Her iki tristörün de uyarma
açıları kendi alternansları
VGK2 ωt
içinde 0˚ ile 180˚ arasında
Vm ayarlanabilmektedir.
VO ωt Bu sayede de şekilden
görüldüğü gibi devre
Vm çıkışındaki AC gerilimin etkin
VT ωt değeri sıfır ile kaynak gerilimi
arasında değiştirilebilmektedir.
Vm Şekilden görüldüğü gibi
IS-T-O ωt devrede kaynak, anahtar ve
yük akımları tamamen aynıdır.

Şekil-5.17’de görülen faz açısı α π α 2π 3π 4π
Vm
kontrollu AC voltaj kontrolcu
devresini, düşük ve orta güçler VS ωt
için, Şekil-5.19 ve Şekil-
5.20’de görüldüğü gibi sadece
bir “triyak” kullanarak da VGA1 ωt
yapmak mümkün olmaktadır. Vm
ωt
Sync VO
+ Đğne
Pals Vm
- Üreteci
VT ωt
Is, IT
Đzin
“1”
α
+ + VT - + Vm
Vs Io Vo ωt
-
IS-T-O
-

• Şekil-5.17 ve 5.19’dan Şekil-5.18 ve 5.20’de görülen
görüldüğü gibi 1 fazlı faz açısı temel dalga şekillerinden
kontrollu AC voltaj kontrolcu yararlanarak devrede gerekli
devresi hem birbirine ters hesaplamalar yapılabilir.
paralel bağlanmış tristörlerle Devrede yapılabilecek bazı
hem de triyak kullanarak hesaplamalar şunlardır;
yapılabilmektedir. 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,
pals üreteci her bir tristöre ait 3) Etkin (rms) çıkış gücü,
alternansın istenilen 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
derecesinde (α) uyarılmasını değeri,
sağlamaktadır. 5) Kaynaktan çekilen etkin güç
• Triyak kullanıldığıda ise yine 6) Güç katsayısı,
aynı tristör uyarma devresi 7) Anahtar gerilimleri,
kullanılmakta ve triyak her iki 8) Anahtar akımları,
alternansta da uyarılmaktadır.

T
• Çıkış gerilimin etkin değeri; 1
VO ( rms ) = ∫ [ vo (t )]2
.dt
• 1 fazlı faz açısı kontrollu AC T 0
voltaj kontrolcunun rezistif π
1
yükte çalıştırılmasında, yük VO ( rms ) = ∫ V 2
. sin 2
(ωt ).d (ωt )
π
m
üzerinde aşağıdaki Şekil- α
5.21’de verilen dalga şeklinin Vm2

π
VO ( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
π α
Vm2 ωt sin 2(ωt ) π
eşitliği rezistif yük için yan VO ( rms ) = .[ − ]α
taraftaki gibi hesaplanacaktır. π 2 4
Vm2 π sin 2π α sin 2α
α π α 2π 3π 4π VO ( rms ) = .[( − )−( − )]
π 2 4 2 4
Vm Vm2 π α sin 2α
ωt VO ( rms ) = .( − + )
VO 2π 1 1 2
α sin 2α
VO ( rms ) = VS ( rms ) 1 − +
T π 2π
M.Necdet YILDIZ
T
• Çıkış akımının etkin değeri; 1
I O ( rms ) = ∫ [io (t )]2
.dt
voltaj kontrolcunun rezistif π
1
I O ( rms ) = . sin 2 (ωt ).d (ωt )
π α∫
2
yükte çalıştırılmasında, yük I m
üzerinden aşağıdaki Şekil-
π
5.22’de verilen akımın I m2
I O ( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
sin
geçeceğini belirtmiştik. π α
I m2 ωt sin 2(ωt ) π
eşitliği rezistif yük için yan I O ( rms ) = .[ − ]α
I m2 π sin 2π α sin 2α
α π α 2π 3π 4π I O ( rms ) = .[( − )−( − )]
π 2 4 2 4
Im I m2 π α sin 2α
ωt I O ( rms ) = .( − + )
IO 2π 1 1 2
I α sin 2α VO ( rms )
I O ( rms ) = m 1− + =
T 2 π 2π R
M.Necdet YILDIZ
T
• Etkin çıkış gücü; 1
I S ( rms ) = ∫ [i s (t )]2
.dt
• Bilindiği gibi etkin çıkış gücü, T 0
PO(rms)= IO(rms) . VO(rms) π
1
I S ( rms ) = ∫ I 2
. sin 2
(ωt ).d (ωt )
eşitliğinden bulunabilmektedir. π
m
α
π
I m2
I S ( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
π α
Şekil-5.23’deki gibi olduğunu I m2 ωt sin 2(ωt ) π
I S ( rms ) = .[ − ]α
belirtmiştik. Buna göre, π 2 4
I m2 π sin 2π α sin 2α
α π α 2π 3π 4π I S ( rms ) = .[( − )−( − )]
π 2 4 2 4
Im I m2 π α sin 2α
ωt I S ( rms ) = .( − + )
IS 2π 1 1 2
I α sin 2α
I S ( rms ) = m 1− +
T 2 π 2π
M.Necdet YILDIZ
• Kaynaktan çekilen güç; Bu durumda güç katsayısı,
• Bilindiği gibi etkin giriş gücü, cosφ= cos(α/2)
PS(rms)= IS(rms) . VS(rms) olacaktır.
eşitliğinden bulunabilmektedir. α π 2π 3π 4π
• Güç katsayısı (cosφ); Vm
VS ωt
“cos” değeridir. Şekil-5.24’de φ
kaynak gerilimi ve akımı
Im
görülmektedir. Buradan, devre
çıkışındaki yükün rezistif ωt
olmasına rağmen “φ” kadarlık IS
bir faz kaymasının olduğu
görülmektedir IS1
M.Necdet YILDIZ
Şekil-5.25’deki gibi olduğuna Şekil-5.26’daki gibi olduğuna
olarak hesaplanabilmektedir. π α 2π 3π 4π
α
Vm Im
ωt ωt
VT IT
T
M.Necdet YILDIZ
1 Fazlı Faz Açısı Kontrollu AC • Şekil-5.27’de görülen devrede
Voltaj Kontr. (endüktif yükte); endüktif yük kullanılması
Şekil-5.27’de 1 fazlıfaz açısı durumunda, özellikle yükün
kontrollu tristörlü AC voltaj çok endüktif olması
kontrolcu devresinin endüktif durumlarında, yük üzerindeki
yükte bağlantısı görülmektedir. enerjinin boşalması nedeniyle
Devrede yine yüke ters paralel tristörler hemen yalıtıma
olarak bağlanan serbest geçiş geçememekte ve dolayısıyla
diyodu kullanılamamaktadır. da paralelindeki tristörün de
Sync hemen iletime geçmesine
Đğne
engel olmaktadır. Bu durumda
T1
+ α
Pals dere sanki yarım dalga
- Üreteci
Is, IT T1 T2 kontrollu doğrultucuymuş gibi
T2 Đzin çalışmaktadır.
+ + “1”
Vs + VT - Io Vo • Devreye ait dalga şekilleri
- - Şekil-5.28’de verilmiştir.

α π α 2π 3π 4π
Vm Şekil-5.28’den görüldüğü gibi
VS ωt kaynağın pozitif alteransını
kontrol eden T1 tristörü
yaklaşık 60 derecede (α)
Vm
β β uyarılmış ve iletime geçmiştir.
VO ωt
Alternans sonunda tristör
yalıtıma geçmek istemesine
rağmen yük üzerindeki akımın
β β ωt
VT sıfıra düşmemesi nedeniyle “β”
açısına kadar iletimine devam
Vm
etmiştir.
Im β açısı, yükün endüktifliğine
IO ωt göre değişmektedir. Bu
β β durumda negatif alternansta
Im
çalışması gereken T2 tristörü
IS-T ωt uyarılamamaktadır.

Şekil-5.27’de görülen açma α π α 2π 3π 4π
Vm
VS ωt
kontrolcu devresinin triyak ile
yapılmış olan versiyonunun
endüktif yük altında çalışması Vm
Şekil-5.29 ve 5.30’da ayrıntılı β β ωt
VO
Sync
β β ωt
+ Đğne VT
Pals
- Üreteci Vm
Is, IT Đzin Im
“1” α
IO ωt
+ + VT - + β β
Vs Io Vo Im
- -
IS-T ωt

• Her iki devreden de görüldüğü Bu durumda daha önceki
gibi, yük endüktif olmasına devrelerde olduğu gibi temel
rağmen serbest geçiş diyodu dalga şekillerinden
kullanılamamıştır. Bunun yararlanarak genel eşitlikler
nedeni yine çıkış geriliminin çıkartılamayacaktır.
AC olmasıdır. Bağlanacak olan Bunun nedeni, yükün
diyot hangi yönde olursa olsun endüktiflik derecesine göre
kısa devreye yol açacaktır. dalga şeklinin uzaması veya
• Dalga şekillerinden görüldüğü kısalmasıdır.
gibi, serbest geçiş diyodu Düşük endüktifliğe sahip olan
kullanılamadığı için tristörler yüklerde bu devreler aynen
veya triyak yük tarafından kullanılıp oluşan dalga
fazladan iletimde tutulmakta ve şekillerine göre hesaplama
ancak yükün enerjisi bittiğinde yapılabilir. Yüksek endüktif
(“β” açısında) tristör veya triyak yüklerde ise kontrollu bir
yalıtıma geçebilmektedir. serbest geçiş kullanılmalıdır.

Örnek: π / 2 sin 2.90
VO ( rms ) = 220 1 − +
220V-50Hz şebekede 90 derecelik π 2π
uyarma açısında çalıştırılan faz
açısı kontrollu 1 fazlı AC kıyıcı, VO(rms)= 220 . √0,5 = 154V
a) 10Ω’luk rezistif bir yükü Çıkış akımı etkin değeri,
IO(rms)= VO(rms) / R= 154 / 10
parametrelerini,
b) 10Ω’luk endüktif bir yükü IO(rms)= 15,4A
beslediğinde oluşacak tüm devre Etkin çıkış gücü,
parametrelerini hesaplayınız. PO(rms)= IO(rms).VO(rms)
Çözüm: PO(rms)= 15,4 . 154= 2,37kW
a) Rezistif yükte çıkış Kaynak akımının etkin değeri,
geriliminin etkin değeri,
Im α sin 2α
I S ( rms ) = 1− +
α sin 2α 2 π 2π
VO ( rms ) = VS ( rms ) 1 − +
π 2π
IS(rms)= 31,1/1,41 . √0,5 = 15,4A

Rezistif yükte kaynaktan b) Endüktif yükte çıkış
çekilen etkin güç, geriliminin etkin değeri,
PS(rms)= IS(rms).VS(rms) • Daha önce de açıklandığı gibi,
PS(rms)= 15,4 . 220= 3,38kW endüktif yükte normal olarak
serbest geçiş diyodu kullanma
Rezistif yükte anahtar (tristör- imkanı olmadığından, yükün
triyak) gerilimi, üzerindeki enerjinin etkisiyle
güç anahtarı fazladan iletimde
VD ≥ Vm+ %30
kalacak ve ters yöndeki
VD ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V iletimini gerçekleştireme
imkanı olmayacaktır. Bu
Rezistif yükte anahtar (tristör- durumda dalga şekli
triyak) akımı, bozulacağından yükün
ID ≥ Vm/R + %30 büyüklüğüne göre oluşacak “β”
değerine göre hesap yapmak
ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A
gerekecektir.

ÖDEV-11
11.1) 220V-50Hz şebekede, 10Hz-%50 etkin peryotla uyarmada, 5Ω’luk

saf rezistif bir yükü besleyen 1 fazlı açma-kapama kontrollu AC
kıyıcının,
11.2) 220V-50Hz şebekede, 45º uyarma açısında, 15Ω’luk saf rezistif

yükü besleyen 1 fazlı faz açısı kontrollu AC kıyıcının,

• 3 FAZLI AC KIYICILAR: 3 Fazlı Açma-Kapama Kontrollu
• 1 fazlı AC kıyıcılar, daha önce de AC Voltaj Kontrolcu (yıldız bağlı
belirtildiği gibi, düşük güçlü ısıtıcı rezistif yükte);
kontrolu, aydınlatma kontrolu ve Şekil-5.31’de 3 fazlı açma-kapama
motor kontrolunda kullanılmaktadır. kontrollu AC voltaj kontrolcu devre
Orta ve yüksek güçteki benzer bağlantısı görülmektedir. Uyarma
uygulamalarda ise aşağıda görülen devresindeki “K” işaretli bloklar
3 fazlı AC kıyıcılar kullanılmaktadır. “iğne pals üreteci”dir.
Güç Devr. Uyarma Devr.

T1 Sync-A
+ Đzin Gnd
Van A
T4 -
Ra Sync-B Pwm
T4
T3 Io T3 +
Vbn B -
N T6
Sync-C
Is Rb f k
T6 T5 +
T5
Vcn C + Vo - T2 -
Rc α= 0º
- Vs + T2
• Bir fazlı uygulamalardan Şekil-5.32’de 3 fazlı açma-
bilindiği gibi düşük ve orta kapama kontrollu AC voltaj
güçlerde ters paralel bağlı kontrolcu devre bağlantısının
tristörler yerine triyak kullanımı triyaklar kullanılarak yapılması
daha uygun olmaktadır. Aynı görülmektedir. Şekil-5.33’de ise
devrenin çalışmasını gösteren
durum 3 faz uygulamaları için
dalga şekilleri verilmiştir.
de geçerlidir.
Rg T1 Optoc.
Van A Gnd
T1 Ra
- Vs +
T2 Pwm
Io
Vbn B
N f k
T2 Rb
Is
T3
Vcn C + Vo -
T3 Rc

an bn cn
Vm
ωt
VS(faz)
VPWM ωt
t1 t2
VO(abc) ωt
VT1 ωt
ISa,T1,Oa ωt

• Şekil-5.31 ve 5.32’den Şekil-5.33 görülen temel dalga
görüldüğü gibi yıldız yükte şekillerinden yararlanarak
açma kapama kontrollu AC devrede gerekli hesaplamalar
voltaj kontrolcu devresi de hem yapılabilir. Devrede
birbirine ters paralel bağlanmış yapılabilecek bazı
tristörlerle hem de triyak hesaplamalar şunlardır;
kullanarak yapılabilmektedir. 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,

• Yük gerilimin etkin değeri; k
T
VO ( rms ) = ∫ [ vo (t )] 2
.dt
k
yükte çalıştırılmasında, her yük VO ( rms ) = ∫ V 2
. sin 2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
m
5.34’de verilen dalga şeklinin k .( 2 .VS ( rms ) ) 2 2π
VO ( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
2π 0
eşitliği rezistif yük için yan k .2.VS2( rms ) ωt sin 2(ωt ) 2π
VO ( rms ) = .[ − ]0
π
k .VS2( rms ) 2π
2π 3π 4π VO ( rms ) = .[( − 0) − (0)]
Vm π 2
VO ωt k .VS2( rms ) π
VO ( rms ) = .( ) = k .VS2( rms )
π 1
t1
t1 t2 VO ( rms) = VS ( rms) . k = VS ( rms) .
t1 + t2
M.Necdet YILDIZ
• Yük akımının etkin değeri; 2π
k
I O ( rms ) = ∫ m (ω t ).d (ω t )
2 2
• 3 fazlı açma-kapama kontrollu I . sin
2π
AC voltaj kontrolcunun rezistif 0
yükte çalıştırılmasında, her yük 2π

k .I m2
I O ( rms ) = ∫ (ω t ).d (ω t )
2
üzerinden aşağıdaki Şekil- sin
5.35’de dalga şekli verilen 2π 0
akımın geçeceğini belirtmiştik.
k .I m2 ω t sin 2 (ω t ) 2 π
• Bu durumda etkin çıkış akımı I O ( rms ) = .[ − ]0
eşitliği rezistif yük için yan 2π 2 4
taraftaki gibi hesaplanacaktır. k .I m2 2π
I O ( rms ) = .[( − 0 ) − ( 0 )]
π 2π 3π 4π 2π 2
Im
k .I m2 π k .I m2
IO ωt I O ( rms ) = .( ) =
2π 1 2
Im Vm / R
t1 t2
I O ( rms ) = k = k
2 2
M.Necdet YILDIZ
• Etkin çıkış gücü; k
T
I S ( rms ) = ∫ [i S ( t )] 2 .dt
• Toplam etkin çıkış gücü, T 0
PO(rms)= 3 . IO(rms) . VO(rms) k

2π
eşitliğinden bulunabilmektedir. I S ( rms ) = ∫ I 2

. sin 2
(ω t ). d (ω t )
2π
m
0
2π
k .( I m ) 2
I S ( rms ) = ∫ (ω t ). d (ω t )
2
2π 0
Şekil-5.36’daki gibi olduğunu k . I m2 ω t sin 2 (ω t ) 2 π
I S ( rms ) = .[ − ]0
belirtmiştik. Buna göre, 2π 2 4
π 2π 3π 4π k . I m2 2π
I S ( rms ) = .[( − 0 ) − ( 0 )]
Im 2π 2
IS ωt k . I m2 π k . I m2
I S ( rms ) = .( ) =
2π 1 2
Im Vm / R
t1 t2 I S ( rms ) = . k = . k
2 2
M.Necdet YILDIZ
• Toplam etkin giriş gücü, ise akımın olmadığı
PS(rms)= 3 . IS(rms) . VS(rms) görülmektedir.
Vm
VS ωt
“cos” değeridir. Şekil-5.37’de
kaynak gerilimi ve akımı Im
görülmektedir. Buradan, kıyıcı
IS ωt
iletimde (on) iken faz kayması
olmadığı açık olarak
görülmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Vm Im
VT ωt IT ωt
M.Necdet YILDIZ
• Bilindiği gibi 3 fazlı sistemde 3 Fazlı Açma-Kapama Kontrollu
yükler yıldız bağlanabildiği gibi, AC Voltaj Kontrolcu (üçgen
daha yüksek güç elede edebilmek bağlı rezistif yükte);
amacıyla üçgen olarak da Şekil-5.40’da 3 fazlı açma-kapama
bağlanmaktadır. Bu durumda AC kontrollu AC voltaj kontrolcu devre
kıyıcı devre bağlantısı da bağlantısı görülmektedir. Uyarma
değişecektir. Üçgen bağlantı devresindeki “K” işaretli bloklar
durumu aşağıda gösterilmiştir. “iğne pals üreteci”dir.
Sync-A
Van + Đzin Gnd
T1
A T4 -
Is Io Ra T4
Sync-B Pwm
Vbn T3 +
N T3
B
T6
T6
-
Rb Sync-C
f k
T5 +
Vcn + Vo -
T5
T2 -
C T2 Rc
- √3.Vs + α= 0º

• Bir fazlı uygulamalardan Şekil-5.41’de 3 fazlı açma-
bilindiği gibi düşük ve orta kapama kontrollu AC voltaj
güçlerde ters paralel bağlı kontrolcu devre bağlantısının
tristörler yerine triyak kullanımı triyaklar kullanılarak yapılması
daha uygun olmaktadır. Aynı görülmektedir. Şekil-5.42’de ise
durum 3 faz uygulamaları için
de geçerlidir.
Rg T1 Optoc.
Van A
Gnd
T1 Ra
Io T2 Pwm
N
Vbn B
Is T2 Rb f k
T3
Vcn C + Vo -
T3 Rc
- √3.Vs +
ab bc ca
√3Vm
ωt
VS(hat)
VPWM ωt
t1 t2
VO(abc) ωt
VT1 ωt
ISa,T1,Oa ωt

• Şekil-5.40 ve 5.41’den Şekil-5.42 görülen temel dalga
görüldüğü gibi üçgen yükte şekillerinden yararlanarak
açma kapama kontrollu AC devrede gerekli hesaplamalar
voltaj kontrolcu devresi de hem yapılabilir. Devrede
birbirine ters paralel bağlanmış yapılabilecek bazı
tristörlerle hem de triyak hesaplamalar şunlardır;
kullanarak yapılabilmektedir. 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,

• Yük gerilimin etkin değeri; 2π
k
• 3 fazlı açma-kapama kontrollu V = ( 3.V ) 2
∫.sin2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
O( rms) m
AC voltaj kontrolcunun rezistif
yükte çalıştırılmasında, her yük k.( 3 2.VS (rms) )2 2π 2
üzerinde aşağıdaki Şekil- VO(rms) = sin (ωt ).d (ωt )
∫
5.43’de verilen dalga şeklinin 2π 0
görüleceğini belirtmiştik. k.3.2.VS2(rms) ωt sin 2(ωt ) 2π

• Bu durumda etkin çıkış gerilimi VO( rms) = .[ − ]0
2π 2 4
eşitliği rezistif yük için yan
taraftaki gibi hesaplanacaktır. k.3.VS2(rms) 2π
VO(rms) = .[( − 0) − (0)]
π 2π 3π 4π π 2
√3.Vm
k.3.VS2(rms) π
ωt VO(rms) = .( ) = k.3.VS2(rms)
VO π 1
t1
VO(rms) = 3.VS (rms) . k = 3.VS (rms) .
t1 t2 t1 + t2
M.Necdet YILDIZ
• Yük akımının etkin değeri; 2π
k
I O ( rms ) = ∫ m (ωt ).d (ωt )
2 2
• 3 fazlı açma-kapama kontrollu I . sin
AC voltaj kontrolcunun rezistif 2π 0

k .I m2
üzerinden aşağıdaki Şekil- I O ( rms ) = ∫ sin 2
(ωt ).d (ωt )
5.44’de dalga şekli verilen 2π 0
akımın geçeceğini belirtmiştik.
k .I m2 ωt sin 2(ωt ) 2π
• Bu durumda etkin çıkış akımı I O ( rms ) = .[ − ]0
eşitliği rezistif yük için yan 2π 2 4
taraftaki gibi hesaplanacaktır. k .I m2 2π
I O ( rms ) = .[( − 0) − (0)]
π 2π 3π 4π 2π 2
Im
k .I m2 π k .I m2
IO ωt I O ( rms ) = .( ) =
2π 1 2
I 3.Vm / R
t1 t2 I O ( rms ) = m k= k
2 2
M.Necdet YILDIZ
• Etkin çıkış gücü; 2π
k
• Toplam etkin çıkış gücü, I S ( rms) = ∫ ( 3.I ) 2
. sin 2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
m
PO(rms)= 3 . IO(rms) . VO(rms)

2π
eşitliğinden bulunabilmektedir. k.( 3.I m )2
I S ( rms) = ∫ sin 2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
• Kaynak akımı etkin değeri;
k.3.I m2 ωt sin 2(ωt ) 2π
• Kaynaktan çekilen akımın I S ( rms) = .[ − ]0
Şekil-5.45’deki gibi olduğunu 2π 2 4
belirtmiştik. Buna göre, k.3.I m2 2π
I S ( rms) = .[( − 0) − (0)]
√3.Im
π 2π 3π 4π 2π 2
ωt k.3.I m2 π 3 2
IS I S ( rms) = .( ) = k.I m
2π 1 2
3
t1 t2 I S ( rms) = k .I m = 3.IO(rms)
2
M.Necdet YILDIZ
• Toplam etkin giriş gücü, ise akımın olmadığı
PS(rms)= 3 . IS(rms) . VS(rms) görülmektedir.
√3.Vm

VS ωt
“cos” değeridir. Şekil-5.46’da √3.Im
kaynak gerilimi ve akımı
görülmektedir. Buradan, kıyıcı
IS ωt
iletimde (on) iken faz kayması
olmadığı açık olarak
görülmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Şekil-5.47’deki gibi olduğuna Şekil-5.48’deki gibi olduğuna
• VT= √3.Vm + %30 IT= (√3.Vm / R) + %30
√3.Vm Im
VT ωt IT ωt
M.Necdet YILDIZ
Örnek: Çıkış akımı etkin değeri,
380V/220V-50Hz şebekede 10Hz IO(rms)= VO(rms) / R= 154 / 10
ferkanslı %50 etkin peryotlu IO(rms)= 15,4A
uyarmada çalıştırılan açma Etkin çıkış gücü,
kapama kontrollu 3 fazlı yıldız PO(rms)= 3 . IO(rms).VO(rms)
bağlı AC kıyıcı devresinin,
PO(rms)= 3 . 154 . 15,4= 7,11kW
beslediğinde oluşacak tüm devre Kaynak akımının etkin değeri,
parametrelerini hesaplayınız. Im= Vm/R= 220.√2 / 10= 31,1A
b) Aynı örneği 3 fazlı üçgen bağlı IS(rms)= (Im/√2) . √k
AC kıyıcı devresi için tekrar IS(rms)= (31,1 / √2) . √0,5
yapınız. IS(rms)= 15,4A
Çözüm: Rezistif yükte kaynaktan çekilen
a) Yıldız bağlı rezistif yükte çıkış etkin güç,
geriliminin etkin değeri, PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms)
VO(rms)= VS(rms) . √k PS(rms)= 3 . 15,4 . 220= 10,16kW
VO(rms)= 220 . √(0,5)= 154V olarak bulunur.

• Rezistif yükte anahtar (tristör- b) Üçgen bağlı rezistif yükte çıkış
triyak) gerilimi, geriliminin etkin değeri,
VD ≥ Vm+ %30 VO(rms)= √3 . VS(rms) . √k
VO(rms)= √3 . 220 . √(0,5)= 266,4V
VD ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Çıkış akımı etkin değeri,
IO(rms)= VO(rms) / R= 266 / 10
• Rezistif yükte anahtar (tristör- IO(rms)= 26,6A
triyak) akımı,
ID ≥ Vm/R + %30 PO(rms)= 3 . IO(rms).VO(rms)
ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A PO(rms)= 3 . 266 . 26,6= 21,22kW
• NOT: Yıldız bağlantıda güç Im= Vm/R= 380.√2 / 10= 53,7A
elemanları doğrudan faz IS(rms)= (Im/√2) . √k
gerilimi ile karşılaşmaktadır. Bu IS(rms)= (53,7 / √2) . √0,5
nedenle de akım ve gerilim IS(rms)= 26,6A
belirlemesi yapılırken faz olarak bulunur.
gerilimi dikkate alınmaktadır.
• Rezistif yükte kaynaktan NOT: Üçgen bağlantıda güç
çekilen etkin güç, elemanları doğrudan hat
PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms) gerilimi ile karşılaşmaktadır. Bu
nedenle de akım ve gerilim
PS(rms)= 3 . 26,6 . 380=
belirlemesi yapılırken hat
30,32kW
gerilimi dikkate alınmaktadır.

triyak) gerilimi,
VT ≥ Vm+ %30
VT ≥ 537 . 1,3 ≥ 700V
triyak) akımı,
IT ≥ Vm/R + %30
IT ≥ 53,7 . 1,3 ≥ 70A
olarak bulunur.

• Bilindiği gibi, açma kapama 3 Fazlı Faz Açısı Kontrollu AC
kontrolu yoğun olarak ısıtıcı Voltaj Kontrolcu (yıldız bağlı
kontrolunda kullanılmaktadır. 3 rezistif yükte);
fazlı motor kontrolu ve yüksek Şekil-5.49’da 3 fazlı faz açısı
güçlü ışık kontrol yapmak için ise kontrollu AC voltaj kontrolcu devre
aşağıda görüldüğü gibi faz açısı bağlantısı görülmektedir. Uyarma
kontrollu AC kıyıcılar kullanmak devresindeki “K” işaretli bloklar
gerekmektedir. “iğne pals üreteci”dir.

T1 Sync-A
+ Đzin
ĐZĐNGnd
=1
Van A
T4 - Bu giriş
Ra Sync-B sürekli
Pwm
T4
T3 Io T3 + aktif “1”
Vbn B - tutularak
N T6
Sync-C
Is Rb fkontrol k
T6 T5 + “α” açısı
T5
Vcn C + Vo - T2 - ile yapılır.
Rc α= 0º ile 180º ayarlı
- Vs + T2
• 1 fazlı uygulamalardan bilindiği Şekil-5.50’de 3 fazlı açma-
gibi düşük ve orta güçlerde kapama kontrollu AC voltaj
ters paralel bağlı tristörler kontrolcu devre bağlantısının
yerine triyak kullanımı daha triyaklar kullanılarak yapılması
uygun olmaktadır. Aynı durum görülmektedir. Şekil-5.51’de ise
3 faz uygulamaları için de
geçerlidir.
+ Sync-A
T1
Van A -
T1 Ra
+ Sync-B
T2
Io -
Vbn B
N
T2 Rb + Sync-C
Is T3
-
Vcn C + Vo -
T3 Rc α= 0º ile 180º ayarlı
- Vs +
an bn cn
• Şekil-5.49 ve 5.50’den Vm
görüldüğü gibi yıldız yükte faz ωt
açısı kontrollu AC voltaj VS(faz)
kontrolcu devresi de hem
birbirine ters paralel bağlanmış α
Vpals T1-ilt. T4-ilt. T1-ilt. ωt
tristörlerle hem de triyak T1-T4
kullanarak yapılabilmektedir.
• Hem tristörlü uygulamada hem
de triyaklı uygulamada uyarma Vpals T6-ilt. T3-ilt. T6-ilt. ωt
T3-T6
devresinde iğne pals üreticiler
kullanılmıştır. Đğne palsler her
faz için ayrı ayrı üretilmekte ve Vpals T5 T2-ilt. T5-ilt. 2 ωt
T5-T2
anahtarlara uygulanmaktadır. 0,5 0,5
√3.Vm/2 Vab Vac
• Bu yöntemde kontrol ise
tetikleme açısının ayarlanması VO (Ra) ωt
ile olmaktadır, Şekil-5.51.
0,5 0,5
Vab Vac
• Şekil-5.51’den görüldüğü gibi, Şekil-5.51 görülen temel dalga
her tristör kendisine ait olan şekillerinden yararlanarak
alternansın (T1”A+”, T4”A-”, devrede gerekli hesaplamalar
T3”B+”, T6”B-”, T5”C+”, T2”C-) yapılabilir. Devrede
90. derecesinde (α) uyarılmış yapılabilecek bazı
ve iletime geçmesi hesaplamalar şunlardır;
sağlanmıştır. 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,
• Örnek olarak izlenen Ra 2) Çıkış akımının etkin değeri,
direnci üzerindeki çıkış faz 3) Etkin (rms) çıkış gücü,
gerilimine bakıldığında hat 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
gerilimlerinin yarı genliğinde değeri,
oluştuğu gözlenmektedir. 5) Kaynaktan çekilen etkin güç
• Bunun nedeni her 60 derecelik 6) Devrenin verimi,
aralıkta sadece 2 elemanın 7) Devrenin güç katsayısı,
iletimde kalması ve gerilimin 2 8) Anahtar gerilimleri,
yük üzerinde paylaşılmasıdır. 9) Anahtar akımları,

• 1) Yük gerilimin etkin değeri; 2π
1
VO(rms) = ∫ [V . ω
sin( t )]2
.d (ωt )
• 3 fazlı faz açısı kontrollu AC 2π 0
m
voltaj kontrolcunun rezistif

2π
yükte çalıştırılmasında, her yük Vm2
VO(rms) = ∫ sin2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
5.52’de verilen dalga şeklinin
görüleceğini belirtmiştik. 0 ≤ α ≤ 59o
• Bu durumda etkin çıkış gerilimi 1 α sin 2α
VO(rms) = 6.VS − +
eşitliği rezistif yük için yan 6 4π 8π
taraftaki gibi hesaplanacaktır. 60 ≤ α ≤ 89o
0,5 0,5 1 3sin 2α 3 cos2α
√3.Vm/2 Vab Vac VO(rms) = 6.VS + +
12 16π 16π
VO ωt 90 ≤ α ≤ 150o
0,5 0,5 5 α sin 2α 3 cos2α
Vab Vac VO(rms) = 6.VS + + +
24 4π 16π 16π
M.Necdet YILDIZ
• 2) Yük akımının etkin değeri; 2π
1
• 3 fazlı faz açısı kontrollu AC IO(rms) = ∫ [(V / R).sin(ωt )]2
.d (ωt )
2π 0
m
voltaj kontrolcunun rezistif
(Vm / R)2
üzerinden aşağıdaki Şekil- IO(rms) = ∫ sin2
(ωt).d (ωt)
2π
5.53’de verilen dalga şeklinde 0
akım görüleceğini belirtmiştik. 0 ≤ α ≤ 59o

• Bu durumda etkin çıkış akımı 1 α sin 2α
IO(rms) = ( 6.VS / R) − +
eşitliği rezistif yük için yan 6 4π 8π
taraftaki gibi hesaplanacaktır.
60 ≤ α ≤ 89o
1 3sin 2α 3 cos2α
√3.Vm/2R
IO(rms) = ( 6.VS / R) + +
12 16π 16π
IO ωt
veya
VO(rms)
IO(rms) =
R
M.Necdet YILDIZ
• 3) Etkin çıkış gücü; 2π
1
• Toplam etkin çıkış gücü, I S (rms) = ∫ [( 3.V / R). ω
sin( t )]2
.d (ωt )
2π 0
m

2π
eşitliğinden bulunabilmektedir. ( 3.Vm / R)2
I S (rms) = ∫ sin2
(ωt ).d (ωt )
2π 0
• 4) Kaynak akımı etkin değeri; 0 ≤ α ≤ 59o

• Kaynaktan çekilen akımın 1 α sin 2α
Şekil-5.54’deki gibi olduğunu I S (rms) = ( 6.VS / R) − +
6 4π 8π
belirtmiştik. Buna göre,
60 ≤ α ≤ 89o
1 3sin 2α 3 cos2α
√3.Vm/2R
I S (rms) = ( 6.VS / R) + +
12 16π 16π
IO ωt
veya
VO(rms)
I S (rms) = IO(rms) =
R
M.Necdet YILDIZ
• 5) Kaynaktan çekilen güç; “cos” değeridir. Şekil-5.55’de
• Toplam etkin giriş gücü, kaynak gerilimi ve akımı
PS(rms)= 3 . IS(rms) . VS(rms) görülmektedir. Buradan, güç
katsayısının tetikleme açısına
eşitliğinden bulunabilmektedir. göre değiştiği görülmektedir.
cosφ= cos(2α /3)’dır.
• 6) Devren verimi;
• Bilindiği gibi verim, π 2π
η= PO(rms) / PS(rms) Vm
eşitliğinden bulunabilmektedir. VS ωt
φ
• 7) Güç katsayısı (cosφ);
• Güç katsayısı kaynaktan ωt
IS
çekilen akım arasındaki açının-
M.Necdet YILDIZ
• 8) Anahtar (tristör) gerilimi; 9) Anahtar (tristör-triyak) akımı;
Şekil-5.56’daki gibi olduğuna Şekil-5.57’deki gibi olduğuna
• VT= √3.Vm/2 + %30 IT= √3.Vm/2R + %30
√3Vm/2 √3Vm/2R
VT ωt VT ωt
M.Necdet YILDIZ
• Bilindiği gibi, 3 fazlı sistemde yüke 3 Fazlı Faz Açısı Kontrollu AC
daha fazla güç aktarabilmek için Voltaj Kontrolcu (üçgen bağlı
yıldız yerine üçgen bağlantı rezistif yükte);
kullanılması gerekmektedir. Bu Şekil-5.58’de 3 fazlı faz açısı
durumda, aşağıdaki şekilden de kontrollu AC voltaj kontrolcu devre
görüldüğü gibi, yükün her bir bağlantısı görülmektedir. “K”
parçası doğrudan hat gerilimi ile işaretli bloklar iğne pals üretecidir.
karşı karşıya gelmektedir.
+ Sync-A
Van A T1 T1
T4 Ra -
T4
Io Sync-B
Vbn T3 +
B T3
N T6 Rb T6 -
Is
+ Sync-C
T5
Vcn C T5
+ Vo -
T2 T2 -
Rc
- Vs +
α= 0º ile 180º ayarlı
• 1 fazlı uygulamalardan bilindiği Şekil-5.59’da 3 fazlı açma-
gibi düşük ve orta güçlerde kapama kontrollu AC voltaj
ters paralel bağlı tristörler kontrolcu devre bağlantısının
yerine triyak kullanımı daha triyaklar kullanılarak yapılması
uygun olmaktadır. Aynı durum görülmektedir. Şekil-5.60’da ise
3 faz uygulamaları için de
geçerlidir.
+ Sync-A
T1
Van A -
T1 Ra
+ Sync-B
T2
Io -
Vbn B
N
T2 Rb + Sync-C
T3
Is
-
Vcn C + Vo -
T3 Rc α= 0º ile 180º ayarlı
- Vs +
ab bc ca
• Şekil-5.58 ve 5.59’dan √3.Vm
görüldüğü gibi üçgen yükte faz ωt
açısı kontrollu AC voltaj VS(faz)
kontrolcu devresi de hem
birbirine ters paralel bağlanmış α
Vpals T1 T4 T1 ωt
tristörlerle hem de triyak T1-T4
kullanarak yapılabilmektedir.
• Hem tristörlü uygulamada hem
de triyaklı uygulamada uyarma Vpals T6 T3 T6 ωt
T3-T6
devresinde iğne pals üreticiler
kullanılmıştır. Đğne palsler her
faz için ayrı ayrı üretilmekte ve Vpals 5 T2 T5 ωt
T5-T2
anahtarlara uygulanmaktadır.
√3.Vm
• Bu yöntemde kontrol ise
tetikleme açısının ayarlanması VO (Ra) ωt
ile olmaktadır, Şekil-5.60.

• Şekil-5.60’dan görüldüğü gibi, Şekil-5.60 görülen temel dalga
her tristör kendisine ait olan şekillerinden yararlanarak
alternansın (T1”A+”, T4”A-”, devrede gerekli hesaplamalar
T3”B+”, T6”B-”, T5”C+”, T2”C-) yapılabilir. Devrede
90. derecesinde (α) uyarılmış yapılabilecek bazı
ve iletime geçmesi hesaplamalar şunlardır;
sağlanmıştır. 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,
• Örnek olarak izlenen Ra 2) Çıkış akımının etkin değeri,
direnci üzerindeki çıkış faz 3) Etkin (rms) çıkış gücü,
gerilimine bakıldığında hat 4) Kaynaktan çekilen akımın etkin
gerilimlerinin genliğinde değeri,
oluştuğu gözlenmektedir. 5) Kaynaktan çekilen etkin güç
• Bunun nedeni her bir tristörün 6) Devrenin verimi,
devreye girmesinde yükün her 7) Devrenin güç katsayısı,
bir parçasının doğrudan iki faz 8) Anahtar gerilimleri,
arasına bağlanmasıdır. 9) Anahtar akımları,

T
• 1) Çıkış gerilimin etkin değeri; 1
VO ( rms ) = ∫ [ vo (t )]2
.dt
voltaj kontrolcu üçgen rezistif π
1
yükte çalıştırılmasında, yük VO ( rms ) = ∫ ( 3 .
V ) 2
. sin 2
(ωt ).d (ωt )
π
m
üzerinde aşağıdaki Şekil- α
5.61’de verilen dalga şeklinin 3.Vm2

π
VO ( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
π α
3.Vm2 ωt sin 2(ωt ) π
eşitliği rezistif yük için yan VO ( rms ) = .[ − ]α
3.Vm2 π sin 2π α sin 2α
α π α 2π 3π 4π VO ( rms ) = .[( − )−( − )]
π 2 4 2 4
√3Vm 3.Vm2 π α sin 2α
ωt VO ( rms ) = .( − + )
VO 2π 1 1 2
α sin 2α
VO ( rms ) = 3.VS ( rms ) 1 − +
T π 2π
M.Necdet YILDIZ
T
• 2) Çıkış akımının etkin değeri; 1
I O ( rms ) = ∫ [io (t )]2
.dt
voltaj kontrolcunun üçgen π
1
I O ( rms ) = . sin 2 (ωt ).d (ωt )
π α∫
2
rezistif yükte çalıştırılmasında, I m
yük üzerinden aşağıdaki Şekil-
π
5.62’de verilen akımın I m2
I O ( rms ) = ∫ (ωt ).d (ωt )
2
sin
geçeceğini belirtmiştik. π α
I m2 ωt sin 2(ωt ) π
eşitliği rezistif yük için yan I O ( rms ) = .[ − ]α
π 2π 3π 4π I m2 π sin 2π α sin 2α
α α I O ( rms ) = .[( − )−( − )]
π 2 4 2 4
√3Vm/R
(Im) I m2 π α sin 2α
ωt I O ( rms ) = .( − + )
IO 2π 1 1 2
I α sin 2α VO ( rms )
I O ( rms ) = m 1− + =
T 2 π 2π R
M.Necdet YILDIZ
• 3) Etkin çıkış gücü; 2π
1
I = ∫ [ 3 .I . ω
sin( t )]2
.d (ωt)
• Bilindiği gibi etkin çıkış gücü, 2π 0
S ( rms) m

2 2π
( 3.I )
eşitliğinden bulunabilmektedir. I S (rms) = m
sin2 (ωt ).d (ωt )
∫
2π 0
• 4) Kaynak akımı etkin değeri; 0 ≤ α ≤ 60o

• Kaynaktan çekilen akımın 1 α sin 2α
Şekil-5.63’deki gibi olduğunu
I S (rms) = 3 6.(VS / R) − +
6 4π 8π
belirtmiştik. Buna göre,
60 ≤ α ≤ 90o
α 1 3sin 2α 3 cos2α
I S (rms) = 3 6.(VS / R) + +
√3Vm/R 12 16π 16π
ωt 90 ≤ α ≤ 150o
IS
5 α sin2α 3 cos2α
I S (rms) = 3 6.(VS / R) + + +
24 4π 16π 16π
M.Necdet YILDIZ
• 5) Kaynaktan çekilen güç; “cos” değeridir. Şekil-5.64’de
• Bilindiği gibi etkin giriş gücü, kaynak gerilimi ve akımı
PS(rms)= 3 . IS(rms) . VS(rms) görülmektedir. Buradan, devre
çıkışındaki yükün rezistif
eşitliğinden bulunabilmektedir. olmasına rağmen “φ” kadarlık
bir faz kaymasının olduğu
• 6) Devren verimi; görülmekte (cosφ= cos(2α/3).
• Bilindiği gibi verim,
α
η= PO(rms) / PS(rms) Vm
eşitliğinden bulunabilmektedir. VS ωt
φ
• 7) Güç katsayısı (cosφ);
Im
ωt
verilen gerilim ile kaynaktan IS
çekilen akım arasındaki açının- IS1
M.Necdet YILDIZ
• 8) Anahtar (tristör) gerilimi; 9) Anahtar (tristör-triyak) akımı;
• VT= √3.Vm + %30 IT= √3.Vm/R + %30
olarak hesaplanabilmektedir. π α 2π 3π 4π
α
√3Vm √3.Vm/R
ωt ωt
VT IT
T
M.Necdet YILDIZ
Örnek: 1 π / 4 sin(2.45)
380V/220V-50Hz şebekede 45 VO(rms) = 6.220 − +

6 4π 8π
derecelik uyarma açısında
çalıştırılan faz açısı kontrollu 3 VO(rms)= 204,4V
fazlı AC kıyıcı, Çıkış akımı etkin değeri,
a) Yıldız bağlı 10Ω’luk rezistif bir
IO(rms)= VO(rms) / R= 254 / 10
yükü beslediğinde oluşacak tüm
devre parametrelerini, IO(rms)= 20,4A
b) üçgen bağlı 10Ω’luk rezistif bir Etkin çıkış gücü,
yükü beslediğinde oluşacak devre PO(rms)= 3 . IO(rms).VO(rms)
PO(rms)= 3 . 20,4 . 204= 12,4kW
Çözüm: Kaynak akımının etkin değeri,
a) Yıldız bağlı rezistif yükte Yıldız bağlantıda kaynak akımı
çıkış geriliminin etkin değeri, ile çıkış yük akımı aynı
1 α sin 2α olduğundan,
VO(rms) = 6.VS − +
6 4π 8π IS(rms)= 20,4A

Yıldız bağlı rezistif yükte b) Üçgen bağlı rezistif yükte
kaynaktan çekilen etkin güç, çıkış geriliminin etkin değeri,
PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms) α sin 2α
PS(rms)= 3 . 20,4 . 220= 13,4kW VO ( rms ) = 3.VS ( rms ) 1 − +
π 2π
Yıldız yükte devrenin verimi, π / 4 sin 2.45
η= PO(rms) / PS(rms) VO ( rms ) = 3.220 1 − +
π 2π
η= 12,4kW / 13,4kW= %92,53 VO(rms)= 363,29V
Yıldız bağlı rezistif yükte Çıkış akımı etkin değeri,
anahtar (tristör-triyak) gerilimi,
IO(rms)= VO(rms) / R= 363 / 10
VT ≥ Vm+ %30
IO(rms)= 36,3A
VT ≥ 311 . 1,3 ≥ 400V
Yıldız bağlı rezistif yükte
PO(rms)= 3 . IO(rms).VO(rms)
anahtar (tristör-triyak) akımı,
PO(rms)= 3 . 36,3 . 363= 39,5kW
ID ≥ Vm/R + %30
olarak bulunur.
ID ≥ 31,1 . 1,3 ≥ 40A

Kaynak akımının etkin değeri; Rezistif yükte anahtar (tristör-
triyak) gerilimi,
1 α sin 2α VT ≥ √3.Vm+ %30
I S (rms) = 3 6.(VS / R) − +
6 4π 8π VT ≥ √3.311 . 1,3 ≥ 700V
1 π / 4 sin(2.45) Rezistif yükte anahtar (tristör-
I S (rms) = 3 6.(220/ 10) − +
6 4π 8π triyak) akımı,
ID ≥ √3.Vm/R + %30
IS(rms) = 61,32A
ID ≥ √3.31,1 . 1,3 ≥ 70A
Üçgen yükte kaynaktan çekilen
etkin güç,
PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms)
PS(rms)= 3 . 61,3 . 220= 40,4kW
Üçgen yükte devrenin verimi,
η= PO(rms) / PS(rms)
η= 39,5kW / 40,4kW= %97,77

ÖDEV-12
12.1) 380V/220V-50Hz şebekede, 10Hz-%50 etkin peryotla uyarmada,

üçgen bağlı 5Ω’luk saf rezistif bir yükü besleyen 3 fazlı açma-
kapama kontrollu AC kıyıcının,
12.2) 380V/220V-50Hz şebekede, 45º uyarmada, yıldız bağlı 15Ω’luk

saf rezistif yükü besleyen 3 fazlı faz açısı kontrollu AC kıyıcının,

Bölüm-6
DC-DC
VI – DC/DC DÖNÜŞTÜRÜCÜLER
• GĐRĐŞ: DC-DC dönüştürücüleri iki
• DC-DC dönüştürücüler, temel grup atında incelemek
mümkündür. Bu gruplar,
özellikle son dönemlerde güç
elektroniği ve endüstriyel 1) DC kıyıcılar;
elektronik uygulamalarında çok a) A sınıfı DC kıyıcı,
yoğun olarak kullanılmaya b) B sınıfı DC kıyıcı,
başlayan güç devreleridir. c) C sınıfı DC kıyıcı,
DC-DC dönüştürücülerin d) D sınıfı DC kıyıcı,

kullanım alanları, e) E sınıfı DC kıyıcı.
• 1) Ulaşım araçlarında, 2) Anahtarlamalı regületörler;
• 2) Seyyar elektronik cihazda, a) Sekonder anahtarlamalı
• 3) Rüzgar ve güneş enerji regülatörler,
sistemlerinde, b) Primer anahtarlamalı
• 4) Küçük boyutlara sığdırılması regületörler,
gereken elektronik cihazlarda vb.

• 1- DC KIYICILAR: Azaltan tip DC kıyıcı çalışması
• Endüstride özellikle DC (rezistif yükte);
motorların kontrolunda yoğun Bu çalışma durumunda, DC
olarak kullanılmakta olan DC kıyıcının çıkış gerilimi, giriş
kıyıcılarda temelde iki farklı geriliminden daima daha
çalışma (çalıştırma) şekli düşük seviyededir. Bu nedenle
vardır. Bunlar; bu tür çalışmaya “azaltan” tip
çalışma denilmektedir.
• a) Azaltan tip çalışma,
Şekil-6.1’de tipik bir azaltan
• b) Arttıran tip çalışmadır. DC kıyıcı bağlantısı
• Temel güç elemanı olarak BJT, görülmektedir. Bağlantıdan
Mosfet veya IGBT kullanılarak görüldüğü gibi temel güç
gerçekleştirilen DC kıyıcıların anahtarı olarak BJT
temel çalışma durumları ayrı kullanılmıştır. Devrede, BJT
ayrı ve detaylı olarak yerine Mosfet veya IGBT’de
incelenecektir. kullanılabilmektedir.

t1 T
• Şekil-6.1’den görüldüğü gibi
VS
azaltan tip DC kıyıcıda güç
anahtarı yük ile kaynak arasına VS ωt
seri olarak bağlanmıştır. 10-
20V
• Devrenin uyarma ve temel ωt
Vk
dalga şekilleri yan tarafta
Şekil-6.2’de görülmektedir. Vm
VO ωt
%0-%100
Vm
+ Vk -
Is Io
PWM VT ωt
+ Vt -
+ + Im
Vs Vo f k
IS ωt
- -
Im
Güç devresi Kont. devresi IT-O ωt

• Şekil-6.2’den görüldüğü gibi Hem rezistif yüklerin ve elektronik
devre girişi sabit DC gerilim devrelerin beslenmesinde hem de
kaynağına bağlanmış, doğru akım motorlarının
kontrolunda kullanılabilecek olan
devredeki güç anahtarı
bu çalıştırma yönteminde diğer
(transistör) ise bir PWM sinyal güç devrelerinde olduğu gibi,
ile uyarılmıştır.
1) Çıkış geriliminin ortalama
• Transistör girişine uyarma değeri,
sinyali verildiği sürece çıkış 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
gerilimi giriş gerilimine eşit, 3) Ortalama çıkış gücü,
uyarma sinyali verilmediğinde
4) Kaynak akımının ortalama
ise eleman yalıtıma değeri,
geçeceğinden çıkış gerilimi 5) Ortalama giriş gücü,
sıfır olmaktadır.
6) Etkin giriş direnci
• Uyarma sinyali etkin peryodu 7) Anahtar gerilimi,
%0 ile %100 arasında
8) Anahtar akımı
değiştirilerek çıkış ayarlanabilir
hesaplanabilir.

• 1) Çıkış gerilimi ortalama değeri; 2) Çıkış akımı ortalama değeri;
• Azaltan tip çalışan devrede çıkış Azaltan tip çalışan devrede çıkış
gerilimi, daha önce verildiği ve akımı, daha önce verildiği ve
aşağıdaki Şekil-6.3’den görüldüğü aşağıdaki Şekil-6.4’den görüldüğü
gibi, güç anahtarının iletimde gibi, güç anahtarının iletimde
kalma süresine göre, kalma süresine göre,
t1 t1
1 t 1 t V
VO ( dc ) = ∫ Vm .dt = 1 .Vm = k .VS I O ( dc ) = ∫ I m .dt = 1 .I m = k . S
T 0 T T 0 T R
eşitliği kullanarak bulunabilecektir. eşitliği kullanarak bulunabilecektir.

t1 T t1 T
Vm Im
VO ωt IO ωt
t1 t2 t1 t2

• 3) Ortalama çıkış gücü; 5) Ortalama giriş gücü;
• Devrenin ortalama çıkış gücü, Kaynaktan çekilen ortalama giriş
Po= Io.Vo= Vo²/R= k.Vs²/R gücü aşağıdaki gibi olacaktır.
eşitliğinden bulunabilir. Ps= k . Is . Vs
• 4) Kaynak akımı ortalama değeri; eşitliğinden bulunabilecektir.
• Kaynaktan çekilen akımın şekli,
6) Devrenin etkin giriş direnci,
Şekil-6.5’deki gibi olduğuna göre
ortalama değeri, Kaynaktan görünen dirençtir.
t1
1 t V VS R
I S ( dc ) = ∫ I m .dt = 1 .I m = k . S Ri = =
T 0 T R IS k
t1 T 7) Anahtar akımı;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
Im
IS ωt
8) Anahtar gerilimi;
VT= 1,3 . Vm olacaktır.
t1 t2

• Azaltan tip DC kıyıcı çalışması t1 T
(endüktif yükte); VS
• Azaltan tip çalışmada endüktif yük VS ωt
kullanılması durumunda Şekil-
10-
6.6’da görüldüğü gibi serbest 20V
geçiş diyodu kullanılmalıdır. ωt
Vk
Devreyle ilgili dalga şekilleri ise
Şekil-6.7’de görülmektedir. Vm
VO ωt
%0-%100
Vm
+ Vk -
Is Io ωt
PWM VT
+ Vt -
+ Im
+ f k
Vs
- Dm
Vo
IO ωt
-
Im
Güç devresi Kont. devresi IS-T ωt

• Şekil-6.6’dan görüldüğü gibi devre Hem rezistif yüklerin ve elektronik
girişi yine sabit DC gerilim devrelerin beslenmesinde hem de
kaynağına bağlanmış, devredeki doğru akım motorlarının
güç anahtarı (BJT) ise bir PWM kontrolunda kullanılabilecek olan
sinyal ile uyarılmıştır. bu çalıştırma yönteminde diğer
• Transistör girişine uyarma sinyali güç devrelerinde olduğu gibi yine,
verildiği sürece çıkış gerilimi giriş 1) Çıkış geriliminin ortalama
gerilimine eşit, uyarma sinyali değeri,
verilmediğinde ise eleman yalıtıma 2) Çıkış akımının ortalama değeri,
geçeceğinden çıkış gerilimi sıfır 3) Ortalama çıkış gücü,
olmaktadır.
• Çıkış akımı ise sabit olup değeri,
transistör iletimde olduğunda
5) Ortalama giriş gücü,
transistör üzerinden, transistör
yalıtımda olduğu zamanlarda ise 6) Etkin giriş direnci
yüke ters paralel bağlı olan 7) Anahtar gerilimi,
serbest geçiş diyodu üzerinden 8) Anahtar akımı,
dolaşmaktadır. hesaplanabilir.

• Azaltan tip çalışan devrede çıkış Azaltan tip çalışan devrede çıkış
gerilimi, daha önce verildiği ve akımı, daha önce verildiği ve
aşağıdaki Şekil-6.8’den görüldüğü aşağıdaki Şekil-6.9’dan görüldüğü
gibi, güç anahtarının iletimde gibi, yük üzerinden sürekli akım
kalma süresine göre, aktığı düşünülerek,
t1 T
1 t 1 T V
VO ( dc ) = ∫ Vm .dt = 1 .Vm = k .VS I O ( dc ) = ∫ I m .dt = .I m = S
T 0 T T 0 T R
eşitliği kullanarak bulunabilecektir. eşitliği kullanarak bulunabilecektir.

t1 T t1 T
Vm Im
VO ωt IO ωt
t1 t2 t1 t2

Po= Io.Vo= Vo²/R= k.Vs²/R gücü aşağıdaki gibi olacaktır.
eşitliğinden bulunabilir. Ps= k . Is . Vs
6) Devrenin etkin giriş direnci,
Şekil-6.10’deki gibi olduğuna göre
ortalama değeri, Kaynaktan görünen dirençtir.
t1 VS R
I S ( dc )
1 t V
= ∫ I m .dt = 1 .I m = k . S Ri = =
T 0 T R IS k
t1 T 7) Anahtar akımı;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
Im
IS ωt
VT= 1,3 . Vm
t1 t2 olacaktır.

Çıkış akımının ortalama
Örnek: değeri,
200Vdc şebekede %50 etkin
IO= VO / R= 100 / 10
peryotlu uyarmada çalıştırılan
azaltan tip DC kıyıcı, IO= 10A
a) 10Ω’luk rezistif bir yükü Ortalama çıkış gücü,
beslediğinde oluşacak tüm devre PO= IO.VO
parametrelerini,
PO= 10 . 100= 1kW
beslediğinde oluşacak tüm devre Kaynak akımının ortalama
parametrelerini hesaplayınız. değeri,
Çözüm: IS= Im . k= (Vm / R) . k
a) Rezistif yükte çıkış IS= (200 / 10) .0,5
geriliminin ortalama değeri, IS= 10A
VO= VS . k
NOT: Devrenin girişi de DC olması
VO= 200 . 0,5 nedeniyle kaynak akımının
VO= 100V ortalama değeri hesaplanmıştır.

Kaynaktan çekilen güç, b) Endüktif yükte çıkış
Ps= k . Vs . Is = 0,5 . 200 . 10 geriliminin ortalama değeri,
Ps= 1kW VO= VS . k
Devrenin etkin giriş direnci, VO= 200 . 0,5
RĐ= R / k VO= 100V
RĐ= 10 / 0,5 = 20Ω Çıkış akımı ortalama değeri,
Anahtar (transistör) akımı, IO= VS / Z= 200 / 10
IT ≥ Vm/R + %30 IO= 20A
IT ≥ (200 / 10) . 1,3 ≥ 26A Ortalama çıkış gücü,
Anahtar (transistör) gerilimi, PO= IO.VO
VT ≥ 200 . 1,3 ≥ 260V PO= 20 . 100= 2kW
Kaynak akımı ortalama değeri,
IS= (VS / Z).k = (200/10).0,5
IS= 10A

Endüktif yükte kaynaktan çekilen Anahtar (transistör) gerilimi,
güç,
VT ≥ VS + %30
PS= k . IS .VS
VT ≥ 200 . 1,3 ≥ 260V
PS= k . 10 . 200= 1kW
Endüktif yükte devrenin etkin giriş
direnci, NOT: Azaltan tip DC kıyıcı
devresinde giriş gerilimi tamamen
Z Đ= Z / k
düzgün bir DC olmasına karşın
ZĐ= 10 / 0,5 = 20Ω yapılan anahtarlama sonucu
Anahtar (transistör) akımı, oluşan çıkış gerilimi kare dalga
IT ≥ VS/R + %30 formatındadır. Bu gerilimin
IT ≥ (200 / 10) . 1,3 ≥ 26A düzgünleştirilmesi için kapasitör
filtresi kullanılmalıdır. Devre
çıkışında filtre için kullanılan
kapasiteyi küçültmek ve çıkışın
daha düzgün olmasını sağlamak
için anahtarlama frekansı yüksek
(10-100kHz arası) seçilmektedir.

• Arttıran tip DC kıyıcı çalışması t1 T
VS
(rezistif yükte);
VS ωt
• Şekil-6.11’de arttıran tip devre
12V
yapısı, Şekil-6.12’de ise rezistif
Vk ωt
yüke göre devrenin dalga şekilleri
görülmektedir. Bu devre yapısı Vm
genellikle batarya gerilimini ωt
VO
yükseltmek için kullanılmaktadır.
Vm
IS, IL IO
+ VL - VT ωt
It
+ + +
Im
Vs Vt Vo
C R
Güç
- +Vk- - -
IS ωt
devresi Im
Uyarı
devresi ıO ωt
PWM Im
f k
ıT ωt

• Şekil-6.12’den görüldüğü gibi Bu devrede çıkış geriliminin
yükselten tip devrede etkin değere (k) göre değişim
anahtarlama elemanı azaltan grafiği aşağıdaki Şekil-6.13’de
devrenin aksine kaynağa ve görülmektedir. Grafikten
yüke paralel olarak görüldüğü gibi, çıkış gerilimi “k”
bağlanmıştır. ile doğru orantılı olarak
• Bu durumda transistör değişmekte olup girişin 7
uyarıldığında kaynağı “L” katına kadar çıkabilmektedir.
üzerinden kısa devre ederek Vo / Vs
akım yüklemekte, yalıtıma 7
geçirildiğinde ise kaynak ve L 6
akımı yük üzerinden 5
geçmektedir. 4
3
• Bu akıma göre oluşan çıkış
2
gerilimi tepe değeri “k”ya bağlı k
1
olarak değişmektedir.
.2 .4 .6 .8 1.0

• Rezistif yükte oluşan çıkış gerilimi, Yükselten tip çalışan devrede
daha önce verildiği ve aşağıdaki çıkış akımı, daha önce verildiği ve
Şekil-6.14’den görüldüğü gibi, güç aşağıdaki Şekil-6.15’den
anahtarının iletimde kalma görüldüğü gibi, güç anahtarının
süresine göre, iletimde kalma süresine göre
k= t1 / (t1+t2) oluşan gerilimle orantılı olarak,
Vdc ≈ VS + VL = Vs + L(di/dt) Idc = Vdc / R
Vdc ≈ Vs.[ (t1+t2) / t2 ]= Vs/(1-k) eşitliği kullanarak
bulunabilecektir.
eşitlikleri kullanarak bulunabilir.
kT T kT T
Vm Im
VO ωt IO ωt
t1 t2 t1 t2

• Ortalama çıkış gücü, Kaynaktan çekilen ortalama giriş
Pdc= Idc . Vdc olacaktır. gücü aşağıdaki gibi olacaktır.
PS(dc)= (IS(dc) . VS) / (1-k)
• 4) Kaynak akımı ortalama değeri;
• Kaynaktan çekilen akımın şekli, 6) Devrenin etkin giriş direnci,
Şekil-6.16’daki gibidir. Buna göre Kaynaktan görünen dirençtir ve
akımın ortalama değeri şöyledir, RĐ= VS / IS = R . (1-k) olacaktır.
IS ≈ Im= (VS/R) + IL = (VS/R) / (1-k)
7) Anahtar akımı;
t1 T
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
Im
IS ωt
VT= 1,3 . Vm
t1 t2 olacaktır.

t1 T
• Arttıran tip DC kıyıcı çalışması VS
(endüktif yükte); ωt
VS
• Bu çalışma şeklinde yükün çok 12V
endüktif olduğu kabul edilmiştir. ωt
Vk
Buna göre Şekil-6.17’de devre
yapısı, Şekil-6.18’de ise devrenin Vm
çalışmasını gösteren dalga VO ωt
Vm
IS, IL IO
VT ωt
+ VL - It
+ + + Im
Vs Vt Vo Z
- - - IO ωt
Güç +Vk-
devresi Im
Uyarı ωt
devresi
IS
PWM Im
f k ıT ωt

• Şekil-6.17’den görüldüğü gibi Bu devrede çıkış geriliminin
yükselten tip devre endüktif etkin değere (k) göre değişim
yükte çalıştırıldığında yük grafiği yine aşağıdaki Şekil-
üzerindeki yükün boşalması 6.19’da görüldüğü gibidir.
için yüke ters paralel bir Grafikten görüldüğü gibi, çıkış
serbest geçiş diyodu gerilimi “k” ile doğru orantılı
bağlanmıştır. olarak değişmekte olup girişin
• Devrede yine transistör 7 katına kadar çıkabilmektedir.
uyarıldığında kaynağı “L” Vo / Vs
üzerinden kısa devre ederek 7
akım yüklemekte, yalıtıma 6
geçirildiğinde ise kaynak ve L 5
akımı yükten geçmektedir. 4
3
• Bu akıma göre oluşan çıkış
2
gerilimi tepe değeri “k”ya bağlı k
1
olarak değişmektedir.
.2 .4 .6 .8 1.0

• Endüktif yükte oluşan çıkış Yükselten tip çalışan devrede
gerilimi, daha önce verildiği ve çıkış akımı, daha önce verildiği ve
aşağıdaki Şekil-6.20’den aşağıdaki Şekil-6.21’den
görüldüğü gibi, güç anahtarının görüldüğü gibi, güç anahtarının
iletimde kalma süresine göre, iletimde kalma süresiyle doğru
k= t1 / (t1+t2) orantılı olarak,
Vdc ≈ VS + VL = Vs + L(di/dt) Idc = Im = VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
Vdc ≈ Vs.[ (t1+t2) / t2 ]= Vs/(1-k) eşitliği kullanarak
bulunabilecektir.
eşitlikleri kullanarak bulunabilir.
kT T kT T
Vm Im
VO ωt IO ωt
t1 t2 t1 t2

• Ortalama çıkış gücü, Kaynaktan çekilen ortalama giriş
Pdc= Idc . Vdc olacaktır. gücü aşağıdaki gibi olacaktır.
PS(dc)= (IS(dc) . VS) / (1-k)
• Kaynaktan çekilen akımın şekli, 6) Devrenin etkin giriş empedansı,
Şekil-6.22’deki gibidir. Buna göre Kaynaktan görünen dirençtir ve
akımın ortalama değeri şöyledir, ZĐ= VS / IS = Z . (1-k) olacaktır.
IS(dc) = Im = VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
7) Anahtar akımı;
kT T
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
Im
ωt 8) Anahtar gerilimi;
IS
VT= 1,3 . Vm
t1 t2 olacaktır.

Örnek: Çıkış akımının ortalama
200Vdc şebekede %50 etkin değeri,
peryotlu uyarmada çalıştırılan Idc= Vdc / R = 400 / 10
arttıran tip DC kıyıcı, Idc= 40A
parametrelerini, Pdc= Idc.Vdc
b) 10Ω’luk endüktif bir yükü Pdc= 40 . 400= 16kW
beslediğinde oluşacak tüm devre Kaynak akımının ortalama
parametrelerini hesaplayınız. değeri,
Çözüm: IS(dc) ≈ Im= VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
a) Rezistif yükte çıkış IS(dc) ≈ Im= (200/10) / (1-0,5)
geriliminin ortalama değeri, IS(dc) ≈ Im= 40A
k= t1 / (t1+t2)= 0,5
Vdc ≈ VS + VL = VS / (1-k)
Vdc ≈ 200 / (1-0,5)= 400V

Kaynaktan çekilen güç, b) Endüktif yükte çıkış
PS(dc)= (IS(dc).VS(dc) ) / (1-k) geriliminin ortalama değeri
PS= (40 . 200) / (1-0,5)= 16kW etkin peryot kullanılarak,
Devrenin etkin giriş direnci, k= t1 / (t1+t2)= 0,5
Vdc ≈ VS + VL = VS / (1-k)
RĐ= R . (1-k)
Vdc ≈ 200 / (1-0,5)= 400V
RĐ= 10 . (1-0,5) = 5Ω
Çıkış akımının ortalama
Anahtar (transistör) akımı, değeri,
IT ≥ Vm/R + %30 Idc = Im = VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
IT ≥ (400 / 10) . 1,3 ≥ 52A Idc = (200/10) / (1-0,5)= 40A
Anahtar (transistör) gerilimi, Ortalama çıkış gücü,
VT ≥ 400 . 1,3 ≥ 520V Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 40 . 400= 16kW

Kaynak akımının ortalama Anahtar (transistör) akımı,
değeri, IT ≥ Vm/Z + %30
IS(dc) ≈ Im= VS/R + IL = (VS/R) / (1-k) IT ≥ (400 / 10) . 1,3 ≥ 52A
IS(dc) ≈ Im= (200/10) / (1-0,5) Anahtar (transistör) gerilimi,
IS(dc) ≈ Im= 40A VT ≥ 400 . 1,3 ≥ 520V
NOT: Arttıran tip DC kıyıcı devresi

Kaynaktan çekilen güç, genellikle doğru akım motorlarında
PS(dc)= (IS(dc).VS(dc) ) / (1-k) rejeneratif frenleme uygulanması
sırasında kullanılmaktadır.
PS= (40 . 200) / (1-0,5)= 16kW
Bu uygulama sayesinde motor
sargılarında indüklenen gerilim
Devrenin etkin giriş empedans, kaynak geriliminden daha yüksek
hale getirilerek ters akım akması
ZĐ= Z . (1-k)
ve bu sayede hem motorun
ZĐ= 10 . (1-0,5) = 5Ω frenlemeye girmesi hem de
kazanılan enerjinin kaynağa geri
aktarılması sağlanmaktadır.

DC KIYICILARIN A sınıfı DC kıyıcılar;
SINIFLANDIRILMASI: A sınıfı DC kıyıcılar, daha önce
Giriş bölümünde de belirtildiği ayrıntısı ile incelenen “Azaltan tip
gibi DC kıyıcıları çalışma DC kıyıcı” yapısıdır.
şekline göre 5 farklı sınıfa Dolayısıyla bu tür bir kıyıcıda çıkış
ayırmak mümkün olmaktadır. gerilimi daima giriş geriliminin
altındadır.
Bunlar;
Şekil-6.23’de görüldüğü gibi,
A sınıfı dc kıyıcılar, genellikle düşük ve orta güçlerdeki
B sınıfı dc kıyıcılar, doğru akım motorlarının
C sınıfı dc kıyıcılar, kontrolünde ve farklı dc besleme
gerilimi gereken devrelerde
D sınıfı dc kıyıcılar, kullanılan A sınıfı DC kıyıcılar
E sınıfı dc kıyıcılardır. sadece 1. bölgede çalışmaktadır.
Şimdi bu kıyıcı türleri ve Vo
özellikleri sırasıyla detaylı A sınıfı DC kıyıcı 1.
olarak incelenecektir. çalışma bölgesi bölge
0 Io
B sınıfı DC kıyıcılar; C sınıfı DC kıyıcılar;
B sınıfı DC kıyıcılar, daha önce C sınıfı DC kıyıcılar, A sınıfı ve B
ayrıntısı ile incelenen “Arttıran tip sınıfı DC kıyıcıların
DC kıyıcı” yapısıdır. birleştirilmesiyle oluşturulan yeni
Dolayısıyla bu tür bir kıyıcıda çıkış bir kıyıcı devresidir.
gerilimi daima giriş geriliminin C sınıfı kıyıcılar, özellikle orta ve
üstündedir. yüksek güçteki doğru akım
Genellikle doğru akım motorlarının motorlarının tek yönlü hız ve re-
re-jeneratif (enerjiyi geri jeneratif frenleme kontrolünde
kazanarak) frenleme kontrolünde kullanılmaktadırlar.
ve gerilim yükseltmekte kullanılan Bu tür kıyıcılar A ve B sınıflarının
B sınıfı DC kıyıcılar, Şekil-6.24’de birleşimi olduğu için çalışma
görüldüğü gibi sadece 2. bölgede bölgesi de Şekil-6.25’de görüldüğü
çalışmaktadır. gibi 1. ve 2. bölgelerdir.
Vo Vo
2. B sınıfı DC kıyıcı 2. 1.
bölge çalışma bölgesi bölge bölge
-Io 0 -Io 0 Io
Aşağıdaki Şekil-6.26’da tipik Şekil-6.26’da görülen
bir C sınıfı DC kıyıcı bağlantısı bağlantıda T1 transistörü
görülmektedir. uyarıldığında devre A sınıfı
If olarak çalışmakta ve motoru
Is + enerjilendirerek dönmesini
T1
Vt1 sağlamaktadır.
+ - D1 Io
Vs
T2 transistörü uyarıldığında ise
- + Vk - It devre B sınıfı olarak
+
T2
Vo çalışmakta ve yükün ataletiyle
D2 - dönmeye devam ederek bir
Güç devresi jeneratör gibi elektrik üreten
PWM PWM Uyarma devr. motorun çıkış gerilimini
yükselterek kaynağa doğru
Motor Fren
f k akım akıtmasını sağlamaktadır.
Motor
f k
Bu sayede hem motor hızlı
/ Fren
olarak frenlenmekte hem de
kaynak şarj edilmektedir.
Şekil-6.26’da görülen D sınıfı DC kıyıcılar;
bağlantıda T1 transistörü D sınıfı DC kıyıcılar, çift yönlü
uyarıldığında devreden “Is=Io” DC kıyıcılara geçişte bir ara
akımı dolaşmakta, T1 yalıtıma durum olup, genellikle tek
geçtiğinde ise “Io” akımı “D2” başına kullanılmazlar.
diyodu üzerinden devam Bu tür kıyıcılar, C sınıfı DC
etmektedir. kıyıcıda olduğu gibi yine çift
T2 transistörü uyarıldığında ise bölgede çalışmaktadır. D sınıfı
devreden “It” akımı DC kıyıcının çalışma bölgeleri
dolaşmakta, T2 yalıtıma Şekil-6.27’de görüldüğü gibi 1.
geçtiğinde ise “If” akımı “D1” ve 4. bölgelerdir.
diyodu üzerinden kaynağa Vo
doğru akmaktadır.
1.
Devrenin dalga şekilleri ve bölge
hesaplamaları A ve B -Io 0 Io
4.
sınıflarında olduğu gibidir. bölge
-Vo
Aşağıdaki Şekil-6.28’de tipik Şekil-6.28’den görüldüğü gibi
bir D sınıfı DC kıyıcı bağlantısı T1 ve T2 transistörleri aynı
görülmektedir. anda uyarılmakta ve seri bağlı
gibi çalışmaktadır. D1 ve D2
Is Id diyotları ise serbest geçiş
T1 D2 diyodu olarak çalışmaktadırlar.
+ Vo -
+ Devre aslında azaltan tip DC
Vs
- Io kıyıcı gibi çalışmakta ve
D1 T2 motoru tek yönlü olarak kontrol
etmektedir. Tek farkı serbest
Güç devresi geçiş akımının (Id) kaynak
Uyarma dv. PWM Opto-1 üzerinden dolaşmasıdır.
+ Vk -
T1’e Devrenin herhangi bir frenleme
f k Opto-2 fonksiyonu yoktur, çünkü yük
akımı hep aynı yönlüdür. Çıkış
gerilimi ise sürekli olarak yön
değiştirmektedir.
Şekil-6.28’de görülen E sınıfı DC kıyıcılar;
bağlantıda transistörler E sınıfı DC kıyıcılar, çift yönlü
uyarıldığında devreden “Is=Io” (4 bölgeli) DC kıyıcılar olarak
akımı dolaşmakta, transistörler bilinmekte olup iki adet C veya
yalıtıma geçtiğinde ise “Io=Id” iki adet D sınıfı DC kıyıcının
akımı diyotlar ve kaynak birleşiminden oluşmuşlardır.
üzerinden devam etmektedir. Bu tür kıyıcılar, iki adet çift
Bu durumda transistörler bölgeli DC kıyıcının birleşimi
iletimdeyken çıkış gerilimi olduğu için, çalışma bölgeleri
pozitif, transistörler yalıtıma de Şekil-6.29’da görüldüğü gibi
geçtiğinde ise akım diyotlar 1.2.3. ve 4. bölgelerdir.
üzerinden dolaşacağı için çıkış Vo
gerilimi negatif olmaktadır.
2. 1.
Devrenin çıkış dalga şekilleri bölge bölge
ve hesaplamaları ise azaltan -Io 0 Io
3. 4.
tip DC kıyıcıda olduğu gibidir. bölge bölge
-Vo
Aşağıdaki Şekil-6.30’da tipik Şekil-6-30’dan görüldüğü gibi,
bir E sınıfı DC kıyıcı bağlantısı motor ileri yönde döndürülmek
görülmektedir. istendiğinde T1 ve T2
uyarılmakta ve devre D sınıfı
Is DC kıyıcı gibi çalıştırılmaktadır.
T1 T3
D1 + Vo - D3 Motor ileri yönde dönerken re-
+
Vs jeneratif frenleme yapılması
Io
- gerektiğinde sadece T4
T4 T2
D4 D2 uyarılarak devre B sınıfı
(yükselten tip) DC kıyıcı gibi
Güç devresi çalıştırılmakta ve motoru
Uyarma dv. PWM Opto-1
ileri jeneratör gibi çalıştırarak D1-
Opto-3 T1
D2 ve kaynak üzerinden
f k geri T3 Opto-2 frenleme akımı akıtılmaktadır.
Opto-4 T2 Bu durumda motor üzerindeki
Đleri /
geri T4 enerji geri kazanılarak hızlı
frenleme yapılmaktadır.
Yine Şekil-6-30’dan görüldüğü E sınıfı DC kıyıcılar, özellikle
gibi, motor geri (ters) yönde sabit mıknatıs uyartımlı ve
döndürülmek istendiğinde T3 yabancı uyartımlı doğru akım
ve T4 uyarılmakta ve devre motorlarında hem çift yönlü hız
ters yönde yine D sınıfı DC kontrolu hem de çift yönlü
kıyıcı gibi çalıştırılmaktadır. frenleme kontrolunda
Motor geri yönde dönerken re- kullanılabilen, hem çıkış akımı
jeneratif frenleme yapılması hem de çıkış gerilimi ters
gerektiğinde sadece T2 çevrilebilen tam donanımlı
uyarılarak devre yine B sınıfı motor sürücü devreleridir.
(yükselten tip) DC kıyıcı gibi E sınıfı DC kıyıcılar istenirse
çalıştırılmakta ve motoru birbirine ters paralel bağlı iki C
jeneratör gibi çalıştırarak D3- sınıfı kıyıcı olarak da kontrol
D4 ve kaynak üzerinden edilebilmektedir.
frenleme akımı akıtılmakta ve Devrenin çıkış dalga şekilleri
motor üzerindeki enerji geri ve hesaplamaları ise azaltan
kazanılarak fren yapılmaktadır. tip DC kıyıcıda olduğu gibidir.
Şekil-6.31’den görüldüğü gibi,
2- ANAHTARLAMALI devre girişine gelen regülesiz dc
REGÜLATÖRLER: gerilim bir DC kıyıcıdan geçirilerek
Anahtarlamalı regülatörler çıkışta bulunan ve sabit gerilim
hemen hemen tüm elektronik isteyen yüke aktarılmaktadır.
cihazların beslemesinde çok Çıkış geriliminin sabit kalabilmesi
yaygın olarak kullanılan dc-dc içinse DC kıyıcının PWM kontrol
devresi bir geribesleme düzeneği
dönüştürücü uygulamalarıdır.
üzerinden sürekli olarak
Aşağıdaki Şekil-6-31’de uyarılmaktadır.
anahtarlamalı regülatörlerin Anahtarlamalı regülatörlerin 3
genel yapısı görülmektedir. temel türü bulunmaktadır. Bunlar,
Değişken Sabit
DC DC
1- Azaltan (Buck) regülatörler,
DC DC DC 2- Arttıran (Boost) regületörler,
kaynak kıyıcı yük
3- Tersleyen (Inverting)
Geri regülatörlerdir. Şimdi bu türlerin
Referans Kontrol besleme
gerilimi Devresi yapısı ve çalışması sırasıyla
PWM incelenecektir.
Azaltan (Buck) Regülatör; Şekil-6.32’de görülen azaltan
(buck) regülatör devresinin A sınıfı
Azaltan regülatör aslında azaltan
DC kıyıcıdan bir başka farkı da
tip DC kıyıcı güç devresinin
kontrol devresine güç devresi
dolayısıyla da A sınıfı DC kıyıcı
çıkışından bir voltaj geri beslemesi
devre yapısının benzeridir. Şekil-
yapılmış olmasıdır.
6.32’den görüldüğü gibi aradaki
tek fark devre çıkışında bir L-C Zaten bu sayede devre regülatör
filtre devresinin kullanılmasıdır. (sabitleyici) özelliğini
kazanmaktadır. Çıkış gerilimi
Is Io
T yükselmek istediğinde geri
Lf besleme sayesinde kontrol devresi
+ + Vk - +
Vs Dm Vo Yük uyarılarak PWM kare dalganın
- Cf - etkin peryodu daraltılmakta, tersi
Güç devresi durumda da genişletilmekte ve
Uyarma Geri çıkış gerilimi hep istenen değerde
devresi Besleme sabit tutulmaktadır.
PWM
Yüksek frekansta çalışan devrenin
f k dalga şekilleri ve hesaplamaları
azaltan tip DC kıyıcıyla aynıdır.
Arttıran (Boost) Regülatör; Şekil-6.33’de görülen arttıran
(boost) regülatör devresinin B
Arttıran regülatör aslında arttıran
sınıfı DC kıyıcıdan bir başka farkı
tip DC kıyıcı güç devresinin
da kontrol devresine güç devresi
dolayısıyla da B sınıfı DC kıyıcı
çıkışından bir voltaj geri beslemesi
devre yapısının benzeridir. Şekil-
yapılmış olmasıdır.
6.33’den görüldüğü gibi aradaki
tek fark devre çıkışında bir C filtre Zaten bu sayede devre regülatör
devresinin kullanılmasıdır. (sabitleyici) özelliğini
kazanmaktadır. Çıkış gerilimi
Is=IL Io
yükselmek istediğinde geri
L besleme sayesinde kontrol devresi
+ + D +
Vs Vt Cf Vo Yük uyarılarak PWM kare dalganın
- - - etkin peryodu daraltılmakta, tersi
Güç devresi + Vo - durumda da genişletilmekte ve
devresi Besleme sabit tutulmaktadır.
PWM
Yüksek frekansta çalışan devrenin
f k dalga şekilleri ve hesaplamaları
arttıran tip DC kıyıcıyla aynıdır.
Tersleyen (Inv.) Regülatör; Şekil-6.34’de görülen tersleyen
(inv.) regülatör devresinin yine en
Tersleyen regülatör aslında
önemli özelliği, kontrol devresine
azaltan ve arttıran regülatörlerin
güç devresi çıkışından bir voltaj
birleşiminden oluşan ve çıkış
geri beslemesi yapılmış olmasıdır.
gerilimi girişe göre ters olan bir
regülatör türüdür. Şekil-6.34’de Zaten bu sayede devre regülatör
görülen devrede ters çıkış gerilimi (sabitleyici) özelliğini
Vs’in altında veya üstünde olabilir. kazanmaktadır. Çıkış gerilimi
Is Io
istenen seviyeden yükselmek
istediğinde geri besleme
+ D - sayesinde kontrol devresi
Vs L IL Cf Vo Yük uyarılarak PWM kare dalganın
- +
+ Vo - etkin peryodu daraltılmakta, tersi
Güç devresi durumda da genişletilmekte ve
devresi Besleme
sabit tutulmaktadır.
PWM Devrenin dalga şekilleri ve
f k hesaplamaları arttıran tip kıyıcıyla
benzerdir (Vs yerine k.Vs).
ÖDEV-13
13.1) 220V-50Hz şebekede, 10kHz frekanslı ve %70 etkin peryotlu

PWM ile çalıştırılan ve 6Ω rezistif bir yükü besleyen A sınıfı DC
kıyıcının,
13.2) 50Vdc şebekede, 10kHz frekanslı ve %60 etkin peryotlu PWM ile
çalıştırılan ve 4Ω rezistif bir yükü besleyen B sınıfı DC kıyıcının,

Bölüm-7
DC-AC
VII – DC/AC DÖNÜŞTÜRÜCÜLER
• GĐRĐŞ: DC-AC dönüştürücüleri iki
• DC-AC dönüştürücüler, temel grup atında incelemek
mümkündür. Bu gruplar,
özellikle son dönemlerde güç
elektroniği ve endüstriyel 1) PWM Đnvertörer;
elektronik uygulamalarında çok a) Gerilim Kaynaklı (VSI),
yoğun olarak kullanılmaya 1 faz VSI,

başlayan güç devreleridir. 3 faz VSI.
DC-AC dönüştürücülerin b) Akım Kaynaklı (CSI),
kullanım alanları, 1 faz CSI,
• 1) AC motor kontrolunda, 3 faz CSI.
• 2) Kesintisiz güç kaynaklarında, 2) Rezonanslı Đnvertörler;
• 3) Rüzgar ve güneş enerji a) Seri Rezonanslı
sistemlerinde, Đnvertörler,
• 4) Đndüksiyonla ısıtmada, b) Paralel Rezonanslı
• 5) Değişken frekanslı uygulamalar. Đnvertörlerdir.
• A - GERĐLĐM KAYNAKLI PWM 1) 1 fazlı Gerilim Kaynaklı
ĐNVERTÖRLER (VSI): PWM Đnvertörler (Rezistif yük);
• Endüstride özellikle Asenkron Bir fazlı VSI invertörler DC gerilim
motorların kontrolunda yoğun kaynağı kullanarak 1 fazlı,
olarak kullanılmakta olan PWM değişken frekanslı ve değişken
invertörler, DC gerilim kaynağını genlikli AC gerilim elde etmekte
kullanarak değişken frekanslı ve kullanılan devrelerdir.
değişken gerilimli AC üretirler. 1 fazlı tam dalga doğrultucuların
• Bu bölümde gerilim kaynaklı türü tam tersi gibi düşünülebilecek olan
incelenecek olan PWM bu devrelerde tıpkı 1 fazlı
doğrultucularda olduğu gibi iki
invertörlerin en önemli avantajı
farklı yöntem kullanılabilmektedir.
çıkışta oluşan AC gerilimin
Bu yöntemler,
genlik ve frekansının çok
kolaylıkla ayarlanabilmesidir ki 1) Simetrik DC kaynakta yarım
köprü ile çalışma,
bu sayede senkron ve asenkron
motorlarda çok kolaylıkla hız 2) Tek DC kaynakta tam köprü ile
kontrolu yapılabilmektedir. çalışmadır.

• Aşağıdaki Şekil-7.1’de simetrik Şekil-7.1’de görülen yarım köprü
DC kaynakta ve rezistif yükte invertör devresi, aynı güç ve
çalıştırılan yarım köprü tipi özelliklerde 2 adet DC kaynak
PWM invertör (VSI) devre gerektirdiği için pratik kullanım için
uygun değildir.
Devre çıkışında AC gerilim elde
• Şekilde BJT olarak görülen edebilmek için T1 ve T3
güç anahtarları yerine transistörleri sırayla ve eş zamanlı
gerektiğinde Mosfet veya olarak (push-pull) uyarılmalıdır.
IGBT’de kullanılabilmektedir. T1 uyarıldığında Vs-1 kaynağı
Güç devresi Uyarma devresi yüke bağlanacak ve çıkış gerilimi
Vs-1 Sürc-1 pozitif olacaktır. T3 uyarıldığında
Is1
T1 PWM
ise Vs-2 kaynağı yüke bağlanacak
Io
+ ve çıkış gerilimi negatif olacaktır.
- Vo + Sürc-2 - Bu işlem peryodik olarak gerekli
T3
Is2 olarak frekansta yapıldığında
Vs-2 k f çıkışta istenilen frekanslı AC
gerilim elde edilmiş olacaktır.

• Aşağıdaki Şekil-7.2’de ise tek DC Şekil-7.2’de görülen tam köprü
kaynakta ve rezistif yükte tam invertör devresiyle, tek bir DC
köprü tipi PWM invertör (VSI) kaynak kullanarak yarım köprü
devre bağlantısı görülmektedir. invertörle elde edilen sonucun
aynısı elde edilebilmektedir.
Is Devre çıkışında AC gerilim elde
T1 T3
edebilmek için T1-T2 ve T3-T4
+ + Vo -
Vs transistörleri sırayla ve eş zamanlı
-
Io
olarak (push-pull) uyarılmalıdır.
T4 T2 T1-T2 uyarıldığında Vs kaynağı
yüke bağlanacak ve çıkış gerilimi
Güç devresi pozitif olacaktır. T3-T4 uyarıldığı
Uyarma dv. PWM
+ zaman ise Vs kaynağı yüke ters
T1 bağlanacak ve çıkış gerilimi
-
T3 Sürc-1 negatif olacaktır.
Sürc-3 T2 Bu işlem peryodik olarak
f k
T4 Sürc-2 yapıldığında çıkışta istenilen
frekanslı AC gerilim oluşmaktadır.
Sürc-4

• Şekil-7.1 ve Şekil-7.2’de görülen π 2π
yarım köprü ve tam köprü PWM Vm T1-T2 T3-T4 T1-T2 T3-T4
invertörlerin rezistif performansını ωt
VS
gösteren dalga şekilleri yan tarafta 15V
Şekil-7.3’de verilmiştir. Vt1t2
k ωt
• Şekilden görüldüğü gibi T1-T2 ve 15V

Vt3t4 k ωt
T3-T4 ikililerinin peryodik olarak
Vm k= %100
devreye sokulmasıyla istenen
VO k ωt
frekansta kare dalga formatında
k
bir AC gerilim çıkış uçlarında -Vm
oluşmaktadır. Vm
• Burada gerilimlerin tepe değeri VT1 ωt
(Vm) kaynak gerilimine, akımların Im

tepe değeri (Im) ise kaynak IO ωt
geriliminin yük direncine (R)
-Im
oranına eşit olacaktır.
Im
• Çizilen bu dalga şekillerine göre k k k k ωt
IS
invertörün tüm performans
parametreleri hesaplanacaktır.
• PWM invertör kullanılarak elde Değişken frekanslı gerilim
edilen AC gerilimin frekansı gereken uygulamalarda
tamamen kontrol sinyalinin kullanılan 1 fazlı gerilim
frekansına bağlı olarak kaynaklı PWM invertörün
oluşmaktadır.
rezistif yükte çalışırken diğer
• Đnvertör kullanılarak elde edilen
güç devrelerinde olduğu gibi,
AC gerilimin genliği ise iki farklı
yöntemle kontrol edilebilmektedir. 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,
Bu yöntemler, 2) Çıkış akımının etkin değeri,
• 1) Değişken kaynak gerilimi 3) Etkin çıkış gücü,
(Vs) kullanılarak, 4) Kaynak akımının ortalama
değeri,
• 2) Değişken etkin peryot (k)
kullanılarakdır.
6) Devrenin verimi,
• PWM invertörlerde adından da
anlaşılacağı gibi daha çok ikinci 7) Anahtar gerilimi,
yöntem olan etkin peryot kontrolü 8) Anahtar akımı,
yöntemi kullanılmaktadır. hesaplanabilir.

• 1) Çıkış geriliminin etkin değeri; • 2) Çıkış akımının etkin değeri;
• 1 fazlı gerilim kaynaklı invertörün • 1 fazlı gerilim kaynaklı invertörün
(VSI) saf rezistif yükte oluşan çıkış (VSI) saf rezistif yükte oluşan çıkış
gerilimi Şekil-7.4’de görüldüğü gibi akımı Şekil-7.5’de görüldüğü gibi
olduğundan, çıkış geriliminin etkin olduğundan, çıkış akımının etkin
değer eşitliği, değer eşitliği,
T /2 T /2
k k VO( rms)
VO ( rms ) = ∫ Vm .dt =
2
k .VS I O( rms) = ∫I
2
m .dt =
T /2 0 T /2 0
R
olarak bulunabilecektir. olarak bulunabilecektir.
π 2π π 2π
k= %100
Vm Im k= %100
VO
k ωt
IO
k ωt
k
-Vm -Im
k
T T

• 3) Etkin çıkış gücü; 5) Ortalama giriş gücü;
Po= Io . Vo gücü aşağıdaki gibi olacaktır.
Ps= Is . Vs
6) Devrenin verimi;
Şekil-7.6’daki gibi olduğuna göre,
Devrenin verimi,
T /2
k k .VS η= PO / PS olacaktır.
I S ( rms ) = ∫ I m .dt =
T /2 0
R 7) Anahtar gerilimi,
eşitliğinden bulunabilecektir. Anahtarın üzerine gelecek olan
π 2π gerilime göre,
VT= 1,3 . Vm olacaktır.
k= %100
Im
IS k k k k ωt 8) Anahtar akımı;
Anahtarın üzerindeki akıma göre;
T IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
1 fazlı Gerilim Kaynaklı PWM Şekil-7.7’den görüldüğü gibi
Đnvertörler (Endüktif yükte); yükün endüktif olması
Şekil-7.7’de endüktif yükte çalışan durumunda, yük üzerindeki
PWM invertör görülmektedir. enerjinin boşalabilmesi için
devreye serbest geçiş diyotları
Is T1 T3 eklenmiş durumdadır.
D1 D3
+ + Vo - Serbest geçiş diyotları her bir
Vs
-
transistöre ters paralel olarak
Io
T4 T2 eklemiştir. Bu durumda ortaya
D4 D2
çıkan devre daha önce DC
Güç devresi kıyıcılarda incelenmiş olan E
Uyarma dv. PWM
+
Sürc-1 sınıfı DC kıyıcı devresi
Sürc-3 T1 olmaktadır.
-
T3 Sürc-2 Tabii ki burada kontrol mantığı
f k Sürc-4 T2 E sınıfı kıyıcıdaki gibi değildir.
T4 Bu nedenle devre invertör
olarak çalışmaktadır.
• Şekil-7.7’de görülen tam köprü D1 T1 D3 T3 D1 T1 D3 T3
PWM invertörün çok endüktif Vm D2 T2 D4 T4 D2 T2 D4 T4
performansını gösteren dalga ωt
VS
şekilleri yan tarafta Şekil-7.8’de 15V
verilmiştir. Vt1t2
k ωt
• Şekilden görüldüğü gibi T1-T2 ve 15V

Vt3t4 k ωt
T3-T4 ikililerinin peryodik olarak k= %100
devreye sokulmasıyla istenen Vm
VO k ωt
frekansta kare dalga formatında
k
bir AC gerilim çıkış uçlarında -Vm
oluşmaktadır. Vm
• Burada gerilimlerin tepe değeri VT1 ωt
(Vm) kaynak gerilimine, akımların Im

tepe değeri (Im) ise kaynak IO ωt
geriliminin yük empedansına (Z)
-Im
oranına eşit olacaktır. Im
• Çizilen bu dalga şekillerine göre IS ωt
invertörün tüm performans
-Im
parametreleri hesaplanacaktır.
(VSI) endüktif yükte oluşan çıkış (VSI) saf rezistif yükte oluşan çıkış
gerilimi Şekil-7.9’da görüldüğü gibi akımı Şekil-7.10’da görüldüğü gibi
T /2 T /4
k k k Vm
VO ( rms ) = ∫ Vm .dt =
2
k .VS I O ( rms ) ≅ ∫I
2
m .dt ≅ .
T /2 0 T /2 0
2 Z
π 2π π 2π
k= %100
Vm Im
VO
k ωt
IO ωt
k
-Vm
-Im
T T

Ps= Is . Vs
• 4) Kaynak akımın etkin değeri; eşitliğinden bulunabilecektir.
6) Devrenin verimi;
Şekil-7.11’deki gibi olduğuna göre,
Devrenin verimi,
T /4
k k Vm η= PO / PS olacaktır.
I S ( rms ) ≅ ∫ m .dt ≅
I 2
.
T /2 0
2 Z 7) Anahtar gerilimi,
eşitliğinden bulunabilecektir. Anahtarın üzerine gelecek olan
π 2π gerilime göre,
Im VT= 1,3 . Vm olacaktır.
IS ωt
8) Anahtar akımı;
-Im
Anahtarın üzerindeki akıma göre;
T IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
Örnek: Çözüm:
geriliminin etkin değeri,
200Vdc şebekede %50 etkin
VO= VS . √k
peryotlu uyarmada çalıştırılan
1 fazlı gerilim kaynaklı PWM VO= 200 . √0,5 = 140V Çıkış
akımının etkin değeri,
invertörün,
IO= VO / R= 140 / 10
IO= 14A
a) 10Ω’luk rezistif bir yükü Etkin çıkış gücü,
PO= IO.VO
devre parametrelerini,
PO= 14 . 140= 1,96kW
Kaynak akımının ortalama değeri,
b) 10Ω’luk endüktif bir yükü IS= Im . k= (VS / R) . k
beslediğinde oluşacak tüm IS= (200 / 10) .0,5
devre parametrelerini
IS= 10A
hesaplayınız.

Kaynaktan çekilen güç, Etkin çıkış gücü,
Ps= Vs . Is = 200 . 10 = 2kW PO= IO.VO
• Devrenin verimi, PO= 10 . 140= 1,4kW
η= PO / PS Kaynak akımı etkin değeri,
η= 1,96kW / 2kW= %98 IS= (VS / Z).√(k/2)
Anahtar (transistör) akımı, IS= (200/10).√(0,5/2) = 10A
IT ≥ Vm/R + %30 Kaynaktan çekilen güç,
IT ≥ (200 / 10) . 1,3 ≥ 26A PS= IS .VS
Anahtar (transistör) gerilimi, PS= 10 . 200= 2kW
VT ≥ 200 . 1,3 ≥ 260V Devrenin verimi,
b) Endüktif yükte çıkış geriliminin η= PO / PS
etkin değeri, η= 1,4kW / 2kW= %70
VO= VS.√k= 200.√0,5= 140V Anahtar gerilimi ve akımı,
Çıkış akımı etkin değeri, VT ≥ 200 . 1,3 ≥ 260V
IO= (VS / Z).√(k/2) IT ≥ (200 / 10) . 1,3 ≥ 26A
IO= (200/10).√(0,5/2) = 10A

• 2) 3 Fazlı gerilim kaynaklı 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM
PWM invertörler (VSI): invertörlerde kullanılmakta olan 2
• 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM farklı kontrol yöntemi
invertörler, sanayide çok yoğun bulunmaktadır. Bu yöntemler,
olarak kullanılmakta olan 3 fazlı a- 180˚ iletim kontrolu,
asenkron motorların kontrolu için b- 120˚ iletim kontroludur.
kullanılmaktadır. • Bu yöntemlerden birincisi olan
• Bu invertörler sayesinde asenkron 180˚ iletim kontrolunda, invertörü
motorların, oluşturan her bir güç elemanı,
- Yol verme, 180˚ iletimde, 180˚’de yalıtımda
- Hız kontrolu, tutulmaktadır.
- Yön kontrolu, • Đkinci yöntem olan 120˚ iletim
kontrolunda ise invertörü oluşturan
- Frenleme kontrolu,
her bir güç elemanı, 120˚ iletimde,
kolaylıkla 240˚’de yalıtımda tutulmaktadır.
gerçekleştirilebilmektedir.
• Şimdi bu yöntemler sırasıyla
• Son yıllarda IPM’ler kullanılarak incelenecektir.
bu devreler daha da yayılmıştır.

3 fazlı Gerilim Kaynaklı PWM Đnvertör (yıldız bağlı yükte ve 180˚ iletimde);
Şekil-7.12’de 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM invertörün (VSI), yıldız yük ve
180˚ uyarma için, güç ve kontrol devrelerinin bağlantısı görülmektedir.
IS T1 T3 T5 + VAN -
D1 D3 D5 IA +
RA 3 fazlı
Sabit VAB
+ yıldız (Y)
genlikli - N
Vs bağlı
DC RB
- rezistif
kaynak
T4 T6 T2 yük
D4 D6 D2 RC
Güç Devresi
Uyarma Devresi 3xPWM Sürc-1 A Sürc-3 C Sürc-5
T1 T3 T5
A
Sürc-4 Sürc-6 Sürc-2
B
C T4 T6 T2
D
f k B D

• Şekil-7.12’den görüldüğü gibi, DC Devrenin çıkışına bağlanmış olan
kaynaktan 3 fazlı AC elde yıldız bağlı üçfazlı yük ise her bir
edebilmek için 3 fazlı doğrultucuda transistör ikilisi çıkışına
olduğu gibi 6 adet güç anahtarı bağlanmıştır. Yük dirençlerinin
kullanılarak bir 3 fazlı transistör ortak ucu ise nötr (N)
köprüsü kurulmuştur. durumundadır.
• Köprüdeki transistörlere ters Devrenin kontrol edilebilmesi için
paralel olarak bağlanmış olan ise prensip olarak 3 adet PWM
diyotlar ise endüktif yüklerde üreteci kullanılması gerekmekte
serbest geçişi sağlamak için olup bunlardan her birisi bir fazın
kullanılmıştır. oluşmasını sağlamaktadır.
• Bu bağlantıda da anahtarlara 3 Her bir PWM devresinin çıkışına
fazlı köprü doğrultucuda kullanılan da sürücüler bağlanarak (optoc.
numaraların aynısı verilmiştir. vb.) transistörlerin etkin olarak
Bunun nedeni köprü çıkışında kontrolu sağlanmaktadır.
120’şer derece faz farklı 3 adet AC Uygulamada her üç fazın PWM
gerilim oluşabilmesi için aynı sinyalleri tek bir mikroişlemci ile
sıranın izlenmesi gerekliliğidir. üretilmektedir.

• Şekil-7.12’de görülen 3 fazlı T1 T1 T1 T4 T4 T4 T1 T1 T1 T4 T4 T4
T6 T6 T3 T3 T3 T6 T6 T6 T3 T3 T3 T6
devrenin performansını gösteren T5 T2 T2 T2 T5 T5 T5 T2 T2 T2 T5 T5
Vm
uyarma dalga şekilleri Şekil- VS ωt
7.13’de, güç devresi dalga şekilleri Vm
ωt
de Şekil-7.14’de verilmiştir. Vab
0 180˚ 360˚ 540˚ 720˚ Vm

0 π 2π 3π 4π Vbc ωt
Vt1
k ωt
Vca ωt
Vt4
k ωt
2Vm/3
Vm/3 ωt
Vt3
k ωt Van
k ωt 2Vm/3
Vt6
Vbn ωt
Vt5
k ωt
k ωt Vcn ωt
Vt2

• Şekil-7.13’den görüldüğü gibi Şekil-7.14’de verilen güç devresi
referans olarak aldığımız birinci dalga şekillerine bakıldığında
fazı (A) oluşturabilmek için T1 ve yapılan 180 derecelik uyarma
T4 transistörlerine 180 derece faz sonucunda, istenilen frekansta,
farklı iki kare dalga kontrol sinyali 120’şer derece faz farklı ve “Vm”
uygulanacaktır. tepe değerli 3 adet hat gerilimi
• Đkinci fazı (B) oluşturabilmek içinse (Vab, …) ile yine kendi aralarında
T3 ve T6 transistörlerine yine aynı 120’şer derece faz farklı ve
ters kare dalgalar 120 derece faz “2.Vm/3” tepe değerli 3 adet faz
kaydırılarak uygulanmıştır. gerilimi (Van, …) oluşmaktadır.
• Üçüncü fazı oluşturmak için ise T5 Şekil-7.14’de gösterilen kademeli
ve T2 transistörlerine yine aynı faz gerilimlerinin oluşumu aşağıda
ters kare dalgalar 240 derece faz Şekil-7.15’de gösterilmiştir.
kaydırılarak uygulanmıştır. + Vs/3 - RB + Vs/3 -
• Böylelikle 3 fazlı AC elde RA RC
RA
+
edebilmek için T1’den T6’ya kadar VS RC RB
transistörler 60’ar derece arayla - RA
180º sürülmüş olmaktadır. RB + 2Vs/3 - RC

a) 0˚ - 60˚ b) 60˚ - 120˚ c) 120˚ - 180˚

• Şekil-7.15’de verilen yük eşdeğer 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM
devrelerinden görüldüğü gibi, ilk invertör devresinin yıldız yükteki
60 derecelik dilimde T1-T6-T5 daga şekillerinden yararlanarak
iletimde olduğu için yük “a” diğer güç devrelerinde olduğu gibi
şeklinde görüldüğü gibi Ra-Rc
paralel Rb ise onlara seri
durumdadır. Bu durumda Ra 1) Çıkış faz ve hat gerilimlerinin
üzeride “Vs/3” kadarlık bir gerilim etkin değeri,
düşümü olacaktır. 2) Çıkış faz ve hat akımlarının
• Đkinci 60 derecelik dilimde ise “b” etkin değeri,
şeklinde görüldüğü gibi Rb-Rc
3) Etkin çıkış gücü,
paralel Ra ise onlara seri
durumdadır. Bu durumda Ra 4) Kaynak akımı ortalama değeri,
üzeride “2Vs/3” kadarlık bir gerilim 5) Ortalama giriş gücü,
düşümü olacaktır.
6) Devrenin verimi,
• Üçüncü 60 derecelik dilimde ise
Ra direnci yine paralele girdiği için 7) Anahtar gerilimi,
üzerinde “Vs/3” görülecektir. 8) Anahtar akımı.

• 1a) Çıkış hat gerilimi etkin değeri; • 1b) Çıkış faz gerilimi etkin değeri;
(VSI) yıldız yükte oluşan çıkış hat (VSI) yıldız yükte oluşan çıkış faz
gerilimi Şekil-7.16’da görüldüğü gerilimi Şekil-7.17’de görüldüğü
gibi olduğundan, çıkış geriliminin gibi olduğundan, çıkış geriliminin
etkin değer eşitliği aşağıdadır. etkin değer eşitliği aşağıdadır.
Vab(rms) = Vm . √k Van(rms) ≈ (Vm/3) . √[(t1+t3) / T]

Vab(rms)= Vm . √(t1/T) + (2Vm/3) . √(t2 / T)
0 60 120 180 0 60 120 180
Vm 2Vm/3
Vm/3 ωt
ωt
Vab Van
T T
t1 t2 t1 t2 t3

• 2) Çıkış hat-faz akımı etkin değeri; • 3) Etkin çıkış gücü;
• 3 fazlı gerilim kaynaklı invertörün • Devrenin ortalama çıkış gücü,
yıldız yükte oluşan çıkış hat ve faz Po = 3/2 . Ian . Van
akımı Şekil-7.18’de görüldüğü gibi
olduğundan, çıkış akımının etkin
değer eşitliği aşağıdadır. • 4) Kaynak akımın ortalama değeri;
Şekil-7.19’daki gibi olduğuna göre,
Ia(rms) ≈ (Vm/3R) . √[(t1+t3) / T]
+ (2Vm/3R) . √(t2 / T)
Is = 2.Vm / 3.R
0 60 120 180
2Vm/3R
Vm/3R ωt
0 60 120 180
Ian
2Vm/3R
T
IS ωt
t1 t2 t3

5) Ortalama giriş gücü; Bilindiği gibi 3 fazlı sistemde
Kaynaktan çekilen ortalama giriş yıldız bağlantının yanısıra
gücü aşağıdaki gibi olacaktır. üçgen bağlantı da özellikle
Ps= Is . Vs yüksek güçlerde
eşitliğinden bulunabilecektir. kullanılmaktadır.
180 derece iletimde yıldız bağlı
6) Devrenin verimi;
yükteki performansını
Devrenin verimi, incelediğimiz 3 fazlı gerilim
η= PO / PS olacaktır. kaynaklı PWM invretörün
7) Anahtar gerilimi, üçgen bağlı yükte çalıştırılması
Anahtarın üzerine gelecek olan
durumunda devre yapısında,
gerilime göre, dalga şekillerinde ve
VT= 1,3 . Vm olacaktır. performans hesaplamalarında
oluşacak değişiklikler yine 180
8) Anahtar akımı; derece çalışma durumu için
Anahtarın üzerindeki akıma göre; aşağıdaki bölümde ayrıntısıyla
IT= 1,3 . Im = 1,3 . 2Vm / 3R incelenecektir.
ÖDEV-14
14.1) 300Vdc şebekede, 100Hz frekanslı ve %50 etkin peryotlu PWM

ile çalıştırılan ve 6Ω rezistif bir yükü besleyen 1 fazlı VSI’nın,
14.2) 500Vdc şebekede, 100Hz frekans ve 180º iletim modunda
çalıştırılan ve 5Ω yıldız bir yükü besleyen 3 fazlı VSI’nın,

3 fazlı Gerilim Kaynaklı PWM Đnvertör (üçgen bağlı yükte ve 180˚ iletimde);
Şekil-7.20’de 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM invertörün (VSI), üçgen yük ve
A + VAB -
IS T1 T3 T5
+ RA 3 fazlı
Sabit D1 D3 D5 IA
VAB
+ IRa üçgen
genlikli -
Vs bağlı
DC B RB
- rezistif
kaynak
T4 T6 T2 yük
D4 D6 D2
C RC
Güç Devresi
T1 T3 T5
A
B
C T4 T6 T2
D
f k B D

• Şekil-7.20’den görüldüğü gibi, DC Devrenin çıkışına bağlanmış olan
kaynaktan üçgen yükte 3 fazlı AC üçgen bağlı üç fazlı yükün köşeleri
elde edebilmek için 3 fazlı ise her bir transistör ikilisi çıkışına
doğrultucuda olduğu gibi 6 adet bağlanmıştır. Bilindiği gibi üçgen
güç anahtarı kullanılarak bir 3 fazlı bağlantıda nötr noktası
transistör köprüsü kurulmuştur. oluşmamaktadır.
• Köprüdeki transistörlere ters Devrenin kontrol edilebilmesi için
paralel olarak bağlanmış olan ise prensip olarak 3 adet PWM
diyotlar ise endüktif yüklerde üreteci kullanılması gerekmekte
serbest geçişi sağlamak için olup bunlardan her birisi bir fazın
kullanılmıştır. oluşmasını sağlamaktadır.
• Bu bağlantıda da anahtarlara 3 Her bir PWM devresinin çıkışına
fazlı köprü doğrultucuda kullanılan da sürücüler bağlanarak (optoc.
numaraların aynısı verilmiştir. vb.) transistörlerin etkin olarak
Bunun nedeni köprü çıkışında kontrolu sağlanmaktadır.
120’şer derece faz farklı 3 adet AC Uygulamada her üç fazın PWM
gerilim oluşabilmesi için aynı sinyalleri tek bir mikroişlemci ile
sıranın izlenmesi gerekliliğidir. üretilmektedir.

T6 T6 T3 T3 T3 T6 T6 T6 T3 T3 T3 T6
devrenin performansını gösteren T5 T2 T2 T2 T5 T5 T5 T2 T2 T2 T5 T5
Vm
uyarma dalga şekilleri Şekil- VS ωt
7.21’de, güç devresi dalga şekilleri Vm
ωt
0 180˚ 360˚ 540˚ 720˚ Vm

0 π 2π 3π 4π Vbc ωt
Vt1
k ωt
Vca ωt
Vt4
k ωt
2Vm/R
Vm/R ωt
Vt3
k ωt IA
k ωt 2Vm/R
Vt6
IB ωt
Vt5
k ωt
k ωt IC ωt
Vt2

uygulanacaktır. tepe değerli 3 adet hat-faz gerilimi
ters kare dalgalar 120 derece faz “2.Vm/R” tepe değerli 3 adet hat
kaydırılarak uygulanmıştır. akımı (Ia, …) oluşmaktadır.
ve T2 transistörlerine yine aynı hat akımlarının oluşumu aşağıda
kaydırılarak uygulanmıştır. Vs/R 2Vs/R Vs/R
RA RA RA
• Böylelikle 3 fazlı AC elde + A A A
VS
edebilmek için T1’den T6’ya kadar - RB RB RB
transistörler 60’ar derece arayla B B B
180º sürülmüş olmaktadır. C RC C RC C RC
a) 0˚ - 60˚ b) 60˚ - 120˚ c) 120˚ - 180˚

devrelerinden görüldüğü gibi, ilk invertör devresinin üçgen yükteki
60 derecelik dilimde T1-T6-T5 daga şekillerinden yararlanarak
şeklinde görüldüğü gibi Ra-Rb
paralel Rb ise kısa devre
durumdadır. Bu durumda çıkış A 1) Çıkış faz ve hat akımlarının
faz hattı üzeriden “Vs/R” kadarlık etkin değeri,
bir akım geçişi olacaktır. 2) Çıkış faz ve hat gerilimlerinin
şeklinde görüldüğü gibi Ra-Rc
paralel Rc ise kısa devre
durumdadır. Bu durumda çıkış A 4) Kaynak akımı ortalama değeri,
faz hattı üzeriden “2Vs/R” kadarlık 5) Ortalama giriş gücü,
bir akım geçişi olacaktır.
6) Devrenin verimi,
Ra direnci kısa devreye girdiği için 7) Anahtar gerilimi,
hat üzerinde “Vs/R” görülecektir. 8) Anahtar akımı.

• 1a) Çıkış faz akımı etkin değeri; • 1b) Çıkış hat akımı etkin değeri;
(VSI) üçgen yükte oluşan çıkış faz (VSI) üçgen yükte oluşan çıkış hat
akımı Şekil-7.24’de görüldüğü gibi akımı Şekil-7.25’de görüldüğü gibi
olduğundan, çıkış faz akımının olduğundan, çıkış hat akımının
IRa(rms) = Vm/R . √k IA(rms) ≈ (Vm/R) . √[(t1+t3) / T]

IRa(rms) = Vm/R . √(t1/T) + (2Vm/R) . √(t2 / T)
0 60 120 180 0 60 120 180
Vm/R 2Vm/R
Vm/R ωt
ωt
IRa IA
T T
t1 t2 t1 t2 t3

• 2) Çıkış hat-faz gerilimi etkin değr.; • 3) Etkin çıkış gücü;
üçgen yükte oluşan çıkış hat ve Po = 3 . IRa . VAB
faz gerilim Şekil-7.26’da görüldüğü
gibi olduğundan, çıkış geriliminin
etkin değer eşitliği aşağıdadır. • 4) Kaynak akımın ortalama değeri;
VAB(rms) = Vm . √k
VAB(rms) = Vm . √(t1/T)
Is = 2.Vm / R
0 60 120 180
Vm
ωt 0 60 120 180
VAB
2Vm/R
T ωt
IS
t1 t2

5) Ortalama giriş gücü; Örnek:
Kaynaktan çekilen ortalama giriş

200Vdc şebekede 180 derece
gücü aşağıdaki gibi olacaktır.
uyarmada çalıştırılan 3 fazlı
Ps= Is . Vs
gerilim kayn. PWM invertörün,
a) 3x10Ω’luk yıldız bağlı yükü
6) Devrenin verimi; beslediğinde oluşacak tüm
Devrenin verimi, devre parametrelerini,
η= PO / PS olacaktır. b) 3x10Ω’luk üçgen bağlı yükü
7) Anahtar gerilimi, devre parametrelerini
Anahtarın üzerine gelecek olan hesaplayınız.
gerilime göre,
VT= 1,3 . Vm olacaktır. Çözüm:
a) 3x10Ω’luk yıldız bağlı yük
8) Anahtar akımı; beslenmesi durumunda,
Anahtarın üzerindeki akıma göre; Çıkış hat geriliminin etkin
IT= 1,3 . Im = 1,3 . 2 . Vm / R değeri;
Vab(rms)= Vm . √(t1/T) Ia(rms)≈ (200/3.10).√[(6,66) / 10]
Vab(rms)= 200 . √(6,66/10) + (2.200/3.10) . √(3.33 / 10)
Vab(rms)= 163,21V Ia(rms) ≈ 5,44 + 7,69
Çıkış faz geriliminin etkin Ia(rms) ≈ 13,13A
değeri; Etkin çıkış gücü;
Van(rms) ≈ (Vm/3) . √[(t1+t3) / T] Po = 3/2 . Ia . Van
+ (2Vm/3) . √(t2 / T) Po= 3/2.13,13.131,3= 2,58kW
Van(rms) ≈ (200/3) . √[(6,66) / 10] Kaynak akımının ortalama
+ (2.200/3) . √(3.33 / 10) değeri;
Van(rms) ≈ 54,4 + 76,94 Is = 2.Vm / 3.R
Van(rms) ≈ 131,3V Is = 2.200 / 3.10 = 13,33A
Çıkış faz ve hat akımlarının Kaynaktan çekilen güç;
etkin değeri; Ps = Is . Vs
Ia(rms) ≈ (Vm/3R) . √[(t1+t3) / T] Ps= 13,33 . 200= 2,66kW
+ (2Vm/3R) . √(t2 / T)
Devrenin verimi; Çıkış hat akımının etkin değeri;
η= Po / Pi Ia(rms) ≈ (Vm/R) . √[(t1+t3) / T]
η= 2,58kW / 2,66kW= %97,2 + (2Vm/R) . √(t2 / T)
Anahtar gerilimi; Ia(rms) ≈ (200/10) . √[(6,66) / 10]
VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V + (2.200/10) . √(3,33 / 10)
Anahtar akımı; Ia(rms) ≈ 16,32 + 23,0 ≈ 39,32A
IT= Im.1,3= 200/10.1,3= 26A Çıkış faz akımının etkin değeri;
IRa(rms) = Vm/R . √(t1/T)
b) 3x10Ω’luk üçgen bağlı yük IRa(rms) = 200/10 . √(6,66/10)
beslenmesi durumunda, IRa(rms) = 16,32A
Çıkış hat ve faz gerilimlerinin Etkin çıkış gücü;
etkin değeri; Po = 3 . Ira . Vab
Vab(rms)= Vm . √(t1/T) Po = 3 . 16,32 . 163,21
Vab(rms)= 200 . √(6,66/10) Po = 7,99kW
Vab(rms)= 163,21V
Kaynak akımının ortalama Daha önceden de belirtildiği
değeri; gibi değişken genlik ve
Is = 2.Vm / R frekanslı üç fazlı sistem
Is = 2.200 / 10 = 40A oluşturmak için kullanılmakta
olan üç fazlı gerilim kaynaklı
Kaynaktan çekilen güç; PWM invertörlerde 180 derece
Ps = Is . Vs çalışma durumundan farklı
Ps= 40 . 200= 8,0kW olarak bir de 120 derece
Devrenin verimi; çalışma durumu da
η= Po / Pi kullanılmaktadır.
η= 7,99kW / 8,0kW = %99,8 Bundan sonraki bölümde
gerilim kaynaklı PWM
Anahtar gerilimi; invertörün 120º iletim modunda
VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V çalıştırılması durumunda
Anahtar akımı; oluşacak performansı
IT= Im.1,3= 200/10.1,3= 26A ayrıntısıyla incelenmeye
çalışılacaktır.
3 fazlı Gerilim Kaynaklı PWM Đnvertör (yıldız bağlı yükte ve 120˚ iletimde);
Şekil-7.28’de 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM invertörün (VSI), yıldız yük ve
IS T1 T3 T5 + VAN -
D1 D3 D5 IA +
RA 3 fazlı
Sabit VAB
+ yıldız (Y)
genlikli - N
Vs bağlı
DC RB
- rezistif
kaynak
T4 T6 T2 yük
D4 D6 D2 RC
Güç Devresi
T1 T3 T5
A
B
C T4 T6 T2
D
f k B D

devrenin 120º uyarma Vm
T6 T2 T2 T4 T4 T6 T6 T2 T2 T4 T4 T6
performansını gösteren uyarma VS ωt
dalga şekilleri Şekil-7.29’da, güç Vm
devresi dalga şekilleri de Şekil- Vm/2 ωt
7.30’da verilmiştir. Vab
0 180˚ 360˚ 540˚ 720˚ Vm

0 π 2π 3π 4π Vm/2 ωt
Vbc
Vt1
k ωt
Vm
Vm/2 ωt
Vt4
k ωt Vca
k ωt Vm/2
Vt3
Van ωt
Vt6 k ωt
Vm/2
Vbn ωt
Vt5
k ωt
Vcn ωt
Vt2
k ωt

• Şekil-7.29’dan görüldüğü gibi Şekil-7.30’da verilen güç devresi
farklı 120º etkin olan kare dalga 120’şer derece faz farklı ve “Vm”
kontrol sinyali uygulanacaktır. tepe değerli 3 adet hat gerilimi
T3 ve T6 transistörlerine yine aynı 120’şer derece faz farklı ve “Vm/2”
ters kare dalgalar 120 derece faz tepe değerli 3 adet faz gerilimi
kaydırılarak uygulanmıştır. (Van, …) oluşmaktadır.
• Üçüncü fazı oluşturmak için ise T5 Şekil-7.30’da gösterilen kademeli
ve T2 transistörlerine yine aynı hat gerilimlerinin oluşumu aşağıda
kaydırılarak uygulanmıştır. A A RA A RA
• Böylelikle 3 fazlı AC elde + Vs RA +Vs/2

VS -Vs/2
edebilmek için T1’den T6’ya kadar -
RB B RB B RB
transistörler yine 60’ar derece C
arayla 120º sürülmüş olmaktadır. RC C RC C RC
a) 0˚ - 60˚ b) 60˚ - 120˚ c) 120˚ - 180˚

devrelerinden görüldüğü gibi, ilk invertör devresinin yıldız yükteki
60 derecelik dilimde T1-T6 daga şekillerinden yararlanarak
şeklinde görüldüğü gibi Ra-Rb seri
Rc ise boş durumdadır. Bu
durumda Ra ve Rb üzeride “Vs/2” 1) Çıkış faz ve hat gerilimlerinin
kadarlık gerilim düşümleri olacak etkin değeri,
ve Vab= Vs olacaktır. 2) Çıkış faz ve hat akımlarının
şeklinde görüldüğü gibi Ra-Rc seri
Rb ise boş durumdadır. Bu
durumda Ra ve Rc üzeride “Vs/2” 4) Kaynak akımı ortalama değeri,
kadarlık gerilim düşümleri olacak 5) Ortalama giriş gücü,
ve Vab= Vra= +Vs/2 olacaktır.
6) Devrenin verimi,
Ra direnci boşta aldığı için Vab= - 7) Anahtar gerilimi,
Vrb= -Vs/2 olacaktır. 8) Anahtar akımı.

• 1a) Çıkış faz gerilimi etkin değeri; • 1b) Çıkış hat gerilimi etkin değeri;
yıldız yükte oluşan çıkış faz yıldız yükte oluşan çıkış hat
gerilimi Şekil-7.32’de görüldüğü gerilimi Şekil-7.33’de görüldüğü
gibi olduğundan, çıkış geriliminin gibi olduğundan, çıkış geriliminin
Van(rms) = (Vm/2) . √k Vab(rms) ≈ (Vm/2) . √[(t1+t3) / T]

Van(rms) = (Vm/2) . √(t1/T) + Vm . √(t2 / T)
0 60 120 180 0 60 120 180

Vm
Vm/2
Vm/2 ωt
ωt
Van Van
T T
t1 t2 t1 t2 t3
• 2) Çıkış hat-faz akımı etkin değeri; • 3) Etkin çıkış gücü;
yıldız yükte oluşan çıkış hat ve faz Po = 3 . Ian . Van
akımı Şekil-7.34’de görüldüğü gibi
olduğundan, çıkış akımının etkin
değer eşitliği aşağıdadır. • 4) Kaynak akımın ortalama değeri;
Ifaz(rms) = (Vm/2R) . √k
Ifaz(rms) = (Vm/2R) . √(t1/T)
Is = Vm / 2R
0 60 120 180
Vm/2R
ωt 0 60 120 180
Van
Vm/2R
T ωt
IS
t1 t2

5) Ortalama giriş gücü; Bilindiği gibi 3 fazlı sistemde
Kaynaktan çekilen ortalama giriş yıldız bağlantının yanısıra
gücü aşağıdaki gibi olacaktır. üçgen bağlantı da özellikle
Ps= Is . Vs yüksek güçlerde
eşitliğinden bulunabilecektir. kullanılmaktadır.
120 derece iletimde yıldız bağlı
6) Devrenin verimi;
yükteki performansını
Devrenin verimi, incelediğimiz 3 fazlı gerilim
η= PO / PS olacaktır. kaynaklı PWM invretörün
7) Anahtar gerilimi, üçgen bağlı yükte çalıştırılması
Anahtarın üzerine gelecek olan
durumunda devre yapısında,
gerilime göre, dalga şekillerinde ve
VT= 1,3 . Vm olacaktır. performans hesaplamalarında
oluşacak değişiklikler yine 120
8) Anahtar akımı; derece çalışma durumu için
Anahtarın üzerindeki akıma göre; aşağıdaki bölümde ayrıntısıyla
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / 2R incelenecektir.
3 fazlı Gerilim Kaynaklı PWM Đnvertör (üçgen bağlı yükte ve 120˚ iletimde);
Şekil-7.36’da 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM invertörün (VSI), üçgen yük ve
A + VAB -
IS T1 T3 T5
+ RA 3 fazlı
Sabit D1 D3 D5 IA
VAB
+ IRa üçgen
genlikli -
Vs bağlı
DC B RB
- rezistif
kaynak
T4 T6 T2 yük
D4 D6 D2
C RC
Güç Devresi
T1 T3 T5
A
B
C T4 T6 T2
D
f k B D

• Şekil-7.36’da görülen 3 fazlı T1 T1 T3 T3 T5 T5 T1 T1 T3 T3 T5 T5
T6 T2 T2 T4 T4 T6 T6 T2 T2 T4 T4 T6
devrenin performansını gösteren Vm
ωt
uyarma dalga şekilleri Şekil- VS
Vm
7.37’de, güç devresi dalga şekilleri Vm/2 ωt
0 180˚ 360˚ 540˚ 720˚ Vm

0 π 2π 3π 4π Vm/2 ωt
Vbc
Vt1
k ωt
Vm
Vm/2 ωt
Vt4
k ωt Vca
k ωt 3Vm/2R
Vt3
Ia ωt
Vt6 k ωt
3Vm/2R
Ib ωt
Vt5
k ωt
ωt
Vt2
k ωt Ic

uygulanacaktır. tepe değerli 3 adet hat-faz gerilimi
ters kare dalgalar 120 derece faz “3Vm/2R” tepe değerli 3 adet hat
kaydırılarak uygulanmıştır. akımı (Ia, …) oluşmaktadır.
ve T2 transistörlerine yine aynı hat gerilimleri-akımlarının oluşumu
ters kare dalgalar 240 derece faz Şekil-7.39’da gösterilmiştir.
kaydırılarak uygulanmıştır. A A + B -
Ia Rc Ia Ra Ra Vab
• Böylelikle 3 fazlı AC elde Vab
+ + - +
edebilmek için T1’den T6’ya kadar Vs Ra Vab C Rc B Rb A
transistörler 60’ar derece arayla - -
120º sürülmüş olmaktadır. Rb Rb Rc
B C C
a) 0˚ - 60˚ b) 60˚ - 120˚ c) 120˚ - 180˚
• Şekil-7.39’da verilen yük eşdeğer 3 fazlı gerilim kaynaklı PWM
devrelerinden görüldüğü gibi, ilk invertör devresinin üçgen yükteki
60 derecelik dilimde T1-T6 daga şekillerinden yararlanarak
şeklinde görüldüğü gibi Rb-Rc seri
Ra ise onlara paralel durumdadır.
Bu durumda çıkış VAB uçları 1) Çıkış faz ve hat akımlarının
arasında “Vs” kadarlık bir gerilim etkin değeri,
seviyesi olacaktır. 2) Çıkış faz ve hat gerilimlerinin
şeklinde görüldüğü gibi Ra-Rb seri
Rc ise onlara paralel durumdadır.
Bu durumda çıkış VAB uçları 4) Kaynak akımı ortalama değeri,
arasında “+Vs/2” kadarlık bir 5) Ortalama giriş gücü,
gerilim seviyesi olacaktır.
6) Devrenin verimi,
Ra-Rc seri olduğu için VAB uçları 7) Anahtar gerilimi,
arasında “-Vs/2” görülecektir. 8) Anahtar akımı.

• 1a) Çıkış hat akımı etkin değeri; • 1b) Çıkış faz akımı etkin değeri;
üçgen yükte 120º’de çıkış hat üçgen yükte 120º’de çıkış faz
akımı Şekil-7.40’da görüldüğü gibi akımı Şekil-7.41’de görüldüğü gibi
olduğundan, çıkış hat akımının olduğundan, çıkış faz akımının
Ia(rms) = 3Vm/2R . √k IRa(rms) ≈ (Vm/2R) . √[(t1+t3) / T]

Ia(rms) = 3Vm/2R . √(t1/T) + (Vm/R) . √(t2 / T)
0 60 120 180 0 60 120 180

Vm/R
3Vm/2R
Vm/2R ωt
ωt
IA IRa
T T
t1 t2 t1 t2 t3
• 2) Çıkış hat-faz gerilimi etkin değr.; • 3) Etkin çıkış gücü;
üçgen yükte oluşan çıkış hat ve Po = 3/2 . IRa . VAB
faz gerilim Şekil-7.42’de görüldüğü
gibi olduğundan, çıkış geriliminin
etkin değer eşitliği aşağıdadır. • 4) Kaynak akımın ortalama değeri;
VAB(rms) ≈ (Vm/2) . √[(t1+t3) / T]
+ Vm . √(t2 / T)
Is = 3Vm / 2R
0 60 120 180
Vm eşitliğinden bulunabilecektir.
Vm/2 ωt
0 60 120 180
VAB
3Vm/2R
T
IS ωt
t1 t2 t3

5) Ortalama giriş gücü; Örnek:
Kaynaktan çekilen ortalama giriş

200Vdc şebekede 120 derece
gücü aşağıdaki gibi olacaktır.
uyarmada çalıştırılan 3 fazlı
Ps= Is . Vs
gerilim kayn. PWM invertörün,
a) 3x10Ω’luk yıldız bağlı yükü
6) Devrenin verimi; beslediğinde oluşacak tüm
Devrenin verimi, devre parametrelerini,
η= PO / PS olacaktır. b) 3x10Ω’luk üçgen bağlı yükü
7) Anahtar gerilimi, devre parametrelerini
Anahtarın üzerine gelecek olan hesaplayınız.
gerilime göre,
VT= 1,3 . Vm olacaktır. Çözüm:
a) 3x10Ω’luk yıldız bağlı yük
8) Anahtar akımı; beslenmesi durumunda,
Anahtarın üzerine göre; Đlk olarak çıkış faz geriliminin etkin
IT= 1,3 . Im = 1,3 . 3Vm / 2R değeri bulunacak olursa;

Van(rms)= Vm/2 . √(t1/T) Etkin çıkış gücü;
Van(rms)= 200/2 . √(6,66/10) Po = 3 . Ia . Van
Van(rms)= 81,65V Po= 3 . 8,16 . 81,65= 1,99kW
Çıkış hat geriliminin etkin değeri; Kaynak akımının ortalama değeri;
Vab(rms) ≈ (Vm/2) . √[(t1+t3) / T] Is = Vm / 2.R
+ Vm . √(t2 / T) Is = 200 / 2.10 = 10,0A
Vab(rms) ≈ (200/2) . √[(6,66) / 10] Kaynaktan çekilen güç;
+ 200 . √(3.33 / 10) Ps = Is . Vs
Vab(rms) ≈ 81,6 + 115,41 Ps= 10 . 200= 2,0kW
Vab(rms) ≈ 197V Devrenin verimi;
Çıkış faz ve hat akımlarının etkin η= Po / Pi
değeri; η= 1,99kW / 2,0kW= %99,5
Ia(rms) = (Vm/2R) . √(t1/T) Anahtar gerilimi;
Ia(rms) = (200/2.10) . √(0,666) VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V
Ia(rms) = 8,16A Anahtar akımı;
olarak bulunur. IT= Im.1,3= (200/2.10) . 1,3= 13A

b) 3x10Ω’luk üçgen bağlı yük Etkin çıkış gücü;
beslenmesi durumunda, Po = 3/2 . Ira . Vab
Çıkış gerilimlerinin etkin değeri; Po = 3/2 . 19,7 . 197= 5,82kW
VAB(rms) ≈ (Vm/2) . √[(t1+t3) / T] Kaynak akımının ortalama değeri;
+ Vm . √(t2 / T) Is = 3Vm / 2R
VAB(rms) ≈ (200/2) . √[(6,66) / 10] Is = 3.200 / 2.10 = 30A
+ 200 . √(3,33 / 10)
Kaynaktan çekilen güç;
VAB(rms) ≈ 81,6 + 115,4 ≈ 197V
Ps = Is . Vs
Çıkış faz akımının etkin değeri;
Ps= 30 . 200= 6,0kW
IRa(rms) ≈ (Vm/2R) . √[(t1+t3) / T]
Devrenin verimi;
+ (Vm/R) . √(t2 / T)
η= Po / Pi
IRa(rms) ≈ (200/2.10) . √[(6,66) / 10]
η= 5,82kW / 6,0kW = %97
+ (200/10) . √(3,33 / 10)
Anahtar gerilimi;
IRa(rms) ≈ 8,16 + 11,54 ≈ 19,7A
VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V
Çıkış hat akımının etkin değeri;
Anahtar akımı;
Ia(rms) = 3Vm/2R . √(t1/T)
IT= Im.1,3= 3.200/2.10.1,3= 39A
Ia(rms)= 3.200/2.10.√(0,666)= 24,5A
ÖDEV-15

çalıştırılan ve 5Ω üçgen bir yükü besleyen 3 fazlı VSI’nın,

çalıştırılan ve 15Ω üçgen bir yükü besleyen 3 fazlı VSI’nın,

• II – REZONANSLI Đşte bu dezavantajları
ĐNVERTÖRLER giderebilmek için “Rezonanslı
• Bilindiği gibi, PWM invertörlerde Đnvertörler” üzerinde çalışılmıştır.
istenilen çıkış akımını veya Burada temel amaç güç
gerilimini elde edebilmek için güç anahtarlarını üzerlerindeki yüksek
anahtarları üzerlerindeki gerilim gerilim ve akım baskısından
veya akım baskısı altında kurtarmak, güç anahtarlarını
anahtarlanmaktadır ki bu gerilimin veya akımın sıfıra
anahtarlama türüne “Sert düştüğü yerlerde anahtarlamaktır.
Anahtarlama” denilmektedir. Daha önce de kısaca belirtildiği
• Sert anahtarlama kullanıldığında gibi rezonanslı invertörlerin,
güç anahtarları yüksek di/dt ve 1) Seri rezonanslı,
dv/dt ile karşı karşıya 2) Paralel rezonanslı,
kalmaktadırlar.
olmak üzere iki temel türü
• Anahtarlar üzerinde oluşan bu bulunmaktadır. Bu bölümde seri
baskı daha önce açıklanan ve paralel rezonanslı invertörler
yöntemlerle yumuşatılmaya sırayla incelenecektir.
çalışılmaktadır.

• 1) Seri Rezonanslı Đnvertörler; Seri rezonanslı invertörler
• Seri rezonanslı invertörler, aslında kullanılarak 200Hz ile 100kHz
seri RLC rezonans devresi aralığında sinüsoidal akım
mantığı ile çalışan invertör osilasyonları elde edilebilmektedir.
devreleridir ve rezonans anında Seri rezonanslı invertörde
en yüksek seviyede sinüsoidal rezonans anında akımın
akım osilasyonu oluşturmaktadır. sinüsoidal olarak değişmesi ve
• Bilindiği gibi seri rezonans kendiliğinden sıfırdan geçişlerin
devrelerinde rezonans anında XL gerçekleşmesi, anahtar
ve XC birbirini sıfırlamakta geriye kullanımında büyük kolaylık ve
sadece R kalmaktadır. Yani devre rahatlık getirmektedir.
gösterebileceği en düşük Bu sayede transistör, mosfet ve
empedansı göstermektedir. IGBT’nin yanısıra tristörler bile
• Bu durumda invertör tarafından invertörde güç anahtarı olarak
devre üzerinde uygun kullanılabilmektedir.
anahtarlama yapıldığında devre Çıkış akımı sıfırdan geçerken güç
üzerinde ideal sinüs akım anahtarı olarak kullanılan tristör
oluşacaktır. kendiliğinden yalıtıma geçecektir.

• Seri rezonanslı invetörler, tek Yan taraftaki Şekil-7.82’de çift
yönlü veya çift yönlü anahtarlar yönlü anahtar kullanılarak
kullanılarak, tek veya çift anahtar, yapılmış olan tam köprü seri
yarım köprü ve tam köprü olarak rezonanslı invertör devresi
yapılabilmektedir. görülmektedir.
Şekilden görüldüğü gibi güç ve
Is T1 T3 kontrol devresi yapısı tamamen 1
D1 D3
+ fazlı gerilim kaynaklı PWM invertör
R L C
Vs yapısının aynısıdır. Sadece yük
- Io olarak çıkışa bir seri LC devresi
T4 T2
D4 D2 bağlanmıştır.
Güç devresi Çıkışta görülen R elemanı ise LC
Uyarma dv. PWM Sürc-1 devresinin istenmeyen direncini
+ ifade edebildiği gibi dışarıdan
Sürc-3 T1
- bağlanan rezistif yükü de temsil
T3 Sürc-2
edebilmektedir.
f k Sürc-4 T2
Devrenin kontrolu da tamamen
T4
PWM invertörde olduğu gibi
yapılmaktadır.
• Şekil-7.83’de ise devrenin çalışma π 2π
performansını gösteren temel Vm T1-T2 T3-T4 T1-T2 T3-T4
dalga şekilleri verilmiştir. Şekilden VS ωt
görüldüğü gibi T1-T2 ve T3-T4 15V
anahtarları eş zamanlı olarak Vt1t2
k ωt
iletime alınmakta ve iletim süreleri 15V
Vt3t4 k ωt
kontrol edilebilmektedir.
Vm k= %100
• Rezonans frekansında yapılan bu
VO k ωt
kontrole bağlı olarak da çıkışa
k
bağlanmış olan seri rezonans -Vm
devresine istenilen seviyede Vm
gerilim aktarmak mümkün olmakta VT1 ωt
ve bu sayede de rezonans Im
frekansında sinüsoidal bir çıkış ωt
IO
akımı elde edilebilmektedir.
-Im
• Kaynaktan çekilen akım da çıkış
Im
akımına bağlı olarak sinüsoidal ωt
formatta tam dalga doğrultulmuş IS
gibi gerçekleşecektir.
• Seri rezonanslı invertörlerde yük Sabit frekanslı ve sinüsoidal
bağlantısı yükün endüktif olması formatta akım gereken
durumunda Şekil-7.82’de uygulamalarda kullanılan 1 fazlı
gösterildiği gibi seri RLC tipinde seri rezonanslı invertörün seri
bağlantı yapılabildiği gibi çıkışa rezistif yükte çalışırken diğer güç
başka bir rezistif yük bağlanması devrelerinde olduğu gibi,
gerektiği durumlarda Şekil-7.83’de 1) Çıkış geriliminin etkin değeri,
görüldüğü gibi 3 farklı seçenek 2) Çıkış akımının etkin değeri,
bulunmaktadır. Bunlar,
+ Vo -
1) Seri RLC
değeri,
+ Vo -
6) Devrenin verimi,
2) Seri LC, paralel R 7) Devrenin frekansı,
+ Vo -
8) Anahtar gerilimi,
9) Anahtar akımı,
3) Seri LC, paralel RC hesaplanabilir.

• 1 fazlı seri rezonanslı invertörün • 1 fazlı seri rezonanslı invertörün
rezistif yükte oluşan çıkış gerilimi rezistif yükte oluşan çıkış akımı
Şekil-7.83’de görüldüğü gibi Şekil-7.84’de görüldüğü gibi
T /2 T /2
k 2 Im
VO ( rms ) = ∫ Vm .dt =
2
k .VS I O( rms) = ∫ [ I m sin(t )] .d (t ) =
2
T /2 0 T 0 2
π 2π π 2π
k= %100
Vm Im
VO
k ωt
IO ωt
k
-Vm -Im
T T

Ps= Is . Vs
6) Devrenin verimi,
η= PO / PS olacaktır.
T /2
2 2I m 7) Devrenin frekansı,
I S ( rms ) = ∫I sin(t ).dt =
π
m
T 1 1 R2
0
fo = fr = −
eşitliğinden bulunabilecektir. 2π L.C 4.L2
π 2π
8-9) Anahtar gerilimi ve akımı,
Im Üzerindeki akım ve gerilime göre,
IS ωt
VT= 1,3 . Vm
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
T olacaktır.
• 2) Paralel Rezonanslı Paralel rezonanslı invertörler
Đnvertörler; kullanılarak 200Hz ile 100kHz
• Paralel rezonanslı invertörler, aralığında sinüsoidal gerilim
aslında paralel RLC rezonans osilasyonları elde edilebilmektedir.
devresi mantığı ile çalışan invertör Paralel rezonanslı invertörde
devreleridir ve rezonans anında rezonans anında gerilimin
en yüksek seviyede sinüsoidal sinüsoidal olarak değişmesi ve
gerilim osilasyonu oluşturmaktadır. kendiliğinden sıfırdan geçişlerin
• Bilindiği gibi paralel rezonans gerçekleşmesi, anahtar
devrelerinde rezonans anında XL kullanımında büyük kolaylık ve
ve XC sonsuza doğru gitmekte rahatlık getirmektedir.
geriye sadece R kalmaktadır. Yani Bu sayede transistör, mosfet ve
devre gösterebileceği en yüksek IGBT gibi güç anahtarları sıfır
empedansı göstermektedir. gerilimde anahtarlanabilmektedir.
• Bu durumda invertör tarafından Bu invertörler genellikle yüksek
devre üzerinde uygun voltajlı dc iletim hatlarının (HVDC)
anahtarlama yapıldığında devre oluşturulması ve yüksek frekans
üzerinde ideal sinüs gerilim uygulamalarında kullanılmaktadır.
oluşacaktır.
• Paralel rezonanslı invetörler, tek Yandaki Şekil-7.86’da simetrik
yönlü güç anahtarları kullanılarak, yapılı paralel rezonanslı invertör
simetrik veya tam köprü olarak devresi görülmektedir.
yapılabilmektedir. Şekilden görüldüğü gibi güç
devresi girişine Is akımlı bir akım
C L1
kaynağı bağlanmış durumdadır.
Is
+ Paralel rezonans devresi ise orta
Lo Vo RL uçlu bir transformatörün primer
Ls -
L2 devresinde oluşturulmuştur.
+ Orta uçtan giren kaynak akımı
Vs
- push-pull çalıştırılan T1 ve T2
T1 T2 transistörlerinin iletim durumuna
göre L1 veya L2 üzerinden
akmaktadır.
Devrenin çıkışı ise Lo sekonder
PWM
bobini üzerinden alınmaktadır.
Kontrolu kolay olan bu devre
f k özellikle fluoresant lamba kontrolu
vb. işler için kullanılmaktadır.
• Şekil-7.87’de ise devrenin çalışma π 2π
performansını gösteren temel Im T1-T2 T3-T4 T1-T2 T3-T4
dalga şekilleri verilmiştir. Şekilden IS ωt
görüldüğü gibi T1 ve T2 15V
anahtarları pushpull (ters zamanlı) Vt1
k ωt
olarak iletime alınmakta ve iletim 15V
süreleri kontrol edilebilmektedir. Vt2 k ωt
• Rezonans frekansında yapılan bu
Vm
kontrole bağlı olarak da çıkışa ωt
IO
bağlanmış olan paralel rezonans
devresine en yüksek seviyede -Vm
akım aktarmak mümkün olmakta Vm
ve bu sayede de rezonans ωt
IT1
frekansında sinüsoidal bir çıkış
gerilimi elde edilebilmektedir. Vm
• Kaynaktan çekilen akım invertör VO ωt
kontroluna bağlı olarak sürekli ve
sabit olmak durumundadır ve -Vm
değişmeyecektir.
• Paralel rezonanslı invetörler, tek Yandaki Şekil-7.88’de tam köprü
yönlü güç anahtarları kullanılarak, yapılı paralel rezonanslı invertör
simetrik veya tam köprü olarak devresi görülmektedir.
yapılabilmektedir. Şekilden görüldüğü gibi güç
L devresi girişine Is akımlı bir akım
Is T1 T3
+ Vo - D3
kaynağı bağlanmış durumdadır.
D1
Paralel rezonans devresi ise köprü
+ R invertör çıkışına yük olarak veya
Vs
- Io L
yükle birlikte bağlanmıştır.
Akım kaynağından gelen kaynak
T4 T2 akımı push-pull çalıştırılan T1-T2
D4 C D2
ve T3-T4 transistörlerinin iletim
Güç Devresi durumuna göre paralel rezonans
Uyr. Devresi + devresine aktarılmaktadır.
T1
- Daha çok HVDC vb. uygulamada
+
-
T2 kullanılan devrenin çıkışı şekilde
T3
PWM görüldüğü gibi doğrudan veya L
f k T4 bobini transformatör yapılarak
sekonderinden alınabilmektedir.
• Şekil-7.89’da ise devrenin çalışma π 2π
T1 T1 T3 T3 T1 T1 T3 T3
performansını gösteren temel T2 T4 T4 T2 T2 T4 T4 T2
Im
dalga şekilleri verilmiştir. Şekilden ωt
görüldüğü gibi T1-T2 ve T3-T4 IS
15V
anahtarları pushpull (ters zamanlı) k ωt
Vt1
olarak iletime alınmakta ve iletim 15V
süreleri kontrol edilebilmektedir. Vt3 k ωt
• Rezonans frekansında yapılan bu 15V
kontrole bağlı olarak da çıkışa Vt2 k ωt
bağlanmış olan paralel rezonans 15V
devresine istenilen seviyede akım Vt4 k ωt
aktarmak mümkün olmakta ve bu
Im
sayede de rezonans frekansında ωt
IO
sinüsoidal bir çıkış gerilimi elde
edilebilmektedir. -Im
Vm
• Kaynaktan çekilen akım invertör
kontroluna bağlı olarak sürekli ve VO ωt
sabit olmak durumundadır ve
değişmeyecektir.
• Paralel rezonanslı invertörlerde Sabit frekanslı ve sinüsoidal
Şekil-7.88’de görüldüğü gibi bir formatta gerilim gereken
akım kaynaklı köprü invertör uygulamalarda kullanılan 1 fazlı
kullanılabildiği gibi indüksiyonla paralel rezonanslı invertörün
ısıtma vb. gibi bazı uygulamalarda paralel rezistif yükte çalışırken
aşağıdaki Şekil-7.90’da görüldüğü diğer güç devrelerinde olduğu gibi,
gibi gerilim kaynaklı köprü 1) Çıkış akımının etkin değeri,
bağlantısı da kullanılabilmektedir. 2) Çıkış geriliminin etkin değeri,
Is T1 T3
D1 D3 4) Kaynak akımının ortalama
+ Vo - değeri,
R 5) Ortalama giriş gücü,
+
Vs 6) Devrenin verimi,
- Io L
7) Devrenin frekansı,
8) Anahtar gerilimi,
T4 C T2 9) Anahtar akımı,
D4 D2 hesaplanabilir.

• 1) Çıkış akımının etkin değeri; • 2) Çıkış geriiminin etkin değeri;
• 1 fazlı paralel rezonanslı • 1 fazlı paralel rezonanslı
invertörün rezistif yükte oluşan invertörün rezistif yükte oluşan
çıkış gerilimi Şekil-7.91’de çıkış gerilimi Şekil-7.92’de
görüldüğü gibi olduğundan, çıkış görüldüğü gibi olduğundan, çıkış
akımının etkin değer eşitliği, geriliminin etkin değer eşitliği,
T /2 T /2
k 2 Vm
VO ( rms ) = ∫ Vm .dt =
2
k .VS VO ( rms) = ∫ [Vm sin(t )] .d (t ) =
2
T /2 0 T 0 2
π 2π π 2π
Im Vm
IO ωt ωt
VO
-Im -Vm
T T

Ps= I²s . Z
6) Devrenin verimi,
η= PO / PS olacaktır.
Is(ort) = Im
7) Devrenin frekansı,
1 1 1
eşitliğinden bulunabilecektir. fo = fr = −
2π L.C 4.R 2C 2
π 2π
8-9) Anahtar gerilimi ve akımı,
Im
ωt Üzerindeki akım ve gerilime göre,
IS
VT= 1,3 . Vm
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
T
olacaktır.
Örnek: Çözüm:
a) 200Vdc şebekede, %100 etkin a) Seri rezonanslı invertörün
peryotlu uyarmada, 20µH bir bobin parametreleri,
2,5µF bir kondansatör kullanılarak • Çıkış geriliminin etkin değeri,
çalıştırılan 1 fazlı seri rezonanslı
invertörün, 10Ω’luk seri bağlı VO ( rms ) = k .VS = 1.200 = 200V
rezistif bir yükü beslediğinde
oluşacak tüm devre • Çıkış akımının etkin değeri,
parametrelerini hesaplayınız. Im= Vs / R= 200 / 10
Im= 20A
b) 50Adc şebekede, %100 etkin I m 20
peryotlu uyarmada, 20µH bir bobin I O( rms) = = = 14,18A
2,5µF bir kondansatör kullanılarak 2 2
çalıştırılan, 1 fazlı paralel
rezonanslı invertörün, 10Ω’luk • Etkin çıkış gücü,
paralel bağlı rezistif bir yükü PO= IO.VO
beslediğinde oluşacak tüm devre PO= 14,18 . 200= 2,83kW

• Kaynaktan çekilen akım, b) Paralel rezonanslı invertör,
Is= Vs . Is = 200 . 10 = 2kW • Çıkış akımının etkin değeri,
2I m 2.20 I O ( rms ) = k .I S = 1.50 = 50 A
I S ( rms ) = = = 12,73 A
π 3,14 • Çıkış geriliminin etkin değeri,
• Kaynaktan çekilen ortalama güç, Vm= Is . R= 50 . 10= 500V
Ps= Vs . Is = 200 . 12,73 = 2,54kW Vm 500
VO ( rms ) = = = 354,6V
• Devrenin çalışma frekansı, 2 2
1 1 R2 Etkin çıkış gücü,
fo = fr = − •
2π L.C 4.L2 PO= IO.VO
• fo ≈ 20kHz PO= 50 . 354,6= 17,73kW
• Anahtar (transistör) akımı, • Kaynaktan çekilen ortalama güç,
IT ≥ Vm/R + %30 Ps= I²s . R= 50² . 10 = 25kW
IT ≥ (200 / 10) . 1,3 ≥ 26A • Devrenin çalışma frekansı,
• Anahtar (transistör) gerilimi, 1 1 1
fo = fr = −
VT ≥ 200 . 1,3 ≥ 260V 2π L.C 4.R 2C 2
fo ≈ 20kHz

ÖDEV-16
16.1) 500Vdc kaynakta, %100 etkin peryotlu uyarmada, 200µH bir

bobin 25µF bir kondansatör kullanılarak çalıştırılan 1 fazlı seri
rezonanslı invertörün, 10Ω’luk seri bağlı rezistif bir yükü beslediğinde
16.2) 30Adc kaynakta, %100 etkin peryotlu uyarmada, 100µH bir bobin
0,5µF bir kondansatör kullanılarak çalıştırılan 1 fazlı paralel
rezonanslı invertörün, 10Ω’luk paralel bağlı rezistif yükü beslediğinde

Ileri Guc Elektronigi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ileri Guc Elektronigi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bölüm-1

• TANIM: • Güç Elektroniği, gün

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 2

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 3

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 4

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 5

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 6

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 7

şekillere ve seviyelere Doğrultucular

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 8

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 9

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 11

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 12

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 13

oluşmaktadır. Bu kayıplar, off on off on

1- Anahtarlama (açma- Anahtar

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 14

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 15

• Mekanik anahtarlar da sadece

2- Đletim durumu (açık-on).

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 17

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 18

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 19

anahtar olarak, istenirse de Anahtar

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 20

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 21

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 22

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 23

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 24

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 25

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 26

1.1 - Güç elektroniği devrelerinin enerji girişlerini kesmek ve

1.2 - Güç elektroniği devrelerinin enerji girişlerini kesmek ve

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 27

Yarı Đletken Güç

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 2

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 3

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 4

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 5

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 6

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 8

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 9

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 10

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 11

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 12

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 13

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 14

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 15

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 16

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 17

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 18

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 19

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 20

• Bu türlerin kendilerine ait P

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 21

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 22

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 23

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 25

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 26

2.19’daki bağlantı yapılabilir.

180º 360º 540º 720º

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 27

M.Necdet YILDIZ GÜÇ ELEKTRONĐĞĐ-1 DERS NOTLARI 29