Prof. Dr.

SOreryya ONEY

ilSTANBUl 2000'

'Her hakkl sakl:ldl f.'

';Su kita!) veya herhangJ bir MIQ mu, y,azal'mdaJ1l yaz~:lil iilJn ,a;1 Hlmadl k((Cl yaYlnlanajmaz, teksir oatil! ha~fne ~etilrilemez. tot,okapi vb. §ekilde It0galhlamaz .. '

Ba!lIm 'Yeril

GHrsel SanaMar Ma~baacll~lk Tel: 02'12629, 00 58 Pbx

is,telme

Tel: 0216 395 11'0 09 0216, 4M3 20 531224 Cap Tel: 0542' 321 60 61 0532743 ,48 58

iCINDEKilLER

ONSc::lZ -!!!!!!I!!I! ••••••• iJli: ~!I!'I!!I I_I 1<.I1I.III.i ioioi.iI-.-.l."'", ••• ""I!'I!II!III I"" •• ill l_jj'i' •••• ,., ,. !'I!I''I!I!I!I .'IHII".II •• IILi11i1iii V.

BOUJIM 'I .. ME,TEORCLOJlve IGi;rRi,$ "

OenizcUik, Meteomtiojisi. 8neljl Kay,nalil Gjjne~, (;;QnBJ IRadyasyonu

BOLlU'M 2. OONY ANIN HAREKETLERJ 'n ATMDSFER •.. ...... .•••••. ....••..• 7 Dunyamn Kendi IEksenl Etmtlooaki Hareketi; DQnyamn GOne, Etraflnd'.aki Halrek.eti. ATMOSFER; Abnosferin Bile~mi. i\tm;Q,sferhl Tabakalan.

BOLOM3. lSI. SI:CAKLIK ve CU;U!M ALET1..ERi •. , , ,....... UI

lSI; Atmo,Sfarilli Is~ De,ll1giesI, YeJywU ve Atmosferin Dfaensiz. .lslnl11as~I, SICAKllK:; Sn;:;akJilk ~IQekleri ve Bil'l1ml,eri, 81 ca'kll k O~ i~rT'Ileri, SI,cakbk GradY'Sni. Hay~nun Oli;ey H!alre~e,tmBiIi:I' Adyaba!lJilik ID:[I~ey SI1csicUk GradY'Slnii Atmosferin Ka,rar'lll~l~h i Slca!k1lk cIWB'rsiy'Onlan. Slcskhk O!:~ijm AII:eiIJeri, Terrnome1relelin Yeri vel Olwmalatnn~iS IDi"-at fldllecek HU!S'lJslar.

BOLUtM ,4. B,UHARl.A§MtA., Y'OGU,MA VE NEM , •• _ ..• _., .. 53

BlJIhal!18$1TI8 ¥e' Yo?il!J~ma. BuhariMmaya Elk) Eden Falijijrler. YoQuAI~ma Qe:k;ilde~ii. Nem ve Neroin Olt:um~. Mmla:k Nem. Kan~ma Oraiiili; ~Gil Nlem, Bag'II' Nem. Cia Nok!l;asl SlcskhQ,I. Atmo~emle 5ubuhal11AI n IDaCIIII§I, Nem OIQijjrn Ailetlert

B\c;LUM ... Ii, GOROS ~KL~:Grl~. ~iIS .. ; \!'€I. ~lIJlU1'l.AR •••..••• : •. , ... :.: .•.••••..• : .. ,.. 70 'GOROS UZA!KLlGII; 'SIS. ,SIS tlp!en SlsliIl R{j~garta ligisl, Slsln 'Gllnlllk Oegi~imi;, BUlUTlAR; Efulufls.nn SuuUand In ImaSI

BOLtUM 6" 'YAel$ 'VE METEORLAR, ••• _ ..••••. , ..•••.•. , ,.... •••• 82

YA~lfS'; YaDil~ln O.IQi:iI'mesl. Deniz OiZerind'e Vagl~ Ol~ml'eri. Oenizde YO,g I~ Or'98n Aletler" ME:TE.DRlAR; iHidrometeoriar, Utometeoflar. Ifotometood.ali, Elektrom,eteO'Eiar.

ieO'L,OMI 7. HAVABAS,IIN:CII \IE, IHAVA YOGUNILUGU ."" ...... ,.,........... ..••. .•• 101 Sl,cstilk BasrnQ ve Yo~:unluk~ BasmcBiri'mleri, 'VUksel'.en "Ie AI~llan I&iS'i8'f ,G;az Kanull'lu, Yel)il1zuindeB'Et$UflQt:nDeOi~lmrl, AIC3ik VEl Yijksek IBasm~ AJanlian. Hidrosilatik E~itIik;BaslnQ Ol'tOm AJetlen, hu1irgerne ve Dflzenlemelef.

SOLOMI 8. ATMOSFEIRII( lDOLAlI~ ViE Klil'~ESIiL ROZGAR SiSTEMi121 AmOS'f:IlMin Genel Dolla~lml. IGerQek Durumda Orta~ama Yuzey Ru.zgarlci!n va 8aSIn~ Alanlan, Je,t RI~ga,JtatO, ROZGAR, HAVA HAlREKE,TiYl.E IlGllLI BA~I NTlILAR;: Newton'un H!arekel Kanun:lisliI, SJIlrtilnm:e! T~atJakaSllnl n Osttindiela IRQzg!SIi, Yutan Seviyede A1Qaklsl 'lie YijksekJ'eli Civanm'a~k!i Rikgariar', Girad,yan IRilzga r, YQz.ey RClzganan, BIi.l)'S BaHot Kan ueu, Gercek 'Ye la,gll Rilzgar. Miavsim&eil Oh:urak

D~tten Rlkgarlar-MUSONLAR, YEREL RO~G'ARLAR.

BoUlM 9. HAVA KOn .. EUElRI,. 'CEPHIELEIR, A!L,cAK VE vUKSEK

ElASIN; AlLANLARI . 1_.ltIilllllil 11'II1I'IIi!llIlI ••• I"'.", I'.!!!III' '.I!!I!'~ !'!-!'I!'!!!"!"'~'q !!!!''!!.._!' ••• "' •• "' ••• ' •••••• "'L"!'!'..... ••••• '1'68

KiAVA KiOlllElERJ; Ha'il\8 IKIlUelennin SlmfJandlnlmasl. Hav,a 'KOllelerinin DeC!ritimilj Slcsk Vi SorJiUk Hava ~mlel~ril'1lin KararhlllQ I" Fillmtojer:llez, Fill'On1oJiz, CEPHELER; 'Ce'Phe' Karakt'8'rlstllderi, Cepheleri n S,lmftandm[mSSI, ASH,I C'epl'le' Zonlan, ALCAKBAS,IN'C ALANLARI; Orta IErden'! Sllklonl'81i1, Oinamik Olar:aik Karamlz Oalgo Siildonlanmn ,OklQ;z.\ionu" Cephe5iTiz Sitlonlarr, &:IIYiE!IU !Hattl, :Sildon Aile$i. Seknnder Si'k1onlar, ,Oluk" VOKSEK SASINe AlANLARI; Sut, Boyu:n.

'BCLUM 11D. lROplKAL SiKUlNLAR, , ' .•••. '.' .•.................. , _... 219

Tmpikal Siklonlann OI!lll§Ulmuve o'lu!pii1'l B{)lgeleri, Tropikal sa,kBonlaruli Yapl,sl ve 'Hare.k.etleri. Tropikal, S:ik1onul11 Behmleri, HuMcanelerlll'l Isimlencflrilmesi, Tm~plkal Fml1lnSlara Ya!km BOI.,gelerde A1lrunasl Gereken Onleml'er, 'TORNAOO~R v,e SU HOFrn.JMLAFU; Tomado!hn, S.u IHortLlimu.

BOlU,M 11. GEMI S'NCPT~K KiOD VE 'GOZLJEM METOD1ARI OJ.... 233

Gemi SinopUk, Keldlu FM 13-X.Gem~ Sinoptik K;od:unum Model l:S'I:asyolniLi na !1~Ie.nmesi.

:aOLJOM, 12. OKYANUS VE DENlzLER IHAKKINDA. 'KISA Blu5l! 258

'Q;tCY'ANUS A'K:I~NITI.LAiRlI ioi iililillllll:l 1 II'II!J!!!'~- ••• "" ••• _ •• .ri"iLiiilliill_li'IIiI'IiII •• 11111".11'1 II. !I I! ~ ~ '!!'!'

OKYANUSve DENIZLER: YeryiUlDnde~ Okya'nus va DenizJer; DALGALAR; DaJgllill:ann SmlflandlnlmaSll, 'OKYANUS BUZlARII. AKIINTILAR: Olyan'Uslanja ,G,ell1el Akm~,Sis1iemi r Kuz:ey Atl&ln~k Ok)'lanusu, Guney Mlantik OkyanllJsu. KU!Zisy HilmI OkyanllSllll.;, Gtll11i1i!)I' ,Hjnt OkyanusU', Kuzey Pasifilk OkyanUSIJ" ,Afktjk 'Oky,anusu., G(liney' Okyanl.!slJ, GEl:-G!T~ Gelgit, llpli3'ri,. GJsli-gH .Akl nlll$n,.

IKA YNAIKLAR , •••••••••••••••••••••....••• , .. , .••••• u. ••••••• '.. 282

EKLER .' .•••••..••..... , , .. , " .,.' .•••.... ' .••• ' •. " , •...• " .••. , ..•.••.......• n ••••••• , •••••••• ,., •••••.• ~ "... ,285

Yd 19912 .....

liTO, Denimlik F a,kllbesiriin kurulUJ yllllani Sir avtl9 idealist, halQJild ,a:kademisyen: her Uil1ll akadernik ~de{jer yargrlalilnl bir kenara bl,raluyor. rnutevei. liTO i.;iooe bile tanmma.yan bir lDeniZcilik. YUksek Oku!luna gelip kem:l'leril'lii Illu kUruilLlfa B!:hyor. Demii:cilik VUksek: Oku~ununbtf avl!.!~ jd'e'alist akademlsyeni de kendil'erinekatllliyor.

B!lIIikiav,~ iOJeallst haJd'ki akademisyen gOm::!la 25 ss'al. hanooa a g,On ~ li,fJ;amk, ikarmpllsli yetili, balta n imar ,ediyor.. Onll!eln her klDlamn altn'ldsl 'amel ve bol.ca aim 'reI'! :blli'aklyor.

VIIi 200[1 ... _.

Elukl,eallst Ihakikiakademi:syeniler 8 YIII ,(l:ncesinwn miltevazl VUksek OkU'i!.! nu,; ODnya, lJeniizoi'l ilk Oniive:rsilele:ri IBs:,kan'IIQ I na ta~ Iyorf:ar_ DefliMilik EgiUnnifl!'n Dtlnyada:ki bir numarall kOfl~fI1IiJflal ._ .•

Di~er EgTItl m IKlU'uh;,lI$1lanml'aJd :rahat §3!ritii!8rda. meslekta,la.n mn

&lkademTiSY8litciliik Oyf)!Sd~ll, birbirrrlenne yere,lake,demlt(, OdUlieri ikrnm eWrii crtam;da bu idea!11iSl:, na kill.! aluu::lemisyerl'ler b n1aklan ~:e topraO! kaza!rak 8 ydd a ulusilaramsl blr mucize yamtlyolillar.

OUnry,adSJ Denizoilik',alanmda hemesln tamdll,QI: Ito. Denizclilik Fakilltesi ..•. Bu lid a\liu~ idealist hakilKi akademisyenin i9nde '90t az.e1 ilC!T:sf bt.:I ~f1anllmaz.

QSlII~ma ol1:amlOOia, insl'lI'lmaz ~ta blr mucl:zeyi daha., bu Wk deOsfli eserilln YRI m lim gefgekl~ei1iriiy(H1ar.

ITO,. C1eniizdll;k F'akuI!t,esi· kurulu, ~ykIIDs&lru::lek.i bir n urmarsll da,v.a ,all1l.adla~n m, sga.yim, Debn Van,ilm01!sl ¥8' GllLIlerte BH'lilm Ela§ikaol deCrerli, bOiyilk insan Prof.Dr. SOREYYA ONlEY 'lie GGvert:e. ElOI(imQn he~yi. Qah$kan ,anSI BOhlm Ba~kan Yard~mctSI 'Dr. AY$e YIUMAZ gOnde 25 seat, haftadae, gOn 'Qahlllrken ~k deOertl btr ese:ri,;; IDENllz.c~ILlK METEOROLOJiSl'ni alta kalan ,zaman'lanm ,(I) deoel1endirer1;lk ogrenclfenne'. IDen~clllk EQitjmlne kazandmyol1ar.

'DENt!lCllIIK MElIEOROlOJI.sW ~k. bUyOk utlzllkle; titan deaEnler yenne ,idealist. akademik. deQariar en plJaillCfa 't1Jlilllara!k iki yllgibi uzun biT silrede ~zenle yazllmll$tl r, K'om)IiMlOOa yaz~lrnl-$ Tilll'k.Oe. en ~dal, en: verim1i; Deniz,cmk MetR(lfOlojisi 'esendmr.

Eser; 1 .. D3iV'e 7 .. 01'1 liMn Miodeill KiumanklS'las alar;a:k h8lZltn1ajnm~!~ dis bilyOk bir akademlik: ustamlkilia ITO, DennzcIUk Fakiiiltesi: ogmnciilell!ine ve tme:z:unu Uz:akyoW Kaptan, I. Zab:1:t, V:sllldliya Zabillilleil"il'llilllhiap edecek kainte, va iQe·rikte donatnllrnl\l~ cliger taraftan de. Ya.tunyriJ :KaptamKlalS I. ~II, II, IV: Ya!kmy61 Van:liya .labl, Va.~ Wi KrlYI Kaptantl yeterlili,kJefiinE! de son clef-ec;ed~e'fayda:ht olabil~tpraUk bilg~:erle t.echiz edi'lmi§tir ..

Esenin 'QIlk bilyijk bitr aikadlemik. ust1Jhk!~a y8JZlltffl'i~ bill yOnleri lie sadece Mel.ooroliQjia~lrnufilda d~:iI!~i~:ef Dewlizeilik Alel'lll ndald i!lcnUl:iSlf iQirnde e~iz bilf H.mek tetki1 eWC1Ii' lkarntil,atirncleyim. Eser.; ideal I::iir akaderrnik. '~III~mUliln 18 bilyUk.bil' fizenle kaleRIe. ahtnl~ll'iIm, bir ders rnit.eRQrindelCitl.megidir ..

ITO, i[)er'nlizcilik: IFakilHesirnirn ~KurullllJ~a:1Il Kl!Il1!JI~· li)line'mindllli'kij Zi(jr~rt!ar a1tltnda yazlim I~, hBll!drk1~ biraludemik esen::ltir.

SUI mu:~eyID boyle !Q11l9 '~alltalli .aJf;IJmala gen;ekle~Urel1la·DaJooyim! saY~11 n, rnotev.uiil'lsan PlrotD.r .. S!Ilmyya a:NiEY" v,obJitmez. tilke,nme'z e.nerji~i lie Ifaki;i:H,ede, QaII~kanhDln semioollil Dr. Ay~e ¥!LMAiZ.'w bllMjrn i~Eml~gimle ku1!la:f, 'Qlil.recel] ()~alrak I'nerke:zden 9(lk ,claha fB~!a h:alkettikieri' Akademik lba~n larnr1ll n devaml n I dilemm.

Prof, Dr .. Osman Klm'TlI SA.G !DEKAiN.

18 OC.AI< 2000

I

r

ONSOZ

Bu IldIap,. lbatta degerti' alikadaimuz Prof. Dr: 'Yunus Ekn"hanim deI'S notlan

. .

,olmak 02811'S, ,o!tullki kaynaiktan 'yararlialilillarak olu~uru,lmu§l:ur. Derl'eme~ niteli{linde elan bu ,eser en tel'll:lel meteorol'ojik ka;Vtlf'8_ml'an va olaylarm tanl ~makta: v,e aomklamaktad 111': Hi9blr kcml1nun COk d)e'l:ail'm8 i~nllmemi~h anea II: dernlizdler I~n glerelltli alan en ten1el bllgiler verllrnJ!?tir.

'Bu eser, 9,O\l's118 Ilmfll d~ellilizdler i~n· en kOQflk, ye.teriilltt,en en bayuk; y:eteiirlili:ae kadar rev,ap' vel'lB'Cfl« nit:elikte ol'up' IIM:OMoo[el1 KUirs ~nullElnlilal gOre dQzenlsnmi$tiil'. Ki.i9f1ik y,e,telfillkler i~n. Il!J Mabin dahabasit yeini duzenl:emeleri 'en k.I!sazamanda baskl'ya wrflBceldir.

'Oernizdlil Meteo'uolojisi' seUI 00 kitatllln d~efliz;cilil aI!slIundaki bnyllk 'blir 'bo~l~ u doldurn,caQlll1:ave denizd'Uk, egitii1il:l .....ere'n -Ulm turumilillr lOin COk y,ar.n111 ola:caQma finamyoruz.

Bu ~QlIooa her tOtlU Onerinii!i bekl:iyoli ve bUUlln den~cUere snl1SUl seVgI~,euil1'iiwelM$lmllar dillyaruz.

Yazartiar

Dr; Ayp YlllMAZ ve Dr:. Sureyya ONE)" 'Oesik 2000

BOlOMI1

Meteoroloji kelil1illesi:, nilemo.r ve l~ji' keUllllele·linin birl'eiiminden meydana. gellr. Melear keflimesl oltiuk~ g.eflil ,snla.ml blr !c·e!'ime otup" me1eorolojlaeilij aniamili. atmosrerde rneydana gelen oqiUi hava olaYJandlf. loji lse bUm ,demekUr. 0 halde meteor{)liQji~ atmosfen:lle· meydana gele~nUimi olayl,811i11 inceteyen Iblr I::liltmdir.

M:eteQroloji,. dOnyannzl r;evreleyen atmosferi \Ie amosfer ic;imde mey:ds'ns !geillen d'eDilirl'freri. mmemati'k,fiidt veldm,a gibl pOZim bilil1ll1e;r y,smlim Iyla ~n~eYBIIiI blr ibUllm (llai'ulhir.

MeteorolCl;Jlnln 98:iiitli aft :bilfm danan vam Ir.

'1.. Dinamlk M8teordfoJi: Atmost:e:rin hallliketini me~anal getiren kuwetieri ve Ibu klllweUefrie il,gili eneQi! dHn~ijlillfienn'i fnceler.

,2. Fti:ziksel Meteoll'ofojii: Gllllnef radyasyonu. bulrlarl's§ms, yoOunla!lffl8, tll.Jlut: olu§Urtlu, yaat~. atnmsferdeld manyetik..optilk, vel elelkmks-eill olaylar gibi fiDksel ,o;'1J:yian incel'er~

3:" Klimatolo,ii: lM'eb!oroloji'k. elemula:ruil uzun bilr sure ii9indekli :z:·allinanel orta;larniil deQerl:eri'j nomallan, tekanslan ire bu lelem1liurllann .ZaBlana bag'll degi,rmlerini VEl d1aClrhlillianm ·ortay,a. koyar'va bunlara d:ayBnsl1Ili!. ~lllllkllm tiplerini Inceler.

4.. Sinoptik Meteomlojm: Aym anaa l(hemmman) yapllan '!Ie slnopUk g~em d,enil:en 'tH~llm'lere dayanarak hava olayl:!linlnl ·ana,IiZ 'eder ve· havs ,Gng6rilsll (lahm~n,)yapar~

5,. Aeronofik Metaoml'oj~: Hav81Clmlk ll!fIe~eorolojis:idlir.

6. lli)eniz,c.iUk ,M·e:teoroliajiSiil: MleleowloJinfn de,nilmlllk probJemlerifie ilgj:letlefi

daMcr.

1.. Tanmsa. Meteoroloji: Met'somfaJlnln tanmla ilgUenan ,dahd,lf.

8. lBilrometeoraloji: Havs olllylanftlln 'Cilnlrlar nZerind:efd etkilenni inOOl!er.

'91. 1f'l:i!drometeorolOji: Meteorolojililin; su temwni, tS§kiIn IkoflUOIU, !iulam!a glbi konu:larta lI~kJlel1ni inceler. Hidrol:ojl ve hldrdojjlc: ~vrimre ilgili bi1giliElfi ¥enf.

I

Denizcilik MeteotGloJisi

Atmosferve atl1'!l(lsferin lharekeDerine a1I: 'Iemal bilgflen edinere'k, sinoptik (litenlZaman), gHzlemler y,atdlmlyl!asinopti'k hama!ialiln clUflurulmasmve I:IU l'Iaritalar:Uil analiZlen"ehava tahmfnleriy~pmak:! bu tahminlere' da.yanarak emniyetU seyit yapma,k.UI~1 nan maJlann IhaVla.~rlail1 ndan etkilenmeslni D:nlemek, lima,nlarcla yuldeme. oo38'lIma ve depolama SI,l'aSlnda: maJllsnn ,GzelHrd:enrHl korumak 'amBClyiS geretlw ijn~emle,ri alnwlkgD:llkonu!laria iloilO me~eom:lcpll:. ,bilfgil'eIitlJr.

DeniZ meteorolojisi, deniz cevresindm atmoSl1eri' inoel'eyen mmomlOjinin bill' dlal~rlilr. BilindiDi gibf, ,denrzcili1k, gevre' ~.nlSnn..a ka~ ':tOk duyarilcllr. DaI9~~ar. rUzgaf va ,g~ luzaklrrDl1 dllfliilcilik 891sloo.an ~k Onernl,idir. Kaptafill n takipedece:gJ r-ota bDyiik 'Qapta meteoro1o~kfakl.orile.rfe Ugllidlr: RUzgar "\f'e dalga ta,hminl. garu~

.~

UzaIdIO~, bm: tQllI'8Flmasl, ya~~"'B al!;:mh bilgisi, nem k:anulalill sayi!!" S9lSlnda'tI ,Ilnul'lilli

nUH,omlnjlk b.lgile'rdir.

IKlsses., Idenil:cilik meteoro,IDjisi~ ded211 IktllllsfilSiI1fsli1Ji· gerekli l1IIIeleorolojik bllgileri veriir.

Enefji KBJna9J GiOnet

B'ugilnkili bilgilerim"ize gore evrende (uzayda), bili millJalidan f~'a ,osl:akSlnln' olduQu sanllma.klad!lr. GunSJ .sisteml, bu galak:silerden bin oJan isamlR)'Olul galaksisii

iQindedir.

Sannruyalu ;QslaksiSi, ORBSII ~n bi-r diik :~nded(r;. smnanr)tolunlJln 'Ql:P'

1100 000 I$~k YI~. kadar ,Dlu:p" .S8'manyolunun II herbin 2500 11$lk yill 1geniljlipinde lid !kotu

v,am f. Bu kallar;, 'lOrton kdllu· VfI "Perseus k,O:lu·:dur. 'GUm8§! sismrn], Orion k'Olunun Ie: ..,

yijl!il u~etinde ,mup, galakl$1njh, mem.ezindenSOOOO 131k yll~ IJilistdlltta,dtli.

Gilnef, Sarmmyolunun nllukezi utrafuws" yan~pl 30000 ,I~k Jill alan ItiI ~m:ber O;zerinde saniyede 2:50 iurJilik. lbili ha:la Ihareket, ,e-bnekitedir. Gune$" bI.I QeIi1lber raerindekii birturunu .250 milyon yllda bir yapmalidQchr.

DOniJl i gU~ sistffmim1~ Idaikluz ge:z:egend'ln lhi'ri oIlUiP" g{irne~' yaiunlh{Jll:na gt6re ~nQl gezeglndir. DUnya _ gilin~, mesafesi yalda"k 1150 milyon km'dtr. Gilne$efll~" dilnyays. en y,akm yddlZ, 'dQnya ,_. gORe§ 'mesafesini n 250 000' ka'I.'l ·kadar, diOe.r tir ~ yaldqlk Id~11: I!,fl!k y.11 uzatdlktOOlf.

:~ .... _'1..:1. ' n..,i • ....J..· dd '1'd3D t .. ~" ... , .,.~ ... ...:I .. '" ....... ] .... '1 ,. nlD.

~!il: ~~. 'WU"' YJ ", .. . ~ "'~"~"''''=-'''

Enerjilitn §iddeti mesafenin karesiyle ters oranblil olsrak azaklilQjlndan, ,gilnepen ba§ka bir ylldlZllt IEl'nedi lkayna~il dlarak. gO:zOnllne ,almat mUmk~n dBOiIli1r. o halde" ,aibrlOSi'erimiziin h:amkBIIJ'eri ve dUl1.InlIIanna etki etm,esi bSllummdan tek enelii kaYRliI1 gll~~r~

G~n!ei\, )"anl!;3pl 695 000 !bn <~DmJy,a:null ekvatordaki yan~pmwn UI9 kiab kadali] G.1SIIl ~k SB:::aIi!. bir go kired'ir. GUn~n hacmi. ,dil nyamn hacminiin 1300 000 kat,_ yani, 1408i x 1015 11m3 'dllil'~ GOne!j!in ortalama yogull'lluQ1u donyslt'si gtire olduk(;8, az oIup.1.41 wan3llliir. GDn"n kUUesi lse, diiny,amn kfiUesinin yakla,~k 333000 kat. kac:lar 0 ,up, 1 ,95 x 1 D 311 kg ctl r,

Gijl'lq~ dOnyamn ytiriilnge dil~injn n;omaJiyle7'" 11' 'Uk bir a~ ya,pa,cak ~lkJilde ~endl else:nil etrmilnda 'yaklimJ~k 2:5 guMe donmekt.edirlr. Gine~" kah. blr cislm olmad'llnKiialllf:a1'ld11 :k!5irnlan 'fatkh hl2l1s:Alla dOmnekil.edir.

GOl'Ii8fin nlerkezine ya'kln ~eline su:aldlk 8 - 4CI mitron oK arasuKla dEf(Ji$m:eMedir: Gilnq, :~[jiZlllnDn slcsfdlD,L lse 6000 oK kadamur.. tMertez yakm IDda yQOunluk OOk bQ~Ok olup. suyun yogunlugunun 801 - 100' katll kadal'l:hr. Bu yUksek Slcakillit.ve yoguRluk kO§liilllsnm:la gu~ me!*B,zjiciYainnda tem1onUlI:leer o1ayJar me)ldana gellr. Su nukJeerolaytlarm ., ttnemli5iihidro~:eflin helyumadon~mesi ~kl)nde ,olcmldlr~ Btl olay esnasllIldsiQD:k bilytik Iilil" ene~i al;l:g'a ~kar. Meydall'la gelen IIKI ,eneF!ii (Ill:; yiDeya' dOClirui ~e1iIHr Ye' dalla sonra ,dsl g,[jn,e~, yilzillnden ItIIlUin uzaya yay~l~r.. 'Gilnf:$! ,e,m!!~isiniill b.IJ uzaY,3 yayiliinasl elekbiOOllllnyetik d.algahlr ISkJinde ,olur. BUM eneljinin lrad,uvoo yCll1uyla t~lnmaSII denir,.

G0flieiin, glizu parta:k gDrunen yUzinclen litibaren dll~ dOOrnl gUOO§ ~a1mosf.eri bsilar. Gilne, atmosfEnin~n tabakalan., 'gOn" yllZ!ilnden mbafiOll1,,, fotosfer (1~1:ld(nm).. krornosfel (mnk_kutrre) va ,korona (Ia~) iSbinleriini ahlr:.

IIYDniz:e ofmu, gazllaldsn 0111-$8l1li 'f'Otosf~rin k,allnlt,AI ~rtila,G;; yiU: km olup" Dl1alama sn:akll,Ql 16000 oK awall1lndadl r. fotO$iferin JOOunl:u·IUJ, SUIJUr! 'yolJUlrd'ua:UI:1IUI 100 mil:y:oOOia tlln .. e 200 mnyonda birina kadlar 'deCil§ir .. Fot,O'Sfeme UOi ,~ olU!1Unlfal1" ginq 1e'1I..elemti'r; Glirnev lekeleriniin cmtalan 9Ukur olup. gruplar l1alinde bl.illunuri'ar .. GO~, lekelenDin oaplan 1100 aool !un 'yi (dinyanm i;8plnln 16 -7 IkatIIIU) asabiiif" GUDe$I.eketeri" wwelerine nszaran 1000 - '1500 "II( dlaha qu'"ur1ar Wl;Ok kuw&1It (3OO0 Gaus.s vedah'a fazJa) manyetik alaoo sahiptirler. Gunq le1reIMinin sa~lSI. artalama ,lJIlarnt111 YIIIII:k periryo,Uarila degi~ir~

fmo.st:ecltlle;n 90k rmlktan:l!a gU~ em.njt~ du; tabakalaliiBl doi~ taflAif. Bunln OOflU. lo!ara'k,fo1!:oste1l'i1lil (IS1iiooe .yakl~ltk ~5, ooa IiQm 1111<. birr JlllHk!lIkte slca~J:1k.1! milyofil ~K. £i¥anndakll deterlere y;jjks'e1ir.B!IIQS9i~, tahkasma In'Omo!ifer ,denili'. :Kromnsfieli', kl~lIlmtrak. bi, rmnlOOditr. O~!Unh!lIki1al d~llk bas~n~1U hitllmJenw il1myumclan OI~II'; KfDmo:5felliFil ,kallnltgl' yaltlaflk 1,Q 0(10 ,I!m: Idili",

Kromosleli' ~il~u'k yo9unlulidu bir gaz tabakal o'up. en ilgi '98k11c\i ,aktivitesi 'Dilnel ialev~i.r" GOin.qalevlerii biyi:J!k lmikmrdaenemji ,alU§land~r. GMne~ ,aleVti kilssl &mirli, $jcklelHihldclinTla'lail' Dilu" bill1<a~daklKa i9ilKlf!' nonmaklen bill1m9 clefs mha bD:tDk bir parhlildl:k. Cilupr. Gii~ alevlE!ri, gli:i~ lekielM CiVa:ruKla 'o!:U!jiBn dlav 'paUanulls'l1fllI,r:. ·Bu lesmHS Qijjm!le.~ ail: nludele.liil1 iii' klw:nJtamarnengine~ ,atrnuferinin dl~~li1!a (maya~ u~r ve' 1, D 16 kWh me)i1e!besiinde .MyDk. enEtJjj ,a!kI,lyla. ei1ektrik yulijil!.~kSek. h~z1' parUkWler gln~ ,dl,lna d~rI!lI YlaYllbr~ tDDnyamn manymik alanl til pal1ililleriln !(laalR;3cllldaml) 90Qu nl!!l Marak dllmyayll oon~ral ui",m komr. IDl1iinysAlI'n many. afaril~ndasapan baz~ ,paflijkillJer; klllll!!lp'lar civarnlliKla' 1§l~~11 lblr ,olay olaniBuraralara sebep oh!.:Ir1ar.

Kromosfemin dll,IMI'aki tab1ij:!G:I lkamna tB~WI a~uiP. J~iIJIl'Iih!~u Qalf du~a'k, :Sln'.;~klID I 1H9tlk ytlkH~r(yak!~llk. bill' ,rnIIlY.M ~119, Qillln~ rent[i butaJmka, fIiIiI,on:laroa kilom_ c1~~, dDgru LIZ:aFililr.

Guoq; Radipsyonu

&erjillllin ~Inmu! Do _a: mllr: • Konftij~fI

.. Konvtksiyml

., RMlyasyon

..

'K,oMfUksiyon:daha l!jOlt ka'lI'laJidak]ene!ljinin Hm :,euidrr.. Mol'ekmer tlhareketin Uetilrne.siy'le oililllr.

KOIiI_k.S~:ldlll'elerin 1~liI1Ima!s!I,I'B ener.jimn MI'IiI ;;.;eklfdir ..

lbd:,".yon:maddesel IDJlama i_a~ ,oIm:aulZ;Jn, e:neQlni:n l~ek!!mmanyetik, dalg:alarla tllfUlmasrdllf ..

11 ~ = 10 .~. A.'duli.

Gillll1ll§; rndyasyomlni",n % 99 '11.1, (J~ 151 - ..f .rrun dla~at:loyllall1amSIIOOa cmnya:ya geliT~ YeryiiZine ,gelel g:uliiJe§.eneEjiSi mliktanne 'g,un.ellelllmedeniT.. DW1yay,a gelle" g,unt§ radyasyonu., ulmlvlyole ~m(lJiitjtesl)~lJVl'., 'v:lslbie ml';l;rti.nUr)M~ve inHaled

--, (tlzll6tegll(I'FQ> b«geler oIlJr1ak.lilzere lie: J:Mll§ede geliil'.

Mormesii t'Ki1g:e;: 10,15 - 0,,4 ~ dalgaboyisill s",lllnda" IGtilin,urbCIlge: 0',4 - 0 .• 14 ~ dalg8iooyliain slfiaha~nda., IiClzllmesi '00Ip: 0,14 - 4, .~ d\alosooyian arahl1mdad'lf,

M:OMM:Mi 1bt)lgede ,oelen lefle~~, to;plalTll '1i1n~ r:af!I.yasyoli'lu eneQlSini'n %,7'si, ,gtirtinull' IbOIged8 gel!eliiJ le:ne~I,.% 41,3 'u veki1zlli!esibGl~ed:e gelen elmji ~, 6,1'sidilr.. GO~en gelen eftlfjjnill dalgaOOYl:ilna I~re deai§imi ~~kllj 1.1 "de vUl~r.

Gijrw8$ten bir dalkikada. yayui'i1anan 'wplial1l 'e!l18rjJi miMan !e,l!( 10 26 talon kldan:llir .. B'U ene,j heli dt(;rultOOa bftIiUriI !JiZaya~ay~lir ve' ,dunyan In a1mo"Sferinilfl lIst Slltn!llda Iller biran·'" '18 btl" ,da:JdiJmdage,len ,enerjji lIJIikta,n yakila'lt:2 lkalDlfdirr. ~aJet till lenerjil t:IrIIln yel'laiireye etit olarak. ~:I,agillsaydl, her 'UIl: :2 'ye 01,5 ludol1illil< elilElllji isalle'becieoekti. Ge,r~kfe diin,a, kiire fekllirKIe o,1c:IuQundan" 'Quine§; eeij[~ ner yem apll IDiktalda 'oeflillti. E!kvatOf IiXiIge5ine .gelel'lll el'!ie~i rnikil.an (llalilslFaizlla ol~p. kllllupisr QVa.n na o:eteliil ,enerjic:liem 2~4 dela diaililsi [~y(j[ktllrr.

..

GunB§ sliMnjitSi rad.yasycn Y<l1IDUryia diumly,ay,s. ,yeHr.BijtUril elekUoma:nydk dalgailsir ( c) l§ilk h~lmylal tlaml«l~oo~r1er~~, d~'a ooYW,tT frekans ,ofroak illzem, 1~lk. hlZ~. d~lga OO~UI ve frekans araSllooa

1£ .. :;;. a . f

bagl.n1lsm sGz konusudllr. Oai~bOyu: ( i) ~lIikJem.ikmm~ (pm) veya ang~rom

(A 1, iiI&ifade _!Jilt.

1 pml;::' 10 -t:im (buna miftmn lela den'i!')

o·

0,15 0,4

0,14

4.0

nalga boyl,l (j.IITI)

Dilnyulwplam olarak ~r gOnde3,61 x 1: 0 21 hal:otiiilik, ene~i alrna!Jdad:llr~ Bu eneiji,.1 (II 000 hUlTh::ane 1 (tayfUn). 1 DO mUyon thunderst'Cliim (0118.0 ve,.a 100 n'lilysr tomado oI'uJlumblilecek kadall' bliiyuk bili enerjidir. $ayet bu len81j toplamp depo edile'bilseydi, dUny,alllmnl 100 Jill k. el'lldlDstniy,e1 "Ie ~itli emm:U iitt'lyaQlann I kal1lmayabilirdi.

] n' . d' ·i;.Al'· '~fi'..1", ~1 .. : ...... ~

. nnml.canc W 'UN113 Q, ,uutllm ~ltI' ,~ (i"'~I ... ooe.MJIt.

BOLOMI2

DONYArIIIIt4 HAREJKE1l.ElRIJ VIE A lM:OSiFER

IDUny,fJlnllln ba~I~lca u~ 'WrI'u harElketlJ V~lrd Iii:

., DOnysRI n kendlil ,ebenffi ,ekalflndlalU Ihareketi, • DurnysRI n gQn~ etrafl,ndaki hamkeU

., Do,nyanm ekSeninin koniksel (presizy,on) Ilar-eketi

DUnyarnn !Kendl Eksenil E1rafllildS!~ HalJl!;l!I:et~

D~nyaf111 n ,g:iln~ etrafllU'U]!a'kji harekeilh'u1e: takiiJp attiC] yOrtirng:e:nin dilzlemi ile: ekvQtow dDziliemi ~kl§maz. BUI neden~e, dUnyanm elsenir [fre yCI:II'Oinge dllzleminin Rontlaf,i belirli biir a~ y,apa r, BI!J R1;123 ij 27' 'dJl r (§ekil 2.1).,

,Z

Ekvat:or dOiliefni

8'

l[JiUflY8i, yelrihlg:ec dUzle.minJn nGrmaliyte23'~ :n' ~h'k bilr 891 yapa,cak: §eklk:le kend~ 'eiksenijl,snflMa dOl1imektedirE., 1[1 rJn!y,a kend~ ekseni etraf~ndaki bir dMu~tinO 24 saatte'tamamrar. ettyleee Qillnler o'lu~U1r. Bu har&k,st leSrlasl:n"a dY.nyamn gijne~ I~ICI g()ren y,eden gUndfiZ, gOnneyenl yerleri de gece olur.

24 saatUt bir gOn, dOnysnI n Ikend. ekseni etrafmda tam bir d~nme yapm~asl fQl:n 'gerrekli olanzamandlf'. Bu zaman birirnhile gun" gunil~ denir. Sir gUno:;; gllm'l daha. a;~lk '(l~'atak $u ~k.i~:de tari~ edHielbiliJli'. GUIfie§.frn. buh.mduQumuz rvc:k:tamn mendyenlnden aRl ,aRia i~ deta. g:e~esili ~;9iin gerekliza,mand lif.,

7

GilnlUk haw olaylan., dllnyamn Ikendl eikseni etmlilndaki Il1areketrne baQlll olslfii)1!i, meydianB gelir.

Dun,unn GUI1:8l Etralil'ndaklilifarekel

IJQ1nyan un gDIIi'I~ etrafmdakJ hamketl (~bere 9S~ yak! n)e'lips ~eklllKlllld biro y!!lrlinge Dzenndeolup. gUn~ bu lo:UpSln OOIal[dannden 1bi':rilFHiedili '({iekiil ,2.2;).

DOnyanm eJ.kSen'i, !f6iil~:e dUzIe:min~n nDmal!" ile .230 271 ~Ik bilr ,191 yapmalkia ve' eksenin yOrunge dilzlemi liizerindeld ijz(lll,Omll bIlyUk ,ek:sene paralsl olacak,~kildedir.

Hava ,C!lllIIllIml:lAdlalii mevsilllse1l deQi~lIIler, dini,Sllin gin;q 'etIi'a!flndJalij iliIare~eti Ole! :ilgm~it. lE~er ~nge d(b:lemil U, elwato:r c!izletnj 1t:ak:I$lk~ydl,.her lid yanl1lMlFeC:ieki m:evSirmel deai,illll,~t az o1acalml.

,Di.ln,emn 'QJlhil~ etr;afln,daki e'tips",WIMlekl '~l'iDlil!JEmiJil bll,yUk ellsen] Umriin.deki;, giM~ en yaklin oli:!lut:u nokt.i~al ParihBIiDiIii. ve en nltk OIdu{im.! nokfa,ya A"IEUOIiII aeOif •. P,etrili1lelifllllJ 'Ocaka~n:nnl Uk gllnl:eFiloos" AFlh,eIi:QJiI liselTeiIiJlllliluzS!ylllIln iD:;glinr,et:im1e 'gmyeld8lir. 'Pe~heli(ll'(fa dil,nya ~ gine$, mesafUi (1i,47', l' x 111 i$ 1<111) en kilsa'j .Aphelion'da isa din"s - ginE!' meSllfMiI (152;1 x1i~' kmi) en LmJO Q'k:I~ugullMl'anl, diJ:nya lPeriihelion'da 0I!duDu ~a" .Aphelion's I'lazara!lil % "! daha QOk merp aln. BUI faR dmnyamn ~kseninin eQi'kol:UfUJndan daisy. lIJey(lllSi gelen llIIevsims~ d~l$'imlerle ka~I~In!ldla Intis! sonl de moo kfiQllklftr.

23@ .211 NI enlemineVen.!~ DlMRCU~, 23~ 27' 5. enleim1H' 'Clilak mt:neneesldulr. IBu.enlem1er:, giiinqin ,tIIlB vakUi 'tam tel)Cde ghlene:bildi.W, ,e1w~;toR'll.anen ~za:k. enleHlI:en:llrr.Klftey yanA1Mlredeki es~ 33" '1Iken1eme AddU( Daille, 'ollney yarnmk.l1redeiU looo33t '!'lilt eiIiIlemeise AlttarlttiiR, Daire, d~nir,. !lu enkmTII derece~e!rinin k.utupla:r ta:raf~nd:aklliiieJ li1Ioktasll)'lldaen az. bir ,ginboYl.llnca ~·saatl' karanllltill1' 'f.g~iF)\. lSnIiI!wtqjilp MoldalsliI ise eiij'nokSlar (21 Man-:23 EYlU1 ve23, !ylW ~21 Malt) 3!rasltnda,. 6 ay sllnnoe 'gilnduiiZ, 6, ay g:ete(Uf.

~ekil 2.4 Vaz solsasi (,21 Hazlran],

geki12 .. 5 KI!i solst1si (21 Arallk}_

ilkbahar 'Ie So,nbahar Elkinoksu (21 Marl: ~. 23 EyIIlU. 'OQlevakH QURe§! 1~lnlan ek.vatofB dikolarak 'gelir, yani 'gDnq 'tam tepedeciilf. Il(uzey' va gllnsy yanmkilred:e,. bltDn InJlemlertle (lieGe ve 'ollndaz slrei'ef:i 'e§:it olup, 12';~ ,saatlili. IKuzey \Ie giiooy 'lwtup nokt!!dan 24 saat. 'gilndllz;dOr ,(~eTdI2.3).

li':u SoistisE ,t21 Hazinm)., Gjjn~ 1§lnlan (!gle valrti Yeng~~ ID'Hrumcestne dill lo:Iarak gelilr '" gUflei, tam f.eped:ediF)o. Gine~, 1§jIn'lsf:I E!kv:a1nra '66.500 lik, li<iurey KW;u,p noktasm8 ,23,5° Uk bfr a~lIJhll' ,geHr. Kuzel' y:anmkUrede en uzun !gri:indiilziwl, en 1b-5a g,eoel~r, guney' y:mmkilrede en uzun ,geeeler, en kHia o,illiiKl'iizfer yaiSinll!'. Artiik d!aimnin kumyi .24 sam ,a~ndu. ,Antar:k1llk:, Idajr&nin 'gu ne:,i ;24, saat 'lJecediF. EkvltlOrda gooe va gillndi.iz siiirelen ~ilili o(~k" :Z.4}.

Kif SolstiSi ( ,21 A.:RIllk). Glioe§o 11"l'Ilan, ItJOls w!d, ogJak IDlinencesi' ne dik ,D'Jamk gelir (gOnBll tamlepededif). GUin~ 'I!jUl:IB,f1 eJ!Natoli'a 66,5-"'. Gtiney KuhAp noktasma ,23,,5° IIIk blr a!;I')ia Iplir. ArNlk dairenin kil:lzeJ,i 24 sut geee, AhtaflkWt dairenin gtineyi 2-4sa:at gilndllmUr. Kuzey ytmfTllkJDredeen klisa gundijzler, en uzun geceler wa~mr. 'Gulliley ysnmkJir&d:e' :ise II uMlUzJ'er en uztlfn, lecel:er en klsadl.l':. Ekval,cma geoo '!Ie gDndUz sOre en eiittir '(§elkin 2.5).

,21 Mart'tan 21 Haziiran'a lkadar olarnsDJre ilbh'sr, .21 liazirsn - 23 Eyilll ami 'yBZ:, 23 IE'y.lall - 21 AmI! k ami ,sonmmar, 21 AraEIlk ~ 211 Mlarl ,almSI lse klfhr.

10

GOn!8l§In satiit; cHh1JlyanulI:9 illlil~ etraflooiaha rekel ett~ i bi~inmek!JJet:lili'likte, biz: dllnyadal1l, gine~~i:n _ekaflmtllmia tThsirehet ,elti~ini g6:zleriz:. 8'u iki hareiket, etl!!il'eri ba,klm~ndan ,aymS!lfilU,~aJIiI d'OQumf.. Bll! nedenle iooeleme' ko131Y,hQII lila klfll'U nGian. liktnd IhareRet§e!k!Ii dian gijne~il1l zaii'lhfi :hareketinil iliilcelemekfayci,sll c!liilcakil:!w. B!Una g'lre, Ibi:zim din!ya lizeririlde b:ulum:l~ulITll!;,!z nalda m.erkfi: olma..k Uze.re, yaru~;api ri:I.lnya- gt!:ll'U;e~, m~esl Kadar ,olan bir kUre giO~liIlilnealhn~rs:a, bu ~ij}!t!ye gtlildUire denir.. G Illrrl~:n bul~I.!!iMI~u!lUl bmi.'in kOi1lu:ffl~aw ~y kUA3 Ilzelliru:le~ir. DUnyailzerl:Me ~m t;mlluliiKluiu muz nallads 'au "yay'SI te~et alan d:ilzl:em lIf'uk dil:z:lemnil1'ljze~up, umlk dizlamiini'r! isUl ,gUnduZll}" a:litlise geceyitem~i11 eder,

§lakll~ 2.6 KIL!~ey yamWlkOrede OM ell1!emle:roo l;iu" ne~lin :za;hirl yij'rOnge~erL

e~kl~:;l7 E~vatorda, glu!Qe~;jfi'! z~iri yo~finl@iel:e:n.

~.kH 2,,8 Yeil1lge9 dOn.eOCEI"!,;,il1de glune~lll:! zahir~ yarfingelen .

. ~el<iI {2.6} "cia Kuzey yamR1lkfired:e, orta enlelmlerdeldll1ir gi,izlem. yeminden gOzilenen, (eikinoks w ,s>o!stis zamarnJ!allll [~n) gUl'ile~I[lzah~ri yOrilrngeleri gff.-tiJlmeMedir.E!iurrus, g.dm: en IUzun gUIil 21 H~ran'da OIIIiJP, 1,ltnlar bulundu;gumlul. yelle (g:a:zi:em noktell1'la) en d~:k gelir. '21 AJa]IK'mi~e, en klsa gUnd~lerllaia li'Illlr ve 1§19in!sr gtl~em ,enniS ero eglk ofamk g~ir" I$Jnlan n g,eU§, ,3>tfIS,l! ,2~1 Mart ve23 1:!y'~111 larih~eiiim:i1e; iise Icu rnkili BiIcS'lll"em: 100u.rum aras,llId'Hl'Itr. lSu tanthleme gUl'ilie~11iiI dQllduOu yer, g:efr9€!k dDgu,batb:(j,1 yer de ge~ik Iiladl r, O;rta eAI.,lerde gijn:8i hi~i1ir .:zaman tam te:pedegtIJ1J1II111El'z_.

,ee!kJI (2.,7) "de ·ekvatonilaki t:ir gO.zlem 'yerinden 'oOZlenen (ek:tnoks ve solstis, zamanlan liOin) glln~zahirii ylIrungeJel'i 'fJllmtmettetfir. Buna glire ekill10ks zal1l8l1111annda (211 Matt vel 23 Eylil gilnleliinde), g!l1I1i1m;l:amlepede olrmlkts, 21 Ji.mJ1:k gInn", 1(Imi ,so:1slsilnde) Igune§! IGmlan 23,,50< gl.nBYB', 211 li"Ia!2liran gDnO. l(ya:z solstisim:ile} ,gilinei, li1nlllmi 23,S" kUzeye: ~ymaNadIr., Yaml 21 Ara~llk Vle, 2:1: Hlaziran gOnllllQle vabi giln~ I$lnf!anl ek\I'atolIfia:, bulurtCll!iilrUR'lUZ noktaya 23, 5'~ 'Uk lbir I9Iyia ge:Jir. Geoe ve giind:uz ,sLireleril bOtiln .ta:rihlerde ,qlt VEl , :~r~r saatnr.

$eM (2.8), ~de Vengeli? DHnenaesj" IllZel1ndekii gO'z1em yennden g6zlenen gDne§in zahiri yOrtlnpl!eJi (eldnoks, ve solstis, ,zamul1lan i9iO)' gtifiilmekJ:ecUr. IBuna g,l)re.ssd8ee 21 Haziran 'gOnti liDle vakl:i (yaz!iQimsiinde) ,gflne~ tSI1I tepede makta,,21 Mart Y8 ,23 IEYI(l'1 gDnlleri ,Ikbaha-r Wi sonba.har ekilllUlksllSlI1nda)1 .guOOi 1~1n1!B1I11 'g6z1em: noldaslna. 23,5(1 .18' gelit. Geee ''ore IglJooDiZ silmielii qU(ir. 2~ Arallk gtinDlillde ise" gllnei ~I n~n ekinoks, mmslI1lanna ~Oru 23,.51° d~hia eO'k ge!Rr~ En k:ISSI geceleF' 21' Arallll:bi. en laun g'sceler21 IHaman~da ya~mr.

ATMOSFER

Al1mOSfer; ctflnyaymsaran renbiz ve kpku&lZ bir 'gal Ik.Uredlr. Bu on IkOmy;l olu§l:unm Q!aza haVlI denw. HaV8' b1r IgR. kaliil§,Jmldu.AtmKI5ferin OQ sIAm, mmo5fer basllnOIOIn ,S'lftr oldu(iu yerc!larak usl ellili.

,,tWnDSfetin kalUlhl'l ya'Ida,~k 10DD ktin,ollnak l!tabu'l edilil1'. ,Atm~eiIi:n t'cpam kuru hava kHe'Si S.'! x. 1 D .~" ton oIup, mmosfen::leki loFJIam $U buha:n lliniktan t 46 x 10 12 '.on, toplam Q~(m mikbm 3300 X '1"0 II! tomluf. Eleli atmasfer aflil rlllCims e.§it mi:ltlan:la su OlsaydEf bu., ',ertoreJj "10 In kallnlr(Jmda lbir su 'labakasl iUe kaplarth. EQer almosfellteldtDm subululi~1 l'oQunlapa,ydm.yeTIWreyi 2,,5 an tah,nIIlQuJd:a saran biliSUi fall:lakSm ,o;IUJI!lIrun:!U.

DOC 'd:o,7101 mmHg ba.sn'tC-lnda, denizsewyesrnde h:avanln yogu nl:ugu 1,293 kgirR3 til • Hava yoQunf:uj)u alm0sf8rdl ,Ilkserkiiiklehl~al azarlf. ,Aim'o:sr;elin to,pI\am kDUesinin yansl ,(%, SO'slil S,S kmlmn altlndal, % '1S'i '11 km'nin albnda. % 99'u 35 ~m'"in atl:mdaou' .. Yc(j:unIPDa benzeli olalllk; atmosfer baSlnCI. ,da spall seviyel&rde, yen;ienyukan doOru hIlDa, 'yukan seviyelellle iise daha ysvaj! az-ahr.

Alm'osfel!1n Brre§lim~

Suoolhan haM.;; Qlma'f( Uzere!, atmoSferdeld g~lannl '(bag'll) oranl1an '(yi])zdelen) yemen '90 km'ye I<.a;d;ar l1emen liiIe«Ien sab'ittir.

Kuru h,avaYi' te$kil oo!en 'giazJ!allrl'ablo 2,,1 'de veriltmi~ir:

Azot(N~ Oksijen (Oil Amg;@WI (AI")

78,10841 15~,51 20,'94623 .. 1 §

0,934 '1,28

0,033 0,,046

T abIJ,odsn g~riild(!;gU 'IJib], azet, oQij@n, alllon VB karbDndto15~, ku ru hav.31!i11n % 99,99 'unu olu~urur.Geri tal'an % 0,0'1 \lik kliSumdiDl n,eon,: tte~ul1i'l, fmpt()n, li'IidmilleiJll" ¥ell·!?n ve oz;on ~9!~b'i cliger gazlarmeVOl.ltlulr.

Atmosmrde kartxlI:miQ.k:slt mlld.an .s;M'i~ dellJdJr, 1B:~tl!iller sUmkll ola'raik.

Ikamoll1KliiQt~ ~unlawlll1lar. Buns ka~lllk canll~ann: ool:Yl1'Ium!!Jyla, yB,k:liUann yanma:s'~yla. lemj!l}:s«Iyelfa:311y€!'uerden atmo.stefle IIl.arbondiol$i~ vermt Okyanusla'r v,e denaIDer de kamo:ndiOk$Hi yul8!r!'ar. 8t1t11ece atmcsferdeki k:SJt:IO:ndiO.kSiI: miktSli":I hen,.,n lhefilllGl'I sabit. kallr.

Hmost:e.mJe aynca Q~tli M!1.eli:Ciler, tuz paJ!"~QkJ'l!irl ve ya~mil]a~m,a ceklrclel!:leriJ de vafdlif.

Ye'lll1'en i'tiltl81reni ,Eutaiamaolara.k 25 lm'I'd:e l1lIa:~mum: oz'On konsantr:asyo![lu s~ko:l1u!slJd~r. 'G,yne§iten g:elen (9,240 ~'delil kJ'Sa 'dla'~abf}:fllu) ultrav!yole {mcmMesi'I~~nmarla. molekml ya!p,fsmda olan 'G~Uliln pa ryalanamk:atomil yar;nya dHnil:§ijr:

02 Hlinelji~, Ot 0

Sartra, atomikya,p:II:1a:ki oksijeiThin· ltIa"ka :b! r o;mjen 'm'lil.lekJlUiyle. ·Qawr:lI~mas!

VEl flI,otr ilQiiru::Q 'blr molekill (M) yan:l~ mry11a ozcn (~,o!~u§l.ilIr:

13

Meydana ,gelen OZOIi1 COk kar:arslZ olup" ",11 JJIIll"den klS!J1 lijialgaooy'lu gnn'8§ el11erjisi i1e o,z,on tel!;rar abijen molekiUil ve.a~,omik oksijerru€ dHn:jj~il:l':

Meyd!ana. ge,len bu atomik oksijen ozen mol~eik!llIfl1llila 'bif1.rek

o~jien molekfillert meydana ge!lir.

Bu 50Ire~, yerdern 20 ~15 lmlanlJ,slnda, 50rekli oJalil"alk deva m ed~1r ¥e' maksimum OZCIil konsantrasyonu bu j,abakanm alit kls~ml8fllnda ,bulunur.

,Atmcs~rde mildan; ,d'efJi~en cliger bi r gaz dis, subulha,rl {II up, meteorol,ojik be!kln'nj1an 6nemibayll!ktGr. Karal,ar ~8'rindiec, dU~u tit 51 cak:hklam!a suit.blJ!han rmiiktan slflJa yalu:ndllr" Oenlzler uz.erinde, yilksek 51carkhkilama subuhal!illl miklalliill % 4'e va,mbilhl'. Almosferdelriii hemen hem.elll bilWnsubuh!Elrlll" a,tmosfe,rilil en ah:taba ka51 ,oman ~ Imposfer • iQjndediir,.

Subuhanve kal1bolldioksit daha, ~o'k yerin (dLlnyamn) ne"rettig] uzund'algalboylu ,iI;lZ!IIOtesi, (lR) 1~lnlan (raliy,a~onu)' yutaf. IBtlflece yerin so{jumsslna engel cll!araik. "sera etkislnj" mey,dana getilili'leL

A1lmosfem:e'. yukanda ~S4Z.U eI:!'ile.n gazJardan ba§ka. toZ.~Uz'" Iklurum giibi ~It!ii kirletidler de bulunuf. Tazlann kaynaklan Qtlllel'dir. Kurumlann kaynatlan eMilstri bOlgeieri. volk.anlar, o:nna n yang Inls.ndrnr. Aynca aI:m:osfer:, Hnemii mild:am'a tuz da i9E=rmek1Jedir" Rfizg:arlar, oky:anuslardan I';IOk kil~ilk S'Y e:amlaclklanmn a1nn05fere doglU 5a!;!llmaSI na neden o!lur. Bu d8iml!a~lkla,r lbu har:la§t~gll nda havada 90k kU~Ok pa~cikl,af t!allinde tuz kallir.

,Atmosf8riIiiTahakslan

AbTlosferdil§ey Dlarak, ~Ii 62idh1e.rine ,gtirefal1kJII twaka'lara aynlJr.

Chapman. SliCal!tht, ~kimySJS;Q1 reaksi,yanlar, iyonlzasyon, havanm bilefiml 1(1I10m:pozisyoflu) baiklm~ITIJd'a1iil a:1J:nosfelli frurkl~ taoolkaJarn ,aY1lnnn~1 r,

~l'''iSI ·'.aimJfO"hu,

n

lKemosfer~ Kimyasal aldivit!:eni'n, ·6.1ellikilemtolkimyasal, olaylann ha kim oldugl!ll bc1lgedlir. Y,ail~lk. 2.0 - 1'110 km Biraslnda btllulilur.

iyal1iOsfer. ,A1mosr;erillil,'7(1I.. 500 km1'er aF:asnlKlakil iyonllll' lbakfmlli11d'anz:sngin ~aba.kasild:lr", Bu ta!bak.a, uzun Mesafie r:adyo ya,l nlan i;in Itmerrrlll,dif" G(iIn.eflen gelen

15

IIlIdyaSyOIlil I(Oze~liIdl ultr:a'lliyole 1:}lIllan), gulan iyon:iJa _Ii. A~cakozmik ~'I:nlar ldia lyon OilJ$Jllaslooa etkendir. l'yQl'IDMer gGl1lnOr II"Dr geqilliir. Radyol eli_SIan iyGnDSfer va yefYQzU ,BIillS:100!B 'mkrar tekrar yansllrlar 'Ire UZiun Dlesafelere kadar ya:yll~dali.

Homosfer. Verden 90 km'Ye kadar alan Ilu tabakadla lhoanm kornpo:zisyo:nu (gmann baiil~ y'(wleleJi) Idefiipez VB Ihavantn artalalll!B moleldil agulrri~ hemen I:lemensabittir.

HemA>Sfl!r:" '90 D:I Uz:e,rindeki' tabake C!1IIup',. havamn Ik:Qmpozisyon unu n~nerm:1i dBftllcedB deQlifl'igitabaks!lhr. IHlavanl n 'moleklll ,aQuIla I 2·8,966 moll g!ramdan 16, '"101 grams kslilar ,aza~lr •

. Mntod8\rin,S'I:calc:'bk Ba:klmtndul Tab.kalln

t I 80-

I

~I

10

.~

; '~

ID

~elQl 2.,10 Su~aldiljJn da~l 'ml~ gore atmosferintabilkaJa:.n (Bu ,ekil 01131 en!errlleo iQin '.IeI'lImi§ cllIP~ mevsimlere wefilern~egOre dejl,m g,c&terir) ..

16

Tmposfer. AbinosfE!riJll en sl'M,babsl GIUp, ,alJlmS:feliiln 'to~ialll lWtIesilnin '% 75'mnil VEl stmooftndeki l1emen heMen biDjjn Mmi kaJp53Jr. e.runen bmlnf Ihsv's Olay:!an bu moon ii9inde: me~M1a genii'. Troposfenn elll bel~rgil'll ·,l}z~IIiOi.,. sleal~l:IQm yt:ikseklikie Uneer (dagrugijlllliarallt amlmasuj1lf. Troposfen:le Sicakilk lortalama. olaraik .. her kiiI!lIi1I1etrede ,6,;S ~C aza1llr.Bu Ideger,. SI:caldIQUiilemlemse.1 deJli~im]ne gi.1re 1000 kat daba blly~kto:r. 1'~posfeirilill y!lk:sekli,Qii ,mmmdan Ik)utba! :d:ogru azal~r. IEl!.:Ilat,o:l1d!a18 ,km, kmuplaR!1:a [sea kill kaclardlli.Orm emlemlen:le!~mposferin kalm11~1 11 km'dim:;, l"iroposfer gesbato5fer arasmclakJgsQi, tabal!zas~lila tropopoz, del'ilif.fmpopoz 'rll!ksekli{Jil ~iUlellu.m:le.re bagl~ olarak. d:eg!~bJl!ir. Ap~.J laba:il.alan:l:a ,ilk$ek: swca!kl:lI< V311'Sa tAl,PDPO!Z dalha ~~ilpkl.hr. [)elnlzseV-iyesiJ1(jje'~l bmnn~ yOwkse tnlpopoiZ yiliikseklnig"m dahalflUlladllli. l3'U11l1a, gtire~~popoo:. 'FneIli1kl:e yaZluil iu~aln, yu!k.sek baSInC sistemleri Ilzerlli!Jll":Je~ alQ;f)lIC, basm~siiSl:e!11lerli Uz.erlrmeljijnden daha ytlksektir. AI~k enletml:eKl:etyOI!aiek. ,enllemlerc!skilTIlClen (iiali'lal ynksekitir •.

Stll3:tosEr~Ge,nel ola:ralc !lIcalilk yUkse!.k!nlde .armr. !(aID1 nllrJ~ kurtupla:r iZerinde., ekv.at.or Uzstlnd!I3!'k!lnc:len: d!aM ~adn·. rOl1a en'lemlen:le stmtcsfer ,hJXIpozdan ilibanm 50 km''yek:adan:hF .. StnIt.osferin ooemli mill' ka:raklieristil)i O~OrlJun 009l:1inu IkapsilflSSldlli. ·Slrnl'OSfer lie mezosJer arasn:laki g:e9i$ zonuna :sttatoPOI delmiiDr.

Memsfer~ !Iiii' s~cak!lI:k l11IabimWTIIU D!lllJesi~iil".. Orb!!1 enl~rnlerde mezc~rer 50 ,_ ,85 IklrnI'lef ar:amlTIldadl r, AiR Ii:Isnu, l11leteorl!ar!ln9OQunun yak. oldutjlll tl~!g~dir; Me2)@sferil'1l Ustsllnllilna me'HpH d'eliillai'.

'f'emmswr. aria ,eil!illernlewe 85 lm'Ii'de.n [bqlarfam bu. ~:abaunm Ust Silllill'nyok!:uli. femloSfer i~ndG dllnyanlln mag:netik. al$nllmngmw.asyaneli (ge'ki'm) silam:iClII'I ~k daha ,,,"emU DId'uQ.u l1agnetG'Sfell" yef~lr ..

B,OLOM 3,

IS~" S:1CAKUK VE SIIC'AJ(UK OlCOM AlLE,lLJEF{ii

A1mosfen:le g:dzlenen hava olaylaAnm nedieni, atmosf8il1de va yerytlzOnde 151 eil'leljlsinfn ~it ~ekilde dagllm.amaSidl,r. A1mosfeiFdeti hafl8iketler basit. olarak, ISlnan lisvan In YUlkselmesiii VEl ,soguy,an havsmn '~ikmesjY;le meydana ,ge!fcir.

Am:msfer. Iburyuk Illirlsl', maikJll'la<S1 gllbidir. EhJ rnedenlel atmo:sferdeki haw,a: olaylanrun \emellerini l~avramak iI;in lSI ve, slcskI,lk kavrarnlanm ,anlamak va .a1!mosfefiin ~Sl kUElnma 'vel kaybetme i~lemleriini ,bill1ilSik gerekir.,

IS;I" cisimllsii arasmda sicaklilk. rnr1(hllilklan nedeniyle lIetUen enerjidir. ~Sl enedisi claims yllkse,k_ sioakillid.a'kii ,bir c1silnden. dU$uk slcskllk1aki ltIir oisme doOm kendi'nginden iletllir.

T, .' 1ST T2
I ene~is.i I
I 'T,:;;. T2

(T' SU:::B:I~hk}

En erjl nil'i1l iletilmesi i~n dsimleri n tern as elm esi ger~krr:liez.. ~aye.t iikii ol\slfm tern'as halinclie isa eneljinin bu ~eknde ile(ilmesine Iko,ndUksiyQR yoluyla iletim ,denif. Bu ~I:em;de, ,ortamdakiiatom veya moJe,koilliefin hamkeU,ennln ,cisime iDellmesit oozkonusudur. Omeg~in ibi,r metal 9Jlbugull'l bir ucu ISI11:I1III'Sa biraz soma 'ijubu"un dlfje:rr uco] clal ISIJnI r,

'ayet mad die ta§]llmm~ ·s6zkiolillJl&J ise" ha reket eden l1iIad~e" kendisiy,le bl'i1lkle gittigi yere ,enerjl t~llr. Talilinan maddelerin hare1ketleriyle lSI e:nelfisinin ta~lII'lImlna da ,eneljinink:onvekSiyon yQ~uyi!a iletimi den~r. OmeQln. bir radyatHr ciVanilda Isman havanl n lharekeUytt:e odlanm dii)er yerierinin ,I51lnmasl IbUi yol a ollllr.

18

KoilldUksiynnffia rusli~etimi. daha. '~~k: kai:lma.Rl!a. ohar" Konve~ksi.YOf1l lise daha 901( SIVI VB gMlarda~onll!.lslddiIiJr. KormveksWonla l:slnetifl')i ga2i~a;lda 'Slvllan:lan clalila Iyid'ir.. KCmloitsi:Y01iiI ;atm.osferdeki en Hn:HIlII Vel {em.el I'SI Uetim i~iemiclir .

. Efilemj~nlndi~er bili illtiml~tJlJ de mdyasyonye:iuyl.a olur .. IR..adIJ,asYI3u'I yoluyi:a Ilian iletilmde,ei1efjiyl vetSn cisim 1Ie einefn~ :alan diSim.a;rasl nda i:.li:r madclesel olliiima. g:erek yoktur, Ene(:jlniin raely.yon yoluyla i!,etilm~ ,elektrom.anyet~k; da:JgalarIDa olur, OmeCJin, 'gllne§len cI~fiIy.ayalletilenls~ enerjj:St, .rad:yasyon y,oluyla !JZsy ~'Ujuifidiallll geoerek dunyaya ulia~:~r. ISir c!SimtaJr-afmrndan yaymlansm mdyasyolil miktlJI Stefan":l3!eltmlan kallllLmuna Qjjre 6iismin ,slealdIQI'na IbaOn O~UIP" Slic:akh,Olln d:(lm:llnCO, kIllIweUyl:e dogll1.l en:nt,lhdl r; S~efa,n-BCiltZman n r:ad~asyol'1l Ikrai1u ntJIa~DI.da.ld gilbid]r"

~::::l K.'TA

Buracla, I: Qisimtaraf. ndan y,ilIynlllsnan efle~ji !l'Iiktafll, K: aefan-Boltzmarm sabru (8.'1:2'8x.1 (f11tallc:rn-t ~dakJ', T:KeWvln dnsil1ldelil'cismiiln smcallihal~dlr .•

Atm,oSfelriil lSI Dengesi

0, '!I5~~,~ ,d\a~:ga tUl,11an srasrnda, 'Q!i:iil1~t1U'Ig:e!~en kl$lli dalga baylu enerjiil1irnr aigg~1 yutan % 3Cf'iIlJ bulullar ta ratfmdaln ve l'uslTiilen de (de{J~~.en yaplya sa hi.p) yeryUzill tarnflndan uzayal {fen yam;rutfhlr. Aynca'iOk kU9Uk la1 r mi~ar ,erill13:1ji de atmoSferdeki 'hava malektdlerii ve~itJj paOj~u;)lklart:arahndan yansl~lllr(\ltE!yal sa;~!I~Q. B'tMeoo griine§lenm:enin }I\8lda§iI'k % 10'i ye r VI!! ·a~n~'I'er tar,afmda n yutulur. % SO'lul< yaFiliSlIlIa;y,a (uz.aya I~QaJn ,enerji mikta'~lfila) dUIIiiJ.ya. - atmosfler slste:m,inin albedosu den~ir. D~er bit cle.yi$le airtlooo,ya nSI'ya,i'l glin~ rad:y,asYGnunun1 .galen toplam gijn.'~ radya:syon uma cmmdmr,

Galen· g,yt:le§ mdyasyoinun u n Yanslt!ltmayan % 10'1" in Y'Bkla~lk d:On:~e b]ri .a1mosfefCIe:!d, Qe~ltligiazlar~araflndanve dijm:eil~ diE! YflIiYUiZU ·tataflm1an yuhJliur. Atmosfelm:e~gwl'aw g!llrulnur glun,ef,j r:adyasyorilu na [k:a1l'1 ,o![dllJk981 :ge~JiiQ.el1ldir. M!O:Wb;ISi iradyasyo:nu,n biw kmsm I yukalml a..~mosfem~e ,()~ontarafl ndanyuiulur. KI~inj,t:es1 ra.d.vaSYOillun tli'r I!Usml (lis; 3§a{J! atmosftm::leki k;amOMlo~t ve su buhan tarafl ndlan Ell miktamia ymul:ur. Som:III;;' olarak. topl:am ,g,ume$ raci:yasjoliliunuln 'QODu atmosJeroe yutulmadan YElIiY(}:z;llrilie rula'l1llr. !au durumds, Boobs atmosJer nasI! ~sm I r'?

Atm'Qsfer gune:;; ~~i nma r~ t:n:afmdan ISI~llan alHtdd yeryuzeyi taratl nean IS;~WI r; Bu Ismmna., yu~ncla. sijzii edli'lien u~ enerjl 11'lle,tlm §ekli 11e dOrdial1l;C{l o.~araik cia

bl.lhariajrna glzll.IS~SI t~.ll"l!ml ile elur, Yeryt:lz(lnfln ~andfD:1 gijn~1IiI gelen enel'!li, ItlizllMesl1 radyasy,on, k,ondu:ksiy,on. tur'bUlansll 1!ln alllWrii§;i (lkon,v&ksiyon) va buharia,ms. ~veya yo!ilunla§ma} 'gizli IISISI t~lnlmll vas!tas~yla abnosfe,rin 'Islhlmasui1Ida k:ullgnlilr. YeryllzO, atmoofen:len de k~ZlIOtesl radyasyon ~kHnde kilQilk tlir mi ktar ente:~i all~r. F,a!k.a1: aIlmosfef" ~1:iil:~lotesi enteijisllnliill IbU,llk bim' ki!sm Inl uZ'ajya y,ayulI:la r; Uz;a.ya ka98n bu mtlyasyona, 'yB'l)'tIIzilnden uzaya kacan radyasyon d:a ekle'ndiiOinde: elde edilecek miktar, dllnya ~ ,almOiSfersiSliemi 't'anmlndan. yululan gllne~lenm.eye ~ijljr. Bu, a,tmosfenn tsld,eng,eSill'li tm"eydlana 'g;eullir. E.g:er a1mo.sfeTi:l~ ,lSI karzanli ve IkeYI p mHdarla:n del'lgooe o'lmasaycU net. biT ISll1ma 've;y,a sa{jums' .me!idana geleoelktL GtI!ZIe~enmiZ,e :gtsre, bir ISlnrna v,eya sol)uma olmschOl1 saptanml~!lr. Bu yQzden dlltnya-amnosfer sistemimfe 1151 erneljisi ,d:SflQi!'sinilll mwcu~ o~duQu giOr(lilrOli.

'Vierdenl Yaytnlanan Radyasyon .. Yeryilzeyi,; ,amosferde Ill. mlkilarda yutularak yef1"e I.d&$311"1 gune" radiyasyonunu ytita:rak. ISUillr. Yeryilz,eyi gCine~e nazaran dtdiU;J ,dliliiik sicaklllk'l:a okiuCIU'ndJal!1 kJzllfit:esi (l.a~gaboy1anm;l!a (4-80 JlIr:I diaI~aboy1annda Ulun da:rgaboyU'u)o radyasyony,aYlnlar. A1mosfen1:e:ld St! buhan ve kamondloClksit yeryuzUrnde :nyaYI nlianan kilZlltl,t-esl rad~aByonu yil.da.r. ,Atm.osf,erin I sl.nmas.lnda s 1.1 bu~'i!m 'lie ka rbonll!ioksimn IfIrnemi bU,alktfi r, BLiI!.dlar ~Qindeki 51VI su damlacliklan de klZllmesi radlyasyonu kUIIVetleyutariar. Bu)ut tarafindan yutulan Iradyasy,an ,ela blillut ~ba",nl1,an lekrar yeryllzUne yaymlanlr. Bunun scnucu ,ol'smk. Ibultd!lu ge:cel,er, d!aima a~~k gece~e'rd!en daha slcaktJr.

!Kond Uks.yonla i]eUlen Eneqi. ,Bu ISlnma r~lemi ,yeryUzu rle, '0,118 bili~Jk (901( SI{J) a1mDSfer tal::iakasl araslndaikii )reman ,ailrinOSifiere' dog 11.1 alan: enel'ji Uetlmidir. Havs, IS!! lenedisini kouoroltsiyonla, lIetmle balkl mnildsn QO.k. liSYI,f bir ihlstke.nciili', Bu nedeflle'I' bu yollla sbnoSl'er,in sadeoo alt r8ti~sml ssm IIW"

Konveksiyonla hetife:n ElIlIsrji. Y,efB IbUi!iiik havs ISlnarak geni~,er. yoDlunluQIu aza'il r vel yukselir. Bfl,teoe IS:~ enerJisi )'ukan seviyelere konvekSiyo:nlileml lie iletilir.

IHavamn ISlnmaS.lnda; konveksiyon i~le.mlerinin sebep oItduOu lSI, t~lmililllma tlJimiUansllllsl ta§ulIlml. da denlr,

200

'G,iZIi IlS'I. Okyanusl:ar ve iW klltiiilileri (i!Z!emnden bllyOk, ,~pfa louhar1:8i§ma oiur. Bii'" 'g ram sUylllJ1lI butla~r!'a~masl jOin 540-600 kalorilTk. enerjjii)'e ~truyac vard !IF.SU US;I eneljisi sadleoo sl}yun bulila rla~RiIasl iimtin ~Jl.lllal1ll~11 P. sUylUI'iI slookl,IQ lI'tda b~r deQi~lm meydana !g:e~~mne_z, IB]rim kilUed:et.i1 (1 'Qlram() suyum b~harla~m:as~ iiQ1in gererrdr] lSI en:e:rjisine buh!lf1atma gJzU .BUill ·{!;8I1lir_ 1B:1ilin;dij:Qi gibi" 1 :gram sUYl!IJnslca~Jlli~iunI1~C yukseltm,ek i~ns:adleoe 1 kaloriHk, enerji Q:ere,klldit, Oysa lbulharl~a gi:zl ~ IISISI j bunagdre 9P1k bu'fiUktfilr'_

Buharla~ n su, S1:.I damlaGlld:iltn·,~ ~et]irnde ,Votunl~lg Inda j oohal1a~ma i§iem]nl:le k:aulI[1l1lan I~SI.semest. ka~:lr.Y:anI1 gr:amsu:buhan YQgunla_~lgllllda 540~OO kalQrilik. ~ SI enerjisi a~Q8 Qllkar. I~'e bu ~kilde, ;Iilirillil lilit~edek:1 SUi bufli1amnllrl y~,uFllqTnasl esnasl nea sames! kailarn lSI onerjisln,e Ide yoillimlq:ma Sirilili ISliSli den~r. V:agmrUir y.eya ka,f yalj!§l!!1Lclsnoonra almOsfercle y.ogum'~qmat:lan dolsYI SE!nbest kalan lSI a1mosferi ~slh r,

Se:ra. IEtikis~

Talnmda l,lJi;IlIan !Ian sere'~ar~l'iJIca$lan 'gill neii1~n 'g'el,en kIM[ da!gaboykl rn:dyasyoll1u ge9iririer.. .Buna k.al'§!~rn sera I;~ndekl yerin VB tlavanl n ya<ydlOI uzun dallglaooylu radyasyon:ug:e,yirmez. B~eC€: ,i~rdeki hav.a ISIIi1~lr_

A:tm.oskm:l.ekI su bl:!lihan~ 'karbond'iokslt Vie .buHrtlar da S8ral.ari n caml:an gibi. oolUier etkI yaparlar,,9~yI;ece ~ilI'D~la,tnrlOO'l'erinsIGal~lllg~ alma'Sll :gerekeinden dahla yilksek .c'~'Ui!'. I~e bu 0lay81 sera. ,.kisi denk.

YeryUzeyli we A_ostenlll .Dwens!iz lSI mnaSl1

Atmmsf:emeki haWI olay~a'r:lnm 'lie degi§h1l'llerin ~u yeryuz;eyiritin ve onun i.lilerindeld atm,Osf'$riIM dlilzensiz Is~rnma5mclan rneydana gelir; Dilzensiz tlSmm:a lse :foDun'!u'k fa I1:Ian l'ieydafilill! getilFir.Yogul'HlluQu azal~:n (I\Uiilfif;l tUililva ytlk:semir, yO~iUrnlugu ,artan '(aljlrr) Ilava dla 9Oker. 15t!y·1~ atmosferik lhareket be,l!ar., ElIIlJ clOiZ)ens~. l:5in'l rna ha~I'lca ii!ti nedenr:e' olul';

1_ Gelen gijnre~, enerjisi llIiktamlll'i1ll etkilByen ·sistemartlk fa.ktHnfow

2. Yutullan iS11 mildiam:nu'l 'farldl ol'masmasebe:p '6\~an ye:l}'i)izeyinj:n kendiyaplsllKlald ,d:erJi§ilmler

11

1. 1Gt1ne§ Ene:rjisi MiktanPI EUdI'eye'n Sistematik F,akttirler. • Dunystnln egriligi

,. G(ine~ ra.dY'aiSyom.illnun geli§ia!!fls~ndak.i deQ~Ikllikil!e:r

• Atmosien::le bulunslJil toz, yaba IIlCI pail"ya,Clikiar ve 'hllllllJU'ar

.. Belirli bJ,f btU:ged,eriji glilnq,lenlme su~i-

• 'DUnyanlil1 ,gliln~ elr:afmdakiy,ij rGI'IgeS'inin elips, '~k~'nde ,o:tmasl

• OOnya ,eksenIDni!n yHrUng e dOliZlemlne gHm ej)ik ,Q'lu§U-

IDuny-anlni Egri.igi" D(llnya kUre §elk!lIoo18 oldlu~liJnclan enl'eme bag!! olar,ak g(llne~ I~lnlar.l dunyamlil tarltll yMenne~ farkilr siill1m1a geiir. Aym kesil ililnden 'QBlen I$ul'liar y\I~an enlem'f.ero:e. ekv~:orui:l II1U81ran daha 'Qlwnl, bir alan a "ayllll!. Bu neden~e blmm alaJna GJu$erl enelji mik1BI~1 ekvatDr yakln~anm:lak~uplara otire dah'iI lbiliyQlkitllr (~k!]1 :3..2').

Gbnq, Radyas,onun Ge.I1j, ~Isuildakii Degi$imfer. Yeli)'(I;z:Ilm:i'€I bellrlibir bOIOe,e 'gelen en,erji 'gilln IxI'YlJAnca l~llrMa,nn g,eli~ iEI~I:Sllllar ballh clara' de!:li'Jir (~kUI 3.3).,

AtmosJerde Bullruoanl 'TQ~, 'VabanCII pa~ilc.klali va Bulu~ar. lUhiiloofan:lE!ki tozlar. lk.ijl1eticiler ve bulu1!la:r dla gelen gUns§; :radyasyonunuyuu<mak vey,aysfl,slkimk )'ere daln8 az, enerji gelmesine R,eden IO~IJII1ar.. Bunlann yertlenyere farid:lhk gastennesi. yeriln fSll'kh mik1arlarda enel'jl aJmaslnasebsp olur~

21

10

I . , "

I I

~

t

, I

~--,----- -_~ .... , ... / .. ~,.L

~ __ .~""'-4E •.. " .. '

. ~ _ '--",_ ' . - ~... . . ···.1

,_"~-'--,...;; .... ' .,

GUne§lenrne S,lresi. YeryUrune g,elen ,enelJi'll gUneilenme sQresiyle de ilgilidir. Bu da 'QlDiIl lIlIZulIll:l!Jgu:na baDlldl F. Glln uzlml:ll!Ju tse dunyanm yOlrO!nge Uzerindekl yeiine baijilldlr .. Orne~in, I~uze!ii' yanmkUrede arta ,enlemllen:ie (y,eng!e~ ,d'linences.i lie a rktik. daim, amslOOla) 211 Aral~ktarJfU1 kllsa gii.in<i'ilzler, 21 IHazIranda da ,Bn uzun gCl:ndilzler 'Y8JanUi',. Bi.Ji Inedenle orta enlem lie ro!e.ki 'Ilelilili bir :;o'er 21 Arailida enaz 'enerji, 21 harzira nda, en fa:zla enerji ail,r"

Yiijrungen.in Sips §e'kUndel Olulu. Dijnyanm gline:!i ,etra.fl nda,k! ,vOlijngesi elips ;;eJdind'e oldutJ~rl:clan ve g(l ne~ bt!J elipshi11 'ooaklal'lllfu:lan b$riru:!!e, Il:uJiIIi.Jindui'jlluld.an, Ocal ayu'illn ilk gijnleJirui'e (F'emel1ion'da) ,dtlny&-gflnei' muallesi en S!Z oldluaundalll dUIlYs. 'loplam o'laraken ,\?O:k enerji alacak, Temmaz. a-ymln ilt. gijnlerind:e (Ap!helion'da) ~ rji;inya-gOne, m~afesi en WyOk oldlugurndan dunyQ topllam ,ol'all"ak en az ,eAel'ji alla!C8M.!f .. lPemiEl:l'r.olilye Aphelion'da allnarn e:nerjTI!ef %7 kadar f:arlr!hd'lf,

DUlny,a Ekseniloin Et~k OIU§UI, OUinya ekse:nl yOrUfl,ge dUzierninin nonnaliyle 23t:i27' Ilk. b»r SQlI yaptlQ~ndan "Ie dUny,a yOrllng,e ijzeri nde harelket ederken Isksen,in dollrultusu degi§m1ed:r~i'nclen ,21 MIII,1da gUn,~, 1$lnlQn oglak, d!Oill1em:esine, 21 Ha2Jir8l'l1cLa da ye;nlJe~ d15nencesine dik gelir. 21~ Mart ve 23 ,EyUU tarihlerindede 'Illilnei l!im'lall ekvatora di'k; ge.lmektoolr. au nedenle mevsimlefQ baOIl, olarak yetrkilirnmin faml! yell1erifalld11 mlk.ta:l1an:ta einel1l1ahir.

Di'inyailill"be,~ mesaf9s']n!in deil]],lmiy!eall:nan el]:erjlde:~ d~itJm, dilnyamn etksemininegi"t o~u~unclan kaynakJEII1i'an ,cte~i§im yamndla 90k l<u~ilkWr~ !au ned&nle hava. d!aytamu deOU!llm e!l1 'onemH ~n dunrya ekseninin ,erJi:k OIIi!l~I,UjJUlr~

2. YeryHzeyjnin Yaplsmdald Deirii,:i!mte:r.

GOne§. ra(,iyasYOflu nun yeryilzeyl tairaflndan dilz._emT!l o£arak YU~lIi.Ilmaslllfil!a elki edJel1l ikin;~1 i';Ilna faktft:l" y8l}iU2l9yi yaplsYlli1l1 n yemJen )!ere fa!n1dI~ olmfildui. y,eryi}Zleyita,rafindlan 'QIUlrltl§: ened(jJM !Eljlt olarak. 8111 nsa bile, y,e:ryiz'eyinilll'l yapls'lf1KI:aki bllyUk. d~i\iimlerden dals,YI, yt:rtuJaA &nS'rjiI mlldaiilliiKla Hn.emliarildar olacak:tui.

iEn beUrgi nfal'k, !kaFDJar 'Vi! denizler ali'aSiIOOlakiifal1!hllkhr. Eiel'lliZler (ve~a Ib(iylll su kJl1i]eilie:n) termal olarak '~!k kiO:I1.mlli.lm'~uclur: Denfizijers;niden !StUIl! p, an ideA Soguy,3I11!azJ:ar. "falnll, derniz1erde.~sl!caIkI.lk deCii~irnJle,ri karailara Oi!ZS'Jan darlls rk!~~iiklijr.Buneden~e d:enizler, yazlrl k;aml'aAI na!Zanln d1a!l1a sfurin, IkH!~m dshs s~:MId!r. IBu!'Wi!l ~~IU:i sebelPleri vardl r:

aJ. SUI gil ne1iiI~1 nlanrn8.k.aIl'J ,Gldukp. 'Qle~:rg,emJlir. Gune:f l:fiu'Ilsn ,(:Ienmiem:e yalda~I:[( 3D m dleliinliQe k:adar ge~bilir. Halbu:ki ka:ralar,)'\rttl.ig~ ene~iyi r;ok S!iG1 b:ilr tabaka. i.;Jrnde to,plar ve bllJ!abakad!a 'o~uki8 IJliymk bir :SlcakJ II<. alll:l~rnn:Q nedetnl ollur .. SuI'artla iM! ayn I omen' IbOyllk bir suiclllesinB y,a.)I1Illdla Indllllll'l sl:ca!k>llk de(l~Tmi darha.1iIZ o~'yr_ 1l$:1'em tersine d~ooijlil zaman! !jIg bra. 'labakas;1 ,aldlrgll ~ls~yw.·S'Il.I tabakai!i,111TII8 ,g;~m dallal h~iz:hl gem verit

b. Suyun' fizg.CiI IS~SI, ImrBilara rlIil[ZSI'i!Ir!. d!\l]ha 11iliyi'i'klIiilr .. 8u nedenle,SY ISil~'h l'l,ens!ta!!lhDlkarafara. nazaran daha. yav,a~ ~(li~nr vf!soOurken dah:a. yay,a~ du~r. Comku SUfYU n s'~cakl~D!i1dakil;)elirlitllir aNna v,eya aulma ~n d!atlabllyGikb]r liSl ItiWIncl "ey.s kaylJl gerel!:li(illr.

e, SU b;1ir .akl!ikano'ki:U~l.indan, ko.nvel!:slyanl"l ISIY'lbu~k cleriinl'ilrJlere :lmdar ya,yar ve bO~~ece yGiZi.ey Sl!cs}dilgllkaralara g:ore claM az ifJlegi~ir.

d. Sul~m,akl t)Ul1Iarl~ma 'esl'1l!as!~l1Ida sudan bll,llk miktsNIlI ~ne~li kaybl olillJr.

IEhmun son!JItu ndal suyu n Sllcaldllj)1 n In :yDlsen~1 yav:a~lar.

e, IBlly{lik. Dky:anus atlfll1lan, ~iSI eneljisini ba~bijlme:l&reta~l,y,aralc SICi1k!II'k 'Fa~,II~klal1lnl e$itIemey,e! 1');311!j~l1iam-.GLI'If stream 'li\e ·lWrosh~o' giltli aklnilillar yu:ksn efl!lemlere lMJyilkmillJal\1a Sleak. su kWleTeil1 tlll~:lrilar.. IBulna 1k.a~I~llk YUlill/aln B1iiIIemlen:1eina$illt'j1 enl:emilere dOC ru dasoguk.S'U ~Ie!en t~niur. e~~ylece okyanliliS~arcla sl,cskhkfaAtian ,azalrlr.

24

IKaralan::la hie dlU'rum deniZi;Bm~n COk f:artl1tdl r.H:arala nri yijze~ fekillililni ve ya;p.~I'an yemern 'yere bDyOlk. deCi~iml',ell'.g;Oste~r.

.. .. .

SICAKI..IK

Blrclsmln slcsldnQI" tisml t'~kil edlen bi}tUI'lI mol~k.(lne:rilliliili'l on.alama I<ij:netik enel!llsi~ ·(or:l.:alam:a stlraUelfil) De bef:ilrlenllil'. Sn;;akil,:k temel ~r havs elemsWII O~U!p> ~Sl tem:elI bi:r hava !e:ieman:~ degiillli r. Slrta~J.I!J1 OJQ:Qrudan dC~JilJya 61r;en ;9letler O;enmomBtRleJj VaJdl r .. Oysa lS!I bir a:le1ilie d!)gmdan 'O~~i.}IIemez,Bir c.isme ~;Sl en,eljisi vtrildir,izaman. genellik!iB, ,c:l1smiin slcakllQI' ar1:ar. Bazelil clsl1lIe, ~Sl ve.nlc!Jllji halde sloakhCJ~alrtmayabilir. Omeilirn erimekten1!anbuZ'S eme~ii (15i1~ verildiginde" by fme~i. buz tamame:neriyilllcey,e, lka~a,r$~lca'I<mI,Q I ,d;eQiiti'ITfII;ez~ KaynsrmB noktas'~n:a erijiikli{iindecle Sl!Jya vallien lSI enel;jisisuyun ,slcaJdlQ nm d.el)ittTrnmez. Bu e5rti1adla verilem IS', ~n:em:J'Isi sUYI!.:m buh,ail1a.$!maSUilBhan::;anlr. Bu yi~Jl]en suyuf'JI SICElIld!D I degi~me:z.

Y:uk,andaki 891 klIama!a roan, lSi Ine slcakll~DI nblmir!:eli'iml;~n~arkll iki !kavram oldiuQu 'g:Q:n1lIlllTiIieiklled:ur. lSI lie s;lcakhgll n bjirimlel'i ,cije! binbirleriruien 'far~lldlr. I:s,~ bi!ilrnlen enJe1(j.t 'bhil1l'lle:riyl.e ,aYiiudllii {caIOM, erg, j,oul.e,. watIi,.... gillll. SI~cah]llk b~rimleri iss Ssmtlgrad (Ce-!!c;iUS)' d:e~ rC). F'al'l:l1ernh.elt del'lece {Of), K.eh/in derece (011{) gibi bhimlerdir.

SI£:all:hk Oh;e!kleri ve Bin.l:eni

Sllcsklllk. cU!!}ekleri:, su:akh:Cil 1j~9fI1ek iQi:n keyfi Qia,rak s~ilmi§ saY!!ial ,fUgekJ:en::lilr~ MmeoliC~O'Pde kliIUanllan slcakl~k H:1:9€fkleri, santigra(il (Celcitls). Fajhrenheit V8 Mulak smcaJk!lllk veyal K~rvin"dilr. Oe'[cius,. :veFahrenhel( HI~imlie suryun ks,nama va donmal nokmlan ijnem~:i kriterlen:lit. 'Mmiak ij'J~~else miu~akS:lfnr (r::ngele mo!eldiler ha:reketin dluroJu~1llI :slcsfdllij bqlsfIlg 19 noktas~d!1 f.

'Gelcius DI!);ieiil §!:II :pki'li:!le' tari~ ea~lir: e~e:r! bUr maddie 11 O~ 3.,3 hiPs (1 atmosfe~ oosln91a safsu 'VEl bur: 'kaiil;~lm I U',e lenmal de,ngede1 lise lhl.:l madd,e O~C ,(sal'1lltl1ig:md vey,ace!tciu5 dJe1rece) slcaklwktad~r delli'li!'. Aynl maCfde 11 ;amoster basl!nf;ta lkayneysn .Si:.:I uiZ.erilMleld Il:H!iIllBF 'ile teill'l1Mll dengecle tse bu rmadde 1i OO~C s!ca'killlda.dinr

~ 1ermal ,dfmge~ S~. :furkh lki cisiml]imirlerly~e tel11lil.8 etriri]~ ot'lna'Slcak ci:si!mden. so~ ,ciJsme:: d.olru lSI-abfrW bi:r mM&t sensa iller 00 cismlin ~!:k..lane&i~ ohlr .. ve·~ 1$l.~§'i: rona em- BudIm:mIdaiki cisim·tennaI. denge ~ deM.

Fahrenheiit ol;alinde, S4il 3·2GF 'da d'oliil3lr ve ~212"F 212~f',cla. kalynar. IBu Brahk 11801 &fit pSl'Q.Elysl bfilunrT1lil$tor. BOylace santigrool lbirirni ,rq, Ue Fahrenheit tHrtmjl (Cif) 8r8SiIDdlak!1 miD n .

180 '9

100 """5 = 1 .. 8

,(I~UP" buna ,gtlre ,re) birimi C"F) blrimindefil ~ ,B kat dali!!a lllliryi.llktilr. I t;j 5~c:akh k bliI1ml ,a'raslndla"

O~I

,~I ~(I)

~- .

'$eklll 3_,4 Ge'ldlliS

~.-=-

1,80 S

~antls,~)';azll~abilil" .. Bu rad!a~, "0 Cinsi'nden Sl'oo:kh,k; 'm:r=. '~F cinsilldsl11l sicakhktwr. Buna, gare~

lba'~ Intlla:n ya~llatJil:ir,

MUUak :slcakhk biriminde lsa stca:~IIk1ar sm rclan ba~ar; 'Bu sl,ca~hk (mmila1k Slflllj suyun·donma. noktasmm ,273,,16, "0 altlndladllf. Mlullak. sleaklmk binmil KelVin I(~K), dereoedir. Sue:n cA iile de gHsterlllr .. Eluna 'QIlre:.

26

IbagnrltliSlyazl~abilili .. SUYl,ln kaynama ntlkUlsl ise 373.16 ~K. 'dir. MuU!ak sllcalkhk hl.~bir zaman neg,atif (:..) elamaz, Bu d1utum rlZikse~clarat.lTtlij:m:kCin d~il~dlf'_

S,~c:akll Ie, Degiliml!il'lri

Slcal~lIk a:lmosfeme I yatsy VEl dllW:;r c amtk deQmJfif.

V,al.aysleakl'lk 'di~i,imi., ,slcakligm yeryUzande yatay ofara,k. de!)J,!j.imInl ifade ledier.. Bu sl,callcilk degi~iml, ekvator1a kutuplar ,araslnda lernlemlere bag!! oIa~ak degi~igil gibil kara deniz. dag:llilll'illma gOre cle degi~r. KararaRia da Je.ryiizllJlilOn yaplslna baQlh o!,liIlillk d~'i§ir. Sicakhk. IQlyanusve der'llizlerde de aklmllara; Iba011 olarak ,~eoi~mle,r 'gftlsterir'.

Hava ha:ritalanooa. e~ 5~ca,kl~,k: eD'ri'JieriniB' (sabit smcakll k e{iin:lel'ine) iizotel'ilTrll deni'r. Uzun 'YI,lIar boyumC3 ahnan ortaJamalaragUre 9iznen h'!ilvaharitalanndia (yalay dUIZ,lemde) ,izotennler yalcla§il:k alaI'S!!;. en~efll'llere· panlel! bif yajlll gtlst&rir,. Vine de a-Yni enlem u:zerinde ok.)lanus lirzerindekil sicaklilk. ile karailar (lzlInndekii sl'cakllk bhrbiri,nden fafikhdl.f. au dUNI1'II kil$l'n ve yum degi~lm gOst&ri,r:. Kil~iln karalar denizlere nazar:alil d!aha s:abuk soaiudualundan,a,m ~GtBrm kaml'arda daM guneydle. J,OZlIin Ih$e karsisii delirlizlomen ,dlatislSlealik IQldU'Q ulild\am, ayn I 'iZotflfl'lilkamla rda da~a kuz:eydedir (ie,kil 3.5).

Okya1nll!Js sklmlsn da haw S.lcakill€J1 ilze~nde etkili olur. Sn:ak sua'klmlsl· elan Gulf Stl'eam'in AUantik'tle haIJaJ sl,caIillIQ~ ilzefinde belirglln birr etkisi olup. iizoterrn:ler bunabaQh oIiBrak. 'egilirler.

Ibikyafll!5 "If{[.

27

IKamllar okyanuslara nazaran, daha '98buk ISlmp daha 98buk qur1:ar. Bu ne(lenle yail i1s kt~ !rasmdaki en buytik sl,caldl k deiiiimi :bllryDk karal ilk!utIfi1eri tlzeFinda meyd:amla; gelir ..

Y's'l)'UZunlJle II:UJ'QIUrlIi9! lkada<r t'U9CIlmQ§, en djjiaks~caJkill Ie, .AfIt.arktika'dia ~1~lmU~ olup ~ 68,$ ~C ''(tir. Yine yery.l1z!lnde ,t!frOOlmtqi olan en yUkseck sicakllik Afrika'da 1I1i;lllmO, olup ,57,,8 "0 'dir.

'G,On i9indieki maksilrnum sicaidile lie minlinlruml slcakbkarasmdaki farksl g,UnlUk 5u:aJctlk am.1'li. veya farln CIIenir. Verden yO.kseldikQe bu ,aullk 8!Zallli (~I<il 3.6),.SIC8k1~DI," gonlOk d~~rmi ,a~lk gIDlIllen1e" tmlutlu giinlere na;zaran daM fBzJ:ad 11'. En bil)'tI'k. 'giillllllOk sicakflk, iarkl, 1:Wlut,uz ve tmavam n ~k kURI ,ofduDlu ~ne;nlie ol:ur. G(J!ndf!Zlerig(ilne~ B'ne'llill yeri I'IlI~a IS,'lflr. geoel'eyin deyer IklZ'lltUesl lilnlaf yaryllillla,.,slrak.lluzla qu,r.

Nemli btllg:elerde gUnlDlk SI:cakl'lk JaTkI, nispaten kiiil;YI!d,jjr. Bl.lmlaKlla pus ve bIJ'lutlar yere gelsn ,gOne§: enelj'isin'i engeUeyerek maksimuml slca:killl,ln dU~[I1t ,olmaslmsaQllar. Geee1eyin de nemli hSY8 yerin y,aydlQrl ilnfrared rady,asyonu yutarak (qumaYII !emg:elleyeliBk) minimum smca:kllD If! yf.i~ekolmas~nl saQllair. Elw l(llzchml, !bDyOksu ~ntlelel1yakm~m::Iald~efJill'len:le Igruil'llil.ik slC8,kJllk fa rkiI a 11'1 , karas:am ~~Elle:ra n818rran daM 1!:1I:Qijikllr.

~ l--i!'" ~

24, saaUlik zaman araJhalnd'atil rIilaklsimum ve minimum slcsl!dllklann onallamS!',iHlful! gOft.UII: ortalama .,c.sldlk cleniir~ Gu,nl!llk or:talama slcakhkJa'Rn UZUI1 Yi[~;ar boyunca orialamaslnS lI1,onnall slc'akUII; (\oeya Oda'aI!l1lBsl,cBkEllt) clen,ir.

GeJinJUlk: s ~cak!lIik, dea~im~ u!n dlEUlg:esi {bm.Qesll' L~;e Ugilk:lir. 'Gufle§i dogdua:1J z:amlBll1yeryillzOne ene~i gelme,e bQlar~ YeryOzU die OZel1indeki l1avayl ISlilr. BOylece hava slcaklllj)1 arlimaya ba~:18r. En 001< ened~, gOne~ifll 'yJtirtlinge9i ilzerinde en US!: nOMads olduQundal (gefiljek gOne~ tlQ(,9inde) 'Ylmii gOne" .~mL!annin 'en dik gekligi zaman a]lnmf_ Gun i9ii.ndeki maks3mum slcakh,k ( en yllksek slcakl'lk )g;efQek, gUinef 1I0lesinde d'eQill, bir i ki Slat soma olur. CGnlkiil Ilim'ls nn en dUe geldlQl zal1ilalilda en bu,yuk enell1i aim ursa de termom,et.N' seviyes'nnde slOEIkhgm rmakslMum oIfiJUISW blr,u zamSi!'! slllll'. BIiIII I'iliBden Ie artsl enlemllerda maksUlilums~caldl k 'yerel ,saatlen saat 1.4:DD - 1,5 :00 civa nnd:a gel"il}8l1ii1~ir. En c!I(J;iOk slcakhk cia" yatlailk olBral!:. gOn~n dogma .zamali1llnda msydaJna gelir. Cunldl bu saatle.rde dun:~a 'ye mmmiferin net

SI'CaKIIK Za..ffi!!!'11

ISll<aybl matsimumdUir (~kil 3.7) .. Sicakilk makslmumunlUill tam zamQn! bulu1J:I!.lIuk, hawa kutlesinin ijzemklel'ive y,a"ll~ gmbil yere~ hava, dUlilJmlarnna, bag'hdiii.

29

Ol1a BnlemJlem;esllcatrulQUlJI )'uilboyu nca dcC!i,imi]nde., klIta!!Sii ilzernnde ltililaksimum su:;:akl~ll!Ilar yaz solslislrn:iieA -soFlrakJ 'b!rincl veyaiklncii ayda" minim.um sicakilklar cia lql§oo~!!IIslindBn sonJaki' birinci veya ikincil ayd1a meydana glen r (~eikil 3 .. 8). Kdalar ol(yanuslara lIlaIZ3raJn i h Izlil ~Sl n lip, hl~zlil sOQoouldan ndan, .kltalarda ,~I bOYUr1Hla~nca.kU k finlll,an ·ya.z.dan kl.~ col<: IbGylllkWr. Oikyanwsl,ama ~Lse 100 fark. daha e::Ill'r. Qkyam.uslark:aralarn nazaral1l ,tj'atla, ge~ ISUi"u11IQlndla:n, ywl Ib9<yunca oXu§i3ln m:aIk.s.im1.!rn~lcatdil<, za.ma!nJI kar:aWalm Q.HM yakl'8;il1 k bir lay daha ge~ir. A;yn I ~el!tld]e o!k;yanuSla rda milnimlJlm SI,catllk dia karalar:a. gllre bir ay dahal ge.; .~ U$U r,

S~ca:khk Gmdyam

Sicatlik ,grad,yaHil!I., basit. ,olsruk, SICBikih:~hn bhiFll mesafedeki degi~ilTilidir" Malematlksel ola,rak i

&1f _ ,aT_ ,aT_ VT--i+-j+~k

&x ,Cy t3z

(T: srnrak:1I ItJ

~klioo.etan!!nlamr. >tva ~'i dO:l1i.ruHllI~!nl1llm ya.tay cllzjiemi, z dogru itusun.Uf1I da d~~y dOj)TliJltllliYU 'of!m.erdrgi ka:b1l.Il ed~jrse, (Of lax} ve {OTley) te,rimlerislcakhlk. 'IrEUliyammliln ya,tay irliI.n:le'l1ni gfis'l.erlp, trun:ayala,s'l!cakllk Igradyallil de·nir. {aJ'/az) ise Slcalk!~1 II; gradryanl mrn dH:}ey bn'~ienini gtlsterip, bums ,cia IC!Ujiijey s~cakllllkgradyani (~apH

A.t:e~' denir. 'Vatat~s~caldl It gn.uilysllU hi!a,v8 l'IIant:ailalniim:la iz:otel'111lerin SI k! l,gll ile i l:gilidir~ Izotemil'ISrii1 SI k oI'C1~u yeli1erde ymay Slcskhk grad'y,lflill" izotenn'tenn dai'n's seyrek (aJaIllkll!SfIIl'llllO ,d!alhB btiyUk) oldugu 'yel1ere gllredaha bUyakUlr.

~ekU S.BI'da, (a) dUl1iJmunda,yat.a~ Sialkhk grra'dyalilll" (b~l 'ye 'Q,ftre daha ibllyUktUr. Zim i(a~ dUl1Urmunda birim mesafedeki 51CE1khk deg i:j'im'idatilia fazla oldluglundan yatay SI!cak:ll,k gmdyanl (b) "ye 'yflre daha btliyllktilr.

DijJ8' ,SiC8ildlk (almdyam (DOpy'Sleakhk Dejil:imU. OD!ie"Y SloalilJ It graolyam" slcakl*rI1m 'yOksekll~e birim mesafed\ekJ d'egl'iilrnidi r. Buns meteo,rol~lllJde b8Zen dotay su::akbk deji,iml1 veya Ilapse-rate de den:irve "I ile gOste,rii~r.Du§;e'Y sicakhk gllilldysilli.

aT 'V=--'

iJl.

~kfinde ilfade edilir. Buradlg (ar laz) :nil'll tlnli ne B i~a,reti konulmasilrilin sel!eb!: ~lIdur, Su.:.aldllk,. troposferoe IQIsnellikl'e :yu ksekUldle' aza1d Iglim:!'sn (eT/az) negatiftlr., "I 'rillA po~mo~ma~iI m saglarnslk amaclyi'a (eT lo.z) rilin OnOns H "~~reli koyulur.

Troposfel1in en .ijnemli ~l,e:lttaii. :su::;aklIEiul yilbek!likie azalma~ildllr. t Tn),posfen:lesleakhkyilksek;.li'kle ortalamsolarak, :her !lin metredie 6,,5~C ,azalmr.Bu deDeryatay dOiZiiemde'ki ~:enlenide) sl.utllk '~~i$iRli ile ka:I§IDla~lliiihlrMIyald!a~ruk bin l!:Iiefa daha bIlJill!dOr. "'fatsy su~aldl k. degii!1imii, kltalsn n ve okyanlllJslsnn d~ 11'lmlna da bam'hdur.

I[)[i~!i s.lcaklllk. ch3'Oi~ml allakil yUi2!eyin ti:plm1eliil de bilyUk. H~~de etllffienir, Sicakllt" kitasal alaln~lalr l[izerililuile'yuln. lotyanuslar Iilzeri nde k!1~lnyUkseknkle hlzla a:zlshrr. YeryrIJzeyfnden Iradyas)'cml'a 0lial'il151 kayblYeltB b~iamtgil¢a :slcak lbir havarlUllI'I sogut. blr yUzeyle MBmss~ da ,dlll~eiy sllcatmlk deDi~ilmini ben~ bir yQksekl'ige kal1:h~ii etkUer.

t

10

I

l S~Il)n ~s;feroe yi&seldikle ~ ·~temel.nedenii: yMdtr:

1), Haw ~t:8kl]~nm temil lSi. ~ ~eyidb;. ~eyeryt.i;l~I~. ~ yer,e ya:km hlJm lSllUlir: Isl ~~mdnn~ .ha~;;5l.l.Cl.1ld.~~.

,2) S'l1bub.mi. j'o<ili!ll1ugu, ~. ~ ~!T\\!:l oo~~ ha:Yamn1Sl IIutmaJ

~ideaza]l!r_ . .,

J) Y~1r'indel'lyt!iksclen :n~""a g~f1.edilinden m~8Z81maSl, ~ g¢lk

Troposferin yiikselkJlf,ji ekvat.ordan kulJadOOru az:ahli ve ekvatordla, en fea (UI, klnl.) k,uklplatda da en az:d'llr'~ km.,) .. Tmposfen:l!e s~ca:khk yOkseIk6Jlde doOrusal O:lalm~1!:: azajtlra~[ndan ekvaUHu!i1t tro.post:e:rin tepesindekl Slc1!Iktlk, kuttlplan::lalc!il tlllposferin 'tepeiSiloo:eki'r sicakhktan ~k d:alila dtli~:ilkU'lr ( e:ekil 3.110 ).

Traposmrin kah1nhg.I.,yeryU:zundeld slCBkhk ve b:asln~ dUIlIm.una ba.gll olomk ella dei~btlir. $a,yet, ataCIl ta baJc;aJan::hll! y,llksek smcaldd(W!r~l'a tr'OIPOIpol: daJ1a lIitikSekU:r~ [lem:z seviy'esindeki basnil~, yO'kseksetropopo:z yilksekllgl de fazlad IIi. 0 halide! tropopoz yUks&klilli, yazm k*ium, yllkse:k baslA~ sisfemlerii ~erind!e de, ,alf;ak basin; ,sistemle1i Uzerindiek(nden ve a!f1l1lc.a al~ak enl'emlerde, yGk:se-.k ,enlem~Ie;lde!ldntfen ,daha yi:iksektJli.

Yuksndla'f!d IrUbClenler'lel Slc;aI<I~Q,In yOk:sekli!llde! de('J !Jiml gllnden gIna ve me!ll:5il'llerle! ,~egi§,et.m~r' (l5leldl 3.11" )1,

1

B C

Il E. F

H!avanln Dlpy Hamltetlen. Havanln dU,e,Y ha:reketle.ri ba,IIC31 qa(jld!aki nedenlerle ofabili!i.

11. Harvanm lIe~iiirlj bir ~g!eslnil n .slnma~1 v8J8. sogumasl': Yer,llzUnUn belirli bi r 1~ligesl f~a !~ilrnl rna, Ilz'erindeki hisva dtaIS~f!11 r, rnsmarn h.avSI g;em§ler, yoglll nlttglu

33

Helllll', dvar l1Ia.vad'an daJ1!fI tnlfif olur 'vie' yGlkselir.. l'ersi:ne, yeryilZJilI11:un so!)uiil. IDir btl~lgesii lUz,elindeki haVs. ,dSI soCluyaaaljlndlan hacmi kl.lQfi)IOIr. yojlunlu~lu ,attar ve ltH:ker (pkjll 3.12",

51:001< var 'l'4.1!'i

'tarmaJ

$ekil 3.12 ISlnom hav.9:ntIn yukselmesi.

,2., TapOill\'afik etk~: lmr daal V8r,a~peye dO!Dliu harek,et eden h,ava., lkal1lia~I":1 eng,ebenin etkJsiyle liCO!l;garilstU Uirail'llll'lda yOkselliecek, Iruzysra!H:1 talrafinda da, al.Qalaooktlr (¥ekIl3.13)o~

34

,3. Cephelerin etki5'i: Cepheyuzeyil, farikh slicaklilklaki lid ha.vs kUUesi araslndakii s£iireksizltk yOftyidir. ee'kJ:1 :3.114'dieiU gilbi farkh ~elliikJteki ilk! haVSI kJiResi kaI'JlIS§'lrsB'r agllr olan soguk. hava blr kama ,gU:liJ 51,cal h.avanm sHma 'Qlirer ¥e' sl~ca:k havey'l yllkseIitlf".

9Diuk liIa,Via

4. KonveljU'ilsve ,dive rjr&ns ,etllis',: Qevm havanl n bit blJlgeye dD{Jru III kma8~na 'koll1vf!:ljans deniUl'. YeryilZij :raklnlndal it8Vredeflil bir m.erkeze dogilil ann hava. merkez, cirvs!I1ru;la I:lillikerek yukseleceklii:r reekiI3 .. 15a). 1iBr:saihB blii m.eltezden 'Qevn~yeldogli'u ihava akl~. va:rsabun3, cia ,di,verjus deliillr. "iferyizQ yakmllnda cliwrjans, SiO'zkOnusUi lse, metrkezden QeVreye doQlru ala,n haw ski,.. l"I,edemiyle meiiKe:z; civannda b.ir bo§11u'k olupcaktlJr. Bu l~ugUi doldul1lIQk, Yzere, yu.kandan spQ I doafU inicl bir hareket olacaktl r ( ,~ekil 3.15b )"

35

Konrlferjan:l; DtWltjans,

~ I 3.15 I{onverjans VEl dfiJerja.nE; d Llmrn~rJnda dfl'i~ l'Iait.a hareketl

Adyabatjk IDUfey 51cakllk GllIdyanl

Yukalilda 891k1anan ,sWler nedeniyte bir Ibfilgedek.i !lava yOkseleblUr veys, al~labinr. ~ayet hav8. ylHcseliyorsa'i yDks.ele,n h:a.vanln ~eilifil:deki basln~ Igrittik~ azalacakve have Ig:enlileyecekililr. Genel olarak yUkseten veya ;al981an h,ava kOOeleri ~Irel havsd'sn lSI alacat yet:erl i zamsm ibulmTIszJar. Bu n ede:nl'o !pmtik Disrak, yO;k$elen VB alyalan hays kntle!erinin ISiI lbaklm 1I:1»dillln korunu mlu oldu:Ou. yani 1~Vf'e i'fe lSI ,alliVeri,loo.e buh,lIl'1m!8tlil{iI kabi!:ll 'sdilili". Bu SUIl"eOO adyabdk olay denir. Adr~fabatJk durul'Jl:la yDkselen Ihava, geni~lemei9i1l1 'g:e:mkU olanl ene~iyi Ikel'ldiiiQ; enetjisinden ailir. I~. enefjisi azalen haw so{jur_ A10alan have IseSlk!,llive ~lcak1IDII arta!':. Bl;r hsva kiUUesJ, ;atmosferdea:I~ldtIOI lama n delma (adyabatJl'a olalllk) IISI'n Ilf. BeIll'li biir messfs kadar al98lmadakil ~smma. aym mesam kadar 'yO:kseldij)i zamanld so(jumay,a !ltf.ittif.

Nem Ilaklmmdan 'dioymam:l!ll hav,adald adyabalUc: ,clays ku ru adiyabatik ol\ay deil'lit.Bu durumdlalitil s .. cakhk deg'i,imlleri. sadece g,eni$leme veslkl~a, Ue olur.

Hava nM'l hakllmU!'I.o:l1IlUl doymu~ ise. sGzkcflUiS!IioI Dian ad:yabatik olay.a da, doymu$"8dyabatik veya nem-adyabatik 01a, deniir. i!?ayel bu esnada yofjlunla~ma Oil! rsa, :-logl~.IflI:lrqma glzli liSI,SIQQI!ija 9:lkar v,e (siSl.'8me' bir mikt:ar ~,51 gi~Din.den~ yU,ksellen haven In SI,catilgJli'l'ldaki dOiil§! anI! r.

36

Kurul Adyabal1k, DUtev Sn:allihk, 'G,radp.u. Te!11'lodlnamlriin bh1nci kanunu, blrim kUtle i~n.

,ekUntl'edir. B'lJradal 8q si~emin akhDm veya VBiA1r.{J'j 1,51 ene~isi miktaliu:Ur. Sisl:em lSI 8111~Orsa i,areti po,zltif, veliynrsa i~aireti negatiflir. 1 Vie' 2 durumlan ,arasmdakl lSI all"e~] (qt,) ~alldaki gibid r.

:z_

,ql,~=J&l

'I

8q(+) sw(-)

31

au: sistemin iC; 'ene~isimJ:eld deal~;m olup 1 \lEI 2: durumlan arasmdaki if; enelj,i de!Ji!:;imi lse,

~ l

U2.~ Ut = f d'U = e,. j.dT = e.r (T2 - T, )

I. t

~e'k~indediJ+ 16urada" c.,. : 'Q'ozm ,( hallamn ) ,sabit hacimdetl HzgUI IISISlchr ve (te{jeri ssibitilir.l T: mutlak su::aklikillir eK). Yu'k;andald lOaOIIOO(l;ao, Ii.;; ,eneljinin sadece slcalkJllOa 'baalll oli:l1yQu g~riUil'r.

aw: Sist,emin cevresine karJll ya,p,tJijllWYB '~vreni n sistema uygulad 19~1 ifleki de(lJ§imlt~t 1·ye Z chJllImlan iii raslnda, ,81:1 nan veys verilel"ll i~ miktsl1I Wt:h

2. ~

W12 = I!5W = J IP dv

1 1

,ekli,m;ledlir. Burada p: basln~ v: O~i):l haCiM!dir f~1/p). IEI'UJna gflre (~lrim klmeiQln) ~ermod~namIg[in blrlind :kal1lunu"

2

,0'2 ;;;;; C,; (T2,- T,)+ J,pdv

~. ,

§eklind,e yaZllabilir.

p v = R T veya p = p R T

3.8

~e'dindedir. BLlrada R:-gaz sabiti1 (J~kg°K)I.p: g!azm (havamn) Yo{IunlQQuduli (kglm~ • iBu ~:iitli~:in diferansiye'l'i1allmrsa,.

elur, Bl.lradan ( ,I' dv = IR d1' - v dp) yaulat:iilw. (p dv) n~n bu ifiadesi bfrinci kanunda yel'i'ne y,azlilliSa,

5q =c, dT + R. dT - v dp Bq ~ (tv tR) ciT _, v dip

oldluOundan I

e:ltle MUir. B!J'rad!a. ep: gazl~n ~l1waml'il) :sabit Immgtaki H2g III ISUSld IIi. ~~ayet ad!ta:batik i~lem S/jzkonusu iiSe ,5q = 0' dmr: IBu dlJll!l.!m,da"

Q,IUf. BHli.im 7'de veri1!em htdrOStati Ie eJitli~

1 ~;.irIo1u Q,~_m gaz sabirt!li u!.pp R.t ""'281,-0'3 it kt'K diir_ 2 Cp : UIO'5JIkjf.K

39

cpelli =. 9 dz

·~.Idimje de yazllabillr. Butradan(- dTY~fi:ZIUilme. va bUna"l\ddeni~, dz'

. _ ciT 9

"{r;t----=-.

dz cp

elde eclUlr. [Bura.da 9 ve cpsabit oldu~ln.dan kuru .a.dyaba~11!: d~y sH.ark.~ltk gmd,yam Yo de Satbiil. olup ~d .~ 0,98 ~C I ~IOO m .... ~ °c 1100 me U]I :~Clkm'dir.

Doymu~ havE! ir;;ir1l c1u~y slc.al~h kg!ra,dyarilll's iise ,lltaJma'i

dyr. CUnk:il, ,o;o'ym~ haill'31 i~il'il.de )!QJlu~m31 C~!Itti."QtU zaman. a910"a, '~Iiklal"il YQQIi.lI'ilI~a giz~~ ISISI slcakUgm, [Iluru, adyaba:tik di.l~y slcakllk gmdy~mllna g6re d'a~a oz,

dil§mesine' nectenolur. kJi:lru ,adyalbatik di~yslcakIDlkglradfllU1ltl :(1.q)sabi~ armas. na

1I,IIlIA, dDymui a.dyabatl'k dO~y su::akl~k gra,dyam :('yJ ,yoguln~:a~rna; mlktanna 'bagl,1 olamk de~li,keooir.,

A1mosfe,rill. K'arall'hl'I~1

Gen;ek :(akUle!Q dO§'ey slc.akbk grad yarn ( "y ) ,afimil.mienk 'ke~u:llara biigh OlilJrSik dea~bili'. y, pozitif ve ne.gatif de{}e'l1er ,a]a'bll[r. "f 'iIiIln liuligatlfdBger.ler ,altl!;g,1 d~ru rna ,enwrslyon de:nmr. EiJtwersiyol\dia ,CiQ§ey slcskllk 'grs'dlyam,

40

dffir. "{ <. 0 olduijunda (-fff I oz), politif ,Qfiur yanl BI'lIv91Siyon 'dummL!nd~. sicaklll<. yi:llksetJIikJea'lt8!r~

Havayer ,aklllUnda Is!aOOllriul!ll~a vsyayukall1da ooQ!udu:Qun.dca karalfSlz k(l~ullila r meydlana Q)elk CUnkll yu!kanda soQlil!k.'\Ie yog:uliiIl~u fazJa havs, ~ilda da sleak va yo.Aunl'iJj)u az. ellan ha,va ok! u!}undan yukandaki ~ulrv,a '9lIk:er, ·ats:Q Idakil hava de yij.kSeI'ir. Bu karalSlZ. bir durumduir .• IBul ·i1Iurumda geroek diteyslcaldllk gradyanl, kullU adry,aibatik dll§B'Y sicakhk gra4yanmdan bllyOklllr ('l' >. Til). Yanl hava SllcakID!OI. yukaJil do£jlU,. fruru ad,y,sbatlk. ,dluruma gOre daM IllliZll' aza:hlr~ Bu dururndaki dDie,y slca~lCh!k amdyaoll na sUper adyalbatlk dtiteV !SIe.all!llk gra,dram denir' {pkil 3.181'.

iayet hwa ,a~11 ~Ieltle .sogJlJk. ,uken .sevlyelefdel sleak iss, Y«i:un.I.'u 'fazla h:aV3. aJa(jtd.!!I, ~JcgUlnmual:ll dll~jlk" haV81 da yuken seviyelerdedir. IBu durumkar:a.rll, durum olll!lp, .'1' < 10 dUro 6u;:akll'k yijkseilUikle, kuru adyaJbatik d:t1~y S'Jcalll k g!ratlyanma g8fie daha 8Z. ·azalmr. D(l~y sicak.hlk gtadyanl min .a~aald3kl deQe,l'I.eri kararll tabak:ala,maYI f~fister1r:

~I

41

• l' = 6,5 ole.l krn odalama ,dU~y slcak!h'k ,gradyanl

.' 1::;: 0 izofenna. d'UfQY sicakhk gr:adya.n. (sicakh'k yu:kseklikle degi~e2Q'

.' 'I' <: 0 enversiyon dumnilu ndam, dBJey sH::a'kll'i( grady-ani

CO$e"yslosl<hkgmdyanlal'li ,genellikle .yeryi:lizjlni:im IS'llrlmaSI ve soDumas~'yla vey,a yykan :sev'iyetere S'lcak. v,eyaso(Ju I't Ihavs tB$lnl m ly!aUgmdl r, YeryUteyinin slcakllik. die~i~imf'erri kamlar l[izel'ind'e denizlerdekioo,en daM bi.iyOidOr. 81.1 nedan.ls' kall'a".ar Uzel'indeki du~)" Slca~ Ilkgradlyanlan denizJer ICizeril1.dekinden daha bGyukWr. Aynes" yeryllzOniln l:Sinma, VEl s'OOllrrlaSllinm gOnl;Ok deQi~lmi! 'dU§ey 5Imkl~k,gradya.nlann In grLlnlUII; ,de{ji!;limlerine rneden ,mu r. $ayet, y= 'l"d 1m ~ atmoster l<al"alri'lllk baiklmllil'lldal11 iRotr O:ummdadlf. Vani" hava, p.aruseilli '1j:!lkartlh:II,Qllseviyede kalillr", nil! yu'kan Q11ka r ne de Q6ker.

Slcalkhk Enversiyonf8lR.,

in

)' = - - ,< D liSe 51'l::3lldlll( yDksekli:kiI:e al1ar v,a bu Ila ill

s!cakllk enversiyollu dEmir. E.l1verslyon, atmosferiln 'en kararll hali' o-Iujp, hava ki'1l'lUlQ'Jnilil gittiikCe, lilll'trnaS'II'il.a neden Dldu~iI!.Il11dan kirlilik b;ili!ummdaln istenmeyen :bir duru:mdlJr. Sllca k! Ik en.wrsi90nla.n olU'$um rneden]erine g~r,e O~ 9 urullal ,a,n~a b.ilir:

1 .. Temsl olarak ,olup_n enversiyonia.r

2. Meksnik oIa~alk ol~n ,enVle,rsiyonlar

,3 .. Cephesel enversiyon la.r

1., Terma. ,olamlil: olupnenVl8,rsiyolIiIlsr

Radiy&Syon enversiyo'nu ~ Kuwetli bir rad~asyon ,eilllveiusiY0ml.l i~1n ideall ~rtlar, h BVimfil ukin, ;Ok ku ruve bulut.s1J2 ve gecen]n U2.i,.IfI ohnaSI(hrr. A~k geoolerde ve ,sabahm ,enen saatlerinde 'gazlel1le1l1 buell1tll'ersiyofil~alr g,eceleyin yeryOztllnOn mdiyas.yon Is h l:zilll bfr ~k:ilde soglulmaslyla meydana gel'ir. 'V,ere ~,a.km yerie;me bava soQuk, yuk.:anda daha sicak kal'dd)lndan enverSiiyol'l meydana ge:lir (~kil 3.19)_ aria enlemllerde geceleyin meydlanagie11,en bUi .sogumamn 'etklsi ,em,en itibaren 100 Imetre)!i ge4#fTIez,. Kutulpiarda kl§i geoeren a}li:arca surer 'va bu. eUd ,oene:mkle 1 000 metreye kada'r l!l~a~abJllir.

saWn gece

I riiZgaI'Il g.ece I ~

I

I I I

I I

2. Meksnik olarak: olupn Elli1vemliyonlar

a. TUirbUians enVtHSiiyo:nUl: TUribil'la,ns (veya konvektif l1aretetler) Jeter d!er&c'ed,e YZlm sOre deyaf1il'eftigl zaman, e1ki1i1 oJduCJu 'tabakadla iyfil tiir karll§lm me.ydana gelir:. jiultliilal1ls dainull belli'll bir yl:iksekJiige kadar etki edebilir. 'TIDrbillansnii e1kili okh,.IQ11lI yilksekJ~g~n list :sllInmnndal su:.akllk enrve,rniyonu 'OIIW'. 'TDmu!lansln ,o4duf:j!..! taba1kada di1f6Y harekeUerle, ha,vayuka n seviy.ele.rden ,a~ag I, 8JBQI s8viyelerden de yubn doiJry ta$lmr '$e:Jd'1 3,.20).

ApOli doQfUl t1:arekiel eden hava ,adya batik SI kl§mS ile Isml r I )'lI kan ,d'og:rUl ~areket ed'eliil harv,a dB ad,aba;'U'k ,geni~lem e ile segur. 8IO,tece sHz, kol'illusu labakada acIyabatik dHpy ,slcaldliic gradryam bld)' olu§Uf'. Ti.irbi.ilansll tabakanm U!Sl seviryssindel frI'8Va ba§langll~kiinden datl,a so,Duk o!lacak 'lie loota'bak(mm ustlloole' ise adyabaUk soQumadan ew:lellm,er1l'li~, dlailla Sicak fila,Wl ~l:Mlll:Inacaktl r, l§tBI !::1Ub!:)!gedie bir tllFbDlans enyersiyonu ol.cakbr;

b. ~kme, enversiiyQnu: VUkse.k: basinC al:an_'8lil1nda hSiVII aPig I dogm <;\1k:OoO bir hl3ireke~ :repair. A:jaQ I dogru hare'ke1:. eden liftal ad:rab~t.ik clarak (Slnl r, If·aut apg~1 ,seviyelefde Mmen hemen daims, (zaYI~ tfiitlOrla,nsll bJr t;atlaka me"lOUttur. C61ane' hareketru tll.!1 tQrbQlansll taba,kaya kadar devam eder. TOrtuJJlansll: tabaka ~kmeye kia'l!! bir ka.llkal'll giibi; ,(jlavrSInlii' 'lie -slcaldIQMlda' belirli l:iir degilim ahmaz. B~'ece yeme

43

J

I '1£rIli00il-

, ._IIIS

''i, r~1J

iV

,,~

"

" ,

-c

rkQriilm' ,at_Ilk

lIbIklISi ' '.' ,,' k"~ < rdDpJ :l5lGafllllli!;

1, ~n.9J!fb! I .... gmdpifil

9iUJidJk "

datllwni "

~"

1SlM1ia

<$ekil 3..20 TDrbQLaJiils enversiyonu ..

has, nispmen s.oD:uk 91 up'tirbillilaniSl'l taba'kamnn jj~ M'rriy,esinde iIse hava. daha SIlC81k. ,oldugu milam bk eliilVemi,onl ol:uiur ($Bid I a.21)..

3. Cephesell!nvarsiYOiolar

fekiW 3.22"de g6mlen cephele:ri:n dOIi8Y kesitleri gOz6nUne: ahnaca:k: olursa" cephe yUzey:lerinin alrttoo:aso,guk h:ava, OBtUnde RSI.,cat hav,a Ibulunur. AA've ElB' bo,uncacephe yijzeyleriinil YlI'kan dQD:ru Qe~rk8n s'lcskill'ldIs bilr ,Int-rna sliUOAlIJSudur. IBtsylece meydans g~lellilre'nversj:YOlilal cep,hl'sel Mversiyon deniJ.

44

8' l

~

Su:akhllc: OI~Um' Alellenl

Su:(!'ldllk HIQimll., termQO'lSh'e' adl1verilen alet'lerie ySPltll!'. Fa,rtJ~ ama9lar i~n ,geli$lj,i1mjf oeiilli 'lermommreler vanil'. Bu lermome«-eler $Unl!8rtiu:

• Staooen. (normaf), tenTIomslai .' Ma,bimum tCm'lOmetlre

• IMinirnum temame1N

• Six: tennometresl

.. VaIZlCI temrlOmetre .GtellT1ograf) .. lMad~enl temnommm .tleniz_emnometresi

'Standad (Ncumal) Termometre. Bu tennometreler bir cem tuplen meyd1ana gelm i$lilt Cam UilPun ,alit ucunda, iQindie 'CIVa, veya alkol bulunan ,bir hazns vardlll'_ Tilpi.in List klsmmda de b~!.Ik buliunllr. Srcaldll~ annum haz!nooeki slvI1g,enleJII.r va ~ijll fijind:eki ka:nalda yY'kselir. Su~akhk du~.iince. SIN"I buzlilereik. (haemi ia~JamJk:) kana'ldaki seviye dU$er. Termornetre yOzeyi 511108k!1I91 gHst.erecek. ~kilde olcekJendiri Imi§tir. SICBklddar bw OI"'(eJaen ok.un Uli.

~-

~ekil3 .. 23 :~nd~11 t~ome.tre.

MaksfmuMi Tennomelre. Bazan 'belir'~1 bir zaman ar:aI'Ir:ilnd.aki i(omegin bill' QiUl1l iOindekij en yaksek. sl;calldlglllrll b1tiinmeS aRU edilill". eJIJ ama~a ma:k8jmum termemetreler y.apl'r.mll~1:1r. IBu rermom.e:trell:emlfl, cam tillptlinicindeki kanallhazlledem

biraz 6t)ede ,!tOt daraIUII11I~i,r_ Bu tip tennometre'leOOle gene![,t"ikl'e, ,cW,a k.ullarnllr. S,IC8!klll k ynk:seldiCJinde, haznedeki 'elva genle~ir 'VIe, kanahn dar k.smwndan g~rek kanalda H€il1er. SlcakJlk. dij~il~O ~lTtIan civanm naomi azalu, taltal !l;analm: dar IklSmllno!an hia'Uleyege~ri di:lnemez:. B~ termometrelerie maksimum s~ca'IkJ'lk okumai~al~luMi€: b]r kez., :rerel saatle 2:1 :00 'de Japl~1 r. CiV'anll n O.s seviyesi ,okunarak, maj~imum ,srcakl!1It degeri sapiafilll r. Okuma yaplllCllktan soma clvam n hHineye gen, dHnmu'nillsaalama:~ iii;in tennometre Dst lar:afmdan tutylar:ak sillke'lenir. Maksimum tennometrelersipeli iCind:e:~il biT mesnete, yatayIDa 5"-10" "lik. bir altl yapacs'k "kil~e yerle$tiirilirr.

MinilillUlID '1emlQ,rnE!:tre, V;~rilen bir zaman arah~ui~daki ,em dU~llk slcakllCjI filQem t,ermometrelene minimum tennomeU'e denIDr. BUI termometrelerde ,d'\J,a yerine daima ,alkol ~ullamllr. Tupte;ki alko] :i!rinde. renkll camdan yapll'mi~ bir cam indeks (lnce I:1ir cam 'i;ulbuk) y,arollf., S:lcakilk dU~tilQu zama.n alkolij1n ha.Offii kuQijIOr, kana~ h;:inde hCWleye dogliU hareiket. edlei. Alkoliln ust y~eyii yuze!l gerilimi il~e' indebi a~gll ~iazn;eye) d:Qaru .;;.ek.er. Siookilk yOkseldiCl~ zam'analkol ~ndek:s1in etrafinda:n .akaira,k tDp h;;lndek:i ~..a",alcla ilerler" fskat inde,k's, alkolUn h'aVlBy,e, dogru i],em1edl~i en aiR seviy:ede ka~ir. 6ijyl~ irnjrebin GiSt seviyes.i ul8§llan en dU§iU{ ~JllcaldltDI gtlstern,r.

Miniml!Jm. terrnome1ireleri e ,sl'cskllk" y,erell saaUe (1,7:00' VEl: 2.1 :00 'de o;lmalk Llz.em gunde ~ki deta okunur. Bu i'id qkumadan dU!iUk alam, .0 ,gil nilln minimum slca:k~lgldllr~ Okumayaplldl'klan sonra te;lmommre egl~e,re,k. Inde!k:sln alk,aUln ueena gelmesi saglanlr. BiU telT1l1ometreler yata,y olarak 'yerl~irildi~in:den. olW:ma y,ap!ichildansonra termometre mkrar yata)! ,oIamlk mesnetindeld yerine yerieflirlilir, Tenmome1reyenl okuma iQjn h:az;lf tlale gelmi~r~

47

Six Tennomelresi. Six termometresl, rnaJksimum 'lie minimum te:mlometrelerin bht.rilmi" ihalidlr. IBu tMTl'ilOm,eke IIJ fBklinde bir tilptefl ya~lIlm]i' 01 uP'" uOlsnnd!a ka.pal:! bjrer hazne van:h f. U ,e:,ldindeki til,pin alli,UI~a'l ,Illva ile dloldlilrulm~illJr. Sol ta~na Civ,arlln isbilndeld kol 'lie Ihune allkC\! ile do:!diuNlmu§W1F. SaCI 'mra,fta. IS9 Q,v,anm ustulndieti tol alk<:d ~le ,a;ofdurulmui!j'lur,fakal h8Z!Jli:m'!n bir kism I alk'O'1 lie do'lu o'lup. llz·erinde bir miktar gaz vard 11". Heli i'kl kolda da alke illn i~:nde .birer renldi cam Indeks ,o'lup, h;;:lerinde biJliier ince' ,demir lei varchr. B:u csm indek:sl:erin, QWSI'iltln ICine batmama!!u IIQin alt tarnfi'ali'll ~llkJnbl~ lbir ~1kI1(Jedir. AynCB bu ',I'luntJlar bOruli1uni(f ~perlerine bask! yaparak, lindeksin. yUkse:klia:i yem:e kalnr:laS~nI dasaOlar-

liIIIinimuf11""i _ SlcaJdL~, -

48

S.caldllc yOkselcligi zaman, sol kold:ald alkolgenifh!y,erelc civa, Ill.erine Ibir kuWel uY{jlutar ve dva sag kolda 'yU'kselir. sag koldald .a'ikioJ Ulp(1I1 IlstOndeckil bo~luaa do!ar ve bursdatd gS:nSi kli$hnl1'. Civa s~Q ko'ldl:i) yllikseli,l'ken iml\8ksi de yukan ,kialdlnr. Slc:alImk az9h~en sol taraftai~i alkol slk.l~11i' ve gaz geni!iler ve ,c1iV,aY:1 ,Sill tarafa dcgru i~er;, SaO kOl'd;a oiw ,g;'eiri' cekilirken cam llilloieiks, alkolOn iQiod,e lSi~11 ka,ll!r 'VB earn InCilek:iitn sit: s8llJliyesi maksimum Slcakl~~1 gij.stenr.

SI:cak1ll k dDiJ:fI(ilil SilliiOOe'. Sll~ lkolda.ki alKol- dalhB da Slkl§llf ve' sag 'kalun Bst.Qndeki Qw,nl d:aliial fUl!a. geniilemesine musbade ed:ef.Gaz 'Qleni!ilerten civamn Uzerfnel bir IWwet uygular va ,civamn sol, ikolda yUlkse.lmesine~ebltp olur. Bu durumdaso'l k;oldaki tiva yLizeyi bu koldakli wndeksi de it.erek yukseltlir.

S,lcskhk. en d'U§il k Ro'ktasma u~a'1p tekrali yllkselmeye 1la§lachgllrlda civa tekrar sag kO$da yilkse:nr. Sol kOk[aJd cam Ilnd!elk's, ilS'El yllkseldi~~ verde ,k;alu. IBu dwrurml:a illldle:ksin alt sevi"esi mil'1!im!.!lll $lcakh;DI o~steri r;

SUI telmome1rernin her ilkli kiollundakii civan lin swlY~1 a:yn I 51!CSll.dll k degerini gi6S1ierir. Bu deger gen;ek have. sl'I::aik1Iguhr.

Tennograf~ TeITillQgraf,,, ,egrilij)i Slcski'lkia 'd,eDi~Bn metalik bili hassss ,e!l:emsmdan meydana gelmr~ m:e!kanlk. bir ,al:emr. Sioakhktaki bir C1egl~m hams eiemsl'lllin ,eM'liii:'jinin d_'e!)ii'mresine &ebep' olur. EQlrisel bassli'i!,s ,e!:e,manl:l1 bir uoonClauzJ.IiO. ha reke'li IbiF kial vardl r. SUI Ikal uyg!!lfli bir OI~k)JB' su:::akJ~,C!1 dkekl: olara~ gast.erk Bu kohlJl'lI uoom:la bulu nan m[lreiklkepli bif !!.I~" tambur ll!eiinelsan'lml~ va Oz:erindesa8t gUn ve S~calklilk lil~i blJlunan bir gr:a,fUc ilz:erilne SI'C8ikl,lalsilrekli olerak kaydeder.

,-- - ---_ ~-~.-. - ---_ ~

I' I

Tennlfl@>raif rnek2lll~ik: bir allet !l!masl nedlsniJille! tib;Umlerde ha.t.a ihUmali daha 'faZl:aclir. Bu nede!ni'e. tSlI'fi"IOg!raf belill'liaralJlkJall1a, dogliU blr ternnometre lle ko:ntml edilerek ayarlanmalld lir.

Madenii (MetaUk) Tenno!lletre'. M!aden~ tenmomefre, termograf Ue aynl yaplya sahi,ptir, (akat yBlZI'CI lki!!sml yoMur. IBunll!n~eiriille ka'iemitil (gijstellg,enil'il) u~ k!'SlI India Slcs!khk skala,slvartilir. Su:akllktan etkilenen hassas eleman, tennogmftakinin ,aymdllr.

Deniiz 'Tennometm.s:i. Clen'rz suyu smakll!ginl ijl~ek i~n kullamllr. standan tenmometred:eilil fark! C!IIV81 hazn.esilillill'l d I~ml'l:da deUkll ,bir metal kab~i1I:olu~udur. TennometFe den;il yllzeyilOdeJl 10 em derin~ilde 8-10 dakika bekletiflir. Di~n alllllaill wnnnametrenin 'o:kium,aS'lly,a~:llldl ki'l:an sonlml deliikli, ikaptakil so bo::;:alitl~llr.Gemide bu Up tennomeke bulunmadlglnda bez bir :kova lile denizden alman SYiyul1 i9ne stanclart tern'lorne~re dSlkilln larak '(j!!fjurn '!fa,plll r.

'Tennornelrelerin Veri ve O~umalafda Dikkat IEdi1ecekHususlar_ Hava sicakllgim doC lUI olamk. cil9fnek ltiln sicakllk ale1il!e;iinmye,rI~rilm~ii1de ve ok;uma'ilprol.a a~rdaki uyalnlam dikkal ed'ilmelidir.

• Aletlir dlrekt gIOn.e!j 1§I,gmdatn korunmaluillr, Termometreler ayllta 'gemi bscalannctlan.; lSI kaynalklanl'iloan do Ikorunma'lId'lf. leu nooenle lermometr,e sipefleri (varsa) beyaza Iboyamr. IBu si:periller ,giemilerde standan, ,olarak 56x23K15 em lOOyldian nda, a~ptail1 yapll'm~i11 r, S'i!J :si'perlarde normal tBrmometre. Imaksim,um vel1il~nimum tenTIometn~ler bulu'fId!u iUh.nf.

iii Termmnetm olmimasl yapllmi8dan onee 'Ilrv8 ve}l8 a~1oo1 IPs,lV8lo:nmasmm Qilup oll!iTu,idiIOI 1:esbi ._. edilmeUIoI81 pa~ail1m.a511 gi.deri,lm.eyen termometreler 'kullanilimamalldiit.

• TermQmetre~erin g,QZ l1izasma gelecel\ ,~ekilde uygunyuksekiillic.te

bulundurullmaSI ger,eikir,

.. Temlometreokumalanol:fa Hn'Ce' dereOOi!n~ln ondasl soma tam deQ~ri okunU'rv8 karydiedili'r. T!ermomehl!' gt1st'em,flsi Illz,€linde'kffi ,tllQeklendimede bilf die:rnce arah,a~: i:kirY8 bOhi'inmiili iss her clzgi 00,5 dereooyi, be~ bell ijjnmil~ ise her' ~,i 01,2 dereceyi; one l:lIlmf1imii§ isa 0,1 d.ereoeyii, gUsterir.

51

-11,.9~

~.25.1~

52

su, dilRyaveatmosifEnrin elillonerorli bl1~8nid.r. S~, SliVl', katl VEl gaz ~kliooe alablir. &Ii, SM hailde lisa SUIII: SU, lleah halde lise buz, 'g,az hal ~i1de. ise 5ubuhan deni,.

~114.1 SUYllfli11 o!:; iJltaU ve birbirine di.'lniliiIlmleri

Ab'nmfer:de bu unan subuhan rfiiktan., lopl!am ab'nosfer kUIIesi' ire ka",Ia§1:lnllrsa 9lk azdlf., Miklan !;Ok ,12 olmas1na kal'§UlI ,arb'nosfel1k subullan dDnysetmosfer sisteminin lSI btHqeslnd.e 9QkGnernli biif ral oynar. A:b:nosfeRieki subuhan mi'klan Idegi$kw. o!IUjpl hacimse:1 olarak hava! i9i1iKl!e en fazla %41ef dvslI1mllsc;hr. SIiI, sul::i.lhan. ~Wi~ oh:lItq1uzamB)IlI mnlt5iizve kok'USU1Z O'U,P' glz!lel'!JI6T1lmnez..

BUharliqrna we Vag..-

Su i~Ddeki mdekUJler. sOreUi Glarak rasgele' dofjru.rularda Ihal"eket Iha indedirfm'_ rakal hepsinln bizi aym ~Idir. 'Bazllan: digeliterinden daha hlzh ha.Jlst ooerier. Her moiekOIUn hlzma bagll claNk, k'ne.l.ik Merjile:ril del 'farkhc:hr. SUlpn '5lcakllQI; moletunedn'n lorta1ama Jdndk 'eneljUerifliJn bir OI~ilsIlIO'k:tLlauDdln SIJ¥S lSI! en;e~ilii WI!illl"5e lmolekJller daiha I:udl hareke1 leQerSer vel ~ SlqUn

slcakilfi'lad:ali' .. TetSiM', SU lSI kaybederse mDletmleli dahayav,a~ hareket eder1elT ve suyun s.ca:klhO,1 azalilr. SUys 151 ,enerjiSi velilljiQi ,zaman, kiliiletiik. ellilenllel1 arts", yet.erU hlzasahip, su ~w:ijRe yaktn. moleklllle'A1en bir ~usml su yll:zilnaen ha:va:ya (abnDSiem) (le.,;:el1:er. Hava~a geQein au molekilleri de ras.gel~e 'd:oarul~ularda haretet hal~ndedili. IBunlardan bazll'sn de tekr,ar suya gen dllifiebUilteli. BIOylece haro.r,;Jdsl sliRlkli atamt bilf' IlJil!il.ar SIi.II molekWlil buhll!nUIi. lliavadiEI butlma:n su I!nollekilleri:ne SJ,Ublillllan ,danir.. l§is slqUI!l", SIVI hialden Ig,az ltalHne (subuhan ~aline) ge.;i,j, ,suurecirna, diDer ~r deyi~leyeryUzJlndeiki s.ukOOelerinclen suyun (su molekmi!efin'in) ;hava.ya geijmeS!ine lbuhaJ'lalm;a. den~r.

'b

"0 0...

),

r:I

~ekiI4.2 Sudan havaYi1li·ge~l1!iu molekUlle;rl.

Blilhal1lqmanlil1 OIatKlmesi 19iin • rnol:ekUlienni:n yet:erti eneliji ,81 ara'k, su ytl2jooefil ,8¥nhp .havaya kan~n::n!liS;l gereldJi"". IBirim kUili!edeki suyun tamunen buhar hmine ,gelmesij i\;ingerekljenel]j miktannB buharfqma gizU 15151. dEmir:. Tersine, ~rn kCIIJejjeki subuharmwn da tarnamen su halill'le Q81;mesi i(yoQupnUI) ~,n buhafla!i«'lsesnasmdla alman 'IS! eReil]isi artS-Ala ged venlir - Buns de yogun'avma gillli .S!lSI denir.

O~'deki sat SUYUfI ooharta;;;m.a giZli IlfnSI 591 k.8iInridiF.Van:i dBni~ seYiiyesindel O"lG'deki 1 gmm saT' ,suyun tamamen bu har hal1'ne 1!Jel'IIne5'i i!tin 5\97' kalarilik eAef"ii,e litmJ~ vBftbr. 1100"'C"deti SU,I:InI bulilQlI1B~a oiizIi !iSISI dB 54(11

kalOOdir. Bul!ilEu1ai'lna !g,~i 1:S1S'1~yag;ufllla~a rgttfilSISll1ll3 ~itnr. IBI:I:haril~a g~IiIISISI vey,a~lm~8 gizij 'IS~51 alfmosfernn ElI1BTjjI denges1nde ,QO:k alilemU ro~ Q,YUIi.

,Eier havada. hil; SlJIoohafil yoksa, hava :(rnutlak. alarak), kulltd,UIi. Suy!a enielj;i wiildigl silreoo~ su mGleknllerin~nbHYaya g~esi de (yan~ SuyUIii lbl:ilh;al7l~asl da) d!evmm eder • .Ancak. bu. alay sensuza .kadar devam etm.ez. Ele1i1i1li birsn~akl51tta. haill'a beli~~.r FfIikta:mal subu:nan (~u mo$ekml!ij.) Ue d.oymu~, halegelir. Milk hlVaya~ subuharn i~a:ve ,ooilemR.. tlavamm subllhanyla doyduldilli miktara do,mUi§ buhar veya _van:ln 9u'lindiisn bpasitesi denffir~ $ayet"~ havayasuwhoo, i!lave.si devam ederse,hav,sl clahafs:zlasubllllhall1lnl ·twama:yacajmdan, ffila olanDd:IIlJlhan y(IQunl'a§acakUr. Bll olaya de. yogliulla§ma de~lr. H1ava. 1c!iIl§iitsl'caWI.ldiaiItL!a. da'ha 32, y"ilksekSI'c:a.MI~atm!a cia datta i;;dk sutmttallllyia doymuf hale geliw; Havenl n SlJlbuih:anyla doymu§ hla~&Qei{mesi Uti 'ie~ilcl:e, 6Iabll:ir:

., Ha\;'la/y,a, ~bullalrn illaVe ,edillme'sjyle

IIiil Havan UI1 sl,cskl:lijUlJln ,du§iliillliJ'lesryle ..

~ 4.;4+ dle g;l1rOildfDfjI giibi hi3Va'Y,31 subuh.an Una ediilmHi,yt~ tmva dOym~ ihale_bili:r. IH!svanm OioYrmlU§ hiaIDe ,gelmesi" btlIhall'ls§MIa ~ikta:n iile ilgi~~rw !3u}1am1a$ITlaya 'e1}ki eden f81r1flili'lerde apQl!:labeliMilmi~ir.

a .SI&aJUlk!B1I.lhia.rl:!a,ma mik:tan slcakJ:lkla diOgru omm~hdlr. Sicakw, so;ult SU,t!an 'd~ha 'h!l:dl (IroIiay) buli'ler!!a!,llir.

b. Havanull dQynlB ,urece.si: lria¥a. sufbtllhalili Ue, d!OfI1IaiYayald.l~ buliilam1qni1a ImlZt aZ~I.r. Bu meden'ne. li:Iu!harla~a kUNhavad;adarna h'lzi'l, IilBmn havafl!a !1:1aM '~avali!' 'olur:

Iii~ R~r $iddletii: RillSII' .:jjiidcl:etil'1lil amnaSI, buliila!rila"p:n SWfJ'U (sulmhann I), SUI yilJiinden tuzla IUzakllqtu'acag~rndan, S1J~.8yiiU~Bri;ndeki hwsclilil. metm miktan d~k 'Ye·.dollaYliSI)Iila bJlh'alf1a~a hl\Zl arta.C8iktlr.

d.S'lJiyun bilq~mi CMomPODsYOIU)~SUi iQiflKleldya'bancl madde1er de bI!t'ha;rI\~l~l11iIaYI ·~ClI ettji yapar1la,li'. lu n:l3ClenM buhar1a!ijlTiba, SlYl!m tululuOu ile t:ers ora"",lldiarak ~i§ir..Tall' su~a:kl tlu:harl~a, ayn I ko~MIa:n:laki tlEl:usud:ati Ii:Mwilui!rI!a~~l1IiIadan dat1:afaZladIIJ.

e. Buhm1a1RB alaQl': E!;H tlBcirndlelki ild su k,OOesi g6z.0nUe ,a~lndIQ India I 'yuzeyi

dalla bIlyUk Dian suda:llJi buharfa§ma dall's f~ladlir.

[)oymanm olatilmesi &tin II'inti yol da SiIca'kIlQlndtl!§mesiydi., Atmosferde ,slca~h;k aiUQltI:allii dlilll1Ul11Ilsrda dU~bflir.:

,8. HazvaRIR (aayabatik 'ollsrak) yOkselmmii ~e gen\Jlemesiyre s.ICElkI,k. dliii~biUr:. b .. Hava~ afIllllda_kil daha soguik lbir yizeyte, tam,BS, edBr;e:kq,u,aJ:)ilbi~

c, Slca:k w soII:uk haval IldWeleri birbiriyle kal1§1~fjlzaman.. ,s~cak havamn slcakba~ d_lJinr.

(L Hav,a (a~k geoeJeroe OkI'L!au 'glbf)' uzun dalgQh Irad;yas:~on ne~rede,rek !O{Juy,abi~:r .

VoDunla~ma ella)u IlI5BC8' btilh'aliilqmamm Zlll i,lemidir.Hav,aISIl::.a~liiii~ I~;ij noktasl sicaikbgms' kadar azald-Dlnda 'vey,Q s.cakllllda deQi§me olmedan l1avaya sublulhall1i ilave, edlldJfjlnde lI:Iava, 'OOymays' ul~.lr ("kI'14.5).

Hay,a slcall,ICiI 9i'i Roktmu SlcaklllQI nma'llins dll~U ,zaman ryogun.a§ma ba§llar. !au durumd!s doym~ !tUNDki SUbuh!8MIJ1 bilr klSlllllISNl1 SI!.I haline d'OIiiIOitir~ :Slcai!lll It. dorwna noklB5ulun altms dU$lilju :zsmen, subu'han 'clilrel« olarak b:Ul. ha:line d~nu~lir. Bu i~eme sUiJlimayon (!sUb imlepne) denir.

IBB~en almDSfer nem lbaklim:lmJan dOJITI,Ui !Iilale g~~ bil'e WIlCiI!IIn 1.1 olm.eyablIJr. A:tmos.ferde yoQunla§fflaYI sag_ayan p81'Q8C1Ik1am yoQ'unlaf,ma ~kiRJeD:i d:en1f ..

Yollunla§ma f;-kirdegi

HStVada Q1eVQid alan tm:. d'urna:n ye, tu par;aCl~ldlan 'giJlj 'QOk lk.fi9tik. katl 'panikiller JOOunla~mada lInernli 001 Gynar1ali. SUbl1han. yoglln.Rlma ~kiftlegj adl verilen b!iI ~hin:lekleli liZerinde y<IQW118S. r. Sayet, ·at.rnDSferue yoI~niIB~ 9B~ilrlekl8fi o:lrnazsa.! havs II$lfl doymu!i, nlabtRr., yani bavanml bIiIg['1 neRlI % 100 ,den fazLa ola:biIir_ Bim IduJUrnliaRlia ,gO~emler.40' QC ye' Imd'SII' dilJOk slcakJ.MJa:rda '(&fIn soQumU$) 5U damlacddsnmn, dionmada,n RlElYCld. olabil&oe!1ini 'gfisl.8nn~ii. Bunun ne€ieni. €If'tamda knstalrzaS)IGn ~ldrtleJ(Jeriflin mevcm Oll!naryl§;.ldl f.

DQig nokWl mmdlb : &VDda 'buharum SII~ '!!!Ii~ ~~ha.\I'anQ.'!j ~'lWc·geIm.tsi. iyiJn.~.~~-

YoQunlalrna ~ldrdekleri kozrmk 'WI yer (dOnya) kaynskJE olmak 8zere &I gurubaaynliabilili. I(omi:k olanl'snn ofIjJni (ka)11aQl') g[ln~ otup, bUHler gOnef radYBSyonu,ytlS. iiyllnlu ol,udQr. YeryizCinde ohqan ~unl~a,irnal geWrdeikleri iise y,slIl.sHl!ElO P1lsikOliTMlleri' tie ol1aya pun' Iwler" okyBfliu5lan:lanSliVn.llaRlUIar*totIar~ balkil.'emer, po:lelnreli, IlmJlk d.,rjlanncl:a: lfIe'ydSIl1lB seren 'iyon1u1 Omlall1l yspgUlllanndan O'lupn ~i ,gmS'f lie ka1:lpa~QkJar, lendilslf'iye1 ,amDo Urunleri, motolilu SF8(Wdan l;I'ka_n '!'kzost, g:azland Ir:

Ytl{jun1.,a '~'ldJd9Weri su absol]JfaYIII~1 (higmskopik)1 p8l\lBolidar olmel dlr.

Atmosr;erdelldl en Hneml hlgms~opik paf91llcl klar" deniiztuzlan, (sodyum kilori.ill' (NaC!), kailSiwum Ikf.urcl:r (caCl~, potaS,yU:m brooilO!f' (KiB~2l, nnagn;ftzytfm kilof[hr (MgC!!), orgsnlk pa~ ldar "Ie kn1ljillit.bi~ksI) (SO::.) tlr. IDeniz. ~uzlan denlzllell" fieriinds. daUI p 'GiIP, k.aralB:Ii1R iftllerine dOlm gkfitlik~ amlll1'8l:'. ·SiaI §8kllnd'ekl yoQunl81madSI, 'finemlEI roll oynam8ysn! iinomganik ro'l pa~£lklan, sDblirm:ls,on i~lemiooe Hnemli I00I' oynadar.

Atmosfen:leJfl subuhan rnolekOlierir SOreklli olarak hamel ha1indedlrler" mrbiJil!enytel v-e a!fier mOleklll'lerie ,~rpli§lrtali'. au t:arpJf8fl ve,si!tfayan motekllllerin yOnleri va h,rzlsn sIlmtl oIall'8k deQi~'r:, CSfpI§8n mo!etlll.1l1erden t:liTi hlz ks~erse, d.iaeri Iltazanlll'vo ~M:fI! 'ol1an1dalc!i mofettilleri:n ortaJ.ama hIli deDipnez:. SOIillUO olal'a!k. tJawnul 51CSl/dlltjl! del_lTte,!..

SIca'k. hraVMIa hllzh h'a.relm'!: 'eden subuhan mofekmlari ygDunlapna _megine ;arplnca ~1I\Cirariar. soguk 'h.avada i;eyavq huekm eden suJbuhan mofeknlleti oekilllle(le ~"aDJ~aya yaliklnchrL9r. Su mofelWnerinin RlilyarliafCSSI' bu ~Wldefderr u~ellinde yoounia$U[U .zsrun, bit &Wit danliacig. lo1u~r '(iekil 4.3).

,Ha.vSI, soIl!Id~u .zlnlIsn da)Tl1ui' hale gelebilrr va m..vadald molekBeliiFrin de hliZl aH1arak. .YGQ:U1l'l18:'JlT1a g:e~bilnr,lBlIJ ned,eml., a~nI sa'Ylda1!!i sul:N'han mdetilillYle" sagu, Ihavadla, stcalk Ihavaiya, n,azaratn ':.rctunlla,m'Emm ~lm.aSI' dlaiha oJ_Klrf. Sllcak. hav.a. d.o,ma, OIImadan once soQ,uk: Mv,sdsldnden daha r;ok Sl!llbuh.an mde.JWIB tutatJJir.

Nam Ye' NemiA O~UmII

Atr!nosfHfd&1cii su:bcilhsli1na nero denit INemlilik bilytik. Bf;lide slcak!.hk ile lilglUdlr. Venlen biJi sicakl.k!ta, havamn ·tutatl1le:cegi m:aksimulIII1 nerm mitianna biyarun

,57

\ . . •. <.~.~,.al'l

~.: .. j/ .. / ~~

o} _...~ .

o

~ekiI4,3 a IHrzll hQrefote:t eden s)Jbu1n.Sii1 moh;!~l:Inen! 9~kl1L1,*r:e ~r,p.~;bktl!ln sonr& sl,C!'.ntar_

-GekU 4. 3t;! Yavai§ !har:~ket edenlsubuhal'i! ~Iek:ulleri QIl<~in;h!k Qz:erill'lce bim1]~meYe yatkJrncl! niar

lRem jkapas~~eSi~ deni~r. IHa",a, tutabilece{ji maksim urn mik1arda nern ihtiiva ettiQi zaman. nero {subu han) ba iumuil1darn daYJl'ilu~r .

..

hlaVatnllln neml 9i!l~iUi ~eklllen:le Wade edi~elbm~_

Mutlalr NeRl. Havamn birim ha:cmilli'ldl®~ sulbuhank:iitlesine (baiza n a.O 11~'I!~lIOa) 1m utlak nem deiniif. Mu:I!hll'~ nemin birimil genellillde gtml3 olaral<: .iracle ed~lelliik Mutlak nem •. cliOer blir deyi~lesuoohan yoQiunluQ:udUif. Hava it,~indeki :subuha.n mik.1alU'W sajb~t Ik.akllgl. hal die Mva sl:km§1 r vey.a gen rl$-~eiSe muUak· nem de:Qi~lir~

lablD 4 .. 1 cleye §ekil ·4.4 c1es!cakhga bai:';lh 'olal'llik doym.u~ nsva i~n mutla,k nern dieCietll1eri, (h!ava~·11 n sUlbl(.dil'afil kSJpasit"eleri) verilmi~ir.

IKilJlIllma. O.ralfll •. Biinm, ktlttledJefl'd kyry hava M$ilns slIIooh,alrr'll lkmlesidlir. Biriimi glkg'd~:r. lKarl~ma amlin.

mv Ilv

w·"'·-~ -:;;._.

md 'Pd

~knn:de iif·ade ,eclilebilir.

:58

Burada nt v :subuhan .kll1l1est ffld]: kuru hava kf1U.esi, py: subuhan yoaun(uOu I PtI : kuru Ihava yoilllnlu{judur. lOla' kuru ha:va:ntlfll 'gall saibfti,11 ye Rv: sub!!Jhannl n gaz saW olmak u!Zere.

di:r. Buradla. My: subuhan mn mateikUI killIesi~, M,a: :!rurul lharVa.mn molekUl lWtIesidir. ~I l\deall gaz IkaAunu (p=jpRl) yan:hmlyla Ikanpna oram

w ;: (J"il22'__!_ ,(kg) .,.. 622~ (.!..),

!p-ekg 11,-e Ikg

_inC!le ,de iifade edDebWt IBumdla e: sU1lJuhan mn k~srni bas~nci (buhar basm~I)" p: ne,mlii hava tmsmm (toplam hOil/al Ii:IDlll!lm)du.

lalblo, ,4.1 Sicakhga ba~h, ,cilaD,k doyrmJ, ha,Ya6'l1ln ·sybuhan ~apasfl:esii'iin (muUak nerr! ~>1sinden) gJm3 d~ iljimi.

Slcal~hk :Mutlak 1 , SlcaJldllk: MuD.ak NeEiIl
n:em
("0) (gIrP1' 1 I ("C) (gJm"
.-40 0,,'12 0 II 4;,8
..;35 D • .21 5 II, 6,18
-30 D,M 10 9.4
.:2:5 D.56 15, 1:2,:9
-20 0.,69' 20, 1'7,3
-1$ '1,,40 25, 23,.3,
-10 2,,16 301 30,4-
-,5 a,le, as 39,3
0 4.B 401 51 .• 2 II

J Mv ;:::;18.01"eO g/moll ~ Me = 28.966 glmo~

oo,~--~------~--~~~--~---,--~--~

t 50 ~~~---+----+-I ~

_, j 17

m~ 40 I-----+--I-----lf---+--~__I-_+_il· -+-v"'_--1

~; ~

~30~--~~--~~~1~~--~--~~~--~

1-20 ~+---+----+-' _...I ~ ~vr

.:: ' ~ . ~\~... . I

.§ ~~~I

'.g 10 1----4---.J..·~_:I_..~I__-t_--+_--+~+--.-!1

~ ..J.--~

0'-~5

i§, 30 35 4H ~, s,i,cak:Jak (~)

~I 4.4 Haa:d'aJdsubuhan kapuHfilnin sicakli ~ dea,~itni.

o

15'

20

Hava air g:az kanlnu ,olduj1undan" 'loptam Ihava baSUI'CI, havaYI meydiana

- -

gefiren gazfann ktsmi baslrLQIanm:n, toplmuna ~r.

oksije:nin kIsnU baslna" p IV : alJIlOllun klan. bas.,nel'. e; hav,ada bu'lunan su:butlumn kilSfni bas'lOOIdu' ,(Buns ~Isaca bUhar baslnel dEl ,aenir).

NerD" havanm f.o;pfam basln£lnI ,0;1), meydlsnsl gidren gazlann kllsm'i .m;lafl!. sIlzkmtusu gazlann rniklarlan 11'1 19115dif. Nin:nli Ihavs i~:ndetil ·subuhsrulliin 109m. baSlfl'CI, da (buhi8r bastlllClI)1 (el, hwadatil subuhan (nem) miMan iI8' i1'Qilidilr VI d:$1ri lIIa,vada buluf'WIsububan miktanl1lB baQI. dlarak d~~r. '0 hakl:e bihar lbastncl havadaki subuhan miktannl lade 'eden diQ:er bir bOy,DklDMOr. Beftrlii bir sakhkta, l1ava subulhan lie do'ymu§ hale' g8Idlg~nde. 'sti,z konUiSU olan ,sullul1anmn klsrRi. baslnCiina doyimlll buhu bumci denir V8 ISs i!e g6st:erilili.[)oymuG· buhar Ibasulci sadeoe ,sl.cdIl(jm bir fonksiy,onu olup 'tatlQ'laruBn bulunabilili (Tal*l, 4.2).

..

.$ekI 4.5 dOJllll.ll' bubar belRQnm (eJ4' _it SI,cakllllma baOl~ o1arak deglliminl graik 'olarak g,05lie:mnektedir.

Tabla, 4.2 S"u IJZMru:leki doymuf!l!' bll:ilitaii baSiImlA.iI'lSI~kll'ligOIll degi~imi

S~cakllk. lJoy.muI' bU.har S~caldlk [lOYn!llU§ buba:r

T re) ibasmci rrC) baSI'nGI
ea(rn:b) I es(r'Ob),
-40 'D,12 I I £I 4,8
..35, 0,21 I 5, 6,,8
L
..:30 O,M I 10 9',4
~25 0,58 I 15 12',9
2(1 01,89 I 20 f7',,3
,~ I
~15 1 ,,4D I 25 23.3
-10 2:,'1i6 I 30 30',4
.05, :3',26 I 35 39,3
I
£I' ,4,8 I I 40 51.2 Si!cak'iflk (OC)_,...., ~i "US; DOJITUl, b1il~8t bO!ilililiCll'!'UiI &1Icakll~:a, de{lttimi.

61

OzWOI Nem., EIi,rim kUtledeld n:enndi Ihavs iba;una :su'_n'a.rn k.iUesmir. Billim I yjne' (gikg vey,a lq'J_ikQ) dtr. OzgUi nem,

, ,e ,n

q=622 (_u)

P - 0,,318 e 'kg

!feklinde ,ifade edilip1 ,kg nemli Ihav,a, i<;:indeld SllJbu.han mUt~anm 'gram oIar:a,k, vel1lllefdedi'r;

q_ D,622 _ e (1k!J)

p -'D,37,8 ,8 kg

lifradesi €Ie' 1 kg nemU haYSI i~ndekl subuh'an Irriiktall'1n.1 k:,g 'll~arak vermekl:ed,r;

11:1

t 16

14

~ 12

E 10

~,

Ie

13 111

m

~ 6

I I /" r-,
-, LI \
r "
I L "\
If I ~,
/ I "
,r\.
1/ I ,'\.
I
I " I
- .:; 2: [I

60

40

20 0 20 40 60,

N ~ II ~ s enlemler ~

Bag.1 Nem. Havanm ,aikl!ueJ I~g~k) buhar baSIlniClmn sozkonusu slcakllkmld doymu, ioohar bal!il:nClna oramd'lf'., BaD~11 nem,

iii ,&_

1m;: ... _-_, veya RH,--- :dOO 1(%)

,9 e,

S 5

·~hnmde itadR 'OOilir. Bu deg:er en faz1a t (wya %1iOO) olabWir. e~GId~ulildian t>aD11~ RamIn d:egeri ~iUliiIll!llldal 1'de:n kU9ik: olup elde ,edilefll defjer iI DD lie 9Sll1J)Ilal'8~, baQl~ nem % de O'larak ilfade ettilebilir.

BaOI'1 nem fOIl1lTl'Ulinde ipay([ada:1cidoy;fnu§, lahar 0061'"01 (e;)' sadeoo!

SIea.t!ilgnlfolii'iksiyoflu ctltJg:uMan. sl:cak~l~m (!juIO.koldugu sallah In erten SlamleriMl:e !dDy1fl~ lMlIhsli' basmci cia kll9ilktlr ve, dom'ISty~al ~III nemyQ:De'kil'. Slea'kWl~n 1m.aks'lnliUrfI !o!k:I:ugUi l!igieden samral ise, bagll!1 nem en d(!~k i:leDerinl a111[

($e~I*"1).

BaQJI nem Silcakh~iEI bagh o!mk e:nl:ermler OOYUIillC8 aa~i:l$NF. BatJ~1 nemin o:rta~ama. d~erininenl_e 'deg~i, Iwzey VEl gOney ylnm'kure 'i.;;il'l ~ki:l·4.8 de ~9Iri1i~ill".

I
,/ :,..00'
~ I
,-- .f
-, V '1 '-'""
I ~
1
I
I I 80

kuzev +---II'~ 0 '.'

-~ . . ... g ney

e!'il~emler

~ekil 4JI ~d nel'm:lin· O'ia13~<Ii d~nlA1l eliemler'EIi gOre 'de!lliimt

~. su.~hlt VB bal_1 nern l'i1~mrU, vfWa tablolardan ek:I'e ,ecIitmi§Se, mllllilak nem a_LdakiifMillijl Ue ,llesapIsliIslbj'lir.

Pv= 21Te {gIm3)

- T

~Bunun i\;in Once T ye kaIJlllk gelen es lallllJllamlaln bulunulI'.. Soll!lrn aJ§aQ'lda!1Y p!ki.ilde e d~eri hssabedl:Je!biU~).

ill!

RH"'----+

Ds

BUlunsn e deQ:efi va T, IPvfonnUiliinde ywine Ikonularak muUak nern bl.llunull'.

~ifl No:ktasl Stcakl.aQl. Havad'a bulunan subuhan rniktan ~harr basmci (e») d'eDi§meksizin y,ani Ilavaya oem inave! etmeden. havamn dOJmu~ hale getrnesi i9f:1 ~umasl! geNten :S:lcakh~a ~iji, noktaSI slcakliGl delilir. J.<Iava daha lazla sgfJutu:LlISB i-;iAdekil nem fOI1Un'lapna,sl i~aif .. YQkselen hailtanlilli 9iO nokil:asa S1ta,iJdIQ' her 'klilometrede yakla~1 11;, 2: 'i!l\Qazal~r (Clln'k!Q, haw yQk.'SeI~rlen g.e~81r ve • buhan J.nluQu azalu;. GeMI 4.5,· de venlen doymu, buhali baslnm egfisi iila 9lI 'Aoidasl steakhD I kolayblda bul.ull1Iaibffir(A. noktaisllun 51 ca'kl,IOII). HawlillllR abl.lltull1l IHe ooym!llSl ic;tn 'd"lQerlbir),oI da havaya subuhan lave etmektil". (~1dl4.5., B; ooklaSII).

AImosIen:le9:ubuhannuli Dald'il

Almosfeme' sububann,n dIaQ,Iq<I, dogrudan dogruya su:~akllam d.lIll~l ila ilgilidir. Subuharuun atmasferne1c)1 dBQ~II'I,

• Yer ,dOzeyindB yamy oIara!k

• .Atmnsferde, . ytiksek~ikle 'otma'k Uzae iki~~1de lnc:eleneb.ililJ'.

v.,.., Ola.k Su,bUililan Dagttlfl :Su:a'ldilk ekva1:of ,Oi1.Ian n.da ybksek, kL£ljuplar dvannda dahal dip]k ofduQ,UIldan., atrnosf8rfk subuhan da yet:yl2D' 'aNannda, ner . ~ ,aRID IWredB' ,e!kYa1;mdan kmuplaradog;ru Hal.r. B!IlnlJliI 'tir Iltanrtl OIs;fsk, oJa ~1I~k

olitslama·yagtfllar ~dnillitea!lm!3l:Mllr. Ollileiin lk/yHY yarnm(kDmnin ekvsto.ryaI ku~,Im:la y~lIlk ol!talama yaQL' 185 lem.len, kutupllr civ-al1lfl(ffJ 1. ~ an. d~laj"Ylndadlr. Vatay ,oI:aak.5ub!iilI:1:81111 c1agl'U~I. aymzamanda yeryil20nOIii yaPIi5.IIiIB ua ~~Ithli". Deniiiler i1leIiiMJ'e ,c1a:ha f&ajar, ~ralalT iHrimle ise daha H..subu.tlan ",e~li.

$ubuhumln' VIOIe_llIilde IDegff,imi :: 5u_haJi1!~ijkSiekJ;jklel d'el deDi~li. Sakllk tro;posfeme yikSekli'ldaazaJld:lawndan~, havS1ulII IsutMhslil tuma IkapaSi:tesij de )!llbekJlilde az:aJl r; 'I'nlPIi5feril 1st stnll1lndai (onaen~lel\1e)'$lcaWlk ~5 QC de.reoe cival1lmta lo!J:lU§:uJMI'BIIII bu~yele:lde a*m~ml h~en !hem.en 'hiQ Ybu~m'li yokt,ur.

N gt;..n ..... AI-...-" eID __ .,~" ftl!R.KOIil

Nern '~9H aldere rgenel olarak. hi;grom:etfe demr. ~iU1a1i11a§1lar i~1iI billOk. higrometrel tipigeli$Uril_r.~llda len yaygln ollar:a;k IIwUiaIIIaIii tJpleF 'l:1e1irtJ1:emldiir.

'Psi~~, r[1sJ1lak 'va I!(iURi Hazne4i Hlg~), • QiQ noklal $lpah1iltrl!1U ve blglll nemii ,ek:ie etmeJi!:: i9ifl en J8¥Q 11k.lilIliamlial1ll alel:.psitmmmtedilr. lila Civa~lstandart tenru:!lmB~en 1'Ie.J(lalslgelen psj:kmfneb:releRle. 'temwrnetmlemr:lellJ lfIilltiniliil etrafi !nee 'biT m:Dslilillle~JlIln1lf1:lr. leu alet Iku~!a!l'lmltll.en mtisliln ls1a\J1fc1rOlfKllan btl teIiiliTlOlTl.eaye' ISI'aII; ten:ti'lOll'MldI, rdiaerin ise aN teRilRlm&b1Il denUir. Kuru lemmniIetregen;ek lil!a.var sicakllliln~ vertr .. Iisiak tmmOll1l'letrenin rnusl[nirKIek.i su., :ISI alarak llu:ha~.lr V8 I:S\!ak tenmome~~in Slcai:lll!IU clu~~ Buha"ir1Sifllul n hiD, 'hav,onn do,",al dere£esine, dger l:Ii:r de:~· baQd nemine lbaglldlf. IBu nedElnle:, l!Siak:

W kLlntefl1ilOlllletreterin Sicaklilkianiamuu:lakfl fam baglll neme baI~l clam'k det.~r. flu stcaWlk. fWkJlanr yaJltl!1I111U)IIa ~l m:lti;aSII (S!ltakll;gllnll)ve: ~:II lilIemi buhma1t iGin taWar ve grafilider geli~\rilmi§tir:. Btlpiensi.ple QEiI;i8-fI ~ipSikrometre ~lpI,eril mSVOtiUurl'.

Sab.H: Kasa. Tipi Ps'iflNmeUe' :: Il!l:I tip! psikron:il~! ,slat \Ie .lWll1temmmetFller rbit mesnet Oz_ne:. dikey olsl1It yem~riJmri§tjr ("WI 4.9)1. Ozellikleyaz.n ibuharilatM8 fUll oId~!JiIl1ida. mtlslindeldsu,uR 9i!Ibuk lHllIl1alflatm:asl1nil Gnlemek l~mrI. Isfsk tH1l1"Df1'1et'mnil ,alt~lI1Ial, iQjllllde saf su bumunan kU9llk tjr kap! ko:l1ulrnu§ltu. Bill labs

65

dakJmlan tir lUI, temlOO'letre ihaznesiniFil etraflna baQfamml!il!lf. GefQEi.k 1151a.k !lame SU:~9k1ill)ll 1.5 llIaildkada ,ek::ie .ec:li'kliOinden 'filla, mOSlinin daima: Is'lElk kaimaSIDlI saOlay\!caktJlr ..

r .

&a,puIh Tipl Ps.i'wmetl'e : G~1ds yaygln ,oIinr:a1t kwllan Ilan va I~iti tip4e,ril 'Dlaln sapanl'l pSikrornelreterin h&pSi elfe' ~·r. Sapanml~p psikmmetrede. lSlslkve toRJ tel'1lllometrelel ,an y,ana t:lir mesne1 Oz;eriinde tespit edJilmi~r. Mesnet de bill" sapa ~Janmlsttr. BUipsikrometredellil etle edilen ,degerin dOQru 'GlmeSII iiin S8l111iyoo'e 2.5- m~Hk: tir lhava ak~mlna htiyao wldl r, eu ama9l9, 'Islak temmme1Nde ,en dQ;§Uk slcal~bk side dlinceye ikadar, psikromeue ssniyede 4, ke:z dlmak Uze.re d~ndUrl1.melidir.

AsphattirluPsiiMrome1ire= 6aPit kasa ~ipii pSikmmetrey,e, (haya ,a!kIl1U ielde etmEjk i9in) titr ,aspil"a~r taJ(;lIml~ul'. .~mttjl. Immome'lfe tls!a1elerii iliz:ellim:l:eki durgul "havayll ememk, Iisiak. 1'elm1iOmm hazmesiniinsogumaSUlil ~Dlar _ A~m.. ,a..9 dlk!ila sUfen ~lilP1aSII lesnaslnda 'asp!fratfir daldkada 25,.;26 devili yaparve 2.,5-:.3 nt/sn 'Uk bir lrIav·a-akJml olwi'turu;r (~kn 4.1 H.

51

AspiratiirIU psiknJmehielerin Asman (_ilra~ :rnode'linde'., slpiratoF, termDl'liletretefin iizefiool monte edllmiltit Termome1mler pilliof; bit rnUlhafa:za liQiIillCl,e' ohJip, ',ahd ldayElkm tqillllll,P, hemangl lhi .. yelfd'e'bdlanll!ab1UII' ,(~kill 01.1,2)1.

__ HigfOllli8lre. Bu ,tip hlgrometre" sabit ild nokla 8rafSinda gefilrni§ bir demet &ali w bUt sa~n nel'1!1l vasttss.,yl'a l!JIal~pl kiJsalmasmm gfi'SI!ef8n bII" ibred'elill~li. Nem adl1!)~ zaman. lIS8ii denmtil urmr. Rem ,lWltlm::a llliSldl'r., IBu dllzenek, l111Iadenil:illl' nwtlafam ic;inde oIup, aJetin :SIuda5'I,. 01 anc:laki nem; (yimN' ol!aRl1k) verecek, ,~kide 01- ,kilendi "111."n

~ _ _ ""n,mlj!Ur.

Hi:grograf. Hlavanlill neminii so,rekJi tlir fekilde kayclecliem (y,moO bir alettlr. lu almin ooS'Sas elefil'lan I h]g,ro:metflsde oldUiu gib!!, S8f:1i§ln Imsam sa~~ demetinden olu§u:r. EliI' umml1Uwl vasda:&lyI~ sa~ clellileUndekm uzama 'va klulm8!, uooooa mUrekkep Illul!!!lnan bit ibreye UetiiliF. BH)'i~ooe IbaQllll n,em 'e{Jel1ieiri ibit tambulr illen"€! SBflllmli graftj,e i§len ir.

GORiJ§; UZAKUGII

Bi,r dsmin t;lplak. gOzle gftr1UebileceQli ve tamna'bfleoeDi en bilyUk mesafeye gH:I'1UI Uzaldl~1 'veyag~lili, Imesaresi denir.

:De;ni~e sabit. noWlan n Dlmaym~11 nedeni;ile. gl!lRl, uzaklr&ill:ntIli'1 benrlenmesi zardur. Gernil~erT fenel1~r, kay,allali've IklYI hattl gibi ~per noktalan varsa,. Iholiite'ler yan::llimllyia bu lnoktal,mn olt;Ulmesiyle '90rOJ u~k1110~ loolunabilir. Seyilt baUe ibm • gemit rad\an dis :btI amlil9a ImUanllabiJlir. GOrti~, uzak:l~gl 90k ',di:i$lk oldu:Q,I!IIn.da gerrd direo~ veya bacaSI grim ~fn[n bal! noktaliJ!1i1 roper se9i!e,re,k, gHrIl~ uza'kjll~'1 :belirlenebilir.

GeceleyingDni§; uzak!:IOlnlmyillil etmek biraz cI!aha'211l11' oliuP'. I'tiper noktal:anfllin aydl nia.nma de:I"eCMine tmOI,u:hr. Her' ne Igdar gHril,§i' ~Jk!h:Dll, 'g;e.mmnin tlareketyOtlinde onam~i 1m 100, "yet [IiDer y~n'len::le 'far1kblll~: !lfISrsa,. 1_ c:l:urum ,syncs beliil1n~idlir ..

DenW:le'" Qi~ uzakllQm In ,aza~ma$~M Irleden 'oJa n etke;nler: :fu11an::lu' ::

1. 61s

2. Ya(JII~

3. IJeniizcle esen Irilg'8nn meyda:na geUmigi serpimif.elr

4. foz 'WI' 'wZ p.a~I!.-Jlan

1. Sis

"Ifie;IlOzLim:le gHtlemci~f saran VI' yala!;' '!J1l1'iI l!f2&i!drD!lflI111lOO metre vera d:aha 9:!}tlIQ!Iya do,uflefl bu'lutil, siis denir. 'Eger Ibenz8rr dUfUrnlarda 'g6m, UZa:k!IIQII 11000 ntwuyi ~me. bu dummdaki lbulula dB, mist d'eniF. Eger lbutut. y-ere temas etmirorsa StI'8Uls a(hm shr .. Ashndal sis, yare inmi~ S1ratus, lilulu1iuduf.

Sfs lit:i_ki ,ojunlqml, SiIJIbu~an dam~a.c,lida Ani n 98,.n milirn8trenili1 yOmebiri me:l1ebesindedill' .. Subuhan dam1acillilannmi 93plan 'milimewnin bin(le.biril merl'Sbesinde lise buna pillS denlr.

SiSl,ell1 me-yd!an8, ge.iren sDlVe9ler, ItMllut. olU§'U1iIIl sQre~erililin aynu:lu'., Bununla beraber, sis yeryikeyine lemas eden bill' bultul oldu{Jundan, yery(EUnd'H ,e,lij'fe;nir.

Sis ~u~mlunun en etldn sebebl, allaki muk yllzeyle ~el1'las eden Iharvamn soOumnasldur. Bu quma ~Ii neclenlerden me)ld1anal gelebilffir.

Sis npleri

luhar Sisi. SoIuk Ihava;; slcakIIQII.. haYs! slcskml:Qmd'sn 'ljOk dalila yOksek bil' SU yiU1eyinden akhli zaman siS meydana. geletlilIDr.Bu ·sislere· ,buhar 's1si 'lays Ark1iik dIIniz dumaol dEmir~

Bu tip sisleliin olq;uRl sebe'bll su yO!myinden alan !~l:Ietli bu!hal1aifDadl r. lB.uhar sislerinin 'meydima gellebil:rn:esi ~Qin ,ekstrem (QOk. ·bUyOik) s~CBild!lk, 'fs,rKlan gere'kilidill'. Geil1e1 ollamk bullaf sis'lelii sll OIUP,SUi yij.zeyi Ilzi8rinde c1aCllmk duman kOmeleri ~WhIKl.edir.,

~Oilluil!i,

::::::;>. Ilik hava

1'1,<I:'ta

71 LJ JJrW,Jrh,l;h, buhar

S~CAK

~15.1. B'I:iI{~m sisi_

Aynoo, h'llVadan daha siook oIan bir SUi kOtlesjnin buhari~asl i1'e hava doyrn~ hale gl:l~bilJr va sis ol~bi'ili. Bu tip, sister-a buha:rlqma :lISiI denir.

v.amur Sis]. '&lu tip's{sb!r, yiH,ey yak~i!nnda'ki soQuk hays tabakas'l liizellindeki daha

. ~

:slca'k havadan 'dllfen riQm:uKlial rmeydana ,ge!lhl'. Ell durumda dil~n yagn1lulI' dSirnlal!ali1~ i~nden dutt,ikJen M,VOO'SI birazdaJha SI(fakilf.

Y~m'Uli sis1eri', beli11j slealdlk.faitJlIlun bttlllloouQu cepheler looyunca QOk. :Slt otamk meydlana geli'rler. B1LI tipsislef, hem SOiiiuk, hem de sicak. ~pheleme OIUiJ8bili .. Bu nedenle bu sistare, 'cephesel sisler de Idenif.

Vagmur ,Sls'Je.ril, bilr enve:miyon altl nl:laki soguk haya 'tabakasl i~nden '~aamurun d~~ ire de meydana plebUir.

71

1· I· 11' 1:1 'I'

. "~ "~.".'. -. ' t ' I.'·

.' $Ica~'h-arva ,4-

~o "<, ,SICAK

soj[luk haw

'R?it1i/U7,11 itfl:77it(('71' r YER:

ieId~ 5,.:2 Y~muf sisi

RaClpsyon' B;isi. Hava Onceden nel11l kHUnu$ ise, tl!s,vamn rad:rasyon yoluyfa !soDurnas~ il.e bu 'lip sisler, rneydana 'gelill'.

NOtmalBl!rOOsferik M§ullaraHllndaj, _ill nero )'ulkalill dC!Dru azallli.. ~yet. liioll1lve:ldH' Iruuekel mwCl.l1sl Jlkalil dctRil ,su'ooha.fiI ta~l:nllr,. Yfi_kJi'klle I~II nerm artbl:1 :zarnan nem 'liqlmml 8iSaii doQrUl ollill'.

Rad,asyon slsleliin'n oEui!J:ntu ";in uygun ~ullar IUn1an:llf :

., YO:kak,baj_li liIem

ii, BUEulsUlz gOkyUiz:u,

• YDkseklfJde sabit veya ar1an :baQl'I nem,

'iii Kamt1ltaba:lci8l!atma VI zaYI'f Ilil:zgar

RMI,ssyoo Sisle:ri,HGlIft ~d:alar IUdliiiMlekii maritim oli1jJnU (dHizSell kaynakl.), durgun Ihavadsl (:*)k slk, 'olarak meyd'ana gelir.

Deniz. su:aldlfjmrn gin1ti1l: de{li$im. karalam'skine' oranla ,oldu~ kn~k, olduQumIlan 'Ildyasyon slSlel1 no:rrnal oramk ,o1l:yamusJlarv,e ((emitter brtnde ,oIIufI"UZ,.

Bagn Imfif lbir I~r va5ltas1yla ~a$yon siSi ,karalaman 'BwemdQD;ru stiiro~eniI~ Bu sis, OzellikJ'e llilYljS, yakl!a$BTI gBMliJer i~n t,ehlllilelidir. IBa*im1gI;ta iyiJ blr'o~ u,arke.ngern'i ,ani:len siIsre igimetNl.iI!".

AdweksiyonSisi. Sf:ca~k havanilEl soQuk bIr y,nzey Dzeriooe II1Sflketirtle DIUfUIi. AdveUiyonsislell'i ~lnlLtlda ,sa1'l[ller OOyunca umfalr ikefil1ide' DI~r. 'OorJu

72

geceleyin meyclana 'gelen 100 sisfersu kllUelerinden nemli ha,varliin ,adveksiyonu (yalay olarak Ita~mml) 'lie dah:a sonJm Icara i2:e.ri'ndekli gere SO!)umaSllRln Inetlc&si ,01818" maydlaflal Q,€llmlter., 81JU!) sisler, kl,ln idlalha (iCk gOrulU1i "Ie etklledlklen ,a1l:1'11 'dailal bily,illdir.

S;ICAK

=:::> ,~VA

SO~UK

Adveks'iy·on sisleri i~ n uygUll1k~llli!l'r iun~amlr :

• Havs, kOOesl \fe' alUalci ,uzey ,arasmda biyu;k, slcsklllk;, faJIU

• IllJmh ruzgar ~kkjeti (2-7 n\lsn~

II SoQuk JiUZeye g,elllilled'en ijnceyiikSek bag~11 nem ., Bafla;ng.~lkaranl tabaka'ls1jms

• Ylimldikle Uibit ka~an ¥eJs altan b.ir O~glll Item.

'Y~ Sisto Su tilp siIsiIler, da{J1 rarn~i(:Iann~n na.g~1i' :iistutaraflannd'B y,s maon Yl!lb'nlan rlda '91* 51!!: la~k seviyeJen:le me nar.U.ren) gfirliUilll'ler:.

Elimli 8G1l!_i il~end, yiibelen hsvSJnlQ (adyabatik olarak) SOfIumasl,ylsl 'olUpJrtar. Y:-anme ., sadece, dO,D'U!I§i' travaliillin IUilli3dl ,tabakaiaplasl durumunda mwcut: olabilirr.~

T3

Enwrsiyon S:r8i. Sisler. blr slcsflllllk ,enversiyonu tabaRlI :alibnda blilunan stralus tabakaSillnin B~I dQDru u..zamTlISI sonuoonda dig. meydlafla ,De :etJilir. BOyle. 5ill'ere genel olarak, anvarsiyon aislen ,dEmit Vtl2:ey llzeIindekii erwefSi),on seviyesililillil ,al~98k oldu!)u ZElma,n SICSrdlQ In g~nilOik defj~rTlli k09DkI,Or. e IJ neaenle stlllbils tabawl ,eJ1lYel!'Siyo:n &ev;ilfesin~n al~k oM4,u ginler'de, en.versifOoun :~ri:l\Se:k o1'du:QIlII giiJinilere nazaran daha. erke:n dag I~I r. ~liiI'vel1'Slyonun yater ,l!Ierecede al~k ve .enversi(yon albFldaki baD I I nemlnyet,etl'U 'clereoede yilcsek ,GkI'uj)u ,gO nreRf:e! gece soQ:lJrnasll. bir sffiltus, tabakasmm olu~up yiiZeye iinmesine sebep' alur ..

t

.,wF. i, If .,l'-ll71r{1ff7 - ....... -~-

Sisin RQzgarlahgfsi. TiUmUliaMlo meydana gefen dui'e:Y lkan!lum sis 'ol~rnlllnu engellleyenGnemEi bir fakt'lln:lllr. TDmlllansm ,]dele!'1 esas (118m'll Ilavemn karar'mlOlna ve ruzgar ,iddeUne baglu:1.r. iillbfiklnsm ~cleti" lrizgar ,iddeti ilB 8!rrublmian.. rQzgar belli bit IKI'detten dabsl fRlR oldug,unds' sis, d!agllabfllr veya bill' stratus talJ;amJ halina dHnU"biliF.

Orts. IkJU'iJ'VatlB veya §kIde'l!lI I1izgall' dll.llrUmUOOia fByet Jii1my tabakaSI h~zJ I soQUJSi!l sis, olu~bi~lr. Rizgsr baklm IrKilB,1I1 mdyasyo:n va ad,veksi;y,(m sisl:eFi araS:IR:a bByUk hili fade: y,a!mrr. TIpiik bili r:adyasyon geceSinde bile- soguma h'IZI 90k biyllk oIRl&yIIP. nadliren suite 1 °C yi geit6r. Aynes bu soou:rnadan etkUenen labaka da 'oIduk~ sIM~r. IlJger taralilan, Ihava daiha soDlIk .bir YUiZ&Y fizenine adveksiyorJ'la gekl'iDinde ye,ya ,egimli bif arazi lilmrinda tlrmanma ile soQudu(ju zaman, soguma hw bnytik ,DllabiJirve sogurmi~i tabaka kaluil olul". Btl nedenle, radyasJonsish~1i rtzgsr ~iddeti.nekallll, Oiktiuk~ hassastl r. Halbtilki IrJiCersiSler, IlwwetlM l1ii~ar\laA:la,

IlIIiStIeten deval'lll !ooebi'lili'ler. ~er~ll1iIal Iilrzll 'vetfil~1i d!e~e ytilk'sekm. adveksiroR ~, bli!yilk 9lipta~r1bilansa diayanabiliir.

9isinlGijn,ijll; De§l§im~. Sisln bGtOn tipleri ISUilma:~~ila, dagdl11laya yatkmd~l1ar. Bu Qf!d:enJesaba!nlIIFli elfkm saall'eliifild~, bili rmakSin1luffl! VEl Mledenso:llIl':a rnr min~mrurn olrnak. !Rem sj,s,hieka.nslaniOOa beliirgin birgin11U,k. d,eQii§hm vard!ut ¥:ama~ :sislM O_efJikfe ~k kabmhli VEl k~k. lbirr gl1nl:uk !dE.11i~m gGsteriF., MvekSiyon s1~eninin ~!II! nJc:sbe,teliil kaJImd~Ii •. K.a!1~1liI !o~ansisler '!J,uJiIIlik. ISlnma.yl.a. lkols.ycaGlaQlrlma_zlar. 1ipik t)jir lCld,asyon sjsi igayel SI(idIIr:vegu n!Uk ~slinma.yla kolaY,C31 d~llhr.

Oky,an!Uslar uanndeki 'gunlillc:sl:call!lI!k;, d.egi!jilml Qllk kJl9.ilk el:dt:l§:urWsn den~ siSl~nini Qin)uk deDiliimli azd:llr~

2. Vail,I

De:ni~e gti:rif Laa~lallli1l1:n azalnil8SUiliili neden ellan stkenliemlen ilkiincisi ~li$tlr.('taij!n~, k"OnusUi. 6.a~lijmcle' ,ete alllrm;aeak.tJiIl'.) Qe~"li '~killlerde d[j~ raal~ar (yaDl1i\Iuf., kar,. IdGJu v.s.) karalama a[d~:ugiibil deJl1lizl~litI!e de gO~ uzakn:D.~l1im azalmasma II'IMenolUir. SaQarnultiiar vehll1~lla ile blrilikl:e QIIU~n yagil§lar. g;O~ 500 m&b'eden ~Iya dOCi~ureblilif.Yliksekenmemmudelikar yag~,lal'll da! (I:enizi:elitl:e, gij:ri~ 'UzaklllQllnl 50 metreye veysl daha al~u'ia incUreblli;r.

,3~ SUp,iillltlllr

:Deni~~egi:.\rti, uz:aldlg~nlanltal11l etlWnlen:l!en 19linCiSU, denildeesen rIlzg~nn nleydanl getiKliiQi ool'pimtilen::lmr.

RQzg3rr $iddeti 50 knot~1 'a§tli!1l! zaman ~yan Il!arg~ klnlmasl,1izg3'r ·iil:l:eti ,80 bmfa ula"iI!1!lltnda bilyik, ,ljl00de g~d~li1Irmeye tlaf!!ali ve k:opalll SU taneCikfetri !gt1r1f Imesalfesiirlii5!l mi~reye ikadar ,ejltfiretliUr.

,4. "oz. ve tUIl Pali§aClklan

IKamlarda. ofu~n toz. fn1:llilalan, bJlYaI hareketin-B: balJll olarak den izJeur izeFiine ~ yalJI:laJli:1iF .. Ome~Ii:n, Eliyilik. sara' kaynalltlll kllRiI"HZ'1 toz fUl'tm:ssll A:tiU'AI n kuiZB)' baI~sa'htllefine k.aclm- ~Inillten;, beil1Zer olarakkuz:ey~1 muson rizg~~an cia san toz lkiiltlek!rimil ern Denilive Japonya\ya. kad!arm~lt. B!iJll!KIl!gelerdet~lliIaTI loz ytliziQntlel1l o~m~ lIIIlesaresl tjn,emU ,G19Dde Ealil!r.

75

Ok:yalll'llJliSl:ama,n ,a~mosferesavrul!afil tullar 'cla Iila~:a as.111 (silpansi!ycrl)' dUllRilm.uroda ka:la'bifdiklel'i igin gHrtl§ ,mesaife9itni~n oulmes'lOa neden ollilrilar..

ElUUJTtAR

A~mosf'Bn:le:ki s~tll!Jtila.lilnm: yo(jlllln'lapnaslyla ol.rn v,e hav,s.dal a.Slih Ikalali1 '90k kO~ilkslll ,d:alm~aelkl!alliil ve b"uzkristaHel'inin rneydana .g:eftrdiQi tcplulujja bulut denir. $ayet 0 OC l'lIin altllli'ld:S. yoDunl~ma (slibliml'lejme) OIUlrsS, bu:z. k1istamleri OnJ~ur" eull!Ua.nn, ,Uksekw.JkJeri bulunduklan y,ere 'lie, rmBiVsiml\ere gijre deli~ir. Kuhlpl1awda Vie kl~ mevslmin~e bulut. yUkse1kiilkleFi az, eb,a:tomda ve yaz aylan nda fazlliad!lr. Blilut lsimleri Latince'den .allmml§, DiU!), IbulutJann me: ulusfamrssl siruflandmftnas11 1.891 de )'8!plllml~liIr"

'E!lu~uUannS I nlHandmimas.

Buhtdlot ~killerine "g,are \l'e yukSekJilkleriine 'QlOre ayn ayn SIAI'naOO!fliI'rI,ar. ~ekilleri ne gore bulutlar :

.' urn b"l!Jlut1ar :. Cirrus tip'i bu:iuU,g'f

• Kllmlel'er p'k1'inde bu~YI!ar: Cumul:us tipi buh.ltlar .' Tabakall blililutiar : Strat!J!S dp1i bl!.llruUar

olarak. fh;;: .gruba ajinln1ar.

Yilk.seldiklerine gOre bu.utpa'l:

.' Aloak. buluUar (StM1iillS St; ~tOO1!:lI1l1I.i1IIM So; Nimbcst~.illn!i N.s) .' Olta bul~uUall" (AI~o:s'l:ratus As : AHooU'mul:us Ao)

.' YDk:sek buM.I,8r (Cirrus 'Oi;: Cin--ostm1ius lOs; C~rrocumullUs 'Dc)

.' D.lk (di!ke~, ,g,en~m eml bumu~l,air ~Cum!!Jlus ,Cu; C'UmUllon~mbus 'C1l) ,olarak dOrt ana gruba a¥n~ul:aii'.

I Eh.!lm:

'Grubu i'lwplkaID ISOlDe 'DIta Enlemler IKutup Btilgj_ete:n

Orta 20aD - 8000 m. ,2000 ~ 1'000 m. 2000 - 4ODO

AI~a' Yen:len - 2000 Yen:len"" aooo V:erden - 20001

mye kad!ar 11l'~kadlali' mrye kadar

y(Jj{S E.K eu LUTLA"R

Bill bu~ulfaf, ol1.alamal,olla,I'SJk 20001 metrenin alhnds" alan blJluUaRhr.

S1rat.oclum ulus (8e)\, BlI bul'ld.I!alr gAo f'e:nkl'l. Yil.lva rI·ak kIl1:leler ve tomar1aldan meydana gelip. uzun SI'I11hul' halinde gHk;y(l:zUnu kapla rI'ar. Ar:a~anndaki ba~llIJklardan gokyliZ!ilnll gOrmek, miJImkOmfllr. SkBtoOtlmulllS bullutlarl su Id:am~ac'lldanndan! nadiren de kar vebtll kristaUeril'll:den olU§ouriar. Bu buMl!ar" A1lI!ooumulus'lerin .al9S1:aralk Ib~liijmel:erifll.del1l "ve" Mmiooslra1!us'l'efin ve en:nl1:us~le"ri n ie!d~ deQi;itlrmesindefi meydana gelebmrler.

77

Bu bulUUlar!';Ok sOQllIIIk k1I~.'Qli:inleri.e nadfireli1 haile cia,Jlna. RedeR oluFiar .. Bu .fiIuwmda, C:irrostratu!S'lerie .kani'llll1Jlabllllir1eer. .Strmooumwlus't.y1JiVarilaik k;lHIDe~elJ'

,

lha'linda O:ll11IIa;anyla! Cirros!l.rntus.'lerdenaYlrf. ettil'ebil1l1e:r. leazel CWlllu:Ius'ler1e de hn:fll nlabilhtJoli. Stml'CQll'lllu'lus'ler simlar lhaiIiMedh1er ..

~Strattls (St). Bu lrulLllllar g.eneillilkJ!e g rii rElAlde :o:lu,p, fI~gun ve ta:bakal~incle, sise .be.nzeyn ibilf' buliUttur- Birlbiilill1e Iparalel~1'iiIilB\r hannde burum:lul1lllli.GHkyUZil1lde im:e .lIlir perde Gtill) haliooe, bulundIUDun~a,. d!um'arM~ blr 'O!Jnlin1iuveilil11er. S1lratus t:lUlm~ gB~eUikle lkalln bir bu'luttUlI". .B'U .tlUUlIril .kanlde:ristiik yaDlii1 '~iseli1ltidill. stratus buUIIiJ Qenelli~l£!SU damilaiclldanooan O:I~r:lar~ IDIl~O'k slcakiilll!ilaiUa, baz.en buz p8'rQ8olijanndatn da o~u~ajbilirl'er.

StrtJlus'ler, StratQ(lUm1l1.l11~s·~efln 811Qallmoolyla oliu~ugu gitli, ~eftisisjn yllkselmuiyle .de ol'~lIiruirier. Gel'lelolarak, Allostra~l:.!IS. NimlJloSlirruus ve Cu mwlDnrm'bws btill.lannn .amtmdadlll1lar.

ElU! twlutlar, ruzgari'li ilS!valarda lifli tiir g!5oolltu. k,azamrlar,fakat C~rrus'[!ftlBI dus' azooYaz ve ,&I~kt8 oimaianyisl ayurt. ,edile,bl1lirl'er~ Altostratu'Ifi;lFdel de gnl~ Iii n!ran'm geQill1Jlemesi)4tea)llil~ali:lilirier. aoen kall~n stmkls1ler" Nffimioos1iral:usilerle de ~all1~lnlafbinrlef..S!mtuS, blJllmlan, Nil1bosl!ratw;,'lere gOre' daha OOilil1J~n bill' tabarma sah~p DI'up, ince ohlin MIge1el'den g;Dn~ I~:jlglll~ lbiiraz 'G;e91n1irmet. ·Sfi:tus~le.rffin Jagl'l b.a~lIca 9isenlil 'OIi'IiUlik. iliZeli'e, kar gnt'Jlli, ve blH.p,liizmalam:lllli. Nf,m!ooS1ratu:s]lernn yajfJI Ise vailnl1lf, karve kar lpaIeM'dlr.

iNimbostlla'lus, (his). BU' bulu:tlar kQyu gll1 renue,,~ldlsil: bul!UUan1 111'.. Gene1 Dlarak yafjmu:rve' tar §eklinde yalll~ yapadali. NimboslJratu5IbiJillm:lan( su dal1lillalan, ka:r I~ ,kJimamloo!, brtame!leri ve bUllan," kan,lfiIllial!l ndan Ohl~Url!aIi ..

Nimnbostraws bulutlaJn, AIijGSlJ:';aNs, AJlI.ooomulus VEl: stratooumulus'fi~erin kaJlnl~aslll1Dlan, lmen cI.e CliJrrmilo:nimlluls VII :Cumulus iblrllutlarlzun d~~ dagro yaYlllmi1lS:1ndan da meydSI1!B, gelhl'ler,

Nil1ilbustrmms:!air olin .Ailtoslra1ius~lerl! lkali1~~lnfallifirile:r~ Nil1~\ler d~~a ~o,yu olup.,ay veglln~ 11§ICiillnl hill; g~ir:r1'ltErZiEe:r. INimbc:stJ::a\us',le:r" yall1lnJr~, k.iiir. bUil paldi ol~nB1ar.

18,

llrta Bu~ular

OFtai en1emleme,200(1:.711l00 metre1erarasl n.do ciupn btl bUllutlar a Qon.(lIl'ikle §lO1!. ktiQO;k. S!il111!amla.oll'dlalillrujan me:ydana 'Iemrni§tir.

Aftocumu~:Us (Ac). K~Cilk! yassllapu~ ve~a YlJIVali1ak Ikllltleler halindtedirler. Genell'ikl.e a~1M SO!iIumiui SU C1srnlscmklial1lndan Ollql!f. ~ok di:i§u'k, slca'k!lIkla;Qs buz Mst~U:elJl1del'll ,o~uJ!ltlllda!n .11Ili1i1an daha. saydarwj'lrllar:.

A1tocu mlUI!U5,'ler gen.eUikl!e C~l'ImCIJmIJIUsiteri.n ah;alarak bil"Ufllu~le.ri veya kaJllnlla~llIaJlaim tile 'E:allaka liilaililliKllebUlunan StratO£umulus1etin ve Cum ul1iJIs Ibulmlann~1 t!f,lelerintn Ipairqal:arllIllRS;J ne 'meydana gei;irler.

A!fttOOUliiIll!!llul~1i' llH.en C:~r1I"OS0Ul1!ll1I!ll1sl!erle l(an~lInlaibiilifler; JlJteau1iIulus'iletillil, CtfmtlllUs'lm g;(:'une, cutsllan koyul IGIQelli v,e dal:Ja i'lidirf$. MOalJllU.illus'ler baz'Bn :!)tI'ltOCiUn:JUiI_leFie die lk$rm~lnlabiiill.Skat;oouml.llh!!rs1eFiIlll l'Qlilan~al1ll cli.zd:iif. Alrabklill AItOO!lll1l1lu'lus'ler, Cumul,us','!lerl;e'. de bln~ulllab.ilfir. Alcoomulus'ler. (;iumulus'lellfel dlaima dafta UQIl'kil1llli1er.

Aft&st~s (AS:). Vatay' 'O:h:l~mlu~ dOl!glln .b:ir ,lrW veya pen::legflli'il:n~D. !fjrimsi ~a lfIa:vlOOSl rellcte bi'r buluttabakasiCdll r, 'Gtlkynfinu,. klsmenv,eya 'tamal'len ika,plar .. Imle ,Gil an biJgelell'il1lKl:en gOn~bUlllu IC3mn arik:aslIMdan g611l1.d~jjgibi· gtiriiinir. linen de giln~ ve Oil'iln IQiti!nllmesin'i 'einge:1leyeeek ~!ali ka:h,":la'l~ar. 'Gtiifie§, ve ,8Y,," draflillda hale1meyClana ,get1rm~eli. ,SlllI dBliflliaOlk1snndan ol:UiUr!i8Ii .

. MDSlmtus'~er. C~I'ims'tratu;sJleriin bl,llla$m\a5~ V8ya N~rnbostratus'llell'il'1l immelmesinden: meyd!Slil8 oal~rter. inca \liB yOlksek, Dian AH.~rQl:us,~e!i. Ctnrostrmus'I:elile ka:m~inh!bHili1er.. AllostratUi$len:leng.e98"' 1§!llilIlar yeJldle ciSim!re.llin ~a~lIn me_nl ~irebiinrleli ve haSe Dla,uru meyclana 'getirmezlef'; AlIQaIlil. ve lcaJln ,AItosIJr:atusler Ni:mllKls'l.mtus'lerclen lrenlderilnin bi~. (i!a~a a'Qilc, Qlril olma:lanyla aiYl'rt ,edllelbi!irler. GeM~si ,ay ollinadl~ I zamanAItO$tnl1us iW Nirnl::loStralus kaF1~lIIillaJbltir. Vagnll!lr VB kaJ' ~MiMm Vagll§; meYOW. i5e. bu buill:lrt NimlDo.*atus,YOiksa AltJJshi:alm.ls'IUII.Allnstrntus'ler ,balen Strat~ir'le die' kan§tlmllsbilir .. AItO$li~lell;

J Hale.1fIk) bit ohIy'9!rup. ~ ""e)'a ~ 'eWafindim ol~.~ ~e:r ~~. ~1I:.:kttmm,

~ilalml;:vi,~j; bukumr. . .

19

blJ.zilu ,cam (!lilli, 'Y,3tl1ra sa:hi:p oIDmaianyla a~utOOlJirleli. A~lilca. ,A!Jt.o.stmrus·~er gUI1Ie§, lilOl1 ,aHmdal hi~ bir zaman SttaI'LI51sr gUll beyalcg.~nmafer.

YUksell: Bulldllr'

0,113 e,nfemllemte, 5-13km. Ie,. amslnda :bunJlIII'sn" IbeYillZ rElJilklm bu 1_lmlsr buz krtsmllerindenmeydana gellmii$Jerdir.

Cirrus (C~) • IUffekl:iooe dlllli~fer traf.lnde" U;CUI kl,vnktu, ~klindedl'tl'er. IIrJ!Bk 'gibi ifllOO olup" giilge mlWdal'llls, ,gethll.zjler. Vaz: aylanncila fail:Ia g~tmDdQr.

Su bulutlar genetllke C I1iOOUmulus 'v,e Altoaunulus Ibulutlan ile OumwO:lIimbus bululllarmi n ilsI klsl,mlanilldan mSlJdana g:eJiJiler. Bamn CilToslratu5, but:utlo'iinmn rm::e Iklslml:aIllRi n Illil!l1al'1l~ul sonuoullidEi~E:lEelll de 1!II~'kiJalidan mw:ydana, ,oehtn JoQ:unl~ma mlenn!n yaY,llmasllvla dia, olu¥urtar.

CjrroAlJllulus: ,fCC). KwQilk, beyaz. yuvol1ak kJ-wlel'ell' IhaljndOO'jriJe;r~ 'Gene[lifd\e' ,g~!ge rujdan.a g~lrmezler. CtillOOUmulus'lmI, 'Cirrus veya Chrn:lwa~1IIIS ibulmlann In "til deOlJUnneSinden. :ya dlaAbocuIDu'us,\lerin 1W90lrnekmnde:n l1leydana gelil1er. Cjrrooumulus!ler,CiRiU5 'Ie Cm~tusl'eF'den !WHaler halillild:e,ye,ya IkiuQijk p:a~I'aliB' MJIlnmq orm:aIlaIl1.~la ,aJ'lrdedfle'bilili1ef'.

'ClROStmtusi CCs)., ~a~f gilH beyaz. inca bir finu: ~k1]ndedlrte'r. G~kyizllnO tamsmMlve-ya: klIsmen ka:pfall1ar. GDne§ va aym etrafilliKfs, hatle m:eydana getirirfer. ,Saydam gikOniDmLll bu 11HI1w:larQUn:e~ ''Ie a, ~~ICilnllllJef1ri:rI:er.

leU! bu~uUar~ geneillilcile CiimJs ve 'Cinncurnulus'lefin bifle§Jl1eSinden maydana gelilller~ Ci~us\lerbilyUk bir alam ka:p{ayanbir oliu ~inde Dlmal!anyla. Cil'l'l!lS ''Ie Ci'rJlICtIIIDulus oolutlal"lndBliI aYIi1'I'~F'latr~ He' e oIafYln~ l1IiJeydana ge1'imeleniyls de AIkistrBb:Js!lerclen aYlmlmti~irler.

Dirdne Gerl!liml'l Bultmar

lu bul:utI!Elnn tabanlsn ortallamna 500 :mr''den bql!S1G tBjpe no Ida Ian anus seviyes.ine kladar 1U1!8!;abiJlili.

D~ CI\O

cumulus leu,. Kamlba;har gHrilnl1§Jil,j pantuk Ylallnlannl andlran, dikine geli~i~ bulutlan::hr., Bu lrulutlann Us1: kilstmlan beYaz VB k!ubbe "klinde, aft k;nnmlan koyu renkli', hemen hemen dUzdilr. ID,ikine gel!iimesi '~k lazi!s' olursa yaQl11lur \"e S3l'janak feldime yag'l~ yapaFiar. G13k:y.ijzijnd:e lp8rQalll bu:luUur hir Qorihrulm olu$luruil1ar,Bu bul'ul. S!iII damiIB,clki!RIiIli1!d:PI" sllcakl~m dJil~uJk. ,a1Id'lI~U (liurumilarda dabuz kJisil.al~riooeJJ ol~r. Curnulus',~er stratus'l.erin §eki'l deoi~rmesinde.n meydana ge1ebilir1lar.. 'CumUIus1ieli~epeierinin lkiubbe ~klinde ve daha bUJiIlk OIR18Jlan nedeniyi!e, Aitocumulusle'lll:len v,a St~atocumumus~lerden ,aYIIil edlllebUif'.

'Crumulo:nil1ll~bus (Cb}r. Diklne yDkHlen, sDtufll ve pamlJk y"I~mlan Iha,liooe YaOtllin ve' knwu ibi:r 1Jiu1!lrtt,ur. Tepe!~ed 6rs ~eldim:i.e! ,olluIP' 1IJ!Wlannda Cir:rus'ler g6zlenk, IBu .lulllalilm lSI: Jc~sml buz IkFiiSJl:almeri:m:l1en .• al:t kllSI1i111 da SliI damlac~k.lannda,n mo¥dl,alts gelrniflir. Elllnyesinde kuwetlil dikinc (iniol 'VEl ~a~S!nci) halV'l aklirnh~iln vamlr. CunnJ'lonillJoos1er tet bjr bulut. haUnde, oidlik'ian glbi bln:!en fazla CumulonimtKiliS bulu1Jund'an otu:&an blJlul silsll:esi mtlli~e de gOzlenebilirler. Cumu:lonfm1bus bullJtu SQg:nalk yaQlfIa' biFlikte'" _nq:ek ve gilik giilriilruSu meydsna getiirir~ CUlmulonimiDus bIIIlutls:ri ,AiHooumulus, ·Sb'atoOhllllll1ullilS Nimrnmmtus, bu'lu1:lanlildlan oll!.l$l:lJklan gill:ii. lipik l1II;e.ydana P1i~ ~ki)leri Cu m ul:us bumulall1nm geli§mesiiyle ,oJUir~

Gt;l!!:yizii ni1in bU,Oil; bir klismmil lltapladIl!dsnnda, Nilm~~lUs~lel'!l:e lkan~'hnllllr~ Elu d'yrumda o:lu~n::i~,u yaOlfa g&:e kaJar venililr. Vagl:§, saijanak y,aglf feklinde Vi g~k g,jjru.HU~ •. :!ii"",e:k vay,a' dalu var ise :bg bulM Cumulonlimoosttur.

B32J CumuloniD1bu6'ler iCumulus1erle kan~nlabilir. Bululun iilst klSliiIU 9iz:gili ve lifti bili _liilnurOO'e;yse bu bumld. OuliTluloniimblJs'liUr~ DiDertar,afts:n ya.§IIG cinsine gtJlle' de aymiedil~biI1ri1el. Cllllnlu:lcmim:bu5 .bulWlan dat)iI'lmasafhasmdo, AlltocumulililS. ,M:o:slIlf'S\iUS. S1ratoouIfII!IIIII:IS buM! aril va tepesiooeld ,(I rs kilsl1'un:dan de, CimJliS buluUa n OIU§Uf:. ClIl1iIullcmenilbus:'leriin IPllf'9CIllanmalarl1lH1.I dilll CUlmulluslie'C' ol.ltIiI~r •.

IH

YAGIii Viii MIErEORLAR:

S'U.yu'n buhariaiffissl ve subuhsl1llln yOiQ;unla~ma5111 4·. ~Ilmde aQi]k1arnmll~11.

Bumsi gijre.y·agun~a~ma, bu~all1a~Mamr1l Zit i~lel11lidil'. 'fogun~la~mamlil olabilmesi ~9iFill ya havaslcakligmm, 9ig noktasirllI n alil:lll18 dil~mesi veYSI dOYliIinCBIya, iltad3Jr havaya subuliilan ilavesi Qer~k1idk.

Her ne lkada:r Ihava t su kitleleri fiWBrinde.n ol!an blJlhal'hl~a veya diil~iI1 yaQllurun (veY'31 k.a1IiU'II) trululi'lalilrmlSiI ~Ie ,deymutj! haJle 9siBbi~lrse de, daha 90k slca~l~m azalara~ Qi!lnO:k;.asma ulQimasl ile 'doylfflu~ halle gelrmektedir.

8!11.1 son a~iI kJam:a. i~· lTha.vadakIsu .buhan!mn yoOun!:a,~mHI b;in ild ~arn:

gereklidiw.

1" Hays slcsldlQl, Qig .I!'ulidasmm al~)f1I8 lkada,r di}§mel~,

2.. Havad'a. yoQ;unl8.§ma ,. g.ekimek!:eri buluinmall(t~r;

yoglun:la§ma. 9Ilt k1l9ilk su d!anl!'aclldan ~kltnde meydanal gellr. BelirU lbir S.~,cakiIMa, ol..q:an IDu i~DNSeI :BU dl2uinlaolld'anndan, yan~ipi da!hakD:yllk olan:la.nn uz.eri:l'I!1eki~ dO)'l1'Iui§< 'Mlllall' ibaslncl,buyik clamdaCilldara nazarall1l dahallilyikl:jir. K.o~1 bir dlalill180iQIn ~e.rin~ek!i doyflill!J$ bul'lar be.slnel! dam;le,CIQu'I ysncapil iI~ ten; anlnt!Jhd~r. BflIna gHm, kll'~k aal!il1liao!lc letra~llTIH1la d'DYJI1I1W§ li:nfhar 1ila5!IIiiIClI Ibi~O!k akl~undan daha ~k. Sl!I .bu1hanyila. du,mu§ hale geleeelkil!k .. Vanj ~Il~k darrnlaCl'klar. blllyWk clamila~lklIailidan ·~alha '~buk buharl.ibi~e£ektir. E!u rnooenffie olu~n kijCik damlarnQ ni'l~oiI,aymlklabuIlBdaliiITn!almasli~n damila£I'Qln ~Pl mn b(!iyUk ,(!,Vm:aSrunll ~Iia)'an yoO,unlqma. ~Iirde{ii adl verilen bazm katl par~f:u:'lkJ!all1n ortam.da me~ clmasil gerekir.

YAGil~i

Atrmosrerde .slfbiJJMl11lnln ~O!iIl!lInlla§liil"las:I~al ol~nclalT1lla:Cl:kla;n1i'l (veya yo{luifll~a uTiiinte\rilhiln)y~(Jjzlllne dll~llIesine yql$ den;ir.Vo{Junl'a·§11I!I3 i~IBmi, JiOl.' i~lemindent}nQe meydana ,g:emir. iul!lMaiij~Geti yaC]ulIiIl~a UeO:lll13n kili9Dk:su damilacl'kls,A, yetelli ka:dat bOrJUdO'k~eri! 'takdjrde ablnosferGB slispalnsiyon (_1111) Il:alde :k:alalliflaYiamk(yel'iQE!limii efl(Jsiyle) ya!ll~ lhalt:nde ,ere. cI.rler.

Sl

fipik Elk yagmur ,dil;lim~iS! (200[l,m)

«: Y'QQi,u~iaJ~rn;l!

," . 'r;ekll·de~!

<o.2,~rn)

·0·.·.·······.···"·.· .... · r

• f:'; I

~,

t~pil!tbl r bul ut damlaCl~1 (2Qvm)

Elulut it4nd'eN yag~ ;hal~ne. g.elrnernit:l Idlam~aMtilaJln bllytlkliilk!eri ne yagl'~ laliine ge]jiJ1£i; dam:h:1CI:k!rsnlll buyijkl&ilderi kal~IIa$tlfllllma ,Q.mlanoola bUyO'k bill' faFkln oIduQu t,1ilIm1lijr (~kill.et 1 )1. Bull!.rt: clamila(i! klann~n ~plan20 Uia 21]0 !Jim arasl n~aJ. yaDmur(jarm1siCfkla;mun ,ealPlanise 5001 lla 4000 ~. a,rulndla d.~~l;)l:nr. !HIer lite ,kadef yaQ.I§ ~118mi [henul: tam olamkan~a~~lamalrnl~1 da ~!caikisllm9 i:Ae,stiriillmekt.ecUr,

1. 'Ca;flIf'~m'a,.b:iril~ei~emi I

2. 'BE-Mistali iite,m~.

1., KiQjj:k bu1ut dam'la,cI'kiJarili1inn .;a1iJll1~a, ih~iimlOn bayOk darnla,cl:l!J1alr.lll ,gOre

da,hsl,uthr.. e;:ayet ortamdla~ogl!m1~a~kJroekielii valm, bwlllll: d811i11acICJIl IOu y~ull1ll;qma lQe'hirdeIC'le:rii izel1nde ol'u~ca!1mdal'l dam'laClk caPI b"IlyUk ,oliaca!ldiIr. Btlyik; damlarnlldar da itSJrpdl$IP bim1e\iemk daha da IbiyOrteooktir. Daml'aclk

,.

yanljafbnl n bupl'mSi yogllnfa~a Ile ,artablleoe(Jil g~bii! 93rpJ~ma .. tlill'l~e lie de

artar. ~ekiru !B.2:' de! g~rinltl.og[il ,gibi, d:amllaclliU'!ar 40~mi' I!ik~r bil,ukl~fe 'efri~ikteA SHlra,llifilepne iI~~~uli1l~maya nazaral 'QIlk daha liiJl!zl1 bOyUrier.

__ ,I

40 5.0 60 I

d!amlti.¢!1( y·ar.t~p,~ (J!Ull) .......

:;iekil 6,2 Damlacr,k 'yan~p!mn yogunla§ma ve, carp,i!ima ile bQ~mfi.l

.20

B.u d.urumda ~yle bir 150ru ortaya~ur : Nt",il'l1l ,balm tll.nutla.rnil;jl bil'lep1e meydamil 'gefiri baDlanndsl iise IIiJ1l1yd~mal gelnlez '1

Bu sorunun cevaibl !jEIkilden {10riUebilir. Bir b8§liangll~ degsrinin altlooia ~Ilu de{ier ~II YUlkalil 4D!J.mI'dir) dSl'I!llacl'ldar 0 kaclar kiij~kUir kii ~Fpllf1la ihtimali Qak ,Udlli. 11azJ~ blJlutlardaki ,dalll1~cll'J!all'Dln bBiliallllJll~ Ibi~OkiUllderi;nin tOHJl'll ol;masil. bazIlanmn _ btl buyOkilOUn alln'KIia ol:masmln sebebi ~iUr: QoOunrukfa (;(il.elfikle tmpil!:l'ell1le) okyanusfsr Ii}zerinde yoQunl:a~mB geki!idB'deliillili l11eydmls getiren tu!z pa~CU!!lanlililn lbiyiillduglt ~:un.llJm'8 jila bruk blyllldll[~Jcj' IdamfarnkJIall1l meydana getirecel ,kadar bllyukillrtar. Yf19urd8~a Ue bu darnlsCliklar m:eydsmli geldikten sonra birlqrne ile bOyUr've ),.1, halinde dD~ bUyilicllige eniirier.

2. OrtSI ve yU!iksek enl:emtero,eki bu~IWilall' lise g;enelllikia smca~hgiln IdOliill1l'ilB

noktaSlnl1l1l aitlH!Q burue'uou ,okseknkteditler'. Bu5ip iI:Iu1lutlar SUI da.rnh1CI'klan 'lie buz bislailierinden meydana ge:lmi::ilerdi'r. Aym SIGalk!ll'kl:a, su IRIBnndekil d'orym~ truhar baslna" buz· Uzetrind'ekir de'YIDW; buhar basmolilKlu clah'abU~ktDf. l3u sebeplten su dsmlaclklarl (buIi:lSJ ,grad~am sudan bmia dogllU 'Q:l.du~ju il;in)ciVa r1N':I'akil

l!:tUZ kJii5taUerine dor;ru Il:H!!Ihall'lO§imaya meylederle:r' vebtl~W,ece ol!llu k9S~a!Zla yQgI~nbl>Sma bll,ilkJUklerine ula$1 filar.,

Yagl~la.r. kendi1eri:ni' meydana 'g.efilren bullut Cdll$Umilannal gOre (I, ana grupta

lapt'anll ri!SIi ::

• KonvekUf YaQ!U~lalr '. Ce.plilesel yarMI:ar .' Orogr:afik taO 1§lar

Ko:nvektif Y;aCjlllar. Y;erin Ismm'8sliyla kOfilwldif (dU$e:y) ilar-eketler ba~lar~ EQer ISloma fazlaysiil Vie bliyilk kararsu:llik meydana gelmi~ lislnan hava tuzla yllksel~r, {adiyaba'uk Qlamk) sog'urve konvektif yagi~laJr meyd1anal gel~r.

ceph.seIYia~"§irar'. Cephe!ler, (i::z,eUllklel'i f;iu1<h ihi hava kOUesi a.r8smda'ldsilmklHlk yOzeyleooiir. Bu yilz,eyler iboyunC8 i'ld have kotleSl kolayl,ikl:a ka_fi~maz.. fs.yet; ce:phe IlnOoo,e soD uk ha1ita., gerisinde sH;ak hava rmevolJtsa ,cephe lilerJIell'Ken siosk, havs, l1ndeld soDu:k; hava klUliesi Otzerirufe, yfikselereik s~!JIr ve, :bulutlar OIUipJr_ Billil truluUan:llan alan ysjl"la'r IQrEmelilkle silmklidir. ~ekiI16.3a'da tlu durum '1),!5rolmektedlr. ~a'yet"ooguk hav,a glel"ide. sicaik !hava ondeise', meyd'811il3 'Q,ef.en cephsnin egimi,bilr aliil:ceki dumma Q.61'1e' daha (fIlit:l!ir ve ~ ukhaills su:s.k: hava mill al~lnabir kama gibi g~rerek sicak ha,vay! daha, h'lzh' bili §ekUde yUksel,tlr. SO~luma daM tnzll 'oich,ir(j1i,mdan saianak ~tdinde yaG i§lar meydana Ig:e~ir ($ekiill '6.lib).

(a)

O.RJgraftkYai!Ii$lar. $elldl'8.4'de gOrOldUQil' gibii, :bir entgebeye l~dlaOa) doall'U essn havsl, d'aglaraflndanyijksel'mie'ye 2lo'lit8mr. YIil~e!len nava (adyabammk olarak)r sogur ve bull.1It oIlu§!.u'. IBu 1'-llIBI:lan:lan (lI:u§sn yal)l:ilallr8 da o~g.r;afikyaii' d.enir.

85·

Yafj.liUl DI-;iOlmesi

Yaguil;:! ,tins ve sDreSn~ 1,a~n stmek kadar' miktann dla,~)'inetm'i!t i!.lmemlidir.

Ol9ll1ebUir '",aa~;;;m hemen 'hemen hepsi. en'em 've rnlevsinle lba:Q'hl olialililk Y~lmlur vey,s kar §ekltnde meydafll8 gel~r. YaiCil~m mi1k1anm ItJl'):I'ne'k i9in, yaQrnuf lIliljer (PIUY!iyonurtre) vc !tslr Ulcer denilen basil aletler kullandllf ..

'YaiBuu61;er (PIi.ivtyometliel. Ya{lmur OI:9fl1e aletlBrinin !tOk ~18ri Wlidl1f. Meteorolojide em yaygm olarak kullallulan pliVliyamelJiie Hpi Hellmann! PUlvi,:onMIrasi air 1($e~1 6,50) •

. 1 I

~ !

I II ~

I,i, I

" __ ._, - ,_, - .~

I,::

I="

e:eki'l e,.51 de ,g.OlGldil'DO gllDi plilViy,ometFesil~ndillirt:, blr :kaptltr. IPlnYiiycffletre:niZii OGt kJiSITIl~ull ()CI;lIaru:lIrn In) alanl 200 C!fI2 IrJil". Tlo,plsJllOiIya dil~nya,gffl,r Idlaliillialan blr bUlTIlit;aJiliibati! ime alt. klsi'llllniQjnde bu~lu,nan su klplarTIIs. kaillulr.:la klp1allr. TQp4~uilian bu su, gG:zIel11'l l!8m111snlmia mihber l(fe'nilien (iIlzeri! 0-10 mm'ye kadar jljl~k1endilnlmi§} yaDIi§i (il~ilitil i.;.i ne (j'(lUlerek. 'yag Ii m~ktan UIyil ~iIi'r. IBu (lJ'V8I1!!e 1 mm':den :Eolan ya9,IJ' lliI'iktSIl'lBl1n:i1li Ch~IN ok.tmyBlI:Urnme'k ~r1Irrruihber"iin i~ itl;ISmllni n dilll!amfl kOliki!e$til:ilm~ veOOyl.eoe blJlii.ilJller BrnSI gel!!ii~letilmi_r. 11 0 mll~en clal1a Jazlao!l~nl ,a~1 $ mliktari!a!i1lnda (I£~11 katll bir'k;a~· d\efa dlof:dlrul:ara:k. OI~mJya;p]1 ir. PluviyoltiL'e,n dnallnda h,em'ang,i bir elilQ,ell ,olllilayaliil ilCI!kJllt lbi r yem'e 0.9 ayakll bili :5eihpave,a aQa~a n bill cl:iret iimri'ne du,ey olamk yerle.~irll[r.

PIiJ;yfiJ0lf1etreftilin yaZilc1smapUJvirogm deniil" •. prnviY"Oglr-af stlrekJ'i Ibill" :yaj)l§ kaychv,e:ri'r.

Kar DerinliiiJilin ,Ol~ulmesi

'Billin.diQ~ gUll kar, ,Ii!!ym IltiJUiOOeti sudan lQOk d:ahsi bilyQk bili" fiI:luirn i~al ecleJ'.

Orta!lam:a. olarak kar ve YIlI.lJmur 8l:f:1s,liIIdaki oRIn 1 JUI'dUf. Fagt ~omn karm 6zellikleriine bag!!1 olarak. bil~k_tsltfl;de dlegi!jiilt BlIiI neden~, kan'n riIli1d.anm kiar deninmiQ:i Jeliiil1lde ifade ebnek. te:rdh ed'iUr. Gen;ek kar derln:lirJill'li bu1mak i9i1il inilfomrl kar yizceyl~erim1lillll bul:uliitdugu yelilelll,e (yanii surulkilemme lle kif biTj'km,esil1lln Ol.madlg~ yerl:en:le) ol9ll1ill1)'apmak laZ~liiIm:!l1 f.

Kalilln su ~.dnibulmak ~~ln kar, i9inde hun~ veklplayrGllkap bu'lU'nlDByan plhitrometrelerde toplanu' v,e SIlnra 'btl bf erttllllli'eik .yaQll§; mikAn Ollftillr. Topla'flan kan lemm.ek. [Qin len iyi metot Ik:ariil.erinde SICE!lk. MI. dt'lkrmel~Ur. 01:0011 ya':lIhilen 1:I~len Imiktaroarn kaw ertltme,l ~9iA dOk.iilen sU3k S1.I. milk1.an I~,ka:lillltr,.

Deniz. Durinda Yagll'DIGiUm1en'

AtmOOf~ lSI (eli1le:I:f,I)1 billcesi ~leyeryiZOnilln mevcul su bjlan~n!i.l bilmsk Ldn ok.yan:uslann Iill'Ii!I gilbi' !!l~lllikle(\esa:hipOldIJCJI!lIn:uli'lve lilua!lanlali ORrindekil Y8l1~' .fliilitiann~n (laol hlnunm 'biilinmesi ge-rekir. Oaij Ihmm blUlIlmfts i9Jn' ner :nokfadla Jag~~ Ol~mln:illlfly;ap:llmasil Qifllietirken d:eniZl:ero:e- tau tOl!9l1ml:ersllmlr'hi orarak. yapl!abi~meMHif;- BUI11IIar daha 9Ilk baZiI ticare1 fleRliileri, ok,anu5 ~rI!lcJ:l'iI.klyll ve ,ada is.tas!fWllanndage~I<I.e$liril'm.ekt.oo.ir. salMl1 ve ada 1isl:asyofllan al}lk d:en~lerii ten:ilsU el:me;zler. Gli:rlillti Ig6zjJem gerli1lil.eliilli!!fe' yapl~an y~II~' '6:~IiiIlI.en

d,ellillz!er mrlooekj, ya(jl!ji miik1taTlann~ genel' ,oia'fak, mm ve d,ojm ol'an!k gGstemrezl'er. Gemilen::le !Jllrveniljr lilCOmin y8lpdmaS111ill11 engelleyen faktMull" ~uDlan:llllr ~

,.Ge·minin hareketi.nden dally), maydana '!;Iie~en ha"ila aklmtltn1lF1 e1ik!isi, .!lenizlllil hall'elkeU Ue rgemi1ni:nsalianmasll,

,. Dalga sl~rnaSi.

• Geminin ,er ,11e{Ji,Imle91

Denizde Vaall O.pm AiretIe'Ji'

Ghnbal-Mounted Y.MlJl~.: YS!ilJn olaraik kuillaRllan a~e1ilelllen lbilli, ID'JU;P kuvveu:i yagl~n:la her zamen ystay' olarak 'brtl1lla'k mumllUn ofmaz. IBuip ,aa~i~ligeif ssds'ce "zell ge-milerd'e kullanml'lr~

KDinik Yap.1I Deniz YajslBl;eil'l. au lJtgergeminin yUkJk iiI yerine Om~n, 'gemi "iregina. "118' g~veFteye paral:ell oJlSiCSk §ekil~eyer1.rilhr. Ya;Qlfl619S'f plas:tik oomlarla gurve:rleye vera ,geminin :zincir bi!llIlmOnde:kl ,Odaya, baQI'slff. Hem dl!llnm h(irR de lhaMtet h8illndekil gemilen:fe, ragl, Hh;mede kullamhlr.

Kayd!dic,;i y:ag., .Aleleri . 'Gam ilame i:kii ti,p Ik8Jdedi~i yagl~IQer bn!gFnln'~ !f3:irincisinde y,aQn1ur yaQl§mda. yagmursu,u ~Insilincnr kumuna ve 'Ilfadan da ,stminl a~. kilsmmda lbolliilnsn llU.elVU'ar I(llilame), bllOmilliile' kadall' liner. Re-zeNu!Srd'aki~mal1[hrasistemi halllkets, t;j:e9EJr ve :~mand Ui'Bya batflh kailem mekanizma51 dla r kalemill1l kB:T$ItSlnda dllnen sJilfndili' IketiDIU di,yagrarm:lla. iiz t:lltrakllll'. Okunan miktar j yayl, nliiktanm verlr. 'Rezervuar doiduQunda otomatik 'olarak.slfmJ1lar.

Iklnci tip ise eleMnl.se1 konts'" mekanimlaI11!ip'ir. 0,5 rnm'ilik lDir yaO~ QldluQ;unda tilc:e9iin kapal~ e~lthikSel.tir d:e'lllmye '~IIII ,otdUQumllafi devre Iwmen lkapanlr 'Ve lkapal Iql'irr. 'YegrouT y,aa'~11 de:vam 18H!iJ'i surooe opal!::. a-.;rk. ka)I'f VB yukanda lbahse1fldigi _ilde, OI~B i~yaplhr .. Valli§. lbiltiDinde devm a\"=lihr ve' lkapa:k k:apBUlr.

88

·METEDRlAR:

ABnosfeRlle vey·a ye~iJ_i ,gij2jJe:nIillj§, 1_ldan _k:a, her UlrUl m.eteorolojik Olgllll,SI Meteor de:nir. Meteor:la;r birakter olialil:k biribiir!ieliilMlen b:ilyOk farklt~llkllali g~.e.liirl:e!i"~ M'e~eorllan d~Ii1'g:ftllba' aYlll1lTJ;!:lk li1I1il1li<f!ndur.

.. IHlfjFlJm:eteo:rlar

., Uklm.ete<lli1ar

• Foto:m:e:teorrl:ar

tlidFOmeteortl.r

.AtmosfEl!idlln~11 !doQnJl (lij~l1IiIe!kte olallll" aslhy:~ele' bllIllJili1an,. ~gar t8iraflnd,~n~Ulkan uiklllnlian. JeQ'DZ!illKl:eld ve ah1l'u.)Sfefdekii cisiiTI'ler uzefimde t.Q~[alTlan katl va 51 VI pa,n;aclklara hid'Mmet.eDr (luili.

Dil~n: f)a!ll;aCI'IIJ!ailtlan olu~an hldlllJillet.ecmlar (yaa,mUtr~ !j\isenU, kar, kar ;~ldal1., ·tJ1iiI8 halindei kar,. buztnpakJlaflt, bw primlaJan_) '~llIIllllilikila bulmlaJ1lnt ~ti!_olu,urlali ve twJ p.a~CllklaryeryiZ.~:inA;!! Il!;adar u~a~blJlirlElr .....eya ,d,ij,(j~16ri 'BmJaSITtda tSimal1enl bu~arl)a§I'biilil'leF.. HlMf(lmet.eooaFi n tlplen.. build ltinsil ile ynlndan ilgi~i,o~.uium:n:lla!l1 cI!ii§eo hkliromeleoru t.ammak, (OHUmldBoeeeleyin:) g~kYU21iiMl!ltii Ibttllmut9lllnlla1l..1.9Istrman loo,ik ~:a saglsr.

Dil~n pa~cl.k~aR1a!n Qtu§a:n 'hidwl'll.m:eol1lam' s,iagmyukan ilnifcm'l bir y,agli~ ~I!!lincle ~.aralilldil 'yep su.reklij, ve,a SBganak ~k1inde meydanagE;llhteli. Salianallali ,a_ni ba.Ilsrm8 \Ie lbi'lme lile ¥€:ya;QI§, !!i!idde1incleldgen.el, c!lal'i!il!: IliIlZll V8 bamn cle :~eli dEGi$iI1i1Ie."'a urakterim ooilirler. Yai"I'n ks_eri bu~u:tul tlplliR bajlMlltr. Sl(Ja;n8kyag~!jlar kOlVeltlf tcl~k jel~el~) ~Iwtlafdan (Cum.ul.pnuiMbus, OIiiImulus),! ~a;n:ak ~Inde olmapn rallilar ise geneUlI!:Ie stAtiklliiJ1i1 !l\Ibatall) bu:lulaman !~s, ve Nim1:lo:W'atus:)meydan'B gelir ..

I!-Iavada ,s5llh¥lUiiyde Imlumln ipa~clumdan meJdalili;l gelen hidltltll1eietu1ar ($is, Im.~) bulutl!aliln booZ:800]r... Bumlaryeryuzeyim:le yep yerylllzeyi yalumm.1a meyda.lsJ gel'm:elerisebebiyl'e: hidro_eor lailamk kabul! edlliFlE:r. Vlry,ozeJiinclBIl nJ'zgal1a kah:lI;n~all'lpa~lfIc!laman meychll:1iB g:elem l1Iidrommeor1ar (a:i~k Raw sirfilm;esi' wya. ssY,lliIIn:1iuSU!.y'lkseJit. karsijrilmesi., serpimi, ,,_tlille: atn1Iosl~rtln en aft: tmalalilndarme'ydana ,gelili.

B'il1ikm:e ,eMindeki hidrome'tMllihllir, parcaaKlann birikmes:i ~klinde (yig" klra(l'l) 've.yaI1homojen ve dOzglln tabakailar Ihali'nde meydana gellir.

Hid~nn <refill,erii

,;'iiselilti C' j "I. Oil:eliilde ~~~ 0,5 mm'clen Qa1ha u~k birmlteil1ne ,Qt1kyak:m su dam,la.OIkJlan n lin okJukQl dilmnl'i yaQli$ildul". Elii!' :y,ag~~1 ~9isentii clara'lI: deCillu1end'rmek i9in Sadece dam~Jann kD9Ilk aimasl yetel1i deoildir, ,sIYn I zamanda ;;oksaYI!::Ia da '~malll[lIlr, Ci§entiyi saclece labaka ~k!lindie stratus (St) bulutu meydana g-mirir.

(:isentl §&klindefd Ya9I§JIA mildan, '~eJIi:lde kIY,IIiail' boyunca 'Ie daol.k, bOlgel,erde saatte 1 mm kMllfirola:bi'IiIi.,

Vatmur ( I. :~ D.5 n1niden datl'a ItIll,uk ;;aPlI rda,mlal[al' hali:nde ,sl'iil.l 9 pan;ac1k1an mn :Yla~I,;1d1 r. Ortaliama otara'k yaOmuli clamlalsnh In yanQapl '1 mm'(10DO IlT",) Idilr. YaQ01ur damlilllan sa!Qn hava f91nde ,3, mls"den dalla ,bUyuk bir hlzls dD~riler. Ya§mur lidklet VI! karakter bakumndian fafkllEiklar gOS'l,elir" iidk:le1 bak!llIIllndlan Ihafi~. arl!a §iddeU:e \fe, kuweliir, lkamkJter 1000rak, ·amlllklil 'Ie sUreldi olabiliir.

Gazlem ,am:a,{:I:an iCiin yaa:mur~etlelii,u §ekildesllnlDsllldl rill r : a. OI'Qllfemeyecek kadall" az ,a{lmurf Orace)

11:1,. 'ClliJt h:a[gf yagrmur: Su re 'giktililne aln'lmakslzln ,sAtt I~JII yOzeyt tarl11la;m.en Islatmayan y'aQt~.

c. Hafif yaOmur : 8aaHe '0.13 ,_ 2'.5 mm arasmda d~il8l1 )"aQlli o[up

mak!jmuDl ~eti 16 dakiikada 0.25 mm',i ger;mez.

d.. Orta ~de\te' yalmur : S-aa:til:e' 2J3 mm .Ie 7J6 mm araSllooa degi§;eA Y~I~,olup rnaiksiimum§ldd:e~~ 6, daldkada D.:O, mm'yi ge\;mez.

e. S8atte 7.6 mm~den da!ha fazla veya 6; dakikad!a 0.8 mm'den 'daihafazJa. YaQmunm imYliilaCIl1 buWulaml1 r. BlIIInlLUI'II,aberaiber, lilif'9Olk. lilu.M tlIeItumgi bir y,aOI§< RleydanB.lgetir'il'11e:yebilir.

Yagmur esas olarak Nlmboslratus (Ns) bulU'tu:ndan dOier. Nlmbostta:tus lNIu1!lan genellikle, 001 ve stlrreklli y,al11i mEfydaina getillirler. Bundian baJka, ya:Qmur .M:os1IratU5 (As)"Slratocumu uSfSe)r. Cumulus: tCu) ve rCumulonlJi11bu& (O~) oohJtlanndan dla cluter. AlIt~us butulanRdiSJI1I dUfenyagmlllr Ige:nelliklll ~ddet baklmmoan haflf "Ie karak1ier ollamJt cia amil'ldKIII'f. .AJtostrSlu bulu:1Judllil di§en

yaimuli' QOIunlukla yel!)'tilmy~ne ikada:r lilapnaz,. It.lm. seviye:slinin bi~ altuN:la hllJm:amen It.harl~IIr.. Str-aiocum'Uhls bu1u1!uFiKlan meydiamal {Jelen yaamlillf Ihafif saljanak kamkteri gl1stellil1l' \118: m~ld:ar olarak azdllf.

I'

yai.n1ursaganag:l( 'V).. 5i nop1iik: lama.;;lar ih;ilyaOmlr saQ:'ilnl!!'l!!la:rl. saatlie, 0-2

mm,flll .. , yaQII~ i~n hafif, 2~10 mnt~ik ysOI, iOin Oda. lid'dette, '10-5D rnm'~ik. y&Qil§eiOiin kuvvelive5CO mm'C!len ,dlainafusl yaali icin ~Qlk kliil,vVetli~k1inD1e sln~"Iam:illr,I~ll1ar.

CUimuWus ~lmlannd3Jn dD~n yagmur y:azayilanlilid!a ,go!ilir, saQBinak kamkileli'i!l1dledirve mikiLsr 'oila.rak amllr.. BUina. ka"I~1 k.Curnu~:nimloos bul.mlannclan di:i~~n yagmuli da sa'Cani1lJk!je:~liliiKl!edili faka! i!l!1S3J Silfe i~M,e bUyijk mmktarola ~il!j Ileydana, 'gelilF.

Kar ~ ... ). ~unmuNa ,cIla~lalnm l:j, ,allilgen ImSiialler~kliil1l:!e, tla~en cle. YI[!d'IZ ~klrmfe buiZ. k.rislallerinin ~1~1d~r.,Yakl~k,. 5, C!{i"den, diaha yijkse',SBJa.tllllkl~rda Ikrri5taUe,'U' 'g;eemoIQrak ~u~~~ kar ~kl~nde lbim1~irler. COk d~k slcaldilMalfda klistaller' kuMlr vebiyOrk pa~laJ .g,lIIii1Jlme:z. IKaif cia ~{dC!et 'lie kar:a,MelT baiklm IM.an f!llikl~lilkiar gnsterlr~ Hafif ~r 'dWllrliilundayatay 'go:ri~ uSi1lil1iQ11 11 bin veya dal'i'a.· 'fazladlf'. ana ~detn kardayata, 9tlrui urmk.l!la~ '1km'd~11'I .82: :500 m.'denfaz]mhr. Kuweli kama ise, ymay g~ru~ ID)sllhgll 500 m, \:Iena:ullir.

Oumwlus hart~ JtOn:ur 'lneydana getiirenbu~ulaif'a,m zamandak;aw ,aDI,I. d:B. l1iIeyt!lana getirili_. tsas ollamkkair IluIW!u NimibosVatust.ur. Cumulonifillirlusm:!r :kuvvetli' k:at sqamtgll meyda;na ge1iirebilil1eF.,

'tDaliai Kall' tKar Yumaldan,! Mar Topalian) ~ .. ~ J. Beyaz vedonuk bu~ '~Im~l1lnln POI;~I!:I'Ii. BUitanel~r kilmsel 'veya 'ba2en ~,Gni~I\;t1r1ef .CaplJan a~'1 yUhn .2-5 m,m, araslindadilli. Yuv,arlak tar ,gem:kiUr ve kola¥hlda 'lkl,fll~lir.Seril: bill" yUz.eye (!I1l~ilDD zaman slpsr VEl genel'Ukl.e pan;;alialililr. Y1uva:l1ak kar stmtoctllllutyS ve' CumlulDnimWs, bu1utuooalll dill~~

Tane MaJinde Ku C a,.. IQok, ku~k bey~ ve donu!!: bE; mnel!rilin~~I§td:lr .. EmI. taflolarin :ell, g.tililmU§Jilri ytI.va!rlak kara bElmar fatat t:lIJiIllar daha yassl 'lie U:llndurt~lIi.. Qa,p1an ,genell'ikle 1 mm'den ,daiha kCli9Uktiir. IBu taneler selt bill" YUtz.eye

91

~:rptllk!fan ZamarnSl!pfamal!!3rVe Iklir,ll:mazl'81i. SWi.tuS· bumu~urndarn dU~f ve hi9bit!" .zaman sa~anak §8killndB ~qmaz:.

IBm:. TopaklM (a ).Saydam veya yansaydsrm., ktiiresel vey.a :~kUlsJil, nadilmnlrioni, ,UiJnde bu~ taneclkl;eiiiniin yaDIR~I(lItr.. Butamoolideliln98PI § rnrn vay,a 5 mm·(iIen da,ha a~dl r; euz tbpal<l!sFII .sen bir yllzeye i98~1 klan zaman sl~rlar.

,10010' ,~: .&. .1. Ca;p:Is.~Q mllYeya bazen d!a!ha biyillk kmresel vey,aJ chgensiz bIE paroa!anmm yaDI'ld~r. OGllu ,-aDI'~1 daima 'Cumul\()millmblS ~ll!II1:lIru:l!aln meydlfilaigelir..

fBir dol!iil ta nuinin ikesiU i.C· ~i~ daie1er $E!k;Ii:ncle,saJCIa!lily,eya yan .sa(yclam ts:ba:k:alardan .ol~uli (~k.ill fUll,. .Buml!l.ilnseMtii, cloll.ll pa~clgnilm yiiilmemici va ilnic] ski ml~arvasl,tas;i:t[a. defalarcs C:UmrJlllIlf;,m:iffilbus. iiincle, dcmm.Qseviy:esinin Dst!lneve altma 1.a§jIRI1a5ld!lr •. lDolu taneci~n danmaseviyesiliilil 1l.sill:il'llie:M:jlmjl~~IIZ;allTl;ln dorna!l' vet~likli!seviyelen:le taneciDil IltelTllde kar VEl: suyun l~ rtkm.eslyl.e bllr~·UIi.Son,ui; olara,k, dcmma Mv.iy&S:iniin: al,tlna ve nstJilnu:l' aml,lkOet9il$ler V8c5!lmslyila! l'8lilakaiil bir C:fa~1I :Wa.lUr;

lDolu 'taneslrnll bU,ilkl.UDO 'au m'l,Ilol'illmbus lbllllllltu iQindlekJdlll~y lhareketlenn ~'i(hlle~i na ba~ll~dl r, IlGmutBJIl6S1" C!lilrmll~D:nimlbiH bull.ltu i.Qindekl d~~y lhareketler vasltasl.y,lab.(h.llllmayacsk k.aclal' bi.JyUdijQu zam8!n dolYI haliincle y,e:~e'ne ,d_[i§er.

"0 -e

"'~'rn~

~

•.