15 fiubat - 15 Mart 2008 5 YTL (KDV

DAH‹L)
191254 SAYI: 2008/03
KONGO ORMANLARINDAN 14 fiUBAT MESAJI

Bonobolar›n fikir
81
ve aflk hayat›
fi A L A L A
S Y O N A L
E N T E R N A

TÜRBANLASAK DA MI YASAKLASAK, YASAKLASAK DA MI TÜRBANLASAK

Laikli¤in flart› kaç?

(Taha Parla’n›n kaleminden)

>> ‹ST‹HBARATÇI BÜLENT ORAKO⁄LU >> OZAN DERTL‹ D‹VAN‹

Ergenekon’un eskisi ve yenisi Daha Allah yok iken
>> E⁄‹T‹M B‹L‹MC‹ FATMA GÖK >> ARUNDHAT‹ ROY
Paral› üniversite ezberi Çekirgeleri dinlerken
>> F‹L‹ST‹N’‹N OCAK 2008 KARNES‹ >> MICHAEL MOORE’UN “HASTA”SI
Halk firar etti Kübal›lar yapabiliyorsa...

‹fi‹ OLMAYAN G‹REMEZ
Polisin Tayyip Erdoğan’ın
“İstanbul’a vize” öneri-
sine bile rahmet okutan
işi ve evi olmayanların
İstanbul’dan kovulma
uygulaması başladı.
‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü 23 fiubat 1981’de
Anadolu illerinden ‹stanbul’a ifl bulmaya gelip de ifl
bulamayanlar›, yani polisin deyimiyle boflta gezerle-
ri geldikleri yere geri göndermeye bafllam›fl. ‹lk gün
baflta Beyo¤lu olmak üzere Avrupa Yakas›’nda yap›-
lan kimlik kontrollerinde bir iflte çal›flt›¤›n› ya da ‹s-
tanbul’da ikamet etti¤ini ispatlayamayan 120 kifli gözalt›na al›nm›fl ve ertesi
gün memleketlerine geri yollanm›fl. Tayyip Erdo¤an’›n ‹stanbul’a vize önerisi-
ne bile rahmet okutan bu akl›evvel uygulama y›l sonuna kadar sürmüfl.
PARAYI BULDUM, BiR GÜNDE DEĞİŞTİM
Spor Toto’dan büyük ikramiye kazanan Nurhayat Karakaş
ve Hasan Karakaş adlı talihli çift, ikramiyelerini almaya geldik-
leri Ankara’daki Spor Toto Teşkilât Müdürlüğü’nde hadise
çıkarmış. Gazetecilerin fotoğraf çekmesine sinirlenen Hasan
bey gazetecilerin üzerine yürürken, eşi Nurhayat hanım önce
dil çıkararak poz vermiş, ardından Hürriyet gazetesinin
deyişiyle “vezneden paraların sesini duyunca” sakinleşmiş.
Çocuğunun oynadığı tek kolonla 600 bin lira kazanan ve ilk
işlerinin İstanbul’da bir daire almak olduğunu söyleyen
Nurhayat Karakaş, son olarak gazetecileri beceriksizlikle
suçlamış ve mutlaka fotoğrafı çekilecekse “hususi fotoğrafçı”
getirilmesini istemiş.

Haz›rl›yan: Murat Toklucu

Millî Tarih
‹STE TAR‹H ‹fiTE SAL‹H AYLIK MÜSTAK‹L S‹YAS‹ GAZETE

PARANIN MUHABBET TELLALLARI

1981 yılında Banker Kastelli adıyla bilinen ve kendini “paranın Lüks Nermin’i” olarak tanımlayan Abidin Cevher Özden’in İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde ekonomi dersi vermesi, ertesi yıl ise borçlarını ödeyemeyip İsviçre’ye kaçması gazetelere haber olur.

1981 y›l›, yasalardaki
boflluklardan faydalan›p ar-
ka arkaya kurulan banker-
lerin alt›n y›llar›ndan biri-
dir. Gazetelerde, baflta Ban-
ker Kastelli olmak üzere
çok say›da bankerin boy
boy ilan›na rastlan›r. Ban-
kerler dönemin popüler fi-
gürlerindendir ayn› zaman-
da. Cemiyet haberleri su gi-
bi para harcayan banker
haberleriyle doluyken, 14
Mart 1981’deki haberde
Banker Kastelli ad›yla bili-
nen Abidin Cevher Öz-
den’in ‹stanbul Üniversitesi
‹ktisat Fakültesi’nde ekono-
mi dersi vermesi gibi ha-
berler de vard›r. Kastelli bu
dersinde iki y›l içinde Tür-
kiye’nin bütün ekonomik
sorunlar›n›n çözü-
lece¤i öngörüsünde bulun-
mufl. “Biz bankerler hem
sanayiciyi hem tasarrufçu-
yu bölünmekten kurtard›k”
demeyi de ihmal etmemifl.
Ayn› y›l›n sonunda arka
arkaya banker skandallar›
patlamaya bafllar. Borçlar›n›
geri ödeyemeyen Banker
Servet Acar kas›m ay›nda,
Almanya’da ça-
l›fl›p kazand›¤›
paray› bankere
kapt›ran Anka-
ral› ‹smail Mer-
to¤lu da aral›k
ay›nda intihar
eder. ‹zmirli
banker kardefl-
ler Orhan ve
Ayhan Avflar
da toplad›klar›
parayla birlikte
yine aral›k ay›nda s›rra ka-
dem basarlar. 1982 y›l›na
gelindi¤inde iflas eden, ka-
çan, intihar eden ya da yar-
g›lanan banker haberleri s›-
radan haberlerdir.
Gözler banker piyasas›-
n›n en meflhur ismi, kendi-
sini kad›n sat›c›s› Lüks Ner-
min’e benzetip “ben para-
n›n Lüks Nermin’iyim” di-
yen Banker Kastelli’de, yani
Abidin Cevher Özden’de- ay›nda beraat eden Kastel-
dir. Kastelli sürekli Trabzon li’yle birlikte bankerler dö-
Sürmeneli oldu¤unu ve nemi sona erer. Devlet gü-
kimsenin paras›n›n kendi- vencesinde olduklar› söyle-
sinde kalmayaca¤›n› vurgu- nen binlerce irili ufakl› ban-
lasa da, toplad›¤› paralar› kere güvenip birikimlerini
ödeyemeyince 22 Haziran yat›ran say›s›z insan›n iflas
1982’de efliyle birlikte ‹sviç- etmesi, yuvalar›n y›k›lmas›
re’ye kaçar. 28 Eylül’de Tu- ve çok say›da intihar vakas›
nus’ta yakalan›r ve Türki- dönemin alâmet-i farikala-
ye’ye getirilir. 1983 Mart r›ndand›r.

KOCASINI DÖVEN KADINLAR 1954 SEÇİM KAMPANYALARI POSTANEYİ

İzmirli kadın kocasını döverken “Seni gidi
bodur boylu fındık faresi seni. O kel kafanı
ortadan ikiye ayırırım” diye bağırıyormuş.
1950’li yıllarda basının vazgeçemediği konulardan biri
“kocasını döven kadın” haberleridir. 19 Şubat 1957 tarihli
habere göre, boşanma davası açan bir adam, gece uyurken
karısının burun deliklerine sigara üfleyerek eziyet ettiğini söy-
lemiş. Bir keresinde evdeki bulaşıkları yıkadığını, karısının
bulaşıkların yeterince temizlenmediği gerekçesiyle başına
enginarla vurduğunu ve bayıldığını da anlatınca hakim çifti
bir celsede boşamış. Demokrat İzmir’in 16 Mart 1955’teki
haberinde ise kendini aldatan
kocasını sokak ortasında döven
kadının hikâyesi var. Gazetenin
iddiasına göre, kadın kocasına
saldırırken “Seni gidi bodur
boylu fındık faresi seni. Beni elâ-
lemin sürtükleriyle aldatırsın ha.
Senin o kel kafanı ortadan ikiye
ayırırım” diye bağırmış.
1954 seçimlerinden önce Demokrat Partililer ve CHP’liler
arasındaki propaganda faaliyetleri kızışınca, kendine
eğlence arayan partililere gün doğmuş.
1954 seçimleri daha önceki iki seçime
göre nispeten daha serbest ortamda yaşanmış,
bugünküne benzeyen ilk seçim kampanyalarına
da aynı yıl rastlanmaya başlanmıştır. Aynı dö-
nemde seçim ve propaganda faaliyetlerine pek
alışık olmayan halk arasında tuhaf tartışmaların
yaşanmaya başladığını da görüyoruz. 24 Şubat
1954 tarihli Cumhuriyet gazetesinin haberine
göre, Balıkesir’deki DP mitingine, yanında
“eşeğe binmiş Nasreddin Hoca kıyafetli yar-
dımcısı ile” birlikte gelen “CHP’li sinema sahi-
bi Lütfi” film tanıtımı yapmaya başlamış. Kala-
balığın ilgisinin dağıldığını fark eden DP yöne-
ticileri önce Nasreddin Hoca kılığındaki elema-
nı yaka paça aşağı indirmiş, ardından polise şi-
kâyetçi olmuşlar. Polisler Lütfi hakkında toplan-
tının sükûnetini ihlâl
etmekten, Nasred-
din Hoca kılığın-
daki yardımcısı
hakkında ise kanu-
na aykırı olarak
başında sarıkla gezmekten tahkikat başlatmış-
lar. Yine Cumhuriyet’in 5 Nisan 1954 tarihli
haberine göre ise, Eskişehir’deki CHP mitin-
ginde konuşmacı iktidarı eleştirirken “100 ku-
ruşa ıspanak yiyoruz” deyince, DP’li bir sebze-
ci aynı meydanda 10 kuruşa ıspanak satmaya
başlamış. Adamı kalabalığın elinden polis kur-
tarırken, CHP’li bir pazarcı ıspanağın toptan fi-
yatının bile 30 kuruş olduğunu söylemiş ve tar-
tışmalara noktayı koymuş.
PAVYON SANINCA
Pavyon diye PTT
binasına girmeye çalışan
köylüler yakalandı.
7 Mart 1967 tarihli Hürriyet’in
haberine göre, “Bir yıllık hasatlarının
bedeli olan binlerce lirayı ceplerine
dolduran ve İzmir’e felekten bir ge-
ce çalmaya gelen Urlalı üç köylü”
içkiyi fazla kaçırmış ve Basma-
ne’deki PTT merkezini pavyon sanıp
içeri girmeye çalışmış. Bekçinin
“defolun gidin” demesine “bizi na-
sıl içeri almazsın” diye karşılık ve-
ren üç arkadaş camı çerçeveyi in-
dirdikten sonra, bekçinin bağırışları-
nı duyanlar tara-
fından derdest edi-
lip polise verilmiş.

Kapak resmi: Extramücadele
• fiehir Hatlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
• Taha Parla’n›n gözüyle hukuk, siyaset,
din ve türban . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
• Paral› üniversite ezberi . . . . . . . . . . 14
• Ergenekon operasyonu . . . . . . . . . 18
• Aleviler ve AKP . . . . . . . . . . . . . . . . 22
• Radyo Express . . . . . . . . . . . . . . . 25
• Bonobo ütopyas› . . . . . . . . . . . . . . 33
• K›raat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
• Duman› Üstünde . . . . . . . . . . . . . . 39
• Bir Haluk K›rc› portresi . . . . . . . . . . 40
• ‹fl Bankas› Müzesi . . . . . . . . . . . . . 44
• Michael Moore’dan “Sicko” . . . . . . . 46
• Meflin Yuvarlak . . . . . . . . . . . . . . . . 48
• Müzik Dolab› . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
• Arundhati Roy . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Abdurrahim So¤an, Ahmet Eken, Ali Kesgin, Ali Murat Ha-
marat, Alican Tayla, Arslan Ero¤lu, Asena Günal, Ayfle
Berktay, Ayfle Çavdar, Ayflegül O¤uz, Batu Boran, Bilge
Ceren fiekerciler, Çi¤dem Öztürk, Derya Say›n, Didem Da-
n›fl, Ender Ergün, Eray Aytimur, Erdir Zat, Hakan Lokano¤-
lu, HknKrtsh, Hüseyin Ustao¤lu, ‹lker Aksoy, ‹rfan Aktan,
Kerem Ünüvar, Koray Çal›flkan, Merve Erol, Murat Meriç,
Murat Toklucu, Nâz›m Dikbafl, Ogan Güner, Onat Yücel,
Onur Yaz›c›o¤lu, Özay Selmo, Özgür Eren, Pelin Özer, P›-
nar Ö¤ünç, P›nar Uygun, Reha Öztunal›, Rober Koptafl, Sa-
ner fien, Serkan Seymen, Sinan Yusufo¤lu, Siren ‹demen,
Sungu Çapan, Süleyman Bilgi, fiahan Nuho¤lu, Taha Parla,
Tora Pekin, Tuncer Erdem, Ulafl Özdemir, Ulus Atayurt,
Ümit Bayazo¤lu, Yasemin Avdan, Yücel Göktürk, Zeynep
Nuho¤lu bask› Mikado Matbaac›l›k ve Tic. Ltd. fiti. ‹mam
Çeflme Cd. G/47 Sk. No:6 Seyrantepe 80660 ‹stanbul
bas›m yeri ve tarihi ‹stanbul fiubat 2008 da¤›t›m Do-
¤an Da¤›t›m A.fi. yönetim yeri: Abdullah Sok. No. 9 Be-
yo¤lu - ‹stanbul tel-faks: 0.212.251 87 67 e-mail exp-
ressdergisi@yahoo.com abonelik expressroll@gma-
il.com y›l 6 say› 81 15 fiubat - 15 Mart 2008 imtiyaz
hakk› Bilge Ceren fiekerciler sorumlu yaz›iflleri müdü-
rü fiahan Nuho¤lu ilan irtibat Özay Selmo (0.533.514
90 49) YEREL SÜREL‹ YAYINDIR.
AYDA B‹R YAYINLANIR.
ISSN 1307 - 461X
MERAM 81 TÜRBANLASAK DA MI YASAKLASAK, YASAKLASAK DA MI TÜRBANLASAK?
Ödedi¤imiz bedeller
aha Parla’n›n ortaya serdi¤i sarih zeminden
T bafllayabiliriz: “Baflörtüsü, bir anayasa, hatta
yasa konusu de¤ildir.” Üniversitelere tür-
banla girilmesini serbestlefltirmek için yürürlükteki
12 Eylül Anayasas›’nda bir de¤ifliklik yapmak yeri-
ne, “bafl örtme hakk›” da dahil ma¤dur toplumsal
kesimlerce talep edilegelen bütün özgürlükleri gü-
vence alt›na alan yeni bir “sivil anayasa” haz›rla-
mak gerekti¤i iktidara defaten söylenmiflti. Ama
onlar “bildi¤i gibi” yapt›.
Türban ile 301’i de¤ifl-tokufl etmek fleklinde so-
¤ukkanl› bir “ifl anlaflmas›” yapan AKP-MHP ittifak›,
bu ça¤r›lara kulak t›kamakla kalmad›, “millî irade”
ad›na çok da yabanc› olmad›¤›m›z faflizan bir histeri
kas›rgas› estirdi. Seçim öncesinde “cumhurbaflkan›
uzlaflmayla belirlenecek” diyen AKP, sonradan dö-
nüp dolafl›p en tart›flmal› aday Abdullah Gül’ü ç›kar-
d›¤›nda, arkas›nda gene MHP
vard›. Görünen o ki, TSK’n›n
da sessizce destekledi¤i bu it-
tifak devam edecek. Türban
konusunda sergilenen üsluba
ve 301. maddeyi koruma ›sra-
r›na (Avrupa’daki emsallerine
benzetece¤iz, diyorlar) bak›-
l›rsa, ittifak, Kürt sorununu da
“bildi¤i gibi” çözmeye çal›fla-
cak.
22 Temmuz seçimleri ön-
cesinde oluflan siyasî bloklar
çözülüyor. Laik-ulusalc› ke-
sim, hakl› olarak MHP’nin
ihânetine u¤ram›fl hissediyor.
Türban için yap›lan anayasa
de¤iflikli¤i oylamas›n›n ‹ran
Devrimi’nin y›ldönümüne
denk gelmesi, ulusalc› cephe-
deki hayal k›r›kl›¤›n› ikiyle
çarpt›. Onlar aç›s›ndan daha da vahim olan, cumhu-
riyet mitingleri s›ras›nda “ulusal güvence” olarak
yücelttikleri ordunun s›rt çevirmesi. Ama yerel se-
çimler için siyasî yat›r›m peflinde koflan oportünist-
ler ittifak›n›n demokrasi günahlar›, laikli¤in ihlâli
(Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›) konusunda AKP ile gizli
bir iflbirli¤i içinde olan CHP’yi aklam›yor. Sonuçta,
ne seçimden önce meydanlar› dolduran cumhuriyet
kad›nlar›, ne türbanl›/türbans›z “yüzde 75’in” (Er-
do¤an’›n yeni millî irade tan›m›) kad›nlar›, ne de öte-
kiler baflörtüsü tart›flmalar›n›n belirleyicisi olamad›.
Etrafa öfke saçarak konuflan kabaday›lar toplumun
çenesinin alt›na bir dü¤üm att›.
Bu karmafl›k ihânetler zincirinin bir ucu da se-
çim öncesinde AKP’ye tam destek veren liberallere
uzan›yor. Hükümetin türban konusundaki tutumu
iliflkileri zedelemifl durumda. “Haz›r k›ta de¤iliz”
diyerek AKP’ye tepki gösteren Cengiz Çandar flöy-
le yazd›: “‹lke siyaseti yerine 22 Temmuz ço¤unlu-
¤una bakarak bildi¤imi okurum tavr›n› benimse-
yen bir hükümete kay›ts›z-flarts›z destek vermek
söz konusu olamazd›.” Bu cenahtaki yar›lma
AKP’nin medyadaki güvenli limanlar›n› çalkalaya-
cak, hatta Ertu¤rul Özkök ve patronunuyla bile ters
düflmesine yol açacak kadar derindi.
fiimdilik ifli bitmifl kadrolar›n tasviyesi gibi gö-
rünen Ergenekon operasyonunu bu çözülme süre-
cinin bir parças› olarak kabul etmek yanl›fl olmaya-
cakt›r. Pragmatik hükümet, MHP’yle anlafl›rken
demokratikleflme talep eden kesimleri “derinden
gelen” bu hediye paketiyle oyalamaya çal›flt›. “301
yerine Ergenekon’la idare edin” der gibiydiler.
Ama bunun AB sürecinin yeniden canland›r›lmas›
beklentisinin yan›nda esamesi bile okunamazd›.
Öyle de oldu.
Seçimin üstünden henüz alt› ay geçmiflken Tür-
kiye’nin ald›¤› bu siyasî manzarada Kürtlerin ko-
numunun pek iç aç›c› oldu¤u söylenemez. “Diyar-
bak›r’› istiyorum” diye tutturan Erdo¤an’›n eline
ald›¤› türban kart›n›n yerel seçimlerde dindar Kürt
seçmenin gözünü boyamak için kullan›laca¤› görü-
lebiliyor. Görüflmeler s›ras›nda mecliste söz alan
DTP Diyarbak›r milletvekili Aysel Tu¤luk bu oyu-
nu aç›kça ifade etti: “AKP cumhuriyeti demokratik-
lefltirece¤ine siyasal ‹slam’› derinlefltirerek toplum-
sal gerilimi ve kayg›lar› art›r›yor. Diyarbak›r’da bu
kadar tarikat›n önünün aç›l-
mas› sivil toplumculukla ifa-
de edilemez. Dinin siyasî rant
u¤runa kullan›lmas›na karfl›-
y›z.”
Bütün bunlar› sinsi ma-
nevralarla mümkün k›lan
MHP, sürecin parsas›n› topla-
ma gayretinde. Gerek Gül’ün
seçilmesi, gerekse türban ser-
bestisi, asl›nda AKP’nin elin-
deki kozlar› almaya yönelik
hamleler. Düne kadar rejimin
bask›lar› yüzünden “maz-
lum” konumunda olan AKP,
paradoksal olarak kazan›mla-
r› artt›kça s›radan bir merkez
sa¤ partiye benzemeye baflla-
d›. AKP-MHP ittifak›n›n ha-
murunu oluflturan Türk-‹s-
lâm vurgusu, belli ki PKK’ya
karfl› yürütülen demir yumruk politikalar›n›n ener-
ji kayna¤› olarak kullan›lacak, ama uzun vadede
bunun MHP’ye kazand›raca¤› da aflikâr.
Siyasî ç›kar ve entrikalar›n konufltu¤u ve AKP
taban› da dahil olmak üzere istinas›z herkesin bir fle-
kilde aldat›ld›¤› bu ucube “türban çözümü”nden ç›-
kar›lacak birçok ders vard›r mutlaka. Ama listenin
bafl›na AKP’nin pervas›zca sergiledi¤i “etobur”
oportünizmi koymazsak, tarihin aportta bekleyen
tekerrürlerine de haz›rl›kl› olmal›y›z. AKP’den “ilke-
li siyaset” beklenemeyece¤i art›k iyice ayan beyan.
Tabii ilkelerin hayat›m›zda ne kadar yer tuttu-
¤u ayr› bir konu. E¤er gerçekten demokratikleflme
sürecini biçimlendirecek ilkelerimiz olsayd›, bütün
bu hengamenin ortas›nda Ankara’ya gelip Gül ta-
raf›ndan a¤›rlanan Darfur kasab› Ömer el-Beflir’in
ziyareti karfl›s›nda medyan›n k›yamet koparmas›
gerekirdi. Oysa medya “Atatürk’ün huzuruna ka-
püflonla ç›kan” Sudanl› diplomata had bildirmeyle
yetindi. Darfurîlere yap›lan soyk›r›mdan söz eden
yoktu. Çünkü böyle bir “ilke” mevcut de¤il.
Solun olmad›¤› bir Türkiye’nin bedelleriyle
yüzlefliyoruz. Her ne pahas›na olursa olsun, Kürtle-
rin, Alevilerin, emekçilerin, kad›nlar›n, bu faflizan
düzenin alt›nda ezilen bütün toplumsal
katmanlar›n istedi¤i haklar› sa¤layacak
bir Demokratik Anayasa için güçlü bir
ses hâline gelmeliyiz. Gerisi beter, geri-
si malum...

fiEH‹R HATLARI
Dayan›flma ruhu ve
ucuz provokasyon
BEYO⁄LU– 18 Ocak akflamlar›
da, 19 Ocak günleri de bir daha
asla eskisi gibi olmayacak, ol-
mamal›. Agos gazetesi önünde-
ki anma töreninden önceki gece,
Hrant’›n sevgi dolu sesi kulakla-
r›mda ç›nlad›kça ruhumu kap-
layan tarifsiz kederi ve
gözyafllar›m› bast›rmaya gayret
ederken, bir yandan da ertesi
gün benzer duygularla bir araya
gelecek binlerce insan›n ayn›
iradeye sahip olaca¤› umuduyla
teselli bulmaya çal›fl›yordum.
Silinen kamera kay›tlar›, sakla-
nan telefon görüflmeleri, imha
edilen istihbarat dosyalar› ve bu
davan›n seyrinin de art›k bir
utanç yolculu¤unun kilometre
tafllar›na dönüflen düzinelerce
davadan farkl› olmayaca¤›na
dair daha pek çok iflarete ra¤-
men, ne olursa olsun bu iradeyi
ortaya koymal›, katillerin peflini
b›rakmayaca¤›m›z› hayk›rmal›
ve göstere göstere gelen bu al-
çakça suikaste zemin haz›rlayan
ola¤an faflizme yine meydan
okumal›yd›k. Hrant’› katleden
karanl›k güçlerin suikast sonra-
s›nda ortaya ç›kan kitlesel tepki-
den ne kadar rahats›z oldu¤unu
hepimiz gördük: Tetikçilerin ya-
kaland›¤› ve onlar› yöneten elle-
rin gün gibi ortada oldu¤u bu
davadan bir sonuç al›nmas›n›n
tek yolunun bu kamuoyu bask›-
s›n› canl› tutmaktan geçti¤ini de
hepimiz biliyoruz. ‹flte bu yüz-
den 19 Ocak cumartesi günü
yaln›z Hrant’a duydu¤um öz-
lem, onu kaybetmifl olman›n
verdi¤i hüzün ve katillerine
duydu¤um öfkeyle de¤il, bu kit-
lesel tepkiden rahats›z olanlar›n
bizi sindirmek için her yolu de-
neyece¤ini bilmenin verdi¤i en-
difleyi de içimde tafl›yarak fiifl-
li’nin yolunu tuttum.
T›pk› cenaze töreninde oldu-
¤u gibi, önceki gece Anado-
lu’nun dört bir yan›ndan oto-
büslere binerek ‹stanbul’a gelen
çok say›da kat›l›mc› oldu¤unu
bildi¤im için anma töreninin ya-
r›m saatte sona ermesi üzerine
duydu¤um hayal k›r›kl›¤› daha
da artt›. Bundan tam bir sene ev-
vel hepimizin içini yakan atefl,
ayn› zamanda Türkiye’de y›llar-
d›r görülmeyen türden bir daya-
n›flma ortam›n›n do¤mas›na yol
açm›fl, paramparça olmufl ve her
yönden kuflat›lm›fl demokratik
sol mücadelenin örgütlü ve bir-
leflik bir harekete dönüfltü¤ü
takdirde nas›l bir güç olufltura-
bilece¤ini de göstermiflti. Elbette
Hrant ölüler üzerinden konufl-
may›, konuflulmas›n› sevmezdi;
ancak bu, y›llard›r bir araya gel-
meyi beceremeyen bir kitlede
birlefltirici bir etki yaratacak ve
Türkiye’nin demokrasi mücade-
lesine katk›da bulunacaksa, 19
Ocak günü Agos’un önünde sa-
atlerce sürecek ve sloganlarla
desteklenecek konuflmalar ya-
p›lmas›na san›r›m onun da bir
itiraz› olmazd›.
Dört din, yetmifl dört millet
Anma töreninden sonra Halâs-
kârgazi Caddesi’ndeki kalabal›k
aç›kça da¤›lmay› reddederken
mikrofondan “dayan›flma ruhu-
nun evlere ve iflyerlerine tafl›n-
mas›”, hatta mümkünse “fiiflli
yönüne do¤ru da¤›l›nmas›” yö-
nünde tavsiyeler gelmesi üzeri-
ne, kitlenin bir k›sm› do¤al ola-
rak Taksim’e do¤ru sloganlarla
yürüyüfle geçti. Daha ilk polis
barikat› afl›ld›ktan sonra kalaba-
l›¤›n aras›ndan geçerken “hale
bak, sanki Atatürk ölmüfl a...a
k...y›m” diye yüksek sesle söyle-
nerek olay ç›karmaya çal›flan
provokatörler kimseyi oyuna
getirmeyi baflaramad›. Taksim
Meydan›’na gelindi¤inde kitle-
nin bir k›sm› da¤›l›rken, en az
bin kiflilik bir grup biraz tered-
düt ettikten sonra –mükemmel
bir zamanlamayla devreye gi-
ren– ö¤rencilerin de kat›l›m›yla
‹stiklâl Caddesi’ne girdi. Tak-
sim’e kadar “Faflizme Karfl›
Omuz Omuza”, “Türk-Kürt-Er-
meni Yaflas›n Halklar›n Kardefl-
li¤i” ve “Katil Devlet Hesap Ve-
recek” çizgisinde seyreden,
Kürtçe ve Ermenice sloganlar da
atan eylemcilerin ço¤unlu¤u
Hrant’›n miras›na sad›k kalarak
kanl› intikaml› sloganlara itibar
etmeyince “Çav Bella”da uzla-
fl›ld› ve polisin flaflk›n bak›fllar›
aras›nda bir anda kenetlenen
kalabal›¤›n sloganlar› ‹stiklâl
Caddesi boyunca yank›lanmaya
bafllad›. Balkon ve pencereleri
dolduran ya da yolun kenar›na
çekilen vatandafllar›n hat›r› sa-
y›l›r k›sm› alk›fllarla eylemi des-
tekliyordu. Meydana do¤ru yü-
rüyerek yan›m›zdan geçen ve
belki de ömründe ilk defa sesini
o kadar yükselten yafll› bir beye-
fendinin bile iki slogan aras›n-
daki bir anl›k sessizlik s›ras›nda,
“Dört dinden, yetmifl dört mil-
letten hepimiz kardefliz!” diye
isyan ederek yürüyüflçülere
destek verdi¤ini nakledersek,
eylemin nas›l bir halk deste¤iyle
karfl›laflt›¤› –ve polisin bu des-
tek karfl›s›nda nas›l dehflete düfl-
tü¤ü– herhalde daha iyi anlafl›-
lacakt›r. “Hepimiz Hrant›z! He-
pimiz Ermeniyiz!” diye slogan
atan bir kitlenin halk taraf›ndan
alk›flland›¤› ve art›k polisin ta-
hammül s›n›r›n› fersah fersah
aflan bu durum karfl›s›nda nas›l
bir plan›n devreye girece¤ini
merak ederken beklenen provo-
kasyon gerçekleflti.
Galatasaray Lisesi’ni geçtik-
ten hemen sonra, Bindall› Sana-
tevi’nin bulundu¤u ‹flçi Partisi
binas›na yaklafl›rken, Rauf
Denktafl’›n da kat›l›m›yla ger-
çeklefltirilecek bir serginin aç›l›fl›
için bekleyen bir grup, yanlar›n-
daki polislerin de gözü önünde
sanki bizzat Denktafl ve heyeti
köfleyi dönmüfl gibi büyük bir
heyecanla ellerindeki Türkiye ve
Kuzey K›br›s bayraklar›n› salla-
yarak eylemcilere yaklaflt› ve en
önde yürüyen ö¤renciler baflta
olmak üzere, tüm kitleyi galeya-
na getirmeyi hedefleyen bir pro-
vokasyona giriflti. Burada ufak
bir parantez açmakta fayda var:
Kendine ‹flçi Partisi demekte ›s-
rar eden siyasal ucubenin üni-
versitelerde eflk›yal›k yapma ko-
nusunda Ülkü Ocaklar›’yla ya-
r›flt›¤›n› ve Taksim’de yürüyüfle
kat›lan ö¤rencilerin ço¤unun
bunlarla her gün gö¤üs gö¤üse
mücadele vermek zorunda oldu-
¤unu elbette biliyoruz. Kendi
ad›ma konuflay›m, Mehmet
A¤ar’›n Beyaz›t’› bir kirli savafl
laboratuar›na dönüfltürdü¤ü ve
solcu ö¤rencilerin her hafta sal-
d›r›ya u¤rad›¤› dönemde ‹stan-
bul Üniversitesi’ne devam etmifl
–ve e¤itimini tamamlayamam›fl–
biri olarak bu flartlarda ö¤renci
olman›n ne kadar zor ve bu mü-
cadelede yaln›z kalma hissinin
ne kadar ümit k›r›c› oldu¤unu
gayet iyi biliyorum. Ancak hiçbir
gerekçe, böylesine kitlesel bir ey-
lemde en önde yürüyüp bu ka-
dar ucuz bir provokasyon karfl›-
s›nda hisleriyle hareket eden ör-
gütsüz amatörler gibi amaçs›zca
Foto¤raf: fiahan Nuho¤lu
5
sald›r›ya geçmeyi hakl› ç›kar-
maz. ‹flçi Partili provokatörlerin
yan›ndaki polislerin kalabal›¤a
silah do¤rulttu¤u anda birkaç
tecrübeli kat›l›mc›n›n araya gir-
mesi ve derhal kitleyi yeniden
motive etmesi sayesinde yürü-
yüfl devam etti. Fakat olan ol-
mufltu: Arbededen önce bir süre
önümde yürüyen ve daha önce
kanl› sloganlara dudak büken iki
genç k›z flimdi “faflistleri kanda
bo¤acaklar›n›” hayk›r›yordu.
Polisin abisi ve yasal mermi
Tünel yak›n›ndaki MHP binas›-
n›n önüne gelindi¤inde slogan-
lardaki fliddet dozaj›n›n iyice
artmas›yla birlikte, gruba Tarla-
bafl›’ndan kat›lan gençlerin bafl›-
n› çekti¤i eylemcilerin baz›lar›
lokalin camlar›n› tafllamaya bafl-
lad›. Bu aflamada ‹stiklâl Cadde-
si’ndeki kitlenin Galatasaray’a
kadar uzanmas› nedeniyle çevik
kuvvet ön saflara ulaflmakta
zorluk çekiyordu. At›lan tafllara
yukar›dan maden suyu fliflele-
riyle cevap gelince eylemcilerin
bir k›sm› caddenin kenar›ndaki
dükkânlar›n önüne çekilirken,
bir k›sm› da ‹sveç Konsoloslu-
¤u’nun önündeki bariyerleri
kullanarak art›k mutlaka yak-
laflm›fl olmas› gereken çevik
kuvvet müdahalesine karfl› bari-
kat kurmaya bafllam›flt›. Bu ara-
da silah›n› çekerek MHP bina-
s›ndan ç›kan ç›lg›na dönmüfl
–ve çevresini saran polislerin
“abi” diye hitap ettikleri– biri
polisleri f›rçalarken, gruba der-
hal müdahale edilmedi¤i takdir-
de kendi yöntemiyle karfl›l›k ve-
rece¤ini de belli ediyordu. Mü-
dahale için takviye bekleyen po-
lisler art›k gerçek bir çat›flmaya
dönüflen tafl ya¤murunu dur-
durmak ve barikat çevresinin
tam bir cepheye dönüflmesini
engellemek için bir polis arac›n›
kalabal›¤›n üstüne sürdü. Tak-
viye kuvvet geldi¤indeyse, al›n-
teri.net sitesinde “kahramanl›k-
lar›n›” öve öve bitiremedi¤ini
gördü¤ümüz öndeki eylemcile-
rin ço¤u ustaca fiiflhane’ye ya da
Beyo¤lu’na giden ara sokaklara
kaç›fl›rken arkalar›ndaki kalaba-
l›¤› da polisin önüne aç›k hedef
olarak b›rakt›lar. ‹flte o s›rada
bir el silah sesi duyuldu.
Sa¤l› sollu manipülasyon
Elbette akflam haberlerinde otuz
y›ll›k Devlet Demiryollar› me-
muru Kemalettin R›dvan Bu-
dak’›n polisin silah›ndan ç›kan
bir kurflunla yaraland›¤›n›, yine
polis taraf›ndan itile kak›la bir
dükkâna sokuldu¤unu, dükkâ-
n›n kepenklerinin indirilerek Bu-
dak’›n baca¤›nda bir kurflunla
burada yar›m saat bekletildi¤ini
ve muhabirlerin olay yerini terk
etmeyece¤ini anlay›nca mecbu-
ren ambulans ça¤›ran polisin Bu-
dak’› üzerinde Birgün gazetesi
ve bu gazetenin ilâve olarak ver-
di¤i Hrant Dink foto¤raf› bulun-
du¤u gerekçesiyle gözalt›na ald›-
¤›n›, veya hastanede kendisiyle
görüflmeye çal›flanlar›n yine po-
lis taraf›ndan engellendi¤ini du-
yamad›k. Anma töreninden son-
ra kat›l›mc›lar›n kendi inisiyati-
fiyle ‹stiklâl Caddesi’nde kitlesel
bir yürüyüfl gerçeklefltirildi¤ini,
yaklafl›k bin kifliyle bafllayan ey-
lemin k›sa sürede iki-üç bin kifli-
lik bir kat›l›mla sürdü¤ünü,
Kürtçe-Ermenice-Türkçe slogan
atan kitlenin (hiç de¤ilse Galata-
saray Meydan›’na kadar) vatan-
dafllar›n alk›fllar›n› ve deste¤ini
ald›¤›n› gösteren bir kanal ya da
gazeteye de rastlamad›k. Kanal
D’de Deniz Arman’›n –anma tö-
reninin kendisinden de önce!–
MHP binas›n›n tafllanma görün-
tüleri eflli¤inde “onlar anma töre-
nine kat›lmaya de¤il, olay ç›kar-
maya gelmiflti” diye anons etti¤i
haber, kat›l›mc›lar›n uzun süre
Polis kurflunuyla
yaralanan
Kemalettin
R›dvan’a uzun
süre müdahale
edilmedi
unutamayaca¤› bir eylemi bir
tafllama partisine dönüfltürenleri
fazlas›yla tatmin etmifl olmal›.
Tabii (‹flçi Partisi’nin medya ku-
ruluflu) Ulusal Kanal internet si-
tesinin “Hepimiz Ermeniyiz di-
yenlerden Türk bayra¤›na sald›-
r›” manfletini de unutmamak ge-
rek. Radikal, Birgün ve Taraf, bil-
di¤imiz kadar›yla emekli memur
R›dvan Budak’›n polis kurflu-
nuyla vurulmas›n›n haber de¤eri
tafl›d›¤›na kanaat getiren yegâne
gazeteler oldu. Haberi ajanslara
dayanarak veren internet siteleri
de (gerek Budak’›n vurulmas›n›,
gerek 14 göstericinin binbir türlü
hakaretle gözalt›na al›narak polis
taraf›ndan darp edilmesini ayr›n-
t›l› haberlerle yans›tan Bianet,
Sendika.org ve ‹stanbul Indyme-
dia’y› bu genel de¤erlendirme-
nin d›fl›nda tutuyoruz; R›dvan
Budak’›n Galip Dede Cadde-
si’nin hemen bafl›ndaki K›v›lc›m
Müzik’te yar›m saat bekletildik-
ten sonra ambulansa bindirilir-
ken çekilmifl görüntülerine istan-
bul.indymedia adresinden ulafl-
mak mümkün) olay›, “Havaya
atefl açarak gruba müdahale
eden polisle grup aras›nda ç›kan
çat›flmada bir kifli yaraland›” (ha-
berler.com / ANKA haber ajan-
s›) ya da “Silah›n› çeken bir polis
sald›r› s›ras›nda yaralanan flahs›
göstericilerin elinden kurtard›”
(haberler.com / Cihan Haber
Ajans›) gibi anlafl›lmaz cümleler-
le yans›tt›lar.
Adalet ve cesaret
‹flçi Partili provokatörlere sal-
d›rmalar›n› ve daha sonra MHP
binas›n› tafllamalar›n› onayla-
mayanlara “liberal” etiketi ya-
p›flt›ran ve di¤er eylemcileri teh-
likeye atarak çat›flmalar› k›flk›r-
tanlar›ysa gerçek “komünist”
diye tan›tan al›nteri.net yazarla-
r›na yürüyüfl s›ras›nda aram›z-
da en az bir düzine provokatör
oldu¤unu, ancak halk›n büyük
deste¤i alt›nda gerçekleflen bu
kitlesel eylemin tam da liberal
medyan›n isteyece¤i gibi sald›r›
ve çat›flmalarla gölgelenmesine
neden olacak olaylar›n ç›kmas›
için onlara neredeyse hiç gerek
kalmad›¤›n› hat›rlatmak isterim.

GERÇEKLEfiEMEYEN “NAR” EYLEM‹N‹N ARDINDAN kalabalık kafesler arasında sıkıştırılmasa... O

Biz Hrant’ın arkadaflları de¤il miyiz?
19 Ocak’ta ses yükseltmek isteyenler aras›nda iki sanat kolektifi de vard›. Ç›plak Ayaklar
Kumpanyas›’ndan Mihran Tomasyan, “performans”lar›n›n neden engellendi¤ini anlat›yor...
Hrant Dink’in vuruldu¤u noktada bir “nar
patlatma” eylemi yapacakt›n›z. “Vurdular bir
tane, olduk bin tane” slogan›yla duyurdu¤u-
muz eylem niye gerçekleflmedi?
Mihran Tomasyan: Çıplak Ayaklar Kumpan-
yası ve Dans Buluşma’nın ortaklaşa tasarladığı
“Saat 2” randevusunu 19 Ocak’a bir hafta kala
duyurduk. Herkesin nar fırlatmasındansa,
“temsilî olarak bir nar fırlatılsın” dedik. Sembo-
lik bir gösteriyle basın açıklamamızı yapa-
caktık. Önce, Dans Buluşma’dan Kemal’e (Boz-
kurt) bir telefon geldi, “iptal edin ya da başka
bir saate çekin” diye. Sonra bana telefon geldi.
Kim ediyor bu telefonlar›?
19 Ocak Koordinasyonu’ndan arıyorlar, ama
aralarında konuşup konuşmadıklarını bilmiyo-
rum. Biz de eylemi 11’e çektik. Böylece, daha
oralar sakinken yapacaktık eylemi. Üç-dört
gün kalmışken, bir telefon daha geldi: “İptal
edin, Emniyet’le bütün günün programını
yaptık, koordinasyonun düzenlediği ‘Saat 3’
buluşması dışında başka hiçbir etkinlik düzen-
lenemez.” Orası Agos’un önü, Hrant’ın vurul-
duğu kaldırım ve kaldırımlar kimsenin değil.
Keşke o kaldırımda 19 Ocak günü yirmi farklı
etkinlik düzenlense, yirmi farklı saatte. Keşke o
eylem çok tartışmalı bir eylem. En son gelen
uyarı şöyleydi: “Eğer polis müdahale etmezse,
biz müdahale edeceğiz.” Çok sert. Genç Siviller
de aşure dağıtacaklardı, onları da iptal etmişler.
Bu tavır çok benci, iktidar gibi... “Agos’un önü
dışında başka bir yerde yapabilirsiniz” dendi,
ama niye başka yerde yapalım ki? Sonuçta ya-
pamadık. Keşke bu ısrar durmamız değil de,
yürümemiz yönünde olsaydı. Mahkemede ya-
parız dedik, ama onu da organize etmedik, öy-
le bir günde gerilim yaratmak istemedik.
Nar fırlatma, gelenekten gelen karflılı¤ıyla ve
tüm mecazıyla anlamlı bir eylem fikri olarak
gelmiflti bize. ‹tirazları ne tam olarak?
“Bizim eylemimiz olsun” fikrine bağlıyorum,
“sadece Hrant’ın arkadaşları etkinlik düzenle-
sin”. Biz Hrant’ın arkadaşları değil miyiz? Bü-
tün sene bekleyip o gün orada kızgınlığını dışa-

6
Bu tarihî davan›n ard›nda nas›l Üç gün art arda birbirini ta- tiriye kap› açar umuduyla, Tür- nek olarak insanlar› flaflk›nl›¤a
bir kamuoyu deste¤i oldu¤u- mamlay›c› konuflmalar yap›p kiye solunun (da) Ermeni mese- gark ediyor. Toplant›n›n düzen-
nun anlafl›lmas›, zorlu ve uzun adeta bir duetto oluflturaca¤›- lesiyle gere¤ince hesaplaflmad›- lendi¤i ‹talyan lisesinin salo-
bir mücadeleye giriflen Dink ai- m›z Masis Kürkçügil’le Düssel- ¤›n›, bu muhasebeye giriflme- nundan elbette hüzünle, ancak
lesi ve avukatlar›n›n baflar›ya dorf havaalan›na iniyoruz. ‹sti- den konu hakk›nda söz söyle- derdimizi anlatabilmifl, karfl›l›k-
ulaflmas›n›n koflullar›ndan biri. kamet, çeflitli demokratik kitle meyi pek etik bulmad›¤›m› söy- l› söyleflebilmifl olman›n verdi¤i
Bu kamuoyu deste¤ini dava bo- örgütlerinin düzenledi¤i bir pa- lüyorum. Tansiyon yükseliyor. teselliyle ayr›l›yoruz.
yunca canl› tutmak için hep bir- nele kat›laca¤›m›z Frankfurt. Sitemkâr sorular, “biz daima Ertesi gün Berlin’de, Allmen-
likte, örgütlü hareket etmemiz Panelin konuflmac›lar› aras›nda, halklar›n kardeflli¤ini savun- de Derne¤i’nin düzenledi¤i et-
gerekti¤i de âflikâr. 19 Ocak gü- bizden baflka, DTP milletvekili duk!” diyen notlar al›yorum. kinlik, di¤er iki toplant›ya naza-
nü Halâskârgazi’de toplanan Selahattin Demirtafl, Dink ailesi- Türkiye’de 1960’l› y›llardan ran daha büyük bir salonda, da-
kitleye sahip ç›k›lmas› ve bu kit- nin avukatlar›ndan Erdal Do- itibaren sol literatürün önemli bir ha kalabal›k bir dinleyici kitlesi-
lenin iradesinin haberlere yans›- ¤an ve Demokratik Kitle Örgüt- k›sm›n›n Ermenileri ve di¤er ne hitap ediyor. Konuflmalar s›-
mas› sa¤lanarak hem hükümete leri Platformu-Avrupa (DE- gayrimüslim topluluklar› emper- ras›nda Türkçe-Almanca simul-
hem medyaya oraya gelen bin- KOP-A) temsilcisi Özcan Temur yalizmin, kapitalizmin Osmanl› tane çeviri yap›l›yor ve Almanya
lerce insan›n beklentileri hat›rla- var. Kalabal›k seyirci kitlesini topraklar›na nüfuz etme arac›, solundan temsilciler de dinleyi-
t›lmal›yd›. Anma töreninin k›sa oluflturan gruplar muhtelif: arac›s›, komprador burjuvazi ciler aras›nda yer al›yor. Konufl-
sürede bitirilmesine ra¤men bu T‹KKO’cular, PKK’liler, ÖDP’li- olarak gördü¤ünü, 1915’in ise, mac›lardan Ayd›n Engin, bizden
f›rsat› yaratm›flt›k, ancak onu da ler, birkaç Ermeni... bu iflbirlikçi burjuvazinin yerli önce konuflan Almanyal› Ermeni
tören sonras›ndaki yürüyüfle Hrant Dink’i an›yoruz, ama sermaye taraf›ndan elimine edil- bir profesöre hitaben “24 Ni-
kat›lanlar›n baz› ö¤renci grupla- belli ki Türkiyeli siyasî göçmen- mesi olarak alg›land›¤›n›, bu yo- san’da 1915 Felâketi’nde ölenle-
r› taraf›ndan yanl›fl yönlendiril- lerden oluflan kalabal›¤›n yegâne ruma s›n›fsal bak›fl›n de¤il, etnik rin an›s›na düzenlenecek bir et-
mesi nedeniyle heba ettik. Uma- amac› Hrant Dink’i anmak de¤il. bir tarih kurgusunun hâkim ol- kinli¤e seve seve sizinle birlikte
r›z bir dahaki sefer örgütlü ve Soru-cevap fasl›nda Türkiye si- du¤unu söyleyip murad›m› an- kat›l›r›m. Ama bir flart›m var: Bu
gerçekten bir arada hareket ede- yasetine dair pek çok soru geli- latmaya çal›fl›yorum, ama belli ki etkinlik düflmanl›k yayan, öfke
rek bir y›l önce hepimizin his- yor. Bir ara, Demirtafl’a “Diyar- söylediklerim ikna edici bulun- tohumlar› saçan bir havada ol-
setti¤i dayan›flma ruhunun kay- bak›r surlar›n› koruyabilecek mi- muyor, salondaki hoflnutsuzluk mamal›” dedi¤i için baz› dinleyi-
bolmaya mahkûm bir yan›lsa- siniz?” sorusu bile soruluyor. So- havas› bütünüyle da¤›lm›yor. ciler taraf›ndan “ezen ulusun ay-
madan ibaret olmad›¤›n› göste- rudaki ironiyi kaç›ran Diyarba- Oysa ertesi gün, Köln’de, d›n›” olmakla itham ediliyor. En-
rebiliriz. Tören s›ras›nda ve son- k›r milletvekili bafll›yor bir siya- ÖDP-Almanya’n›n düzenledi¤i gin’in konuflmas›nda, Hrant
ras›nda daha militan bir tav›r setçi gibi yan›tlamaya: “Diyarba- ve Kürkçügil’le birlikte kat›ld›- Dink’in “gücün terörüne ve terö-
ortaya konmas›n› talep edenler- k›r surlar›n›n binlerce y›ll›k tarihi ¤›m›z toplant›n›n dinleyicileri rün gücüne karfl›” oldu¤unu ha-
le aralar›na mesafe koymaya ça- vard›r, elbette gerekli bak›m ve özelefltiriye daha haz›r görünü- t›rlatmas›, salonda bulunanlar›n
l›flanlara da, bu vesileyle Rakel onar›m...” Nihayet, sa¤dan sol- yor. Söz alanlardan baz›lar›, bir k›sm›n› rahats›z ediyor. Top-
Dink’in sözlerini hat›rlatmakta dan müdahalelerle kastedilenin Türkiye’de Ermeni ya da Sürya- lant› süresinin dolmas› sayesin-
fayda var belki: Bugün yas da, ne oldu¤unu anlay›p kendisin- ni varl›¤›ndan, 1915 Felâke- de, tart›flma bir tats›zl›¤a dönüfl-
kardefllik de cesaret istiyor; ada- den beklenen yan›t› veriyor. ti’nden veya Seyfo’dan ancak meden sona eriyor.
let cesaret istiyor. Birkaç dakika sonra, Özcan Almanya’ya göç ettikten sonra Rüzgâr gibi geçen Almanya
–Batu Boran Temur’a DEKOP-A’n›n bileflen- haberdar oldu¤unu belirtme ih- seyahatinden dönüflte, bir yaban-
lerinden birinin platformdan ç›- tiyac› duyuyor. Gelen sorular, c›n›n acemi bak›fl›yla, göçmenlik
Solun göçmenlik halleri kar›lmas›yla ilgili bir soru yö- ço¤unlukla Hrant Dink’i ve Tür- halleri üzerine düflünüyorum.
FRANKFURT/KÖLN/BERL‹N– neltiliyor. Temur’un, sorunun kiyeli gayrimüslimlerin yaflad›- Almanya’daki Türkiyeli siyasî
18 Ocak 2008. Frankfurt, Köln sahibine orada bulunma nede- ¤› sorunlar› anlamaya yönelik. göçmenler, esas›nda ciddi bir si-
ve Berlin’de yap›lacak üç ayr› nimizi hat›rlatmas›n› bekliyo- Hep birlikte, Bülent Ar›nl›’n›n yasî potansiyele sahip. Ancak
Hrant Dink anma toplant›s›na rum, ama nafile. Heyecanl› he- harikulâde belgeseli “K›rlang›- belli ki, göçmenli¤in insan› k›s›t-
kat›lmak üzere Almanya yolun- yecanl› yan›tl›yor. c›n Yuvas›”n› izliyoruz. Ar›n- layan, fikirsel çeflitlili¤e ket vuran
day›m. Akl›m ‹stanbul’da yap›- Konuflma s›ras›nda, Ermeni l›’n›n filmi, hem Hrant Dink’in yönleri sürekli devrede. Pek ço¤u
lacak anma törenlerinde, ama “o sorununun Türkiye’de nas›l al- hangi mücadelelerin içinde yo¤- Türkiye’den 25-30 y›l önce göç et-
u¤ursuz günün y›ldönünümün- g›land›¤›ndan söz ederken, kar- rularak kendini var etti¤ini an- mifl, 12 Eylül’ün dehfletinden
de ‹stanbul’dan uzakta olmak fl›mda solun çeflitli gruplar›n› lat›yor, hem de devletin gayri- kaçm›fl bu insanlar, Almanya’da-
belki de daha iyi” diye düflüne- bir arada bulmufl olman›n ver- müslim vak›flar›na nas›l el koy- ki siyasî ve gündelik yaflamla
rek kendimi avutuyorum. di¤i heyecanla ve bir tür özelefl- du¤unu gösteren harika bir ör- sa¤l›kl› bir iliflki kurabilmifl de-
¤iller. Türkiye’yi takip ediyorlar,
Türkiye’yi düflünüyorlar, ancak
19 Ocak günü Mihran aradaki zamansal ve fiziksel me-
Tomasyan, di¤er
vurmak isteyenleri de minibüs üzerinden çok ter- arkadafllar›yla birlikte safe, buralar› alg›lamalar›nda da
biyesiz bir şekilde susturdular. “Mecidiyeköy yolu Aret G›c›r’›n çeflitli sorunlar yarat›yor. Dünya-
açık, Taksim’e gidilebilir” gibi duyurular yapan ki- karikatürünü tafl›yordu ya salt kendi örgütlerinin priz-
şiyi belediye görevlisi zanneden olmuş, çünkü ikti- mas›ndan bakmak gibi bir kusur,
dar tavrı var seste. Bırakın kalalım orada, bizi niye baflkalar›n›n hikâyelerini dinle-
yolluyorsunuz? İkinci yılında eylemin içeriğinin mek konusunda da ciddi bir pra-
tartışılması lâzım, şikâyetçiyim. tik eksikli¤i hissediliyor. Dinleyi-
19 Ocak gecesi Lütfi Kırdar’daki anma bulufl- ciler aras›nda gençlerin neredey-
masında sahneye çıktınız... se hiç bulunmamas›, kuflaklar
Kardeş Türküler, Aynur, Livaneli, Erkan Oğur aras›nda bir kopuklu¤a da iflaret
çıktıktan sonra gecenin çemberinin dışında mı ediyor. Hrant Dink’i anmak ama-
kalırız diye korkuyorduk, ama sevildi gösteri. Belli c›yla düzenlenmifl etkinliklerde
kişilere davetiyelerin dağıtıldığı bir geceydi. Böyle dahi insan› ortama yabanc›laflt›-
bir etkinlik de olmalı, ama daha fazla katılıma açık ran girift tart›flmalar›n içine düfl-
bir şeye dönüştürmek de iyi olur. Sansürsüz bir mek, söz konusu potansiyelin
canlı yayın belki çok etkili olur. Kürtçenin, Ermeni- gerçekleflmesi için epey kafa yor-
cenin söylendiği, mahkeme sürecinin anlatıldığı... mak ve mesai harcamak gerekti-
Ha bunu yayınlayacak yer bulunur mu, zor. ¤ini a盤a ç›kar›yor.
–Rober Koptafl

7

AFYON KOCATEPE ÜN‹VERS‹TES‹’NDE KU KLUX KLAN FAAL‹YETLER‹
Linç timleri iflbafl›nda
Afyon’da Kürt ö¤renciler için hayat tam bir cendere demek. fiehir halk› taraf›ndan
d›flland›klar› yetmiyormufl gibi, örgütlü fliddete ve iflkenceye de maruz kal›yorlar.
‹nsan Haklar› Derne¤i’nden avukat Sinem Coflkun, yaflanan dehfleti anlat›yor...
Afyon Kocatepe Üniversitesi’nde ülkü-
cü ö¤renciler iki Kürt ö¤renciyi zorla
al›koydu ve iflkence yapt›. Olay nas›l
meydana geldi?
Sinem Coflkun: Diyarbak›rl› Hayretul-
lah Alkan ve Mardinli Nezir Çin, Cevdet
Ba¤ca’n›n konserine gittikleri gerekçe-
siyle, 7 Ocak’ta ülkücü ö¤renciler tara-
f›ndan kaç›r›l›p iflkence görmüfller. Za-
ten bir buçuk y›ld›r ülkücü ö¤renciler ve
okulun kap›s›ndaki güvenlik görevlileri
taraf›ndan tehdit ve taciz ediyorlarm›fl.
Konsere giden di¤er Kürt ö¤rencilerden
de tehdit edilenler var. Türkiye genelin-
deki araba yakma olaylar› da bahane
gösterilerek baz› ülkücüler özellikle
Hayretullah Alkan’› kaç›rmak için plan
yap›yormufl. Önce ülkücü ö¤renciler ta-
raf›ndan görüflmek üzere bir çay bahçe-
sine ça¤r›l›yorlar, ama durumdan tedir-
gin olduklar› için gitmiyorlar. Okula gir-
mek üzereyken yanlar›na yaklaflan dört
kifli kendilerini polis olarak tan›t›yor ve
birlikte yürümek istediklerini söylüyor-
lar. Daha sonra bu say› art›yor ve okula
bir kilometre uzakl›kta ülkücülerin kal-
d›¤› bir eve zorla götürülüyorlar. O gün
eve girip ç›kan ve bu iki ö¤renciye darp
eylemine kar›flan 20-25 kadar ülkücü
varm›fl. Befl saat boyunca iflkence, darp,
hakaret ve tehditlere maruz kal›yorlar.
Haber alamay›nca arkadafllar› flüphele-
niyor, sürekli telefonla ar›yorlar, ama ül-
kücüler görüflmelerine izin vermiyor.
Sonra sesi d›flar› verdiriyorlar, iki-üç gö-
rüflme sonra arkadafllar› “yar›m saat
içinde gelmezseniz polise gidiyoruz” di-
yor. Tedirgin olup ikisini de b›rak›yorlar.
Olay yerine siz ne zaman gittiniz?
‹HD heyeti olarak 11 Ocak’ta Af-
yon’dayd›k. Ö¤renciler b›rak›l›r b›rak›l-
maz di¤er arkadafllar› taraf›ndan da fli-
kâyet baflvurular› olmufl. Cumhuriyet
Savc›l›¤›, Emniyet Müdürlü¤ü, Valilik
ve Rektörlükten randevu talep ettik.
Rektörlük haricindeki merciler görüfl-
meyi kabul etti. Ö¤rencilerin aileleriyle,
tehdit edilen, linç giriflimlerine maruz
kalan baflka ö¤rencilerle de görüfltük.
Resmî görüflmelerde bir ilerleme sa¤la-
nabildi mi?
‹lk etapta Emniyet müdürüyle görüfltük.
Bu olay› beklediklerini söyledi bize. Af-
yon’daki Ülkü Oca¤›’na yeni bir reis ata-
mas› olmufl. “Bu reis kendini ispat etmek
için bir fleyler yapacakt›, biz ev bask›nla-
r› bekliyorduk” dedi Emniyet müdürü.
Hepimiz floke olduk, “nas›l engellemi-
yorsunuz bunu” dedik. “Olay jandarma
bölgesinde gerçekleflti” dedi. Baz› istih-
baratlar ald›¤›n› ve özellikle Kürt ö¤ren-
cilerin uzaktan takip edildi¤ini belirten
beyanlar› oldu. Çok ciddi bir güvenlik
sorunu oldu¤unu bizzat kendi söyledi.
8
Kocatepe Üniversitesi ö¤rencileri
Hayretullah Alkan ve Nezir Çin
Vali yard›mc›s›n›n tepkisiyse biraz poli-
tikti. “Burada insanlar›n güvenlik sorunu
varsa, bu Afyon’dakilerin sorunu de¤il-
dir, da¤dakilerin ve Meclis’tekilerin so-
runudur” dedi, yine floke olduk. Kendisi
ayn› zamanda ‹l ‹nsan Haklar› Kurulu
baflkan›. Olaya böyle yaklaflmas› çok
kayg› verici. Esnaf ve halkta da benzer
bir yaklafl›ma flahit olduk. Bu olay›n Af-
yon içinde kalmas› için çok u¤rafl›lm›fl.
Kürt ö¤renciler tecrit edilmifl durumda
yafl›yor orada...
Mahkeme sonucunda suçlular›n ceza-
land›r›laca¤›n› düflünüyor musunuz?
Savc›n›n beyan›n›n hiçbir yerinde iflkence
sözü geçmedi. “Basit bir yaralama olay›-
d›r ve hak etmemelerine ra¤men o olaya
kar›flan insanlar› tutuklad›k” dedi: “Sizin
›rkç›l›k, bir linç kültürü veya Kürt ö¤ren-
cilere karfl› bir hareket oldu¤una yönelik
hassasiyetiniz oldu¤undan tutuklad›k.
Bir hafta tutukluluk karar› verdik. Yoksa
basit bir yaralama, adam kaç›rma olay›-
d›r. Bir y›l veya iki y›lll›k bir ceza süresi
var, tutukluluk da gerektirmiyor. Bizi il-
gilendiren as›l suç k›sm›, ö¤rencilerin te-
lefonlar›n›n geri verilmemifl ve ceplerin-
deki paraya da el konmufl olmas›d›r. Bi-
zim için önemli olan, olay›n gasp oluflu-
dur.” Olay›n siyasî arka plan›n› çok ötele-
yen bir yaklafl›m içindeydi savc›.
Asl›nda bütün resmî kurumlarda Sinem
kendilerini aklama çabas› vard›. Coflkun
Savc› “suç oluflmadan biz kar›fla-
may›z” diyordu, vali de “suç ol-
du¤u zaman zaten bizim yapaca-
¤›m›z bir fley yok” diyordu. Savc›-
l›ktaki görüflmemizdeki bir
önemli nokta da fluydu: Bir ö¤-
renciyi memleketine gitmek ister-
ken otogarda kaç›rmak istiyorlar.
Uzaktan sivil polisleri görünce
kaç›rmaktan vazgeçiyorlar. Ö¤-
renci memleketinden Afyon’a dö-
nünce savc›l›¤a suç duyurusunda
bulunmaya gidiyor. Savc› ö¤rencileri
azarl›yor, “ben ne bileyim sizi kim kaç›r-
d›, teflhis edebilir misiniz?” diyor. Zaten o
kiflileri okuldan tan›d›klar›n› söylemeleri-
ne ra¤men, bu ö¤renciler savc›l›ktan ko-
vuluyor ve dilekçeleri iflleme konmuyor.
Hiçbir yarg›sal kurum ve kolluk idaresi
böylesi bir keyfî tutum sergileme hakk›na
sahip de¤ildir. Baflsavc›ya bu flikâyeti ak-
tard›¤›m›zda, o günün yo¤un
bir gün olabilece¤ini, böyle so-
yut suçlamalar›n s›k geldi¤ini,
hepsini iflleme koyamad›klar›n›
söyledi. “Delil yok diyorsunuz,
ama delilleri toplamak savc›l›-
¤›n görevidir” dedik. Hiç kimse
kendisine sald›ranlar›n isimleri-
ni bilmek, onlar› tan›mak zorun-
da de¤il. Bir hukuk devletinde
soruflturma sürecinin eksiksiz
biçimde savc›l›k taraf›ndan ger-
çeklefltirilmesi gerekiyor.
Afyon’daki iflkence olay›n›n
ard›ndan kaç kifli tutukland›?
Gözalt›na al›nan on kifliden üçü
teflhis ediliyor ve tutuklan›yor.
Karfl› taraf›n avukatlar› itirazda
bulunuyor ve bizim döndü¤ü-
müzün ikinci günü tahliye ka-
rar› veriliyor. Savc›l›¤a olaya kar›flan befl
Emniyet ö¤renciyi daha bildirmifller. Ama her-
müdürü, olay› hangi bir ifllem yap›lmad› onlarla ilgili.
beklediklerini Okulda kahraman ilan edilmifller hatta.
söyledi bize. Biz gitti¤imizde ö¤rencilerin yüzleri hâlâ
Afyon’daki Ülkü yara bere içindeydi, flifllikler vard›. Ciddi
Oca¤›’na yeni bir psikolojik travma yafl›yorlard›. Di¤er
bir reis atamas› ö¤rencilerin de çok tedirgin bir ruh halle-
olmufl. “Bu reis ri vard›. E¤itimlerini de düzgün sürdüre-
kendini ispat miyorlar. Mümkün oldu¤unca yaln›z
etmek için gezmemeye çal›fl›yorlar, evlerinde grup-
bir fleyler lar halinde kal›yorlar.
yapacakt›, biz Afyon Kocatepe Üniversitesi’nde 27-29
ev bask›nlar› Nisan 2007’de gerçekleflen Sosyoloji
bekliyorduk” Ö¤rencileri Kongresi’ne de ülkücüler
dedi. Bu olay›n bask›n yapm›flt›.
Afyon içinde Hepsi birbirine ba¤l›. Yaflad›klar› taciz
kalmas› için çok ve tehdit olaylar›n› resmî kurumlara gö-
u¤rafl›lm›fl. Kürt türmemelerinin bir nedeni de geçen se-
ö¤renciler tecrit ne yaflanan bu olay. Orada bir ö¤renci
edilmifl Emniyet’e baflvuruyor ve ma¤durken
durumda tutuklan›yor, galiba örgüt üyeli¤i suçla-
yafl›yor orada. mas›yla. Bunu bilen di¤er ö¤renciler ka-
ç›r›l›nca ve iflkenceye maruz kal›nca
ak›llar›nda bir soru iflareti oluyor, flikâ-
yet etsek mi, etmesek mi diye... Af-
yon’dan önce Mu¤la Üniversitesi’nde
yaflanan olaylar vard›: Polisle ülkücüle-
rin birlikte gerçeklefltirdi¤i olaylar›n gö-
rüntüleri de vard› elimizde. Bu olaylar
son dönemdeki siyasal geliflmeler-
den kaynaklan›yor. Paramiliter
gruplar›n hareket serbestisi ka-
zanmas›yla hedef gösterilen Kürt
gençleri var. Özellikle bat› illerin-
deki üniversitelerde çok fley yafla-
n›yor. Önceden bunlar gizli ya-
p›l›yordu, adlî makamlara akta-
Söylefli: Çi¤dem Öztürk
r›ld›¤›nda da “failleri bulunam›-
yor” diye örtbas edilirdi. Neyse
ki flimdi resmî sürece dahil edili-
yor bu olaylar. Ama Türkiye’nin
gündemine giren önemli cina-
yetlerde bile hukuksal süreç iflle-
tilmiyor.
TAHA PARLA’NIN GÖZÜYLE HUKUK, S‹YASET, D‹N VE TÜRBAN
Laikli¤in flart› kaç?
Haftalard›r türbanla yat›p türbanla kalk›yoruz. Söylenmedik ne kald›? Çok fley!
Zira, ilkelilik, tutarl›l›k, bütünsellik mumla aran›yor, oportünizm, riyâkârl›k,
tehdit, flantaj kol geziyor. Taha Parla’ya ba¤lan›yoruz.
I. G‹R‹fi
stbafll›¤a “türban”›n koyulmas›, so-
Ürun böyle an›ld›¤› içindir, yoksa ko-
nu “baflörtüsü” olmal›d›r. En az üç-dört
düzlemde ilerlemek gerekir: (1) Genel
Laiklik, (2) Teoloji, (3) Anayasa, (4) Gün-
lük Sosyal ve Politik Hayat. Bu yaz› par-
ças›nda sadece (2) ve (3)’ten, o da k›s-
men, söz edebilece¤im.
Bafllama ân›nda kendi duruflumu be-
lirteyim: (1) Laikli¤e karfl› tek, birinci,
bafll›ca “tehlike” türban de¤ildir; bir sürü
baflka önemli politik-ideolojik, anayasal-
kurumsal ihlâl zaten mevcuttur. fiimdiki
iktidar ile muhalefetin (ki daha önceki ik-
tidarlard›) fleriklik etti¤i, kâh benzer, kâh
farkl› nedenlerle, yaklafl›mlar sonucu. (2)
Bir “alt-alt mezhep” “laikler” ile öbür
“alt-alt mezhep” “anti(!)-laikler”in tür-
ban/kad›n/genç k›z/k›z çocu¤u üzerin-
den yürüttükleri k›s›r düflünsel ve siyasal
çekiflmenin ard›nda paylaflt›klar› ve sor-
gulamad›klar› anti-laik düflünceler, fiil-
ler, kurumlar mevcuttur. (Örne¤in, bun-
lar›n birincisi Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›
kurmufltur ve korumaktad›r; ikincisi de
sorgulamamakta ve hele la¤vedilmesini
asla düflünmemektedir.) (3) Meselelere
iki taraftan herhangi birinin aç›s›ndan ve
saflar›ndan bakm›yorum –taraflar›n üye-
lerinin ço¤unlu¤unun kayg›lar›na sayg›
duydu¤um halde.
Türban›n s›n›f boyutu
Türban, “laik”-Müslüman Cumhuriyet
Türkiyesi’nin hem milliyetçi hem Bat›c›
burjuva flehir han›mefendilerinin k›smen
Avrupa’n›n yoz aristokratik kal›nt›lar›na
öykünerek, k›smen Osmanl›-sarayl› süs-
lü bafl bezlerine nostalji duyarak, k›smen
de “iyi” ‹slâm’›n örtünme buyruklar›na
uyarak harmanlad›klar› bir flapkams› ge-
reçti. Ve yaln›zca üçüncüsü ve onun do¤-
rusu (‹stanbul flivesi gibi) de¤ildi. Kibar-
d›, fl›kt›, müreffehti, s›n›fl›yd›. Anadolu
(köylü) kad›n›n baflörtüsünden üstün ol-
du¤u kesindi. Daha çok da sokakta ve
misafirli¤e gidilirken giyilirdi. Tesettür
amac› yar›m/çeyrekten fazla de¤ildi.
Namaz da k›labilen, ama fleriat isteme-
yen modern-geleneksel ninelerinizin ev-
de kulland›klar› tülbent de de¤ildi.
1980’lerden sonra tekrar karfl›m›za
ç›kt›¤›nda yine “halk ‹slâm›” kad›n›n›n
baflörtüsü de¤ildi. Metropol burjuvazisi-
ne mensup han›mefendilerin flapkas› da
de¤ildi. Birinciyi yine “aflarak” ve ikinci-
den de art›k “geri kalmayarak”, dinî ge-
rekleri de teolojik/siyasî/ticarî olarak
yerine getirecek flekilde ve kocalar›n›n
yükselen iktidar ve statülerine de paralel
olarak, iktisaden müreffehleflen ve siya-
seten güçlenen bir taflra ili (metropollere
de kaymakta olan) yeni burjuvams› han›-
mefendi zümresinin/sosyal s›n›f kesimi-
nin kafa giysisi niteli¤ini tafl›yordu.
Demek istedi¤im, “türban” teriminin
faydas›, iflin sosyal s›n›f boyutunu dikka-
te getirmesinde. Eflitli¤e ve devrime do¤-
ru hareketlilik anlam›nda de¤il, bir ara
tabakan›n, bir üst s›n›f kesimine iltihak
etmesi, iktidar blokunun efli¤inden ad›-
m›n› atmaya bafllamas› ve kendisine as›l
bunun için k›z›lmas› anlam›nda. “Laik-
lik”, “irtica”, “fleriat”, “cumhuriyet kaza-
n›mlar›”, bu ba¤lamda, önemli ölçüde
retorik-polemiksel kamuflaj tülbentleri.
“Oyun” (2003) Extramücadele
Yoksa, içerik olarak mesele, baflörtüsü.
Ve o da dinî-teolojik olarak o kadar da
karmafl›k de¤il.
Pani¤e kap›lmadan, flantaj yapmadan
Yaklafl›m›m›n ç›k›fl noktalar›ndan birini
bafltan belirteyim: Baflörtüsü, bir anaya-
sa, hatta yasa konusu de¤ildir. Tüzük-
yönetmelik konusu olmas› tart›fl›labilir.
As›l görüflülüp, anlafl›l›p uygulamaya sonuç, bir belirti, bir belirlenen oldu¤u-
konulmas› do¤ru olacak düzlem, genel nun teslim edilmesi konusudur.
(ve güvenlik alt›nda bulunmas› gereken) Ve bütün bunlar, müminler (imanlar
hak ve özgürlükler anayasal ve di¤er ya- de¤il) rencide ve ma¤dur edilmeden, ay-
sal planlarda ilkeli-bütünlüklü biçimde n› flekilde seküler/lâdini/hümanist ah-
çözüldükten sonra, yurttafl taraf›nda lâk erbab› da rahats›z ve mutazarr›r edil-
hak, özgürlük/kimlik güvencelerinin ya- meden, “herkes için eflitlik” kural›nca, te-
fland›¤› medenî, ço¤ulcu günlük yaflam mel hak ve hürriyetler (evrensel) çerçe-
düzlemi ile devlet-hukuk-siyaset-idare vesinde yap›lmal›d›r. Resmî ideolojilere,
“Türban”
taraf›nda da (tüm organlar› ve tüm tasar- yerel tarihçelere saplanmadan, ama tabi-
teriminin
ruflar›yla) bu güvencelerin sa¤land›¤› i ki bunlar› da dikkate alarak, güç kullan-
faydas›, iflin
kamusal (dar politik kamusal dahil) düz- madan veya kullanma tehdidi savurma-
sosyal s›n›f
lemdir. dan, pani¤e kap›lmadan ve flantaja bafl-
boyutunu
Konu, gerçek laik ve demokratik ve vurmadan, esas itibariyle iki taraftan da
dikkate
tabii ki sivil bir hukuk devletinin geliflti- kad›n üzerinden yürütülen k›s›r ve riya-
getirmesinde.
rilmesi, bunun için gerekli anayasal ve kâr bir siyaset itiflmesine gönül indirme-
Bir ara
onu izlemesi gereken yasal düzenlemele- den müzakere edilmelidir.
tabakan›n
rin yap›lmas›, düflünce-ifade, vicdan-
bir üst s›n›f
inanç, ö¤renme-ö¤retme (e¤itim de¤il),
kesimine iltihak
II. TEOLOJ‹
bilim-sanat, araflt›rma-yaratma hak ve
etmesi, iktidar
özgürlüklerinin korunmas›, geniflletil- öndermeler ve al›nt›lar yapaca¤›m
mesi, güvenlik alt›na al›nmas›, bunun il-
kesel ve bütünlüklü biçimde gerçekleflti-
blokunun
efli¤inden
G metin, bafllang›çta Dünya ‹slâm Bir-
li¤i’nin talebi üzerine Marmara Üniversi-
ad›m›n› atmaya
rilmesi, partizan ve eyyamc› ve akl›s›ra tesi ‹lahiyat Fakültesi’nce alt› kiflilik bir
bafllamas› ve
manipülatif saiklerle yap›lmamas›, bun- heyete haz›rlat›lan ve ilk bask›s› 1982’de
kendisine as›l
lar›n günü kazanma meselesi de¤il, bir gerçeklefltirilen, Medine-i Münevve-
bunun için
toplumun (geçmifline geçmifl ola) bugü- re’den ve Türkiye Diyanet Vakf›’ndan
k›z›lmas›
nüne ve gelece¤ine de yaz›k etmeme me- gelen talepler de de¤erlendirildikten
anlam›nda.
selesi oldu¤unun kabul edilmesi, iflin sonra ‹FAV’›n 1991 tarihli izni ve TDV
Yoksa, içerik
sembolik (olumlu-olumsuz) bir fikrisabi- mütevelli heyetinin ayn› tarihli karar›yla
olarak mesele,
te indirgenmemesi, yani baflörtüsüne bas›lm›fl olan Kur’an-› Kerim ve Aç›kla-
baflörtüsü.
odaklan›lmamas›, eksik ve tutars›z bir la- mal› Meali, Ankara, 1993 tarihli/künyeli
iklik zihniyet ve yap›s›n›n ve bu genel metindir.
sorunun sadece göstergelerinden biri ol- Anlam yorumu ve izleyecek normatif
du¤unun idrak edilmesi, bir belirleyici de¤erlendirme, ancak, orijinal metnin ne
neden, bir aç›k ve yak›n tehlike (karinesi) oldu¤u, lafzen ne dedi¤i (do¤ru) tesbit
oldu¤u paranoyas›n›n veya takti¤inin edildikten sonra (sa¤l›kl›) yap›labilecek,
terkedilmesi, baflörtüsünün yaln›zca bir yap›lmas› gereken bir ifltir. Yoksa, hata,
9
yersiz kör dö¤üflü, manipülasyon riski,
objektif/sübjektif tahrifat, çözümsüzlük,
tarihe/düflüncelere/yönteme sayg›s›zl›k,
kaç›n›lmaz sonuçlardan baz›lar›d›r. Bir
doktrinin ve onun hükümlerinin do¤ru
mu, yanl›fl m› oldu¤unun, konu ne denli
nazik olursa olsun, karfl›l›kl› sayg›yla ve
usûl-adap içinde tart›fl›lmas› noktas›na
gelene kadar/gelebilmeden önce, kasit-
ten/cehaletten/metodsuzluktan ötürü
bir metni (veya maddî veriyi veya tarihî
olguyu) kayna¤›na gitme zahmetini ve
vecibesini yerine getirmeden, ehliyetsiz
simsarlardan yola ç›karak ahkâm kesmek
–ister ilahiyatç› olun, ister herhangi bir
alan›n profesörü, ister papa ister halife
olun– söz söyleme (meflru) hakk›n›z do¤-
maz bile. Kendinizi, partizanlar›n›z›, ka-
muoyunu avutabilirsiniz ve bunlar›n
hepsine de zarar verirsiniz.
Dinî metinler do¤alar›, tan›mlar› ge-
re¤i, yoruma en az aç›k olanlard›r. Tabii
ki, bunlar için bile belli bir yorum menzi-
li/aral›¤› vard›r. Ama, örne¤in, resim
elefltirisindeki kadar yoktur. Veya:
Kur’an’›n muhkem hükümleri, mütefla-
bih hükümleri kadar bile yoruma aç›k de-
¤ildir. Bu temay› uzatmayaca¤›m; müna-
zara derindir. fiu kadar›yla yetineyim:
Otoritatif ve kanonik “kabul edilmifl” di-
nî metinlerin tam ne dedi¤ini bilme-
den/göstermeden, türban, recm, toplum-
sal cinsiyet, insan (ve haklar›) konusunda
kimi sosyal bilimcilerin ikinci ve üçüncü
el “yorum”lar›yla ifl götürülemez. Yaln›z
ahlâkî de¤il, metodolojik günaht›r. Onun
için, görece sahih kabul edilen (bir) metin
üzerinden konuflmal›y›z.
Somutlarsak, bir sürü örnekten ve
konudan biri olmak üzere, baflörtüsü
(veya recm veya XYZ dinî buyruk) iyi-
dir/kötüdür, do¤rudur/yanl›flt›r diye
tabii ki konuflmal›y›z. Bu olur ve gerekli-
dir. Ama birkaç olmayacak örnek vere-
yim: Baflörtüsü kötüdür, çünkü/zaten
Kur’an’da da (hatta benim Kemalist/Di-
yanetçi/Sünni –hepsi de “en son ve en
mütekâmil”– resmî Kur’an›m’da) yoktur
derseniz, olmaz. Çünkü vard›r. (Ve ben-
ce yanl›flt›r da. Ama daha oraya gelme-
dik.) Tersinden de gidelim. “Baflörtüsü
iyidir, çünkü/zaten Kuran’da vard›r,
emredilmifltir/önerilmifltir” derseniz, bu
da olmaz. Size derim ki, “evet, hakl›s›n›z,
Kur’an’da baflörtüsü vard›r ve fakat tam
nas›l vard›r› bilmiyorsan›z, özellikle Nur
Süresi’nin 31. ayetine bak›n, ondan sonra
konuflal›m.” Ve size flunu da diyece¤im
ki, bizatihi bu olgu, bunun iyi bir fley ol-
du¤unu göstermez. Davran›fl›n›zda size
kar›fl(a)mam ama, e¤er dinlemeyi kabul
ederseniz, baflörtüsünün (ki bence en
munis konulardan biri –isterseniz Kema-
list “laiklerin” baz›lar›n›n yok dedi¤i,
ama Kur’an’›n defalarca var dedi¤i recmi
de konuflal›m, bir sürü baflka sorun me-
yan›nda) neden iyi bir fley olmad›¤›n› ya-
r›m düzine gerekçeyle ve sayg›yla anlat-
maya çal›flay›m. Benim de bu hakk›m
sakl› kals›n.
fiimdi, yukar›da künyesini verdi¤im
“muteber metin”e dönelim ve baflörtüsü
konusunda ne diyor, görelim. Ünlü ve
çok önemli ve fakat hâlâ do¤ru okunma-
10
m›fl ve düzgün de¤erlendirilmemifl olan
(4.) Nisa (Kad›n) (en-Nisâ) Sûresi’ndeki
kad›nla ilgili ve çokefllilik, tahditsiz cari-
ye, mehir, miras, fuhufl (sopa, recm), top-
lumsal cinsiyet, erkek üstünlü¤ü, yetim
k›zlar›n mal›, haram kar›lar, helâl zevce-
ler, dayak, mutlak itaat ve di¤er
önemli konulara iliflkin hüküm-
lere burada girmeyece¤im ama,
“laik bafl› aç›kç›l›k” ile “mürte-
ci türbanc›l›k” aras›nda sürüp
giden ve, münazara böyle yü-
rütülmeye devam edilecek
olursa, sürgit devam edecek
olan kördö¤üflünü belli ölçüde
giderebilecek, daha medenî ve
rasyonel bir diskura zemin haz›rla-
yabilecek bir egzersiz olarak bu-
nun da fazla uzatmadan yap›l-
mas›n› önerece¤im.
Nur suresi ne diyor?
“Nisa”ya girmiyoruz ama, eldeki konu-
ya do¤rudan çerçeve ve özel hüküm (ve
tan›m) getiren (24.) Nur Sûresi’ni (en-
Nûr), yukar›da sözünü etti¤imiz kaynak-
tan birlikte okumak zorunday›z. Yorum
ondan sonra, normatif münazara daha
sonra, düflünce-ifade ve hukuk-siyaset
plan›nda ne yapaca¤›z –daha da sonra.
Nur Sûresi, zina için bekârlar ve evli-
ler için cezalar› (s›rayla sopa ve tafllama
–evet, “recm”) söyledikten, kad›nlar›n ve
erkeklerin birbirlerine bakmalar›n›/göz
dikmelerini/göz koymalar›n› (göz zina-
s›?) yasaklad›ktan vs. sonra, do¤rudan
do¤ruya sadedimize, örtünmeye geliyor
(24/31):
“Mümin kad›nlara da söyle: Gözlerini
(harama bakmaktan) korusunlar; namus ve
iffetlerini esirgesinler. Görünen k›s›mlar›
müstesna olmak üzere, zinetlerini teflhir et-
mesinler. Baflörtülerini, yakalar›n›n üzerine
(kadar) örtsünler. (abç) Kocalar›, babalar›,
kocalar›n›n babalar›, kendi o¤ullar›, kocalar›-
n›n o¤ullar›, erkek kardeflleri, erkek kardeflle-
rinin o¤ullar›, k›zkardefllerinin o¤ullar›, ken-
di kad›nlar› (mümin kad›nlar), ellerinin al-
t›nda bulunanlar (köleleri), erkeklerden, aile-
nin kad›n›na flehvet duymayan hizmetçi vb.
tâbi kimseler, yahut henüz kad›nlar›n gizli
kad›nl›k hususiyetlerininin fark›nda olmayan
çocuklardan baflkas›na zinetlerini gösterme-
sinler. Gizlemekte olduklar› zinetleri anlafl›l-
s›n diye ayaklar›n› yere vurmas›nlar (Dikkat-
leri üzerine çekecek tarzda yürümesinler). Ey
müminler! Hep birden Allah’a tevbe ediniz ki
kurtulufla eresiniz.” (Diyanet Vakf›, Ku-
ran, s. 352)
Buraya bir de Diyanet’in hemen aye-
tin alt›nda yer alan yorumunu eklemek
istiyorum:
“Yukar›daki ayette kad›nlara, teflhir et-
meleri yasaklanan ‘zinet’ten maksad›n ne ol-
du¤u konusunda farkl› görüfller vard›r: Bir
görüfle göre bu zinetten maksat, küpe, bilezik,
yüzük ve gerdanl›k gibi süs tak›lar› ile sürme,
k›na gibi fleylerdir. Bu yoruma göre, bu tür
zinet eflyas›n›n bedende teflhiri kad›nlar için
haramd›r. Elbise de zinet olmakla beraber,
gizlenmesi mümkün olmad›¤› için ayetteki
‘zinet’ tabiri, kad›n›n vücudunu ifade eder ki,
buna göre yasaklanan, süs eflyalar›n›n teflhiri
de¤il, vücudun teflhiridir. Bu yasaklamadan
istisna edilen ‘görünen k›s›m’ ise, kad›n›n
yüzü, elleri ve –bir görüfle göre– ayaklar›d›r.”
“Çene alt› / GATA” formülü
Dikkat buyrulsun ki, bu otorite de, “zi-
net”in kad›n vücuduna iliflkin oldu¤u
yorumunu daha kuvvetli bulmaktad›r.
Ayet ve yorum metinlerindeki birçok
baflka zenginli¤e burada giremeyece-
¤im. Yaln›zca fluna dikkat çekelim:
Kur’an’daki örtünme tan›m› ve ölçü-
sünü (“yakan›n üzerine kadar”),
“çene-alt›/GATA“ formülü (teolo-
jik iflbirli¤ini de gösteren AKP-TSK
aras›nda) olarak keflfetmeyi bu ka-
dar beklemek gerekiyor muydu?
“Yaka üstü”, “çene alt›”, “boyun hi-
zas›” vb. ölçülerin tart›fl›labilece¤i gri
tampon bölge çok dar: Gerdan ve bo-
yun hiç mi görünmeyecek, görünecek-
se 5-6 santimlik bir anatomik fleritten
“Bar›fl orman›” (2003) bahsediyoruz. Eller için hüküm belli;
Extramücadele
ayaklarda ise yine küçük/dar bir müna-
zara menzili var: bilek dahi mi görünme-
yecek, yoksa tuman lasti¤i uyluklara
do¤ru biraz daha yukar›ya ç›kabilir mi?..
Bunlar münazaraya de¤er mi, baflka ifl
kalmad› m›, bu saatte skolastik spekülas-
yona gerek ve zaman var m›, ayr›. (Bask›
yapm›yorum, sadece fikir söylüyorum.)
Genel örtünme, ziynet örtme, saç-bafl
Kur’an’daki
örtme, Kur’an’da var m›, yok mu; ne ka-
örtünme tan›m›
dar/nereye kadar örtme var, ne dahil, ne
ve ölçüsünü
hariç; aile/hane içindeki erkekler için ne
(“yakan›n
k›s›tlama (rahatl›k), baflka erkekler için
üzerine kadar”),
ne k›s›tlama var; özel alanda nas›l, ka-
“çene-alt›/
musal durumlarda nas›l; zinet (tak›-mü-
GATA“ formülü
cevher mi, yoksa kad›n›n gizli bedensel
(teolojik
hazineleri mi1; görünen yerler (yüz, eller,
iflbirli¤ini de
ayaklar?) nedir, ne kadar örtülür, kime
gösteren AKP-
ne kadar› gösterilir/gösterilmez; baflör-
TSK aras›nda)
tüsü neyi içine al›r, neyi almaz, yaka üs-
olarak
tüne2 kadar gelmeli derken tam s›n›r ne-
keflfetmeyi bu
dir; saç ve kulak içerde kalacak, ama ger-
kadar beklemek
dan ve boyuna tam ne olacak?
gerekiyor
Pakistanl› Benazir Bhutto, gür saçla-
muydu?
r›na, kay›nca daha ço¤unu gösteren, usû-
len düzeltince hâlâ en az üçte birini aç›k-
ta b›rakan bir flal örtüyordu; Kraliçe (ve
güzellik kraliçesi) Ürdünlü Raina saç›n›
tamamen aç›kta b›rak›yor. Farkl› Müslü-
man milletlerin biraz farkl› yorumlar›na
yer yok de¤il, ama burada bizi öncelikle
ilgilendiren, Türk Diyaneti’nin resmî
Kur’an’›n›n ziynet (saç dahil) örtmeyi ol-
dukça grafik bir biçimde, adeta bir kutsal
tasvir canl›l›¤›nda tan›mlam›fl, kurala
ba¤lam›fl gibi göründü¤ü. K›sacas›, tür-
ban yok ama, “bafl örtme” var Kur’an’da.
Ama göz deli¤i olan kara çarflaf da yok,
Vahhabi-Suudiler’de oldu¤u gibi.
Baflka ‹slâm ülkelerinin, mezhepleri-
nin, alt-mezheplerinin tesettür anlay›fl ve
politikalar› biraz farkl› olabiliyor. Tüketi-
ci olmaya çal›flmadan fl›klara ve kombi-
nasyonlara bir göz atal›m (bir k›sm› ha-
yalî olmak üzere): Arabi-Suudi, Pakista-
ni-M›sri, Afgani-Abduhi, Vahhabi-fiaha-
bi vs... Herhangi birini seçebiliriz. Hâlâ
seçebiliriz; 1920’lerde veya daha önce de
seçebilirdik. Ama biz Sünni-Hanefi-Ke-
malî-Ortodoks diyaneti seçmifliz. O da,
eldeki konuda, yukar›dakidir. Hem ba¤-
lay›c›d›r, ama o kadar da de¤ildir; “geç-
miflin bagaj›n› hesaba katal›m, ama gele-
ce¤e de ipotek koymayal›m” denebilir.
Ama lütfen, teoloji gibi nazik ve devasa
bir meseleyi ideolojik kahve sohbeti dü-
zeyinde “halletmeye” (ya da hal’etme-
ye) çal›flmayal›m. Örne¤in Türk Diyane-
ti’nde baflörtüsü vard›r/yoktur tart›fl-
mas›n› geride b›rakal›m. Vard›r. Ama
flunu diyecek ciddi ‹slam âlimleri/fâkih-
leri ç›karsa ve derlerse ki Diyanet Vak-
f›’n›n tercümesi, meali, metni yanl›flt›r;
Türk diyanetinin daha do¤ru versiyonu-
nu iflte ben sizin önünüze koyuyorum,
kendiniz karar verin. Ama bir fideist gi-
bi de¤il, dine de olabildi¤ince rasyona-
list gibi yaklaflmaya çal›flarak. (fiahsen,
ben böyle bir uyar›y›, metodolojik bir
farz bilirim.)
Nitekim, bir baflka örnek olmak üze-
re, Türkiye Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n
kendi (as›l/daha?) resmî otoritatif versi-
yonunu da buraya koyuyorum ki, iki
muteber metin aras›nda ne kadar fark
var/olabilir, görülebilsin3:
“Mü’min kad›nlara da söyle, gözlerini
haramdan sak›ns›nlar, ›rzlar›n› korusunlar.
(Yüz ve el gibi) görünen k›s›mlar müstesna,
zinet (yer)lerini göstermesinler. Baflörtüleri-
ni ta yakalar›n›n üzerine kadar sals›nlar. Zi-
netlerini, kocalar›ndan, yahut babalar›ndan,
yahut kocalar›n›n babalar›ndan, yahut o¤ul-
lar›ndan, yahut üvey o¤ullar›ndan, yahut er-
kek kardefllerinden, yahut erkek kardefllerinin
o¤ullar›ndan, yahut k›zkardefllerinin o¤ulla-
r›ndan, yahut Müslüman kad›nlardan, ya-
hut sahip olduklar› kölelerden, yahut erkekli-
¤i kalmam›fl hizmetçilerden, yahut da henüz
kad›nlar›n mahrem yerlerine vak›f olmayan
erkek çocuklardan baflkalar›na göstermesin-
ler. Gizledikleri zinetler bilinsin diye ayakla-
r›n› yere vurmas›nlar. Ey mü’minler, hep
birlikte tövbe ediniz ki kurtulufla eresiniz!”
Burada kesiyorum. Baflta 20. yüzy›l
Türkiye’sinin en önde gelen müfessiri
Elmal›l› olmak üzere X-Y-Z’yi de alabi-
lirdim. Hepsi Sünni-Türki mealler. Çok
ayr›lm›yorlar. Hatta daha ileri gidip bafl-
ka Müslüman ülkelerin diyanetiyle de
(baflörtüsü dahil) karfl›laflt›rabilirdim.
Ama gere¤i de, yeri de yok.
Ayr›ca flunu da unutmayal›m ki, te-
olojik tefsir baflka, din politikalar› baflka-
d›r. Pakistan’a fleriat anayasas›n› indiren
baba-k›z Bhutto’lar de¤ildi; Anglo-
Amerikan yetifltirmesi, Bat›c› (NA-
TO’cu), Kenan Evren’in aziz biraderi Zi-
ya-ül Hak’t›. Helikopter suikasti de, onu
tasfiye eden de bir emr-i hak de¤il, Al-
lah’›n bir tak›m “iyi” protestan kullar›y-
d›. “Laik” (!) Pervez Müflerref’i de ayn›
ak›bet bekliyor olabilir; ›l›ml› ‹slâm’›n
bar›fl dili ve eli diye bir fley de yok. Ve te-
rörist katiller yaln›zca Taliban’dan ve
Kaide’den ç›km›yor.
Sivas’›, Trabzon’u, Kahramanma-
rafl’›, ‹zmir’i, Malatya’y›, Pangalt›’y›, Di-
yarbak›r’›, Çorum’u, Çank›r›’y› ve daha
nicelerinin hepsini Hizbullah yapmad›;
bunlar, “›l›ml›” Türk diyanetini bir dev-
let dairesi olarak âgûfluna alan ve “ba-
flörtüsü gericiliktir ve tehlikedir” diyen
laik Türk devleti bürokrasisinin önemli
dairelerinin önceden muhtemelen bilgi-
si dahilinde ve olaydan sonra da aç›k
hoflgörüsü alt›nda yap›ld›. Katledilenler
de baflörtülü kad›nlar ve çember sakall›
adamlar de¤ildi, bunlar bazen laik devle-
tin ifli gördürdükleriydi; kurbanlar, ba-
flörtüsüz kad›nlar da aralar›nda olmak
üzere, “laik” ve “›l›ml›” Türk diyanetinin
ölçülerine göre biraz daha farkl› yerde
duranlar ve din elefltirisinde “ileri” gi-
denlerdi. Sivas katliam›n›n laik kad›n
baflbakan›, “otelin içinde 38 kifli yanm›fl-
t›r, d›flar›daki vatandafllar›m›z hayatta-
d›r” türünden lâflar geveleyebildi ve bu
toplum ondan hesap sormad›. Ayr›ca,
kendisi bazen baflörtüsünün ›l›ml›s›n› da
takard›. Birkaç “laik” general ve birçok
“sosyal demokrat” devlet büyü¤ü ve
sayg›n siyasetçi ona tapard›. Tapmasalar
bile, çeflitli kapasitelerde yard›mc›l›¤›n›
yapmakta beis görmemifllerdi.
III. ANAYASA
fiimdi, bakal›m “türban” mesele-
si, çok daha hayatî dinî-ahlâkî-
bilimsel-hukukî-siyasî yönleriyle
birlikte de¤il de, iyi bir kimlik sim-
gesi ya da bir kötü niyet simgesi
düzeyinde ve sözde (ana)yasal
düzlemde nas›l tek bafl›na çözülme-
ye çal›fl›l›yor...
MHP, 1982 Anayasas›’n›n –za-
ten özürlü ve yeniden yaz›lmaya
muhtaç-- 10/4 maddesini (“Genel
Esaslar –Kanun Önünde Eflitlik”)
kurcalayarak gordiyon dü¤ümünü
çözme iddias›yla ortaya ç›kt›. “...
bütün ifllemler(in)de... eflitlik...”
ibaresine “... ve her türlü kamu hiz-
metinin sunulmas›nda ve bu hizmetler-
den yararlan›lmas›nda... eflitlik...” ibare-
sini eklemeyi önerdi. ‹lk bak›flta ve bir
bak›ma mant›kl› ve pratik gibi görünü-
yor, ama bir fley çözmez. Hem “hizmet
alan”lar›n da k›l›k k›yafet-baflörtüsü (ör-
tüsüzlü¤ü) konusundaki özgürlü¤ü gü-
venceye al›(n›)yor (“baflörtülü üniversi-
teli k›z› üniversitedeki dersime, s›n›f›ma
sokmam, çünkü fleriat getirecek” diye-
meyecekler, kad›n erkek laik mollalar)4,
hem de “hizmet veren”lerin (kad›n me-
mur, yarg›ç, doktor, ö¤retmen, hele hele
polis (!) ve subay›n (!!) baflörtüsü takabil-
me özgürlü¤ü (öbür cepheden bak›nca
riski) artacak –hiç de¤ilse zamanla. (Ko-
nunun uzun vade için teorik muhakeme
ve sakin rasyonel tart›flma ortam› gerek-
tiren bu gibi hayati boyutlar›na ve man-
t›ksal uzant›lar›na bu sefer burada gire-
mem. “Hizmet veren-”Hizmet alan” ter-
minolojisinin piyasa dilinin ard›ndaki
zihniyet sorununa da ileride de¤iniriz.
“Kamu”-”özel” ayr›m›nda yap›lan vul-
garizasyona da.)
Çocuk haklar› ihlâli
Tabii, bu teklifi verenler, bunun hemen
kabul görmeyece¤ini çok iyi biliyorlar
ve karfl›-garantiyi/ödünü bafltan veri-
yorlar. Öneri, üniversite k›zlar› (reflit
k›zlar) içindir, ilk ve orta ö¤retim k›zlar›
için de¤il. Karfl› taraf hemen diyor ki,
oraya da s›çrar. (T›pk›, “dini devletin de-
netimine almak, laikli¤in en do¤ru versi-
yonudur; cemaatlere b›rak›rsak azarlar”
paranoyas› gibi.) Berikiler de hemen gül-
suyu ikram ediyor ve diyor ki, “peki, ora-
ya inmeyelim, reflit olmayan k›z çocukla-
r›na baflörtüsü k›s›tlamas› getirelim” ve-
ya “din e¤itimi alma konusunda oldu¤u
gibi, ebeveyninin, velisinin iznine b›raka-
l›m”. Al›n size kahredici bir çocuk hakla-
r› ihlâli. (Ayn›, ya da çok benzer flekilde,
“Kemalist laik” 1982 ve 1961 anayasalar›-
n›n din ö¤retimini, reflit olmayan çocuk-
larda ebeveynin yüce takdirine b›rakma-
s› gibi. ‹lk bak›flta çok liberal görünen bu
tutum da, bence bir çocuk haklar› ihlâli-
dir. Bilimsel bilgi ve seküler ahlâk› devlet
ve aile verecek, tamam, baflka çare
yok(?), ancak bunu adam gibi yapmalar›-
n› umabiliriz, ama dinî kaynakl› enfor-
masyonu ve imana dayal› ahlâk› vermeyi
ana-baba devlete ihale etsin, devlet de
güya onlar›n otorizasyonuna dayanarak
“Cetvelli” (2003)
Extramücadele bunu yaps›n, olmaz. ‹flte size ço-
cuk haklar›n›n bir ihlâli daha. Ve
biz bu meselelerle bu planda u¤-
raflaca¤›m›za baflörtüsü plan›na
çak›l›p kal›yoruz.)
Makûl ve gerçekçi olaca¤›z,
kendi aram›zda tepiflmeyece¤iz
diye küçük k›z çocuklar›na da-
yatmada bulunaca¤›z. Baz› er-
kekler, ço¤unluk erkeklerden üs-
tündür; erkek genel olarak kad›n-
dan bir derece üstündür; üniver-
siteli k›z ilk-orta ö¤renim k›z›n-
dan bir derece üstündür. Peki kü-
çük k›z›n hali nice olacak? Yetifl-
kin kad›n haklar›n› dengeye
oturtmaya çal›flan ve ödünleflme-
ye haz›rlanan ›l›ml› Müslüman
patriyarklar, yine ›l›ml› laik Kemalist mü-
“Kemalist laik” min patriyarklarla birlikte küçük k›z ço-
1982 ve 1961 cuklar›n›n haklar›n› ezdiklerinin fark›nda
anayasalar›n›n de¤iller mi? (Müslüman, H›ristiyan ve
din ö¤retimini, Musevi dinlerinin beflerî hiyerarflisinin
reflit olmayan büyük sorunlar›na burada giremeyiz.)
çocuklarda
ebeveynin yüce fiahken flahbaz olmak
takdirine MHP’nin önerisini yeterli bulmayan AKP,
b›rakmas›, çok rivayete göre, ‘82 anayasas›n›n 13. ve 42.
liberal görünen maddelerinde de rötufl tasarl›yor. 13 üze-
bu tutum, rinde flimdi fazla durmayaca¤›m. Çok
çocuk haklar› önemli konu, çok önemli anayasa madde-
ihlâlidir. si, ‘82 rejimi zaten çok kusurlu. Laikli¤i
Yetiflkin kad›n daha yüksek bir düzlemde düzeltmeye
haklar›n› çal›flmak gerekirken, salt baflörtüsü boyu-
dengeye tunu f›rsatç› bir teknik manevrayla bura-
oturtmaya dan halletmeye çal›fl›rsak, 13. madde iyice
çal›flan ve yalama, laçka olur ve bir daha alt›ndan
ödünleflmeye zor kalkar›z. Laikli¤i iyilefltirelim, tutarl›-
haz›rlanan laflt›ral›m: Kültürde, yaflamda, anayasada,
›l›ml› Müslüman yasaklar rejiminde, idarî tasarruflarda,
patriyarklar, e¤itimde vs. Baflörtüsü meselesini de bir
yine ›l›ml› bütünlük içinde çözelim. Ama 13. madde-
laik Kemalist yi kurcalayarak de¤il. Onu tadil bile de¤il,
mümin tebdil etmeye haz›rlanmaya bafllayal›m.
patriyarklarla Bir tek fleyi hat›rlatmadan geçemeye-
birlikte ce¤im: fiu günlerde ortaya at›lan, Anaya-
küçük k›z sa Mahkemesi’nin 1991 karar›n›n etraf›n-
çocuklar›n›n dan dolaflmaya çal›flmak ilkesizlik ve
haklar›n› oportünist bir pragmatizm, hukuken a-
ezdiklerinin normatif bir ifl olur. ‹ki eksi bir art› etmez.
fark›nda (Bir eksi bir art› olsayd› bile, yerimizde sa-
de¤iller mi? yard›k.) Bu gibi temalara yak›nda, genel
anayasa de¤iflikli¤i gerekleri konusu vesi-
11
lesiyle, zaten etrafl›ca girece¤iz.
Gelelim 42. maddeye (“e¤itim ve ö¤-
renim hakk› ve ödevi”). Türban/baflör-
tüsü meselesinin konuflulmas›, çözülme-
si gereken yerin ta kendisi gibi, de¤il mi?
De¤il. ‹ki nedenle de¤il. 1982 maddesi
her bak›mdan zaten o kadar sorunlu ki
(13. maddeden de fazla), bunun içinde
hiçbir fley çözülmez. Ancak yeni kompli-
kasyonlar do¤urur. Yap›la-
cak fley, bu madde de yeni-
den yaz›l›rken (ve baflörtü-
süne yer vermeden) öyle
yaz›lmal› ki, baflka baz› ko-
nular gibi baflörtüsü konu-
su da baflka –ve do¤ru–
planlarda do¤ru biçimde
genel anayasal ilkelerin gü-
vencesi alt›nda özel kanun-
larda/idarî tasarruflar-
da/günlük hayat adab›n-
da/kültür-ahlâk plan›nda
halledilebilecek flekilde sorunsuzlaflt›r›l-
s›n: Herkesin özgürlükleri, kimli¤i, siya-
seti sivil, laik, demokratik, medenî süreç-
ler ve kurallar içinde realize edilebilsin.
Zihniyet, prosedür, müzakere, içerik-
te anlaflmaya yaklaflma ve bunlara yar-
d›m edecek k›sa vadeli (ana)yasal ve ya-
sal düzenleme ve idarî uygulamalar, da-
ha sonra da bunlar üzerine uzun vadede
say›s› azalt›lacak, niteli¤i yükseltilecek
düzenlemeler. Baflka türlü olmaz. “Peki
13. ve 42. anayasa maddeleri, bir sürü
baflka madde meyan›nda, nas›l yaz›lmal›
konusunda ne diyorsun” derseniz, o ça-
l›flmam›z yak›nda sunulacakt›r derim.
Ba¤lant›lar da o zaman kendili¤inden
kurulacakt›r.
Gelelim, 10-13-42. maddelere ek ola-
rak siyasetçilerin, akademisyenlerin her
gün bir yenisini ortaya atmaya devam et-
meleri, kendilerinde hukuk tekni¤i virtü-
özlü¤ü vehmetmelerinden baflka bir fley
olmayan, ilâve madde kurcalama iflgü-
zarl›klar›na. (Not: Anayasa, idealize et-
meyelim ama, siyasetçilerin, ayd›nlar›n
vb.’nin günlük partizan-yasal borsa tran-
zaksiyonlar›n›n yeri de¤ildir.) fiimdiye
kadar flu maddeler de konuyla ilgili gö-
rüldü: Bafllang›ç (laiklik k›sm›), 2. madde
(laiklik k›sm›), 24. madde (din ve vicdan
hürriyeti). Bir de, geçerken, 174. madde-
deki devrim kanunlar›na uymaz falan
dendi. Do¤rudur, hepsi de ilgilidir.
(Ama baflka ilgili maddeler de var.) An-
cak, Bafllangݍ, Madde 2, Madde 24 flu
halleriyle zaten o kadar sorunlu ki, özür
dilerek yineleyece¤im, bunlar›n büyük
bölümleri kald›r›lmadan, düzeltilmeden,
radikal biçimde yeniden yaz›lmadan,
salt türbanla ilgili küçük revizyonlarla ne
türban meselesinin halline elverebilirler
ne de kendileri iyileflebilir. fiahken, flah-
baz olurlar.
Neler yap›lmal›? (Baz›lar›)
1982 Anayasas›’nda bile baz› özgürlükler
(k›l›k ve baflörtüsü de alt-kategoriler ola-
rak içerilmek üzere) zaten say›larak gü-
vence alt›na al›nm›flt›r. Eksik ve kusurlu
laikli¤i konuflacaksak ve düzelteceksek
(ki iki has›m kamp›n da söyledi¤i gibi de-
¤il, do¤ru dürüst), öyle gidelim. Ve bu ifli
12
ne baflörtüsü gibi, kavramlar ve konular
hiyerarflisinde çok daha alt-soyutlama
düzeyinde olan birimler üzerinden yapa-
l›m, ne de özürlü bir anayasay› yapay
zorlama ve kurcalamalarla daha da için-
den ç›k›lmaz bir enkaz haline getirelim.
Görece¤iz ki, ilk kuflak klasik/tarihsel
Kemalistler bile baflörtüsünü anayasa,
hatta yasa düzeyinde ele almam›fllar, tü-
zük ve yönetmeliklere ve de
idarî uygulamaya ve günlük
yaflam kültürünün dinamikle-
rine havale etmifllerdi –tabii
(bence yanl›fl ve tutars›z) mü-
dahalelerini de yaparak. Ama
söyledi¤imiz düzeylerde. Biz
bunu da afl›p örne¤in:
• Anayasa ve özel yasa dü-
zeylerinde, genel hak ve öz-
gürlükleri koruyacak çerçeve-
leri çizelim.• ‹llâ gerekti¤i dü-
“Ya Sev Ya Terket”
flünülüyorsa, tüzük ve yönet-
(2000) Extramücadele meliklerde koruyucu tedbirler de alal›m.
• ‹darî uygulamalarda temel hak ve öz-
gürlükleri ihlâl etmeyelim. • Günlük ha-
yatta (sosyal-siyasî-kifliler/gruplar aras›
iliflkilerde) sayg›l›, ço¤ulcu, özgürlükçü
davranal›m. • Simge, ima, karine, niyet
vs.’den gitmeyelim; TC’de her iki has›m
kanatta da daha ne simgeler –simge ne
kelime– ne yap›lar, kurumlar var ki, laik-
likle ba¤dafl›r en ufak yanlar› yok. • K›sa-
cas›, do¤ru ifli, do¤ru yerinde ve do¤ru
zaman›nda yapal›m; karfl›l›kl› takiye ve
riya yapmayal›m; kültürel ve normatif
mücadeleyi sayg›l› ve mertçe yürütelim.
• Üniversite ö¤rencisi baflörtüsü taks›n
(reflit ve özgür ve haklara sahip oldu¤u
Dipçik destekli için). • ‹lk ve orta ö¤retim ö¤rencisi ba-
zümreler flörtüsü takmas›n (reflit olmad›¤› için; bu,
devletçi kendisine devlet ve aile/ebeveyn taraf›n-
laikli¤in dan dayat›ld›¤› ve dolay›s›yla bir çocuk
demokrasi falan haklar› ihlâli olaca¤› için; yoksa “fleriat
getirmedi¤ini, getirmeye flimdiden haz›rland›¤›” için
askerî vesayet de¤il). • Zorunlu (ve seçmeli) din dersle-
ve darbenin rini kald›ral›m. • ‹mam-hatip okullar›n›
iyi bir fley kapatal›m; resmîli¤ini, denkli¤ini kald›-
olmad›¤›n›, ral›m; din ö¤retimini cemaatlere b›raka-
sivil l›m; kendi finansmanlar›yla ö¤retmen is-
militarizminin tihdam etsinler, sertifika da versinler,
ay›p bir fley ama laik e¤itim sisteminde geçerlili¤i ol-
oldu¤unu mas›n.• ‹lâhiyat fakültelerini devlet üni-
elli y›ld›r versitelerinin bünyesinden ç›karal›m. •
ve hâlâ Diyanet’i kald›ral›m. • Dinî örgütlenme,
anlamad›klar› dernekler mevzuat› düzeyinde s›n›rlan-
gibi, bu sefer d›r›ls›n, parti düzeyine ç›kar›lmas›n –ki
de, TSK’n›n kapatmaya da lüzûm kalmas›n. • Dinî
iktidar bloku düflünce ve ifade özgürlü¤üne s›n›r kon-
d›fl›nda mas›n. (Liste, tahdidî de¤il, tadadîdir.)
de¤il, (1960’taki
gibi) içinde Yok say›lan maddeler
oldu¤unun Gelelim ilgili, geçerli anayasa maddeleri-
(uzun zamand›r nin baflka bir k›sm›n›n baz›lar›na –niye
ve özellikle 2007 tart›flma gündemine hâlâ sokulmad›¤›n›
seçimlerinden hâlâ anlamad›¤›m! 10, 13, 42, Bafllang›ç,
sonra) bile 2, 24 söylendi ama, flunlar söylenmedi:
fark›nda Md.27, md.25, md. 17 ve md. 174/2 ve 8.
de¤iller ve yine Md.27: Bilim ve Sanat Hürriyeti. “Her-
k›flk›rtmaya kes, bilim ve sanat› [ve felsefeyi] serbest-
çal›fl›yorlar. çe (abç) ö¤renme ve ö¤retme ... hakk›na
sahiptir.” (Serbestli¤e, k›l›k k›yafet de gi-
rer diye düflünülebilir ve düflünülmeli-
dir.) [Köfleli ayraçlar benden.]
Md.25: Düflünce ve Kanaat Hürriyeti.
“Herkes düflünce ve kanaat [ve simge]
hürriyetine sahiptir. Her ne sebep ve
amaçla olursa olsun kimse düflünce ve
kanaatlerini [ve simgelerini] aç›klamaya
[ve göstermeye/göstermemeye] zorlana-
maz; düflünce ve kanaatleri [ve simgele-
ri] sebebiyle k›nanamaz ve suçlanamaz.”
Düflünce ve kanaate sahip olmak hak ve
özgürlükse, simge/kisve de haydi haydi
olmal›d›r. Birinci ve ikinci, hiçbir sebep
ve amaçla aç›klanmaya zorlanamazsa,
k›nanamazsa ve suçlanamazsa, üçüncü
de böyle görülmelidir. (Abese indirgen-
mifl bir örnekse: B›rak›n “senin baflörtün
[düflüncen bile de¤il] fleriat isteme kari-
nesidir” deyip yasaklamay›, yapt›r›ma
u¤ratmay›, “senin baflörtün fleriat karine-
si midir?” diye sorulamaz bile. Sorulma-
mal›d›r.)
Md.17: Kiflinin Dokunulmazl›¤›, Maddî
ve Manevî Varl›¤›. “Herkes, yaflama, mad-
dî ve manevî varl›¤›n› koruma ve gelifltir-
me hakk›na sahiptir. T›bbî zorunluluklar
ve kanunda yaz›l› haller d›fl›nda, kiflinin
vücut bütünlü¤üne dokunulamaz; r›zas›
olmadan bilimsel ve t›bbî deneylere tâbi
tutulamaz. Kimseye iflkence ve eziyet ya-
p›lamaz; kimse insan haysiyetiyle ba¤-
daflmayan bir cezaya veya muameleye
tâbi tutulamaz...” (Maddenin devam› flu
anda bizi tam ilgilendirmiyor.)
Yukar›daki 25. maddeden sonra bir
de buna lüzûm var m›yd›? Vard›ysa,
buyrun, iflte çerçeve: Baflörtüsü baz›lar›
için e¤er bir özkimlik belirleme/tan›mla-
ma simgesiyse –ki öyle–, herkesin maddî
ve manevî varl›¤›n› koruma ve gelifltir-
me hakk›na (ve özgürlü¤üne) girer mi,
girmez mi? Laik-seküler geçinen yasak-
larla dinsel yasaklar aras›nda ba¤nazl›k
benzerli¤ine düflülüyor mu, düflülmüyor
mu? Devam: “... kiflinin vücut bütünlü-
¤üne [ki buna onu örten kisveyi de dahil
etmek mecburiyetindeyiz] dokunula-
maz” zaten denmifl mi, denmemifl mi?
Bu yeterli bir anayasal özgürlük güvenli-
¤i çerçevesi de¤il mi? Neleri, nerelerden,
niye zorluyorsunuz, kurcal›yorsunuz?
Gelelim “Devrim Kanunlar›”n›n baz›-
lar›n›n nas›l kullan›labilece¤ine ve maale-
sef kullan›ld›¤›na veya kullan›lmad›¤›na.
1982 Anayasas› Md.174, f›kralar 2 ve 8:
25.11.1925 tarihli 671 say›l› fiapka Gi-
yilmesi Hakk›nda Kanun: “Türkiye Büyük
Millet Meclisi azalar› ile idarei umumiye
ve hususiye ve mahalliyeye ve bilumum
müessesata mensup memurin ve müs-
tahdemin Türk milletinin iktisa etmifl ol-
du¤u flapkay› giymek mecburiyetinde-
dir. Türk halk›n›n da umumi serpuflu
flapka olup buna münafi bir itiyad›n de-
vam›n› hükümet meneder.”
Üç maddeli bu kanunun 2. ve 3. mad-
deleri yürürlük maddeleridir. ‹flbu 1.
madde, görüldü¤ü gibi, özellikle daha
çok erkek “devlet memurlar›” ve hizmet-
lileri için düflünülmüfl olup ikinci derece-
de “Türkiye halk›na” teflmil edilmifltir.
“Serpufl”un semanti¤ine girmek de dahil
olabilecekken, mant›k silsilesi tamam bir
argüman kurmaya flimdi burada vakit
ay›rmadan diyece¤im fludur: Bu kanun
bugün kad›nlar›n baflörtüsünü yasakla-
maya yarayacak bir hukuk mant›¤›na ve
muhakemesine elvermez. Olsa olsa, o
gün de, bugün de, (erkek) serpuflunun
kad›n flapkas› karfl›l›¤›n›n en uygun, ki-
bar, fl›k ve müreffeh karfl›l›¤›n›n “‘han›-
mefendi türban›’” oldu¤unu söyletebilir.
Resmî ya da sivil hayatta, k›rsal ve ev-içi
baflörtüsünün yak›fl›k almayaca¤›n› söy-
ler. Hükümetin men etti¤i fley baflörtüsü-
dür; paradoksu görebilirseniz, tecviz et-
ti¤i fley türband›r. Türban, modern kad›n
flapkas›d›r. Hem ›l›ml› Kemalist Diyanet-
çi Müslüman hem modern laik Kemalist
burjuva kad›n›n›n men edilmeyen, tersi-
ne, caiz, hatta vacip görülen flapkas›d›r.
3.12.1934 tarihli 259(6) say›l› Baz› Giy-
silerin Giyilemeyece¤ine Dair Kanun: Sekiz
maddeli bu kanunun 7. ve 8. maddeleri
yürürlük maddeleridir. 6. madde, uygu-
lamay› bir tüzü¤e (2/1958 say›l›, 3.2.1935
tarihli) b›rak›r. 3, 4, 5 yabanc›larla ilgili-
dir. 1. ve 2. maddeleri aynen al›nt›l›yo-
rum ki, bu kanunla eldeki konuyla ilgili
olarak ne yap›labilir, ne yap›lamaz, daha
iyi görülsün:
Madde 1– Herhangi din ve mezhebe
mensup olurlarsa olsunlar, ruhanîlerin
mabet ve ayinler haricinde ruhanî kisve
tafl›malar› yasakt›r.
Hükümet her din ve mezhepten mü-
nasip görece¤i yaln›z bir ruhanîye mabet
ve ayin haricinde dahi ruhanî k›yafetini
tafl›yabilmek için muvakkat müsaadeler
verebilir. Bir müsaade müddetinin hita-
m›nda onun ayn› ruhanî hakk›nda yeni-
lenmesi veya bir baflka ruhanîye verilme-
si caizdir.
Madde 2– Türkiye’de kanuna tevfikan
teflekkül etmifl ve edecek olan izcilik ve
sporculuk gibi topluluklar ve cemiyet ve
kulüp gibi heyetler ve mektepler mahsus
k›yafet, alâmet ve levaz›m tafl›mak iste-
dikleri zaman yaln›z tüzük ve yönetme-
likler ile muayyen tiplere uygun k›yafet,
alâmet ve levaz›m tafl›yabilirler. (abç)
Yorumu okuyucuya (diplomal› ka-
nun teknisyenleri dahil) b›rak›yorum. S›-
k›larak da izin istiyorum, hiç de¤ilse flu-
nu sormak için: 1. madde dahi/bile daha
çok baflka dinlere mensup ruhanî-
ler/ruhban taifesi için düflünülmüfl gibi
görünmüyor mu?
Çok karmafl›k, çok nazik, çok hayati
konular. Az yer, k›smî gözlemler... S›¤
kesinliklerin hakim oldu¤u, tembel fakat
manipülatif kliflelerle yürütüle(meye)n
tart›flmalar için birkaç sorgulay›c› yeni aç›
ve asgarî muhakeme yöntemi kural› ha-
t›rlatma cüretini gösterdim. Tüketici, bofl-
lu¤u az bir argüman(tasyon) sav›m yok.
Ne var ki, bana flu kadar› belli gibi
görünüyor: Ç›k›fl noktas› sakat, bulun-
mufl gibi görünen ara formüller çal›flma-
yacak, kördö¤üflü devam edecek. Baflör-
tüsünü be¤enebilirsiniz, be¤enmeyebilir-
siniz; daha genel ve daha önemli olmak
üzere olarak dinleri be¤enebiliriz, be¤en-
meyebiliriz; ama insan haklar›na-huku-
kuna-adaletine sayg›y› yitirmeden görü-
flelim. Ve flunun gibi sorular› sorabilelim:
Baz› emekli veya muvazzaf büyükelçi,
general, profesör zevcelerinin bafllar›n›n
aç›k olmas›nda, zevçlerinin darbe yapa-
ca¤› karinesini görüyor muyuz? Ya da
tam tersine, kad›nlar›n bu aç›kl›¤›n› er-
kek efllerinin darbe yapmayacaklar›n›n Laura peçe, burka, çarflaf, flal, türban “ik-
garantisi sayabiliyor muyuz? tisâ” etmedi¤i için mi eflinin demokrasi
ve bar›fl gayretlerini destekliyor? Abesle
Baflörtüsü neleri örter? ifltigal etmeyi b›rakal›m; ciddi ve “ortala-
Laiklik baflörtüsünü yasaklamakla ol- ma ak›ll›” olal›m (“ortak ak›l”a dikkat!).
maz; bir sürü baflka fley gerektirir (“laik” Bu hafifli¤i de ironi, parodi, kara mizah,
egemen ve yönetici s›n›flar›n da yapma- hele istihza sav› ve yan›lsamas› ile yap-
ya yanaflmad›¤›). Baflörtüsünü yasakla- mad›¤›m› da belirteyim. Tam tersine, ha-
mak veya serbest b›rakmak laikli¤i sa¤- yatî meselelere yaklafl›mlardaki hoppa
layamayaca¤› ve de zedeleyemeyece¤i yetersizliklerin baz›lar›na dikkati çek-
gibi, özgürlü¤ü ihlâl ve kimli¤i rencide mek için yap›yorum. Gerçekçi olmad›-
edilen kad›nlar›n kocalar›n›n ve onlar›n ¤›m, ütopik düflündü¤üm (iyimser yo-
sözde laik has›mlar›n›n yapt›¤› ve koru- rum lütfeder iseniz), safdilâne flekilde
du¤u, laiklikle hiç mi hiç ba¤daflmayan “TC>USA” (2003) meselere beyaz-siyah bakt›¤›m falan söy-
bir sürü fleyi örter. Yani: Baflörtüsü ka- Extramücadele lenmeye kalk›fl›l›rsa da, yan›t›m flu olur:
d›nlar›n bafl›n› örter de (bence de örtme- Hukuk beyazd›r, nokta. Yasalar›n da be-
sin), as›l “mümin” ve “laik” olan tüm er- yaz olmas›na çal›fl›lmal›d›r, nokta. Siya-
keklerin yeterli laik olmayan kafalar›yla set, özellikle “iktidarc›” siyaset, maalesef
yapt›klar› bir sürü laik olmayan ifli örter. hâlâ gridir, bu kadar›n› da anlar›z. Ama
Hem Kemalist laik generallerin, bü- gri dediysek, giderek siyaha da varabilir
AKP flürekas›,
yükelçilerin, profesörlerin, hem de ›l›ml› demedik, üç nokta. (Devam edece¤iz an-
daha genifl bir
Müslüman hükümet partisinin siyasetçi- lam›nda.)
s›n›f-iktidar
lerinin ve ilâhiyatç›lar›n›n ve strateji-gü- Çok temenni ediyorum ki, flu anda
analizindeki laik
venlik akademisyenlerinin politik-ide- tasarlanan ara formüller gerçeklefltirile-
flerikleriyle
olojik-askerî stratejik orta¤› ABD’nin mez, çünkü as›l sorunlar katmerlendiri-
birlikte, örne¤in
dünyada ve bölgede yapt›¤› laik-demok- lir, çözümleri gelecek kuflaklar için daha
Irak savafl›nda ve
ratik-bar›flç›l olmayan bir sürü ifli de ör- da güçlefltirilmifl olur. Ve bu kördö¤üflü
iflgalinde ve
ter. AKP flürekas›, daha genifl bir s›n›f-ik- bir an önce gündemdeki genel anayasa
ticaretinde
tidar analizindeki laik flerikleriyle birlik- de¤iflikli¤i gere¤i maddesinin alt›na (bir
ABD’yi, efllerinin
te, örne¤in Irak savafl›nda ve iflgalinde ve alt-alt-f›kra olarak) al›n›r ve birincisi ar-
bafl› örtülü
ticaretinde ABD’yi, efllerinin bafl› örtülü t›k daha fazla geciktirilmez.
oldu¤u için mi,
oldu¤u için mi, buna ra¤men mi destek-
buna ra¤men mi
liyorlar? (‹kinciler de ayn› fleyi, eflleri ba- TSK ve iktidar bloku
destekliyorlar?
fl› aç›k oldu¤u halde mi, bu yüzden mi Bir de, temenni edelim ki, 2008’in 222A
(‹kinciler de ayn›
yap›yorlar?) (2. ay›n 2. gününde, saat 2’de An›tkabir)
fleyi, eflleri bafl›
Sorunlar, kaynaklar, nedensellikler giriflimi, 1960’›n 555K (5. ay›n 5. günün-
aç›k oldu¤u halde
buralarda de¤il, baflka yerlerde. Simge- de, saat 5’te K›z›lay) ajitasyonuna ve son-
mi, bu yüzden mi
lerle/sonuçlarla/belirtilerle –o da yan- raki aç›l›mlar›na dönüfltürülemesin. 27
yap›yorlar?)
l›fl/kas›tl›– u¤raflmay› b›rakal›m; belirle- May›s askerî darbesinin haz›rlay›c›lar›n-
yici yap›lara, sistemlere, temel faktörlere dan olan “ilerici, ayd›n, laik” zümreler
bakal›m. ‹ç siyasette de –ki çok var–, d›fl (üniversiteler, bas›n, “salon” [sa¤ ve sol])
siyasette ve dünya meselelerinde de... yine ifl bafl›nda. Temenni ederim ki –ve
Ciddi laiklik revizyonlar›na o kadar ihti- tahmin de ediyorum ki– bu giriflim de,
yaç var ki, türbana çak›l›p kalmayal›m ve Ankara-‹stanbul-‹zmir vb. mitingleri gibi
dahas›, öncelikli olmas› gereken gündem bofla ç›ks›n/ç›kacak. Çünkü, yukar›daki
maddelerini perdelemeyelim. Ve de bu dipçik destekli zümreler devletçi laikli¤in
s›¤ manevralar› din, kad›n, k›z çocu¤u, demokrasi falan getirmedi¤ini, askerî ve-
baflörtüsü üzerinden yürütmeyelim. Di- sayet ve darbenin iyi bir fley olmad›¤›n›,
ni siyasete alet etmek as›l bu olur. sivil militarizminin ay›p bir fley oldu¤u-
Bir hafifli¤e izin verin: Bush dinî kis- nu, iddia ettikleri sonuçlar› da getirmedi-
ve/külâh/poflu/yarmuka/sar›k takma- ¤ini elli y›ld›r ve hâlâ anlamad›klar› gibi,
d›¤› için mi çok demokratik ve bar›flc›l? bu sefer de, TSK’n›n iktidar bloku d›fl›n-
da de¤il, (1960’taki gibi) içinde oldu¤u-
“Kazan Kald›ran Asker” (2003) nun (uzun zamand›r ve özellikle 2007 se-
Extramücadele
çimlerinden sonra) bile fark›nda de¤iller
ve yine k›flk›rtmaya çal›fl›yorlar. Oysa
TSK (bugünkü komuta heyeti) AKP ile,
ABD ile, büyük sermaye ile (yerli ve ulus-
lararas›) ve hatta “sol”un baz› bölükleriy-
le uyum halindedir. Araya girmeye çal›-
flacaklar›n (yarg› bürokrasisinin bir bölü-
mü, üniversite teknokrasisinin bir bölü-
mü, ultra-nasyonalist ve faflist emekli bü-
yükelçiler ve emekli or-korgeneraller ile
onlar›n paramiliter birlikleri) ifli zor,
flanslar› az. Tersi olursa, herkese yaz›k
olur. Bugünkünden de fazla.
Taha Parla
1) “fiehvet” motifi cinsellikle mi, yoksa kuyumculukla m› ilgilidir? (Belki, belli bir metoforu çok zorlamad›kça…)
2) Hiza/s›n›r/kenar, afla¤›ya do¤ru köprücük kemiklerine kadar olup gerdan› da içine al›yor mu, yoksa daha yukar›larda çene alt›nda
durup gerdan› aç›kta b›rak›yor mu?
3) Türkiye Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› ile Türkiye Diyanet Vakf›’n›n kurumsal/yasal/organik iliflkilerine ve her birinin gözde metinlerinin
göreceli kanonik statülerine burada giremiyorum.
4) Buna karfl›l›k, bir bölümü ö¤renme de¤il, diploma/kudret peflinde olan imam-hatip mezunu erkek ö¤renciler rahatça arkalar›na
yaslanacak –laik adaletin yüce tecellisine bak›n›z.
13

BO⁄AZ‹Ç‹ ÜN‹VERS‹TES‹ E⁄‹T‹M B‹L‹MLER‹ BÖLÜMÜ BAfiKANI PROF. FATMA GÖK
Paral› üniversite ezberi
Yeni YÖK Baflkan› Yusuf Ziya Özcan’›n üniversitelerin paral› olmas› gerekti¤i sözlerinin
bas›nda yer almas›n›n ard›ndan, Murat Belge (“YÖK Baflkan› ve paral› e¤itim”, Radikal,
12 Ocak 2008) ve Bask›n Oran (“Bedava üniversite ezberi”, Radikal 2, 13 Ocak 2008)
üniversitede paral› e¤itimi savunan yaz›lar yazd›lar. Özcan’›nki kendisinden beklenen
fleydi, ama Murat Belge’nin ve Bask›n Oran’›n Özcan’la hemfikir olmas› flafl›rt›c›yd›.
Özellikle de Bask›n Oran’›n solun ezberini bozmak ad›na neo-liberal ezberi tekrarlamas›,
flafl›rt›c› oldu¤u kadar, üzücüydü. Bo¤aziçi Üniversitesi E¤itim Fakültesi E¤itim Bilimleri
Bölümü Baflkan› Prof. Fatma Gök’ün kap›s›n› çald›k, bir sa¤lama yapt›k.
Yirmi küsur y›ld›r neo-liberallerin ›s- alan›n dönüfltürülmesiyle yak›ndan ilgi-
rarla savundu¤u paral› üniversite gö- li. Türkiye’de de paral› üniversite öneri-
rüflünü solda yer alan ö¤retim üyeleri- sinin tarihi yeni de¤il. Bask›n Oran “ez-
nin paylaflmas›n› nas›l de¤erlendiri- beri bozuyorum” derken, otuz senedir
yorsunuz? duydu¤umuz ezberi tekrarlam›fl oldu.
Fatma Gök: Üniversiteler zaten paras›z Bask›n Oran sadece bir akademisyen
de¤il. Üniversiteye, bölüme, ö¤retim di- de¤il art›k, sol ad›na ba¤›ms›z milletve-
line (‹ngilizce ö¤retim yapan üniversite kili aday› oldu. Sol olarak sa¤l›k, ö¤re-
veya bölümlerin harçlar› daha yüksek) nim gibi temel haklara nas›l bakt›¤›m›-
göre de¤iflen miktarlarda harçlar var. z›n, nas›l bir toplum, nas›l bir hayat ta-
Y›ll›k harçlar 231 ile 1250 YTL aras›nda hayyül etti¤imizin genifl kesimlere su-
de¤ifliyor. Söz konusu olan, zaten para- nulmas› aç›s›ndan da dedikleri çok
s›z olmayan üniversiteleri, neo-liberal önem tafl›yor...
kapitalist sistemin gerektirdi¤i piyasa Bence, bu sol bir pozisyon de¤il, gayet
mekanizmas›yla tamamen bütünlefltir- aç›k liberal bir pozisyon. E¤itim ve sa¤l›k
mek. “Paras›z e¤itim çal›flm›yor, çünkü baflta olmak üzere temel sosyal hizmetle-
devlet yeteri kadar kaynak ay›ram›yor, rin eflit, nitelikli olarak paras›z sunulma- Sekiz çocuklu
çünkü kaynak s›n›rl›” deniyor. Bu çok es- s› dünyaya nereden bakt›¤›m›z› belirle- bir ilkokul
ki bir argüman. Dünya Bankas›’n›n yen faktörlerden en önemlisi. E¤itimi ev- ö¤retmeninin
“meflhur” e¤itim ekonomisi uzman› Ge- rensel bir temel hak olarak kabul etmek k›z› olarak,
orge Psacharopoulos bu modeli gelifltirdi kamusal sorumlulu¤u gerektirir. Kamu- e¤itim
ve 1970’lerin sonlar›ndan beri bu model sal sorumluluk ise cinsiyete, dile, ›rka, et- paral› olsayd›,
›s›t›l›p ›s›t›l›p önümüze kondu. E¤itimin nik kökene bakmadan herkese nitelikli büyüdü¤üm
ticarîleflmesi ve sermayeleflmesi dünya- e¤itim sunmaktan geçer. Her toplumda kasaban›n
n›n çeflitli ülkelerinde farkl› flekillerde, egemenler e¤itime müdahale ediyor, kap›s›ndan
özellikle Dünya Bankas› ve IMF’nin ya- çünkü e¤itime, toplumsal düzeni yeni- ç›kmam
p›sal uyum politikalar› marifetiyle uygu- den üretmek için manipüle edilebilir, içe- imkâns›zd›;
lanmaya çal›fl›ld›. Bu politikalar›n ilk ör- ri¤i kontrol edilebilir bir alan/ayg›t ola- yurtd›fl›nda
nekleri fiili’de, Allende hükümetinin rak bak›yorlar. Bunun karfl›s›nda, gerçek- doktora
emekçileri ve yoksullar› kollayan sosyal ten demokratik ve özgür bir toplum özle- yapmamsa
politikalar›na son veren, ABD taraf›ndan minde olanlarsa, e¤itimin toplumsal sis- hayal bile
planlanan ve Pinochet taraf›ndan kotar›- temi de¤ifltirme/dönüfltürme ifllevini edilemezdi.
lan askerî darbe sonunda uygulanan po- gündeme getirirler. Asl›nda, e¤itim bir
litikalard›r. fiili’de velilere kupon vererek mücadele alan›d›r. E¤itimin içeri¤i, özü,
e¤itim ticarîlefltirilmiflti. Aileler istedikle- müfredat gibi konularla devaml› didifl-
ri okuldan e¤itim sat›n alabileceklerdi. mek zorunday›z. E¤itim, bu mücadele-
Bu kuponlar›n yoksullar›n elinden al›na- nin yafland›¤› son derece politik bir alan.
rak karaborsada tedavülde dolaflt›¤› söy- E¤itim sistemine, e¤itimin paral› olmas›-
lenir. Dünya Bankas›’n›n paral› e¤itimi na karfl› tak›n›lan tav›r, nerede durdu¤u-
genel politika olarak kabul etmesi, kapi- muzu tayin etmekte belirleyicidir. Bask›n
talizmin Türkiye’deki seyri ve kamusal Oran’›n üniversiteye yöneltti¤i elefltiriler
14
ve Türkiye’deki üniversitelerin durumu
hakk›nda söyledikleri do¤ru. Sistem iyi
çal›flm›yor, haks›z yere paralar al›n›yor,
kimden ne kadar para al›nd›¤› belli de¤il;
üniversite hocalar›n›n durumu, mesle¤e
yaklafl›m›, bütün bu konularda çok bü-
yük sorunlar var. Ama bunlar›n düzeltil-
mesi, tam da söylenenin aksine, herkesin
söz söyleyebilece¤i ve kararlara kat›labi-
lece¤i, demokratik, özgürlükçü bir aç›-
l›mla olmas› gerekirken, e¤itimi paras›
olanlar›n hizmetine açmak öneriliyor.
“Paral› üniversite” önerisinde sözü edi-
len herhalde flu anki harçlar›n düzeyin-
de miktarlar de¤il. Kamusal üniversite-
lerin vak›f üniversiteleri düzeyinde üc-
retli olmas› m› kastediliyor?
Varolan harçlar›n kastedilmedi¤i kesin.
Model, vak›f üniversiteleri modelidir.
Vak›f üniversitelerinin modeli de Ameri-
kan üniversite sistemi. YÖK baflkan›
Amerikan modelini örnek gösteriyor.
Türkiye’deki vak›f üniversitelerinin üc-
retleri bu konuda bize fikir verebilir. Bu
ücretleri yoksul kesimin ödemesi imkân-
s›z; böyle olursa, orta gelirli kesimlerin
çocuklar› için de üniversite kap›lar› ta-
mamen kapanacak demektir.
Siz Amerika’da bulundunuz, Ameri-
kan modelini yak›ndan biliyorsunuz.
Nas›l bir model Amerikan modeli?
Amerikan e¤itim sistemi Türkiye’de yü-
celtiliyor, oysa s›n›fsal konumla do¤ru-
dan belirlenen, eflitsiz ve oldukça ayr›m-
c› bir sistemdir. ABD’nin e¤itim sistemi
dünyan›n en problemli e¤itim sistemle-
rinden biridir. Varl›kl› gruplar› çok iyi
yetifltiren, di¤erlerini toplumda onlara
biçilen konumlara yerlefltirmek için ge-
rekli beceri ve mesleklere yönelten, ›rkç›
ve cinsiyet ay›r›mc›l›¤›na dayanan bir
sistem. Geçen sene, Wisconsin Eyalet
Üniversitesi Madison kampüsündey-
dim. Bu üniversite, ‘60’lardan beri ilerici
ve muhalif gelene¤iyle ünlü. Bir kamu
üniversitesi olmas›na ra¤men, ço¤unluk
para ödüyor veya ileride ödemek üzere
borçlan›yor. Wisconsin eyaletinde otu-
ranlar dönem bafl›na 4, eyalet d›fl›ndan
gelenler 8, yabanc› ö¤renciler 13 bin do-
lar ödüyor. Üniversitenin verdi¤i araflt›r-
ma, ö¤retim vb. burslar›, üniversitenin
içindeki kimi araflt›rmalar ve çeflitli pro-
jelerde çal›flarak ve di¤er iflleri yaparak
ö¤retim ücretine sayd›rmak gibi durum-
lar var. Ö¤retim ücretine sayd›rmak u¤-
runa bu burslar› alabilmek için müthifl
bir yar›fl var. YÖK Baflkan› “dünyan›n
hiçbir yerinde e¤itim paras›z de¤ildir”
diyor. Bu do¤ru de¤il. Bat› Avrupa e¤i-
tim modelinde kural paras›z e¤itimdir.
OECD’nin düzenledi¤i PISA (Uluslara-
ras› Ö¤renci Seviye Ölçüm Program›)
araflt›rmas›nda Finlandiya üst üste birin-
ci olan ülke. Türkiye çok sonlarda oldu-
¤u gibi, ABD de sonlarda bulunuyor.
Finlandiya’da bir tane özel e¤itim kuru-
mu yok, paral› kurs, paral› yetiflkin e¤iti-
mi faaliyeti bile yok. Fransa’n›n gelene¤i
yine e¤itimin paras›z sa¤lanmas›d›r. Av-
rupa’da da sosyal devlet anlay›fl› çöktük-
çe paral› e¤itime do¤ru bir geçifl görülü-
yor. Türkiye’de gözler bir tek ABD’ye
çevrildi¤i için, ABD dünyan›n bütünü
olarak görülüyor. ABD’de, daha ilkokul
seviyesinden bafllayan bir s›n›fsal ayr›fl-
ma var. Zenginlerin oturduklar› yerler-
deki devlet üniversiteleri de, o bölgenin
vergileriyle desteklendi¤i için çok iyi du-
rumda. New York’ta, ben Harlem’de
oturdum, oradaki okullar felâket durum-
dayd›. Çünkü insanlar›n verdikleri ver-
giler yetmiyor. Nerede oturdu¤unuza,
s›n›fsal konumunuza, ailenizin mesle¤i-
ne ba¤l› olarak e¤itim al›yorsunuz. Ka-
musal üniversiteler olarak kurulan eya-
let üniversitelerinde bile, Madison örne-
¤inde oldu¤u gibi, gittikçe artan oranlar-
da ücret al›n›yor, pek çok ö¤renci bura-
lara gitmek için devlete, çeflitli finans ku-
rumlar›na borçlan›yor, orduya yaz›l›yor.
Evet, ABD’de zorunlu askerlik sistemi
yok, ama yoksullar üniversiteyi paras›z
okuyabilmek için askere yaz›l›yor, burs
karfl›l›¤›nda Irak’ta savafla gidiyor. 11
Eylül öncesi, ABD ordusuna askerlikten
sonra paras›z okuyabilmek için yaz›lan
yoksullar›n bafl›na gelen bu. ABD, üni-
versite sisteminde en kötü örnek.
Ambargolara, onca fakirli¤e ra¤men
Küba bütün vatandafllar›na nitelikli ve
bedava sa¤l›k ve ö¤renim hizmeti sa¤l›-
yorsa, üstelik en pahal› dal olan t›pta
çok nitelikli insanlar yetifltiriyor, arafl-
t›rmalar yapabiliyorsa, her ülke yapabi-
lir herhalde...
Küba’daki okullar çok iyi. Ben Küba’da
bulunma ve okullar› gözlemleyebilme
f›rsat› buldum. Evet, Küba çok yoksul,
Havana’da evler dökülüyor. Ama bir
okula giriyorsunuz, hem fizikî ortam ve
olanaklar, hem de e¤itim ortam›ndaki
olumlu iklim çok etkileyici. Küba’da gör-
dü¤üm okullar›n donan›m›na Türki-
ye’de art›k ancak özel e¤itim kurumla-
r›nda rastlan›yor ve bunlar›n kap›s›ndan
ancak zenginler bir sürü para dökerek
çocuklar›n› sokabiliyorlar. Küba örne¤i
çok ö¤retici, çünkü Küba toplumu eko-
nomik olarak çok güç koflullarda ayakta
kalma mücadelesi veren bir toplum. Y›l-
lard›r ABD’nin uygulad›¤› ambargo al-
t›nda yafl›yor. Bu flartlara ra¤men dünya-
n›n en nitelikli e¤itim sistemlerinden bi-
rine sahip. Küba’dan kat kat zengin ülke-
lerden Küba’ya üniversite e¤itimi almak
için gelen ö¤rencilerle karfl›laflt›k.
Dolay›s›yla, bu bir tercih ve öncelik
meselesi...
Tabii ki tercih ve öncelik sorunu; bu da
politika sorunu. Sistemi kimlere aç›yo-
ruz, hangi bilgi ö¤retiliyor, kime ö¤retili-
yor, ne kadar ö¤retiliyor? Bunlar do¤ru-
dan politik konular. Toplumsal gücü el-
lerinde tutan egemenler için e¤itim siste-
minin ideolojisini ve içeri¤ini belirlemek,
kontrol etmek son derece önemli. Varo-
lan s›n›fl› toplumun eflitsizliklerinin,
haks›zl›klar›n›n e¤itim sistemi yoluyla
yeniden üretilmesi karfl›s›nda, bu duru-
ma karfl› durufl da kaç›n›lmaz. Tamam,
egemenler muktedirler, ama biz de bofl
durmuyoruz. Toplumun demokratik ge-
lene¤ine, dinamiklerine, muhalif hareke-
tinin durumuna göre buna müdahale
edilebiliyor. Türkiye’de bir tarafta dinci
de¤erlere sahip kesim, di¤er tarafta mil-
liyetçi de¤erlere sahip kesim sa¤, otoriter
ve hegemonyac› bir yerde birlefliyorlar.
Onlar›n karfl›s›nda, gerçekten demokra-
tik, özgürlükçü bir e¤itimi hayata geçire-
cek toplumsal ve kültürel dinamikler ve
refleksler gerçekten zay›f. Lâkin, bask›c›
dönemlerde bile sistemi elefltirebilecek
güçler yine e¤itim sistemi içinden boy
verebiliyor. E¤itimi kontrol etmenin kar-
fl› konulamaz bir cazibesi var. Fakat bu
kontrolün sa¤lanmas› o kadar da kolay
de¤il. Bugün dayan›flmac›, demokratik
anlay›fltan çok, bireysel özgürlükler üze-
rine kurulu bir üniversite tahayyülü yay-
Paras› olanlar g›n. Türkiye’nin egemenleri, ‘80’den beri
ailelerine neo-liberal küresel sisteme entegre ola-
ba¤›ml› olacak, bilmek için gerekli yap›sal dönüflüm pro-
olmayanlar jelerini gerçeklefltirme yönünde e¤itimi
devletin de dönüfltürme yolunda baflar›l› oldular.
bürokratik Ancak bu dönüflümün maliyetini yok-
çarklar›nda sullar ödüyor. ‘80’lerde bafllayan bu bas-
ihtiyaçlar›n› k›c› ve anti-demokratik projenin en
kan›tlamaya önemli aya¤› YÖK yasas›. Ama proje ta-
çal›flacaklar, mamlanmad›. Neo-liberal piyasa kapita-
ya çeflitli finans lizminin hakimiyeti henüz istedikleri dü-
kurumlar›ndan zeyde de¤il. Ödenmekte olan harçlar ve
okul sonras› çeflitli adlar alt›nda yap›lan di¤er ödeme-
hayatlar›n› ler de “ifli” kurtarm›yor anlafl›lan. Hâlbu-
ipotek alt›na ki e¤itime hak perspektifinden bakmak
alacak gerek. Di¤er pek çok sosyal, kültürel,
borçlanmalara ekonomik hakk›n kullan›labilmesi e¤i-
girecekler ya da tim hakk›yla do¤rudan ilgili. E¤itim te-
cemaatlerden mel bir hak olarak kavramsallaflt›r›l›nca,
maddî destek paral› e¤itim diye bir fley söz konusu ola-
alacaklar ve maz. E¤itimin paral› olmas›, varolan eflit-
onlara ba¤›ml› siz ve adaletsiz sistemi kamusal politika-
olacaklar. larla düzeltmek yerine, güçlendirmek ve
meflru k›lmak anlam›na gelir.
Bask›n Oran yaz›s›nda önerisinin ge-
rekçelerini ve nas›l bir uygulama öner-
di¤ini aç›yor. ‹sterseniz, o argümanlara
teker teker bakal›m. “Üniversite paral›
olur, ama her ihtiyac› olup talep eden
(‘her isteyen’ de¤il!) dört y›l burs al›r.
(...) Bursun miktar› ailenin gelir basa-
ma¤›na göre saptanabilir. (...) Bu para
ö¤renci mezun olup ifle bafllad›ktan
sonra tahsile bafllan›r. (...) Burs almak
için geliri yeterince düflük olmayanlar
belli basamaklara göre ücret öderler.”
Fatma Gök
‹htiyaç sahibi oldu¤unuzu kan›tlamak
çok sorunlu de¤il mi? ‹spatlama süreci
ve size “yoksul kimli¤i” verilmesi afla-
¤›lay›c›, damgalay›c› olmaz m›?
Bu önerinin ciddiye al›nacak bir taraf›n›
görmüyorum. Devasa bir burs bürokra-
sisi kurulaca¤›, kay›rmac›l›k kültürünün
yerleflik bir norm haline geldi¤i bir ülke-
de ihtiyaç sahiplerine ulaflamayaca¤› gibi
konular tart›fl›labilir. Ama mesele ger-
çekten “etkinlik” meselesi de¤il. Mesele,
felsefe ve ilke meselesi. Mesele, e¤itim
politikas›n›n hak temelli bak›fl aç›s›ndan
m›, yoksa lütfetme temelli bak›fl aç›s›n-
dan m› kavramsallaflt›r›laca¤› meselesi-
dir. Ö¤rencilerin muhtaç olduklar›n› ka-
n›tlamalar›n› isteyen bir mekanizman›n
iflletildi¤i bir üniversite ortam› bafltan
kötürüm kalm›flt›r ve bu ortam insan
onurunu zedeler. Bu durum, ekonomik
ve kültürel sermaye ekseninde zaten va-
rolan eflitsiz ve hiyerarflik konumlar› çok
daha derinlefltirecektir.
“Varl›kl› gençlerin verdikleri paralarla
okuyan yoksul gençler” durumu ö¤ren-
ciler aras›ndaki sosyal iliflkileri zedele-
yici de¤il mi?
Pedagojik olarak, sosyal ve kültürel ola-
rak, ö¤renciler aras›ndaki ve ö¤renciyle
ö¤retim üyesi aras›ndaki bütün iliflkileri
olumsuz etkileyece¤ini öngörmek hiç de
zor de¤il.
Üniversitenin ücretini ö¤rencinin ken-
disi karfl›layamayaca¤›na göre, sözü
edilen gelir anne-baban›n geliri. Yetifl-
kin bir birey olan ö¤renciyi de¤il, aile-
sini yani “veli”sini muhatap alm›fl olu-
yor üniversite. Bu çok temel bir ilkeye
ayk›r› de¤il mi?
Bu nokta çok önemli, ama hep gözard›
ediliyor. Üniversite ö¤rencisi toplumun
sa¤lad›¤› olanaklarla, para düflünmeden
e¤itimini yapan genç insan demektir.
18–23 yafl dönemi, gençlerin potansiyel-
lerini gelifltirebilecekleri çok önemli bir
dönem. Bu sadece akademik, meslekî
potansiyel de¤il, dünyay› ve toplumu
anlayabilecek, elefltirebilecek, dönüfltü-
recek entelektüel ve sosyal bir grup da-
Foto¤raf: fiahan Nuhoglu
15
yan›flmas› içinde olabilecekleri çok k›y-
metli bir dönem. Ama e¤itimi piyasayla
bütünlefltirme çabas› içinde, gençleri ta-
mamen aileye ba¤›ml› hale getiriyorsu-
nuz. Paral› e¤itime karfl› ç›k›lmas› için
temel nedenlerden biri bu. Genç insanla-
r›n aileden ba¤›ms›z olmalar›, onlar›n
özgür bireyler olarak yetiflmeleri için ha-
yatî öneme sahip. Paral› e¤itimin gençle-
re dayatt›¤› tam tersi bir durum. Devasa
miktarlar tutan üniversite ücretini öde-
yecek olan ailesine karfl›, genç üniversite
ö¤rencisinin yo¤un bask› alt›nda yafla-
yaca¤›n› öngörmek hiç zor de¤il. Paras›
olanlar ailelerine ba¤›ml› olacak, olma-
yanlar devletin bürokratik çarklar›nda
ihtiyaçlar›n› kan›tlamaya çal›flacaklar,
ya çeflitli finans kurumlar›ndan okul
sonras› hayatlar›n› ipotek alt›na alacak
borçlanmalara girecekler ya da cemaat-
lerden maddî destek alacaklar ve onlara
ba¤›ml› olacaklar.
Gençlerin baflta aile ve e¤itim olmak
üzere, yap›lar›, kurumlar› sorgulama,
elefltirme, hatta bunlara kafa tutabil-
meleri o yap›lardan özgür olabilmele-
riyle mümkün. ‹sterse çok varl›kl› ol-
sun, üniversite için ailesinden onca pa-
ra alan bir genç aileyi, okulda “müflte-
ri” ya da “hizmet alan” konumundaki
ö¤renci, e¤itimi, sistemi ne kadar, nas›l
elefltirebilir, karfl› ç›kabilir ki?
Genç insanlar›n özgürlük mücadelesi,
aileye karfl› da bir mücadele ayn› za-
manda. “Ailem bana bu kadar para veri-
yor, s›n›fta kalmayay›m” ya da “aman
bursum kesilmesin, iyi not alay›m” en-
diflesi pedagojik olarak çok yanl›fl, ente-
lektüel ve sosyal aç›dan geliflmeyi engel-
leyici bir bask›d›r. Burs büyük bir tuzak-
t›r, ö¤rencilere tuzakt›r, topluma tuzak-
t›r. Not alma peflinde koflan ö¤rencilerin
gözü baflka bir fley görmez olur. Bu
gençlerin toplumsal sorunlarla ilgilen-
meleri, toplumsal sorunlar karfl›s›nda
tepki vermeleri çok daha zor olacakt›r.
Tekrar yinelemek istiyorum. “Bursum
kesilmesin, annem babam ne der?” çok
büyük bir bask›, toplumsal bir tuzak bu.
Ö¤rencilerin üniversiteyi dört y›lda bi-
tirmeye zorlanmalar› bile asl›nda bü-
yük bask›. Bask›n Oran, “bursunun ke-
silmesini veya borcunun artmas›n› iste-
meyen ö¤renci dersine çal›flacak ve
üniversitenin k›ymetini bilecek” diyor.
Bunu, ben gerçekten sol paradigma için-
de bir fikir olarak göremiyorum. Bu ka-
dar büyük bir haks›zl›k yap›lamaz ö¤-
rencilere. Bu, son derece ciddi bir engel.
Bir harekete kar›flt›n, bursun kesildi. De-
moklesin k›l›c› gibi bafl›nda... Ö¤renci-
lerle ö¤retim üyelerini parayla karfl› kar-
fl›ya getirmek e¤itimsel olarak son dere-
ce yanl›flt›r. Ayr›ca, burs karfl›l›¤› olma-
yan bir fleydir, ama burada bir termino-
loji berrakl›¤› da yok. Kredi sonra geri
ödenen parad›r; burada burs kredi,
borçlanma anlam›nda kullan›l›yor.
‹lkesel durum bir yana, Türkiye’de
meslekî konumuna göre orta s›n›f ka-
bul edilen, ama hayat standard› aç›s›n-
dan “yoksul” olan çok genifl bir kesim
var. Mesela, hem annesi, hem babas›
lise ö¤retmeni olan bir gencin ailesinin
16
paral› üniversite ücretini ödeyebilmesi
imkâns›z, ama böyle bir aile “resmen
yoksul” kabul edilmeyece¤i için burs-
tan da yararlanamayacak. Üniversite bu
insanlar›n menzilinden ç›kacak.
Çok hakl›s›n›z. Bugün varolan sistem
çok daha eleyici hale gelecek. Kendimi
örnek vereyim, paras›z e¤itim oldu¤u
için ben bugün burada ö¤retim üyeli¤i
yap›yorum. Sekiz çocuklu bir ilkokul ö¤-
retmeninin k›z› olarak, e¤itim paral› ol-
sayd›, büyüdü¤üm kasaban›n kap›s›n-
dan ç›kmam imkâns›zd›; yurtd›fl›nda
doktora yapmamsa hayal bile edilemez-
di. E¤itimin paral› olmas›, varolan eflitsiz
sistemden kaynaklanan ayr›mc›l›klar›
çok daha derinlefltiren bir nedendir. Bu-
gün üniversitelerde uygulanan ikinci ö¤-
retimde ilginç bir durum karfl›m›za ç›k›-
yor. 1999-2000 ö¤retim y›l›nda yüksek
ö¤retimde ikinci ö¤retim programlar›na
kay›t yapt›ran kad›n ö¤renci oran› 40.6
iken, bu oran 2006–2007’de 39.8’e gerile-
mifl. Paral› olan ikinci ö¤retimde k›zlar›n
oran› erkeklerden az. Vak›f üniversitele-
rinde kad›n ö¤renciler az›nl›ktad›r (yüz-
de 35.5). Aile, k›z çocu¤unu paral› e¤iti-
me göndermek istemiyor. Zaten e¤itim
sistemi k›zlar›n aleyhine çal›fl›yor, paral›
hale geldikçe k›zlar daha da çok eleniyor.
Paral› e¤itim, k›zlar›n, yoksullar›n, iflçi
s›n›f›n›n, anadil problemi olanlar›n aley-
hine iflliyor.
Bask›n Oran diyor ki: “Bugün çocukla-
r›n ciddi bir oran› ÖSYM’ye kafas›nda-
ki mesle¤i edinmek için de¤il, o vahim
‘fiimdi ne yap›yorsun’ sorusuna ‘Oku-
yorum!’ diyebilmek için giriyor. (...) Bu
‘mahalle bask›s›’ alt›ndaki ö¤renciler
yüksek meslek okullar›na gidince di-
¤erleri daha iyi e¤itim görecek.”
Türkiye’deki s›n›f ayr›flmas› ve gelir da-
¤›l›m›n›n gittikçe bozuldu¤u dikkate al›-
n›rsa, Bask›n Oran’›n önerisinin kimlerin
hangi okullara gitmesini engelleyece¤i
çok aç›kt›r. Halihaz›rdaki e¤itim olanak-
lar› bile baz› kesimlere çok görülüyor.
Ben flahsen birçok alan çal›flmas›, mahal-
le çal›flmas›, ö¤rencilerle görüflme yap-
t›m. Ama bir tane bile yukar›da bahsedi-
len cinsten ö¤renciye rastlamad›m. “‹n-
sanlar üniversite kap›s›na y›¤›l›yor” de-
niyor. ‹nsanlar›n üniversiteye gitmek is-
temesinden daha güzel bir fley olabilir mi,
daha ne istiyoruz? Bütün kurgulama ben-
ce zaten s›n›fsal, bölgesel ve cinsiyet te-
melinde ayr›mc› olan sistemi çok daha
seçkinci hale getirmek. Türkiye’de e¤itim
Bat› Avrupa zaten belli gruplara kapal›. Bask›n Oran
modelinde hoca bu söyledi¤i karara hangi bilgi sonu-
kural paras›z cu vard›, do¤rusu merak ediyorum.
e¤itimdir. Fuzulî yere üniversiteye giden gençler
Uluslararas› meslek okullar›na gitsin, “di¤erleri” da-
Ö¤renci Seviye ha iyi e¤itim görsün ayr›m›n› nas›l de-
Ölçüm Program› ¤erlendiriyorsunuz? 17 yafl›nda, üniver-
araflt›rmas›nda siteye girmeden önce, hangi alana yete-
Finlandiya nekli, hevesli oldu¤unu tam olarak bil-
birinci. Türkiye meyen bir genç üniversite ortam›nda
çok sonlarda kendisini keflfedemez mi? Kimin üni-
oldu¤u gibi, versiteyi hak etti¤ine, kim, nas›l karar
ABD de verebilir? Ayr›ca, gençlerin bir süre s›rf
sonlarda. üniversite ortam›nda bulunmalar› bile
Türkiye’de olumlu bir fley de¤il mi?
gözler bir Do¤ru. Üniversite ortam›, sosyal ve ente-
tek ABD’ye lektüel olarak çok gelifltirici ve dönüfltü-
çevrildi¤i için, rücü olabilir. Bask›n Oran’›n da kat›ld›¤›
ABD dünyan›n bak›fl aç›s›n›n kayna¤›nda e¤itime harca-
bütünü olarak nan paran›n üretken olmad›¤› düflüncesi
görülüyor. yat›yor. “Her ülkenin, her toplumun belli
ABD’de, daha bir grup insan› yüksek derecede yetifltir-
ilkokuldan mesi gerekir. Bunlar araflt›rmalar› yaps›n-
bafllayan bir lar, ülkeyi ileri götürsünler. Onlara paral›
s›n›fsal ayr›flma veya burslu iyi e¤itim sa¤layal›m. Di¤er-
var. Kamusal leri içinse bofl yere para ve kaynak harca-
üniversitelerde mayal›m; zaten ç›k›nca ifl bulamayacak-
bile, gittikçe lar. Onlar k›sa yoldan meslek sahibi ol-
artan oranlarda sunlar” anlay›fl›d›r söz konusu olan. Lâ-
ücret al›n›yor, kin, ortada bir problem var: E¤itim bu de-
pek çok ö¤renci ¤ildir. E¤itimi evrensel bilgi birikiminden,
buralara gitmek bilimden, kültürel ve toplumsal olandan
için devlete, herkesin faydalanmas› olarak görmek ge-
finans rek. Salt teknik bir alanda beceri kazand›r-
kurumlar›na mak, son derece dar ve tehlikeli bir yakla-
borçlan›yor, fl›m. ‹nsanlar› sistemin bir çark›na hapse-
orduya decek bir anlay›fl bu. Böyle bir kitleyi kon-
yaz›l›yor. trol etmek de çok daha kolay, çünkü in-
sanlar›n hem ifllerini kaybetme endiflesi
olacak, hem de dünya içinde kendi yerini
sorgulayabilecek bir entelektüel yetkinli¤i
olmayacak; kurgu bu. Ama bunun baflar›-
l› olaca¤›na inanm›yorum, böyle bir fley
eflyan›n tabiat›na ayk›r›. Arundhati Roy
Bo¤aziçi’ndeki konuflmas›nda “dünyan›n
yoksullar› aya¤a kalkacak ve silahla mü-
cadele yapacak” demiflti. Bu kadar eflitsiz
bir dünyan›n ne kadar tehlikeli oldu¤u-
nun egemenler fark›nda de¤il.
Bask›n Oran, “ihtiyaç duyulan dallar›n
bursunu yüksek tutmak yöntemiyle
diplomal› iflsiz say›s› azalt›labilecek”
diyor. “Diplomal› iflsiz” olmak, “diplo-
mas›z iflsiz” olmaktan daha iyi de¤il
midir? “‹htiyaç duyulan dallar” derken
neyin, kimin ihtiyac›ndan söz ediyo-
ruz?
Mümkün olan en çok say›da insan›n üni-
versite düzeyinde e¤itimden en fazla ya-
rarlanmas› hepimiz için daha iyidir. ‹hti-
yaçtan, Bask›n Oran’›n ne kastetti¤ini bil-
miyorum, ama genel olarak kastedilen,
piyasan›n, ifl dünyas›n›n ihtiyac›. E¤itimi
ifl dünyas›na göre kurgulayamay›z, ser-
mayeye yararl› insan yetifltirelim diye
e¤itim yapm›yoruz. Evet, ö¤retmen, mü-
hendis, doktor yetiflecek, ama esas olarak
e¤itimin amac›, okulda gerçeklefltirilme-
si gereken, toplumu de¤ifltirme ve dö-
nüfltürme potansiyeline sahip felsefe,
edebiyat, sanat, tarih ve di¤er bilim alan-
lar›nda bütünsel bir bak›fl aç›s›yla do-
nanm›fl insanlar› yetifltirmektir. E¤itimin
üretken olmas› ad› alt›nda gelifltirilen gö-
rüfller, neo-liberal küreselleflme döne-
minde e¤itime biçilen rolle de alâkal›.
Geçenlerde, gazetelerde E¤itim Bakan›
Hüseyin Çelik’le Mustafa Koç’un el s›k›-
fl›rkenki foto¤raflar› vard›. TOFAfi ile
E¤itim Bakanl›¤› anlaflma yapm›fl. Bura-
da iki durum söz konusu. Birincisi, ser-
maye kesiminin istedi¤i e¤itim biçimini
dayatmas›, ikincisiyse bu e¤itimin mali-
yetinin kamu kaynaklar›ndan ödenmesi.
‹fl dünyas›n›n gelip okula “benim fluna
ihtiyac›m var” demesi olacak fley de¤il.
fiiflli Endüstri Meslek Okulu’nda, Toyota
bölümü var mesela. O bölümü Toyota fi-
nanse etmifl, ö¤rencilere küçük burslar
veriliyor, oraya giden ö¤renciler farkl›
üniforma giyiyor, öbür ö¤rencilerden
statü olarak farkl›lar. Bu, e¤itimin do¤a-
s›na ayk›r›.
“Gençleri Sümeroloji yerine yüksek
meslek okullar›na yönlendirerek k›sa
yoldan üretici yapacak ve üniversiteleri
ferahlatacak bir öneri...” Bask›n Oran,
Sümerolojiyi karikatüral bir örnek ola-
rak veriyor, onun yerine pek çok dal
konabilir herhalde. Baz› dallar› fuzulî
görmek, gençlerin ço¤unu “k›sa yoldan
üretici yapma”y› savunmak sa¤›n çok
bildik yaklafl›m› de¤il mi?
Bizim derdimiz gençlerin büyük ço¤un-
lu¤una k›sa yoldan bir tak›m beceriler
kazand›racak bir e¤itim sistemi gelifltir-
mek olamaz; tam tersine, derdimiz siste-
mi dönüfltürecek insanlar yetifltirmek.
Bask›n Oran’›n da sistemle problemi var.
O nedenle soldan ba¤›ms›z aday oldu.
Buna ra¤men bunlar› söylemifl olmas›na
do¤rusu flafl›r›yorum. Varolan sistem son
derece eflitsiz, hegemonik, otoriter ve
muhafazakâr. Gençleri meslek okullar›-
na yönlendirmek sistemi dönüfltürecek
bir flekilde yetifltirme yaklafl›m›yla tama-
men ters, varolan sistemi etkin hale getir-
meye yönelik. Bir yanda da sadece Tür-
kiye’deki sermaye kesimlerinin de¤il,
AB ülkelerinin de ihtiyac› olan ucuz tek-
nik eleman yetifltirilmesi bizzat Millî E¤i-
tim Bakan› taraf›ndan dile getiriliyor.
Hal böyle olunca, Sümeroloji gibi tarih
de, arkeoloji de, sosyoloji de, edebiyat da
giderek önemini yitirebilir. Halbuki e¤i-
timin amac›, dünyay› ve içinde yaflad›¤›
toplumsal formasyonu anlayabilecek,
çözümleyebilecek, evrensel kültür biriki-
mine sahip insanlar yetifltirmek olmal›.
Türkiye’deki üniversitelilik oran› di¤er
ülkelere k›yasla nas›l?
Üniversiteli oran›, kabul edilemeyecek
kadar düflük. Türkiye’de üniversite ça-
¤›nda 10.5 milyon kifli var. Her sene üni-
versite s›nav›na girenlerin say›s› 2 milyo-
na yak›n. Bunlar›n 200 bin kadar›, aç›k
ö¤retim de dahil olmak üzere, herhangi
bir yüksek ö¤retim alan›na kay›t yapt›r›-
yor. Bir araflt›rmada, ilkokula giren ço-
cuklar› resmî istatistiklerden 11
sene takip ettik. 11 sene sonunda,
yüz kifliden beflinin üniversiteye
girdi¤ini gördük. E¤itim sistemi
içinde tutunamama oran›n›n bu
kadar yüksek oldu¤u bir toplum-
dan bahsediyoruz. Üstelik, pek
çok üniversitenin altyap› eksikli¤i
ve di¤er olanaks›zl›klar içinde ol-
du¤unu biliyoruz. Bu üniversite-
lerin mutlaka en k›sa zamanda ge-
lifltirilmesi gerekiyor. Oralara bü-
yük ölçüde kaynak aktar›lmas› ge-
rekirken vak›f üniversitelerine
kaynak aktar›l›yor; bu üniversite-
ler için ö¤retim üyesi yetifltirmek
gerekirken, kamusal kaynaklarla
kamu üniversitelerinde yetiflmifl
ö¤retim üyeleri özel üniversitelere
gidiyor. Maddî imkanlar oralarda
çok daha cazip, onlar› suçlamak istemi-
yorum, çünkü kamu üniversitelerinde
ö¤retim üyelerinin maafllar› çok düflük.
Ama böylece, nitelik daha da düflüyor.
E¤itimde özellefltirmenin böyle bir tahri-
bat› da oldu: Varolan yap›lar›n en de¤er-
li kaynaklar›n› al›yorsunuz, içini boflalt›-
yorsunuz. Oysa, tam tersi olmas› gerek.
‹lk defa Bilkent’e gitti¤imde, “buray› ka-
mulaflt›rmal›” diye içimden geçirmifltim.
E¤itimin tüm sorunlar›n› çözecek kay-
nak Türkiye’de vard›r. Bütün o topa tü-
fe¤e harcanan paralar› e¤itime aktaral›m.
Kuzey Irak’a yap›lmakta olan operas-
yonlardan bir tekinin maliyetinin 20 mil-
yon dolar oldu¤u geçen günlerde Hürri-
yet gazetesinde yay›nland›. Bozulmay›
bekleyen ezberlerden biri de budur, yani
savunmaya ayr›lan kaynaklar›n toplum-
da tart›flmaya kapal› tutulmas›d›r. Bu
durum dile getirildi¤inde, “ama bizim
konumumuz çok stratejik!” diye itiraz
ediliyor. Korkut Boratav hocam›z›n bir
yaz›s›nda dikkat çekti¤i gibi, burjuvazi-
nin çeflitli gelir ve servet türlerini hedef
alabilecek dolays›z vergicilikle kaynak
üretebilen bir vergi sistemiyle e¤itimin
ihtiyac› olan kaynaklar yarat›labilir. Ama
kamu üniversitelerinden para k›s›l›yor,
vak›f üniversitelerine müthifl bir kaynak
aktar›l›yor. Bunlar› sorgulayan bir zihni-
yet yerine, “kaynak yok” zihniyeti kabul
ettirilmeye çal›fl›l›yor.
Kamu üniversitelerinden pek çok ö¤re-
tim üyesinin vak›f üniversitelerine geç-
mesinin temel nedeni özel üniversite-
lerde maafllar›n yüksekli¤i mi, yoksa o
üniversitelerde nispeten daha özgür bir
ortam olmas› m›?
Vak›f üniversitelerinde devletten ba¤›m-
s›z özgür bir ortam yarat›labilece¤ini
söyleyenler var. Ama vak›f üniversitele-
rinin böyle bir ortam› sa¤lad›¤›n› düflün-
müyorum, orada da üniversitenin kuru-
cusu olan sermaye gruplar›na ba¤›ml›l›k
söz konusu. Devlet üniversiteleri özgür
ve ba¤›ms›z de¤il, özellikle de ‘80’den
sonra hiç de¤il. Fakat belli s›n›rlar içinde
bile olsa kamu üniversitelerinde müca-
dele etme olana¤› da bulunabiliyor. Ben
flahsen devlet üniversitesinde çal›flm›yor
olsayd›m, uzun süre görev yapan bun-
dan önceki fakülte dekan› taraf›ndan
çoktan iflime son verilmiflti. Ama onunla
giriflti¤im pek çok mücadeleyi ka-
zanabildim ve hâlâ görevimde-
yim. Üniversitelerin flu anki duru-
mu ideal olmaktan çok uzak. Bu-
nun iyilefltirilmesi, ancak, üniver-
sitelerin kamusal kaynak kulla-
nan, ama devletten ba¤›ms›z,
özerk olarak kurguland›¤› bir or-
tamda olabilir. Vak›f üniversitele-
rinin birkaç›, baz› aç›lardan daha
serbest olabilir. Ama bu genelleflti-
rilemez. Örnekleri az da olsa, kimi
zaman devlet üniversitelerinde
sermayenin üniversiteye nüfuz et-
mesinin ö¤retim üyelerinin müca-
delesiyle önlendi¤i olmufltur. Ör-
ne¤in, Ayd›n Do¤an kendi ad›n›
tafl›yan bir iletiflim enstitüsü ku-
rulmas› için bizim üniversiteye 3
milyon dolar vermiflti. Ecevit bafl-
bakand›, geldi, temel att›, Resmî Gaze-
te’de yay›nland›. Fakat ö¤retim üyeleri-
nin karfl› ç›kmalar›yla enstitü açt›r›lmad›.
Üniversitelerin Paral› e¤itime karfl› olanlar, üniversite-
büyük lerin varolan yap›s›n› benimsiyor ve sa-
bir kaynak vunuyor gibi sunuluyor. Sizce üniversi-
sorunu var. telerin temel sorunlar› neler?
Bundan dolay› Üniversitenin yap›s› 1980’den önce de
paral› üniversite özgürlükçü de¤ildi. Ama YÖK’ün getir-
önerisi ileri di¤i hiyerarflik, anti-demokratik ve son
sürülüyor, derece merkezî ve otoriter kurumsal ya-
halbuki kamu p› üniversitelerin üzerine çökmüfl du-
kaynaklar›n›n rumda. Bunu k›rmak çok zor, hiyerarfli-
iyi kullan›m›, ler çok kuvvetli. Özgürlükçü, özerk bir
vergilendirme, üniversite bu sistemde hayal gibi duru-
askerî yor. Kald› ki, sistemi yoksullara ve dar
harcamalar›n gelirlilere daha da kapal› hale getirecek
k›s›lmas› uygulamalar ve söylemler var. Örne¤in,
gibi yollarla YÖK Baflkan›n›n paral› e¤itimin gerekçe-
kayna¤›n si olarak “üniversiteye talep düflecek, ka-
art›r›lmas› p›da y›¤›lma sorunu da çözülecek” flek-
mümkün. lindeki aç›klamas› insan›n kan›n› dondu-
Üniversitelerin ruyor. Yani, yoksullar içeri girmesin de,
dinden, “hak edenler” rahat etsin anlay›fl›. Bunun
devletten ve d›fl›nda, üniversitelerin büyük bir kay-
sermayeden nak sorunu var. Bunu herkes söylüyor ve
ba¤›ms›z bundan dolay› paral› üniversite önerisi
olmas› lâz›m. ileri sürülüyor, halbuki kamu kaynakla-
Kamu r›n›n iyi kullan›m›, vergilendirme, as-
kaynaklar›yla kerî harcamalar›n k›s›lmas› gibi yollar-
Söylefli: Siren ‹demen
beslenecek, la kayna¤›n art›r›lmas› mümkün. Bur-
ama özerk juvazi vergilendirildi¤i zaman, üniver-
olacak. sitelere çok kaynak aktar›labilecek.
Üniversitelerin dinden, devletten ve
sermayeden ba¤›ms›z olmas› lâz›m.
Kamu kaynaklar›yla beslenecek, ama
özerk olacak.
17

BÜLENT ORAKO⁄LU’YLA ERGENEKON OPERASYONU ÜZER‹NE
Çok dall› bir a¤aç gövdesi
Türban, aslî vazifesini yerine ge-
tirdi say›l›r: Haftalard›r, küresel
ekonomik dalgalanmay› dahi tar-
t›flmay› engelleyecek flekilde,
bütün meselelerin üzerini örttü,
zihinleri kendisine hapsetti. Bu
arada, cumhuriyet tarihinin en
önemli operasyonlar›ndan ve da-
valar›ndan birini de adeta sume-
nalt› etti. Y›llard›r aflinas› oldu-
¤umuz, karanl›k iliflkilerini ve
eylemlerini iyi kötü bildi¤imiz
bir dizi isim Ergenekon Çetesi
kapsam›nda gözalt›na al›nd› ve-
ya tutukland›. Emekli tu¤general
Veli Küçük, avukat Kemal Ke-
rinçsiz, Yasin Hayal’in avukat›
Fuat Turgut, Sedat Peker’le ilifl-
kisinden de hat›rlad›¤›m›z gaze-
teci Gülay Kömürcü, Türk Orto-
doks Patrikhanesi Bas›n Sözcüsü
Sevgi Erenerol, Susurluk san›¤›
Sami Hofltan, silah üzerine ye-
min ettirmelerinden hat›rlad›¤›-
m›z Kuvayi Milliye Derne¤i bafl-
kan› emekli albay Fikri Kara-
da¤... Birkaç isim daha eklense,
televizyonlarda, sokaklarda s›k
s›k görünüp söz alan “ulusalc›
ünlüler” tastamam derdest edil-
mifl olacakt›. Nihayet ortaya ç›k-
t›¤›na ve müdahale edildi¤ine
sevindi¤imiz bu karanl›k a¤›n
üstü, türban tart›flmas›yla örtül-
dü. Bu kiflilerin muhtemel ba¤-
lant›lar›, çetenin “üst” yönetimi,
böyle bir örgütlenmenin devletin
ne ifline yarad›¤› gibi sorular›n
cevaplar› malûmumuz olmad›.
Ve elimizde bu bir avuç “ucube”
kald›. Normal bir ülkede her gün
manfletlere tafl›nmas› gereken
bir dava sessizli¤e gömüldü. Ay-
n› bir aralar sürekli televizyonla-
r› iflgal eden s›n›rötesi operas-
yonlar gibi. “TSK’n›n suç örgütü
olmad›¤›n›” aç›klamak duru-
munda kalan Genelkurmay’a yö-
nelik bofl arazilerin bombaland›-
¤› iddialar› gündemde pek yer
bulmad›. Yani belki AKP, TSK
baflta olmak üzere devletin
“yüksek” katlar›n›n ekme¤ine
ya¤ sürdü, bu arada kendi taba-
n›n›n gönlünü de hofl etti. “Laik-
li¤in düflman›” türban, galiba en
çok “rejimin bekas›”na yarad›.
Ergenekon operasyonunu eski
bir istihbaratç›yla, 28 fiubat sü-
recinde tasfiye edilen emekli
Emniyet ‹stihbarat Daire Baflkan›
Bülent Orako¤lu’yla konufltuk...
18
Foto¤raf: Batur Gökçeer
Geçen sene yay›nlanan “Ankara’da
Gölge Oyunlar›” adl› kitab›n›zda Erge-
nekon terör örgütüyle ilgili de¤erlendir-
meler var. Örgütte çok karanl›k iliflkile-
rin yürütüldü¤ünü, bir darbe haz›rl›¤›-
n›n sürdü¤ünü söylüyorsunuz, ya bu
yap›lar›n da¤›t›laca¤›n› ya da darbenin
gerçekleflece¤ini ima ediyorsunuz. Teh-
like bu kadar yak›nsa, neden operasyon
2008’in bafl›na kadar yap›lmad›?
Bülent Orako¤lu: Bu tür operasyonlar›n
görünen yüzüyle perde arkas›ndaki yüzü
ve amac› hep farkl› olmufltur. Türkiye
Cumhuriyeti’nin kuruluflundan hemen
sonra bafllayan bir dezenformasyon süre-
ci var. Ben bunu “derin devlet” olarak al-
g›lam›yorum. Hukuk içinde iflleyip bir
yandan devleti y›pratan, asker ve polisin
görevini yapamad›¤› mesaj›n› vermeye
çal›flan bir yap›d›r bu ve derin devlet s›fa-
t› buna özellikle konmufltur. Bu yap›n›n
bütün faaliyetlerinden, psikolojik hare-
kâtlar›ndan bizzat devletin kendisi zarar
görmüfltür. Devlet içindeki bir tak›m or-
ganize hareketlerin, kiflilerin, devletin
yetkilerini kullanarak kendi menfaatleri
için yapt›klar› hareketlere dikkat etme-
miz gerekiyor. Her olufluma isim vere-
medi¤imizden veya NATO’nun “gölge
ordular›” dedi¤imiz Ergenekon’u müseb-
bip göremedi¤imizden “derin devlet” ta-
n›m›n› kullan›yoruz.
Baz›lar› ise, derin devleti, devlet eliyle
oluflturulan bir yap› olarak kabul edi-
yor, devletin hukukî yollardan yapama-
d›¤›n› hukuk d›fl› oluflumlar eliyle yap-
t›¤›n› söylüyor...
Bunu kabul etmemiz için, böyle bir yap›-
n›n devlet ve millet yarar›na çal›flt›¤›n›
gözlemlememiz gerekiyor. Ama bu yap›-
lar›n öyle bir amac›n›n olmad›¤› belli.
Devlet, bazen toplumu kontrol alt›nda
Bülent Orako¤lu
tutabilmek için de gizli ve yasad›fl› yol-
lara baflvurabilir...
Bu tür illegal yap›lar›n böyle bir niyeti ol-
sa bile, siyasî bir amaçlar› olmal›. Çok gi-
rift yollardan gidebilirsiniz, çeflitli görüfl
ve ideolojileri kullanabilirsiniz, ama niha-
yetinde varaca¤›n›z yerin bu ülkenin,
milletin yarar›na olmas› gerekir. Ergene-
kon’un savc› taraf›ndan “terör örgütü”
olarak nitelendirilmesi bu aç›dan önemli-
dir. Bunlar›n Türkiye’nin menfaatleriyle
ilgisinin olmad›¤›n›, d›flar›dan bir tak›m
s›zmalar›n yap›ld›¤›n› iddia ediyorum.
S›zmalar› kimler yap›yor?
Çeflitli emperyalist ülkelerle yap›lan sa-
vunma, güvenlik, istihbarat anlaflmala-
r›yla bu s›zmalar oluyor. Gladio tipi ör-
gütlenmelerin esas itibariyle NATO ülke-
lerinde oldu¤u biliniyor zaten. Türkiye
1952’de NATO’ya girdikten sonra provo-
ke edilmeye çal›fl›lm›fl ve bu çaba günü-
müze kadar sürmüfltür.
Fakat o dönemde Türkiye ayn› zamanda
çok partili rejime geçti. Devlet, yönetim
inisiyatifinin tamamen topluma geçme-
sine mâni olmak için de böyle bir yap›-
y› yaratm›fl olamaz m›?
Bu projeyi ortaya koyanlar, esas olarak
d›fl güçlerdir. Türkiye’de karar verici me-
kanizmalar›n, yani milleti hukukî ve
meflru yolla idare eden yap›lar›n amaçla-
r› bize d›fltan etki etmeye çal›flanlar›nkiy-
le örtüflmüfl olabilir. Mesela PKK’n›n olu-
flumunda bir flaibe vard›r. Her zaman bir
dinamik vard›r devlete karfl› çal›flmak
üzere. Bofl b›rak›rsan›z, bu dinamik baflka
unsurlar taraf›ndan ele geçirilebilir. ‹stih-
barat anlay›fl› da konjonktüre göre de¤ifl-
mektedir. 1960’larda Türkiye’de ciddi bir
komünizm tehlikesi oldu¤u söylendi, biz
öyle yetifltik sonuçta. Deniz Gezmifl, Ma-
hir Çayan gibi kiflilerin oluflumlar› içinde
de hem Türkiye, hem de yabanc› istihba-
ratlar›n yapt›¤› s›zmalar, provokasyonlar
vard›. Bugün için tam ba¤›ms›z ülke, bir
ütopya olmufltur. Ergenekon terör örgü-
Ergenekon’u tü de tam ba¤›ms›zl›k, tam millîlik ad›yla
ç›km›flt›r. Oysa ben Ergenekon’u ikiye
ikiye
ay›r›yorum. 1950’li y›llarda bütün NATO
ay›r›yorum.
Son dönemde ülkelerinde kurulan Gladio tipi örgütlen-
ortaya ç›kar›lan melerin Türkiye aya¤›, 27 May›s 1960 ih-
Ergenekon 28 tilâli sonras›nda kurulmufltur. 16 NATO
fiubat sürecinde ülkesinde Gladio türü örgütlenmelerin
oluflmufltur. tümü ortaya ç›kar›l›p da¤›t›lm›flt›r. Ama
Yeni Ergenekon, Almanya ve Türkiye hariç tabii.
ABD ve NATO Bu yap›lar› kimler oluflturuyor?
güdümlü NATO içinde bölümler vard›r. Gladio ti-
Ergenekon’a pi oluflumlarla ilgilenen bölümdeki tüm
karfl› millî bir kararlar› Amerikal› generaller verir. Son
dönemde ortaya ç›kar›lan Ergenekon te-
örgütlenme
rör örgütüyse 28 fiubat sürecinde olufl-
olarak ortaya
ç›km›fl gibi mufltur. Ergenekon, daha önce NATO
görünüyor. güdümlüydü. Eskisi son derece gizlilik
içinde çal›fl›rken, ulusalc›, ba¤›ms›z Tür-
kiyeci oldu¤unu söyleyen Ergenekon çok
daha aç›ktan çal›fl›yordu. Yeni Ergene-
kon, ABD ve NATO güdümlü Ergene- Bu tasfiyenin
kon’a karfl› millî bir örgütlenme olarak Türkiye’den
ortaya ç›km›fl gibi görünüyor. talep edilmifl
27 Nisan muht›ras›, yeni bir darbenin olabilece¤ini de
habercisi olarak okunabilir mi? düflünüyorum.
O son anda engellenmifltir. Kapat›lan Erdo¤an
Nokta dergisin aç›klad›¤› belgeler, Amerika’ya
2004’te darbenin gerçekleflece¤ini gösteri- gitmeden önce
yor. Di¤er yandan, Nokta’n›n bu belgele- “bu çok önemli
ri elde etmesi bile, devlet içinde bu konu- bir toplant›d›r”
da bir mücadelenin yürütüldü¤ünü gös- demiflti.
teriyor. Bu çeteleflmifl yap›lar›n pek çok Baflbakan›n bu
yere sirayet etti¤i görülür, ama egemen cümlesini,
anlay›fl bu de¤ildir. Genelkurmay baflka- Bush’un PKK
n› Yaflar Büyükan›t, “TSK bir suç örgütü konusunda anl›k
de¤ildir” diyor. Bu do¤rudur. Mesela si- istihbarat
vil toplum kuruluflu ad› alt›nda, toplumu vermesi olarak
psikolojik harekâtla etkilemek maksad›y- alg›lamad›m. Ne
la kurulmufl bir tak›m militarist yap›lar konufltuklar›n›
vard›r; bunlardan biri bizzat Büyükan›t’a bilemem, fakat
hakaret etmifl ve Genelkurmay baflkan› bir tak›m
bunlar hakk›nda suç duyurusunda bu- yap›lar,
lunmufltur. Bu birimler, “genç subaylar” o yap›lar›n
sendromunu ortaya ç›karmak için Hilmi kurucular› karar
Özkök’e yapt›klar› gibi ithamlarda bulu- vermedikçe
nabilmektedir. Genç subaylar›n en fazla ortadan
k›flk›rt›ld›¤› dönem 27 May›s ihtilâlidir; kald›r›lamaz.
bugün de benzeri gerçeklefltirilmek iste-
niyor. Bence bu dönemde yafll› subaylar
genç subaylar› k›flk›rtm›flt›r. Di¤er yan-
dan, Türkiye’deki kontrgerilla faaliyetle-
rinin hepsinin arkas›nda NATO kurulufl-
lar›n›n oldu¤u biliniyor. Birebir çal›flt›-
¤›m eski 7. Kolordu Komutan› Kemal Ya-
mak Pafla, PKK’n›n bitirilmesi için çok
ciddi çal›flmalar yürüttü. O bile Ameri-
ka’n›n tesirinden söz ediyor.
Derin devlet yap›lanmas›n› sürekli “d›fl
güçlere” ba¤lamak bir ezber de¤il mi?
‹çeridekilerin hepsinin oluflturulmas›, d›fl
güçler sayesinde olmufltur. Derin devlet
denen yap›lar Atatürk döneminde yoktu
ki. Amerika, Sovyetler’in Afganistan ifl-
gali s›ras›nda El Kaide’yi do¤rudan kur-
mam›flt›r mesela. Pakistan gizli servisi
üzerinden parasal, lojistik e¤itim deste¤i
vermifltir. Zaten uluslararas› terörizm,
devlet terörizmidir. Devletlerin birbirleri-
ne karfl› kulland›¤› güçtür.
Türkiye de bu yönteme baflvuruyor mu?
Veya böyle bir hissiyat içinde midir?
‹nflallah o hissiyat içindedir, ama öyle gö-
zükmüyor. Türkiye böyle bir fleyi hisset-
seydi, dört darbe ve binlerce faili meçhul
cinayet yaflar m›yd›k? Türkiye de di¤er
ülkeler için ayn› fleyi yapmal›. So¤uk Sa-
vafl döneminin örtülü, gizli faaliyetleri
Bir gösteride sol baflta Kemal Kerinçsiz, sa¤ baflta Veli Küçük
bitti, uluslararas› dengeler art›k flantaj
üzerinden sa¤lan›yor. Mesela PKK res-
men Türkiye’ye karfl› kullan›lmaktad›r.
Baz› iddialara göre de Türkiye örgütü
bölgesel emelleri için kullanmaya çal›-
fl›yor, bilhassa silahs›zland›rm›yor...
PKK, Türkiye’deki bir tak›m yap›lanma-
lar›n da ifline gelmifl olabilir. Ama bu tür
provokatif ifller meflru devlet güçleri tara-
f›ndan asla yap›lmaz, yap›lamaz. Genel-
kurmay baflkan›, Ergenekon için “suçlu
olan cezas›n› çeker” diyor zaten.
Ama ayn› Genelkurmay baflkan›, fiem-
dinli’deki san›klardan biri için “iyi ço-
cuktur” demiflti...
O da ayr› mevzu tabii. Ama flunu demek
istiyorum: Son dönemde, ülkenin Kurtu-
lufl Savafl› günlerini yaflad›¤›n› iddia eden
darbeci zihniyet, Ergenekon çetesi ve K›-
z›lelma Koalisyonu gibi yap›lar olufltur-
du. Aralar›nda Türkçü var, Maocu var,
Kemalist, ulusalc›, Atatürkçü var. “Ülke
tehlike içinde” iddias›n› sürekli dillendi-
riyorlar, ortak noktada buluflabilecekleri
vatan, bayrak, Kur’an, millet, silah gibi
sembolleri kulland›klar› için devlet için-
den insanlar› da etkiliyorlar. Fakat bu
güç, Türkiye’de son aflamas›na gelmiflti.
‹ster d›fl, ister iç güçlerin etkisiyle ortaya
ç›km›fl olsun, bu ülke, hukuk d›fl› yap›-
lanmalarla hiçbir yere gidemez. Neticede
ne oldu, Meclis komisyonuna bilgi ver-
meyen bir tak›m emekli generaller, bu-
gün parmakl›klar ard›ndad›r. Ama unut-
mamak gerekiyor ki, Türk toplumundaki
eksikliklerin yans›mas› olarak baz› yap›-
lar hayat alan› bulabiliyor.
Veli Küçük neden yakaland›?
Görünen o ki, Askerî fiûra’dan itibaren,
askerler içinde de bu tür yap›lar›n, en
az›ndan eylemci grubun, yani Türkiye’yi
s›k›nt›ya sokan Hrant Dink cinayeti, Da-
n›fltay sald›r›s›, Hablemito¤lu cinayetiyle
iliflkide olan kiflilerin temizlenmesi konu-
sunda konsensüse var›ld›. E¤er TSK böy-
le bir iradeyi ortaya koymasayd›, emekli
oldu¤u halde Veli Küçük bu kadar kolay
yakalanmazd›.
Niye böyle bir konsensüs sa¤lanabildi?
Çünkü bu, Türkiye’nin s›rt›nda bir kam-
bur gibi duruyordu. Oysa devlet yetkili-
leri flimdiye kadar böyle bir örgütlenme-
yi kabul dahi etmediler. Ama, bu tasfiye-
nin Türkiye’den talep edilmifl olabilece¤i-
ni de düflünüyorum. Sonuçta, yavafllam›fl
olsa bile, AB süreci devam ediyor...
Ordu niçin böyle bir yap›n›n ortadan
kald›r›lmas›n› istesin?
Dikkat edin, tamamen ortadan kald›r-
maktan bahsetmedik hiç. Türkiye’nin bu
yap›y› tamamen tasfiye edip etmeyece¤i-
ni bu operasyonla anlayamay›z. Çok dal-
l› bir a¤aç gövdesini düflünün, dallar›n›
kopar›yorsunuz, ama gövde duruyor.
Gövdeye müdahale etmezseniz, dallar›n›
budaman›z a¤ac› daha güçlü de k›labilir.
fiu anda yap›lan, dal ve yapraklar› atma
m›d›r acaba? Zaten gövdenin kendisi hiç-
bir ülkede kolay kolay ortadan kald›r›la-
maz. En ileri ad›m, bu gövdeyi olabildi-
¤ince meflru bir zemine çekmektir. Ya-
banc› ülkelerin çal›flma sistemleri böyle-
dir. Amerikan veya ‹ngiliz devletine bak-
t›¤›n›zda, bir tak›m resmî yap›lardan olu-
flan meflru faaliyetleri görürsünüz. Ama
bunlar, uluslararas› hukuk içinde dize ge-
tiremedikleri ülkelere karfl› illegal yap›la-
r›, tafleronlar› da kullan›rlar. Bence Sad-
dam da bir taflerondu. Geçenlerde yaka-
lanan bir Baas yöneticisi, Saddam’›n yö-
netime geçifli s›ras›nda CIA’n›n inan›l-
maz faaliyetleri oldu¤unu aç›klad›. Sad-
dam’›n Kuveyt’e sald›rmas›, ayn› süreçte
s›n›rlar›m›za bir milyon insan›n dayan-
mas›... Bu büyük bir organizasyondur ve
Türkiye’ye karfl› tezgâhlanm›flt›r.
Komplo teorisi kuruyorsunuz galiba.
Hiç de de¤il. ‹ran-Irak savafl›ndan sonra
Saddam, Kuveyt’e girdi. 15 milyar dolar
borcu vard› Saddam’›n; bu, Kuveyt’e giri-
flinin görünen sebebiydi. Bu s›rada Kürt
afliretlerinin isyanlar› bafllam›flt›r. Bunla-
r›n arkas›nda CIA’n›n, MOSSAD’›n oldu-
¤u biliniyor. Saddam, kulland›¤› kimya-
sal gazlar› da Bat›’dan alm›flt›r. ‹ngilte-
re’de bu yüzden bir gizli servis eleman›
öldürüldü, Tony Blair hâlâ yarg›lan›yor.
Kuveyt iflgalinden sonra Çekiç Güç gel-
mifl ve Körfez Savafl›’ndan sonra da Ku-
zey Irak’taki Kürtler özerkleflmifltir.
Komplo teorisi gibi görünüyor, ama Öca-
lan’›n yak›n›ndaki insanlara bak›n: Kesire
Öcalan’dan tutun da, Pilot Necati’ye ka-
dar. Pilot Necati’nin NATO’daki Ergene-
kon mensubu oldu¤u anlafl›l›yor. Öldü¤ü
iddia edildi, ama sadece ismi ölmüfltür.
Gerçek ismi ‹lyas Ayd›n’d›r ve ordudan
at›lma gibi görünen bir yüzbafl›d›r.
“Ankara’da Gölge Oyunlar›” adl› kita-
b›n›zda, her darbe öncesinde siyasî ci-
nayetlerin ifllendi¤ini, Ergenekon’un da
bir darbe tasarlad›¤›n› söylüyorsunuz.
Hrant Dink cinayetini bu aç›dan nereye
koyuyorsunuz?
Dink cinayetini bu ba¤lamda düflünmek
yanl›fl de¤ildir. Demirel “derin devlet as-
kerdir” diyor. Ecevit de derin devletin
kontrgerilla oldu¤unu söylüyordu. Hep-
si, zarar gördü¤ü yere derin devlet diyor.
Oysa mesele bu kadar basit de¤ildir. Su-
surluk’ta hükümet de, bürokrasi de irade
gösterip harekete geçmemiflti. Ama bu
sefer Erdo¤an Amerika’ya gitmeden önce
“bu çok önemli bir toplant›d›r” demiflti.
Ben hiçbir zaman baflbakan›n bu cümlesi-
ni, Bush’un PKK konusunda anl›k istih-
barat vermesi olarak alg›lamad›m. Ne ko-
nufltuklar›n› bilemem, fakat bir tak›m ya-
p›lar, o yap›lar›n kurucular› karar verme-
dikçe ortadan kald›r›lamaz.
Yani Bush ve Erdo¤an bu konuyu mu
konuflmufllar?
Bu tür meseleler öyle konuflulmaz. Fakat
netice itibariyle Hrant Dink, Santoro,
Hablemito¤lu veya Dan›fltay cinayetle-
riyle ilgili olan uçlar budanm›flt›r. Çünkü
bunlar›n faaliyetleri Türkiye’ye çok ciddi
zararlar vermifltir. Geçenlerde kat›ld›¤›m
bir televizyon program›na eski bir millet-
vekili de ifltirak etmiflti. “Kardeflim,
Hrant Dink’in öldürülmesi Türk milleti-
nin pek de umurunda de¤ildir” gibi fley-
ler söyledi. Bu çok ciddi bir fleydir. De-
mek ki toplum içinde de bu tür cinayetle-
ri tasvip edenler var. Cinayetten sonraki
süreç de korkunçtu. Erhan Tuncel polis
muhbiri, polis biliyor, jandarma biliyor
cinayetin ifllenece¤ini. O.S.’yle foto¤raf
19
çektiriyorlar. Bu olay›n devlet kademele-
rinde bilindi¤i gerçe¤i ortaya ç›k›yor. So-
nuçta bir ihtilâl ortam›n›n haz›rland›¤›
çok aç›k. Zaten bir dönem Hrant Dink’i
tehdit edenler, mahkeme önlerinde pro-
testo edenler, flimdi hapisteler. Burada
devletin elefltirilece¤i nokta, Hrant
Dink’i niye korumad›¤›d›r. Dink hem Er-
meni diasporas›n›n hem de Ergenekon
gibi kendini milliyetçi diye adland›ran
yap›lar›n hedefiydi sonuçta. Ergenekon-
cular, devlete hakim olduklar› izlenimini
herkese verebilmifllerdir. Ben gerçekte
böyle olmad›¤›n› bildi¤im halde, bir ara
böyle bir izlenime kap›ld›m. Aç›kças›,
Dink soruflturmas›nda müfettifllerin ken-
di meslektafllar› için “tahkikata mahal
yoktur” aç›klamas› beni rahats›z etti.
Ergenekon operasyonu, devletin bu sü-
reçteki zaaflar›n› ve Dink cinayeti zan-
l›lar›n›n korundu¤u izlenimini ortadan
kald›rmak için mi yap›ld›?
‹spatlayamam ama, organik ba¤lar› ol-
masa bile TSK içinde kritik mevkilerde
bunlara sempatiyle yaklaflanlar›n daha
pasif görevlere kayd›r›ld›¤›n› biliyorum.
Bunlar kamuoyuna yans›m›yor, kendi
idarî bünyeleri içinde yer de¤ifltiriyorlar.
‹ki üst düzey pafla ailevî ve kiflisel se-
bepleri öne sürerek istifa etti. Bunlar-
dan biri Diyarbak›r’da çok kritik ko-
numda bulunan Jandarma Bölge Ko-
mutan› Celal Ç›tak’t›. Tu¤amiral fiems
Aktu¤ da Askeri fiûra öncesinde, basit
bir tart›flmay› sebep göstererek istifa et-
miflti. Bu istifalar› da bu kapsamda de-
¤erlendirmek mümkün mü?
Ailevî sebep de olabilir, de¤indi¤imiz
tasfiye çerçevesinde yaflanm›fl istifalar
da olabilir. Fakat kesin olarak söyleyebi-
liriz ki, Ergenekon’a karfl› bir konsensüs
vard›r, ama bunun ne kadar derine ine-
ce¤i malûm de¤ildir.
Emniyet ‹stihbarat Dairesi eski baflka-
n›s›n›z, art›k emeklisiniz. Buna ra¤men
teflkilâttan bilgi mi al›yorsunuz?
‹stihbaratlardan emekli filan olunmaz.
Bu, “Kurtlar Vadisi”nin insanlara afl›la-
d›¤› bir izlenimdir. ‹stihbarat Daire Bafl-
kan› oldu¤umuzdan dolay›, çal›flt›¤›m›z
dönemdeki insanlarla gönül ba¤›m›z
vard›r. 28 fiubat sürecinde çok önemli
olaylara vak›f oldum. O süreçte benim
elime geçen bilgilerle flu anda yaflanan
geliflmeler birbirinden ba¤›ms›z de¤il. 28
fiubat süreci de bu Ergenekon ekibi tara-
f›ndan haz›rlanm›flt›r. Ergenekon’un si-
vil uzant›lar› da var. U¤ur Mumcu ile
Hablemito¤lu cinayetlerinin failleri de,
perde arkas› da ayn›d›r. Ergenekon’a ba-
z› cinayetlerin ›smarlanma ihtimali de
vard›r. Çünkü, dikkat ederseniz, bunla-
r›n maddî s›k›nt›lar› vard›r. Bu terör ör-
gütlerinin eskiden en kolay ifli, uyufltu-
rucu kaçakç›l›¤›yd›. Medyada pek dil-
lendirilmiyor, ama Yeni Ergenekon ve
Eski Ergenekon meselesini ay›rt etmek
lâz›m. Çünkü Yeni Ergenekon’da Türk
Ortodoks Kilisesi’nin olmas› da önemli.
Türk Ortodoks Kilisesi, asl›nda H›risti-
yan Gagavuz Türkleridir. Moldova’da
özerklikleri var bunlar›n. Türk Ortodoks
Kilisesi ile Fener Rum Patrikhanesi ara-
s›nda büyük s›k›nt›lar var. Patrikhane-
20
nin Yunanistan’a tafl›nmas› talebi var
Türk Ortodoks Kilisesi’nin. Denmektedir
ki, bu yüzden de Ergenekon’a müdahale
edilmifltir. Ve ileri sürülmektedir ki, bu
yüzden Ergenekon operasyonunun d›fl
uzant›l› olma ihtimali vard›r. Eski Erge-
nekon’un Yeni Ergenekon’u tasfiye etti¤i
dahi söylenmektedir. Dink cinayetinde
Yeni Ergenekoncular›n devleti yanlar›n-
da gösterme çabalar›, böyle bir didiflme-
nin iflareti de olabilir. Bütün kalbimle, bu
operasyonun, Türkiye’nin kendi irade-
siyle ortaya koydu¤u bir tasfiye hareketi
olmas›n› diliyorum. Hep d›fl kaynakl›
uzant›lardan bahsetti¤im için sol düflün-
cedeki yazarlar k›z›yorlar. Ama Erhan
Tuncel’e bak›n: Jandarmaya çal›fl›yor,
emniyetin muhbiri, M‹T’le bir tak›m ilifl-
kileri var... Bu tür elemanlar, yabanc› is-
tihbarat servisleri taraf›ndan da kolayl›k-
la kullan›labilir. Dink davas›na gelen jan-
darma arabas›n›n üzerinde “ya sev ya
terk et” yaz›s› vard›. Bu da devleti arkala-
r›nda gösterme çabas›n›n parças›yd›. ‹n-
sanlar o yaz›y› görünce, devletin tamam›-
n›n böyle bir alg›s›n›n oldu¤unu düflünü-
yor. Halbuki bu, devlet içindeki derin
güçlerin psikolojik harekât›d›r.
Ordu ile AKP aras›ndaki iliflkiyi nas›l
de¤erlendiriyorsunuz?
Bence ordu, AKP’yle sürtüflme meselesi-
ni aflt›, çünkü Türkiye’nin çok daha ciddi
tehlikelerle muhatap oldu¤unu gördü.
Nas›l ki bir zamanlar komünizm bir geri-
lim noktas› yap›ld›ysa, bugün de irtica
öyle kullan›l›yor. Sonuçta bunlar Türki-
ye’nin kendi konseptleri de¤ildir. D›flar›-
dan gelen, ama burada da yaflam alan›
bulabilen konseptlerdir.
Aç›klamay›p da çok önemli buldu¤u-
nuz bilgiler var m› elinizde?
Baz› bilgileri aç›klamamam›n nedeni,
yarg›s›z infaz yapmak istemememden
kaynaklan›yor. Ben de 28 fiubat sürecin-
de yarg›s›z infaza maruz kald›m.
28 fiubat’ta kimler taraf›ndan, niçin he-
def seçildiniz?
O dönem Emniyet ‹stihbarat Daire Bafl-
kan›yd›m ve demokrasinin yan›nda yer
al›yordum. Ordu içinde bir cuntac› grup
vard› o zaman.
O cuntac› grup hâlâ var m›?
Kendisi yok, ama iradesi duruyor.
Bu yap› m› Ergenekon gibi yap›lar›n
ayakta kalmas›n› sa¤lad›?
Muhakkak.
Siz daha önce Ergenekon operasyonu-
nun olmas›n› bekliyor muydunuz?
Bekliyordum. Kitab›mda baz› fleyleri ifa-
de etmekten geri durmam›n nedeni, ope-
rasyon sürecine zarar vermeme amaçl›y-
d›. Ergenekon öyle bir yap›yd› ki, ya k›sa
süre içinde iktidar olacakt› veya operas-
yonla ekarte edilecekti. Operasyonun ola-
ca¤›n› biliyordum, kendi yerimi de belli
etmifltim. Ben, demokrasiden ve hukuk-
tan yana bir yer edindim. Yoksa o tarafta
çok önemli olanaklar elde edebilirdim.
Ergenekon’dan hiç teklif ald›n›z m›?
O kadar›n› geçelim. (gülüyor)
fiimdi Büyük Birlik Partisi’nde misiniz?
De¤ilim. K›z›lelma Koalisyonu oluflunca
ayr›ld›m. Bir fleyleri savunuyorsan›z, bir
tak›m projelerin içinde olmaman›z lâz›m.
Bir Ergenekon Gerçi partiye gitti¤im zaman Muhsin Ya-
klasi¤i: Töreni z›c›o¤lu, K›z›lelma’yla iliflkilerini kestikle-
yöneten bordo bereli, rini söylemiflti. Bunlar Do¤u Perinçek’in
Kuvayi Milliye
o¤luyla ‹stanbul’da bir yürüyüfl düzenle-
Derne¤i’nin ikinci
adam›, ‹mam Hüseyin mifllerdi... Akl›ma gelmiflken, Do¤u Perin-
kod adl› Hüseyin çek’in Lozan’a gidifli! Devletin yeniden
Görüm ve dü¤üne yap›land›r›lmas› projesi burada da ortaya
flahitlik eden, Kuvayi ç›k›yor. Görev alm›fl ve Lozan’a gidiyor!
Milliye Derne¤i
Teflkilât Baflkan Elinizdeki bilgileri ve deneyimlerinizi
Yard›mc›s› Kahraman bir araya getirdi¤inizde, gelece¤e dair
fiahin operasyon nas›l bir tablo çizebiliyorsunuz?
kapsam›nda Türkiye, emperyalist güçlerle baflabafl
tutukland›, gelin
mücadele ederek bir yere gelemez. Rusya
Ayfle Gençyol ise
gözalt›n›n ard›ndan ve ABD bile kendi ç›karlar› söz konusu ol-
serbest b›rak›ld›. du¤unda anlaflabiliyorlar. Türkiye de bu
dengeyi iyi yönetiyor. Devletin üst kade-
melerindeki kurumlar›n Ergenekon’a kar-
fl› iflbirli¤i içinde olmas› da bunun bir ifla-
reti bence. En az›ndan d›fl politikada ku-
rumlar aras› birlik yarat›l›rsa, Türkiye’nin
Ortado¤u’da bir güç olma ihtimali fazla-
d›r. Oysa Hrant Dink ve di¤er cinayetler,
Türkiye’yi çok zay›f duruma düflürdü.
Kat›ld›¤›m bir Türkiye’de demokrasi ve özgürlüklerin
TV program›na tam anlam›yla sa¤lanmas› lâz›m. Bunun
eski bir tersi yap›lanmalardan nemalanan güçler
milletvekili de oldu¤unu bilmeliyiz. S›radan insanlara
ifltirak etmiflti. soruyorum, terör niye bitmiyor diye.
“Hrant Dink’in Adam “hiç biter mi, oradaki polis ve asker
öldürülmesi fazladan tazminat al›yor” diyor, az da ol-
Türk milletinin sa bu iflin bir ekonomik aya¤› oldu¤unu
pek umurunda biliyor... Ergenekon’a dönersek, s›rf daha
de¤ildir” gibi korkunç biçimde tasfiye edilmemek için
fleyler söyledi. içlerinden en ön plandakileri harcam›fl da
Demek ki bu olabilirler. Dikkat edin, 28 fiubat, üçüncü
tür cinayetleri y›l›ndan itibaren tart›fl›lmaya baflland›.
tasvip edenler Hiçbir darbe bu kadar k›sa süre içinde tar-
var. Cinayetten t›flma konusu olamam›flt›. Çünkü 28 fiubat
sonraki süreç de müdahalesinde çok kötü kokular vard›,
korkunçtu. d›fl ayak konusunda. Zaten 28 fiubat’›n as-
Erhan Tuncel kerî kanad› tasfiye edildi. ABD, Çekiç
polis muhbiri, Güç’ün Irak’taki varl›¤›n› son kez uzat-
polis biliyor, mak istiyor. Refahyol döneminde Erba-
jandarma biliyor kan bunu kabul etmek için ABD’ye 17
cinayetin maddelik bir flartname sunuyor. Askerler
ifllenece¤ini. geliyor, “say›n baflbakan›m, bu böyle ol-
O.S.’yle foto¤raf maz, bu flartlar› kald›ral›m” diyor, ama
çektiriyorlar. Erbakan geri ad›m atm›yor.
Bu olay›n devlet Ne tür flartlar öne sürüyor Erbakan?
kademelerinde Büyük Ortado¤u Projesi’ni sekteye u¤-
Söylefli: ‹rfan Aktan
bilindi¤i gerçe¤i ratacak fleyler... Irak’ta, Afganistan’da
ortaya ç›k›yor. CIA’n›n oluflturdu¤u bir tak›m yap›la-
Bir ihtilâl r›n kald›r›lmas›n› istiyor. 28 fiubat bu tür
ortam›n›n hadiselerin sonunda yaflanm›flt›r. 28 fiu-
haz›rland›¤› bat’›n devam› geliyordu da, son anda
çok aç›k. bunlar› altüst ettiler neyse ki!

DERTL‹ D‹VAN‹’N‹N GÖZÜNDEN AKP POL‹T‹KALARI VE ALEV‹LER
Daha Allah yok iken
AKP türban salvosundan önceki gündemi “Muharrem iftar›”yla, “Alevi aç›l›m›”yla iflgal
etmiflti. Baflbakan Erdo¤an’›n bizzat kat›ld›¤› iftar yeme¤ine Alevi toplumunun ileri
gelenleri itibar etmedi, tart›flmalar k›z›flt›. Alevi âfl›k gelene¤inin en pür haline yak›n
bir müzik yapan Alevi dedesi Veli Aykut, nam-› di¤er Dertli Divani’yle AKP manevras›n›,
Alevili¤in Sünnilikten temelde nas›l ayr›flt›¤›n›, Alevilerin somut taleplerini konufltuk...
AKP’li Reha Çamuro¤lu’nun önayak f›ndan faydalan›yor?
oldu¤u Muharrem orucu “iftar›” nere- AKP’nin “aç›l›m›na” s›cak bakan üç-befl
deyse tüm Alevilerden tepki gördü. kifli d›fl›nda hiçbir Alevi yok. Reha Ça-
Muharrem orucunun iftar›n›n olamaya- muro¤lu’nun AKP’ye gönül borcu var:
ca¤›, Tayyip Erdo¤an’›n as›l maksad›- Kendisini milletvekili yapt›lar. Fakat, Ça-
n›n yerel seçimlerde Alevilerin deste¤i- muro¤lu’nun Aleviler ad›na söz söyleme
ni almak oldu¤u görüflü yayg›n. Alevi hakk› yok ki. Ne inanç boyutuyla temsil
cemleri için “mum söndücülük oynu- yetkisi var, ne de toplumsal bir önderlik
yorlar” diyen bir gelenekten gelen durumu var. Kendisini Alevi toplumu-
AKP’nin “Alevi aç›l›m›n›” ve “iftar ye- nun d›fl›na atm›flt›r zaten.
me¤ini” nas›l de¤erlendiriyorsunuz? AKP’ye geçti¤i için mi Alevi toplumu- Daha dün,
Veli Aykut: Yüzy›llarca Alevi toplumu- nun d›fl›na ç›kt›? belediye
nu, önderlerini, ulular›n›, âfl›klar›n› sür- Daha önce DYP’de Mehmet A¤ar’›n yar- baflkanl›¤›
günlere göndererek, asarak, derisini yü- d›mc›s›yd›. AKP’yle anlaflt›, ama kapal› döneminde,
zerek sindirmeye çal›flm›fl bir gelenekten kap›lar ard›nda neyin anlaflmas›n› yapt›- Karacaahmet
söz ediyoruz. Alevilik, kendine özgü, lar, bilmiyoruz. Kendisini Alevilik konu- dergâh›ndaki
kendi kab›na dahi s›¤mayan bir inançt›r. sunda sorumlu hisseden bir insan, Hac› cemevini
Sünni gelenek, bu inanc› kendi inanc›na Bektafl gibi, Pir Sultan gibi, Yunus gibi y›kmaya
benzetmek için yüzy›llarca bask› yapt›. bir durufl sergiler. Sivas’ta arkadafllar›- giden adam,
Alevilere iftiralar at›ld›, “Aleviler ana-ba- m›z› cay›r cay›r yakan zihniyeti mahke- baflbakanl›¤›
c› bilmez”, “mum söndü yap›yorlar” melerde savunan adamlar›n yoldafllar›y- döneminde
dendi. Ama Alevileri bask› yoluyla sin- la beraber olamaz. “Alevi aç›l›m›”
dirme veya asimile etme flans›n›n bitti¤i- AKP niçin böyle bir giriflimde bulunma yap›yor. Bu,
ni görmeye bafllad›lar. Son dönemlerde ihtiyac› hissetti? kendileri gibi
Alevilerin sesi daha fazla ç›kmaya baflla- Hem AB’ye uyum çerçevesinde belli aç›- düflünen Aleviler
y›nca, yine Muaviye’nin siyaseti, Osman- l›mlar yapmak zorundalar, hem de Sün- yaratma,
l›’n›n takti¤i, böl-parçala-yönet politikas› ni cemaatlerin taleplerini, Alevilere söz- dolay›s›yla
harekete geçirildi. Toplumda kariyeri de özgürlük tan›yarak yerine getirmeye asimilasyon
olan baz› insanlar›n zaaflar›n› tespit edip çal›fl›yorlar. Türbana serbestîlik tan›mak politikas›n›
sat›n almaya ve kendi politikalar›na alet için önce Alevilerin baz› taleplerini yeri- h›zland›rma
ederek Alevi toplulu¤un kafas›n› kar›fl- ne getirmeye ve “biz tüm inançlar için çabas›d›r.
t›rmaya, direncini zay›flatmaya çal›fl›yor- özgürlük istiyoruz” mesaj›n› vermeye
lar. AKP’nin izledi¤i siyaset de budur. çal›fl›yorlar. Alevileri sadece bir araç ola-
Neden baz› ünlü Aleviler AKP’nin saf›- rak kullanmak istiyorlar.
na geçiyor, AKP bu isimlerin hangi zaa- Türbana serbestîlik tan›mak için de ol-
22
sa, AKP Alevilerin baz› taleplerini ka-
bul ederse, yine de karfl› ç›kar m›s›n›z?
Bu ülkede sadece Alevi ve Sünniler yafla-
m›yor ki. Ermeni, Yezidi, Süryani gibi
birçok inanç biçimi vard›r. Hepsi için ay-
n› özgürlü¤ü sa¤lama çabalar›n›n oldu-
¤unu düflünüyorsan›z, çok saf yaklafl›-
yorsunuz olaya. Benim memleketim Ur-
fa Viranflehir’de, Mardin’de Yezidiler hâ-
lâ yok say›l›yorlar. Kimse bir “Yezidi aç›-
l›m›” yapm›yor. Onlar›n çocuklar› da zo-
runlu din dersi görüyor. Aleviler Türki-
ye ve Avrupa’da ciddi bir örgütlülük
sa¤lad›¤› için AKP görmezden gelemi-
yor bizi. KKTC, resmî temel atma töre-
niyle, Alevilerin ibadet yeri olarak ceme-
vini tan›d›. Danimarka, Alevili¤i kendine
özgü bir inanç olarak resmen kabul etti.
Almanya’da üniversitede Alevilik dersi
veriliyor, bir Alevi konfederasyon baflka-
n› rahatl›kla cumhurbaflkan›yla görüfle-
biliyor. Türkiye’deyse bir siyasî partinin
genel baflkan› bile Alevi temsilcilerini
muhatap alm›yor. Fakat her seçim döne-
minde gecekondularda erzak da¤›t›p
Alevilere bir tak›m vaatlerde bulunuyor-
lar. Daha dün, belediye baflkanl›¤› döne-
minde, Karacaahmet dergâh›ndaki ce-
mevini y›kmaya giden adam, baflbakan-
l›¤› döneminde “Alevi aç›l›m›” yap›yor.
Bu, kendileri gibi düflünen Aleviler ya-
ratma, dolay›s›yla asimilasyon politikas›-
n› h›zland›rma çabas›d›r.
“Alevilik kendi kab›na s›¤mayan bir
inançt›r” derken ne kastediyorsunuz?
Alevilik, asla ‹slâmiyet’le s›n›rl› bir inanç
de¤ildir. ‹slâm dini de kendisinden önce-
ki birçok dinden, kültürden etkilenmifltir.
Bütün kültürler, bütün dinler birbirinin
devam›d›r. Alevilik, ‹slâm’dan sadece
Hak, Muhammed, Ali üçlemesini, Ehl-i
Beyt ve 12 ‹mam inanc›n› alm›flt›r. Geri
kalan Alevi inanç biçiminin mevcut ‹slâm
inanc›yla uzaktan yak›ndan alâkas› yok-
tur. ‹slâmiyet flarab› yasaklam›flt›r; Alevi-
likteyse, K›rklar Ceminden bu yana
“dem”, yani flarap içilir. ‹slâmiyet’te
inançla müzik aras›nda iliflki yokken,
Alevilerde saz ibadetin bir parças›d›r. Biz
mevcut ‹slâm dinini Emevi gelene¤i ola-
rak kabul ediyoruz. Ama Hak, Muham-
med, Ali birli¤ine inan›yoruz. Kur’an’a
ne kadar sayg› duyuyorsak, Tevrat’a, Ze-
bur’a, ‹ncil’e de o oranda sayg› duyuyo-
ruz. Cami imam›na göre, Kur’an d›fl›nda-
ki tüm kutsal kitaplara kalem kat›lm›flt›r;
bize göre, Kur’an’a da üçüncü halife Os-
man döneminde kalem kat›lm›flt›r.
Kur’an’da ne tür tahrifatlar yap›ld›¤›na
inan›yorsunuz?
Emeviler, kendi içtihatlar› do¤rultusun-
da birçok suredeki ayetleri ve s›ralamay›
de¤ifltirmifltir. Kur’an’›n 6666 ayetten
olufltu¤unu kendileri de biliyor, ama
sayd›¤›n›zda 471 ayetin eksik oldu¤unu
görürsünüz. Y›llarca Diyanet ‹flleri Bafl-
kanl›¤› yapm›fl olan Süleyman Atefl de
Kur’an’›n yaz›l›fl›nda âlimler aras›nda ih-
tilâflar oldu¤unu kabul etti. Namaz›n
befl vakit yerine üç vakit k›l›nabilece¤ini,
yani üç vakte indirilebilece¤ini söyledi.
Kur’an’daki tahrifatlar Halife Osman
dönemine denk düflüyorsa, Ali-Muavi-
ye çekiflmesinden önce olmufl, ne ol-
muflsa. Kur’an’da Alevilere dair her-
hangi bir sonradan düzenleme, tahrifat
olmam›fl, de¤il mi?
Kur’an’daki tahrifatlar›n Alevilere yöne-
lik oldu¤u iddias›nda de¤iliz. Hz. Ali’den
sonra devam eden bir ekol var. Kerbela
olay›nda Hz. Hüseyin ve Ehl-i Beytinin
feci bir flekilde katlediliflinden dolay›, ne
kadar Ehl-i Beyt ve taraftar› varsa, Emevi
‹slâm cemaatiyle bütün iliflkilerini ask›ya
al›p kendilerine özgü bir ibadet gelifltir-
mifllerdir. Bu ibadetin kayna¤› da K›rklar
Cemidir. Kur’an’dan öte, “okunacak en
büyük kitap insand›r” diyoruz biz.
Kur’an eksik veya fazla olabilir, ama biz
onu Muhammed’in gönlüne do¤an ilha-
m›n özeti olarak kabul ediyoruz. Yoksa
ne gökten zembille indi, ne de yerden bit-
ki gibi ç›kt›. Sünnilere k›yasla bizim pey-
gamber ve kitap inanc›m›z farkl›d›r.
Kerbela’da yaflanan katliam›n travma-
s›yla, ma¤duriyetin sürekli canl› tutul-
du¤u ritüeller öne ç›k›yor Alevilikte.
Alevilerin ma¤duriyet üzerinden bir
felsefe gelifltirdi¤i söylenebilir mi?
Alevili¤i bununla s›n›rlamak yanl›fl olur.
Pir Sultan, Seyit Nesimi, Hallac-› Man-
sur’un yan›nda fieyh Bedreddin gibi üs-
tadlar›n söylemleri de bizim inançlar›m›-
za paraleldir. Konfüçyus’un da, Nâz›m
Hikmet’in de dünyaya bak›fl› bize ters
de¤il; onun insanl›k için kurdu¤u hayal
bizim temel düflüncelerimizi ifade edi-
yor. Kendini insanl›¤a adayan ne kadar
halk adam› varsa, hangi etnik kökenden,
hangi milliyetten geldi¤ini sormadan
kendinden kabul eder Alevilik. Biz sü-
rekli ma¤duriyetimizi dillendiren ve bu-
nun üzerinden bir araya gelen bir top-
lum de¤iliz. Ayr›ca Alevilik sadece Ker-
bela olay›yla ortaya ç›km›fl bir inanç de-
¤il. Bu inanc›n mayas› ‹slâmiyet öncesi
kültürlerde mevcut. Semah, ‹slâm öncesi
kültürlerde var. fiamanizm, Budizm ve
Hinduizmdeki birçok gelenek görenek
Alevilerde de vard›r. Ziyaretgâhlar›n,
türbelerin, ateflin kutsanmas›, a¤açlara
bez ba¤lanmas› gibi ritüellerin hepsi ‹s-
lâm öncesi kültürlerde mevcuttu, bu de-
¤erler Alevilikte de korunmaktad›r. Ale-
vi inanc› uhrevî de¤il, dünyevîdir.
Osmanl› dönemindeki bask› ve zulüm-
den sonra, bir kurtar›c› olarak gördü¤ü
Cumhuriyet rejiminden de umdu¤unu
bulamayan Alevi cemaatinin giderek
içine kapan›k, ba¤nazlaflm›fl bir yap›ya
dönüflmüfl olma ihtimali de yok mu?
Elbette tutucu, d›fl dünyaya kap›lar›n› ka-
pam›fl, Alevili¤in sadece ibadet boyutuy-
la ilgilenen ba¤naz kesimler var. Ama
egemen yaklafl›m bu de¤ildir. Aleviler,
Hac› Bektafl Veli’nin sözlerini unutmufl
de¤il. Hac› Bektafl Veli “73 millete bir na-
zarla bakmayan bizden de¤ildir”, “eme-
¤iyle geçinmeyen bizden de¤ildir”,
“okunacak en büyük kitap insand›r”,
“kad›nlar›n› okutmayan millet yüksele-
mez”, “›rk, dil, din, cinsiyet gözetmeden,
tüm insanlara bir nazarla bak›n›z” diyor.
Alevilik, inançlararas› çat›flmalar›n en
fliddetli oldu¤u dönemlerde nas›l bu
kadar hoflgörülü olabilmifl?
Bu inanc›n mimarlar›, Hac› Bektafl Veli
gibi erler, pîrlerdir. Onlar insan âlemine
bahfledilen birer flefkat enerjisidir. Biz
Hac› Bektafl Veli’yi Ali’den veya ‹sa’dan
ayr› görmüyoruz. ‹nsanl›¤a meflale olan
bütün erleri, pîrleri ayn› enerjinin, ayn›
›fl›¤›n parçalar› olarak kabul ediyoruz.
Hepsi farkl› dönemlerde bu dünyaya gel-
mifl, ama ayn› fleyleri söylemifllerdir, do¤-
ruyu söylemekten geri durmam›fl, zerre
kadar taviz vermemifllerdir. Birçok insa-
n›m›z ne yaz›k ki Alevili¤i sadece önyar-
g›l› de¤erlendirmelerle ö¤reniyor. Oysa
Alevi ulular›, pîrleri, araflt›rmac› ruhla-
Alevilik, r›yla kendilerini sürekli gelifltirmifl, yeni-
‹slâmiyet’le s›n›rl› lemifllerdir. Kendinden bin y›l önce gelen
bir inanç de¤ildir. bir ayd›n›n düflüncelerini irdelemifl ve
‹slâm dini de kendi düflünceleriyle, inançlar›yla sentez-
kendisinden lemifllerdir. Hac› Bektafl Veli böyle bir in-
önceki birçok sand›r. “K›ble dört taraft›r, herhangi bir
dinden, kültürden tarafa dönüp ibadet etmene gerek yok;
etkilenmifltir. cemal cemale olur, cemini yapars›n” di-
fiamanizm, yor Hac› Bektafl Veli. Üç can bir cem.
Budizm ve Merkür’e de, Venüs’e de gitsen, üç can
Hinduizmdeki bir yere toplan›r, saz›m›z› al›r, üç nefes
birçok gelenek bir duaz, bir semah, bir tevhit yap›nca,
görenek ibadetini yapm›fl olursun. Gökkubbenin
Alevilerde de alt›ndaki her mekân bizim için ibadet ye-
vard›r. Alevi ridir. fiu anda sizinle muhabbet etmek bi-
inanc› uhrevî le bize göre ibadettir.
de¤il, Alevili¤in bar›flç›l bir inanç oldu¤u,
dünyevîdir. din, inanç, cinsiyet, etnisite, ›rk ayr›m›
Konfüçyus’un da, gözetmedi¤i hep vurgulan›yor. Kerbela
Nâz›m Hikmet’in katliam›na dayanan Sünnilere yönelik
de dünyaya bak›fl› k›rg›nl›¤a niye dikkat çekilmiyor?
bize ters de¤il; Tarih boyunca, as›l›p kesilenler hep bi-
onun insanl›k için zim insanlar›m›z olmufltur. Sünnilerin
kurdu¤u hayal “bizi as›p kestiniz” diye Alevilere göste-
bizim temel rebilecekleri tek bir örnek yoktur. Alevi
düflüncelerimizi toplumunun bilinçlisi de, bilinçsizi de
ifade ediyor. yeryüzünde yaflayan hiçbir canl›n›n ya-
flam hakk›n› elinden alma hakk›n›n olma-
d›¤›n› bilir. Âfl›k Seyhani’nin “Ha kutup-
larda bir Eskimo genci / Ha da Afrika’da
siyah bir zenci / Fark etmez ne dili ne di-
ni, rengi / Madem ki insand›r sayg›m›z
vard›r” dedi¤i gibi... “Bir kar›nca yuvas›-
n› kaybetse / O gece yatamam kayg›m›z
vard›r / Bir yaprak dal›ndan sarar›p düfl-
se / Ezilir yüre¤im duygumuz vard›r...”
Alevi felsefesi budur. Âfl›klar›n hiçbir flii-
rinde kin, nefret, kan, asar›z-keseriz anla-
Foto¤raf: Batur Gökçeer
Dertli Divani
1962’de Urfa’da do¤an Veli Aykut, Dertli Divani mahlas›n› 1978’de edindi. Hac›
Bektafl Dergâh› yönünden bir Alevi-Bektafli dedesi olan Dertli Divani, babas›
Afl›k Büryani dahil olmak üzere pek çok ozan›n deyifllerini, kendi fliirlerini ses-
lendirdi¤i, geleneksel Alevi müzi¤inin otantik örnekleri say›labilecek befl al-
büm yay›nlad›: “Divane Gönül” (1989), “Dikti¤imiz Fidanlar” (1993), “Duaz-›
‹mam” (1995), “Serçeflme” (2000), “Hasbihal” (2005)
y›fl› bulamazs›n›z. Alevi âfl›k ve ozanlar›
ba¤naz kesimin bak›fl aç›s›yla ince bir bi-
çimde alay eder. Mesela, Edip Harabi çok
büyük bir flahsiyettir Aleviler için; insan-›
kâmil mertebesine eriflmifl, can gözü gö-
ren, can kula¤› duyan, gerçek bir âfl›k-›
sad›kt›r. Bir nefesinde flöyle der: “Daha
Allah ile cihan yok iken / Biz onu var
edip ilân eyledik / Hakka lây›k hiçbir
mekân yok iken / Ald›k hanemize mih-
man eyledik...” Tanr›n›n varl›¤›n› ya da
yoklu¤unu tart›flan bilen insan oldu¤una
göre, felsefî aç›dan biz onu var etmifl olu-
yoruz. Tanr›n›n varl›¤›n› ispatlayan, in-
sand›r. Ama cahil bir dindar, bu dörtlük-
teki derinli¤i anlayamaz. Harabi, ayn› fli-
irinde flöyle diyor Allah için: “Kendisinin
henüz ismi yok idi / ‹smi flöyle dursun,
cismi yok idi / Hiçbir k›yafeti, resmi yok
idi / fiekil verip t›pk› insan eyledik.” Tan-
r›, Adem’e kendi nefesinden can verdi ve
meleklere “Adem’e secde ediniz” diye
buyurdu. “As›ls›z, fas›ls›z yapt›k cenneti
/ Huri g›lmanlara verdik ziyneti / Türlü
vaatlerle her bir milleti / Sevindirip flad ü
handan eyledik” diyerek dinlerdeki cen-
net-cehennemin asl›nda varolmad›¤›n›
söylüyor Harabi. Peygamberler, veliler,
nebiler, insanlar› do¤ruya, iyiye, güzele
sevketmek için yapay bir cennet-cehen-
nem yaratt›lar asl›nda.
Alevilikte ahiret inanc› yok mu?
Sünni gelenekteki ahiret inanc› Alevilik-
te yoktur. Konfüçyus’a ö¤rencileri soru-
yor: “Üstad, bize öteki dünyadan haber
verir misin?” fiöyle yan›tl›yor: “‹çinde
bulundu¤umuz dünyadan ne kadar ha-
berdar›z ki, öte dünyadan haber vere-
yim!” Ö¤rencileri soruyor: “Cennet ve
cehenneme ne diyorsunuz?” Yan›t› flu
oluyor: “Siz yaflam boyunca kimseyi k›r-
may›n, kimseye ihanet etmeyin, size ya-
p›lmas›n› istemedi¤inizi baflkas›na yap-
may›n, öldükten sonra da gerçek ne ise o
zaman görürsünüz.” “Üstad, niye ko-
nuflmuyorsun?” Konfüçyus yan›t veri-
yor: “Seyredin, kâinat her fleyi anlatm›-
yor mu?” Alevi inanc›nda âfl›klar, “dem
bu dem, saat bu saat” derler. Yaflad›¤›n
dönemde, insan olman›n gerekleri neyse,
öncelikle bunlar› yapmakla mükellefsin.
Bunun d›fl›ndaki her fley söylencelere da-
yan›r, birey buna inan›p inanmamakta
özgürdür. Alevilikte inanç dayatmas› ol-
maz. Cem ibadetinde de, görgü ceminde
de her fley elle tutulan, gözle görülen ger-
çekler üzerinde tart›fl›l›r.
Alevilik kan ba¤›yla m› geçiyor?
‹nançlar kan ba¤›yla intikal etmez ki! Ha-
c› Bektafl Veli “belimden gelen de¤il, yo-
lumdan giden evlâd›md›r” diyor. Alevi
olabilmek için Alevi ana-babadan do¤-
mak gerekmedi¤i gibi, Alevi ana-baba da
bafll› bafl›na yeterli de¤ildir. Yola ikrar
vermekle Alevi-Bektafli olunabilir.
Sivas katliam›n› ikinci Kerbela olarak
de¤erlendiren Aleviler var. Sivas olay-
lar› sonras›nda Alevi cemaatinin yap›-
s›nda bir dönüflüm yafland› m›?
Sivas’tan önce Alevi toplumunun cesare-
ti büyük ölçüde k›r›lm›flt›. Ö¤renciler bü-
yük ölçüde kimliklerini gizlemek zorun-
da kal›yordu. Birileri “siz Ali’ye mi tap›-
yorsunuz” diye sordu¤unda, nas›l yan›t
23
vereceklerini bilmiyorlard›, çünkü bilgi
aktar›m› da zay›flam›flt›. Hâlâ kendisini
komflusundan gizleyen, Ramazanda
oruç tutar gibi görünen Aleviler var. Bu-
nun temelinde a¤›r bask›lar yat›yor flüp-
hesiz. Sivas katliam›ndan önce, Alevile-
rin bu kadar derne¤i, federasyonu, bir-
lik-beraberli¤i yoktu. Sivas’tan sonra
“her ne kadar cumhuriyetle birlikte bi-
raz nefes ald›ysak da, katliamlar›n arka-
s› kesilmeyecek” dendi. Yok denecek ka-
dar az olan örgütlenmeler h›zland›.
Pir Sultan Abdal Derne¤i ve baz› Alevi
çevreleri, Erdo¤an’›n Muharrem orucu
“iftar›na” kat›lacak Alevilerin düflkün
ilan edilece¤ini söyledi. Cemaatin ku-
rallar›na uymayan Aleviler, aforoz edi-
lir gibi düflkün ilan edilebiliyor mu?
Alevi-Bektafli kültür ve inanc›na ters dü-
flen bir siyasî yap›n›n içinde olan Alevi-
ler düflkün ilan edilemezler. Ancak bü-
yük bir yanl›fl yapt›¤›n› söyleyebiliriz o
kiflinin. Düflkünlük, yolun kurallar›na
ayk›r› olan kul hakk› yeme, h›rs›zl›k, ya-
lanc›l›k, doland›r›c›l›k, zina, cinayet ve
r›zal›ks›z tek tarafl› bitirilen evliliklerde
söz konusu olabilir. Ayr›ca cem kurul-
madan, flikâyetler dile gelmeden, ilgili
kifliler dara kald›r›lmadan karar verile-
mez. Düflkünlük karar›n› ceme kat›lan
cem erenleri ve inanc›n temsilcileri vere-
bilir. Düflkün ilan etmenin aforozla ilgi-
si yok. Alevi inanc›nda toplumsal bir
irade vard›r. Bu iradeye ayk›r› harekette
olanlar, yolun kurallar›na göre düflkün
b›rak›l›rlar. Islah olsunlar diye yap›l›r
bu. Bir daha yanl›fl yapmamas› kayd›yla
yedi y›ldan sonra düflkün olan gelip ha-
lini arz eder ve önce muhatab› affeder,
sonra toplum onu tekrar kabul eder.
Alevilerin flu anda devletten somut ta-
lepleri neler?
Öncelikle diyanet teflkilât›n›n la¤vedil-
mesi gerekiyor. Bu ülke laik ve demok-
ratik bir cumhuriyetse, Diyanet ‹flleri gi-
bi bir teflkilât›n varl›¤›, bu ülkenin ruhu-
na ters düfler. Laik devletin din iflleriyle
hiçbir iliflkisi yoktur.
Diyanet ‹flleri, Aleviler için temelde ne
tür sorunlara sebep oluyor?
Devlet insanlar› tamamen Sünni-Hanefi
mezhebine yönlendiriyor ve beyin y›k›-
yor. ‹nanmad›¤›m bir fleyi niye bana
okulda ö¤retmeye kalk›fl›yorsun? Dev-
let, dinliye de, dinsize de ayn› mesafede
durmak zorundad›r. Din dersi verebilir-
sin, ama bu dersin, ilkel dinlerden baflla-
y›p dört büyük dine kadar gelmesi ve ta-
rafs›z bir biçimde inançlar› ö¤retmesi
gerekiyor. Namaz›n nas›l k›l›nmas› ge-
rekti¤i laik devletin vazifesi olamaz. Bu-
nun laiklikle, demokrasiyle alâkas› yok
ki. Hac› Bektafl Dergâh› Postniflini Veli-
yeddin Ulusoy’un ifade etti¤i maddeler,
Alevilerin talepleridir: Bütçeden dinsel
faaliyetlere pay ayr›lmamal› ve Diyanet
‹flleri Baflkanl›¤› kald›r›lmal›. Tüm
inançlar›n örgütlenmesi ve kurumsallafl-
mas› önündeki engeller kald›r›lmal›.
Devlet tüm inançlar karfl›s›nda tarafs›z
ve eflit uzakl›kta olmal›. Zorunlu din
dersi kald›r›lmal›, Alevi köylerine zorla
cami yapt›rmaya ve din görevlisi gön-
dermeye son verilmeli. Devlet, inanç
24
gruplar› üzerindeki bask› ve ayr›mc›l›¤a
engel olmal›, belli bir inanca yönelik res-
mî okul –‹mam Hatip liseleri vb.- yapt›r-
maktan derhal vazgeçmeli...
Aleviler neden AKP’nin Alevi aç›l›m›n›
olumlu yönde evriltmeye çal›flm›yor da,
temelden karfl› ç›k›yor?
Alevilerin de siyaset yapmaya hakk› var,
ama Alevilik ad›na siyaset yapanlara
karfl›y›z biz. Siyaset yaflam›n temel unsu-
rudur, kimse kendini bundan soyutlaya-
maz. Ama inanç ad›na pazarl›klara giril-
mez ve pazarl›kç›lar da halktan kabul
görmez. Sadece Alevilerin de¤il, bütün
insanlar›n inançlar›n› özgürce ifade ede-
bilecekleri bir ortam için mücadele etme-
ye var›z biz.
Erdo¤an’›n da kat›ld›¤› yeme¤e Alevi
dedelerden ifltirak eden olmad› m›?
Kat›lanlar›n içinde tek bir dede bile yok-
tu. Dernekler de üç ay önce kurulan tabe-
la derneklerdi. Bilinen tek isim, Malat-
ya’da yandafllar›yla birlikte cemevi açan
Hasan Mefleli diye ba¤›ms›z bir kifliydi.
Size davet gelmifl miydi?
O cesareti gösteremezler. Duruflumuz
bellidir. Cem Vakf›’na davet gitmifl, ama
onlar da kabul etmedi.
Niye Cem Vakf›’n› davet edebiliyorlar
da sizi davet etme cesareti gösteremi-
yorlar?
Tavr›m›z çok net oldu¤u için davet ede-
mediler. Kimi, nas›l davet edeceklerini
bilirler. 22 Temmuz öncesindeki televiz-
yon konuflmalar›nda ‹zzettin Do¤an
“Aleviler AKP d›fl›nda CHP, DP ve
MHP’ye de oy verebilir” dedi. Bu do¤ru
bir yaklafl›m de¤ildi. Alevilik her türlü
›rkç›l›¤a, flovenizme karfl› olan bir inanç-
t›r. O yüzden ›rkç›, milliyetçi olan siyasi
partiler bizim için do¤ru partiler de¤il-
dir. Düflünsel aç›dan farkl› olmam›za
ra¤men inanç aç›s›ndan Cem Vakf›
AKP’nin yemegine kat›lmayarak kat›l
do¤ru bir tav›r sergiledi.
Onlarca farkl› Alevi kuruluflunun orta-
ya ç›kmas›n›n nedeni, Aleviler aras›n-
daki görüfl ayr›l›klar› m›? Alevi toplu-
mu hangi konularda anlaflam›yor?
Herkesin Alevili¤e bak›fl aç›s› farkl›d›r.
Alevilik inanc› yaz›l› kaynaktan çok söz-
lü gelene¤e dayand›¤›ndan, yorumlar,
ayr›nt›lar yöreden yöreye de¤iflik olabili-
yor. Farkl› çizgilerde Alevi örgütlülü¤ü-
nün türemesi bundand›r. Ayr›nt›larda
farkl› düflünüyoruz, ama özde farkl›l›¤›-
m›z olmad›¤›ndan dolay›, Cem Vakf› ha-
ricindeki tüm Alevi örgütleri Alevi-Bek-
tafli Federasyonu çat›s› alt›ndad›r. Avru-
pa’daki tüm Alevi federasyonlar› da Av-
rupa Alevi Birlikleri Konfederasyonu ça-
t›s› alt›nda birleflmifltir.
Gündelik hayatta Aleviler ne tür s›k›n-
t›lar yafl›yor?
Taflrada tüm kamu kurumlar›nda çal›-
flanlar bask› görüyor. Okullarda çocukla-
r›m›z bask› görüyor. Büyük kentlerde bi-
le Aleviler kendilerini gizlemek zorunda
kalabiliyor. Çünkü Alevilik kamuoyu ta-
raf›ndan yeteri kadar ve do¤ru bilinmi-
yor. Alevilere dair önyarg›lar› var. Yeteri
kadar cemevi yok ve yasal de¤il. Hâlâ
“K›z›lbafl” diyen, afla¤›lay›c›, insanl›k d›-
fl› iliflkide bulunan bir anlay›fl var.
Aleviler de Sünnileri “Yezid” diye kü-
çümsemiyor mu?
Yezid, ‹mam Hüseyin’e kasteden kiflidir.
Bir Alevi, genelleme yap›p bütün Sünni-
lere Yezid demez. Biz cemlerde Yezid’e
lânet okurken de ‹mam Hüseyin’i kesen
Her ça¤›n Ali’si ve onun izinden giden zihniyete lânet
de, Muaviye’si okuyoruz. Her ça¤›n Ali’si de, Muaviye’si
de, Hüseyin’i de, de, Hüseyin’i de, Yezid’i de vard›r. Bize
Yezid’i de göre, ne Aliler biter, ne Muaviyeler. ‹n-
vard›r. sanlar›n eme¤ini sömüren, kendi saltana-
Bize göre, t› için insan hayat›na kasteden bütün en-
ne Aliler biter, trikac›lar bize göre Yezid’dir, bugün dün-
ne Muaviyeler. yan›n en büyük Yezid’i Bush’tur.
‹nsanlar›n Cemevleri meselesi de son günlerde ye-
eme¤ini niden gündeme geldi. Bu konuyu nas›l
sömüren, kendi de¤erlendiriyorsunuz?
saltanat› için Cemaatlerin örgütlenmesinin önündeki
insan hayat›na engeller kald›r›lmal›d›r. Bütün cemaatler
kasteden bütün kendi örgütlenmelerini yapacak, ama hiç-
entrikac›lar bize bir cemaat bir baflka cemaate “sen de be-
göre Yezid’dir, nim gibi düflün” fleklinde bask› yapama-
bugün dünyan›n yacak. Devlet bu bask›lar› engelleyecek
en büyük Yezid’i ve hiçbir cemaate, inanca para yard›m›n-
Bush’tur. da bulunmayacak. Bu ifli cemaatler kendi
aralar›nda halledecek. Aleviler cemevleri-
nin ibadet yerleri oldu¤unu söylüyorsa,
devlet de bunu kabul edecek.
Alevilerin “alt›n ça¤›” olmufl mu?
‹lk ve son Alevi iktidar›, fiah ‹smail’in
‹ran’da kurdu¤u Safevi devletidir. Ak›be-
tini de hepimiz biliyoruz. Yavuz Selim,
Çald›ran Savafl›’nda ve daha sonra Ana-
dolu’da onbinlerce Aleviyi k›l›çtan geçiri-
yor. O tarihten sonra, Aleviler hiçbir za-
man iktidar olmam›fllar ve iktidar olma,
devlet olma gibi bir h›rsa da bürünme-
mifller. Alevili¤e özgü bir devlet bize çok
saçma geliyor. Bizim inanc›m›za göre, bir
ülkede ne kadar farkl› inanç varsa, onla-
r›n hepsi bir zenginliktir. fiu anda Türkiye
Sünni bir devlet oldu¤u için, Sünniler d›-
fl›nda herkes eziliyor. Yar›n bir Alevi dev-
leti olursa, o zaman da Alevi inanc› d›fl›n-
dakiler mi ezilecek? Öyle olacaksa, hiç ol-
mas›n daha iyi. Bu nedenle, Aleviler Ale-
vilik ad›na bir siyasî parti kurulmas›n›
do¤ru bulmazlar. Ama bütün ezilen halk
katmanlar›yla birlikte hareket edilir. Bü-
tün insanlar dengeli ve eflit yaflamal›d›r.
Alevili¤in gayesi budur.
Sizin dedelik s›fat›n›z var, ama çok
gençsiniz. Bu s›fat› nas›l ald›n›z?
Ocaktan gelme dedeli¤imiz yok. Dergâ-
h›n vekili s›fat›yla bu hizmeti yap›yoruz.
Bu s›fat› uzun bir sürecin sonunda al›yor-
sunuz. Aileden bu gelene¤in içinde yetifl-
mifl olman›z gerekiyor. Babam Büryani,
dedem Ahmet Baba da bu hizmeti yap-
m›fllar. Fakat, dedeli¤in babadan o¤ula
geçmesi gibi kesin bir kural yok. Toplu-
mun iradesinin onda tecelli etmesi ve pîr
postundan ruhsat olmas› gerekiyor.
Hem dede s›fat› tafl›yorsunuz hem de 12
hizmetten biri olan âfl›kl›k vazifesini ye-
rine getiriyorsunuz. Hangi s›fat›n›z da-
ha önde?
Olabilirsem halk ozan›y›m, bu vasf›m
Söylefli: ‹rfan Aktan
öndedir. Alevi-Bektafli inanc›yla ilgili bi-
rikimlerim, gelene¤in içinden gelmifl ol-
mamdan kaynaklan›yor. Toplum ve
dergâh bu hizmeti yapmam› istedi¤i için
yap›yorum. Bizde ihtiyaç duyuldu¤un-
da eyvallah denir, vazifeden kaç›lmaz.
 Kapüflon siyaseti
TÜRK‹YE AB y›l› olarak ilân edilen 2008
ile birlikte Türkiye sanki bir anda dünyaya
aç›l›verdi. Kuzey Irak’ta s›n›rötesi operas-
yonlar sürerken Davos’ta yap›lan Türk ge-
cesi, hamarat d›fl politikan›n eriflti¤i “aç›-
l›m yaratma” potansiyelinin göstergesiydi.
Millî lobiler dört koldan harekete geçti.
Öyle ki, ABD’deki Ermeni diasporas›na
karfl›, “K›z›lderililer Türktür” hamlesi bile
yap›ld›. Bunlar› Erdo¤an’›n flovlar› izledi:
Medeniyetler buluflmas›, Karamanlis ziya-
7 OCAK - 10 fiUBAT 2008 reti, türban serbestisi, Köln mitingi... Üs-
tüne üstlük, geçen ay küresel Türkiye’nin
Haz›rlayan: Erdir Zat stratejik derinli¤inin Sudan’a uzanabilece-
¤ini de hayretle ö¤rendik. Darfur’daki soy-
k›r›m›n›n bafl sorumlusu Sudan diktatörü
Ömer el Beflir, Gül’ü ziyarete geldi. Konuk
diplomatlardan biri Ata’n›n huzuruna ka-
püflonla ç›kmasa, Türk medyas› “ucuz pet-
rol” vaat eden Beflir’in ziyaretine ses et-
meyecekti. Ama bu hareketi affetmediler!
Hartum’un esrarengiz yak›nlaflmas›nın, ni-
cedir Darfur’a girmek isteyen NATO’yla
iliflkisi merak konusu. Pragmatik Türki-
ye’ye her fley uyar, yeter ki kapüflon tak-
mas›nlar. Reel Türkiye ise baflka sesler
veriyor. T‹SK’in araflt›rmas›na göre Türki-
ye iflsizlik art›fl›nda Polonya’n›n ard›ndan
dünya ikincisi oldu. ‹nsan Haklar› ‹zleme
Örgütü, Türkiye’de insan haklar› standart-
lar›nda gerileme oldu¤unu duyurdu.

demokrat, genç, enerjik, yak›fl›kl› ve Amerikan nik alametleri göstermeye bafllad›. Manidar bir
ABD Obamania tarihinin en etkileyici hatipleri aras›nda say›l›-
yor. Hillary Clinton’› destekleyen geliflkin ku-
kararla hispanik bir kad›n olan kampanya me-
najerini görevden ald›. Manidard›, çünkü Oba-
Ve Barack Obama, Hillary’nin önüne zeybat› eyaletlerinin entelektüelleri, buna iki ma’n›n seçmen potansiyeli içinde yap›lan arafl-
geçti. Kamuoyu yoklamalar›n› bofla gerekçeyle burun k›v›rd›: “Siyah ve deneyim- t›rmalar, Clinton’›n “çantada keklik” gördü¤ü
ç›karan bu sürpriz yükselifl, planlar› siz; buras› Amerika, kazanma flans› yok!” hispaniklerin ve kad›nlar›n oylar›n›n da Oba-
alt üst etmifl durumda. Obama giderek DP eliti, 24 eyalette önseçimlerin yap›ld›¤› ma’ya kayd›¤›n› gösteriyordu. Yafl› 65’in üs-
daha fazla merkeze kaysa da onun Süper Sal› öncesine kadar, Obama’y› güvenli tünde olanlar, beyaz erkekler, mavi yakal›lar,
bulundu¤u bütün senaryolar, ister bir oy bariyeriyle kontrol alt›nda tutabilece¤i çiftçiler, etnik az›nl›klar ve belki de en büyük
bir “seçim fantezisi” olarak görüyor, esas ola- destekçi grubunu oluflturan gençlik... Obama
istemez bir “de¤iflim”e tekabül ediyor.
rak ona “yard›mc› baflkan” pozisyonunu ya- herkesten oy al›yordu. Yani, siyah olmas› “sa-
ABD ve dünya ilginç bir s›nav yafl›yor. k›flt›r›yordu. Bu plana göre, Obama’n›n flovu k›ncal›” olmayabilirdi.
uzun vadede Clinton-Obama ikilisinin elini Savafl, önseçim gündeminin bafll›ca konu-
BUSH’UN Irak Savafl›’n› ilân etti¤i konuflmas›- kuvvetlendirecekti. Ne var ki hayat baflka tür- lar›ndan, ama listenin bafl›nda de¤il. Cumhuri-
n› ayakta alk›fllayan New York senatörü Hil- lü akt›. 5 fiubat’ta, Süper Sal› sonuçlar› geldi- yetçilerin önde giden aday› John McCain bile
lary Clinton’›n o hâlini unutmak mümkün de- ¤inde California ve New York gibi kalabal›k Irak iflgalini bitirme yanl›s› oldu¤u için seçmen
¤il. Hillary savafla tam destek verdi. 11 Eylül eyaletlerin delegeleriyle üstünlük sa¤layan tatmin olmufl görünüyor. Art›k en önemli ko-
sonras› “birlik ve beraberlik” ortam›n› tesis Clinton, Obama’dan daha az eyalet ald›¤› hal- nu, ekonomi. Bush yönetiminin uygulad›¤›,
ederken yurtseverlik ad›na (yerel ve küresel) de birincili¤e yerleflti. Ama aradaki fark tehli- trilyon dolarlarla ifade edilen savafl ekonomisi
polis devleti uygulamalar›na göz yuman De- ke sinyalleri verecek kadar azd›. Clinton, biraz çal›flan kesimlere hiçbir yarar sa¤lamad›¤› gibi
mokratlar, o toz kondurmaklar› liberal de¤er- daha s›k› çal›flarak bu sorunu çözece¤ini sand›. onlar› yoksullaflt›rd›. Ald›klar› ev kredilerini
leri rafa kald›rm›flt›. Gene de ödeyemez hâle geldiler. Top-
Bush’a verdikleri ölçüsüz des- lumsal çöküntünün fark›nda
te¤in onlar› gülünç duruma dü- olan hükümet küresel ekono-
flürdü¤ünün fark›ndayd›lar. Bu miyi tehdit eden bu durgunlu-
yüzden onlara “geçerli” bir sa- ¤a karfl› “sosyal devletçi önlem-
vafl gerekçesi bahfleden “Sad- ler” almak durumunda kald›.
dam’›n kitle imha silahlar›” ya- (s.27) Sosyal devlet, en az›ndan
lan›na dört elle sar›ld›lar. Bun- Demokratlar aç›s›ndan, bu seçi-
lar olurken ülkenin en büyük min alt metni olsa gerek. Clin-
endüstri havzalar›ndan Chica- ton ve Obama, sa¤l›k ve e¤itim
go’da, genç bir siyah politikac› konusunda, birbirinden “müfl-
savafl karfl›t› söylevler veriyor- fik” programlarla çekifliyor.
du. O zamanlar henüz tan›nma- Michael Moore’un sa¤l›k siste-
yan bu ses, 2004 seçimlerinde mini yerin dibine bat›ran
Demokrat Parti’nin (DP) yükse- “Sicko” filmiyle Amerika’n›n
len y›ld›z› oldu ve aç›k farkla Il- gündemine soktu¤u “evrensel
linois senatörlü¤ünü kazand›: sa¤l›k hizmeti” dillerden düfl-
Barack Obama. müyor. Bunlar, AKP’nin pefline
Bugünden bak›ld›¤›nda ta- takılan yerli liberaller için ibret
raflar›n savafl bafllad›¤› andaki manzaralar›.
pozisyonlar› çok net. Bu yüz- Obama’n›n dünyan›n geri
den, art›k Demokratlar›n tümü kalan›nı en fazla ilgilendiren
Barack Obama’nın Kenya’da, etnik temizli¤in içinde yaflayan babaannesi de “de¤iflim” bekliyor
Irak’tan ç›kmay› savunsa da, vaadi, “d›fl politikada bir zihni-
senatodaki muhalefetiyle savafl karfl›t› bir per- Obama, öngörüleri ve kamuoyu yoklama- yet de¤iflimi” olmal›. Bu büyük bir meydan
sona infla eden Obama seçmene daha inand›r›- lar›n› bofla ç›kararak tamamen farkl› profilleri okuma. Zira baflkanlar›n Amerikan d›fl politi-
c› görünüyor. 3.2 milyon üyesi olan savafl kar- ve karakteristikleri olan eyaletleri art arda ka- kas›n› de¤ifltirme gücü olmad›¤› kabullenilmifl
fl›t› Move On örgütü Obama’n›n arkas›nda ol- zanmaya devam etti. Süper Sal›’dan sonra ön- bir gerçektir. Kenyal› siyah bir baba ile Ameri-
du¤unu aç›klad›. Genifl halk kesimlerinin gö- seçim yap›lan sekiz eyaletin hepsini alarak bi- kal› beyaz bir annenin o¤lu olan Barack Hüse-
zünde “bar›fl flövalyesi” olmak, son bir ayda rincili¤e oturdu. Biz yay›na girdi¤imizde, Clin- yin Obama, küresel siyasetin ak›fl›n› de¤ifltire-
Amerika’n›n kafas›n› allak bullak eden Oba- ton’›n 12 eyaletine karfl›l›k Obama 22 eyaleti bilir mi, bilemiyoruz. Ama en az›ndan flunu bi-
ma’n›n vas›flar›n›n sadece bir tanesi. ‹yi bir hu- kazanm›flt›. Delege tablosundaki durum da flu- liyoruz: Obama’n›n etnik çat›flmalarla kavru-
kukçu, bir halk politikac›s›, Reagan-Bush ne- nu gösteriyordu: Obama 1223 - Clinton 1198. lan Kenya’da (s.26) yaflayan babaannesi Sarah,
oliberalizmine karfl› bir liberal, Martin Luther (Baflkan adayl›¤›n› için 2025 delege gerekiyor.) Süper Sal›’n›n sonuçlar›n› radyodan dinledi.
King’in siyasi miras›n› s›rtlanmaya haz›r bir Hillary, Obama’n›n zaferleri karfl›s›nda pa- Çünkü televizyonu yoktu...

25
Savafl s›çrad›
ÇAD Afrika’da kargafla domino etkisiyle
yay›l›yor. Sudan’daki soyk›r›mdan kaçan
2.2 milyon Darfurî’nin büyük bir bölümü-
nün s›¤›nd›¤› Çad, flimdi de kendi içsava-
fl›na döndü. Hükümet karfl›t› gerilla grup-
lar ‹dris Debi rejimini devirmek üzere bir-
leflti. Çad ordusu baflkanl›k saray›na ka-
dar dayanan gerillalar› güçlükle püskürttü.
Ülkede askeri bulunan Fransa, BM’ye acil
müdahale ça¤r›s› yapt›. Yüzden fazla kifli-
nin öldü¤ü çat›flmalar s›ras›nda 20 bin
Çadl› aile komflu Kamerun’a s›¤›nd›. Bir-
kaç gün sonra Darfur’a yeniden sald›ran
Sudan ordusundan kaçan 12 bin kifli daha
Çad’a girifl yapt›.
Hedef: El Kaide
AFGAN‹STAN Bush rejimi giderayak El
Kaide’ye somut darbeler vuruldu¤unu
gösterme telafl›na düfltü. Afganistan’daki
üst düzey El Kaide sorumlular›ndan Ebu
Layt el Libi öldürüldü. Pakistan s›n›r› bo-
yunca konumlanan örgüt birimlerine özel
operasyonlar yap›ld›. Bu operasyonlar›n
bir aya¤› da Küba’daki Guantanamo Üs-
sü’nde tutulan El Kaide kadrolar›na uzan-
d›. Amerikan Savunma Bakanl›¤›, 11 Eylül
sald›r›lar›n›n planlanlay›c›lar› aras›nda ol-
du¤unu iddia etti¤i altı mahkûmu yarg›ya
teslim etti. Zanl›lar aras›nda 11 Eylül’ün
beyni oldu¤u söylenen Halid fieyh Mu-
hammed de bulunuyor.
Cuntan›n yol haritası
BURMA Safran Devrimini kanl› bast›ran
cunta rejimi, dünyadan gelen bask›lara
dayanamad› ve bir demokrasi takvimi
aç›klamak zorunda kald›. Buna göre, ma-
y›s ay›nda anayasa referandumu yap›la-
cak, 2010’da ise çokpartili genel seçime
gidilecek. Bir süredir generallerle BM gö-
zetiminde müzakereler yapan ve ç›kan so-
nuçtan tatmin olmayan yasakl› lider Aung
Sang Suu Kyi’nin partisi Ulusal Demokra-
si Birli¤i (NLD) aç›klamay› “mu¤lak, eksik
ve tuhaf” buldu. Anayasan›n içeri¤i ve na-
s›l haz›rlanaca¤› hakk›nda hiçbir aç›kla-
mada bulunulmamas›, “kukla demokrasi”
aray›fl›na iliflkin kuflkular yaratt›.
Kilise, Zapatero’ya karfl›
‹SPANYA 9 Mart’ta yap›lacak genel se-
çimler öncesinde, Katolik Kilisesi, halka
baflbakan Zapatero’ya oy vermeme ça¤r›-
s›nda bulundu. ‹spanyol Piskoposlar Kon-
ferans› (CEE) taraf›ndan yay›nlanan bildiri-
de, Sosyalist ‹flçi Partisi’nin (PSOE) dört
y›ll›k iktidar› sürecinde yapt›¤› eflcinsel
evlilik, boflanmay› kolaylaflt›rma ve halen
görüflülen ötenazi yasalar› ile e¤itim sis-
teminde laikleflme uygulamalar› sert bir
dille elefltirildi. Bildiri, katolikleri muhafa-
zakar görüfllü Halk Partisi’ne (PP) oy ver-
meye ça¤›rd›. PSOE elefltirileri so¤ukkan-
l›l›kla karfl›lamakla beraber, ETA konusun-
daki sald›rgan yoruma tepki gösterdi.

1990’lar›n bafl›nda, Rift Vadisi, toprak an-

KENYA ‹ki fil dövüflünce...
Bir “neoliberal cennet” daha çözülüyor. Do¤u Afrika’da istikrar arayan BM’nin,
STK’lar›n, çokuluslu flirketlerin ve askeri üs kurmay› planlayan ABD’nin “kumanda
merkezi” olarak seçti¤i Kenya, kanl› çat›flmalara sahne oluyor. Seçimlere hile
kar›flmas›, elbette yoksullar›n öfkeyle soka¤a dökülmesini aç›klamaya yetmiyor.
JEAN-CHRISTOPHE SERVANT
Le Monde Diplomatique, fiubat 2008
ABD büyükelçisi, Kenya’da 27 Aral›k 2007’de
yap›lan seçimlerin sessiz sakin bir havada geç-
mesinden çok etkilenmiflti. Ne var ki, üç gün
sonra, sonuçlar cumhurbaflkan› Mwai Kibaki
lehine aç›kland›¤›nda, 700 insan›n ölümüne
neden olan protestolar baflgösterdi. Nas›l oldu
da Do¤u Afrika’n›n en istikrarl› bölgesinde
böyle fleyler yafland›?
Seçim arifesinde Kenya, bat› dünyas›nda
Aslan Kral filmini hat›rlatan, rüyâ gibi bir yer
olarak gösteriliyordu. Kuflkusuz, Kenya’n›n
safari parklar›ndaki bungalovlar ve sahil otel-
leri her y›l bir milyondan fazla turisti a¤›rl›-
yor. Fakat bütün bu görüntüler gerçeklikten
çok uzak. K›tan›n piyasa cenneti, uluslararas›
finans kurumlar›n›n takdiriyle “Afrika’n›n re-
fah ve istikrar modeli”, 2007’de yaflanan yüz-
de 6’l›k büyümeye ve borsa endeksinin yüzde
800 oran›nda yükselmesine ra¤men Etiyopya,
Sudan, Somali veya Uganda gibi komflular›yla
iliflkilendirilen türden bir felaketin k›y›s›nda
bulunuyor.
Ola¤an kurbanlar
Columbia Üniversitesi profesörü Jacqueline
Klopp flöyle diyor: “Kenya tarihi, sömürgecilik
y›llar›ndan beri vahflet ve bask›yla yaz›ld›. Bu-
gün en korkunç etnik temizlik biçimlerinin uy-
guland›¤› bölgeler, 1992 ve 1997 seçimlerinde
vahflet yaflanan yerlerdi. Yoksulluk ve güven-
sizlik içinde yaflam›n› sürdüren mülksüzler
bugün gene kurbanlar aras›nda.”
Geçen güz, muhalif lider Raila Odinga
parlamento seçimlerinde oylar› süpürdü¤ün-
de, Kenya kanl› bir yaz mevsiminden henüz
yeni ç›km›flt›. Nairobi’nin yoksul bölgelerin-
deki gerilim, Luo kabilesinin sözde Talibanla-
r› ile Kikuyu kabilesinden Mungiki militanla-
r›nın yasad›fl› “changaa” (geleneksel alkollü
içki) sat›fl›n› kontrol alt›nda tutmak için birbir-
leriyle çat›flt›¤› 2006’dan beri devam ediyor.
Kwe Kwe adl› özel hükümet kuvvetleri, gece-
kondu bölgelerinde Mungiki çetecisi oldu-
¤undan flüphelendi¤i 500 genci katletti. Bu
olaylar, Nairobi nüfusunun yüzde 60’›n›n ya-
flad›¤› varofllara t›k›flm›fl Kikuyu (baflkan Ki-
baki’nin kabilesi) mensuplar›n›n hükümete
karfl› kin beslenmesine neden oldu.
laflmazl›klar› ve zorunlu tahliyelerden dolay›
tar›mc› Kikuyu ço¤unluk ile k›rsal Kalenjin
az›nl›k aras›nda çat›flmalara sahne oldu. Bura-
da savaflan milisler, fliddet yoluyla istikrars›z-
l›k yaratma ve böylece çoklu etnik yap›ya sa-
hip bölgelerin siyasi demografisini de¤ifltirme
stratejisiyle hareket eden güçlü politikac›lar ta-
raf›ndan ustaca kullan›ld›. Sonbahar boyunca
görevi suistimal söylentileri yay›ld›: Kibaki
kendine destek veren bölgelerdeki sand›k say›-
s›n› art›rd›.
‹ki politik lider, bütün kiflisel servetini, itti-
faklar ve ihanetlerle dolu anlafl›lmaz bir etnik
savafl yaratmak üzere kulland›. Sürdürdükleri
mücadele, yolsuzluk ve kirli para ile damga-
lanm›flt›. Fakat zengin-yoksul fark›n›n aç›ld›¤›
seçim bölgelerindeki bilinçli yoksullar›n, bek-
lentilerinin yerine getirilmemesine karfl› tepki
göstererek devrim yapmak üzere harekete geç-
mesi, yaklaflan trajedinin habercisiydi.
Ve çat›flmalar bafllad›; zenginler ile mülk-
süzler, kibirli politik seçkinler ile çaresizli¤e ve
yoksullu¤a terkedilenler aras›nda yaflanan ça-
t›flmalar. Kibaki’nin oy deposu Kikuyu seçmen
grubunun en yoksul üyeleri, t›pk› 2005’teki
anayasa referandumunda yapt›klar› gibi, Luo
kabilesinden bir kimseye, Odinga’ya oy verdi.
2003 ve 2005 aras›nda Kibaki de¤iflimi düflle-
yen herkesi düflk›r›kl›¤›na u¤ratt›. 23 y›l süren
Daniel Arap Moi rejiminin insan haklar› ihlal-
lerini araflt›racak Hakikat ve Uzlaflma Komis-
yonlar› kurma, yolsuzluklara karfl› savaflan bi-
rimler yaratma, adaleti savunma sözleri bofl
ç›km›flt›. Kibaki’nin 2002 seçimlerinde kazan-
d›¤› zaferin mimar› olan Odinga, baflkan›n Ki-
kuyu kökenli çevresinin egemen oldu¤u hükü-
met koalisyonundan ayr›lmaya karar verdi.
Kurnaz, ihtirasl›, entrikac›
62 yafl›ndaki Odinga, en az eski patronu kadar
tehlikeli ve entrikac› dan›flmanlar› olan, dema-
gojik, kurnaz bir politikac›. Odinga’n›n bafl-
kan yard›mc›l›¤› sözü verdi¤i Musalia Muda-
vadi, Moi’nin Maliye Bakan›’yd› ve birçok cid-
di yolsuzluk skandal›na kar›flm›flt›. Kalenjin
kabilesinin önde gelenlerinden biri olarak Rift
Vadisi krizinde etkisi olan William Ruto ise,
Moi’nin 1992 y›l›nda tekrar seçilebilmesini ga-
rantilemek için Kenya Ulusal Bankas›’nda ba-
s›lan yüz milyonlarca flilini cebe indirdi. Odin-
ga’n›n dan›flmanlar›n›n bir di¤eri, –2004’te
Ukrayna’da gerçekleflen Turuncu Devrim’in
mimarlar›ndan– Amerikal› ak›l hocas› Dick
Morris’ti, ama tabandan gelen tepkiyle kam-

26
Darbe baflarısız, Horta komada
DO⁄U T‹MOR Devlet baflkan› Jose Ramos-Horta bir
darbe giriflimi s›ras›nda ald›¤› yaralarla komaya girdi.
1996 Nobel bar›fl ödülü sahibi
Horta’n›n durumu biz yay›na girdi-
¤imizde ciddiyetini koruyordu. Ay-
n› saatlerde baflbakan Xanana
Gusmao’nun evine de baflar›s›z bir
bask›n düzenledi. ‹syanc› gerilla lideri Alfredo Reinado,
olay s›ras›nda Horta’n›n korumalar› taraf›ndan öldürül-
dü. Bir zamanlar Endonezya’ya karfl› omuz omuza ba-
¤›ms›zl›k savafl› veren marksist gerilla liderleri aras›n-
daki hesaplaflma, 2006’da da kanlı çat›flmalara yol aç-
m›flt›. Horta-Gusmao ittifak› yoksulluktan k›r›lan ülkede
piyasa ekonomisi tesis etmeye çal›fl›yor.
panya sona ermeden görevden al›nd›.
Demokratik dönüflümün yafland›¤› dönem-
lerde, özellikle de h›zl› küreselleflme sürecine
acil bir uyum gerektiren zamanlarda, fliddetli
çat›flmalar›n ortaya ç›kma olas›l›¤› nispeten da-
ha yüksektir. Kibaki yönetimi alt›nda geçen befl
y›lda zenginler ile fakirler aras›ndaki uçurum
daha da derinleflti. Nüfusun yar›s› günlük 2
dolardan daha az bir gelirle yafl›yor. Yoksul ke-
simler, haraç toplayan çetelerin, insafs›z kira
BM eski genel sekreteri Annan (solda) iki rakip lider
Kibaki (ortada) ile Odinga’nın arasını bulmaya çalıflıyor
bedellerinin, toplu tafl›ma rezaletinin yaratt›¤›
güç koflullarla savaflman›n, elektrik ve sa¤l›k
hizmetlerini yasad›fl› yollarla edinmek zorun-
da kalman›n y›lg›nl›¤› içinde.
Kenya, 2007’de kendisine 500 milyon dola-
r›n üstünde ba¤›flta bulunan ABD’nin anahtar
konumundaki stratejik ortaklar›ndan biri ve
Washington’›n Afrika Boynuzu’nda yürüttü¤ü
terörle mücadele kampanyas›nda hayatî önem
tafl›yor. ABD’nin bölgede askeri hâkimiyeti
sa¤lamak amac›yla kurmay› planlad›¤› Afri-
com karargâhlar›n›n konuflland›r›lmas›na uy-
gun bir yer olarak kabul ediliyor. Kenya’daki
huzursuzluk, Uganda, Ruanda, Burundi, Su-
dan’ın güneyi ve Kongo’nun do¤usuna deniz
ulafl›m›n›n zorlaflmas›ndan kaynaklanan flok
dalgalanmalar, daha flimdiden petrol ve di¤er
yaflamsal hammaddelerde fiyat art›fl›na yol aç-
t›. Bütün bunlar Do¤u Afrika’n›n iç bölgeleri-
nin güçsüzleflmesi anlam›na geliyor.
Odinga parlamento ço¤unlu¤una sahip. Ki-
baki ise krizi önemsememeye devam ediyor.
Genifl tabanl› bir hükümet kuraca¤›na söz ver-
di, fakat muhalefet iflbirli¤i yapmay› reddedi-
yor. Bu flekilde Kenya’da hükümet kurulam›-
yor. Herkes caddelere odaklanm›fl durumda.
Bir Kikuyu atasözünün dedi¤i gibi: ‹ki fil dö-
vüflünce olan otlara olur. –Çeviri: P›nar Uygun
RESESYON, BÜYÜK FA‹Z ‹ND‹R‹M‹ VE MAL‹ UYARICILAR
fiimdi hepimiz Keynesçi mi olduk?
MARK WEISBROT Belki daha da önemlisi, Baflkan ve
AlterNet, 24 Ocak 2008 Kongre mali bir uyar›c› üzerinde anlafl-
maya do¤ru gidiyorlar. Bu önemli, çün-
MUHAFAZAKÂR Richard Nixon mefl- kü FED’in faiz oranlar›ndaki indirimleri,
hur “fiimdi art›k hepimiz Keynesçiyiz” ekonomiyi son 2001 resesyonundan ç›-
sözünü dile getirdi¤inde sene 1971 idi. karan uyar›c› etkiye benzer bir konum
Ama bu fikir, çok geçmeden, belki de 20. almayacak. O genifllemede, faiz indirim-
yüzy›lda baflka hiçbir iki kiflinin yapma- leri konut kredisi (mortgage) oranlar›n›
d›¤›n› yap›p dünyan›n gidiflat›n› de¤iflti- indirerek, dev konut balonuna katk›da
ren Ronald Reagan ve Margaret Thatc- bulundu. ‹flte bu balon sayesinde ev fi-
her ile birlikte geri tepti. Reagan’›n “arz yatlar› artt›, insanlar evlerine karfl›l›k
yönlü iktisat” politikalar›, ekonomi pro- topluca trilyonlarca dolar borç ald› ve
fesyonellerince hiçbir zaman ciddiye yapt›klar› bu harcamalar son alt› y›l›n
al›nmad› –gücünün en etkin oldu¤u za- ekonomik toparlanmas›n›n tafl›y›c›s› ol-
manlarda dahi buna imzas›n› atmak iste- du. Ama flimdi bütün bunlar tersine çal›-
yen tek bir iktisatç› yoktu. Ama iktisatç›- fl›yor, bu kadar düflük faiz hadleri ayn›
lar, en az›ndan araflt›rmalar›nda, John etkiyi yapmayacak.
Maynard Keynes’i yüzy›l›n en etkili eko- Uyar›n›n detaylar› üzerinde çal›flma-
nomisti yapan pek çok görüflünü [“talep ya devam edilmeli. Uyar› buna en çok ih-
yönlü iktisat” baflta olmak üzere, ed.] bir tiyac› olanlar› hedeflemeli. Enerji koru-
tarafa att›. mac›l›¤› ve kamu tafl›mac›l›¤› için kimi
Keynes, kendi kendini düzenleyen subvansiyonlar potansiyel olarak uzun
piyasalar›n, resesyona (durgunluk) giren vadeli yarar sa¤lar. Ama politikac›lar›n
ekonomileri, büyüme ve tam istihdam› çok çabuk hareket etmeye bafllamas› ve
yeniden infla ederek canland›rmas›n›n muhafazakârlar›n Nixon’un Keynesçili¤i-
her durumda geçerli olmad›¤›nı savu- ni yeniden keflfetmesi, de¤iflken ve ya-
nur. Bu noktada hükümet müdahalesi banc›laflm›fl seçmenin gücünün kan›t›d›r.
piyasan›n yapamad›¤› ifli yapmaya yar- Beyaz Saray elbette ifl dünyas›na bel-
d›mc› olur. Keynes, Büyük Bunal›m’›n li vergi indirimleri sunacakt›r, ama görü-
göbe¤inde, ac› bir gerçek olarak, bütün len o ki paketin a¤›rl›¤› –ev sa-
ekonomiye girifl kitaplar›nda (süreç hipleri için vergi kesintileri de
içinde buharlaflt›) ve ulusal gelir he- dahil– Keynesyen olacak. Bafl-
saplamas›nda modern sistemimizin te- ka bir deyiflle, konut balonu-
melini oluflturan ekonomik teoriyi nun patlamas›ndan do¤an ka-
ortaya koydu. Ama ortaça¤ dogmas› y›p harcamalar› yerine koy-
antik dönemin astronomi bilgilerini mak için onu harcayacak
nas›l gömdüyse, bu anlay›fllar da olanlar›n cebine para konmas›
son otuz senedir sosyal bilimleri planlan›yor. Bu daha önce-
zay›flatan ve siyaseti biçimlen- ki vergi indirimlerinden,
diren sa¤c› ideolojinin yükseli- sermaye gelirindeki art›fl-
fliyle kayboldu. lardan ve sa¤ ideolojinin
Bu nedenle, henüz resmi klasik reçetesinden farkl›
olarak bafllamasa da, resesyo- bir durum. Onlar normal-
na karflı en Keynesyen de flöyle düflünür-
tepkileri görmek olduk- dü: Zengin insanla-
ça flafl›rt›c›. FED’in ra daha çok para
(Amerikan Merkez Ban- Faiz indirimiyle, konut ver, böylece sözüm
kas›) dörtte üç kesintisi, balonunun patlamas›ndan ona yat›r›m yaps›n-
1990’dan bu yana yap›- do¤an kay›p harcamalar› lar ve tam istih-
lan en büyük faiz indiri- yerine koymak için onu daml› ekonomide
mi ve 2001’den (11 Ey- üretim arts›n.
harcayacak olanlar›n
lül sald›r›lar›nın hemen Bütün bunlar,
cebine para konmas›
sonras›ndan) beri yap›- Cumhuriyetçilerin,
planlan›yor.
lan ilk müdahale. Piya- baflkanl›k seçim y›-
salar, düflk›r›kl›¤› yarat- l›nda desteklenme-
ma korkusu yaflayan FED’den operasyo- yen bir savafl ve ciddi bir resesyon kom-
nun devam›n› getirmesini bekliyor. binasyonunun yaratt›¤› potansiyelin on-
Birleflik Devletler ve dünya için iyi lar› uzun vadeli bir az›nl›k partisine çe-
haber, sadece FED’in nihayet ne kadar virmesinden dehfletle korkmas›na yol
ciddi bir kar›fl›kl›¤›n içinde olmam›z› an- aç›yor. Ekonomi, ideologlara b›rak›lama-
lamas› de¤il, ayn› zamanda muhafaza- yacak kadar önemlidir. Ama her halü-
kâr merkez bankac›lar›n›n bafl düflman›- karda, bu bataktan ç›kmadan önce karfl›-
n› görmezden gelmesidir: Enflasyon ora- laflaca¤›m›z kötü ekonomi haberlerine
n›nda herhangi bir art›fl tehditi. FED afla- ra¤men hayatî önem tafl›yan bir ekono-
¤› düflüfl tehdidi üzerinde yo¤unlaflt›¤› mik sa¤duyunun geri döndü¤ünü kay-
için buna takılmıyor. detmeye de¤er. –Çeviri: Balkan Talu
27
Suharto’nun lanetli miras›
ENDONEZYA Endonezya’n›n eski dikta-
törü Suharto öldü. Kendisini genelkurmay
baflkan› yapan Sukarno’yu 1965’te ABD
destekli bir darbeyle deviren Suharto, so-
¤ukkanl› bir katildi. Onun döneminde En-
donezya, Ba¤lant›s›zlar Hareketi’ni terke-
dip tekrar Bat› egemenli¤ine girdi ve böl-
gesinin anti-komünist karakolu haline gel-
di. Kurdu¤u askeri rejim 1 milyondan fazla
komünisti sistematik bir flekilde öldürdü.
Bu katliamlar›, 1975’te iflgal etti¤i Do¤u
Timor’daki marksist direniflçilere karfl› da
uygulad›. Uluslararas› hukuk, Suharto dö-
neminin Kamboçya ile birlikte “soyk›r›m”
statüsüne al›nmas›n› tart›fl›yor.
BOL‹VYA
Gene o pis koku
Demokratik devrimi hazmedemeyen
eski iktidar eliti neofaflist çeteleri
soka¤a sald›, üstün oldu¤u eyaletleri
Bolivya’dan kopar›p ayr› bir devlet
kurmak üzere harekete geçti. Madam
Mitterrand, “Avrupal› Liderlere Aç›k
Mektup” kaleme alarak demokrasi
havarilerine fiili, Kolombiya ve
Guatemala’y› hat›rlatt›.
DANIELLE MITTERRAND
La Jornada, Meksika, 4 Ocak 2008
AVRUPA’NIN a¤›r bedeller
ödeyerek ö¤rendi¤i gibi, de-
mokrasi daima diri tutulmal›,
durmaks›z›n yeniden keflfedil-
meli ve dünyan›n öteki ülkele-
rinde de en az kendi demokratik ülkelerimizde
oldu¤u kadar savunulmal›d›r. Hiçbir demok-
rasi tek bafl›na bir ada de¤ildir. Demokrasiler
birbirine yard›m etmeli. Bu yüzden liderleri-
mize ve bas›na flunu söylemek istiyorum: Evet,
genç Bolivya demokrasisinin ölümcül bir tehli-
ke ile karfl› karfl›ya oldu¤unu öne sürüyorum.
2005 seçimlerinde, potansiyel yerli seçmen-
lerin önemli bir bölümünün adlar›, vatandafll›k
statüsüne sahip olmad›klar› için seçmen liste-
lerinde bulunmad›¤› halde, Baflkan Morales ve
hükümeti oylar›n yüzde 60’›n› alarak rahatça
iktidara geldi. Bu hükümetin bafll›ca politik
yönelimleri, özellikle do¤al zenginliklerin da-
ha adil gelir da¤›t›m›n› öngören bir bak›fl aç›-
s›yla kamulaflt›r›lmas› ve yeni bir anayasa için
Kurucu Meclis oluflturulmas›, seçimlerden ön-
ce ve sonra yap›lan referandumlarda büyük
bir halk deste¤iyle onaylanm›flt›.
Yeni bir anayasa neden zorunlu? En sade
gerekçelerden biri, 1967 y›l›na, Latin Ameri-
ka’da yaflayan (Bolivya nüfusunun yüzde
75’ini oluflturan) yerlilerin vatandafll›k hakla-
r›ndan mahrum b›rak›ld›¤› bir döneme ait olan
istatistiksel bilgilerin eski ve geçersiz olmas›.
Kurucu Meclis’in çal›flmalar› daha en ba-
fl›ndan beri, sürekli olarak, ekonomik ve poli-
tik ayr›cal›klar›n› kaybetmeyi göze alamayan
eski oligarflik düzenin manevralar› ve boykot-
lar› ile engellendi. Az›nl›ktaki muhalefet, oyla-
28
Bafl› dönen bir ülke
Her an ilân edilebilir...
PAK‹STAN Seçim otoritesinin 8 Ocak’ta
KOSOVA Ba¤›ms›zl›k! Kosova pür dikkat
yap›lmas› planlanan parlamento seçimle-
bu haberi bekliyor. 8 Ocak’ta Kosova’daki
rini 19 fiubat’a ertelemesi kimseyi flafl›rt-
bafll›ca iki parti aras›nda koalisyon hükü-
mad›. Ama Müflerref’in ça¤›rd›¤› ‹ngiliz
meti kuran baflbakan Haflim Taçi, “ba-
dedektiflerin, Butto’nun vurularak de¤il
¤›ms›zl›k yemini” etti. Ama S›rbistan se-
bomban›n etkisiyle öldü¤ünü ve iki de¤il
çimlerinin sonucu gelmeden bir ad›m at- az farkla yeniden seçildi. Taçi bu kez
bir sald›rgan bulundu¤unu aç›klamas› bü-
mad›. 21 Ocak’ta yap›lan seçimler ikinci “önümüzdeki hafta” dedi. Romanya ve
yük bir flaflk›nl›k ve infial yaratt›. But-
tura kald›. Bat› yanl›s› cumhurbaflkan› Bo- K›br›s, Kosova’n›n tek tarafl› olarak ba-
to’nun Pakistan Halk Partisi iddialar› flid-
ris Tadiç, milliyetçi Tomislav Nikoliç’in ¤›ms›zl›k ilân etmesi sonucu kurulacak ül-
detle reddetti. Seçim kampanyalar› tedir-
gerisindeydi. ‹ki aday›n da Kosova’n›n ba- keyi tan›mayaca¤›n› aç›klad›. S›rbistan d›-
ginlik içinde devam ediyor. Kuzey Veziris-
¤›ms›zl›¤›na karfl› oldu¤unu bilen Taçi, fliflleri bakan› Vuk Yeremiç ise askeri mü-
tan’daki Pafltun milliyetçisi Awami Parti-
“Birkaç güne kadar ilân ediyoruz” dedi. dahale düflünmediklerini, diplomatik, hu-
si’nin iki mitingine intihar sald›r›s› düzen-
AB derhal devreye girip beklemesini iste- kuksal ve ekonomik yollarla mücadele
lendi, en az 20 kifli öldü. Son olarak Pakis-
di. Rusya, AB’yi uyard›. 3 fiubat’ta Tadiç edeceklerini söyledi.
tan’›n Afganistan büyükelçisi kaç›r›ld›.
gündeme getirdi; “fakir bölgelerin fatura-
s›n› ödemek” istemiyorlar. Bolivya’n›n
büyük burjuvas› ve baz› yabanc› ç›kar
çevrelerinden mali destek alan neofaflist
militan gruplar ve askeri nitelikli örgütler
yerli halk aras›nda bir korku atmosferi
yaratt›. Kolombiya ve Guatemela’n›n ne
hâle geldi¤ini hat›rlayal›m. Hepsinden
önce, buna benzer bir hükümeti ifllemez
duruma sokma sürecinden sonra, 11 Ey-
lül 1973’de, fiili demokrasisinin nas›l al-
çakça bir suikaste kurban gitti¤ini hat›rla-
yal›m.
Demokrasi yanl›fl bilgilendirme yo-
luyla da öldürülebilir. Hay›r, Evo Mora-
les diktatör de¤il. Kokain ticareti yapan
bir kartelin bafl› da de¤il. Ülkelerimizde
hiçbir nesnellik tafl›mayan bu tür karika-
türler dolafl›yor. Yerli baflkan›n fuzuli ifl-
gali ve yerli yurttafllar›n artan politik gü-
cü, Latin Amerikan oligarflileri ve muta-
ass›p Bat› bas›n› için katlan›lamaz görü-
nüyor. Bu organize yalan› bozmal›. Evo
Morales diyalog kurma çabas›nda; ordu-
yu göreve ça¤ırmayı reddediyor, hatta
makam›n› bir denge unsuru olarak kulla-
n›yor.
Bolivya’n›n güçlü k›z›lderili hareketi faflist tehdide maruz kald› Demokrasi savunucular›na, liderlere,
entellektüellere, medyaya sesleniyorum:
r›n kutsall›¤›n› reddetti¤ini, demokrasiyi sa- Bolivya demokrasisi ad›na hayk›rmak için Evo
vunma maskesi alt›nda gizleyerek kinizmi en Morales’in de Salvador Allende’nin kaderine
yüksek düzeye ç›kart›yor. Boykotlarla, sokak mahkûm olmas›n› m› bekliyoruz? Demokrasi
sald›r›lar›yla, seçilmifl yöneticilere savrulan ya hepimiz için de¤erlidir ya da hiç kimseye
tehditlerle, ABD’de göçmen olarak bulunan ve bir fley ifade etmiyordur. E¤er ülkemizi sevi-
iflledi¤i suçlardan dolay› aranmakta olan eski yorsak, tehdit alt›nda oldu¤u her yerde de-
baflkan Sanchez de Lozada’n›n, 2003’te gerçek- mokrasiyi savunmal›y›z. Baz›lar›n›n küstahça
lefltirdi¤i silahs›z sivilleri öldürme eylemleri- denedi¤i gibi silahl› kuvvetler arac›l›¤›yla de-
nin devam› niteli¤inde eylemler sergiliyorlar. mokrasi infla etmek bize göre de¤il. Bize yak›-
Dikkatlice ölçülendirilmifl kargafladan isti- flan bütün inanc›m›zla ülkemizdeki demokra-
fade, demokratik oyuna kat›lmak istemeyen siyi korumak ve ülkesine demokrasi getirenle-
zengin bölgeler ayr›mc› tehditleri yeniden rin yan›nda bulunmakt›r. –Çeviri: P›nar Uygun
Sosyal devlet, karma ekonomi BAfiKAN Evo Morales, toprak reformu çerçevesin-
de yerli otonomilere tapular›n› da¤›tmaya (solda)
devam ederken, Bolivya’n›n yeni anayasa tasar›s›
Kurucu Meclis taraf›ndan onaylanarak 14 Aral›k’ta
baflkanl›k makam›na sunuldu. Bu durumda Mora-
les’in anayasay› 2008 Eylülünden önce referandu-
ma götürmesi gerekiyor. ‹nka yerlilerine as›rlar
sonra tam yurttafll›k haklar› getiren yeni anayasa-
daki kilit unsurlar flunlar:
• Bolivya’y› “üniter ama çokuluslu” bir devlet ola-
rak tan›ml›yor.
• Do¤al kaynaklar›n mülkiyetini devlete veriyor.
José Bové’nin zaferi
FRANSA Küreselleflme karfl›t› köylü lideri
José Bové’nin, geneti¤i de¤ifltirilmifl m›s›r
üretimini durdurma sözünü tutmayan hü-
kümeti protesto için 15 arkadafl›yla birlik-
te bafllad›¤› açl›k grevi sekizinci gününde
amac›na eriflti. Halen 22 bin hektar
MON810 tipi m›s›r›n ekili oldu¤u Fran-
sa’da, hükümeti tar›m ve g›da endüstrisi
lobisine boyun e¤mekle suçlayan Bové’yle
bafllayan ve birçok kente yay›lan protesto
gösterilerin ard›ndan, ekoloji bakan› Je-
an-Louis Borloo, geneti¤i de¤ifltirilmifl ta-
r›m ürünleri projesinin geri çekildi¤ini ve
sözkonusu m›s›r üretiminin ask›ya al›nd›¤›
aç›klamak zorunda kald›.
Acil Amazon harekat›
BREZ‹LYA Lula hükümeti, 2007’nin son
befl ay›nda Amazon’da 3235 km2 ormanl›k
alan›n yok edildi¤ine iliflkin bilgiye ulafl›r
ulaflmaz a¤›r yapt›r›mlar getiren acil eylem
plan›yla karfl› harekata geçti. Kendisi bir
Amazon yerlisi olan Çevre Bakan› Marina
Silva, yasad›fl› a¤aç kesimi ve kundaklama
eylemlerinin gözlendi¤i 36 flehir ve kasa-
bada çevre polisi say›s›n›n art›r›laca¤›n›,
çevre ajanlar›n›n bölgelerinde düzenli de-
netim yapaca¤›n› aç›klad›. Ormas›zlaflma-
n›n en yo¤un yafland›¤› Mato Grosso eya-
letinde cang›l›n yar›s›ndan fazlas› çöllefl-
mifl durumda. Para ve Rondonia eyaletleri
de çölleflme s›n›r›na yak›n.
Adaletin bu mu dünya
BR‹TANYA BBC’nin Türkiye dahil 34 ül-
kede, 34 bin kifliyle yapt›¤› bir araflt›rma-
ya kat›lanlar›n yar›s›ndan fazlas›, küresel-
leflme sürecinin çok h›zl› ve adaletsiz iler-
ledi¤i görüflünde birleflti. Kalk›nmakta
olan ülkelerde hemen herkes süreci adil
bulmuyor; ayn› zamanda sürecin çok h›zl›
geliflti¤i kan›s›ndalar. Ama aralar›nda Tür-
kiye, Brezilya ve Endonezya’n›n da bulun-
du¤u baz› geliflen ülkeler, büyük oranda
küreselleflme sürecini yavafl buluyor. Kü-
reselleflme sürecinin frenlenmesi gerekti-
¤ini düflünenlerin say›s› çok az. Kat›l›mc›-
lar›n yüzde 46’s› ise küresel ekonominin
kötüye gitti¤ini düflünüyor.
‹kisi de uykusunda...
H‹ND‹STAN Ülkenin simgesi hâline ge-
len iki ihtiyar ebediyete intikal etti. ‹kisi
de uykusunda huzur içinde öldü. Bat› dün-
yas›na transandantal meditasyonu götü-
rüp Beatles’tan David Lynch’e birçok ün-
lüyü müritleri aras›na katan Hint gurusu
Maharishi Mahesh Yogi, 91 yafl›nda son
nefesini verdi. ‹kinci kay›p yeflil hareket-
tendi. 90’lar›n ekolojist simgelerinden
Hintli mistik eylemci Kinkri Devi, 82 ya-
fl›nda öldü. Devi, ormanl›k alanda yasad›-
fl› faaliyet gösteren maden ve tafl ocakla-
r›na karfl› bafllatt›¤› açl›k greviyle dünya
gündemine girmiflti. Y›llarca süren hukuk
mücadelesini 1995’te kazand›.

Buldozerlere karfl›
barikatlar kurmak (en
solda) Penanlar›n en
etkili eylem tarz›. Ama
fief Kelesau Naan’›n
(altta) ölümünden
sonra ne kadar ifle
yarar bilinmez

tak imzas›yla bir mektup

MALEZYA Cang›lda ölüm mangas›
Piyasan›n tosuncuklar› iflbafl›nda. Borneo’da orman katliamına karfl› mücadele
eden Penan kabilesinin flefi iki ay arand›ktan sonra ölü bulundu. Penanlar en son
katliamc› flirketin ‹ngilizlerle yapaca¤› ifl anlaflmas›n› engellemiflti.
KELESAU NAAN bütün hayat›n› Borneo can-
g›llar›nda göçebe yaflayarak geçirdi. Hiç okula
gitmedi. ‹mza yerine parmak bas›yordu. Ama
gerçek yafl› bilinmeyen bu yetmifllik ihtiyar,
halk›n›n filozofuydu. Penan kabilesinin flefi
Naan, evini ve çevresini kereste kartellerinden
korumak için mücadele ediyordu. 23 Ekim’de
âniden kayboldu ve bir daha haber al›namad›.
4 Ocak’ta cang›l›n derinliklerinde cesedi bu-
lundu. ‹skeleti parçalanm›flt›.
Amazon’dan sonra dünyan›n en genifl ya¤-
mur ormanlar›n›n bulundu¤u Borneo Adas›’-
n›n, Malezya’ya ait kuzey k›y›lar›ndaki Sawa-
rak eyaleti, 1995’ten beri a¤aç kesimini durdur-
maya çal›flan yerli halk›n ölüm kal›m mücade-
lesine sahne oluyor. fief Naan, 1998’de eyalet
mahkemesine baflvurarak binlerce y›ld›r ada-
• Anayasa maddelerinde de¤ifliklik yapmak için da-
ha önce oldu¤u gibi meclisin tamam›n›n de¤il, üçte
ikisinin oyunu yeterli say›yor.
• Karma ekonominin kurulmas›n› öngörüyor. (10 bin
hektar›n üstünde toprak mülkiyetine izin verilip veri-
lememesi ayr›ca halk oylamas›na sunulacak ve yeni
anayasa referanduma bu sonuçla girecek.)
• Merkezi yönetimi ve yerel otonomileri reformdan
geçiriyor.
• Yarg› reformu getiriyor ve yarg›çlar›n meclis tara-
f›ndan atanarak de¤il seçimle göreve gelmesini
sa¤l›yor.
da yaflayan halk›n›n toprak mülkiyeti haklar›-
n› talep etti. Hükümet, topra¤› ifllemek yerine
avc›l›k yapt›klar›n› öne sürerek talebi geri çe-
virdi. Dava o zamandan beri sürüncemede.
Penan kabilesi, ço¤u yerleflik yaflama geç-
mifl öteki kabilelerle birlikte yerli Dayak ulusu-
nu oluflturuyor. Ekosistemin zarar görmesin-
den do¤rudan etkilenen Dayaklar, Borneo’nun
Endonezya topra¤› olan kesimlerinde de ben-
zer bir mücadele içinde. fief Naan, BBC, Natio-
nal Geographic gibi Bat›l› kurumlar› kullana-
rak faaliyetteki kereste flirketlerine karfl› bafla-
r›l› bir uluslararas› kampanya yürüttü. Bu
kampanyaya gönüllü destek veren ‹sviçreli ço-
ban Bruno Manser, 2000’de, cang›lda esraren-
giz bir flekilde “kay›p” edilmiflti. 2006’da, Na-
an, ‹ngiliz flirketi Jawson’a 17 kabile flefinin or-
• Sucre, Bolivya’n›n resmi baflkenti oluyor. Ama
asal kurumlar halen bulundu¤u yerlerden (yasama
ve yürütme La Paz, yarg› Sucre) tafl›nm›yor. Bunlara,
dördüncü anayasal güç olarak, Sucre’de ikamet
edecek Yüksek Seçim Kurulu ekleniyor.
• Anayasan›n referandumda halk taraf›ndan onay-
lanmas› hâlinde bütün kamu birimlerinde seçime gi-
dilmesini hükme ba¤l›yor.
• Devlet baflkan›na sadece bir kez yeniden seçilme
hakk› veriyor. (Evo Morales’in flu ana kadar sürdür-
dü¤ü baflkanl›k dönemini daha önceki anayasaya
tabi oldu¤u için kapsam d›fl› b›rak›yor.)
göndererek bölgedeki en
büyük Malezya flirketi
Samling’den kereste alma-
mas›n› istedi. Jawson al›fl-
verifli kesti. Bu olaydan
sonra Samling’in paral› as-
kerleri sertleflmeye, Naan’a
ölüm tehditleri gelmeye
bafllad›.
Cang›lda gere¤inden fazla a¤aç var. Do¤ru
kesim yap›ld›¤› sürece, toplumun do¤al kay-
naklardan yarar sa¤lad›¤› bir yeflil ekonomi
potansiyelinden söz edilebilir. Sorun, kesime
uygun olup olmad›¤› dikkate al›nmadan bü-
tün a¤açlar›n do¤ranmas›, orman dokusunun
tamamen ortadan kalkmas›. Endüstri, hi-tech
ifl makinalar›yla çal›flabilece¤i, motorize üreti-
me uygun alanlar, yollar, yerleflimler açarak,
cang›l›n iç kesimlere do¤ru ilerliyor. A¤açs›z-
laflma, ya¤mur ormanlar›n›n ekosisteminin ya-
flamsal unsuru olan zemin suyunun çekilmesi-
ne, ›slak taban›n kurumas›na yol aç›yor.
Amazonlar’da da ayn› fley olmufltu. Fizikî
dünya haritas›nda, Brezilya’n›n kuzeydo¤u k›-
y›lar›ndaki boynuz, yemyeflil iç Amazonlar’›n
tersine, kurakl›¤a tekabül eden aç›k sar› tonlar-
la gösterilir. Portekizli sömürgeciler fethetme-
den önce buralar da yeflildi. A¤açlar kesilip
Avrupa’ya tafl›nd›kça zemin kurudu ve tropi-
kal iklimin yasas› gere¤i ya¤mur düflmez oldu.
Cang›l, çöle dönüfltü. Amazonlar bu tehditten
bugün dahi kurtulabilmifl de¤il. Üstelik sö-
mürgeci tutum da yerli yerinde duruyor.
Brezilyal› ekososyalist Chico Mendes,
1988’de, Amazon ormanlar›n›n yok edilmesine
karfl› yürüttü¤ü kampanya s›ras›nda, yerel bir
toprak sahibi taraf›ndan öldürülmüfltü.
2005’te, Brezilya’n›n Terra do Meio bölgesin-
deki a¤aç katliam›n› durdurmak için mücade-
le veren 73 yafl›ndaki Amerikal› rahibe Do-
rothy Stang faili meçhul bir cinayetin kurban›
oldu. 2007’de, Meksika’da, yasad›fl› a¤aç kesi-
mi üstüne veri toplayan Greenpeace araflt›rma-
c›s› Aldo Zamora otomobiline aç›lan yayl›m
ateflinde can verdi. fiimdi de, Kelesau Naan!

29
 Prodi tutturamadı
‹TALYA Eski Avrupa Komisyonu baflka-
n›, ekonomi profesörü Romano Prodi’nin
genifl tabanl› koalisyonu bafla geçtikten
20 ay sonra salland› ve düfltü. Kriz, sav-
c›lar›n adalet bakan› Clemente Mastel-
la’n›n efli Sandra Mastella hakk›nda yol-
suzluk iddias›yla soruflturma aç›p, ev
hapsi karar› almas›yla bafllad›. Adalet
bakan›n›n lideri oldu¤u H›ristiyan De-
mokrat Udeur partisinin kimi üyeleri hak-
k›nda da soruflturma bafllat›l›nca baflba-
kan›ndan bekledi¤i deste¤i göremeyen
koalisyon orta¤› Mastella istifas›n› verip,
F‹L‹ST‹N
Halk firar etti
Gazze fieridi’nde kara, deniz ve
havadan kuflat›lan, üstelik elektri¤i,
suyu, g›das› kesilen Filistin halk›
patlad›. Nüfusun yar›s› s›n›r duvar›n›
delik deflik ederek ihtiyaçlar›n›
karfl›lamak üzere M›s›r’a geçti. ‹flte
Bush’un Ortado¤u gezisi eflli¤inde
yaflananlar ve Ocak 2008’in bilançosu...
HAMAS’IN Gazze fieridi’nde denetimi ele ge-
çirmesiyle Filistin’in fiilen ikiye bölündü¤ü
2007 haziranından beri, kelimenin tam anla-
m›yla “iki yüzlü” bir bölgesel politika baflgös-
terdi. Bat› fieria’y› denetleyen El Fetih’in lideri
Mahmut Abbas’› Filistin’in meflru lideri olarak
gören Bat›l› diplomasi, seçimle iktidara gelen
Hamas lideri ‹smail Haniye’yi marjinalize etti.
Annapolis Zirvesi’nde oluflan yeni statüko,
“iyi” ve “kötü” olarak ikiye bölünmüfl Filistin
projesini süratle iflletmeye bafllad›. Y›lbafl› ari-
fesinde, ‹srail Baflbakan› Ehud Olmert, Abbas
ile bar›fl sürecindeki pürüzleri ele almak üzere
biraraya gelmeden önce, ‹srail “kötü”lerin yur-
du Gazze’ye birkaç füze f›rlat›verdi. Peflinden
Hamas 11 roketle misilleme yapt›¤›n› aç›klad›.
‹ki tarafta da kay›p olmad›, ama “çözüm y›l›”
2008’de ifllerin nas›l yürüyece¤ine iliflkin bir fi-
kir edinmifl olduk. Bundan sonra cereyan eden
olaylar, kangren hâline gelmifl bildik sürecin
çok ötesine geçti.
‹srailli muhalif tarihçi Ilan Pappe, ‹srail’in
2008 gündemi için “Bat› fieria’da etnik temiz-
lik, Gazze’de soyk›r›m” diyordu. Pappe, ‹sra-
il’in Gazze’deki stratejisini “soyk›r›m” gibi
hassas bir terimle adland›r›rken dört dayanak
sundu: 1. Art›k “militan/sivil ayr›m›” gözetil-
miyor, hedef do¤rudan halk. 2. ‹srail ordusu
elindeki her türlü ölüm makinesini kullan›yor.
3. Sald›r›larda zarar görenlerin say›s› artt›. 4.
Bu operasyonlar bir strateji haline geldi; ‹srail,
Gazze sorununu böyle çözmeyi planl›yor. Ha-
mas’›n karfl› atefl açmas›n›n ‹srail’in iflini ko-
laylaflt›rd›¤›n› vurgulayan Pappe, bu mekaniz-
may› durduracak dü¤meyi de gösterdi: Bat›
kamuoyu. Bush’un sekiz günlük bir Ortado¤u
gezisi dahi yapt›¤› ocak ay›nda, ‹srail’in ablu-
ka alt›nda tuttu¤u Gazze’de yaflananlar Pap-
pe’nin saptamalar›n› do¤rular nitelikteydi...
30
patlatarak kutlayan muhalefet, Prodi’nin istikrarl› bir hükümet kurama-
geçici bir hükümet ya da cumhur- mas›nda önemli bir etken olarak görülen
baflkan› Giorgio Napolitano’nun seçim yasas›n›n de¤iflmesiyse flimdilik
tasavvur etti¤i gibi bir teknokrat- ask›da. Berlusconi hükümetinin gidera-
lar hükümeti yerine do¤rudan yak ç›kard›¤› yasa, küçük partileri kay›r-
“erken seçim” dedi. Geçici hükü- d›¤› gerekçesiyle elefltirilerin hedefinde.
meti kurmakla görevlendirilen se- De¤ifliklik için 18 May›s’ta yap›lmas› ön-
nato baflkan› Franco Marini’nin görülen referandum ise parlamentonun
siyasi parti liderleriyle yapt›¤› feshiyle birlikte yasalar uyar›nca bir y›l
hükümetten çekildi. Bunun üzerine Prodi görüflmelerden de sonuç al›namay›nca ertelenmifl oldu. Sol kanad›n bafl›na ge-
güvenoyu istedi, ancak merkez sol hükü- süreç t›kand›, parlamento feshedildi ve çecek yeni bir isim de kulislerde an›lma-
mete senatodan onay ç›kmad›. 24 13-14 Nisan tarihlerinde erken seçim ka- ya baflland›: Roma belediye baflkan› ve
Ocak’ta, 156’ya karfl› 161 oyla y›k›lan rar› al›nd›. Birbiri ard›na yay›nlanan ka- ‹talyan ‹flverenler Konfederasyonu’nun
Prodi, tereddütsüz istifas›n› verdi. Hükü- muoyu araflt›rmalar›na bak›l›rsa, halk›n nüfuzlu baflkan› Walter Veltroni. Hey gi-
metin yenilgisini mecliste flampanya e¤ilimi merkez sa¤a kaym›fl durumda. di ‹talya, nereden nereye... – fi.N.
2 Ocak: ‹srail, Hamas’›n roket sald›r›lar›n› n›n can kayb›na yol açmamakla beraber “bu
durdurmak gerekçesiyle Gazze’ye hava sald›-
r›s› düzenledi, alt› Filistinli öldü. Ölenlerin üçü
zamana kadar Gazze’den ‹srail’e yap›lan en
uzun mesafeli roket sald›r›s›” oldu¤una dikkat
Hamas militan›, di¤erleri halktan insanlard›. çekti. “fiiddeti t›rmand›rmak” ile suçlad›¤› Ha-
11 kifli yaraland›. Hac dönüflü befl gün boyun-
ca M›s›r’da mahsur kalan yüzlerce Filistinli,
mas’› tehdit etti.
9 Ocak: Bush, ‹srail, Kuveyt, Bahreyn, Bir-
Gazze’ye dönmeye bafllad›. M›s›r, hac›lardan leflik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan ve M›-
‹srail’in kontrolündeki s›n›r kap›lar›ndan girifl s›r’› kapsayan gezisine Tel Aviv’den bafllad›.
yapmas›n› istedi. Ama hac›lar›n aras›nda bulu- 12 Ocak: Silahl› militanlar Gazze’nin ku-
nan baz› Hamas liderlerinin tutuklanma ihti- zey kesimdeki bir Amerikan okulunu tarad›,
mali üzerine Refah kap›s›n› açmak durumda ö¤renci otobüslerini atefle verdi ve okulun bil-
kald›. Olay ‹srail taraf›ndan k›nand›. gisayarlar›n› çald›. Ö¤rencilerinin tümü Filis-
3 Ocak: ‹srail ordusu, “militanlar›n altya- tinli olan okula yap›lan sald›r› Hamas taraf›n-
p›s›n› çökertmek” gerekçesiyle Gazze’ye kara dan k›nand›. Güney Gazze’de, ‹srailli keskin
sald›r›s› düzenledi. En az dokuz Filistinli öldü. niflanc›, s›n›r karakolunda görev yapan polis
Ölenlerin üçü, ‹srail tank›n›n vurdu¤u bir ev- memurunu öldürdü.
deki sivillerdi. ‹slamî Cihad, di¤er iki kiflinin 13 Ocak: ‹srail, flüpheli bir otomobile has-
kendi militan› oldu¤unu duyurdu. ‹srail ayr›ca sas füze sald›r›s› düzenledi. Ölen üç kifliden bi-
Bat› fieria’daki Nablus flehrine bask›n düzenle- rinin El Aksa fiehitler Tugay› mensubu oldu¤u
di. Toplu gözalt›lar s›ras›nda tafll› direniflle belirlendi. Di¤er kay›plar›n örgüt iliflkisine
karfl›laflan askerler, plastik mermiyle cevap rastlanmad›.
verdi. Çok say›da sivil yaraland›, soka¤a ç›k- 14 Ocak: ‹srail ve Filistin yetkilileri bar›fl
ma yasa¤› ilan edildi. görüflmelerine bafllad›. Öncelikli konular, Ku-
4 Ocak: Gazze’den at›lan bir misilleme ro- düs’ün statüsü, Filistin devletinin s›n›rlar›, Ba-
keti 15 km mesafedeki Aflkelon kentini hedef t› fieria’daki Yahudi yerleflimleri, göçmenler,
al›nca, ‹srail gece yine sald›rd›. En az iki Ha- asayifl ve su kaynaklar›.
mas üyesi öldürüldü. 15 Ocak: ‹srail güçlerinin Gazze’nin Zey-
7 Ocak: Bush’un Ortado¤u gezisi öncesin- tun bölgesine karadan ve havadan düzenledi-
de bir demeç veren Olmert, Aflkelon sald›r›s›- ¤i sald›r›da 19 Filistinli hayat›n› kaybetti. Ölen-
Gazze’nin bat›s›ndaki Refah flehrinin s›n›r duvar›n› kevgire çeviren Filistin halk› aç›lan gediklerden M›s›r’a hücum etti
‹talya’da darbe plan›
BR‹TANYA Yeni ulafl›lan gizli arfliv bel-
geleri, ‹ngiliz hükümetinin, 1976’da, NA-
TO’daki müttefikleriyle birlikte, ‹talya’da
Komünist Parti’nin iktidara gelmesini ön-
lemek için darbe planlad›¤›n› ortaya koy-
du. ‹talyan bir araflt›rmac› taraf›ndan gün
›fl›¤›na ç›kar›lan belgelere göre, darbe
plan›, komünistlerin kazanmas› beklenen
1976 seçimlerinden aylar önce, dönemin
ABD D›fliflleri Bakan› Henry Kissinger ve
Vatikan’la görüflüldü. Belgede sa¤c› güç-
lerin ordu ve polis deste¤ine güvenebile-
ce¤i belirtiliyor. Ancak gerçekçi bulunma-
yan plan reddedildi. Ayr›ca ‹KP de seçim-
lerde zafer kazanamad›.
S›radan faflizm
LÜBNAN Baflkent Beyrut’ta, elektrik ke-
sintilerini protesto eden göstericilere as-
kerlerin müdahalesi sonucu ç›kan çat›fl-
malarda en az yedi kifli öldü. fiiilerin ço-
¤unlukta oldu¤u güney semtlerinde yafla-
nan çat›flmalar, ordu birliklerinin gösteri-
cilerin kurdu¤u barikatlar› kald›rmak için
harekete geçmesiyle patlak verdi. Ölenle-
rin ço¤unun Emel ve Hizbullah’›n taraftar-
lar› oldu¤u kaydedildi. Baflbakan Fuad
Sinyora, bir günlük yas ilân etti. Okullar
tatil edildi. Hükümet yanl›lar›, ‹ran ve Su-
riye’nin destekledi¤i muhalefeti olaylara
neden olmakla suçlad›. Hizbullah ise uy-
gulanan ölçüsüz fliddeti elefltirdi.
Clooney: Global arabulucu
N‹JERYA Yaflad›klar› topraklarda bulu-
nan zengin petrol ve do¤algaz yataklar›-
n›n gelirinden halk›n da pay almas› için
mücadele veren Nijer Deltas› Ba¤›ms›zl›k
Hareketi, yak›nlarda BM genel sekreteri
Ban Ki-Mun taraf›ndan “bar›fl elçisi” ilân
edilen Amerikal› aktör George Cloo-
ney’den hükümetle aralar›nda arabulucu-
luk yapmas›n› istedi. Bölgede boru hatt›
sabotajlar› ve yabanc› petrol iflçilerini ka-
ç›rma eylemleri düzenleyen örgüt, terörist
olmad›klar›n› vurgulay›p uluslararas› bar›fl
kurumlar›yla çal›flmak istediklerini duyur-
du. Clooney’i, “her fleyi kendi gözleriyle
görmesi için” Nijer Deltas›’na davet etti.
Gene darbe konusu
VENEZÜELLA Chavez, Kolombiya’n›n en
büyük gerilla örgütü FARC’›n elindeki re-
hinelerin sal›nmas› için arabuluculuk yap-
maya devam ediyor. Yak›nlarda yeni bir
rehine pazarl›¤› bafllatt›. Ama bu Bogota
ile aras›ndaki sorunlu iliflkiyi düzeltmeye
yetmiyor. Chavez, geçen ay ABD D›fliflleri
Bakan› Condoleezza Rice’›n Kolombiya zi-
yareti s›ras›nda, bu iki ülkeyi Venezüel-
la’da darbe yapmay› planlamakla suçlad›.
Öte yandan Exxon Mobil’in ABD, Britanya
ve Hollanda mahkemelerinde kazand›¤›
davalar sonucu Venezüella’ya ait milyar-
larca dolar› dondurmas›na sinirlenen Cha-
vez, flirketle ticareti kesti.

lerden biri Hamas’›n önde gelenlerinden Mah-
mud Zahar’›n o¤luydu. Öte yandan s›n›r›n ‹s-
rail taraf›nda çal›flan Perulu bir tar›m iflçisi, Fi-
listinli niflanc› taraf›ndan öldürüldü.
16 Ocak: Bush’un gezisinin son gününde
M›s›r’dayken ‹srail uçaklar› hem Bat› fieria
hem de Gazze fieridi’ne sald›r› düzenledi. Bat›
fieria’da ‹slami Cihad’›n askeri kanad›n›n önde
gelen isimlerinden Velid Ubeydi’yi öldürdü.
Gazze’de ayn› aileden üç sivil yaflam›n› yitirdi.
Son bir ayda ‹srail sald›r›lar›nda ölenlerin say›-
s› yüzü geçti. Misilleme olarak iki günde Gaz-
ze’den ‹srail’e yetmiflin üstünde roket f›rlat›ld›.
17 Ocak: Son y›llarda komflular›ndan gele-
bilecek sald›r›lara karfl› füze kalkan› olufltur-
maya çal›flan ‹srail, baflkent yak›nlar›ndaki bir
üste balistik füze denedi.
19 Ocak: ‹srail, bölgeden yönelen roket
sald›r›lar›ndaki art›fl› gerekçe göstererek Gaz-
ze fieridi s›n›r›ndaki geçifl noktalar›n›n tümü-
nü kapatt›. M›s›r ile aras›ndaki Refah s›n›r ka-
p›s› da Hamas’›n denetimi ele geçirmesinden
beri kapal› oldu¤u için yaklafl›k 1.5 milyon Fi-
listinli mahsur kald›. BM, karar› k›nad›. Ayn›
gün ‹srail’in Gazze’ye düzenledi¤i tank sald›r›-
s›nda en az iki kifli öldü, 4 kifli yaraland›. Bun-
lara, daha önce yaralanan bir Hamas militan›-
n›n ölmesi de eklenince savafl›n yeniden baflla-
d›¤› Eylül 2000’den beri hayat›n› kaybeden Fi-
listinlilerin say›s› 6 bini geçti.
20 Ocak: ‹srail’in abluka uygulamas›, g›da
ve temel ihtiyaç maddeleri s›k›nt›s›na yol açt›.
Gazze’deki tek elektrik santrali, ‹srail’in s›n›r›
kapatmas›yla baflgösteren yak›t s›k›nt›s› yü-
zünden faaliyetini durdurunca bölge karanl›¤a
gömüldü. Kesintiden en çok hastaneler etki-
lendi, sadece acil ameliyatlar yapılabildi. Pom-
palar çal›flmad›¤› için flehir suyu kesildi.
21 Ocak: Abbas, Arap ülkelerini ve ulusla-
raras› toplumu ‹srail ablukas›na karfl› yard›ma
ça¤›rd›. AB ve uluslararas› insan haklar› örgüt-
leri ‹srail’i “toplu cezaland›rma” ile suçlad›.
BM bölgedeki koflullar yüzünden 860 bin Filis-
tinliliye verilen yard›m›n riske girdi¤ini aç›kla-
d›. Arap Birli¤i, Gazze’nin d›fl dünyayla tek
ba¤lant›s› olan Refah s›n›r kap›s›n›n aç›lmas›n›
tekrar gündeme getirdi. Daha önce M›s›r Cum-
hurbaflkan› Hüsnü Mübarek taraf›ndan getiri-
len bu öneriye, “silah ve para kaç›r›ld›¤›n›” sa-
vunan ‹srail fliddetle karfl› ç›kt›. Son bir hafta-
da Gazze’den ‹srail’e at›lan roket say›s›n›n
200’ü aflt›¤› bildirildi.
22 Ocak: Uluslararas› tepkilerin ard›ndan
‹srail, ablukay› gevfletmeye bafllad›. Sabah›n
erken saatlerinde akaryak›t tafl›yan tankerler
George Habafl öldü
FHKC (Filistin Halk Kurtulufl Cephesi) lideri George
Habafl, uzun bir hastal›k döneminden sonra, 26
Ocak’ta, Amman’da son nefesini verdi. 1925’te, Or-
todoks Rum kilisesine ba¤l› varl›kl› bir Arap ailesi-
nin o¤lu olarak do¤an Habafl, t›p e¤itim alarak dok-
tor oldu. ‹srail’in 1967’de çevredeki Arap ülkelerinin
tümünü yenilgiye u¤ratarak Filistin’e egemen olma-
s›ndan sonra mesle¤ini b›rakt›, “El Hekim” kod
ad›yla silahl› mücadeleye bafllad›. 1968’e girmeden
hemen önce kurdu¤u FHKC, Vietnam’daki gerilla di-
reniflinin etkisiyle devrimci fliddeti esas alan bir
Markist çizgi benimsedi. ‹deolojik olarak Mahir Ça-
yan ile ayn› fazdayd›lar. Uçak kaç›rma eylemleriyle
tan›nan FHKC, 1970’de ‹srail’i destekleyen ABD ve
Avrupa ülkelerine ait dört uça¤› Ürdün’e kaç›rarak
dünya gündemine girdi. Eylemde, Filistinli tutuklu-
lar›n serbest b›rak›lmas›n› sa¤lad›ktan sonra, için-
deki 500 yolcuyu ç›kart›p uçaklar›n üçünü havaya
uçurdular, sonuncusunu da Kahire’de tahrip ettiler.
Habafl, Yaser Arafat’›n El Fetih örgütüyle ittifaka gi-
rerek 1971’de Filistin Kurtulufl Örgütü’nün kurulma-
s›na öncülük etmiflti. Ama ‹srail’le bar›fl müzakere-
leri konusunda Arafat’la ayr› düfltü, Hamas’a yak›n-
laflt›. 80’lerden itibaren siyasi etkisini yitirdi,
2000’de FHKC liderli¤ini daha sonra ‹srail taraf›n-
dan öldürülecek Ebu Ali Mustafa’ya b›rakt›.
Gazze’ye girifl yapt›. Gelen yak›t sayesinde
santral düflük kapasiteyle çal›flmaya bafllad›,
evlere tekrar su verildi. Refah kap›s›n›n aç›l-
mas› talebiyle gösteri yapan yüzlerce Filistinli
M›s›r’a geçmeye çal›flt›. M›s›rl› muhaf›zlar, ço-
¤unlu¤u kad›n kalabal›¤› püskürtmek için ha-
vaya atefl açt›, bas›nçl› su kulland›.
23 Ocak: Maskeli militanlar›n sabah saat-
lerinde Gazze ile M›s›r aras›ndaki s›n›r duvar›-
n›n baz› noktalar›n› havaya uçurulmas›yla aç›-
lan gediklerden geçen onbinlerce Filistinli, g›-
da, yak›t, ilaç ve di¤er temel ihtiyaç maddeleri
tedarik etmek üzere M›s›r’a ak›n etti. Mübarek,
yasad›fl› girifl yapan Filistinlilere geçici olarak
izin verilmesi talimat› verdi. 50 binden fazla
kifli s›n›r› geçti, ihtiyaçlar›n› karfl›lad›ktan son-
ra Refah’a geri döndü.
24 Ocak: M›s›r’a geçenlerin say›s› ikinci
günde 100 binleri buldu. S›n›r›n M›s›r taraf›, si-
garadan canl› hayvana her türlü mal satan tez-
gahlarla pazar yerine döndü. M›s›r güvenli¤i
art›rd› ve s›n›r›n bütün Filistinliler geri dönün-
ce kapat›laca¤›n› bildirdi, ama al›flverifl yapan
halka müdahale etmedi. ‹srail kuvvetleri Bat›
fieria’da bir Yahudi yerleflimine sald›r› düzen-
lemeye çal›flt›klar› gerekçesiyle iki Filistinliyi
öldürdü.
25 Ocak: M›s›r’›n s›n›r› kapama giriflimi
direniflle karfl›laflt›. Özel timler, s›n›rda topla-
nan kalabal›k gruplar› havaya atefl ederek ve
bas›nçl› su kullanarak da¤›tmaya çal›flt›. Ama
Filistinliler polis barikat›n› güç kullanarak yar-
d›. S›n›r duvar›nda kapat›lan gediklerin yerine
yenileri aç›ld›. BM, son üç günde en az 700 bin
kiflinin M›s›r’a geçti¤ini bildirdi. Bu arada ‹sra-
il kuvvetleri, Refah’a hava sald›r›s› düzenleye-
rek iki arac› vurdu, dört Hamas militan› öldü.
Do¤u Kudüs’te ise ‹srailli polis, bir Filistinlinin
açt›¤› atefl sonucu öldü.
26 Ocak: Filistin Halk Kurtulufl Cephesi li-
deri George Habafl, Ürdün’de yaflama veda et-
ti. Gazze matem yaflarken M›s›r polisi z›rhl›
araçlarla 12 km’lik Refah s›n›r›n› tekrar abluka-
ya ald›. ‹lerleyen saatlerde Kuzey Sina Valisi,
Filistinlilerin her türlü gereksinimi karfl›lamak
üzere s›n›r› geçmeye devam edebilece¤ini bil-
dirdi. ‹srail, Gazze’den Sina çölüne geçen Filis-
tinlilerin sald›r› düzenleyebilece¤i endiflesiyle
M›s›r s›n›r›n› sivillerin geçifline kapatt›.
27 Ocak: ‹srail, Gazze fieridi’ne s›n›rl› ya-
k›t sevkiyat›na yeniden bafllayaca¤›n› duyur-
du. Karar, ‹srailli insan haklar› örgütlerinin
Gazze’deki ablukan›n kald›r›lmas› için Yüksek
Mahkeme’de açt›¤› davan›n görülmeye bafl-
lanmas›n›n ard›ndan geldi. Duruflmalar s›ra-
s›nda ‹srail hükümeti yak›t sevkiyat›na yeni-
den bafllama sözü verdi. Olmert ve Abbas, Ku-
düs’te buluflarak Refah krizini görüfltü. Ol-
mert’in Abbas’›, Hamas’la görüflmemesi için
uyard›¤› ö¤renildi. M›s›r ise Hamas ile El Fe-
tih’e acilen biraraya gelme ça¤r›s› yapt›.
30 Ocak: BM Güvenlik Konseyi ‹srail’in
Gazze ablukas› üstüne bir aç›klama yay›mla-
ma konusunda uzlaflamad›. Konsey sekiz gün
süren tart›flmalar›n sonunda ortak bir dil bula-
mad›. M›s›r, Refah s›n›rda denetim sa¤lamaya
ve geçiflleri yavafllatmaya bafllad›.
DÜZELTME: Geçen say›m›zda, bir basiret ba¤lanmas›
sonucu, Ilan Pappe’nin makalesinde Bat› fieria’y› inatla
‹ngilizce ad›yla, West Bank olarak anm›fl›z. Düzeltir,
özür dileriz.

31

KONGO ORMANLARINDAN 14 fiUBAT MESAJI
Bonobo ütopyas›
Bir evrim kazas›, küçük bir sapma nelere mal olmufl! Atalar›m›z pekâlâ bonobolardan
evrilebilirdi ve yeryüzü bar›fl, zevk, mutluluk alemi haline gelebilirdi. En az›ndan baz›
primataloglara göre böyle. Bu tezi bilimsel dayanaktan yoksun bulanlara bir laf›m›z
yok, ama bonobolardan evrilmifl insano¤lunun hayali bile güzel. Sevgililer gününü
vesile ederek New Yorker’›n 30 Temmuz 2007 nüshas›ndaki Ian Parker imzal› “Seksî
Yarat›k” bafll›kl› yaz›y› naklediyoruz.
anhattan’da bir yoga stüdyo-
M sunda bonobolar yarar›na bir
ba¤›fl gecesi... Bonobo, flempan-
zeye çok benzeyen, ama kimi iddialara
göre, flempanzeden çok daha tatl› bir Af-
rika maymunu türü. Ba¤›fl gecesinin afi-
flinde a¤aca tünemifl bir bonobonun ku-
ca¤›na bir elektrogitar konmufl, üstüne
de bir slogan yap›flt›r›lm›fl: “Hippi fiem-
panzeleri Kurtaral›m!”
O gece, ayakkab›lar›n› ç›kar›p cilal›
ahflap zeminde ba¤dafl kurarak oturan
kalabal›k, Hint ezgileri eflli¤inde, piflme-
mifl vejetaryen yemekleri yapan Bono-
bo’s adl› lokantan›n haz›rlad›¤› kanepe-
leri mideye indirdiler. Lokantan›n eve si-
parifl mönüsü flöyle diyor: “Vahfli bono-
bolar, hayat biçimlerine içgüdülerinin ve
Tabiat Ana’n›n yön verdi¤i, mutlu, haz
düflkünü yarat›klard›r.”
Geceyi düzenleyen Bonobo Koruma
‹nisiyatifi’nin amac›, bonobolar›n yaflam
alanlar›n› korumak ve yasad›fl› bonobo
“fiempanze
eti ticareti yapanlarla mücadele etmek.
cinsel meseleleri
‹nisiyatifin kurucusu Sally Jewell Coxe,
iktidarla çözer,
yapt›¤› k›sa sunumda, birinin altyaz›s›
bonobo ise
“savaflma sevifl” olan bonobo slaytlar›
iktidar
gösterip bonobolar› “biseksüel” olarak
meselelerini
tan›mlad› ve aralar›ndaki anlaflmazl›kla-
seksle.
r› çözmek ve huzurlu toplum hayatlar›n›
fiempanzeler
korumak için çeflitli cinsel faaliyetlere gi-
Mars’tan,
rifltiklerini söyledi. (Alk›fllar) “Bonobolar
bonobolar
bar›fl, sevgi ve uyumdan yanad›r” diye
Venüs’ten.”
devam eden Coxe, “esrar› ilk keflfeden
maymunlar da bonobolar olabilir” diye
ekledi, flakayla kar›fl›k. Arkas›ndaki du-
varda bonobo foto¤raflar› gelip geçiyor-
du: fiempanzelere benzeyen, ama daha
uzun saçl›, daha düz suratl›, daha pembe
dudakl›, daha küçük kulakl›, daha dar
gövdeliydiler ve biraz daha a¤›rbafll› bir
havalar› vard› –flempanzenin bombeli
kafllar› hafif salak bir görüntü arz eder-
ken, bonobonun düz ve alçak kafllar› yü-
züne düflünceli bir hava veriyor.
Ba¤›fl gecesine flark› söylemek üzere
gelen 40’l› yafllardaki müzisyen Wind’e
göre, bonobolar “tahammüllü, sab›rl›,
ba¤›fllay›c› ve dayan›flmac›” maymunlar;
flempanzelerse, tam aksine, “fliddet, ego
ve entrika” dolu kaba saba hayatlar yafl›-
yor. Bize gelince, insanlar›n da içinde bir
bonobo mizac› vard› ama, genellikle
flempanzeler gibi davran›yorduk.
Bonobo güzellemeleri
Bonobolar, son y›llarda popüler imge-
lemde, temelinde büyük oranda bar›flç›l-
l›¤›n›n ve cinsel serbestli¤inin yatt›¤›, tu-
haf bir yer açt› kendilerine. Washington
Post, bonobolar›n “aral›ks›z” çiftleflti¤ini,
Times ise “cana yak›nl›¤›, duyarl›l›¤›yla
gö¤sünü yumruklamaya merakl› may-
mun türü ço¤unlu¤undan ayr›ld›¤›n›”
yazd›. PBS kanal›n›n bonobolar hakk›n-
daki belgeselinin aç›l›fl cümleleri flöyle:
“fiempanzeler savafl›p cinayet ifllerken,
bonobolar bar›fl› kuruyor. Ve flempanze-
lerin aksine, bonobolarda güç, erkekler-
de de¤il, diflilerde.” Kinsey Enstitü-
sü’nün web sitesi ise flu iddiada: “Her
bonobo –difli, erkek, yavru– öpüflmeyi
arzular ve öpüldü¤ünde karfl›l›k verir.”
Seks dan›flman› Susan Block ise “Bonobo
Yöntemi”ni televizyonda flöyle tan›t›yor:
“Haz ac›y› dindirir; iyi seks gerilimi orta-
dan kald›r›r; aflk fliddeti azalt›r, orgazm
olurken savaflman›z zordur.” Gazeteler
ve internet, bonobolar› fliddet karfl›t›,
eflitlikçi ve difli egemen toplumlarda ya-
flayan, dahas› et yememeyi tercih eden
yarat›klar olarak tan›ml›yor. Bu davran›fl
biçimleri de, genellikle misyoner pozis-
yonunda icra ettikleri doymak bilmez
cinsel ifltahlar›yla ba¤lant›land›r›l›yor.
Koruma alt›ndaki toplam bonobo sa-
y›s› 200 civar›nda, ama orangutanlar, go-
riller ve flempanzelerle beraber dört bü-
yük maymun çeflidinden biri olmas›na
ra¤men, vahfli bonoboya yönelik bilimsel
inceleme say›s› oldukça az. Bonobo âle-
minin tuhafl›klar›ndan biri, konunun en
s›k al›nt›lanan uzman›, Hollandal› pri-
matolog ve yazar Frans de Waal’in haya-
t›nda hiç vahfli bonobo görmemesi, arafl-
t›rmalar›n›n hayvanat bahçelerindeki bo-
nobolarla s›n›rl› olmas›.
1970’lerde bafllayan alan araflt›rmala-
r›, co¤rafî ve siyasî sebepler yüzünden
hep kesintili olmufl. Yok olma tehlikesiy-
le karfl› karfl›ya bulunan bir tür olan bo-
nobolar›n nüfusunun 6 bin ila 100 bin
aras›nda oldu¤u tahmin ediliyor. Sadece
son on y›lda üç milyon kiflinin çat›flma-
larda hayat›n› kaybetti¤i Kongo Demok-
ratik Cumhuriyeti s›n›rlar› dahilindeki
gözden uzak, s›k ve ulafl›lmaz ya¤mur
ormanlar›nda yafl›yorlar.
Son y›llarda ormana dönmeyi bafla-
ran bilim adamlar› aras›nda en önemlisi,
33
1989’dan beri Kongo’ya giden, Max
Planck Evrim Antropolojisi Enstitü-
sü’nden Gottfried Hohmann. ‹lk baflta
bir gazeteciyle alan araflt›rmas›na ç›kma
fikrine s›cak bakmayan Hohmann, yaz›fl-
malar›m›z sonucunda raz› olunca Kon-
go’nun baflkenti Kinshasa’ya uçtum. Bir-
kaç gün sonra, Hohmann ve iki araflt›r-
mac›yla beraber bir hangarda bizi orma-
na götürecek uça¤› bekliyorduk.
Zay›f, ciddi görünümlü, 50’li yafllar-
da, mavi gözlü bir adam olan Hohmann,
y›lda üç-dört kere dünyan›n ikinci en bü-
yük ya¤mur orman›na, Kongo Havza-
s›’na gelip 2002’den beri çal›flt›¤› Lui Ko-
tal isimli araflt›rma alan›na yürüme me-
safesinde bir kampa yerlefliyor. Hoh-
mann’›n yoklu¤unda kampa, yak›ndaki
köyden gelen Kongolular ve yabanc› ö¤-
renciler veya gönüllüler bak›yor.
Bonobolarla ilgili ilginç sorular›n ço-
¤u henüz cevaps›z. Erkek sald›rganl›¤›
difliler taraf›ndan m› kontrol alt›nda tu-
tuluyor? S›k cinsel etkinli¤e ra¤men, di-
fliler neden befl ila yedi y›lda bir do¤um
yap›yor? Hohmann’a göre, “bu sorular›n
cevaplar›na uzanan yollar, hem bonobo-
lar›n evrimine, hem de insanlar›n köke-
nine ›fl›k tutan bir noktada kesiflebilir.“
Bonobolar Kongo nehrinin sadece
güneyinde yafl›yorlar. (Bu yüzden onlara
“sol yaka flempanzeleri” dendi¤i de ol-
mufl.) Evrim a¤ac›nda durum flu: A¤ac›n
gövdesi ortak atam›z, tepesi bugünün in-
san›. En alttaki dal 16 milyon y›l kadar
önce ortaya ç›kan modern orangutana
uzan›yor. Bir sonraki dal, sekiz milyon
y›l kadar önce gorile, bir sonraki ise alt›
milyon y›l kadar önce insana ulafl›yor.
Geriye kalan dal ise, belki iki milyon y›l
kadar önce, bir kez daha ikiye ayr›l›yor.
Bu yol ayr›m› muhtemelen co¤rafî bir ay-
r›mla da örtüflüyordu: fiempanzeler
Kongo nehrinin kuzeyinde evrilirken,
bonobolar güneyde kald›lar. fiempanze-
ler, farkl› a¤aç s›kl›klar›na sahip baflka
bölgelere de yay›l›rken bonobolar bu yo-
¤un, kasvetli ormanda kald›lar. (fiem-
panzeler beslenme kaynaklar› için goril-
lerle rekabete girmek zorundayd›, oysa
bonobolar baflka maymunlarla hiç karfl›-
laflmad›. Bir teoriye göre, bu daha zengin
çevre, bonobolar›n daha müreffeh bir
grup olarak hareket etmesine ve beslen-
mesine imkân tan›yarak garez oran› da-
ha düflük bir evrime sebep oldu.
Filozof Chim, ahmak Panzee
Bonobolar Kongo d›fl›nda görülmemifl
de¤ildi, ama flempanze zannedilmifl-
lerdi. 20. yüzy›l bafl›nda Antwerp hayva-
nat bahçesinde en az bir bonobo bulun-
maktayd›. Modern primatolojinin kuru-
cusu Robert Yerkes’in de k›sa süreli¤ine
bir bonobosu olmufltu. 1923’te iki may-
mun sat›n alan Yerkes, birine Chim, di-
¤erine Panzee ad›n› vermiflti. ‹ki y›l son-
ra yay›nlad›¤› “Neredeyse ‹nsan” adl› ki-
tab›nda görünümlerinin ve davran›fllar›-
n›n farkl› oldu¤undan bahsediyordu.
Panzee ürkek, ahmak ve h›rç›nd›, oysa
Chim ›l›ml› ve yeni tecrübelere hevesliy-
di. Yerkes, “Hayat›n gizemlerine insan
gibi filozofça yaklaflmay› biliyor” diyor-
34
du. Yerkes’in tan›m› Chim’in kal›nt›lar›
üzerinde yap›lan incelemelerle bir araya
getirildi¤inde, onun bir bonobo oldu¤u-
na flüphe kalm›yordu. Chim 1924’te, bo-
nobo türü henüz tan›nmadan öldü.
“Bonobo” ad› ilk kez Avusturyal›
zoolog Eduard Tratz ile Münih Hayva-
nat Bahçesi Müdürü Heinz Heck’in
1954’te yazd›klar› bir makalede teklif
edilmesine ra¤men, bu maymunlar›n is-
mi y›llarca “pigme flempanze” kald›.
1930’larda Münih Hayvanat Bahçesi’nde
“Tutsak türün üç örne¤i bulunmaktayd›; Heck ve
Bonobolarda Tratz, makalelerini onlar üzerinde çal›fla-
Gerginlik rak haz›rlam›fllard›. Makale yay›nland›-
Düzenleme ve ¤›nda üç maymun da, Müttefiklerin ha-
Seksin Üremeye va sald›r›lar›n›n yaratt›¤› huzursuzluk
Yönelik Olmayan sonucunda ölmüfltü. Bu ölümler daha
‹fllevleri” bafll›kl› sonra bonobolar›n do¤ufltan gelen hassa-
makalede, siyetine kan›t olarak gösterildi; hayvanat
Frans de Waal bahçesinin daha kaba saba flempanzeleri
bu maymunlar›n hayatta kalmay› baflarm›flt›.
gerekenden daha Heck ve Tratz’›n öncü görüflleri –ör-
fazla ve daha ne¤in, bonobolar›n fliddete flempanzeler-
çeflitli seks den daha az e¤ilimli oldu¤unu yazm›fl-
yapt›¤›n› lard›– genel bilimsel bilgi haline gelmedi
yaz›yordu. ve sonradan tekrar keflfedilmesi gerekti.
Kaydettikleri Bonobolar› do¤al ortamlar›nda ince-
aras›nda 17 leyecek birisinin ç›kmas› için yirmi y›l
oral seks vard›. geçmesi gerekecekti. 1972’de Yale’de fi-
Ayr›ca 43 ziksel antropoloji doktoras› yapan Art-
öpüflmeye hur Horn, evrimde en yak›n komflumuz
tan›k olmufltu, veya geçmiflimiz ve potansiyelimiz hak-
bunlar›n k›ndaki en iyi ipucu olduklar› düflünülen
baz›lar›nda yo¤un flempanzeleri incelemek için Tanzan-
“karfl›l›kl› ya’n›n Gombe bölgesini mesken tutan Ja-
dil temas›” ne Goodall’›n izinden gitti. Ne var ki,
söz konusuydu. Horn, iki y›l içerisinde bonobolar› sadece
toplam alt› saat izleyebildi. (“Beni gör-
dükleri anda ortadan kayboluyorlard›.”)
1974’te ise Goodall, Gombe’de, “Dört
Y›l Savafllar›“ ad›n› verdi¤i çat›flman›n
bafllang›c›na tan›k oldu. Bir flempanze
toplulu¤u ikiye bölünmüfl, sald›rganl›-
¤›n en kanl› örneklerinin sergilendi¤i bir
savafl sonucunda bir grup di¤erini tarih-
ten silmiflti. fiempanzelerin sald›rganl›¤›
biliniyordu, ama savafl baflka bir gerçek-
li¤e iflaret ediyordu. Bu olay, insan do¤a-
s›n›n temelleri hakk›nda öteden beri de-
vam eden tart›flmada yerini buldu. Uy-
gar toplumun yap›lar› olmasa, insanlar
vahfli hayata m› dönerdi? (Thomas Hob-
bes) Yoksa toplumun getirdi¤i bozuk-
luklar bir yana, insanlar do¤al hallerinde
asl›nda daha m› uygard›? (Jean-Jacques
Rousseau) ‹nsan davran›fl›nda, fliddet
dahil, biyolojik kal›t›m›n bir pay› oldu¤u
fikrinin ortaya at›lmas› için savaflan flem-
panzelerin ortaya ç›kmas› gerekmemiflti:
Bu tezin son popüler hali, Desmond
Morris’in çok satan kitab› “Ç›plak May-
mun”da (1967) yer al›yordu. Dale Peter-
son’la beraber “fieytanî Erkekler” (1996)
adl› kitab› yazan Harvard’l› primatolog
Richard Wrangham’a göre, Gombe cina-
yetleri, “savafla olan e¤ilimimizin insan-
l›k öncesi geçmiflimize uzand›¤› fikrine
a¤›rl›k kazand›rm›flt›”.
Bu arada, Bonobo araflt›rmalar› h›z
kazan›yordu. Kongo Havzas›’nda iki ana
araflt›rma merkezi kuruldu. Tumba Gö-
lü’nün 300 mil kuzeydo¤usunda, Loma-
ko’dakini Stony Brook Üniversitesi’nden
Randall Susman ve ö¤rencileri, daha do-
¤uda, Wamba köyünün d›fl›ndakini ise
Kyoto Üniversitesi’nden Takayoshi Ka-
no kulland›. Wamba’dan elde edilen ve-
riler daha çabuk duyuldu: Japonlar saha-
da daha fazla zaman geçiriyor ve daha
fazla bonobo görüyorlard›. Ama ilk bo-
nobo kitab›n›, 1982’de Atlanta’da düzen-
lenen ilk bonobo sempozyumuna sunu-
lan makaleleri bir araya getirerek Ran-
dall Susman yay›nlad›.
1983-84 k›fl›nda Frans de Waal ilgisi-
ni flempanzelerden bonobolara çevirdi
ve alan araflt›rmalar›ndan çok daha az
meflakkatli, ama en az onlar kadar çok et-
ki uyand›racak bir araflt›rma çerçevesin-
de San Diego Hayvanat Bahçesi’ndeki on
bonoboyu aylarca inceleyip kayda geçir-
di. De Waal’in 1982’de yay›nlanan “fiem-
panze Politikas›: Maymunlar Aras›nda
‹ktidar ve Seks” adl› kitab› büyük takdir
görmüfltü, birçoklar› de Waal’e “flem-
panzeleri incelemek varken bonobolarla
niye u¤rafl›yorsun?” diye soruyordu.
Ama San Diego’daki araflt›rmalar›na da-
yanarak yazd›¤› makalelerden biri, aka-
demik çevrelerde büyük ilgi çekti. “Tut-
sak Bonobolarda Gerginlik Düzenleme
ve Seksin Üremeye Yönelik Olmayan ‹fl-
levleri” bafll›kl› bu makalede, Frans de
Waal bu maymunlar›n gerekenden daha
fazla ve daha çeflitli seks yapt›¤›n›
söylüyordu. Kaydettikleri aras›nda 17
oral seks vard›. Ayr›ca 43 öpüflmeye ta-
n›k olmufltu, bunlar›n baz›lar›nda yo¤un
“karfl›l›kl› dil temas›” söz konusuydu.
Hiyerarflisiz toplum
‘80’lerin ortas›nda, Gottfried Hohmann
güney Hindistan’da makak ve langur
maymunlar›nda sesli iletiflim üzerine
araflt›rma yaparak üç y›l geçirmiflti.
1989’a gelindi¤inde, Kongo’yu ziyaret et-
mek isteyecek kadar bonobo konulu yaz›
okumufltu. “Aflk öpüflmesi bir yana, bo-
nobolar beni cezbediyordu. Bunlar, ger-
çekten bir tür diye düflünüyordum.” Bu
dönemde, hem hayvanat bahçelerindeki
hem de do¤adaki bonobolar üzerinde
yap›lan araflt›rmalar sayesinde bonobo
toplumunun bir foto¤raf› belirmeye bafl-
lam›fl, bonobolarla flempanzeler aras›n-
daki baz› çarp›c› çatallanmalar tan›mlan-
m›flt›. fiempanzelerden görünüm ve ses
itibar›yla farkl› olmalar›n›n yan›s›ra (bo-
nobolar, flempanzelerin 盤l›klar›n›n ya-
n›nda ölçülü kalan tiz hayk›r›fllarla yeti-
niyorlard›) bonobolar flempanze toplu-
mundaki hiyerarflik öfke ve fliddet olma-
dan da hayatlar›n› düzenleyebiliyorlar-
d›. Wamba’da çal›flan Japon araflt›rmac›
Takeshi Furuichi, “bonobolarda her fley
huzurludur” diyor ve ekliyor: “Bonobo-
lara bakt›¤›mda, hayat›n tad›n› ç›kard›k-
lar›n› görüyorum. fiempanzelere bakt›-
¤›mda ise, onlar için çok üzülüyorum,
özellikle de hiyerarflinin üst kademele-
rindeki erkekler için. Onlar›n bir an bile
gardlar›n› düflürmemeleri gerekiyor.”
Hayvanat bahçelerinde erkek bono-
bolar asla diflilere topluca sald›rm›yor-
lard›, tersine bazen tan›kl›k edilse de. Di-
fliler aras›ndaki ba¤lar erkeklerden daha
güçlü gibi görünüyordu, bu ba¤lar muh-
temelen cinsel eylemlerle, bonobo uz-
manlar›n›n “cinsel organlar› birbirine
sürtme” veya “g-g sürtme” olarak nite-
ledi¤i k›sa sürtünmelerle pekifliyordu.
Ayr›ca, al›fl›lmam›fl bir biçimde, diflilerin
erkeklerin kurlar›na, hamile kalma ihti-
malinin hiç olmad›¤› zamanlarda bile
karfl›l›k verdi¤i söyleniyordu.
Hohmann, “kendi kendimize, ‘niye
böyle?’ sorusunu cevaplamam›z lâz›m
dedik” diyor. “Niye fiziksel aç›dan üs-
tün olan erkekler fiziksel aç›dan zay›f
olan difliler üzerinde egemenlik kurmu-
yordu? Erkekler beraber hareket etmez-
ken, difliler nas›l beraber hareket edebili-
yordu? Bu, flempanzelerden farkl›l›k arz
eden bir durumdan ibaret de¤ildi, sos-
yal ekolojinin kurallar›na da ayk›r›yd›.”
Hohmann, Kongo’da yeni bir bono-
bo grubunu incelemeye bafllam›flt›.
Araflt›rmac› efli Barbara Fruth’la beraber
bölgeye s›k ve uzun ziyaretler gerçeklefl-
tiren Hohmann, kesin araflt›rma hedefle-
ri saptam›flt›: Bonobolar yuvalar›n› nas›l
kuruyorlard›? Yiyecekler nas›l paylafl›l›-
yordu? Daha genifl bir Bonobo foto¤raf›
ancak hipotezlerin ormanda kat› ölçütler
çerçevesinde denenmesiyle ortaya ç›ka-
bilirdi. 1997’de, ilk çocuklar›n›n do¤u-
munun hemen ard›ndan Kongo’ya yer-
leflmeye karar verdiler. Ancak patlayan
iç savafl ülkeyi terk etmelerini gerektirdi.
Stil fark›
Bonobolar tam bilim adamlar›n›n görüfl
alan›ndan ç›karken, popüler ilgi onlara
yönelmeye bafllam›flt›. 1991’de National
Geographic, Hollandal› foto¤rafç› Frans
Lanting’i Wamba’daki bonobolar› çek-
meye gönderdi. Do¤adaki bonobolar o
zamana kadar profesyonel olarak belge-
lenmemiflti. “‹nsan›n bonobolara, bono-
bolar›n da insana ne kadar yak›n oldu-
¤unu göstermek” amac›yla yola ç›kan
Lanting’in foto¤raflar›n›n ço¤u “müs-
tehcen”di. “National Geographic cinsel-
lik içeren foto¤raflar› kabul edemedi, he-
nüz böyle bir alana girmeye haz›r de¤il-
diler“ diyen Lanting, bir süre sonra,
Emory Üniversitesi’nde Primat Davran›-
fl› profesörü olan Frans de Waal’le ba¤-
lant› kurdu. ‹ki Hollandal› beraber çal›fl-
maya karar vererek ellerindeki malze-
meyi Alman dergisi Geo’ya sundular.
“Haliyle, Geo çiftleflen iki bonoboyu ka-
pa¤a koydu” diye gülerek anlat›yor de
Waal. K›sa süre sonra, Scientific Ameri-
can resimli bir makale yay›nlad›.
1997’de, de Waal ve Lanting “Bonobo:
Unutulan Maymun” ad›nda resimli ve
gösteriflli bir kitap yay›nlad›lar.
Bu arada, Sue Savage-Rumba-
ugh’nun insanlarla iletiflim konusunda
ola¤anüstü yetenekleri olan Kanzi adl›
bonoboyla yapt›¤› deneyler dilbilimciler
aras›nda tart›flmalara sebep oldu. Ama
bonobolara medyadaki itibarlar›n› geti-
ren de Waal’in kitab›yd›. Lanting’in fo-
to¤raflar›nda bonobolar fleker kam›fl› tar-
las›nda yay›lm›fl oturuyor, yoga hareket-
leri deniyor ve çeflitli cinsel birleflme bi-
çimlerinde görülüyordu. Baz› foto¤raf-
larda bonobolar iki ayak üzerindeydi.
Kitab›n metninde ise de Waal, bilimsel
bilgi düzeyinde titiz davranm›flt›. Ancak
üslûbuna yo¤un bir çeflni katarak bono-
bolarla flempanzeler aras›ndaki kesin z›t-
l›¤› vurgulam›flt›: “fiempanze cinsel me-
seleleri iktidarla çözer, bonobo ise iktidar
meselelerini seksle.” (de Waal daha son-
ra baflka bir yerde, “flempanzeler
Mars’tan, bonobolar Venüs’ten” diye de
yazd›.) Bonobolar›n flempanzelerden da-
ha “zarif” oldu¤unu söylüyor ve ekliyor-
du: “fiempanzeler bile bonobolar›n ken-
dilerinden daha fazla stil sahibi oldu¤u-
nu kabul etmek zorunda.”
De Waal, söyleflimizde flu yorumu
yapt›: “Bonobo anaerkildir, savaflmaz,
avlanmaz. Bir de hakk›nda konuflmas›
sorun olan seks var –insanlar neredeyse
bonoboyu hal›n›n alt›na süpürmeye çal›-
fl›yor.” Bu “unutulan maymun” Ameri-
kan iffetine Avrupa’n›n panzehiriydi. Bo-
nobo hem efendi, hem flehvetliydi. De
Waal’e göre, bonobolar utanma uyand›r-
d›klar› için bilim taraf›ndan ihmal edil-
mifllerdi. Hem seksîydiler, hem de insa-
n›n kökenleri hakk›ndaki kabul görmüfl
kanl› hikâyelere ters düflüyorlard›. Bono-
bonun insana akrabal›k bak›m›ndan flem-
panzeden afla¤› kal›r taraf› yoktu, üstelik
davran›fllar› “nereden geldi¤imiz ve dav-
1991’de National ran›flsal potansiyelimiz konusundaki yer-
Geographic, leflik kavramlar› altüst edecekti”.
Hollandal›
foto¤rafç› Primat dünyas›n›n hippileri
Frans Lanting’i De Waal, bonobolara saadet dolu bir sü-
bonobolar› kûnet hali yak›flt›rmaktan geri duruyordu
çekmeye (bonobolarda belli bir sald›rganl›k oldu-
gönderdi. ¤unu kabul ediyordu), ama okuyucuda
Do¤adaki bu hayvanlar›n iyi yaflamay› gerçekten
bonobolar bildi¤i fikri de uyanm›yor de¤ildi. De
o zamana kadar Waal flöyle yaz›yor: “Cinsel davran›fl yel-
profesyonel pazesinin insanlardaki kadar zengin ol-
olarak du¤u, annelerin merkezî bir rol üstlendi-
belgelenmemiflti. ¤i ve en önemli entelektüel baflar›n›n alet
“‹nsan›n kullan›m› de¤il, baflkalar›na hassasiyet
bonobolara, göstermek oldu¤u yak›n bir akrabay› kim
bonobolar›n da hayal edebilirdi?”
insana ne kadar De Waal’in görüflünün çekicili¤i orta-
yak›n oldu¤unu da. 20. yüzy›l›n sonunda, tüm di¤er kay-
göstermek” naklar›n ya fliddete iflaret etti¤i ya da hu-
amac›yla yola zurdan bahsedenlerin hepsinin ya yanl›fl
ç›kan Lanting’in ya da sahte ç›kt›¤› bir ortamda bir iyim-
foto¤raflar›n›n ser, insan do¤as› hakk›nda içini rahatlat-
ço¤u mak için nereye baflvurabilirdi ki? De
“müstehcen”di. Waal’in bulgular› e¤er do¤ruysa, insan
sald›rganl›¤› konusunda bir ümit ›fl›¤›
vard›. fiempanzeler Hobbes’cuysa, bono-
bolar Rousseau’cu olmal›yd›.
Time dergisinin 2007’de “dünyam›z›
flekillendiren” 100 insandan biri olarak
gösterdi¤i de Waal, k›sa sürede “primat
dünyas›n›n hippileri” olarak adland›rd›¤›
bonobolar›n hamisi durumuna geldi. “‹çi-
mizdeki Maymun”da (2005) bonobolarla
flempanzelerin “gece ile gündüz kadar
35
farkl›” oldu¤unu yazd›. De Waal, bono-
bo araflt›rmalar› aleminde herkesin kendi
yükseliflinden memnun olmad›¤›n› his-
setti¤ini söylüyor ve ekliyor: “‹nsanlar
‘bonobo’ kelimesini tuttu, bundan bir fli-
kâyetim yok.” Yine de bu özdeflleflmenin
bazen fazla ileri gitti¤ini kabul ediyor:
“Bonobolar› keflfedenler onlara bazen
fazla afl›k oluyor, örne¤in gey ve feminist
çevreler. O zaman benim de onlar› yat›fl-
t›rmam gerekiyor: Bonobolar her zaman
birbirlerine iyi davranm›yorlar.”
Hohmann’a göre, Frans De Waal’in
herkesi tavlamas› kolay oldu: “Büyük hi-
kâyeler ondayd›. Bizdeyse büyük hikâye
yok. Bizim genellikle ‘hay›r, bonobolar
son derece s›k›c› olabiliyor. Bir bonoboyu
izlemeye bafllay›n, bazen bütün gün hiç-
bir fley görmezsiniz. Ne seks, ne yiyecek
paylafl›m›. Sadece uyurlar, yerler, s›çar-
lar’ dememiz gerekiyor.”
Tutsakl›¤›n hayvan davran›fllar› üze-
rinde çarp›c› bir etkisi söz konusu. Gü-
ney California Üniversitesi ö¤retim üye-
si Primatolog Craig Sanford’›n belirtti¤i
gibi: “Beraber t›k›l›p kalm›fllar, s›k›nt›-
dan patl›yorlar. Yemek yiyip seviflmek-
ten baflka yapacak neleri var ki?”
De Waal buna karfl› ç›k›yor, tutsak
bonobolar›n davran›fl› do¤adakilerden
farkl›l›k gösterse de, yine de tutsak flem-
panzelerle aralar›ndaki fark›n ifle yarar
flekilde gösterilebilece¤ini söylüyor, hat-
ta “ancak tutsakl›kta yap›lan araflt›rma-
larda çevre flartlar› kontrol edilebilir ve
dolay›s›yla türler aras›ndaki farklar ko-
nusunda nihaî veri sa¤layabilir” diyor.
Stanford’›n cevab› ise, “farkl› türlerin tut-
sakl›¤a farkl› tepkiler verdi¤i” yolunda.
Olga, Paulo, Camillo
Bonobolar do¤ada birkaç düzinelik
gruplar halinde yafl›yorlar. Gündüzleri
paket turla gezi mekân›na gelmifl turist
grubunu and›ran daha küçük gruplar
halinde gezip geceleri a¤açlarda dallar-
dan oluflan yuvalar›n› yapmak üzere tek-
rar bulufluyorlar. Ömürleri boyunca ayn›
bölgeden ayr›lm›yorlar. Hohmann Lui
Kotal’e ilk ziyaretinde bonobolar› buldu-
¤unda, sonraki y›llarda da ayn› hayvan-
larla karfl›laflaca¤›n› biliyordu. Bu yolcu-
lu¤umuzda bonobolar› görmüfltük, ama
Hohmann’›n inceledi¤i alan›n en d›fl s›n›-
r›na yak›n, iki saatlik mesafede bir yerde
tak›l›yorlard›. Dolay›s›yla iki-üç kifli or-
mana gidip, gece kald›klar› yuvay› bu-
lup haber verecek, ertesi gün di¤erleri
ayn› noktaya flafak sökmeden varacakt›.
Hohmann ve Martin Surbeck ad›n-
daki ö¤rencisiyle bir sabah 3:45’te yola
ç›kt›k. Hohmann bonobolar›n yuvalar›-
n›n oldu¤u yere yüz metre kadar yaklafl-
t›¤›m›z› söyledi¤inde saat 5:30’du. Bono-
bolar s›rtüstü uyuyordu –“tek bir ayakla-
r›yla bir dala tutunarak, son derece rahat
bir pozda” diyor Hohmann, ve ekliyor:
“Yuva yapmalar›, büyük maymunlar› di-
¤er primatlardan ay›ran tek fley.” (Sade-
ce yuvalarda mümkün olan REM-yo¤un
uykunun beyinlerinin evrimine katk›da
bulunmufl olabilece¤ini söylüyor.)
Üst dallarda yapraklar, rüzgâr esi-
yormuflças›na h›fl›rdad›. Sese do¤ru git-
mek için patikadan ayr›lmam›z gereki-
yordu. Surbeck makasla dallar› k›rparak
bize yol açt› ve birkaç dakika sonra dur-
duk. Dürbünle yukar› bakt›m, ›fl›¤›n azl›-
¤› orman› siyah ve koyu yeflil renklere
boyam›flt›, ama 30 metre kadar yukar›da
bir dal çatal›nda sessizce oturmufl bir bo-
nobo görebiliyordum. Siyah kürkünün
akrilik bir parlakl›¤› vard›. A¤ac›n kü-
çük, sert meyvesini yiyor ve çi¤nedikçe,
her meyvenin kabu¤unu a¤z›n›n kena-
r›ndan b›rak›veriyordu. Bonobolar›n ye-
dikleri meyvelerin art›klar› orman›n ze-
minindeki ölü yapraklar›n üzerine düfl-
tükçe bir sa¤anak bafllang›c›n›n sesini
and›ran bir p›t›rt› duyuluyordu.
Ayn› a¤açta zay›f bir yavru bonobo,
annesinden biraz uzaklafl›p sonra geri
dönüyor, k›v›rta k›v›rta annesinin kuca-
¤›na t›rman›yor, sonra ayn› fleyleri tekrar
ediyordu. Hohmann, bonobolar›n temel
besin maddelerinden biri olan bir orman
çal›s›ndan bir yaprak yolmufl, yavafl ya-
vafl, yer gibi yaparak, ince uzun fleritlere
ay›r›yordu: Bonobo araflt›rmac›lar› utan-
maz dikizciler gibi de¤il, kay›ts›zca ye-
mek yiyen hayvanlar gibi görünmeyi ter-
Japon cih ediyorlar. Art›k etraf›m›zda yirmi ka-
araflt›rmac› dar bonobo vard› ve ço¤unu isimleriyle
Furuichi, tan›yorlard› –Olga, Paulo, Camillo...
“bonobolarda
her fley Sald›rganl›k öyküleri
huzurludur” Saat 6:30 sular›nda bonobolar a¤açlardan
diyor ve ekliyor: inmeye bafllad›lar –maymun hezeyan›y-
“Bonobolara la de¤il, dallar› teker teker geçip orman
bakt›¤›mda, zeminine son ve tok bir düflme sesiyle
hayat›n tad›n› inerek. Sonra, dört ayak üstünde, her-
ç›kard›klar›n› hangi bir hayvanat bahçesi bonobosun-
görüyorum. dan çok daha güçlü, zinde ve kasl› bir
fiempanzelere görünüm arz ederek ilerlemeye bafllad›-
bakt›¤›mda ise, lar. Son bonobo da uzaklaflt›¤›nda onlar›
onlar için çok gözden kaybettik. Orman›n s›kl›¤› birkaç
üzülüyorum, metreden ilerisini görmemizi engelliyor-
özellikle de du. Birden tiz bir 盤l›k geldi ve önümüz-
hiyerarflinin üst den, önce k›rm›z›, ard›ndan da siyah bir
kademelerindeki leke geçti. Koflturan el ve ayak sesleri ve
erkekler için.” bir inilti duyuldu. Hohmann bana f›s›l-
dayarak az rastlanan bir fleye, minik bir
Afrika antilobu olan bir duikeri avlama-
ya çal›flan bir bonoboya tan›k oldu¤umu-
zu söyledi. Bonobo yar›fl› kaybetmiflti,
ama ilk hamlesinde duikeri yakalayabil-
seydi, sonuç kanl› olacakt›.
Bar›flç›l oldu¤u söylenen bonobo, ba-
zen flafl›rt›c› derecede taflk›n davranabili-
yor. Antwerp yak›nlar›ndaki Plancken-
dael Hayvanat Bahçesi’nde tan›flt›¤›m
Belçikal› biyolog Jeroen Stevens, “bir ke-
resinde Hollanda’da Apenheul’da befl
difli bonobonun bir erke¤e sald›rd›¤›n›
gördüm” diye anlat›yor. Stevens, Stutt-
gart Hayvanat Bahçesi’nde penisi bir di-
fli taraf›ndan ›s›r›larak kopart›lm›fl bir bo-
nobo oldu¤unu da hat›rl›yor. Ve flöyle
devam ediyor: “Hayvanat bahçeleri de
bonobolar›n flempanzelerden daha az
sald›rgan oldu¤una inan›yor, zaten bu
yüzden istiyorlar onlar›. Ama bir grup
oluflur oluflmaz, bir süre sonra, fliddetli
bir sald›rganl›k ortaya ç›k›yor. Hayvanat
bahçelerindeki gruplar, do¤adakiler gibi,
biraz daha büyük olsa, cinayet de görür-
dük. Bonobolar›n sakin oldu¤u söyleni-
yor. Bence tam aksi. fiempanzeler daha
sakin. Ama flempanzeleri bonobolardan
çok sevdi¤imi söyledi¤imde arkadaflla-
r›m bana deli gözüyle bak›yor.”
Craig Snaford, 1997 tarihli, flempan-
zelerle bonobolar aras›nda oldu¤u varsa-
y›lan z›tl›klar› sorgulad›¤› araflt›rmas›n-
da, “Difli bonobolar, flempanzelerden da-
ha s›k veya göze batacak kadar dönem
d›fl› çiftleflmiyorlar” diyor. Do¤adaki er-
kek flempanzelerin erkek bonobolardan
genellikle daha fazla çiftleflti¤ini de söz-
lerine ekliyor. De Waal bu tesbite itiraz
ediyor: “Snaford, sadece heteroseksüel
iliflkileri saym›fl. Eflcinsel iliflkileri dahil
ederseniz, çok farkl› bir sonuç ç›kar.”
Hohmann’a bonobolar›n seks hayat›-
n› sordu¤umda, “beni flafl›rtan bir fley ol-
mad›” diyor. Evet, flempanzelerde görül-
meyen diflileraras› “g-g sürtünme”ye bo-
nobolarda tan›k olmufltu, “ancak bunun
illâ da cinsel bir davran›fl oldu¤unu söy-
leyemeyiz; cinsel organlar›n› kullan›yor-
lar, ama bu erotik bir davran›fl m›, yoksa
cinsellikten tamam›yla ba¤›ms›z bir se-
lâmlama jesti mi?” De Waal ile ilgili ola-
rak da flunu söylüyor: “Anlaflt›¤›m›z
noktalar var elbette, ama baz› hususlarda
ayr› düflüyoruz, Frans’›n Kongo’ya gidip
vahfli bonobolar› izlemesi lâz›m.”
Ortak atam›z
Bonobolar› sadece bir kez daha gördüm.
Amerikal› araflt›rmac› Brigham Whit-
man’la ormandayken, birden 盤l›klar
duyduk. Whitman, f›s›ldayarak, alçak
bir dala oturmufl yafll› bir erke¤e, Dan-
te’ye iflaret etti. “Hep böyle oturur, taflak-
lar› sallanarak” dedi. “Çok yafll›, belki
otuz yafl›nda, sa¤ elinin iflaret parma¤›-
n›n neredeyse tamam› eksik. Dudaklar›
çatlak, yüzü de y›pranm›fl, ama gözleri
capcanl›. Büyük beyaz gö¤üs uçlar› var.
Ayak parmaklar› son derece fliflman ve
büyük, göbe¤indeki k›llar ise daha k›r-
m›z›.” Dante gruptaki en yafll› erkekti.
“Yerini bulur ve k›m›ldamaz. Öylece
oturur ve yeme¤ini yer.”
‹nsanlar, flempanzeler ve bonobolar
ortak bir atadan geliyorlar. O ata, bono-
bolara m› benziyordu? ‹nsan ve flempan-
ze, ikisi ayr› ayr›, daha az bereketli top-
raklara düflünce mi bonobo davran›fl bi-
çimini terk etmifllerdi? “Cevap modern
bonoboda sakl›” diyor Hohmann: “Bo-
nobo davran›fllar›n›n incelenmesi, za-
manla, erkekle kad›n aras›ndaki iliflkinin
özellikleri, sald›rganl›¤›n sebebi, erkek-
leraras› dayan›flman›n bedeli ve faydala-
r› gibi konular› ayd›nlatacak.”
“‹nsanlarla di¤er primatlar aras›nda-
ki fark nedir?” diye soruyor Hohmann.
“Bu sorunun cevab›n› tam verebilmek
için, bu primatlar›n nas›l davrand›¤›n›
bilmeniz gerekir. Gördüklerimizi bugün
ölçmemiz gerekiyor. Bugünü geçmiflin
referans› olarak kullanabiliriz, baflka da
yolu yok. ‹flte bu yüzden acelemiz var,
çünkü flüphe yok ki, yüz y›l sonra, do¤a-
da büyük maymun kalmayacak. Yüz se-
ne sonra bu orman da olmayacak. Bu ifli
flimdi yapmam›z gerekiyor. Bu orman
son, en son mevzimiz.
Ian Parker
çeviren: Nâz›m Dikbafl
37
 k›raat X - KÜTÜPHANE

¤›na giriyoruz:
Yeni bir faflizm ça Bo¤os Natanyan Sivas 1877 (Birzamanlar)
ara n›n ya sa k k›l›nd›¤›, sigara
Sig
rmalara
Eric J. Hobsbawm Küreselleflme Demokrasi ve Terörizm (Agora)
içenlerin kovufltu damgaland›¤› Ernesto Laclau Hegemonya ve Sosyalist Strateji (‹letiflim)
›¤› , d›fl lan d›¤ ›,
u¤ rad
k fetiflizmiyle Fikret Baflkaya Resmî ‹deoloji Sözlü¤ü (Özgür Üniversite)
bir ça¤ bu. Sa¤l›
flgörüsüzlü¤ün
hazza yönelik ho Fuat Ercan Türkiye’de Kapitalizmin Güncel Sorunlar› (Dipnot)
bir ine ka r›fl t›¤ ›, bir özgürlük
bir Gilles Deleuze Sacher-Masoch’un Takdimi (Norgunk)
ini n bir ba flka özgürlük
tal eb
eb ini n ba flla d›¤ › yeri çoktan Jacques Derrida Nietzschelerin fiöleni (Otonom)
tal
anlar. Bu Jean Jacques Brochier Sigara ‹çiyorum Ne Olmufl Yani? (AFA)
geçti¤i tuhaf zam
an lar da hu raf eyle bilgi Jenny B. White Türkiye’de ‹slâmc› Kitle Seferberli¤i (O¤lak)
zam
r›fl ›yo r, ak ›l ve istatistik mutlak
ka Kadir Cang›zbay Hiç Kimsenin Cumhuriyeti (Ütopya)
iyor.
iktidar›n› ilan ed
›lan savaflta Michael Löwy Franz Kafka –Boyun E¤meyen Hayalperest (Versus)
Tü
sig
tün
ara
se ve
üre
rle
tic
re
ile
dokunmuyor, sa¤l› ›yor.
aç
rin e kimse
k endüstrisi
lan
• Paul Nizan Aden, Arabistan (Kanat)
Pelin Özer Cam Kulübeler (Roll)
bu savafltan nema tini iyice Philip Roth Pastoral Amerika (Ayr›nt›)
de
Bir sene sonra flid rkunç
hissedece¤imiz bu n koflullar›n›
s›k›yönetim ortam
ko
›n›
insanl›k tari-
* R›dvan Akar - Can Dündar Ecevit ve Gizli Arflivi (‹mge)
Richard Klein Sigaran›n Saltanat› (‹letiflim)
anlamak, sigaran›n tespit Simone de Beauvoir Olgunluk Ça¤› (Payel)
rini
hindeki önemli ye Susan Buck-Morss Küresel Bir Karfl› Kültür (Versus)
n› hat›rlamak
etmek, sayg›nl›¤› “Sigaran›n Timothy Bewes fieyleflme –Geç Kapitalizmde Endifle (Metis)
›n
için Richard Klein’ › iyi bir
kitab
Saltanat›” isimli Ulafl Özdemir Afl›k Mücrimî’nin Yaflam› ve fiiirleri (Pan)
bafllangݍ...
net,
resim: Edouard Ma
“Tiryaki”, (1866)

* • ‹skân Kanununu asimilas-
yon temin edecek flekilde ince-
lemek ve tadil etmek. • Bölge-
nin, kendilerini Kürt sananlar
lehindeki nüfus strüktürünü,
Türk lehine çevirmek için, Ka-
radeniz sahillerindeki fazla
nüfusla, memleket d›fl›ndan
gelen Türkleri bu bölgeye yer-
lefltirmek, bölgedeki kendileri-
ni Kürt sananlar› bölge d›fl›na
hicrete teflvik ve bu hicreti fi-
nanse ederek, memleketin
Türk çocu¤u bulunan yerleri-
ne iskân etmek. • Türkiye’de
kendilerini Kürt sananlarla
‹ran ve Irak’taki Kürtlerin irti-
bat›n› kesme bak›m›ndan böl-
geyi, kendilerini Kürt sananla-
r›n ço¤unlu¤unu da¤›tmak
üzere, sistemli bir flekilde bö-
lecek iskan sahalar›na ay›r-
mak. • Bölge halk›ndan kabili-
yetli ve küçükten asimile edi-
len gençlere yüksek tahsil im-
kanlar› sa¤lanmas›. • Radyo
vas›tas›yla Türkçe güfteleriyle
mahalli havalar›n çal›nmas› ve
mahalli radyolar›n, bölge için,
propaganda uzmanlar›ndan
müteflekkil gruplar taraf›ndan
haz›rlanacak programlar› yay-
mas›. • Irk bak›m›ndan, Türk
siyasi düzeninin kendi menfa-
atleri bak›m›ndan en elveriflli,
en emin ve en çok imkan sa¤-
layan düzen oldu¤unu telkin
eden bir inand›rma faaliyetine
giriflilmesi.• Derhal bir Türko-
loji Enstitüsü kurularak kendi-
ni Kürt sananlar›n menfleleri-
nin Türk oldu¤unun ispat olu-
narak yay›nlanmas›.
Devlet Planlama Teflkilât›’n›n 3
Nisan 1961 tarihli “Devletin
Do¤u ve Güneydo¤u’da Uygula-
yaca¤› Kalk›nma Program Esas-
lar›” bafll›kl› raporundan
38
• Bilmemiz gereken hiçbir fleyi
bilmiyorduk. Kültür o kadar
karmafl›kt› ki, yüzeydeki dalga-
lanmalardan daha fazlas›n› an-
lamak mümkün de¤ildi.
Ölçülüp tart›lm›fl argümanlarla
dolu bu dünyada, kültür, ayr›n-
t›larda bo¤ulup kayboluyor ve
profesyonel entelektüeller yo-
rumlad›klar› metinleri telaffuz
etmeyi dahi beceremiyordu.
Her insan›n düfllerinin gerisin-
de yaflad›¤› dönemin kargaflala-
r› gizlidir; s›radan bir kiflisel
kayg› boyutuna indirgenmifl ol-
sa bile. ‹çimiz bölünmeler, ya-
banc›laflmalar, savafllar ve bofl
sözlerle dolu. Bize, insan vicda-
n›n›n zaten hep huzursuz oldu-
¤u bir ça¤da yaflad›¤›m›z› söy-
leyenler ç›kabilir: Ama bu, ha-
yat›m›z için endifle etmekten,
yolumuzu gözleyen sakatlan-
malar› düflünüp ac› çekmekten
al›koyamaz bizi: ne de olsa an-
ne babam›z›n nas›l yaflad›¤›n›
biliyoruz. Atefller içinde yanan
bir kedi gibi, deniz tutmufl bir
keçi gibi, flaflk›n bir mutsuzluk
içindeyiz. Ac›m›z nereden, ya-
flam›m›z›n hangi k›sm›ndan
kaynaklan›yor, bilmiyoruz. Tek
bildi¤imiz flu: ‹nsanlar, insana
yarafl›r flekilde yaflam›yor.
Kendisi örtünse de Mahmu-
re’nin saçlar›n› kapatmayan
arkadafllar› ve baz› akrabalar›
vard›. Buna karfl›l›k (niflanl›s›)
Ahmet’in ailesinin, genellikle
eflarp takt›¤› halde, ara s›ra
içeride ince tülbendini ç›karan
bir komflu hariç, örtünmeyen
kad›nlarla neredeyse hiç iliflki-
si yoktu. Bu komflunun baflör-
tüsü, 1980’den sonra ‹slâmc›l›-
¤›n yükselifliyle popüler hale
gelen tesettür tarz›nda de¤ildi,
mütevaz› bir eflarptan ibaretti.
Ümraniye’de seçim yapmaya
elveren genifl bir davran›fl ve
giyim tarz› yelpazesi vard›,
ama bu yelpazenin kapsam›,
ahlâkî teamüllerle s›n›l›yd›.
Ahmet, kendisinin ve ailesinin
bir dü¤üne davetli olduklar›-
n›, ama anne ve babas›n›n içki
ikram›ndan dolay› gitmeye-
ceklerini söyledi. “K›zlar›n bir
k›sm› örtülü olacak ve dans et-
meyecek. Bir defas›nda mini
etekli bir k›zla dans etmek is-
tedim, ama reddetti. Anne ve
babas›n›n izin vermeyece¤ini
söyledi.” Ahmet’in buna can›
s›k›lm›flt›. “Mini etek giydi¤i-
ne göre, dans da edebilmeliy-
di!” dedi. Ahmet’in ve Mah-
mure’nin aileleri aras›ndaki
farkl›l›klar, Mahmure’nin k›na
gecesinde sorunlara neden ol-
du. Ahmet’in ailesinden ka-
d›nlar, erkek bir orgcunun ve
erkek foto¤rafç›lar›n bulundu-
¤u bir yerde mantolar›n› ve
baflörtülerini ç›karmaya ve oy-
namaya yanaflmad›. Mahmu-
re’nin giyimleri ölçülü, ama
bafllar› aç›k arkadafllar› gönül-
lerince e¤lendi. Müstakbel ai-
lesinin somurtkan tepkisi ve
yak›nmalar› karfl›s›nda Mah-
mure neredeyse gözyafllar›na
bo¤ulacak gibi oldu.
“Savunulacak manevi de¤er
yok, sa¤l›k söz konusu, yani
bireylerin esenli¤i. fiu halde
tütün içmek bir suç olarak ka-
bul edilmeli ve cezaland›r›l-
mal›.” Bunu yazan genç ada-
m›n (stajyer doktor) flu formü-
lü unutmam›fl olmas› gerekir-
di: Sa¤l›k, hiç hayra alâmet ol-
mayan geçici bir haldir. Ama
daha önemlisi: Sa¤l›k, ne yap-
mak için sa¤l›k? Zengin, güzel
ve sa¤l›kl› olmak çirkin, yok-
sul ve hasta olmaktan her za-
man daha iyidir, ama zincire
vurulmufl sa¤l›kl› biri olmak
m›, yoksa hasta ve özgür ol-
mak m› daha iyidir? Okul so-
rusu gerçi, ama saf Arilerin
ideolojisi, Lebensbornlar›n
tekni¤i ve Rosenberg’in soya-
r›t›m›, bu bay›, sa¤l›¤› manevi
de¤erlerin önüne geçirmenin
do¤rulu¤u konusunda düflün-
meye sevketmifl olmal›yd›.
(...) Bütün derdim bireysel öz-
gürlük. Sigara içiyorum ve be-
ni rahat b›raks›nlar istiyorum.
Gayet aç›k de¤il mi? ‹nsan an-
lafl›l›r olmak için laf› nas›l söy-
lemesi gerekti¤ini bilemiyor.
Ama belki de en zor kabul edi-
len, bu özgürlük talebinin
kendisi.

Duman›
üstünde
Öykülü yürüyüfl
“‹nsanlar ‹çinde Bir ‹nsan –Sait Faik
Hikâye Arma¤an› Antolojisi (1955-
2007)” Haz›rlayan: Nursel Duruel (YKY)
ait Faik, “Kalinkhta” öyküsün-
S de, “ben sandallar içinde bir
sandal, denizler içinde bir deniz,
insanlar içinde bir insan...” demifl.
Ne güzel koordinat belirtmifl. Han-
gi karamsarl›k boyutunda oldu¤u-
nuzun, hangi ac›, aciz ça¤da yafla-
d›¤›n›z›n önemi yok, Sait Faik
okursunuz, onun suyuyla ar›n›r, iç-
meseniz bile “yak bir c›gara!” ha-
vas›na girer, çaresizliklerin, yok-
luklar›n, haks›zl›klar›n üzerinden
atlayabilme gücüyle toparlan›p
aya¤a kalkars›n›z. Cephanesi tü-
kenmez bir iyilik duygusuyla sa-
vaflma direnci afl›layand›r o. Nere-
den alm›fl bu kirlenmez, kirletil-
mez ›fl›¤›n›, nas›l olmufl da o ›fl›k,
göz kamaflt›r›c› etkisi hiç eksilme-
den k⤛da öylece, kendili¤inden
serilivermifl... Okuruz da bir türlü
bitiremeyiz, ama hiç yormaz da bir
yandan, hafiflik verir. Sayfalar çev-
rildikçe ço¤al›r, bir sözcü¤ü dev bir
kitapt›r, bir edas› kitapl›kt›r, ciltleri
bazen ufal›p cebimize girer bir he-
cedir. Eskitilmez bir iyilik duygu-
su, ›fl›kl› bir canl›l›k, nedense sade-
ce çocuklara reva görülen coflkulu
Sessiz Amerikal›
Stephen Kinzer - Darbe
çev: Zeynep Beler (‹letiflim)
ugene Jarecki’nin 2005’te ya-
E y›nlanan “Why We Fight”
isimli belgeselinde, Amerikan iç
ve d›fl politikas›n›n, bir savafl ma-
kinesinin “arzu”lar›na göre nas›l
biçimlendirildi¤i anlat›l›yordu. Ei-
senhower’›n baflkanl›¤a veda ko-
nuflmas›n› merkeze alan film, as-
kerî yönelim ve buna ba¤l› olarak
biçimlenen endüstriyel talep ve
kontrolün tehlikelerine, hem de
cumhuriyetçi bir Amerikan baflka-
n›n›n a¤z›ndan ve tüm ulusa yö-
nelik biçimde dikkat çekiyordu.
Stephen Kinzer’in “Darbe” kitab›
bir merak, bütünlüklü aflk ve daha
neler neler, hiç kurumayan bir su
olup akar sat›rlar›ndan.
“‹nsanlar ‹çinde Bir ‹nsan” sö-
zü, öykü türünü tan›mlar m›? Sait
Faik evet derdi kuflkusuz, biz de
bu adla bas›lm›fl bir kitab›n içine
tereddütsüz yerleflebiliriz. Nursel
Duruel’in rehberli¤inde uzun bir
yürüyüfl “‹nsanlar ‹çinde Bir ‹n-
san”. 671 sayfal›k bir antoloji bu.
1955’ten 2007’ye dek “Sait Faik Hi-
kâye Arma¤an›” kazananlar›n bi-
rer öyküyle yer ald›¤› bu kitab›n
baflka örne¤i yok bildi¤imiz kada-
r›yla. Bu hikâye arma¤an›, yazar›n
1954’teki vefat›n›n ard›ndan anne-
si Makbule Han›m taraf›ndan
oluflturulmufl. Yazar, malvarl›¤›-
n›n Darüflflafaka Cemiyeti’ne ve-
rilmesini istemifl ve annesi telif ge-
lirlerini cemiyete b›rak›rken, tek
koflulu Sait Faik’in ölüm y›ldönü-
mü olan 11 May›s’larda bir hikâye
arma¤an› düzenlenmesi olmufl. ‹l-
ki 1955’te verilen arma¤an, 1960-
63 aras›nda kesintiye u¤ram›fl;
1981, ‘82, ‘93 y›llar›nda ise yeterli
oy alan aday olmad›¤›ndan, veri-
lememifl. Antolojide genelde ar-
ma¤an› kazanan kitab›n ad›n› tafl›-
yan öykülere yer verilmifl, yaz›l-
d›klar› dönemin yaz›m kurallar›
ve söyleyifl özellikleri korunmufl.
Antoloji okumak, yabanc› bir
kitapl›¤› kar›flt›rmaya benziyor
da, adeta bir belgesel tad›nda Ei-
senhower’›n bundan elli y›l önce
dikkat çekti¤i o yap›n›n kuvveden
fiile ç›kt›¤› durumlar›, Amerikan
askerî müdahaleler tarihinin ac›-
mas›z bir dökümünü sunuyor.
Yaln›zca Irak’la son bulan bir sü-
reç de¤il, birbirine ba¤lanan, uza-
d›kça yöntem ve süreç de¤ifliklik-
lerine kendi içinde imkân tan›yan
bir tarih bu. fiili’de bir darbe
yap(t›r)mak, komünizme karfl› Vi-
etnam’da set oluflturmaya çal›fl-
mak, Küba’y› abluka alt›nda tut-
mak ya da ‹ran’› köfleye s›k›flt›r-
maya kalkmak darbeler tarihinin
çeflitli veçheleri yaln›zca... Stephen
Kinzer, içeri¤ini sadece gazeteci
merak›yla s›n›rland›rmayan, dar-
–hep bir sürpriz olas›l›¤›, yedekte
tutulan bir hayret haz›rl›¤›... Unut-
tu¤unuz, ama geçmiflte bir dönem
size yoldafl olmufl bir kitab› (öykü-
yü) bulursunuz örne¤in, çakt›r-
madan s›rt›n› (sat›rlar›) okflars›n›z,
arad›¤›n›zda bir türlü bulamad›¤›-
n›z, art›k arad›¤›n›z› bile unuttu-
¤unuz bir kitapla (öyküyle) göz
göze gelir, ›srars›zl›¤›n›z›n utanc›-
na yakalanm›fl gibi suçluluk du-
yar, baflka rafa (sayfaya) geçersi-
niz. Suya b›rakm›fls›n›z kendinizi,
dalgalarda bata ç›ka, durgunlukta
mahmur yol al›r, akar gidersiniz.
Antolojiler (yine aynen kitap-
l›klar gibi), birer zaman koridoru.
Ama bu antoloji de, yaz›n›n, sana-
t›n uçar› haline dikkat çekiyor, za-
man›n göründü¤ü gibi düz bir çiz-
gide yürümedi¤ini kan›tlamak
için çal›fl›yor adeta. Muzip bir gü-
lüflle, tersinden ak›nt›lara kap›l›p
yolunu de¤ifltirdi¤i, kabul görmüfl
de¤erleri tersyüz etti¤i anlarda,
uyumlu okurlar olarak biz de dan-
s›n temposuna zevkle ayak uydu-
ruyoruz. “‹nsanlar ‹çinde Bir ‹n-
san”, sadece öykücülü¤ün son elli
y›l› üzerine de¤il, yaz›/zaman al-
g›s› üzerine de düflünmemizi sa¤-
l›yor. Öykücülerin, öykülerdeki
karakterlerin kalabal›¤›nda kesif
bir sessizlik de mevcut ama. U¤ul-
tusunu d›flar›da b›rakm›fl bir yaz›
ahlâk›n›n sessizli¤i... Ancak ac›yla,
sab›rla, yaln›zl›kla s›nanm›fl, çal›-
flarak incelmifl, rütbeyle de¤il de
duyuflla yücelmifllerin yeniden
kurabildi¤i o parçalanmaz, genifl
boflluklar, yüce anlar, duyufllar,
tamir olufllar, aya¤a kalk›fllarla, k›-
sac›k da olsa söz alma arzusunun
cesaretiyle yarat›lm›fl bir sessizlik.
Haldun Taner’in “On ‹kiye Bir
Var” (1955) öyküsüyle bafllayan
yürüyüflümüz, Selma F›nd›ko¤-
lu’nun “Alâyiflten Hazzetmem
Efendim”iyle (2007) flimdilik sona
eriyor. “‹nsanlar ‹çinde Bir ‹nsan”,
t›pk› bir Sait Faik öyküsü gibi yü-
zümüzü güldürüyor. – Pelin Özer
belere maruz kalm›fl ülkelerin tari-
hine, siyasal ve toplumsal gele-
neklerine de bilgiyle yaklaflan bir
metin kaleme alm›fl. Dolay›s›yla ti-
caretin gereklili¤i olarak diploma-
siden müdahale, örtülü operasyon
ve nihayet darbe organizasyonla-
r›na uzanan bir tarihin ayr›nt›lar›-
na vak›f olmak için Kinzer’in kita-
b› iyi bir bafllang›ç sunuyor. Belki
kitab› okuduktan sonra Malra-
ux’nun “‹nsanl›k Durumu”na tek-
rar bakmak ya da geçti¤imiz sene-
lerde yeniden çekilen “Quiet
American”› bir kez daha seyret-
mek gerekiyor. Malûm, 1893’te
Hawaii ile bafllayan süreç 1993’te
de, 2007’de de devam ediyor.
– Kerem Ünüvar
Dünyan›n sol köflesi
Marc Saint-Upery - Meydan Oku-
yan Sol: Bolivar’›n Rüyas› ve Gü-
ney Amerika çeviren: fiule Sönmez
(‹letiflim)
üney Amerika, y›llard›r devrim
G hayallerini süslüyor. So¤uk Sa-
vafl boyunca yaflanm›fl ve hat›ras›
hâlâ dünya üzerinde dolaflan Küba
devrimini geçmesi umulacak kadar
büyük bir devrim beklenen. En güç-
lü, en örgütlü Bat› emekçi s›n›flar›-
n›n, ö¤rencilerin, cephelerin bir tür-
lü gerçeklefltiremedi¤i, ama Güney
Amerika'da Katolik inanc› ve sosya-
lizm aras›nda kurulan ba¤larla,
anarflizmin k›tada belirli bir iz b›rak-
mas›yla, Zapatistalar›n tüm dünya
üzerinde “hem elde silahlar› var,
hem de bunlar› kullanmadan da ola-
biliyor” diye düflündürmesiyle, her
an olabilecekmifl gibi görünen bir
devrimin beklentisi bu. Belki dünya-
y› hemen de¤ifltirmeye yetmeyecek,
ama hepimize derin bir soluk ald›ra-
cak, bir fleylerin olabilece¤ine dair
inanc›, umudu pekifltirecek bir dev-
rim. Latin Amerika’da dünyan›n de-
¤iflece¤ine dair bir fikrin canl›l›¤›
var hâlâ. Yine de, iktidara gelmifl
olan hareketler k›yas›ya elefltiriler-
den de nasiplerini al›yor elbette. Ki-
misi yaln›zca elindeki do¤al kay-
naklar›n zenginli¤ine dayan›p bu
kaynaklar› kamu yarar›na kullan-
m›fl olmakla devrimcili¤i pek çabuk
hak ederken, kimisi ülkenin ekono-
mik borçlar›n› ödeyip IMF tahakkü-
münü k›rmaya çal›flt›¤› için adeta
ihanet içinde say›labiliyor. Bu pozis-
yonlar› fazla keskin hatlarla çizme-
den de Latin Amerika'da ne oldu¤u-
nu anlamaya çal›flmak, bunun üzeri-
ne düflünmek ve ders ç›karmak
mümkün oysa. Marc Saint-
Upéry’nin kitab› tam da bunu yap›-
yor. Y›llarca Latin Amerika’yla ba¤›-
n› koruyan, snob ya da y›l›fl›k bir ba-
k›flla de¤il, ne oldu¤unu içtenlikle
anlamaya çal›fl›p kendi analizini ya-
pabilecek kadar da sakin davranabi-
len Saint-Upéry, dünyan›n sol köfle-
sinde son y›llarda olan biteni sarih
bir flekilde anlat›yor. Kitap sanki
“kabul edelim ki, bu deneyimlerin
tamam› ruhunu yitirmifl bir dünya-
da ya da ruh diye sunulan cans›zl›¤a
karfl› insanlar›n ruhunu sa¤altacak,
canland›racak, onlara yeniden insan
olduklar›n› hat›rlatacak bir imkân›n
kolektif düflünülmesi, hayal edilme-
si, yarat›lmas› sürecinin bir parças›”
der gibi. Elbette bu dünya kendi ba-
fl›na de¤iflmeyecek, ama nerelerden,
hangi binlerce problemden, hangi
eksiklerden, hangi fazlalardan bah-
setti¤imizi, nelerden yararlanmaya
çal›flt›¤›m›z› bilelim. Yaln›zca Latin
Amerika deneyiminden hareketle
buraya özgü yol ve yöntemler kefl-
fetmek için de¤il, insanl›k alemine
dair bir imkân için... –K.Ü.
39

B‹R FAfi‹ST KAT‹L‹N PORTRES‹: HALUK KIRCI
‹fle yaramaz bir et y›¤›n›
Ergenekon Çetesi, tarihimiz boyunca devlet içinde yuvalanan illegal örgütlenmelerin
ve sivil uzant›lar›n›n bir tanesi, bir biçimi. Bu tür faaliyetlerin varl›¤› uzun zamand›r
biliniyor, kahramanlar› iyi kötü tan›n›yor. Yine de, Haluk K›rc› gibi tetikçiler de her
zaman yetiflmiyor. Baflta yedi T‹P’li ö¤rencinin öldürüldü¤ü Bahçelievler katliam› olmak
üzere birçok suçun faili olan Haluk K›rc› yazarl›¤a da merakl›. Yazd›¤› alt› kitab› okuma
u¤rafl› vererek ç›kard›¤›m›z resmi dikkatlerinize sunuyoruz...
aluk K›rc›, ayn› kuflaktan oldu¤u
H Muhsin Yaz›c›o¤lu, Abdullah
Çatl› ve Ali Güngör gibi organi-
zasyon yetene¤i olan, örgütçü ülkücüler-
den de¤il, Veli Can Oduncu, Cengiz Ay-
han, ‹brahim Çiftçi gibi psikopat ve yön-
lendirilmeye aç›k tetikçilerden. K›rc›’y›
di¤er faflist katillerden ay›ran en önemli
özelli¤i, bugüne kadar alt› kitap yazm›fl
olmas›. Ülkücülerin çok okunan yazarla-
r›ndan biri olan K›rc› cezaevinde s›k›nt›-
dan yazmaya bafllam›fl önce, ko¤ufl arka-
dafllar› yazd›klar›n› be¤enince kendi de-
yimiyle “ifli ilerletmeye” karar verip ki-
tap yazmaya koyulmufl.
K›rc›’n›n kitaplar›ndan bir faflist kati-
lin nas›l yetiflti¤ine ve ülkücü kafa yap›s›-
na dair enteresan bilgiler edinmek müm-
kün. Ama sözgelimi yedi T‹P’li genci öl-
dürdükleri Bahçelievler Katliam›’yla ilgili
difle dokunur bir fley anlatm›yor. Yak›n
arkadafl› olmas›na ra¤men Çatl›’n›n özel
hayat›na dair bir fley de yok kitaplar›nda.
An› kitaplar›n›n palavra dolu oldu¤u he-
men anlafl›l›yor. Ukrayna günlerini anlat-
t›¤› kitab›nda bir sayfa önce elleri sandal-
yeye kelepçeliyken, bir sayfa sonra polis-
lere tekme ve kafa at›p dövdü¤ünü yaz-
mas› örne¤inde oldu¤u gibi, ipin ucunu
kaç›rd›¤› yerler de olmufl.
Komünizm gelirse
1998’de ç›kan ve on bask› yapan “Zaman›
Süzerken”de çocuklu¤undan 12 Eylül’e
kadar olan günlerini anlat›yor. 13 yafl›nda
annesini kaybetmifl. Aylarca “e¤er allah
varsa, bu kadar orospu dururken neden
benim annemi ald›” diye düflünüp yol-
dan ç›kt›¤›n› söylüyor. Hatta o kadar ileri
gitmifl ki, “a¤abeyi tescilli bir komünist
ve babas› solcu bir ö¤retmen olan” Ci-
hat’la bile arkadafl olmufl. Buna çok k›zan
ülkücü abisi duruma el koymufl ve K›r-
c›’y› 15 yafl›nda ülkücü yapm›fl.
‹lk silah›n› ald›¤›nda lise ö¤rencisiy-
mifl. Birkaç ay sonra da dinamitle tan›fl-
m›fl: “Komünizmi yaln›zca ateizm zan-
netti¤im dönemlerdi. (....) Erzurum Ülkü
Oca¤›’nda oturuyorduk. Bir arkadafl›m›z
köyündeki bir tan›d›ktan iki dinamit lo-
kumu al›p getirmiflti. Dinamitin nas›l pat-
lat›laca¤›n› bir a¤abeyimizden ö¤rendik-
ten sonra deneme amaçl› olarak Tuncelili
solcu bir memurun arabas›na yerlefltir-
dik, patlamad›.” Ard›ndan dinamiti bir
dükkân›n kap›s›na koyarlar, bu kez pat-
lar. Bunun ‘70’lerde Erzurum’da patlayan
ilk bomba olmas›yla övünüyor K›rc›.
18 yafl›nda Ankara günleri bafllam›fl.
Abdullah Çatl›’yla tan›flt›ktan sonra ha-
40
idrak melekelerini yitirerek adeta bir ro-
bot halini al›yor. Karar mekanizmas› da
dumura u¤ray›nca, yar› felçli durumuna
düflen insan, hem kendisine hem de çev-
resine ac› çektirmeye mahkûm oluyor."
‹kinci kitab› “Donmufl Zaman Man-
zaralar›”nda 1991’e kadar olan cezaevi
günleri var. Kitap bafltan sona kadar K›r-
c›’n›n sa¤lam duruflu ve ülkücülerin
ma¤duriyeti üzerine kurulu. Anlatt›klar›-
na bak›l›rsa, K›rc› Mamak Cezaevi’nde
çok zor günler geçirmifl, ama ülkücü ha-
rekete ba¤l›l›¤› sayesinde direnmifl. Oysa
Fikri Sa¤lar ve Emin Özgönül’ün birlikte
kaleme ald›¤› “Kod Ad› Susurluk” adl›
Haluk K›rc›
kitapta (Boyut Kitaplar›, 1998), Mamak’ta
görev yapm›fl bir binbafl›, Haluk K›rc› için
“Yönetime çok yard›mc› olurdu. Ko¤ufl-
larda olan biteni an›nda cezaevi yöneti-
mine ulaflt›r›rd›” diyordu.
Faflistten uyuflturucu taciri olur mu?
K›rc›’n›n üçüncü kitab›, Susurluk savun-
malar›n› toplad›¤› “B›rak Eflk›ya Bellesin-
ler” 2000’de yay›nland›. K›rc›, önsözde,
Susurluk kazas› sonras› yaz›lanlara çok
sinirlenip eline silah almay› düflündü¤ü-
nü, ama sonra silah yerine kalem almay›
daha uygun bulup yazmaya bafllad›¤›n›
anlat›yor.
fiubat 1996’da polis nezarethanesin-
den kaçmas›n› anlat›yor önce. Asl›nda
polise verdi¤i ifadede Susurluk san›¤›
özel harekâtç› Korkut Eken’in telefonu sa-
yesinde kaçt›¤›n› söylemiflti. Fakat mah-
kemede kendisine kimsenin yard›m et-
medi¤ini, polis memurlar›n›n iftar yap-
mas›n› f›rsat bilip paltosunun yakas›n›
kald›rarak kendisine bir sivil polis edas›
verdi¤ini ve kap›dan ç›k›p gitti¤ini anlat-
m›fl. Kaçmas›ndan sorumlu nöbetçi polis-
lerden hiçbirinin ceza almad›¤›n› söyle-
yat›n›n de¤iflti¤ini anlat›yor. I. Milliyetçi meyi unutmufl, onu da biz ekleyelim.
Cephe döneminde Çatl›’n›n referans› ve Peki olay bu kadar basitmifl de, K›rc›
ülkücü hocalar›n yard›m›yla Gazi E¤itim neden poliste verdi¤i ifadede Eken’in ad›-
Enstitüsü’ne girdi¤ini de yazm›fl. O y›llar- n› vermifl? Onu da aç›klam›fl K›rc›, poliste
“Ben yanl›fl
daki en büyük korkusunun komünizmin eziyet gördü¤ü için öyle ifade verdi¤ini
tahliye
iktidara gelmesi oldu¤unu söylüyor. Hep anlatm›fl. Eziyet gördüm dedi¤i de keli-
sebebiyle,
bunu düflündü¤ünü ve arkadafllar›na mesi kelimesine flöyle: “Emniyete gelir
Abdullah Çatl›
"komünizm gelirse iki k›zkardeflimin de gelmez nezarete at›ld›m. Bana eziyet için
cinayet
bafl›na birer kurflun s›kar, da¤a ç›kar›m" flube flube gezdirdiler. Ailemle görüfltür-
suçlamas›yla
dedi¤ini anlat›yor gururla. mediler. ‹fademi al›rken polislere mahsus
aran›yorduk.
Kitab›n 42. sayfas›nda, yeni ülkücü ol- bütün oyunlar› sahneleyip a¤z›mdan laf
fiimdi bizim,
du¤u dönemde okumakla hiç aras›n›n ol- ald›lar.”
görevi bizi
mad›¤›n› “a¤abeyimin bütün telkinlerine Bunun ard›ndan as›l meseleye, yani
yakalamak olan
ra¤men okumuyor, her seferinde onu at- Abdullah Çatl›’yla arkadafll›¤›na geliyor.
insanlarla ne
latman›n bir yolunu buluyordum. (...) Sa- Çatl›’ya ne kadar yak›n oldu¤unu “yeni
iflimiz olabilir?
dece kitap de¤il, ülkücü yay›nlar› da oku- cep telefonu ald›¤›nda eskisini bana verir-
Onlar›n bizimle
mazd›m” diye anlat›rken, 92. sayfada di” diye anlat›yor. Birlikte kurduklar› t›b-
ne ifli olabilir?
üniversite y›llar›nda kitap okuyamamak- bî malzeme ve ihracat flirketlerinden söz
Hem Abdullah
tan "nerede o okuyan, notlar ç›karan, dü- ediyor. Çatl›’n›n yapt›klar›ndan haberdar
Çatl› gibi uzun
flünen eski Haluk?” diye yak›nm›fl. Ama olmad›¤›n›n ispat› olarak “Çatl› yapt›kla-
y›llard›r bilinen
sadece iki sayfa sonra, hiçbir zaman “oku- r›n› ettiklerini pek anlatmazd›, çok ke-
bir insan nas›l
yan, notlar ç›karan, düflünen” biri olmad›- tumdu, sadece ortak ticaret yap›yorduk”
oluyor da Özel
¤›n› flu sözlerle itiraf etmifl: “Kitap oku- diyor. Çatl›’n›n uyuflturucu ticaretinden
Harekât Daire
mamak ve bir anlamda bilgiden ve ayd›n- hem Fransa’da hem ‹sviçre’de mahkûm
Baflkan› ile ayn›
lanmadan kaçmak fleklindeki tavr›m, ka- oldu¤u ve cezaevinde yatt›¤› hat›rlat›ld›-
davette yer
çakl›k y›llar›m› da içine alarak sürdü gitti. ¤›nda ise “Çatl›’y› senelerdir tan›r›m, be-
alabiliyor?”
Ama o y›llar›n bofllu¤unu ve bofllu¤un nim tan›d›¤›m Çatl› öyle bir fleye asla te-
Sorular çok
ac›s›n› her zaman hissettim; hâlâ hissedi- nezzül etmez” diye ç›k›yor iflin içinden.
güzel, ama
yorum. Çünkü bilgi ile beslenmeyen be- Susurluk çetesindeki polislerle iliflki-
bunlar› soran›n
yin, ifle yaramaz bir et y›¤›n›na dönüflü- sini ise esnaf ve polisin kurdu¤u do¤al
K›rc› olmas›
yor ve baflka beyinlerin çekim alan›na gi- iliflki diye tan›mlam›fl: “Esnaf, semtlerin-
tuhaf.
riyor. Bunun neticesinde de düflünme ve de çal›flan polislerle iliflki kurar. Bu iliflki
karfl›l›kl› olmaktan çok, polislerin
lehinedir. Açmak gerekirse, polisle
samimi olan esnaf kesimi onlar›n
baz› ihtiyaçlar›n› karfl›lar ve yar-
d›mc› olmaya çal›fl›r.” Çatl› ve K›r-
c› s›radan esnaf, özel harekâtç›lar
da semt polisiymifl me¤er. “Üste-
lik” diyor K›rc›, “ben yanl›fl tahliye
sebebiyle, Abdullah Çatl› cinayet
suçlamas›yla aran›yorduk. fiimdi
bizim, görevi bizi yakalamak olan
insanlarla ne iflimiz olabilir? Onla-
r›n bizimle ne ifli olabilir? Hem Ab-
dullah Çatl› gibi uzun y›llard›r bi-
linen bir insan nas›l oluyor da Özel
Harekât Daire Baflkan› ile ayn› da-
vette yer alabiliyor?” Sorular çok
güzel, ama bunlar› soran›n K›rc›
olmas› tuhaf.
Kitaptan K›rc›’n›n savunmas›-
n› pek sa¤lam argümanlar üstüne
kuramad›¤› anlafl›l›yor. Örne¤in
Çatl›’yla birlikte uyuflturucu ifli
yapt›klar› suçlamalar›na karfl› flöy-
le savunmufl kendini: “fierefli bir
mazisi olan, belli ailelerden gelen
ve hayatlar›n› inanç u¤runda dü-
zenleyen bizlerin uyuflturucu ifli
yapmas› ak›ld›fl› bir davran›fl ve
iddiad›r. Paran›n her fley demek
olmad›¤›n› en iyi idealizmin her
tonunu ve çilesini çeken bizler bilir
ve idrak ederiz. (...) Hatta Çatl› bir
gün bana ‘sak›n uyuflturucu ifline
girme, böyle bir ortam görürsen
çevreni de¤ifltir’ diye ö¤üt vermifl-
ti.” Kumarhanelerden haraç ald›¤›
iddialar›n› da “kumardan hep nef-
ret ettim” diye yalanlam›fl. Ömer
Lütfü Topal’› öldürmesinin imkân-
s›z oldu¤unu “kendisini hiç tan›-
mam” diye ispata çal›fl›yor.
K›rc›’dan masallar
“Kurt Duruflu”, K›rc›’n›n ilk roma-
n›. Susurluk sürecini anlatma iddi-
as›ndaki kitab›n bafl karakterlerin-
den biri H›z›r Abi, yani Çatl›. Di-
¤er önemli karakterin ad› Yavuz, o
da K›rc›. Çatl›’n›n yeni telefon al›r-
ken eskisini K›rc›’ya vermesi gibi,
burada da H›z›r eski telefonunu
Yavuz’a veriyor. Kitab›n bafl›nda
Ankara’dan H›z›r’a PKK’ya karfl›
bir ekip kurmas› yönünde teklif
geliyor. Bir bütçe ç›kar›p parada
anlaflt›ktan sonra devlet ad›na ça-
l›flmaya bafll›yorlar.
H›z›r ve Yavuz, “bir grup va-
tansever gence” askerî e¤itim vere-
rek ifle bafll›yor. Gerçek hayatta
K›rc› 1991’de cezaevinden ç›kt›k-
tan sonra askerli¤ini bir y›l tecil et-
tirmifl, 1992’de de rapor alarak as-
kere gitmekten kurtulmufltu. Ama
kitaptaki Yavuz epey askerlik bil-
gisine sahip. Gençleri e¤ittikten
sonra hemen Azerbaycan, ‹talya,
Fransa, Almanya, Avusturya, Po-
lonya, Romanya ve Macaristan’da-
ki çeflitli operasyonlara kat›l›yor-
lar. Çok tuhaf flekilde, baflar›ya
ulaflm›fl tek ifl yap›yorlar, o da
Avusturya’da PKK’ya ait bir evi
bas›p çeflitli belgeleri almak ve iki
militan› dövmekten ibaret. 320
sayfal›k kitaptaki bir di¤er aksiyon
ise Dursun Karatafl’› öldürmeye
çal›flmalar›, ki onu da beceremi-
yorlar.
Bir tek ASALA operasyonlar›
biraz uzun yer tutuyor kitapta. H›-
z›r abinin ekibi, ASALA liderlerin-
den Ara Toranyan’› Paris’te öldü-
rüp bir Ermeni kahvesini bombal›-
yor. Gerçekte de Çatl›’n›n bunlar›
yapt›¤› iddia edilmifl, ama asl›nda
bir dizi yanl›fl eylem yap›ld›¤› aç›-
¤a ç›km›flt›. Bombalanan yerin Er-
menilere de¤il, Frans›zlara ait ol-
du¤u daha eylemin yap›ld›¤› gün
belli olmufltu. Toranyan ise sui-
kastten iki ay sonra Yunanistan’da
bir mitingde ortaya ç›km›fl, öldürü-
len flahs›n Ara Toranyan de¤il, s›-
radan bir Ermeni vatandafl oldu¤u
da böylece anlafl›lm›flt›.
Bir kültür ve e¤itim yuvas›
2003’te yazd›¤› “Çapraz Biçildi ‹s-
yanlar›m”, K›rc›’n›n ikinci roman
çal›flmas›. Dört eski ülkücünün
Türkefl’in ölüm haberini ald›ktan
sonraki duygusal durumlar›n› an-
lat›yor.
Eski ülkücülerden biri, Haluk
K›rc› gibi Erzurumlu olan Musa.
Lise y›llar› flöyle bir yerde geçmifl
Musa’n›n: “Buras› bir kültür ve
e¤itim yuvas› gibiydi. Kütüphane-
si, genifl oturma salonu, mescidi ile
gençler için cazip bir buluflma
merkezi vazifesi yap›yordu. Hafta-
da en az iki defa, çeflitli ve genifl
yelpaze içinde verilen seminerler,
tad›na doyulmaz sohbet halkalar›,
fliir okuma seanslar›, satranç tur-
nuvalar›, tiyatrodan folklora kadar
uzanan sosyal faaliyetleriyle fleh-
rin gençleri üzerine nur saç›yor-
du.” Yanl›fl anlafl›lmas›n, anlat›lan
1970’lerin Erzurum Ülkü Oca¤›.
Hani flu Haluk K›rc›’n›n tabanca
ve dinamitle ilk tan›flt›¤› yer.
Roman›n ikinci kahraman› Cu-
mali ise cezaevinden ç›kt›ktan son-
ra “kader kurban› olup tahsilatç›
olmak zorunda kalan” bir ülkücü.
Cumali haks›zl›¤a dayanamad›¤›
için çek-senet tahsilat›na bafll›yor,
devleti doland›ran müteahhitler-
den haraç al›yor, eline geçen para-
y› fakire fukaraya da¤›t›yor.
K›rc› dört ayr› ülkücünün hi-
kâyesini anlatmaya kalk›p zaten
zor bir ifle giriflmiflken, bir de geri
dönüfller yap›p iyice çarflafa dola-
nm›fl. Cumali, Türkefl öldükten
sonra “geçmiflin badirelerle dolu
helezonik dehlizlerinde saatlerce
geziniyor” örne¤in. Bu dehlizlerde
okuyucunun da bafl› dönüyor ha-
liyle.
Kitaptaki üçüncü kifli ifladam›
Kemal. Kemal “12 Eylül sonras›n-
da Diyarbak›r Askerî Cezaevi ‹fl-
kencehanesi’ni meydana getiren-
ler baflta olmak üzere, devlette
fliddet uygulayanlar, karfl› fliddetin do¤- güvendikleri bir tan›d›klar›na” baflvuru-
mas›na ve geliflmesine hizmet etmifltir” yorlar. Arkadafl çevresi böyle olunca kaç-
deyince en ak›ll›lar› gibi geliyor önce. mak sorun olmuyor tabii, K›rc› bir gemiy-
Me¤er Kemal ülkücülü¤ü b›rakm›fl ve le Ukrayna’ya var›yor.
bir tarikata girmifl. Hayali tarikat fleyhi- ‹kinci bölüm, Maripol kenti gözlemle-
nin kuantum fizi¤iyle bafllay›p akl›nca riyle bafll›yor. fiehri görür görmez “Sov-
çevreci mesajlar vererek tamamlad›¤› de- yet mimarisinin ruhsuz ve tekdüze yap›-
li saçmas› vaazlar›na da epey yer vermifl s›ndan” çok rahats›z olmufl K›rc›. ‹nsan
K›rc›. Türkefl öldükten sonra Kemal de iliflkilerini de so¤uk ve “sovyetik” bul-
kendine gelip özüne dönüyor. Bir daha mufl. Bu tespiti hangi arada yapt›¤› da
da devleti fliddetten sorumlu tutmuyor belli de¤il, çünkü kitap boyunca Türkler Jandarma erinin di” diye bir aç›klama yap›yor.
zaten. d›fl›nda kimseyle konuflmuyor. sa¤›ndan itibaren, Türkiye’ye iade edildi¤i güne kadar
Devlet memuru Hamdi ise I. MC za- Evinde kald›¤› arkadafllar› çal›flt›¤› Susurluk ve Ömer geçirdi¤i gözalt› ve tutukluluk süresini
man› E¤itim Enstitüsü’ne ülkücülerin için bütün gün s›k›nt›dan patlad›¤›n› an- Lütfi Topal cinayeti “Ukrayna’da polis devleti raflitizminin
davalar›n›n dört
torpille al›nd›¤› dönemde okula girip lat›yor. Bu arada bol bol geçmifli üzerine san›¤›: Ali Fevzi Bir,
gerçek yüzünü gördüm” diye tan›mlam›fl.
mezun olmufl bir ülkücü. düflünme ve not alma f›rsat› bulmufl. Haluk K›rc›, Sami “Polis devleti raflitizmi” dedi¤i her ne de-
MHP’li Gümrük ve Tekel Bakan› ‘70’lerde ‹di Amin lâkab›yla tan›nmaktan Hofltan ve Özel mekse, daha önce karfl›laflmam›fl olmas› il-
Gün Sazak döneminde de yine torpille rahats›z oluyormufl mesela. Çünkü ‹di Harekât polisi ginç. S›k›yönetim dönemlerinde bile gö-
gümrük memuru olarak ifle bafll›yor. Ya- Amin’i “bir diktatör ve insan eti yiyen bir Ayhan Çark›n zalt›ndan sorun yaflamadan ç›km›fl biri
z›l› s›navda ve mülâkatta çevrilen bütün yamyam” olarak tan›rm›fl, ama gazetede K›rc›. Zaten kitab›n›n sonunda Ukrayna
dümenler aç›k aç›k anlat›lm›fl. okudu¤u bir röportajda yan›ld›¤›n› anla- polisiyle Türk polisini karfl›laflt›r›rken an-
K›rc›’n›n hiçbir kitab›nda olmad›¤› m›fl: “Me¤er ‹di Amin yedi göbek öteden latt›¤›, 2004’te cezaevinden tahliyesinin ar-
gibi, burada da kad›n karakter yok. Ka- beri müslümanm›fl. Zaten domuz eti bile d›ndan yaflad›¤› üç olay Türk polisiyle
d›nlar ya evde bekleyen efl ya da kahra- yemeyen bir insan nas›l olur da insan sevgi ba¤lar›n› özetliyor:
man›n annesi olarak varlar. Bir de K›r- yer? Müslümanlara bile bir yamyam ola- Birinci olayda arkadafl›n›n arabas›yla
c›’n›n “Ukraynal› bayanlar” dedi¤i tür- rak pazarlanan ‹di Amin gerçekte bir an- ‹di Amin giderlerken h›z s›n›r›n› aflt›klar› için trafik
den kad›nlar var. ti-emperyalist imifl.” lâkab›yla polisleri taraf›ndan durdurulurlar. Araba-
Kitaplar›nda pek üstünde durmad›¤› tan›nmaktan ya yaklaflan polis K›rc›’y› tan›y›nca “geç-
“Polis devleti raflitizmi” Bahçelievler katliam›yla ilgili notlar›n› da rahats›z mifl olsun a¤abey” der ve komiserini ça¤›-
2006’da yazd›¤› “Firar Zaman›”, K›r- aktarm›fl burada. Katliam› “so¤uk savafl oluyormufl. r›r. K›rc›, komiser ve di¤er ekip mensupla-
c›’n›n son kitab›. Cezaevinden ikinci kez y›llar›nda ve binlerce insan›m›z› kaybetti- Onu “bir r›yla da kucaklafl›r. Ama polisler, K›rc›’n›n
“yanl›fll›kla” tahliye edildikten sonra ya- ¤imiz s›cak savafl cephesinde meydana diktatör deyimiyle, görevlerine o kadar ba¤l›d›rlar
flad›¤› firar günlerini anlat›yor. Önsözde gelen onbinlerce olaydan biri” diye nite- ve yamyam” ki, h›z cezas› yazmay› da ihmal etmezler.
yazd›¤›na göre, bir arkadafl›ndan gelen lendiriyor. Öldürdükleri gençlerden biri- olarak tan›rm›fl, ‹kinci olayda asayifl ekipleri çevirir araba-
“Hep ülkücü geçmiflin üzerine yaz›yor- nin Sabetayist oldu¤unu, o yüzden sene- ama okudu¤u y›. K›rc›’y› tan›y›nca da arama falan yap-
sun. Art›k daha genifl kitleleri kucakla- lerdir kendisiyle u¤rafl›ld›¤›n› söylüyor. bir röportajda may›p, “Allah yolunuzu aç›k etsin” der ve
yan konularda yazma zaman› gelmedi Bir baflka yerde, ölen gençlerden ikisi için yan›ld›¤›n› yol verirler. Son olayda, firar›ndan sonra
mi” elefltirisi üzerine, uzun zamand›r ka- “acaba solun ayr›flt›rma operasyonlar›n- anlam›fl: Ödemifl’teki evini basan polisler K›rc›’n›n
fas›nda planlad›¤› “20. As›r siyasî tarihi- da beyin vazifesi mi görmekteydiler” di- “Me¤er ‹di kar›s›na “Yenge, kusura bakma. Biz vazi-
nin emperyal yüzünü anlatan” kitap için ye muhtemelen kendisinin de anlamad›¤› Amin yedi femizi yap›yoruz, yukar›dan bask› var”
araflt›rmalara bafllam›fl. bir soru sormufl. Bu kadar zaman sonra göbek öteden derler.
Tam da o s›rada cezaevinden tahliye hâlâ katliam›n cezas›n› çekiyor olmas›n› müslümanm›fl. K›rc›’n›n yakalanmas› için devletin
edilmesi üzerine, genifl kitleleri bu dev içine sindiremedi¤ini söylüyor. Kendisi Zaten domuz eti özel bir çaba göstermedi¤ini, yakalanma-
araflt›rmadan mahrum b›rakmak zorun- gibi birden fazla kiflinin katili olan ülkücü bile yemeyen s›n›n tek sebebinin Sedat Peker’e yönelik
da kalm›fl. Asl›nda yine yazacakm›fl da, arkadafllar›n›n çoktan cezaevinden ç›kt›- bir insan nas›l Kelebek Operasyonu’nda telefon dinleme-
“70’lerin solcular›n›n uzant›s› olan med- ¤›n›, bir muhbir edas›yla, örnekler vere- olur da sine tak›lan iki geveze arkadafl›n›n “‹di
ya” tahliye karar›n› geri ald›rm›fl ve K›r- rek anlat›yor. insan yer? Amin Ukrayna’da, bizimkilerin yan›nda”
c›’y› Ukrayna’da firarî yaflamak zorunda Geçmifle dair notlar›n›n ard›ndan Uk- Müslümanlara diye konuflmas› oldu¤unu da söyleyelim.
b›rakm›fl. Bunun üzerine firar günlerini rayna günlerine geri dönüyor. Asl›nda bile yamyam 1996’da Susurluk Skandal› patlad›¤›n-
kitaplaflt›rmaya karar vermifl. anlat›lacak pek fleyi de yok, çünkü çok olarak da bas›n›n iyimser kalemleri “devlet ba-
Hikâye, Ödemifl Cezaevi’nden geçmeden Ukrayna polisi taraf›ndan ya- pazarlanan ¤›rsaklar›n› temizliyor” derken, olaya da-
2004’te tahliye edilmesiyle bafll›yor. Da- kalanm›fl. Sabah koflusuna ç›kt›¤› s›rada ‹di Amin ha objektif yaklaflan yorumcular “derin
ha sonra tahliyenin yanl›fll›kla yap›ld›¤› polisler üzerine çullanm›fllar. Kelepçele- gerçekte devlet baz›lar›n› tasfiye ediyor, yerlerine
anlafl›l›yor ve aranmaya bafllanan K›rc› rin s›k› s›k› tak›lmas›na çok sinirlenip bir anti yenileri gelecek” diye yaz›yordu. Aradan
ülkeden kaçma planlar› yap›yor. Ülkücü Türkçe küfür etmeye bafllam›fl, arkas›n- emperyalistmifl.” geçen y›llar içinde say›s›z çete operasyonu
arkadafllar› yard›mc› oluyor kendisine, dan da “Rusça küfür bilmiyordum. Zaten yap›ld›, devletin ba¤›rsaklar› temizlenmek
“profesyonelce insan kaçakç›l›¤› yapan, bilsem de o hengâmede akl›ma gelmez- bilmedi. Susurluk Çetesi’nin önde gelen
isimlerinden Veli Küçük, Sami Hofltan ve
Ali Yasak’›n son Ergenekon Çetesi operas-
Firarînin flahidi vali yonunda da yakalanmas› derin devlette
genifl çapl› bir tasfiye bile yap›lmad›¤›n›
aluk K›rc› 1958’de Erzurum’da do¤du. 1976’da Gazi E¤itim Enstitüsü’ne girdi. Dönemin Ankara gösteriyor.
H Ülkü Oca¤› Baflkan› Abdullah Çatl›’yla birlikte birçok eyleme kar›flt›. 9 Ekim 1978’de Ankara Bah- Bu durumun istisnalar›ndan biri de
çelievler’de öldürülen yedi T‹P’li gencin katillerinden biri olan K›rc›, ülkücü âlemde ‹di Amin ve Es- K›rc›. Pek zeki olmamas›na, her yakalan›-
meray lâkaplar›yla ün yapt›. 8 Kas›m 1980’de yakaland›, verdi¤i 14 sayfal›k ifadede katliam› nas›l ger- fl›nda bülbül kesilmesine ra¤men Çatl›’n›n
çeklefltirdiklerini en ince ayr›nt›s›na kadar anlatt›. Yedi kez idama mahkûm oldu. 1991 aff›nda tahliye hat›r›na ve bildi¤i baz› gizli iliflkileri aç›k-
edildi. Bu tahliyenin “yanl›fll›kla” yap›ld›¤› sonradan anlafl›ld› ve aranmaya baflland›. Firarî oldu¤u 1 layaca¤› endiflesiyle korunup kollanan,
A¤ustos 1992’de Erzurum’da evlendi; nikâh flahidi dönemin Erzurum Valisi Mehmet A¤ar’d›. 25
Çatl›’n›n ölümünün ard›ndan tasfiye edi-
Ocak 1996’da yakaland›, bir hafta sonra Emniyet’ten firar etti. Özel harekâtç› Korkut Eken ve
len K›rc›, birkaç eski dava arkadafl›n›n ve
Mehmet A¤ar’›n bask›lar›yla firar etmesinin sa¤land›¤› iddia edildi. 10 Ocak 1999’da yakaland›-
avukatlar›n›n serbest b›rakt›rma çabas› so-
¤›nda, Emniyet’ten firar›n yan›s›ra, Susurluk Çetesi üyesi olmak ve Ömer Lütfü Topal cinayeti-
ne kar›flmaktan aran›yordu. Haluk K›rc› ikinci kez “yanl›fll›kla” tahliye edildi¤inde takvimler 18
nuç vermez ya da üçüncü kez yanl›fll›kla
Mart 2004’ü gösteriyordu. 4 fiubat 2005’te Ukrayna’da yakalan›p iade edildi. O tarihten beri tahliye edilmezse 2016 y›l›na kadar ceza-
Kartal Cezaevi’nde yat›yor. evinde kalacak.
Murat Toklucu

42

‹smet ‹nönü ve Celal Bayar, ‹fl Bankas› ifltiraki fiiflecam’›n aç›l›fl›nda, 1935
‹fi BANKASI MÜZES‹ VE B‹R BANKANIN CUMHUR‹YET‹
Sermayesi “vatandafll›k ba¤lar›”
Reklamlar›nda dendi¤i gibi, “Cumhuriyet’in bankas›”. Dolay›s›yla, kökü Osmanl›’da, eli
kolu bütün dönemlerin ekonomik “trend”lerinde. Kâh “tasarruf”ta, kâh “borçlanma”da.
Eminönü’nde aç›lan ‹fl Bankas› Müzesi, 83 y›ll›k “hayat›m›z›” belgeliyor...
ahip oldu¤um en eski banka hesa-
S b› ‹fl Bankas›’ndan. Her ne kadar
bankac›l›k ifllemlerinde görece bü-
rokratik gelene¤ini devam ettirse, flube-
lerindeki demode kurumsal yap›y› his-
setmekten bir türlü kurtulamasam da, en
s›k kulland›¤›m banka yine ‹fl Bankas›.
Yine mesela kredi kart› almaya –bu kart-
larla ilgili parlak olmayan geçmiflim yü-
zünden– asla niyet etmedi¤im bir banka.
Bütün bunlar, ‹fl Bankas›’n›n, verdi¤i sa-
pasa¤lam kurumsal görüntüyle, benim
gibi yeni zaman›n nüfusu giderek kala-
bal›klaflan, nerede, ne yapaca¤› belirsiz,
geçmiflinden bir miras almad›¤› gibi, ge-
lece¤ine b›rakaca¤› çok da fazla fleyi ola-
mayanlar›n bankas› olmad›¤› anlam›na
geliyor. Pasaportunu tafl›d›¤›m “Cum-
huriyet’in Bankas›”, sa¤lam ad›mlarla
ilerlemeye ve her y›l en kârl› flirketlerden
biri olmaya devam ediyor. Oysa ben s›-
n›fsal profilim dolay›s›yla ayn› Cumhuri-
yet’in geçmiflinden, tutunma stratejile-
rimle bugününden, mülksüzlü¤ümle ge-
lece¤inden nasiplenememifllerden biri-
yim. ‹flin daha da kötü taraf›, ‹fl Banka-
s›’n›n bu nasipsizli¤imle bir ilgisi oldu¤u
kanaatindeyim... fiu halde beni ona ba¤-
layan ne? Onu bu denli özgüven sahibi,
beni ise karfl›s›nda k›r›lgan k›lan fley, ku-
ruluflunda hayatî bir rol oynad›¤›, bu
yüzden de hem içinde flekillendi¤i hem
de etraf›nda flekillendirdi¤i Cumhuri-
yet’le olan vatandafll›k ba¤lar›m›n onun
gelifltirdi¤i kurumsal ba¤lar karfl›s›ndaki
ezikli¤iyle ayn› sebepler mi?
44
‹ttihat-Terakki’nin miras›
‹fl Bankas›, iki ay kadar önce kendi tarihi-
ni –elbette k›smen– paylaflt›¤› bir müze
açt›. Eminönü’nde, 1890 y›l›nda yap›m›-
na bafllan›p 1892 ekiminde ‹stanbul’un
ilk postahane yap›s› olarak hizmete gi-
ren, 1926’da ‹fl Bankas›’na devredilen bi-
nada bu müze. Binan›n öyküsü bile ‹fl
Bankas›’n›n nas›l bir miras devrald›¤›n›
gösterir nitelikte. Çünkü o vakte kadar
paket postahanesi olarak kullan›lan bina,
asl›nda ‹tibar-› Milli Bankas›’na aitti.
‹tibar-› Milli Bankas›, Düyun-u Umu-
miye sürecinde Osmanl› Bankas›’na al-
ternatif olarak “millî iktisat”a temel olufl-
turabilecek bir bankaya gereksinim du-
yan ‹ttihad-Terakki taraf›ndan 1917’de
kurulmufltu. Bir baflka deyiflle, “millî
bankac›l›k” aray›fl›n›n ürünüydü ve
“millî iktisat” düflünü gerçeklefltirebile-
cek bir yap› olarak tasarland›¤›ndan, 4
milyon lira sermayesinin yan›s›ra, hayli
önemli ayr›cal›klar› da haizdi. ‹ttihad-Te-
rakki öylesine önem veriyordu ki ‹tibar-›
Millî Bankas›’na (öztürkçesi “ulusal say-
g›nl›k”), onun hayatiyeti için gösterilecek
çabay› bir tür “iktisadî cihad” olarak ta-
n›ml›yordu. ‹fl Bankas› Müzesi’ndeki pa-
nolardan da okunabilece¤i gibi, 1924’te
kurulan bankan›n 1927’de ‹tibar-› Milli
ile birlefltirilmesiyle, bu ayr›cal›klar da
“Cumhuriyet’in Bankas›”na geçmifl ol-
du. Bu sayede ‹fl Bankas›, demiryolu, ka-
rayolu, liman, bay›nd›rl›k, tar›m, sanayi
ve ticareti gelifltirmeye yönelik ulusal flir-
ketlerin sermayesine kat›lma önceli¤i
edindi. Dolay›s›yla “millî iktisat”›n birin-
ci orta¤›, devletin merkezinden yeni
Cumhuriyet’in vatandafllar›na aktar›la-
cak paran›n ilk kavfla¤› ve dura¤›, onla-
r›n birikimlerinin güvenilir kasas›, hem
Cumhuriyet’in hem vatandafllar›n›n biri-
kimlerini yönlendirme yetkinli¤ine sahip
en önemli iktisadî kurulufltu art›k. Uy-
gur Kocabaflo¤lu’nun önderlik etti¤i bir
grup tarihçi taraf›ndan haz›rlanan “Tür-
kiye ‹fl Bankas› Tarihi” (Tarih Vakf›) adl›
kitapta bu süreç flöyle gerekçelendirili-
yor: “‹ki bankay› birlefltirerek bir yandan
T‹B’i (Türkiye ‹fl Bankas›) güçlendirmek,
masraflar› azaltarak daha çok flube aça-
bilmek, bir yandan da benzer nitelikte iki
bankan›n gereksiz rekabetinin önüne
geçmek istendi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu bir-
leflmenin daha deneyimli, teflkilat› daha
genifl ve yaln›zca yar›s› ödenmifl de olsa
sermayesi daha büyük olan ‹MB’nin (‹ti-
bar-› Milli Bankas›) de¤il de, T‹B’in bün-
yesinde gerçeklefltirilmifl olmas›, iktisadî
nedenlerden çok, siyasî nedenlerle aç›k-
lanabilir. Zira ‹MB geçmifl dönemin ‘ço-
cu¤u’ iken, T‹B yeni dönemin ve rejimin
‘çocu¤u’ydu...” Asl›nda tam bir miras in-
tikali söz konusu olan, lâkin Cumhuri-
yet’in, devrald›¤› miras› reddetmemekle
birlikte, onun ismini, görünümünü de-
¤ifltirerek bir red görüntüsü verme çaba-
s›n›n izlerini de tafl›m›yor de¤il. Bir bafl-
ka deyiflle, Cumhuriyet’in iktisadî çeyizi,
‹ttihad-Terakki’nin “ilerde bundan bir
merkez bankas› olur mu?” mant›¤›yla
kurdu¤u banka arac›l›¤›yla diziliyor. Ta-
bii yaln›z ayr›cal›klar ve sermaye de¤il,
çal›flanlar da devral›n›yor ‹MB’den.
“Türkiye ‹fl Bankas› Tarihi” kitab›nda
dendi¤i gibi, ‹tibar-› Milli Bankas›, ‹fl
Bankas›’n›n “cansuyu” oluveriyor.
Bankan›n yaratt›klar› ve terkettikleri
‹fl Bankas› Müzesi, çok iyi tasarlanm›fl bir
12 Haziran 1938 tarih-okuma mekân›. 83 y›ll›k geçmiflten
tarihli Milliyet kalan çok az say›da belgeyi içermesine
gazetesinde ‹fl ra¤men müze, ‹fl Bankas›’n›n Cumhuri-
Bankas› Müdür-i yet’le ve hepimizle kurdu¤u iliflkilerin
Umumisi do¤as› hakk›nda hayli güçlü izlenimler
Mahmud Celal edinebilmemizi sa¤layacak nitelikte.
Bey’in bir Müzedeki kimi belgeler, kurucular›n›n
beyanat›: da tahmin edebilece¤i kimi okumalara
“Bir müddetten olanak tan›yarak Cumhuriyet’in iktisadî
beri Osmanl› tarihi konusundaki baz› nutuklar›n ha-
Bankas› Galata masi ›fl›klar›n› k›rabilir.
fiubesi’nin takib Söz konusu hamasi ›fl›klar aç›s›ndan
etti¤i bir usûlü en yaralay›c› olan ise, herhalde ‹fl Banka-
flayan-› dikkat s›’n›n ‹tibar-› Milli’den devrald›¤› ayr›ca-
telâkki l›klarla orta¤› oldu¤u sanayi yat›r›mlar›-
etmekteyiz. n›n bafllang›ç ve sonlar›. ‹fl Bankas›’n›n
Bu usûl, ilk el att›¤› yat›r›m alanlar›ndan ikisi fle-
ö¤le tatilini ker ve cam fabrikalar›. Alpullu’da kuru-
kald›rarak lan ilk fabrikadan bir modernleflme pro-
gifleleri jesi olarak Cumhuriyet’in en önemli s›naî
bila inkita ve ziraî ilerleme arac›, yani “pancar fleke-
(kesintisiz) ri”, dolay›s›yla “fleker pancar›” icat edil-
müflteriler miflti. Kurulan ilk fabrikan›n ard›ndan
emrine aç›k say›lar› h›zla artan fleker fabrikalar›,
bulundurmakt›r.” memlekette “pancar üreticisi” diye bir
tar›m kesimi oluflmas›n› sa¤lam›fl, ilk ör-
gütlenen, en çok desteklenen, en iyi e¤i-
tilen çiftçiler olarak nüfusu k›sa zaman-
da artan bu üreticiler, tar›msal makine-
leflmeden gübre kullan›m›na, sulamaya
kadar Türk ziraatinin öncüleri haline ge-
tirilmifllerdi. ‹fl Bankas›’n›n da orta¤› ol-
du¤u her bir fleker fabrikas› kuruldu¤u
yeri adeta abad ediyordu. 2002 y›l›nda
ç›kan fieker Kanunu ve fieker Kurulu
eliyle, niflasta bazl› flekere iç piyasada ve-
rilen yüzde 10’a kadar ayr›cal›kl› kota ve
uluslararas› anlaflmalarla bina edilen ih-
racat yasa¤›yla Cumhuriyet bu kesim-
den vazgeçti. ‹fl Bankas›’n›n bu alandaki
ifltiraklerini ne zaman devretti¤i sorusu-
na ne “‹fl Bankas› Tarihi” kitab›nda ne de
müzede bir yan›t bulabildim, bankan›n
varolan ifltirakleri listesinde de fleker fab-
rikalar›na rastlayamad›m. Ne var ki bu
eksiklik, Cumhuriyet’in, ‹fl Bankas› arac›-
l›¤›yla var etti¤i bir kesimi gönül rahatl›-
¤›yla ve durduklar› zemini sa¤lama alma
gereksinimi hissetmeksizin piyasa koflul-
lar›na terk etmifl olmas›n›n hüzünlü bir
ayr›l›k hikâyesi oldu¤unu gizlemiyor.
Benzer bir öykü de, ilki Beykoz’da
aç›lan fiiflecam fabrikas›yla ilgili. Müze-
nin katalo¤unda da belirtildi¤i üzere, “‹fl
Bankas› sermayesi, Türkiye’nin sanayi-
leflmesinde kilit rol oynuyordu. Bu alan-
da bankan›n en önemli etkinli¤i cam üre-
timiydi”. Bu ba¤lamda, müzede sergile-
nen ve Beykoz’daki fiiflecam fabrikas›n›n
aç›l›fl›n› görüntüleyen birkaç dakikal›k
k›sa filmden insan›n içine akan coflkuyu
anlamland›rmak zor de¤il. Fabrika aç›l›-
fl›, 1935 y›l›nda dönemin baflbakan› ‹smet
‹nönü ve ‹ktisat Bakan› Celal Bayar’›n
kat›l›mlar›yla gerçeklefltiriliyor. Vapurla
Beykoz’a geçen zevat, coflkulu bir halk
kitlesi taraf›ndan karfl›lan›yor. Arkalarda
bir yerde “Dayan baflaracaks›n” pankart›
görünüyor. Cumhuriyet’in iktisadî bafla-
r›s› önemli, bunu en iyi ‹fl Bankas› bili-
yor, çünkü bu bankan›n kuruluflu, daha
1923’te gerçeklefltirilen ilk ‹zmir ‹ktisat
Kongresi’nde dile getirilen “askerî zafer,
iktisadî zaferle taçlanmad›kça kal›c› ola-
maz” ilkesine dayan›yor. Bugünden ba-
k›l›nca halk›n bir fabrika aç›l›fl›n› aflan
coflkusunun da, zevat›n yüzündeki mu-
zaffer komutan gülümseyifllerinin de an-
lam› söz konusu “zafer” ba¤lant›s›. ‹fl
Bankas›, bu dönemde bir tür komuta
merkezi gibi. Fakat Beykoz’daki fabrika-
n›n kapan›fl› esnas›nda yaflananlar› dü-
flününce, insan›n içi burkuluyor ve akla
ister istemez kimin ne kadar dayanaca¤›-
na ve sonunda ne türden bir baflar›n›n
gelece¤ine hangi mekanizmalar›n karar
verdi¤i sorusu tak›l›yor. Bir terkedilmifl-
lik hikâyesi daha, sözün k›sas›...
Vatandafll›k ba¤lar› ve ‹fl Bankas›
‹fl Bankas›’n›n en önemli ifllevlerinden bi-
ri ise, Anadolu insan›n› parayla tan›flt›r-
mas› oluyor. Paran›n özelliklerini, yal-
n›zca bir de¤iflim de¤il, tasarruf arac› ol-
du¤unu, “iktisadî seferberli¤in” evler-
den, hatta çocuklardan bafllat›lmas›
gerekti¤ini uzun süre, bir ö¤retmen
sabr›yla dikte ediyor banka... “Cum-
huriyet’in Bankas›” niteli¤ini popü-
lerlefltirme süreci de tasarruf kav-
ram ve kurumunun keflfi ve bu top-
raklara tercüme edilmesiyle bafll›-
yor. Banka, Türkiye’de “tasarrufun
sembolü” haline gelen ilk madenî
kumbaralar›n›, yar›n› daha güvenli k›la-
bilmek için tasarruf etmek gerekti¤i fik-
riyle ve “damlaya damlaya göl olur” flia-
r›yla 1928 y›l›nda ç›kar›yor. Hatta tasar-
ruf kampanyas›n› üstlenen ‹stanbul Ye-
nicami fiubesi’nin kurulufl günü olan 25
Aral›k, “Tasarruf Günü” ilan ediliyor.
Gene katalogdan bir cümle: “Kumbara
sayesinde Anadolu insan› kap›s›n›n
önünden bile geçmeye cesaret edemedi¤i
bankada izzet ikram gördü.” Bu izzet ve
ikram gelene¤inin flimdi borçlar›n› dü-
zenli ödeyen kredi kart› müflterileri için
de geçerli oldu¤unu söylemek mümkün.
‹çinde yaflad›¤›m›z ekonomik atmosferin
tasarruf öncelikli olmaktan ç›k›p borç ön-
celikli bir nitelik kazanmas›nda da öncü-
müz ‹fl Bankas›’yd› deyip geçiyoruz.
Halk›n ‹fl Bankas›’na teveccühünün,
Cumhuriyet’i kuran iradenin ona gös-
terdi¤iyle boy ölçüflebilecek nitelikte ol-
du¤unu da teslim etmek gerekir. Müze-
deki metrelerce uzunlukta “‹fl Bankas›
buraya, eller havaya” mealindeki dilek-
çeler bunun en bariz göstergeleri. Bart›n
Belediye Reisi’nin 23 Ocak 1930 tarihin-
de dönemin banka genel müdürü Celal
Bayar’a gönderdi¤i uzunca arzuhaldeki
flu cümlelere bak›n: “‹fl Banka’m›z›n fe-
Müzenin yizli ve bereketli çal›flmas›ndan memle-
katalo¤undan ketimizin de istifade edece¤i zaman›n
bir cümle: yaklaflm›fl oldu¤unu düflünürken bir
“Kumbara haz ve sürur duymaktay›m. Eski usûlle-
sayesinde rin afl›lad›¤› adetlerle k›zlar›n›n, kad›nla-
Anadolu insan› r›n›n boyunlar›n›, kulaklar›n› altunlarla
kap›s›n›n süsleyen Bart›nl›lar, umumî para darl›-
önünden ¤›n›n müzayakalar› karfl›s›nda tedavüle
bile geçmeye ç›kamayan bu gömülü servetleri fayda-
cesaret land›racak bir müesseseye nail olacakla-
edemedi¤i r›ndan dolay› flimdiden izhar-› memnu-
bankada izzet niyet etmektedirler... Gayri müsait flart-
ikram gördü.” lara ra¤men Ziraat Bankas›’n›n kasas›na
Bu izzet bile binlerce altunu dolduran sermaye-
ve ikram darlar›m›z, içinde bulundu¤umuz ikti-
gelene¤inin sadî buhran senelerinde bütün hülyat›n›
flimdi borçlar›n› bankam›za teslim etmekle yeni bir ifl
düzenli ödeyen devresine girecektir.”
kredi kart› 1929’da patlayan iktisadî buhran de-
müflterileri vam etmekte; Türkiye, ithalat kap›lar›n›
için de geçerli s›k› s›k›ya kapatarak ekonomisini koru-
oldu¤unu maya alsa da, ‹fl Bankas› arac›l›¤›yla ka-
söylemek d›nlar›n boyunlar›ndaki alt›nlar›n, yast›k
mümkün. ‹çinde alt›ndaki paralar›n dolafl›ma sokulmas›
yaflad›¤›m›z gerekiyor ki, devletin nakit a盤› gideril-
ekonomik sin, henüz yedi yafl›ndaki bu “çocuk”
atmosferin beslenme yetersizi¤i nedeniyle güçten
tasarruf düflmesin. Öte yanda banka flubesinin
öncelikli kurulmas›yla geliflecek bir yerel ekonomi
olmaktan ç›k›p umudu var, “kaz gelecek yerden tavuk
borç öncelikli esirgenmiyor”, tavu¤un kayna¤› konu-
bir nitelik sundaki spekülasyonlara girmek bu ya-
kazanmas›nda z›n›n haddini afl›yor. Sözün k›sas›, gerçek
da öncümüz “vatandafll›k ba¤lar›” böylece kuruluyor.
‹fl Bankas›’yd›. “Cumhuriyet’in Bankas›”n›n, Cumhuri-
yet’le vatandafllar› aras›nda gördü¤ü ifl-
levlerden biri de bu olsa gerek...
“Yeni dünya düzeni”nde de öncü
“Cumhuriyet’in Bankas›”n›n kimi
zaman el yordam›yla da olsa iktisat
alan›nda ve elbette gündelik yaflam›-
m›zda yapt›¤› önderlik giriflimleri bu
kadarla kalm›yor elbette. Müzedeki
kiosklardan birinde anlam yüklü bir
haber görüyoruz: 12 Haziran 1938 tarihli
Milliyet gazetesinde ‹fl Bankas› Müdür-i
Umumisi Mahmud Celal Bey’in bir be-
yanat›: “Bir müddetten beri Osmanl›
Bankas› Galata fiubesi’nin takib etti¤i bir
usûlü flayan-› dikkat telâkki etmekteyiz.
Bu usûl, ö¤le tatilini kald›rarak gifleleri
bila inkita (kesintisiz) müflteriler emrine
aç›k bulundurmakt›r. Garp memleketle-
rinde iktisat hayat›n›n mühim oldu¤u fle-
hirlerde bankac›l›k faaliyetlerine hiçbir
suretle ara verilmez. Memurin kendisine
mahsus mahalde maksut bir süre dahi-
linde ö¤le yeme¤i ihtiyac›n› karfl›lar ve
çal›flma mahalline avdet eder. ‹flte biz de
Osmanl› Bankas› gibi bu usûlü tatbik
edece¤iz.” Bu haberde “el yordam›” ta-
n›mlamas›n› hak eden unsur, herhalde,
Mahmud Celal Bey’in bankan›n en yak›n
rakibini, böylesi önemli bir kararda belir-
leyici etkenlerden biri olarak zikrediyor
olmas›. Profesyonel ve öncü kabul edile-
bilecek k›s›m ise, paran›n hareketine hiç-
bir insan ihtiyac›n›n engel olamayaca¤›
ilkesi, bugün çok daha ac›mas›z bir flekil-
de iflleyen çal›flma saatleri uygulamas›...
‹fl Bankas› Müzesi, hayat›n temel ger-
çeklerinden birini ö¤retiyor. Ad›na ister
seferberlik deyin, ister cihad, bu dünya-
da hiçbir mücadele karfl›l›ks›z kalm›yor,
ayr›ca e¤er ak›l iyi bir flekilde kullan›l›rsa
her türlü al›flverifl kârl› bir sonuca dönüfl-
türülebiliyor. Cumhuriyet’in kuruluflun-
da sahip oldu¤u ayr›cal›klar› birer yü-
kümlülük görünümünde s›rtlayan ‹fl
Bankas›’na, hep birlikte kumbaralar›m›z-
la, tasarruf hesaplar›m›zla, vadeli-vade-
siz mevduatlar›m›z ve kredi kartlar›m›z-
la ödüyoruz borcumuzu. Cumhuriyet’in
ona en büyük arma¤an› ise, her y›l rek-
lamlar›nda lây›k›yla kullanabilece¤i bir
“Cumhuriyet’in Bankas›” imaj›. fiimdi o,
bu sayede memleketin en önemli, en do-
kunulmaz, gücü kolay kolay sars›lmaz,
ne yaparsa yaps›n yerini bulan kurumla-
r›ndan biri, biz de onun Cumhuriyeti’nin
vatandafllar›y›z. Müze, bu imaj›n dar öl-
çekli bir sa¤lamas›n› yap›yor.
Geriye anlamad›¤›m flu nokta kal›-
yor: “Cumhuriyet’in Bankas›”n›n genel
müdürlü¤ünü neden ‹stanbul’a tafl›d›¤›,
bunun Cumhuriyet’in mi ‹stanbul’u,
yoksa ‹stanbul’un mu Cumhuriyet’i (bu
durumda yeniden) devflirdi¤i anlam›na
geldi¤i, bir de Levent’teki (yine öncü ni-
telikte) ‹fl Kuleleri’nin neden “‹stanbul
Siluetine Katk›” bafll›¤›yla sunuldu¤u...
‹fl Kuleleri’nin katk›s›yla bu siluetin, içer-
den de¤il, d›flar›dan daha çok görünür
bir ‹stanbul’u, –aç›kça söylemekte fayda
var– küreselleflen finans-kapitalin tektip-
lefltirilmeye yüz tutan merkezlerinden
birini imledi¤ini düflününce katk›n›n bü-
yüklü¤ünü teslim etmemek haks›zl›k
olur. Bütün bu gidiflattaki sembolizmin
vatandafll›k, ekonomi ve siyaset ba¤la-
m›ndaki okumas›n›n ne Cumhuriyetçile-
rin ne de geriye kalanlar›n kendilerini iyi
hissetmelerine yard›mc› olaca¤›n› düflü-
nüyorum nedense. En az›ndan kendi
ad›ma müzede sergilenmekte olan tari-
hin öngördü¤ü alacak-verecek hesab›n-
da hep borçlu ç›kmaktan korkuyorum.
Ayfle Çavdar
45
!f’in kaçmazlar›
Dünyada giderek bir kategori, bir sektör
haline gelen “ba¤›ms›z filmler”, Türki-
ye’de de epey yank› buluyor, hem üretim
hem tüketim ba¤lam›nda. ‹yi film çekmek
için illâ büyük bütçeler de¤il, esasen fikir
ve emek gerekti¤ini gösteren pek çok ta-
ze filmi aya¤›m›za getiren !f ‹stanbul
Uluslararas› Ba¤›ms›z Filmler Festivali,
yedinci y›l›na girerken kültür hayat›m›z›
canl› k›lmaya da devam ediyor. Esas ola-
rak Beyo¤lu AFM Fitafl sinemas›nda (14-
24 fiubat aras›nda) düzenlenen festival,
bu sene Ankara’ya (28 fiubat - 2 Mart ara-
s›nda), geçen seneki gibi Caddebostan’a,
ayr›ca ‹stinye’ye de tafl›n›yor.
Bu sene en
Yasak bölge
çok ilgiye mazhar
olacak filmlerin
bafl›nda “müzikli”
olanlar geliyor.
“Glass: Philip’in
12 Bölümde Por-
tresi”nin yan›nda
rock damar›ndan
yürüyen yap›mlar a¤›rl›kta: Scott Walker,
Joy Division, Sigur Rós belgesellerinin ya-
n›s›ra, Antony, Devendra Banhart, Coco-
Rosie ve Vashti Bunyan’›n gaml› neo-folk
dünyas›na bakan David Kleijwegt filmi
“Ölümsüz Çocuklar”a dikkat. Rock tarihi-
nin efsane foto¤rafç›lar›ndan biri olmas›
hasebiyle, Annie Leibovitz’in hayat›na ve
eserlerine odaklanan “Objektiften Yans›-
yan Bir Yaflam” da belki müzikli bir film
say›l›r...
Inland Empire
David Lynch’in son filmi “Inland Em-
pire”, Coen Biraderler’in yeni süksesi “‹h-
tiyarlara Yer Yok” zaten kaçmazlar aras›n-
da. Kara Afrika’ya ›fl›k tutan Wim Wen-
ders’li ortak belgesel “Görünmeyenler”,
zengin sitele-
riyle komflu ‹htiyarlara
yer yok
gettolar›n ara-
s›ndaki s›n›fsal
uçurumu bir
linç hikâyesiyle
anlatan “Yasak
Bölge”, porno ve kitsch üzerinden bir sis-
tem mücadelesi yürüten Kanadal› yönet-
men Bruce LaBruce’un bir zombi hikâye-
siyle kapitalizmi hedef tahtas›na koydu¤u
“Otto...” da üç Express tavsiyesi. “Kefl!f”,
“Meksika Dalgas›”, “Baflka Aflk”, “Geze-
gen, ‹nsan”, “Yaflama Sanat›” da mercek-
le bak›lacak bölümlerden...
Ploy
46
MICHAEL MOORE “SICKO”YU ANLATIYOR
Kübal›lar yapabiliyorsa...
Michael Moore’un 2007 Cannes Film Festivali’nde ödüllendirilen filmi “Sicko” (Hasta)
!f ‹stanbul Ba¤›ms›z Film Festivali’nde...
“Sicko”da kötüleri hiç konufl-
turmuyorsunuz. Art›k kimse si-
ze konuflmay› kabul etmedi¤i
için mi?
Michael Moore: Hay›r, farkl›
bir üslûp benimsemek, ma¤dur-
lara, ac› çeken insanlara daha
yak›n durmak istedim. Hakk›m-
da kopart›lan gürültü pat›rt›dan
usand›m. Aleyhimde çekilen on
küsur belgeselden yoruldum. O
filmlerle bir “anti-Moore” festi-
vali yap›labilir.
Baz› olgular› manipüle etti¤iniz söy-
leniyor...
General Motors’un bataca¤›n› söyledim,
batt›. ABD’deki ateflli silahlar sorununa
dikkat çektim, ard›ndan gelen silahl› sal-
d›r› olaylar›n› herkes gördü. Irak’a aske-
rî müdahalenin nükleer silahlar gibi ya-
lan kan›tlara dayand›r›ld›¤›n› söyledim,
hakl› ç›kt›m. ABD, Bat› dünyas›nda ge-
nel sosyal güvenlik sisteminin olmad›¤›
tek ülke, sigorta flirketlerinin kamunun
paras›yla finanse edildi¤i tek ülke. Bu
flirketlerin amac› insanlar› tedavi etmek
de¤il, kârlar›n› maksimize etmek.
Seyircilerinizin bir bölümü siyasî gö-
rüfllerinizi paylafl›yor, ama bir bölü-
mü de karars›zlar saf›nda. Sizin kör
gözüm parma¤›na üslûbunuz insanla-
r› ikna etmek için iyi bir tarz m›, yok-
sa insanlar›n size kulak t›kamalar›na
m› sebep oluyor?
2003 Oscar töreninde, uydurma gerekçe-
lerle savafla sürüklendi¤imizi söylemifl
ve yuhalanm›flt›m. O zamanlar, Ameri-
kal›lar›n yüzde 20’si benimle ayn› fikir-
deydi. Sessiz sedas›z çekip gitmek yeri-
ne, “Fahrenheit 9/11”i yapt›m. Bunun
sebebi, Amerikal›lar›n büyük ekseriyeti-
nin ikna edilebilir, iyi niyetli, yüce gönül-
lü oldu¤una ve sonuçta do¤ru olan› yap-
mak istediklerine inanmamd›r. Bugün,
ülkenin yüzde 70’iyle Bush konusunda
hemfikirim. Sadece, biraz zaman ald›.
“Sicko”da kolay bir hedef seçti¤iniz
Michael Moore, filmde,
Küba’ya tedavi için
götürdü¤ü ABD
vatandafllar›yla
söylenebilir mi? Sonuçta, Amerikan
sa¤l›k sisteminin matah bir yan› ol-
mad›¤›n› herkes görüyor herhalde.
“Sicko” bütün partileri, bütün taraf-
lar› dikey kesen bir film. Herkes
hasta oluyor, herkesin sa¤l›k gü-
vencesi sorunu var, herkesin tedavi
ve ilaç ihtiyac› var, her yafll›n›n ba-
k›m ihtiyac› var. Bu filmden yaln›z-
ca sigorta ve ilaç sektörünün yöne-
ticileri rahats›z olacakt›r.
Sa¤l›k sisteminin çökmüfl olmas›na
kimse itiraz etmiyorsa, bu konuda
nefes tüketmenin mânâs› ne?
As›l çökmüfl olan sistemin bütünü. Kon-
gre ve Beyaz Saray, petrol endüstrisine
para ve nüfuz aç›s›ndan rakip durumda-
ki bu iki endüstri taraf›ndan sat›n al›n-
m›fl durumda; yönetim onlara gebe. ‹laç
ve özel sa¤l›k sigortas› flirketleri sistemi
kontrolleri alt›nda tutuyor. Rüzgâr›n
hangi yönden esti¤ini ve bu meselenin
Bu filmden ABD iç politikas›n›n bir numaral› konu-
yaln›zca su oldu¤unu biliyorlar. Evrensel sa¤l›k
sigorta ve ilaç
hizmetlerinin kendileri üzerinden yürü-
sektörünün tülmesini sa¤lamak, böylece müstehcen-
yöneticileri li¤e varan kârlar elde etmeye devam et-
rahats›z mek ve yat›r›mc›lar›n› hoflnut etmek için
olacakt›r. ellerinden geleni yap›yorlar.
Evrensel sa¤l›k Filminiz Kanada sa¤l›k sistemini adeta
hizmetlerinin ütopya gibi sunuyor. Kanada sistemini
kendileri elefltiren, hastanelerde uzun kuyruklar
üzerinden oldu¤unu söyleyen Amerikal›lar›, bir-
yürütülmesini kaç mutlu Kanadal›ya mikrofon tutarak
sa¤lamak, yalanl›yorsunuz. Bu pek bilimsel bir
böylece yol olmasa gerek...
müstehcenli¤e Kanadal›lar sistemlerinden memnun.
Evet, kusurlar› da olan bir sistem. En
varan kârlar
temel kusuru, yeterince kaynak aktar›l-
elde etmeye
mamas›. Bu konudaki daha derinleme-
devam
sine tahlilleri internet sitemde bulabi-
etmek ve lirsiniz. Ama flu kadar›n› söyleyeyim:
yat›r›mc›lar›n› Kanada’da ortalama ömür, ABD’de-
hoflnut etmek kinden uzun. Bunun da herhalde sa¤l›k
için ellerinden sistemiyle bir iliflkisi vard›r.
geleni Frans›z ve Küba sistemlerine övgüler
yap›yorlar. düzüyorsunuz, Küba’ya gidip Che’nin
k›z›yla söylefli yap›yorsunuz.
Fransa, Küba, Che... Amerikan sa-
¤›n› sinir etmek mi istiyorsunuz?
Ben halka, medyadan ve bu ülkeyi
yöneten siyasî ayg›ttan daha fazla
de¤er veriyorum. Hep ayn› terane
anlat›l›yor: Fransa kötüdür, köhne-
dir, ödlektir. Fransa’n›n kabahati
ne? Onlar›n deste¤i olmasayd›,
ABD kurulamazd›. New York lima-
n›ndaki heykel onlar›n arma¤an›.
11 Eylül’de derhal tepki verdiler.
Ve ‹kinci Dünya Savafl›’nda onlar
için yapt›klar›m›za ebediyyen mü-
teflekkirler. Fransa, dünyadaki en
iyi sa¤l›k sistemine sahip. Bunu
söyleyen ben de¤ilim, Dünya Sa¤l›k
Örgütü. Küba’ya gelince, orada bir
film çekmek istedi¤inizde, en iyi
görüntüleri vermek isteyeceklerdir
elbette. Ama, Dünya Sa¤l›k Ör-
güt’ünün Küba’n›n sa¤l›k sistemini
parmakla göstermesi ve Latin Ame-
rikal›lar›n sa¤l›k hizmeti almak için
Küba’ya ak›n etmeleri de bofluna
de¤il herhalde. Kübal›lar›n ortala-
ma ömürlerinin ABD’lilerden uzun
olmas›n›n da bir sebebi var mutla-
ka. Castro’ya veya rejimine amigo-
luk yapm›yorum, sadece yurttaflla-
r›ma flunu söylüyorum: Biz
ABD’yiz, Kübal›lar yapabiliyorsa
biz de yapabiliriz.
“Sicko”yu yapman›n en zor tara-
f› neydi?
Filmi sigortalatmak. Sigorta flirket-
leri hakk›ndaki bir filmi sigortala-
malar› için bir sigorta flirketini nas›l
ikna debilirsiniz? Sonuçta, Kan-
sas’ta küçük bir flirketi olan bir si-
gortac› bulduk. Galiba, Cumhuri-
yetçi Partili olmayan tek sigorta flir-
keti sahibiydi.
Filminizde maddî hatalar oldu-
¤unu iddia edecekler ç›kacak m›
sizce?
“Fahrenheit 9/11”de tek bir hata
bulana 10.000 dolar ödül verece¤i-
mi ilân etmifltim. Bir ödeme yap-
mak zorunda kalmad›m. Filmle-
rimdeki her olgu do¤rudur. Yo-
rumlar da benim yorumlar›md›r,
kimilerine göre yanl›fl olabilir, ama
bana göre do¤ru yorumlard›r.
‹nsanlar› hem e¤lendirmeyi, hem
de a¤›r konularda düflündürmeyi
nas›l baflar›yorsunuz?
Film çekerken hep hayalî bir seyirci
koltu¤unda otururum. ‹nsanlar›n
hafta boyunca çal›flt›klar›n›, hafta-
sonunda e¤lenmek istediklerini ve
e¤lenmek için sinemaya gittiklerini
akl›mdan ç›karmam. Ayr›ca, siyaset
ve e¤lence benim için birbirleriyle
çeliflen fleyler de¤il. E¤lenceli bir
film yapmay› becerebilirsem, ko-
mik ya da hüzünlü bir film yapabi-
lirsem, siyaseten söylemek istedik-
lerimi de güçlü bir flekilde ifade
edebilirim.
Çeviren: Siren ‹demen
Hep büyük hedeflere yöneldi-
niz. Bundan sonraki hedefiniz
ne olacak?
Bilmem. Bu filmin nas›l tepki
alaca¤›n› görmek istiyorum.
Belki de bir romantik komedi-
nin vakti gelmifltir.
SA⁄LIKTA AMER‹KAN S‹STEM‹YLE FRANSA S‹STEM‹ KARfiILAfiTIRMASI
Özel sigorta endüstrisi mant›¤›
Michael Moore “Sicko”da Yeni Dünya’yla eskisinin sa¤l›k sistemini karfl›laflt›r›yor,
ABD karfl›s›nda Fransa’y› övüyor. ‹ki sistem aras›ndaki fark› New York Üniversitesi’nde
ekonomi ve sa¤l›k hizmetleri yönetimi profesörü olan Victor G. Rodwin anlat›yor...
Geçti¤imiz günlerde ABD’de yay›nlanan son kitab›-
n›zda (“Universal Health Insurance, How Sustainab-
le? Essays on the French Healthcare System” / Evren-
sel Sa¤l›k Sigortas› Ne Derece Sürdürülebilirdir?
Frans›z Sa¤l›k Sistemi Üzerine Denemeler), Ameri-
kal›lara Frans›z sa¤l›k sisteminin iyi yanlar›n› gös-
termeye çal›fl›yorsunuz. Ça¤d›fl›l›kla suçlanmaktan
çekinmediniz mi?
Victor G. Rodwin: Gastronomi ve moda haricinde,
Fransa ABD’de pek ciddiye al›nmaz. Fransa denince
insanlar›n akl›na kamusal politikalar, merkeziyetçilik,
yüksek vergiler, ekonominin küreselleflti¤i ça¤da hâlâ
anakronik politikalar uygulayan bir toplum geliyor.
Halbuki, Frans›z sisteminden ö¤renilecek çok fley var.
Fransa’da herkes güvence alt›nda, istisnas›z herkes.
Hem kamu sektörü, hem de özel sektör var. Sistemin
ana yap›s› çok sa¤lam. Çok daha kaliteli bak›m sa¤la-
yabilmek için hastaneler, klinikler ve belediye hastane-
leri aras›ndaki entegrasyon nas›l daha iyilefltirilebilir
düzeyinde sorunlar› tart›fl›yorlar. ABD’deyse, hiçbir
sa¤l›k güvencesi olmayan insanlar›n say›s› h›zla art›-
yor ve sa¤l›k hizmetlerinin niteli¤i çok eflitsiz.
Amerikan sistemini nas›l tarif edersiniz?
ABD’deki çok parçal› ve merkezsiz bir sistem. Bütün
nüfusu güvence alt›na alan bir sistem yok. Bu, bir Fran-
s›z için tahayyül edilebilir ve kabul edilebilir bir fley
de¤il. ABD’de, özel sigortac›l›k sektörü etraf›nda orga-
nize olan bir sistemin mant›¤› iflliyor.
Somut bir örnek üzerinden gitsek, bir Amerikal›
bronflit oldu¤unda ne yap›yor?
Bu, yafl›na, gelirine ve iflvereninin durumuna göre de-
¤iflir. 65 yafl›n üstündeyse, Medicare sisteminden fay-
dalan›r. Bu sistem Fransa’daki sa¤l›k sigortas› sistemi-
ne benziyor, ancak bir farkla: ABD’de siz önce ödeme-
yi yap›yorsunuz, sonra size geri ödeme yap›l›yor ve
hastaya düflen katk› pay› çok daha yüksek. Yoksulluk
s›n›r›n›n alt›ndaki bir hasta söz konusuysa, Medica-
id’den faydalan›yor. Bu, eyaletten eyalete de¤iflen bir
sistem, yaklafl›k 40 milyon Amerikal›y› kaps›yor. He-
men hemen bütün masraflar› karfl›l›yor, ancak hekim-
lere çok düflük ücret veriyor. Hekimler muayenehane-
lerinde bu kapsamdaki hastalar› kabul etmenin kendi-
lerine bir kazanç getirmedi¤ini düflündüklerinden faz-
la tetkik isteme yoluna gidiyorlar. New York’ta, Medi-
caid çerçevesinde muayene ücreti yaklafl›k 20 dolar,
halbuki ayn› hekim yafll› bir hastay› muayene etti¤inde
100 dolar al›yor. Bu, çok çarp›c› bir eflitsizlik. Hastalar
özel muayenehanede ifllerinin yokufla sürülece¤ini bil-
diklerinden, acil servislere ya da kamu hastanelerinin
polikliniklerine gidiyorlar. Oralarda da saatlerce s›ra
bekliyorlar.
Amerikal›lar›n ço¤unlu¤u nas›l bir güvenceye sahip?
Amerikal›lar›n yüzde 58’i, iflverenlerinin sa¤lad›¤› özel
sa¤l›k sigortas› sahibi. Bunlar›n koflullar› sigorta flirket-
lerine göre de¤ifliklik gösteriyor. Büyük iflverenler ge-
nelde daha iyi güvence sistemleri sunuyorlar. Sigorta-
l›lar›n çok küçük bir k›sm› (yüzde 3) Fransa’dakine
benzer haklara sahip; onlar herhangi bir rahats›zl›kta,
istedikleri hekime ya da sa¤l›k kurulufluna baflvurabi-
lir ve masraflar› karfl›lan›r. Muayene ücretinin de tek-
tip olmad›¤›n› belirtmek laz›m. Ücretler oturdu¤unuz
flehre göre de¤ifliyor. En pahal› yer New York. E¤er bir
dahiliye uzman›na giderseniz, asgarî 100 dolar ödeme-
niz gerekiyor. Medicare sisteminde, 65 yafl üzeri kiflile-
rin sa¤›k masraflar›n›n yüzde 70-80’i karfl›lan›yor. Mu-
ayene ücretleri, Fransa’da oldu¤u gibi, her y›l hekim
örgütleriyle devlet aras›ndaki müzakereler sonucu be-
lirlenmiyor.
Bir de meflhur HMO sistemi var...
Health Maintenance Organisations (Türkiye’deki sa¤l›k
ocaklar› benzeri bir yap›) hastalar›n do¤rudan baflvura-
bildikleri sa¤l›k merkezleri. Hastalar katk› paylar›n›
ödüyor. Ancak, HMO hekimlerine muayene olmaya
mecburlar. HMO’lar›n yüzde 70’ini “managed care or-
ganizations” denen kâr amac› gütmeyen özel kurulufl-
lar oluflturuyor. Sa¤l›k sektörünün borsada bu kadar
büyük oranda ifllem hacmine sahip oldu¤u ABD’den
baflka bir ülke yok dünyada. Amerikal›lar, kendilerine
seçme özgürlü¤ü tan›mayan bir sistemi kabul ediyor.
Fransa’da istisnas›z herkes sa¤l›k sigortas› güvencesi-
ne sahip. ABD’de ise nüfusun yüzde 20’si güvenceden
mahrum.
Hiçbir güvencesi olmayan bu insanlar kim?
Bunlar›n büyük ço¤unlu¤unu düflük ücretlerle çal›flan,
“çal›flan yoksullar” denen insanlar oluflturuyor. Sigor-
ta primlerini ödeyebilecek durumda olmayan küçük
iflletmelerde çal›fl›yorlar. Bir kiflinin tamamen sigorta-
s›z, güvencesiz kald›¤› süre ortalama iki y›l. Sonra, ya
sigortal› bir ifl buluyor ya da Medicaid’den yararlanma
hakk› elde edecek kadar yoksullafl›yor. National Insti-
tute of Medicine’›n yapt›¤› bir araflt›rma, sigortas› ol-
mayanlar›n ölüm riskinin, sigortas› olanlardan yüzde
25 daha fazla oldu¤unu ortaya koyuyor. Ancak, bir
ölüm kal›m durumunda, özel hastaneler de hastan›n
hayatta kalmas› için zorunlu ifllemleri yapma mecburi-
yetinde.
Böyle bir durumda ödemeyi kim yap›yor?
Kamu hastanelerinin harcamalar›n› yerel yönetimler
finanse ediyor. Ancak sorun flu ki, ABD’nin bütün böl-
gelerinde kamu hastanesi bulunmuyor, sadece büyük
flehirlerde var.
Sa¤l›¤a Fransa’dan daha fazla harcama yapan
ABD’de, 48 milyon güvencesiz insan olmas›n› nas›l
aç›kl›yorsunuz?
Evet, biz GSMH’n›n yüzde 16’s›n› sa¤l›¤a harc›yoruz,
Frans›zlarsa yaklafl›k yüzde 10’unu ay›r›yor. Ancak,
sa¤l›k sektöründeki bütün ürün ve hizmetlerin, t›bbî
personelin ücretleri de dahil, bedeli bizde çok daha
yüksek. Bizde yatak bafl›na düflen hemflire say›s› da da-
ha fazla; daha yüksek ve daha maliyetli teknoloji kul-
lan›l›yor. Bunun yan›s›ra, çok büyük bir harcamay› yö-
netim konusunda yap›yoruz, çünkü yüzlerce farkl› si-
gorta mevcut ve her birinin farkl› protokolleri, öde-
Çeviren: S.‹.
me ve denetleme mekanizmalar› var. Sonuçta, asl›n-
da bizim sistemimizde çok büyük bir israf söz konu-
su, ama tuhaf olan, dünyan›n pek çok ülkesinin
ABD’yi örnek almas›.
47
 TMAZ
TU
IM
TA K
U
R
TA
ADAM T
Devletin tak›m› Diyarbak›rspor
ski ad›yla 2. Lig, yeni ad›yla Bank Asya 1.
E Lig tak›mlar›ndan Diyarbak›rspor’un yeni
baflkan›n›n seçilir seçilmez Genelkurmay
baflkan›yla görüflmesi dikkatlerden kaçmad›. Ku-
lübün yeni baflkan›, Karayollar› Bölge Müdürü
Adnan Öktüren, Büyükan›t’la bir ay içinde iki
kez görüfltü. Bas›na kapal› yap›lan görüflmeler
sonras›nda aç›klama yapan Öktüren, "Y›llar önce
Diyarbak›rspor’da kulüp baflkan›yd›m. Yaflar
Pafla da burada görev yap›yordu. O dönem tak›-
m› birinci lige ç›karm›flt›k. fiimdi ayn› baflar›y›
tekrarlamak istiyoruz” dedi. Baflkan›n, tak›m›
dönemin Diyarbak›r’daki kolordu komutan› Bü-
yükan›t’la birlikte 2000 y›l›nda nas›l flampiyon
yapt›¤›n› bilenler bu sözler üzerine epey endifle-
lendi. Çünkü o sezon Diyarbak›rspor’un tüm ra-
kipleri, baflta Emniyet Müdürü Gaffar Okkan ol-
mak üzere bürokratlar›n, federasyonun, siyasîle-
rin ve flehirdeki lumpen tak›m›n›n inan›lmaz
bask›lar›na maruz kalm›flt›. Sadece rakipler de-
¤il, hakemler ve gazeteciler de tehdit edilip sindi-
rildi ve flampiyonlu¤u hak eden Altay hiçe say›-
l›p Diyarbak›rspor ikinci ligde flampiyon yap›ld›.
Gizli, aç›k destekler
Tan›l Bora’n›n deyifliyle, “herhangi bir flehir ve-
ya yöre tak›m› olman›n ötesinde, bir kimli¤in ifa-
desi Diyarbak›rspor: ‘Kürtlerin tak›m›’. Dayan-
d›¤› bu güçlü temsiliyet duygusuyla, bir ‘halk ta-
k›m›’ damar› var”d›. (3 Haziran 2005, Radikal) Bu
nedenle sol cehahtan epey ilgi gören tak›m, 1996-
97 sezonunda ikinci lig flampiyonlu¤una oyna-
maya bafllad›ktan sonra devletin halkla bar›flma,
iliflki kurma arac› olunca ifller de¤iflti. Diyarba-
k›rspor bu tarihten itibaren devletin gizli ve aç›k
deste¤ini ald›. Aç›k destek kulübe Valilik arac›l›-
¤›yla verilen paralar, gizli destekse tak›m›n “ba-
flar›s›” için katakulliler çevirmekti.
Diyarbak›rspor, 2003’ün son iki haftas›nda
küme düflme tehlikesi olan Elaz›¤spor’a “yat›n-
ca” futbolseverlerin nefretini bir kez daha üstüne
çekti. Bundan iki sezon sonra, 28 May›s 2005’te
bu kez Diyarbak›rspor’un düflmemek için Sam-
sun deplasman›ndan galibiyetle dönmesi gereki-
yordu. Diyarbak›r’›n üç puan ald›¤› maçtan son-
ra Samsunspor baflkan› ‹smail Uyan›k, maç› ver-
meleri için Diyarbak›rl› ‹çiflleri Bakan› Abdülka-
dir Aksu’nun o¤lu Befliktafl yöneticisi Murat Ak-
48
alan› Müdürü, Gençlik Spor ‹l Müdürü, Sosyal
Hizmetler ‹l Müdüründen oluflan bir geçici yö-
netim kurulu oluflturuldu. S›k›nt›l› bir y›l›n ar-
d›ndan üst üste yap›lan 12 kongreye ra¤men ku-
lübe yine sahip ç›kan olmad›. Valilik bu sefer ge-
çici yönetimin bafl›na Ç›nar Kaymakam› Hasan
Tanr›seven’i getirdi. O günden 2007 sonuna ka-
dar ayn› yönetim görevi sürdürdü.
“Gözümüz Diyarbak›rspor’un üzerinde”
Geçen y›l›n kas›m ay›nda Diyarbak›rsporlu fut-
bolcular alacaklar›n›n ödenmemesini gerekçe
göstererek idmanlara ç›kmama karar› ald›lar.
Valilik yine duruma el koydu. 1 trilyon 60 mil-
yar lira tak›ma ödendi. OHAL döneminde Di-
yarbak›rspor’a gizli OHAL bütçesinden destek
verilirken, bugün hangi paran›n harcand›¤› beli
de¤il. Devlet, hiçbir tak›ma göstermedi¤i ilgiyi
Diyarbak›rspor’a göstermeye devam ediyor.
Sürekli bir yokluk edebiyat› yapan, elle tutu-
lur bir baflar› yakalayamayan ve 9 trilyona yak›n
borç yaratan yönetim, y›l sonunda görevden ay-
r›ld›. Diyarbak›r Valisi Hüseyin Avni Mutlu, 28
Aral›k’ta yap›lacak kongre için Mahsun K›rm›z›-
gül ve eski Galatasaray yöneticisi Abdurrahim
Albayrak’›n da oldu¤u bir listenin yöne-
time talip oldu¤unu aç›klad›. Ancak K›r-
m›z›gül baflkanl›¤› düflünmedi¤ini
söyledi, Albayrak da pek oral› olmad›.
Zaten Vali bey, tak›m›n gerçek sahipleri-
nin kendileri olaca¤›n› “Bizim de Diyar-
bak›r Valili¤i olarak Diyarbak›rspor’a
kay›ts›z kalmam›z mümkün de¤ildir.
Diyarbak›r Valili¤i’nin, Diyarbak›rs-
por’da yanl›fl icraat yap›lmamas› nokta-
s›nda gözetim, kontrol ve denetimi de-
vam edecektir. Gözümüz Diyarbak›rs-
por’un üzerinde olacak” diye aç›k aç›k
söyledi. Bunu rahatl›kla söylüyor, çün-
kü kongre delegelerinin ço¤u polis. Va-
Diyarbak›rspor’un yeni liye ra¤men birinin seçilmesi imkâns›z.
baflkan› olan Karayollar›
Bölge Müdürü Adnan Kimse yar›flmayd›, kurald› demesin
Öktüren’in ilk ifli devletin
yüksek makamlar›na biat Bu durumda haliyle devlet görevlileri
etmek oldu. Yan›nda d›fl›nda kimse aday olmad›. Bunun üze-
götürdü¤ü hediyeler de rine eski baflkanlardan Adnan Öktüren
makam sahiplerinin tekrar baflkanl›¤a aday oldu. Delegele-
zevklerine uygundu...
rin tamam›n›n oyuyla seçilen baflkan
Öktüren, ilk olarak Yaflar Büyükan›t’›n,
ard›ndan Tayip Erdo¤an ve Diyarbak›r-
l› Tar›m Bakan› Mehdi Eker’in deste¤ini
ald›. CHP lideri Deniz Baykal da Diyar-
bak›rspor’un Süper Lig’e ç›kar›lmas›
gerekti¤ini “Kendinize af ç›kar›yorsu-
su ve yine Diyarbak›r Erganili Fenerbahçe Bafl- nuz, kendi uygun gördü¤ünüz kesimleri affedi-
kan› Aziz Y›ld›r›m baflta olmak üzere, çok yer- yorsunuz, teröristlere af ç›kar›yorsunuz. Terö-
den bask› gördüklerini söyleyecekti. ristlere af ç›karaca¤›n›za, Diyarbak›rspor’u Sü-
Kulübe onlarca yönetici geldi, ama gidiflat per Lig’e al›n. Federasyon üzerine düfleni yap-
de¤iflmedi. Tak›m hep devlet deste¤iyle ayakta mal›d›r. Kimse, bize ’yar›flmayd›, kurald›’ deme-
durdu ve bünye tamamen buna al›flt›. 2004-2005 sin. O kurallar› herkesin, nerede, nas›l, niçin ih-
sezonunda baflkanl›k yapan Ahmet Göksu’ya da lâl etti¤ini çok iyi biliyoruz" sözleriyle savun-
özellikle bakmak gerekiyor. Göksu, tak›ma des- mufltu. Böylece Öktüren iktidar›n, muhalefetin
tek verildi¤ini “Abdülkadir Aksu’nun deste¤i ve askerin deste¤ini arkas›na alm›fl oldu.
devlet deste¤i say›lmaz, çünkü o benim enifltem” Diyarbak›rspor’un eski günlere dönmesinin
diyerek reddediyor, bir yandan da kolordu ko- ilk flart›, bafl›ndaki yöneticilerden ve devlet tara-
mutan›n›n kendisine “senden sonra gelecek ada- f›ndan himaye edilmekten bir an önce kurtulma-
ma akl›m›z yatmazsa kulübü teslim etmeyiz” de- s›. Bundan bir an önce kurtulamazlarsa bugün-
di¤ini gururla söylüyordu. Göksu’nun ad› Sedat lerini bile arayacak duruma düflecekler, o zaman
Peker’in adamlar›n›n flike konuflmalar›na da ta- baflta devlet kesesinden yöneticilik oynayan bü-
k›lm›fl, Göksu bu yüzden ifade vermiflti. rokrat zevat olmak üzere, iyi gün dostlar›n›n
2005 sonunda yönetim topluca istifa ettikten hiçbiri ortada olmayacak. Onurlu, flerefli bir
sonra devlet tak›ma bu kez aç›k aç›k el koydu. amatör Diyarbak›rspor, Avrupa flampiyonu bile
Diyarbak›r Vali Yard›mc›s› Ahmet Ayd›n bafl- olsa devlet destekli Diyarbak›rspor’dan bin kez
kanl›¤›nda Diyarbak›r ‹l Tar›m Müdürü, Hava- daha iyidir. – Murat Toklucu
 Biraz merhamet et Fenerbahçe!
ürkiye Kupas› grup maçlar›n›n son gününde
T Alanya tatl› bir telâfl içindeydi. Fenerbahçe ilçeye
gelecekti; tribünler t›kl›m t›kl›m dolmufl, TFF 2.
Lig’deki (eski 3. Lig) Alanyaspor'un rakibiyle verece-
¤i mücadele bekleniyordu. Maç› Fenerbahçe 10-3 gi-
bi tuhaf bir skorla kazand›. On golün dördü, haftalar-
d›r ligde gol atamayan Mateja Kezman’dan geldi.
Futbol ve tüm sporlar bünyesinde öncelikle ada-
letli olma fikrini bar›nd›r›r. Bu nedenle tak›mlar fark-
l› liglerde, sporcular farkl› s›kletlerde mücadele eder. Ancak tüm ligleri
kapsayan kupa maçlar›nda farkl› liglerden tak›mlar birbirleriyle oynarlar.
Bu tip maçlarda büyük kulüplerin büyüklü¤ü, rakiplerinin sayg›nl›¤›n› da
korumalar›ndan gelir. Fenerbahçe'nin Alanya'ya on gol atm›fl olmas›, bü-
yük olman›n bu temel durufluna zeval getirdi.
Fenerbahçeli oyuncular, Alanyasporlu oyuncular›n ilçedeki itibar›n›
zedeledi. Bu futbolcular maç›n ard›ndan kalabal›¤a kar›flamad›lar. Soka¤a
ç›kt›klar›nda efl-dost onlara on golü hat›rlatt› büyük ihtimalle. Ya alay ko-
nusu oldular ya da teselli edilmek durumunda kald›lar. Daha önemlisi, on
gol yiyen tak›m›n oyuncular› kendi çocuklar›na s›k›nt›lar›n› yans›tmamay›
baflard› m› acaba?
Oysa Fenerbahçe 1994’te Aykut Kocaman'›n Trabzon’da att›¤› golle
flampiyon oldu¤unda Ali fien “nas›l koydu Aykut Kocaman” diye tezahü-
rat yaparken, golü atan Aykut flampiyonlu¤a sevinemedi¤ini, bu ma¤lûbi-
yetle Trabzonsporlu futbolcular için zor günlerin bafllayaca¤›n› söylüyor-
du. Ali fien’in s›rf bu tavr› yüzünden Aykut’u gözden ç›kard›¤› söylenir. O
dönem yine de Ali fien zihniyetinden farkl› davranan futbolcular›m›z var-
m›fl. Son Alanyaspor maç› gösterdi ki, Ali fien zihniyeti iliklerimize kadar
ifllemifl, numunelik de olsa, Aykut gibi sevebilece¤imiz futbolcu kalmam›fl.
– Onur Yaz›c›o¤lu

Irak futbolunun gözbebe¤i: Neflet Ekrem

ierra Leoneli Al Bangura’n›n
S ola¤anüstü durumu nedeniyle
kendisine tan›nan imtiyaz ‹ngilte-
re’de kalmas›n› sa¤lad›ktan birkaç
hafta sonra, yine bir futbolcunun
çal›flma izninin reddedilmesi dün-
ya futbolunun gündemine oturdu.
Neflet Ekrem veya dünyada
daha yayg›n kullan›lan haliyle
Nashat Arkam, Manchester City
antrenmanlar›nda Sven Göran
Eriksson’u büyüleyince transfer
edilmek istendi. Çal›flma izni için
gereken, ülkesinin FIFA s›ralama-
s›nda ilk 70 s›rada bulunmas› flar-
t›n›, geçen senenin Asya flampiyo-
nu, s›ralamada yaln›zca 71. olan
Irak tafl›may›nca Ekrem’e vize
ç›kmad› ve olanlar oldu. Geçen
sene Irak’› Asya flampiyonlu¤una
tafl›yan, savafl›n yaralar›n› unuttu-
ran ve bölünmüfl etnik kimliklerin
bir bayrak alt›nda toplanmas›na
neden olan Akram’a ülkesi sahip
ç›kt›. ‹ngiltere’nin Irak Büyükelçi-
si ‹çiflleri Bakanl›¤› taraf›ndan ko-
nuyla ilgili bilgi vermeye bile da-
vet edildi. Ülkeye uygulanan am-
bargo nedeniyle pek maç yapa-
mayan Irak’ta halk, gözbebekleri
Akram’›n ‹ngiltere’de oynama iz-
nini koparaca¤› günü dört gözle
bekliyor. – Ali Murat Hamarat
 Üç vahfli ruh
Müzik Eddie Vedder / Into the Wild

dolab›
10 albüm
Amy Winehouse Back To Black
Babyshambles Shotter’s Nation
Cat Power Jukebox
Dertli Divani Hasbihal
Herbie Hancock River: The Joni Letters
Marianne Faithfull Broken English
Muammer Ketenco¤lu ‹zmir Hat›ras›
Radiohead In Rainbows
Renaud Tournée Rouge Sang
Wyclef Jean Carnival vol.II
5 flark›
Jens Lekman Pocketful Of Money
Rod Stewart Some Guys Have All The Luck
Sonic Youth Incinarete
Spoon Rhythm & Soul
Tarkan Vay Anam Vay
(J-Records)
hris McCandless, Washington’daki üst s›-
C n›f yaflant›s›n›, üniversite e¤itimini, para-
s›n› pulunu, edindi¤i tüm iliflkileri terk eder
günün birinde. Niyeti maddiyatç› dünyadan
kurtulmak, do¤ayla bir olup farkl› bir manevi-
yat›n s›rr›na ermektir. Bu niyetle asla arkas›na
bakmaz. Öyle ki, bir süre sonra Alaska’n›n de-
rinliklerinde yitip gider. Kendisine ne oldu¤u
hiç bilinmez. Tahminler açl›ktan öldü¤ü yö-
nündedir... 1996’da Jon Krakauer’in Chris’i hi-
kâye eden roman› yay›nlan›r. Çok satan bu ki-
tap Sean Penn’in de ilgisini çeker ve nihayet on
küsur sene sonra hikâyeyi beyazperdeye uyar-
lar. Filmin müziklerini de yak›n dostu Eddie
Vedder’dan rica eder. Do¤rusu, bu ifl için on-
dan daha iyisini de düflünemezdi Penn.
Chris’in zihnine s›zabilecek, onunla ayn› fre-
kansta buluflacak üç-befl kifli varsa, biri de
Vedder’d›r herhalde. O da hikâyesini anlatt›k-
lar› çocuk kadar materyalist dünyan›n kirin-
den kendini sak›nmaya çal›flan vahfli bir ruh
de¤il mi sonuçta?
Genellikle soundtrack’ler filmin atmosferi
olmadan soluk kal›rlar. Bu hiç öyle de¤il...
Vedder’›n, son dönemde s›k s›k Pearl Jam al-
bümlerinin içine saklad›¤› akustik gitarl›, ban- kemli bölümler de bulunmuyor de¤il. Sean
jolu, ukuleleli eskizlerinin izinde, k›sac›k ama Penn’in görüntüleri eflli¤inde bir de sinemada
gerçekten çok güzel bir folk albümü var elimiz- duymak için sab›rs›zlan›yoruz bu tüyler ürper-
de –içinde Indio cover’› “Hard Sun” gibi gör- ten flark›lar›. – ‹lker Aksoy

‹nternetin yükselifli ve özgürleflmesi

Saul Williams / The Inevitable Rise and Liberation of
NiggyTardust! (Fader)
adiohead’in son albümünü kendi internet sitesin-
R den “gönlünüzden ne koparsa” diyerek bedava
da¤›tmas› ilk do¤rudan deste¤ini Trent Reznor ve Sa-
ul Williams’dan ald›. “In Rainbows”un ç›kt›¤› günler-
de “The Inevitable Rise and Liberation of NiggyTar-
dust!”› bitirmek üzere olan iki kafadar, zaten ak›llar›-
n›n bir yerinde yeflermifl olan ayn› fikri Radiohe-
ad’den cesaret alarak hayata geçirdiler. K›sacas›, Saul
Williams’›n sitesinden bu flahane albüme ücretsiz ula-
flabiliyorsunuz –yaln›z befl dolar öderseniz çok daha
kaliteli bir kay›t iniyor bilgisayar›n›za.
Saul Williams felsefe mezunu bir aktör, flair ve mü-
zisyen, New York sanat camias›n›n önemli flahsiyetle-
rinden biri. Sahneyle tan›flmas› öncelikle fliirleri vas›-
tas›yla oluyor. “Spoken word”den rap’e atlamas› da
zor de¤il elbette, ayn› yönde iki farkl› flerit bunlar. Wil-
liams kâh birinde gaza bas›yor, kâh di¤erinde. The Fu-
gees, Erykah Badu, KRS-One, Zack De La Rocha, De
La Soul, Coldcut, Will Old-
ham, Serj Tankian, Rick Rubin
birlikte çal›fl›p çald›¤› müzis-
yenlerden baz›lar› oluyor bu
yolculukta. Baflrolde oynad›-
¤›, Sundance ve Cannes’da
büyük ilgi gören 1998 yap›m›
“Slam” sonras› Wax Poetic ile
‹stanbul’a da gelmifl, Baby-
lon’da da sahne alm›flt›... Gü-
nümüz müzik dünyas›n›n en
sa¤lam adamlar›ndan biriyle,
Nine Inch Nails’in yarat›c›s›
Trent Reznor’la yapt›¤› “The
Inevitable Rise and Liberation
of NiggyTardust!” ise üçüncü albümü… David Bowi-
e’nin Ziggy Stardust’›na kinaye yapan gangster Niggy
Tardust karakterini yaratan Williams’›n alter egosu,
Ziggy’nin taban tabana z›dd›. Ziggy, uzak y›ld›zlar-
dan düfltü¤ü dünyam›zdaki banalli¤i tedavi etmeye
çal›fl›yor ve hüsran yafl›yordu. Williams’›n Niggy’si
ise içine s›k›fl›p kald›¤› “zenci kliflelerine” cevab› bir
güzel yap›flt›r›yor. Hikâyesini de birbirinden güzel
endüstriyel rock ve gangsta rap parçalar›yla anlat›yor.
Dört numarada muhteflem bir U2 cover’› da bulunu-
yor: “Sunday Bloody Sunday”.
Trend Reznor, gidiflat›n muhasebesini yapm›fl. 2
Ocak itibariyle yaklafl›k 155 bin kiflinin indirdi¤i albü-
me 28 bin kifli ödeme yapm›fl. Beflte bir oran Reznor’a
az gelip morali bozulsa da, bir önceki Williams albü-
münün sadece 33 bin satt›¤› düflünülürse telâfla mahal
yok gibi. Zaten Reznor’›n kendisi de tan›t›ma hiç para
harcamadan bir y›ll›k turne program› yapabildiklerini
söylüyor, bunun geleneksel yollarla kolay yap›lama-
yaca¤›n›n hakk›n› veriyor. Üstelik bunlar sadece o site
için geçerli rakamlar. Baflka siteler-
den ve paylafl›m programlar›ndan
indirilenlerle Williams’›n çok daha
fazla insana ulaflm›fl olmas› pek
muhtemel... Dolay›s›yla bu da¤›t›m
sistemi pekâlâ iflliyor! Bir habere
göre, Carl Barât da yeni Dirty Pretty
Things albümünü ayn› flekilde ya-
y›nlamak istemifl, ancak ünlü me-
najerleri Alan McGee’den kesinlik-
le ret cevab› gelince geri ad›m at-
mak zorunda kalm›fl... Olsun, az ya
da çok, müzik tüccarlar›n›n kaleleri
sald›r›ya u¤ruyor ya bafllang›ç için
bu da yeter! – ‹lker Aksoy
Marianne Faithfull /
Rock kad›nlar›n›n ruhanî lideri”fizikî”
aç›dan o –daha kitabî, “manevî” aç›-
dan belki Joni Mitchell’d›r. Çamurlu,
k›rç›ll›, “anlat›mc›” sesiyle, taassubun,
mülkiyetçili¤in, fliddetin köküne kibrit
suyu eken mazisiyle insan s›fat›n› çok-
ça hak eden Marianne Faithfull, ikinci
‹stanbul ç›karmas›na haz›rlan›yor. Bu
sefer Aç›khava gibi büyük bir mekân-
da de¤il, Babylon gibi kendisine daha
çok yak›flacak, sahne daha mahrem
k›lacak küçük bir kulüpte ç›k›yor. Duy-
duk duymay›n demeyin, Marianne Fa-
ithfull üç gece üst üste, 3-4-5 Mart ta-
rihlerinde ‹stanbul’da, Babylon’da!..
Yeni Ceno 08 /
Ceneviz bölgesinde, yani Galata Kule-
dibi’nde, Büyükhendek Cad. no:21’de
ikamet eden GalataPerform’dan Yeni
Ceneviz 08 ad›nda bir mini festival:
A¤›rl›kl› olarak bu mekânda müzik üre-
ten, elektronik ya da akustik do¤açla-
malara, ça¤dafl müzik bestelerine mey-
leden profesyonel ya da ö¤renci müzis-
yenler 20-29 fiubat aras›nda konserler,
atölyeler düzenleyecek. Ayr›nt›lar
www.galataperform.com’da...

50
 Ç›raklardan usta havalar›
Hariçten Gazelciler / Hariçten
Gazelciler (Kad›köy Müzik)
ariçten Gazelciler ‹zmit’ten,
H körfez k›y›lar›ndan kopup ge-
len bir grup. Geçti¤imiz y›llarda
Bar›flaRock baflta olmak üzere çe-
flitli festivallerde ve mekânlarda
dinledik onlar›. Kendi adlar›n› ta-
fl›yan ilk albüm, geçti¤imiz ay›n
bafl›nda nihayet dinleyiciye ulaflt›.
Grubun en önemli silah›, Ömür
K›l›çarslan’›n yapt›¤› ça¤lama adl›
enteresan alet: “Ba¤lama perdeli
elektro gitar” demek de mümkün
buna, “gergin gitar telleri tafl›yan,
gövdesiz bir elektro ba¤lama” da.
Ama enteresan ve grubun imzas›
niteli¤inde bir t›n›s› oldu¤u mu-
hakkak...
Hariçten Gazelciler asl›nda es-
ki bir grup. 2001’de kurulmufl. Bir
süre ‹zmit barlar›nda müzik yap-
m›fl, ancak bu yolla bir yere var›la-
mayaca¤›n› anlay›nca kendi ken-
dini feshetmifl. Yak›n zamanda, al-
büm sürecinde küçük bir kadroyla
yenilenmifl. Ömür sadece ça¤la-
man›n tellerine dokunmuyor, gitar
da çal›yor ve flark›lara sesini veri-
yor. Bas gitar ve vokalde Murat Bo-
lat, davulda Turgay Çetin, di¤er
Hariçten Gazelciler. Kadroya kü-
çük dediysek aldanmay›n, büyük
bir müzik yap›yorlar! Anadolu-
pop’un izini sürüyorlar, ustalara
selâm çak›yorlar, kulaklar›ndaki
“bizim” sesleri d›flardan gelenlerle
harmanl›yorlar. Albümü ilk dinle-
yiflinizde yad›rgayaca¤›n›z bir
müzik bu belki ama, sonra insan›
sar›yor ve kendinizi flark›lara efllik
ederken yakal›yorsunuz.
12+1 flark› var albümde. Son-
daki “+1”, y›llar önce, 2004’te kay-
dedilmifl do¤açlama bir “Hariçten
Gazel”. Ömür ve Turgay’a Erim
Arkman (gitar), Ozan Y›lmaz
(klavye) ve art›k aram›zda olma-
yan Serkan Aktafl (bas) efllik ediyor
burada. Bu kay›t, Serkan’›n an›s›-
na albüme al›nm›fl. “Ahval ve
fierait”le bafllayan albüm, so-
rulu cevapl› flahane vokal-
lerle süren reggae ritmli
“Var m›?” ile sürüyor.
“Yollar”, “ustalar›m›z›n havas›-
d›r” diye bafll›yor ve bildik na¤me-
lerle sürüyor; sonras›nda ise Ha-
riçten Gazelciler, “mutluyuz ç›rak
olmaktan” diyerek bayra¤› devra-
l›yor. Bir dönem Mo¤ollar’›n ses-
lendirdi¤i “Ç›¤r›k”la bu veteran
gruba, abilerine, ustalar›na sayg›
duruflunda bulunuyorlar. Hemen
ard›ndan gelen “De¤il” ise toplu-
lu¤un ç›rakl›ktan ustal›¤a geçifli-
nin ispat›. Ça¤lama soloyla aç›lan
bu flark› albümün di¤er flark›lar›n-
dan ayr›l›yor, ayr› bir ilgiyi hak
ediyor. Bir yandan eski koflmalara
benziyor, di¤er yandan yepyeni.
Yüzy›llar öncesinden bir türkü gi-
bi dinlerken flark›y›, taptaze duy-
gular uyan›yor insan›n içinde.
Hariçten Gazelciler’in flark›
sözlerinde de halk edebiyat›n›n iz-
lerini sürmek mümkün. Mesela,
“Yer döflek / Gök yorgan etmedik
mi?” ya da “Ah, flu hayat!.. Emanet
mi yoksa vade mi? / Bir rüyada iç-
ti¤imiz mayhofl bir bade mi?” Ara-
da kula¤›m›za çal›nan “Bir baflba-
kan neye yarar?” dizesi kendimize
gelmemizi sa¤l›yor ama bu, fena
bir fley de¤il. “Drama Köprü-
sü”nün farkl› bir yorumuna rastla-
maksa tam bir sürpriz oluyor.
Son kertede grubun kendisine
b›rakal›m sözü: Yapt›klar›n›, “de-
¤iflik oldu¤u kadar al›fl›ld›k, al›fl›l-
d›k oldu¤u kadar de¤iflik” diye ta-
n›ml›yorlar ve “nev-i flahs›na mün-
has›r müzik” diye nitelendiriyor-
lar. Körfezden gelen bu sese kulak-
lar›m›z› t›kamam›z zor. Bir yanda
Erkin Koray, di¤er yanda ZeN ve
hatta ayn› hattan gelen Ayyuka...
Erzurumlu Emrah, Neflet Ertafl ve
Ruhi Su’yu da katarsan›z bunlara,
Hariçten Gazelciler’in müzi¤ine
ulafl›r›z sanki. Ama sak›n müzikle-
rinin bu isimlere benzedi¤ini dü-
flünmeyin: Bunlar›n d›fl›nda, ama
onlardan beslenerek ve yapt›kla-
r›n› gelifltirerek bambaflka bir
fley yapm›fllar. Sonuçta, “ha-
riçten gazel okumak” denen
fleyin ne oldu¤unu gösteri-
yorlar bize. Kay›ts›z kalma-
yal›m. – Murat Meriç

ARUNDHAT‹ ROY’DAN SOYKIRIM ÇA⁄I ÜZER‹NE
Çekirgeleri dinlerken
19 Ocak’ta Agos bürosunda konuflma yaparken Rakel Dink’in yan›nda Arundhati Roy da
vard›. Bo¤aziçi Üniversitesi’nin davetlisi olan Roy’un, Hrant Dink ‹nsan Haklar› ve ‹fade
Özgürlü¤ü Konferans› kapsam›nda yapt›¤› konuflman›n bir bölümünü naklediyoruz...
rant Dink’le hiç tan›flmad›m,
H bundan böyle bu flanss›zl›kla ya-
flamak zorunday›m. Yazd›klar›,
söyledikleri, yapt›klar›, nas›l yaflad›¤›
hakk›nda bildiklerimden hissediyorum
ki, (bir y›l önce bugün ‹stanbul’da olsay-
d›m) “Hepimiz Ermeniyiz, Hepimiz
Hrant›z” yaz›l› pankartlarla onun tabu-
tunun yan›bafl›nda yürüyen yüz bin kifli-
nin aras›nda ben de olurdum.
Tabutunun yan›nda yürürken acaba
neler geçerdi akl›mdan? Belki dostum
David Barsamian’›n annesi Araxie Barsa-
mian’›n, ailesinin bafl›na gelenleri anla-
tan sesi yank›lan›rd› kulaklar›mda.
1915’te on yafl›ndaym›fl. Ad› flimdi Di-
yarbak›r olan tarihî Dikranagert’in kuze-
yinde bulunan köyü Dubne’ye üflüflen
çekirge sürülerini hat›rl›yordu. “Köyün
yafll›lar› telâflland›lar” demiflti, “çünkü
çekirgelerin kötüye alâmet oldu¤unu ke-
miklerinde hissedebiliyorlard›. Hakl›y-
d›lar. Birkaç ay sonra tarlalarda baflaklar
hasada haz›r hale gelmiflti”.
Araxie, “ayr›ld›¤›m›zda ailemde 25
kifli vard›” diyor: “Bütün erkekleri ald›-
lar. Babama ‘silah›n nerde?’ diye sordu-
lar. ‘Satt›m’ dedi. Bu sefer, ‘git getir’ de-
diler. O da almaya Kürt köyüne gitti,
orada dövüp üstündeki bütün giysilere
el koydular. Geri geldi¤inde –bunu bana
annem anlatt›– ç›r›lç›plak, hapse att›lar,
kollar›n› kestiler... Ve hapiste öldü. Ve
bütün erkekleri tarlaya götürdüler, elle-
rini ba¤lad›lar ve atefl ettiler, hepsini öl-
dürdüler.” Araxie ve ailenin di¤er kad›n-
lar› tehcir edildi. Tek hayatta kalan Ara-
Foto¤raf: Koray Çal›flkan
xie oldu. Bu, kuflkusuz çok tart›flmal› bir
tarihten tek bir tan›kl›k.
Buraya “uluslararas› ayd›n” rolüne
bürünüp sizlere ders vermeye veya
1915’te Anadolu’da meydana gelen olay-
lara iliflkin sessizli¤i k›rmaya gelmedim.
Bunu yapacak olan sizlersiniz. Hrant
Dink bunu yapmaya çal›flt› ve bedelini
yaflam›yla ödedi.
Beyaz bereliler
Suikastin hem Hrant’› cezaland›rmak,
hem de bu ülkede onun sadece söylene-
mez olan› söyleme cesaretinden de¤il,
düflünülemez olan› düflünme cesaretin-
den ilham alm›fl olabilecek olanlara göz-
da¤› vermek için yap›ld›¤› aç›k. Hrant’›
öldüren ve yapt›¤›yla iftihar ederek s›r›-
tan katilin ateflledi¤i kurflunun mesaj›
buydu. Türk devletinin görüflüyle uyufl-
mama cüretini gösteren Orhan Pamuk,
Elif fiafak ve di¤erlerinin ald›klar› ölüm
tehditlerindeki mesaj budur. Hrant, Türk
Ceza Yasas›’n›n Türklü¤ü alenen afla¤›-
lamay› suç sayan 301. maddesinden üç
kez yarg›land›. Bu mahkemelerin her bi-
ri, Türk devletinin Türkiye’nin faflist ha-
reketine gönderdi¤i, Hrant’›n meflru bir
hedef oldu¤una dair birer iflaret oldu.
Gerçe¤i söylemek Türklü¤ü nas›l
afla¤›layabilir? Türklü¤ün ne oldu¤unu
s›n›rlamaya ve bunu tan›mlamaya kimin
hakk› var?
Hrant Dink susturuldu. Fakat onun
öldürülmesine sevinenler bilsin ki, yap-
t›klar› geri tepti. Sessizlik yerine, büyük
bir gürültü yaratt› bu cinayet. Hrant’›n
sesi ne kurflunlarla, ne hapis cezalar›yla,
ne de hakaretlerle susturulabilecek bir
hayk›r›fl oldu. O ses hayk›r›yor, f›s›ld›-
yor, ezici sessizli¤i paramparça ediyor.
Dünyan›n Anadolu’da 90 küsur y›l önce
olmufl bir fleyi merak etmesine yol aç›-
yor. Hrant’›n düflmanlar›n›n gömmek is-
tedikleri bir fleyi. Unutmak istedikleri bir
fleyi. Evet, kendi ad›ma, ilk tepkim 1915
hakk›nda bulabildi¤im her fleyi ö¤ren-
mek, tarih okumak, tan›kl›klar› dinlemek
oldu. Bu olay olmasa yapmayabilece¤im
fleyleri yapt›m.
fiimdi bu konuda bir fikrim, bilgiye
dayanan bir fikrim var, ama dedi¤im gi-
bi, buraya size bunlar› anlatmaya gelme-
dim. Beyaz berelilerle savafl benim sava-
fl›m de¤il, sizin savafl›n›z. Benim kendi
ülkemde baflka türlü beyaz berelilere ve
meflale tafl›y›c›lara karfl› verecek kendi sa-
vafllar›m var. Bu savafllar birbirinden o
kadar da farkl› de¤il. Ama yine de çok
önemli bir fark var aralar›nda: Türkiye’de
Soyk›r›mlar›n suskunluk, Hindistan’da ise kutlama ve
resmen övgü var –hangisi daha kötü, gerçekten
tan›nmas› veya bilemiyorum. Zaman zaman suskunlu-
inkâr› bugün ¤un utanca, utanc›n da vicdana iflaret et-
çokuluslu bir ti¤ini düflünüyorum. Bu fazlaca saf ve cö-
ticaret ifli. mert bir yorum mu? Belki. Ama neden
Tarihsel olgular saf ve cömert olmayal›m ki?
veya adlî t›p
kan›tlar›yla Gujarat katliam›
ilgisi çok nadir. Hindistan’›n Gujarat eyaletinde, 2002’de
Ahlâk›n Müslüman cemaate karfl› soyk›r›m yap›l-
bu tabloda d›. Hindistan’›n nüfusunun hemen he-
kuflkusuz men yüzde 10’u Müslüman, yani yakla-
hiç yeri yok. fl›k 100 milyon kifli. Türkiye’nin nüfusun-
Bu, sald›rgan dan fazla. Soyk›r›m sözcü¤ünü bilerek
bir üst düzey ve Birleflmifl Milletler Soyk›r›m Suçunu
pazarl›k süreci; Önleme ve Cezaland›rma Sözleflmesi’nin
BM’den çok, 2. maddesinde yer alan tan›ma uygun
Dünya Ticaret olarak kullan›yorum. Soyk›r›m, faili orta-
Örgütü’nün ya ç›kar›lmam›fl bir suç için toplu ceza-
alan›na giren land›rma olarak bafllad›.
bir süreç. Dikkatle planlanm›fl bir sözde misil-
lemeyle faflist milisler taraf›ndan örgüt-
lenmifl ve Gujarat hükümeti taraf›ndan
desteklenen silahl› çeteler 2 bin Müslü-
man› güpegündüz katletti. Müslüman
kad›nlara topluca tecavüz edip diri diri
yakt›lar. Müslümanlar›n dükkânlar›, ifl-
yerleri, ibadethaneleri ve camileri siste-
matik bir flekilde yok edildi. 150 bin insan
evini terk etmek zorunda b›rak›ld›. Bun-
lar›n ço¤u bugün bile suyu, kanalizasyo-
nu, sokak lambalar›, sa¤l›k hizmeti olma-
yan, bir k›sm› çöp y›¤›nlar›n›n üzerine
kurulmufl gettolarda yafl›yorlar, ikinci s›-
n›f vatandafl addediliyorlar. Sivil ve polis
katillere ise sahip ç›k›ld›, ödüllendirildi-
ler, terfi ettirildiler. 2004’te Tata ve Reli-
ance holdinglerinin önde gelen sanayici-
leri, finans-kapitalin hayalindeki yerin
Gujarat oldu¤unu ilan etti.
Gujarat soyk›r›m›, Gujarat gururu-
nun, Hindulu¤un, hatta Hintlili¤in
özü/örne¤i/zirvesi olarak ars›zca övül-
dü. Modernite ve demokrasinin dil ve
araçlar›n› ak›ll›ca kullanan kampanyalar-
da, bu zehirli maya, Gujarat’ta seçim ka-
zanmak için üst üste iki kez kullan›ld›.
Cellat Narendra Modi bir halk kahrama-
n› haline geldi ve Hindu sa¤›n›n partisi
Bharatiya Janata Partisi (BJP) taraf›ndan
53
Hindistan’›n di¤er eyaletlerindeki kam-
panyalara kat›lmaya davet edildi.
Soyk›r›mlar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda,
Gujarat soyk›r›m›, Kongo, Ruanda ve
Bosna’da milyonlarca insan›n öldürül-
dü¤ü olaylarla karfl›laflt›r›lamaz. Hindis-
tan’da yap›lm›fl ilk soyk›r›m da de¤ildir.
Örne¤in 1984’te Delhi sokaklar›nda üç
bin Sih, Kongre Partisi’nin himayesinde-
ki katiller taraf›ndan katledildi. Fakat
Gujarat soyk›r›m› daha büyük, daha ge-
liflkin ve sistematik bir vizyonun parças›.
Soyk›r›m›n tan›m›
‹nsanlar, yüzy›llarca, daha ad› konulma-
m›flken soyk›r›mlar yapt›lar ve soyk›r›m-
lara u¤rad›lar. Soyk›r›m sözcü¤ünü ilk
kez 1943’te Raphael Lemkin kulland›. Ve
sözcük, Nazilerin yapt›¤› Musevi katlia-
m› sonras›nda, 1948’de BM taraf›ndan
benimsendi. BM Soyk›r›m Suçunun Ön-
lenmesi ve Cezaland›r›lmas› Sözleflme-
si’nin 2. maddesinde Soyk›r›m flöyle ta-
n›mlan›r: “Bu sözleflme bak›m›ndan,
ulusal, etnik, ›rksal veya dinsel bir gru-
bu, k›smen veya tamamen ortadan kal-
d›rmak amac›yla ifllenen afla¤›daki fiil-
lerden herhangi biri, soyk›r›m suçunu
oluflturur: Gruba mensup olanlar› öldür-
mek; grubun mensuplar›na ciddi surette
bedensel veya zihinsel zarar vermek;
grubu, fiziksel varl›¤›n› bütünüyle veya
k›smen ortadan kald›raca¤› hesaplanm›fl
yaflam flartlar›na maruz b›rakmak; grup
içinde do¤umlar› engellemek amac›yla
tedbirler dayatmak; grubun çocuklar›n›
zorla bir baflka gruba nakletmek.”
Bu tan›m, gerçek veya hayalî siyasî
muhaliflerin cezaland›r›lmas›n› kapsa-
mad›¤› için, tarihteki en büyük kitlesel
katliamlar›n baz›lar›n› içine almaz. Bence
“Soyk›r›m›n Tarihi ve Sosyolojisi” kitab›-
n›n yazarlar› Frank Chalk ve Kurt Jonas-
sohn taraf›ndan yap›lan tan›m daha uy-
gun. Soyk›r›m, “bir devlet veya bir baflka
otoritenin, grup olma haliyle gruba üye
olma hali fail taraf›ndan tan›mlanm›fl bir
grubu yok etme kast›yla gerçeklefltirdi¤i
tek tarafl› kitlesel katliamd›r” diyorlar.
Bu flekilde tan›mlanan soyk›r›m, örne¤in
Stalin, Mao, Pol Pot ve Suharto taraf›n-
dan ifllenen muazzam suçlar› içine al›r.
‹nkâr›n sonuçlar›
1636’da John Mason önderli¤indeki ‹ngi-
liz Püritenlerinin Connecticut’ta gerçek-
lefltirdi¤i Pequot K›z›lderilileri katliam›
flöyle aktar›l›r:
“Alevlerden kurtulanlar k›l›çla öldü-
rüldü, kimileri baltalarla paramparça
edildi, kimileri k›l›çlarla delik deflik oldu,
pek az› kaçabildi. O gün yaklafl›k 400 ki-
fliyi imha ettikleri san›l›yor. Onlar›n böy-
le alevlerde cay›r cay›r yand›¤›n›, kan de-
reciklerinin alevleri söndürdü¤ünü gör-
mek korkunç bir fleydi, koku i¤rençti, fa-
kat zafer tatl›yd› ve bunca fedakârl›¤a
de¤erdi. Bu zafer için, düflmanlar›n› böy-
le ele geçirmelerini, böylesine gururlu ve
kibirli düflmanlar karfl›s›nda bu kadar ça-
buk zafer kazanmalar›n› sa¤layarak ken-
dilerine harika bir flekilde yard›m eden
Tanr›ya dua ettiler.”
Ve iflte, John Mason’›n maceralar›n-
54
dan yaklafl›k 400 y›l sonra karfl›m›zda
günümüz Hindistan›ndan Gujarat soyk›-
r›m›n›n elebafl›lar›ndan Babu Bajrangi:
“Tek bir Müslüman dükkân› b›rak-
mad›k, her fleyi atefle verdik. Baltalarla
parçalad›k, yakt›k y›kt›k. Onlar› yak-
makla do¤ru yapt›¤›m›za inan›yoruz
çünkü bu piçler ölülerini yakmazlar,
bundan korkarlar. Onlar› öldürdükten
sonra döndüm, ‹çiflleri Bakan›’n› arad›m
ve yat›p uyudum. Kendimi büyük bir
fley yapm›fl hissediyordum.”
Babu Bajrangi’nin arkas›nda Gujarat
baflbakan› Narendra Modi’nin deste¤i,
polis korumas› ve halk›n›n sevgisi oldu-
¤unu söylememe gerek yok. Özgür bir
insan olarak Gujarat’ta zenginleflmeye
devam ediyor. Onun suçlanamayaca¤›
tek suç “soyk›r›m› inkâr” suçu.
Soyk›r›m› inkâr, alenen ›rkç›, kana
susam›fl zafer coflkusunun radikal bir tü-
rüdür. “Hiroflima ve Amerika” kitab›n›n
yazar› Profesör Robert Jay Lifton, “inkâr”
diyor, “katillerin katletmedi¤ini, kurban-
lar›n öldürülmedi¤ini söylemek demek-
tir. ‹nkâr›n dolays›z sonucu, gelecekte ye-
ni soyk›r›mlara davetiye ç›karmas›d›r”.
Soyk›r›ma kim karar veriyor?
Kuflkusuz bugün, soyk›r›m politikalar›
serbest piyasayla bulufltu¤unda, iflin psi-
kolojik yönü, soyk›r›m› inkâr etmenin sa-
dece küçük bir k›sm›n› oluflturuyor. Ho-
locaust’lar›n ve soyk›r›mlar›n resmen ta-
n›nmas› veya inkâr› bugün çokuluslu bir
ticaret ifli. Tarihsel olgular veya adlî t›p
kan›tlar›yla ilgisi çok nadir. Ahlâk›n bu
tabloda kuflkusuz hiç yeri yok. Bu, sal-
d›rgan bir üst düzey pazarl›k süreci;
BM’den çok, Dünya Ticaret Örgütü’nün
alan›na giren bir süreç.
Burada tedavüldeki akçe jeopolitik,
de¤iflen do¤al kaynaklar piyasas›, borsa
ve bildi¤imiz eski iktisadî ve askerî güç.
Bir baflka deyiflle, soyk›r›mlar genel-
likle tam da cezaland›r›ld›klar› nedenler-
le inkâr ediliyor: Irksal/etnik/ dinî/ ulu-
sal ayr›mc›l›k sosuna yat›r›lm›fl iktisadî
belirlemecilik. Kabaca, petrolün varilinin
veya bir ton uranyumun fiyat›n›n düflü-
rülmesi veya yükseltilmesi, bir askerî üs
kurulmas›na izin verilmesi veya bir ülke-
nin ekonomisinin d›fla aç›lmas›, hükü-
metlerin soyk›r›m yap›l›p yap›lmad›¤›na
karar vermesinde belirleyici faktör olabi-
lir. Hatta soyk›r›m yap›l›p yap›lmayaca-
¤›na karar vermesinde. Ve yap›l›rsa, bu-
nun rapor edilip edilmeyece¤ine ve e¤er
rapor edilecekse, bu raporun ne yöne
meyledece¤ine. Örne¤in, ABD iflgali ön-
cesindeki ambargo rejimi alt›nda bir mil-
yon Irakl›n›n ölmesi soyk›r›m m›yd›?
(BM Irak ‹nsanî Yard›m Koordinatörü
Denis Halliday öyle oldu¤unu söylemifl-
ti.) Yoksa ABD’nin BM Büyükelçisi Ma-
deleine Albright’›n iddia etti¤i gibi “bu-
na de¤mifl” miydi? Kurallar› kimin koy-
du¤una ba¤l›. Bill Clinton m›, yoksa ev-
lâd›n› yitiren bir Irakl› anne mi?
ABD dünyan›n en zengin ve en güç-
lü ülkesi oldu¤u için Dünyan›n Bir Nu-
maral› Soyk›r›m ‹nkârc›s› olma ayr›cal›-
¤›na sahip ç›kmay› kendine hak bilmifltir.
Kristof Kolomb’un Amerika k›tas›na
ayak bas›p milyonlarca yerliyi, yani yerli
ahalinin hemen hemen yüzde 90’›n› yok
eden bir katliam bafllatt›¤› Colombus gü-
nü kutlanmaya devam ediliyor. K›z›lde-
rililere çiçek virüsü yüklü battaniyeler
da¤›tmak gibi parlak bir fikrin babas›
olan Lord Jeffrey Amherst’in ad›, Mas-
sachusetts’te bir üniversite kentine ve iti-
barl› bir sosyal bilimler kolejine verilmifl-
tir. Amerika’n›n ikinci holocaust’unda
yaklafl›k 30 milyon Afrikal› kaç›r›l›p köle
olarak sat›ld›, hemen hemen yar›s› yolda
Birlik (ittihad) öldü. Fakat 2002’de ABD heyeti, kölecili-
ve ‹lerleme ¤i ve köle ticaretini suç olarak tan›may›
(terakki) reddederek Durban’da yap›lan Irkç›l›¤a
çoktan beri Karfl› Dünya Konferans›’n› terketti. Çün-
soyk›r›m›n ikiz kü, görüyorsunuz, o ça¤da kölecilik ya-
koordinatlar› sald›. ABD yüz binlerce sivilin ölmesine
olagelmifltir. yol açan Tokyo, Hiroflima, Nagazaki,
‹ttihad projesi, Dresden ve Hamburg bombard›manlar›-
Hindu n›, soyk›r›m bir yana, suç olarak tan›ma-
milliyetçili¤ini y› da reddetmifltir. (Buradaki sav, devle-
öneriyor. tin sivilleri öldürmek kast›yla hareket et-
Terakki memifl oldu¤udur. “Talî hasar” kavram›-
projesinin n›n ortaya ç›kmas›n›n ilk aflamas› buy-
hedefi ise y›lda du.) II. Dünya Savafl›’n›n sonundan bu
yüzde 10 yana ABD, 100 ülkeye 400 küsur kez aç›k
büyüme h›z›na askerî müdahalede, 6000 küsur kez üstü
ulaflmak. Bu örtülü müdahalede bulundu. Buna Viet-
projelerin her nam’› iflgal etmesi ve kuflkusuz en mü-
ikisinde de kemmel niyetlerle, üç milyon Vietnaml›-
soyk›r›m y›, yani nüfusun yüzde 10’unu yok etme-
potansiyeli si de dahildir. Bunlar›n hiçbiri savafl suçu
gizli. veya soyk›r›m kapsam›nda fiiller olarak
kabul edilmemifltir. Kariyer çizgisi ken-
disini 1945 Tokyo bombard›man›ndan
(bir gecede 100 bin ölü) Vietnam Sava-
fl›’n›n mimarl›¤›na, oradan da Dünya
Bankas› baflkanl›¤›na tafl›yan ve flu anda
rahat ülkesinde, rahat evindeki rahat kol-
tu¤unda oturmakta olan Robert MacNa-
mara flöyle diyor: “Mesele flu: ‹yilik yap-
mak için yapmaya mecbur oldu¤unuz
kötülü¤ün miktar› nedir?”
Robert Jay Lifton’un soyk›r›m inkâr›-
n›n daha fazla soyk›r›ma davetiye ç›kart-
t›¤› saptamas›n› daha mükemmel ortaya
koyacak bir fley olabilir mi? Diplomatlar
ve siyaset yorumcular› bunu kat› “reel-
politik”e ba¤layacakt›r.
Çabuk alevlenen Ortado¤u siyasetin-
deki müttefiki Türkiye hükümetine dost-
luk jesti yapan ABD hükümeti, Türkiye
hükümetlerinin Ermeni soyk›r›m›n› in-
kâr etmesi konusunda mutab›kt›r. ‹srail
hükümeti de öyle. Ayn› nedenlerle. On-
lara göre Ermeni halk› toplu bir halüsi-
nasyondan mustariptir.
Ya insanl›k tarihinin en zalim soyk›-
r›mlar›ndan birinin kal›nt›lar›ndan yara-
t›lm›fl ‹srail’e ne demeli? P›trak gibi yay›-
lan kolonilere, suyu sömürgelefltirmesi-
ne, Filistin halk›n› tar›m alanlar›ndan, ifl-
lerinden, akrabalar›ndan, okullardan,
hastanelerden ay›ran yeni “Güvenlik Du-
var›”na ne demeli? Bu, sanki özellikle,
BM Soyk›r›m Suçunun Önlenmesi ve Ce-
zaland›r›lmas› Sözleflmesi’nin 2. madde-
sinin “grubu, fiziksel varl›¤›n› bütünüyle
veya k›smen ortadan kald›raca¤› hesap-
lanm›fl yaflam flartlar›na maruz b›rakmak
için tasarlanm›fl her hareket soyk›r›m fi-
ilidir” diyen bölümünü aç›klamak üzere
düzenlenmifl, bir akvaryum içinde soyk›-
r›md›r, yavafl çekim bir soyk›r›m...
Soyk›r›m ça¤› ne zaman bafllad›?
Soyk›r›m oyununun belki de en çirkin
taraf›, soyk›r›mlar›n uluslararas› çevre-
lerde tenis oyuncular› gibi s›n›fland›r›l-
m›fl ve ayr›flm›fl olmas›d›r. Soyk›r›m
kurbanlar›, makbul olanlar ve olmayan-
lar olarak s›n›fland›r›lm›flt›r. Örne¤in
bugüne kadar en çok bilinen, en iyi bel-
gelenmifl, en fazla lanetlenmifl soyk›r›-
ma bak›n –alt› milyon Musevinin can›na
mal olan Musevi Holocaust’u. (Kitaplar-
da, filmlerde ve holocaust edebiyat›nda
daha az dile getirilen olgu, Nazilerin ay-
n› zamanda binlerce çingeneyi, komü-
nisti, eflcinseli ve hepsi Musevi olmayan
3.3 milyon Rus savafl esirini de öldür-
müfl oldu¤udur.) Bu soyk›r›m, 20. yüz-
y›l›n en dehflet verici olay› olarak kabul
görmüfl durumdad›r. Baz› tarihçiler de
Ermeni soyk›r›m›n› “unutulmufl soyk›-
r›m” olarak adland›r›r ve bundan 20.
yüzy›l›n ilk soyk›r›m› olarak söz ederler.
“Yanan F›rat: Ermeni Soyk›r›m› ve Ame-
rika’n›n Tepkisi” kitab›n›n yazar› Peter
Balakian flöyle der: “Ermeni soyk›r›m›,
kilometre tafl› niteli¤inde bir olayd›r. Ta-
rihi de¤ifltirmifltir. Bir örne¤i daha yok-
tur. Soyk›r›m ça¤›n› bafllatm›flt›r; kabul
etmeliyiz ki, 20. yüzy›l tam da buydu.”
Profesör yan›l›yor. Örne¤in daha 20.
yüzy›l›n ilk y›llar›nda Güneybat› Afri-
ka’da Herero halk› Almanlar taraf›ndan
yok edilmifltir. Ekim 1904’te General
Adolf Lebrecht Von Trotha, Herero hal-
k›n›n son ferdine kadar ortadan kald›r›l-
mas›n› emretti. Hererolar çöle sürüldü,
yiyecek ve sudan yoksun b›rak›ld›lar, bu
flekilde yok edildiler. Ayn› s›ralarda Af-
rika k›tas›n›n baflka bölgelerinde soyk›-
r›m ayn› h›zla sürüyordu. Frans›zlar, ‹n-
gilizler, Belçikal›lar, hepsi ifl bafl›ndayd›.
Kongo’da köle, kauçuk ve fildifli pefline
düflen Belçika Kral› Leopold “ticarî ge-
niflleme deneyi”nde epey yol alm›flt›.
Deneyinin bedeli: 10 milyon insan haya-
t›. Bu, tüm zamanlar›n en zalimce soyk›-
r›mlar›ndan biriydi. (Afrika’n›n zengin-
liklerine hakim olma savafl› bütün h›z›y-
la sürüyor, istedi¤iniz ülkeyi seçin, Ru-
anda, Kongo, Nijerya’da yaflanan ça¤-
dafl dehfletlerin kabu¤unu biraz kaz›y›n
–büyük ihtimalle hikâyenin izini Avru-
pa’n›n eski, Amerika’n›n yeni sömürge-
ci ç›karlar›na kadar sürebilirsiniz.)
19. yüzy›l›n son çeyre¤ine gelindi-
¤inde ‹ngilizler Tasmanya’da ve Avus-
tralya’da Aborijin halk›n›, açl›ktan öldü-
rerek, avlayarak yok etmeyi tamamla-
m›flt›. ‹ngiliz mahkûmlara avlad›klar›
yerli bafl›na 5 pound veriliyordu. Tas-
manyal› son kad›n Truganina 1876’da
öldü. ‹skeleti Hobart’ta bir müzededir.
Hay›r, “soyk›r›m ça¤›” çok daha ön-
ce bafllam›flt›. Soyk›r›m müflterek bahis-
lerinde, bir halk için adalet talep eder-
ken, istemeden di¤erlerinin ac›lar›n› yok
saymak çok kolayd›r. Uluslararas› soy-
k›r›m politikalar›ndaki kaypak ahlâk
budur. Soyk›r›m içinde soyk›r›m, inkâr
içinde inkâr... Matruflka bebekleri gibi.
Soyk›r›m›n insanl›k sistemindeki bir
sapk›nl›k, bir anomali, geçici bir bozuk-
luk olmad›¤› en az›ndan bana çok aç›k
görünüyor. Bu, insanl›k durumunun aflk
ve sanat ve tar›m kadar eski ve devaml›
bir parças› olan bir al›flkanl›k.
Lebensraum, ittihad ve terakki
15. yüzy›ldan itibaren yap›lm›fl soyk›r›m
niteli¤indeki katliamlar›n ço¤u, Avru-
pa’n›n, Almanlar›n ünlü Yaflamalan› (Le-
bensraum) sözüyle anlatt›¤› aray›fl›n›n
ayr›lmaz bir parças›d›r. Alman co¤rafya-
c› ve zoolog Freidrich Ratzel, “Lebensra-
um” sözcü¤ünü, egemen insan türünün
yaflad›¤› bölgeyi geniflletme yönündeki
do¤al dürtüsünü tarif etmek için üretmifl-
ti. Bu geniflleme dürtüsü, Nazi ideologla-
r›n›n daha güçlü türe boyun e¤mesi veya
e¤dirilmesi gerekti¤ine inand›¤› daha za-
y›f türün zarar›na gerçekleflecekti.
Lebensraum fikri 1901’de ortaya kon-
du, fakat Avrupa lebensraum aray›fl›na
400 y›l önce, Kristof Kolomb
Amerika’ya ayak bast›¤›nda
bafllam›flt› bile. Almanya bu
yar›flta geride kald›. “Vahfli-
lerin Kökünü Kaz›” (Exter-
minate the Brutes) kitab›n›n
yazar› Sven Lindqvist, Nazi-
lerin Do¤u Avrupa üzerin-
den Rusya’ya sald›rmas›n›n,
Hitler’in di¤er Avrupa ülke-
leri aras›nda paylafl›lm›fl bir
dünyada Lebensbraum ara-
mas›n›n sonucu oldu¤unu
savunur. Do¤u Avrupa ve
Bat› Rusya Musevileri, Hit-
ler’in sömürgeci emellerinin
önünde engel oluflturuyor-
du. Afrika, Amerika ve Asya
yerli halklar› gibi, onlar›n da
kölelefltirilmesi ya da orta-
dan kald›r›lmas› gerekiyor-
du. “Nazilerin ›rkç›l›¤›” diyor Lindqvist,
“ani ve fliddetli bir kötülük nöbeti de¤il-
di. Tan›d›¤›m›z bir kar›fl›m›n ürünüydü:
Avrupa gelene¤ine çok uygun, as›rl›k
›rkç›l›k sosunda iyice bekletilmifl ekono-
mik belirlemecilik”.
Birlik (ittihad; ›rksal/etnik/di-
ni/ulusal) ve ‹lerleme (terakki; iktisadi
belirlemecilik) çoktan beri soyk›r›m›n
ikiz koordinatlar› olagelmifltir.
Birlik (ittihad) projesi, Hindu milli-
yetçili¤ini öneriyor. Amaç Hindu oylar›-
n› birlefltirmek. ‹lerleme (terakki) projesi-
nin hedefi ise y›lda yüzde 10 büyüme h›-
z›na ulaflmak. Bu projelerin her ikisinde
de soyk›r›m potansiyeli gizli.
‹ronik bir flekilde, serbest pazar ça¤›
Hindistan’da flimdiye kadar verilmifl en
baflar›l› ayr›l›kç› mücadelenin ortaya ç›k-
mas›na yol açt›. Orta ve üst s›n›flar ken-
dilerine ait bir ülkeye, yukar›da, stratos-
ferde dünyan›n di¤er seçkinleriyle kay-
naflt›klar› bir yere gittiler. Bu Göksel
Krall›k, Hindistan’›n geri kalan k›sm›n-
dan hava geçirmez bir flekilde ayr›lm›fl
bir evren. Kendine özgü gazeteleri, film-
leri, TV programlar›, ulafl›m sistemleri,
al›flverifl merkezleri ve ayd›nlar› var. Bu-
rada her fleyin e¤lenceden ibaret oldu¤u-
nu düflünüyorsan›z, yan›l›yorsunuz. Bu-
ran›n kendine özgü trajedileri, çevre so-
runlar› (otopark sorunu, kentlerdeki ha-
va kirlili¤i sorunu), s›n›f mücadeleleri
var. Örne¤in, Eflitlikten Yana Gençlik adl›
örgüt alt kastlar›n üst kastlara karfl› ay-
r›mc›l›k yapt›¤›n› düflünüyor.
Amerikal› yerlilerle Avrupal› sömür-
geciler aras›ndaki mücadeleyi yak›ndan
takip etmifl olan Friedrich Ratzel, Yafla-
malan› için mücadelenin bir imha müca-
delesi oldu¤unu söylemiflti. ‹mha, mutla-
ka insanlar›n fiziksel imhas› anlam›na
gelmez. Soyk›r›m›n en etkili yolu, insan-
lar› evlerinden etmek, g›da ve suya ula-
fl›mlar›n› engellemektir. Böylece ç›plak
fliddet olmaks›z›n çok daha yüksek ra-
kamlarla yok edilebilirler. Tarihçi Mike
Davis, 1876-1892 aras›nda 12-29 milyon
Hintlinin büyük k›tl›k s›ras›nda açl›ktan
öldü¤ünü yazar. Bu arada Britanya, Hin-
distan’dan g›da ve hammadde ihraç et-
mektedir.
Çin bir yana, Hindistan dünyada ye-
rinden olmufl insan say›s› en
yüksek ülkedir. Bu yerinden
edilme, mahkeme kararlar›, po-
lisin silah› ve holding kabaday›-
lar›yla uygulan›yor. Yerinden
olanlar, hayatlar›n› idame ettire-
bilecekleri kaynaklardan yok-
sun olduklar› ve yoksulluk gir-
dab›na kap›ld›klar› kamplara,
harap binalara ve kolonilere t›k›-
l›yorlar.
‹rno demiri aç›s›ndan zengin
oldu¤u için holdinglerin hedefi
haline gelen Chhattisgarh eyale-
tinde baflka bir teknik deneniyor.
Mülksüzleflmeye karfl› direnen
Maocu isyanc›larla mücadele
ad›na, yüzlerce köy boflalt›l›yor
ve neredeyse 40 bin insan kamp-
lara konuluyor. Hükümet bir bö-
Yoksullar›n iki lüm insan› silahland›r›p bir tür
seçene¤i var: Kolombiya tarz› halk milisi oluflturuyor.
Direnmek ya da ‹ç savafla do¤ru ilerlenirken, Tata ve Essar
boyun e¤mek. holdingleri eyaletin demirini ç›karma
Sessizce bir hakk› için savafl›yorlar. Bu durumun bayi-
uçurumu afl›p lerdesat›lmaya bafllanan Yeni Hindistan
baflka bir adl› yay›nda neredeyse hiç görünmedi¤i-
tarafa, silahl› ne flafl›rmamal›y›z. Çünkü asl›nda sat›lan
mücadele fley, Robert Jay Lifton’un “Sahte Evren”
taraf›na dedi¤i yeni bir inkâr biçimi.
geçiyorlar. ‹flte bu Sahte Evren ç›r›lç›plak karfl›-
Dönüp m›zda. Bize zenginlerin seçene¤inin ol-
Kalk›nma mad›¤›n›, ama yoksullar›n oldu¤unu söy-
Çarlar›na lüyor. Zengin olmay› seçebilirler. Bunu
bak›yorlar, seçmiyorlarsa, kötümserli¤i iyimserli¤e,
onlar›n yoklu¤u umuda ye¤lediklerindendir.
slogan›n› Baflka bir deyiflle, yoksul olmay› seçmek-
yank›l›yorlar: tedirler. Bu onlar›n suçudur. Onlar zay›f-
“Baflka Seçenek t›r. (Ve Lebensraum arayanlar›n zay›flar
Yok.” hakk›ndaki fikrini biliyoruz.) “Sahte bir
Yok edilmek evrende” diyor Lifton, “soyk›r›m nere-
istenen deyse do¤al bir hal al›r”.
insanlar Yoksullar›n iki seçene¤i var: Diren-
direnme mek ya da boyun e¤mek. Sessizce bir
ve savaflma uçurumu afl›p baflka bir tarafa, silahl› mü-
hakk›na sahip. cadele taraf›na geçiyorlar. Dönüp Kalk›n-
ma Çarlar›na bak›yorlar, onlar›n slogan›-
n› yank›l›yorlar: “Baflka Seçenek Yok.”
Yok edilmek istenen insanlar direnme
ve savaflma hakk›na sahip. Gereken her
türlü arac› kullanarak.
Belki de çekirgeleri dinliyorlar.
Arundhati Roy
çeviren: Ayfle Berktay
55
 Niye fiziksel aç›dan üstün olan
erkekler fiziksel aç›dan zay›f olan
difliler üzerinde egemenlik
kurmuyordu? Erkekler beraber
hareket etmezken, difliler nas›l
beraber hareket edebiliyordu? Bu,
flempanzelerden farkl›l›k arz eden
bir durumdan ibaret de¤ildi, sosyal
ekolojinin kurallar›na da ayk›r›yd›.
“Bonobo anaerkildir, savaflmaz,
avlanmaz. Cinsel davran›fl
yelpazesinin insanlardaki kadar
zengin oldu¤u ve en önemli
entelektüel baflar›n›n alet kullan›m›
de¤il, baflkalar›na hassasiyet
göstermek oldu¤u yak›n bir
akrabay› kim hayal edebilirdi?”
Frans de Waal’in bulgular› e¤er
do¤ruysa, insan sald›rganl›¤›
konusunda bir ümit ›fl›¤› var.
fiempanzeler Hobbes’cuysa,
bonobolar Rousseau’cu.
Ian Parker